06. Allende I. 1994 - Paula

ISABEL ALLENDE

PAULA

Przełożyła ELŻBIETA KOMARNICKA

W grudniu 1991 roku moja córka Paula ciężko zachorowała i wkrótce zapadła w śpiączkę. Te stronice zostały zapisane w czasie nie kończących się godzin spędzonych na korytarzach szpitala w Madrycie i w hotelowym pokoju, gdzie mieszkałam przez wiele miesięcy, a także przy jej łóżku w naszym domu w Kalifornii latem i jesienią 1992 roku.

CZĘŚĆ PIERWSZA Grudzień 1991 - maj 1992

Posłuchaj, Paulo, opowiem ci pewną historię, żebyś nie czuła się tak zagubiona, kiedy się przebudzisz. Nasza legenda rodzinna zaczyna się na początku ubiegłego wieku, kiedy to krzepki baskijski marynarz, strzeżony przez matczyny relikwiarz zawieszony na szyi i z głową pełną marzeń o wielkości, opuścił statek przy wybrzeżach Chile... ale po co sięgać tak daleko, wystarczy powiedzieć, że pochodzisz z rodu, w którym kobiety były porywcze, a mężczyźni mieli silne ręce do pracy i sentymentalne serca. Niektórzy z nich, gwałtowni z charakteru umierali z pianą na ustach, chociaż być może przyczyną ich śmierci nie była wścieklizna, jak przebąkiwały złe języki, tylko jakaś lokalna zaraza. Inni pokupowali w pobliżu stolicy żyzne ziemie, których wartość rosła w miarę upływu czasu, nabyli ogłady, pobudowali wielkie domy wśród parków i cienistych alei, pożenili swoje córki z bogatymi Kreolami, synów wykształcili w surowych szkołach zakonnych i tak, z upływem lat, wtopili się w dumną arystokrację ziemską, której rządy trwały ponad wiek, aż podmuch modernizmu wyniósł do władzy klasę technokratów i kupców. Jednym z nich był mój dziadek. Pochodził z dobrego domu, ale jego ojciec zginął wcześnie, ugodzony tajemniczym strzałem z fuzji; nigdy nie wyjaśniono szczegółów zajścia tamtej złowieszczej nocy, może był to pojedynek, może zemsta, a może jakieś porachunki miłosne, w każdym razie jego rodzina została bez środków do życia i on, jako najstarszy, musiał porzucić szkołę i szukać pracy, by móc utrzymać matkę i wykształcić młodsze rodzeństwo. Dużo później, kiedy już był bogaczem, przed którym inni zdejmowali kapelusze, wyznał mi, że najgorsza jest bieda w białym kołnierzyku i krawacie, bo wciąż trzeba ją ukrywać. Nosił się zawsze bez zarzutu, ojcowskie ubrania były dopasowane na miarę, sztywne kołnierzyki i garnitury dokładnie wyprasowane, tak by sfatygowany materiał nie rzucał się w oczy. Ten czas niedostatku zahartował mu charakter, wyrobił w nim przekonanie, że życie to wyłącznie wysiłek i praca i że człowiek honoru nie może iść przez świat nie pomagając bliźniemu. Już wtedy z jego twarzy biło zdecydowanie i prawość; był stworzony z tej samej niezłomnej materii co jego przodkowie i jak wielu z nich stał nogami mocno na ziemi, ale część jego duszy uciekała w otchłań marzeń. Dlatego też zakochał się w mojej babce, najmłodszej z dwanaściorga rodzeństwa - gromady uroczych, zwariowanych ekscentryków, takich jak choćby Teresa, której pod koniec życia zaczęły wyrastać anielskie skrzydła, a po jej śmierci w ciągu jednej nocy zwiędły wszystkie róże w Parku Japońskim, albo Ambrosio, wielki blagier i cudzołóżca, który w chwilach wielkoduszności rozbierał się na ulicy do naga i rozdawał swoje odzienie ubogim. Chowałam się wśród anegdot o mojej babce, posiadającej dar przepowiadania przyszłości, czytania w cudzych myślach, porozumiewania się ze zwierzętami i przesuwania przedmiotów wzrokiem. Opowiadano, że któregoś dnia przemieściła stół

bilardowy w salonie, ale tak naprawdę jedyną rzeczą, jaką widziałam poruszającą się w jej obecności, była tylko zwykła cukiernica, która w porze herbaty często ślizgała się błędnie po stole. Te właściwości budziły pewne uprzedzenia i pomimo całego uroku dziewczyny, ewentualni konkurenci peszyli się na jej widok; ale dla mojego dziadka telepatia i telekinezja były niewinną zabawą, w żadnym razie nie przeszkadzającą zamążpójściu. Martwiła go jedynie różnica wieku - ona była dużo młodsza i kiedy ją poznał, jeszcze bawiła się lalkami i nie wypuszczała z rąk brudnej poduszeczki. Tak często widywał tę małą dziewczynkę, że nie zdawał sobie sprawy ze swego uczucia, dopiero kiedy ujrzał ją w długiej sukni, ze związanymi włosami, miłość dojrzewająca przez lata wpędziła go w stan takiej nieśmiałości, że przestał ją odwiedzać. Ona odgadła, co dzieje się w jego duszy, jeszcze zanim on sam zdołał rozwikłać splątany supeł własnych uczuć, i wysłała do niego list, pierwszy z wielu, jakie będzie mu słać w decydujących momentach ich życia. Nie był to perfumowany bilecik sondujący szanse, ale parę zdań napisanych ołówkiem na kartce wyrwanej z zeszytu, w których pytała go bez ogródek, czy chce być jej mężem, a jeśli tak, to kiedy. Ślub odbył się parę miesięcy później. Panna młoda stanęła przed ołtarzem niby zjawisko z innej epoki, cała w koronkach w kolorze kości słoniowej, z burzą woskowych kwiatów pomarańczy przy upiętych włosach; on na jej widok postanowił, że będzie ją kochał zapamiętale do końca swych dni. Ja tę parę będę zawsze nazywać Tata i Meme. Z ich dzieci tylko moja matka liczy się w tej historii, bo jeżeli zacznę wymieniać wszystkich członków rodu, nigdy nie dobrniemy do końca, a zresztą ci, którzy jeszcze żyją, są bardzo daleko; tak to jest z emigracją - rozrzuca ludzi w cztery strony świata, a potem okazuje się, że bardzo trudno ich wszystkich pozbierać. Moja matka urodziła się pewnego wiosennego dnia w latach dwudziestych, między dwiema wojnami światowymi. Była wrażliwą dziewczynką, niezdolną towarzyszyć braciom w gonitwach po strychu za myszami, które potem trzymali w słojach z formaliną. Rosła bezpiecznie wśród ścian domu i szkoły, spędzając czas na romantycznych lekturach i miłosiernych uczynkach, otoczona sławą najładniejszej z całej rodziny, znanej z pięknych, tajemniczych kobiet. Od kiedy przestała być dzieckiem, wielbiciele kręcili się koło niej jak bąki; jej ojciec trzymał ich na dystans, a matka rozszyfrowywała ich zamiary przy pomocy kart tarota, lecz niewinne kokietowanie skończyło się z chwilą, kiedy los postawił na jej drodze mężczyznę błyskotliwego i nieprzeniknionego, który bez trudu usunął w cień pozostałych rywali i wywołał w jej duszy kompletny zamęt. To był twój dziadek, Tomas, który rozpłynął się we mgle i wspominam go tylko dlatego, że masz w sobie trochę jego krwi, Paulo, z żadnych innych powodów. Ten człowiek o żywym umyśle i bezlitosnym języku - rzadki okaz na tle ówczesnego Santiago - był zbyt inteligentny i niekonwencjonalny jak na taką prowincjonalną społeczność. Przypisywano mu ciemną przeszłość, krążyła plotka, że należał do masonerii i dlatego był przeciwnikiem Kościoła, że ukrywał nieślubnego syna, ale żadnego z tych argumentów Tata nie mógł wytoczyć, aby zrazić do niego córkę, gdyż dowodów nie miał, a nie należał do ludzi, którzy by bezpodstawnie narażali na szwank czyjąś reputację. W tamtych czasach Chile było wielowarstwowe jak francuskie ciasto - i w pewnym sensie jeszcze dziś jest takie, kast było w nim więcej niż w Indiach i funkcjonowało tyle pejoratywnych określeń, aby każdego można było ulokować na właściwym miejscu: dziad, dandys, pieczeniarz, kabotyn i tym podobne, aż po wygodne miano”takiego jak inni”. Urodzenie określało człowieka; w hierarchii społecznej łatwo było spaść, ale żeby się wznieść, nie wystarczały pieniądze, sława, czy talent - wymagany był nieustanny wysiłek wielu pokoleń. Na korzyść Tomasa przemawiało zaszczytne pochodzenie, chociaż Tata dopatrzył się w jego rodzinie podejrzanych politycznie postaci. Już wtedy mówiło się o niejakim Salvadorze Allende, założycielu partii socjalistycznej, który występował przeciwko własności prywatnej,

konserwatywnej moralności i wszechwładzy pracodawców. Tomas był stryjecznym bratem tego młodego deputowanego. Spójrz, Paulo, mam tu zdjęcie Taty. Ten mężczyzna o surowych rysach, jasnych źrenicach, w okularach bez oprawek i w czarnym berecie jest twoim pradziadkiem. Na fotografii siedzi trzymając laskę, a obok, oparta o jego prawe kolano, stoi trzyletnia dziewczynka w odświętnym ubraniu, wdzięczna jak miniaturowa tancerka, i patrzy w aparat tęsknymi oczami. To jesteś ty, z tyłu stoimy moja matka i ja, krzesło zakrywa mi wystający brzuch, byłam wtedy w ciąży z twoim bratem Nicolasem. Starzec siedzi en face i można podziwiać wyraz dostojeństwa na jego twarzy, godność bez teatralnej pozy, właściwą człowiekowi, który wszystko zawdzięcza sobie, przebył swoją drogę uczciwie i już nie oczekuje niczego od życia. Zawsze pamiętam go jako starego człowieka - chociaż na twarzy prawie nie miał zmarszczek, tylko dwie głębokie bruzdy w kącikach ust - z lwią grzywą białych włosów i cierpkim uśmiechem żółtych zębów. Pod koniec życia poruszał się z trudem, ale mimo to z wysiłkiem wstawał, by powitać i pożegnać kobietę, i oparty na lasce towarzyszył gościom aż do ogrodowej furtki. Lubiłam jego ręce, powykręcane jak gałęzie dębu, silne i żylaste, charakterystyczny dla niego zapach angielskiego lawendowego mydła i środków dezynfekujących, nieodzowną jedwabną chustkę na szyi. Z wielkodusznym humorem starał się wpoić w swoich potomków własną stoicką filozofię: uznawał tylko proste jedzenie - żadnych tam sosów, żadnej mieszaniny - niewygodę uważał za zdrową, centralne ogrzewanie za szkodliwe, a wszelką rozrywkę za trywialną. Rankiem brał zimny prysznic i zwyczaj ten, którego nikt w rodzinie nie przejął, zachował do końca życia; nawet kiedy przypominał już zgrzybiałego skarabeusza, siedział nieustraszenie na krześle pod lodowatym strumieniem. Używał zadziwiająco trafnych powiedzonek i na zadawane mu pytania odpowiadał również pytaniami, tak więc nie za wiele wiem o jego poglądach, natomiast poznałam dogłębnie jego charakter. Przyjrzyj się mojej matce, ma na tym zdjęciu nieco więcej niż czterdzieści lat i jest w szczytowym rozkwicie swej urody, nosi modną krótką sukienkę, a jej włosy przypominają pszczele gniazdo. Śmieje się i jej wielkie zielone oczy są jak dwie kreski obramowane ostrołukami czarnych brwi. To są najszczęśliwsze lata jej życia, odchowała już dzieci, j est zakochana i j ej świat wydaj e się jeszcze bezpieczny. Chciałabym pokazać ci jakąś fotografię mojego ojca, ale wszystkie zostały spalone ponad czterdzieści lat temu. Gdzie błądzisz, Paulo? Jaka będziesz, kiedy się obudzisz? Pozostaniesz tą samą kobietą czy od nowa będziemy uczyć się siebie nawzajem jak dwie nieznajome? Zachowasz pamięć czy będę musiała cierpliwie opowiadać ci dwadzieścia osiem lat twojego życia i czterdzieści dziewięć mojego? Niech Bóg zachowa pani dziecko, szepcze mi z wysiłkiem don Manuel, który leży na łóżku obok ciebie. To stary wieśniak po wielu operacjach żołądka; jeszcze walczy z wyniszczającą chorobą i ze śmiercią. Niech Bóg zachowa pani dziecko, powiedziała mi też wczoraj młoda kobieta z niemowlęciem na ręku, która dowiedziała się o twoim przypadku i przyszła do szpitala, żeby mi podarować nadzieję. Dwa lata temu dostała ataku porfirii i ponad miesiąc znajdowała się w śpiączce; potrzebowała roku, żeby wrócić do normalnego życia i już zawsze będzie musiała na siebie uważać, ale pracuje, wyszła za mąż i urodziła dziecko. Zapewniła mnie, że stan śpiączki to jak sen bez snów, taki niewyjaśniony nawias. Niech pani nie płacze, powiedziała, pani córka nic nie czuje, wyjdzie stąd na własnych nogach i potem nie będzie niczego pamiętać. Każdego ranka przebiegam

korytarze szóstego piętra w pogoni za lekarzem specjalistą od porfirii, żeby wypytać go o nowe szczegóły. Twoje życie jest w rękach tego człowieka, ale ja nie mam do niego zaufania, pojawia się i znika jak podmuch wiatru, zawsze roztargniony i zaaferowany, udziela mi zawiłych wyjaśnień na temat enzymów i daje kopie artykułów o twojej chorobie, które próbuję czytać, lecz ich nie rozumiem. Wydaje się bardziej zainteresowany wypisywaniem statystyk na komputerze i chemicznymi formułkami ze swego laboratorium niż twoim ciałem ukrzyżowanym na łóżku. Specyfiką tej choroby jest to, że jedni w krótkim czasie pokonują kryzys, a inni spędzają całe tygodnie na intensywnej terapii, kiedyś pacjenci po prostu umierali, a teraz możemy ich utrzymywać przy życiu tak długo, aż metabolizm zacznie funkcjonować na nowo, mówi nie patrząc mi w oczy. Dobrze, jeżeli tak to wygląda, pozostaje mi tylko czekanie. Jeśli ty wytrzymasz, Paulo, to ja także. Kiedy się obudzisz, będziemy miały miesiące, a może całe lata, żeby posklejać rozbite kawałki twojej przeszłości, albo lepiej - możemy ci wymyślić wspomnienia wedle twojej fantazji; teraz opowiem ci o sobie i o innych członkach tej rodziny, do której obie przynależymy, ale nie proś mnie o szczegóły, bo popełnię wiele nieścisłości, różne rzeczy zapominam albo przekręcam, nie pamiętam miejsc, dat ani nazwisk, ale nigdy mi nie umknie żadna ciekawa historia. Siedząc przy łóżku i wpatrując się w ekran, na którym błyszczące linie odwzorowują uderzenia twojego serca, próbuję skomunikować się z tobą za pomocą magicznych metod mojej babki. Gdyby ona tu była, umiałaby przekazać ci moje przesłania i pomogła zatrzymać cię na tym świecie. Wyruszyłaś w dziwną podróż po mieliznach podświadomości. Po co tyle słów, jeśli nie możesz mnie słyszeć? Po co tyle zapisanych stron, których być może nigdy nie przeczytasz? Moje życie dzieje się, kiedy je opowiadam, a moja pamięć utrwala się, kiedy piszę; to, co nie zostało ubrane w słowa na papierze, zostanie zatarte przez czas. Dziś jest 8 stycznia 1992 roku. Tego samego dnia jedenaście lat temu zaczęłam w Caracas pisać list pożegnalny do mojego dziadka, który umierał z bagażem przeżytego wieku na plecach. Jego mocne kości wciąż się jeszcze trzymały, chociaż on sam od dawna przygotowywał się do tego, by podążyć za Meme, która dawała mu znaki od progu. Ja nie mogłam wrócić do Chile, a w jego stanie nie chciałam go męczyć telefonami, które go tak denerwowały, tylko po to, by mu powiedzieć, że może odejść spokojnie, bo nic się nie zmarnuje ze skarbu anegdot, które mi przekazał w ciągu tych lat, że ja niczego nie zapomniałam. Wkrótce dziadek umarł, ale narracja mnie wciągnęła i już się nie mogłam zatrzymać, inne głosy mówiły przeze mnie, pisałam jak w transie, z uczuciem, że rozwijam stopniowo kłębek wełny, i tak samo pospiesznie, jak piszę w tej chwili. Pod koniec roku zebrało się tego z pięćset stron w brezentowej torbie, więc zrozumiałam, że to już nie list, i nieśmiało oznajmiłam rodzinie, że napisałam książkę. Jaki ma tytuł? - zapytała moja matka. Sporządziliśmy listę tytułów, ale nie mogliśmy dojść do porozumienia i w końcu ty, Paulo, rzuciłaś monetą, żeby dokonać wyboru. Tak narodziła się i tak została ochrzczona moja pierwsza powieść Dom duchów, a ja wpadłam w nieuleczalny nałóg wymyślania różnych historii. Ta książka uratowała mi życie. Pisanie jest długą introspekcją, jest podróżą do najciemniejszych zakamarków świadomości, jest powolną medytacją. Piszę po omacku, w ciszy, i po drodze odkrywam cząsteczki prawdy, malutkie kryształki, które mieszczą się w dłoni i usprawiedliwiają moją obecność na świecie. Drugą powieść też zaczęłam pisać 8 stycznia i później już się nie odważyłam zmienić tej szczęśliwej daty, trochę z przesądu, ale także dla dyscypliny; wszystkie moje książki zaczynałam pisać 8 stycznia.

Wiele miesięcy temu skończyłam ostatnią powieść, Nieskończony plan, i od tamtego czasu przygotowywałam się do dzisiejszego dnia. Mam wszystko przemyślane: tytuł, temat, pierwsze zdanie, a jednak jeszcze odłożę tę powieść, bo odkąd zachorowałaś, sił starcza mi zaledwie na tyle, żeby być przy tobie, Paulo. Śpisz już miesiąc, nie wiem, jak do ciebie dotrzeć, wołam cię i wołam, ale twoje imię gubi się w przepastnych rejonach szpitala. Duszę mam przygniecioną zwałami piasku, smutek jest jałową pustynią. Nie umiem się modlić, nie potrafię powiązać dwóch myśli, tym bardziej nie mogłabym się zająć nową książką. Na tych stronach próbuję irracjonalnie za wszelką cenę przezwyciężyć strach, wyobraziłam sobie, że jeśli nadam kształt literacki tej wyniszczającej mnie pustce, będę mogła pomóc i tobie, i sobie, że systematyczne zajmowanie się pisaniem może być naszym ratunkiem. Jedenaście lat temu napisałam list do dziadka, żeby pożegnać się z nim przed śmiercią, teraz 8 stycznia 1992 roku, piszę do ciebie, Paulo, żeby przywrócić cię życiu. Moja matka była prześliczną osiemnastoletnią dziewczyną, kiedy Tata zabrał całą rodzinę do Europy, w podróż kosztującą wiele wyrzeczeń, na którą wówczas - jako że Chile leży u stóp świata - można było sobie pozwolić tylko raz w życiu. Miał zamiar zostawić córkę w jednej z angielskich szkół, żeby nabrała ogłady, a przy okazji zapomniała o swojej miłości do Tomasa, ale Hitler pokrzyżował mu plany, i druga wojna światowa, która wybuchła z apokaliptycznym łoskotem, zaskoczyła ich na Lazurowym Wybrzeżu. Z niewyobrażalnymi trudnościami, posuwając się pod prąd drogami zapchanymi ludźmi, którzy uciekali piechotą, konno, albo jakimkolwiek dostępnym pojazdem, zdołali dotrzeć do Antwerpii i załadować się na ostatni chilijski statek wypływający z portu. Pokłady i łodzie ratunkowe były zajęte przez dziesiątki żydowskich rodzin: uciekli zostawiając majątki, czasami prawdziwe fortuny, w rękach niegodziwych konsulów, handlujących wizami za cenę złota. Z braku kabin, podróżowali jak bydło, śpiąc pod gołym niebem i cierpiąc głód, bo żywność była racjonowana. W czasie tej przygnębiającej podróży Meme pocieszała kobiety, płaczące z żalu za opuszczonymi domami i ze strachu przed niewiadomym jutrem, a Tata targował się z kucharzami o jedzenie, a z marynarzami o koce, które rozdzielał pomiędzy uciekinierów. Jeden z nich, kuśnierz z zawodu, z wdzięczności podarował Meme wytworne futro z szarych astrachanów. Płynęli tygodniami po wodach nękanych przez nieprzyjacielskie łodzie podwodne, nocą gasili światła, a w dzień modlili się, i tak pokonali Atlantyk i przybyli cało i zdrowo do Chile. Kiedy statek cumował w porcie Valparaiso, moja rodzina od razu dostrzegła charakterystyczną sylwetkę Tomasa w garniturze z białego lnu i panamskim kapeluszu, a wtedy Tata zrozumiał, jak mało skuteczne są próby przeciwstawiania się tajemniczym zrządzeniom losu, i w podłym nastroju wydał zgodę na ślub. Wesele odbyło się w domu Taty z udziałem nuncjusza papieskiego i paru oficjalnych gości. Panna młoda miała bezpretensjonalną atłasową suknię i wyzywającą postawę; jak prezentował się oblubieniec, nie wiadomo, ponieważ fotografia jest obcięta i zostało nam z niego tylko jedno ramię. Tata prowadząc córkę do salonu, gdzie wzniesiono ołtarz przystrojony kaskadami róż, zatrzymał się przed wejściem na schody. - Jeszcze jest czas do odwrotu. Nie wychodź za mąż, córko, proszę, przemyśl to lepiej. Daj mi tylko znak, a sam zajmę się rozpędzeniem tej całej hałastry i odesłaniem bankietowych dań do przytułku... Ona obrzuciła go lodowatym spojrzeniem. Tak jak przewidziała moja babka na jednym ze swych spirytystycznych seansów, małżeństwo rodziców już od samego początku okazało się katastrofą. Matka znowu wsiadła na statek, tym razem

płynący do Peru, gdzie Tomas otrzymał stanowisko sekretarza ambasady Chile. Wiozła ze sobą całą kolekcję ciężkich kufrów z posagiem i skrzynie prezentów, gdzie było tyle przedmiotów z porcelany, szkła i srebra, że jeszcze po upływie pół wieku potykamy się o nie w najmniej spodziewanych miejscach. Ani pięćdziesiąt lat dyplomatycznej służby na różnych szerokościach geograficznych, ani rozwody i długie okresy emigracji, nie zdołały uwolnić rodziny od tego balastu; wiesz, Paulo, obawiam się, że odziedziczysz, wśród innych szkaradzieństw, lampę z pląsającymi nimfami i tłuściutkimi cherubinkami, którą moja matka jeszcze przechowuje. Twój dom cechuje zakonna prostota, w twojej niezasobnej szafie wisi tylko kilka bluzek i dwie pary spodni, ciekawa jestem, co robisz z tym, co dostajesz ode mnie, jesteś jak Meme, która zaledwie zeszła ze statku i postawiła stopę na stałym lądzie, pozbyła się futra z astrachanów, żeby okryć nim napotkaną żebraczkę. Ocean Spokojny był tak wzburzony, że matka przez pierwsze dwa dni swojej podróży poślubnej nie opuszczała kajuty z powodu nudności, a zaledwie poczuła się trochę lepiej i wyszła zaczerpnąć świeżego powietrza, jej mąż padł zmożony bólem zębów. Kiedy ona przechadzała się po pokładzie, obojętna na pożądliwe spojrzenia oficerów i marynarzy, on jęczał na swojej koi. Zachód słońca malował na pomarańczowo bezkresny horyzont, a nocami wyzywające gwiazdy zachęcały do miłości, ale ból był silniejszy niż amory. Musiały minąć trzy nieskończenie długie dni, zanim pacjent pozwolił pokładowemu lekarzowi użyć kleszczy, żeby ulżyć mu w jego torturach, na skutek czego ustąpiła opuchlizna i nowożeńcy mogli wreszcie rozpocząć pożycie małżeńskie. Następnego wieczoru zjawili się wspólnie w mesie, zaproszeni do kapitańskiego stołu. Po oficjalnym toaście wzniesionym za pomyślność młodej pary, podano przystawkę - krewetki serwowane w czarkach wyrżniętych z lodu. Gestem kokieteryjnej poufałości moja matka sięgnęła widelcem do talerza męża i wzięła krewetkę tak nieszczęśliwie, że malutka kropeczka amerykańskiego sosu spadła na jego krawat. Tomas wziął nóż i próbował zdrapać kompromitującą plamę, ale ta jeszcze bardziej się rozmazała. A wtedy, ku zdumieniu biesiadujących i rozpaczy mojej matki, dyplomata wsadził rękę do talerza, wyciągnął skorupiaki i rozgniótł je sobie na piersi paprząc koszulę, garnitur i resztę krawata, potem przejechał rękoma po wypomadowanych włosach, wstał, lekko skłonił się na pożegnanie i odszedł do swojej kajuty, w której pozostał do końca podróży pogrążony w grobowym milczeniu. Pomimo tych przeciwności losu zostałam poczęta na pełnym morzu. Moja matka nie była przygotowana do macierzyństwa, w tamtych czasach o tych sprawach przy młodych panienkach mówiło się szeptem, a Meme nie przyszło do głowy, żeby uświadomić ją co do nieprzystojnych zapędów pszczółek w stosunku do kwiatków, gdyż jej dusza unosiła się na innych poziomach, zainteresowana bardziej półprzezroczystą postacią duchów niż przyziemną rzeczywistością tego świata. Jednak matka, kiedy tylko poczuła, że jest w ciąży wiedziała, że urodzi dziewczynkę, nazwała ją Isabel i nawiązała z nią nieustający dialog, który trwa do dziś. Przywiązaniem do dziecka, które rozwijało się w jej brzuchu, próbowała zrekompensować sobie samotność kobiety nieszczęśliwej w małżeństwie; rozmawiała ze mną na głos strasząc tym ludzi, których zdaniem zachowywała się jak nawiedzona, i przypuszczam, że ja też z nią rozmawiałam, ale nic nie pamiętam z tamtego płodowego okresu. Mój ojciec miał wykwintne gusta. W Chile, gdzie bezpretensjonalność jest dowodem wyrafinowania, ostentacja była zawsze źle widzianą skazą, natomiast w Limie, niegdysiejszej siedzibie wicekrólów, wystawność należy do dobrego tonu. Zamieszkał w domu zbyt wielkim jak na drugiego sekretarza ambasady, otoczył się indiańską służbą, sprowadził z Detroit luksusowy automobil i szastał pieniędzmi w kasynach, na balach i jachtowych rejsach, przy czym nikt nie wiedział, skąd stać go

było na takie ekstrawagancje. W niedługim czasie zdołał nawiązać zażyłe stosunki z samą śmietanką kół politycznych i towarzyskich, poznał ich słabostki i dzięki swym kontaktom dowiedział się o kompromitujących sekretach pewnych osób, a nawet o niektórych tajemnicach państwowych. Stał się niezastąpionym bywalcem limskich hulanek; w najgorszym okresie wojny zdobywał najlepszą whisky, najczystszą kokainę i najbardziej usłużne kurtyzany, wszystkie drzwi stały dla niego otworem. Podczas gdy on wspinał się po stopniach kariery, jego dwudziestoletnia żona czuła się jak w potrzasku, całkowicie uzależniona od mężczyzny, który wciąż się jej wymykał. Marniała w wilgotnym letnim upale, pisząc tasiemcowe listy do matki, które mijały się z matczynymi na morzu, i ginęły w pocztowych workach, co przypominało rozmowę głuchych. Te smutne listy piętrzące się na biurku Meme przekonały ją, że córka przeżywa zawód, zawiesiła więc swoje spirytystyczne seanse z trzema ezoterycznymi przyjaciółkami z Białego Bractwa, włożyła do torby podróżnej karty do przepowiadania przyszłości i odleciała do Limy rachitycznym dwumotorowcem, jednym z nielicznych, jakie przewoziły pasażerów, gdyż w tamtych wojennych latach używano ich wyłącznie do celów wojskowych. Zdążyła akurat na moje narodziny. Ona wydała swoje dzieci na świat w domu przy pomocy męża i akuszerki, była więc bardzo zaskoczona nowoczesnymi metodami stosowanymi w klinice. Położnicę wprawiono zastrzykiem w stan otumanienia, nie dając jej szans uczestnictwa w całym wydarzeniu, a kiedy dziecko się urodziło, natychmiast przeniesiono je na aseptyczny oddział noworodków. Po dłuższym czasie, gdy już rozwiały się opary narkozy, poinformowano matkę, że urodziła dziewczynkę, ale że według regulaminu będzie ją mogła mieć przy sobie tylko w godzinach karmienia. - To potworek i dlatego nie dają mi jej zobaczyć! - To prześliczna dziewczynka - zaprzeczyła babka starając się nadać swojemu głosowi przekonujący ton, chociaż w gruncie rzeczy nie miała okazji dobrze mi się przyjrzeć. Przez szybę pokazano jej zawiniątko w kocyku, które nie przypominało zbytnio dziewczynki. Podczas gdy ja kwiliłam z głodu na innym piętrze, moja matka protestowała, wściekła, gotowa w razie potrzeby odzyskać dziecko nawet siłą. Wezwano lekarza, stwierdził atak histerii, znowu dał jej zastrzyk i uśpił na dalszych dwanaście godzin. Wtedy babka już się upewniła w przekonaniu, że znajduje się w przedsionku piekieł i, zaledwie jej córka doszła jako tako do siebie, pomogła jej obmyć twarz zimną wodą i założyć ubranie. - Trzeba stąd uciekać. Jak się ubierzesz, wyjdziemy pod rękę niby dwie panie, które przyszły z wizytą. - Przecież nie zostawimy dziecka, mamo, na Boga! - Słusznie - stwierdziła babka, która prawdopodobnie nie pomyślała o tym drobiazgu. Zdecydowanie weszły na salę, gdzie znajdowały się porwane matkom noworodki, wzięły jedno dziecko i pospiesznie wyszły z nim nie wzbudzając podejrzeń. Płeć mogły odróżnić, gdyż maleństwo miało różową wstążeczkę na rączce, ale nie było czasu na badanie, czy to na pewno ich własne, zresztą nie uznały tego za sprawę życiowej wagi, bo w tym wieku wszystkie dzieci są mniej więcej jednakowe. Możliwe, że w pośpiechu mnie zamieniono i że gdzieś istnieje kobieta ze zdolnościami do jasnowidztwa, o oczach koloru szpinaku i zajmuje moje miejsce. Za to w domu rozebrano mnie do

naga, żeby zobaczyć, czy wszystko jest w porządku, i okazało się, że w dolnej części pleców mam słoneczne znamię. Taka plamka to dobry znak, zapewniła Meme, nie musimy się o nią martwić, będzie zdrowa i szczęśliwa. Urodziłam się w sierpniu, pod znakiem Lwa, płci żeńskiej i jeśli mnie nie zamieniono, mam w sobie krew kastylijsko-baskijską, w jednej czwartej francuską i pewną ilość krwi araukańskiej i mapuche, jak wszyscy w moim kraju. Pomimo że przyszłam na świat w Limie, jestem Chilijką, pochodzę z owego”długiego płatka morza, wina i śniegu” jak określił Chile Pablo Neruda, i ty też stamtąd pochodzisz, Paulo, chociaż nosisz w sobie niezatarte piętno Karaibów, bo tam się wychowałaś. Czasem nie bardzo rozumiesz naszą południową mentalność. Charakter Chilijczyków jest zdeterminowany wieczną obecnością gór, które oddzielają nas od reszty kontynentu, i poczuciem tymczasowości, nieuniknionym w regionie nawiedzanym przez trzęsienia ziemi i wstrząsy polityczne. Wszystko drży pod naszymi stopami, nie znamy uczucia bezpieczeństwa, kiedy nas pytają, co słychać, odpowiadamy”nic nowego” albo”ot, mniej więcej”, przechodzimy z jednej niepewności w drugą, ostrożnie poruszamy się w rejonie światłocienia, nic nie jest jednoznaczne, nie lubimy konfrontacji, wolimy negocjować. Kiedy okoliczności pchają nas w ekstremalne sytuacje, budzą się nasze najgorsze instynkty i historia przyjmuje tragiczny obrót, gdyż ci sami ludzie, którzy w życiu codziennym wyglądają na potulne owieczki, gdy mają dobry pretekst i liczą na bezkarność, zmieniają się w krwiożercze bestie. Ale w normalnych czasach Chilijczycy są bezpretensjonalni, rozważni, dobrze ułożeni i panicznie boją się zwracania na siebie uwagi, co dla nich jest jednoznaczne z ośmieszeniem. Dlatego ja byłam zakałą w rodzinie. A gdzież to podziewał się Tomas, kiedy jego żona rodziła, a teściowa organizowała cichcem porwanie jego pierworodnej? Nie wiem, mój ojciec jest w moim życiu jedną wielką nieobecnością, odszedł tak wcześnie i w tak kategoryczny sposób, że nie mam związanych z nim wspomnień. Moja matka żyła z nim przez cztery lata, wliczając w to dwa długie okresy separacji, i zdążyła w tym czasie urodzić troje dzieci. Była tak płodna, że wystarczyło wytrzepać męskie gatki w promieniu pół kilometra od niej, żeby zaszła w ciążę, którą to właściwość po niej odziedziczyłam, ale na szczęście urodziłam się akurat w epoce pigułki antykoncepcyjnej. Tomas przy każdym porodzie znikał, tak samo rozwiązywał zresztą każdą inną ważną kwestię, a kiedy stan zagrożenia mijał, wracał wesolutki z ekstrawaganckim prezentem dla żony. Ona patrzyła, jak mnożą się obrazy na ścianach i chińska porcelana na konsolach, nie rozumiejąc skąd brały się pieniądze na tak zbytkowne wydatki; ten luksus był trudny do wyjaśnienia przy pensji, która innym urzędnikom zaledwie starczała na życie, ale kiedy próbowała go o to zagadnąć otrzymywała wymijające odpowiedzi, takie same jak wtedy, gdy pytała o jego nocne eskapady, tajemnicze podróże i podejrzane przyjaźnie. Miała już dwoje dzieci i lada moment spodziewała się trzeciego, kiedy jej naiwny domek z kart zawalił się z trzaskiem. Pewnego ranka Lima obudziła się wstrząśnięta skandaliczną plotką, która - mimo że nie została opublikowana w prasie obiegła wszystkie salony. Chodziło o pewnego starego milionera, który miał zwyczaj wypożyczać swoje mieszkanie kompanom na potajemne miłosne schadzki. W sypialni, wśród zabytkowych mebli i perskich dywanów wisiało fałszywe lustro w barokowej ramie, które w rzeczywistości było oknem. Po drugiej stronie zasiadał gospodarz domu w towarzystwie wybranych gości, zaopatrzonych w duże ilości alkoholu i narkotyków i nastawionych na podniecające oglądanie igraszek kolejnej pary, która z reguły niczego nie podejrzewała. Tej nocy wśród podglądających znalazł się pewien polityk na wysokim stanowisku rządowym. Kiedy rozsunęli kurtynę, by móc śledzić nie domyślających się niczego kochanków, spotkały ich dwie niespodzianki, po pierwsze byli to dwaj mężczyźni, a po drugie jednym z nich okazał się, wystrojony w gorset i koronkowy pas do pończoch, najstarszy syn polityka, młody adwokat, któremu wróżono błyskotliwą karierę.

Upokorzony ojciec stracił panowanie nad sobą, kopniakami rozbił lustro, rzucił się na syna, żeby zedrzeć zeń kobiece fatałaszki, i gdyby go nie powstrzymano, byłby go zabił. Parę godzin później w plotkarskich kółkach limskiego towarzystwa opowiadano sobie o całym zajściu z detalami, dodając coraz bardziej pikantne szczegóły. Podejrzewano, że incydent nie był przypadkowy, że ktoś zaplanował tę scenę z czystej złośliwości. Tomas wpadł w panikę i zniknął bez słowa wyjaśnienia. Moja matka dowiedziała się o skandalu dużo później; żyła w domowym zamknięciu, gdyż źle znosiła kolejne ciąże a ponadto obawiała się wierzycieli, reklamujących nie zapłacone rachunki. Służba, zniechęcona czekaniem na zaległe pensje, opuściła dom, została tylko Margara, chilijska pokojówka o kamiennej twarzy i kamiennym sercu, która służyła w naszej rodzinie od niepamiętnych czasów. Kiedy zaczęły się pierwsze bóle porodowe, matka zacisnęła zęby i postanowiła urodzić w najzupełniej prymitywny sposób. Ja miałam około trzech lat, a mój brat, Pancho, dopiero zaczął chodzić. Tej nocy, skuleni w przedpokoju, słuchaliśmy jęków matki i patrzyliśmy, jak Margara kursuje tam i z powrotem z ręcznikami i czajnikami z gorącą wodą. Juan przyszedł na świat o północy, malutki i pomarszczony, był jak chuda, goła myszka i ledwie oddychał. Wkrótce okazało się, że nie może przełykać, coś stało mu w gardle zatrzymując pokarm, był skazany na śmierć głodową, podczas gdy jego matce nadmiar mleka rozsadzał piersi, ale uratował go upór Margary, która zawzięła się, żeby go uratować, i w pierwszych dniach z watki umoczonej w mleku wyciskała kropelkę po kropelce, a później drewnianą łyżką wpychała mu na siłę do ust gęsty kleik. Przez całe lata krążyły mi po głowie chorobliwe historie, wymyślane, żeby usprawiedliwić zniknięcie ojca, do znudzenia wypytywałam o niego wszystkich dookoła, ale otacza go jakaś zmowa milczenia. Ci, co go znali i jeszcze żyją mówią, że był człowiekiem bardzo inteligentnym, i milkną. W dzieciństwie wyobrażałam go sobie jako kryminalistę, a potem, kiedy dowiedziałam się o istnieniu perwersji seksualnych, przypisywałam mu je wszystkie po kolei, ale wydaje się, że żaden taki barwny powieściowy motyw nie występuje w jego przeszłości, że był po prostu tchórzem; pewnego dnia zamotał się w swoje kłamstwa, stracił kontrolę nad sytuacją i uciekł. Porzucił pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, nigdy więcej nie zobaczył swojej matki, krewnych ani przyjaciół, dosłownie zniknął jak sen. Wyobrażam go sobie, oczywiście trochę żartem, jak ucieka na Machu Picchu przebrany za peruwiańską Indiankę, ze sztucznymi warkoczami i mnóstwem kolorowych spódnic. Nigdy tak nie mów! Kto ci naopowiadał tych bredni? - przerwała mi matka, kiedy jej wspomniałam o takiej możliwości. Jak było, tak było, dość że zniknął bez śladu, ale nie przeniósł się w wysokie, przejrzyste rejony Andów, żeby zaszyć się wśród Indian Aymara’s, jak sobie wyobrażałam, ale po prostu zstąpił o jeden szczebel niżej nienaruszalnej chilij skiej hierarchii społecznej i stał się niewidzialny. Wrócił do Santiago i nadal przemieszczał się centralnymi ulicami, ale że nie bywał w tym samym co my środowisku, to tak jakby umarł. Nigdy nie zobaczyłam więcej mojej babki ze strony ojca ani nikogo z j ego rodziny, z wyjątkiem Salvadora Allende, który z racji silnie rozwiniętego poczucia lojalności, utrzymywał z nami bliskie stosunki. Już nigdy nie spotkałam mojego ojca, a nie słyszałam, by ktoś wymieniał jego nazwisko, i nie mam pojęcia, jak wyglądał, dlatego zakrawa na paradoks, że pewnego dnia wezwano mnie do kostnicy, żebym rozpoznała jego zwłoki, ale to było dużo później. Żałuję, Paulo, że w tym miejscu znika już ta postać, gdyż łajdacy stanowią najsmakowitszy wątek każdego opowiadania. Moja matka, która została wychowana w uprzywilejowanym środowisku, gdzie kobiety nie martwiły się o sprawy materialne, zabarykadowała się w swoim domu, otarła łzy porzuconej małżonki i doszła do wniosku, że przynajmniej przez jakiś czas nie umrze z głodu, gdyż ma w swych rękach skarb w

postaci srebrnych tac, które mogła wyprzedawać jedną po drugiej, żeby opłacać rachunki. Znalazła się sama z trójką dzieci w obcym kraju, otoczona zbytkiem niewiadomego pochodzenia i bez grosza przy duszy, ale była zbyt dumna, żeby prosić o pomoc, A jednak ambasada była czujna i od razu dowiedziała się, że Tomas uciekł zostawiając rodzinę w sytuacji bez wyjścia. W grę wchodził honor państwa, nie można było pozwolić, żeby nazwisko chilijskiego dyplomaty było szargane w błocie, a tym bardziej, żeby jego żonę i dzieci wyrzucono na bruk z powodu długów. Konsul otrzymał instrukcje wysłania ich do Chile w sposób możliwie dyskretny i złożył wizytę rodzinie. Odgadłaś, Paulo, że chodzi o wujka Ramona, twojego dziadka księcia i bezpośredniego potomka Jezusa Chrystusa. On sam zapewnia, że był najbrzydszym mężczyzną w swoim pokoleniu, ale sądzę, że przesadza; nie twierdzimy, że jest przystojny, ale niedostatki urody, nadrabia inteligencją i wdziękiem, a poza tym z upływem lat nabrał bardzo dystyngowanego wyglądu. W czasie, kiedy wysłano go nam na pomoc, był to wymizerowany dżentelmen, z włosami ufarbowanymi na zielonkawo, z wąsami morsa i diabolicznymi brwiami, ojciec czwórki dzieci i praktykujący katolik ani cienia owej mitycznej postaci, którą stał się później, kiedy, niczym wąż, zmieniał skórę. Margara otworzyła drzwi i zaprowadziła gościa do pokoju pani, która przyjęła go w łóżku otoczona dziećmi, jeszcze wyczerpana po porodzie, ale w całej swej dramatycznej krasie i tryskająca siłą młodości. Pan konsul, który ledwo, ledwo znał żonę swojego kolegi - widział ją zawsze w ciąży i z nieobecnym wyrazem twarzy, który nie zachęcał do bliższych kontaktów - tkwił przy drzwiach, jakby plątanina uczuć trzymała go na uwięzi. Podczas gdy wypytywał ją szczegółowo o sytuację i tłumaczył plan repatriacji, w piersiach dudnił mu tabun rozszalałych byków. Stwierdził, że jest to najbardziej fascynująca kobieta na świecie, i zachodząc w głowę, jak mąż mógł ją porzucić, kiedy on oddałby za nią życie, westchnął przybity straszliwą niesprawiedliwością losu, który zetknął ich z sobą zbyt późno. Ona spojrzała na niego przeciągle. - Dobrze, wrócę do rodziców - zgodziła się w końcu. - Za parę dni z Callao odpływa statek do Valparaiso, postaram się zdobyć bilety - wyjąkał. - Wyjadę z dziećmi, Margarą i psem. Nie wiem, czy to małe, tak słabe od urodzenia, przetrzyma podróż, powiedziała - i chociaż oczy miała błyszczące od łez, powstrzymała się od płaczu. W jednej chwili przed oczyma duszy Ramona przedefilowali kolejno jego żona, dzieci, ojciec wytykający go oskarżycielskim palcem i wuj biskup z krzyżem w ręku rzucający gromy potępienia; ujrzał siebie wyklętego z Kościoła i wydalonego haniebnie z ministerstwa, lecz nie był w stanie wyrwać się z mocy nieskazitelnie pięknej twarzy tej kobiety i poczuł, że jakiś tajfun podrywa go z ziemi. Zrobił dwa kroki w kierunku łóżka. Te dwa kroki zaważyły na całej jego przyszłości. - Od tej pory to ja będę zajmował się tobą i twoimi dziećmi. Już na zawsze. Na zawsze. Co to znaczy, Paulo? Straciłam poczucie czasu w tym białym budynku, w którym króluje echo i nigdy nie zapada noc. Zatarły się granice rzeczywistości, życie jest labiryntem stających nam na drodze luster i krzywych obrazów. Miesiąc temu, o tej samej porze byłam inną kobietą. Mam zdjęcie z tamtego okresu, jestem na przyjęciu z okazji prezentacji w Hiszpanii mojej najnowszej powieści, wydekoltowana suknia w kolorze bakłażanów, naszyjnik i bransoleta ze srebra, długie paznokcie, pewny siebie uśmiech - o cały wiek młodsza niż teraz. Nie poznaję tej kobiety, w ciągu czterech tygodni ból tak mnie odmienił. Kiedy wyjaśniałam przez mikrofon okoliczności, które

skłoniły mnie do napisania Nieskończonego planu, moja agentka przecisnęła się do mnie przez tłum, i powiedziała do ucha, że zabrano cię do szpitala. Ogarnęło mnie straszne przeczucie, że jakieś brzemienne w skutki nieszczęście zmieni bieg naszego życia. Kiedy dwa dni wcześniej przyjechałam do Madrytu, już nie czułaś się dobrze. Zdziwiło mnie, że nie wyszłaś po mnie - jak zawsze - na lotnisko. Zostawiłam walizki w hotelu i padając ze zmęczenia po ciężkiej podróży z Kalifornii, pojechałam do twojego domu, gdzie wymiotowałaś w wysokiej gorączce. Właśnie wróciłaś z rekolekcji prowadzonych przez zakonnice w szkole, w której pracowałaś czterdzieści godzin tygodniowo jako wolontariuszka, pomagaj ąc dzieciom z biednych rodzin, i mówiłaś, że było to doświadczenie trudne i przygnębiające, dręczyły cię wątpliwości, twoja wiara była krucha. - Szukam Boga, mamo, a on mi się wymyka... - Bóg zawsze czeka, teraz pilniejszą sprawą jest poszukanie lekarza. Co ci jest, córeczko? - Porfiria - odpowiedziałaś bez wahania. Od wielu lat, odkąd dowiedziałaś się, że dziedziczysz skłonność do tej choroby, bardzo na siebie uważałaś i stale byłaś pod kontrolą jednego z niewielu lekarzy tej specjalności w Hiszpanii. Twój mąż widząc, że tak osłabłaś, zawiózł cię na pogotowie, tam stwierdzono grypę i odesłano z powrotem do domu. Tego wieczora Ernesta opowiadał mi, że od tygodni, a nawet od miesięcy, byłaś spięta i zmęczona. W czasie, gdy rozważaliśmy możliwość ewentualnej depresji, ty cierpiałaś za zamkniętymi drzwiami twojego pokoju; porfiria zatruwała cię w szybkim tempie, a żadne z nas nie miało na tyle dobrego oka, żeby to dostrzec. Nie wiem, jak wypełniałam dalej zawodowe obowiązki, byłam nieobecna duchem i pomiędzy dwiema konferencjami prasowymi pobiegłam do telefonu, żeby do ciebie zadzwonić. Kiedy mi powiedziano, że stan się pogorszył, odwołałam wszystkie pozostałe imprezy i jak szalona popędziłam do szpitala, wbiegłam na szóste piętro i odnalazłam twoją salę w tym monstrualnym budynku. Leżałaś podparta na łóżku, sina, z nieobecnym wyrazem twarzy i wystarczył mi jeden rzut oka, żeby zrozumieć, jak bardzo jesteś chora. - Dlaczego płaczesz? - zapytałaś zmienionym głosem. - Bo się boję. Kocham cię, Paulo, Ja też cię kocham, mamo... Były to ostatnie słowa, jakie powiedziałaś do mnie, córeczko. W chwilę potem, w malignie, zaczęłaś ze wzrokiem wbitym w sufit recytować jakieś liczby. Ernesto i ja, pełni lęku, spędziliśmy przy tobie całą noc, przysiadając kolejno na jedynym wolnym krześle, a w tym czasie na sali umierała stara kobieta, krzyczała chora na demencję a Cyganka, wycieńczona z niedożywienia i ze śladami pobicia na ciele starała się zasnąć. O świcie przekonałam twojego męża, żeby poszedł odpocząć, miał już za sobą kilka nieprzespanych nocy i był kompletnie wyczerpany. Pocałował cię w usta na pożegnanie. Godzinę później rozpętało się piekło, zaczęłaś wymiotować krwią a potem wystąpiły mrożące krew w żyłach konwulsje; twoje ciało sztywne, wygięte w łuk, pod wpływem wstrząsów rzucało się na łóżku, ramiona ci drżały, a dłonie zacisnęły się kurczowo, jakbyś próbowała się czegoś uchwycić, wzrok miałaś pełen przerażenia, twarz nabrzmiałą i pianę na ustach. Próbowałam cię przytrzymać, głośno wzywając pomocy, sala zapełniła się biało ubranymi postaciami, a mnie siłą wyciągnięto na korytarz. Pamiętam, że klęczałam na ziemi, a potem ktoś uderzył mnie w twarz. Proszę się uspokoić albo będziemy musieli panią wyprosić! Pani córka czuje się lepiej, może pani wejść i być przy niej -

potrząsnął mnie za ramię pielęgniarz. Usiłowałam stanąć na nogi, ale kolana się pode mną uginały, więc podprowadzono mnie do twojego łóżka i zostawiono, byłam sama z tobą i z innymi pacjentkami, które przyglądały się nam w milczeniu ze swoich łóżek, każda pogrążona we własnym nieszczęściu. Twoja twarz przybrała upiorny popielaty kolor, gałki oczne miałaś wywrócone do góry, obok ust zastygła strużka krwi, byłaś zimna. Czekałam nazywaj ąc cię wszystkimi imionami, które wymyślałam dla ciebie od dzieciństwa, ale ty oddalałaś się do innego świata; chciałam dać ci wody, potrząsnęłam tobą, skierowałaś na mnie swoje szklane, rozszerzone źrenice, patrząc przeze mnie na przeciwległy horyzont, i nagle zastygłaś bez ruchu, bez najmniejszej oznaki życia, przestałaś oddychać. Zdążyłam krzyknąć o pomoc i natychmiast zaczęłam ratować cię metodą usta-usta, ale strach mnie sparaliżował, wszystko robiłam źle, wdmuchnęłam ci powietrze pięć, czy sześć razy, byle jak, bez rytmu i odstępów, i wtedy zdałam sobie sprawę, że serce też ci przestało bić, więc zaczęłam walić pięściami w twoją klatkę piersiową. Wtedy zjawiła się pomoc i zobaczyłam już tylko twoje łóżko oddalające się szybko w stronę windy. Od tej pory życie się dla ciebie zatrzymało, ale dla mnie również, obie przekroczyłyśmy tajemniczy próg i znalazłyśmy się po ciemniejszej stronie. - Jest w stanie krytycznym - oznajmił mi lekarz dyżurny na oddziale intensywnej opieki medycznej. - Czy mam zawiadomić jej ojca w Chile? Będzie potrzebował ponad dwudziestu godzin, żeby tu dojechać - zapytałam. - Tak. Wiadomość o twojej chorobie już się rozeszła i zaczęli przybywać krewni Ernesta, przyjaciele i siostry zakonne z twojej szkoły; ktoś zadzwonił do rodziny rozproszonej po Chile, Wenezueli i Stanach Zjednoczonych. Wkrótce pojawił się twój mąż, spokojny i łagodny, troszczący się bardziej o uczucia innych, niż swoje własne, wyglądał na bardzo zmęczonego. Pozwolono mu popatrzeć na ciebie przez chwilę i po wyjściu powiedział nam, że jesteś podłączona do aparatu tlenowego i że przetaczają ci krew. Nie jest tak źle, jak to przedstawiają, czuję serce Pauli mocno bijące obok mojego - dodał i wtedy pomyślałam, że to zdanie nie ma żadnego sensu, ale teraz, kiedy poznałam go bliżej - lepiej je rozumiem. Oboje spędziliśmy ten dzień i całą następną noc w poczekalni, co jakiś czas zasypiałam z wyczerpania, a kiedy otwierałam oczy, widziałam, że Ernesto siedzi nieruchomo, wciąż w tej samej pozycji. - Jestem załamana, Ernesto - wyznałam o świcie. - Nic nie możemy zrobić, Paula jest w rękach Boga. - Tobie może łatwiej się z tym pogodzić, bo przynajmniej masz swoją religię. - Cierpię tak samo jak ty, ale mniej boję się śmierci i mam więcej nadziei - odpowiedział obejmując mnie. Wtuliłam twarz w jego kamizelkę i wdychałam zapach młodego męskiego ciała, ogarnięta atawistycznym lękiem. W parę godzin później przylecieli z Chile moja matka i Michael, a z Kalifornii Willie. Twój ojciec był bardzo blady, wsiadał do samolotu w Santiago przekonany, że nie zastanie cię przy życiu, i podróż musiała wydać mu się wiecznością. Obejmowałam rozpaczliwie matkę i czułam, że chociaż z

wiekiem zrobiła się trochę mniejsza, jej obecność stanowi wciąż ogromną opiekuńczą siłę. Willie wydawał się przy niej prawdziwym olbrzymem, a jednak, kiedy złożyłam głowę na jej piersi, okazała się ona bardziej rozległa i bezpieczna niż tors mojego męża. Weszliśmy na oddział intensywnej opieki medycznej i zobaczyliśmy cię przytomną i w nieco lepszym stanie niż poprzedniego dnia, lekarze zaczęli ci podawać sód, który traciłaś lawinowo, i świeża krew przywróciła ci życie; jednak złudna nadzieja trwała zaledwie kilka godzin, gdyż wkrótce opanowały cię stany lękowe, wobec czego podano ci końską dawkę środków uspokajających i to wpędziło cię w głęboką śpiączkę, z której nie obudziłaś się do tej pory. - Biedne dziecko, nie zasługuje na taki los. Dlaczego śmierć nie zabierze mnie, starego, zamiast niej? - powtarza od czasu do czasu gasnącym głosem don Manuel, który leży na sąsiednim łóżku. Tak mi trudno pisać o tym, Paulo, przeżywać na nowo etapy tej bolesnej podróży, uściślać szczegóły, wyobrażać sobie, co by było, gdybyś się dostała w lepsze ręce, gdyby nie oszołomiono cię narkotykami, gdyby... Jak otrząsnąć się z poczucia winy? Kiedy wspomniałaś o porfirii, myślałam, że przesadzasz, i zamiast szukać pomocy również w innych miejscach, zaufałam tym ludziom ubranym na biało i powierzyłam im ciebie bez zastrzeżeń. Nie można cofnąć czasu, nie powinnam oglądać się wstecz, a jednak nie potrafię się od tego powstrzymać, to moja obsesja. Dla mnie istnieje tylko niewybaczalna pewność, że znalazłyśmy się w tym madryckim szpitalu, reszta mojej egzystencji rozpłynęła się w gęstej mgle. Willie, który po paru dniach musiał wrócić do pracy w Kalifornii, dzwoni codziennie, rano i wieczorem, żeby podtrzymać mnie na duchu, przypomnieć, że się kochamy, i że po drugiej stronie oceanu czeka nas szczęśliwe życie. Jego głos dochodzi do mnie z bardzo daleka i mam wrażenie, że to sen, że w rzeczywistości nie istnieje żaden drewniany dom zawieszony nad zatoką San Francisco ani ten gorący kochanek, który teraz zamienił się w dalekiego męża. Zdaje mi się też, że wyśniłam sobie mojego syna Nicolasa, synową Celię i malutkiego Alejandra o rzęsach żyrafy. Carmen Balcells, moja agentka, przekazuje mi czasem wyrazy współczucia od wydawców, albo informacje dotyczące moich książek, a ja nie wiem, o czym ona mówi, istniejesz tylko ty, córeczko, i przestrzeń bez czasu, gdzie znalazłyśmy się obie. W ciągu długich godzin ciszy wspomnienia zderzają się ze sobą, tak jakby wszystko przytrafiło mi się w tym samym momencie i całe moje życie było tylko jednym nie czytelnym obrazem. Mała dziewczynka i młoda dziewczyna, którą byłam, kobieta, którą jestem, staruszka, którą będę, wszystkie te etapy są wodą w tym samym rwącym strumieniu. Moja pamięć jest jak meksykański fresk, gdzie wszystko dzieje się jednocześnie: z jednej strony okręty konkwistadorów, a z drugiej Indianie torturowani w czasach inkwizycji, wyzwoliciele galopujący na koniach pod skrwawionymi sztandarami i Pierzasty Wąż przed cierpiącym Chrystusem wśród dymiących kominów ery przemysłowej. Takie jest moje życie, różnorodny i zmienny fresk, który tylko ja umiem rozszyfrować i który należy do mnie jak sekret. Umysł selekcjonuje, przesadza, zawodzi, zdarzenia zacierają się, o ludziach się zapomina i w końcu zostają tylko wewnętrzne przeżycia, te rzadkie momenty objawienia ducha. Nie liczy się to, co mnie spotkało, tylko blizny, które mnie naznaczają i wyróżniają. Moja przeszłość nie ma zbyt wiele sensu, nie widzę w niej porządku, jasności, celów, dróg, jest tylko podróżą, którą przebyłam po omacku, kierowana instynktem i nie poddającymi się kontroli wydarzeniami, które zniosły mój los z obranego kursu. Nie było w niej kalkulacji a jedynie dobre

chęci i lekkie podejrzenie, że istnieje jakiś wyższy plan, który determinuje moje poczynania. Do tej pory nie podzieliłam się z nikim moją przeszłością, to mój ostatni ogród, do którego nie zajrzał żaden, nawet najbardziej wścibski kochanek. Weź ją, Paulo, może ci się na coś przyda, bo myślę, że twoja własna już nie istnieje, zagubiła ci się gdzieś w tym długim śnie, a nie można przecież żyć bez wspomnień. Matka wróciła do Santiago, do domu swych rodziców; nieudane małżeństwo uważane było wówczas za coś najgorszego, co może spotkać kobietę, ale ona jeszcze o tym nie wiedziała i chodziła z podniesionym czołem. Ramón, ów zauroczony konsul, odprowadził ją na statek, na który wsiadła z dziećmi, budzącą postrach Margarą, psem, kuframi podróżnymi i skrzyniami pełnymi srebrnych tac. Przy pożegnaniu przytrzymał jej ręce w swoich i powtórzył obietnicę, że już zawsze będzie się nią opiekował, ale ona, zaambarasowana, usiłując urządzić się w ciasnej kajucie, obdarowała go zaledwie przelotnym uśmiechem. Była przyzwyczajona do duserów, a nie miała podstaw do tego, by przypuszczać, iż ten dyplomata o tak niezdecydowanym wyglądzie odegra fundamentalną rolę w jej życiu, pamiętała również, że ten mężczyzna ma żonę i czworo dzieci, zresztą pochłaniały ją teraz pilniejsze sprawy: noworodek oddychał ciężko łapiąc powietrze jak ryba wyjęta z wody, dwójka pozostałych dzieci płakała ze strachu, a Margara znajdowała się właśnie w jednym ze swoich ponurych okresów pełnego pretensji milczenia. Dopiero kiedy matka usłyszała szum motorów i ochrypły głos syreny wzywającej do wyjścia z portu, wtedy poczuła pierwszy podmuch huraganu, który zawirował w jej duszy. Może liczyć na gościnę w rodzinnym domu, ale nie jest już młodą panienką, więc powinna wziąć odpowiedzialność za własne dzieci, jakby była wdową. Zaczęła się zastanawiać, co ma robić, kiedy kołysanie fal przypomniało jej historię z krewetkami z podróży poślubnej i uśmiechnęła się z ulgą, bo przynajmniej znajdowała się daleko od swego kuriozalnego męża. Właśnie skończyła dwadzieścia cztery lata i nie miała pojęcia, jak zarobić na utrzymanie, ale nie na próżno płynęła w jej żyłach awanturnicza krew baskijskiego marynarza. Dlatego właśnie przyszło mi dorastać w domu moich dziadków. No, dorastać to za wiele powiedziane, prawdę mówiąc zbytnio nie urosłam, przy niewspółmiernym do efektów wysiłku osiągnęłam metr pięćdziesiąt i tyle mierzyłam jeszcze miesiąc temu ale ostatnio stwierdziłam, że coraz trudniej zajrzeć mi do lustra, które wisi w łazience. Bzdury, wcale nie malejesz, po prostu schudłaś i chodzisz na niskich obcasach, zapewnia mnie matka, ale widzę, że przygląda mi się z ukosa i jest zaniepokojona. Mówiąc, że rosłam z wysiłkiem, nie używam metafory, zrobiono wszystko, żeby mnie wydłużyć, nawet dostawałam hormony, z którymi zaczęto wtedy eksperymentować, i Benjamin Viel, lekarz rodzinny i stały platoniczny wielbiciel mojej matki, bał się, że urosną mi wąsy. Nie byłoby tragedii, wąsy można ogolić. Przez długie lata chodziłam na gimnastykę, gdzie za pomocą systemu sznurów i bloczków zawieszano mnie pod sufitem, żeby siła grawitacji rozciągnęła mi kręgosłup. W koszmarach sennych widzę samą siebie, jak zwisam głową w dół przywiązana sznurem za kostki nóg, ale matka zapewnia mnie, że to najzupełniej fałszywy obraz, że nigdy nie poddawano mnie tak okrutnym zabiegom, tylko wieszano za szyję w nowoczesnym aparacie, który posiadał zabezpieczenia przed natychmiastową śmiercią przez uduszenie. Ten ostatni środek okazał się nieskuteczny, jedynie wydłużyła mi się po nim szyja. Pierwsze nauki pobierałam w niemieckiej szkole u sióstr zakonnych, ale długo tam nie zabawiłam, gdyż w wieku sześciu lat wyrzucono mnie za niemoralność: zorganizowałam konkurs pokazywania majtek - ale być może prawdziwą przyczyną było to, że moja matka gorszyła bogobojną opinię publiczną Santiago brakiem męża. Stamtąd trafiłam do bardziej tolerancyjnej szkoły angielskiej, gdzie tego typu pokazy nie

pociągały za sobą poważniejszych konsekwencji, jeżeli tylko były organizowane dyskretnie. Jestem pewna, że moje dzieciństwo wyglądałoby inaczej, gdyby Meme żyła dłużej. Babka wychowywała mnie na osobę oświeconą, pierwsze słowa, których mnie nauczyła, były w esperanto, tym niemożliwym do wypowiedzenia się, kalekim tworze językowym, który babka uważała za uniwersalny język przyszłości, a jeszcze zanim wyrosłam z pieluch, sadzała mnie przy stoliku do wywoływania duchów, jednak te wspaniałe szanse skończyły się wraz z jej odejściem. Wielki rodzinny dom, tak cudowny, kiedy ona w nim rządziła, skupiający intelektualistów, artystów i wariatów, po jej śmierci zamienił się w smutną, pustą, pełną przeciągów przestrzeń. Mam w pamięci zapachy z tamtych czasów, zapach parafinowych piecyków w zimie i karmelu w lecie, kiedy na podwórzu rozpalano ognisko i w wielkim miedzianym garze smażyły się konfitury z morwy. Po śmierci babki opustoszały ptasie klatki, zamilkły sonaty grane na pianinie, uschły kwiaty i liście w dzbanach, koty pouciekały na dachy, gdzie pozmieniały się w dzikie bestie i stopniowo poznikały inne domowe zwierzęta, króliki i kury trafiły do rondla kucharki, a koza któregoś dnia wyszła na ulicę i zginęła pod kołami mleczarskiego wózka. Została tylko suka Pelvina López-Pun, drzemiąca przy kotarze oddzielającej salon od jadalni. Snułam się po domu szukając babki wśród ciężkich hiszpańskich mebli, marmurowych posągów, bukolicznych obrazów i stosów książek piętrzących się po kątach i sprawiających w ciemnościach wrażenie fantastycznej fauny z zadrukowanego papieru. Istniała umowna granica pomiędzy częścią domu zajmowaną przez naszą rodzinę a kuchnią, wewnętrznymi podwórkami i pokojami dla służby, gdzie spędzałam większą część dnia. Był to gorszy świat pomieszczeń źle wentylowanych, ciemnych, mających za jedyne umeblowanie pryczę, krzesło i kulawą komodę, ozdobionych kalendarzem i wizerunkami świętych. Służyły one za dach nad głową dla kobiet, które pracowały od rana do nocy, wstawały jako pierwsze o świcie, a kładły się ostatnie po podaniu kolacji i posprzątaniu kuchni. Miały wychodne raz na dwa tygodnie w niedzielę, nie przypominam sobie, żeby korzystały z urlopu albo żeby miały rodzinę, na służbie starzały się i umierały. Raz na miesiąc przychodził wielki, niezbyt rozgarnięty osiłek do woskowania posadzek. Przymocowywał sobie wiórki żelazne do podeszew butów i tańczył patetyczną sambę szlifując parkiet, potem, posuwając się na kolanach, nakładał szmatą wosk, a w końcu ciężką szczotką na kiju doprowadzał podłogę do połysku. Co tydzień przychodziła również praczka, mizerna kobiecina sama skóra i kości - zawsze z dwójką, albo trójką dzieci uwieszonych u spódnicy, która zabierała tobół brudnej bielizny, dźwigając go z wielką wprawą na głowie. Bieliznę przy oddawaniu liczono, żeby niczego nie brakowało, kiedy praczka przyniesie ją z powrotem czystą i uprasowaną. Zawsze ilekroć zdarzało mi się asystować przy tej upokarzającej czynności liczenia koszul, serwetek i prześcieradeł, biegłam potem do salonu, żeby schować się wśród pluszowych fałd kotary i przytulić do babki. Nic wiedziałam, dlaczego płaczę; teraz to wiem: płakałam ze wstydu. W kotarze mieszkał duch Meme i przypuszczam, że to dlatego suka nie opuszczała tego miejsca. Służące natomiast wierzyły, że błądzi on po piwnicach, skąd dochodziły szmery i słabe światełko i dlatego unikały zapuszczania się w te okolice. Ja znałam dobrze przyczynę tych zjawisk, ale nie miałam żadnego interesu w jej ujawnieniu. W teatralnym przepierzeniu salonu szukałam półprzezroczystej twarzy babki, pisałem do niej listy na kawałeczkach papieru, które składałam starannie i przypinałam agrafkami do grubej materii, pragnąc, by je odnalazła i wiedziała, że o niej pamiętam. Meme pożegnała się z życiem z całą prostotą, nikt do ostatniej chwili nie zauważył, jak przygotowywała swoją podróż do Wieczności, a potem już było za późno na interwencje. Świadoma tego, że aby oderwać się od ziemi, potrzeba niezwykłej lekkości, wyrzuciła wszystko za burtę, pozbyła się ziemskich dóbr, wyeliminowała powierzchowne uczucia i pragnienia, pozostając

wyłącznie przy tych najbardziej istotnych, napisała parę listów i w końcu położyła się do łóżka, żeby już się z niego nie podnieść. Umierała przez tydzień przy boku męża, który zużył wszelkie lekarstwa, jakie miał pod ręką, żeby zaoszczędzić jej cierpień, gdy tymczasem życie z niej uchodziło, a w płucach rozlegało się głuche dudnienie. Nie było czasu, żeby kogokolwiek zawiadamiać o zbliżającej się śmierci, a jednak jej przyjaciółki z Białego Bractwa dowiedziały się o tym telepatycznie i w ostatniej chwili przybiegły, żeby wręczyć jej przesłania dla życzliwych duchów, które przez tyle lat stawiały się na wezwanie w czwartkowe seanse przy trójnożnym stoliku. Ta niezwykła kobieta nie zostawiła materialnego śladu swojego pobytu na tym świecie, nie licząc srebrnego lusterka, modlitewnika z okładkami z masy perłowej i garści woskowych kwiatów pomarańczy pozostałych z jej ślubnego wianka. Nie zostawiła mi też zbyt wielu wspomnień, a te, które przechowuję, muszą być siłą rzeczy zdeformowane przez moje ówczesne dziecinne widzenie i przez upływ czasu, ale to nie jest ważne, gdyż jej obecność zawsze mi towarzyszyła. Kiedy astma albo niepokój zakłócały jej oddech, przyciskała mnie do siebie, szukając ratunku w moim cieple, i właśnie to pamiętam najlepiej: jej pergaminową skórę, jej delikatne palce, powietrze świszczące w gardle, silny uścisk, zapach wody kolońskiej, a czasem lekki powiew olejku migdałowego, którym nacierała ręce. Słuchałam, co o niej mówiono, w blaszanym pudełku przechowuję jedyne relikwie, jakie mi po niej zostały, a resztę sama sobie wymyśliłam, bo przecież wszyscy potrzebujemy babuni. Ona - mimo że jej śmierć była bardzo nie na miejscu - nie tylko idealnie spełniła swą rolę, ale posłużyła mi za pierwowzór postaci, którą kocham najbardziej ze wszystkich bohaterów moich książek: jasnej, przewidującej przyszłość Clary z Domu Duchów. Mój dziadek nie mógł pogodzić się ze stratą żony. Myślę, że oni oboje żyli w dwóch nie przystających do siebie światach i kochali się w czasie przelotnych spotkań z dramatyczną czułością i skrywaną namiętnością. Tata posiadał witalność człowieka praktycznego, zdrowego, wysportowanego i przedsiębiorczego, ona była obca na tej ziemi, jej obecność miała eteryczny, nieuchwytny charakter. On musiał przystać na to, że będzie żył z nią pod j ednym dachem, ale w innym wymiarze, nigdy jej nie posiadając na własność. Tylko w niektórych uroczystych chwilach, takich jak przyjście na świat dziecka, które urodziło się na jego rękach, albo kiedy trzymał ją w ramionach w momencie śmierci, miał wrażenie, że ona istnieje naprawdę. Tysiące razy próbował pochwycić tę lekką zjawę, która przesuwała się przed jego oczami jak kometa, zostawiając za sobą trwałą smugę astralnego pyłu, ale zawsze miał wrażenie, że mu się wymyka. Pod koniec życia, kiedy niewiele mu brakowało do pełnych stu lat i kiedy z tego energicznego patriarchy został tylko cień zżarty przez samotność i przez nieubłaganą korozję czasu, porzucił wreszcie pomysł, by być jej absolutnym władcą, co usiłował osiągnąć w młodości, i dopiero wtedy mógł się z nią w pełni połączyć. Cień Meme przybrał konkretną formę i stał się dotykalną istotą, która towarzyszyła mu w drobiazgowej rekonstrukcji przeszłości i w niedomaganiach podeszłego wieku. Zaraz po tym, jak został wdowcem poczuł się zdradzony, oskarżał ją, że porzuciła go w połowie drogi, chodził zawsze w żałobnej czerni jak kruk, pomalował meble na czarny kolor i żeby więcej nie cierpieć, próbował wyeliminować z życia również inne uczucia, ale nigdy mu się to do końca nie udało, był człowiekiem nieszczęśliwym z powodu zbyt miękkiego serca. Zajmował wielki pokój na parterze domu, gdzie słychać było pogrzebowy ton dzwonu bijącego co godzinę na kościelnej wieży. Drzwi były zawsze zamknięte i rzadko zdobywałam się na odwagę, żeby w nie zapukać, ale rano przychodziłam pożegnać się z nim przed pójściem do szkoły, a wtedy pozwalał mi czasem pomyszkować po pokoju i poszukać schowanej dla mnie czekolady. Nigdy nie słyszałam, żeby się skarżył, posiadał heroiczną siłę ducha, ale często miał łzy w oczach, i kiedy myślał, że nikt go nie widzi, rozmawiał ze

wspomnieniem żony. Z latami rósł żal i już nie potrafił powstrzymać płaczu, rękoma wycierał łzy, wściekły na siebie za tę słabość, starzeję się, psiakrew, mruczał. Po śmierci żony odtrącił kwiaty, słodycze, muzykę i wszelkie powody do radości; cisza zapanowała w domu i w jego duszy. Sytuacja moich rodziców była dwuznaczna, gdyż w Chile nie ma rozwodów, ale nietrudno było przekonać Tomasa, żeby anulował małżeństwo, więc ja i moi bracia staliśmy się nagle dziećmi niezamężnej matki. Mój ojciec, który widocznie nie miał wielkiej ochoty pokrywać kosztów naszego utrzymania, zrzekł się również praw rodzicielskich, a potem ulotnił się na dobre. W tym czasie towarzyski krąg wokół mojej matki zamykał się szczelnie, aby wyciszyć skandal. Kiedy zostało podpisane unieważnienie aktu małżeńskiego, ojciec zażądał jedynie zwrotu swojego herbu rodowego przedstawiającego trzy wygłodniałe psy na niebieskiem polu, który oddano mu natychmiast, gdyż matka i cała reszta rodziny wyśmiewali się głośno z całej tej heraldyki. Z chwilą gdy ów niepoważny herb opuścił dom, straciliśmy wszelką możliwość dochodzenia praw do naszego rodowodu, ot, jedno pociągnięcie pióra i zostaliśmy bez rodowych korzeni. Obraz Tomasa zagubił się w niepamięci. Dziadek nie chciał słyszeć o swoim byłym zięciu, ale także nie pozwalał skarżyć się na niego w swojej obecności, nie na darmo przecież ostrzegał córkę, żeby za niego nie wychodziła. Matka dostała skromną posadę w jakimś banku, której głównym atutem była możliwość uzyskania emerytury w wysokości pełnej pensji po upływie trzydziestu pięciu lat ofiarnej pracy, a głównym defektem lubieżność dyrektora, prześladującego ją swymi umizgami. W wielkim rodzinnym domu mieszkało również paru nieżonatych wujów, którzy zadbali o to, by moje dzieciństwo nie było pozbawione mocnych wrażeń. Moim ulubionym wujem był Pablo, szorstki i zamknięty w sobie młody człowiek podobny do Rudolfa Valentino, o lśniąco białych zębach, czarnych prostych włosach zaczesanych do tyłu i posmarowanych brylantyną, zawsze w eleganckim płaszczu z wielkimi kieszeniami, w których chował książki skradzione w bibliotekach publicznych i w domach przyjaciół. Wiele razy namawiałam go, żeby ożenił się z mamą, ale wyjaśnił mi, że z kazirodczych związków rodzą się zrośnięte bliźnięta syjamskie, więc zmieniłam front i kierowałam te same propozycje do doktora Benjamina Viela, którego bezgranicznie uwielbiałam. Wuj Pablo był wielkim sprzymierzeńcem swojej siostry, podrzucał jej pieniądze do torebki, pomagał utrzymywać dzieci, bronił przed plotkami i innymi przejawami ludzkiej nieżyczliwości. Wróg wszelkiego sentymentalizmu, nie znosił, gdy ktoś go dotykał, czy zbyt blisko niego oddychał, uważał telefon i pocztę za instytucje naruszające jego prywatność, siadał do obiadu z otwartą książką, którą rozkładał obok talerza, żeby uciąć najmniejszą choćby próbę rozmowy i starał się przerazić bliźnich manierami dzikusa, ale wszyscy wiedzieliśmy, że ma współczującą duszę i że w tajemnicy, tak żeby nikt nie podejrzewał go o podobną słabość, pomaga całemu pułkowi potrzebujących. Był prawą ręką Taty, jego najlepszym przyjacielem i wspólnikiem w firmie, która hodowała owce i eksportowała wełnę do Szkocji. Służące za nim przepadały i choć miewał okresy ponurego milczenia i znany był z różnych fobii i złośliwych dowcipów, nie brakowało mu przyjaciół. Wiele lat później ten ekscentryk zarażony bakcylem książkowym zakochał się w uroczej kuzynce, która chowała się na wsi i spędzała czas na pracy i modlitwie. Jej najbliższa rodzina, ludzie bardzo stateczni i konserwatywni, ze stoickim spokojem znosiła dziwactwa konkurenta. Pewnego dnia wuj kupił na targu głowę krowy, przez dwa dni skrobał ją i czyścił od wewnątrz, budząc odrazę wszystkich domowników, którzy nigdy nie widzieli czegoś tak cuchnącego i monstrualnego, i dokończywszy dzieła stawił się w niedzielę po mszy w domu narzeczonej, ubrany nienagannie i z krowim łbem założonym na twarz jak maska. Proszę wejść, don Pablito, powitała go bez chwili wahania i z odrobiną trwogi służąca, która otworzyła mu drzwi. W sypialni mojego wuja stosy książek sięgały od podłogi do sufitu, a na samym środku stało pustelnicze

łoże, na którym wuj większą część nocy poświęcał czytaniu. Wuj przekonał mnie, że w ciemnościach bohaterowie powieści opuszczają karty książek i biegają po domu, więc chowałam głowę pod kołdrę, żeby nie zobaczyć diabła w lustrze i tych tłumów piratów, kurtyzan, bandytów, czarownic i dziewic, które miały plątać się po pokojach przeżywając na nowo swoje przygody i namiętności. O wpół do dziewiątej musiałam gasić światło i kłaść się spać, ale wuj Pablo podarował mi latarkę, żebym mogła czytać pod kołdrą; od tej pory mam perwersyjną skłonność do potajemnej lektury. Było rzeczą niemożliwą nudzić się w tym domu pełnym książek i cudacznych krewniaków, z piwnicą, do której nie wolno było wchodzić, z kolejnymi miotami kociąt, topionych przez Margarę w balii z wodą, i z kuchennym radiem, które za plecami dziadka nadawało wrzaskliwe modne piosenki, informacje o potwornych zbrodniach i kiczowate powieści w odcinkach. Moi wujowie wynaleźli okrutną rozrywkę - tzw. mocne zabawy, które polegały głównie na straszeniu dzieci i doprowadzaniu ich do płaczu. Pomysły zawsze były odkrywcze, począwszy od przyklejenia na suficie dziesięciu peso, które dostawaliśmy od nich jako miesięczne kieszonkowe, tak że mogliśmy na nie patrzeć, ale nie mogliśmy się do nich dostać, po cukierki, z których wyciągali strzykawką czekoladowe nadzienie, by zastąpić je pikantnym sosem. Zrzucali nas ze schodów w skrzyniach, wieszali głową w dół nad sedesem i grozili, że przetną sznurek, napełniali zlew alkoholem, podpalali i obiecywali nam pieniądze, jeśli włożymy rękę do ognia, układali jedna na drugą stare opony z automobilu dziadka i wsadzali nas do środka, gdzie piszczeliśmy ze strachu w ciemności, dusząc się smrodem sparciałej gumy. Kiedy zamieniliśmy starą gazową kuchenkę na nową, elektryczną, stawiali nas na lekko podgrzanej płytce, i zaczynali opowiadać bajkę sprawdzając, czy żar przenikający przez podeszwy wygra z ciekawością co do dalszych losów historii, a my w tym czasie przeskakiwaliśmy z nogi na nogę. Matka broniła nas zaciekle jak lwica, ale nie zawsze była na tyle blisko, by przyjść nam z pomocą, Tata natomiast wyznawał pogląd, że mocne zabawy kształtują charakter i są środkiem dydaktycznym. Teoria, że dzieciństwo powinno być okresem słodkiej niewinności, jeszcze wówczas nie istniała, to jest późniejszy północnoamerykański wynalazek, wtedy uważano, że należy przygotować się na ciężkie życie i dlatego hartowano nam nerwy. Metody wychowawcze opierały się na wyrabianiu odporności: im więcej nieludzkich prób zniosło dziecię, tym lepiej było przystosowane do niebezpieczeństw dorosłego życia. Zastrzegam, że w moim przypadku dało to dobre efekty i gdybym konsekwentnie dbała o tradycję, prześladowałabym własne dzieci i to samo robiłabym teraz z wnukiem, ale mam na to zbyt miękkie serce. Czasami latem szliśmy w niedzielę z całą rodziną na San Cristóbal, wzgórze znajdujące się pośrodku miasta, które dzisiaj jest parkiem, ale wtedy było dzikim pustkowiem. Niekiedy towarzyszyli nam Salvador i Tencha Allende z trzema córkami i kilkoma psami. Allende był już wtedy sławnym politykiem, najwaleczniejszym ze wszystkich lewicowych deputowanych i najbardziej znienawidzonym przez prawicę, ale dla nas był po prostu jeszcze jednym wujkiem. Wdrapywaliśmy się z wielkim wysiłkiem źle wytyczonymi ścieżkami wśród zarośli i łąk, dźwigając kosze z prowiantem i wełniane pledy. Na górze szukaliśmy polany z widokiem na miasto rozciągające się u naszych stóp (tak samo jak robiłam to dwadzieścia lat później w czasie wojskowego zamachu stanu z zupełnie innych przyczyn), a potem rzucaliśmy się na jedzenie, broniąc kawałków kurczaka, gotowanych jaj i pieczonych pierogów przed psami i niepowstrzymaną nawałnicą mrówek. Dorośli odpoczywali, a my chowaliśmy się w krzaki i bawiliśmy się w doktora. Czasami słychać było daleki ochrypły ryk lwa, który dochodził z drugiej strony wzgórza, gdzie znajdował się ogród zoologiczny. Raz na tydzień drapieżniki karmione tam były żywymi zwierzętami, żeby podniecenie wywołane

polowaniem i ujście dla adrenaliny utrzymywało je w formie: wielkie dzikie koty pożerały starego osła, węże boa połykały myszy, hieny dusiły króliki; mówiono, że tam też trafiają uliczne psy i koty złapane przez hyclów i że stale są listy ludzi czekających w kolejce, by móc obejrzeć to przerażające widowisko. Po nocach śniły mi się te biedne zwierzęta zamknięte w klatkach wielkich drapieżników i serce ściskało mi się z żalu na myśl o pierwszych chrześcijanach w rzymskim Koloseum, gdyż w głębi duszy byłam pewna, że gdyby mi dano do wyboru wyrzec się wiary albo stać się przekąską dla bengalskiego tygrysa, bez wahania wybrałabym to pierwsze. Po posiłku zbiegaliśmy pędem w dół, popychając się i turlając z najbardziej stromego odcinka wzgórza: na przedzie Salvador Allende z psami; jego córka Carmen Paz i ja zawsze na końcu. Lądowałyśmy na dole z podrapanymi i poobcieranymi kolanami i dłońmi, kiedy wszyscy mieli już dość czekania na nas. Poza tymi niedzielami i letnimi wakacjami, życie składało się z poświęceń i trudu. Te lata były bardzo ciężkie dla mojej matki, znosiła biedę, afronty i plotki ze strony dawniejszych przyjaciół, w banku dostawała grosze i dorabiała jako modystka. Zdaje mi się, że widzę, jak siedzi przy stole w jadalni - przy tym samym stole z hiszpańskiego dębu, który służy mi teraz za biurko w Kalifornii - i dopasowuje do kapeluszy aksamit, wstążki i jedwabne kwiaty. W okrągłych pudłach wysyłała je statkiem do Limy, gdzie trafiały do rąk najwytworniejszych dam z towarzystwa. Ale i tak nie mogłaby się utrzymać, gdyby nie pomoc Taty i wuja Pabla. W szkole dano mi stypendium za dobre stopnie, nie wiem, jak matce udało się je załatwić, ale wyobrażam sobie, że musiało ją ono kosztować niejedno upokorzenie. Całymi godzinami wyczekiwała na szpitalnych korytarzach z moim młodszym bratem Juanem, który wprawdzie nauczył się przełykać, gdy karmiono go drewnianą łyżką, ale zapadł na straszne zaburzenia jelit i jego przypadek stał się przedmiotem medycznych badań do czasu, kiedy Margara odkryła, że obżerał się pastą do zębów, i wyleczyła go z nałogu przy użyciu pasa. Matka była wycieńczona nadmiarem obowiązków, cierpiała na straszliwe bóle głowy, z powodu których przez dwa albo trzy dni nie wstawała z łóżka i chodziła jak nieprzytomna. Pracowała tyle godzin, że miała niewielką kontrolę nad życiem swoim i swoich dzieci. Margara, która z czasem rozpanoszyła się tak, że przekształciła się w prawdziwego tyrana, próbowała za wszelką cenę odsunąć nas od niej; kiedy mama wracała z pracy, już byliśmy wykąpani, nakarmieni i leżeliśmy w łóżkach. Niech mi pani nie rozbisurmania dzieci, gderała. Nie przeszkadzajcie mamie, bo ma migrenę, nakazywała nam. Matka lgnęła do nas z całą siłą swojej samotności, próbując wynagrodzić nam częstą nieobecność i ubarwić szarość egzystencji poetycką fikcją. Wszyscy troje spaliśmy z nią w jednym pokoju i późnym wieczorem - a były to jedyne godziny, które spędzaliśmy razem - opowiadała nam anegdoty o swojej rodzinie i fantastyczne bajki naszpikowane czarnym humorem; przedstawiała wyimaginowany świat, gdzie wszyscy byliśmy szczęśliwi i gdzie nie rządziło ludzkie zło ani bezlitosne prawa przyrody. Te rozmowy prowadzone półgłosem wszyscy w jednym pokoju, każde w swoim łóżku, ale tak blisko, że mogliśmy się dotknąć - to najpiękniejsze chwile z tamtego okresu. Tak narodziła się moja pasja do opowiadania zmyślonych historii; do tamtych wspomnień sięgam, kiedy siadam do pisania. Pancho, ten z naszej trójki, który najlepiej znosił okrutne mocne zabawy, był jasnowłosym chłopcem, silnym i spokojnym, ale kiedy czasem tracił cierpliwość, zmieniał się w dziką bestię gotową rozszarpać ofiarę na kawałki. Uwielbiany przez Margarę, która nazywała go królem, był zagubiony, kiedy od nas odeszła. We wczesnej młodości zafascynowany jakąś dziwną sektą, wyjechał z domu i zamieszkał w komunie na głuchym pustkowiu na północy kraju. Dochodziły do nas plotki, że za sprawą grzybków halucynogennych członkowie tej sekty odlatywali do innych światów, że zatracali

się w niewyobrażalnych orgiach, że młodym ludziom prano mózgi, by stali się niewolnikami przywódców sekty; nigdy nie poznałam prawdy, bo ci, którzy przeszli przez sektę, nie chcą na ten temat rozmawiać, ale jej ślad zostaje w nich na zawsze. Moj brat zrzucił z siebie więzy uczuciowe, odsunął się od rodziny i ukrył w opancerzonej skorupie, która nie uchroniła go jednak przed rozterkami i kłopotami. Później się ożenił, rozwiódł, ożenił się jeszcze raz z tą samą kobietą i znowu się rozwiódł, miał dzieci, mieszkał niemal zawsze poza Chile i nie sądzę, żeby wrócił. Niewiele o nim mogę powiedzieć, bo go nie znam; jest dla mnie zagadką, tak jak mój ojciec. Juan urodził się z rzadką właściwością pozyskiwania sympatii; nawet teraz, kiedy jest poważnym profesorem u szczytu kariery, wzbudza gorące uczucia wcale o to nie zabiegając. Jako dziecko przypominał filigranowego aniołka z dołeczkami na policzkach i tym bezbronnym wyrazem twarzy, który potrafi poruszyć najtwardsze serca, był ostrożny i przemyślny, częste choroby opóźniły jego wzrost i skazały na słabowite zdrowie. Uważamy go za rodzinnego intelektualistę, za prawdziwego mędrca. Mając pięć lat recytował z pamięci długie poematy i potrafił natychmiast odpowiedzieć, ile reszty dostanie z dziesięciu pesos, jeżeli kupi trzy cukierki po osiem centów każdy. Zrobił trzy fakultety i doktorat na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, a teraz studiuje teologię. Był profesorem nauk politycznych, agnostykiem i marksistą, ale przeżył kryzys duchowy i postanowił szukać w Bogu odpowiedzi na problemy nurtujące ludzkość, porzucił swój zawód i podjął studia religijne. Jest żonaty, więc nie mógł zostać księdzem katolickim, jak nakazywałaby tradycja, i wybrał wiarę metodystów, co początkowo wzbudziło popłoch u matki, która niewiele wiedziała na temat tego kościoła i wyobrażała sobie rodzinnego geniusza wyśpiewywującego hymny przy dźwiękach gitary na jakimś publicznym placu. Takie nagłe nawrócenia nie są czymś niezwykłym w rodzinie mojej matki, mam wielu krewnych mistyków. Nie wyobrażam sobie mojego brata przemawiającego z ambony, bo nikt nie zrozumiałby jego uczonych kazań, tym bardziej po angielsku, ale będzie z niego wybitny profesor teologii. Kiedy się dowiedział, że jesteś chora rzucił wszystko, wsiadł w pierwszy samolot i przyleciał do Madrytu, żeby mnie wesprzeć. Musimy mieć nadzieję, że Paula wyzdrowieje, powtarza mi bez przerwy. Wyzdrowiejesz, córeczko? Patrzę jak leżysz na tym łóżku podłączona do różnych rurek i sond i nie możesz nawet oddychać bez ich pomocy. Ledwie cię mogę poznać, twoje ciało zmieniło się i twój mózg jest zaćmiony. Co dzieje się w twojej głowie? Opowiedz mi o samotności i strachu, o zniekształconej wizji świata, o bólu kości, które ciążą jak kamienie, o tych groźnych kształtach, które się pochylają nad twoim łóżkiem, o tych głosach, szeptach, światłach, chyba nic z tego nie ma dla ciebie sensu; wiem, że słyszysz, bo wzdrygasz się na dźwięk metalowych narzędzi, ale nie wiem, czy rozumiesz. Chcesz żyć, Paulo? Przez całe życie chciałaś połączyć się z Bogiem. Chcesz umrzeć? Być może już zaczęłaś umierać. Jaki sens ma twoje teraźniejsze życie? Czy wróciłaś do miejsca nieskalanej niewinności i znów pływasz wśród wód płodowych mojego brzucha, jak ryba, którą byłaś przed urodzeniem? Liczę dni. i jest ich już za dużo. Obudź się, córeczko, proszę, obudź się... Kładę rękę na sercu, zamykam oczy i koncentruję się. Wewnątrz mnie jest jakaś ciemność. Z początku wygląda na nocne powietrze, na przezroczystą mgłę, ale wkrótce staje się ciężka jak nieprzenikniony ołów. Staram się uspokoić i przywyknąć do tej czerni, która wypełnia mnie całą, podczas, gdy cisną się do mnie obrazy z przeszłości. Widzę siebie, jak stoję przed wielkim lustrem, daję krok do tyłu, jeszcze jeden i z każdym krokiem zacierają się dziesiątki lat, i robię się coraz mniejsza, aż lustro odbija figurkę siedmioletniej dziewczynki, którą jestem ja sama.

Padało od wielu dni, skaczę przez kałuże, ubrana w za duży niebieski płaszcz, mam skórzany tornister, pilśniowy kapelusz nasunięty na uszy i zabłocone trzewiki. Wielkie drewniane drzwi, napęczniałe wodą, są zaryglowane, muszę pchać całym ciałem, żeby je poruszyć. W ogrodzie przy domu mojego dziadka rośnie gigantyczna topola z korzeniami na wierzchu, smutny strażnik posiadłości, która wygląda na opuszczoną ze swymi wyrwanymi z zawiasów żaluzjami i obdrapanymi murami. Na zewnątrz zaledwie zaczyna się ściemniać, ale w środku jest już głęboka noc, wszystkie światła są pogaszone, pali się tylko w kuchni, do której wchodzę przez garaż. Kuchnia to wielkie pomieszczenie o zatłuszczonych ścianach, gdzie na hakach wiszą poczerniałe garnki i chochle. Kilka upstrzonych przez muchy żarówek oświetla scenę: coś gotuje się w garnku, gwiżdże czajnik, czuć zapach cebuli i wielka lodówka warczy bez ustanku. Margara, kobieta o wyraźnie indiańskich rysach, z cienkim warkoczem oplecionym dookoła głowy, słucha czytanej przez radio powieści. Moi bracia siedzą przy stole, przed nimi kubki z gorącym kakao i kromki chleba z masłem, Kobieta nie podnosi oczu. Idź do matki, znowu leży chora, mówi z pretensją w głosie. Zdejmuję kapelusz i płaszcz. Nie rozrzucaj swoich rzeczy, nie jestem twoją służącą, nie mam obowiązku ich zbierać, zrzędzi i nastawia głośniej radio. Wychodzę z kuchni i wkraczam w ciemność pozostałej części domu, szukam po omacku kontaktu i zapalam słabe światło, które ledwo rozjaśnia mrok obszernego przedpokoju, skąd prowadzą drzwi do różnych pomieszczeń. Na meblu o lwich nogach stoi marmurowe popiersie zamyślonej dziewczynki, jest też lustro w grubych drewnianych ramach, ale nie patrzę w tę stronę, bo może ukazać się w nim diabeł. Idę po schodach drżąc na całym ciele; przez jakiś otwór, niewytłumaczalny w tej dziwacznej architekturze, wciska się przeciąg, wchodzę na piętro ściskając mocno poręcz, zdaje mi się, że schody nigdy się nie skończą, otacza mnie cisza i cienie, otwieram zamknięte drzwi w głębi korytarza i bez pukania wsuwam się po cichu, na palcach, do środka. Jedyne światło dochodzi z pieca, sufit pokrywa przygnębiający osad sadzy ze spalonej parafiny, zbierający się przez lata. Stoją tu trzy łóżka, w tym jedno piętrowe, sofa, krzesła i kilka stołów, aż trudno się poruszać wśród takiej ilości mebli. Matka leży pod stosem pledów, na poduszce w półcieniu odcina się jej profil: zamknięte oczy w obramowaniu pięknie zarysowanych brwi, prosty nos, wysunięte kości policzkowe, bardzo blada cera. Przy łóżku śpi Pelvina López-Pun. - To ty? - matka wyciąga małą, zimną rękę szukając mojej dłoni. - Bardzo cię boli, mamusiu? - Głowa mi pęka. - Przyniosę ci szklankę gorącego mleka i powiem braciom, żeby nie hałasowali. - Nie idź, zostań ze mną, połóż mi rękę na czole, to mi pomaga. Siadam na łóżku i robię to, o co mnie prosi, drżę ze współczucia, nie wiem, jak mam wyzwolić ją z tego przeklętego bólu. Święta Mario, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi teraz i w godzinę śmierci naszej, amen. Jeśli ona umrze, jesteśmy zgubieni, i mnie, i braci odeślą do ojca, ta myśl mnie przeraża. Margara ciągle mi powtarza, że jak nie będę grzeczna, zamieszkam z ojcem. Czy to prawda? Muszę się tego dowiedzieć, ale nie śmiem zapytać matki, mogłaby poczuć się gorzej, nie powinnam przydawać jej zmartwień, bo ból będzie się zwiększał, aż pęknie jej głowa, nie mogę też poruszać tego tematu przy dziadku, bo w jego obecności nie wolno wymawiać imienia ojca, ojciec to słowo zakazane, kto je wypowie, obudzi śpiące demony. Czuję głód, chciałabym pójść do kuchni

wypić moje kakao, ale nie mogę zostawić mamy, zresztą brakuje mi odwagi, żeby stanąć przed Margarą. Mam mokre buty i lodowate stopy. Gładzę czoło chorej i koncentruję się, teraz wszystko zależy ode mnie, jeśli będę siedziała bez ruchu i modliła się bez rozpraszania uwagi, przezwyciężę jej ból. Mam czterdzieści dziewięć lat, kładę rękę na sercu i głosem tamtej dziewczynki mówię: nie chcę być taka jak moja matka, będę jak mój dziadek, silna, niezależna, zdrowa i władcza, nie pozwolę, żeby ktoś mną rządził, ani nikomu nie będę niczego zawdzięczać; chcę być taka jak dziadek i opiekować się moją matką. Myślę, że Tata często żałował, że nie jestem mężczyzną, bo mógłby mnie uczyć grać w baskijską pelotę, używać jego narzędzi i polować, zrobiłby sobie ze mnie swojego kompana do podróży, kiedy co roku wyjeżdżał do Patagonii na strzyżenie owiec. W tamtych czasach można było dotrzeć na południe pociągiem albo samochodem po krętych piaszczystych drogach, które czasem zamieniały się w błotne bajora, gdzie koła grzęzły i trzeba było pary wołów, żeby wyciągnąć maszynę. Jeziora pokonywało się łodziami ciągniętymi za linę, a góry na mułach - te wyprawy wymagały nie lada wysiłku. Dziadek spał pod gołym niebem okryty ciężkim kastylijskim pledem, kąpał się w rwących rzekach zasilanych wodą z roztopionego śniegu spływającego ze szczytów i żywił się cieciorką i sardynkami z puszki, dopóki nie znalazł się po stronie argentyńskiej, gdzie czekała na niego ciężarówka i gromada nieokrzesanych mężczyzn piekących barana na wolnym ogniu. Siadali przy ognisku w milczeniu, nie należeli do osób komunikatywnych, żyli wśród bezkresnej, niezamieszkałej przyrody, tam wiatr rozwlekał słowa nie zostawiając po nich śladu. Pasterskimi nożami odcinali wielkie kawały mięsa i pożerali je ze wzrokiem wbitym w ogień, nie patrząc na siebie. Z rzadka ktoś zaśpiewał smutną pieśń przy wtórze gitary, gdy tymczasem krążyła z rąk do rąk czarka z wielokrotnie zalewaną mate, tym aromatycznym wywarem z zielonych i gorzkich ziół, które w tamtych stronach pije się zamiast herbaty. Przechowuję niezatarte wspomnienia z jedynej podróży na południe, jaką odbyłam z dziadkiem, chociaż mdłości w samochodzie o mało mnie nie wykończyły, mulica kilka razy zrzuciła mnie na ziemię, a potem, kiedy zobaczyłam jak się strzyże owce, zaniemówiłam i nie odzyskałam głosu aż do czasu, kiedy wróciliśmy do cywilizacji. Robotnicy, którym płacono od każdej ostrzyżonej sztuki, zdolni byli ogolić owcę w czasie krótszym niż jedna minuta, ale pomimo wielkiej wprawy często zdarzało im się odciąć kawał skóry i widziałam niejednego nieszczęsnego barana rozpłatanego wzdłuż ciała, któremu byle jak wpychano do środka kiszki, zaszywano brzuch tapicerską igłą i puszczano z całym stadem, żeby - jeśli przeżyje w dalszym ciągu produkował wełnę. Z tej podróży została mi miłość do wysoko położonych miejsc i szczególny stosunek do drzew. Niejednokrotnie wracałam na południe Chile i tamte krajobrazy zawsze wywoływały we mnie tę samą, trudną do opisania emocję, a przejście przez Andy utrwaliło się w niej duszy jako jeden z życiowych momentów największego objawienia. Teraz, tak samo jak wcześniej w przypływie rozpaczy, kiedy próbuję przypomnieć sobie jakąś modlitwę, a nie znajduję ani słów, ani rytuałów, jedyna pocieszająca wizja, do jakiej mogę się uciec, to wspomnienie tamtego przezroczystego powietrza nad ścieżkami biegnącymi poprzez chłodną dżunglę pośród gigantycznych paproci i pni sięgających nieba, strome górskie percie i ostry profil ośnieżonych wulkanów odbity w szmaragdowej wodzie jezior. Obcowanie z Bogiem musi mieć w sobie coś z obcowania z tamtą nieziemską przyrodą. W pamięci zaciera się postać dziadka, przewodnik, muły, idę sama przez podniosłą ciszę tamtej świątyni ze skał i roślinności. Wdycham czyste, lodowate i wilgotne od

deszczu powietrze, stopy zapadają mi się w dywan z błota i zgniłych liści, zapach ziemi przenika mnie niby ostrze szpady aż do szpiku kości. Czuję, że wciąż idę lekkim krokiem przez zasnute mgłami przełęcze, ale nie mogę opuścić tej nieprzeniknionej dżungli, otaczają mnie wiekowe drzewa, leżące pnie, kawałki aromatycznej kory i korzenie, które wychylają się z ziemi jak odcięte ręce roślin. O twarz ocierają mi się gęste pajęczyny, prawdziwie koronkowe zasłony rozpięte nad ścieżką, przetykane perełkami rosy i muszkami o fosforyzujących skrzydełkach. To tu, to tam widać lśniącą czerwień i biel wysokogórskich powojów i innych kwiatów, które oplatają pnie i połyskują jak szklane paciorki. Czuje się oddech bogów, ich pulsującą, nieograniczoną obecność w tej wspaniałej przestrzeni urwisk i wysokich czarnych skał wygładzonych przez śnieg do zmysłowej doskonałości marmuru. Woda, wszędzie woda. Wyślizguje się cieniutkimi, kryształowymi żmijkami, ze szczelin kamieni i wewnętrznych zakamarków gór, łącząc się w małe strumyki i hałaśliwe kaskady. Czasem przestraszy mnie bliski krzyk jakiegoś ptaka, albo uderzenie kamyka toczącego się z wysoka, ale natychmiast wraca absolutny spokój otaczającej mnie przestrzeni i nagle czuję, że płaczę ze szczęścia. Dla mnie ta podróż, pełna trudów, ukrytych niebezpieczeństw, samotności z wyboru i nieopisanego piękna, to jak podróż, którą jest moje własne życie. Jej wspomnienie jest święte, jest też równoznaczne z ojczyzną, kiedy mówię Chile - myślę właśnie o tym. W ciągu całego życia szukałam nieraz wrażeń podobnych do tych, jakie budzi we mnie las, silniejszych niż najpełniejszy orgazm czy najdłuższy aplauz. Każdego roku, kiedy rozpoczynał się sezon turniejów zapaśniczych, dziadek zabierał mnie do teatru Caupolican. Ubierano mnie odświętnie, w czarne lakierki i białe rękawiczki, co kontrastowało z pospolitym odzieniem reszty publiczności. Tak wystrojona, mocno trzymana za rękę przez tego starego złośnika, torowałam sobie drogę wśród tłumu widzów. Siadywaliśmy zawsze w pierwszym rzędzie,”żeby widzieć krew”, jak mawiał Tata, już zawczasu podniecony spodziewanym okrucieństwem. Któregoś dnia wylądował na nas jeden z tych dzikich gladiatorów i zgniótł nas wielką masą spoconego cielska, jakbyśmy byli karaluchami. Mój dziadek, który zawsze przygotowywał się na podobną ewentualność, kiedy wreszcie nadeszła, nie potrafił zareagować i zamiast roznieść go w proch laską, jak zawsze się odgrażał, podał mu grzecznie rękę, na co tamten, tak samo skonfundowany, odpowiedział nieśmiałym uśmiechem. Był to jeden z większych dramatów mojego dzieciństwa, Tata spadł z niewiarygodnie wysokiego Olimpu, gdzie zajmował do tej pory jedyny znajdujący się tam tron, i przybrał ludzki wymiar; sądzę, że to wtedy zaczął się mój bunt. Wśród zawodników faworytem był Anioł, przystojny mężczyzna o długich blond włosach, owinięty niebieską peleryną w srebrne gwiazdy, w białych wysokich butach i śmiesznych spodenkach ledwo zakrywających wstydliwe części ciała. Każdej soboty rzucał na szalę swoje piękne złote włosy w walce przeciwko straszliwemu Kuramoto, który, choć był Indianinem z plemienia Mapuche, udawał Japończyka i nosił kimono i drewniane sandały. Splatali się w spektakularnej walce, gryźli, wykręcali sobie szyje, kopali w genitalia, wsadzali palce w oczy, podczas gdy dziadek - ściskając beret w jednej ręce, i wywijając laską, którą trzymał w drugiej - wrzeszczał: zabij go!, zabij! całkiem bezstronnie, bo było mu wszystko jedno, kto kogo zabije. Na trzy walki dwie z reguły wygrywał Kuramoto, a wtedy sędzia podawał błyszczące nożyce i fałszywy japoński wojownik przy pełnym szacunku milczeniu publiczności, przystępował do obcinania loków swojego rywala. Cudowny fakt, że w tydzień później Anioł miał znowu włosy sięgające ramion, był niepodważalnym dowodem jego boskiej kondycji. Ale gwoździem programu była Mumia, która przez wiele lat straszyła mnie po nocach. W teatrze przyciemniano światła, puszczano marsz żałobny ze zdartej płyty i ukazywali się dwaj Egipcjanie idący profilem do widowni, z zapalonymi pochodniami, a za nimi

jeszcze czterej, którzy nieśli na noszach pokryty bohomazami sarkofag. Ta procesja stawiała skrzynię na ringu i śpiewając pieśni w jakimś archaicznym języku, wycofywała się parę kroków do tyłu. Z drżeniem serca patrzyliśmy, jak uchyla się wieko trumny i wynurza się z niej człekokształtna istota poowijana w bandaże, ale w doskonałym stanie zdrowia sądząc po gromkich okrzykach i waleniu się w piersi. Nie miała zwinności innych zapaśników, ograniczała się tylko do rozdawania efektownych kopniaków i śmiertelnych razów sztywnymi ramionami, którymi - jak maczugą - rzucała przeciwników na liny i młóciła sędziego. Pewnego razu mumia trafiła takim ciosem Tarzana w głowę i dziadek w końcu mógł zademonstrować w domu parę czerwonych plam na koszuli. To żadna tam krew ani nic podobnego, tylko sos pomidorowy, burknęła Margara mocząc koszulę w chlorze. Te postacie, które czterdzieści lat później próbowałam przywrócić do życia w jednym z moich opowiadań, odcisnęły się dość lekko w mej pamięci, natomiast nigdy nie zapomniałam wrażenia, jakie zrobił na mnie Wdowiec. Był to niepozorny mężczyzna dźwigający na barkach czterdzieści lat ponurej egzystencji, całkowite zaprzeczenie bohatera, który wchodził na czworoboczną arenę ubrany w anachroniczny kostium kąpielowy, taki, jakich mężczyźni używali na początku wieku, z czarnej materii, na ramiączkach, zachodzący wysoko na piersi i z nogawkami do kolan. Na głowie miał też czepek pływacki, który nadawał jego postaci pewien rys nieodpartego patetyzmu. Witała go burza gwizdów, wyzwisk, gróźb i lecących ku niemu przedmiotów, jednak w końcu sędziemu zaopatrzonemu w dzwonek i w gwizdek, udawało się uspokoić rozszalałą ciżbę. Wdowiec natężał swój cienki głosik notariusza, tłumacząc, że jest to jego ostatnia walka, gdyż cierpi na bóle kręgosłupa i przeżywa głęboką depresję po śmierci żony, świętej osoby, która niech odpoczywa w pokoju. Ta dobra kobieta poszła prosto do nieba zostawiając go samego z dwójką nieletnich dzieci na karku. Kiedy wrzaski publiki doprowadzały atmosferę do stanu wrzenia, dwoje dzieci o żałobnym wyrazie twarzy wdrapywało się na ring pomiędzy linami i rzucało do nóg Wdowca błagając, by nie walczył, bo zginie. Nagła cisza zalegała wśród tłumu a ja recytowałam szeptem mój ulubiony wiersz: dwie małe sierotki na grób ojca poszły, trzymając się za rączki w bólu pogrążone i gorącą modlitwę do Bozi zaniosły, i płakały, że tak są przez zły los skrzywdzone. Cicho bądź, szturchał mnie w bok Tata, blady z wrażenia. Z gardłem ściśniętym płaczem Wdowiec tłumaczył, że musi zarabiać na chleb i dlatego staje do walki wręcz z Mordercą z Teksasu. W ogromnym teatrze można było usłyszeć teraz przelatującą muchę, w jednej chwili pragnienie ciosów i krwi u tej bestialskiej gawiedzi zamieniało się w łzawe współczucie i litościwy deszcz pieniędzy papierowych i monet zasypywał ring. Sierotki błyskawicznie zbierały datki i pędem opuszczały ring, gdy tymczasem już pojawiała się na horyzoncie brzuchata figura Mordercy z Teksasu, który nie wiadomo dlaczego występował w stroju rzymskiego gladiatora i siekł powietrze biczem. Oczywiście Wdowiec zawsze otrzymywał niebywałe cięgi, ale zwycięzca musiał wycofywać się pod eskortą karabinierów, żeby publiczność nie posiekała go na kawałki, podczas gdy pokiereszowany Wdowiec ze swymi pociechami był wynoszony na rękach, a do tego wielkodusznie obdarowywany słodyczami, pieniędzmi i błogosławieństwami. - Biedny człowiek, ciężko jest być wdowcem - wzdychał szczerze poruszony dziadek. W końcu lat sześćdziesiątych, kiedy pracowałam jako dziennikarka, przypadło mi w udziale robić reportaż z turnieju wolnej amerykanki, jak nazywał Tata ten nie zwykły sport. Miałam dwadzieścia osiem lat i wierzyłam w obiektywizm prasy, więc nie pozostawało mi nic innego jak opisać nędzę życia tych biednych zapaśników, zdemaskować pomidorową krew, szklane oczy, które ukazywały się w zakrzywionych szponach Kuramoto podczas gdy”oślepiona” ofiara wybiegała wyjąc i potykając

się - gdyż twarz miała zakrytą pomalowanymi na czerwono rękoma - i pogryzioną przez mole perukę Anioła, który był już tak stary, że z pewnością posłużył za prototyp do najlepszego opowiadania Garcii Marqueza Bardzo stary pan z olbrzymimi skrzydłami. Dziadek przeczytał mój reportaż z zaciśniętymi ustami i obrażony nie odzywał się do mnie przez tydzień. Wakacje mojego dzieciństwa upływały nad morzem, gdzie nasza rodzina miała wielki zrujnowany dom przy samej plaży. Wyjeżdżaliśmy w grudniu, przed świętami Bożego Narodzenia i wracaliśmy pod koniec lutego, czarni od słońca i przejedzeni owocami i rybami. Podróż, którą dziś przebywa się autostradą w jedną godzinę, wówczas była prawdziwą udręką i ciągnęła się przez cały dzień. Na tydzień wcześniej zaczynały się przygotowania, wypełniano pudła jedzeniem, bielizną pościelową, ręcznikami i torbami z ubraniem. Zabieraliśmy klatkę z papugą - bezczelnym ptaszyskiem zdolnym jednym dziobnięciem wyrwać palec temu, kto by się odważył je dotknąć, i oczywiście Pelvinę López-Pun. W mieście zostawała tylko kucharka i zdziczałe koty, które żywiły się myszami i gołębiami. Dziadek miał czarny, ciężki jak czołg, angielski samochód z bagażnikiem na dachu, do którego przymocowywano górę pakunków. Z tyłu, w otwartym kufrze, podróżowała Pelvina obok koszy z jedzeniem, których nie ruszała, gdyż na sam widok walizek wpadała w głęboką psią melancholię. Margara wiozła ze sobą miednice, szmatki, amoniak, butelkę z naparem rumianku i obrzydliwy słodki likier domowego wyrobu, który podobno miał powodować kurczenie się żołądka, ale żaden z tych środków ostrożności nie zapobiegał mdłościom. Moja matka, nas troje i pies zaczynaliśmy cierpieć jeszcze przed wyruszeniem z Santiago, wjeżdżając na szosę jęczeliśmy w mękach, a kiedy zaczynały się górskie zakręty, dogorywaliśmy. Tata, który prowadził ten karawan i musiał często się zatrzymywać, żebyśmy na wpół żywi - mogli wysiąść, rozprostować nogi i zaczerpnąć świeżego powietrza, przeklinał chwilę, kiedy przyszło mu do głowy wywieźć nas na wakacje. Po drodze zatrzymywał się również w chłopskich gospodarstwach, żeby kupić kozi ser, melony i słoiki miodu. Pewnego razu nabył żywego indyka, którego miał zamiar utuczyć. Sprzedała mu go chłopka z ogromnych brzuchem gotowa urodzić lada chwila i dziadek, z właściwą sobie galanterią zaproponował, że sam złapie ptaka. Pomimo nudności, mieliśmy moment prawdziwej rozrywki oglądając niezapomniany spektakl, kiedy ten kulawy starzec biegał za indykiem aż furczało. W końcu udało mu się chwycić go za szyję rączką laski i rzucił się na niego wzniecając niesamowitą zawieruchę z piór i kurzu. Zobaczyliśmy potem jak wracał do samochodu cały usmarowany ptasimi odchodami trzymając pod pachą zdobycz, której nogi mocno skrępowano sznurkiem. Nikt nie przypuszczał, że suka otrząśnie się na parę minut z psiej melancholii i odgryzie indykowi głowę jednym kłapnięciem zębów. W żaden sposób nie dało się usunąć śladów krwi, które zaplamiły samochód na wieczną pamiątkę tej niefortunnej podróży. W czasie wakacji cały kurort należał do kobiet i dzieci. Playa Grande była prawdziwym rajem do czasu, kiedy zbudowano rafinerię ropy, która zanieczyściła krystalicznie czystą wodę morza i wystraszyła syreny, tak że nigdy już nie usłyszano ich w tych stronach. O dziesiątej rano zaczynały schodzić się umundurowane niańki z dziećmi. Sadowiły się zawsze w tych samych miejscach, dziergały swoje robótki i obserwowały podopiecznych kątem oka. W środkowej części plaży pod namiotami i parasolami rozsiadały się stare szacowne rodziny mające w swoim posiadaniu wielkie rezydencje, po lewej stronie nuworysze, turyści i przedstawiciele klasy średniej wynajmujący domy na zboczach wzgórza, daleko po prawej stronie - skromni wczasowicze, którzy dojeżdżali tu ze stolicy rozklekotanymi mikrobusami. W stroju kąpielowym wszyscy wyglądają mniej więcej tak samo, a jednak każdy natychmiast odgadywał bezbłędnie swój ściśle określony rejon. W Chile klasy

wyższe mają z reguły wygląd europejski, ale w miarę jak schodzi się w dół po drabinie społecznej i ekonomicznej, spotykamy coraz więcej cech indiańskich. Świadomość klasowa jest tak silna, że nigdy nie widziałam, aby ktoś przekraczał przypisane mu granice. Około południa pojawiały się matki w wielkich słomianych kapeluszach i z butelkami soku marchwiowego, którego używało się wówczas, żeby przyspieszyć opalanie. Mniej więcej o drugiej, kiedy słońce paliło najmocniej, wszyscy szli na obiad a potem przesypiali sjestę. Właśnie wtedy pojawiali się młodzi ludzie ze znudzonym wyrazem twarzy, dziewczyny jak maliny i pewni siebie chłopcy, kładli się na piasku, palili papierosy i ocierali się o siebie tak długo, aż podniecone ciała musiały szukać ochłody w morzu. W piątek pod wieczór zjeżdżali się mężowie, a w soboty i niedziele plaża zmieniała swój wygląd. Matki wysyłały dzieci z niańkami na spacer, zakładały swoje najlepsze kostiumy kąpielowe i kapelusze, łączyły się w grupki i rywalizowały pomiędzy sobą o spojrzenia cudzych mężów, co było zajęciem beznadziejnym, jako że ci prawie ich nie zauważali, bardziej zainteresowani rozmowami o polityce, która stanowi jedyny temat rozmów w Chile, i wyczekiwaniem na powrót do domu, żeby się najeść i spić jak kozacy. Moja matka, zajmująca niby cesarzowa sam środek środkowej części plaży, opalała się przed południem a wieczorami chodziła grać do kasyna; wynalazła jakiś trick, który pozwalał jej codziennie wygrywać sumkę wystarczającą na własne wydatki. Żeby fale zdradzieckiego morza nie wepchnęły nas w głąb, Margara przywiązywała nas sznurkami, które owijała sobie dookoła pasa, i robiła na drutach niezliczoną ilość kamizelek na zimę; kiedy czuła szarpnięcie, podnosiła na chwilę wzrok, żeby zobaczyć, kto znalazł się w opałach i ciągnąc za sznurek stawiała go na powrót na stałym lądzie. Codziennie cierpieliśmy z powodu tego upokorzenia, ale zaledwie zanurzaliśmy się w wodzie, zapominaliśmy o żartach ze strony innych dzieciaków. Nie wychodziliśmy z morza dopóki całkiem nie zsinieliśmy z zimna, zbieraliśmy muszle i ślimaki, jedliśmy chleb z jajkiem i z piaskiem i cytrynowe, na wpół rozpuszczone lody, które rozwoził głuchoniemy sprzedawca wózkiem napełnionym lodem wymieszanym z solą. Wieczorami mama brała mnie za rękę i szłyśmy na skały oglądać zachód słońca. Czekałyśmy, aż ostatni zielony promień zapali się jak płomyczek dokładnie w chwili, kiedy słońce znikało za horyzontem, żeby sformułować swoje życzenie. Ja zawsze prosiłam, żeby mama nie wyszła za mąż, a przypuszczam, że ona prosiła o coś zupełnie przeciwnego. Opowiadała mi o Ramonie, i na podstawie jej opisów wyobrażałam go sobie jako zaczarowanego księcia, którego największą zaletą było to, że znajdował się bardzo daleko. Tata zostawiał nas w kurorcie na początku lata i niemal natychmiast wracał do Santiago, to był jedyny czas, kiedy miał trochę spokoju, lubił swój pusty dom, lubił grać w golfa i mariasza w Klubie Unii. Jeśli dojeżdżał czasem do nas pod koniec tygodnia, to nie po to, żeby zażywać wakacyjnego odpoczynku, ale żeby sprawdzić swoją kondycję, pływał godzinami w lodowatym morzu przy silnej fali, łowił ryby albo dokonywał ustawicznych napraw w tym przeżartym wilgocią domu. Często woził nas na pobliską farmę, gdzie w ciemnej i śmierdzącej szopie piliśmy mleko prosto od krowy, które parobek z brudnymi paznokciami doił bezpośrednio do blaszanych kubków. Piliśmy tłuste i ciepłe mleko, z pływającymi po powierzchni muchami. Dziadek, który nie wierzył w higienę i był zwolennikiem uodporniania dzieci poprzez bliski kontakt ze źródłem infekcji, kwitował wybuchami śmiechu każdą połkniętą przez nas żywą muchę. Stali mieszkańcy wioski przyjmowali inwazję letników z mieszaniną niechęci i entuzjazmu. Z reguły byli to ludzie niezamożni, przeważnie rybacy i drobni handlarze, albo właściciele niewielkich działek nad rzeką, gdzie rosły pomidory i sałata. Szczycili się tym, że ich miejscowość jest tak spokojna, że nic się w niej nigdy nie dzieje, a jednak pewnego zimowego poranka znaleziono ciało słynnego malarza ukrzyżowane na masztach żaglowej łodzi. Słyszałam komentarze wypowiadane

szeptem, gdyż wiadomość nie nadawała się dla dziecięcych uszu, ale po latach dowiedziałam się paru bliższych szczegółów. Cała ludność robiła wszystko, by zatrzeć ślady, pomieszać fakty i zniszczyć dowody, a policja też nie starała się za bardzo dojść prawdy w tej ponurej zbrodni, gdyż wszyscy wiedzieli, kto przybijał ciało do drzewców. Artysta mieszkał przez cały rok w domu nad samym morzem, malował obrazy, słuchał płyt z muzyką klasyczną i chodził na długie spacery ze swoją maskotką, chartem afgańskim czystej rasy, tak chudym, że ludzie sądzili, iż jest to skrzyżowanie psa z orlim pisklęciem. Najprzystojniejsi rybacy pozowali mu jako modele do obrazów i szybko stawali się jego kompanami w hulankach. Nocami odgłosy muzyki dobiegały stamtąd aż do najdalszych zabudowań i młodzi ludzie nie wracali czasem do domów ani do pracy przez kilka dni. Matki i narzeczone na próżno próbowały odzyskać swoich mężczyzn, aż straciwszy cierpliwość zaczęły spiskować po kryjomu. Wyobrażam je sobie, jak szeptały naprawiając sieci, jak mrugały do siebie znacząco przy codziennych zakupach na targu, jak przekazywały sobie tajemne znaki sabatu czarownic. Tamtej nocy jak cienie przemknęły przez plażę, podeszły do wielkiego domu, wślizgnęły się cicho nie budząc swoich, którzy spali pijani w sztok, i zrobiły to, co miały zrobić, i żaden młotek nie zadrżał w ich rękach. Podobno chudy afgańczyk podzielił ten sam los. Czasami zaglądałam do nędznych chat rybaków, przesiąkniętych zapachem rozżarzonych węgli i worków po rybach, i znowu czułam to samo przykre zażenowanie, które ogarniało mnie, kiedy wchodziłam do pokojów służących. W domu dziadka, długim jak pociąg, gipsowe ściany były tak cienkie, że w nocy mieszały się ze sobą sny śpiących osób; rury i metalowe przedmioty szybko kapitulowały przed rdzą, słone powietrze wżerało się we wszystko jak złośliwy trąd. Raz do roku trzeba było robić gruntowne malowanie i wybebeszać materace, żeby wyprać i wysuszyć na słońcu wełnę, która zaczynała gnić z wilgoci. Dom został zbudowany przy samym wzgórzu, które Tata kazał uciąć jak tort nie myśląc wtedy o erozji, tryskało z niego wieczne źródło obmywające gigantyczne krzaki niebieskich i różowych hortensji zawsze obsypanych kwiatami. Na szczycie wzgórza, dokąd prowadziły nie kończące się schody, mieszkała rodzina rybaków. Jeden z synów, młody mężczyzna o pokrytych odciskami dłoniach, które stwardniały przy niewdzięcznym zajęciu zdejmowania małży ze skał, zaprowadził mnie do lasu. Miałam wtedy osiem lat. Był to dzień Bożego Narodzenia. Wróćmy do Ramona, jedynej miłości mojej matki, która nas interesuje, gdyż innym nie poświęciła nigdy zbyt wiele uwagi i przeminęły one nie pozostawiając śladu. Ramón odszedł od swojej żony, która z dziećmi wróciła do Santiago, i pracował w ambasadzie w Boliwii oszczędzając każdy grosz, żeby móc uzyskać unieważnienie małżeństwa, co jest procedurą powszechnie stosowaną w Chile, gdzie z braku prawa rozwodowego trzeba uciekać się do sztuczek, kłamstw, fałszywych świadków i krzywoprzysięstwa. Lata spóźnionej miłości pomogły mu zmienić osobowość, pozbył się poczucia winy wpojonego mu przez ojca despotę i oddalił się od religii, która krępowała go niby kaftan bezpieczeństwa. Za pośrednictwem namiętnych listów i częstych rozmów telefonicznych zdołał pokonać potężnych rywali, między innymi pewnego dentystę, który w wolnych chwilach zajmował się magią i potrafił wyciągnąć królika z garnka z wrzącym olejem, a także króla szybkowarów, który wprowadził to urządzenie do naszego kraju i tym samym na zawsze zakłócił atmosferę namaszczenia właściwą kreolskiej kuchni, i wielu innych zalotników, którzy mogli zająć miejsce naszego ojca, włącznie z moim ulubionym Benjaminem Vielem, wysokim i prostym jak strzała, śmiejącym się zaraźliwym śmiechem, wytrwałym gościem domu dziadka w tamtych czasach. Matka twierdzi, że jedyną miłością w jej życiu był Ramón, a jako że obydwoje jeszcze żyją, nic mam zamiaru tego negować. Minęło parę lat od czasu naszego wyjazdu z Limy, kiedy uknuli wspólną podróż na północ Chile. Dla matki ryzyko tego potajemnego wypadu było ogromne, chodziło o zdecydowany krok w

zabronionym kierunku, o zaprzepaszczenie rozsądnej egzystencji urzędniczki banku i cnót wdowiego, pełnego poświęceń życia w domu swego ojca, ale poryw spóźnionej namiętności i siła młodości przezwyciężyły jej skrupuły. Przygotowania do tej eskapady trwały wiele miesięcy; jedynym wtajemniczonym był wujek Pablo, który ani nie chciał wiedzieć, kim jest amant, ani znać szczegółów wyprawy, ale kupił siostrze najlepszy strój podróżny i wsunął jej do kieszeni zwitek banknotów - na wypadek, gdyby w połowie drogi rozmyśliła się i chciała wrócić - a potem w milczeniu odprowadził ją na lotnisko. Wyjechała wytwornie ubrana, nie tłumacząc się przed ojcem, gdyż wiedziała, że ten nigdy w życiu nie zrozumie mrocznych przesłanek miłości. Wróciła po tygodniu, odmieniona doświadczeniem zaspokojonej namiętności, i wychodząc z samolotu zobaczyła ubranego na czarno i śmiertelnie poważnego Tatę, który wyszedł jej na spotkanie z wyciągniętymi ramionami i przytulił do piersi w akcie milczącego przebaczenia. Przypuszczam, że w ciągu tych paru ulotnych dni Ramón z naddatkiem spełnił żarliwe obietnice ze swoich listów - to tłumaczyłoby decyzję matki, która postanowiła czekać na niego latami, w nadziei, że uda mu się wyzwolić z pętających go więzów małżeńskich. To spotkanie i jego konsekwencje zaczęły blednąć z upływem tygodni. Dziadek, który nie wierzył, że można kochać na odległość, nigdy słowem o tym nie wspomniał, a jako że i ona milczała, w końcu nabrał przekonania, że nieubłagany bieg czasu zgasił poryw serca, dlatego był tak straszliwie zaskoczony, kiedy się dowiedział, że amant nagle i niespodziewanie przyjechał do Santiago. Jeżeli chodzi o mnie, przekonawszy się, że zaczarowany książę nie jest postacią z bajki, ale człowiekiem z krwi i kości, wpadłam w panikę; strach, że matka mogłaby się nim zachwycić i nas porzucić, doprowadzał mnie do skurczów żołądka. Do Ramona dotarła wieść, że na horyzoncie pojawił się jakiś nowy pretendent z szansami większymi niż jego - chciałabym wierzyć, że był to Benjamim Viel, ale brak mi dowodów - więc bez większych ceregieli rzucił posadę w La Paz i wsiadł w pierwszy samolot, który leciał do Chile. Kiedy pracował za granicą, jego separacja z żoną nie rzucała się tak w oczy, ale kiedy wrócił do Santiago i nie zamieszkał pod małżeńskim dachem, zawrzało jak w ulu: krewni, przyjaciele, znajomi - wszyscy przystąpili zawzięcie do akcji przywracania go na prawowite łono rodziny. Któregoś dnia szłam z braćmi ulicą trzymana za rękę przez Margarę, nagle jakaś bardzo dystyngowana dama wrzaskliwie wyzwała nas od skurwysynów. Wobec uporu krnąbrnego małżonka, przed dziadkiem stawił się wuj biskup i zażądał jego interwencji. Porwany chrześcijańskim oburzeniem i spowity w woń świętości - przez piętnaście lat nie korzystał z kąpieli - uświadomił dziadkowi, jaką to grzesznicą jest jego córka, prawdziwa Batszebe zesłana przez Złego na zgubę ludzkości. Dziadek nie należał do osób, które by zniosły takie gadanie przeciwko komuś z własnej rodziny, czy też dały się zastraszyć jakiemuś księdzu, choćby jego sława jako świętego była nie wiadomo jak wielka, ale zrozumiał, że musi stawić czoło skandalowi, zanim będzie za późno. Umówił się z Ramonem na spotkanie w swoim biurze, żeby sprawę uciąć raz na zawsze, ale okazało się, że trafiła kosa na kamień. - My się kochamy - wyjaśnił tamten z największym szacunkiem, ale zdecydowanym głosem i w liczbie mnogiej, mimo że ostatnie listy podawały w wątpliwość wzajemność tej miłości. - Proszę, niech mi pan pozwoli udowodnić, że jestem człowiekiem honoru i że potrafię uczynić pańską córkę szczęśliwą. Dziadek nie spuszczał z niego oka próbując wybadać jego najskrytsze intencje, i to, co wypatrzył, chyba mu się spodobało. - W porządku - zdecydował w końcu - jeśli tak się rzeczy mają, zamieszka pan w moim domu, gdyż

nie chcę, żeby mi się córka włóczyła po jakichś podejrzanych dziurach. Przy okazji ostrzegam, że ma się pan nią dobrze opiekować. Przy pierwszej niegodziwości będzie pan miał do czynienia ze mną, czy to jasne? - Najzupełniej - odpowiedział samozwańczy narzeczony, nieco rozdygotany, ale z wysoko podniesionym czołem. Był to początek bezgranicznej przyjaźni, która przetrwała ponad trzydzieści lat, pomiędzy tym nieprawdopodobnym teściem a jego nieprawowitym zięciem. Wkrótce potem podjechała pod nasz dom ciężarówka i na patio stanęła wielka skrzynia, z której wyniesiono ogromne ilości gratów. Kiedy po raz pierwszy zobaczyłam wujka Ramona, pomyślałam, że to jakiś żart naszej mamy. To ma być ten książę, do którego tak wzdychała? Nigdy nie widziałam brzydszego mężczyzny. Do tej pory moi bracia i ja spaliśmy w pokoju razem z nią; tego wieczoru moje lóżko ustawiono w prasowalni pośród szaf z diabolicznymi lustrami, a Pancho i Juan zostali przeniesieni do pokoju Margary. Nie zdawałam sobie sprawy, że coś się zmieniło w stosunkach rodzinnych, chociaż kiedy ciocia Carmelita przychodziła z wizytą, Ramón pędem wyskakiwał przez okno. Prawda dotarła do mnie nieco później, tego dnia, kiedy wróciłam ze szkoły w niestosownej porze i - jak zwykle weszłam do sypialni matki bez pukania. Odsypiała sjestę z tym nieznajomym człowiekiem, którego kazano nam nazywać wujkiem Ramonem. Poczułam ukłucie zazdrości, które ustąpiło dopiero dziesięć lat później, kiedy wreszcie potrafiłam go zaakceptować. Zajął się nami, tak jak to obiecał tamtego pamiętnego dnia w Limie, wychowywał nas silną ręką i z poczuciem humoru, bez sentymentalnych demonstracji wyznaczył nam klarowne granice i zasady i nigdy nie poszedł na ustępstwa; znosił moje wybryki nie próbując kupić dla siebie szacunku i ani na jotę nie wycofał się z zajętego przez siebie terenu, aż kompletnie mnie do siebie przekonał. Jest to jedyny ojciec, jakiego miałam, i teraz wydaje mi się naprawdę przystojny. Życie mojej matki jest powieścią, której nie pozwoliła mi napisać; nie wolno mi ujawnić jej sekretów i misteriów, póki nie minie pięćdziesiąt lat od jej śmierci, ale wtedy ja już będę pokarmem dla rybek, jeżeli moi potomkowie wypełnią instrukcje, że mają rozrzucić moje prochy po morzu. Choć rzadko się zgadzamy, ona jest najdłuższą miłością mojego życia, zaczęła mnie kochać w dniu mojego poczęcia i trwa to już pół wieku, zresztą jest to jedyna miłość naprawdę bezgraniczna, ani dzieci, ani najżarliwiej zakochani tak kochać nie potrafią. Teraz jest ze mną w Madrycie. Ma srebrne włosy i zmarszczki siedemdziesięcioletniej kobiety, ale jej zielone oczy wciąż jeszcze błyszczą dawnym blaskiem, pomimo goryczy ostatnich miesięcy, która wszystko dookoła przygasza. Mieszkamy w hotelu położonym niedaleko szpitala i dzielimy ze sobą dwa pokoje z lodówką i przenośną kuchenką. Żywimy się gęstą czekoladą i churros, które kupujemy po drodze, a czasami gotujemy na kuchence ciężkostrawną zupę z soczewicy z kiełbasą, która nawet Łazarza postawiłaby na nogi. Budzimy się wczesnym rankiem, gdy jeszcze jest ciemno, i kiedy ona się przeciąga, ja ubieram się szybko i parzę kawę. Wychodzę pierwsza, idę ulicami pełnymi łat brudnego śniegu i lodu, a po paru godzinach spotykamy się znowu w szpitalu. Dzień mija nam na korytarzu zagubionych kroków, pod drzwiami oddziału intensywnej opieki medycznej. Jesteśmy same do wieczora, do czasu, kiedy Ernesto wraca z pracy i zaczynają przychodzić znajomi i siostry zakonne. Regulamin pozwala nam przekroczyć te drzwi tylko dwa razy dziennie, wtedy wkładamy zielone fartuchy, naciągamy na buty plastikowe pokrowce i robimy dwadzieścia jeden długich kroków z sercem na

ramieniu, aż do twojej sali, Paulo. Twoje łóżko stoi pierwsze po lewej stronie, na sali jest ich dwanaście, niektóre są puste, inne zajęte przez pacjentów z zawałami czy po świeżo przebytych operacjach, przez ofiary wypadków, narkomanów, niedoszłych samobójców, którzy leżą tu parę dni, a potem znikają - jedni wracają do życia, a innych zabierają stąd przykrytych prześcieradłami. Obok ciebie leży don Manuel i powoli umiera. Czasami podnosi się nieco, żeby popatrzeć na ciebie oczami zmąconymi bólem - ale śliczna jest ta pani córka, mówi. Często pyta, co ci się stało, ale tak jest pogrążony w udręce własnej choroby, że ledwie skończę mu opowiadać, już o tym zapomina. Wczoraj opowiedziałam mu bajkę i pierwszy raz wysłuchał mnie uważnie: była raz sobie księżniczka, którą na chrzcie dobre wróżki, matki chrzestne, obdarowały mnóstwem talentów, ale zły czarownik - zanim matka zdążyła mu w tym przeszkodzić - włożył do jej ciała zegarową bombę. Córka przeżyła szczęśliwie dwadzieścia osiem lat i wszyscy zapomnieli o ciążącym nad nią zgubnym przeznaczeniu, ale zegar nieubłaganie odliczał minuty i pewnego fatalnego dnia bomba wybuchła nie czyniąc hałasu. Enzymy pogubiły kierunek w labiryncie żył i dziewczyna zapadła w sen tak głęboki jak śmierć. - Niech Bóg ma w opiece tę pani księżniczkę, westchnął don Manuel. Tobie opowiem inną historię, córeczko. Moje dzieciństwo upływało pod znakiem ukrywanych lęków: straszliwie bałam się Margary, która mnie nienawidziła, bałam się, że ojciec weźmie nas do siebie, że mama umrze albo wyjdzie za mąż, bałam się diabła, mocnych zabaw, tego, co źli mężczyźni mogą zrobić małym dziewczynkom. Żebyś nigdy nie wsiadała do samochodu z nieznajomym, nie rozmawiaj z nikim na ulicy, nie pozwalaj, żeby cię dotykano, nie zbliżaj się do Cyganów. Zawsze czułam się inna, odkąd pamiętam, żyłam w izolacji; tak naprawdę nie należałam do mojej rodziny, mojego środowiska czy jakiejkolwiek grupy. Przypuszczam, że z tego poczucia samotności rodzą się pytania, które każą zająć się pisaniem, książki płodzi się w poszukiwaniu odpowiedzi. W chwilach paniki przynosił mi pociechę duch Meme, który wyłaniał się wtedy spośród fałd kotary i dotrzymywał mi towarzystwa. Piwnica była ciemnym brzuchem domu, miejscem napiętnowanym i zakazanym, do którego wślizgiwałam się przez małe okienko. Dobrze się czułam w tej jaskini stęchłej od wilgoci, gdzie bawiłam się rozpraszając ciemności płomykiem świeczki albo tą samą latarką, której używałam do czytania pod kołdrą. Spędzałam tam całe godziny na milczących grach, czytaniu niedozwolonych książek i tych skomplikowanych rytuałach, które wymyślają sobie samotne dzieci. Zebrałam spory zapas świec skradzionych z kuchni i całe pudło chleba i herbatników dla myszy. Nikt nie podejrzewał mnie o te wyprawy w głąb ziemi, służące przypisywały szmery i światełka duchowi babki i nigdy tam nie wchodziły. Piwnica składała się z dwóch przestronnych pomieszczeń o nisko zawieszonym suficie i podłodze z ubitej ziemi, gdzie dom odsłaniał swoje wnętrzności, kości rur, perukę elektrycznych kabli, gdzie leżały stosy starych mebli, wybebeszonych materaców, ciężkich staromodnych waliz używanych do podróży morskich, o których nikt już nie pamiętał. W żelaznej skrzyni oznaczonej inicjałami mojego ojca, znalazłam kolekcję książek - baśniowy spadek, który rozjaśniał mi tamte lata mojego dzieciństwa: Skarb młodości, Salgari, Shaw, Verne, Twain, Wilde, London i wiele innych. Uznałam, że są to książki zakazane, gdyż należały do T.A. - człowieka, którego nazwiska nie wolno było wypowiadać, więc nigdy nie odważyłam się wyciągnąć ich na światło dzienne i pożerałam je z zachłannością, jaką budzą rzeczy zabronione, tak samo jak później czytałam po kryjomu Księgę tysiąca i jednej nocy, chociaż w rzeczywistości w domu nie było książek zakazanych, nikt nie miał czasu, żeby pilnować dzieci, a tym bardziej tego, co czytają. Mając dziewięć lat pogrążyłam się w lekturze przepięknej edycji dzieł wszystkich Szekspira - pierwszym prezencie od wujka Ramona -

które przeczytałam niezliczoną ilość razy nie zwracając uwagi na ich walory literackie, z czystej przyjemności śledzenia fabuły dramatu, to znaczy z tych samych powodów, dla których kiedyś słuchałam opowieści radiowych, a teraz opisuję fikcyjne zdarzenia. Każdą historię przeżywałam, jakby to było moje własne życie, wcielałam się w każdą postać i o wiele bardziej od bohaterów pozytywnych pociągały mnie postacie łotrów. Moja wyobraźnia nieuchronnie kierowała się w stronę okrucieństwa. Jeśli czytałam o czerwonoskórych, którzy skalpowali swoich wrogów, wierzyłam, że ofiary pozostawały przy życiu i walczyły dalej w obcisłych czapkach z bawolej skóry, które przytrzymywały im mózgi, wysuwające się przez dziury w czaszkach odartych z włosów; stąd do wyobrażeń, że myśli też im się wymykały - już tylko jeden krok. Rysowałam postacie na kartonie, wycinałam je i umocowywałam na patyczkach i to były początki moich pierwszych prób teatralnych. Opowiadałam moim oszołomionym z wrażenia braciom makabryczne bajki, które napełniały ich dni strachem a noce koszmarnymi snami. Podobnymi bajkami raczyłam później moje dzieci, a także niektórych mężczyzn w zaciszu alkowy, gdzie dobrze opowiedziana historia ma zwykle potężne działanie afrodyzjakalne. Wujek Ramón miał podstawowy wpływ na ukształtowanie się wielu cech mojego charakteru, chociaż w niektórych przypadkach potrzebowałam czterdziestu lat, żeby skojarzyć jego metody z moimi reakcjami. Posiadał on na spółkę z przyjacielem rozklekotanego forda; wujek używał go w poniedziałki, środy, piątki i przez połowę niedzieli, a tamten w pozostałe dni tygodnia. W jedną z takich samochodowych niedziel zabrał moją matkę, mnie i moich braci do Open Door, farmy w pobliżu Santiago, gdzie zamykano chorych psychicznie, nie groźnych dla otoczenia. Dobrze znał tamten ośrodek, gdyż w młodości spędzał wakacje u krewnych, którzy zarządzali częścią gospodarczą zakładu. Wjechaliśmy podskakując na polnej drodze ocienionej z obu stron wielkimi orientalnymi platanami, które tworzyły zieloną kopułę nad naszymi głowami. Po jednej stronie ciągnęły się pastwiska, a po drugiej stały zabudowania otoczone sadem, po którym przechadzali się spokojnie chorzy ubrani w wyblakłe szlafroki. Na nasz widok, zaczęli biec obok samochodu i wsadzali ręce i głowy przez okna, wykrzykując jakieś pozdrowienia. Skuliliśmy się przerażeni na siedzeniach, a wujek Ramón witał ich po imieniu, niektórzy przebywali tu od wielu lat i w okresie swoich młodzieńczych wakacji spędzał czas razem z nimi. Za rozsądną cenę stróż pozwolił mu wjechać na teren sadu. - Wysiadać, dzieciaki - zarządził. - Wariaci to dobrzy ludzie. Możecie wchodzić na drzewa, jeść tyle owoców, ile tylko chcecie, i napełnić cały ten worek. Patrzcie, jacy jesteśmy bogaci. Nie wiem, jak osiągnął to, że pacjenci zakładu zaczęli nam pomagać. Wkrótce przestaliśmy się ich bać i w końcu wszyscy znaleźliśmy się na drzewach objadając się morelami, upaprani sokiem, zrywaliśmy pełnymi garściami owoce i napełnialiśmy nimi torbę. Nadgryzaliśmy owoc, a jeśli nie wydał nam się wystarczająco słodki, wyrzucaliśmy go i wśród śmiechów sięgaliśmy po następny, biliśmy się dojrzałymi morelami, które rozpryskiwały się na nas w prawdziwej owocowej orgii. Najedliśmy się do syta i wycałowawszy się na pożegnanie z wariatami, wsiedliśmy do starego forda z wielką torbą wypchaną owocami, którymi objadaliśmy się nadal, aż zmogły nas bóle brzucha. Tego dnia pierwszy raz poczułam, że z życia można czerpać pełnymi garściami. Takiego doświadczenia nigdy nie mogłabym przeżyć z dziadkiem ani z nikim innym z mojej rodziny, gdzie ubóstwo uważano za stan błogosławiony, a skąpstwo za cnotę. Czasami Tata przynosił nam ciastka na tacy, zawsze odliczone - po jednym dla każdego, ani za mało, ani za dużo; pieniądze były rzeczą świętą i dzieci od

wczesnych lat uczono, jak trudno się je zdobywa. Dziadek miał wielką fortunę, ale przez bardzo długi czas nawet tego nie podejrzewałam. Wujek Ramón był biedny jak mysz kościelna i również wtedy o tym nie wiedziałam, gdyż nauczył nas cieszyć się tą odrobiną, którą się ma. W najtrudniejszych chwilach mojego życia, kiedy wydawało się, że wszystkie drzwi się przede mną zamykają, czuję w ustach tamten smak i pociesza mnie myśl, że bogactwo znajduje się w zasięgu ręki, jeśli tylko potrafimy je dostrzec. Wspomnienia mojego dzieciństwa są dramatyczne, chyba zresztą tak jak wszystkich ludzi, bo zdarzenia banalne gubią się w niepamięci, ale być może winna jest również temu moja skłonność do tragizowania. Mówią, że pejzaż kształtuje charakter człowieka. Pochodzę z kraju bardzo pięknego, ale prześladowanego przez katastrofy: susze latem, powodzie zimą, kiedy zatykają się kanały odwadniające i rzeki wzbierają topiącym się w górach śniegiem; podmorskie wstrząsy, które jedną falą wyrzucają statki na stały ląd, żeby usadowić je na środku placów; pożary i czynne wulkany; plagi niebieskich much, ślimaków i mrówek; apokaliptyczne trzęsienia ziemi i długi różaniec pomniejszych ruchów tektonicznych, na które nikt nawet nie zwraca uwagi; a jeśli do nędzy połowy kraju, gdzie zimą biedacy wymierają na zapalenie płuc, dodamy jego izolację, materiału na melodramat starczy aż nadto. Pelvina López-Pun, suka, którą włożono mi do kołyski zaraz po urodzeniu, żeby uodpornić mnie przed zarazą i alergiami, okazała się zwierzęciem lubieżnym i co sześć miesięcy zachodziła w ciążę z pierwszym lepszym kundlem, pomimo wszelkich środków zaradczych stosowanych przez moją matkę, takich jak np. ubieranie jej w gumowe majtki. Kiedy miała cieczkę, przyciskała tyłek do ogrodzenia, a na ulicy cała sfora niecierpliwych psów czekała na swoją kolej, żeby ją posiąść przez pręty. Czasami wracając ze szkoły znajdowałam z jednej strony jakiegoś zaszpuntowanego psa, a z drugiej wyjącą Pelvinę; moi wujkowie pokładając się ze śmiechu próbowali wówczas rozdzielić zwierzęta strumieniami zimnej wody. Potem Margara topiła mioty, tak samo jak to robiła z kociętami. Pewnego lata już byliśmy przygotowani do wyjazdu na wakacje, ale podróż trzeba było odłożyć, bo suka miała cieczkę i w tych warunkach nie było mowy o jej zabraniu, na plaży nie można było jej zamknąć, a jak się już przekonano, gumowe majtki były bezużyteczne wobec siły prawdziwej namiętności. Tata tak się uparł, żeby ją sprzedać, że matka postanowiła dać do gazety ogłoszenie następującej treści: „Szlachetna suka, buldog, przywieziona z zagranicy, dobry charakter, szuka kochających właścicieli, którzy będą umieli ją docenić”. Matka podała nam swoje powody, ale i tak uznaliśmy to za niegodziwość i wyciągnęliśmy wniosek, że jeśli jest zdolna pozbyć się Pelviny, to może postąpić podobnie z każdym ze swych dzieci. Błagaliśmy na próżno; w sobotę pojawiła się para zainteresowana adopcją. Ukryci pod schodami widzieliśmy pełen nadziei uśmiech Margary, kiedy prowadziła ich do salonu, ta kobieta nienawidziła Pelviny tak samo jak mnie. Po chwili mama wyszła poszukać suki, chcąc przedstawić ją potencjalnym kupcom. Przetrząsnęła dom od góry do dołu, aż w końcu znalazła ją w łazience, gdzie zamknęliśmy ją ogoloną i z siedzeniem pomalowanym chromianem rtęci. Metodą próźb i gróźb wywalczyła otwarcie drzwi, a wtedy pies zbiegł jak opętany po schodach i jednym susem wskoczył na sofę, gdzie siedzieli klienci, którzy widząc na nim ślady ciężkiej choroby, narobili wrzasku i tratując się nawzajem popędzili w stronę drzwi, żeby się nie zarazić. Trzy miesiące później Margara musiała zlikwidować z pół tuzina szczeniąt z nieprawego łoża, co przechorowaliśmy gnębieni wyrzutami sumienia. Wkrótce potem Pelvina zmarła w niewyjaśnionych okolicznościach, przypuszczam, że Margara miała z tym coś wspólnego.

Tego samego roku dowiedziałam się w szkole, że noworodki nie są przynoszone przez bociany, ale rosną jak melony w brzuchu matki, i że Święty Mikołaj nigdy nie istniał, a prezenty na Boże Narodzenie kupuj ą rodzice. Pierwsza część tej rewelacji nie zrobiła na mnie większego wrażenia, bo jeszcze nie miałam zamiaru mieć dzieci, natomiast druga mnie poraziła. Obiecałam sobie, że nie zmrużę oka przez całą noc wigilijną, żeby odkryć prawdę, ale choć robiłam, co mogłam, zmorzył mnie sen. Targana wątpliwościami napisałam list - pułapkę prosząc o rzeczy niemożliwe: nowego psa, licznych przyjaciół i mnóstwo zabawek. Rano, kiedy się obudziłam, zobaczyłam słoiczki z temperami, pędzle i przebiegły list od tego pożal się Boże Świętego Mikołaja, którego kaligrafia podejrzanie przypominała styl mojej matki, z wyjaśnieniem, że nie spełnia moich życzeń, żeby mnie oduczyć chciwości, natomiast oddaje mi do dyspozycji ściany w moim pokoju, gdzie mogę sobie narysować psa, przyjaciół i zabawki. Rozejrzałam się wokoło i zobaczyłam, że z pokoju zniknęły posępne stare portrety i wzbudzające litość Święte Serce Jezusa, a na gołej ścianie naprzeciwko mojego łóżka wisi kolorowa reprodukcja wycięta z albumu o sztuce. Rozczarowanie wprawiło mnie w kilkuminutowe osłupienie, ale w końcu doszłam do siebie na tyle, żeby przyjrzeć się reprodukcji, która - jak się okazało - przedstawiała obraz Marca Chagalla. Z początku widziałam tylko chaotyczne plamy, jednak wkrótce odkryłam na tym niewielkim kawałku papieru zdumiewający świat niebieskich panien młodych fruwających do góry nogami, bladego grajka pływającego obok siedmioramiennego kandelabra, czerwoną kozę i inne nierzeczywiste postaci. Było tam tyle kolorów i tyle różnych szczegółów, że potrzebowałam sporo czasu, zanim zaczęłam orientować się w tym cudownym bałaganie kompozycyjnym. Ten obraz miał w sobie muzykę: cykanie zegara, jęki skrzypiec, beczenie kozy, szelest skrzydeł, nie milknący szmer słów. Miał też swoje zapachy: zapalonych świec, dzikich kwiatów, zwierzęcia w rui, kobiecych balsamów. Wszystko wydawało się otulone w mgławicę ze szczęśliwego snu, jego atmosfera z jednej strony przywodziła na myśl ciepło przedwieczornej sjesty, a z drugiej odczuwało się chłód nocy spędzonej w polu. Byłam zbyt mała, żeby analizować obraz, ale pamiętam moje zaskoczenie i ciekawość, ten obraz był zaproszeniem do gry. Zafascynowana zadawałam sobie pytania, jak to możliwe, żeby malować w ten sposób, bez szacunku dla zasad kompozycji i perspektywy, które nauczycielka na lekcjach rysunków próbowała we mnie wpoić. Jeśli taki Chagall może robić to, co mu się żywnie podoba, ja też mogę, stwierdziłam otwierając pierwszy słoiczek tempery. Przez całe lata malowałam z radością i poczuciem wolności skomplikowany fresk, na którym zarejestrowałam marzenia, lęki, ataki wściekłości, pytania wieku dziecięcego i ból okresu dojrzewania. Na honorowym miejscu, w otoczeniu nie realnej flory i zwariowanej fauny, namalowałam sylwetkę chłopca odwróconego plecami, jakby patrzył na fresk. Był to portret Marca Chagalla, w którym zakochałam się tak, jak tylko dziecko potrafi się zakochać. W czasie, kiedy zamalowywałam jak szalona ściany mojego domu w Santiago, obiekt mojej miłości miał o sześćdziesiąt lat więcej niż ja, był sławny na całym świecie, właśnie zakończył długi okres wdowieństwa żeniąc się po raz drugi i mieszkał w sercu Paryża, ale odległość i czas są pojęciami względnymi, ja sądziłam, że jest dzieckiem w moim wieku i wiele lat później, w kwietniu 1985, kiedy Marc Chagall umierał przeżywszy 93 lata swojej wiecznej młodości, stwierdziłam; że był nim naprawdę. Zawsze był chłopcem z mojej wyobraźni. Kiedy wyprowadzaliśmy się z tamtego domu i żegnałam się z moim freskiem, matka dała mi zeszyt, żebym zapisywała sobie to, co przedtem malowałam: zeszyt do notowania życia. Weź, szukaj ulgi w pisaniu, powiedziała. Tak, robiłam to wtedy i to samo robię teraz, na tych stronach. Co innego mogę robić? Mam za dużo czasu. Za dużo o całą przyszłość. Chcę ci ją oddać, córeczko, bo ty swoją przyszłość straciłaś.

Tu wszyscy mówią o tobie dziewczynka, pewnie dlatego, że masz twarz licealistki i długie włosy, które pielęgniarki splatają w warkocze. Poprosiły Ernesta, żeby pozwolił je obciąć, bo ich mycie i rozplątywanie jest bardzo uciążliwe, ale jeszcze tego nie zrobiły, szkoda im, uważają, że włosy to najważniejszy atrybut twojej urody, gdyż nie widziały jeszcze twoich otwartych oczu. Sądzę, że podkochują się trochę w twoim mężu, wzrusza je tak wielka miłość; patrzą, jak pochyla się nad twoim łóżkiem i coś szepcze, tak jakbyś mogła go usłyszeć, i chciałyby być podobnie kochane. Ernesto zdejmuje kamizelkę i kładzie na twoich bezwładnych rękach, dotknij, Paulo, to ja, mówi, to twoja ulubiona kamizelka, poznajesz ją? Nagrał intymne wyznania i zostawił je na akustycznych słuchawkach, żebyś mogła mieć przy sobie jego głos, kiedy będziesz sama; przynosi watki nasączone swoją wodą kolońską, żeby towarzyszył ci jego zapach. Na kobiety z naszej rodziny miłość spada jak burza, tak było z moją matką i Ramonem, z tobą i Ernestem, ze mną i Williem, i przypuszczam, że to samo przydarzy się moim wnuczkom i prawnuczkom, które przyjdą na świat. Kiedy już mieszkałam z Williem w Kalifornii zadzwoniłam do ciebie w dzień Nowego Roku, żeby ucałować cię na odległość, podsumować miniony rok i zapytać, czego byś chciała na ten nowy, 1988, który się właśnie zaczynał. Chcę towarzysza życia, takiego, jak ty masz teraz, odpowiedziałaś od razu. Minęło zaledwie czterdzieści osiem godzin, a oddzwoniłaś, cała w euforii. - Mamo, już go mam! Wczoraj na prywatce poznałam mężczyznę, za którego wyjdę za mąż! - i opowiedziałaś mi pospiesznie, że to było jak płomień, spojrzeliście na siebie, przyjrzeliście się sobie uważnie i już wiedzieliście na pewno, że jesteście dla siebie stworzeni. - Nie bądź śmieszna, Paulo. Skąd masz taką pewność? - Bo poczułam mdłości i musiałam wyjść. Na szczęście on wyszedł za mną... Normalna matka zapewne ostrzegłaby córkę przed takimi afektami, ale ja nie mam moralnego prawa, żeby komuś doradzać umiarkowanie, tak więc przeprowadziłyśmy jedną z naszych typowych rozmów. - To cudownie, Paulo. Będziesz z nim żyła? - Najpierw muszę skończyć studia. - Masz zamiar dalej studiować? - Przecież nie mogę wszystkiego zostawić! - No tak, ale jeśli to ma być mężczyzna twego życia... - Spokojnie, staruszko, przecież dopiero go poznałam. - Ja też dopiero poznałam Williego i widzisz, gdzie jestem. Życie jest krótkie, córeczko. - W twoim wieku jest krótsze niż w moim. No dobrze, nie będę robić doktoratu, ale przynajmniej zrobię magisterkę. I tak było. Skończyłaś studia z wyróżnieniem, a potem zamieszkałaś z Ernestem w Madrycie, gdzie obydwoje znaleźliście pracę, on jako inżynier elektronik, a ty jako wolontariuszka w szkole na

stanowisku psychologa, i wkrótce się pobraliście. W pierwszą rocznicę waszego ślubu ty leżałaś pogrążona w śpiączce, a twój mąż przyniósł ci w prezencie opowiadanie o miłości, które przeczytał ci do ucha klęcząc przy twoim łóżku. Pielęgniarki patrzyły na was poruszone do głębi, a obok płakał don Manuel. Miłość cielesna! Kiedy przeżyłam jej pierwszy piorunujący atak, miałam jedenaście lat. Wujek Ramón został znowu wysłany do Boliwii, ale tym razem zabrał ze sobą moją matkę z trójką dzieci. Nie mogli wziąć ślubu, więc rząd nie płacił na utrzymanie tej nielegalnej rodziny, ale oni udawali, że nie słyszą złośliwych plotek, i z uporem stawiali czoło tej trudnej sytuacji, pomimo niebywałych przeszkód, które musieli pokonać. Udało im się to w całej pełni i dziś, po czterdziestu latach z kawałkiem, stanowią parę owianą legendą. La Paz jest miejscem niezwykłym, leży tak blisko nieba i ma powietrze tak rzadkie, że o świcie można przez nie oglądać anioły, wzrok gubi się w porażającej czystości jego krajobrazów, a serce co chwila chce wyskoczyć z piersi. Łańcuchy górskie i fioletowe wzgórza, skały i - jak pociągnięcia pędzlem - skrawki ziemi w kolorach szafranu, purpury i cynobru, okalają kotlinę, w której leży to pełne kontrastów miasto. Pamiętam wąskie uliczki wznoszące się i opadające serpentynami, mizerne sklepiki, stare autobusy, Indian ubranych w kolorowe wełniane okrycia, wiecznie przeżuwających pozieleniałymi zębami zwinięte liście koki. Setki kościołów z dzwonnicami i patiami, gdzie Indianki, oganiające się od much i karmiące piersią dzieci, sprzedają wysuszone bulwy manioku i fioletową kukurydzę, a także wypreparowane płody lam, z których robi się okłady przywracające zdrowie. Zapachy i kolory La Paz związały się nierozerwalnie w mej pamięci z powolnym i bolesnym budzeniem się do dorosłego życia. Moje skomplikowane dzieciństwo skończyło się dokładnie w momencie, kiedy opuściliśmy dom dziadka. W nocy przed wyjazdem wstałam z łóżka na palcach, zeszłam po schodach ostrożnie, uważając, żeby nie skrzypiały stopnie, przebiegłam po ciemku pokoje na dole i dotarłam do kotary w salonie, gdzie czekała na mnie Meme, która mi powiedziała, że niepotrzebnie rozpaczam, bo ona jest gotowa jechać razem ze mną, gdyż w tym domu nie ma już nic do roboty, i żebym wyjęła jej srebrne lusterko z biurka w pokoju Taty i wzięła je ze sobą. Tam będę przebywała od tej pory, zawsze przy tobie, dodała. Pierwszy raz w życiu odważyłam się otworzyć zamknięte drzwi od pokoju dziadka. Światło z ulicy przeciskało się przez szpary w roletach i kiedy oczy przywykły do ciemności, zobaczyłam jego nieruchomą sylwetkę i wyniosły profil, leżał na plecach wśród pościeli, w swojej sypialni o żałobnym wystroju, sztywny i nieruchomy jak nieboszczyk, a zegar na wieży właśnie wybijał trzecią w nocy. Dokładnie tak samo zobaczę go trzydzieści lat później, kiedy pokaże mi się we śnie, żeby mi objawić zakończenie mojej pierwszej książki. Cicho podeszłam do biurka, mijając łóżko tak blisko, że niemal mogłam poczuć jego wdowczą samotność i otworzyłam jedną z szuflad, przerażona, że może się obudzić i przyłapać mnie na kradzieży. Znalazłam lustro z rzeźbioną rączką leżące przy blaszanym pudełku, którego nie śmiałam dotknąć, wzięłam je w obie ręce i wyszłam na palcach, cofając się tyłem w stronę drzwi. Już bezpieczna w swoim łóżku, przyjrzałam się błyszczącej, kryształowej powierzchni, na której - jak ciągle mi powtarzano - w nocy ukazują się diabły i sądzę teraz, że ujrzałam w niej moją własną twarz dziesięcioletniej dziewczynki, okrągłą i bladą, ale w wyobraźni zobaczyłam kochane odbicie Meme, która mówiła mi dobranoc. O świcie po raz ostatni podeszłam do fresków i namalowałam dłoń piszącą słowo”żegnaj”. Ten dzień był pełen zamieszania, wykluczających się poleceń, pospiesznych pożegnań i nadludzkich wysiłków, żeby pomieścić walizki w bagażnikach samochodów, które odwoziły nas do portu, gdzie wsiadaliśmy na statek płynący w kierunku północnym. Dalszą część podróży mieliśmy odbyć kolejką wąskotorową, która wspinała się z szybkością tysiącletniego ślimaka na boliwijskie wysokości. Dziadek, w swoim żałobnym ubraniu i baskijskim berecie, stał z

laską przy bramie domu, gdzie się wychowywałam i żegnał moje dzieciństwo. Zachody słońca w La Paz są jak astralne pożary, a w bezksiężycowe noce widać wszystkie gwiazdy, nawet te, które umarły miliony lat temu, i te, które narodzą się jutro. Czasami kładłam się na plecach w ogrodzie i patrząc na to przeogromne niebo czułam zawrót głowy podobny do śmierci: spadałam coraz niżej i niżej na dno przepastnej otchłani. Zamieszkaliśmy w jednym z trzech domów połączonych wspólnym ogrodem - naprzeciwko mieszkał słynny okulista, a w głębi urugwajski dyplomata, o którym mówiono szeptem, że jest homoseksualistą. Jako dzieci uważaliśmy, że chodzi o nieuleczalną chorobę, kłanialiśmy mu się pełni współczucia a raz nawet odważyliśmy się spytać, czy homoseksualizm bardzo go boli. Po powrocie ze szkoły szukałam samotności i ciszy wśród ścieżek tego wielkiego ogrodu; miałam tam kryjówkę dla mojego zeszytu do notowania życia i ustronne zakątki, w których mogłam czytać z dala od zgiełku. Do tej pory jedynymi chłopcami, z jakimi się stykałam, byli moi bracia, ale oni się nie liczyli, zresztą do dziś uważam, że Pancho i Juan, jak bakterie, nie mają płci, tutaj natomiast zaczęliśmy chodzić do szkoły koedukacyjnej. Na pierwszej lekcji historii nauczycielka mówiła o wojnach pomiędzy Chile a Peru i ‘Boliwią w dziewiętnastym wieku. W moim kraju uczyłam się, że Chilijczycy wygrywali bitwy dzięki nieustraszonej odwadze i patriotyzmowi swoich dowódców, ale na tej lekcji opowiadano o okrucieństwach, jakich dopuszczali się moi rodacy na ludności cywilnej. Chilijscy żołnierze, otumanieni mieszaniną wódki i prochu, wpadali do zdobytych miast jak rozszalała tatarska horda. Bagnetami i rzeźnickimi nożami przebijali na wylot dzieci, rozpruwali brzuchy kobietom, a mężczyznom obcinali genitalia. Podniosłam rękę gotowa bronić honoru naszych sił zbrojnych, nawet nie podejrzewając, do czego są naprawdę zdolne, i wtedy obrzucono mnie gradem pocisków. Nauczycielka wyrzuciła mnie z klasy i wyszłam wśród dzikich gwizdów na korytarz, gdzie miałam za karę klęczeć w kącie, twarzą do ściany. Powstrzymując łzy, żeby nikt nie widział, jak bardzo jestem upokorzona, przez trzy kwadranse przeżuwałam swoją wściekłość. W tych decydujących minutach moje hormony, o których istnieniu dotychczas nie miałam pojęcia, eksplodowały z siłą wulkanicznego wybuchu; wcale nie przesadzam, tego samego dnia miałam pierwszą menstruację. W przeciwległym kącie korytarza stał również za karę twarzą do ściany, wysoki chłopak chudy jak szczotka, z długą szyją, czarnymi włosami i ogromnymi, odstającymi uszami, które sprawiały, że z tyłu przypominał grecką amforę. Nigdy więcej nie widziałam bardziej zmysłowych uszu. Ta miłość spadła na mnie nagle, zakochałam się w jego uszach, jeszcze zanim zobaczyłam jego twarz, tak gwałtownie, że w ciągu najbliższych miesięcy straciłam apetyt i od tego postu i ciągłych westchnień wpadłam w anemię. Ta romantyczna ekstaza była pozbawiona erotycznych podtekstów; nie skojarzyłam tego, co przydarzyło mi się w dzieciństwie w sosnowym lesie nad morzem z rybakiem o ciepłych dłoniach, z tym pierwotnym uczuciem, wywołanym przez owe nadzwyczajne narośla. Kochałam miłością czystą, przez to o wiele bardziej niszczącą, która trwała parę lat. Pamiętam tamten okres w La Paz jako nie kończący się łańcuch marzeń snutych w cienistym ogrodzie przy domu, gorących zapisków w zeszytach i kiczowatych snów, w których uszasty rycerz wydobywa mnie z gardzieli smoka. Na domiar złego, wiedziała o tym cała szkoła i z powodu tej miłości, jak też mojej niemożliwej do odkrycia kondycji Chilijki, stałam się ofiarą najbardziej niewybrednych żartów. To uczucie nie miało żadnych szans. Obiekt mojej namiętności traktował mnie zawsze z jednakową obojętnością, aż zaczęłam przypuszczać, że w jego obecności staję się niewidzialna. Na krótko przed naszym ostatecznym wyjazdem z Boliwii, w czasie przerwy wybuchła między nami bójka i sama nie wiem jak znalazłam się w ramionach mojego ukochanego, kotłując się z nim w kurzu, wśród ciosów,

kopniaków i szarpaniny za włosy. On był znacznie wyższy ode mnie, więc - mimo że zastosowałam w praktyce wszystko to, czego nauczyłam się chodząc z dziadkiem na walki zapaśników w teatrze Caupolicin - poturbował mnie porządnie i puścił mi krew z nosa, ale w którymś momencie ślepej furii jedno z jego uszu znalazło się w pobliżu mojej twarzy i z pasją zatopiłam w nim zęby. Przez następne tygodnie chodziłam jak nieprzytomna. Nie przeżyłam w całym moim długim życiu nic bardziej erotycznego niż tamto pomieszanie intensywnej rozkoszy uścisku i nie mniej dojmującego bólu ciosów. Z tak masochistycznie obudzoną lubieżnością inna kobieta, z mniejszym szczęściem, byłaby dziś wdzięczną ofiarą razów jakiegoś sadysty, ale że u mnie sprawy potoczyły się tak, jak się potoczyły, nigdy więcej nie miałam okazji znaleźć się w takiej sytuacji. Wkrótce potem pożegnaliśmy się z Boliwią i już nie spotkałam tamtych uszu. Wujek Ramón poleciał samolotem bezpośrednio do Paryża, a stamtąd do Libanu, podczas gdy my z matką pojechaliśmy pociągiem do portu na północy Chile i wsiedliśmy na statek włoski, który zaś wiózł nas do Genui, stamtąd autobusem do Rzymu, a następnie samolotem do Bejrutu. Podróż trwała prawie dwa miesiące i sądzę, że matka przetrzymała ją tylko cudem. W pociągu zajmowaliśmy ostatni wagon razem z tajemniczym Indianinem uzbrojonym w archaiczną strzelbę, który nie odzywał się ani słowem i zawsze siedział w kucki na podłodze przy piecyku, iskał wszy i żuł kokę, a jego skośne oczka obserwowały nas z nieprzeniknionym wyrazem. Nigdy nie widzieliśmy, żeby spał; matka bała się, że przy pierwszej okazji nas zamorduje, chociaż zapewniano ją, że został wynajęty do naszej ochrony. Pociąg jechał przez pustynię pomiędzy wydmami i kopalniami soli tak wolno, że moi bracia wyskakiwali i biegli obok. Żeby zdenerwować matkę, zostawali z tyłu, udawali, że opadli z sił, i wołali o pomoc, bo nie mogą nadążyć. Na statku Pancho tyle razy przycinał sobie palce w ciężkich żelaznych drzwiach, że w końcu nikt nie zwracał uwagi na jego wrzaski, a Juan pewnego dnia zaginął na wiele godzin. Przy zabawie w chowanego usnął w nie zamieszkanej kajucie i nie można go było znaleźć, aż obudziły go dźwięki syreny okrętowej, kiedy kapitan miał już zamiar zatrzymać statek i spuścić łodzie ratunkowe na poszukiwania, a dwóch silnych bosmanów trzymało matkę, żeby nie rzuciła się w fale Atlantyku. Ja zakochałam się we wszystkich marynarzach miłością niemal tak gwałtowną jak ta, którą budził we mnie boliwijski chłopak, ale przypuszczam, że oni byli zadurzeni w mojej matce. Ci smukli włoscy młodzieńcy zaprzątali moją wyobraźnię, ale nie zdołali wyciągnąć mnie ze wstydliwego nałogu bawienia się lalkami. Zamknięta w kajucie kołysałam je, kąpałam, karmiłam butelką ze smoczkiem i śpiewałam im cichutko, żeby ktoś nie usłyszał, a moi koszmarni bracia straszyli mnie, że pokażą je wszystkim pasażerom na pokładzie. Kiedy w końcu wysiadaliśmy w Genui, Pancho i Juan - lojalni na dobre i na złe - wynosili pod pachą moje lalki owinięte w ręczniki, podczas gdy ja wśród westchnień żegnałam się z marynarzami moich marzeń. W Libanie przeżyliśmy trzy surrealistyczne lata, które posłużyły mi do poduczenia się francuskiego i poznania sporej liczby krajów sąsiadujących, włączając w to Ziemię Świętą i Izrael, który w latach pięćdziesiątych, tak samo jak teraz, żył w ciągłej wojnie z Arabami. Przekraczanie granicy samochodem, co często robiliśmy, było niebezpiecznym przedsięwzięciem. Zamieszkaliśmy w nowoczesnym, przestronnym i brzydkim domu. Z tarasu można było zobaczyć targ i posterunek żandarmerii, który później, kiedy zaczęły się zamieszki, okazał się bardzo przydatny. Wujek Ramón przeznaczył jeden pokój na konsulat i zawiesił na budynku godło i sztandar Chile. Żadna z moich nowych przyjaciółek nigdy nie słyszała o takim kraju, myślały raczej, że jestem z Chin. W tamtych czasach i w tamtej części świata dziewczęta z reguły żyły w zamknięciu zarówno w domu, jak i w szkole, aż do dnia swojego ślubu, jeśli miały to nieszczęście, żeby wyjść za mąż i zamienić więzienie

ojcowskie na więzienie mężowskie. Ja byłam nieśmiała i żyłam jak odludek, pierwszy film z Elvisem Presleyem zobaczyłam, kiedy on już był gruby. Nasze życie rodzinne skomplikowało się, matka nie mogła przyzwyczaić się do kultury arabskiej, do gorącego klimatu i do apodyktycznego charakteru wujka Ramona, cierpiała na migreny, alergie i nagłe załamania nerwowe z halucynacjami; któregoś dnia już pakowaliśmy walizki, żeby wracać do domu dziadka w Santiago, bo mama przysięgała, że przez okienko w łazience podgląda ją ksiądz prawosławny w szatach liturgicznych. Ojczym tęsknił za swoimi dziećmi, a kontakt z nimi miał rzadko, bo na połączenie z Chile czekało się całymi miesiącami, co stwarzało poczucie, że żyjemy na końcu świata. Sytuacja materialna była bardzo trudna, rodzice wydawali pieniądze oględnie, według pracowicie przygotowywanych tygodniowych list wydatków, i jeżeli cokolwiek zostawało, chodziliśmy do kina albo na sztuczne lodowisko, był to jedyny luksus, na który mogliśmy sobie pozwolić. Żyliśmy na przyzwoitym poziomie, ale nasz styl życia odbiegał od tego, jaki reprezentowali inni członkowie korpusu dyplomatycznego i towarzystwa, w których bywaliśmy, gdzie prywatne kluby, sporty zimowe, teatr i wakacje w Szwajcarii były czymś zupełnie normalnym. Matka uszyła sobie długą jedwabną suknię, którą wkładała na galowe przyjęcia i w cudowny sposób odmieniała ją dodając to brokatowy tren, to koronkowe rękawy albo aksamitną kokardę u pasa, jednak myślę, że nikt nie zwracał uwagi na jej stroje, tylko na twarz. Stała się specjalistką w tej najtrudniejszej sztuce utrzymywania pozorów dostatku bez pieniędzy, przygotowywała niedrogie dania, polewała je wyszukanymi sosami własnego pomysłu i podawała na swoich słynnych srebrnych tacach; starała się, żeby salon i jadalnia wyglądały elegancko, i upiększała je obrazami przywiezionymi z domu dziadka i dywanami, kupionymi na kredyt w bejruckim porcie, ale reszta była bardzo skromna. Wujek Ramón nie stracił nic ze swego niepodważalnego optymizmu, mimo że z matką miał aż za dużo kłopotów. Często zastanawiałam się, co ich trzymało przy sobie w tamtych czasach i jedyne wytłumaczenie widzę w nieustępliwości uczucia zrodzonego na odległość, podsycanego romantycznymi listami i zahartowanego przy pokonywaniu całego ogromu przeszkód. Bardzo się od siebie różnią, nic więc dziwnego, że kłócili się do upadłego; czasem były to awantury na tak wielką skalę, że doczekały się własnych nazw i przeszły do zbioru rodzinnych anegdot. Przyznaję, że w tym czasie nie zrobiłam nic, żeby ułatwić im współżycie; kiedy zrozumiałam, że ten ojczym wszedł do naszej rodziny, żeby w niej pozostać, wypowiedziałam mu bezpardonową wojnę. Teraz ledwo sobie mogę przypomnieć, jak planowałam potworne sposoby jego zabójstwa. Jego rola nie była łatwa, nie wiem, jak zdołał wyprowadzić na ludzi troje małych Allende, którzy spadli mu na barki. Nigdy nie mówiliśmy do niego tato, to słowo przywodziło złe wspomnienia, ale zdobył sobie tytuł wujka Ramona, który był dla nas symbolem podziwu i zaufania. Dziś ma siedemdziesiąt pięć lat i dziesiątki osób rozrzuconych po pięciu kontynentach, włączając w to niektórych członków rządu i Akademii Dyplomatycznej Chile, nazywają go wujkiem Ramonem i obdarzają takimi właśnie uczuciami. Dla zachowania jakiej takiej ciągłości w mojej edukacji, zostałam posłana do angielskiej szkoły dla dziewcząt, której celem było kształcenie charakteru metodą wpajania zasad rygoru i dyscypliny, które nie wyrządziły mi większej szkody, nie na darmo przecież przeżyłam cała i zdrowa straszliwe, mocne zabawy. Celem pobieranych tam nauk było poznanie na pamięć całej Biblii: Księga powtórzonego prawa, rozdział piąty, werset trzeci, rzucała Miss Saint John, i musiałyśmy recytować bez zająknięcia. Tu nauczyłam się trochę angielskiego i wyszlifowałam aż do granic śmieszności stoickie podejście do świata, którego ziarno zasiał we mnie dziadek w swoim wielkim, pełnym przeciągów domu. Znajomość języka angielskiego i odporność wobec przeciwności losu bardzo mi się w życiu przydały; większą część innych umiejętności, jakie posiadam, zawdzięczam wujkowi Ramonowi,

który uczył mnie posługując się własnym przykładem i stosując swoiste metody pedagogiczne, niewątpliwie uznawane za brutalne przez nowoczesną psychologię. Wujek Ramón był konsulem generalnym na różne kraje arabskie z siedzibą w Bejrucie, wspaniałym mieście, które wówczas uważane było za Paryż Środkowego Wschodu. Wielbłądy i należące do szejków automobile marki Cadillac ze zderzakami ze szczerego złota tarasowały ruch na ulicach, a muzułmańskie kobiety, noszące czarne zasłony z otworem na oczy, robiły zakupy na targu ramię w ramię z wydekoltowanymi cudzoziemkami. W soboty niektóre panie domu z kolonii amerykańskiej myły swoje samochody w szortach i z odsłoniętym kawałkiem brzucha. Arabscy mężczyźni, którzy rzadko oglądali kobiety z odsłoniętą twarzą, z najdalszych wiosek podejmowali uciążliwe podróże na osłach, żeby oglądać ten spektakl z półnagimi cudzoziemkami. Tym podglądaczom siedzącym rządkiem po przeciwległej stronie ulicy wynajmowano krzesła i sprzedawano kawę i lukrowane słodycze. Latem w Bejrucie panował upał tak wilgotny jak w tureckiej łaźni, ale moja szkoła rządziła się zasadami ustalonymi pod koniec ubiegłego wieku przez Królową Wiktorię dla zamglonej Anglii. Mundurek szkolny składał się ze średniowiecznej sukienki z grubego sukna, zawiązywanej na tasiemki, gdyż guziki uważane były za rzecz frywolną, z buciorów przypominających obuwie ortopedyczne i panamskiego kapelusza wciśniętego na oczy, który skutecznie obniżał poziom wody sodowej u najbardziej nawet zarozumiałej panienki. Jedzenie było materiałem dydaktycznym, który miał hartować nasz charakter: codziennie spożywałyśmy biały ryż bez soli, dwa razy w tygodniu W wersji przypalonej; w poniedziałki, środy i piątki podawano do niego warzywa, we wtorki jogurt, a w czwartki gotowaną wątrobę. Przez wiele miesięcy walczyłam z mdłościami na widok kawałków tego szarego mięsa pływających w gorącej wodzie, ale w końcu uznałam to za przysmak i oczekiwałam czwartkowych obiadów z utęsknieniem. Od tamtej pory mogę strawić wszystko, nawet potrawy kuchni angielskiej. Dziewczęta pochodziły z różnych stron świata i niemal wszystkie mieszkały w internacie. Shirley była najładniejsza z całej szkoły i nawet w przepisowym kapeluszu wyglądała całkiem dobrze; pochodziła z Indii, miała włosy granatowoczarne, kładła sobie na powieki perłowe cienie i chodziła krokiem gazeli ignorując prawo ciążenia. Zamykałyśmy się obie w łazience, gdzie nauczyła mnie tańca brzucha, który do tej pory ani razu mi się nie przydał, bo nigdy nie miałam dość odwagi, żeby jakiegokolwiek mężczyznę uwodzić takimi wygibasami. Kiedy Shirley skończyła piętnaście lat, zabrano ją ze szkoły i wróciła do Indii, żeby wyjść za wybranego jej przez ojca narzeczonego - kupca po pięćdziesiątce, którego nigdy przedtem nie widziała; pokazano jej tylko jego zdjęcie, zrobione w zakładzie fotograficznym i ręcznie podkolorowane. Elizabeth, moja najlepsza przyjaciółka, była postacią z powieści: sierota, wychowywana przez własne siostry, które traktowały ją jak służącą i ukradły należną jej część spadku, śpiewała jak anioł i snuła plany ucieczki do Ameryki. Trzydzieści pięć lat później spotkałyśmy się w Kanadzie. Spełniła swoje marzenia o niezależności, kieruje własnym przedsiębiorstwem, ma luksusowy dom, samochód z telefonem i dwa rozpieszczone psy, ale wciąż płacze, kiedy wspomina młodość w Bejrucie. Kiedy Elizabeth zbierała grosz do grosza, żeby uciec do Nowego Świata, a piękna Shirley spełniała przeznaczoną jej rolę narzeczonej na zlecenie, ja i pozostałe uczennice studiowałyśmy Biblię i szeptem opowiadałyśmy sobie o niejakim Elvisie Presleyu, którego żadna z nas nie widziała, ani nie słyszała jak śpiewał; wiedziałyśmy tylko, że swoją gitarą elektryczną i ruchami bioder doprowadzał tłumy do szaleństwa. Jeździłam do szkoły autobusem szkolnym, który mnie pierwszą zabierał, a ostatnią odwoził; całymi godzinami włóczyłam się po mieście i byłam z tego bardzo zadowolona, bo wcale nie miałam ochoty wracać do domu. Jednak - wcześniej czy później - wracałam. Często zastawałam wujka Ramona w podkoszulku, zwykle siedział przy wentylatorze, wachlował się gazetą i słuchał bolera.

- Czego cię dziś nauczyły zakonnice? - mówił na powitanie. - To nie są zakonnice, to są siostry protestantki. Mówiłyśmy o Hiobie - odpowiadałam, cała spocona, ale flegmatyczna i godna w moim szubienicznym mundurku. - Hiob? Czy to ten głupek, którego Bóg wystawił na próbę zsyłając na niego całą kupę nieszczęść? - To nie był żaden głupek, wujku Ramonie, tylko święty, który nigdy nie zaparł się Pana mimo tylu cierpień. - I to uważasz za słuszne? Pan Bóg zakłada się z Szatanem, karze bezlitośnie biednego człowieka i jeszcze żąda, żeby ten go wielbił. Taki Bóg to Bóg okrutny, niesprawiedliwy i lekkomyślny. Pan, który tak się obchodzi ze swymi sługami, nie zasługuje na lojalność ani na szacunek, a już najmniej na uwielbienie. Wujek Ramón, który wychowywał się u jezuitów, tak samo jak przy kłótniach z moją matką użył piorunującej emfazy i żelaznej logiki, aby udowodnić głupotę biblijnego bohatera; takie postępowanie, dalekie od tego, żeby stanowić przykład godny pochwały, było charakterystyczne dla mojego ojczyma. Niecałe dziesięć minut oracji wystarczało mu, żeby obrócić w niwecz bogobojne nauki Miss Saint John. - Czy jesteś przekonana, że Hiob był bęcwałem? - Tak, wujku Ramonie. - Czy mogłabyś potwierdzić to na piśmie? - Tak. Pan konsul przemieszczał się o parę metrów, które dzieliły nas od jego biura, i sporządzał dokument w trzech kopiach opatrzony pieczęciami, mówiący, że ja Isabel Allende Llona, lat czternaście, obywatelka chilijska, oświadczam, że Hiob, ten ze Starego Testamentu, był ciamajdą. Kazał mi go podpisać po uważnym przeczytaniu, bo nigdy nie należy niczego podpisywać w ciemno, składał go i zamykał w kasie pancernej konsulatu. Potem wracał na swoje miejsce przed wentylatorem i z wyrazem głębokiej odrazy mówił wzdychając: - W porządku, dziecko, a teraz ci udowodnię, że to ty miałaś rację, Hiob był świętym wiernym Bogu. Przedstawię ci argumenty, których ty powinnaś użyć, gdybyś potrafiła myśleć. Zauważ, że podejmuję ten wysiłek tylko dlatego, żeby nauczyć cię sztuki dyskusji, a to zawsze się w życiu przydaje. I przystępował do obalania swoich poprzednich wniosków, żeby przekonać mnie do tego, w co święcie wierzyłam na początku. Wkrótce potem znowu byłam pobita z kretesem, tym razem o krok od płaczu. - Czy przyznajesz, że Hiob postąpił słusznie pozostając wiernym Panu pomimo wszystkich swoich nieszczęść? - Tak, wujku Ramonie.

- Jesteś tego absolutnie pewna? - Tak. I redagował następne upokarzające pismo, które mówiło o tym, że ja, Isabel Allende Liona, lat czternaście, obywatelka chilijska, wycofuję się z moich poprzednich twierdzeń oświadczając, że Hiob był człowiekiem prawym. Dawał mi do ręki swoje pióro i kiedy już miałam składać podpis u dołu strony, powstrzymywał mnie okrzykiem: - Nie! Ile razy ci mówiłem, żebyś się nie dała złamać? Jeśli chcesz wygrać w dyskusji, najważniejsza jest pewność siebie, nawet jeśli masz wątpliwości, a już tym bardziej, jeżeli się mylisz. Tak to nauczyłam się bronić swego i parę lat później, w Chile, wystąpiłam w międzyszkolnej debacie krasomówczej przeciwko szkole San Ignacio, reprezentowanej przez pięciu chłopców, którzy występowali w roli obrońców kryminalnych, i dwóch księży jezuitów, którzy szeptali im do ucha instrukcje. Męska drużyna stawiła się zaopatrzona w książki, które cytowała dla podparcia swoich wniosków i onieśmielenia adwersarzy. Ja za jedyny oręż miałam wspomnienie tamtych wieczorów z Hiobem i wujkiem Ramonem w Libanie. Oczywiście przegrałam, ale po skończonej debacie moje koleżanki wyniosły mnie na rękach, a moi przeciwnicy, pyszałkowaci machos, wycofywali się dźwigając swój wór pełen argumentów. Nie wiem ile oświadczeń w trzech egzemplarzach podpisałam jako dorastająca dziewczyna w najróżniejszych sprawach, począwszy od mojego obgryzania paznokci, do problemu wielorybów zagrożonych wytępieniem. Sądzę, że wujek Ramón przez lata przechowywał niektóre z tych świadectw, jak na przykład to, w którym przysięgam, że z jego powodu będę unikała mężczyzn i zostanę starą panną. Było to w Boliwii, kiedy w wieku jedenastu lat dostałam konwulsji, bo nie pozwolił mi iść na zabawę, gdzie spodziewałam się zastać uszasty obiekt moich marzeń. Trzy lata później zostałam zaproszona na inną zabawę, tym razem w Bejrucie, w domu ambasadora Stanów Zjednoczonych, i nie chciałam na nią iść z przezorności. W tamtych czasach dziewczęta musiały odgrywać rolę uległych owieczek, ja byłam przekonana, że żaden chłopak przy zdrowych zmysłach nie poprosi mnie do tańca, a nie mogłam sobie wyobrazić większego wstydu niż podpieranie ściany na zabawie. W tym przypadku mój ojczym zmusił mnie do pójścia, gdyż - jak powiedział - jeśli nie przezwyciężę swoich kompleksów, nigdy nie osiągnę sukcesu w życiu. Dzień przed zabawą zamknął konsulat i postanowił nauczyć mnie tańczyć. Z niezłomnym uporem zmuszał mnie, żebym poruszała kończynami w rytm muzyki, najpierw oparta o poręcz krzesła, potem tańcząc ze szczotką, w końcu z nim. Przez te parę godzin nauczyłam się tańczyć wszystko, od charlestona po sambę. Potem otarł mi łzy i zaprowadził do sklepu, żeby mi kupić sukienkę. Kiedy odwiózł mnie na miejsce, dał mi niezapomnianą radę, którą powtarzam sobie w kluczowych momentach mojego życia: pomyśl, że inni boją się bardziej od ciebie. Dodał jeszcze, żebym ani na chwilę nie siadała, żebym stała blisko adapteru i nic nie jadła, bo chłopiec musiałby być bardzo odważny, żeby przejść przez całą salę i podejść do dziewczyny zakotwiczonej w krześle jak fregata i z tortem na talerzu w ręku. Zresztą, nieliczni potrafiący tańczyć, to są ci, którzy zmieniają płyty, dlatego warto trzymać się blisko adapteru. Przy wejściu do ambasady, cementowej fortecy w najgorszym stylu lat pięćdziesiątych, stała klatka z czarnymi ptaszyskami, które mówiły po angielsku z jamajskim akcentem. Przywitała mnie pani ambasadorowa przebrana za admirała, z gwizdkiem na szyi, który miał jej pomagać w wydawaniu komend gościom, i zaprowadziła nas do monumentalnej sali pełnej brzydkich i chudych

wyrostków, z pryszczami na twarzy, którzy żuli gumę, jedli chipsy i pili coca-colę. Chłopcy mieli marynarki w kratkę i krawaty w motyle, dziewczyny nosiły rozkloszowane spódnice i kamizelki z angorskiej wełny, które zostawiały pełno włosków w powietrzu i podkreślały wzbudzające zazdrość wypukłości. Ja nie miałam nic, co by można było włożyć do stanika. Wszyscy tańczyli w samych skarpetkach. Czułam się kompletnie wyobcowana, moja sukienka była koszmarem z tafty i aksamitu i nikogo nie znałam. Przerażona zaczęłam karmić czarne ptaki okruszynami z tortu, ale przypomniałam sobie instrukcje wujka Ramona i drżąc ze zdenerwowania zdjęłam buty i podeszłam do adapteru. Zaraz zobaczyłam męskie ramię wyciągające się w moim kierunku, i nie wierząc we własne tak ogromne szczęście, poszłam tańczyć w rytm jakiejś cukierkowatej melodii z chłopakiem, który miał aparat na zębach i platfusa i mniej niż połowę wdzięku mojego ojczyma. Tańczyło się to z policzkiem przyciśniętym do policzka, cheek-to-cheek, tak to się chyba nazywało - co było dla mnie zadaniem niewykonalnym, gdyż moja twarz z reguły sięga mostka przeciętnego mężczyzny, a wtedy, kiedy miałam dopiero czternaście lat i byłam bez butów, dostawałam mojemu partnerowi do pępka. Po tym tańcu poszła cała płyta z muzyką w stylu rock’n roll, o którym wujek Ramón nawet nie słyszał, ale mnie wystarczyło popatrzeć na innych przez parę minut i zastosować w praktyce umiejętności nabyte dzień wcześniej. Wreszcie do czegoś mi się przydały niski wzrost i giętkie stawy, moi partnerzy bez żadnej trudności podrzucali mnie aż pod sufit, gdzie wykonywałam akrobatyczne salta w powietrzu, i łapali mnie tuż nad ziemią, ratując przed skręceniem karku. Tak więc fikałam fantazyjne koziołki i byłam podnoszona, ciągana po ziemi, szarpana, obijana i potrząsana przez różnych młodych ludzi, którzy na tę okazję pozdejmowali swoje marynarki w kratkę i krawaty w motyle. Nie mogę się skarżyć, nie tylko nie podpierałam ściany - czego tak się obawiałam - ale tyle się natańczyłam, że porobiły mi się bąble na stopach. Wtedy też przekonałam się, że mimo wszystko mężczyzn poznaje się dość łatwo i że na pewno nie zostanę starą panną, ale nie podpisałam żadnego odnośnego dokumentu. Nauczyłam się nie poddawać. Wujek Ramón miał nierozbieralną trzyczęściową szafę, którą woził ze sobą wszędzie i w której trzymał zamknięte na klucz swoje ubrania i różne skarby: kolekcję pism erotycznych, kartony papierosów, pudełka czekoladek i likier. Mój brat Juan wynalazł metodę otwierania jej skręconym drucikiem i w ten sposób staliśmy się wytrawnymi złodziejaszkami. Gdybyśmy brali po kilka czekoladek czy papierosów, dałoby się to zauważyć, ale my wybieraliśmy jedną warstwę czekoladek i zamykaliśmy pudełko tak perfekcyjnie, że wydawało się nienaruszone, a papierosy wykradaliśmy całymi kartonami, nigdy paczkami, czy pojedynczo. Wujek Ramón zaczął coś podejrzewać już w La Paz. Wzywał nas do siebie po kolei i próbował wymusić przyznanie się albo wskazanie winnego, ale ani słodkie słówka, ani kary nie zdały się na nic - przyjęcie na siebie winy wydawało nam się głupotą, a zdrada braterska w naszym kodeksie moralnym była czymś niewybaczalnym. Pewnego dnia, a zdarzyło się to w piątek po południu, po powrocie ze szkoły zastaliśmy wujka Ramona i jakiegoś nieznajomego mężczyznę czekających na nas w salonie. - Mam już dość nieuczciwości, która panuje w tej rodzinie, mogę chyba wymagać, żeby nie okradano mnie przynajmniej w moim własnym domu. Ten pan jest inspektorem policji. Weźmie od was trojga odciski palców, porówna z tymi, które znajdują się w mojej szafie, i tak dowiemy się, kto jest złodziejem. Macie ostatnią szansę, żeby powiedzieć prawdę...

Bladzi z przerażenia spuściliśmy wzrok i zacisnęliśmy zęby. - Wiecie, co dzieje się z przestępcami? Gniją w więzieniu - dodał wujek Ramón. Inspektor wyciągnął z kieszeni blaszane pudełko. Kiedy je otworzył, zobaczyliśmy w nim poduszeczkę nasączoną czarnym tuszem. Powoli, z wielkim namaszczeniem, maczał każdemu z nas po kolei palec w tuszu i odciskał ślad na kartoniku. - Niech pan się nie martwi, panie konsulu, w poniedziałek będzie pan miał wyniki badań powiedział na pożegnanie. Sobota i niedziela były dla nas dniami moralnych katuszy, kryjąc się w łazience i w sobie tylko znanych zakątkach ogrodu, rozważaliśmy szeptem naszą czarną przyszłość. Żadne z nas nie było wolne od winy, wszyscy więc wylądujemy w kazamatach, jak hrabia Monte - Christo, gdzie będą nas żywić brudną wodą i skórkami suchego chleba. W poniedziałek nasz niesamowity wujek Ramón wezwał nas do swojego gabinetu. - Już wiem, kto jest złoczyńcą - oznajmił marszcząc gęste sataniczne brwi. - Jednak, przez wzgląd na waszą matkę, która wstawiła się za wami, tym razem nie wyślę go do więzienia. Przestępca wie, że ja wiem, kto nim jest. I niech to zostanie między nami. Ostrzegam, że na przyszły raz nie będę tak wyrozumiały, czy to jasne? Wybiegliśmy popychając się nawzajem, przepełnieni wdzięcznością, wprost nie mogliśmy uwierzyć w taką wielkoduszność. Przed długi czas niczego nie kradliśmy, ale po kilku latach, kiedy byliśmy w Bejrucie, przemyślałam całą sprawę i powzięłam podejrzenie, że tym domniemanym inspektorem mógł być szofer z ambasady, taki żart byłby bardzo w stylu wujka Ramona. Używając innego skręconego drucika znowu otworzyłam szafę i tym razem znalazłam, obok skarbów, które spodziewałam się znaleźć, oprawne w czerwoną skórę cztery tomy Księgi tysiąca i jednej nocy. Wydedukowałam, że musi istnieć jakaś niezwykle ważna przyczyna, dla której zamknięto tę książkę na klucz, dlatego też zainteresowałam się nią o wiele bardziej niż czekoladkami, papierosami czy roznegliżowanymi kobietami w pismach erotycznych. W ciągu trzech następnych lat czytałam ją w tej szafie w świetle mojej starej latarki, kiedy mama i wujek Ramón wychodzili na koktajle czy przyjęcia. Mimo że dyplomaci są z racji swych obowiązków skazani na intensywne życie towarzyskie, nigdy nie starczało mi czasu, żeby przeczytać do końca te bajeczne historie. Słysząc, że wracają, musiałam jak najszybciej zamykać szafę, pędzić do łóżka i udawać, że śpię. Nie mogłam ani zaznaczać stron, ani zapamiętać, gdzie skończyłam, a jako że przeskakiwałam całe ustępy szukając najbardziej świńskich kawałków, myliłam postaci, sklejałam różne przygody w jedną i tak tworzyłam niezliczone wersje opowieści, w orgii słów pełnych egzotyki, erotyzmu i fantazji. Kontrast pomiędzy purytanizmem szkoły, który wynosił nad wszystko pracę i nie akceptował podstawowych potrzeb ciała ani wyskoków wyobraźni, a kreatywnym lenistwem i porywającą zmysłowością tej księgi, zaważył na całym moim życiu. Przez dziesiątki lat miotałam się pomiędzy tymi dwiema tendencjami, gubiąc się w morzu niejasnych pragnień i grzechów, i dopiero w gorącym klimacie Wenezueli, kiedy niewiele brakowało mi do czterdziestki, potrafiłam uwolnić się od sztywnych zasad wpajanych mi przez Miss Saint John. Tak jak w piwnicy domu Taty chłonęłam najlepsze książki mojego dzieciństwa, tak samo w ukryciu przeczytałam Księgę tysiąca i jednej nocy, i to właśnie w

momencie, kiedy ciało i umysł dojrzewały do tajemnic seksu. W głębi szafy zagubiłam się wśród opowieści o książętach przemieszczających się na latających dywanach, o geniuszach ukrytych w oliwnych lampkach, o sympatycznych bandytach, którzy przebrani za staruszki dostawali się do haremów, żeby swawolić niezmordowanie z zakazanymi kobietami o włosach czarnych jak noc, pełnych udach i piersiach jak jabłka, pachnącymi piżmem, łagodnymi i wiecznie gotowymi do uciech. Na tych stronicach miłość, życie i śmierć miały charakter zabawy, a opisy uczt, krajobrazów, pałaców, targów, zapachów, smaków i faktur tryskały takim bogactwem, że po ich przeczytaniu świat nigdy już nie miał być taki jak dawniej. Śniło mi się, że miałaś dwanaście lat, Paulo. Ubrana byłaś w płaszcz w kratkę, miałaś spleciony od czubka głowy warkocz, przewiązany białą wstążką, a reszta włosów opadała luźno na ramiona. Stałaś w środku pustej, podobnej do spichlerza wieży, w której fruwały setki gołębi. Głos Meme mówił do mnie:”Paula umarła”. Biegłam, żeby przytrzymać cię za pasek od płaszcza, ale zaczęłaś się unosić pociągając mnie za sobą i bez wysiłku płynęłyśmy w powietrzu kołując w górę, pójdę z tobą córeczko, krzyczałam, zabierz mnie z sobą. Znowu w wieży rozległ się głos Meme:”Nikt nie może jej towarzyszyć, wypiła do końca napój śmierci”. W znosiłyśmy się coraz wyżej i wyżej, ty na skrzydłach, a ja w przekonaniu, że cię zatrzymam, że nic mnie z tobą nie rozłączy. Nad nami znajdował się maleńki otwór, przez który widać było błękitne niebo i białą, śliczną chmurkę jak z obrazu Magritte’a, i wtedy zrozumiałam z przerażeniem, że ty możesz wyfrunąć, ale dla mnie wylot jest za wąski. Próbowałam ściągnąć cię za płaszcz, wołałam, ale głos uwiązł mi w gardle. Z leciutkim uśmiechem wymykałaś się kiwając mi ręką na pożegnanie. Przez parę drogocennych chwil patrzyłam, jak oddalasz się coraz bardziej, a potem zaczęłam spadać w głąb wieży, wśród wirujących gołębi. Obudziłam się wołając cię po imieniu i potrzebowałam paru minut, żeby uzmysłowić sobie, że jestem w Madrycie, i rozpoznać swój hotelowy pokój. Ubrałam się błyskawicznie, żeby matka nie próbowała mnie zatrzymać, i wybiegłam do szpitala. Po drodze udało mi się zatrzymać taksówkę i wkrótce waliłam gorączkowo do drzwi oddziału intensywnej opieki medycznej. Pielęgniarka zapewniła mnie, że nic ci się nie stało, że wszystko jest bez zmian, ale widząc moje przerażenie uległa błaganiom i wpuściła mnie do ciebie na chwilę, Sprawdziłam, że aparat wciąż pompuje ci powietrze do płuc, że nie jesteś zimna, pocałowałam cię w czoło i wyszłam, żeby poczekać do świtu, Mówią, że sny nie kłamią. Z pierwszym brzaskiem przyszła moja matka. Przyniosła termos ze świeżo zaparzoną kawą i kupione po drodze, jeszcze ciepłe obwarzanki. - Uspokój się, to nie jest żaden zły znak i wcale nie ma związku z Paulą. Ty sama jesteś każdą z postaci twego snu - wyjaśniła mi. Jesteś dwunastoletnią dziewczynką, która jeszcze potrafi swobodnie fruwać. W tym wieku skończyła się twoja niewinność, umarło dziecko, którym byłaś, wypiłaś napój śmierci, który my, kobiety, zawsze wypijamy wcześniej, czy później. Czy zauważyłaś, że kiedy dojrzewamy, znika nasza energia amazonek, która towarzyszy nam od kołyski i zmieniamy się w istoty okaleczone i pełne wątpliwości. Kobieta, która pozostaje zamknięta w wieży, to również ty, niewolnica ograniczeń dorosłego życia. Kondycja kobiety jest nieszczęściem, moja córko, to tak jakby się miało kamienie uwiązane u stóp, latać z nimi nie można. - A co znaczą gołębie, mamo? - Przypuszczam, że to twoja skołowana dusza...

Każdej nocy sny czekają na mnie przyczajone pod łóżkiem ze swoim bagażem strasznych wizji, dzwonnic, krwi, posępnych lamentów, ale także z zawsze świeżą wiązką obrazów bardzo osobistych i szczęśliwych. Mam dwa życia, jedno przeżywam we śnie, a drugie na jawie. W świecie snów istnieją krajobrazy i osoby dobrze mi znane, tam odwiedzam raje i piekła, przemierzam czarne niebo kosmosu i spuszczam się na dno morza, gdzie panuje zielona cisza, spotykam dziesiątki najróżniejszych dzieci, a także nie istniejące zwierzęta i ulotne duchy najukochańszych zmarłych. Z latami nauczyłam się rozszyfrowywać kody i rozumieć klucze snów, teraz ich przesłania są bardziej klarowne i służą mi do wyjaśniania tajemniczych sfer mojego życia codziennego i mego pisarstwa. Wróćmy do Hioba, o którym dużo myślałam w ostatnich dniach. Przychodzi mi do głowy, że twoja choroba jest pewną próbą, podobną do tych, jakie musiał znosić tamten nieszczęśnik. To wielka zarozumiałość z mojej strony wyobrażać sobie, że leżysz w tym łóżku po to żebyśmy my, którzy wyczekujemy na korytarzu zagubionych kroków, czegoś się nauczyli, ale naprawdę tak czasami myślę. Czego chcesz nas nauczyć, Paulo? Bardzo się zmieniłam w ciągu tych nie kończących się tygodni, wszyscy, którzy przeżyliśmy ten czas jesteśmy inni, zwłaszcza Ernesto, który postarzał się o cały wiek. Jak mogę go pocieszyć, jeśli sama jestem zrozpaczona? Zastanawiam się, czy będę jeszcze kiedyś śmiać się szczerze, walczyć dla jakiejś sprawy, jeść z przyjemnością i pisać powieści. Oczywiście, że tak, wkrótce będziesz cieszyć się razem z twoją córką i zapomnisz o tym koszmarze, obiecuje mi matka, popierana przez specjalistę od porfirii, który zapewnia, że kiedy kryzys mija, pacjenci zupełnie wracają do zdrowia, ale mam złe przeczucia, córeczko, nie mogę zaprzeczyć, to trwa zbyt długo i nie widzę poprawy, nawet myślę, że stan się pogorszył. Twoja babka nie poddaje się, nie rezygnuje z codziennych przyzwyczajeń, czyta gazety, a nawet chodzi po sklepach; jedyna rzecz, jakiej żałuję w życiu, to to, czego nie kupiłam, mówi ta grzeszna kobieta. Jesteśmy tu już tak długo, chcę wrócić do domu. Madryt wywołuje we mnie złe wspomnienia, tu przeżyłam udręki miłosne, o których wolałabym zapomnieć, ale wobec twojego nieszczęścia pogodziłam się i z miastem, i z jego mieszkańcami, nauczyłam się poruszać po jego szerokich, dostojnych alejach i krętych uliczkach starych dzielnic, przejęłam hiszpańskie zwyczaje szybkiego palenia, szybkiego picia kawy i alkoholu, kładzenia się o świcie, spożywania zabójczych ilości tłuszczu, rezygnowania z gimnastyki i wyśmiewania się z cholesterolu. A jednak tu ludzie żyją tak długo jak mieszkańcy Kalifornii, tylko że są o wiele szczęśliwsi. Czasami jemy kolacje w takiej rodzinnej restauracyjce, tu niedaleko, zawsze w tej samej, bo moja matka zakochała się w restauratorze, ona lubi brzydkich mężczyzn, a ten pod tym względem jest bezkonkurencyjny: od góry krępy, garbaty, z długimi rękoma orangutana, a od dołu karzeł z nóżkami Tomcia Palucha. Wodzi za nim rozmarzonym wzrokiem, czasem zapatrzy się w niego z otwartymi ustami i z łyżką zawieszoną w powietrzu. Przez siedemdziesiąt lat dorabiała się opinii kobiety rozpieszczonej, przyzwyczailiśmy się chronić ją przed nadmiernymi emocjami uważając, że nie potrafiłaby ich znieść, ale przy okazji twojej choroby wyszedł na jaw jej charakter - silny jak u walecznego byka. W porównaniu z rozmiarami kosmosu i długością historii, nic nie znaczymy, po naszej śmierci wszystko toczy się dalej, tak jakbyśmy nigdy nie istnieli, ale na miarę naszego nietrwałego człowieczeństwa ty, Paulo, jesteś dla mnie ważniejsza niż moje własne życie i suma niemal wszystkich innych żywotów. Każdego roku umiera siedemdziesiąt milionów osób, a rodzi się jeszcze więcej, a jednak dla mnie tylko ty się urodziłaś, tylko ty możesz umrzeć. Twoja babka modli się o ciebie do swojego Boga chrześcijańskiego, a ja czasem proszę o to samo pogańską boginię, która rozdziela dobro, jest uśmiechnięta i nie zna kar, tylko przebaczenie, i rozmawiam z nią w nadziei, że

wysłucha mnie z samego dna czasu i przyjdzie z pomocą. Ani twoja babka, ani ja nie uzyskujemy odpowiedzi, gubimy się w tej przepastnej ciszy. Myślę o swojej prababce, o jasnowidzącej babce, o mojej matce, o tobie i o mojej wnuczce, która urodzi się w maju - silny kobiecy łańcuch, który sięga aż do pierwszej kobiety, matki wszechczasów. Muszę zmobilizować te krzepiące moce, żeby cię ratować. Nie wiem, jak do ciebie dotrzeć, wołam cię, ale mnie nie słyszysz, dlatego do ciebie piszę. Pomysł, żeby zapełniać te stronice, nie pochodzi ode mnie, od wielu miesięcy nie przejawiam żadnych inicjatyw. Moja agentka na wieść o twojej chorobie zjawiła się natychmiast, żeby podtrzymać mnie na duchu. Zaczęła od tego, że zaciągnęła nas do typowej madryckiej knajpki i wmusiła w nas pieczone prosiątko i butelkę wina Rioja, co spadło na nasze żołądki jak kamień, ale jednocześnie miało tę dobrą stronę, że na nasze twarze powrócił uśmiech, potem w hotelu zaskoczyła nas tuzinami czerwonych róż, nugatem z Alicante i pikantną kiełbasą o obscenicznym wyglądzie, tą samą, na której do tej pory robimy zupę z soczewicy, i położyła mi na kolanach ryzę żółtego papieru w linie. - Weź, pisz i szukaj w tym ulgi, jeśli tego nie zrobisz, umrzesz ze zmartwienia, biedactwo ty moje. - Nie mogę, Carmen, coś we mnie pękło na drobne kawałki, być może nigdy już nic nie napiszę. - Napisz list do Pauli... Dowie się z niego, co zaszło przez ten czas, kiedy ona spała. Więc tak oto zapełniam puste chwile tego strasznego koszmaru. Czy będziesz wiedziała, że jestem twoją matką, kiedy się obudzisz, Paulo? Rodzina i przyjaciele nie zawodzą, wieczorami przychodzi tylu odwiedzających, że wyglądamy na plemię indiańskie, niektórzy przyjeżdżają z bardzo daleka, spędzają parę dni, a potem wracają do normalnego życia, tak jak twój ojciec, który zostawił w Chile rozpoczętą budowę i musiał wracać. W tych tygodniach spędzonych na korytarzu zagubionych kroków zaczęłam sobie przypominać dobre momenty z naszej młodości, małe urazy stopniowo się zacierały i nauczyłam się cenić Michaela jako starego i lojalnego przyjaciela, okazuję mu szacunek bez ostentacyjnych gestów i z trudnością mogę sobie wyobrazić, że kiedyś mogłam się z nim kochać i że pod koniec naszej znajomości nawet go znienawidziłam. Paru przyjaciół i mój brat Juan przyjechali ze Stanów Zjednoczonych, wujek Ramón z Chile i ojciec Ernesta prosto z amazońskiej dżungli. Nicolas nie może przyjechać, jego wiza nie pozwala mu na ponowny wjazd do Stanów Zjednoczonych, a zresztą nie może zostawić Celii samej z dzieckiem, to lepiej, wolę, żeby twój brat nie oglądał cię w takim stanie. I jeszcze Willie, który przemierza świat co dwa albo trzy tygodnie, żebyśmy mogli spędzić razem niedzielę i kochać się, jakby to miało być ostatni raz. Wychodzę po niego na lotnisko, żeby nie stracić ani minuty obcowania z nim; widzę jak idzie ciągnąc za sobą walizki, o głowę wyższy od innych, niebieskie oczy, szukające mnie niecierpliwie wśród tłumu, jasny uśmiech, kiedy dostrzega mnie tu, na dole, biegniemy ku sobie i opasuje mnie mocno ramionami unosząc nad ziemię, czuję zapach jego skórzanej marynarki, szorstkie tarcie dwudziestogodzinnego zarostu i usta rozgniatające mi wargi, a potem w taksówce jadę wtulona w jego ramię, jego długie palce szukają mnie, jego głos szepcze mi do ucha po angielsku. Boże mój, jak ja za tobą tęskniłem, jak ty zeszczuplałaś, sama skóra i kości, i nagle przypomina sobie, dlaczego nie jesteśmy razem, i zmieniając głos pyta mnie o ciebie, Paulo. Żyjemy ze sobą ponad cztery lata, a wciąż wywołuje we mnie tę samą nie zdefiniowaną alchemiczną reakcję z pierwszego dnia poznania, łączy nas przemożny pociąg, który czas zabarwił odcieniami innych uczuć, ale który w dalszym ciągu pozostaje głównym fundamentem naszego związku. Nie wiem, na czym to polega ani jak to nazwać,

bo to nie tylko seks, chociaż tak na początku myślałam; on uważa, że jesteśmy dwojgiem zapaśników naładowanych tym samym rodzajem energii, razem mamy siłę rozpędzonego pociągu, możemy osiągnąć każdy cel, działając wspólnie jesteśmy niezwyciężeni, mówi. Obydwoje mamy pewność, że to drugie nas chroni, nie zdradzi, nie oszuka, podtrzyma w chwilach słabości, pomoże wyrównać ster, kiedy zgubimy kierunek. Sądzę, że również wchodzi tu w grę element duchowy, gdybym wierzyła w reinkarnację, pomyślałabym, że naszą karmą jest spotykać się i kochać w każdym wcieleniu, ale o tym też nie będę ci na razie mówiła, Paulo, bo wszystko ci się pomiesza. W tych pospiesznych spotkaniach pożądanie przeplata się ze smutkiem, garnę się do jego ciała szukając rozkoszy i pocieszenia, dwóch rzeczy, które ten doświadczony cierpieniem człowiek potrafi dać, ale twój obraz, córeczko, pogrążonej w śmiertelnym śnie, staje między nami i pocałunki zmieniają się w lód. - Paula nie wróci do swojego męża przez długi czas, może już nigdy. Ernesto nie ma jeszcze trzydziestu lat, a jego żona może zostać inwalidką do końca życia... Dlaczego to spotkało ją, a nie mnie? Przecież ja już się nażyłam i nakochałam aż nadto. - Nie myśl o takich rzeczach, kochać się można na różne sposoby - mówi do mnie Willie. To prawda, miłość znajduje nieoczekiwane środki wyrazu. W ciągu tych paru minut, kiedy możecie być razem, Ernesta całuje cię i obejmuje, pomimo sieci kabli, która cię oplata. Obudź się, Paulo, czekam na ciebie, tęsknię za tobą, potrzebuję twojego głosu, miłość tak mnie przepełnia, że wkrótce rozerwie mi piersi, wróć, proszę - błaga. Wyobrażam go sobie jak wraca nocą do pustego domu i kładzie się do łóżka, w którym spaliście razem i które zachowało jeszcze ślad twoich ramion i bioder. Musi czuć cię obok siebie, pamiętać twój promienny uśmiech, twoją skórę pod dotknięciem pieszczot, pełne harmonii milczenie, sekrety zakochanych szeptane półgłosem. Wspomina jak chodziliście na zabawy i tańczyliście do upadłego, pijani muzyką, tak dopasowani w tańcu, że wydawaliście się być jednym tylko ciałem. Widzi jak się poruszasz, giętka jak trzcina, twoje długie rozpuszczone włosy okręcają się wokół was w rytm muzyki, twoje szczupłe ramiona oplatają mu szyję, twoje usta przy jego uchu. Ach, ten twój wdzięk, Paulo. Twoja delikatna uroda, zaskakująca wytrwałość, żelazna dyscyplina intelektualna, wielkoduszność, szalona czułość. On tęskni do twoich żartów, twojego śmiechu, twoich bezsensownych łez w kinie, i szczerego płaczu, kiedy wzrusza cię cudze nieszczęście. Pamięta, jak schowałaś mu się w Amsterdamie, a on biegał jak wariat po targu serów i wołał cię na cały głos, czemu holenderscy kupcy przyglądali się ze zdumieniem. Budzi się cały zlany potem, siada na łóżku i próbuje się modlić, koncentruje się na oddechu szukając uspokojenia, tak jak go uczono na kursach aikido. Być może wychodzi na balkon, żeby popatrzeć na rozgwieżdżone niebo nad Madrytem, i powtarza sobie, że nie wolno mu tracić nadziei, że wszystko dobrze się skończy, że wkrótce znowu będziecie razem. Czuje, jak krew pulsuje mu w skroniach i tętni w żyłach, jak pali mu piersi, robi mu się duszno, więc nakłada spodnie i biega po pustych ulicach, ale nic nie jest w stanie uciszyć nie zaspokojonej żądzy. Wasza miłość trwa tak krótko, to dopiero pierwsza strona w nie zapisanym zeszycie. Ernesta ma starą duszę, mamo, powiedziałaś mi kiedyś, ale nie stracił niewinności, potrafi się bawić, dziwić, kocha mnie i akceptuje bez osądzania, tak jak kochają dzieci; od kiedy jesteśmy razem, coś się we mnie otworzyło, zmieniłam się, odbieram inaczej świat i mnie samą bardziej kocham, bo patrzę na siebie jego oczami. Ernesta z kolei, w tych najstraszniejszych chwilach, wyznał mi, że nie spodziewał się, że twoja bliskość będzie rozpalała go

aż do trzewi, powiedział, że jesteś jego doskonałym uzupełnieniem, że cię kocha i pragnie aż do bólu, że żałuje każdej nie przeżytej wspólnie godziny. Skąd mogłem wiedzieć, że mamy tak mało czasu, mówił rozdygotany. Marzę o niej, Isabel, marzę bez przerwy, że znowu będzie przy mnie i że będziemy się kochać do utraty przytomności, nie mogę ci opowiedzieć tych wizji, które mnie osaczają, tylko ja i ona o nich wiemy, jej nieobecność jest jak piekąca rana, ani na chwilę nie przestaję o niej myśleć, jej obraz ciągle stoi mi przed oczyma. Paula jest jedyną kobietą mojego życia, o takiej kobiecie marzyłem i taką znalazłem. Popatrz, córeczko, jakie dziwne jest to życie. Do niedawna byłam dla Ernesta daleką, raczej formalną teściową, dzisiaj jesteśmy bliskimi przyjaciółmi i powiernikami. Szpital jest gigantyczną budowlą z plątaniną korytarzy, gdzie nigdy nie zapada noc ani nie zmienia się temperatura, dzień zatrzymał się tu w lampach, lato w piecykach. Codzienne czynności powtarzają się z tępą precyzją; to jest królestwo bólu, tu się przychodzi, żeby cierpieć, wszyscy to rozumiemy. W nieszczęściu choroby wszyscy jesteśmy równi, nie ma bogatych ani biednych, po przekroczeniu tego progu znikają wszelkie przywileje i stajemy się pokorni. Mój przyjaciel Ildemaro przyleciał pierwszym samolotem, który udało mu się złapać w Caracas w czasie przeciągającego się strajku pilotów, i został ze mną przez tydzień. Ten delikatny, wykształcony człowiek przez ponad dziesięć lat był dla mnie bratem, intelektualnym przewodnikiem i towarzyszem niedoli gdy uważałam się za wygnaną z ojczyzny. Kiedy go obejmowałam, poczułam absurdalną pewność, że zareagujesz na jego obecność, że obudzisz się na dźwięk jego głosu. Robiąc użytek ze swej wiedzy medycznej wypytał specjalistów, przejrzał raporty, wyniki badań i zdjęcia radiologiczne, przebadał cię od stóp do głów z charakterystyczną dla niego uwagą i ze szczególną czułością, z jaką zawsze cię traktował. Potem wziął mnie za rękę i poszliśmy na spacer wokół szpitala. Było bardzo zimno. - I co sądzisz o stanie Pauli? - Jest bardzo zły... - Porfiria tak wygląda. Zapewniają mnie, że z tego wyjdzie. - Zbyt cię kocham, Isabel, żeby cię oszukiwać. - Więc powiedz mi, co myślisz. Że może umrzeć? - Tak - powiedział po dłuższej chwili.

- Może też pozostawać w śpiączce przez długi czas? - Mam nadzieję, że nie, ale to też jest możliwe. - A jeśli nigdy się nie obudzi, Ildemaro...

Milczeliśmy oboje w strugach deszczu. Próbuję nie wpadać w sentymentalizm, którego ty, córeczko, tak nie znosisz, ale musisz mi wybaczyć, jeśli chwilami nie wytrzymuję napięcia. Czy jestem na skraju obłędu? Nie rozróżniam dni, nie interesują mnie wiadomości ze świata, ciężkie godziny wloką się bez końca. Widuję cię tylko przez moment, czas mija mi na oczekiwaniu tego momentu. Dwa razy dziennie otwierają się drzwi oddziału intensywnej opieki medycznej i pielęgniarka dyżurna wywołuje nazwiska pacjentów. Kiedy słyszę twoje imię wchodzę z drżeniem; nie mogę, nie umiem przyzwyczaić się do widoku ciebie w śpiączce, do warkotu respiratorów, do sond i igieł, do twoich zabandażowanych nóg i ramion pokrytych granatowymi sińcami. Idę szybko nieskończenie długim korytarzem i wzywam na pomoc Meme, Granny, Tatę i wiele innych przyjaznych duchów błagając byś poczuła się lepiej, żebyś nie miała gorączki ani kołatania serca, żebyś oddychała spokojnie i miała normalne ciśnienie. Witam się z pielęgniarkami i don Manuelem, który z każdym dniem czuje się gorzej i już prawie nie mówi. Pochylając się nad tobą czasami naciskam na jakiś kabel, a wtedy włącza się alarm, oglądam cię dokładnie, patrzę na cyfry i linie na monitorze, zapiski na tablicy wiszącej w nogach łóżka, co niewiele mi daje, bo nic z tego nie rozumiem, ale w czasie tego krótkiego rytuału rozpaczy znowu do mnie należysz, tak jak wtedy, kiedy byłaś malutka i tak zupełnie ode mnie zależna. Kładę dłonie na twojej głowie i piersiach i staram się przekazać ci zdrowie i energię, wizualizuję cię wewnątrz szklanej piramidy, odizolowaną od wszelkiego zła, w magicznej przestrzeni, która może cię uzdrowić. Nazywam cię pieszczotliwymi określeniami, które wymyślałam dla ciebie w ciągu całego życia, i tysiące razy mówię, że cię kocham. Powtarzam to raz za razem, aż ktoś dotyka mojego ramienia i oznajmia, że wizyta skończona. Całuję cię ostatni raz i idę do wyjścia. Na zewnątrz czeka matka, daję jej optymistyczny znak kierując kciuk do góry i wymieniamy uśmiechy. Nie zawsze nam się to udaje. Cisza, szukam ciszy. Szpitalny szum i hałas miasta huczy mi w głowie, tęsknię za spokojem przyrody, za ciszą mojego domu w Kalifornii. Jedynym cichym miejscem w szpitalu jest kaplica. Tam szukam schronienia, żeby myśleć, czytać i pisać te listy do ciebie. Towarzyszę matce na mszy, gdzie zazwyczaj jesteśmy same i ksiądz odprawia modły tylko dla nas. Na ołtarzu, na tle czarnego marmuru, wisi ukrzyżowany Chrystus, krwawiąc spod cierniowej korony, nie mogę patrzeć na to biedne, storturowane ciało. Nie znam liturgii, ale już tyle razy słuchałam tych rytualnych słów, że siła mitu zaczyna do mnie przemawiać: chleb i wino, owoce ziemi i pracy ludzkich rąk przemienione w ciało i krew Chrystusa. Kaplica znajduj e się za oddziałem intensywnej opieki medycznej, żeby do niej dotrzeć, trzeba obejść wokoło cały budynek. Odkryłam, że twoje łóżko znajduje się dokładnie po drugiej stronie ściany i że mogę kierować myśli do ciebie po linii prostej. Moja matka utrzymuje, że nie umrzesz, Paulo. Negocjuje w tej sprawie bezpośrednio z niebem, mówi, że żyłaś w służbie innym i że jeszcze możesz zrobić dużo dobrego na tym świecie, więc twoja śmierć byłaby absurdalną stratą. Wiara jest darem, Bóg, kiedy kogoś wybiera, zagląda mu w oczy i wymawia jego imię, ale mnie wytknął palcem i napełnił wątpliwościami. Zwątpienie pojawiło się w dniu pierwszej komunii, kiedy jako siedmioletnia dziewczynka szłam przez kościół cała w bieli, z welonem na głowie, trzymając w jednej ręce różaniec, a w drugiej świecę przewiązaną wstążką. Było nas pięćdziesiąt dziewcząt idących w dwóch rzędach przy dźwiękach organów i pieśni śpiewanych przez chór nowicjuszek. Ćwiczyłyśmy to tyle razy, że znałam na pamięć każdy gest, ale gdzieś mi się zagubił sam cel sakramentu. Wiedziałam, że pogryzienie świętej hostii oznacza niechybnie smażenie się w ogniu piekielnym, ale zapomniałam, że mam przyjąć ciało Jezusa. Kiedy zbliżałam się do ołtarza, moja

świeca złamała się na połowę. Przełamała się i zwisała na knocie jak szyja martwego łabędzia, a ja pomyślałam, że jako jedna jedyna wśród koleżanek zostałam ukarana z góry za jakiś grzech, którego być może zapomniałam wyznać na spowiedzi poprzedniego dnia. W rzeczywistości do spowiedzi przygotowałam sobie całą listę grzechów głównych, żeby zrobić wrażenie na księdzu. Nie chciałam nudzić go głupstwami, a poza tym doszłam do wniosku, że jeśli odprawię pokutę za grzechy śmiertelne, których nie popełniłam, to w ogólnym rachunku zostaną mi odpuszczone i te pomniejsze. Wyspowiadałam się ze wszystkiego, co tylko mogłam sobie wyobrazić, choć czasem nie znałam znaczenia wypowiadanych słów: ludobójstwo, czyny nieżądne, łgarstwo, niewdzięczność wobec rodziców, myśli nieczyste, herezja, zawiść... Ksiądz wysłuchał mnie w osłupieniu, potem, zdruzgotany, bez słowa podniósł się, przyzwał gestem zakonnicę, chwilę coś poszeptali i ona zaraz wzięła mnie za rękę, zaprowadziła do zakrystii i wzdychając głęboko wymyła mi usta mydłem i kazała odmówić trzy zdrowaśki. Wieczorami kaplica szpitalna oświetlona jest tylko wotywnymi świeczkami. Wczoraj zastałam w niej Ernesta i jego ojca, obaj na klęczkach, twarze ukryte w dłoniach, bezradnie skulone szerokie plecy. Zabrakło mi odwagi, żeby do nich podejść. Bardzo są do siebie podobni, obydwaj są ciemni, wysocy i silni, mają mauretańskie rysy i charakterystyczne ruchy, jednocześnie męskie i delikatne. Ojciec ma skórę ogorzałą od słońca, krótko ostrzyżone siwe włosy i głębokie zmarszczki, niby bruzdy poorane nożem, które świadczą o jego burzliwym życiu w dżungli i czterdziestu latach przeżytych na łonie przyrody. Sprawia wrażenie odpornego jak skała, dlatego tak mnie poruszyło, kiedy zobaczyłam go na kolanach. Stał się cieniem syna, nigdy nie zostawia go samego, tak jak moja matka nie opuszcza na krok mnie; chodzi z nim na ćwiczenia aikido i wyciąga go na wielogodzinne spacery za miasto, po których obydwaj padają ze zmęczenia. Musisz spalić energię, synu, bo eksplodujesz, mówi. Kiedy dzień jest ładny ojciec Ernesta prowadzi mnie do parku, sadza twarzą do słońca i namawia, żebym zamknęła oczy i czując słońce na twarzy wsłuchiwała się w śpiew ptaków, szmer wody i dalekie odgłosy miasta, bo to może przynieść mi spokój. Kiedy usłyszał o twojej chorobie, natychmiast przyleciał samolotem z głębi amazońskiej głuszy, żeby być u boku syna; nie lubi miast, wielkich aglomeracji, w szpitalu się dusi, ludzie mu przeszkadzają, po korytarzu straconych kroków chodzi tam i z powrotem, niespokojnie jak zwierzę zamknięte w klatce. Isabel, jesteś odważniejsza niż największy macha, mówi do mnie z powagą, i wiem, że jest to najwspanialszy komplement, jaki mogę usłyszeć od tego mężczyzny, który zabija węża jednym ciosem maczety. Przychodzą cię oglądać lekarze z innych szpitali. Nigdy nie widzieli tak skomplikowanego przypadku porfirii, stałaś się punktem odniesienia i obawiam się, że będzie o tobie głośno w medycznych rozprawach. Choroba powaliła cię jak piorun nie dając ci żadnej szansy. Wszyscy jesteśmy przerażeni, jedynie twój mąż zachowuje spokój, ale i on wspomina o śmierci albo o czymś jeszcze gorszym. - Bez Pauli nic nie ma sensu, o nic nie warto zabiegać; kiedy ona zamknęła oczy, na świecie zgasło światło - mówi. - Bóg nie może mi jej odebrać, inaczej po co by nas łączył? Mamy jeszcze tyle wspólnych lat przed sobą. Wystawił nas na okrutną próbę, ale my ją przetrwamy. Znam siebie, wiem, że jestem stworzony dla Pauli, a ona dla mnie, nigdy jej nie opuszczę, nigdy nie pokocham żadnej innej, będę jej strzegł i bronił do końca życia. Może się wydarzyć wiele rzeczy, może choroba lub śmierć rozdzielą nas fizycznie, ale pisane nam jest być ze sobą do skończenia świata. Ja mogę poczekać.

- Ona wyzdrowieje, Ernesto, ale rekonwalescencja będzie długa, przygotuj się na to. Zabierzesz ją ze szpitala do domu, jestem tego pewna. Możesz sobie wyobrazić ten dzień? - Myślę o tym bez przerwy. Będę musiał wnieść ją na rękach na trzecie piętro... Cały pokój zasypię kwiatami... Nic go nie przeraża, uważa siebie za twojego duchowego towarzysza, niezależnie od tego, jak potoczą się wasze losy za życia czy po śmierci, nie zraża go ani twoje nieruchome ciało, ani błądzący daleko umysł, mówi nam, że jest w kontakcie z twoją duszą, że go słyszysz, że odczuwasz, że się emocjonujesz i wcale nie jesteś rośliną, jak dowodzą urządzenia, do których jesteś podłączona. Lekarze wzruszają ramionami, są sceptyczni, ale pielęgniarki są przejęte taką nieugiętą miłością i czasem pozwalają mu wchodzić do ciebie poza wyznaczonymi godzinami, bo sprawdziły, że kiedy cię trzyma za rękę, zmieniają się dane na monitorze. Być może intensywność uczuć można mierzyć tymi samymi aparatami, którymi kontroluje się pracę serca. Jeden dzień czekania więcej - jeden dzień nadziei mniej. Jeden dzień milczenia więcej - jeden dzień życia mniej. Śmierć snuje się po korytarzach i moim zadaniem jest odwrócić jej uwagę, żeby nie znalazła twoich drzwi. - Jakie długie i pogmatwane jest życie, mamo! - Ty przynajmniej możesz je opisać, żeby móc je lepiej zrozumieć - odpowiada matka. Liban w latach pięćdziesiątych był kwitnącym krajem, pomostem między Europą i niezwykle bogatymi emiratami arabskimi, naturalnym konglomeratem różnych kultur, wieżą Babel rozbrzmiewającą wieloma językami. Handlarze i bankierzy z całego regionu płacili daninę Bejrutowi, dokąd lądem docierały karawany uginające się pod ciężarem towarów, drogą powietrzną samoloty z Europy z ostatnimi przebojami mody, a morzem statki, które musiały czekać w kolejce na wejście do portu. Kobiety osłonięte czarnymi chustami przemykały ulicami ze spuszczonym wzrokiem dźwigając pakunki i ciągnąc za rękę dzieci, podczas gdy rozleniwieni mężczyźni dyskutowali w kawiarniach. Pękające w szwach autobusy, samochody i motocykle ustawiały się przed światłami w jednym rzędzie z osłami i wielbłądami, pasterze odziani tal samo, jak ubierali się ich biblijni przodkowie, przechodzili przez ulice goniąc stada owiec do rzeźni. Kilka razy dziennie krzykliwy głos muezzina nawoływał do modłów z minaretów meczetu, mieszając się z dźwiękiem dzwonów dobiegających z chrześcijańskich kościołów. Stołeczne sklepy oferowały najlepsze artykuły z całego świata, ale dla nas ciekawsze były bazary, labirynty wąskich uliczek obrzeżonych długimi szeregami straganów, gdzie można było kupić wszystko - od jajek po relikwie faraona. Ach, ten zapach bazarów! Wszystkie zapachy świata krążyły wśród tych krzywych zaułków, woń egzotycznych potraw, smażeniny na baranim łoju, francuskiego ciasta, orzechów i miodu, otwartych rynsztoków, którymi spływały śmiecie i ekskrementy, zwierzęcego potu, farb do wyrobów ze skóry, duszących kadzideł i paczuli, kawy świeżo parzonej z ziarenkami kardamonu, orientalnych przypraw: cynamonu, kminku, pieprzu, szafranu... Z zewnątrz bazary wyglądały nieciekawie, ale każdy z nich rozprzestrzeniał się w głąb mnóstwem wydzielonych sklepików, gdzie sprzedawano lśniące lampy, tace i amfory ze szlachetnych metali ozdobione zawiłymi napisami, dywany pokrywające wieloma warstwami podłogi, wiszące na ścianach, ustawione po kątach w zwiniętych rulonach, rzeźbione meble inkrustowane masą perłową i kością słoniową, zawalone stosami haftowanych obrusów i

rannych pantofli. Kupcy wychodzili na spotkanie klientom i prawie siłą wprowadzali ich do środka tych jaskiń Ali Baby pękających od nadmiaru skarbów, podawali im miednice, by mogli obmyć ręce w różanej wodzie i częstowali słodką i czarną jak smoła, najlepszą na świecie kawą. Targowanie się było ważną częścią transakcji, co moja matka zrozumiała od pierwszego dnia pobytu w Libanie. Na podaną cenę reagowała okrzykiem grozy, wznosiła ręce do góry i zdecydowanym krokiem ruszała ku drzwiom. Sprzedawca brał ją wtedy za ramię i wciągał do środka tłumacząc, że to pierwsza transakcja tego dnia, że traktuje ją jak własną siostrę, że wierzy, iż przyniesie mu szczęście, i dlatego gotów jest wysłuchać, co ona mu zaproponuje, chociaż, doprawdy, przedmiot jest niepowtarzalny, a cena i tak już śmiesznie niska. Kiedy matka z zimną krwią oferowywała połowę żądanej należności, reszta rodziny potykając się wybiegała ze sklepu czerwona ze wstydu. Właściciel bił się pięściami po głowie wzywając Allaha na świadka. Chcesz mnie zrujnować, siostro? Mam dzieci, jestem uczciwym człowiekiem... Po trzech filiżankach kawy i niemal godzinnym targowaniu przedmiot zmieniał właściciela. Kupiec uśmiechał się zadowolony, a matka dołączała do nas na ulicy, przekonana, że trafiła jej się prawdziwa gratka. Czasami parę sklepów dalej spotykała tę samą rzecz sprzedawaną o wiele taniej, niż właśnie była zapłaciła, co psuło jej humor na cały dzień, ale nie zniechęcało do dalszych zakupów. Podobnie było, kiedy pojechaliśmy do Damaszku i kupowała mi materiał na suknię ślubną. Miałam wtedy czternaście lat i nie utrzymywałam żadnych kontaktów z osobnikami płci przeciwnej z wyjątkiem moich braci, ojczyma i syna pewnego otyłego kupca libańskiego, który czasem przychodził do naszego domu, gdzie rozmawialiśmy pod czujnym okiem jego i moich rodziców. Ten chłopiec był tak bogaty, że miał skuter z kierowcą. Kiedy wszyscy szaleli za włoskimi vespami, ojciec, zamęczany prośbami syna, kupił mu skuter, ale nie chcąc, by jego pierworodny rozbił się na tym pojeździe dla samobójców, kazał kierowcy wozić go z tyłu za sobą. Ja w każdym razie rozważałam wtedy możliwość wstąpienia do klasztoru, żeby ukryć w ten sposób brak pretendentów do mojej ręki i próbowałam wyjaśnić to matce na targu w Damaszku, ale ona się uparła: głupstwa mówisz - powiedziała - przecież to jedyna okazja. Wyszłyśmy z bazaru dźwigając mnóstwo metrów białej organdyny haftowanej jedwabną nitką, całą pakę obrusów na przyszły posag i parawan; wszystko to przetrwało trzydzieści lat, niezliczone podróże i emigrację. Urok okazyjnych zakupów nie wystarczył jednak, aby matka przekonała się do Libanu, żyła tam w poczuciu, że jest więźniem we własnej skórze. W Libanie kobieta nie powinna chodzić sama po ulicy, przy pierwszym lepszym zamieszaniu jakaś bezwstydna męska ręka mogła uchybić jej czci, a gdyby chciała się bronić, napotkałaby wokół agresywne drwiny. Dziesięć minut od domu ciągnęły się plaże o białym piasku, ciepłe morze zapraszało do kąpieli w upalne sierpniowe popołudnia. Musieliśmy wchodzić do wody wszyscy razem w zwartej grupie, żeby nie narazić się na niewybredne zaczepki kąpiących się mężczyzn; o leżeniu na piasku nie było mowy, gdyż pociągnęłoby to za sobą przykre konsekwencje; kiedy tylko wysunęło się głowę z wody, trzeba było natychmiast chować się w szałasie, który wynajmowaliśmy specjalnie do tego celu. Klimat, różnice kulturowe, konieczność mówienia po francusku i dukania po arabsku, ciągła żonglerka nie wystarczającym budżetem, brak przyjaciół i rodziny doprowadzały matkę do rozpaczy. Pomimo walk religijnych nękających ten region od wielu wieków, Liban wprawdzie potrafił utrzymać pokój i dobrobyt, jednak kryzys sueski doprowadził do nasilenia się nacjonalizmów i dokonał tak głębokich podziałów wśród polityków, że różnice pomiędzy nimi stały się nie do pogodzenia. Doszło do gwałtownych rozruchów, w efekcie których w 1958 roku VI Flota Stanów Zjednoczonych przybiła do wybrzeży Libanu. Mieszkanie na trzecim piętrze budynku położonego na

styku dzielnic chrześcijańskiej, muzułmańskiej i druzyjskiej, dawało nam uprzywilejowaną pozycję przy obserwowaniu zamieszek, chociaż wujek Ramón kazał nam zasłoniać okna materacami, by nie wpadła przez nie jakaś zabłąkana kula. Matka musiała dokonywać prawdziwych cudów, by mieć wannę zawsze pełną wody i świeże jedzenie. W najgorszej fazie kryzysu wprowadzono godzinę policyjną po zachodzie słońca. Tylko wojskowym wolno było o tej porze poruszać się po ulicy, ale w rzeczywistości był to czas oddechu, który gospodynie domowe wykorzystywały na targowanie się na czarnym rynku, a mężczyźni na załatwianie swoich interesów. Z naszego tarasu obserwowaliśmy zaciętą wymianę ognia pomiędzy wrogimi grupami, która trwała przez większą część dnia, jednak gdy zapadał zmrok, wszystko cichło jak makiem zasiał i pod osłoną nocy skulone postacie przemykały do obozu nieprzyjaciela, gdzie kwitł handel i tajemnicze pakunki przechodziły z ręki do ręki. W tamtych dniach widzieliśmy, jak na podwórku przy siedzibie żandarmerii bito więźniów rozebranych do pasa i przywiązanych do drewnianych pali, przez dwa dni oglądaliśmy czarne od much zwłoki mężczyzny z poderżniętym gardłem, wystawione na widok publiczny dla zastraszenia Druzów, i byliśmy świadkami aktu zemsty, kiedy dwie zakwefione kobiety zostawiły na ulicy osła objuczonego serami i oliwkami. Jak można było przewidzieć, żołnierze skonfiskowali zwierzę i za chwilę dał się słyszeć huk eksplozji, od której posypały się szyby w oknach, a plac koszar pokrył się krwią i szczątkami poszarpanych ciał. Pomimo tych wszystkich okropności mam wrażenie, że Arabowie nie brali tak całkiem na serio amerykańskiego desantu. Wujek Ramón postarał się o zezwolenie i mogliśmy obejrzeć okręty wojenne, które weszły do portu z gotowymi do strzału działami. W porcie tłumy ciekawskich czekały na okazję, by zahandlować z najeźdźcami i zdobyć przepustki na zwiedzanie lotniskowców. Te żelazne potwory otworzyły swoje paszcze i wypluły szalupy wypełnione uzbrojonymi po zęby marines, których zgromadzony na plaży tłum powitał hucznymi oklaskami; zaledwie ci zahartowani w bojach żołnierze dotknęli lądu, zostali otoczeni przez wesołą ciżbę próbującą im sprzedać wszelkie możliwe artykuły, począwszy od parasolek, a skończywszy na haszyszu i japońskich kondomach w formie kolorowych rybek. Wyobrażam sobie, że oficerom nie było wcale łatwo utrzymać oddziały w ryzach i zapobiec fraternizowaniu się z nieprzyjacielem. Następnego dnia na sztucznym lodowisku miałam swój pierwszy kontakt z najpotężniejszymi siłami zbrojnymi świata. Całe popołudnie ślizgałam się w towarzystwie tabunu umundurowanych wyrostków z ogolonymi głowami i tatuażami na bicepsach, którzy pili piwo i mówili gardłowym slangiem, zdecydowanie różniącym się od tego, czego próbowała mnie nauczyć Miss Saint John w angielskiej szkole. Mogłam się jako tako z nimi porozumieć, ale chociaż używaliśmy tego samego języka, nie mieliśmy sobie za wiele do powiedzenia. Tego pamiętnego dnia po raz pierwszy w życiu zostałam pocałowana w usta, co smakowało tak, jakbym ugryzła żabę śmierdzącą gumą do żucia, piwem i tytoniem. Nie wiem, kto mnie pocałował, bo nie mogłam go odróżnić od innych, wszyscy wydawali mi się tacy sami, ale pamiętam, że od tamtej chwili powzięłam zamiar zbadania bliżej istoty pocałunków. Niestety, musiałam trochę poczekać na rozszerzenie moich wiadomości na ten temat, gdyż zaledwie wujek Ramón dowiedział się, że miasto zalane jest przez marines spragnionych dziewcząt, wzmocnił swoją kuratelę i trzymano mnie w domu, za zaryglowanymi drzwiami niby różę haremu. Miałam szczęście, że moja szkoła była jedyną, która funkcjonowała pomimo kryzysu, natomiast moi bracia przestali chodzić na lekcje i spędzili wiele miesięcy nudząc się śmiertelnie w zamkniętym mieszkaniu. Miss Saint John uznała tę wojnę, w której nie uczestniczyli Anglicy za prostacką i postanowiła ją zignorować. Ulica przed szkołą została podzielona na dwa wrogie obozy barykadą z worków wypełnionych piaskiem, za którymi czaili się przeciwnicy. Na zdjęciach w gazetach

wyglądali jak straceńcy, a ich broń budziła przerażenie, jednak widziani z góry, po bezpiecznej stronie barykady, sprawiali wrażenie plażowiczów na pikniku. Na workach z piaskiem słuchali radia, gotowali, przyjmowali wizyty żon i dzieci, zabijali czas grą w karty lub w warcaby albo układali się do drzemki. Czasem dochodzili do porozumienia z wrogiem i udawali się na poszukiwanie wody albo papierosów. Nieustraszona Miss Saint John wcisnęła na głowę zielony kapelusz używany na specjalne okazje, zeszła na dół, i w swej okropnej arabszczyźnie zaczęła pertraktować z tymi osobnikami, którzy tarasowali jezdnię, żeby pozwolili na przejazd szkolnego autobusu, a my, nieliczne uczennice, które jeszcze pozostały, obserwowałyśmy to z dachu w towarzystwie przerażonych nauczycielek. Nie wiem, jakich użyła argumentów, dość że autobus kursował punktualnie do czasu, kiedy zabrakło uczennic, i tylko ja jedna z niego korzystałam. Bardzo uważałam, żeby nie wygadać się w domu, że inni rodzice pozabierali swoje córki ze szkoły, i nigdy nie wspomniałam o codziennych targach kierowcy z mężczyznami z barykad, żeby pozwolili nam przejechać. Uczęszczałam na lekcje aż do dnia, kiedy szkoła opustoszała zupełnie i Miss Saint John poprosiła mnie grzecznie, abym nie przychodziła przez jakiś czas, dopóki nie skończy się ten pożałowania godny incydent i ludzie nie pójdą po rozum do głowy. Sytuacja wtedy była już bardzo groźna i rzecznik rządu libańskiego radził dyplomatom, by wywieźli z kraju swoje rodziny, gdyż nie można im było zagwarantować bezpieczeństwa. Po odbyciu jakichś tajnych spotkań wujek Ramón zdołał umieścić mnie i braci w jednym z ostatnich samolotów handlowych odlatujących w tamtych dniach. Na lotnisku kłębił się tłum walczący o miejsca, niektórzy próbowali wywieźć swoje żony i dzieci jako bagaż, nie uważali ich tak do końca za ludzi i nie mogli zrozumieć, dlaczego mieliby kupować dla nich bilety. Zaledwie wystartowaliśmy, jakaś kobieta owinięta czarnym kocem zabrała się do szykowania posiłku na maszynce naftowej w przejściu pomiędzy rzędami, wzbudzając popłoch francuskiej stewardessy. Matka i wujek Ramón zostali jeszcze przez parę miesięcy w Bejrucie, a potem przeniesiono ich do Turcji. Amerykańscy marines wrócili na swoje lotniskowce i zniknęli bez śladu, a razem z nimi sprawca mojego pierwszego pocałunku. Tak oto znowu wracaliśmy na drugi koniec świata, do domu dziadka w Chile. Miałam piętnaście lat i po raz drugi znajdowałam się daleko od matki - pierwsze rozstanie miało miejsce wtedy, kiedy pojechała na północ Chile, na tamtą sekretną randkę z wujkiem Ramonem, która przypieczętowała ich miłość. Wtedy nie wiedziałam, że będziemy mieszkały z dala od siebie przez większą część naszego życia. Zaczęłam pisać do niej pierwszy list już w samolocie i robiłam to przez wiele lat niemal codziennie, a ona pisała do mnie równie często. Pod koniec roku wkładałyśmy tę korespondencję przewiązaną kolorową wstążką do koszyka i chowałyśmy na najwyższej półce szafy, w ten sposób zebrały się całe góry papieru. Nigdy nie wracałyśmy do tych listów, ale wiemy, że zapis naszego życia zostanie ocalony przed ułomnością pamięci. Do tej pory moje wykształcenie było chaotyczne, nauczyłam się trochę angielskiego, trochę francuskiego, znałam sporą część Biblii na pamięć i wiele metod obrony osobistej wujka Ramona, ale nie wiedziałam podstawowych rzeczy niezbędnych do funkcjonowania w tym świecie. Kiedy przyjechałam do Chile, dziadek wpadł na pomysł, że przy niewielkiej pomocy mogłabym skończyć edukację szkolną w jeden rok, i postanowił sam uczyć mnie historii i geografii. Potem stwierdził, że nie potrafię nawet dodawać, więc załatwił mi prywatne lekcje matematyki. Lekcji udzielała mi staruszka z włosami farbowanymi na kolor czarnego agatu i rzadkimi zębami, mieszkająca bardzo daleko, w skromnym mieszkaniu - którego ozdobą były prezenty otrzymane od uczniów w ciągu pięćdziesięciu lat nauczycielskiej pracy - przesyconym zapachem gotowanych kalafiorów. Dojeżdżało się tam dwoma zatłoczonymi autobusami, ale gra była warta świeczki, gdyż ta kobieta

potrafiła wbić mi do głowy wystarczającą ilość liczb, abym mogła zdać egzamin i zaraz potem wyrzucić je z pamięci na zawsze. Dostanie się do autobusu w Santiago bywało niebezpiecznym przedsięwzięciem wymagającym zdecydowanego temperamentu i zręczności kuglarza, pojazd nigdy nie przyjeżdżał o czasie, trzeba było czekać na niego godzinami i kiedy się zjawiał, był tak przepełniony, że przechylał się na boki, a pasażerowie wisieli na stopniach. Moje stoickie usposobienie i giętkie kończyny pomogły mi przeżyć te codzienne zmagania. Na lekcje przychodziło pięciu innych uczniów, z których jeden zawsze siadał koło mnie, pożyczał mi swoje notatki i odprowadzał na przystanek autobusowy. Kiedy czekaliśmy cierpliwie na autobus, w słońcu czy w deszczu, on w milczeniu wysłuchiwał moich egzaltowanych opowieści o podróżach do miejsc, których nie potrafiłabym wskazać na mapie, gdyż ich nazwy wyszukiwałam w Encyclopaedia Britannica dziadka. Kiedy nadjeżdżał autobus, kolega pomagał mi wcisnąć się do środka ponad pasażerami zwisającymi ze stopni jak winogrona, popychając obydwiema rękami moją pupę. Pewnego dnia zaprosił mnie do kina. Powiedziałam Tacie, że muszę zostać dłużej na lekcji, i poszłam z kawalerem do miej - scowego amfiteatru, gdzie wślizgnęliśmy się na film mrożący krew w żyłach. Kiedy potwór z Zielonej Laguny wystawił swój przerażający łeb tysiącletniego jaszczura tuż obok pływającego beztrosko dziewczęcia, wrzasnęłam, a on wykorzystał to, żeby wziąć mnie za rękę. Mówię tu - rzecz jasna - o chłopcu, a nie o potworze. Reszta filmu upłynęła w mgławicy, nie obchodziły mnie już zębiska gigantycznego gada ani los głupiej blondynki kąpiącej się w lagunie, cała moja uwaga skupiona była na cieple tej wilgotnej obcej ręki, która pieściła moją dłoń wywołując uczucie niemal tak samo zmysłowe jak ugryzienie w ucho mojego ukochanego w La Paz i tysiąc razy silniejsze niż ukradkowy pocałunek amerykańskiego żołnierza na lodowisku w Bejrucie. Wróciłam do domu dziadka jak na skrzydłach przekonana, że oto znalazłam mężczyznę mojego życia i że to połączenie dłoni oznacza formalne zaręczyny. Słyszałam, jak moja koleżanka Elizabeth mówiła w szkole w Libanie, że można zajść w ciążę pluskając się w basenie obok jakiegoś chłopaka, i podejrzewałam zgodnie z logiką, że całogodzinna wymiana potu naszych rąk może mieć ten sam efekt. Noc spędziłam bezsennie wyobrażając sobie moje przyszłe życie u jego boku i nie mogłam doczekać się najbliższej lekcji matematyki, ale następnego dnia mój przyjaciel nie pojawił się u nauczycielki. Przez całą lekcję zrozpaczona nie spuszczałam oczu z drzwi, ale nie przyszedł ani tego dnia, ani w inne dni do końca tygodnia, ani nigdy więcej, po prostu rozwiał się jak dym. Z czasem doszłam jakoś do siebie po tym upokarzającym porzuceniu i przez wiele lat nie myślałam o tym chłopaku. Wydaje mi się, że spotkałam go dwanaście lat później, kiedy wezwano mnie do kostnicy, żebym zidentyfikowała ciało mojego ojca. Wiele razy zadawałam sobie pytanie, dlaczego tak nagle zniknął, i łamiąc sobie nad tym głowę wymyśliłam szokujące rozwiązanie, ale wolę zaprzestać tych spekulacji, gdyż tylko w telenowelach zakochani odkrywają któregoś dnia, że są rodzeństwem. Jedną z przyczyn, która pomogła mi zapomnieć o tamtej ulotnej miłości, było poznanie innego chłopca, i tutaj Paulo zaczyna się historia twojego ojca. Michael ma rodowód angielski, pochodzi z jednej z tych emigranckich rodzin, które urodziły się i od pokoleń mieszkają w Chile, ale wciąż Anglię określają jako home, czytają pisma angielskie dochodzące z wielotygodniowym opóźnieniem i prowadzą styl życia oparty na zasadach dziewiętnowiecznego kodeksu towarzyskiego, którego dziś nie przestrzega się nawet w samym sercu Londynu, tak jakby byli jeszcze aroganckimi poddanymi wielkiego mocarstwa. Twój dziadek ze strony ojca pracował dla amerykańskiego towarzystwa miedziowego na północy Chile, w miejscowości tak mało znaczącej, że rzadko kiedy figuruje na

mapach. Amerykańskie miasteczko składało się z kilkudziesięciu domów otoczonych kolczastym drutem, a jego mieszkańcy starali się odtworzyć możliwie najwierniej styl życia swoich rodzinnych miast, z klimatyzacją, butelkowaną wodą i stosami katalogów, za pomocą których sprowadzali ze Stanów wszystko, od skondensowanego mleka po ogrodowe meble. Każda rodzina uparcie uprawiała swój ogródek, pomimo bezlitośnie palącego słońca i braku deszczu, mężczyźni grali w golfa na piaskach, a ich żony urządzały konkursy na najpiękniejsze róże i najlepsze torty. Po drugiej stronie drutów mieszkali robotnicy chilijscy w szeregach biednych chałup, ze wspólnymi łazienkami, mając za jedyną rozrywkę boisko piłkarskie wyrysowane patykiem na wyschniętej pustynnej ziemi i okoliczny bar, gdzie upijali się pod koniec tygodnia. Podobno był tam jeszcze i burdel, ale nie natrafiłam na niego, chociaż próbowałam go znaleźć. Może dlatego, że spodziewałam się zobaczyć co najmniej jakąś czerwoną latarnię, a to musiała być chata nie różniąca się od innych. Michael urodził się i przeżył swoje pierwsze lata w tym właśnie miejscu, z dala od wszelkiego zła; jego sielskie dzieciństwo trwało do czasu, kiedy wysłano go do brytyjskiej szkoły z internatem w środkowej części kraju. Myślę, że dopóki nie dorósł do wieku, kiedy chłopcy zaczynają nosić długie spodnie, tak do końca nie zdawał sobie nawet sprawy, że mieszka w Chile. Jego matka, którą wszyscy pamiętamy jako Granny, miała wielkie niebieskie oczy i serce wolne od wszelkiej małostkowości. Jej życie upłynęło między kuchnią a ogrodem, pachniała świeżo upieczonym chlebem, masłem, powidłami ze śliwek. Po latach, kiedy zrezygnowała ze swoich marzeń, pachniała alkoholem, ale niewiele osób zdawało sobie z tego sprawę, bo nie podchodziła za blisko i mówiąc zasłaniała sobie usta chusteczką, a także i dlatego, że ty, Paulo, a miałaś wtedy jakieś osiem czy dziewięć lat, chowałaś puste butelki, żeby nikt nie poznał jej tajemnicy. Ojciec Michaela był ciemnowłosym przystojnym mężczyzną, wyglądał na Andaluzyjczyka, ale w jego żyłach płynęła niemiecka krew, z czego był dumny, rozwijaj w sobie cechy charakteru, które uważał za typowo teutońskie, i stał się przykładem człowieka uczciwego, odpowiedzialnego i punktualnego, choć równocześnie był bardzo uparty, apodyktyczny i oschły. Nigdy nie okazał swojej żonie czułości przy ludziach, chociaż nazywał ją young lady i błyszczały mu oczy, kiedy na nią patrzył. W amerykańskiej firmie spędził trzydzieści lat z dobrą pensją w dolarach, mając lat pięćdziesiąt osiem przeszedł na emeryturę i przeniósł się do stolicy, gdzie obok pola golfowego prywatnego klubu wybudował dom. Michael dorastał w murach szkoły dla chłopców, zajmując się nauką i męskimi sportami, daleko od matki, jedynej istoty, która mogłaby go nauczyć okazywania swych uczuć. Z ojcem wymieniał jedynie grzecznościowe frazesy i grał w szachy na wakacjach. Kiedy go poznałam, skończył właśnie dwadzieścia lat, był na pierwszym semestrze inżynierii lądowej, jeździł na motorze i mieszkał razem ze służącą, która usługiwała mu jak paniczowi, nigdy nie musiał prać sobie skarpetek ani ugotować jajka. Był wysokim, przystojnym, bardzo szczupłym młodym człowiekiem o karmelowych oczach, który czerwienił się, gdy był zdenerwowany. Przedstawiła mi go koleżanka, przyszedł pewnego dnia pod pretekstem, że będzie mi pomagał w chemii, i natychmiast poprosił dziadka o oficjalną zgodę na zabranie mnie do opery. Poszliśmy na Madame Butterfiy, a ja, nie mając żadnego przygotowania muzycznego, myślałam, że to jakiś humorystyczny spektakl, i kiedy z sufitu zaczął spadać deszcz plastikowych kwiatów na grubą jejmość, która śpiewała co sił w płucach rozpruwając sobie jednocześnie brzuch nożem w obecności syna, nieszczęsnej dzieciny z zasłoniętymi oczami, i chorągiewkami w rączkach, śmiałam się na całe gardło. Tak rozpoczęła się miłość, słodka i bardzo powolna, skazana na to, by trwać wiele lat, zanim zostanie do końca spełniona, bo Michaelowi do uzyskania dyplomu brakowało sześciu lat, a ja chodziłam jeszcze do szkoły. Minęło wiele miesięcy, zanim wziął mnie za rękę na którymś ze środowych koncertów, i prawie rok, zanim mnie pocałował.

- Podoba mi się ten chłopak, uszlachetni nam rasę - śmiał się dziadek, kiedy wreszcie uznałam, że jesteśmy zakochani. W poniedziałek dopadła cię śmierć, Paulo. Przyszła i wskazała cię palcem, ale znalazła na swojej drodze twoją matkę i twoją babkę i tym razem ustąpiła. Nie poddała się i jeszcze krąży wokół ciebie gderając, powiewa mrocznymi łachmanami i grzechocze kośćmi. Odeszłaś na tamtą stronę na parę minut i doprawdy nikt nie może zrozumieć, jak i dlaczego wróciłaś. Nigdy jeszcze nie widzieliśmy cię w tak złym stanie, płonęłaś w gorączce, z piersi wydobywało się straszliwe rzężenie, spod wpółprzymkniętych powiek widać było białka oczu, nagle ciśnienie spadło ci niemal do zera i zaczęły dzwonić alarmy monitorów, sala wypełniła się ludźmi, skupili się wokół ciebie tak zaaferowani, że zapomnieli o nas, dlatego byłyśmy przy tym, kiedy twoja dusza opuszczała ciało, a lekarze wstrzykiwali ci narkotyki, podłączali do tlenu i próbowali na nowo pobudzić do życia twoje wyczerpane serce. Przyniesiono aparat i zastosowano elektrowstrząsy, potworne uderzenia prądem w klatkę piersiową, które podrzucały cię na łóżku. Słychać było czyjeś polecenia, podniesione głosy i bieganinę, zjawili się inni lekarze z różnymi urządzeniami i strzykawkami, nie wiadomo ile ciągnących się jak wieki minut to wszystko trwało, wydawało się, że wiele godzin. Nie mogłyśmy cię widzieć, bo zasłaniali cię ludzie, którzy się tobą zajmowali, ale czułyśmy wyraźnie twój niepokój i triumfujący oddech śmierci. W pewnym momencie gorączkowe poruszenie nagle ustało, zatrzymało się jak na fotografii, i wtedy, córeczko, usłyszałam cichy szept mojej matki nakazującej twemu sercu, żeby walczyło, żeby biło dalej dla Ernesta, że macie tyle pięknych lat przed sobą, a ty możesz jeszcze zrobić tak wiele dobrego. Na zegarach zatrzymał się czas, zielone fale i zygzaki na monitorach zamieniły się w linie proste, a szmer konsternacji zastąpił ostry sygnał alarmów. Ktoś powiedział”nic już się nie da zrobić”... ktoś inny dodał”nie żyje”, wszyscy się odsunęli, niektórzy odeszli i mogłyśmy cię zobaczyć, nieruchomą i bladą jak marmurowa figurka. Wtedy poczułam w dłoni rękę matki ciągnącej mnie do przodu, zrobiłyśmy parę kroków, stanęłyśmy przy twoim łóżku i bez jednej łzy złożyłyśmy ci w ofierze całą energię, jaka nam jeszcze pozostała, całe zdrowie i siłę naszych najgłębiej ukrytych genów baskijskich żeglarzy i nieposkromionych Indian południowoamerykańskich, i w milczeniu wezwałyśmy bogów znanych i tych, których dopiero miałyśmy poznać, i przyjazne duchy naszych przodków, i najcudowniejsze moce życia, żeby przybyły ci na odsiecz. To błaganie było tak intensywne, że Ernesto usłyszał je z odległości pięćdziesięciu kilometrów jak uderzenie dzwonu, zrozumiał, że staczasz się w przepaść, i postanowił natychmiast jechać do szpitala. Pokonani lekarze wyszli z sali, a wokół twojego łóżka robiło się coraz zimniej i czas się poplątał, ale wtedy zegary na nowo zaczęły wskazywać sekundy i już było za późno dla śmierci. Pielęgniarki właśnie miały odłączyć kable i przykryć cię prześcieradłem, kiedy jeden z magicznych ekranów jęknął i kapryśna zielona linia zaczęła falować oznaczając twój powrót do życia. Paula! - krzyknęłyśmy obie z matką w tym samym momencie, pielęgniarki też zaczęły krzyczeć i sala wypełniła się twoim imieniem. Ernesto zjawił się w godzinę potem, gnał jak szalony autostradą i w mgnieniu oka przejechał przez miasto. Do tej pory nie miał wątpliwości, że wyzdrowiejesz, ale teraz się poddał, w kaplicy, na kolanach, prosił tylko, żeby już skończyła się ta męczarnia i żebyś wreszcie mogła odpocząć. A jednak, kiedy przy następnej wizycie wziął cię w ramiona, żar miłości i pragnienie, by mieć cię dla siebie, okazały się silniejsze niż rezygnacja. Wyczuwa cię własnym ciałem, wyprzedza diagnozy kliniczne, odbiera sygnały niewidoczne dla innych, jest jedyną osobą, która wydaje się mieć z tobą kontakt. Żyj, żyj dla mnie, Paulo, żyj dla nas, jesteśmy jedną drużyną, moja maleńka, zaklinał cię,

zobaczysz, że wszystko będzie dobrze, nie odchodź, będę twoją podporą, twoją ostoją, twoim przyjacielem, uzdrowię cię moją miłością, przypomnij sobie ten błogosławiony dzień 3 stycznia, kiedy się poznaliśmy i kiedy wszystko zmieniło się już na zawsze, nie możesz mnie teraz zostawić, dopiero zaczynamy, mamy przed sobą jeszcze dobre pół wieku. Nie wiem, jakie jeszcze błagania, sekrety albo obietnice szeptał ci do ucha w ten zamglony poniedziałek ani jak swoimi pocałunkami potrafił natchnąć cię chęcią do życia, ale jestem pewna, że dziś oddychasz tylko dzięki jego nieugiętej czułości. Twoje życie jest tajemniczym zwycięstwem miłości. Już przetrwałaś najgorszą fazę kryzysu, podają ci odpowiedni antybiotyk, wyrównano ci ciśnienie i stopniowo spada ci gorączka. Wróciłaś do punktu wyjścia, nie wiem, co ma oznaczać taka forma zmartwychwstania. Już przez dwa miesiące jesteś w śpiączce, nie będę się okłamywać, córeczko, wiem, że twój stan jest bardzo groźny, ale możesz wyzdrowieć; specjalista od porfirii zapewnia, że nie ma uszkodzenia mózgu, choroba zaatakowała tylko nerwy obwodowe. Słowa, kojące słowa, powtarzam je sobie bez przerwy jak magiczną formułką, która może przynieść ci ratunek. Dziś położono cię na łóżku na boku i mimo że twoje biedne ciało wygląda jak zdjęte z krzyża, twarz jest nietknięta i wyglądałaś pięknie jak śpiąca panna młoda, z niebieskim cieniem pod długimi rzęsami. Pielęgniarki odświeżyły cię wodą kolońską i splotły włosy w gruby warkocz, który zwisał z łóżka jak lina okrętowa. Twoja inteligencja nie daje znaku życia, ale ty żyjesz i twoja dusza jeszcze się w tobie kołacze. Oddychaj, Paulo, musisz oddychać... Moj a matka w dalszym ciągu targuje się z Bogiem, teraz oferuje mu swoje życie za twoje, mówi, że mimo wszystko siedemdziesiąt lat to dużo czasu, wielkie zmęczenie i wiele udręki. Ja też chciałabym zamienić się z tobą na miejsce, ale żaden iluzjonista nie zna sztuczek na takie zamiany, każda z nas, babka, matka i córka musi spełnić swoje własne przeznaczenie. Przynajmniej nie jesteśmy same, jesteśmy razem wszystkie trzy. Twoja babka jest zmęczona, próbuje to ukryć, ale ciążą jej lata i w ciągu tych pełnych cierpienia miesięcy w Madrycie ziąb przeniknął jej kości, niczym nie można jej ogrzać, śpi pod stosem koców, a w ciągu dnia chodzi otulona kamizelkami i szalikami i mimo to trzęsie się z zimna. Rozmawiałam długo przez telefon z wujkiem Ramonem, prosiłam go, żeby pomógł mi ją przekonać do powrotu do Chile. Przez wiele dni nie mogłam pisać, dopiero teraz, kiedy zaczynasz przezwyciężać agonię, wracam do tych kartek. Układna znajomość z Michaelem rozkwitała powściągliwie, w dawnym stylu, w salonie w domu Taty, wśród filiżanek herbaty zimą i czarek z lodami latem. Odkrycie miłości i cudowna świadomość, że jestem akceptowana, odmieniły mnie, nieśmiałość zmieniła się w charakter raczej wybuchowy i nie miewałam już tych długich okresów gniewnego milczenia częstych w dzieciństwie i wieku dojrzewania. Raz na tydzień jeździliśmy na jego motorze na koncert, co drugą sobotę pozwalano nam iść do kina, pod warunkiem, że wrócimy wcześnie, a czasem dziadek zapraszał go też na niedzielne obiady familijne, które były prawdziwą próbą wytrzymałości. Już sama uczta powalała z nóg: kanapki z krewetkami, pikantne pieczone pierożki, potrawka z kury albo placek z kolb młodej kukurydzy, ciasto kajmakowe, wino z owocami i ogromny dzban pisco, najbardziej zdradliwego chilijskiego napoju, z dodatkiem soku cytrynowego. Uczestnicy biesiady konkurowali ze sobą, kto zje najwięcej, po czym nieraz jeszcze przed deserem, prosili wyzywająco o jajka na boczku. Ci, którzy uchodzili z życiem z takiej uczty, uzyskiwali przywilej zgłaszania swoich najbardziej szaleńczych kulinarnych zachcianek. Kiedy przychodziła pora kawy, dyskusja już przeradzała się w awanturę, a zanim rozniesiono kieliszki słodkiego likieru, przysięgano sobie, że to ostatnia niedzielna libacja w rodzinie, a jednak w następną niedzielę ta sama mordęga z niewielkimi wariantami powtarzała się

znowu, gdyż odmowa przyjścia byłaby fatalnym afrontem i dziadek nigdy by nam tego nie wybaczył. Ja bałam się tych spotkań niemal tak samo jak śniadań w domu Salvadora Allende, gdzie moje kuzynki patrzyły na mnie z ledwo ukrywaną pogardą, gdyż nie wiedziałam, o czym tam, u diabła, rozmawiano. Mieszkali w małym, przytulnym domku pełnym dzieł sztuki, cennych książek i fotografii, które jeśli do dziś istnieją, są historycznymi dokumentami. Polityka była jedynym tematem w tej inteligenckiej i dobrze poinformowanej rodzinie. Dyskusja wznosiła się na wyżyny najważniejszych światowych wydarzeń i tylko czasami lądowała wśród nowinek krajowego plotkarstwa, ale ja tak czy inaczej pozostawałam na księżycu. W tym czasie czytałam wyłącznie powieści fantastyczne i podczas gdy Allende z zapałem planował socjalistyczną transformację kraju, ja przemieszczałam się z asteroidu na asteroid w towarzystwie pozaziemskich istot, znikających tak szybko jak ektoplazmy mojej babki. Przy pierwszej okazji, kiedy rodzice Michaela przyjechali do Santiago, zostałam im przedstawiona. Moi przyszli teściowie czekali na mnie o piątej po południu z herbatą podaną w angielskiej malowanej porcelanie na wykrochmalonym obrusie i z pieczonymi w domu bułeczkami. Przyjęli mnie z sympatią, poczułam, że nie znając akceptują mnie, wdzięczni za miłość, jaką obdarzyłam ich syna. W czasie mojej krótkiej wizyty ojciec kilkanaście razy umył sobie ręce i siadając przy stole odsuwał krzesło łokciem, żeby nie pobrudzić ich sobie znowu przed jedzeniem. Pod koniec zapytał mnie, czy jestem krewną Salvadora Allende i kiedy odpowiedziałam twierdząco, zmienił się na twarzy, ale jego wrodzona uprzejmość nie pozwoliła mu wyrazić swojej opinii przy pierwszym spotkaniu, wiedział, że jeszcze będzie okazja, żeby zrobić to kiedy indziej. Matka Michaela urzekła mnie od pierwszego wejrzenia, była to prostolinijna dusza, nie zdolna do żadnej małości, z jej wodnistych, bladoniebieskich oczu wyzierała sama dobroć. Przywitała mnie z całą prostotą, tak jakbyśmy się znały od dawna, i tego wieczoru zawarłyśmy sekretny pakt o wzajemnej pomocy, który bardzo się nam przydał w bolesnych przejściach następnych lat. Rodzice Michaela, którzy z pewnością pragnęli dla syna spokojnej i dobrze ułożonej panienki z angielskiej kolonii, z łatwością mogli od samego początku dostrzec braki mojego charakteru, tym bardziej więc godne jest podziwu, że przyjęli mnie od razu z otwartymi ramionami. Nie miałam jeszcze siedemnastu lat, kiedy zaczęłam pracować, i od tamtej pory zawsze zarabiam na siebie. Skończyłam szkołę i nie wiedziałam, co zrobić z moją przyszłością; powinnam pomyśleć o studiach uniwersyteckich, ale byłam niezdecydowana, chciałam być niezależna, a zresztą miałam zamiar wcześnie wyjść za mąż i mieć dzieci - takie było przeznaczenie dziewcząt w tamtych latach. Powinnaś iść na studia teatralne, zasugerowała matka, która znała mnie bardziej niż ktokolwiek inny, ale ten pomysł wydał mi się zupełnie pozbawiony sensu. Już następnego dnia po otrzymaniu świadectwa zaczęłam szukać posady sekretarki, bo nie miałam przygotowania do żadnej innej pracy. Usłyszałam, że dobrze płacą przy ONZ-cie i postanowiłam wykorzystać moją znajomość angielskiego i francuskiego. W książce telefonicznej znalazłam na eksponowanym miejscu dziwne słowo: FAO i nawet nie domyślając się, co ono oznacza, zapukałam do drzwi, które otworzył mi młody człowiek o nieciekawym wyglądzie. - Kto tu jest właścicielem? - zapytałam z głupia frant. - Nie wiem... To chyba nie ma właściciela... - wydukał nieco skonfundowany. - No to kto tutaj jest najważniejszy?

- Don Hernan Santa Cruz - odpowiedział bez wahania. - Chcę z nim mówić. - Teraz jest w Europie. - A kto ma prawo przyjmować do pracy, jak jego nie ma? Podał mi nazwisko jakiegoś włoskiego księcia, poprosiłam o spotkanie i kiedy stanęłam przed imponującym biurkiem tego wytwornego Rzymianina, zełgałam, że pan Santa Cruz przysłał mnie tu na rozmowę z nim, i że on ma mi dać pracę. Urzędnik arystokrata nie podejrzewał, że nie znam jego szefa nawet z widzenia, i przyjął mnie na miesięczny okres próbny, mimo że mój egzamin z pisania na maszynie wypadł najgorzej w całej historii tej instytucji. Posadzono mnie przy ciężkiej maszynie marki Underwood i polecono napisać list z trzema kopiami nie zaznaczając wcale, że to ma być list handlowy. Napisałam dramatyczny list miłosny naszpikowany błędami, gdyż klawisze zdawały się żyć własnym życiem, poza tym włożyłam kalkę odwrotnie i kopie odbiły się po drugiej stronie kartki. Znaleziono dla mnie stanowisko, na którym mogłabym wyrządzić jak najmniej szkody, i zostałam czasowo sekretarką argentyńskiego eksperta od leśnictwa, który miał za zadanie prowadzić rachunkowość drzew na ziemskim globie. Zrozumiałam, że szczęście nie będzie mi za długo dopisywać, i w cztery tygodnie nauczyłam się pisać poprawnie na maszynie, odpowiadać na telefony i podawać kawę jak profesjonalistka, modląc się w duszy, żeby ten okropny Santa Cruz miał śmiertelny wypadek i nigdy nie wrócił. Jednak moje prośby nie zostały wysłuchane i równo po miesiącu powrócił właściciel FAO, ogromny mężczyzna o tubalnym głosie i wyglądzie arabskiego szejka, przed którym wszyscy urzędnicy bez wyjątku, a szlachetnie urodzony Włoch w szczególności, kłaniali się w pas z szacunku, żeby nie powiedzieć ze strachu. Zanim dowiedział się o moim istnieniu z innych źródeł, zjawiłam się w jego gabinecie, żeby mu wyznać, że wezwałam jego świętego imienia nadaremno i że jestem gotowa odprawić stosowną pokutę. Moja spowiedź została przyjęta gromką salwą śmiechu. - Allende... a z których to, jeśli można wiedzieć?... - zaryczał, kiedy przestał już wycierać sobie łzy chusteczką. - Mój ojciec prawdopodobnie nazywał się Tomas. - Co znaczy prawdopodobnie! Nie wiesz, jak się nazywał twój ojciec? - Nikt nie może wiedzieć na pewno, kto jest jego ojcem, pewnym można być tylko matki odpowiedziałam głośno i z godnością. - Tomas Allende? Ach, już wiem! To bardzo inteligentny człowiek... - i zamilkł patrząc w przestrzeń, jak ktoś, kto aż się skręca, żeby zdradzić sekret, a nie może. Chile jest jak chusteczka do nosa. Okazało się, że ów dżentelmen o manierach sułtana był jednym z najlepszych przyjaciół Salvadora Allende, znał też zresztą moją matkę i mojego ojczyma, dlatego nie wyrzucił mnie na ulicę, jak tego spodziewał się rzymski książę, ale przeniósł mnie do Departamentu Informacji, gdzie - powiedział - ktoś z takimi fantastycznymi pomysłami jak ja będzie lepiej

wykorzystany niż przy przepisywaniu statystyk zasobów drzewnych. W FAO znosili mnie przez wiele lat, zdobyłam tam przyjaciół, nauczyłam się podstaw zawodu dziennikarskiego i miałam możliwość spróbowania sił w telewizji. W wolnych chwilach tłumaczyłam z angielskiego na hiszpański różne romansidła. Były to ckliwe historie przesycone erotyzmem, wszystkie na jedno kopyto: piękne i niewinne dziewczę bez majątku poznaje mężczyznę dojrzałego, silnego, władczego, męskiego, zawiedzionego w miłości i samotnego w jakimś egzotycznym miejscu, na przykład na Wyspach Polinezyjskich, gdzie ona pracuje jako opiekunka do dzieci, a on posiada swoje latyfundia. Ona jest zawsze dziewicą, choćby i była wdową, i piersi ma zawsze prężne, usta pełne, a oczy tęskne, natomiast on prezentuje srebrne skronie, brązową skórę i żelazne muskuły. Bogacz przewyższa ją we wszystkiem, jednak ona jest dobra i piękna. Po sześćdziesięciu stronach żarliwej miłości, zazdrości i nie zrozumiałych intryg pobierają się, rzecz jasna, i panna zostaje rozdziewiczona przez amanta w śmiałej scenie finałowej. Potrzeba było wielkiej siły charakteru, żeby pozostać wiernym wersji oryginalnej; pomimo nauk Miss Saint John w Libanie, mnie jej jednak zabrakło. Prawie nieświadomie zaczęłam wprowadzać drobne korekty, aby poprawić nieco wizerunek bohaterki; początkowo były to niewielkie zmiany w dialogach, żeby nie wychodziła ona na taką zupełną kretynkę, a potem dałam się ponieść twórczej wenie i poprawiałam zakończenia, tak że czasami dziewica dożywała swoich dni sprzedając broń w Kongo, a obszarnik udawał się do Kalkuty, leczyć trędowatych. Nie wytrzymałam zbyt długo w tej pracy, po paru miesiącach mnie wyrzucono. Wtedy już moi rodzice wrócili z Turcji i mieszkałam z nimi w wielkim starym domu w stylu hiszpańskim, zbudowanym z niewypalonej cegły i pokrytym dachówką, u podnóża gór, gdzie dojazd autobusem był bardzo utrudniony, a o telefonie nie było nawet co marzyć. Mieliśmy tam jeszcze dwa hektary ogrodu, mały domek, melancholijną krowę, która nigdy nie dawała mleka, prosię, które trzeba było miotłą wypędzać z sypialni, kury, króliki i dynię wspinającą się gęstwiną pnączy na dach; ogromne owoce dyni często staczały się z góry zagrażając życiu tych, którzy akurat pechowo znaleźli się na dole. Dojazdy do pracy i z pracy były koszmarem, rano wstawałam o świcie, żeby zdążyć na czas, a po południu, chcąc uniknąć największego ścisku, szłam do Taty i czekałam u niego do wieczora, żeby wrócić jakimś luźniejszym autobusem. W ten sposób narodził się zwyczaj codziennych odwiedzin u dziadka, które stały się dla nas obojga czymś tak ogromnie ważnym, że złamałam tę tradycję tylko parę razy: kiedy urodziły mi się dzieci, w pierwszych dniach wojskowego zamachu stanu, w dniu, kiedy fryzjerka przez pomyłkę, zamiast na żółto, ufarbowała mi włosy na zielono. Nie miałam odwagi pokazać się w takim stanie przed Tatą, póki nie znalazłam peruki w kolorze moich własnych włosów. Zimą nasz dom zmieniał się w lodowate kazamaty z zaciekającym dachem, ale wiosną i latem był uroczy ze swoimi glinianymi donicami, z których wylewał się gąszcz petunii, z brzęczeniem pszczół i śpiewem ptaków, zapachem kwiatów i owoców, prosiakiem kręcącym się pod nogami gości i czystym górskim powietrzem. Niedzielne obiady przeniosły się z domu dziadka do domu rodziców i tam zbierała się cała familia, żeby dokładnie raz na tydzień maltretować się wzajemnie. Michael, który pochodził ze spokojnej rodziny, gdzie panowała niesłychana uprzejmość, i którego szkoła ukształtowała tak, by kontrolował swoje emocje w każdym miejscu, z wyjątkiem boiska sportowego, gdzie dozwolone były zachowania iście barbarzyńskie, stał się niemym świadkiem naszych niepohamowanych rodzinnych waśni. Tego roku wujek Pablo zginął w dziwnym wypadku lotniczym. Leciał awionetką nad pustynią Atacama i samolot rozerwał się w powietrzu. Byli tacy, którzy widzieli wybuch i rozżarzoną kulę przecinającą niebo, ale resztek nie znaleziono i ekipy ratunkowe po dokładnym przeczesaniu terenu wróciły z pustymi rękoma. Nie natrafiono na nic, co by można było pochować i pogrzeb odbył się

przy pustej trumnie. To zniknięcie, tak piorunujące i absolutne pozostawiło we mnie fantastyczne przekonanie, że ten człowiek, którego bardzo kochałam, nie obrócił się w popiół nad bezkresnymi wydmami; może jakimś cudem się uratował, ale cierpi na nieuleczalny zanik pamięci i teraz błąka się po obcej ziemi jako łagodny, niczego nie kojarzący staruszek, nie podejrzewając nawet, że gdzieś tam pozostawił młodą żonę i czworo dzieci. Był żonaty z jedną z tych wyjątkowych osób o przejrzystej duszy, które szlachetnieją pod wpływem wysiłku i cierpienia. Dziadek przyjął tragiczną wiadomość z kamienną twarzą, zaciął usta, wstał i oparty na lasce wyszedł utykając na ulicę, żeby nikt nie mógł widzieć wyrazu jego oczu. Nigdy potem nie wspomniał swojego najukochańszego syna, tak samo jak nie wspominał Meme. Dla tego mężnego starca im głębsza była rana, tym bardziej prywatny ból z jej powodu. Po trzech latach miłości raczej platonicznej, usłyszałam od moich koleżanek z pracy o cudownej pigułce antykoncepcyjnej, która dokonała rewolucji kulturowej w Europie i Stanach Zjednoczonych, i teraz sprzedawana była w niektórych miejscowych aptekach. Zbadałam bliżej sprawę i dowiedziałam się, że środek ten można było kupić wyłącznie na receptę, ale nie śmiałam udać się z tym do niezastąpionego doktora Benjamina Viela, który wówczas stawał się przewodnikiem duchowym ruchu planowania rodziny w Chile i także nie starczyło mi odwagi, żeby porozmawiać na ten temat z matką. Zresztą, ona miała zbyt wiele problemów ze swoimi dorastającymi synami, żeby jeszcze myśleć o magicznej pigułce dla niezamężnej córki. Mój brat Pancho zniknął z domu w ślad za jakimś guru, który ogłosił się nowym Mesjaszem i robił nabór uczniów. W rzeczywistości ów osobnik miał sklep z artykułami metalowymi w Argentynie i cała sprawa okazało się skomplikowanym oszustwem teologicznym, ale prawda wyszła na jaw dużo później, kiedy mój brat i inni młodzi ludzie stracili lata na pogoń za mitem. Moja matka zrobiła wszystko, co w jej mocy, żeby wyrwać syna z tej tajemniczej sekty i parę razy, kiedy spadł już na samo dno frustracji i prosił rodzinę o pomoc, osobiście po niego jeździła. Wyciągała go z ciemnych nor, głodnego, chorego i opuszczonego, jednak zaledwie odzyskiwał siły, znikał znowu i przez całe miesiące nie mieliśmy pojęcia, gdzie się podziewa. Od czasu do czasu dochodziły do nas wieści, że widziano go w Brazylii studiującego wierzenia vodu, albo na Kubie w oddziałach szkolenia rewolucjonistów, ale żadna z tych pogłosek nie była pewna i w rzeczywistości nic o nim nie wiedzieliśmy. W tym czasie drugi mój brat Juan spędził parę niezbyt szczęśliwych lat w Szkole Lotnictwa. Zaraz po wstąpieniu zdał sobie sprawę, że nie posiada odpowiednich zdolności ani odporności, żeby to wytrzymać, że nienawidzi absurdalnych zasad i ceremonii wojskowych, że sama najjaśniejsza ojczyzna obchodzi go tyle co zeszłoroczny śnieg i że jeżeli nie ucieknie stąd czym prędzej, zginie z rąk starszych kadetów albo popełni samobójstwo. Pewnego dnia uciekł, ale w desperacji nie zaszedł zbyt daleko, dotarł do domu w mundurze podartym na strzępy i wyjąkał, że właśnie zdezerterował i jeśli go złapią, postawią go przed sądem wojskowym, a choćby i uratował się przed rozstrzelaniem za zdradę ojczyzny, i tak resztę swej młodości spędzi w kazamatach. Matka zaczęła działać szybko, ukryła go w spiżarni, złożyła jakąś obietnicę Matce Boskiej z Karmelu, patronce Sił Zbrojnych Chile, za pomoc w przedsięwzięciu, potem poszła do fryzjera, a następnie wystrojona w najlepszą sukienkę, poprosiła o wizytę u dyrektora szkoły. Kiedy przed nim stanęła, nie dała mu nawet otworzyć ust, rzuciła się na niego, chwyciła za klapy i zaczęła krzyczeć, że tylko on jest odpowiedzialny za to, co stało się z jej synem, że nie wierzy, iż nie wiedział o upokorzeniach i torturach, które cierpieli kadeci, i jeżeli coś się stanie Juanowi, to ona już się postara zmieszać z błotem imię szkoły, i tak nim potrząsała i tak go bombardowała argumentami, że generał uległ jej oczom pantery i nieokiełznanemu instynktowi macierzyńskiemu i zgodził się, żeby mój brat wrócił w szeregi uczniów.

Ale wracając do pigułki. Z Michaelem nie rozmawialiśmy na tak trywialne tematy, nasze purytańskie wychowanie zbyt na nas ciążyło. Długie nocne pieszczoty w jakimś kącie ogrodu wyczerpywały nas oboje, a mnie ponadto doprowadzały do wściekłości. Bardzo późno poznałam mechanikę seksu, nie widziałam nigdy nagiego mężczyzny, z wyjątkiem marmurowych posągów z chłopięcymi ptaszkami, i nie wiedziałam dokładnie, na czym polega erekcja, wyczuwając coś twardego myślałam, że to klucze od motoru w kieszeni spodni Michaela. Moje potajemne lektury Księgi tysiąca i jednej nocy napełniły mi głowę metaforami i poetyckimi przenośniami, a mnie po prostu potrzebny był zwykły podręcznik instruktażowy. Później, kiedy już miałam jasność co do różnic pomiędzy mężczyzną a kobietą i co do funkcjonowania czegoś tak zwykłego jak prącie, czułam się oszukana. Nie widziałam wtedy - tak jak nie widzę teraz - moralnej różnicy pomiędzy tamtym niesatysfakcjonującym obściskiwaniem się, a pójściem do hotelu, by dać upust fantazji, jednak żadne z nas nie odważyło się zaproponować wynajęcia pokoju. Przypuszczam, że wokoło nas nie zostało zbyt wiele niepokalanych dziewic w moim wieku, ale to był temat tabu w tamtych czasach zbiorowej hipokryzji. Każda z nas improwizowała, jak umiała, płacąc za to rozregulowanymi hormonami, wyrzutami sumienia i strachem, że chłopak, kiedy już dostanie to, czego szuka, zniknie z horyzontu, a może nawet zacznie rozpowiadać o swojej zdobyczy. Zadaniem mężczyzny było zdobywanie, natomiast kobieta miała się bronić udając, że seks jej nie interesuje, gdyż nie było w dobrym tonie przyczyniać się do własnego uwiedzenia. Jakże inaczej wyglądały te sprawy w twoim przypadku, Paulo! Miałaś szesnaście lat, kiedy przyszłaś do mnie któregoś ranka z prośbą, żebym poszła z tobą do ginekologa, bo chcesz dowiedzieć się czegoś o środkach antykoncepcyjnych. Osłupiała z wrażenia zrozumiałam, że skończyło się twoje dzieciństwo i zaczynasz mi się wymykać spod kontroli, ale spełniłam twoją prośbę. Mama, lepiej nie komentujmy tego z nikim, nie zrozumieją, że pomagasz mi w takich sprawach - poradziłaś mi wtedy. W twoim wieku błąkałam się jak dziecko we mgle, straszona apokaliptycznymi ostrzeżeniami: tylko nie przyjmuj żadnego napoju, on może ci dosypać takich proszków, które daje się krowom, żeby miały ruję; nie wsiadaj z nim do samochodu, jeszcze cię wywiezie na jakie pustkowie i sama wiesz, jak to się może skończyć. Od początku buntowałam się przeciwko tej podwójnej moralności, która pozwalała moim braciom spędzać noce poza domem i wracać nad ranem w oparach alkoholu nikogo tym nie gorsząc. Wujek Ramón zamykał się z nimi w pokoju i rozmawiali o”męskich sprawach”, na temat których my z matką nie miałyśmy prawa się wypowiadać. To, że w nocy wymykali się do sypialni służącej, uważano za rzecz normalną, potem żartowano sobie na ten temat, co mnie oburzało w dwójnasób, gdyż na wszechwładzę macha nakładał się jeszcze wyzysk klasowy. Już widzę ten skandal, gdybym to ja wzięła sobie do łóżka ogrodnika. Pomimo moich buntów, strach przed konsekwencjami był paraliżujący, nic nie ostudza tak jak groźba nie chcianej ciąży. Nigdy w życiu nie widziałam prezerwatywy, poza tymi w kształcie tropikalnych rybek, które libańscy kupcy oferowali amerykańskim marines, ale wtedy myślałam, że to urodzinowe baloniki. Pierwszą, która trafiła do moich rąk, pokazałaś mi ty sama, Paulo, w Caracas; Wyciągnęłaś ją ze swego kuferka z przyborami potrzebnymi ci na twoich kursach seksuologii, z którymi się wtedy nie rozstawałaś. To szczyt wszystkiego, żebyś ty, w twoim wieku, nie wiedziała, jak się tego używa, powiedziałaś. Miałam wtedy ponad czterdzieści lat, opublikowałam swoją pierwszą książkę i zaczęłam pisać drugą. Teraz mnie samą zdumiewa aż taka ignorancja u kogoś, kto czytał tyle co ja. Zresztą w moim dzieciństwie zdarzyło się coś, co powinno było rzucić mi pewne światło na te sprawy albo przynajmniej wzbudzić we mnie ciekawość i chęć ich zgłębiania, ale to doświadczenie zostało zablokowane w najdalszych zakamarkach mojej pamięci.

Był to dzień Bożego Narodzenia 1950 roku, spacerowałam nad morzem długą promenadą z obu stron obrośniętą geraniami. Byłam ośmioletnią dziewczynką ze schodzącą na nosie skórą spaloną od słońca i mnóstwem piegów na twarzy, miałam na sobie fartuszek z białej piki i korale z muszelek nanizanych na sznurek. Paznokcie pomalowałam czerwoną akwarelą, co sprawiało wrażenie, że palce są poobtłukiwane, i pchałam przed sobą wiklinowy wózek z moją nową lalką, okropnym gumowym niemowlakiem z jedną dziurą w ustach, a drugą między nogami, któremu wlewało się wodę górnym otworem, żeby wylatywała dolnym. Plaża była pusta, minionej nocy ludzie jedli późno kolację, potem poszli na pasterkę, z której wrócili nad ranem, i o tej porze wszyscy jeszcze spali. Promenada kończyła się skalistym zboczem, o które ocean rozbijał z groźnym pomrukiem kotłowaninę piany i alg. Światło było tak intensywne, że kolory rozbieliły się rozżarzoną jasnością poranka. Rzadko kiedy zapuszczałam się aż tak daleko, ale tym razem szukałam miejsca, żeby dać lalce pić i zmienić jej pieluszki. W dole wśród skał wyszedł z wody mężczyzna w masce do nurkowania i gumową rurką w ustach, uwolnił się od niej zdecydowanym ruchem i oddychał pełną piersią. Miał na sobie czarne kąpielówki bardzo już zniszczone i linę przewiązaną wokół pasa, do której przyczepione były haczykowato zakończone druty, jego narzędzia do podwodnych połowów. Włożył do worka trzy złowione jeże morskie i położył się na skale, żeby odpocząć. Jego gładka, nie owłosiona skóra wyglądała jak świeżo wyprawiona, włosy miał czarne i kędzierzawe. Pociągnął z butelki parę długich łyków wody zbierając siły przed dalszym nurkowaniem, zewnętrzną stroną dłoni odgarnął włosy z twarzy i przetarł oczy - wtedy podniósł głowę i zobaczył mnie. Być może nie od razu zorientował się ile mogę mieć lat, w odbiciu przedpołudniowego słońca dostrzegł tylko zarys postaci kołyszącej tłumoczek i pewnie myślał, że to jakaś kobieta z dzieckiem. Zagwizdał, i pomachał do mnie ręką. Podniosłam się nieufna i zaciekawiona. Wtedy jego oczy już przywykły do słonecznego blasku i poznał mnie; znowu do mnie pomachał i krzyknął, żebym się nie bała i żebym nie odchodziła, to coś mi przyniesie. Wyciągnął z torby parę jeży i połówkę cytryny i zaczął wspinać się po skale. Ale się zmieniłaś, powiedział, w ubiegłym roku byłaś takim samym zasmarkańcem jak twoi bracia. Cofnęłam się parę kroków, ale wtedy i ja go poznałam i też uśmiechnęłam się do niego zasłaniając sobie usta ręką, gdyż jeszcze nie wyrosły mi wszystkie stałe zęby. Popołudniami przychodził do nas ze swoim towarem na prośbę Taty, który lubił osobiście wybierać ryby i skorupiaki. Chodź, siadaj tutaj koło mnie, pokaż twoją lalę, jak jest z gumy, to na pewno może się kąpać, wsadzimy ją do wody, będę jej pilnował, nic jej się nie stanie, popatrz, tam na dole mam cały worek jeży, po południu przyniosę trochę twojemu dziadkowi, chcesz spróbować? Wziął jednego jeża w swoje wielkie, spracowane dłonie nie zwracając uwagi na jego sztywne kolce, włożył koniec zakrzywionego druta w centralny punkt skorupki, gdzie perełkowate wypukłości układają się w maleńki kolisty naszyjnik, i otworzył ją. Ukazała się pomarańczowa jamka, a w niej wnętrzności pływające w ciemnej cieczy. Podsunął mi jeża pod nos i powiedział, żebym go powąchała, że to zapach morskiego dna i rozpalonych kobiet. W ciągnęłam w płuca, najpierw nieś miało, a potem z rozkoszą, ciężką woń soli i jodu. Wyjaśnił mi, że jeże można jeść tylko żywe, inaczej grożą śmiertelnym zatruciem, wcisnął parę kropel cytryny do środka muszli i pokazał mi, jak poruszają się porażone kwasem języczki. Wyciągnął palcami jeden z nich, przechylił głowę do tyłu i włożył go sobie do ust, strużka ciemnego soku spływała mu go grubych wargach. Zgodziłam się spróbować, widziałam, jak dziadek i wujkowie wygarniali zawartość muszli do czarek i zjadali z dodatkiem cebuli i kolendry, więc rybak wyciągnął następny kawałek i włożył mi go do ust, był miękki i delikatny, ale też trochę szorstki, jak mokry ręcznik. Smak i zapach nie przypominały nic znanego, pierwsze wrażenie było okropne, ale zaraz poczułam na języku pulsujące soczyste mięso, i usta wypełniły się różnymi, przenikającymi się smakami.

Mężczyzna wyciągał ze skorupki różowawe kawałki mięsa i jedliśmy na przemian, raz on, raz ja; potem otworzył następnego jeża i też się z nim rozprawiliśmy, jedząc zaśmiewaliśmy się, pryskaliśmy sokiem, ssaliśmy sobie nawzajem palce. W końcu rybak pogrzebał na dnie zakrwawionych skorupek i wyciągnął z nich pajączkowate krabiki, które żerują na jeżach i są czystym, skoncentrowanym smakiem. Położył sobie jednego z nich na końcu języka i poczekał, aż pomaszeruje do wnętrza ust, zmiażdżył go podniebieniem i przed połknięciem pokazał mi go takiego rozgniecionego. Zamknęłam oczy. Poczułam jego grube palce dotykające łaskotliwie konturów moich warg, nosa i brody, otworzyłam usta, ale kiedy nóżki krabika zaczęły się w nich poruszać, nie mogłam opanować odruchów wymiotnych i wyplułam go. Głupia, powiedział, złapał uciekające wśród kamieni żyjątko i zjadł. Nie wierzę, że twoja lalka robi siusiu. Tak? To pokaż mi jej dziurkę. Ta lalka to dziewczynka, czy chłopczyk? Jak to nie wiesz! Ma siusiaka czy nie ma? I wtedy spojrzał na mnie nieodgadnionym wzrokiem i nagle wziął moją rękę i położył ją sobie na przyrodzeniu. Pod mokrymi kąpielówkami wyczułam wypukłość, poruszało się tam coś, jakby kawałek grubej sikawki; próbowałam zabrać rękę, ale on przytrzymał ją zdecydowanie, szepcząc zmienionym głosem, żebym się nie bała, że nie zrobi mi nic złego i że zobaczę, jak będzie mi dobrze. Upał był coraz mocniejszy, światło coraz bardziej fioletowe, i ryk morza coraz bardziej przytłaczający, a pod moją dłonią ta piekielna twardość nabierała życia. W tym momencie głos Margary zawołał mnie z daleka i czar prysł. Mężczyzna zerwał się z niezbyt przytomnym wyrazem twarzy i odepchnął mnie, chwycił swoje haczyki i zbiegł w dół skacząc po skałach. W połowie drogi zatrzymał się na chwilę, odwrócił się do mnie i wskazał na podbrzusze. Chcesz zobaczyć, co tutaj mam, chcesz wiedzieć, co robi tata z mamą? Oni robią to co psy, ale dużo lepiej; czekaj tu na mnie po południu w porze sjesty, tak koło czwartej, pójdziemy do lasu, gdzie nikt nas nie będzie widział. W chwilę później zniknął pośród fal. Włożyłam lalkę do wózka i poszłam w stronę domu. Cała się trzęsłam. Zawsze jedliśmy obiady na patio, gdzie rosły hortensje, pod dachem z winorośli, przy wielkim stole przykrytym białymi obrusami. Tego dnia cała rodzina zebrała się w komplecie świętując Boże Narodzenie, były i zwisające girlandy, i sosnowe gałęzie na stole, i talerzyki z orzechami, i lukrowane owoce. Podano resztę indyka, która została z kolacji, zieloną sałatę z pomidorami, młodą kukurydzę i ogromnego węgorza morskiego, pieczonego z masłem i cebulą. Ryba była cała, z ogonem, z wielką głową, błagalnie spoglądającymi oczami i nietkniętą, podobną do srebrnej, nakrapianej rękawiczki skórą, którą matka zdjęła jednym ruchem ręki, odsłaniając połyskliwe mięso. Z rąk do rąk krążyły dzbany z białym winem z dodatkiem brzoskwiń i tace z pulchnymi, jeszcze ciepłymi bułeczkami. Rozmowa, jak zwykle, polegała na wzajemnym przekrzykiwaniu się. Jedynie dziadek, w słomkowym kapeluszu, bez marynarki, nie brał udziału w ogólnym zamieszaniu, zaabsorbowany wydrążaniem pestek z ostrej papryki i napełnianiem jej solą; po kilku minutach uzyskiwał sok tak słony i pikantny, że z łatwością przeżarłby cement, ale dziadek wypijał go z rozkoszą. My, dzieciaki, siedzieliśmy po jednej stronie stołu, było nas pięcioro rozwrzeszczanych kuzynów, wydzierających sobie najlepiej wypieczone bułeczki. Ja czułam w ustach smak morskich jeży i myślałam tylko o tym, że o czwartej mam spotkanie. Służące przygotowały sypialnie, przewietrzone i chłodne i po obiedzie rodzina rozeszła się na odpoczynek. Dla dzieci przeznaczono jeden pokój z piętrowymi łóżkami i trudno było wymigać się od sjesty, bo Margara nie spuszczała z nas swych groźnych oczu, ale i ona wkrótce poszła do siebie, padając ze zmęczenia. Poczekałam, aż inne dzieci zmorzy sen i w domu zapanuje spokój, i wtedy po cichu wstałam, włożyłam fartuszek i sandałki, schowałam lalkę pod łóżko i wyszłam. Drewniana podłoga głośno skrzypiała przy każdym kroku, ale w tym domu wszystko było głośne, deski, rury, motor od lodówki i od pompy wodnej, myszy i papuga Taty, która przez całe

wakacje obrzucała nas wyzwiskami z wysokości swojego drążka. Rybak czekał na mnie na końcu plażowego deptaka, ubrany w ciemne spodnie, białą koszulę i gumowe klapki. Kiedy się zbliżałam, ruszył przed siebie, a ja poszłam za nim bez jednego słowa, jak lunatyczka. Przecięliśmy ulicę, weszliśmy w jakiś zaułek, a potem zaczęliśmy się wspinać w górę, w kierunku lasu. Wyżej nie było już domów, tylko sosny, eukaliptusy i zarośla, powietrze było świeże, niemal chłodne, słońce z trudem przebijało się przez mroczne zielone sklepienie. Intensywna woń drzew i kęp dzikiego tymianku i mięty mieszała się z zapachem morza. Po ziemi pokrytej igliwiem i zeschłymi liśćmi przemykały zielone jaszczurki; szmer ich bieganiny, czasem krzyk jakiegoś ptaka i szum gałęzi kołysanych morskim wiatrem były jedynymi odgłosami, jakie do nas docierały. On wziął mnie za rękę i poprowadził w głąb lasu, szliśmy przez krzaki, nie mogłam się zorientować, gdzie jesteśmy, nie słyszałam morza i czułam się zagubiona. Nie widzieliśmy nikogo. Tak się bałam, że nie mogłam wydusić słowa, nie miałam odwagi wyrwać mu ręki i uciekać, wiedziałam, że jest ode mnie dużo silniejszy i szybszy. Nie rozmawiaj z nieznajomymi, nie pozwalaj, żeby cię ktoś dotykał, jak ktoś cię dotknie między nogami, to będzie grzech śmiertelny, a do tego zajdziesz w ciążę, brzuch ci urośnie taki wielki, wielki jak balon, aż pęknie i umrzesz, głos Margary zadręczał mnie okropnymi przestrogami. Wiedziałam, że robię coś zakazanego, ale nie mogłam się wycofać ani uciec złapana w sieć własnej ciekawości. Jeszcze wiele razy w życiu czułam to fatalne zauroczenie w obliczu niebezpieczeństwa i ciągle mu ulegałam, bo nie jestem w stanie oprzeć się pokusie mocnych przeżyć. W czasach dyktatury wojskowej ta pokusa często komplikowała mi życie, kiedy indziej wzbogacała mnie, jak wtedy, kiedy poznałam Williego i upodobanie do ryzyka kazało mi iść za nim. W końcu rybak zatrzymał się. Tu będzie nam dobrze, powiedział, układając z gałęzi legowisko, wyciągnij się tutaj, głowę połóż na moim ramieniu, żeby ci się liście nie wplątały we włosy, tak, leż spokojnie, będziemy się bawić w tatę i mamę, powiedział z urywanym oddechem, ciężko dyszał, a jego szorstka dłoń dotykała mojej twarzy i szyi, zsuwała się po fartuszku szukając dziecięcych piersi, które skuliły się pod jego ręką, pieszczącą mnie tak, jak nikt mnie nigdy nie pieścił, zresztą w naszej rodzinie w ogóle nie przywykliśmy do pieszczot. W gorącym odrętwieniu tajały mi kości i wola, strach ścisnął mi wnętrzności i zaczęłam płakać. Co ci się stało, mały głuptasie? Nic ci złego nie zrobię, i dłoń mężczyzny zsunęła się z moich piersi w dół, do nóg, powolutku badając grunt, rozwierając je zdecydowanie, ale nie gwałtownie, i wędrowała coraz wyżej i wyżej, aż do samego środka. Nie płacz, pozwól mi, tylko poruszam ci tam delikatnie palcem, w tym nie ma nic złego, rozsuń nogi, odpręż się, nie ma obawy, nie włożę ci, nie jestem idiotą, gdybym ci coś zrobił, twój dziadek by mnie zabił, nie mam zamiaru cię pieprzyć, tylko się trochę pobawimy. Rozpiął mi fartuszek i zdjął go, ale majtki mi zostawił, myślę, że czuł na szyi groźny oddech mojego dziadka. Jego głos stał się chrapliwy, szeptał bez przerwy jakieś słowa, raz czułe, raz wulgarne, koszulę miał mokrą, chwytał łapczywie powietrze, jakby się dusił, całował mnie po twarzy i przyciskał do siebie. Myślałam, że umrę zgnieciona, zaśliniona, zmiażdżona ciężarem jego ciała, zadławiona zapachem potu i morza, oddechem przesyconym wonią czosnku i wina, podczas gdy jego palce jak langusty buszowały mi między nogami, gniotły, pocierały, ściskały to tajemne miejsce, którego nikt nie powinien dotykać. Nie potrafiłam się temu oprzeć, poczułam, że coś się we mnie otwiera, coś pęka i rozpryskuje na tysiące kawałków, a on ocierał się o mnie coraz szybciej i szybciej w niezrozumiałym paroksyzmie jęków i gwałtownych rzężeń, aż w końcu zwalił się obok mnie z głuchym krzykiem, który nie pochodził z niego, tylko z samego środka ziemi. Nie wiedziałam dobrze, co się stało, ani ile czasu spędziłam u boku tego mężczyzny, półnaga, w samych tylko bawełnianych majtkach niebieskiego koloru, nienaruszonych. Znalazłam fartuszek i założyłam go sobie niezdarnie, ręce mi drżały. Rybak

zapiął mi z tyłu guziki i pogłaskał mnie po włosach, nie płacz, nic ci się nie stało, powiedział i zaraz się podniósł, wziął mnie za rękę i zbiegliśmy w dół, ku światłu. Jutro czekam na ciebie o tej samej porze, tylko niech ci nie przyjdzie do głowy wystawić mnie do wiatru i nikomu o tym nie mów ani słowa. Jak twój dziadek się dowie, to mnie zabije, ostrzegł mnie na pożegnanie. Ale następnego dnia nie przyszedł na umówione spotkanie. Przypuszczam, że to przeżycie zostawiło we mnie ślad, gdyż we wszystkich moich książkach jakieś dzieci są albo uwodzone, albo same uwodzą, prawie nigdy nie ma w tym podłości, z wyjątkiem tej historii z Nieskończonego planu, kiedy dwóch mężczyzn dopuszcza się gwałtu na małej Murzynce. Przywołując w pamięci wspomnienie rybaka, nie czuję obrzydzenia ani strachu, przeciwnie ogarnia mnie czułość na myśl o tamtej dziewczynce, którą byłam, i o tym mężczyźnie, który mnie nie zgwałcił. Przez całe lata tę tajemnicę trzymałam tak głęboko ukrytą w jakiejś oddzielnej szufladce świadomości, że kiedy zakochałam się w Michaelu i zaczął się budzić we mnie erotyzm, zupełnie sobie tego nie skojarzyłam. Uzgodniliśmy z neurologiem, że odłączymy cię od respiratora na minutę, Paulo, ale nie powiedzieliśmy o tym innym członkom rodziny, bo jeszcze nie doszli do siebie po owym złowieszczym poniedziałku, kiedy już miałaś zamiar odejść na tamten świat. Matka, jak tylko o tym pomyśli, zaraz płacze, budzi się po nocach, straszą ją wizje śmierci pochylonej nad twoim łóżkiem. Myślę, że ona, tak jak Ernesto, już nie modli się, żebyś wyzdrowiała, tylko żebyś przestała się męczyć, ale ja jeszcze nie straciłam całej ochoty, żeby o ciebie walczyć. Doktor jest miłym człowiekiem z okularami zsuniętymi na czubek nosa i w pogniecionym fartuchu, co nadaje mu bezbronny wygląd człowieka, który dopiero co obudził się po sjeście. To jedyny lekarz w szpitalu, który nie wydaje się zupełnie nie czuły na nieszczęścia nas wszystkich, błądzących przez całe dnie po korytarzu straconych kroków. Natomiast specjalista od porfirii, bardziej zainteresowany probówkami w swoim laboratorium, gdzie codziennie bada twoją krew, odwiedza cię rzadko. Dziś rano odłączyliśmy cię po raz pierwszy. Neurolog zbadał twoje reakcje i odczytał raport z ubiegłej nocy, a ja w tym czasie przywoływałam na pomoc moją babkę i twoją, czarującą Granny, która odeszła już czternaście lat temu. Gotowa? - zapytał spoglądając na mnie sponad okularów, a ja odpowiedziałam skinieniem głowy, gdyż nie mogłam wydobyć z siebie głosu. Przekręcił wyłącznik i nagle ustało płynne terkotanie powietrza w przezroczystej rurce przymocowanej do twojej szyi. Ja też wstrzymałam oddech, a kiedy zegarek na ręku odliczał sekundy, błagałam cię, rozkazywałam ci, Paulo, proszę, oddychaj. Każda mijająca chwila była jak uderzenie biczem, trzydzieści, czterdzieści sekund, nic, jeszcze pięć sekund i wydawało się, że twoje piersi lekko się uniosły, ale tak nieznacznie, że mogło to być złudzenie, pięćdziesiąt sekund... i już nie można było czekać dłużej, nie dawałaś znaku życia i ja też zaczynałam się dusić. Aparat znowu poszedł w ruch i wkrótce na twoją twarz wrócił lekki rumieniec. Schowałam zegarek drżącymi rękoma, paliła mnie skóra, byłam mokra od potu. Lekarz podał mi gazę. - Proszę sobie wytrzeć usta, ma pani krew na wargach - powiedział. - Po południu znowu spróbujemy i jutro też, i tak krok po kroku, aż zacznie oddychać - oświadczyłam, jak tylko odzyskałam głos. - Kto wie, czy Paula będzie w stanie...

- Będzie, doktorze. Ja ją z tego wyciągnę i mam nadzieję, że ona mi w tym pomoże. - Przypuszczam, że wy, matki zawsze wiecie lepiej niż my wszyscy. Będziemy zmniejszać stopniowo obroty respiratora, żeby ją zmusić do ćwiczeń mięśni. Niech się pani nie martwi, tlenu jej nie zabraknie - uśmiechnął się i czule klepnął mnie po ramieniu. Kiedy wyszłam, żeby spotkać się z matką, oczy miałam zasnute łzami, myślę, że Meme i Granny zostały przy tobie. Willie przyjechał, jak tylko dowiedział się, że twój stan znowu się pogorszył, i tym razem mógł zostawić biuro na pięć dni, całe pięć dni przy nim... jakże mi tego brakowało! Te długie rozłąki są niebezpieczne, miłość chwieje się na niepewnym gruncie. Boję się, że cię stracę, mówi mi, czuję, że się ode mnie oddalasz coraz bardziej, i nie wiem, jak cię zatrzymać, pamiętaj, że jesteś moją żoną, moją duszą. Ten człowiek przynosi mi powiew świeżego powietrza, przeciwności losu zahartowały go, nic go nie załamuje, ma niewyczerpaną siłę do pokonywania codziennych trudności, jest nerwowy, działa szybko, ale w obliczu niepowodzeń zachowuje buddyjski spokój, dlatego jest dobrym kompanem w kłopotach. Zajmuje całą miniaturową przestrzeń naszego hotelowego apartamentu, zakłócając tę subtelną rutynę, którą wypracowałyśmy z matką, poruszając się w nim jak dwie tancerki w ciasnych dekoracjach. Ktoś postury i wyglądu Williego nie może przejść nie zauważony, gdy się pojawia, wnosi ze sobą rozgardiasz i hałas, kuchenka nie przestaje się palić i po całym budynku rozchodzi się zapach jego smakowitych potraw. Wynajęliśmy jeszcze jeden pokój i chodzimy z matką na zmianę do szpitala, tak więc przez parę godzin możemy być sami. Rano on robi śniadanie i zaprasza na nie teściową, która przychodzi w nocnej koszuli, wełnianych skarpetach, owinięta w swoje szale i ze śladem poduszki odciśniętym na policzku, jak słodka babunia z bajki dla dzieci, wślizguje się do naszego łóżka i zaczynamy dzień od grzanek i wielkich kubków aromatycznej kawy przywiezionej z San Francisco. Willie aż do pięćdziesiątki nie wiedział, co to rodzina, ale szybko przywykł do funkcjonowania w mojej i wcale się nie dziwi, kiedy rano budzimy się w trójkę w pościeli. Wczoraj jedliśmy kolację w restauracji na Plaza Mayor, w sali o kamiennych ścianach i łukowym sklepieniu, gdzie ulegaliśmy pokusom, na które wystawiali nas krzykliwi kelnerzy przebrani za operowych przemytników. Wszyscy palili papierosy i żadne okno nie było otwarte, jakże daleko stąd do amerykańskiej obsesyjnej troski o zdrowie. Truliśmy się śmiertelnie takimi przysmakami jak smażone kalmary, grzyby w czosnkowym sosie, baranina pieczona w glinianym naczyniu, złota, kruchutka, ociekająca sosem i pachnąca tradycyjnymi ziołami, i popijaliśmy to wszystko sangrią z dzbana, tym cudownym winem z owocami, które się sączy jak wodę, ale kiedy człowiek zamierza się podnieść, dostaje jak obuchem w głowę. Obie z matką nie jadłyśmy tak od dawna, często oszukując całodzienny głód filiżankami czekolady. Spędziłam koszmarną noc dręczona upiornymi wizjami obdzieranych ze skóry świń kwiczących nad swym losem i żywych kalmarów łażących mi po nogach i dziś rano, po przebudzeniu, przysięgłam sobie, że stanę się wegetarianką, tak jak mój brat Juan. Nigdy więcej grzechu obżarstwa. Te dni z Williem odmładzają mnie, znowu zaczynam czuć własne ciało zapomniane od tygodni, rozpoznaję się dotykając piersi, bioder, które teraz odznaczają mi się pod skórą, wcięcia w pasie, grubych ud. To ja, jestem kobietą, mam imię, na imię mi Isabel, nie rozwiałam się z dymem, nie zniknęłam. Przyglądam się sobie w srebrnym lusterku mojej babki: ta kobieta o pustych oczach to ja, przeżyłam niemal pół wieku, moja córka umiera a ja mimo wszystko mam jeszcze ochotę na miłość. Myślę o mocnym ciele Williego, czuję, jak dreszcz przebiega mi po skórze, i muszę się uśmiechnąć na myśl o niezgłębionej sile pożądania, które rozpala mnie pomimo

smutku i które jest w stanie odpędzić śmierć. Zamykam na chwilę oczy i przypominam sobie wyraziście to pierwsze sam na sam, pierwszy pocałunek, pierwszy uścisk, to zdumiewające odkrycie miłości w momencie, kiedy wcale jej nie szukaliśmy, tę czułość, która zawładnęła nami bez reszty, gdy czuliśmy się wystarczająco odporni na przypadkowe przygody, tę głęboką zażyłość łączącą nas od pierwszej chwili, jakbyśmy całe życie przygotowywali się do tego spotkania, tę łatwość, ten spokój i zaufanie z jakim się kochaliśmy, jak stare małżeństwo, które spędziło ze sobą tysiąc i jedną noc. I za każdym razem miłość wybucha z nową siłą i zapadamy w sen wtuleni w siebie, nie wiedząc, gdzie kończy się jedno, a zaczyna drugie ciało, czyje są te ręce i nogi, i spotykamy się w snach w tak doskonałej jedności, że nazajutrz nie wiemy, kto się komu śnił, i kiedy jedno zmienia pozycję na łóżku, drugie zaraz wypełnia powstałe wgłębienia, a kiedy jedno się budzi, drugie również otwiera oczy. Chodź, mówi do mnie Willie, zbliżam się do tego mężczyzny, który czeka na mnie w łóżku, trzęsę się z zimna przyniesionego z ulicy i ze szpitala, a także z powstrzymywanego szlochu, który zamienia się w szron w moich żyłach, zrzucam koszulę i wtulam się w jego wielkie ciało, opasana jego ramieniem, aż czuję, że wraca do mnie ciepło. Stopniowo zdajemy sobie sprawę, że nasze oddechy zaczynają się rwać, pieszczoty stają się coraz bardziej gorące i w miarę jak pogrążamy się w rozkoszy, powolnieją. Willie całuje mnie i niezmiennie, jak zawsze przez te cztery lata, zaskakuje mnie łagodność i świeżość jego ust; obejmuję jego szyję i silne ramiona, gładzę po plecach, całuję muszle uszu, okropną trupią czaszkę wytatuowaną na prawym ramieniu, rządek włosków na brzuchu i wdycham jego zdrowy zapach, który zawsze mnie podnieca, oddaję się miłości i przepełnia mnie wdzięczność, a po policzkach niepowstrzymanie płynie mi strumień łez, który spada na jego piersi. Płaczę z żalu nad tobą, córeczko, ale przypuszczam, że również ze szczęścia, że mam tę spóźnioną miłość, która nadeszła, by odmienić mój los. Jakie było moje życie, zanim poznałam Williego? Było to też dobre życie, pełne silnych wrażeń. Żyłam wśród skrajności, mało rzeczy przyszło mi łatwo albo bez problemów, być może dlatego moje pierwsze małżeństwo trwało tak długo, bo była to oaza spokoju, strefa bez konfliktów pośród pól bitewnych. Wszystko inne to jeden wielki wysiłek, zdobywanie każdego bastionu z szablą w ręku, ani chwili zawieszenia broni czy nudy, spektakularne sukcesy i sromotne porażki, pasje i miłości, a także samotność, praca, straty i rozstania. Do dnia wojskowego zamachu stanu myślałam, że młodość będzie trwała wiecznie, że świat jest cudownym miejscem, a ludzie są z gruntu dobrzy, sądziłam, że zło jest to coś w rodzaju przykrego wypadku, pomyłka natury. Wszystko to wzięło w łeb 11 września 1973 roku, kiedy obudziła mnie brutalna proza życia, ale w moich zapiskach nie dotarłam jeszcze do tego dnia, po co będę komplikować opowieść skokami pamięci. Nie zostałam starą panną, jak to prorokowałam w tamtych dramatycznych dokumentach, które leżą w kasie pancernej wujka Ramona, przeciwnie, wyszłam za mąż zbyt wcześnie. Pomimo obietnicy, którą Michael dał swojemu ojcu, postanowiliśmy się pobrać, zanim on skończy studia, gdyż inaczej musiałabym wyjechać z rodzicami do Szwajcarii, gdzie obejmowali przedstawicielstwo Chile przy Narodach Zjednoczonych. Moja praca pozwalała mi na wynajęcie pokoju i jakie takie przeżycie, ale w Santiago tamtej epoki pomysł, aby dziewiętnastoletnia dziewczyna mająca narzeczonego, mogła się uniezależnić i mieszkać bez nadzoru, był nie do przyjęcia. Przez parę tygodni biłam się z myślami, aż w końcu matka postanowiła przejąć inicjatywę i porozmawiać z Michaelem, stawiając go między małżeństwem a ostrzem szpady, tak jak to zrobiła w dwadzieścia sześć lat później wobec mojego następnego męża. Przeprowadziliśmy kalkulację z ołówkiem w ręku i doszliśmy do wniosku, że za moją pensję dwie osoby z ledwością będą mogły przeżyć, ale że warto spróbować. Moja matka natychmiast z zapałem rzuciła się w wir przygotowań; póki co sprzedała wielki perski dywan z jadalni i oznajmiła, że ślub

to najlepsza okazja, żeby wprowadzić w czyn zasadę”zastaw się, a postaw się”, a mój ślub przecież musi być wspaniały. Po kryjomu zaczęła gromadzić zapasy w sekretnym pomieszczeniu, abyśmy przynajmniej nie cierpieli głodu, wypełniła kufry obrusami, ręcznikami i naczyniami kuchennymi i wywiedziała się, jak zdobyć pożyczkę na budowę domu. Kiedy położyła przed nami dokumenty i zobaczyliśmy, jak wielki ma być ten kredyt, Michael się załamał. On nie pracował, a jego ojciec zdegustowany tą pospieszną decyzją nie miał zamiaru mu pomagać, ale talent negocjacyjny mojej matki jest wręcz porażający i w końcu podpisaliśmy te papiery. Ślub cywilny odbył się na wiosnę, w pięknej kolonialnej posiadłości moich rodziców, w ścisłym gronie samych członków naszych dwóch rodzin, to znaczy około stu osób. Wujek Ramón sugerował, żebyśmy zaprosili mojego ojca, uważał, że powinien być obecny w tak ważnym momencie życia swojej córki, ale ja się sprzeciwiłam i rodzinę ze strony ojca reprezentował Salvador Allende, który został wpisany do rejestru stanu cywilnego jako świadek naszego ślubu. Na chwilę przed pojawieniem się sędziego, który miał nas połączyć węzłem małżeńskim, dziadek wziął mnie pod ramię, odprowadził na bok i powtórzył to samo, co przed dwudziestu laty powiedział do mojej matki: Jeszcze jest czas do odwrotu, nie wychodź za mąż, proszę, przemyśl to lepiej. Daj mi tylko znak, a sam zajmę się rozpędzeniem tej całej hałastry, co ty na to? Dziadek uważał małżeństwo za najgorszy interes dla kobiet, natomiast swoim męskim potomkom polecał je bez zastrzeżeń. W tydzień później wzięliśmy ślub w obrządku katolickim, mimo że ja jestem niepraktykująca, a Michael jest anglikaninem, ponieważ w środowisku, w którym się urodziłam, kościół ma ciężar kamienia młyńskiego. Weszłam dumnie wsparta na ramieniu wujka Ramona, który już nie wysnuwał żadnych sugestii odnośnie mojego ojca, wrócił do nich dużo później, kiedy przyszło nam sprawić ojcu pogrzeb. Na zdjęciach z tego dnia wyglądamy jak para przebranych dzieciaków, on we fraku szytym na miarę, ja w powodzi organdyny kupionej na targu w Damaszku. Zgodnie z angielską tradycją, teściowa podarowała mi błękitną podwiązkę na szczęście. Biust miałam wypchany całą masą plastikowej pianki, która przy pierwszym gratulacyjnym uścisku, jeszcze przed ołtarzem, tak się wgniotła, że piersi miałam wklęsłe. Podwiązka zsunęła mi się z nogi i leżała porzucona w kościelnej nawie jak frywolny świadek ceremonii; ponadto jadąc samochodem na wesele złapaliśmy gumę i Michael musiał zrzucać ogoniaste ubranie i pomagać szoferowi zmieniać koło, ale nie sądzę, aby te drobiazgi miały stanowić dla nas jakiś zły omen. Moi rodzice wyjechali do Genewy, a my rozpoczęliśmy nasze wspólne życie w ogromnym domu, z czynszem zapłaconym za sześć miesięcy z góry przez wujka Ramona i ze spiżarnią, którą matka jak zapobiegliwa sroka zapełniła workami kaszy, konserwami i nawet butelkami wina, w ilościach wystarczających, by przeżyć kataklizm końca świata. W każdym razie było to rozwiązanie niezbyt praktyczne, gdyż brakowało nam mebli, żeby urządzić tyle pokoi, i pieniędzy, żeby ogrzać dom, wynająć kogoś do sprzątania i do ogrodu, a poza tym posiadłość zostawała bez opieki, kiedy wczesnym rankiem wyjeżdżaliśmy do pracy i na uniwersytet. Złodzieje ukradli nam krowę, świnię, kury i owoce z sadu, potem wybili okna i ograbili nas z prezentów ślubnych i ubrania, w końcu odkryli wejście do sekretnej piwnicy i oczyścili ją ze wszystkiego, zostawiając na drzwiach kartkę z podziękowaniem, co już było szczytem bezczelności. Tak rozpoczął się łańcuch kradzieży, który nadał tyle smaczku naszemu pożyciu, obliczyłam, że do różnych domów, które zamieszkiwaliśmy, złodzieje włamali się ponad siedemnaście razy i zabrali nam niemal wszystko łącznie z trzema samochodami. Jakimś cudem srebrne lusterko mojej babki nigdy nie doznało uszczerbku. Przeżywszy te włamania, wygnanie, rozwód i liczne podróże straciłam tyle rzeczy, że teraz, kiedy coś kupię, zaraz zaczynam się z tym żegnać, bo wiem, że w moich rękach długo się nie uchowa. Kiedy zniknęło mydło z łazienki i chleb z kuchni, postanowiliśmy wynieść się z tego zrujnowanego i pustego domostwa, gdzie pająki

zasnuwały sufity pajęczynami, a myszy spacerowały bez żenady. W tym czasie dziadek przestał pracować, pożegnał się na zawsze ze swymi owcami i zamieszkał w rozwalającym się domu nad morzem, gdzie pragnął spędzić resztę swej starości z dala od stołecznego zgiełku i czekać na śmierć w spokoju, otoczony wspomnieniami, nie podejrzewając nawet, że przyjdzie mu zabawić na tym świecie jeszcze dwadzieścia lat. Zostawił nam swój dom w Santiago, pełen solidnych mebli, dziewiętnastowiecznych obrazów, z marmurowym posągiem zamyślonej dziewczyny i z owalnym stołem, po którym niegdyś - za sprawą czarów Meme - ślizgała się cukiernica. Mieszkaliśmy tam niezbyt długo, gdyż w parę miesięcy później dzięki odwadze i kredytom wybudowaliśmy dom, w którym urodziły się nasze dzieci. W miesiąc po ślubie zaczęłam odczuwać ostry ból w dole brzucha i z czystej ignorancji ubzdurałam sobie, że to choroba weneryczna. Nie wiedziałam zbyt dobrze, co to takiego, ale sądziłam, że ma to jakiś związek z seksem, a więc i z małżeństwem. Nie odważyłam się mówić na ten temat z Michaelem, bo w mojej rodzinie i w angielskiej szkole uczono mnie, że poruszanie tematów związanych z ciałem jest w złym guście; jeszcze trudniej mi było prosić o radę teściowa, a matka była zbyt daleko, więc znosiłam ból bez szemrania, choć prawie nie mogłam już chodzić. Pewnego dnia, kiedy pchałam z trudem wózek z zakupami na targu, spotkałam matkę dawnej narzeczonej mojego brata, subtelną i dyskretną panią, którą ledwo co znałam. Pancho wciąż jeszcze wędrował śladami nowego Mesjasza i jego miłosny związek z dziewczyną był okresowo zawieszony, dopiero wiele lat później miał się z nią dwa razy ożenić i tyleż samo razy rozwieść. Miła pani zapytała mnie uprzejmie, jak się czuję, a ja niewiele myśląc, zawisłam jej na szyi i wypaliłam bez ogródek, że właśnie umieram na syfilis. Z godnym podziwu spokojem wzięła mnie pod ramię, zaprowadziła do pobliskiej cukierni, poprosiła o kawę i ciastka i wypytała o szczegóły tego żywiołowego wyznania. Kiedy spałaszowałyśmy ostatni kęs tortu, poszła ze mną do zaprzyjaźnionego lekarza, który stwierdził zapalenie dróg moczowych, prawdopodobnie spowodowane lodowatymi przeciągami w naszym kolonialnym domu, kazał leżeć w łóżku i brać antybiotyki i pożegnał mnie z kpiącym uśmiechem. Jak następnym razem zmoże panią syfilis, proszę nie czekać tak długo, tylko zaraz się u mnie zjawić, powiedział. Taki był początek mojej dozgonnej przyjaźni z ową panią. Adoptowałyśmy się wzajemnie, gdyż mnie potrzeba było drugiej matki, a ona miała wolne miejsce w swoim sercu, została więc babcią Hildą i tę rolę spełniała zawsze bez zarzutu. Dzieci zdeterminowały moją egzystencję; z chwilą ich narodzin przestałam myśleć w kategoriach indywidualnych i stałam się nieodłączną częścią trojga. Kiedyś, wiele lat temu, chciałam dać pierwszeństwo kochankowi, ale nic z tego nie wyszło i zrezygnowałam z niego, żeby wrócić do rodziny. O tym chcę ci powiedzieć nieco później, Paulo, bo dość już milczenia na ten temat. Nigdy nie przyszło mi nawet na myśl, że macierzyństwo może być wyborem, uważałam je za rzecz nieuchronną, jak pory roku. Wiedziałam o moich ciążach, zanim potwierdziła je nauka, ty ukazałaś mi się we śnie, tak samo jak potem przyśnił mi się twój brat Nicolas. Nie straciłam tej właściwości i teraz mogę przepowiadać, jakie dzieci będzie miała moja synowa, mojego wnuka Alejandra wyśniłam, zanim jeszcze jego rodzice zdali sobie sprawę, że go spłodzili, i wiem, że istotka, która urodzi się na wiosnę, będzie dziewczynką o imieniu Andrea, ale Nicolas i Celia jeszcze mi nie wierzą, chcą pójść na USG i robią listy imion. W pierwszym śnie miałaś dwa latka i nazywałaś się Paula, byłaś szczupłą, ciemnowłosą dziewczynką, miałaś wielkie czarne oczy i pełne żałości spojrzenie, jakie czasem mają męczennicy na kościelnych witrażach. Byłaś ubrana w kraciasty płaszczyk i kapelusik, przypominające klasyczny strój Sherlocka Holmesa. W następnych miesiącach

utyłam tak bardzo, że kiedy któregoś ranka schyliłam się, żeby włożyć buty, upadłam na głowę machając nogami w powietrzu, dynia w moim brzuchu potoczyła się aż do gardła i przesunęła mi środek ciężkości, który nigdy już nie wrócił na swoje miejsce, bo wciąż potykam się o coś na tym świecie. Ten czas, kiedy żyłaś we mnie, był pełnią szczęścia, potem nie czułam się tak dobrze w żadnym towarzystwie. Nauczyłyśmy się porozumiewać zaszyfrowanym językiem, wiedziałam, jaka będziesz w ciągu twojego życia, widziałam cię w snach w wieku siedmiu, piętnastu i dwudziestu lat, z długimi włosami i wesołym uśmiechem, a także w dżinsach i w sukni ślubnej, ale nigdy nie przyśniłaś mi się taka, jaka jesteś teraz, oddychająca przez rurkę przymocowaną do szyi, bezwładna i nieprzytomna. Minęło ponad dziewięć miesięcy i jako że nie miałaś zamiaru opuszczać spokojnej dziupli, gdzie się ulokowałaś, lekarz postanowił użyć drastycznych środków i otworzył mi brzuch, żeby wydobyć cię na świat 22 października 1963 roku. Babcia Hilda była jedyną osobą asystującą przy tym wydarzeniu, gdyż Michael z nerwów wylądował w łóżku z gorączką, matka przebywała w Szwajcarii, a teściów nie chciałam zawiadamiać przed faktem. Urodziłaś się owłosiona i trochę przypominałaś pancernika, ale ja nie zamieniłabym ciebie na żadne inne dziecko, zresztą włoski szybko ci się wytarły i stałaś się delikatną i śliczną dziewczynką z dwiema połyskliwymi perłami w uszach od mojej matki, która uparła się, żebyś ci je dać, zgodnie z długą tradycją rodzinną. Wkrótce wróciłam do pracy, ale nic już nie było takie jak przedtem, połowa mego czasu, mojej uwagi i energii zawsze była skupiona na tobie, wyczuliłam w sobie coś w rodzaju anteny, żeby odgadywać twoje potrzeby nawet na odległość, szłam do biura jak na ścięcie i szukałam pretekstów do powrotu, zjawiałam się tam późno, wychodziłam wcześnie i udawałam chorą, żeby móc zostać w domu. Przyglądanie się, jak rośniesz i jak odkrywasz świat, wydawało mi się stokroć bardziej interesujące niż Narody Zjednoczone i ich ambitne programy uzdrawiania naszej planety; już nie mogłam się doczekać, kiedy Michael zdobędzie tytuł inżyniera - to pozwoliłoby mu utrzymać rodzinę, a ja zostałabym z tobą. W tym czasie moi teściowie przeprowadzili się do przestronnego domu, oddalonego o ćwierć mili od tego, który my budowaliśmy, i pragnęli resztę swoich dni spędzić na rozpieszczaniu ciebie. Ich pogląd na świat był dość naiwny, ponieważ nigdy nie opuszczali swego zamkniętego kręgu żyjąc z dala od wszelkich okropności, dla nich przyszłość rysowała się w jasnych barwach, tak zresztą, jak i dla nas. Jeśli nic złego nie zrobimy, nic złego nie może nam się zdarzyć. Ja miałam zamiar stać się wzorową żoną i matką, chociaż nie bardzo wiedziałam, jak to zrobić. Michael planował, że znajdzie dobrą pracę w swoim zawodzie, będzie wygodnie żył, trochę popodróżuje, a dużo, dużo później odziedziczy wielki dom po swoich rodzicach i spędzi tam starość otoczony wnukami, grając w brydża i golfa ze starymi przyjaciółmi. Tata nie wytrzymał zbyt długo uciążliwości i samotności życia nad morzem. Musiał zrezygnować z morskich kąpieli, gdyż od lodowatego chłodu niesionego przez prąd Humboldta drętwiały mu członki, a także ze swoich rybackich wypraw, bo rafineria naftowa wytruła ryby, tak słodkowodne, jak i morskie. Coraz bardziej utykał i niedomagał, ale pozostał wierny swojej teorii, że choroby są naturalną karą dla ludzkości i że ból jest tym mniejszy, im bardziej się go ignoruje. Utrzymywał się na nogach dzięki jałowcówce i aspirynie, którą zastąpił tabletki homeopatyczne, kiedy przestały na niego działać. Nie było w tym nic dziwnego, że przestały działać, gdyż jako dzieci ja i moi bracia nigdy nie mogliśmy przejść obojętnie obok starej drewnianej apteczki pełnej tajemniczych słoiczków i nie dość, że wyjadaliśmy garściami homeopatyczne lekarstwa, to jeszcze mieszaliśmy je w opakowaniach. Starzec miał wiele miesięcy ciszy na to, żeby przemyśleć swoje wspomnienia, i doszedł do wniosku, że życie to jeden wielki kłopot i że nie trzeba aż tak bać się jego utraty. Nie zapominajmy, że tak czy inaczej kroczymy ku śmierci, mawiał. Duch Meme błąkał się po

wyziębionych zakamarkach tego domu zbudowanego dla korzystania z letnich uciech, a zupełnie nieodpornego na zimowe szarugi i wichry. Na domiar złego papuga złapała jakąś złośliwą grypę i nie pomogły ani leki homeopatyczne, ani aspiryna rozpuszczana w jałowcówce, którą jej pan podawał kroplówką do dzioba, i pewnego poniedziałku znaleziono ją sztywną pod drążkiem, na którym spędziła tyle lat obrzucając nas wyzwiskami. Tata wysłał ją, obłożoną lodem, do Santiago, gdzie ją wypchano, zabalsamowano i odesłano z nowymi piórkami, przy czym nadano jej obliczu wyraz inteligencji, którego nie miała za życia. Kiedy dziadek skończył naprawiać ostatnie usterki w domu i zmęczył się walką z bezustannie osypującym się zboczem, a także z plagą mrówek, karaluchów i myszy, zdążył minąć rok i samotność zaprawiła goryczą jego charakter. Zaczął oglądać telenowele, traktując je jako ostatni, rozpaczliwy środek przeciwko nudzie, ale mimo woli wpadł w nałóg i po krótkim czasie losy tych szablonowych postaci zaczęły interesować go bardziej niż życie członków własnej rodziny. Oglądał wiele seriali równocześnie, historie zaczęły mu się mieszać i kiedy w końcu zagubił się w labiryncie cudzych uczuć, zrozumiał, że czas wracać do cywilizacji, zanim starość wymierzy ostatni cios i zamieni go w niedołęgę. Wrócił do stolicy w momencie, kiedy szykowaliśmy przeprowadzkę do nowego domu - chałupy z prefabrykowanych elementów połączonych byle jak przez paru robotników, ze słomianą strzechą na dachu, która nadawała jej nieco afrykański charakter. Odnowiłam dawny zwyczaj odwiedzania dziadka po pracy. Nauczyłam się prowadzić samochód i jeździliśmy z Michaelem na spółkę wehikułem skonstruowanym z plastiku, bardzo prymitywnym, z jednymi tylko drzwiami na przedzie, których otwarcie powodowało odłączanie się kierownicy i tablicy rozdzielczej; nie jestem dobrym kierowcą i manewrowanie tym mechanicznym jajkiem w ruchu ulicznym było aktem samobójczym. Z codziennych wizyt w domu dziadka wyniosłam tyle materiału literackiego, że wystarczyło mi go na wszystkie książki, które do tej pory napisałam i prawdopodobnie na te, które jeszcze napiszę; dziadek był błyskotliwym gawędziarzem o przewrotnym poczuciu humoru, potrafił opowiadać mrożące krew w żyłach historie zaśmiewając się do rozpuku. Przekazał mi bez zastrzeżeń wszystkie anegdoty, które zebrał w ciągu wielu lat swojego życia, najważniejsze wydarzenia historyczne ostatniego wieku, szokujące historie rodzinne i nieskończoną ilość wiadomości nabytych z lektur. W jego obecności nie wolno było mówić jedynie o religii i o chorobach - uważał, że Bóg nie jest tematem do dyskusji i że wszystko, co wiąże się z ciałem i jego funkcjonowaniem, jest sprawą najzupełniej prywatną, nawet przeglądanie się w lustrze wydawało mu się śmieszną próżnością i golił się”na pamięć”. Pomimo swego despotycznego charakteru był człowiekiem dość otwartym. Kiedy rozpoczęłam pracę dziennikarską i w końcu znalazłam forum, na którym mogłam wyartykułować swoje frustracje kobiety żyjącej w kulturze machos, z początku nie chciał słuchać moich argumentów - z jego punktu widzenia absurdalnych i zagrażających podstawom rodziny i społeczeństwa - ale gdy na tradycyjnych podwieczorkach z herbatą i pączkami zawisło między nami milczenie, jął mnie dyskretnie wypytywać. Pewnego dnia przyłapałam go na przeglądaniu książki, której okładka wydała mi się znajoma, i tak z czasem zaczął traktować sprawę wyzwolenia kobiet jako jedną z zasad elementarnej sprawiedliwości, jednak tej wspaniałomyślności zabrakło mu już w kwestiach zmian społecznych, gdyż w polityce - podobnie jak w sprawach religii - był indywidualistą i konserwatystą. Kiedyś zażądał ode mnie, żebym mu pomogła umrzeć, bo śmierć jest zwykle powolna i niezręczna. - Jak to zrobimy? - zapytałam ze śmiechem, przekonana, że żartuje. - Zobaczymy, jak przyjdzie odpowiedni moment. Na razie chcę, żebyś mi to przyrzekła.

- To jest nielegalne, dziadku. - Nic się nie martw, biorę na siebie całą odpowiedzialność. - Tak, ty będziesz w grobie, a mnie wyślą prościutko do paki. Zresztą to musi być grzech, w końcu jesteś chrześcijaninem, czy nie? - Jak śmiesz pytać mnie o tak osobiste sprawy! - Dużo bardziej osobistą sprawą jest zabójstwo na zlecenie, nie wydaje ci się? - Jeśli nie zrobisz tego ty, moja najstarsza wnuczka i jedyna osoba, która może mi pomóc, to kto to zrobi? Człowiek ma prawo umrzeć godnie! Zrozumiałam, że mówi poważnie. W końcu mu to przyrzekłam, bo pomimo swojej osiemdziesiątki wyglądał tak zdrowo i krzepko, że uznałam, że nigdy nie będę musiała spełniać danego mu słowa. Dwa miesiące później zaczął kasłać suchym kaszlem, jak chory pies. Wściekły owinął sobie piersi końskim popręgiem i kiedy dusił go kaszel, szarpał nim brutalnie, żeby ścisnąć sobie płuca - jak mi tłumaczył. Nie dał się położyć do łóżka, przekonany, że to byłby początek końca - z łóżka do grobu, mówił - a jeszcze bardziej opierał się wizytom lekarzy, gdyż Benjamin Viel przebywał w Stanach Zjednoczonych zaangażowany w sprawy środków antykoncepcyjnych, lekarze z jego pokolenia albo nie żyli, albo stetryczeli, a młodych uważał za bandę szarlatanów nafaszerowanych nowoczesnymi teoriami. Miał zaufanie jedynie do starego ślepego kręgarza, który nastawiał mu kości jednym ruchem ręki, i do swojej skrzynki z zawodnymi tabletkami homeopatycznymi, które dawkował bardziej z nadzieją niż ze znajomością przedmiotu. Wkrótce dostał wysokiej gorączki i próbował się leczyć wielkimi kieliszkami jałowcówki i lodowatymi prysznicami, ale po paru dniach poczuł nagle, że piorun rozłupuje mu czaszkę i że głuchnie od straszliwego huku. Kiedy odzyskał oddech, nie mógł się poruszyć, połowa ciała zamieniła się w granit. Nikt nie odważył się wezwać pogotowia, bo połową ust, która jeszcze funkcjonowała, wybełkotał przez zęby, że tego, kto go ruszy z domu, wydziedziczy, ale od lekarza już się nie wymigał. Ktoś zadzwonił na ostry dyżur i ku zdumieniu wszystkich zjawiła się pani ubrana w jedwabie i z trzema sznurami pereł na szyi. Przepraszam, właśnie wychodziłam na przyjęcie, tłumaczyła się, zdejmując zamszowe rękawiczki, żeby zbadać pacjenta. Dziadek pomyślał, że nie dość, że został paralitykiem, to jeszcze ma halucynacje, i próbował odepchnąć ową damę, która z niezrozumiałą poufałością chciała rozpiąć mu ubranie i obstukać tam, gdzie nikt przy zdrowych zmysłach nie ośmieliłby się sięgnąć; bronił się ostatkiem sił, które jeszcze mu zostały, ale po paru minutach szarpaniny ona pokonała go uśmiechem uszminkowanych ust. Przy badaniu stwierdziła, że prócz wylewu ten uparty starzec ma także zapalenie płuc i parę żeber złamanych przez ściskanie popręgiem. Prognozy nie są dobre, powiedziała szeptem do rodziny zebranej w nogach łoża, sądząc, że chory jej nie słyszy. Jeszcze zobaczymy, zareplikował Tata słabym głosem, gotów pokazać tej pani, jaki to z niego mężczyzna. Dzięki temu wywinęłam się od spełnienia danej lekkomyślnie obietnicy. Krytyczne dni spędziłam przy jego łóżku. Leżąc na plecach w białej pościeli, bez poduszek, blady, nieruchomy, z rysami jak wyrzeźbionymi dłutem i z profilem ascety, przypominał celtyckiego króla na marmurowym sarkofagu. Nie spuszczałam z niego oczu i błagałam w duchu, żeby się nie poddawał, żeby zapomniał o tym pomyśle ze śmiercią. W ciągu tego długiego czuwania często zastanawiałam się, jakbym to zrobiła, gdyby mnie poprosił, i doszłam do wniosku, że nigdy nie byłabym w stanie przyspieszyć mu śmierci. W tych dniach zrozumiałam, jak wytrzymałe

jest ludzkie ciało i - choć wyniszczone przez starość i chorobę - jak kurczowo trzyma się życia. Wkrótce dziadek mógł już dobrze mówić, sam się ubierał i potrafił się jakoś dowlec do swojego fotela w salonie, gdzie przy pomocy gumowej piłeczki ćwiczył mięśnie rąk, czytając jednocześnie po raz któryś z rzędu encyklopedię umieszczoną na pulpicie i sącząc powoli szklanice wody. Z czasem odkryłam, że to nie była woda, tylko jałowcówka, kategorycznie zabroniona przez lekarkę, ale jako że dziadek zdawał się przy niej dochodzić do zdrowia, sama podjęłam się mu ją dostarczać. Właścicielka pobliskiego sklepu z alkoholem, gdzie ją kupowałam, często śniła się po nocach temu lubieżnemu patriarsze; była to wdowa, kobieta dojrzała, o agresywnym biuście sopranistki i wyzywającym tyłeczku, która traktowała go z atencją jako swego ulubionego klienta i wlewała mu alkohol do butelek po wodzie mineralnej, żeby nie miał kłopotów z resztą rodziny. Pewnego wieczoru dziadek zaczął mi mówić o śmierci babki, do tej pory nigdy na ten temat nie wspomniał ani słowem. - Ona wciąż żyje - powiedział - bo ja nie zapomniałem o niej ani na chwilę. Często do mnie przychodzi. - Chcesz powiedzieć, że przychodzi jako duch? - Mówi do mnie, czuję jej oddech na karku, jej obecność w pokoju. Kiedy byłem chory, trzymała mnie za rękę. - To byłam ja, dziadku... - Przecież nie jestem, aż tak zramolały, wiem, że czasem to byłaś ty. Ale czasem przychodziła ona. - Ty też nie umrzesz, bo ja będę zawsze o tobie pamiętała. Nie zapomniałam niczego, co mi powiedziałeś w ciągu tych wszystkich lat. - Tobie nie mogę ufać, bo wszystko zmieniasz. Kiedy umrę, nie będzie komu cię pohamować i na pewno zaczniesz rozgłaszać kłamstwa na mój temat - roześmiał się zasłaniając usta chusteczką, bo jeszcze nie całkiem kontrolował mimikę twarzy. W ciągu następnych miesięcy gimnastykował się zawzięcie, aż znowu zaczął chodzić, kompletnie wrócił do zdrowia i żył jeszcze niemal dwadzieścia lat, dzięki czemu zdążył ciebie poznać, Paulo. Byłaś jedyną, którą rozróżniał wśród czeredy wnuków i prawnuków, nie był czułostkowy, ale oczy mu błyszczały, kiedy na ciebie patrzył, ta dziewczynka ma przed sobą wyjątkową przyszłość, mówił. Co by zrobił, gdyby cię zobaczył w takim stanie? Myślę, że rozgoniłby laską lekarzy i pielęgniarki i własnymi rękoma wyrwałby te wszystkie sondy i kable, żeby pomóc ci umrzeć. Gdybym nie była pewna, że wyzdrowiejesz, może zrobiłabym to samo. Dzisiaj zmarł don Manuel. Wyniesiono ciało na noszach przez tylne wejście i rodzina zabrała je do swojej wsi, by tam je pochować. Jego żona i syn dzielili z nami na korytarzu zagubionych kroków najgorszy okres swego życia, przygnębienie po każdej wizycie na oddziale intensywnej opieki medycznej, długie godziny cierpliwości, dni i tygodnie agonii. W pewnym sensie staliśmy się jedną rodziną. Żona don Manuela - niska, mocno zbudowana kobieta o ciemnych włosach i twarzy pooranej

mimicznymi zmarszczkami, zawsze ubrana na czarno, po przyj ściu do szpitala zdejmowała buty i wkładała kapcie. Przywoziła ze wsi chleb i sery, którymi częstowała mnie i moją matkę; czasami zasypiała z wycieńczenia na moich kolanach, wyciągnięta na rządku krzeseł w poczekalni, a wtedy ja delikatnie gładziłam jej czoło. W wieku sześćdziesięciu lat don Manuel był silny jak koń, ale po trzech operacjach jego żołądek miał dość upokorzeń i przestał walczyć. Widzieliśmy, jak gasł z dnia na dzień. W ostatnich dniach odwrócił się do ściany i nie chciał przyjmować pocieszenia od kapelana, który często zagląda na salę. Zmarł na rękach najbliższych i ja też zdążyłam się z nim pożegnać, proszę nie zapomnieć wstawić się za Paulą po tamtej stronie, przypomniałam mu cicho, zanim uszło z niego życie. Kiedy pani dziecko wydobrzeje, odwiedźcie nas na wsi, mamy tam piękny kawałek ziemi, a zdrowe powietrze i pożywne wiejskie jedzenie dobrze Pauli zrobią, powiedziała mi wdowa. Odjechali taksówką za żałobnym karawanem. Ona zrobiła się jakby mniejsza, odchodziła bez jednej łzy, trzymając w ręku kapcie. Przez wiele dni odłączaliśmy cię od respiratora, za każdym razem na trochę dłużej, i teraz wytrzymujesz dziesięć minut przy tej odrobinie powietrza, która zdoła wcisnąć ci się do płuc. Jest to oddech powolny i krótki, mięśnie twoich piersi walczą z porażeniem i już zaczynają lekko się poruszać. Być może za tydzień będzie można przenieść cię z oddziału intensywnej opieki medycznej do normalnej sali. Tu nie ma separatek, z wyjątkiem pokoju zerowego, gdzie wynoszą nieboszczyków; chciałabym cię przenieść do pokoju cichego i nasłonecznionego, z oknem, przez które byłoby widać kwiaty i ptaki, tak jak lubisz, ale obawiam się, że dadzą ci tylko łóżko w ogólnej sali. Oby moja matka wytrwała do tego czasu, bo wydaje mi się, że jest u progu załamania. Najgorsze przeczucia nawiedzają mnie nocą, kiedy godziny mijają jedna za drugą, do chwili gdy zaczyna się poranny ruch, znacznie wyprzedzający pierwszy przebłysk świtu, i dopiero wtedy zasypiam snem tak głębokim jak śmierć. Śpię otulona w szarą kaszmirową kamizelkę Williego. Przywiózł mi ją w czasie swojej pierwszej wizyty, jakby wiedział, że tak wiele czasu spędzimy bez siebie. Ta kamizelka, która przywodzi na pamięć tyle wspomnień, jest dla mnie symbolem magicznej strony naszego spotkania. Przez pierwsze tygodnie brałam niebieskie pastylki, jeden z tych wielu tajemniczych medykamentów, które moja matka aplikuje według własnego widzimisię i wyciąga szczodrą ręką ze swej wielkiej torby, gdzie od niepamiętnych czasów ma magazyn leków. Raz wstrzyknęła mi podwójną dawkę leku wzmacniającego stosowanego w przypadkach skrajnego wycieńczenia, który nabyła w Turcji dziewiętnaście lat temu, i o mało mnie nie zabiła. Po niebieskich pastylkach chodziłam jak błędna, budziłam się z rozbieganymi oczami i przez pół dnia nie mogłam dojść do siebie. Potem odkryłam w małej uliczce niedaleko nas aptekę wielkości szafy, prowadzoną przez wysoką i chudą farmaceutkę - zawsze w czarnej sukni zapiętej na guziki pod samą brodę której opowiedziałam o swoim zmartwieniu. Sprzedała mi walerianę w buteleczce z ciemnego szkła i teraz śni mi się zawsze to samo, z niewielkimi tylko odmianami. Śnię, że jestem tobą, Paulo, mam twoje długie włosy i twoje duże oczy, twoje ręce o delikatnych palcach i twoją obrączkę ślubną, którą noszę od dnia, gdy mi ją oddano przyjmując cię do szpitala. Włożyłam ją, bo się bałam, że mi się zgubi w zamieszaniu, jakie wtedy panowało, a potem już jej nie chciałam zdejmować. Kiedy odzyskasz przytomność, zwrócę ją twemu mężowi, żeby ci ją wsunął na palec, tak jak w dniu waszego ślubu, niecały rok temu. Nie sądzisz, że kościelny ślub to tylko kłopot? - rzuciłam wtedy. Spojrzałaś na mnie surowo i tym tonem nagany, którego nigdy nie używasz w stosunku do swoich uczniów, ale którym czasem zwracasz się do mnie, odpowiedziałaś, że Ernesto i ty jesteście ludźmi wierzącymi i że chcecie uświęcić swój związek publicznie, bo wobec Boga zawarliście ślub już

pierwszego dnia, kiedy kochaliście się ze sobą. Podczas ceremonii ślubnej wyglądałaś jak wróżka z ludowej bajki. Na uroczystość do Caracas zjechała się rodzina z najdalszych zakątków, a ja wiozłam z Kalifornii na ręku twoją suknię ślubną - wielką górę białej materii, pod którą prawie nie mogłam oddychać. Ubierałaś się w domu mego przyjaciela Ildemara, który był z ciebie tak samo dumny jak twój ojciec, i chciałaś, żeby to on zawiózł cię do kościoła swoim starym samochodem, doskonale wymytym i wyglansowanym na tę okazję - Kiedy myślę o Pauli, zawsze widzę ją w ślubnej sukni i z wiankiem na głowie, powiedział mi wzruszony Ildemaro, kiedy przyjechał do Madrytu w pierwszych dniach twojej choroby. Od pięciu dni trwa strajk pracowników sprzątających szpital, budynek wygląda jak plac targowy w czasach głębokiego średniowiecza, wkrótce pojawią się karaluchy i szczury roznoszące zarazę wśród ludzi. Przy wejściu zbierają się strajkujący otoczeni oddziałem straży, uśmiechają się do telewizyjnych kamer. Lekarze, pielęgniarki i pacjenci w pidżamach i kapciach, niektórzy na wózkach, wykorzystują tę okazję, żeby się rozerwać, gadają, palą papierosy, piją kawę z automatu i nikt się nie spieszy z rozwiązaniem problemu, a góra śmieci rośnie jak bita piana. Po ziemi walają się zużyte gumowe rękawice, plastikowe kubki, zwały niedopałków, straszą obrzydliwe plamy. Rodziny chorych sprzątają sale jak potrafią, odpadki lądują na korytarzach, skąd znowu wnoszone są butami do tych samych sal. Brudowniki są przepełnione, po kątach piętrzą się wielkie plastikowe torby wypchane do granic możliwości, odrażających łazienek nie sposób używać, większość z nich już zamknięto, w powietrzu smród jak w stajni. Próbowałam wybadać, czy nie można by cię przenieść do prywatnej kliniki, mówią mi, że ryzyko jest zbyt duże, ale mnie się widzi, że ryzyko nowej infekcji może być jeszcze gorsze. - Proszę się nie denerwować - radzi mi niewzruszenie neurolog. - Paula jest w jedynym czystym pomieszczeniu szpitala. - Ale ludzie wnoszą zarazki na butach. Wchodzą i wychodzą przez zakażone korytarze! Matka bierze mnie pod ramię, odprowadza na bok i przypomina o cnocie cierpliwości: to jest szpital publiczny, państwo nie ma w budżecie środków, żeby załagodzić spór, nic nie wskóramy tracąc nerwy, zresztą Paula wychowała się na chilijskiej wodzie, więc doskonale zniesie nędzne madryckie bakterie, mówi. W tej chwili pielęgniarka otworzyła drzwi ogłaszając czas odwiedzin i twoje nazwisko wywołała jako pierwsze. Dwadzieścia jeden kroków w płóciennym fartuchu i plastikowych pokrowcach na butach, których personel nie używa, chyba że chce bezkarnie spacerować po śmieciach, ale muszę przyznać, że po drugiej stronie wszystko wyglądało jak świeżo wyszorowane. Podeszłam do twego łóżka podenerwowana, z galopującym sercem jak zwykle, kiedy się do ciebie zbliżam, i jeszcze wściekła z powodu strajku. Wyszła mi na spotkanie pielęgniarka z porannej zmiany, ta, co płacze, kiedy widzi, jak Ernesto wyznaje ci miłość. - Dobre wieści! Paula sama oddycha! - powiedziała na powitanie. Nie ma już gorączki i lepiej reaguje. Niech pani do niej mówi, myślę, że ona słyszy... Chwyciłam cię w ramiona, wzięłam twoją twarz w ręce i zaczęłam całować w czoło, w policzki, w powieki, potrząsałam cię za ramiona wołając Paula, Paula. A wtedy, córeczko, o Boże... wtedy otworzyłaś oczy i spojrzałaś na mnie!

- Antybiotyk zadziałał. Już nie traci tyle sodu. Jak wszystko dobrze pójdzie, za parę dni możemy ją przenieść - poinformował mnie sucho lekarz dyżurny. - Ale otworzyła oczy!

- To nic nie znaczy, niech pani nie robi sobie nadziei. Poziom świadomości jest zerowy, być może coś słyszy, ale nie rozumie ani nie rozpoznaje. Przypuszczam, że nie cierpi! - Pójdziemy na gorącą czekoladę z churros, żeby uczcić ten wspaniały poranek - powiedziała matka i wyszłyśmy radosne, omijając sterty brudów. Opuściłaś oddział intensywnej opieki medycznej tego samego dnia, kiedy skończył się strajk służb sanitarnych. Ekipy ludzi ubranych w kalosze i gumowe rękawiczki szorowały podłogi środkami dezynfekcyjnymi, a ty, trzymana za rękę przez twojego męża, jechałaś na łóżku w stronę oddziału neurologicznego. Sala ma sześć łóżek - wszystkie są zajęte - umywalkę i dwa wielkie okna, przez które można dojrzeć odchodzącą zimę, to będzie twój dom, do czasu kiedy pozwolą nam cię stąd zabrać. Teraz mogę być przy tobie cały czas, ale po czterdziestu ośmiu godzinach, które spędziłam nie ruszając się od twego łóżka, zrozumiałam, że długo tak nie wytrzymam i że lepiej będzie wziąć pomoc. Matka i zakonnice postarały się o dwie pielęgniarki, ta z dziennej zmiany to młoda tęga dziewczyna, uśmiechnięta i wiecznie podśpiewująca, ta z nocnej - małomówna i doświadczona kobieta w wykrochmalonym fartuchu. Twój umysł błądzi jeszcze w przestworzach, otwierasz oczy i patrzysz przerażona, tak jakbyś widziała ducha. Neurolog jest zaniepokojony, po wielkanocnych urlopach zrobi ci badania, żeby stwierdzić, jaki jest stan twojego mózgu, istnieją teraz cudowne aparaty, które mogą zarejestrować najdawniejsze nawet wspomnienia. Staram się nie myśleć o jutrze; przyszłość nie istnieje, mówią Indianie z płaskowyżu, mamy tylko przeszłość, żeby czerpać z niej doświadczenie i wiedzę, oraz teraźniejszość, która jest zaledwie mgnieniem, gdyż w tym samym momencie zamienia się w przeszłość. Nie kontrolujesz ciała, nie możesz się poruszać i wstrząsają tobą gwałtowne konwulsje, jak przy porażeniu prądem, z jednej strony to lepiej, że jesteś w stanie kompletnej nieświadomości; byłoby gorzej, gdybyś wiedziała, jak bardzo jesteś chora. Zajmując się tobą uczę się wszystkiego na własnych błędach, na początku otwór w twojej szyi, rurki i sondy przerażały mnie, ale już się przyzwyczaiłam, potrafię cię myć i zmieniać pościel bez niczyjej pomocy. Kupiłam fartuch i białe drewniaki, żeby nie odróżniać się od personelu i zaoszczędzić sobie zbędnych wyjaśnień. Nikt tu nie słyszał o porfirii, nie wierzą, że możesz wyzdrowieć. Jaka śliczna jest pani córka, biedactwo, niech pani prosi Boga, żeby ją szybko zabrał do siebie, mówią mi pacjenci, którzy jeszcze są w stanie mówić. Atmosfera na sali jest przygnębiająca, przypomina dom wariatów; jedna kobieta zamieniona w ślimaka wyje na swoim łóżku, zaczęła się kurczyć i zwijać w sobie parę lat temu i od tamtej pory metamorfoza postępuje nieubłaganie. Jej mąż przychodzi wieczorem po pracy, myje ją mokrą szmatką, czesze, sprawdza paski, którymi przywiązana jest do łóżka, a potem siada obok i patrzy na nią, nie zamieniając z nikim ani słowa. Na drugim końcu sali, przyoknie, wierzga nogami Elvira, silna chłopka w moim wieku, zupełnie zdrowa na umyśle, której pomieszały się znaczenia słów i rozregulowały czynności ruchowe. Myśli ma jasne, ale nie potrafi ich wyrazić, chce poprosić o wodę, a jej usta wypowiadają słowo pociąg, ręce i nogi też jej nie

słuchają, szamocze się jak marionetka na poplątanych sznurkach. Jej mąż opowiada, że wrócił któregoś dnia po pracy do domu i zobaczył, że żona nie może wstać z krzesła i mówi od rzeczy. Myślał, że udaje pijaną, żeby zabawić wnuki, ale po paru godzinach, kiedy dzieci zaczęły płakać przestraszone, postanowił przewieźć ją do Madrytu. Od tamtej pory nikt nie potrafi ustalić, na co jest chora. Rankiem przychodzą profesorowie i studenci medycyny i badają ją, jakby była zwierzęciem, kłują igłami, zadają pytania, na które nie potrafi odpowiedzieć i odchodzą wzruszając ramionami. W soboty i niedziele odwiedzają ją córki i tłumy przyjaciół i znajomych, była duszą całej wsi. Mąż nie rusza się na krok z krzesła przy jej łóżku, opiekuje się nią bez chwili wytchnienia i ciągle ją beszta: jedz tę zupę, do jasnej cholery, albo ci ją wyleję na łeb, ta kobita wpędzi mnie do grobu. Przykrym słowom towarzyszą troskliwe gesty i najczulsze spojrzenia. Rumieniąc się wyznał mi, że Elvira jest światłem jego życia i że bez niej nic nie ma dla niego znaczenia. Czy to wszystko do ciebie dociera, Paulo? Nie wiem, czy słyszysz, czy widzisz, czy rozumiesz coś z tej obłąkańczej atmosfery, która cię otacza, czy przynajmniej mnie poznajesz. Patrzysz tylko otwartymi oczyma o nieruchomych, rozszerzonych źrenicach w prawo, w stronę okna, gdzie czasami zaglądają gołębie. Pesymizm lekarzy i koszmar tej ogólnej sali dokonują spustoszenia w mojej duszy. Widać, że Ernesto też jest bardzo zmęczony, ale w najgorszej formie jest moja matka. Sto dni. Równo sto dni temu zapadłaś w śpiączkę. Moja matka zupełnie opadła z sił, wczoraj rano nie była w stanie podnieść się z łóżka, jest wyczerpana i w końcu zgodziła się wrócić do Chile, kupiłam jej bilet i kilka godzin temu odprowadziłam ją na lotnisko. Żeby ci tylko nie przyszło do głowy umrzeć i zrobić ze mnie bezgranicznie osieroconej sieroty, ostrzegłam ją na pożegnanie. Po powrocie do hotelu zastałam moje nie posłane łóżko, garnek z zupą z soczewicy i jej modlitewnik, który zostawiła, żeby mi towarzyszył, tak skończył się nasz miodowy miesiąc. Nigdy przedtem nie miałyśmy okazji spędzić tyle czasu ze sobą; z nikim, z wyjątkiem moich dzieci, zaraz po ich urodzeniu, nie łączyła mnie tak długa i głęboka zażyłość. Współżycie z mężczyznami, których kochałam, zawsze miało w sobie element namiętności, kokieterii i wstydu albo też kończyło się zwykłym niesmakiem, nie wiedziałam, jaki to komfort mieszkać z inną kobietą. Będę za nią tęsknić, ale muszę pobyć sama i gromadzić energię w ciszy, bo głuchnę od tego szpitalnego hałasu. Ojciec Ernesta wkrótce wyjedzie i jego też będzie mi brakowało, spędziłam wiele godzin w towarzystwie tego olbrzyma, który siada przy twoim łóżku i opiekuje się tobą z wyjątkową delikatnością albo zabawia mnie opowieściami ze swego życia. W czasie wojny domowej w Hiszpanii stracił ojca i stryjów, z jego rodziny uratowały się tylko kobiety i małe dzieci. Dziadek twojego męża został rozstrzelany pod kościelnym murem, a jego żona uciekła i w wojennym zamieszaniu błąkała się od wioski do wioski z trójką dzieci, nie wiedząc, że jest wdową, w głodzie i nie kończącej się poniewierce. U dało jej się uratować synów, którzy dorastali we frankistowskiej Hiszpanii wyznając niezachwianie republikańskie poglądy. Kiedy ojciec Ernesta miał osiemnaście lat i zaczął studiować, w Hiszpanii panowała dyktatura Franco i represje osiągnęły apogeum. On, tak samo jak jego bracia, należał do podziemnej partii komunistycznej. Pewnego dnia jedna z towarzyszek wpadła w ręce policji, jego natychmiast o tym powiadomiono, pożegnał się z matką i braćmi i postanowił uciec, zanim dziewczyna wyda miejsce jego pobytu. Z początku przebywał na północy Afryki, ale w końcu los zagnał go do Nowego Świata i wylądował w Wenezueli, tam pracował, ożenił się, miał dzieci i mieszkał ponad trzydzieści lat. Po śmierci Franco wrócił do swojej wioski w pobliżu Kordowy szukając własnej przeszłości. Zdołał odnaleźć paru dawnych towarzyszy i tak, po nitce do kłębka, zdobył adres dziewczyny, o której myślał każdego dnia w ciągu

tych trzydziestu lat. W nędznym mieszkaniu o brudnych ścianach, czekała na niego kobieta haftująca coś przy oknie; nie poznał jej, ale ona go pamiętała i wyciągnęła do niego ręce, wdzięczna za tę spóźnioną wizytę. Wtedy dowiedział się, że pomimo tortur ona go nie wydała, i zrozumiał, że jego ucieczka i długie wygnanie okazały się niepotrzebne, bo wcale nie był ścigany przez policję. Już za późno, żeby myśleć o zmianach, los tego człowieka jest przesądzony, nie może wrócić do Hiszpanii, jego dusza skamieniała w amazońskich lasach. W czasie nie kończących się godzin, które spędzamy razem w szpitalu, opowiada mi o swoich wyprawach do rzek wielkich jak morza, na szczyty nie tknięte ludzką stopą, w doliny, gdzie ziemia rodzi diamenty jak ziarno, a żmije zabijają samą tylko wonią swego jadu; opisuje mi plemiona nagich istot żyjące wśród stuletnich drzew, Indian Guajiros, którzy swoje kobiety i córki sprzedają jak bydło, żołnierzy w służbie handlarzy narkotyków, złodziei bydła, którzy bezkarnie gwałcą, mordują i podpalają. Pewnego dnia szedł z grupą robotników i karawaną mułów przez dżunglę, torowali sobie drogę w gąszczu maczetami, kiedy jeden z mężczyzn źle wymierzył cios i ostrzem rozpłatał swoją stopę głęboko przecinając kość. Mimo tamującej opaski i innych doraźnych środków, krew lała się strumieniem. Wtedy ktoś przypomniał sobie starym indiańskim poganiaczu mułów, który uchodził za czarownika, i wysłano po niego na sam koniec kolumny. Indianin podszedł spokojnie, rzucił okiem na nogę, oddalił ciekawskich zaczął swoje odczynianie uroków z powściągliwością człowieka, który nieraz miał do czynienia ze śmiercią. Powachlował ranę kapeluszem, żeby odegnać komary, opluł ją sowicie śliną i kilka razy nakreślił znak krzyża w powietrzu, śpiewając przy tym półgłosem w języku dżungli. I w ten sposób zatrzymał krwotok, skonkludował ojciec Ernesta, jakby to było całkiem naturalne. Owinęli to straszliwe cięcie szmatą, posadzili rannego na prowizorycznych noszach i nieśli go tak przez wiele godzin, w ciągu których nie uronił ani kropelki krwi, aż dotarli do najbliższego punktu pomocy medycznej, gdzie można było ranę zaszyć i unieruchomić nogę. Kuleje, ale nogę ma uratowaną. Opowiedziałam tę historię zakonnicom, które odwiedzają cię codziennie, i nie wydawały się zaskoczone, są przyzwyczajone do cudów. Jeżeli taki Indianin znad Amazonki potrafi zatrzymać krwotok śliną, o ile więcej mogłaby zrobić dla ciebie nauka, córeczko. Muszę poszukać pomocy. Teraz, kiedy jestem sama, dni stały się dłuższe, a noce ciemniejsze. Mam aż za dużo czasu na pisanie, bo po wykonaniu rytualnych czynności przy tobie nie ma już nic do roboty, mogę tylko wspominać. Na początku lat sześćdziesiątych przeszłam od statystyk zasobów leśnych do nieporadnych początków pracy dziennikarskiej, które przez przypadek doprowadziły mnie do telewizji. Na świecie działała już telewizja kolorowa, ale w Chile, położonym na krańcach kontynentu amerykańskiego, dopiero stawialiśmy pierwsze kroki w eksperymentalnych programach czarno-białych. Uprzywilejowani właściciele telewizorów stawali się najbardziej ustosunkowanymi osobami w swojej dzielnicy, sąsiedzi gromadzili się tłumnie przy nielicznych odbiornikach i jak zahipnotyzowani wpatrywali się w ekran, na którym widać było nie ruchomą figurę geometryczną przy akompaniamencie próbnego sygnału. Mijały godziny, a oni gapili się z otwartymi ustami czekając na jakąś rewelację, która odmieniłaby bieg ich życia, ale nic się nie działo, tylko wciąż ten sam kwadrat, koło i ten sam natrętny dźwięk. Powoli przechodziliśmy od elementarnej geometrii do paru godzin programów dydaktycznych na tematy takie jak funkcjonowanie motoru, zdolności budowlane mrówek czy zasady udzielania pierwszej pomocy, z demonstracją metody usta-usta na sinym manekinie. Nadawano też wiadomości czytane jak w radio, bez obrazu, i od czasu do czasu jakiś niemy film. Z braku tematów bardziej interesujących zaproponowano mojemu szefowi w FAO piętnastominutowy program na przedstawienie problemu głodu na świecie. Była to epoka apokaliptycznych proroctw: ludzkość rozmnaża się bez kontroli, ziemia jest wyjałowiona, nie wystarczy żywności, nie minie pięćdziesiąt

lat, a garstka pozostałych przy życiu ludzi będzie zabijać się o ostatni kawałek chleba i cała planeta zginie. W dniu nadawania programu mój szef się rozchorował i ja musiałam pójść do studia, żeby go wytłumaczyć. Przykro mi, powiedział sucho producent, ale o trzeciej po południu ktoś z waszego biura musi stawić się przed kamerami, bo taka była umowa, a ja nie mam materiału, żeby zapełnić lukę. Pomyślałam sobie, że jeżeli widzowie znosili kwadrat i kółko i Chaplina w Gorączce złota pięć razy na tydzień, to chyba nie chodzi o coś bardzo poważnego. Zjawiłam się w telewizji zaopatrzona w kawałki pociętego nożyczkami filmu, na którym rachityczne bawoły orały spękaną od suszy ziemię w odległym zakątku Azji. Jako że komentarz był w języku portugalskim, wymyśliłam dramatyczny tekst, który mniej więcej pasował do wychudzonego bydła, i przedstawiłam go z taką emfazą, że nikomu nie pozostała najmniejsza wątpliwość co do rychłego końca bawołów, ryżu i całej ludzkości. Kiedy skończyłam, producent z westchnieniem rezygnacji poprosił mnie, bym w każdą środę przychodziła wzywać do walki z głodem, widać biedakowi bardzo zależało na wypełnieniu swojego harmonogramu. Tak właśnie dostałam do realizacji program, w którym sama musiałam robić wszystko, od scenariusza po przerywnikowe plansze. Praca w telewizji polegała na przychodzeniu punktualnie, siadaniu przed czerwonym światełkiem i mówieniu w pustkę; nigdy nie uświadomiłam sobie, że po drugiej stronie światełka milion uszu słucha tego, co mówię, i tyleż oczu ocenia, jak jestem uczesana, stąd moje zdumienie, kiedy nie znane mi osoby pozdrawiały mnie na ulicy. Pierwszy raz, kiedy mnie zobaczyłaś na ekranie, Paulo, miałaś półtora roku i widok uciętej głowy twojej matki za szybką wprawił cię w stan katatonii na dłuższy czas. Moi teściowie mieli jedyny telewizor w obrębie kilometra i każdego wieczoru salon wypełniał się sąsiadami, których Granny obsługiwała jak gości. Ranki spędzała na pieczeniu ciasteczek i kręceniu korbką od maszynki do lodów, a noce na zmywaniu naczyń i wymiataniu stosów brudu z podłóg swego domu, za co nikt jej nawet nie powiedział dziękuję. Ja stałam się najwybitniejszą postacią w dzielnicy, sąsiedzi pozdrawiali mnie z szacunkiem, a dzieciaki pokazywały palcem. Mogłabym wykonywać to zajęcie przez resztę moich dni, ale cały kraj w końcu miał już dość wygłodzonych krów i zarazy na polach ryżowych. Kiedy to się stało, byłam jedną z niewielu osób z telewizyjnym - choć oczywiście bardzo zalążkowym doświadczeniem i mogłabym przejść do innego programu, ale Michael skończył już wtedy studia inżynierskie i w nas obojgu zaczęła się odzywać żyłka podróżnicza, chcieliśmy jeszcze coś zobaczyć, zanim urodzą się następne dzieci. Zdobyliśmy stypendia, wyjechaliśmy do Europy i zjawiliśmy się w Szwajcarii trzymając cię za rękę, miałaś wtedy dwa lata i byłaś kobietą w miniaturze. Wujek Ramón nie jest pierwowzorem żadnej postaci z moich książek, jest na to za uczciwy i ma zbyt wiele zdrowego rozsądku. Na bohaterów powieści wybiera się szaleńcze, nikczemne typy, ludzi prześladowanych przez własne obsesje, ofiary rozpędzonych trybów okrutnego losu. Wujek Ramón, z punktu widzenia narracji, jako człowiek inteligentny i dobry do niczego się nie nadaje, ale jako dziadek jest idealny, mogłam się o tym przekonać na lotnisku w Genewie, kiedy przedstawiłam mu jego pierwszą wnuczkę i zobaczyłam, jak ujawnia przed światem tajemne pokłady czułości, głęboko do tej pory skrywane. Pojawił się z wielkim medalem zawieszonym u szyi na trójkolorowej wstążce, wręczył ci klucze do miasta w pudełku wybijanym aksamitem i powitał cię w imieniu czterech kantonów, Banku Szwajcarskiego i kościoła kalwińskiego. W tym momencie zrozumiałam, jak bardzo kocham mojego ojczyma, i niby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki zatarły się wszystkie dawne ataki zazdrości i wybuchy gniewu. Na tę okazję ubrana byłaś w kapelusik i płaszczyk a la Sherlock Holmes, który przyśnił mi się przed twoim urodzeniem, a który babcia Hilda sfabrykowała na swojej maszynie do szycia ściśle według moich wskazówek. Używałaś właściwych słów i zachowywałaś się jak dobrze ułożona panienka, tak cię nauczyła Granny. Ja pracowałam na pełnym etacie i nie

miałam za dużego pojęcia o wychowywaniu dzieci, więc było mi bardzo wygodnie zrzucić na kogoś to zadanie, zresztą, widząc wspaniałe rezultaty, sądzę, że nigdy nie zrobiłabym tego tak dobrze jak moja teściowa. Granny postanowiła na przykład, że odzwyczai cię od pieluszek. Kupiła dwa nocniki, mały dla ciebie i duży dla siebie i obie godzinami wysiadywałyście w salonie bawiąc się w gości, aż załapałaś o co chodzi. Ich dom posiadał jedyny telefon w całej dzielnicy i sąsiedzi, którzy przychodzili, żeby z niego skorzystać, przyzwyczaili się do widoku tej słodkiej angielskiej damy siedzącej gołym tyłkiem na nocniku naprzeciwko wnuczki. Babcia Hilda ze swej strony odkryła sposób, żebyś chciała jeść, bo jadłaś tyle co kanarek. Wynalazła coś w rodzaju siodła, które zakładała na grzbiet swojej suki, wielkiej czarnej bestii, wytrzymałej jak osioł, sadzała cię na nim, a sama biegała za wami z łyżką zupy. W Europie obie te wzorowe babcie zostały zastąpione przez wujka Ramona, który przekonał cię, że jest absolutnym właścicielem coca - coli, i że tego napoju nikt na świecie, a nawet jeszcze dalej, nie ma prawa pić bez jego zezwolenia. Nauczyłaś się dzwonić do niego po francusku i wywoływać go z sesji Rady Narodów Zjednoczonych, żeby ci pozwolił wypić szklankę coli. W ten sam sposób wmówił w ciebie, że jest panem ogrodu zoologicznego, programów dla dzieci w telewizji i słynnej fontanny na Jeziorze Genewskim. Znając godziny uruchamiania fontanny, dostosował do nich swój zegarek i, ufny w szwaj carską punktualność, udawał, że dzwoni z rozkazem do prezydenta Republiki, a potem kazał ci wyglądać przez okno i cieszył się widząc twoją zachwyconą minę, kiedy strumień wody na jeziorze wznosił się ku niebu jak majestatyczna kolumna. Organizował ci tak surrealistyczne zabawy, że zaczęłam się bać o twoje zdrowie psychiczne. Miał w pudełku sześć kukiełek nazywanych”skazańcami z celi śmierci”, których egzekucja miała się odbyć następnego dnia o świcie. Każdego wieczoru stawałaś przed tym jedynym w swoim rodzaju katem i prosiłaś o łaskę dla skazańców i uzyskiwałaś odroczenie kary na dwadzieścia cztery godziny. Powiedział ci, że pochodzi bezpośrednio od Jezusa Chrystusa, i żeby ci udowodnić, że tak samo się nazywają, parę lat później zawiózł cię na cmentarz katolicki w Santiago i pokazał mauzoleum, gdzie pochowany był don Jesus Huidobro. Zapewniał cię też, że jest księciem i że w dniu jego urodzin ludzie obejmowali się na ulicy, a dzwony kościelne radośnie ogłaszały dobrą nowinę: Urodził się Ramón! Urodził się Ramón! Wieszał sobie na piersiach liczne odznaczenia uzyskane w trakcie długiej kariery dyplomatycznej, mówiąc ci, że to medale za bohaterstwo uzyskane w bitwach z wrogami jego królestwa. W to wszystko wierzyłaś przez lata, córeczko. Tamten rok dzieliliśmy pomiędzy Szwajcarię i Belgię, gdzie Michael studiował inżynierię, a ja dziennikarstwo telewizyjne. W Brukseli mieszkaliśmy w malusieńkim mieszkanku nad zakładem fryzjerskim. Prócz nas wynajmowały tam mieszkania dziewczyny w krótkich sukienkach z głębokimi dekoltami i w perukach o niesamowitych kolorach, wyprowadzające kosmate pieski ze wstążką na szyi. O każdej porze dnia i nocy słychać było muzykę, dyszenie i kłótnie, a klienci owych panienek wciąż pospiesznie wchodzili i wychodzili. Winda zatrzymywała się na wprost jedynego pokoju naszego mieszkania i kiedy czasem zapomnieliśmy zamknąć drzwi na zamek, bywało, że w środku nocy budził nas jakiś jegomość pytając o Pinky albo Suzanne. Moje stypendium było częścią programu przeznaczonego dla Kongijczyków, wobec których Belgia czuła się dłużna z powodu wielu lat brutalnej kolonizacji. Byłam tam wyjątkiem - jedyna biała kobieta między trzydziestoma czarnymi mężczyznami. Po tygodniu upokorzeń zrozumiałam, że nie jestem przygotowana na podobną próbę, i poddałam się, mimo że bez pieniędzy z mojego stypendium czekały nas ciężkie czasy. Dyrektor poprosił mnie, żebym wytłumaczyła publicznie tak gwałtowną rezygnację, i nie miałam innego wyjścia, jak stanąć przed tą zwartą grupą studentów i powiedzieć w łamanej francuszczyźnie, że w moim kraju mężczyźni nie wchodzą do damskiej ubikacji rozpinając sobie rozporek, nie odtrącają

dam, żeby wejść przed nimi do sali, nie rozpychają się walcząc o miejsce przy stole czy w autobusie, że czuję się poniżana i że rezygnuję, ponieważ nie jestem przyzwyczajona do takich manier. Przemowa została przyjęta lodowatym milczeniem. Po dłuższej chwili jeden ze studentów poprosił o głos i powiedział, że w jego kraju żadna uczciwa kobieta nie manifestuje publicznie chęci pójścia do toalety, nie stara się przejść przez drzwi przed mężczyzną, tylko idzie za nim parę kroków z tyłu, i że jego matka i siostry nie siadają razem z nim do stołu, lecz jedzą później to, co zostanie z posiłku. Dodał, że oni czują się stale przeze mnie obrażani, że nigdy nie widzieli osoby tak źle wychowanej, i skoro jestem w grupie mniejszością, powinnam znosić swoją sytuację bez narzekania. To fakt, że jestem mniejszością w tej grupie, ale wy jesteście mniejszością w tym kraju, odpaliłam, zgoda, postaram się dostosować, ale wy musicie zrobić to samo, jeśli chcecie uniknąć problemów w Europie. Było to rozwiązanie salomonowe, ustaliliśmy pewne podstawowe normy współżycia i zostałam na uczelni. Moi koledzy nigdy nie chcieli usiąść ze mną przy jednym stole czy w autobusie, ale przestali nachodzić mnie w ubikacji i odpychać łokciami. W ciągu tego roku mój feminizm diabli wzięli: szłam pokornie dwa metry za grupą, nie podnosiłam oczu ani głosu i ostatnia wchodziłam przez drzwi. Któregoś dnia dwóch moich kolegów przyszło do naszego mieszkania po jakieś notatki z wykładu i tego samego wieczoru zjawiła się u nas administratorka oznajmiając, że”kolorowi” nie są tu mile widziani i że dla nas zrobiono wyjątek, gdyż choć jesteśmy z Ameryki Południowej, nie mamy całkiem ciemnej skóry. Na pamiątkę mojej belgijsko-afrykańskiej przygody przechowuję zdjęcie całej naszej grupy; moja twarz w kolorze niedopieczonego chleba ginie wśród trzydziestu twarzy w kolorze hebanu. Nasze stypendia były bardzo marne, ale Michael i ja byliśmy w tym wieku, kiedy bieda należy do dobrego tonu. Wiele lat później przyjechałam do Belgii, żeby otrzymać nagrodę literacką z rąk króla Baldwina. Spodziewałam się zastać olbrzyma w królewskim płaszczu i w koronie, jak go przedstawiano na zdjęciach koronacyjnych, a ujrzałam małego, delikatnego, zmęczonego mężczyznę, lekko utykającego, którego twarzy zupełnie nie rozpoznałam. Zapytał mnie uprzejmie, czy byłam już w jego kraju, więc mu opowiedziałam o moich studenckich czasach, kiedy mieliśmy tak mało pieniędzy, że jedliśmy tylko frytki i koninę. Spojrzał na mnie zdezorientowany i zaczęłam się zastanawiać czy przypadkiem się nie obraził. A czy pan lubi koninę? - zapytałam, starając się jakoś wybrnąć z sytuacji. Dzięki tej diecie i innym wyrzeczeniom mogliśmy sobie pozwolić na podróż po Europie od Andaluzji po Oslo w zdezelowanym volkswagenie, zamienionym na wóz cygański, który kichając pruł przed siebie z kupą gratów na dachu. Służył nam jak wierny dromader aż do końca podróży, a kiedy nadszedł moment rozstania, był w tak złej kondycji, że musieliśmy dopłacić, żeby go ktoś chciał wywieźć na złom. Przez długie miesiące mieszkaliśmy w namiocie, i ty, Paulo, myślałaś, że w ogóle nie można żyć inaczej, a kiedy wchodziliśmy do jakiegoś budynku, pytałaś zdumiona, jak złożymy te ściany, żeby je można było załadować na samochód. Zwiedziliśmy niezliczoną ilość zamków, katedr i muzeów nosząc cię w plecaku i karmiąc bananami i coca-colą. Nie miałaś zabawek, ale pasjonowało cię naśladowanie przewodników turystycznych; w wieku trzech lat umiałaś odróżnić freski romańskie od renesansowych. W pamięci mieszają mi się ruiny, place i pałace zwiedzanych miast, nie potrafię powiedzieć, czy widziałam Florencję, czy też znam ją tylko z pocztówek, czy byłam na korridzie, czy na wyścigach konnych, nie odróżniam Cote d’Azur od Costa Brava, a w emigracyjnym zamieszaniu pogubiłam fotografie, które były dowodem mojej obecności w tych wszystkich miejscach, może więc tamten kawałek przeszłości jest tylko snem, jak tyle innych, które zakłócają moją rzeczywistość. Ten zamęt był po części wynikiem mojej ponownej ciąży, która trafiła się nam w dość nieodpowiednim momencie, gdyż telepanie cygańskiego wozu, wymagające wysiłku rozkładanie namiotu i gotowanie

w kucki na ziemi wpędziły mnie w chorobę. Nicolas został poczęty w śpiworze, przy pierwszych oznakach chłodnej wiosny, prawdopodobnie w Bois de Boulogne, trzydzieści metrów od przebranych za nieletnie dziewczątka homoseksualistów, którzy prostytuowali się za dziesięć dolarów, i o parę kroków od sąsiedniego namiotu, skąd dolatywały opary marihuany i łoskot jazzu. Z uwagi na te okoliczności, chłopak powinien był wyrosnąć na nieuleczalnego awanturnika, ale okazało się, że jest typem spokojnym, z tych, co to wzbudzają zaufanie od pierwszego wejrzenia, jeszcze w brzuchu dostosowywał się do warunków i nie sprawiał kłopotu, był częścią tkanki mojego własnego ciała i w pewnym sensie pozostał nią do tej pory. A jednak, nawet w najlepszym przypadku, ciąża jest rodzajem straszliwej inwazji, amebą rosnącą wewnątrz kobiety i przechodzącą rozmaite stadia w procesie ewolucji - ryby, karalucha, dinozaura, małpy - zanim przybierze ludzką postać. W czasie tej uciążliwej podróży po Europie Nicolas siedział sobie spokojniutko w moim brzuchu, ale sama jego obecność wywołała we mnie zaburzenia emocjonalne. Straciłam zainteresowanie dla przeszłych cywilizacji, nudziłam się w muzeach, robiło mi się niedobrze w samochodzie i nic nie mogłam jeść. Sądzę, że to dlatego umknęły mi gdzieś szczegóły tej podróży. Wróciliśmy do Chile w czasie pełnego triumfu Chrześcijańskiej Demokracji, partii, która obiecywała reformy bez drastycznych zmian, i którą w wyborach poparła prawica, żeby zapobiec ewentualnemu zwycięstwu Salvadora Allende, uosabianego niekiedy z samym szatanem. Od początku kampanii wyborczej prawica posługiwała się metodą zastraszania, którą stosowała zajadle już od pierwszych lat tej dekady, kiedy to zwyciężyła rewolucja kubańska i uruchomiła w całej Ameryce Łacińskiej lawinę nadziei. Wielkie plakaty pokazywały ciężarne kobiety wyrywające swe dzieci ze szponów rosyjskich żołnierzy. Nic nowego pod słońcem; to samo mówiono trzydzieści lat temu, w czasach Frontu Ludowego, i to samo będzie się mówiło o Salvadorze Allende nieco później, w czasie wyborów w 1970. Polityka pojednania głoszona przez chrześcijańskich demokratów, popierana przez Amerykanów ze spółek miedziowych, z góry skazana była na niepowodzenie, gdyż nie zadowalała ani lewicy, ani prawicy. Projekt agrarny, który powszechnie nazywano”reformą w doniczce”, przekazał do podziału pewną ilość terenów porzuconych albo źle zagospodarowanych, ale latyfundia pozostały w rękach swoich dotychczasowych właścicieli. Szerzyło się niezadowolenie i w dwa lata później spora część społeczeństwa zaczęła skłaniać się ku lewicy, liczne partie, które sprzyjały rzeczywistym reformom, połączyły się w koalicję i ku zdumieniu świata, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, Salvador Allende został pierwszym marksistowskim prezydentem wybranym w powszechnym głosowaniu. Ale nie powinnam uprzedzać faktów, w 1966 roku jeszcze świętowano zwycięstwo Chrześcijańskiej Demokracji w wyborach parlamentarnych przeprowadzonych rok wcześniej, i mówiono, że ta partia będzie rządziła krajem przez następnych pięćdziesiąt lat, że lewica poniosła druzgocącą klęskę i że Allende jest już politycznym trupem. Była to również epoka kobiet o wyglądzie zagłodzonych sierot, ubranych w spódniczki tak kuse, że ledwo zakrywały im pupę. W najbardziej snobistycznych dzielnicach stolicy pokazywali się niekiedy hipisi w strojach rodem z Indii, koralach, kwiatach, z długimi włosami, ale nam, którzy w Londynie oglądaliśmy hipisów zamroczonych narkotykami, tańczących półnago na Trafalgar Square, ci chilijscy wydawali się zbyt patetyczni. Już wówczas moje życie upływało pod znakiem pracy i obowiązków, nie było nic bardziej obcego mojemu temperamentowi niż sielankowe rozleniwienie dzieci kwiatów, a jednak natychmiast przejęłam zewnętrzne oznaki tej kultury, gdyż dużo lepiej czułam się w spódnicach do ziemi, szczególnie w ostatnich miesiącach ciąży, kiedy chodziłam z brzuchem. Nie poprzestałam na kwiatach na moich sukniach, ozdobiłam nimi również ściany w naszym domu, a samochód pomalowałam w ogromne żółte słoneczniki i kolorowe dalie, które szokowały moich teściów i

sąsiadów w dzielnicy. Na szczęście Michael chyba tego nie zauważył, był zbyt pochłonięty swoją nową pracą konstruktora i długimi partiami szachów. Nicolas przyszedł na świat po trudnym porodzie, który trwał kilka dni i zostawił mi więcej wspomnień niż cały rok podróży po Europie. Miałam wrażenie, że spadam w przepaść nabierając z każdą sekundą impetu i prędkości, aż w końcu nastąpiła eksplozja, rozwarły mi się kości i jakaś niekontrolowana ziemska siła wypchnęła dziecko na zewnątrz. Niczego takiego nie doświadczyłam z tobą, Paulo, gdyż ciebie po prostu wyjęto przez czyste cesarskie cięcie. Kiedy rodził się twój brat nie było w tym dla mnie nic romantycznego, tylko wysiłek, cierpienie i samotność. Nie słyszałam wtedy, żeby ojcowie mogli mieć jakiś udział w tym akcie, zresztą Michael nie nadawałby się do pomocy w tak delikatnej sprawie - mdleje na widok strzykawki i krwi. Poród wydawał mi się wtedy sprawą ściśle osobistą, tak jak śmierć; kiedy ja męczyłam się w pokoju szpitalnym, nie przypuszczałam nawet, że inne kobiety z mojego pokolenia rodziły we własnym domu pod opieką akuszerki, w towarzystwie męża, przyjaciół, fotografa, paląc marihuanę i słuchając Beatlesów. Nicolas urodził się bez jednego włoska, z rogiem na czole i jedną rączką w kolorze fioletowym; bałam się, że od tego czytania powieści fantastycznych sprowadziłam na ziemię istotę z innej planety, ale lekarz zapewnił mnie, że to człowiek. Róg był wynikiem użycia szczypców przy wyciąganiu go w czasie porodu, a rączka po krótkim czasie odzyskała normalny kolor. Pamiętam, że jako dziecko był łysy, ale jego cebulki włosowe musiały się w którymś momencie wykształcić, bo teraz ma szopę czarnych kręconych włosów i krzaczaste brwi. Jeśli czułaś zazdrość o twojego brata, nigdy tego nie okazałaś, byłaś dla niego drugą matką. Zajmowaliście wspólnie maleńki pokoik, ze ścianami zamalowanymi postaciami z bajek i z jednym oknem, przez które w nocy zaglądał złowrogi cień smoka i potrząsał swymi straszliwymi pazurami. Przychodziłaś do mego łóżka ciągnąc maleństwo po ziemi, nie umiałaś go podnieść, a nie mogłaś przecież zostawić go samego na pastwę ogrodowej bestii. Potem, kiedy on poznał, co to jest strach, spał z młotkiem schowanym pod materacem, żeby bronić nim siostry. Za dnia smok zamieniał się w rozłożystą czereśnię, na jej konarach zawieszaliście huśtawki, robiliście sobie kryjówki, a latem chorowaliście od jej niedojrzałych owoców, o które walczyliście z ptakami. Nasz mały ogród był bezpiecznym i zaczarowanym światem, tam rozstawialiście namiot i wieczorami bawiliście się w Indian, zakopywaliście skarby i hodowaliście robaki. W absurdalnie małym basenie w głębi podwórka kąpaliście się razem z dzieciakami i psami z całej okolicy; po dachu pięła się zdziczała winorośl, z której wyciskaliście sok i robiliście okropne w smaku wino. W domu moich teściów, o ćwierć mili od nas, czekało na was poddasze pełne niespodzianek, Owocowe drzewa, bułeczki świeżo upieczone przez idealną babunię i dziura w ogrodzeniu, przez którą na czworakach mogliście się dostać na pole golfowe i wybiegać do woli na cudzym terenie. Ty i Nicolas wychowywaliście się słuchając angielskich piosenek śpiewanych przez Granny i opowiadanych przeze mnie bajek. Każdej nocy, kiedy już ułożyłam was w łóżkach, zadawaliście mi temat, albo mówiliście pierwsze zdanie, a ja w ciągu niespełna trzech sekund miałam gotowe opowiadanie; później nigdy nie korzystałam z tej mojej umiejętności natychmiastowej improwizacji, ale myślę, że nie zanikła, i że w przyszłości moje wnuki potrafią ją we mnie obudzić. Tyle razy słyszałam, że my w Chile żyjemy w matriarchacie, że niemal w to uwierzyłam; nawet mój dziadek i ojczym, apodyktyczni panowie w stylu feudalnym, potwierdzali to bez zmrużenia oka. Nie wiem, kto wymyślił ten mit o matriarchacie i jak zdołał on przetrwać przez ponad sto lat; być może jakiś dawny podróżnik, któryś z tych duńskich geografów albo kupców z Liverpoolu, przejeżdżał

przez nasz kraj i zauważył, że kobiety chilijskie są silniejsze i lepiej zorganizowane niż większość mężczyzn, i na tej podstawie wysnuł nieprzemyślany wniosek, że one mają władzę. To fałszywe stwierdzenie było tyle razy powtarzane, że przekształciło się w dogmat. One tylko czasem królują w czterech ścianach własnego domu. Mężczyźni kontrolują politykę i gospodarkę, kulturę i obyczaje, ustanawiają prawa i stosują je według własnego widzimisię, a kiedy presja społeczna i aparat prawny nie wystarczą, żeby nałożyć na kobietę jeszcze cięższe jarzmo, przychodzi do pomocy religia z jej niezaprzeczalnym patriarchalnym wydźwiękiem. Jest rzeczą karygodną, że same matki przyczyniają się do kontynuacji i umacniania tego systemu chowając aroganckich synów i służalcze córki; gdyby doszły do porozumienia i uznały, że trzeba to zmienić, mogłyby skończyć z władzą machos w ciągu jednego pokolenia. Przez wieki nędza zmuszała mężczyzn do przemierzania naszego kiszkowatego kraju z krańca na kraniec w poszukiwaniu zarobku, nic więc dziwnego, że czasem tego samego człowieka zimą można było spotkać na północy we wnętrzu kopalni, a latem na centralnych nizinach przy zbiorze owoców albo na południu w rybackiej łodzi. Mężczyźni przychodzą i odchodzą, a kobiety trwają, są jak drzewa zakorzenione na stałe w ziemi. Wokół nich krążą dzieci z własnej oraz bliższej czy dalszej rodziny, one zajmują się starcami, chorymi, opuszczonymi, są osią wspólnoty. Na wszystkich szczeblach społecznych, z wyjątkiem uprzywilejowanej klasy bogaczy, wyrzeczenie i praca uznawane są za najważniejsze kobiece cnoty; zdolność do poświęceń jest sprawą honoru, im więcej cierpią dla rodziny, tym bardziej czują się dumne. Od wczesnych lat przyzwyczajają się uważać chłopców za przygłupiaste dzieci, którym wybacza się najcięższe wady, od pijaństwa po domową tyranię, tylko dlatego że są mężczyznami. W latach sześćdziesiątych niewielka grupka młodych kobiet, które miały szczęście zobaczyć kawałek świata poza kordylierą Andów, odważyła się podjąć wyzwanie i zmienić ten stan rzeczy. Na początkowe nieśmiałe skargi nikt nie zwrócił uwagi, ale w 1967 roku ukazało się pierwsze feministyczne pismo bulwersujące prowincjonalne środowisko, w którym wegetowałyśmy. Zrodziło się ono jako jeszcze jeden pomysł kapryśnego milionera, właściciela najpotężniejszego wydawnictwa w kraju, którego zamiarem nie było budzenie świadomości ani nic w tym rodzaju, tylko fotografowanie nieletnich dziewcząt o chłopięcym wyglądzie do działu mody. Dla siebie zarezerwował on kontakty z pięknymi modelkami, a do pozostałej pracy szukał kogoś w swoim środowisku i wybór padł na Delię Vergara, świeżo upieczoną dziennikarkę, która pod arystokratycznymi manierami ukrywała żelazną wolę i przewrotną inteligencję. Ta kobieta stworzyła eleganckie pismo posiadające ten sam chwytliwy wygląd i frywolny charakter, właściwy tylu ówczesnym i teraźniejszym kolorowym publikacjom, ale jego część poświęciła na popularyzację swoich feministycznych poglądów. Ona i parę zaproszonych do współpracy odważnych koleżanek stworzyły styl i język, jakiego słowo drukowane w tym kraju zupełnie nie znało. Od pierwszego numeru pismo wywołało gorącą polemikę; młodzi przyjęli je entuzjastycznie, a kręgi bardziej konserwatywne ruszyły do boju w obronie moralności, ojczyzny i tradycji, którym równość płci wyraźnie zagrażała. Dzięki zdumiewającemu zbiegowi okoliczności moja matka spotkała się z Delią w Genewie i dała jej do przeczytania jeden z pisanych przeze mnie listów i w ten sposób Delia dowiedziała się o moim istnieniu. Zainteresował ją wydźwięk niektórych akapitów w tym liście i kiedy wróciła do Chile, zaproponowała mi, żebym wzięła udział w jej przedsięwzięciu. Kiedy się poznałyśmy, byłam bez pracy, właśnie miałam rodzić i wykazywałam żenujące braki w wykształceniu, nie kończyłam wyższych studiów, głowę miałam zaprzątniętą fantazjami i na skutek dość chaotycznej nauki popełniałam poważne błędy ortograficzne - a mimo to oddała mi do dyspozycji całą stronę, z jednym tylko warunkiem, że mam być dowcipna, bo wśród tylu artykułów zaangażowanych brakowało czegoś lekkiego. Zgodziłam się nie zdając sobie sprawy, jak trudno jest pisać żartem na zamówienie. W życiu prywatnym my, Chilijczycy, łatwo się śmiejemy

i wymyślamy kawały, ale na forum publicznym jesteśmy narodem ponurych tępaków, sparaliżowanych obawą przed śmiesznością, co bardzo mi pomogło, bo nie miałam za dużej konkurencji. Na mojej kolumnie przedstawiałam mężczyzn jako troglodytów i przypuszczam, że gdyby jakiś mężczyzna odważył się pisać z taką zuchwałością o płci przeciwnej, zostałby na publicznym placu zlinczowany przez tłum rozjuszonych kobiet, ale mnie nikt nie traktował na serio. Kiedy wyszły pierwsze numery pisma z reportażami na temat środków antykoncepcyjnych, rozwodów, przerywania ciąży, samobójstw i innych spraw nietykalnych, wybuchł skandal. Nazwiska autorek tych artykułów krążyły z ust do ust, czasami towarzyszyły im wyrazy podziwu, ale najczęściej grymas niechęci. Musiałyśmy znosić wiele napaści i w następnych latach wszystkie moje koleżanki ja nie, bo wyszłam za mieszanej krwi Anglika - rozwiodły się ze swoimi kreolskimi mężami, którzy nie byli w stanie znieść popularności swoich wojowniczo nastawionych żon. Pierwszy raz poczułam się dyskryminowana z powodu mojej płci, kiedy byłam pięcioletnią smarkulą i matka uczyła mnie robić na drutach na ganku domu mojego dziadka, podczas gdy bracia bawili się na topoli w ogrodzie. Moje oporne palce próbowały zasupłać wełnę na drutach, oczka mi spadały, włóczka się plątała, oddychałam głęboko z wysiłku koncentracji, a wtedy matka powiedziała: zsuń nóżki i usiądź ładnie jak panienka. W tym momencie cisnęłam druty daleko i postanowiłam zostać chłopcem; wytrwałam w tym postanowieniu do czasu ukończenia jedenastu lat, kiedy to moje ciało zaczęło się nieubłaganie zmieniać i na widok monumentalnych uszu mojej pierwszej miłości zdradziły mnie hormony. Musiało minąć czterdzieści lat, żebym zaakceptowała moją kondycję kobiety i zrozumiała, że przy podwójnym wysiłku i połowie uznania osiągnęłam to samo, co czasami osiągają niektórzy mężczyźni. Dziś nie zamieniłabym się z żadnym z nich, ale w młodości spotykana na co dzień niesprawiedliwość, uprzykrzała mi życie. Nie chodziło o zazdrość spod znaku Freuda, nie ma powodu, żeby pragnąć tego małego kapryśnego przydatku, jaki posiadają mężczyźni, gdybym coś takiego posiadała, nie wiedziałabym, co z tym fantem robić. Delia pożyczyła mi stos książek północnoamerykańskich i europejskich autorów i kazała przeczytać wszystkie w porządku alfabetycznym, licząc na to, że przewentylują one romantyczne opary w moim mózgu zatrutym nadmiarem powieści, i tak oto powoli zaczęłam się uczyć, jak można wyrazić za pomocą argumentacji głuchą złość, która zawsze mi towarzyszyła. Stałam się doskonałym przeciwnikiem dla wujka Ramona, który musiał uciekać się do swoich najbardziej niecnych krasomówczych pułapek, żeby stawić mi czoło; teraz to ja redagowałam dokumenty w trzech kopiach na papierze z pieczęciami, a on odmawiał mi podpisu. Pewnego wieczoru byliśmy zaproszeni z Michaelem na kolację do znanego socjalistycznego polityka, który zrobił karierę walcząc o sprawiedliwość i równość dla ludu. W jego oczach ten lud składał się wyłącznie z mężczyzn, nawet mu nie przyszło do głowy, że kobiety też są jego częścią. Jego żona piastowała ważną funkcję w wielkiej korporacji i prasa często podawała ją jako rzadki przykład wyemancypowanej kobiety; zupełnie nie wiem, dlaczego wyszła za takiego supermacha. Inni zaproszeni goście również należeli do świata polityki i kultury i byli od nas dziesięć lat starsi; wcale nie pasowaliśmy do tak dostoj nego towarzystwa. Przy stole ktoś pochwalił moje satyryczne felietony, zapytał, czy mam zamiar pisać na serio, na co ja w momencie natchnienia odparłam, że chciałabym zrobić wywiad z niewierną żoną. Grobowa cisza zaległa w jadalni, skonfundowani goście utkwili wzrok w talerzach i przez długi czas nikt nie powiedział ani słowa. W końcu gospodyni domu podniosła się i poszła do kuchni, żeby przygotować kawę, a ja wyszłam za nią pod pretekstem, że chcę jej pomóc. Kiedy ustawiałyśmy filiżanki na tacy, powiedziała mi, że jeśli

obiecam dotrzymać tajemnicy i nigdy nie wyjawię jej nazwiska, to ona jest gotowa udzielić mi wywiadu. Następnego dnia zjawiłam się z magnetofonem w jej biurze, przestrzennej sali w budynku ze szkła i aluminium w samym centrum miasta, gdzie królowała bez damskich rywalek na kierowniczym stanowisku wśród tłumu technokratów w szarych garniturach i krawatach w paski. Przyjęła mnie bez śladu zakłopotania, szczupła, elegancka, w krótkiej spódnicy, swobodnie uśmiechnięta, ubrana w kostium typu Chanel ze złotym łańcuchem owiniętym kilka razy wokół szyi, gotowa opowiedzieć swoją historię bez skrupułów i wyrzutów sumienia. W listopadzie tamtego roku pismo zamieściło dziesięć linijek na temat zabójstwa Che Guevary, które wstrząsnęło światem, i cztery strony mojego wywiadu z niewierną żoną, które zatrzęsły ospałym społeczeństwem chilijskim. W ciągu tygodnia podwojono nakład, a mnie przyjęto w skład redakcji jako pracownika etatowego. Przyszło tysiące listów od różnych organizacji religij nych i od wybitnych polityków prawicowych przerażonych złym przykładem, jakim może być taki publiczny brak wstydu, ale były też listy od czytelniczek wyznających swoje własne grzechy. Dziś trudno uwierzyć, że coś tak banalnego mogło wywołać podobną reakcję, przecież niewierność jest tak stara jak sama instytucja małżeństwa. Nikt nie mógł darować kobiecie, która udzieliła wywiadu, że do zdrady małżeńskiej popchnęły ją te same motywy, jakimi kierują się mężczyźni: okazja, nuda, uraza, kokieteria, wyzwanie, ciekawość. Bohaterka mojego wywiadu nie była żoną brutalnego pijaka ani inwalidy na wózku, nie cierpiała również rozterek nieszczęśliwej miłości; w jej życiu nie było tragedii, po prostu nie widziała ważnych powodów, dla których miałaby dochowywać wierności mężowi, który sam ją zdradzał. Wiele osób było zaszokowanych jej doskonałą organizacją, wynajmowała dyskretny apartament na spółkę z dwiema przyjaciółkami, utrzymywały go w idealnym stanie i korzystały z niego na zmianę w ciągu tygodnia, przyprowadzając tam swoich kochanków; w ten sposób unikały hoteli i ryzyka, że mogą być rozpoznane. Nikomu nawet się nie śniło, że kobieta może korzystać z takiej wygody, własny apartament dla miłosnych schadzek to był przywilej mężczyzn, nawet istniała na to francuska nazwa: garsoniera. W czasach młodości mojego dziadka były one dość rozpowszechnione wśród paniczyków, ale teraz mało kto mógł sobie pozwolić na taki luksus i każdy spółkował, jak i gdzie się dało, odpowiednio do możliwości finansowych. W każdym razie nie brakowało pokoi do wynajęcia na szybkie numery i wszyscy dokładnie znali ich ceny i lokalibację. Dwadzieścia lat później, na zakręcie mojej długiej życiowej podróży, gdzieś na końcu świata, bardzo daleko od Chile, spotkałam męża pani w chanelowskim kostiumie. Ten człowiek w pierwszych latach dyktatury wojskowej przeszedł więzienie i tortury i miał ciało i duszę pokryte bliznami. Przebywał wtedy na wygnaniu, z dala od rodziny i szwankował na zdrowiu, bo więzienny chłód zalegał mu wewnątrz ciała i wyżerał kości, ale nie stracił ani swojego uroku, ani nieprawdopodobnej próżności. Ledwo mnie sobie przypominał, jego pamięć zachowała moją osobę tylko z powodu tamtego wywiadu, który go wtedy zafascynował. - Zawsze chciałem wiedzieć, kim była ta niewierna żona - powiedział mi poufałym tonem. Rozmawiałem na ten temat ze wszystkimi moimi przyjaciółmi. Wtedy w Santiago o niczym innym nie mówiono. Z rozkoszą odwiedziłbym tamten apartament, najchętniej z jej dwiema przyjaciółkami do kompletu. Daruj mi brak skromności, Isabel, ale myślę, że te trzy facetki zasłużyły, żeby spotkać prawdziwego mężczyznę. - Jeśli mam być szczera, nigdy im takich nie brakowało.

- Minęło już tyle czasu, nie powiesz mi, kto to był? - Nie. - Powiedz mi przynajmniej, czy ją znam! - Tak... w sensie biblijnym. Praca w piśmie, a później w telewizji, była dla mnie zaworem bezpieczeństwa, który dawał ujście szaleństwu odziedziczonemu po przodkach; bez tego skumulowane ciśnienie doprowadziłoby do wybuchu, a mnie prosto do zakładu dla wariatów. Atmosfera rozsądku, moralizowania, prowincjonalna mentalność i sztywność norm społecznych w Chile tamtej epoki były nie do wytrzymania. Dziadek szybko przyzwyczaił się do mojej publicznej działalności i przestał wyrzucać pisane przeze mnie artykuły do kosza, nie komentował ich, tylko od czasu do czasu pytał, co o tym sądzi Michael, i przypominał mi, że powinnam się cieszyć, że mam tak tolerancyjnego męża. Nie podobała mu się moja reputacja feministki ani moje długie suknie i dziwaczne kapelusze, a tym bardziej mój stary citroen pomalowany jak zasłonka nad wannę, ale wybaczał mi te ekstrawagancje, bo w życiu codziennym dobrze spełniałam rolę matki, żony i gospodyni domowej. Dla nieodpartej przyjemności zaszokowania bliźnich byłabym skłonna defilować po ulicy z biustonoszem zawieszonym na kiju od szczotki - oczywiście sama, bo nie znalazłabym nikogo do towarzystwa - ale w życiu prywatnym wymyśliłam na własny użytek przepis na wieczną domową szczęśliwość. Rano przynosiłam mężowi śniadanie do łóżka, wieczorem czekałam na niego wystrojona i z oliwką do jego martini w zębach, w nocy przygotowywałam mu garnitur i koszulę na następny dzień, glansowałam buty, obcinałam włosy i paznokcie i kupowałam mu ubranie, tak że nawet nie musiał się trudzić i wcześniej przymierzać, identycznie postępowałam w stosunku do dzieci. Z mojej strony nie była to tylko głupota, ale także nadmiar energii. Od hipisów przejęłam zewnętrzne oznaki, w rzeczywistości żyłam jak mrówka robotnica, pracując po dwanaście godzin na dobę, żeby opłacić rachunki. Jedyny raz, kiedy spróbowałam marihuany, którą poczęstował mnie prawdziwy hipis, zrozumiałam, że to nie dla mnie. Wypaliłam sześć skrętów naraz i nie ogarnęła mnie żadna oszałamiająca euforia, o której tyle słyszałam, czułam tylko ból głowy; moje pragmatyczne baskijskie geny są odporne na łatwe narkotyczne szczęście. Wróciłam do telewizji, tym razem z satyrycznym programem feministycznym, i współpracowałam z jedynym w kraju pismem dla dzieci, którym potem kierowałam, kiedy jego założyciel zmarł nagłą śmiercią. Przez całe lata robiłam wywiady z mordercami, jasnowidzami, prostytutkami, nekrofilami, szarlatanami, samozwańczymi świętymi od niejasnych cudów, nienormalnymi psychiatrami i żebraczkami o sztucznych kikutach, wypożyczających noworodki, żeby wzruszyć miłosierne dusze. Publikowałam przepisy kuchenne wymyślane w chwili natchnienia i od czasu do czasu improwizowałam horoskopy kierując się datami urodzenia moich znajomych. Nasza pani astrolog mieszkała w Peru i poczta od niej często się spóźniała albo ginęła gdzieś na wertepach przeznaczenia. Pewnego razu, kiedy zadzwoniłam do niej reklamując, że mamy horoskop z marca, ale brakuje nam z lutego, odpowiedziała mi, żebyśmy publikowali ten, który mamy, co to za różnica, i że kolejność nie umniejsza wartości produktu; od tamtej pory sama zaczęłam je pisać, ze zbliżonym procentem trafień. Pod pseudonimem Francisca Roman prowadziłam Kącik porad sercowych, co było zadaniem niezwykle trudnym. Z braku osobistego doświadczenia odwoływałam się do intuicji odziedziczonej po Meme i do rad babci Hildy, która oglądała wszystkie modne seriale i była

prawdziwą ekspertką w tych sprawach. W oparciu o tamto archiwum mogłabym dziś napisać wiele tomów powieści, tylko kto wie, gdzie się podziały te szuflady pełne melodramatycznych listów? Nie bardzo rozumiem, jak znajdowałam czas dla domu, dzieci i męża, ale jakoś dawałam sobie radę. W wolnych chwilach szyłam sobie sukienki, pisałam bajki dla dzieci i sztuki teatralne i prowadziłam z matką nieustającą, wprost lawinową korespondencję. W tym czasie Michael był zawsze w zasięgu ręki, zadowolony z tego bezkonfliktowego szczęścia, które sobie zorganizowaliśmy, żyjąc w naiwnym przekonaniu, że jeśli będziemy przestrzegać norm, to wszystko pozostanie w porządku na zawsze. Wyglądał na zakochanego, a ja z pewnością byłam w nim zakochana. Był ojcem wyrozumiałym i trochę nieobecnym; w każdym razie do mnie należało karanie, nagradzanie, zakładano, że od wychowywania dzieci są matki. Nie starczyło mi feminizmu, żeby dzielić z kimś domowe zajęcia, prawdę mówiąc taki koncept w ogóle nie przychodził mi do głowy, sądziłam, że wyzwolenie polega na wejściu w świat i przejęciu na siebie obowiązków mężczyzny, ale nie pomyślałam, że idzie również o to, żeby przekazać komuś część własnych obciążeń. Efektem było straszliwe przemęczenie, to samo spotkało miliony kobiet z mojego pokolenia, które dziś kwestionują podstawy ruchu feministycznego. Z naszego domu zaczęły znikać meble, a w ich miejsce pojawiały się wątpliwej jakości antyki z rynku perskiego, gdzie pewien syryjski kupiec wymieniał stare graty na męskie garnitury; w miarę jak Michael zostawał bez ubrań, mieszkanie zapełniało się obtłuczonymi nocnikami, maszynami do szycia na pedał, kołami od karet i gazowymi latarniami. Teściowie, przerażeni widokiem różnych typów przewijających się przez nasz dom, robili co w ich mocy, aby ustrzec swe wnuki przed potencjalnym zagrożeniem. Moja twarz pokazująca się w telewizji i moje nazwisko na łamach pisma były otwartym zaproszeniem dla różnych dziwaków, takich jak pewien urzędnik pocztowy, który utrzymywał korespondencję z Marsjanami, albo dziewczyna, która zostawiła swoją nowo narodzoną córeczkę na biurku w mojej redakcji. Dziewczynka była u nas przez jakiś czas i już zdecydowaliśmy się na jej adopcję, ale pewnego wieczoru, kiedy byliśmy w pracy, jej rodzeni dziadkowie uprowadzili ją pod eskortą policji. Pewien górnik z północy, jasnowidz na etacie, który od ciągłego przepowiadania katastrof stracił rozum, przez dwa tygodnie spał na sofie w naszym salonie, dopóki nie skończył się strajk państwowej służby zdrowia. Nieszczęśnik przyjechał do stolicy, gdzie miał być przyjęty do szpitala psychiatrycznego właśnie w dniu, kiedy ogłoszono strajk. Miał mało pieniędzy i nikogo nie znał, ale dzięki proroczemu darowi nie tkniętemu przez chorobę, potrafił dotrzeć do jednej z niewielu osób gotowych udzielić mu pomocy w tym nieprzyjaznym mieście. Temu człowiekowi brak piątej klepki, może chwycić za nóż i wszystkich powyrzynać, przestrzegała nas przerażona Granny. Zabrała wnuki do siebie i mieszkały z nią przez czas wizyty jasnowidza, który zresztą okazał się być zupełnie nie groźny, a może nawet uratował nam życie. Przepowiedział, że w silnym trzęsieniu ziemi zawali się część ścian naszego domu. Michael przejrzał wszystko dokładnie, poumacniał niektóre miejsca i kiedy nadszedł wstrząs, zawalił się tylko mur na patio przygniatając dalie i królika sąsiadów. Granny i babcia Hilda pomogły mi wychowywać dzieci, Michael dał im poczucie bezpieczeństwa i wpoił uczciwość, szkoła je wykształciła, a resztę uzyskały dzięki swym żywym umysłom i wrodzonym talentom. Ja tylko próbowałam je trochę rozbawić. Ty, Paulo, byłaś mądrą dziewczynką. Od najmłodszych lat ujawniałaś nauczycielskie powołanie, a twemu bratu, psom i lalkom przypadły role uczniów. Czas wolny od pedagogicznych zajęć dzieliłaś pomiędzy zabawy z Granny, wizyty w pobliskim domu opieki społecznej i lekcje szycia u babci Hildy. Mimo że moja matka przysyłała ci ze

Szwajcarii wytworne sukienki z haftowanego batystu, ty chodziłaś jak sierota, w źle uszytych szmatkach własnej roboty. W czasie gdy teść emeryt poświęcał całe godziny na rozwiązywanie kwadratury koła i innych tasiemcowych problemów maten1atycznych, Granny cieszyła się swoimi wnukami w prawdziwej orgii babcinej miłości; wdrapywali się razem na poddasze, gdzie urządzali zabawy w bandytów, wchodzili potajemnie do prywatnego klubu i kąpali się w basenie albo, ubrani w moje nocne koszule, organizowali kiczowate przedstawienia teatralne. Z tą cudowną kobietą spędzałaś lato na pieczeniu ciasteczek, a zimę na dzierganiu szalików w paski dla twoich przyjaciół z domu starców; później, kiedy wyjechaliśmy z Chile, pisałaś do nich listy tak długo, aż wszyscy ci przyszywani pradziadkowie wymarli z samotności. To były najlepsze i najbardziej bezpieczne lata naszego życia. Nicolas i ty przechowywaliście te szczęśliwe wspomnienia jak skarby, które pomogły wam przetrwać trudny czas, kiedy z płaczem prosiliście, żebyśmy wrócili do Chile. Ale wtedy nie było możliwości powrotu, Granny spoczywała już pod krzakiem jaśminu, jej mąż zagubił się w labiryncie starczej demencji, przyjaciele nie żyli albo rozpierzchli się po świecie, a dla nas nie było miejsca w tym kraju. Tylko dom został. Jeszcze stoi nienaruszony do tej pory. Niedawno poszłam go obejrzeć i byłam zdumiona, że jest tak mały, wygląda jak dom dla lalek z wyłysiałą peruką na dachu. Michael wykazywał wobec mnie godną podziwu cierpliwość, nie wytrącały go z równowagi ani plotki, ani krytyczne uwagi na mój temat, nie mieszał się do moich projektów, choćby były nie wiem jak niedorzeczne, i lojalnie wspierał mnie nawet w błędach, jednak nasze drogi zaczęły się coraz bardziej i bardziej rozchodzić. Kiedy ja obracałam się wśród feministek, intelektualistów i artystycznej cyganerii, on zajmował się swoimi projektami, obliczeniami, budową domów, partyjkami szachów i grą w brydża. Zostawał w biurze do późnych godzin wieczornych, bo wśród chilijskich profesjonalistów należy do dobrego tonu pracować od rana do nocy i nie brać urlopu, w przeciwnym razie oskarża się ich o mentalność biuralisty, która w prywatnym przedsiębiorstwie prowadzi do nieuchronnej klęski. Był dobrym przyjacielem i dobrym kochankiem, ale nie zostało mi po nim zbyt wiele wspomnień, rozmył mi się jak nieostra fotografia. Wyrośliśmy w tradycji, że mąż utrzymuje rodzinę, a kobieta zajmuje się domem i dziećmi, ale w naszym przypadku było trochę inaczej; ja zaczęłam pracować wcześniej niż on i pokrywałam dużą część wydatków, jego pensja szła na spłatę długu i na inwestycje, moja rozpływała się w codzienności. On w każdym przypadku pozostał wiernym sobie, w ciągu życia niewiele się zmienił, a ja zbyt często go zaskakiwałam, płonął we mnie niepokój, wszędzie widziałam niesprawiedliwość, chciałam zmienić świat i broniłam tylu najróżniejszych spraw naraz, że sama zaczynałam się w tym gubić, a moje dzieci żyły w stanie permanentnego zamętu. W dziesięć lat później, kiedy urządziliśmy się w Wenezueli i moje ideały były mocno, nadszarpnięte na skutek emigracyjnych przeżyć, zapytałam te dzieci - wyrosłe w epoce hipisów wśród socjalistycznych marzeń - jak chciałyby żyć, i oboje odpowiedzieli mi jednocześnie, nie uzgadniając tego między sobą: jak bogaci burżuje. Wujek Ramón i moja matka wrócili ze Szwajcarii w tym samym roku, kiedy zmarł mój ojciec. Ojczym, wspinając się wolno po szczeblach kariery dyplomatycznej, osiągnął wysokie stanowisko w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Zabierał wnuki do pałacu rządowego i mówił im, że to jego osobista rezydencja, sadzał je w długiej Jadalni Ambasadorów z pluszowymi kotarami i portretami bohaterów narodowych, gdzie kelnerzy w białych rękawiczkach podawali im sok pomarańczowy. Kiedy miałaś siedem lat, zadano ci w szkole wypracowanie na temat rodziny i napisałaś, że jedyną interesującą postacią w twojej rodzinie jest wujek Ramón, książę i potomek Jezusa Chrystusa, właściciel pałacu ze służbą w liberii i uzbrojonymi strażami. Nauczycielka podała mi adres

dziecięcego psychiatry, ale twój honor został uratowany wkrótce potem, tego dnia, kiedy miałam zaprowadzić cię do dentysty i zupełnie o tym zapomniałam. Przez kilka godzin czekałaś przed drzwiami szkoły, podczas gdy nauczycielka bezskutecznie próbowała się skontaktować z twoim ojcem i ze mną, aż w końcu zadzwoniła do wujka Ramona. Proszę powiedzieć Pauli, żeby się nie ruszała, zaraz po nią przyjadę, odpowiedział, i rzeczywiście po pół godzinie zjawiła się rządowa oflagowana limuzyna z dwoma policjantami eskortującymi ją na motorach, wysiadł z niej szofer z czapką na ręku, otworzył tylne drzwi, z których wyłonił się twój dziadek w czarnej pelerynie na wielkie uroczystości, po którą w przystępie poetyckiego natchnienia specjalnie pojechał do domu, i z mnóstwem medali na piersiach. Nie zapamiętałaś tych strasznych godzin oczekiwania, córeczko, tylko tę wielkopańską świtę i twarz twojej nauczycielki, która była tak zdezorientowana, że przywitała wujka Ramona zgięta w głębokim ukłonie. Mój ojciec zmarł nagle, nie miał czasu na podsumowanie wielkich czynów i niecnych postępków swojego życia, bo fala krwi zalała mu najgłębsze zakamarki serca i upadł na ulicy, gdzie leżał jak bezdomny nędzarz. Służby miejskie zabrały go i zawiozły do kostnicy, gdzie zrobiono sekcję i stwierdzono przyczynę śmierci. Gdy przeglądano zawartość jego kieszeni natrafiono na jakieś papiery, skoj arzono osoby i zawiadomiono mnie, że mam zidentyfikować zwłoki. Kiedy usłyszałam nazwisko, nie sądziłam, że chodzi o mojego ojca, o którym od tylu lat w ogóle nie myślałam - w moim życiu nie było żadnych śladów jego obecności, nawet nie czułam żalu, że mnie opuścił - tylko o mojego brata, który ma na drugie imię Tomas i w tamtych czasach zaginął razem z ową tajemniczą sektą argentyńskiego Mesjasza. Od miesięcy nie mieliśmy od niego żadnych wiadomości i zgodnie z rodzinną skłonnością do tragizowania, przypuszczaliśmy najgorsze. Matka na próżno usiłowała wszelkimi możliwymi sposobami ustalić adres i była skłonna uwierzyć plotkom, że jej syn przystał do kubańskich rewolucjonistów, bo myśl, że poszedł w ślady nieżyjącego Che Guevary, była jej bliższa niż ta, że mógłby zostać zahipnotyzowany przez jakiegoś fałszywego proroka. Zanim poszłam do kostnicy, zadzwoniłam do ministerstwa do wujka Ramona i wyjąkałam z trudem, że mój brat nie żyje. W tym upiornym budynku zjawiłam się pierwsza i obojętny urzędnik zaprowadził mnie do zimnej sali, gdzie na łóżku leżały przykryte zwłoki. Po zdjęciu prześcieradła zobaczyłam nagiego sinego grubasa, ze szwem tapicerskim biegnącym od szyi aż do przyrodzenia, z którym nie poczułam się w najmniej - szym nawet stopniu związana. W chwilę później nadszedł wujek Ramón, rzucił okiem na zwłoki i stwierdził, że to mój ojciec. Podeszłam jeszcze raz i uważnie przyjrzałam się jego twarzy, bo już nigdy nie miała nam się trafić okazja do ponownego spotkania. Tego dnia dowiedziałam się o istnieniu starszego przyrodniego brata, którego mój ojciec miał z jakąś kochanką, bardzo podobnego do chłopaka, w którym zakochałam się na lekcjach matematyki, kiedy miałam piętnaście lat. Dowiedziałam się też o trójce młodszych dzieci, które miał z trzecią kobietą i którym jak na ironię dał nasze imiona. Wujek Ramón zajął się pogrzebem i sporządził dokument, w którym zrzekaliśmy się jakiegokolwiek spadku na rzecz tej drugiej rodziny; Juan i ja podpisaliśmy go natychmiast i zaraz też podrobiliśmy podpis Pancha, żeby uniknąć kłopotliwej zwłoki. Następnego dnia szliśmy za trumną tego obcego człowieka alejką cmentarza komunalnego, nikt poza nami nie zjawił się na tym skromnym pogrzebie, ojciec zostawił na świecie niewielu przyjaciół. Nigdy potem nie miałam kontaktu z moim przyrodnim rodzeństwem. Kiedy myślę o ojcu, widzę go tylko, jak leży martwy, nieskończenie samotny w tej lodowatej kostnicy. Trup mojego ojca nie był pierwszym, jakiego widziałam z bliska w moim życiu. Z daleka widywałam

ciała leżące na ulicy podczas wojennych zamieszek w Libanie i w początkowej fazie rewolucji w Boliwii, ale bardziej przypominały mi one marionetki niż prawdziwych ludzi, śmierci Meme nie pamiętam, a po wujku Pablo nie pozostał żaden ślad. Jedyny realny nieboszczyk pojawił się w moim dzieciństwie, kiedy miałam osiem lat, i w okolicznościach, których nie sposób zapomnieć. Tamtej nocy 25 grudnia 1950 roku długie godziny leżałam bezsennie, z otwartymi oczami, w ciemności pełnej różnych odgłosów wielkiego domu. Moi bracia i stryjeczne rodzeństwo zajmowali piętrowe łóżka w tym samym pokoju, a przez kartonowe ściany słychać było oddechy śpiących w przyległych pomieszczeniach, jednostajny warkot lodówki i cichą bieganinę szczurów. Wiele razy chciałam wstać, wyjść na patio i ochłodzić się słonym wiatrem wiejącym od morza, ale powstrzymywała mnie myśl o masowych przemarszach ślepych karaluchów. Leżąc w pościeli wiecznie lepkiej od nadmorskiej wilgoci dotykałam mojego ciała zdumiona i przerażona, a obrazy tego niesamowitego popołudnia przelatywały mi przed oczami jak szalone na tle bladej księżycowej poświaty wpadającej przez okno. Czułam jeszcze wilgotne usta tego mężczyzny na szyi, jego szept przy moim uchu. Z daleka dobiegał głuchy pomruk oceanu i co jakiś czas ulicą przejeżdżał samochód, oświetlając na krótko szpary w roletach. W piersiach dudnił mi dzwon, czułam na nich ciężar kamiennej płyty, straszliwa macka sięgnęła mojej szyi i zaciskała się na niej. W nocy można diabła zobaczyć w lustrze... W tym pokoju nie było żadnego lustra, jedynie I w łazience wisiało podłużne zaśniedziałe lusterko, w którym mama malowała sobie usta, a do którego ja nie mogłam dosięgnąć; ale Zły może też mieszkać gdzie indziej, mówiła mi przecież Margara, może czyhać w ciemności na ludzkie grzechy i zamieszkać w ciele zepsutych dziewczynek, żeby wyżerać im wnętrzności. Wkładałam sobie rękę tam, gdzie on wkładał swoją, i natychmiast wyciągałam ją przestraszona, nie rozumiejąc, dlaczego jednocześnie ogarnia mnie i wstręt, i uczucie dziwnej przyjemności. Znowu czułam szorstkie, mocne palce rybaka obmacujące mi ciało, drapanie źle ogolonych policzków, jego zapach i ciężar, słyszałam szeptane do ucha sprośności. Na pewno wystąpiło mi na czole piętno grzechu. Jak to możliwe, że nikt tego nie zauważył? Po przyjściu do domu nie śmiałam spojrzeć w oczy matce ani dziadkowi, schowałam się przed Margarą i udając ból brzucha poszłam wcześniej do łóżka, ale przedtem wzięłam długą kąpiel, szorując się cała niebieskim mydłem do prania bielizny, jednak nic nie było w stanie zmyć ze mnie hańby. Nieczysta, już na zawsze zostanę nieczysta... A jednak nawet nie przyszło mi do głowy, żeby zlekceważyć polecenie tamtego mężczyzny, następnego dnia miałam znowu spotkać się z nim na ścieżce obrośniętej geraniami i iść za nim jak zaklęta do lasu, choćby miało mnie to kosztować życie. Jeśli twój dziadek się dowie, zabije mnie - ostrzegał rybak. Moje milczenie było sprawą świętą, ponosiłam odpowiedzialność za jego życie. To zbliżające się drugie spotkanie napawało mnie strachem, ale jednocześnie fascynowało, co może być poza grzechem? Godziny ciągnęły się bez końca, wsłuchiwałam się w oddechy braci i kuzynów i obliczałam, ile czasu jeszcze upłynie, zanim nadejdzie świt. Mogłam wstać dopiero z pierwszymi promieniami słońca, bo przy świetle karaluchy uciekają do swoich kryjówek. Byłam głodna, myślałam o słoiku z kajmakiem i ciasteczkach w kuchni, czułam chłód i naciągałam na siebie ciężkie koce, ale za chwilę robiło mi się duszno od żaru występnych wspomnień i majaczeń o tym, co miało się zdarzyć. Następnego dnia rano, kiedy cała rodzina jeszcze spała, wstałam cichutko, ubrałam się i wyszłam na patio, okrążyłam dom i weszłam do kuchni tylnymi drzwiami. Na hakach wbitych w ściany wisiały

żelazne i miedziane garnki, na stole z szarego granitu stało wiadro z morską wodą pełne świeżych krewetek i torba z chlebem z poprzedniego dnia. Nie mogłam otworzyć słoika z kajmakiem, ale ukroiłam kawałek sera i plaster marmolady z pigwy i wyszłam na drogę, żeby popatrzeć na słońce, które wychylało się zza wzgórza, jak rozżarzona pomarańcza. Sama nie wiedząc dlaczego, ruszyłam w stronę ujścia rzeki, do centrum małego rybackiego miasteczka, gdzie, z uwagi na wczesną porę nie widać było jeszcze żadnych oznak codziennej krzątaniny. Przeszłam obok kościoła, poczty, sklepu, obok osiedla nowych domków z jednakowymi ocynkowanymi dachami i drewnianymi tarasami i wychodzącymi na morze, obok hotelu, gdzie młodzi wieczorami przychodzili na tańce przy dawnej muzyce, bo nowa nie docierała w te strony; minęłam długą handlową ulicę ze straganami na warzywa i owoce, aptekę, sklep z tureckimi materiałami, kiosk z gazetami, bar i nadal i nie spotkałam żywej duszy. Dotarłam do dzielnicy rybackiej z jej drewnianymi chałupkami i prymitywnymi barami serwującymi ryby i małże; suszące się sieci pr:r.ypol11inały niesamowite pajęczyny, a łodzie odwrócone do góry dnem czekały na piasku, aż ich właściciele dojdą do siebie po świątecznej libacji, żeby ruszyć w morze. Usłyszałam głosy i zobaczyłam jakichś ludzi stojących obok ostatniej chaty, tam gdzie rzeka wpada do morza. Słońce wzeszło już wysoko i szczypało mi ramiona jak hurma piekących mrówek. Zjadłam ser z marmoladą, doszłam do końca ulicy i zbliżyłam się ostrożnie do niewielkiego kręgu osób, próbując przedostać się do środka, ale ktoś mnie odepchnął. W tym momencie nadjechało na rowerach dwóch karabinierów, jeden zagwizdał, a drugi krzyknął, żeby się rozejść, do jasnej cholery, bo przyjechała władza. Ludzie rozstąpili się pospiesznie i zobaczyłam rybaka leżącego na ciemnym piasku z dna rzeki, twarzą do ziemi, z rozrzuconymi rękoma, w tych samych czarnych spodniach, białej koszuli i klapkach, które miał na sobie poprzedniego dnia, kiedy zaprowadził mnie do lasu. Jeden z policjantów powiedział, że uderzono go w głowę, i wtedy dostrzegłam plamę zaschniętej krwi na uchu i szyi. Coś rozerwało mi się w piersiach i wewnątrz poczułam gorzki smak grejpfrutów, skuliłam się wstrząsana gwałtownymi konwulsjami, upadłam na kolana i zwymiotowałam na piasek melanż sera, marmolady i winy. Ktoś krzyknął: Co ta dziewczynka tu robi? - i czyjaś ręka próbowała mnie chwycić za ramię, ale zerwałam się i zaczęłam biec jak oszalała. Biegłam i biegłam z kłującym bólem w boku i gorzkim smakiem w ustach nie zatrzymuj ąc się ani na chwilę, dopóki nie zobaczyłam czerwonych dachów naszego domu, i wtedy upadłam na ziemię w przydrożnych krzakach i zwinęłam się w kłębek. Kto mnie widział w lesie z rybakiem? Skąd się o tym dowiedział Tata? Nie mogłam myśleć, wiedziałam tylko tyle, że ten człowiek już nigdy nie wypłynie w morze na połów, że leży na piasku martwy, płacąc za grzech popełniony przez nas oboje, że ja jestem wolna i nie muszę iść na spotkanie, że nie zaprowadzi mnie znowu do lasu. Dużo później dotarły do mnie odgłosy z domu, służące przygotowywały śniadanie, bracia i kuzyni coś wykrzykiwali. Przejechała oślica mleczarza dzwoniąc bańkami, potem posłaniec przywiózł chleb na trzykołowym rowerze, a Margara mrucząc coś pod nosem wyszła na zakupy. Przemknęłam się na patio zarośnięte hortensjami, umyłam ręce i twarz w strumyku spadającym ze zbocza, poprawiłam nieco włosy i weszłam do salonu, gdzie dziadek siedział już w swoim fotelu z gazetą w ręku nad filiżanką gorącej kawy z mlekiem. Dlaczego tak na mnie patrzysz? - powitał mnie z uśmiechem. Dwa dni później, kiedy zezwolił na to lekarz sądowy, urządzono czuwanie nad trumną rybaka w jego skromnej chacie. Całe miasteczko, nie wyłączając letników, wyległo, żeby go zobaczyć, tu rzadko zdarzało się coś interesującego i nikt nie chciał przepuścić tak niecodziennej okazji, tym bardziej że było to jedyne zabójstwo w historii tej letniskowej miejscowości od czasów ukrzyżowania malarza. Margara zabrała mnie tam, chociaż mama uważała to za niezdrowe widowisko, ale Tata, który

zaoferował się pokryć koszty pogrzebu, stwierdził, że śmierć jest rzeczą naturalną i lepiej przyzwyczajać się do niej od najmłodszych lat. O zmierzchu wdrapałyśmy się na wzgórze i dotarłyśmy do zbitej z desek chałupy ozdobionej papierowymi girlandami, chilijską flagą i rachitycznymi gałązkami kwiatów z nadmorskich ogródków. Kiedy weszłyśmy do środka, rozstrojone gitary już zawodziły tęsknie i zgromadzeni ludzie, odurzeni tanim winem przysypiali na słomianych krzesłach ustawionych wokół trumny, zwyczajnej skrzyni z nieoheblowanych sosnowych desek, oświetlonej czterema świecami. Matka, w żałobie, mrucząc półgłosem modlitwy przerywane szlochem i przekleństwami, podtrzymywała ogień na węglowej kuchni, gdzie gotowała wodę w czarnym od sadzy imbryku. Sąsiadki zbierały filiżanki, żeby podać herbatę, a młodsi bracia, z przylizanymi włosami, w odświętnych butach, ganiali się po podwórzu między kurami i psami. Na zagraconej komodzie stała fotografia rybaka w mundurze wojskowym, przepasana czarną wstążką. Zanim pogrzebano zwłoki, rodzina i przyjaciele całą noc czuwali na zmianę przy trumnie, jedli to, co kobiety przyniosły ze swych domów, trącali fałszywie struny gitary i pijani na smutno wspominali nieboszczyka plączącymi się językami. Margara weszła mamrocząc coś przez zęby i ciągnąc mnie za rękę, bo zostawałam z tyłu. Kiedy stanęłyśmy naprzeciwko trumny, kazała mi podejść bliżej i zmówić Ojcze nasz za zmarłego, bo, jak twierdziła, dusze zamordowanych nigdy nie znajdują spokoju i przychodzą nocą dręczyć żywych. Na białym prześcieradle leżał człowiek, który trzy dni temu dotykał mnie w lesie. Spojrzałam na niego najpierw z dławiącym strachem, a potem z ciekawością, szukając znajomych rysów, ale nie mogłam ich odnaleźć. Nie zobaczyłam twarzy mężczyzny, z którym grzeszyłam, tylko siną maskę z umalowanymi ustami, włosy, z przedziałkiem na środku, były sztywne od brylantyny, w dziurkach od nosa miał dwie kulki waty, a głowę obwiązaną chustką dla podtrzymania opadającej szczęki. Chociaż popołudniami szpital zapełnia się ludźmi, w soboty i niedziele rano wydaje się pusty. Przychodzę, kiedy jeszcze jest ciemno, obciążona skumulowanym zmęczeniem z całego tygodnia, i przyłapuję się na tym, że powłóczę nogami i ciągnę torbę po podłodze, kompletnie wyczerpana. Przechodzę przez wciąż te same wyludnione korytarze, gdzie nawet stukot mego serca odbija się echem, i wydaje mi się, że idę po pasie transmisyjnym biegnącym w odwrotną stronę, nie posuwam się do przodu, wciąż stoję w miejscu, coraz bardziej zmęczona. Idę szepcząc wymyślone przeze mnie zaklęcia i w miarę jak zbliżam się do budynku, do korytarza zagubionych kroków, do twojej sali i twojego łóżka, serce ściska mi strach. Jesteś jak duże niemowlę, Paulo. Dwa tygodnie temu opuściłaś oddział intensywnej opieki medycznej i niewiele się zmieniło. Przyjechałaś na ogólną salę bardzo spięta, jakby przerażona, i powoli, powoli uspokoiłaś się, ale nie ma oznak inteligencji, leżysz nieruchomo ze wzrokiem utkwionym w okno. Jeszcze nie jestem zrozpaczona, wierzę, że pomimo fatalnych prognoz wrócisz do nas i choć nie tak błyskotliwa i wesoła jak kiedyś, może będziesz mogła wieść życie prawie normalne i być szczęśliwa, ja się tym wszystkim zajmę. Wydatki przeszły wszelkie oczekiwania, chodzę do banku i wymieniam pieniądze, które ulatniają się z mojej torby tak szybko, że nie nadążam zauważyć, kiedy znikają, ale wolę nie robić rachunków, to nie jest czas na oszczędności. Muszę znaleźć jakiegoś fizykoterapeutę, bo w szpitalu prawie z tobą nie ćwiczą, od czasu do czasu przychodzą dwie rozkojarzone dziewczyny i przez dziesięć minut bez większej ochoty poruszają ci to ręce, to nogi, według niejasnych wskazówek energicznego wąsacza, który wygląda na ich szefa, ale ciebie widział tylko raz. Jest wielu pacjentów i mało pieniędzy, więc ja sama robię z tobą ćwiczenia. Cztery razy dziennie zmuszam twoje ciało do ruchu, zaczynam od palców u nóg, jeden po drugim, i idę w górę, wolno i z wysiłkiem, bo wcale nie jest łatwo rozewrzeć ci dłonie albo zgiąć kolana czy łokcie; siadam na łóżku i klepię cię po plecach, żeby oczyścić ci płuca, nawilżam

wodą kropelka po kropelce twoje gardło, bo centralne ogrzewanie bardzo wysusza powietrze na sali, żeby zapobiec przykurczom mięśni, podkładam ci pod stopy książki i przywiązuję je bandażem, wkładam ci też kawałki gumy między palce u rąk i staram się utrzymać prosto twoją głowę za pomocą zaimprowizowanego kołnierza zrobionego z poduszki podróżnej i plastrów, ale te doraźne działania są żałosne, Paulo, muszę czym prędzej zawieźć cię tam, gdzie mogą ci pomóc, podobno rehabilitacja czyni cuda. Neurolog prosi mnie o cierpliwość, zapewnia, że jeszcze nie można cię nigdzie przewozić, a tym bardziej lecieć z tobą samolotem na drugi koniec świata. Spędzam dzień i sporą część nocy w szpitalu, zaprzyjaźniłam się z chorymi z twojej sali i z ich rodzinami. Elvirze robię masaże i wymyślamy wspólnie język gestów do porozumiewania się, kiedy mylą jej się słowa; pozostałym opowiadam historyjki, a oni w zamian częstują mnie kawą z termosów i kanapkami z szynką przyniesionymi z domu. Kobieta-ślimak została przeniesiona do sali zero, jej koniec już się zbliża. Mąż Elviry powtarza mi często”pani córka jest coraz bardziej ożywiona”, ale czytam w jego oczach, że w głębi duszy sam w to nie wierzy. Opowiedziałam im o tobie i pokazałam ślubne zdjęcia, już dobrze cię znają i niektórzy płaczą po kryjomu, kiedy przychodzi do ciebie Ernesto, obejmuje cię i szepcze ci do ucha. Twój mąż jest tak samo zmęczony jak ja, pod oczami ma fioletowe sińce, stracił na wadze i ubranie na nim wisi. Znowu przyjechał Willie, stara się przyjeżdżać jak najczęściej, żeby ożywić tę długą rozłąkę, która wydaje się być wiecznością. Kiedy cztery lata temu zaczęliśmy nasze wspólne życie, obiecaliśmy sobie nigdy się nie rozstawać, ale los zawzięcie krzyżuje nasze plany. Ten mężczyzna jest uosobieniem siły, ma tyleż zalet co wad, anektuje dla siebie całe otaczające go powietrze i zostawia mnie rozdygotaną, ale jego obecność bardzo dobrze mi robi. Przy nim śpię bez pastylek, ukołysana ciepłem i bezpieczeństwem bijącym z jego ciała. O świcie podaje mi kawę do łóżka, każe jeszcze godzinę pospać, a sam w tym czasie wychodzi do szpitala, żeby zmienić pielęgniarkę odchodzącą z nocnej zmiany. Pojawia się na ogólnej sali w swoich wytartych dżinsach, buciorach drwala, czarnej skórzanej kurtce i berecie kupionym na Plaza Mayor, takim, jaki nosił mój dziadek. Pomimo tego stroju przypomina dawnego genueńskiego żeglarza, obawiam się, że go będą zatrzymywać na ulicy pytając o drogę morską do Nowego Świata. Pozdrawia chorych w hiszpańskim żargonie z meksykańskim akcentem, siada przy twoim łóżku, głaszcze cię po rękach i opowiada, co będziemy robić, kiedy zabierzemy cię do Kalifornii, chorzy przyglądają mu się ze zdumieniem. Willie nie potrafi ukryć niepokoju, w swoim zawodzie adwokata widział niezliczoną ilość różnych przypadków i nie ma wielkiej nadziei, że wyzdrowiejesz, przygotowuje mnie psychicznie na najgorsze. - Weźmiemy ją do nas, jest wiele takich rodzin, nie tylko nas to spotkało, będziemy się nią opiekować, kochać ją i to wyznaczy nam nowe cele, nauczymy się innej formy osiągania szczęścia. Będziemy żyli tak jak dotąd, tylko że wszędzie będziemy ją zabierali ze sobą, jaki to problem? pociesza mnie z tym swoim szlachetnym pragmatyzmem, który mnie urzekł, kiedy go poznałam. - Nie! - odpowiadam nie zdając sobie sprawy, że krzyczę. - Nie mam zamiaru słuchać twoich złowieszczych przepowiedni. Paula wyzdrowieje! - Wpadłaś w obsesję, mówisz tylko o niej, nie możesz o niczym innym myśleć, staczasz się w przepaść z takim impetem, że nie jesteś w stanie się zatrzymać. Nie pozwalasz sobie pomóc, nie chcesz mnie słuchać... Musisz zachować nieco emocjonalnego dystansu pomiędzy wami dwiema, bo inaczej zwariujesz. Jeśli ty zachorujesz, kto zajmie się twoją córką? Proszę, pozwól mi dbać o

ciebie... Wieczorami zjawiają się uzdrowiciele, nie wiem kto ich tutaj przysłał, starają się przekazać ci energię i zdrowie. Na co dzień są zwyczajnymi ludźmi - urzędnikami, technikami, pracownikami umysłowymi, ale w wolnych chwilach studiują nauki ezoteryczne i starają się leczyć siłą swych przekonań. Zapewniają mnie, że są w stanie naładować energią wyczerpane baterie twego chorego ciała, że twoja dusza rozwija się, odnawia, że z tej inercji powstanie inna, lepsza kobieta. Mówią mi, że nie powinnam patrzyć na ciebie oczyma matki, tylko”wewnętrznym” okiem, wtedy zobaczę cię w innej płaszczyźnie, obojętną na strach i okropności tej szpitalnej sali; ale z drugiej strony przygotowują mnie na to, że możesz nie wrócić, jeśli już spełnił się twój los na tym świecie i jesteś gotowa zacząć długą wędrówkę dusz. Należą do jakiejś międzynarodowej organizacji i są w kontakcie z innymi uzdrowicielami, którzy przesyłają ci energię, tak samo jak zakonnice, które zwracają się do innych kongregacji, żeby modliły się za ciebie, mówią, że twoje wyzdrowienie zależy od twojej własnej woli życia, że ostateczna decyzja jest w twoich rękach. Tego wszystkiego nie mam odwagi komentować z moją rodziną w Kalifornii, z pewnością nie mieliby pozytywnego nastawienia do takich duchowych lekarzy. Ernesto też nie akceptuje owej inwazji znachorów, nie chce, żeby z przypadku jego żony robiono publiczny spektakl, ale ja uważam, że oni ci nie zaszkodzą, nawet o nich nie wiesz. Zakonnice też biorą udział w magicznych rytuałach, dzwonią tybetańskimi dzwonkami, palą kadzidła i modlą się do swego chrześcijańskiego Boga i do całego niebieskiego orszaku, sala przygląda się tym metodom leczenia z pewną rezerwą. Nie bój się, Paulo, nie tańczą w spódniczkach z piór i nie zabijają kogutów, żeby opryskać cię krwią, trochę cię tylko wachlują, żeby odegnać złą energię, potem kładą ci dłonie na ciele, zamykają oczy i koncentrują się. Proszą mnie, żebym im pomogła, żebym wyobraziła sobie strumień światła przechodzący przez moją głowę, całe ciało i ręce, skierowany ku tobie, żebym cię wizualizowała zdrową i przestała płakać, bo smutek udziela się otoczeniu i otępia duszę. Nie wiem, czy to ci pomaga, ale jedno jest pewne: samopoczucie ludzi na sali poprawiło się, jesteśmy weselsi. Obiecaliśmy sobie panować nad smutkiem, puszczamy w radio sevillanas, częstujemy się ciasteczkami i prosimy odwiedzających, żeby nie wchodzili z grobowymi minami. Przedłużył się też czas opowiadania historyjek, już nie tylko ja mówię, uczestniczą wszyscy. Najbardziej rozmowny jest mąż Elviry i ma niewyczerpany zasób anegdot, zresztą każdy po kolei opowiada swoje życie, a gdy nie starcza osobistych przeżyć, zaczynamy je tworzyć, w tym wymyślaniu szczegółów i fantazjowaniu doszliśmy do perfekcji i chorzy z innych sal przychodzą nas słuchać. Na łóżku, gdzie przedtem leżała kobieta-ślimak, mamy teraz nową chorą, jest to młoda brunetka, z ciałem pokrytym siniakami i ciętymi ranami, zgwałcona w parku przez czterech zwyrodnialców. Jej rzeczy oznaczone są czerwonym kółkiem, personel nie zbliża się do niej bez rękawiczek, ale my przyjęliśmy ją do naszej dziwnej salowej rodziny, myjemy ją i podajemy jedzenie do ust. Na początku myślała, że znajduje się w zakładzie dla obłąkanych, i trzęsła się nie wysuwając głowy spod kołdry, ale powoli, przy dźwiękach tybetańskich dzwonków, radiowych piosenek i w atmosferze ogólnych osobistych zwierzeń, nabrała lepszego samopoczucia i zaczęła się uśmiechać. Zaprzyjaźniła się z zakonnicami i uzdrowicielami, prosi mnie, żebym czytała jej na głos plotki z europejskich dworów królewskich i świata gwiazd filmowych, bo ona nie może podnieść głowy. Naprzeciwko Elviry leży pacjentka niedawno przywieziona z oddziału psychiatrycznego, nazywa się Aurelia, mają jej operować guz na mózgu, bo cierpi na powtarzające się ataki konwulsji. W dniu wyznaczonym na operację wstała o świcie, ubrała się i umalowała starannie, pożegnała się ze

wszystkimi serdecznym uściskiem i wyszła. Powodzenia, będziemy o pani myśleć, odwagi, niech się pani trzyma, mówiliśmy, kiedy oddalała się korytarzem. Kiedy podjechali z łóżkiem, żeby ją zabrać do pawilonu tortur, już jej nie było, uciekła ze szpitala i wróciła dopiero po dwóch dniach, gdy policja dała za wygraną i przestała jej szukać. Wyznaczono nowy termin operacji, ale tym razem też nie można jej było przeprowadzić, bo Aurelia zjadła chyba z pół szynki, którą przemyciła w torbie, i anestezjolog powiedział, że nawet wariat by jej nie usypiał w tej sytuacji. Teraz chirurg wyjechał na Święta Wielkanocne i kto wie, ile czasu upłynie, zanim znowu będzie do dyspozycji sala operacyj na, na razie nasza przyjaciółka jest poza niebezpieczeństwem. Ona przypisuje swoją chorobę”inkompetencji” swojego męża, ale z jej miny wnioskuję, że chodzi o jego impotencję. Przez to, że jemu nie staje, to mnie mają otwierać czaszkę, wzdycha zrezygnowana, gdyby on robił, co do niego należy, byłabym szczęśliwa jak zając w kapuście i nie pamiętałabym o żadnych chorobach, najlepszy dowód, że ataki zaczęły się w miodowym miesiącu, kiedy tego drania bardziej interesowało słuchanie meczów bokserskich przez radio niż moja nocna koszula z łabędzim puchem przy szyi. Aurelia tańczy i śpiewa flamenco, mówi do rymu i jak się zagapię, Paulo, to kropi cię swoimi perfumami o zapachu bzu i maluje ci usta szminką. Wyśmiewa się ze wszystkich: z lekarzy, uzdrowicieli i zakonnic; mówi, że to stada sępów. Jeśli tej dzieciny nie uleczyła matczyna i mężowska miłość, widać nie ma już dla niej ratunku, mówi. Od czasu do czasu wpadają policjanci, żeby przesłuchać zgwałconą dziewczynę, i traktują ją tak, jakby nie była ofiarą, tylko sprawczynią zbrodni: Co robiłaś o dziesiątej w nocy w tej dzielnicy? Dlaczego nie krzyczałaś? Byłaś na haju? Sama szukałaś guza, to się teraz nie skarż. Tylko Aurelia ma na tyle odwagi, żeby się im postawić, podchodzi do nich, bierze się pod boki i łaje ich. Nie za to wam płacą, skurczybyki, kobiety zawsze są poszkodowane. Proszę się uspokoić, pani nie ma z tą sprawą nic wspólnego, odpowiadają obrażeni, ale cała sala bije Aurelii brawo, bo kiedy ona nie ma tych swoich napadów, wykazuje zdumiewającą jasność umysłu. Pod łóżkiem trzyma trzy walizki pełne wyzywających sukienek i przebiera się w nie kilka razy dziennie, maluje się jaskrawo i tapiruje sobie tlenione włosy, układając je na kształt falistego tortu, przy byle okazji rozbiera się do naga, żeby zademonstrować swe renesansowe kształty i każe nam zgadywać swój wiek i zapisywać wymiary talii, które nie zmieniły się od czasu, jak była panną, to u niej rodzinne, jej matka też była wybitną pięknością. Nieco zjadliwie dodaje, że wszystkie te wdzięki nie na wiele jej się przydają, bo przecież ma męża eunucha. Kiedy małżonek przychodzi do niej z wizytą i podsypia z nudów na krześle, ona miesza go z błotem, a my wszyscy strasznie się męczymy udając, że nie wiemy, o co chodzi. Willie zbiera informacje, gdzie będzie można cię zawieźć, Paulo, potrzebujemy więcej nauki, a mniej egzorcyzmów, a ja w tym czasie próbuję przekonać lekarzy, żeby ci pozwolili wyjechać, i twojego męża, żeby na to przystał. Nie chce się z tobą rozstawać, ale nie ma innego wyjścia. Rano przyszły dwie dziewczyny z rehabilitacji i zadecydowały, że zabiorą cię pierwszy raz na salę gimnastyczną na parterze. Przygotowałam się, włożyłam biały fartuch i poszłam razem z nimi prowadząc twój wózek, tu się kręci tylu ludzi i od tak długiego czasu widzą mnie na tych korytarzach, że nikt nie podaje w wątpliwość mojej kondycji pielęgniarki. Prowadzącemu gimnastykę wystarczyło jedno pobieżne spojrzenie, żeby ocenić, że nic nie może dla ciebie zrobić, poziom świadomości zero, powiedział, nie reaguje na żadne polecenia i ma otwartą tracheotomię, nie mogę wziąć odpowiedzialności za pacjentkę w takim stanie. To mnie przekonało, żeby zabrać cię czym prędzej z tego szpitala i z Hiszpanii, wprawdzie trudno mi sobie wyobrazić podróż, przewiezienie cię windą przez parę pięter było całą operacją wymagającą wojskowej strategii, a o dwudziestu godzinach w samolocie z Madrytu do Kalifornii nawet boję się myśleć, jednak jakoś trzeba będzie to zrobić. Zdobyłam fotel na

kółkach i z pomocą męża Elviry przywiązałam cię skręconym prześcieradłem do oparcia, bo się przechylasz, jakbyś w ogóle nie miała kości, i zawiozłam cię na chwilę do kaplicy, a potem wyjechałyśmy na taras. Towarzyszyła nam Aurelia ubrana w swój szlafrok z błękitnego aksamitu, w którym przypomina rajskiego ptaka, i po drodze kpiła z ciekawskich, kiedy zbytnio ci się przyglądali, rzeczywiście twój stan jest godny pożałowania, córeczko. Ustawiłam cię twarzą w stronę parku, gdzie zleciało się stado gołębi i dziobało okruszki. Trochę rozweselę Paulę, powiedziała Aurelia i zaczęła śpiewać i kołysać się w biodrach z taką gracją, że dookoła zaraz zgromadziło się sporo ludzi. Nagle otworzyłaś oczy, z początku z wysiłkiem podnosiłaś powieki, odzwyczajona od słońca i świeżego powietrza, którego od tak dawna byłaś pozbawiona, a kiedy zdołałaś skupić rozbiegany wzrok, ukazał ci się widok tej pulchnej matrony w błękitach, tańczącej z pasją sevillanas wśród gromady przestraszonych gołębi. Podniosłaś brwi z wyrazem zdziwienia i nie wiem, co wtedy przebiegło ci przez myśl, bo zaczęłaś płakać z ogromnym smutkiem, był to szloch pełen strachu i bezsilności. Objęłam cię, wytłumaczyłam ci, co zaszło, teraz nie możesz się ruszać, ale powoli do siebie dojdziesz, nie możesz mówić, bo masz dziurę w szyi i powietrze nie dochodzi ci do ust, ale kiedy odłączą ci te rurki, będziemy mogły sobie wszystko opowiedzieć, teraz, na tym etapie, musisz tylko głęboko oddychać, mówiłam, bardzo cię kocham, córeczko, i nigdy nie zostawię cię samej. Powoli uspokajałaś się nie spuszczając ze mnie oczu i myślę, że mnie poznałaś, ale być może tak mi się tylko zdawało. W tym czasie Aurelia dostała swojego ataku drgawek i tak się skończyła nasza pierwsza wycieczka w fotelu na kółkach. Według neurologa ten płacz nic nie znaczy, nie rozumie, dlaczego twój stan się nie zmienia, obawia się uszkodzenia mózgu i zapowiada serię badań począwszy od przyszłego tygodnia. Nie chcę więcej badań, chcę tylko owinąć cię w koc i biec z tobą w ramionach aż na drugi kraniec ziemi, gdzie czeka na ciebie rodzina.

Przeżywam dziwny stan bezwładu. Dni przesuwają się jak ziarenka w cierpliwej klepsydrze, tak wolno, że gubią się w kalendarzu, zdaje mi się, że zawsze mieszkałam w tym zimnym mieście wśród kościołów, pomników, imponujących alei. Zabiegi magiczne nie przynoszą skutku, są jak listy wrzucone w butelce do morza, z nadzieją że na drugim brzegu ktoś je znajdzie i przybędzie na ratunek, ale na razie nie ma odpowiedzi. Przeżyłam czterdzieści dziewięć lat w biegu, w działaniu i w walce o jakieś cele, których nawet nie mogę sobie przypomnieć, goniąc za czymś, co zawsze było gdzieś poza moim zasięgiem. Teraz jestem zmuszona tkwić w bezruchu, w milczeniu; choćbym biegła bez końca, nigdzie nie dobiegnę, choćbym krzyczała, nikt mnie nie usłyszy. Podarowałaś mi, Paulo, ciszę, żebym prześledziła swój pobyt na ziemi, wróciła do przeszłości, tej rzeczywistej i tej wymyślonej, odgrzebała wspomnienia, które nikomu już nic nie mówią, przywołała na pamięć to, co nigdy się nie zdarzyło, ale być może kiedyś się wydarzy. Ty, nieobecna, milcząca i sparaliżowana, jesteś moim przewodnikiem. Czas wlecze się powoli. A może czas wcale nie mija, tylko my mijamy poprzez czas. Mam za dużo dni na refleksje, nic do roboty, tylko czekam i czekam, a ty niezmiennie trwasz w stadium poczwarki w kokonie. Zastanawiam się jakim będziesz motylem, kiedy się obudzisz... Spędzam całe godziny na pisaniu przy twoim łóżku. Mąż Elviry przynosi mi kawę i pyta, dlaczego tyle czasu poświęcam na ten nieskończenie długi list, którego i tak nie możesz przeczytać. Przeczytasz go kiedyś, jestem tego pewna, i będziesz sobie ze mnie kpiła, ot tak, pół żartem, jak zwykle, kiedy chcesz rozproszyć mój sentymentalizm. Patrząc wstecz, śledzę swoje losy i przy odrobinie szczęścia znajdę sens w tym, że jestem taka, a nie inna. Całe swoje życie z niezmiernym wysiłkiem wiosłowałam w górę rzeki; jestem zmęczona, chciałabym zawrócić, odrzucić wiosła i pozwolić, żeby prąd zniósł mnie łagodnie do morza. Moja babka robiła swoje zapiski, żeby zachować ulotne fragmenty dni i oszukać złą pamięć. Ja próbuję oszukać śmierć. Moje myśli kłębią się w nieustającym chaosie, natomiast ty wciąż przebywasz w statycznej teraźniejszości, zupełnie obojętna na niepowodzenia minionego czasu i przepowiednie na przyszłość. Jestem przerażona. Dawniej też nieraz bardzo się bałam, ale zawsze było jakieś wyjście, nawet w czasach terroru wojskowego ratunkiem była emigracja. Teraz jestem w ślepym zaułku, nie ma tu żadnej bramy nadziei i nie wiem, co robić. Wyobrażam sobie, że chciałabyś usłyszeć o najszczęśliwszym okresie twego życia, kiedy żyła Granny, rodzice jeszcze się kochali i twoim krajem było Chile, ale te zapiski dobiegają lat siedemdziesiątych, kiedy wszystko zaczynało się zmieniać. Dopiero o wiele później zdałam sobie sprawę, z historycznego znaczenia tamtych zmian. We wrześniu 1970 roku Salvador Allende został wybrany prezydentem przez koalicję marksistów, socjalistów i komunistów, rozczarowane grupy klas średnich, radykalnych chrześcijan i tysiące ubogich mężczyzn i kobiet skupionych pod sztandarami Frontu Jedności Ludowej, zdecydowanych popierać program reform zmierzających ku socjalizmowi, ale bez naruszania długich tradycji mieszczańskich i demokratycznych kraju. Pomimo ewidentnych sprzeczności tego założenia, fala irracjonalnej nadziei zmobilizowała dużą część społeczeństwa, która spodziewała się, że z tego procesu wyłoni się nowy człowiek, kierujący się wyższymi ideałami, szlachetniejszy, bardziej tolerancyjny i sprawiedliwy. W tej samej chwili, kiedy ogłoszono zwycięstwo Salvadora Allende, jego przeciwnicy przystąpili do sabotażu i w kraju zaszły tragiczne zmiany. W noc wyborów nie wyszłam na ulicę, by świętować triumf z jego zwolennikami: nie chciałam obrazić moich teściów i dziadka, którzy bali się, że w Chile pojawi się nowy Stalin. Allende kandydował trzykrotnie i wygrał dopiero za czwartym razem, mimo powszechnie panującej opinii, że zaprzepaścił swoje szanse w poprzednich nieudanych kampaniach. Nawet Front Jedności

Ludowej zwątpił w niego i o mało nie wybrał na swego przywódcę Pabla Nerudy. Poeta nie miał żadnych ambicji politycznych, czuł się stary i zmęczony, interesowała go tylko jego jedyna miłość poezja; jednak jako zdyscyplinowany członek partii komunistycznej był gotów podporządkować się rozkazom. Kiedy po długich wewnętrznych dysputach między partiami Salvador Allende został w końcu desygnowany na oficjalnego kandydata, Neruda pierwszy odetchnął z ulgą i pospieszył z gratulacjami. Głębokie rozdarcie, które podzieliło kraj na niemożliwe do pogodzenia frakcje, dało się zauważyć już w czasie kampanii wyborczej, kiedy to rozpadały się rodziny, rozchodziły pary i kończyły przyjaźnie. Moj teść oblepił ściany swego domu prawicowymi ulotkami; dyskutowaliśmy zawzięcie, ale nie obrażaliśmy się nawzajem, bo nasza wspólna miłość do Granny i dzieci była silniejsza niż różnice poglądów. W tych czasach teść był jeszcze przystojnym i zdrowym mężczyzną, ale stan jego umysłu powoli się pogarszał, zanim ostatecznie pogrążył się w otchłań niepamięci. Ranki spędzał w łóżku na rozwiązywaniu zadań matematycznych, a potem z wielkim zainteresowaniem oglądał kolejne odcinki trzech seriali telewizyjnych, co zajmowało mu większą część popołudnia; czasami w ogóle się nie ubierał, chodził w pidżamie i w kapciach, a żona przynosiła mu jedzenie na tacy. Przestał panować nad obsesyjnym myciem rąk, skórę miał pokrytą wrzodami, a jego niegdyś wypielęgnowane dłonie upodobniły się do szponów kondora. Był pewien zwycięstwa swojego kandydata, ale czasem zaczynały dręczyć go wątpliwości. Zima ustępowała i w miarę zbliżania się daty wyborów, na drzewach pękało coraz więcej pąków. Granny, zajęta w kuchni przygotowaniem pierwszych wiosennych przetworów i zabawami z dziećmi, nie brała udziału w politycznych dyskusjach, ale bardzo się denerwowała, kiedy dochodziły do niej nasze podniesione głosy. Tamtego roku zdałam sobie sprawę, że moja teściowa popija ukradkiem, ale robiła to tak dyskretnie, że nikt poza mną tego nie zauważył. W dniu wyborów najbardziej zaskoczeni zwycięstwem byli sami zwycięzcy, bo w głębi duszy nie spodziewali się takiego wyniku. W dzielnicy bogatych, za zamkniętymi oknami i drzwiami, pokonani drżeli, że motłoch powstanie przeciwko nim ogarnięty klasową nienawiścią nagromadzoną przez wieki, ale tak się nie stało, zorganizowano tylko pokojowe manifestacje, podczas których lud dawał wyraz swej radości. Tłum, śpiewający, że naród zjednoczony nigdy nie będzie zwyciężony, wyszedł na ulice powiewając chorągiewkami i sztandarami, a w tym czasie personel ambasady Stanów Zjednoczonych zbierał się na sesji zwołanej w trybie pilnym; Amerykanie zaczęli spiskować już rok wcześniej finansując prawicowych ekstremistów i próbując przeciągnąć na swoją stronę pewnych generałów, których podejrzewano o skłonności do puczu. Wojsko w koszarach, w stanie pogotowia, czekało na instrukcje. Wujek Ramón i moja matka bardzo cieszyli się ze zwycięstwa Salvadora Allende, dziadek uznał swoją porażkę i wielkodusznie poszedł go powitać, kiedy ten niespodziewanie jeszcze tej samej nocy zjawił się w domu moich rodziców. Następnego dnia stawiłam się jak zwykle w pracy; gmach trząsł się od przeciwstawnych opinii, a właściciel wydawnictwa cichaczem pakował kamery i przygotowywał prywatny samolot, żeby wyjechać za granicę z rodziną i sporą częścią swego mienia, a w tym czasie szofer pilnował jego wyścigowego włoskiego samochodu, bo ciżba, jakoby rozwścieczona, mogła go porysować. Pracujemy jak gdyby nigdy nic, powiedziała Delia Vergara tym samym tonem, jakim niegdyś w Libanie Miss Saint John oświadczyła, że będziemy ignorować wojnę. I robiliśmy to przez trzy kolejne lata. Następnego dnia o świcie mój teść był jednym z pierwszych, którzy ustawili się w kolejce do banku, żeby wycofać swoje pieniądze, miał zamiar uciec za granicę, jak tylko wylądują w Chile hordy Kubańczyków albo dyktatura sowiecka zacznie rozstrzeliwać obywateli. Ja nigdzie nie pojadę, zostanę tu z dziećmi, zapewniała mnie z płaczem Granny, za plecami swego męża. Wnuki stały się dla niej jedynym sensem

życia. Decyzja o wyjeździe została odłożona, bilety czekały na kominku, ale nie zostały wykorzystane, bo najgorsze wróżby nie sprawdziły się; nikt nie zajął kraju siłą, granice pozostały otwarte, nie było publicznych egzekucji - jak tego obawiał się mój teść - a Granny przysięgła sobie, że żaden marksista nie będzie rozdzielał jej z wnukami, tym bardziej taki, który nosi to samo nazwisko co jej synowa. Ponieważ nie było większości absolutnej, kandydaturę musiał zatwierdzić Kongres. Do tej pory zawsze honorowano zwykłą większość, panowała opinia, że jeden głos może przesądzić o wygranej, ale Front Jedności budził zbyt wiele obaw. Tak czy inaczej, siła tradycji była silniejsza niż strach parlamentarzystów i władza ambasady Stanów Zjednoczonych, toteż Kongres, zdominowany przez Chrześcijańską Demokrację, po długich dyskusjach zredagował dokument, zobowiązujący przyszłego prezydenta do przestrzegania zasad konstytucji. Allende go podpisał i dwa miesiące później został uroczyście przepasany szarfą prezydencką. Po raz pierwszy w historii marksista został wybrany w demokratycznych wyborach, oczy świata zwróciły się na Chile. Pablo Neruda został mianowany ambasadorem w Paryżu, gdzie dwa lata później otrzymał wiadomość, że przyznano mu literacką Nagrodę Nobla. Stary król Szwecji wręczył mu złoty medal, który poeta dedykował wszystkim Chilijczykom,”bo moja poezja jest własnością mojej ojczyzny”. Prezydent Allende mianował wujka Ramona ambasadorem w Argentynie i w ten oto sposób moja matka dostała pod swój zarząd monumentalną budowlę na jedynym wzgórzu Buenos Aires, z licznymi salonami, jadalnią ze stołem na czterdzieści osiem osób, dwiema bibliotekami, dwudziestoma trzema łazienkami i niezliczoną ilością dywanów i dzieł sztuki, zgromadzonych przez poprzednie rządy. Ta wystawność była trudna do wytłumaczenia w przypadku Frontu Jedności, który starał się, by kojarzono go z surowością i prostotą. Było tylu szoferów, kucharzy, kelnerów, pokojówek i ogrodników, że organizacja pracy i wyżywienia tak licznego personelu pomocniczego wymagała wojskowej strategii. Kuchnia pracowała na okrągło przygotowując cocktaile, obiady, herbatki dla pań, oficjalne bankiety i jedzenie dietetyczne dla matki, która z przepracowania zaczęła chorować na żołądek. Chociaż ona sama prawie nic nie brała do ust, wymyślała przepisy, które szeroko rozsławiły kuchnię ambasady. Potrafiła przygotować indyka - w całości, z rozpostartymi piórami ogona i otwartymi oczami - z którego po wyjęciu paru szpilek zdejmowało się skórę jak płaszcz, odkrywając soczyste mięso i środek faszerowany małymi ptaszkami, które z kolei faszerowane były migdałami; to wszystko oddalone było o tysiące lat świetlnych od pamiętnych kawałków wątroby pływających w gorącej wodzie, którą dawano nam na szkolne obiady w Libanie. Na jednej z takich uczt poznałam najsławniejszą wróżkę w Buenos Aires. Siedziała po przeciwnej stronie stołu i przez całą kolację nie spuszczała ze mnie uporczywego wzroku. Wyglądała na sześćdziesiąt lat, miała arystokratyczne rysy i ubrana była na czarno, z pełną prostoty, nieco staromodną elegancją. Wychodząc z jadalni podeszła do mnie i powiedziała, że chce ze mną porozmawiać na osobności. Matka przedstawiła mi ją jako Marię Teresę Juarez i zaprowadziła nas do biblioteki. Kobieta bez jednego słowa usiadła na kanapie i wskazała mi miejsce obok siebie, potem ujęła moje dłonie i przyglądała im się parę minut, które okropnie mi się dłużyły, bo nie wiedziałam, o co jej chodzi, a w końcu przepowiedziała mi parę rzeczy, które sobie zapisałam na kartce i zapamiętałam na zawsze: w twoim kraju poleje się krew, przez dłuższy czas będziesz sparaliżowana czy unieruchomiona, twoim jedynym przeznaczeniem jest pisanie i jedno z twoich dzieci będzie znane w wielu częściach świata. Które? zapytała moja matka. Poprosiła o fotografie, chwilę im się przyglądała i wskazała na ciebie, Paulo. Skoro trzy pierwsze przepowiednie się sprawdziły, myślę, że to ostatnie też będzie prawdą, dlatego

mam nadzieję, że nie umrzesz, córeczko, jeszcze musisz spełnić swoje przeznaczenie. Jak tylko wyjdziesz ze szpitala, mam zamiar odnaleźć tę wróżkę, jeśli jeszcze żyje, i zapytać ją o twoją przyszłość. Wujek Ramón, podchodzący do swojej misji w Argentynie z wielkim entuzjazmem, otworzył drzwi ambasady politykom, intelektualistom, prasie i wszystkim, którzy mogli być pomocni projektowi realizowanemu przez Salvadora Allende. Wspierany przez moją matkę, która w ciągu tych trzech lat dała wiele dowodów swej siły, zmysłu organizacyjnego i odwagi, postanowił unormować trudne stosunki pomiędzy Chile i Argentyną, dwoma sąsiedzkimi krajami, które w przeszłości wiele razy ścierały się ze sobą, a teraz miały jeszcze do przezwyciężenia argentyńskie obiekcje wywołane socjalistycznym eksperymentem chilijskim. Nocami, zamiast spać, wertował księgi inwentaryzacyjne i zawiłe rachunki ambasady bojąc się, by rozrzutność i bałagan nie zrujnowały budżetu. Rządy Frontu Jedności Ludowej obserwowane były bezlitośnie przez jego przeciwników politycznych, czyhających zawsze na najmniejszy pretekst, żeby go zniesławić. Pierwszym zaskoczeniem były dla mego ojczyma wydatki na ochronę, rozpytał się wśród kolegów z korpusu dyplomatycznego i odkrył, że prywatni ochroniarze stanowią w Buenos Aires poważny problem. Początkowo mieli zapobiegać porwaniom czy zamachom, lecz wkrótce wymknęli się spod kontroli i w tamtym czasie było ich już ponad trzydzieści tysięcy, przy czym ich liczba stale rosła. Stanowili prawdziwą uzbrojoną po zęby armię bez szefów, etyki, norm ani przepisów - której celem było zaostrzanie terroru, żeby usprawiedliwić swoje istnienie. Porwanie czy zabójstwo stało się bardzo łatwe; krążyły pogłoski, że wystarczy uzgodnić sumę z ochroniarzami danej osoby i oni brali to na siebie. Wujek Ramón postanowił zaryzykować i zwolnił swoją ochronę, bo wydawało mu się, że przedstawiciel ludowego rządu nie może otaczać się mordercami na etacie. Po krótkim czasie w budynku ambasady wybuchła bomba, która zamieniła lampy i okna w górę szklanego proszku i na zawsze wytrąciła z równowagi szwajcarską sukę mojej matki, ale nikt nie został ranny. Żeby uniknąć skandalu, ogłoszono w prasie, że wadliwa instalacja spowodowała wybuch gazu. Był to pierwszy zamach terrorystyczny, który moi rodzice przeżyli w tym mieście. Cztery lata później musieli z niego uciekać po kryjomu, żeby ratować życie. Kiedy obejmowali ambasadę, nie zdawali sobie sprawy, ile pracy wymaga utrzymanie takiej placówki, najważniejszej dla Chile po ambasadzie Stanów Zjednoczonych, ale postanowili spełniać swoją misję, wykorzystując doświadczenie nagromadzone w ciągu wielu lat służby dyplomatycznej. Swoje zamierzenia wykonali z tak wielką klasą, że potem musieli płacić za to wieloma latami wygnania. W ciągu trzech następnych lat rząd Frontu Jedności Ludowej znacjonalizował bogactwa naturalne kraju - miedź, żelazo, saletrę, węgiel - które zawsze były w obcych rękach, odmawiając zapłaty nawet symbolicznego dolara odszkodowania; dramatycznie rozszerzył rozmiary reformy rolnej rozdając pomiędzy chłopów latyfundia starych, bogatych rodów, co wywołało ich bezprecedensową nienawiść; pozbawił władzy wielkie monopole, które od dziesiątków lat nie dopuszczały żadnej konkurencji na rynek, i zmusił je do ustalenia cen dostępnych dla większości Chilijczyków. Dzieci zaczęły dostawać mleko w szkołach, zorganizowano przychodnie w odległych miejscowościach i podniesiono do sensownego poziomu najniższe płace. Tym zmianom towarzyszyły radosne demonstracje popierające rząd, jednak sami zwolennicy Salvadora Allende nie chcieli przyjąć do wiadomości, że za reformy trzeba będzie zapłacić i że rozwiązaniem nie może być drukowanie nowych pieniędzy. Wkrótce dawały o sobie znać chaos gospodarczy i przemoc polityczna. Za granicą śledzono ten proces z ciekawością, chodziło o mały latynoski kraj, który wybrał drogę pokojowej

rewolucji. Allende poza Chile miał opinię postępowego przywódcy, który pragnie poprawić sytuację ludzi pracy i znieść niesprawiedliwość ekonomiczną i społeczną, ale w kraju połowa społeczeństwa go nienawidziła i wytworzyły się obozy o niemożliwych do pogodzenia opcjach. Stany Zjednoczone przerażone wizją, że chilijskie idee mogłyby zwyciężyć i że socjalizm rozprzestrzeni się nieuchronnie na cały kontynent, obcięły kredyty i wprowadziły blokadę gospodarczą. Sabotaż prawicy i błędy samego rządu doprowadziły do kryzysu o niespotykanych rozmiarach, inflacja osiągnęła tak niewiarygodnie wysoki pułap, że rano nie było wiadomo, ile wieczorem będzie kosztował litr mleka, pieniędzy przybywało, ale niewiele można było za nie dostać, zaczęły się kolejki po zakup podstawowych artykułów, brakowało oleju, pasty do zębów, cukru, opon samochodowych. Nie dało się uniknąć czarnego rynku. Na moje urodziny dostałam od kolegów z pracy dwie rolki papieru toaletowego i puszkę skondensowanego mleka: najbardziej poszukiwane towary tamtego okresu. Tak jak wszyscy staliśmy się ofiarami braków w zaopatrzeniu i czasem ustawialiśmy się w jakiejś kolejce, żeby nie przegapić okazji, choćby miano tam sprzedawać tylko żółtą pastę do butów. Pojawili się zawodowi”stacze”, którzy pilnowali miejsca w kolejkach, albo kupowali produkty po cenach oficjalnych, a odprzedawali je z podwójnym zyskiem. Nicolas wyspecjalizował się w zdobywaniu papierosów dla Granny. Moja matka tajemniczymi kanałami przysyłała mi z Buenos Aires skrzynki z żywnością, ale czasem mylono jej zlecenia i dostawaliśmy galon sosu sojowego albo dwadzieścia cztery słoiki z szalotkami w occie. My w rewanżu wysyłaliśmy do niej z wizytą co dwa albo trzy miesiące jej wnuki; podróżowały same, z nazwiskami i adresami wypisanymi na tabliczkach zawieszonych na szyi. Wujek Ramón przekonał nasze dzieci, że wspaniały budynek ambasady to jego letnia rezydencja, więc jeśli miały jakiekolwiek wątpliwości co do jego książęcego pochodzenia, tam się one rozwiały. Żeby się nie nudziły, dawał im zajęcie w swoim biurze; pierwszą pensję w życiu dostały z rąk tego wspaniałego dziadka za pracę wykonaną na stanowisku podsekretarzy sekretarek konsulatu. Tam też przeszły świnkę, i wietrzną ospę, kryjąc się kolejno w dwudziestu trzech łazienkach, żeby im nie pobrano próbek kału do badania. My, Chilijczycy, byliśmy dumni, że nasi przywódcy państwowi chodzili bez obstawy i że podwórzec w pałacu La Moneda był przechodnią ulicą, a jednak za czasów Salvadora Allende to się skończyło; nienawiść narastała i bano się o jego życie. Wrogowie zbierali przeciwko niemu dowody. Socjalistyczny prezydent poruszał się w otoczeniu dwudziestu uzbrojonych mężczyzn, we flotylli niebieskich samochodów, jednakowych, żeby nigdy nie było wiadomo, w którym właśnie jedzie. Do tej pory rządzący mieszkali we własnych mieszkaniach, ale jego mieszkanie było zbyt małe i nie odpowiadało wymogom stanowiska. Przy akompaniamencie pełnych jadu krytyk rząd nabył willę w luksusowej dzielnicy i oddał ją do dyspozycji prezydenta; rodzina Allende przeniosła się tam wraz z prekolumbijską ceramiką, kolekcją obrazów zbieranych przez lata, dziełami sztuki ofiarowanymi przez samych artystów, pierwszymi wydaniami książek z dedykacjami autorów i fotografiami uwieczniającymi najważniejsze chwile w politycznej karierze tego męża stanu. W nowej rezydencji miałam okazję uczestniczyć w paru spotkaniach, których jedynym tematem była nadal polityka. Kiedy przyjeżdżali z Argentyny moi rodzice, prezydent zapraszał nas do dużego wiejskiego domu usytuowanego w górach niedaleko stolicy, gdzie zwykle spędzał weekendy. Po obiedzie oglądaliśmy absurdalne kowbojskie filmy, przy których stryj się odprężał. W paru pokojach z oknami wychodzącymi na podwórze spali pilnujący go ochotnicy, których nazywał”grupą osobistych przyjaciół”, a których jego wrogowie określali mianem morderców, terrorystystów i guerrilleros. Ci wciąż krążyli w pobliżu, czujni, uzbrojeni, gotowi bronić go własnym ciałem. W czasie jednej z takich wizyt na wsi Allende próbował mnie uczyć strzelania do celu z karabinu sprezentowanego mu

przez Fidela Castro, z tego samego, zresztą który znaleziono przy jego zwłokach w dniu zamachu stanu. Ja nigdy nie miałam broni w ręku i od dzieciństwa słyszałam powiedzonko dziadka, że broń palną ładuje sam diabeł, więc wzięłam karabin w ręce, jakby to był parasol, przekręciłam go niezdarnie i bezmyślnie wycelowałam w jego głowę, kiedy nagle wziął się nie wiadomo skąd jeden z tych ochroniarzy, rzucił się na mnie i potoczyliśmy się po ziemi. T o jedno z niewielu wspomnień, które mam z trzyletniego okresu jego rządów. Widywaliśmy się rzadziej niż kiedyś, ja nie mieszałam się do polityki, w dalszym ciągu pracowałam w wydawnictwie, które on uważał za swego najgorszego wroga, i nie zdawałam sobie do końca sprawy, co rzeczywiście działo się w kraju. Kim był Salvador Allende? Nie wiem i byłaby to z mojej strony bufonada, gdybym próbowała go opisać, potrzeba wielu tomów, żeby przedstawić jego skomplikowaną osobowość, jego trudne rządy i rolę, jaką odegrał w historii. Przez całe lata uważałam go za jednego z wielu stryjków w naszej licznej rodzinie, jedynego przedstawiciela ze strony ojca; dopiero gdy zginął, a ja wyjechałam z Chile, uświadomiłam sobie, jaką legendą otoczona jest jego postać. Prywatnie był dobrym przyjacielem dla swoich przyjaciół, lojalnym aż do granic rozsądku, nie dopuszczał możliwości zdrady i kiedy został zdradzony, nie mógł w to uwierzyć. Pamiętam jego poczucie humoru i refleks, z jakim udzielał odpowiedzi. W kilku kampaniach wyborczych poniósł klęskę i był jeszcze młodym człowiekiem, kiedy jedna z dziennikarek zapytała go, jakie chciałby mieć epitafium na grobie. Odpowiedział natychmiast:”Tu leży przyszły prezydent Chile”. Wydaje mi się, że jego najbardziej charakterystyczne cechy to prawość, intuicja, odwaga i charyzma. Kierował się odruchami, które rzadko kiedy go zawodziły, nie bał się ryzyka i potrafił oczarować zarówno masy, jak i poszczególnych ludzi. Mówiono, że każdą sytuację umie obrócić na własną korzyść; dlatego w dniu zamachu stanu generałowie nie śmieli stanąć z nim twarzą w twarz i woleli porozumiewać się telefonicznie albo przez posłańców. Sprawował swój urząd z wielką godnością, która zakrawała na arogancję, przybierał nadęte pozy trybuna i chodził w charakterystyczny sposób, sztywno, z wypiętą piersią i prawie na palcach, jak kogut szykujący się do walki. W nocy spał bardzo mało, tylko trzy, cztery godziny, o świcie zazwyczaj już czytał albo grał w szachy z którymś najwierniejszych przyjaciół; w dzień potrafił zasnąć na parę minut, najczęściej w samochodzie, i budził się wypoczęty. Był człowiekiem o wyrafinowanym guście, kochał rasowe psy, piękne przedmioty, eleganckie garnitury i silne kobiety. Dbał bardzo o zdrowie, jadł i pił z umiarem. Jego wrogowie uważali go za bufona, wytykali mu jego burżuazyjne upodobania i prowadzili rejestr romansów, zamszowych marynarek i jedwabnych krawatów. Połowa społeczeństwa drżała, że zaprowadzi w kraju komunistyczną dyktaturę, i postanowiła nie dopuścić do tego za żadną cenę, a druga połowa świętowała socjalistyczny eksperyment ozdabiając ściany kwiatami i wizerunkami gołębi. W tym czasie ja bujałam w obłokach, pisałam frywolne teksty i wygłupiałam się w telewizji, nawet nie podejrzewając prawdziwych rozmiarów przemocy, która wykluwała się w cieniu, i która w końcu miała nas dopaść. Kiedy kraj znajdował się w apogeum kryzysu, szefowa pisma poleciła mi zrobić wywiad z Salvadorem Allende na temat tego, co myśli o świętach Bożego Narodzenia. Przygotowywaliśmy grudniowy numer z dużym wyprzedzeniem już w październiku. Nie było łatwo dotrzeć do prezydenta, który miał głowę zajętą pilnymi sprawami państwowymi, ale wykorzystałam jego wizytę u moich rodziców i nieś miało próbowałam go zagadnąć. Nie pytaj mnie o duperele, dziecko, odpowiedział sucho. Taki był początek i koniec mojej kariery dziennikarki politycznej. W dalszym ciągu wypisywałam więc horoskopy domowej produkcji, zajmowałam się urządzaniem wnętrz, ogrodami, wychowywaniem dzieci, kącikiem porad sercowych, kroniką kulturalną, sztuką,

podróżami i przeprowadzałam wywiady z różnymi dziwakami. Delia nie miała do mnie zaufania, zarzucała mi, że piszę reportaże nie ruszając się z domu i że wkładam w usta moich rozmówców własne opinie, dlatego rzadko kiedy zlecała mi poważniejsze tematy. W miarę jak pogarszało się zaopatrzenie, atmosfera napięcia stawała się nie do zniesienia i Granny zaczęła pić coraz więcej. Wysyłana przez męża często wychodziła na ulicę, żeby z innymi kobietami tradycyjnym bębnieniem w patelnie protestować przeciwko niedostatkom zaopatrzenia. Mężczyźni zostawali w domach, natomiast kobiety wychodziły ze swymi garnkami i warząchwiami i urządzały rejwach nie z tej ziemi. Tego hałasu nie sposób zapomnieć, zaczynało się od pojedynczych uderzeń, do których dołączało dudnienie dobiegające z domowych podwórek, aż jazgot stawał się zaraźliwy i wprawiał umysły w stan podniecenia, wtedy kobiety wychodziły na ulicę i ogłuszający łoskot zmieniał połowę miasta w piekło. Granny udawało się często stanąć na czele pochodu i prowadzić go z dala od naszego domu, gdyż było powszechnie wiadomo, że zamieszkuje go ktoś o nazwisku Allende. Jednak w obawie, że agresywne panie mogą na nas napaść, zawsze mieliśmy szlauch przygotowany na odparcie ich ataku strumieniami zimnej wody. Różnice ideologiczne nie zburzyły przyjacielskich stosunków z moją teściową, łączyły nas dzieci, codzienne obowiązki, wspólne plany i nadzieje i w głębi duszy byłyśmy przekonane, że nic nas nie może rozdzielić. Żeby dać Granny pewną niezależność, otworzyłam jej konto w banku, ale po trzech miesiącach musiałam je zamknąć, bo ona nigdy nie zrozumiała mechanizmu jego działania i sądziła, że póki ma czeki w książeczce czekowej, to na koncie są pieniądze, nie notowała wydatków i w niespełna tydzień przepuściła wszystko na prezenty dla wnuków. Polityka nie zakłóciła również spokoju w moim małżeństwie, kochaliśmy się i byliśmy dobrymi przyjaciółmi. W tym czasie zrodziła się moja miłość do teatru. Wujek Ramón został mianowany ambasadorem właśnie wtedy, kiedy w Ameryce Łacińskiej stały się modne porwania znanych osobistości. Myśl, że mogłoby się to przytrafić i jemu, nasunęła mi koncept sztuki teatralnej: grupa guerrieros porywa dyplomatę, żeby go wymienić na więźniów politycznych. Napisałam ją błyskawicznie, siadłam do maszyny i nie mogłam spać ani jeść, dopóki w trzy dni później nie wystukałam słowa koniec. Pewien słynny teatr zdecydował się ją wystawić i tak oto pewnego wieczoru znalazłam się w gronie aktorów czytających ją przy stole na pustej, ledwie oświetlonej scenie, gdzie szalały przeciągi, w związku z czym siedzieliśmy w płaszczach, zaopatrzeni w termosy z gorącą herbatą. Każdy z aktorów czytał i analizował swoją rolę wyciągając na światło dzienne kardynalne błędy tekstu. W miarę jak posuwała się lektura, ja wciskałam się w krzesło, aż zniknęłam pod stołem, w końcu zebrałam ze wstydem rozpisane kwestie, poszłam do domu i przerobiłam je od samego początku, skupiając się na każdej postaci, aby nadać im logiczną spójność. Druga wersja była nieco lepsza, ale brakowało napięcia i dramatycznego rozwiązania. Asystowałam przy wszystkich próbach i włączyłam większość poprawek, które mi sugerowano, ucząc się w ten sposób pewnych sztuczek pomocnych mi później w konstruowaniu powieści. Dziesięć lat potem, kiedy pisałam Dom duchów, przypomniałam sobie te posiedzenia przy stole w teatrze i starałam się, by każdy z bohaterów miał swoją kompletną biografię, chociaż w przypadku tej właśnie książki zakręty historii i uporczywe niezdyscyplinowanie duchów pokrzyżowały moje zamiary. Sztuka nosiła oczywiście tytuł Ambasador i dedykowałam ją wujkowi Ramonowi, który nie mógł jej obejrzeć, bo przebywał w Buenos Aires. Po premierze miała dobre recenzje, ale nie mogę sobie przypisywać zasług, bo całą pracę wykonali właściwie reżyser i aktorzy, z mojego pierwotnego pomysłu pozostało zaledwie parę wątków. Przychodzi mi na myśl, że ta sztuka uratowała mojego ojczyma przed porwaniem, bo zgodnie z rachunkiem

prawdopodobieństwa było niemożliwe, żeby w rzeczywistości przydarzyło mu się coś, co ja wymyśliłam dla potrzeb teatru, jednak nie ustrzegła przed nieszczęściem innego dyplomaty, którego porwano w Urugwaju i poddano próbom, które moja wyobraźnia stworzyła w zaciszu naszego domu w Santiago. Teraz bardziej uważam na to, co piszę, bo przekonałam się, że coś, co dziś jeszcze nie jest zagrożeniem, może się spełnić jutro. Dostałam zamówienie na sztukę z innego teatru i tak powstało kilka moich komedii muzycznych - nazwanych kawiarnianymi koncertami, gdyż trudno je było zakwalifikować do konkretnego gatunku - które nieoczekiwanie osiągnęły wielki sukces. Druga z nich była pamiętna, gdyż zamysł sztuki przewidywał ożywienie spektaklu przez występy grubych chórzystek, które miały śpiewać i tańczyć. W cale nie było łatwo przekonać tęgie i atrakcyjne kobiety, żeby chciały się wygłupiać na scenie; stanęliśmy z reżyserem na najbardziej uczęszczanym skrzyżowaniu i każdą przechodzącą grubaskę pytaliśmy, czy chce być aktorką. Wiele z nich reagowało entuzjastycznie, ale kiedy docierało do nich, na czym ma polegać ich praca, uciekały w popłochu. Straciliśmy wiele tygodni zanim znaleźliśmy sześć kandydatek. Jako że w teatrze przygotowywano spektakl, próby odbywały się u nas w domu, w ciasnym salonie, z którego musieliśmy usunąć meble. Mieliśmy rozstrojone pianino, które w przypływie fantazji pomalowałam kiedyś na kolor pistacjowy i ozdobiłam wizerunkiem leżącej na kanapie kurtyzany. Cały dom dudnił jak przy trzęsieniu ziemi, kiedy ten kolosalny zespół ćwiczył taniec greckich westalek, podskakiwał w rytmie rock and rolla, potrząsał halkami we frenetycznym kankanie i unosił się na palcach przy zwiewnych akordach muzyki do Jeziora Łabędziego, co Czajkowskiego z pewnością doprowadziłoby do omdlenia. Michael musiał umocnić podłogi na scenie i w naszym domu, żeby się nie zawaliły pod tymi kawalkadami hipopotamów. Te kobiety, które nigdy nie uprawiały ćwiczeń fizycznych, teraz zaczęły chudnąć na potęgę, więc by nie stopił się tłuszcz w ich zmysłowych ciałach, Granny gotowała im wielkie gary spaghetti ze śmietaną i piekła szarlotki. Na premierze umieściliśmy w foyer teatru tablicę z prośbą, by chórzystkom zamiast kwiatów ofiarowywać pizzę. W ten sposób zachowały one obłe wzgórza i przepastne wąwozy swego rozległego cielesnego terytorium przez okres dwóch lat uciążliwej pracy, która obejmowała również występy w całym kraju. Michael, zachwycony tymi artystycznymi przygodami, stał się teatralnym bywalcem i oglądał spektakle tyle razy, że znał je na pamięć i w razie potrzeby mógłby zastąpić każdego z aktorów, nie wyłączając korpulentnych westalek z chóru. Także Nicolas i ty nauczyliście się tych piosenek i po dziesięciu latach, kiedy ja nawet nie pamiętałam tytułów sztuk, wy mogliście jeszcze przedstawiać je w całości. Dziadek też przychodził do teatru bardzo często, z początku dla zademonstrowania więzi rodzinnej, a potem dla przyjemności, i kiedy opadała kurtyna, zawsze klaskał na stojąco i wznosił okrzyki wymachując laską. Zakochał się w chórzystkach i wygłaszał długie peany na cześć pełnych kształtów jako atrybutu kobiecej urody, przeciwstawiając je okropnym wynaturzeniom, jakim były dla niego wychudzone modelki ze szpalt modnych pism. Jego kobiecym ideałem była właścicielka sklepu alkoholowego z piersiami walkirii i zuchwałymi pośladkami, zawsze gotowa sprzedać mu jałowcówkę w butelkach po wodzie mineralnej, to o niej marzył po kryjomu, tak żeby nie nakrył go na tym czujny duch Meme. Patrząc na tańczącą Aurelię, epileptyczną poetkę z twojej sali, jej wyleniałe boa i suknię w kropki, przypominam sobie tamte zażywne tancerki, a także pewną osobistą przygodę. Aurelia, ubrana w strój rodem z zarzueli, pomimo swoich lat porusza się z większą gracją, niż ja potrafiłam to robić w czasach mojej młodości. Pewnego dnia w gazecie ukazało się ogłoszenie, że teatr rewiowy poszukuje młodych, wysokich i ładnych dziewcząt. Dyrektorka naszego pisma poleciła mi zdobyć tam pracę i opisać od kulis życie tych”biednych kobiet”, jak je określiła z całą swą feministyczną

pryncypialnością. Wiele mi brakowało, żeby spełnić wymogi podane w ogłoszeniu, ale chodziło o taki reportaż, którym nikt inny nie chciał się zająć. Nie miałam odwagi zgłosić się sama i poprosiłam moją dobrą przyjaciółkę, żeby mi towarzyszyła. Ubrałyśmy się wyzywająco, tak jak - naszym zdaniem - ubierały się tancerki rewiowe, i przypięłyśmy broszkę z fałszywym brylantem na czubku łba mojego pieska, rozpuszczonego kundla, którego na tę okoliczność nazwałyśmy Fifi, podczas gdy naprawdę nazywał się Drakula. Kiedy Michael zobaczył nas w takim przebraniu, stwierdził, że nie możemy wyjść na ulicę bez ochrony, a ponieważ nie mieliśmy z kim zostawić dzieci, pojechaliśmy wszyscy razem. Teatr znajdował się w środku miasta, nie można było zaparkować samochodu w pobliżu i musieliśmy przejść kilka ulic. Na przedzie maszerowałyśmy ja z przyjaciółką i z Drakulą na ręku, a z tyłu osłaniał nas Michael prowadząc za rękę dwójkę dzieci. Czułyśmy się jak na korridzie, mężczyźni zaczepiali nas ochoczo, obrzucali komplementami i krzyczeli ole; to dodało nam pewności siebie. Do kasy biletowej stała długa kolejka, byli tam oczywiście sami mężczyźni, w większości starzy, paru poborowych na przepustce i cała klasa wrzaskliwych wyrostków w szkolnych mundurkach, którzy, rzecz jasna, zaniemówili na nasz widok. Portier, zgrzybiały jak cały ten teatr, zaprowadził nas po spróchniałych schodach na drugie piętro. Spodziewałyśmy się, że - jak na filmach - będzie na nas czekał brzuchaty mafiozo z cygarem w zębach i z wielkim rubinem połyskującym na palcu, ale na rozległym ciemnym poddaszu, nieumeblowanym i pełnym kurzu, przyjęła nas kobieta o prowincjonalnym wyglądzie, ubrana w bury płaszcz, wełnianą czapkę i rękawiczki z obciętymi palcami. Szyła w świetle lampy suknię z cekinów grzejąc nogi przy jedynym w całym pomieszczeniu węglowym piecyku, a na krześle obok siedział gruby kot, który na widok Drakuli nastroszył się jak jeżozwierz. W rogu stało trójskrzydłowe lustro odbijające całą sylwetkę, a u sufitu wisiały w plastikowych workach stroje na spektakl - szokujące w tym ponurym wnętrzu ptaki z połyskliwymi piórami. - Przychodzimy w związku z ogłoszeniem - powiedziała moja przyjaciółka, przesadnie naśladując akcent dzielnicy portowej. Kobiecina obejrzała nas od stóp do głów z podejrzliwą miną, coś jej nie pasowało do utartego schematu. Zapytała, czy mamy jakieś doświadczenia w tej branży, na co moja przyjaciółka przedstawiła jej w skrócie najważniejsze dane ze swego życiorysu: nazywa się Gladys, jest fryzjerką, ale po pracy śpiewa w nocnych lokalach, ma dobry głos, ale tańczyć nie umie, jest gotowa się nauczyć, to chyba nie takie trudne. Zanim zdążyłam wydusić z siebie słowo, wskazała na mnie palcem i powiedziała, że nazywam się Salome i pracowałam długo jako tancerka kabaretowa w Brazylii, gdzie odstawiałam słynny numer: wychodziłam nago na scenę, a Fifi, mój tresowany pies, wnosił za mną ubranie, w które przyodziewał mnie muskularny Mulat. Ciemnoskóry artysta nie mógł przybyć, gdyż znajduje się w szpitalu, po operacji ślepej kiszki, dodała. Kiedy moja przyjaciółka skończyła swoją perorę, kobieta przestała szyć i przyglądała nam się z otwartymi ustami. - Rozbierzcie się - powiedziała. Myślę, że coś podejrzewała. Moja towarzyszka z całym bezwstydem właściwym osobom szczupłym zrzuciła z siebie ubranie, włożyła złote pantofle na wysokich obcasach i przemaszerowała przed kobietą siedzącą w płaszczu w kolorze mchu. Było przeraźliwie zimno. - W porządku, nie masz piersi, ale to się wypełni. Teraz Salome - wyciągnęła w moją stronę bezlitosny palec.

Nie przewidziałam takiego obrotu sprawy, ale nie śmiałam odmówić. Rozebrałam się dygocąc z zimna, zęby mi szczękały i z przerażeniem stwierdziłam, że mam na sobie wełniane majtki zrobione na drutach przez babcię Hildę. Nie wypuszczając z rąk psa, który warczał na kota, wpakowałam stopy w złote pantofle, o wiele na mnie za duże, i ruszyłam powłócząc nogami, z wdziękiem postrzelonej kaczki. Nagle natrafiłam wzrokiem na lustro i zobaczyłam swoją żałosną postać trzykrotnie powieloną, odbitą z każdej możliwej strony. Do dziś nie mogę się otrząsnąć po tamtym upokorzeniu. - Ty jesteś za niska, ale nie jest tak źle. Damy ci dłuższe pióra na głowę i będziesz tańczyła z przodu, to się nie będzie rzucało w oczy. Psa i Murzyna nie potrzebujemy, mamy tu własne numery. Jutro zaczynamy próby. Pensja nie jest wysoka, ale jak będziecie miłe dla panów, to zarobicie sporo na boku. Wyszłyśmy na ulicę, gdzie czekał na nas Michael z dziećmi, pełne euforii, że zostałyśmy z miejsca przyjęte, wprost nie mogłyśmy uwierzyć we własne szczęście. Nie wiedziałyśmy, że wskutek nieustannego niedoboru tancerek zdesperowani kierownicy teatrów byliby skłonni przyjąć nawet szympansa. Po niedługim czasie miałam już na sobie prawdziwy strój kabaretowej tancerki: trójkąt z błyszczących cekinów w kroku, szmaragd w pępku, połyskliwe pompony na sutkach, a na głowie kask ze strusich piór, ciężki jak worek cementu. Z tyłu nic. Spojrzałam w lustro i stwierdziłam, że publiczność bez wątpienia obrzuci mnie pomidorami, widzowie płacili, żeby oglądać zgrabne ciała profesjonalistek, a nie matkę dzieciom, której natura poskąpiła wdzięków koniecznych w tej profesji. Na domiar złego właśnie tego wieczoru zjawiła się ekipa telewizji państwowej, żeby nakręcić spektakl, i rozstawiała kamery, podczas gdy choreograf próbował mnie uczyć schodzenia ze schodów pomiędzy podwójnym szeregiem muskularnych młodzieńców pomalowanych złotą farbą i przebranych za gladiatorów z zapalonymi pochodniami w dłoniach. - Podnieś głowę, opuść ramiona, uśmiechnij się, kobieto, nie patrz w ziemię, idź powoli i stawiaj nogi jedna przed drugą. Mówiłem ci, żebyś się uśmiechała! Nie machaj rękoma, bo w tych piórach wyglądasz jak zramolała kwoka. Uwaga na pochodnie, nie opal mi tylko piór, wiesz, ile to kosztuje? Kołysz biodrami, wciągnij brzuch, oddychaj. Jak nie będziesz oddychała, to umrzesz. Starałam się wykonywać jego polecenia, ale on wzdychał i zasłaniał sobie ręką oczy w geście rozpaczy, pochodnie szybko się wypalały, a”Rzymianie” patrzyli w sufit ze zbolałymi minami. W chwili zamieszania wyjrzałam za kurtynę, rzuciłam okiem na salę i ujrzałam hałaśliwy tłum mężczyzn, zniecierpliwionych piętnastominutowym opóźnieniem. Nie starczyło mi odwagi, żeby stanąć przed nimi twarzą w twarz, pomyślałam, że wolałabym umrzeć, i uciekłam do wyjścia. Kamera telewizyjna uchwyciła mnie z przodu podczas próby, jak schodzę ze schodów oświetlonych olimpijskimi pochodniami przez złotych atletów, a potem zarejestrowała od tyłu zejście z tych samych schodów prawdziwej tancerki, już przy otwartej kurtynie i wśród wycia publiczności. Pokazano program w telewizji, gdzie na ekranie wystąpiłam z własną twarzą i ramionami, ale z idealnym ciałem pierwszej diwy kabaretowych rewii w kraju. Plotki obiegły kordylierę i dotarły do moich rodziców w Buenos Aires. Pan ambasador musiał wyjaśniać prasie brukowej, że bratanica prezydenta Allende nie tańczy nago w pornograficznych spektaklach i że chodzi tu o godną pożałowania zbieżność nazwisk. Mój teść właśnie czekał na swój ulubiony serial telewizyjny, kiedy zobaczył mnie gołą, i szok pozbawił go tchu w piersiach. Moi koledzy redakcyjni gratulowali mi reportażu z życia podrzędnych teatrów

rewiowych, ale szef wydawnictwa, praktykujący katolik i ojciec pięciorga dzieci, poczuł się tym bardzo urażony. Pełniąc rozliczne funkcje redagowałam również jedyne pismo dziecięce na rynku wydawniczym i ten skandal stanowił fatalny przykład dla młodzieży. Wezwał mnie do gabinetu i zapytał, jak mogłam pokazać się z niemal gołym tyłkiem widzom całego kraju, więc musiałam mu wyznać, że niestety to nie był mój tyłek i że mieliśmy do czynienia z telewizyjnym trikiem. Przyjrzał mi się od stóp do głów i uwierzył bez wahania. Poza tym sprawa nie miała poważniejszych konsekwencji. Ty i Nicolas poszliście do szkoły z podniesionym czołem i opowiadaliście wszystkim, którzy chcieli słuchać, że ta pani w piórach to była wasza mama, czym zdusiliście w zarodku wszelkie żarty na ten temat, ba, nawet poproszono mnie o parę autografów. Michael z rozbawieniem wzruszał ramionami i pozostawiał bez wyjaśnień pytania przyjaciół, którzy z zazdrością komentowali imponujące kształty jego żony. Niejeden przyglądał mi się skonsternowany, nie mogąc zrozumieć, jak i po co pod długimi hipisowskimi sukniami ukrywam te wspaniałe wdzięki, które tak szczodrze prezentowałam na ekranie. Na wszelki wypadek przez parę dni nie pokazywałam się dziadkowi, aż sam do mnie zadzwonił, żeby mi powiedzieć zaśmiewając się do łez, że spektakl wydał mu się niemal tak samo dobry jak zapasy w teatrze Caupolican i że jaka to cudowna rzecz ta telewizja, w której wszystko wygląda dużo lepiej niż w rzeczywistości. Granny, w przeciwieństwie do swego męża, który przez parę tygodni wstydził się wychodzić z domu, chełpiła się moim wyczynem. W tajemnicy przyznała mi się, że kiedy zobaczyła mnie schodzącą ze schodów między dwoma rzędami złocistych gladiatorów, poczuła się kobietą w pełni zrealizowaną, gdyż to było zawsze jej własnym, najskrytszym marzeniem. Już wtedy moja teściowa zaczynała się zmieniać, bywała podniecona i często tuliła dzieci do piersi ze łzami w oczach, tak jakby przeczuwała, że jakiś straszliwy cień zagraża jej nietrwałemu szczęściu. Napięcie w kraju przybierało gwałtowne formy i ona, z tą swoją wrażliwością istot prawdziwie niewinnych, przeczuwała poważne niebezpieczeństwo. Piła pospolitą wódkę z winogron i chowała butelki w różnych przemyślnych miejscach. Ty, Paulo, która kochałaś ją pełna bezgranicznego współczucia, odkrywałaś jej kolejne kryjówki, wyciągałaś z nich puste butelki i zakopywałaś między daliami w ogrodzie. W tym czasie moja matka, wyczerpana napięciem i pracą w ambasadzie, wyjechała do kliniki w Rumunii, gdzie sławna doktor Aslan dokonywała cudów swoimi geriatrycznymi pigułkami. Spędziła miesiąc w zakonnej celi lecząc się z chorób rzeczywistych i wydumanych i rozdrapując stare rany z przeszłości. Sąsiedni pokój zajmował uroczy Wenezuelczyk, którego wzruszyły jej szlochy, więc pewnego dnia odważył się zapukać do drzwi. Co ci jest, dziewczyno? Nie ma takiej rzeczy, której nie można by wyleczyć odrobiną muzyki i łykiem rumu, powiedział, kiedy się jej przedstawił. Następne tygodnie spędzili na leżakach pod zamglonym niebem Bukaresztu, ubrani w przepisowe szlafroki i kapcie, jak dwoje starych emerytów, i opowiadali sobie swoje przeżycia bez żadnego skrępowania, gdyż sądzili, ze nigdy więcej się nie spotkają. Matka odkryła przed nim swoją przeszłość, a on zwierzył jej się z najgłębszych sekretów, ona pokazała mu niektóre z moich listów, a on jej fotografie żony i córek, które były jedyną prawdziwą miłością jego życia. Kiedy skończył się okres leczenia, spotkali się w drzwiach szpitala, żeby się pożegnać, moja matka w swoim eleganckim stroju podróżnym, z zielonymi oczami pełnymi łez i odmłodzona dzięki cudownym metodom doktor Aslan, Wenezuelczyk w podróżnym garniturze i z szerokim uśmiechem demonstrującym nieskazitelną biel zębów - i z trudem się poznali. On, wzruszony, próbował ucałować dłoń przyjaciółki, której powierzył swoje tajemnice, ale zanim to zrobił, ona rzuciła mu się na szyję. Nigdy cię nie zapomnę, powiedziała. Jeśli kiedyś znajdziesz się w potrzebie, będę zawsze do twojej dyspozycji, odrzekł. Nazywał się Valentin Hernandez, był liczącym się politykiem w swoim kraju i parę lat później miał

istotny wpływ na losy naszej rodziny, kiedy to fala przemocy porozrzucała nas w różnych kierunkach. Reportaże w prasie i programy telewizyjne przyniosły mi pewną popularność; ludzie na ulicy tak mi gratulowali albo tak mnie wyzywali, że w końcu uwierzyłam nawet, że jest to pewnego rodzaju sława. Zimą 1973 r. Pablo Neruda zaprosił mnie, bym go odwiedziła na Isla Negra. Poeta był chory, zrezygnował z funkcji ambasadora w Paryżu i zamieszkał w Chile, w swoim domu położonym na wybrzeżu; tam dyktował pamiętniki i pisał swe ostatnie wiersze spoglądając na morze. Długo przygotowywałam się do tej wizyty, kupiłam nowy magnetofon, zrobiłam listę pytań, przeczytałam na świeżo cześć jego twórczości i kilka biografii, dałam do przeglądu mojego starego citroena, żeby mi nie nawalił przy tak delikatnej misji. Wiatr gwizdał wśród sosen i eukaliptusów, morze było szare, mżyło i w miasteczku domy były pozamykane, a ulice puste. Poeta mieszkał w labiryncie z drewna i kamienia, kapryśnym architektonicznym tworze składającym się z łatanych dobudówek. Na patio stały rzeźby, dzwon okrętowy, wyrzucone przez morze drewniane fragmenty zatopionych statków, a zza spiętrzonych kamieni widać było plażę, o którą bezustannie rozbijały się fale Pacyfiku. Wzrok ginął w bezgranicznej przestrzeni, gdzie ciemna woda łączyła się z ołowianym niebem. Krajobraz w jednolicie stalowej tonacji, szarość obok szarości, pulsował. Pablo Neruda, w poncho i w czapce wieńczącej j ego wielką głowę gargulca, przyjął mnie bez żadnych formalności, powiedział, że bawią go moje humorystyczne artykuły, że czasem robi z nich odbitki i posyła znajomym. Był słaby, ale starczyło mu sił, żeby oprowadzić mnie po cudownych zakamarkach swojej jaskini pełnej niewyszukanych skarbów i pokazać kolekcje muszli, butelek, lalek, książek i obrazów. Uwielbiał kupować najróżniejsze przedmioty:”Kocham wszystkie rzeczy, nie tylko te najcenniejsze, ale i te nieskończenie drobne, naparstek, ostrogi, talerze, wazony...”. Lubił też jeść. Na obiad podano nam węgorza morskiego, króla mórz chilijskich, rybę o białym, twardym mięsie, a do tego wytrawne białe wino. Mówił o wspomnieniach, które chce zapisać, zanim je rozproszy śmierć, o moich satyrycznych artykułach - radził, żebym je wydała w formie książki - o tym, jak w różnych miejscach na świecie odkrywał gromadzone przez siebie galiony, wielkie drewniane rzeźby o twarzach i piersiach syren, które prowadziły w morze dawne statki. Te piękne dziewczyny narodziły się, żeby żyć wśród fal, powiedział, na stałym lądzie czują się nieszczęśliwe, dlatego je tu ściągam i ustawiam tak, by mogły patrzeć na morze. Długo rozprawiał o sytuacji politycznej, która napełniała go wielkim smutkiem, i głos mu się załamywał, kiedy mówił o swoim kraju rozdartym między skrajnie odmiennymi poglądami. Prawicowe dzienniki publikowały na sześciu kolumnach tytuły: Chilijczycy, kumulujcie nienawiść! i wzywały wojskowych do przejęcia władzy, a prezydenta Allende do dymisji albo popełnienia samobójstwa, tak jak to zrobił prezydent Balmaceda w ubiegłym wieku, żeby uniknąć wojny domowej. - Powinni bardziej uważać na to, czego się domagają, oby tego przypadkiem nie osiągnęli westchnął poeta. - W Chile nigdy nie dojdzie do puczu, don Pablo. Nasza armia szanuje demokrację - próbowałam go uspokoić tak często powtarzanymi frazesami. Po obiedzie zaczęło padać, pokój zapełnił się cieniami i niesamowita kobieta z galionu ożyła, oderwała się od drzewca i pozdrowiła nas potrząsając swymi nagimi piersiami. Wtedy zrozumiałam, że poeta jest już zmęczony, a mnie wino uderzyło do głowy, i że muszę się pośpieszyć. - Jeśli pan pozwoli, don Pablo, przejdziemy do wywiadu... - zaproponowałam.

- Jakiego wywiadu? - No... chyba po to tu przyjechałam, czyż nie? - Ze mną? Nigdy bym nie pozwolił, by poddano mnie takiej próbie! - zaczął się śmiać. - Musisz być najgorszą dziennikarką w całym kraju, moje dziecko. Pani nie potrafi być obiektywna i stać z boku. Przypuszczam, że nieraz pani kłamie i gdy brakuje wiadomości, sama je wymyśla. Powinna pani raczej zająć się pisaniem powieści. W literaturze te wady stają się zaletami. Kiedy ci to opowiadam, Aurelia przygotowuje się, żeby wygłosić wiersz, który ułożyła specjalnie dla ciebie, Paulo. Prosiłam ją, żeby tego nie robiła, bo jej wiersze źle na mnie wpływają, ale się uparła. Nie ma zaufania do lekarzy, uważa, że nie wyzdrowiejesz. - Czy pani myśli, Aurelio, że oni wszyscy zmówili się, żeby mnie oszukiwać? - Ach, jaka z pani naiwna kobieta! To pani nie wie, że oni zawsze osłaniają jeden drugiego? Nigdy się nie przyznają, że zmarnowali pani dziecko, to łobuzy, którym dano władzę nad życiem i śmiercią. Ja to pani mówię, bo byłam już w niejednym szpitalu. Gdyby pani wiedziała, czego się tam naoglądałam... Był to dziwny wiersz o ptaku ze skamieniałymi skrzydłami. Mówi w nim, że ty już umarłaś, że chcesz odejść, ale nie możesz, bo ja cię tu trzymam, ciążę ci u nóg jak kotwica. - Niech pani tak o nią nie walczy, Isabel. Przecież Bogiem a prawdą działa pani przeciwko niej. Pauli już tu nie ma, wystarczy popatrzeć jej w oczy, są jak czarna woda. Jeśli nie poznaje własnej matki, to znaczy, że odeszła, musi się pani z tym pogodzić raz na zawsze. - Aurelio, nie chcę tego słuchać... - Niech jej pani pozwoli mówić, wariaci nie kłamią - wzdycha mąż Elviry. Co jest po drugiej stronie życia? Czy tylko milcząca noc i samotność? Co zostaje, kiedy nie ma już marzeń, wspomnień ani nadziei? Czym jest śmierć? Gdybym umiała pozostać w bezruchu, gdybym przestała mówić, myśleć, błagać, płakać, wspominać i czekać i potrafiła pogrążyć się w najzupełniejszej ciszy, być może wtedy mogłabym cię usłyszeć, córeczko. W początkach 1973 roku Chile wydawało się być krajem w stanie wojny, nienawiść rodząca się w ukryciu narastała z dnia na dzień i szukała ujścia w strajkach, sabotażach i aktach terroryzmu, o które oskarżali się wzajemnie ekstremiści z prawa i z lewa. Brygady Frontu Jedności Ludowej przejmowały tereny prywatne, na których zakładano osiedla oraz fabryki, żeby je zaraz znacjonalizować, i banki, żeby je zaraz wziąć pod kontrolę. To tworzyło klimat tak wielkiej niepewności, że opozycja siejąc panikę nie musiała się zbytnio wysilać. Wrogowie prezydenta usprawnili swoje metody pogłębiania trudności gospodarczych i uczynili z tego całą naukę, rozpuszczali przeraźliwe plotki, pod których wpływem ludzie wycofywali pieniądze z banku, palili zbiory i zabijali bydło, pozbawiali rynek niezbędnych artykułów, począwszy od opon samochodowych a skończywszy na mikroskopijnych częściach do najnowocześniejszych aparatów

elektronicznych. Szpitale nie mogły funkcjonować bez igieł i waty,.a fabryki bez części zamiennych. Wystarczyło wyeliminować jedno ogniwo, a stawała cala produkcja, w ten sposób tysiące robotników znalazło się bez pracy. Robotnicy w odpowiedzi zaczęli organizować komitety, wyrzucali szefów, przejmowali zarząd w swoje ręce i rozstawiali namioty przy bramach, czuwając w dzień i w nocy, by właściciele nie zrujnowali swoich własnych fabryk. Urzędnicy w bankach i w biurach administracji publicznej też ustalali dyżury, pilnując żeby ich koledzy z przeciwnej strony barykady nie grzebali w archiwach, nie niszczyli dokumentów i nie podkładali bomb w toaletach. Stracono wiele cennych godzin na nie kończące się zebrania, na których próbowano podjąć jakąś kolektywną decyzję, ale każdy chciał zabrać głos, żeby przedstawić swoją opinię na nieistotne tematy, i rzadko kiedy udawało się coś uzgodnić; sprawa, która szefowi zabierała zazwyczaj pięć minut, wymagała teraz całego tygodnia rozwlekłych dyskusji i demokratycznych głosowań. Na większą skalę to samo działo się w rządzie, partie wchodzące w skład Frontu Jedności Ludowej podzieliły władzę proporcjonalnie między siebie i decyzje przechodziły przez tyle filtrów, że kiedy w końcu jakaś została przyjęta, nie przypominała nawet w zarysie wersji oryginalnej. Allende nie miał większości w Kongresie i jego projekty rozbijały się o nieprzejednany mur opozycji. Wzmagał się chaos, panowała atmosfera niepewności i ukrytej przemocy, ciężka ojczyźniana machina zacięła się. Wieczorami Santiago wyglądało jak miasto nawiedzone przez kataklizm, ulice były ciemne i niemal puste, gdyż mało kto miał odwagę chodzić na piechotę, środki transportu publicznego działały nieregularnie z powodu strajków i racjonowania benzyny. W centrum miasta paliły się ogniska towarzyszy, jak nazywano zwolenników rządu, którzy nocami pilnowali budynków i ulic. Brygady młodych komunistów malowały na murach obelżywe napisy, a grupy prawicowych ekstremistów strzelały na oślep z samochodów o zasłoniętych oknach. Na terenach, gdzie została przeprowadzona reforma rolna, obszarnicy przygotowywali odwet zaopatrując się w broń przemycaną przez granicę zza długiej kordyliery Andów. Tysiące sztuk bydła wyprowadzono do Argentyny przez południowe przejścia graniczne, albo zarżnięto, żeby nie dopuścić do pojawienia się mięsa na rynku. Czasami rzeki zabarwiały się krwią i prąd znosił spuchnięte trupy dojnych krów i tucznych prosiąt. Chłopi, którzy od pokoleń słuchali rozkazów, zorganizowali się w spółdzielnie rolnicze, żeby wspólnie pracować, ale brakowało im inicjatywy, podstawowych wiadomości i kredytów. Nie umieli korzystać z wolności i wielu z nich marzyło skrycie o powrocie pana, ojca despotycznego i często znienawidzonego, ale który przynajmniej wydawał jasne polecenia, a w razie potrzeby ratował przed niespodziewanymi zmianami klimatu, plagami zasiewów i zarazą wśród zwierząt, zachował swoje układy i zdobywał to, co było niezbędne, natomiast oni nie mieli śmiałości przekroczyć progu banku i nie potrafili rozszyfrować małych literek na dokumentach, które im przedkładano do podpisu. Nie rozumieli także, co u diabła mamroczą doradcy wysyłani przez rząd, ci miastowi ludzie z czystymi paznokciami, mówiący zawiłym językiem i używający obcych słów, którzy nie umieli posługiwać się pługiem i nigdy własnymi rękoma nie musieli wyjmować z brzucha krowy źle ułożonego cielaka. Nie przechowali zboża na siew, zjedli byki zarodowe, i najlepsze miesiące tracili na polityczne dyskusje, gdy w tym czasie dojrzałe owoce spadały z drzew, a warzywa usychały na zagonach. Na dodatek kierowcy ciężarówek ogłosili strajk i nie było czym rozwieźć towaru wzdłuż kraju, tak że jedne miasta zostały bez żywności, a w drugich gniły jarzyny, ryby i owoce morza. Salvador Allende stracił głos od ciągłego mówienia o sabotażach, ale nikt się tym nie przejmował, a nie miał do dyspozycji ludzi, którzy by siłą zaatakowali jego przeciwników. Oskarżył Amerykanów o finansowanie strajku każdy kierowca dostawał dziennie pięćdziesiąt dolarów, jeśli nie pracował, nie było więc żadnej nadziei na rozwiązanie konfliktu - a kiedy wysłał wojsko, żeby zaprowadziło porządek, okazało się, że w silnikach brakuje części i nie można usunąć tych bomb zapalających z zakorkowanych szos, poza

tym drogi były usiane zakrzywionymi gwoźdźmi, które podziurawiły opony wojskowych pojazdów. Telewizja pokazała z helikoptera te zwały niepotrzebnego żelastwa rdzewiejącego na asfaltowych drogach. Zdobywanie żywności zmieniło się w koszmar, ale nikt nie cierpiał głodu, gdyż ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, kupowali na czarnym rynku, a biedni organizowali się W swoich dzielnicach, żeby zaopatrzyć się w podstawowe produkty. Rząd prosił o cierpliwość, a Ministerstwo Rolnictwa rozdawało ulotki, pouczające obywateli, jak mają uprawiać warzywa na balkonach i w łazienkowych wannach. Ze strachu, że zabraknie jedzenia, zaczęłam chomikować żywność zdobywaną z pomysłowością przemytnika. Wcześniej kpiłam z mojej teściowej i mówiłam, że jeśli zabraknie kurczaków, to będziemy jedli makaron, a jeśli nie będzie cukru, to i lepiej, bo schudniemy, ale w końcu posłałam skrupuły do diabła. Przedtem stałam godzinami w kolejce, żeby kupić kilogram ochłapów wątpliwego pochodzenia, teraz pośrednicy przynosili mi do domu najlepsze mięso, które oczywiście kosztowało dziesięć razy drożej niż w sklepie. Takie rozwiązanie wkrótce zarzuciłam, gdyż serwowanie dzieciom na kolację czarnorynkowych steków przy jednoczesnym prawieniu im kazań o socjalistycznej moralności wymagało zbyt wiele cynizmu. Pomimo ogromnych trudności gospodarczych, naród w dalszym ciągu świętował swoje zwycięstwo i kiedy w maju przeprowadzono wybory parlamentarne, Front Jedności Ludowej zwiększył procent zdobytych głosów. Wtedy prawica zrozumiała, że stosy krzywych gwoździ na drogach i brak kurczaków na rynku to za mało, żeby, obalić socjalistyczny rząd, i postanowiła przejść do ostatniego etapu konspiracyjnej walki. Od tej chwili zaczęły się szerzyć pogłoski o puczu. Większość z nas w ogóle nie podejrzewała, o co chodzi, słyszeliśmy, że w innych krajach naszego kontynentu wojskowi dochodzili do władzy z nudną regularnością i chełpiliśmy się, że to nie mogłoby się nigdy zdarzyć w Chile, mieliśmy utrwaloną demokrację, nie byliśmy żadną z tych bananowych republik Ameryki Centralnej ani Argentyną, gdzie przez ostatnie pięćdziesiąt lat wszystkie rządy cywilne były obalane przez zbuntowanych wojskowych. Uważaliśmy się za południowoamerykańską Szwajcarię. Naczelny dowódca sił zbrojnych generał Prats opowiadał się za tym, by respektować konstytucję i pozwolić prezydentowi Allende na dokończenie kadencji w pokoju, ale pewna frakcja wojskowych wszczęła bunt i wyszła w czerwcu z czołgami na ulicę. Prats zdołał zaprowadzić dyscyplinę w szeregach, ale lawina już ruszyła, parlament uznał rząd Frontu Jedności Ludowej za nielegalny i generałowie zażądali odwołania naczelnego wodza, ale nie stanęli przed nim twarz w twarz, tylko wysłali żony, żeby urządziły przed domem Pratsa haniebne publiczne widowisko. Generał w tej sytuacji podał się do dymisji, a prezydent mianował na jego miejsce Augusto Pinocheta, przyjaciela i kuma Pratsa, zagadkową postać, wojskowego, o którym nikt do tej pory nie słyszał, i odebrał od niego przysięgę na wierność demokracji. W kraju panował kompletny chaos i Salvador Allende ogłosił referendum, w którym naród miał zadecydować, czy ma on nadal rządzić, czy też podać się do dymisji i ogłosić nowe wybory. Przykład żon wojskowych, które zadziałały w imieniu swych mężów, został natychmiast podchwycony. Mój teść, jak wielu innych, wysłał Granny pod Akademię Wojskową, żeby rzucała kukurydzą w kadetów, może przestaną się zachowywać jak kury i wyjdą bronić ojczyzny, jak na kadetów przystało. Był tak podniecony możliwością obalenia socjalizmu raz na zawsze, że własnoręcznie walił w patelnie na patio, żeby wspomóc sąsiadki protestujące na ulicy. Myślał, że wojskowi, będący jak większość Chilijczyków legalistami, zrzucą Salvadora Allende z fotela prezydenckiego, zaprowadzą porządek, oczyszczą kraj z lewicowców i burzycieli i natychmiast ogłoszą nowe wybory, a wtedy, jeśli wszystko pójdzie dobrze, strzałka na zegarze ruszy w przeciwnym kierunku i znowu będziemy mieli konserwatywnego prezydenta. Nie miej złudzeń, w najlepszym przypadku będzie nim chrześcijański demokrata, ostrzegłam go wiedząc, że tej partii

nienawidzi jeszcze bardziej niż komunistów. Myśl, że wojskowi mogą pozostać przy władzy, nie przyszła do głowy nikomu - nawet mojemu teściowi - z wyjątkiem tych, którzy byli dopuszczeni do tajemnicy. Celia i Nicolas błagają, żebym wróciła do Kalifornii w maju, kiedy przyjdzie na świat ich maleństwo. Zaprosili mnie do uczestniczenia w narodzinach mojej wnuczki, mówią, że po tylu miesiącach obcowania ze śmiercią, bólem, rozłąką i łzami, będzie dla mnie prawdziwym świętem odebranie tej istotki, jak tylko wychyli swoją główkę do życia. Jeśli sprawdzą się wizje z moich snów, jak to już wielokrotnie miało miejsce, będzie to ciemnowłosa, sympatyczna dziewuszka o zdecydowanym charakterze. Musisz szybko wyzdrowieć, Paulo, żebyś mogła wrócić ze mną do domu i zostać matką chrzestną Andrei. Ale po co ja ci to mówię, córeczko. Jeszcze długo nie będziesz w stanie nic zrobić, czekają nas lata cierpliwości, wysiłku i sprawnej organizacji, tobie będzie najtrudniej, ale ja będę obok, żeby cię wspierać, niczego ci nie zabraknie, zapewnimy ci spokój i wygody, pomożemy ci wyzdrowieć. Mówią mi, że rehabilitacja działa bardzo wolno, być może będziesz jej potrzebowała do końca życia, ale może dokonać cudów. Specjalista od porfirii nadal utrzymuje, że wyzdrowiejesz całkowicie, ale neurolog zarządził cała serię badań, które rozpoczęły się wczoraj. Zrobiono ci jedno bardzo bolesne badanie, żeby zbadać stan nerwów obwodowych. Zawiozłam cię na wózku szpitalnym plątaniną korytarzy do innego skrzydła budynku, tam ponakłuwali ci ręce i nogi igłami, a potem poddali cię działaniu prądu elektrycznego i mierzyli twoje reakcje. Przeżywałyśmy to razem, ty w obłokach nieświadomości, a ja myśląc o tylu mężczyznach, kobietach i dzieciach, które torturowano w ten sam sposób, takimi samymi wstrząsami elektrycznymi. Ilekroć prąd przechodził przez twoje ciało, ja też czułam ból, zwielokrotniony pod wpływem strachu. Próbowałam się odprężyć i oddychać razem z tobą, w twoim rytmie, tak jak teraz robią to Celia i Nicolas na kursach naturalnego rodzenia; ból jest nieodłącznym towarzyszem naszego przejścia przez ten świat, ale podobno niemal zawsze można go znieść, jeśli nie stawia mu się oporu i jeśli nie idzie on w parze ze strachem i niepokojem. Celia urodziła swoje pierwsze dziecko w Caracas, oszołomiona środkami farmakologicznymi i samotna, bo jej mężowi nie pozwolono wejść na porodówkę. Najważniejszą postacią w tym wydarzeniu nie była ona ani jej dziecko, tylko lekarz, ubrany na biało i zamaskowany najwyższy kapłan, który zadecydował, jak i kiedy odprawi ceremonię; wyznaczył na nią najodpowiedniejszy dzień w swoim kalendarzu, żeby móc pojechać na plażę pod koniec tygodnia. Podobnie rodziły się moje dzieci dwadzieścia lat temu, jak widać, niewiele zmieniły się obyczaje w tym względzie. Parę miesięcy temu wyciągnęłam moją synową na spacer po lesie i tam, wśród strzelistych sekwoi i szumu rwących strumyków wygłosiłam jej kazanie o starej sztuce odbierania dzieci przez położne, o naturalnych porodach i o prawie do przeżywania w pełni tego niepowtarzalnego doświadczenia, w którym matka ucieleśnia moc żeńskiego pierwiastka w kosmosie. Wysłuchała mojej przemowy w milczeniu, od czasu do czasu rzucając na mnie spod oka wymowne spojrzenia; ocenia mnie na podstawie moich długich spódnic i poduszki do medytacji, którą wożę ze sobą w samochodzie, myśli, że stałam się fanatyczką ruchu New Age. Przed poznaniem Nicolasa należała do skrajnie prawicowej organizacji katolickiej, nie wolno jej było palić ani nosić spodni, cenzurowano jej książki i filmy, kontakt z osobnikami płci przeciwnej ograniczony był do minimum, a każdą chwilę swojego życia miała ściśle uregulowaną. W tej sekcie mężczyźni muszą jedną noc w tygodniu spać na desce, żeby zwalczyć pokusy ciała, ale kobiety śpią tak co noc, widać uważa się je za bardziej rozpustne z natury. Celia nauczyła się używać bicza i włosiennicy z metalowymi kolcami,

produkowanymi przez zakonnice od Matki Boskiej Gromnicznej, żeby umartwiać się przez miłość do Stworzyciela i pokutować za grzechy własne i cudze. Trzy lata temu miałam z nią niewiele wspólnego, gdyż wychowana była w duchu pogardy do lewicowców, artystów, homoseksualistów, ludzi innych ras i klas społecznych, ale na szczęście czułyśmy do siebie wzajemną sympatię, która w końcu przełamała bariery. San Francisco załatwiło resztę. Padły po kolei wszystkie uprzedzenia, bicz i włosiennica przeszły do zbioru rodzinnych anegdot, Celia zaczęła interesować się polityką i historią i po drodze odmieniły jej się poglądy, poznała paru homoseksualistów i stwierdziła, że nie są oni wcielonymi diabłami, jak ich przedstawiano, a nawet zaakceptowała moich przyjaciół artystów, mimo że niektórzy z nich nosili kolczyki w nosie i związywali zielone włosy w kitkę na karku. Z rasizmu wyleczyła się w ciągu niecałego tygodnia, kiedy zobaczyła że w Stanach nie uważa się nas za białych, tylko za Latynosów, i że zajmujemy najniższy szczebel w społecznej drabinie. Nigdy nie próbowałam narzucić jej swoich poglądów, bo jest jak drapieżna lwica i nie pozwoliłaby mi na to, kieruje się wyłącznie własnym instynktem i inteligencją, ale tamtego dnia w lesie nie mogłam się powstrzymać i wykorzystałam najskuteczniejsze sztuczki oratorskie ze szkoły wujka Ramona, żeby ją przekonać do rodzenia w innych warunkach, mniej klinicznych, a bardziej ludzkich. Kiedy wróciłyśmy do domu, Nicolas czekał na nas w drzwiach. Powiedz twojej mamie, żeby ci wyjaśniła tę swoją zawiłą teorię o kosmicznej muzyce, rzuciła mężowi moja harda synowa i od tej pory, kiedy mówiliśmy o narodzinach Andrei używaliśmy określenia kosmiczna muzyka. Pomimo początkowego sceptycyzmu, przyjęli moje sugestie i teraz planują poród n~’ sposób indiański. Muszę i ciebie do tego przekonać, Paulo, w tej chorobie ty jesteś najważniejsza, musisz z niej narodzić się zdrowa, bez strachu, z nowymi siłami. Być może to jest szansa tak samo, twórcza jak poród Celii, możesz odrodzić się do nowego życia poprzez ból, przekroczyć próg, rosnąć. Wczoraj jechaliśmy, ja i Ernesto, szpitalną windą, kiedy wsiadła do niej jakaś bezbarwna kobieta, jedna z tych istot-cieni, które nie mają w sobie nic szczególnego: ani określonego wyglądu, ani wieku. Po paru sekundach zdałam sobie sprawę, że mój zięć zbladł, oparł się o ścianę, żeby nie upaść, i oddychał ciężko z zamkniętymi oczami. Zrobiłam krok w jego stronę, chcąc mu pomóc, w tym momencie winda zatrzymała się i kobieta wysiadła. My również powinniśmy byli wysiąść, ale Ernesto przytrzymał mnie za ramię; drzwi zamknęły się i zostaliśmy w środku. Wtedy poczułam zapach twoich perfum, Paulo, tak wyraźny i zaskakujący jak krzyk, i zrozumiałam reakcję twego męża. Nacisnęłam guzik na”stop” i zatrzymaliśmy się między piętrami wdychając ostatni powiew twojego tak dobrze znanego zapachu, a po twarzy Ernesta płynęły łzy. Nie wiem, jak długo tak staliśmy, dość że w końcu usłyszeliśmy krzyki i dobijanie się do drzwi, uruchomiłam więc windę i zaczęliśmy zjeżdżać w dół. Wyszliśmy chwiejnym krokiem, on potykał się, ja go podtrzymywałam, a ludzie w korytarzu przyglądali się nam podejrzliwie. Zaprowadziłam go do kawiarni i jeszcze roztrzęsieni usiedliśmy przy filiżance czekolady. - Tracę rozum... - powiedział Ernesto. - Nie potrafię skupić się w pracy. Na ekranie komputera widzę jakieś liczby i wydaje mi się, że to chińska kaligrafia, mówią do mnie, a ja nie odpowiadam, chodzę tak rozkojarzony, że nie wiem dlaczego jeszcze mnie w biurze tolerują, popełniam kardynalne błędy. Czuję, że Paula jest tak daleko ode mnie! Gdyby ona wiedziała, jak bardzo ją kocham i jak jej potrzebuję... Bez niej życie straciło kolor, wszystko dookoła jest szare. Cały czas czekam, że nagle zadzwoni telefon i ty rozgorączkowanym głosem powiesz, że Paula się obudziła i woła mnie do siebie. W tym momencie będę tak szczęśliwy jak tego dnia, kiedy się poznaliśmy i zakochaliśmy w sobie od pierwszego wejrzenia.

- Musisz się jakoś rozładować, Ernesto, przeżywasz straszne męki, powinieneś spalić trochę energii. - Biegam, podnoszę ciężary, ćwiczę aikido, nic nie pomaga. Ta miłość jest jak lód i ogień. - Przepraszam, że będę niedyskretna... nie myślałeś o spotkaniu z jakąś dziewczyną?... - I kto by powiedział, że jesteś moją teściową, Isabel! Nie, nie mógłbym dotknąć innej kobiety, nie chcę nikogo więcej. Bez Pauli moje życie nie ma sensu. Czego Bóg chce ode mnie? Dlaczego mnie tak dręczy? Mieliśmy tyle planów... Chcieliśmy razem się starzeć i wciąż się kochać pomimo dziewięćdziesiątki na karku, zostało nam tyle miejsc do zwiedzenia, mieliśmy mieć liczną rodzinę i dom otwarty dla przyjaciół. Czy wiedziałaś, że Paula miała zamiar otworzyć dom opieki dla starych, ubogich ludzi? Chciała stworzyć innym staruszkom warunki, jakich nie mogła zapewnić Granny. - To najcięższa próba w waszym życiu, ale ją przetrwacie, zobaczysz Ernesto. - Jestem już taki zmęczony... Przed chwilę przeszedł przez twoją salę jakiś profesor medycyny z grupą studentów, Nie zna mnie i dzięki mojemu fartuchowi i białym drewniakom mogłam być obecna przy twoim badaniu. Potrzeba mi było całego opanowania, wyćwiczonego z takim trudem w libańskiej szkole, żeby zachować obojętny wyraz twarzy, kiedy obchodzili się z tobą bez żadnego szacunku, tak jakbyś była trupem, i rozmawiali o twoim przypadku, nie licząc się z tym, że możesz ich usłyszeć. Powiedzieli, że powrót do zdrowia następuje z reguły w ciągu pierwszych sześciu miesięcy, a tobie minęło już cztery, nie rokują specjalnej poprawy, możesz zostać w takim stanie nawet przez lata, a w szpitalu nie można blokować łóżka dla nieuleczalnie chorych, mówili, że wyślą cię do jakiegoś zakładu, przypuszczam, że mieli na myśli przytułek albo hospicjum. Nie wierz im, Paulo. Jeśli rozumiesz to, co słyszysz, proszę, zapomnij o tym, ja cię nie opuszczę, stąd przeniesiemy cię. do kliniki rehabilitacyjnej, a potem do domu, nie pozwolę, żeby cię straszono igłami elektrycznymi czy bezdusznymi prognozami. Już dosyć. A to też nieprawda, że twój stan się nie poprawia; oni tego nie widzą, bo bardzo rzadko pokazują się na sali, ale my, którzy jesteśmy z tobą bez przerwy, możemy potwierdzić postęp. Ernesto zapewnia, że go poznajesz; siada obok ciebie, szuka twojego spojrzenia, coś ci szepce i widzę, jak zmienia się wyraz twojej twarzy, uspokajasz się, a czasem wyglądasz na podnieconą, płaczesz i poruszasz ustami, jakbyś próbowała mu coś powiedzieć, albo unosisz nieznacznie rękę, jakbyś chciała go pogłaskać. Lekarze w to nie wierzą, ale nie mają też i czasu, żeby cię obserwować, widzą tylko sparaliżowaną i spastyczną pacjentkę, która nawet nie porusza powieką, kiedy głośno wymawiają jej imię. Mimo że ten proces tak przygnębiająco długo trwa, wiem, że powoli wydobywasz się z otchłani, w której błądziłaś przez tyle miesięcy, i że już wkrótce wrócisz do teraźniejszości. Powtarzam to sobie raz za razem, ale czasami zawodzi mnie nadziej a. Ernesto, rozmyślający na tarasie, zaskoczył mnie pytaniem: - Jak sądzisz, jakie może być najgorsze rozwiązanie? - Myślę, że nie śmierć, Ernesto, tylko to, że Paula mogłaby zostać w takim stanie jak teraz. - To uważasz, że będziemy ją przez to mniej kochać?

Twój mąż jak zwykle ma rację. Nie będziemy cię kochać mniej, tylko dużo bardziej, zorganizujemy się, założymy szpital w domu i kiedy ja będę musiała wyjść, zostanie z tobą twój mąż, brat, albo moje wnuki, zobaczymy, jakoś się ułoży, nie przejmuj się, córeczko. Wracam do hotelu na noc i pogrążam się w kojącej ciszy, niezbędnej, żeby odzyskać resztki energii, utraconej w szpitalnym rozgardiaszu. Wieczorami do szpitala przychodzi wielu odwiedzających, panuje zamieszanie, jest bardzo gorąco, są nawet tacy, co palą papierosy, mimo że chorzy się duszą. Mój hotelowy pokój stał się dla mnie przystanią, gdzie mogę uporządkować myśli i pisać. Willie i Celia dzwonią do mnie z Kalifornii codziennie, bardzo często dostaję listy od matki, mam więc wspaniałe towarzystwo. Gdybym mogła spać, nabrałabym sił, ale co chwila się budzę i często przerażające sny są bardziej realne niż rzeczywistość, Zrywam się setki razy, dręczą mnie koszmary i wspomnienia. O świcie 11 września 1973 r. zbuntowała się marynarka i niemal natychmiast poszły w jej ślady piechota, lotnictwo, a w końcu i karabinierzy, chilijska policja. Salvador Allende został o tym błyskawicznie powiadomiony, ubrał się szybko, pożegnał z żoną i pojechał do urzędu gotów spełnić to, co tylekroć powtarzał: z pałacu La Moneda nie dam się wziąć żywcem. Jego córki, Isabel i Tati, która wtedy spodziewała się dziecka, szybko pojechały za ojcem. Zła wieść rozniosła się lotem błyskawicy i w pałacu zebrali się ministrowie, sekretarze, urzędnicy, zaufani lekarze, paru dziennikarzy i przyjaciół, ta niewielka grupa rozproszyła się po salonach, nie bardzo wiedząc, co robić, wymyślano na gorąco taktykę walki i barykadowano meblami drzwi, według chaotycznych instrukcji ochroniarzy prezydenta. Odezwały się naglące głosy, że najwyższy czas wezwać naród do tłumnej manifestacji na znak poparcia dla rządu, ale Allende stwierdził, że to pociągnęłoby za sobą tysiące ofiar. Próbował natomiast przekonać zbuntowanych przez telefon albo za pośrednictwem posłańców, gdyż żaden z generałów nie odważył się stanąć przed nim twarzą w twarz. Straż otrzymała od swoich przełożonych rozkaz wycofania się, bo karabinierzy też przyłączyli się do zamachu; prezydent pozwolił im odejść, żądając tylko, by oddali broń. Pałac został bez ochrony i wielkie drewniane drzwi nitowane kutym żelazem zamknięto od wewnątrz. Niedługo po godzinie dziewiątej Allende zrozumiał, że cały jego talent polityczny nie wystarczy, żeby odwrócić bieg wypadków tego tragicznego dnia, i że oni, zamknięci w starym kolonialnym budynku, zostali naprawdę sami, nikt nie przyjdzie im na odsiecz, bo naród nie ma broni ani liderów. Wydał rozkaz, żeby kobiety opuściły gmach, a jego ochrona rozdała broń pomiędzy mężczyzn, jednak niewielu potrafiło się z nią obchodzić. Wujek Ramón, którego wiadomość zastała w ambasadzie w Buenos Aires, zdołał dodzwonić się do prezydenta. Allende pożegnał się ze swoim wieloletnim przyjacielem i powiedział: nie podam się do dymisji, opuszczę La Moneda tylko wtedy, kiedy skończy się moja kadencja, kiedy zażąda tego ode mnie mój naród, albo kiedy wyniosą mnie stąd martwego. W tym czasie, jak kraj długi i szeroki, jednostki wojskowe dostawały się jedna za drugą w ręce zamachowców; w koszarach zaczęły się czystki eliminujące tych, którzy pozostali lojalni wobec konstytucji, pierwsi ludzie rozstrzelani tego dnia mieli na sobie wojskowe mundury. Pałac był otoczony przez żołnierzy i czołgi, w pewnej chwili dały się słyszeć pojedyncze strzały, potem seria pocisków przeszyła grube stuletnie mury i na pierwszym piętrze zaczęły się palić meble i zasłony. Allende wyszedł na balkon w kasku i oddał kilka serii z karabinu, ale ktoś go przekonał, że to czyste szaleństwo, i wciągnął do środka. Uzgodniono krótkie zawieszenie broni, żeby kobiety mogły opuścić pałac, i prezydent poprosił wszystkich, żeby się poddali, ale niewielu go posłuchało, większość zabarykadowała się w pokojach na drugim piętrze, a on pożegnał się z sześcioma kobietami, które do

tej pory pozostawały u jego boku. Córki nie chciały go zostawić, ale wtedy właśnie rozpętało się piekło i na rozkaz ojca wyprowadzono je siłą. W ogólnym zamieszaniu wyszły na ulicę i nie zatrzymywane przez nikogo dotarły do samochodu, który odwiózł je w bezpieczne miejsce. Tati nigdy nie otrząsnęła się z bólu po tym rozstaniu i po śmierci ojca, którego kochała najbardziej ze wszystkich ludzi na świecie. Znalazła azyl na Kubie, i tam trzy lata później, zostawiwszy dzieci pod opieką przyjaciółki i nie pożegnawszy się z nikim, zastrzeliła się. Generałowie, którzy nie spodziewali się takiego oporu, nie wiedzieli, jak postąpić, i nie chcąc robić z prezydenta bohatera zaproponowali, że podstawią mu samolot, aby wraz z całą rodziną udał się nim na wygnanie. Pomyliliście się co do mnie, zdrajcy, brzmiała jego odpowiedź. Wtedy ostrzeżono go, że zaraz zacznie się bombardowanie lotnicze. Zostało bardzo mało czasu, prezydent po raz ostatni zwrócił się do narodu przez jedyną rozgłośnię radiową, która jeszcze nie znalazła się w rękach wojskowych. Jego głos był tak zdecydowany, jego słowa tak dobitne, że to wystąpienie nie przypominało pożegnania człowieka, który za chwilę ma umrzeć, ale było dumną odezwą polityka, wchodzącego do historii.”Radio Magallanes z pewnością zostanie zmuszone do milczenia i mój spokojny głos do was nie dotrze. To nieważne. I tak będziecie go słyszeć. Będę zawsze z wami. Mam nadzieję, że zostanę w waszej pamięci jako człowiek godny, lojalny wobec ludu... Oni mają siłę, będą mogli was ujarzmić, ale ani zbrodnią, ani siłą nie powstrzymają procesów społecznych. Historia należy do nas, tworzą ją narody... Ludu pracy mojej ojczyzny, wierzę w Chile i w jego przyszłość. Nasi następcy przezwyciężą ten ciemny i gorzki okres panoszącej się zdrady. Wiedzcie o tym, że wcześniej niż myślicie, staną otworem przestronne aleje, którymi wolny człowiek pójdzie budować lepsze społeczeństwo. Niech żyje Chile! Niech żyje naród! Niech żyją ludzie pracy!” Samoloty krążyły nad pałacem La Moneda jak złowróżbne ptaki, wystrzeliwując swoje pociski z taką precyzją, że wpadły przez okno i w niespełna dziesięć minut paliło się już całe skrzydło budynku; od strony ulicy rzucano z czołgów petardy z gazem łzawiącym. Jednocześnie inne samoloty i czołgi atakowały rezydencję prezydencką w luksusowej dzielnicy. Ogień i dym objęły pierwsze piętro pałacu i zaczęły dochodzić do drugiego, gdzie Salvador Allende i paru wiernych mu ludzi zabarykadowani jeszcze trwali na posterunku. Wszędzie leżały ciała zabitych, ranni wykrwawiali się błyskawicznie. Ci, którzy jeszcze żyli, dusząc się dymem i gazem daremnie próbowali porozumieć się przekrzykując zgiełk strzelaniny, huk samolotów i bomb. Wojskowa grupa szturmowa przedarła się przez ogień do pałacu, zajęła stojące w płomieniach pierwsze piętro i przez głośniki wezwała osaczonych, by wyszli zewnętrznymi kamiennymi schodami, które prowadziły na ulicę. Allende zrozumiał, że wszelki opór skończyłby się masakrą, i rozkazał swoim ludziom, żeby się poddali, bo bardziej przydadzą się swemu narodowi żywi niż martwi, Pożegnał się z każdym po kolei silnym uściskiem ręki, patrząc im w oczy. Wyszli jeden za drugim z podniesionymi rękoma. Żołnierze przyjęli ich kopniakami i uderzeniami kolb, przewrócili i zepchnęli ze schodów, na dole w dalszym ciągu pastwili się nad nimi, aż w końcu wyciągnęli na ulicę, rzucili na chodnik twarzami do ziemi, przy czym jakiś oszalały oficer wrzeszczał, że przejedzie po nich czołgiem. Prezydent stał nadal z karabinem w ręku przy podartej i zakrwawionej fladze Chile w zamienionym w ruinę czerwonym salonie. Żołnierze wdarli się tam z bronią gotową do strzału. Wersja oficjalna podaje, że Allende przyłożył sobie lufę do głowy i wypalił. W tamten pamiętny wtorek jak zawsze wyjechałam z domu do pracy, Michael wyszedł zaraz po mnie, a przypuszczam, że wkrótce po nas dzieci poszły do szkoły, nie wiedząc, że lekcje zostały odwołane. Po przejechaniu kilku ulic zastanowił mnie fakt, że miasto było prawie puste, parę

zdezorientowanych gospodyń domowych stało przed zamkniętymi piekarniami, nieliczni robotnicy ze śniadaniowymi zawiniątkami pod pachą czekali na przystankach, ale autobusy nie chodziły, jeździły tylko pojazdy wojskowe, wśród których mój samochód wymalowany w kwiaty i aniołki wydawał się czystą kpiną. Nikt mnie nie zatrzymał. Nie miałam radia, więc nie słuchałam wiadomości, ale nawet gdybym je miała, wszystkie informacje już i tak były ocenzurowane. Zastanawiałam się, czy nie wstąpić do dziadka, może on wiedziałby, co u diabła się dzieje, ale nie chciałam nachodzić go tak wcześnie. Jechałam dalej w kierunku redakcji, z uczuciem, że zagubiłam się wśród stronic jednej z tych powieści naukowo-fantastycznych, którymi zaczytywałam się w czasach dorastania, bo miasto wyglądało tak, jakby zastygło po jakimś kosmicznym kataklizmie. Zastałam drzwi redakcji zamknięte na łańcuch i kłódkę; cieć dawał mi przez szybę znaki, żebym odjechała, był to odrażający facet, który szpiegował personel i donosił na nas przy najmniejszym uchybieniu. A więc to zamach stanu, pomyślałam; zawróciłam i pojechałam do babci Hildy, żeby porozmawiać z nią o tym, co się stało. Po drodze usłyszałam huk helikopterów, a potem pierwsze samoloty, które sunęły nisko z głośnym warkotem. Babcia Hilda stała zasępiona w drzwiach swego domu spoglądając na ulicę i kiedy ujrzała tak dobrze jej znane wypacykowane auto, wybiegła mi na spotkanie niosąc złe wieści. Bała się o swego męża, wiecznie zapracowanego nauczyciela języka francuskiego, który bardzo wcześnie wyszedł do pracy i do tej pory nie dał znaku życia. Wypiłyśmy kawę z grzankami, próbując się do niego dodzwonić, ale nikt nie odpowiadał. Porozmawiałam przez telefon z Granny, która o niczym nie wiedziała, i z dziećmi, które bawiły się spokojnie, sytuacja nie wydawała mi się zbyt groźna, więc pomyślałam, że mogłabym spędzić przedpołudnie na szyciu z babcią Hildą, ale ona była niespokojna. Szkoła, w której uczył jej mąż, znajdowała się w centrum miasta, o parę ulic od pałacu La Moneda, i z jedynej rozgłośni radiowej, która nadawała jeszcze wiadomości, dowiedziała się, że ta dzielnica jest zajęta przez zamachowców. Tam strzelają, mordują ludzi, podobno nie sposób wyjść na ulicę, bo można trafić na zbłąkaną kulę, zadzwoniła do mnie przyjaciółka, która mieszka w centrum, i mówi, że są zabici, ranni i pełne ciężarówki aresztowanych, chyba wprowadzono godzinę policyjną, czy zdajesz sobie sprawę, co to znaczy? - bełkotała babcia Hilda. Nie, nie zdawałam sobie sprawy. Chociaż jej obawy wydawały mi się przesadne - bądź co bądź przejechałam przez miasto i nikt mnie nie zatrzymał - zaproponowałam jednak, że pojadę poszukać jej męża. Po czterdziestu minutach zaparkowałam samochód przed szkołę, weszłam przez niedomknięte drzwi i zastałam szkołą pustą, na podwórkach i w klasach panowała cisza. Wyszedł stary portier powłóczący nogami i wskazał mi gestem, gdzie mam szukać mojego przyjaciela. Nie może być, wojaki się zbuntowały, nie może być, powtarzał. Profesor siedział przed tablicą w jednej z klas, na stole zawalonym papierami stało włączone radio, twarz miał schowaną w dłoniach i szlochał. Posłuchaj, powiedział. Tak dotarły do nas ostatnie słowa prezydenta Allende. Potem weszliśmy na najwyższe piętro budynku, skąd można było dojrzeć dachy pałacu La Moneda, i czekaliśmy nie wiadomo na co, bo już nie było żadnych wiadomości, wszystkie stacje nadawały hymny wojskowe. Zobaczyliśmy nisko lecące samoloty, usłyszeliśmy huk bomb i kiedy potężna kolumna dymu strzeliła w niebo, wydawało nam się, że to zły sen. Nie mogliśmy uwierzyć, że ośmielili się zaatakować pałac, serce chilijskiej demokracji. Co będzie z towarzyszem Allende? - zapytał mój przyjaciel. Nigdy się nie podda, odpowiedziałam. Dopiero w tym momencie zrozumieliśmy rozmiary tragedii i niebezpieczeństwo, jakie nam groziło, pożegnaliśmy się z portierem, który nie chciał opuścić swojego stanowiska, wsiedliśmy do samochodu i bocznymi ulicami dojechaliśmy do górnych dzielnic miasta, omijając wojskowych. Nie wiem, jak udało mi się bez problemu podjechać pod dom babci Hildy ani jak potem przebyłam całą

drogę do naszego domu, gdzie czekał bardzo zaniepokojony Michael i dzieci, ucieszone z niespodziewanych wakacji. Wczesnym popołudniem zadzwoniono do mnie z poufną wiadomością, że Salvador Allende nie żyje. Linie telefoniczne były przeciążone, a łączność międzynarodowa praktycznie zerwana, jednak udało mi się połączyć z rodzicami w Buenos Aires, żeby przekazać im straszną wiadomość. Już o tym wiedzieli, chilijska cenzura nie sięgała poza kraj. Wujek Ramón spuścił flagę do połowy masztu na znak żałoby i natychmiast przedstawił juncie wojskowej swoją nieodwołalną dymisję. Razem z matką sporządzili szczegółową inwentaryzację wszystkich należących do państwa przedmiotów, które znajdowały się w ambasadzie i dwa dni później zdali placówkę. Tak skończyła się dla nich kariera dyplomatyczna trwająca trzydzieści dziewięć lat; nie mieli zamiaru współpracować z juntą, woleli niepewność i anonimowość. Wujek Ramón miał pięćdziesiąt siedem lat, moja matka o pięć lat mniej, ich kraj pogrążał się w bezsensownej przemocy, rodzina żyła w rozproszeniu, dzieci były daleko, przyjaciele albo nie żyli, albo uciekli za granicę, znaleźli się bez pracy i bez większych oszczędności w obcym mieście, gdzie też zaczynał dawać o sobie znać horror dyktatury i pokazały się pierwsze oznaki tego, co później nazwano brudną wojną. Pożegnali się z personelem, który do końca okazywał im szacunek i przywiązanie, i trzymając się za ręce opuścili ambasadę z podniesioną głową. W parku przed ambasadą zgromadził się tłum wykrzykujący hasła Frontu Jedności Ludowej, tysiące ludzi młodych i starych, kobiet i dzieci opłakiwały śmierć Salvadora Allende i swoje sny o sprawiedliwości i wolności. Chile zmieniło się w symbol. Terror rozpoczął się już o świcie tamtego wtorku, ale nie wszyscy od razu odczuli jego działanie; niektórzy długo zwlekali, żeby przyjąć go do wiadomości, a garstka uprzywilejowanych, pomimo oczywistych faktów, zdołała przeżyć w nieświadomości siedemnaście lat i zaprzecza jego istnieniu aż po dziś dzień. Czterech generałów, reprezentujących siły zbrojne i karabinierów, wyjaśniało w telewizji motywy wystąpienia wojskowego, jak nazwano zamach, a w tym czasie dziesiątki trupów płynęło rzeką Mapocho, która przecina miasto, i tysiące aresztowanych tłoczyło się w koszarach, więzieniach i obozach koncentracyjnych świeżo zorganizowanych w ciągu paru dni na terenie całego kraju. Wydawało się, że najbardziej zaciekłym z generałów junty jest dowódca lotnictwa, najmniej znaczącym dowódca karabinierów, a zupełnie bezbarwnym niejaki Augusto Pinochet, o którym niewiele osób w ogóle słyszało. Po jego pierwszym publicznym wystąpieniu, nikt nie podejrzewał, że ów człowiek o wyglądzie dobrego dziadunia przekształci się w złowieszczą postać w ciemnych okularach, z piersią wytapetowaną orderami i w pelerynie pruskiego imperatora - takim ukazał się na zdjęciach, które obiegły świat. Junta wojskowa wprowadziła godzinę policyjną na znaczną część dnia, tylko personel sił zbrojnych mógł poruszać się po ulicach. W tym czasie przeprowadzano rewizje w budynkach rządowych i administracji publicznej, na uniwersytetach, w bankach, fabrykach, spółdzielniach rolniczych i całych miasteczkach w poszukiwaniu zwolenników Frontu Jedności. Lewicowi politycy, dziennikarze, intelektualiści i artyści zostali natychmiast aresztowani, przywódców związkowych rozstrzelano bez sądu, zatrzymani nie mieścili się w więzieniach więc przystosowano do tego celu szkoły i stadiony sportowe. Nie mieliśmy żadnych informacji, telewizja nadawała rysunkowe filmy, a w radiu grano marsze wojskowe, co rusz wydawano nowe dekrety z najświeższymi rozkazami i stale pojawiali się na ekranie czterej generałowie junty z godłem i flagą państwową w tle. Wyjaśnili społeczeństwu, co oznaczał Plan Zeta: obalony rząd miał już podobno sporządzoną bardzo długą listę osób z opozycji, których likwidacja przewidziana była za parę dni.

Oni więc postanowili go uprzedzić, by zapobiec temu bezprecedensowemu ludobójstwu. Oznajmili, że ojczyzna była w rękach sowieckich doradców i kubańskich guerrilleros i że Allende po pijanemu popełnił samobójstwo nie tylko dlatego, że jego rządy okazały się fiaskiem, ale przede wszystkim z tego powodu, że szacowne siły zbrojne odkryły jego magazyny pełne rosyjskiej broni, jego piwnicę pełną kurczaków i zdemaskowały jego skorumpowanie, defraudacje i rozwiązłość, o czym świadczy cała seria zdjęć pornograficznych, których nie można pokazać publicznie, gdyż stanowią obrazę moralności. Za pośrednictwem prasy, radia i telewizji przy użyciu gróźb wezwano setki osób, by oddały się w ręce Ministerstwa Obrony, i paru nieostrożnych zrobiło to w dobrej wierze, co ich bardzo drogo kosztowało. Mój brat Pancho również był wzywany i uratował się tylko dlatego, że przebywał na placówce dyplomatycznej w Moskwie, gdzie potem został z całą rodziną na wiele lat. Dom prezydenta wzięto szturmem po uprzednim zbombardowaniu i nawet ubrania jego rodziny rozgrabiono. Sąsiedzi i żołnierze pozabierali na pamiątkę jego osobiste rzeczy, prywatne dokumenty i dzieła sztuki, które rodzina Allende zbierała przez całe życie. Ośrodki robotnicze poddawano ostrym represjom, w całym kraju przeprowadzano zbiorowe egzekucje, było tysiące uwięzionych, zaginionych i torturowanych, nie wiedziano już, gdzie ukrywać takie rzesze prześladowanych ani jak wyżywić setki rodzin bez pracy. Skąd się wzięło nagle tylu donosicieli, kolaborantów, oprawców i morderców? Być może istnieli zawsze, tylko nie potrafiliśmy ich dostrzec. Tak samo nie mogliśmy zrozumieć, skąd się wzięło tyle dzikiej nienawiści wśród żołnierzy, którzy pochodzili z najniższych sfer i teraz dręczyli swoich klasowych braci. Wdowa po prezydencie, jego córki i część jego najbliższych współpracowników schronili się w ambasadzie Meksyku. Następnego dnia po zamachu Tencha, zaopatrzona w glejt, wyszła pod wojskową eskortą, aby uczestniczyć w tajnym pochówku męża w anonimowej mogile. Nie pozwolono jej obejrzeć ciała. Wkrótce wyjechała z córkami do Meksyku, gdzie zostały przyjęte z honorami przez prezydenta i spotkały się z wielkodusznym poparciem całego narodu. Zdymisjonowany generał Prats, który odmówił poparcia dla junty, został potajemnie wywieziony do Argentyny, gdyż obawiano się, że mając tak wielki prestiż w szeregach wojska może stanąć na czele jakiejś dywizji sił zbrojnych, ale jemu taka myśl w ogóle nie przeszła przez głowę. W Buenos Aires prowadził życie skromne, z dala od świata, miał niewielu przyjaciół, do których zaliczali się i moi rodzice, rozdzielono go z córkami i bał się o ich życie. Zamknięty w swoim mieszkaniu, zaczął po cichu spisywać gorzkie wspomnienia z ostatnich lat. Następnego dnia po zamachu wydano rozkaz, aby na wszystkich dachach wywiesić flagi dla uczczenia zwycięstwa bohaterskich żołnierzy, którzy tak odważnie bronili zachodniochrześcijańskiej cywilizacji przed komunistycznym spiskiem. Przed naszymi drzwiami zatrzymał się jeep: sprawdzano, dlaczego nie wykonaliśmy rozkazu. Michael i ja wyjaśniliśmy, że jako krewni prezydenta jesteśmy w żałobie, i jeśli taki jest rozkaz, to wywiesimy flagę z czarną wstęgą do połowy masztu. Oficer zastanawiał się dłuższą chwilę, ale ponieważ nie miał odnośnych instrukcji, odszedł bez słowa. Zaczęły się donosy i byliśmy przekonani, że lada moment zostaniemy oskarżeni o Bóg wie jakie przestępstwa, ale nic takiego się nie stało, może ze względu na Granny, która cieszyła się sympatią całej dzielnicy. Michael dowiedział się, że w jednym z budowanych przez niego domów znajduje się grupa pracowników, którzy nie zdążyli wyjść przed godziną policyjną i siedzą tam bez łączności i bez jedzenia. Zawiadomiliśmy Granny, która chyłkiem przemknęła się przez ulicę i przyszła do nas, żeby zostać z dziećmi, a my wyciągnęliśmy zapasy z naszej piwnicy i - stosując się do podanych w radio wskazówek, jak postępować w nagłych wypadkach - wyruszyliśmy

samochodem posuwając się z szybkością żółwia, z białą chusteczką zatkniętą na patyk i z otwartymi oknami. Zatrzymywano nas pięciokrotnie i za każdym razem kazano Michaelowi wysiąść, przetrząsano brutalnie rozwalającego się citroena i pozwalano jechać dalej. Mnie o nic nie pytano, jakby mnie w ogóle nie było, najpierw pomyślałam sobie, że to opiekuńczy duch Meme przykrył mnie czapką-niewidką, ale potem zrozumiałam, że dla wojskowych kobiety się nie liczą - chyba jako zdobycz wojenna. Gdyby żołnierze obejrzeli moje dokumenty i przeczytali nazwisko, być może nigdy nie dowieźlibyśmy tego kosza z prowiantem. Wtedy nie czuliśmy strachu, bo jeszcze nie znaliśmy mechanizmów represji i wierzyliśmy, że wystarczy powiedzieć, że nie należymy do żadnej partii politycznej, aby być poza niebezpieczeństwem; już wkrótce, kiedy zniesiono godzinę policyjną i mieliśmy łatwiejszy dostęp do informacji, wyszło na jaw, jak bardzo się myliliśmy. W wydawnictwie zwolniono wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób działali we Froncie Jedności Ludowej; mnie zostawiono i wzięto pod lupę. Delia Vergara, blada, ale zdecydowana, oznajmiła to samo co przed trzema laty: robimy swoje. Jednak tym razem było inaczej, wielu z jej współpracowników zniknęło, a najlepsza dziennikarka pisma odchodziła od zmysłów próbując ukryć gdzieś swego brata. Trzy miesiące później ona sama musiała wyjechać z kraju i osiadła na wygnaniu we Francji, gdzie przeżyła ponad dwadzieścia lat. Władze wezwały przedstawicieli prasy i poinformowały ich o przepisach surowej cenzury, których należało przestrzegać; istniały nie tylko zakazane tematy, były też niebezpieczne słowa, takie jak”towarzysz”, które zostało zupełnie wykreślone ze słownika, i inne, których należało używać z największą ostrożnością, na przykład: naród, związek zawodowy, spółdzielnia rolnicza, sprawiedliwość, robotnik i wiele innych, które kojarzone były z językiem lewicy. Słowo demokracja mogło być używane tylko z przymiotnikiem: demokracja ograniczona, autorytatywna, a nawet totalitarna. Mój pierwszy bezpośredni kontakt z cenzurą miał miejsce tydzień później, kiedy w kioskach ukazało się redagowane przeze mnie pisemko dla dzieci i młodzieży; na okładce były cztery dzikie goryle, gdyż w środku znajdował się długi artykuł na temat tych zwierząt. Wojskowi uznali to za otwartą aluzję do czterech generałów junty. Kolorowe strony przygotowywaliśmy dwa miesiące wcześniej, kiedy pomysł przeprowadzenia zamachu stanu wydawał się jeszcze mało prawdopodobny, dziwnym zbiegiem okoliczności, goryle znalazły się na okładce właśnie w tym momencie. Właściciel wydawnictwa, który wrócił swoim prywatnym samolotem, jak tylko uspokoił się nieco chaos pierwszych dni po zamachu, zwolnił mnie i mianował dyrektorem pisma tego samego człowieka, który później zdołał przekonać juntę wojskową do drukowania map”do góry nogami”, tak żeby zasłużona ojczyzna znajdowała się w”głowach” stronicy a nie w okolicach jej dolnej, gorszej części, południe znalazło się zatem na górze, a wody terytorialne sięgnęły Azji. Straciłam posadę dyrektora i wkrótce miałam stracić miejsce w piśmie kobiecym, jak to się stało z resztą zespołu redakcyjnego, gdyż w oczach wojskowych feminizm był tak samo wywrotowy jak marksizm. Żołnierze na ulicy obcinali nożyczkami nogawki kobiecych spodni, bo ich zdaniem tylko mężczyznom wolno było chodzić w spodniach, mężczyznom golili brody w obawie, że pod każdą kryje się komunista, a wszystkich długowłosych uważali za pedałów. Wróciliśmy do czasów niekwestionowanej władzy mężczyzn. Pod rządami nowej redaktor naczelnej pismo dokonało gwałtownego zwrotu i przekształciło się w dokładną kopię dziesiątków innych niepoważnych kobiecych pisemek. Właściciel wydawnictwa znowu zaczął fotografować swoje piękne nastolatki. Junta wojskowa zniosła dekretem prawo do strajków i protestów, zwróciła ziemię dawnym właścicielom, a kopalnie Amerykanom, otworzyła kraj przed biznesem i kapitałem zagranicznym,

sprzedała tysiącletnie rodzime lasy i morską faunę japońskim towarzystwom i ustanowiła system kuszących prowizji, akceptując korupcję jako formę rządzenia. Powstała nowa kasta młodych biznesmenów, wychowanych na doktrynach czystego kapitalizmu, którzy jeździli na chromowanych motorach i kierowali losami ojczyzny z zimną bezdusznością. W imię gospodarczej skuteczności generałowie zamrozili historię, zniszczyli demokrację jako”obcą ideologię” i zastąpili ją doktryną”prawa i porządku”. Chile nie było pod tym względem wyjątkiem, wkrótce długa noc totalitaryzmu zapadła nad całą Ameryką Łacińską.

CZĘŚĆ DRUGA Maj - Grudzień 1992

Już nie piszę po to, żeby moja córka po przebudzeniu nie czuła się zagubiona, bo ona się nie obudzi. Ten list nie będzie miał odbiorcy, Paula nigdy go nie przeczyta... Nie! Dlaczego powtarzam cudze opinie, kiedy w gruncie rzeczy sama w to nie wierzę? Zaliczono ją do nieuleczalnie chorych. Uszkodzenie mózgu, twierdzą... Po ostatnich badaniach neurolog poprosił mnie do gabinetu i z największym taktem pokazał mi pod światło klisze, dwa wielkie czarne prostokąty, na których wyjątkowa inteligencja mojej córki została zredukowana do bezużytecznej plamy. Kiedy jego ołówek wskazywał pogmatwane ścieżki mózgu, on sam wyjaśniał mi straszliwe konsekwencje tych linii i zaciemnień. - Mózg Pauli jest poważnie uszkodzony, nie można nic zrobić, zdolność myślenia została zniszczona. Nie wiemy kiedy i jak to się stało, być może powodem była utrata sodu, brak tlenu albo przedawkowanie środków pobudzających, ale nie można wykluczyć, że jest to wynik dewastacyjnego procesu samej choroby. - Czy to znaczy, że może zostać upośledzona umysłowo? - Prognozy są bardzo złe, w najlepszym razie osiągnie poziom kilkuletniego dziecka. - Co to znaczy?

- Trudno w tej chwili powiedzieć, każdy przypadek jest inny. - Będzie mogła mówić? - Nie sądzę. Najprawdopodobniej nie będzie też chodzić. Zostanie inwalidką do końca życia - dodał patrząc na mnie ze smutkiem sponad okularów. - Tu gdzieś jest błąd, musi pan powtórzyć te badania, doktorze! - Obawiam się, że taka jest rzeczywistość, Isabel. - Pan nie wie, co pan mówi! Ktoś, kto nie widział Pauli zdrowej, nie może sobie wyobrazić jaka jest moja córka. Jest błyskotliwa, najbardziej inteligentna z całej rodziny, zawsze najlepsza we wszystkim, czego się podejmie. Jej duch jest nieujarzmiony. Pan myśli, że się podda? Nigdy! - Tak mi przykro... - powiedział cicho, trzymając w dłoniach moje ręce, ale już go nie słuchałam. Jego głos dochodził do mnie z bardzo daleka, a przed oczami przebiegała mi cała przeszłość Pauli. Widziałam ją w każdym okresie jej życia: zaraz po przyjściu na świat, golutką z otwartymi oczkami, patrzącą na mnie z tą samą uwagą, która cechowała ją do ostatniego dnia jej świadomego istnienia; widziałam jak stawia pierwsze kroczki z powagą malutkiej nauczycielki; jak chowa potajemnie wstydliwe butelki swojej babki; widziałam ją w wieku dziesięciu lat, kiedy tańczyła jak oszalała marionetka przy dźwiękach muzyki dobiegającej z telewizora i w wieku lat piętnastu - kiedy objęła mnie spięta i ze szklanym wyrazem oczu, wróciwszy do domu po nieudanym romansie z kochankiem, którego imienia nawet nie pamiętam; z włosami do pasa na ostatniej szkolnej zabawie, a potem w todze i birecie przy odbieraniu dyplomu. Zobaczyłam ją jako dobrą wróżkę spowitą w obłok koronek ślubnej sukni i w zielonej bawełnianej bluzce i starych kapciach z króliczej skórki, z głową na moich kolanach, skręcającą się z bólu w pierwszym ataku choroby. Tamtego wieczoru, od którego minęło dokładnie cztery miesiące i dwadzieścia jeden dni, jeszcze była mowa o grypie i komentowaliśmy z Ernestem, że Paula ma tendencje do wyolbrzymiania swoich przypadłości, by zwrócić na siebie naszą uwagę. Widziałam ją wymiotującą krwią w ten straszliwy ranek, kiedy umierała na moich rękach. Te obrazy ukazywały się jak pomieszane, nakładające się na siebie fotografie, czas mijał na nich wolno i nieubłaganie, a my wszyscy poruszaliśmy się z trudem, jak po dnie morza, niezdolni do tygrysiego skoku, który mógłby zatrzymać koło przeznaczenia toczące się szybko ku zgubnej przepaści. Przez niemal pięćdziesiąt lat stawiałam czoło przemocy i bólowi, ufna w opiekuńczą siłę mego słonecznego znamienia na plecach, ale w głębi duszy zawsze czułam, że wcześniej, czy później nieszczęście złapie mnie w swoje szpony. Jednak nigdy nie przypuszczałam, że cios dosięgnie któregoś z moich dzieci. Znowu usłyszałam głos neurologa. - Ona nie zdaje sobie z niczego sprawy, proszę mi wierzyć, pani córka nie cierpi. - Ona cierpi i jest przerażona. Jak najprędzej zabiorę ją do domu, do Kalifornii. - Tutaj jest ubezpieczona, a w Stanach Zjednoczonych koszty leczenia to rozbój. Zresztą podróż jest bardzo ryzykowna, Paula jeszcze nie zatrzymuje w dostatecznym stopniu sodu, ma nieuregulowane ciśnienie i temperaturę, z trudem oddycha; w tym stanie przenoszenie jej nie jest wskazane, może nawet nie przeżyć podróży. W Hiszpanii jest parę zakładów, gdzie zapewnią jej dobrą opiekę, ona

nie będzie za nikim tęskniła, nie ma świadomości, nawet nie wie gdzie się znajduje. - Czy pan nie rozumie, że nigdy jej nie zostawię? Proszę mi pomóc, doktorze, muszę ją stąd zabrać bez względu na koszty... Kiedy oglądam się wstecz na długie lata mego życia, uważam, że jednym z tych dramatycznych przełomowych momentów, które zmieniły kierunek mego losu był zamach stanu. Może za parę lat takim tragicznym wyznacznikiem mojej egzystencji stanie się dla mnie wczorajszy dzień. Nic już nie będzie takie jak dawniej. Zapewniają mnie, że dla Pauli nie ma ratunku, ale ja im nie wierzę, zawiozę ją do Stanów, tam jej pomogą. Willie znalazł dla niej miejsce w klinice, pozostaje mi jedynie przekonać Ernesta, żeby pozwolił ją zabrać, on nie może się nią zająć na stałe, a w zakładzie nigdy jej nie zostawimy; znajdę sposób przewiezienia Pauli, nie będzie to przecież pierwszy przypadek, kiedy przewozi się chorego w ciężkim stanie; zabiorę ją stąd, choćbym miała porwać samolot. Nigdy jeszcze zatoka San Francisco nie była tak piękna, setki jachtów rozpostarło swe kolorowe żagle na powitanie wiosny, ludzie w szortach spacerowali po moście Golden Gate, a wzgórza zazieleniły się po deszczu, który spadł po sześcioletniej suszy. Od dawna nie widziano tu ani tak bujnej roślinności, ani tak błękitnego nieba, wszystko dookoła przybrało odświętny wygląd, jakby specjalnie na nasz przyjazd. Skończyła się długa madrycka zima. Przed wyjazdem zawiozłam Paulę do kaplicy, była jak zwykle mroczna i pusta, ale tym razem przystrojona ogromną ilością lilii z okazji Dnia Matki. Postawiłam wózek przed drewnianą statuą, przed którą moja matka wylała tyle łez w ciągu stu koszmarnych dni swojego tutaj pobytu, i zapaliłam świeczkę na cześć życia. Matka błagała Najświętszą Panienkę, żeby otuliła Paulę swoim płaszczem i strzegła przed bólem i niepokojem, a jeśliby miała zamiar ją zabrać do siebie, żeby przynajmniej nie kazała jej długo się męczyć. Ja prosiłam Boginię o szczęśliwą podróż do Kalifornii, o wsparcie na tym nowym etapie naszego życia, o siłę do przetrwania. Paula z przechyloną głową i wzrokiem utkwionym w podłogę, sztywna i spięta, zaczęła płakać i łzy padały jedna za drugą jak nuty w etiudzie fortepianowej. Co odczuwa moja córka? Czasem myślę, że chce mi coś powiedzieć, przypuszczam, że chce się pożegnać... Poszliśmy z Ernestem spakować jej walizkę. Weszłam do ich małego mieszkanka, czystego i uporządkowanego, gdzie tak krótko byli szczęśliwi, i jak zwykle uderzyła mnie jego franciszkańska prostota. W wieku dwudziestu ośmiu lat Paula osiągnęła dojrzałość, do której inni nigdy nie dorosną, zrozumiała, jak ulotne jest życie, i zajęta głównie problemami ducha pozbyła się niemal wszystkiego, co materialne. Do grobu pójdziemy owinięci w całun, dlaczego przywiązujesz do tego tak wielką wagę? - zapytała mnie kiedyś w sklepie z odzieżą, gdy chciałam kupić jej trzy bluzki. Wyrzucała za burtę ostatnie strzępki lubieżności, nie chciała ozdób, nic z rzeczy powierzchownych i niepotrzebnych; w jej jasnym umyśle zostało miejsca i cierpliwości tylko dla spraw najważniejszych. Szukam Boga i nie mogę go znaleźć, powiedziała mi, zanim zapadła w śpiączkę. Ernesto włożył do torby trochę ubrań, parę fotografii z ich podróży poślubnej do Szkocji, jej stare kapcie z króliczej skórki, srebrną cukiernicę odziedziczoną po Granny i szmacianą lalkę - wyłysiałą już zezowatą i nadżartą przez mole - którą zrobiłam wkrótce po jej urodzeniu i którą ona wszędzie woziła ze sobą jak relikwię. W koszyku zostały moje listy pisane do niej przez lata, które Paula - tak jak moja matka - przechowywała ułożone według dat. Zaproponowałam, żeby je zniszczyć, ale zięć powiedział mi, że pewnego dnia Paula o nie zapyta. Teraz ich mieszkanie wyglądało jak wymiecione przez siejący spustoszenie wiatr; 6 grudnia Paula wyszła stąd do szpitala i nigdy już nie powróciła. Jej czujny duch

był przy nas, gdy rozporządzaliśmy się jej skromnym majątkiem i naruszaliśmy jej prywatność. Nagie Ernesto upadł na kolana, objął mnie i wybuchnął szlochem wstrzymywanym przez te długie miesiące. Myślę, że dopiero w tym momencie w pełni zdał sobie sprawę ze swojej tragedii i zrozumiał, że jego żona już nigdy nie wróci do tego madryckiego mieszkania, że znajduje się w innym wymiarze, że pozostanie po niej tylko wspomnienie piękna i wdzięku, które go urzekły. - A może my za bardzo się kochaliśmy, może Paula i ja zachłannie wyczerpaliśmy cały przydział szczęścia, do którego mieliśmy prawo? Czyżbyśmy połknęli życie jednym haustem? W ciąż mam dla niej tyle bezgranicznej miłości, ale ona chyba już jej nie potrzebuje - powiedział. - Potrzebuje jej bardziej niż kiedykolwiek, Ernesto, ale teraz bardziej potrzebuje mnie, bo ty nie możesz się nią opiekować. - To niesprawiedliwe, żebyś ty sama brała na barki tak straszną odpowiedzialność. Ona jest moj ą żoną... - Nie będę sama, mam rodzinę. Zresztą ty w każdej chwili możesz przyjechać, mój dom jest twoim domem. - A co będzie jak nie dostanę pracy w Kalifornii? Nie mogę przecież żyć przygarnięty pod twoje skrzydła. No i nie chcę się z nią rozstawać... - Paula napisała do mnie w jednym liście, że kiedy pojawiłeś się w jej życiu, poczuła się kobietą spełnioną. Powiedziała mi, że czasem, kiedy byliście otoczeni tłumem ludzi, ogłuszeni gwarem krzyżujących się rozmów, wystarczało wam jedno spojrzenie, żeby wyznać sobie, jak bardzo się kochacie. Czas stawał w miejscu i tworzyła się magiczna przestrzeń tylko dla was dwojga. Może to właśnie tak będzie od tej pory, może pomimo odległości wasza miłość pozostanie żywa, nietknięta w jakiejś oddzielnej przegródce, niezależna od życia i śmierci. Ernesto w ostatniej chwili, zanim zamknął na dobre drzwi od mieszkania, podał mi zalakowaną kopertę, na której charakterystycznym pismem mojej córki były skreślone następujące słowa: Otworzyć po mojej śmierci. - Jakiś czas temu, w pełni miodowego miesiąca, Paula obudziła się w nocy z krzykiem - powiedział. - Nie wiem, co jej się śniło, ale musiało to być coś bardzo niepokojącego, bo już nie mogła zasnąć, napisała ten list i oddała mi go. Myślisz, że powinniśmy go otworzyć? - Paula nie umarła, Ernesto... - W takim razie ty go przechowuj. Za każdym razem, kiedy go widzę, czuję że jakaś macka dusi mnie za gardło. Żegnaj, Madrycie... Został za mną korytarz straconych kroków, gdzie wiele razy obeszłam wokół kulę ziemską, wstał hotelowy pokój i zupa z soczewicy. Uściskałam Elvirę, Aurelię i innych przyjaciół ze szpitala, którzy płakali przy pożegnaniu, zakonnice, które podarowały mi różaniec pobłogosławiony przez papieża, uzdrowicieli, którzy po raz ostatni próbowali się uciec do pomocy tybetańskich

dzwonków, i neurologa, jedynego lekarza, który pozostał przy mnie do końca, przygotowując Paulę j zdobywając podpisy i zezwolenia, żeby linie lotnicze zgodziły się ją przewieźć. Wykupiłam kilka miejsc w pierwszej klasie, zainstalowałam łóżko, tlen i potrzebne aparaty, wynajęłam wykwalifikowaną pielęgniarkę i zawiozłam córkę karetką na lotnisko, gdzie na nią czekano i natychmiast umieszczono w samolocie. Spała pod wpływem jakichś kropli, które lekarz dał mi w ostatnim momencie. Uczesałam ją w koński ogon przewiązany chustką, tak jak lubiła, i razem z Ernestem ubraliśmy ją po raz pierwszy od wielu miesięcy. Nałożyliśmy jej moją spódnicę i jego kamizelkę, bo w szafie miała zaledwie dwie pary dżinsów, kilka bluzek i jeden żakiet, którego nie sposób było naciągnąć na jej sztywne ciało. Podróż z Madrytu do San Francisco trwała ponad dwadzieścia długich godzin, podczas których karmiliśmy chorą kroplówką, sprawdzaliśmy jej odruchy, a kiedy zaczynała być niespokojna, wprawialiśmy ją w błogosławiony stan odrętwienia cudownymi kropelkami. To wszystko miało miejsce niecały tydzień temu, ale już zatarły mi się szczegóły, prawie nie pamiętam, że parę godzin spędziliśmy w Waszyngtonie, gdzie czekał na nas pracownik ambasady Chile, żeby usprawnić formalności wjazdowe do Stanów. Pielęgniarka i Ernesto zajmowali się Paulą, a ja biegałam po lotnisku z bagażami, paszportami i zezwoleniami, które urzędnicy, na widok bladej nieprzytomnej dziewczyny na wózku szpitalnym, stemplowali bez zadawania pytań. W San Francisco Willie czekał na nas z karetką i w godzinę później wchodziliśmy już do kliniki rehabilitacyjnej, w której Paula z bardzo obniżonym ciśnieniem, zlana zimnym potem, została przejęta przez zespół lekarzy. Celia, Nicolas i mój wnuczek czekali na nas przy wejściu; Alejandro wyciągnął do mnie rączki i zaczął biec na powitanie chwiejąc, się na niepewnych nóżkach, ale musiał odczuć jakąś straszną grozę w powietrzu, bo zatrzymał się w połowie drogi i przestraszony zawrócił. Nicolas wprawdzie znał szczegóły każdego dnia choroby z rozmów przez telefon, ale nie był przygotowany na to, co zobaczył. Pochylił się nad siostrą i pocałował ją w czoło, a wtedy ona otworzyła oczy i przez chwilę wydawało się, że na niego patrzy. Paula, Paula, mówił cicho, a łzy ciekły mu po twarzy. Celia milcząca i przerażona, objęła ramionami synka tulącego się do jej wystającego brzucha i zniknęła za kolumną w najciemniejszym kącie sali. Tego wieczoru Ernesto został w klinice, a ja pojechałam z Williem do domu. Nie byłam tu od wielu miesięcy i czułam się obco, tak jakbym nigdy nie przestąpiła progu tego mieszkania ani nie znała mebli i przedmiotów, które kiedyś kupowałam z takim entuzjazmem. Wszędzie panował idealny porządek, mąż ściął swoje najpiękniejsze róże i napełnił nimi wazony. Zobaczyłam nasze łoże z baldachimem z białego batystu i wielkimi haftowanymi poduchami, obrazy, które towarzyszyły mi przez lata, moje ubrania poukładane w szafie według kolorów, i wszystko wydało mi się bardzo piękne, ale zupełne obce, moim domem była wciąż jeszcze zbiorowa szpitalna sala, hotelowy pokój, małe mieszkanko Pauli o nagich ścianach. Pomyślałam, że nigdy nie należałam do tego domu, że moja dusza pozostała zapomniana na korytarzu straconych kroków i minie dużo czasu, zanim ją odnajdę. Ale wtedy Willie objął mnie mocno i poczułam jego ciepło i zapach przenikające przez materiał koszuli, tak charakterystyczną dla niego siłę lojalności i ogarnęło mnie przeczucie, że najgorsze minęło, że teraz nie jestem już sama i że u jego boku znajdę odwagę, żeby znieść nawet najstraszniejsze zrządzenia losu. Ernesto mógł zostać w Kalifornii tylko cztery dni i musiał wracać do pracy. Załatwia przeniesienie do Stanów Zjednoczonych, żeby być blisko żony.

- Poczekaj na mnie, kochanie, wrócę szybko i już się nie rozstaniemy, obiecuję ci to. Odwagi, trzymaj się - powiedział całując ją przed odlotem na pożegnanie. W dzień robią z Paulą ćwiczenia i poddają ją rozmaitym próbom, ale wieczorami jest czas wolny i możemy z nią pobyć. Lekarze wydają się zaskoczeni świetnym stanem jej ciała, jej skóra jest zdrowa, bez odleżyn, stawy nie straciły elastyczności mimo paraliżu. Zaimprowizowane ćwiczenia, które z nią robiłam, są takie same jak te, które tutaj stosują, profesjonalne szyny wyprodukowane dla niej na miarę przypominają moje, sklecone z książek i bandaży elastycznych, uderzenia w plecy pomagające przy kaszlu i sączenie wody po kropelce dla zwilżenia tracheotomii dają taki sam efekt jak te skomplikowane respiratory. Paula zajmuje oddzielny pokój pełen światła, z oknem na ogród, w którym rośnie geranium; powiesiliśmy na ścianach rodzinne fotografie i z radia wybieramy łagodną muzykę, a z programu telewizyjnego przyjemne filmy o rzekach i lasach. Moje przyjaciółki przyniosły olejki aromatyczne: rano smarujemy ją olejkiem rozmarynowym, żeby ją pobudzić, lawendowym na noc, żeby dobrze spała, różanym i rumiankowym żeby ją odświeżyć. Codziennie przychodzi mężczyzna o smukłych dłoniach iluzjonisty i robi jej masaż japoński, potem pracuje z nią na zmianę z pół tuzina terapeutów, jedni robią z nią ćwiczenia gimnastyczne, inni próbują się porozumieć pokazują tabliczki z literami i rysunkami, grają na instrumentach, a nawet dają jej do ust miód lub cytrynę, żeby zobaczyć czy reaguje na smaki. Zjawił się też specjalista od porfirii, jest ich bardzo niewielu, ta rzadka choroba nikogo nie interesuje; niektórzy znają ją z opowiadań, bo podobno w Anglii był król uchodzący za szaleńca, który w gruncie rzeczy cierpiał na porfirię. Specjalista przeczytał raporty ze szpitala w Madrycie, zbadał ją i stwierdził, że uszkodzenie mózgu nie było spowodowane chorobą, prawdopodobnie nastąpił jakiś wypadek, albo błąd w leczeniu. Dzisiaj posadziliśmy Paulę na wózku, podkładając jej pod plecy poduszki i wywieźliśmy ją na spacer po ogrodach kliniki. Jest tam kręta ścieżka wśród krzaków dzikiego jaśminu, którego woń jest tak silna, jak zapach sporządzanych z niego olejków. Te kwiaty przypominają mi Granny, to dziwny przypadek, że Paulę, otaczają właśnie jaśminy. Włożyliśmy jej na głowę kapelusz z szerokim rondem i ciemne okulary dla ochrony przed słońcem i tak przebrana wyglądała prawie normalnie. Nicolas pchał wózek, a Celia, która jest już bardzo gruba, i ja z Alejandrem na ręku przyglądaliśmy się im z daleka. Nicolas zerwał parę gałęzi jaśminu, włożył siostrze do ręki i mówił do niej tak, jakby mogła mu odpowiedzieć. Co takiego jej opowiadał? Ja też cały czas do niej mówię, na wypadek gdyby miała przebłysk świadomości i przez tę jedną chwilę kontakt z nią stał się możliwy, każdego ranka powtarzam, że jest lato, że znajduje się w Kalifornii ze swoją rodziną, podaję datę, żeby nie dryfowała poza czasem i przestrzenią; wieczorem mówię, że znowu minął dzień, że pora spać, i szepczę jej do ucha jedną z tych uroczych angielskich modlitw Granny, wśród których się chowała. Tłumaczę, co jej się przydarzyło, że jestem jej matką, żeby się nie bała, bo z tej próby wyjdzie silniejsza, że w momentach największej rozpaczy, kiedy zamykają się wszystkie drzwi i czujemy się zapędzeni w ślepy zaułek, zawsze znajdziemy jakąś szparkę, przez którą można wyjrzeć na świat. Przypominam jej, że najcięższe czasy terroru w Chile i samotności na wygnaniu były jednocześnie najważniejszym okresem w naszym życiu, bo dały nam siłę i napęd do działania. Często się zastanawiałam, tak jak tysiące innych Chilijczyków, czy dobrze zrobiłam uciekając z kraju w czasach dyktatury, czy miałam prawo odłączać od korzeni moje dzieci i ciągnąć za sobą męża na niepewną przyszłość na obczyźnie, czy też lepiej było zostać i zachowywać się tak, aby nie zwracać na siebie uwagi, ale na te pytania nie ma odpowiedzi.

Wypadki toczyły się nieubłaganie jak w greckich tragediach; widziałam wyraźnie czyhające fatum, ale nie mogłam zejść z prowadzącej ku niemu drogi. 23 września 1973 roku, dwanaście dni po zamachu wojskowym, zmarł Pablo Neruda. Był chory i smutne wydarzenia tamtych dni odebrały mu chęć do życia. Umierał w swoim pokoju na Isla Negra, patrząc niewidzącym wzrokiem na morze, które rozbijało się o skały pod jego oknem. Matylda, jego żona, stworzyła wokół niego hermetyczną barierę, aby nie dotarły do niego wiadomości o tym, co dzieje się w kraju, ale poeta jakimś cudem dowiedział się o tysiącach aresztowanych, torturowanych i zabitych. Zmiażdżyli dłonie Victora Jary, przecież to tak jakby zamordowali słowika, i mówią, że on wciąż śpiewał i śpiewał, a to ich jeszcze bardziej doprowadzało do wściekłości; co tu się w ogóle dzieje, wszyscy stracili rozum - mamrotał wodząc dookoła błędnym wzrokiem. Zaczął się dusić i karetką zawieziono go do kliniki w Santiago, a w tym czasie napływały setki telegramów od różnych rządów na świecie proponujących laureatowi Nobla azyl polityczny; niektórzy ambasadorowie przybyli osobiście, aby go przekonać do wyjazdu, ale on nie chciał zostawiać swojej ziemi w czasach kataklizmu. Nie mogę porzucić mojego narodu, nie mogę uciec, obiecaj mi, że ty też nie wyjedziesz, prosił swoją żonę i ona mu to obiecała. Ostatnie słowa tego człowieka, piewcy życia, brzmiały: rozstrzelają ich, rozstrzelają. Pielęgniarka dała mu środek uspokajający, zasnął głębokim snem i już się nie obudził. Śmierć zostawiła mu na ustach ironiczny uśmiech z jego najlepszych dni, kiedy to przebierał się, żeby zabawić przyjaciół. W tym samym czasie w celi na stadionie narodowym torturowano bestialsko jego szofera, żeby wydusić z niego jakąś nic nie znaczącą informację dotyczącą tego starego, ugodowego poety. Czuwanie przy zwłokach urządzono w jego niebieskim domu na Wzgórzu San Cristóbal, przez który wcześniej przeszły oddziały wojskowych i zostawiły po sobie ruinę - wszędzie walały się fragmenty ceramicznych figurek, butelek, lalek, zegarów, obrazów; to, czego nie mogli zabrać, potłukli i spalili. Na podłodze zasłanej rozbitym szkłem, które pod stopami wydawało odgłos grzechoczących kości, pełno było wody i błota. Matylda spędziła noc wśród tego pobojowiska siedząc przy trumnie mężczyzny, który napisał dla niej najpiękniejsze miłosne wiersze; towarzyszyła jej garstka przyjaciół, tych, którzy odważyli się przejść przez policyjny kordon wokół domu i naruszyć godzinę policyjną. Pochowano go następnego dnia w wypożyczonym grobowcu, podczas pogrzebu obie strony ulic, którymi kroczył niewielki kondukt, najeżone były karabinami maszynowymi. Niewiele osób mogło być przy nim w tej ostatniej drodze, jego przyjaciele siedzieli w więzieniach albo ukrywali się, inni obawiali się represji. Z koleżankami z redakcji maszerowałyśmy wolno z czerwonymi goździkami w ręku pod obleśnymi spojrzeniami żołnierzy, wyglądających jednakowo w swoich wojennych chełmach, z twarzami pomalowanymi, żeby ich nie rozpoznano, z bronią w drżących rękach. Krzyczałyśmy:”Pablo Neruda! Jest wśród nas, teraz i na zawsze!”. Po drodze ktoś zawołał:”Towarzysz Salvador Allende” i wszystkie jak jedna odpowiedziałyśmy:”Jest wśród nas, teraz i na zawsze!”. W ten sposób pogrzeb poety posłużył dla oddania hołdu prezydentowi, którego zwłoki pochowano w anonimowej mogile na cmentarzu w innym mieście. Zmarli nie zaznają odpoczynku w bezimiennych mogiłach, powiedział stary człowiek idący obok mnie. Po powrocie do domu napisałam - jak co dzień - list do matki i zamieściłam w nim relację z tego pogrzebu; matka zachowała go razem z innymi i później mi go zwróciła, tak więc po ośmiu latach mogłam włączyć go niemal w całości do mojej pierwszej powieści. Opowiedziałam też o pogrzebie dziadkowi, który wysłuchał mnie do końca z zaciśniętymi zębami, a potem chwycił mnie za ramiona swoimi szponiastymi dłońmi jak z żelaza i zaczął krzyczeć, że po jakiego diabła pchałam się na cmentarz, czy nie zdaję sobie sprawy, co się dzieje w Chile, że muszę uważać na siebie przez miłość do dzieci i szacunek dla niego, bo on już nie nadaje się na przeżywanie takich wstrząsów. Czy

nie wystarczy, że pokazuję się w telewizji pod własnym nazwiskiem? Po co się afiszuję? To nie należy do moich obowiązków. - Zło się rozszalało, Tata. - Co ty opowiadasz? To wymysł twojej wyobraźni. Świat zawsze był taki sam. - Czy dlatego negujemy istnienie zła, że nie wierzymy w moc dobra? - Obiecaj mi, że zostaniesz w domu i będziesz milczeć! - zażądał. - Nie, Tata, tego ci nie mogę obiecać. Naprawdę nie mogłam, już było za późno na takie obietnice. Dwa dni po zamachu stanu, zaledwie skrócono godzinę policyjną, sama nie wiem jak znalazłam się uwikłana w sieć pomocy dla prześladowanych, która zorganizowała się natychmiast. Dowiedziałam się o pewnym młodym lewicowcu, którego trzeba było ukryć; uciekł z zasadzki ranny w nogę i już mu deptano po piętach. Zdołał schować się w garażu swojego przyjaciela, gdzie o północy zaufany lekarz wyjął mu kulę i opatrzył ranę. Pomimo antybiotyków trząsł się w gorączce, nie mógł dłużej pozostawać w tym miejscu, a nie było mowy o przewiezieniu go do szpitala, gdzie z całą pewnością byłby zatrzymany. W takim stanie nie zniósłby męczącego przerzutu przez granicę górskimi ścieżkami na południu kraju, którędy uciekała część prześladowanych, jego jedynym ratunkiem był azyl, ale tylko ludzie ustosunkowani - osobistości polityczne, dziennikarze, intelektualiści czy znani artyści - mogli wejść do ambasady frontowymi drzwiami, przeciętni, tacy jak on i tysiące innych, nie mieli na co liczyć. Ja nie bardzo wiedziałam, co to znaczy azyl, to określenie znane mi było tylko ze słów hymnu narodowego, które teraz miały ironiczny wydźwięk:”ojczyzna będzie krajem ludzi wolnych albo ochroną przeciwko opresji”, ale ten przypadek wydawał mi się żywcem przeniesiony z książki i bez namysłu zaproponowałam swoją pomoc, nie zastanawiając się nad ryzykiem, bo w tym momencie nikt jeszcze nie wiedział, jak działa terror, jeszcze kierowaliśmy się zasadami obowiązującymi w normalnym życiu. Postanowiłam działać wprost i pojechałam do ambasady Argentyny, ustawiłam samochód, jak można było najbliżej, i podeszłam do wejścia, z bijącym sercem, ale pewnym krokiem. Przez kraty widać było okna budynku ambasady, a za nimi suszącą się bieliznę i ludzi wyglądających na zewnątrz, którzy coś krzyczeli. Na ulicy aż roiło się od żołnierzy, przed bramą pojawiła się tankietka i stanowiska karabinów maszynowych. Kiedy się zbliżyłam, zobaczyłam dwie lufy wycelowane prosto we mnie. Co trzeba zrobić, żeby dostać tu azyl? - zapytałam. Dokumenty, zaszczekali obaj żołnierze jednocześnie. Podałam dowód, a oni chwycili mnie pod ręce i zaprowadzili do budki strażniczej przy bramie, gdzie siedział oficer, któremu powtórzyłam moje pytanie, starając się opanować drżenie głosu. Mężczyzna spojrzał na mnie z takim zdumieniem, że obydwoje się uśmiechnęliśmy. Jestem tu właśnie po to, żeby zapobiec zwracaniu się o azyl, odpowiedział czytając moje nazwisko na dokumencie. Po przerwie, która trwała wieki, kazał oddalić się żołnierzom i zostaliśmy sami w ciasnej budce. Widziałem panią w telewizji... na pewno chodzi o reportaż, powiedział. Był miły, ale stanowczy: kiedy on jest na służbie, nikt nie poprosi o azyl w tej ambasadzie, nie tak jak w meksykańskiej, gdzie wchodzą wszyscy, którzy mają na to ochotę, bo wystarczy obgadać sprawę z kamerdynerem. Zrozumiałam. Zwrócił mi dokumenty, pożegnaliśmy się uściskiem dłoni, ostrzegł mnie, żebym się nie pakowała w kłopoty, i poszłam prosto do ambasady Meksyku, gdzie było już setki uciekinierów, ale azteckiej gościnności starczyło dla jeszcze jednego

więcej. Wkrótce dowiedziałam się, że niektóre dzielnice biedoty otoczone są przez wojsko, że w innych godzina policyjna trwa pół dnia, że wielu ludzi cierpi głód. Żołnierze podjeżdżali czołgami, otaczali domy i zmuszali wszystkich do wyjścia; mężczyzn w wieku od czternastu lat wzwyż spędzali na podwórko szkolne albo boisko do piłki nożnej, gdyż z reguły był to tylko kawałek pustego miejsca z liniami narysowanymi kredą, tam bili ich metodycznie na oczach żon i dzieci, potem wybierali niektórych i wywozili. Część z nich wracała opowiadając koszmarne rzeczy i pokazując ślady tortur; zmasakrowane ciała innych wyrzucano nocą na wysypiska śmieci, żeby wszyscy widzieli, jaki los czeka opornych. W niektórych miejscowościach zniknęła większość mężczyzn, ich rodziny były bez środków do życia. Moją rolą było zbieranie pieniędzy i żywności dla przykościelnych jadłodajni, gdzie rozdawano gorące jedzenie dla najmłodszych dzieci. Widok ich starszego rodzeństwa, czekającego na ulicy z pustym żołądkiem na jakąś resztkę chleba, wrył mi się w pamięć na zawsze. Nabrałam śmiałości, żeby prosić; moi przyjaciele nie podchodzili do telefonu i myślę, że chowali się na mój widok. Dziadek dawał mi bez słowa tyle, ile mógł, ale nie chciał wiedzieć, co robię z jego pieniędzmi. Przerażony ukrył się w ścianach swego domu jak w okopie nie odchodząc od telewizora, ale złe wiadomości przenikały przez okna, jak mech kiełkowały po kątach, nie można było przed nimi uciec. Nie wiem, czy Tata tak bardzo się bał, bo wiedział więcej, niż ujawniał, czy dlatego, że jego osiemdziesięcioletnie doświadczenie nauczyło go, że zło ludzkie jest nie ograniczone. Ja ze zdumieniem odkrywałam, że świat jest okrutny i drapieżny, rządzony według praw silniejszego. Selekcja gatunków nie spowodowała rozkwitu inteligencji ani ewolucji ducha, przy pierwszej lepszej okazji rozszarpujemy się wzajemnie jak szczury uwięzione w zbyt małej klatce. Nawiązałam kontakt z przedstawicielami kościoła katolickiego, co w pewnym sensie pogodziło mnie z religią, od której oddaliłam się całkowicie piętnaście lat wcześniej. Do tej pory wiedziałam, że istnieją dogmaty, rytuały, winy i grzechy, że Watykan rządzi milionami dusz wiernych na całym świecie, że Kościół, pomimo swych społecznych encyklik, zawsze popiera tych, którzy mają władzę. Coś tam słyszałam o teologii wyzwolenia i ruchu księży robotników, ale nie znałam kościoła walczącego, setek tysięcy chrześcijan oddanych w służbie najbardziej potrzebującym w pokorze i bez rozgłosu. Oni stanowili jedyną organizację będącą w stanie nieść pomoc prześladowanym za pośrednictwem Wikariatu Solidarności, stworzonego do tego celu przez kardynała w pierwszych dniach dyktatury. Wielka grupa księży i zakonnic miała od tej pory przez siedemnaście lat ryzykować życiem, aby ratować innych i ujawniać zbrodnie. To jeden z księży wskazał mi najpewniejszą drogę do azylu politycznego. Część z tych, którym pomogłam przeskoczyć mur, znalazła się we Francji, Niemczech, Kanadzie albo w krajach skandynawskich, przyjmujących wtedy setki uchodźców chilijskich. Kiedy raz zaczęłam działać w tych strukturach, już nie było odwrotu, bo jedna akcja pociągała za sobą drugą i następną, i tak zaangażowałam się w działalność podziemia, ukrywałam albo przerzucałam za granicę ludzi, przekazywałam do Niemiec, gdzie były publikowane, zbierane przez innych informacje o torturowanych i zaginionych, nagrywałam wywiady z ofiarami, żeby nie zaginęła pamięć tego, co działo się w Chile; tak zresztą robiło wielu dziennikarzy w tamtych latach. Nie podejrzewałam wtedy, że osiem lat później wykorzystam ten materiał do swoich dwóch powieści. Z początku nie zdawałam sobie sprawy z niebezpieczeństwa i działałam w biały dzień, w samym centrum hałaśliwego Santiago, w czasie upalnego lata i złotej jesieni; dopiero w połowie 1974 roku uświadomiłam sobie, czym to może grozić. Wiedziałam tak mało o mechanizmach działania terroru, że minęło sporo czasu, zanim odebrałam pierwsze znaki ostrzegawcze; nic nie

wskazywało na to, że w mroku funkcjonuje drugi świat, ta nieludzka strona rzeczywistości. Czułam się nietykalna. Nie kierowały mną żadne bohaterskie pobudki ani tym podobne motywy, tylko litość dla tych zrozpaczonych ludzi i muszę to przyznać nieodparty pociąg do mocnych wrażeń. W momentach największego niebezpieczeństwa przypominałam sobie, co powiedział mi wujek Ramón, kiedy pierwszy raz szłam na wieczorną zabawę: pamiętaj, że inni boją się bardziej niż ty... W czasach niepewności ludzie odkryli swoje prawdziwe oblicza; najbardziej waleczni przywódcy polityczni jako pierwsi nabrali wody w usta albo uciekli z kraju, natomiast inni, którzy szli przez życie bez zbytniego hałasu, wykazywali się niezwykłą odwagą. Miałam dobrego przyjaciela, psychologa, który nie mógł znaleźć pracy i utrzymywał się z robienia zdjęć do naszego pisma, był to człowiek delikatny i nieco naiwny, z którym, razem z całymi naszymi rodzinami spędzaliśmy niedziele, i nigdy nie słyszałam, żeby kiedykolwiek mówił o polityce. Nazywałam go Francisco, chociaż miał inne imię, i dziewięć lat później posłużył mi jako pierwowzór bohatera mojej książki Z miłości i cienia. Był związany z grupami kościelnymi, gdyż miał brata księdza-robotnika i przez niego dowiedział się o okropnościach, których dopuszczano się w kraju; wiele razy narażał życie dla ratowania innych. Na potajemnych spotkaniach na Wzgórzu San Cristóbal, gdzie chyba nikt nas nie słyszał, przekazywał mi informację. Czasami działaliśmy wspólnie, czasami byłam zdana na własne siły. Wymyśliłam dość prymitywny sposób organizowania pierwszych spotkań, które z reguły były zarazem ostatnimi: wyznaczaliśmy godzinę i ja bardzo wolno okrążałam Plaza Italia swoim niepowtarzalnym wehikułem, odbierałam jakiś dyskretny znak, zatrzymywałam się na chwilę, a wtedy ktoś szybko wsiadał do samochodu. Nigdy nie znałam nazwisk ani tragedii, które kryły się za tymi wymizerowanymi twarzami i drżącymi rękoma, zasadą było używanie jak najmniejszej ilości słów, dostawałam pocałunek w policzek, parę słów podziękowania wypowiedzianych cichym głosem i nigdy więcej nie widziałam już tej osoby. Było trudniej, kiedy w grę wchodziły dzieci. Wiem, że do jednej z ambasad przemycono niemowlę, na które czekali rodzice, uśpiono je środkami nasennymi i ukryto w koszyku z sałatą, żeby zmylić czujność strażników przy wejściu. Michael wiedział o tej mojej działalności i nigdy mi jej nie bronił, choć czasami chodziło o ukrycie kogoś w naszym domu. Spokojnie tłumaczył mi, że to niebezpieczne, trochę zdziwiony, że przez moje ręce przechodzi tyle spraw, a on tylko sporadycznie dowiaduje się o jakimś przypadku. Nie wiem, dlaczego tak się działo, przypuszczam, że było to związane z moim zawodem dziennikarki, bo ja chodziłam po ulicach i rozmawiałam z ludźmi, a on obracał się wśród przedsiębiorców, czyli kasty, która najwięcej skorzystała w czasach dyktatury. Któregoś dnia weszłam do restauracji, w której mój mąż jadał codziennie ze swymi wspólnikami z towarzystwa budowlanego, żeby wyjaśnić panom, że na jeden tylko obiad wydają tyle co jadłodajnia kościelna na obiady dla dwadzieściorga dzieci w ciągu miesiąca, i poprosiłam ich, żeby raz w tygodniu zechcieli zjeść kanapkę w biurze, a mnie dali zaoszczędzone w ten sposób pieniądze. Moje słowa zostały przyjęte z lodowatym zdumieniem, nawet kelner zastygł w bezruchu z tacą w ręku, i wszystkie oczy zwróciły się w stronę Michaela, przypuszczam, że zadawali sobie pytanie, jaki to musi być facet, jeżeli nie potrafi ukrócić bezczelności własnej żony. Dyrektor firmy zdjął okulary, przetarł je wolno chusteczką i wypisał mi czek na sumę dziesięć razy większą niż ta, o którą prosiłam. Michael przestał chodzić z nimi na obiady i tym gestem wyraźnie określił swoje stanowisko. Jemu, wychowanemu wśród najszlachetniejszych zasad, było trudno uwierzyć w te zasłyszane historie, czy też wyobrazić sobie, że moglibyśmy zginąć my, a nawet nasze dzieci, jeśliby ktokolwiek z. tych nieszczęśników, co przewinęli się przez nasze życie, wstał zatrzymany i na torturach wyznał, że przebywał pod naszym

dachem. Dochodziły do nas wieści mrożące krew w żyłach, ale za sprawą tego niewytłumaczalnego mechanizmu w ludzkim umyśle, który czasami odmawia przyjęcia do wiadomości rzeczy oczywistych, uważaliśmy je za przesadzone, aż w końcu już nie dało się dłużej negować prawdy. Nocami zrywaliśmy się zlani potem, bo jakiś samochód zatrzymał się na ulicy po godzinie policyjnej albo zadzwonił telefon i w słuchawce panowała cisza, ale następnego dnia świeciło słońce, dzieci i psy przychodziły do naszego łóżka, robiliśmy kawę i życie zaczynało się od Ilowa, jak w normalnych czasach. Minęło wiele miesięcy, zanim ujawniły się niepodważalne dowody i strach zupełnie nas sparaliżował. Jak to możliwe, że wszystko tak nagle kompletnie się odmieniło? Czy rzeczywistość mogła się tak zdeformować? Wszyscy mieliśmy w tym swój udział, całe społeczeństwo oszalało. Diabeł w lustrze... Czasem, kiedy byłam sama w którejś z kryjówek na Wzgórzu San Cristóbal i miałam czas na myślenie, ukazywały mi się czarne tafle luster z mojego dzieciństwa, w których nocami pojawiał się szatan, a kiedy pochylałam się nad szkłem, stwierdzałam przerażona, że zło ma moje własne rysy. Nie byłam czysta, nikt nie był czysty, w każdym z nas czaiło się monstrum, każdy miał swoją ciemną, występną stronę. Czy w sprzyjających warunkach ja również mogłabym zabijać i torturować? Gdyby ktoś na przykład skrzywdził moje dzieci... Do jakiego okrucieństwa byłabym wtedy zdolna? Demony pouciekały z luster i hasały swobodnie po świecie. Pod koniec następnego roku, kiedy kraj znajdował się całkowicie pod kontrolą wojska, zaczęły obowiązywać kapitalistyczne reguły, faworyzujące głównie przedsiębiorców, i pozbawiające pracowników części ich uprawnień, które mogły zostać wprowadzone wyłącznie przy użyciu siły. Nie chodziło wcale o prawa popytu i podaży, jak to głosili młodzi prawicowi ideolodzy, bo przecież robotnicy byli poddani represjom i zależni od łaski pracodawców. Skończyły się świadczenia społeczne, które naród wywalczył kilkadziesiąt lat temu, zniesiono prawo do strajków i zgromadzeń, robotniczy przywódcy zniknęli albo zostali zamordowani. Przedsiębiorstwa, zaangażowane w bezlitosny wyścig konkurencyjny, wymagały od pracowników maksymalnej wydajności przy minimalnej płacy. Przed bramami fabryk ustawiały się tak długie kolejki ludzi szukających zatrudnienia, że siłę roboczą uzyskiwano na warunkach pracy niewolniczej. Nikt nie miał odwagi protestować, bo w najlepszym razie tracił pracę, ale mógł jeszcze zostać oskarżony o komunizm albo o dywersję i skończyć w celi tortur policji politycznej. Stworzono pozorny cud gospodarczy wielkim kosztem społecznym, nigdy do tej pory nie widziano w Chile tak bezwstydnie manifestowanego bogactwa i tylu ludzi żyjących w skrajnej nędzy. Michael, jako dyrektor administracyjny, musiał zwolnić setki robotników; wzywał ich do swojego gabinetu według listy i oznajmiał, że od następnego dnia mają nie przychodzić do pracy i że zgodnie z nowymi przepisami nie należy im się żadna odprawa. Wiedział on, że każdy z tych mężczyzn ma rodzinę i że na pewno nie znajdzie nowej pracy, więc takie zwolnienie równało się niechybnemu skazaniu na nędzę. Wracał do domu zestresowany i smutny, w ciągu paru miesięcy zgarbił się i posiwiał. Pewnego dnia zwołał zebranie wspólników firmy i powiedział im, że sytuacja jest skandaliczna, że jego brygadziści zarabiają równowartość trzech litrów mleka dziennie. Odpowiedzieli mu ze śmiechem, że to nieważne, bo”ci ludzie i tak nie piją mleka”. Wtedy ja już straciłam pracę w obu pismach i nagrywałam swoje programy w studio pilnowana przez strażnika z pistoletem maszynowym w garści. Nie tylko cenzura uniemożliwiała mi pracę, szybko zdałam sobie sprawę, że dyktaturze było na rękę, że ktoś o nazwisku Allende robi w telewizji satyryczne programy, to najlepszy dowód, że w kraju panuje normalna sytuacja. Zrezygnowałam. Czułam się obserwowana, strach odbierał mi sen, skóra pokryła mi się wysypką, którą drapałam aż do krwi. Wielu z moich przyjaciół wyjechało za granicę, niektórzy zniknęli i nikt więcej o nich nie wspomniał, tak jakby nigdy nie istnieli. Pewnego wieczoru odwiedził

mnie jeden z rysowników, którego nie widziałam od miesięcy, i kiedy zostaliśmy sami, zdjął koszulę, żeby mi pokazać jeszcze świeże blizny. Na plecach miał wyciętą nożem literę A od nazwiska Allende. Moja matka pisząc z Argentyny, błagała mnie, żebym była ostrożna i siedziała cicho, bo mogę sprowokować nieszczęście. Nie mogłam zapomnieć przepowiedni argentyńskiej wróżki, Marii Teresy, i myślałam, że jeśli już sprawdziły się jej słowa co do krwawej rzezi, to równie dobrze może spełnić się zapisany mi wyrok bezruchu albo paraliżu, o którym wtedy mówiła. Czy chodziło o więzienie? Zaczęłam rozważać możliwość wyjazdu z Chile, ale nie odważyłam się wypowiedzieć tego głośno, gdyż wydawało mi się, że samo ujęcie tej myśli w słowa mogłoby puścić w ruch tryby nieubłaganej machiny śmierci i zniszczenia. Często chodziłam na Wzgórze San Cristóbal i błąkałam się po tych samych ścieżkach, które tak dobrze znałam z niegdysiejszych rodzinnych pikników, zaszywałam się wśród drzew i krzyczałam z bólu, który rozsadzał mi piersi; czasem wkładałam do koszyka trochę jedzenia i butelkę wina i wchodziłam wysoko na szczyt razem z Francisco, który bezskutecznie próbował mi pomóc swoją wiedzą psychologa. Tylko z nim mogłam rozmawiać o działalności podziemnej, o strachu i o niewyartykułowanym pragnieniu ucieczki. Oszalałaś, mówił mi, wszystko jest lepsze niż wyjazd, jak zostawisz dom, przyjaciół, ojczyznę? Dzieci i Granny pierwsi zdali sobie sprawę z mojego stanu ducha. Paula, która była wtedy mądrą jedenastoletnią dziewczynką, i o trzy lata od niej młodszy Nicolas zrozumieli, że wokół nich strach i bieda zaczynają przybierać na sile jak wezbrany potok. Stali się milczący i ostrożni. Dowiedzieli się, że mąż ich nauczycielki, rzeźbiarz, który przed zamachem stanu wykonał popiersie Salvadora Allende, został zatrzymany przez trzech nieznanych mężczyzn, którzy wdarli się do niego do pracowni i wywlekli go siłą. Nie wiadomo było, gdzie się podziewał, i jego żona nie miała odwagi opowiadać o tym nieszczęściu, gdyż bała się stracić pracę; był to czas, kiedy jeszcze panowało przekonanie, że jeśli kogoś zabierano, to z pewnością był winien. Nie wiem jak, ale dzieci jakoś się o tym dowiedziały i tego samego wieczoru przyszły do mnie na rozmowę. Były u swojej nauczycielki, która mieszkała o parę ulic od nas, i zastały ją siedzącą po ciemku, owiniętą w szale, gdyż nie stać jej było na opłacenie rachunków za światło ani na zakup parafiny do piecyków, pensji starczało jej tylko na wyżywienie trójki dzieci, które musiała zabrać ze szkoły. Chcemy oddać im nasze rowery, bo nie mają pieniędzy na autobus, oświadczyła mi Paula. Tak też zrobili i od tego dnia tajemnicze wypady Pauli stały się coraz częstsze, już nie tylko chowała butelki swojej babki, ale dźwigała w tornistrze puszki konserw i paczki ryżu dla nauczycielki. Po upływie kilku miesięcy, kiedy rzeźbiarz wrócił do domu przeżywszy więzienie i tortury, zrobił z żelaza i brązu Chrystusa na krzyżu i podarował go moim dzieciom. Od tamtego czasu wisi on zawsze na ścianie przy łóżku Nicolasa. Dzieci nigdy nie powtarzały tego, o czym mówiło się w rodzinie, nigdy też nie opowiadały o nieznajomych ludziach, którzy czasem przewijali się przez dom. Nicolas zaczął się moczyć w nocy, budził się zawstydzony, przychodził do mojego pokoju ze spuszczoną głową i przytulał się do mnie drżąc na całym ciele. Powinniśmy go byli otoczyć szczególną czułością, ale Michael miał na głowie problemy ze swoimi robotnikami, a ja biegałam od jednej pracy do drugiej, odwiedzałam dzielnice nędzy, ukrywałam ludzi i nerwy miałam zupełnie zszarpane; wydaje mi się, że oboje nie potrafiliśmy zapewnić dzieciom poczucia bezpieczeństwa i dać im tyle serca, ile wtedy potrzebowały, W tym czasie moją teściową miotały sprzeczne uczucia, z jednej strony jej mąż wygłaszał peany na cześć dyktatury, a z drugiej my opowiadaliśmy o represjach, jej niepokoje zmieniły się w panikę, jej mały światek zatrząsł się od podmuchów huraganu. Uważaj na siebie, powtarzała mi bez przerwy, sama nie wiedząc o czym mówi, gdyż jej umysł nie przyjmował do wiadomości niebezpieczeństw, które

przeczuwało babcine serce. Żyła wyłącznie dla tej dwójki wnuków. To kłamstwa, to wszystko kłamstwa sowieckiego komunizmu, żeby zdyskredytować Chile, mówił jej mąż, kiedy wspominała o przerażających pogłoskach, które zatruwały atmosferę. Tak samo jak nasze dzieci, nauczyła się ukrywać swoje wątpliwości i unikać komentarzy, które mogłyby ściągnąć nieszczęście. W rok po zamachu junta wojskowa rozkazała zamordować w Buenos Aires generała Pratsa, bojąc się, że były dowódca sił zbrojnych mógłby stanąć na czele rebelii wojskowych wiernych demokracji. Obawiano się również, że Prats może opublikować swoje wspomnienia i ujawnić zdradę generałów; wtedy rozpowszechniana była oficjalna wersja wydarzeń z 11 września, usprawiedliwiająca zamach i wyolbrzymiająca aż do granic bohaterstwa rolę Pinocheta. Anonimowe listy i telefony uprzedziły generała Pratsa, że jego życie jest w niebezpieczeństwie. Wujkowi Ramonowi, którego podejrzewano o posiadanie kopii wspomnień generała, też grożono w tamtych dniach, ale on w gruncie rzeczy nie wziął tych pogróżek na serio. Prats natomiast znał dobrze metody działania swoich kolegów i wiedział, że w Argentynie zaczęły funkcjonować szwadrony śmierci, które prowadziły z chilijską dyktaturą obrzydliwy handel zwłokami, więźniami i dowodami tożsamości osób zaginionych. Na próżno starał się o paszport, żeby móc opuścić ten kraj i wyjechać do Europy; wujek Ramón rozmawiał w tej sprawie z ambasadorem Chile, doświadczonym dyplomatą, z którym przyjaźnił się od wielu lat, ale ten omotał go tylko siecią obietnic, które nigdy nie zostały spełnione. Na krótko przed północą 29 września 1974 r. państwo Prats wracali z kolacji u moich rodziców, i w momencie kiedy dojeżdżali do domu w ich samochodzie wybuchła bomba. Siła eksplozji rozrzuciła palące się kawałki metalu na odległość stu metrów, ciało generała zostało rozerwane na strzępy, a jego żona zginęła w piekle płonącego stosu. Po paru minutach na miejscu tragedii byli już chilijscy dziennikarze, którzy zjawili się tam jeszcze przed argentyńską policją, tak jakby czekali na zamach za rogiem ulicy. Wujek Ramón zadzwonił do mnie o drugiej w nocy z prośbą, żebym ostrzegła córki Pratsa, zawiadomił mnie też, że razem z matką opuścili dom i ukrywają się. Następnego dnia wyleciałam do Buenos Aires w dziwnej misji, poruszałam się wtedy zupełnie po omacku, gdyż nawet nie wiedziałam, gdzie mam rodziców szukać. Na lotnisku podszedł do mnie bardzo wysoki mężczyzna, wziął mnie pod ramię i prawie wlokąc doprowadził do czarnego samochodu, który czekał przed bramą. Nie obawiaj się, jestem twoim przyjacielem, powiedział po hiszpańsku z silnym niemieckim akcentem, i w jego niebieskich oczach było tyle dobroci, że mu uwierzyłam. Był to Czechosłowak, przedstawiciel Narodów Zjednoczonych, który próbował załatwić przewiezienie rodziców na bezpieczniejszy teren, gdzie nie dosięgłoby ich długie ramię terroru. Zawiózł mnie do nich, spotkaliśmy się w jakimś mieszkaniu położonym w centrum miasta, byli spokojni i szykowali się do ucieczki. Popatrz, do czego są”dolni ci mordercy, musisz wyjechać z Chile, powiedziała mi po raz któryś matka. Nie mieliśmy zbyt wiele czasu dla siebie, zaledwie zdążyli mi opowiedzieć, co się stało, i przekazać dyspozycje, tego samego dnia czechosłowacki przyjaciel zdołał wywieźć ich z kraju. Pożegnaliśmy się uciskiem pełnym rozpaczy nie wiedząc, czy jeszcze kiedyś się zobaczymy. Pisz listy codziennie, jak dotąd, i przechowuj je do czasu, aż będziemy mieli jakiś adres można je będzie przesłać, powiedziała matka w ostatniej chwili. Pod opieką wysokiego mężczyzny o współczujących oczach zostałam w mieście, żeby popakować meble, opłacić rachunki, oddać wynajęte przez rodziców mieszkanie i zdobyć pozwolenie na wywóz szwajcarskiej suki, która od dnia wybuchu bomby w ambasadzie chodziła jak półprzytomna. To zwierzę stało się potem jedynym towarzyszem Granny, kiedy my wszyscy musieliśmy ją opuścić.

W kilka dni później w rezydencji zamordowanego naczelnego wodza w Santiago, gdzie generał Prats mieszkał z rodziną do czasu, kiedy musiał ustąpić ze stanowiska, żona Pinocheta zobaczyła go we własnej osobie w biały dzień, siedzącego przy stole w jadalni, plecami do okna, w promieniach nieśmiałego wiosennego słońca. Po pierwszym szoku zrozumiała, że to przywidzenie spowodowane wyrzutami sumienia i nie przywiązywała do niego większej wagi, ale w następnych tygodniach duch zdradzonego przyjaciela ukazywał się jeszcze wiele razy, jego postać pojawiała się w salonach, wychylała zza drzwi, na schodach słychać było jego głośne kroki, aż ta nieustępliwa obecność stała się nie do zniesienia. Pinochet kazał zbudować gigantyczny bunkier otoczony murem obronnym, który miał go chronić przed wrogami żywymi i umarłymi, ale ludzie odpowiedzialni za jego bezpieczeństwo doszli do wniosku, że łatwo byłoby go zbombardować z powietrza. Wtedy kazał umocnić mury i wstawić pancerne okna w domu nawiedzanym przez ducha, podwoił zbrojne straże, dookoła porozmieszczał stanowiska karabinów maszynowych i zamknął ulicę, żeby nikt nie mógł się zbliżyć. Nie wiem, jak generał Prats daje sobie radę, żeby całą tę ochronę wystawić do wiatru... W połowie 1975 r. aparat represyjny został ulepszony, a ja wpadłam w sidła własnego strachu. Bałam się używać telefonu, cenzurowałam listy do matki w obawie, że zostaną otwarte na poczcie, i uważałam na to, co mówię, nawet w gronie rodziny. Przyjaciele mający kontakty z wojskowymi ostrzegli mnie, że moje nazwisko znajduje się na czarnej liście, i wkrótce potem przez telefon dwa razy grożono mi śmiercią. Wiedziałam, że są ludzie, którzy lubią siać panikę z samego upodobania do zatruwania komuś życia i być może nie przejęłabym się zbytnio tymi anonimowymi pogróżkami, ale po tym, co stało się z Pratsami, i po graniczącej z cudem ucieczce moich rodziców nie czułam się bezpiecznie. Pewnego zimowego popołudnia poszłam z Michaelem i z dziećmi na lotnisko, żeby pożegnać przyjaciół, którzy - tak jak wielu innych - zdecydowali się na wyjazd. Dowiedzieli się, że w Australii rozdawano ziemię przyjeżdżającym tam imigrantom, i postanowili spróbować szczęścia jako farmerzy. Właśnie śledziliśmy wzrokiem odlatujący samolot, kiedy podeszła do mnie nieznajoma kobieta i zapytała, czy ja pracuję w telewizji. Nalegała, abym z nią poszła, bo musi mi coś powiedzieć na osobności. Zanim zdążyłam zareagować, pociągnęła mnie za ramię w stronę toalety i kiedy zostałyśmy same, wyciągnęła z torby kopertę i włożyła mi ją do ręki. - Proszę to oddać, to sprawa życia i śmierci. Odlatuję następnym samolotem, mój łącznik się nie zjawił i już dłużej nie mogę czekać - powiedziała. Kazała mi dwukrotnie powtórzyć adres, żeby upewnić się, że go zapamiętałam i wybiegła z toalety. - Kto to był? - zapytał Michael, kiedy do niego podeszłam. - Nie mam pojęcia. Prosiła mnie, żebym to oddała, powiedziała, że to bardzo ważne. - Co to jest? Dlaczego to przyjęłaś? To może być pułapka... Te i wiele innych pytań, które nasunęły nam się później, nie dały nam spać przez większą część nocy, nie chcieliśmy otwierać koperty, bo lepiej było nie znać treści listu, nie mieliśmy odwagi odnieść jej pod adres wskazany przez kobietę, a także nie mogliśmy jej zniszczyć. Zdaje mi się, że w ciągu tych bezsennych godzin Michael zrozumiał, że to nie ja szukam problemów, ale one same wychodzą mi na spotkanie. W końcu zdaliśmy sobie sprawę, do jakiego stopnia wykoślawiła się nasza rzeczywistość, jeśli tak zwyczajna prośba jak przekazanie komuś listu mogła kosztować nas życie i jeśli tortury i śmierć stały się częścią naszych codziennych rozmów jak coś zupełnie normalnego. Nad ranem

rozłożyliśmy na stole w jadalnym pokoju mapę świata i zaczęliśmy się zastanawiać, gdzie by tu wyjechać. W tym czasie połowa ludności Ameryki Łacińskiej żyła pod panowaniem dyktatury wojskowej; siły zbrojne wielu krajów pod pretekstem walki z komunizmem przekształciły się w oddziały najemne wysługujące się klasom uprzywilejowanym, które były narzędziem represji wobec biedoty. Przez następną dekadę wojskowi prowadzili wojnę na śmierć i życie przeciwko swoim własnym narodom: miliony zabitych, zaginionych i wygnanych z kraju, nigdy na naszym kontynencie nie widziano tak masowej wędrówki ludów. Tego ranka odkryliśmy z Michaelem, że zostało niewiele demokratycznych państw, gdzie moglibyśmy szukać schronienia, i że większość - jak np. Meksyk, Kostaryka czy Kolumbia - już nie przyznaje wiz Chilijczykom, bo w ciągu ostatniego półtora roku wyjechało ich tam zbyt wielu. Jak tylko minęła godzina policyjna, zostawiliśmy dzieci z Granny, udzieliliśmy jej paru instrukcji na wypadek, gdybyśmy nie wrócili, i poszliśmy pod wskazany adres oddać kopertę. Znaleźliśmy stary dom w centralnej dzielnicy i nacisnęliśmy dzwonek. Otworzył nam mężczyzna w dżinsach i z ogromną ulgą stwierdziliśmy, że nosi koloratkę. Mówił z belgijskim akcentem, co mogliśmy rozpoznać, gdyż mieszkaliśmy przez jakiś czas w tamtym kraju. Po ucieczce z Argentyny wujek Ramón i moja matka nie wiedzieli, co ze sobą robić i przez parę miesięcy korzystali z gościny u przyjaciół za granicą, gdzie z braku miejsca nawet nie rozpakowali bagaży. Wtedy moja matka przypomniała sobie o Wenezuelczyku, którego poznała w rumuńskim sanatorium geriatrycznym, i idąc za głosem serca odnalazła wizytówkę, którą przechowywała tyle lat, zadzwoniła do niego i w krótkich słowach opowiedziała, co zaszło. Ależ przyjeżdżaj, dziewczyno, tutaj jest dosyć miejsca dla wszystkich - odpowiedział natychmiast Valentin Hernandez. To podsunęło nam myśl, że moglibyśmy pojechać do Wenezueli, zakładaliśmy, że w tym zielonym, bogatym kraju, gdzie mamy zaufanego przyjaciela będziemy mogli przetrwać do czasu aż zmieni się sytuacja w Chile. Zaczęliśmy z Michaelem planować wyjazd, trzeba było wynająć dom, sprzedać meble, zbadać możliwości pracy, ale nagle sprawy nabrały przyspieszenia i wszystko rozstrzygnęło sit; przed upływem tygodnia. Tamtej środy dzieci wróciły ze szkoły przerażone; jacyś nieznani faceci napadli na nie na ulicy, zaczęli im grozić, a potem przekazali wiadomość dla mnie: powiedzcie tej dziwce, swojej matce, że jej dni są policzone. Następnego dnia widziałam mojego dziadka ostatni raz w życiu. Pamiętam, że siedział jak zawsze w fotelu, który kupiłam mu wiele lat wcześniej na wyprzedaży, ze srebrną grzywą włosów i chłopskim kosturem w ręku. W młodości musiał być wysokim mężczyzną, bo w pozycji siedzącej wciąż się takim wydawał, ale z wiekiem osłabł mu główny”filar” podtrzymujący ciało i osunął się jak budynek, w którym osiadły fundamenty. Nie mogłam się z nim pożegnać, nie miałam odwagi powiedzieć mu, że wyjeżdżam, ale przypuszczam, że to wyczuł. - Od długiego czasu chcę cię o coś zapytać, dziadku... Czy ty kiedyś zabiłeś człowieka? - Dlaczego mi zadajesz takie bezsensowne pytanie? - Bo masz gwałtowny charakter - powiedziałam wyzywająco mając przed oczami ciało rybaka które leżało na piasku twarzą do ziemi, w zamierzchłych czasach moich ośmiu lat. - Nigdy nie widziałaś, żebym miał w ręku broń, prawda? Mam powód, żeby jej nie dowierzać powiedział starzec. - Kiedyś w młodości obudziło mnie o świcie jakieś uderzenie w okno mojego pokoju. Wyskoczyłem z łóżka, chwyciłem rewolwer, jeszcze na wpół śpiący wychyliłem się przez

okno i strzeliłem. Oprzytomniałem na odgłos wystrzału i wtedy, przerażony, zdałem sobie sprawę, że strzelałem do studentów wracających z jakiejś libacji. Jeden z nich stuknął parasolem w roletę. Dzięki Bogu nie zabiłem go, o włos uniknąłem zabójstwa niewinnego człowieka. Dlatego trzymam broń myśliwską w garażu. Od wielu lat jej nie używam. Rzeczywiście, na jednym z drążków u wezgłowia łóżka wisiała proca, taka jakiej używają argentyńscy poganiacze bydła - dwie kamienne kule połączone długim skórzanym paskiem - którą miał zawsze pod ręką, na wypadek gdyby zakradli się złodzieje. - Nigdy nie użyłeś procy ani drąga, żeby kogoś zabić? Człowieka, który cię obraził albo zrobił krzywdę komuś z twojej rodziny... - Nie mam pojęcia, o czym ty u diabła mówisz, dziecko. W tym kraju pełno jest morderców, ale ja do nich nie należę. Po raz pierwszy powiedział coś na temat sytuacji w Chile, do tej pory wysłuchiwał tylko w milczeniu i z zaciśniętymi ustami tego, co mu opowiadałam. Wstał mamrocząc przekleństwa, chodził z wielkim trudem, strzelało mu w stawach, ale nikt w jego obecności nie ośmieliłby się wspomnieć o wózku inwalidzkim, i gestem kazał mi podejść za nim do biurka. Nic w tym pokoju nie zmieniło się od czasu śmierci babki, te same czarne meble na tym samym miejscu, stojący zegar i zapach angielskich mydełek, przechowywanych w szafie. Dziadek otworzył biurko kluczem, który zawsze nosił w kieszeni kamizelki, poszperał w jednej z szuflad, wyciągnął z niej stare pudełko po herbatnikach i podał mi je. - To należało do twojej babki, teraz jest twoje - powiedział łamiącym się głosem. - Muszę ci coś wyznać, dziadku... - Chcesz mi powiedzieć, że ukradłaś srebrne lusterko Meme... - Skąd wiedziałeś, że to ja? - Bo widziałem. Mam lekki sen. Skoro masz już lusterko, możesz zatrzymać i resztę. To wszystko, co mi zostało po Meme, ale ja i bez tego będę ją pamiętać, więc wolę dać je tobie, bo nie chcę, żeby po mojej śmierci ktoś ją wyrzucił na śmietnik. - Nie myśl o śmierci, dziadku. - W moim wieku nie myśli się o niczym innym. Na pewno umrę sam, jak pies. - Ja będę z tobą. - Tylko nie zapomnij, że coś mi obiecałaś. Jeśli myślisz o wyjeździe, pamiętaj, że kiedy nadejdzie ta chwila, musisz mi pomóc umrzeć godnie. - Nie bój się, Tata, pamiętam o tym.

Następnego dnia wsiadałam sama do samolotu lecącego do Wenezueli. Nie wiedziałam, że już nigdy nie zobaczę się z dziadkiem. Odprawiając formalności paszportowe na lotnisku mocno przyciskałam do piersi babcine relikwie. Pudełko po herbatnikach zawierało resztki wianka z woskowych kwiatów pomarańczy, odbarwione przez czas dziecięce zamszowe rękawiczki i wysłużony modlitewnik z okładkami z masy perłowej. Urzędnik obejrzał mój paszport z licznymi stemplami wjazdów i wyjazdów do Argentyny, legitymację dziennikarską i przypuszczam, że nie znalazł mojego nazwiska na swojej liście, więc pozwolił mi wyjechać. Samolot wzniósł się ponad materac z mgły i po kilku minutach szybował nad ośnieżonymi szczytami kordyliery Andów. Te białe wierzchołki przebijające się przez zimowe chmury to ostatni obraz ojczyzny, jaki zachowałam w pamięci. Wrócę, wrócę, powtarzałam jak modlitwę. Andrea, moja wnuczka, urodziła się w salonie, gdzie zazwyczaj oglądamy telewizję, w jednym z pierwszych gorących dni wiosny. Mieszkanie Celii i Nicolasa znajduje się na trzecim piętrze bez windy, co nie jest praktyczne w razie jakiejś komplikacji, tak więc postanowili, że ich dziecko przyjdzie na świat na parterze naszego domu, w dużym pokoju z ogromnymi oknami wychodzącymi na taras, gdzie skupia się nasze codzienne życie; w bezchmurne dni widać stąd trzy mosty na zatoce, a nocami migocące na drugim brzegu światełka Berkeley. Celia przejęła kalifornijski styl życia do tego stopnia, że postanowiła być wierną kosmicznej muzyce z wszystkimi tego konsekwencjami i zrezygnowała ze szpitala i z lekarzy, żeby urodzić w domu. Pierwsze bóle zaczęły się około północy, nad ranem Celii nagle odeszły wody i wkrótce wszyscy zjawili się u nas. Wyglądali niezbyt przytomnie, jak ofiary jakiegoś kataklizmu, w kapciach, ze starą czarną torbą pełną rzeczy; nieśli na rękach ubranego w pidżamę rozespanego Alejandra. Chłopczyk nie podejrzewał, że już niedługo będzie musiał dzielić swoją życiową przestrzeń z siostrą i że na zawsze kończy się jego absolutne królestwo jako jedynego syna i wnuka. Parę godzin później przyjechała akuszerka gotowa wziąć na siebie odpowiedzialność za poród w domu. Była to młoda kobieta ubrana jak na wycieczkę, w szorty i tenisówki, w swojej furgonetce przywiozła cały niezbędny ekwipunek. Tak szybko dostosowała się do naszej codziennej domowej rutyny, że wkrótce siedziała już z Williem w kuchni szykując śniadanie. W tym czasie Celia, niezwykle opanowana, spacerowała bez ustanku oparta na ramieniu Nicolasa, oddychała krótko, kiedy ból się nasilał, i odpoczywała, kiedy istotka w jej brzuchu dawała jej trochę spokoju. Moja synowa ma w żyłach tajemną muzykę, ona wytycza rytm jej kroków, kiedy idzie ulicą, w czasie skurczów też dyszała i poruszała się tak, jakby słuchała wewnątrz siebie nieodpartego dudnienia wenezuelskich bębnów. Pod koniec wydawało mi się, że chwilami zaciska dłonie i w jej wzroku pojawia się cień przerażenia, ale wtedy mąż patrzył jej w oczy, szeptał coś w tylko im znanym, intymnym języku i znowu się rozluźniała. Tak upływał czas - w zawrotnym tempie dla mnie i w zwolnionym dla mojej synowej, która znosiła tę próbę bez jednej skargi, bez środków uspokajających i bez znieczulenia. Nicolas podtrzymywał ją na duchu, mój skromny udział polegał na podawaniu jej pokruszonego lodu i soku jabłkowego, a Williego - na zajmowaniu się Alejandrem, natomiast akuszerka obserwowała wszystko z bezpiecznej odległości, ale nie interweniowała. Ja w tym czasie wspominałam swoje własne, jakże odmienne doświadczenia z tamtego dnia, kiedy rodziłam Nicolasa. Już w momencie przekroczenia progu szpitala straciłam poczucie, że jestem jednostką i stałam się bezimienną pacjentką, zwykłym numerem. Rozebrano mnie, dano mi rozciętą na plecach koszulę i zaprowadzono w ustronne miejsce, gdzie poddano mnie paru dodatkowym upokarzającym zabiegom i zostawiono samą. Od czasu do czasu ktoś grzebał mi między nogami, moje ciało zmieniło się w jedną wielką, obolałą, pulsującą jamę; spędziłam cały dzień, całą noc i sporą część następnego dnia w męczącym napięciu, wykończona i ledwie żywa ze strachu, aż w końcu

stwierdzono, że zbliża się rozwiązanie, i zawieziono mnie na porodówkę. Leżałam na plecach na metalowym stole, kości miałam starte na popiół, światło mnie oślepiało i pogrążałam się w cierpieniu. Już nic ode mnie nie zależało, moje dziecko parło, żeby się wydostać, a moje biodra rozwierały się, żeby mu w tym pomóc bez udziału mojej woli. Wszystko, czego nauczyłam się w podręcznikach i na kursach rodzenia, okazało się nieprzydatne. Jest taki moment, kiedy raz rozpoczętej podróży nie można już przerwać, zmierzamy w stronę granicy, przekraczamy tajemnicze wrota i budzimy się po drugiej stronie, w nowym życiu. Dziecko wchodzi w świat, a matka w inny stan świadomości, obydwoje nie będą już tym, kim byli. Rodząc Nicolasa poznałam tajemnicę świata kobiet, poprzednio cesarskie cięcie nie pozwoliło mi przeżyć tego wyjątkowego rytuału, który dzielą z nami wyłącznie samice ssaków. Radosny proces poczęcia dziecka, cierpliwość, by je donosić, siła, by je wydać na świat, i uczucie ogromnego zdumienia, które ten proces wieńczy, można porównać tylko do tworzenia książki. Dzieci, identycznie jak książki, są podróżą kobiety w głąb siebie, w czasie której jej ciało, umysł i dusza zmieniają orientację ukierunkowując się na samo centrum ludzkiej egzystencji. Atmosfera spokojnej radości, która panowała w naszym domu w chwili narodzin Andrei, w niczym nie przypominała mojej udręki na porodówce dwadzieścia pięć lat wcześniej. Wieczorem Celia dała nam znak, Nicolas pomógł jej wejść na łóżko i w niespełna minutę już funkcjonowały w pokoju wszelkie urządzenia, które akuszerka przywiozła ze sobą w furgonetce. Wydawało się, że ta dziewczyna w szortach nagle się postarzała, zmieniła ton głosu i na jej piegowatej twarzy odbiło się tysiącletnie doświadczenie wielu pokoleń kobiet. Proszę umyć ręce, teraz pani będzie musiała trochę popracować, powiedziała do mnie robiąc oko. Celia objęła swojego męża, zacisnęła zęby i zaczęła przeć. Wtedy, wraz z falą krwi, wychyliła się główka pokryta ciemnymi włoskami i malutka twarzyczka, purpurowa i spłaszczona, którą przytrzymałam jak czaszę kielicha jedną ręką, a drugą szybkim gestem odwijałam niebieskawą pępowinę oplątującą szyjkę. Ostatni nadludzki wysiłek matki i ukazała się reszta ciałka mojej wnuczki, zakrwawiony, kruchy pakuneczek, najbardziej nie zwykły prezent pod słońcem. Wstrząsana głębokim szlochem przeżywałam całym moim jestestwem mistyczne doświadczenie narodzin, wysiłku, bólu, strachu i dziękowałam w zachwycie za bohaterską odwagę mojej synowej i za cud jej silnego ciała i szlachetnej duszy, stworzonych do macierzyństwa. Jak przez mgłę widziałam Nicolasa, który ze wzruszeniem wziął z mych rąk maleństwo i ułożył je na łonie matki. Celia uniosła się na poduszkach, dyszała ciężko cała mokra od potu, jaśniała jakimś wewnętrznym światłem i zupełnie obojętna na to, co dzieje się z jej ciałem wciąż jeszcze krwawiącym i pulsującym, otoczyła ramionami córeczkę i pochylona nad nią powitała ją potokiem najczulszych słów w dopiero co wymyślonym języku, całowała ją i obwąchiwała tak, jak to robią wszystkie samice, i przytuliła do piersi najstarszym gestem w historii ludzkości. Czas w pokoju stanął w miejscu, słońce zatrzymało się na różach na tarasie i cały świat wstrzymał oddech, żeby uczcić cud nowego życia. Akuszerka podała mi nożyczki, przecięłam pępowinę i Andrea rozpoczęła swoje istnienie niezależne od matki. Skąd przyszło to maleństwo? Gdzie było, zanim zaczęło rozwijać się w matczynym brzuchu? Mam do niej tyle pytań, ale obawiam się, że kiedy będzie w stanie mi odpowiedzieć, już zapomni, jak tam było w niebie... Cisza przed narodzeniem, cisza po śmierci, życie jest tylko hałasem pomiędzy dwiema strefami niezgłębionej ciszy. Paula przez miesiąc przebywała w klinice rehabilitacyjnej, gdzie zrobiono jej wszelkie badania i pomiary zewnętrzne i wewnętrzne i wręczono nam porażający raport. W tym czasie przyjechał z Chile Michael, a także przebywał u nas Ernesta, który dostał na to specjalnie pozwolenie ze swojej

pracy. Doprowadził do tego, że jego firma oddelegowała go do Nowego Yorku, przynajmniej jesteśmy w tym samym kraju, w razie konieczności możemy pokonać dzielącą nas odległość w ciągu sześciu godzin i za każdym razem, kiedy przygnębi nas smutek, możemy do siebie zadzwonić. Nie widział swojej żony od czasu tamtej koszmarnej podróży, kiedy przywieźliśmy ją z Madrytu, i chociaż cały czas informuję go o wszystkich szczegółach, zdumiało go, że jest tak piękna i jeszcze bardziej nieobecna. On jest jak te drzewa, które w podmuchach huraganu zginają się aż do ziemi, ale się nie łamią. Przywiózł dla Pauli prezenty, wszedł pospiesznie do jej pokoju, wziął ją w ramiona, zaczął całować i szeptać, że tak za nią tęsknił, że tak wypiękniała, a ona wpatrywała się w przestrzeń swoimi wielkimi nieruchomymi oczami bez światła, jak u lalki. Położył się obok niej i pokazywał zdjęcia z ich podróży poślubnej, i wspominał szczęśliwe chwile z ubiegłego roku, w końcu oboje usnęli jak zwykłe małżeństwo w porze sjesty. Błagam los, żeby spotkał na swojej drodze zdrową kobietę, która będzie miała szlachetną jak Paula duszę i żeby był szczęśliwy gdzieś daleko stąd, nie powinien być przywiązany do chorej osoby do końca życia; na razie jeszcze nie mogę z nim o tym mówić, jest na to za wcześnie. Lekarze i terapeuci, którzy zajmowali się Paulą, zebrali całą rodzinę i przedstawili swój werdykt: stopień świadomości jest na poziomie zerowym, w ciągu tych czterech tygodni nic się nie zmieniło, nie udało im się nawiązać z nią żadnego kontaktu i realnie patrząc trzeba przyjąć, że stan się będzie pogarszał. Nie będzie mówić ani przełykać, nigdy z własnej woli się nie poruszy, najprawdopodobniej nadal nikogo nie będzie rozpoznawać, zapewnili, że rehabilitacja jest niemożliwa, ale ćwiczenia są konieczne jeżeli ciało ma zachować elastyczność. Na koniec zalecili umieszczenie jej w zakładzie dla chorych w ciężkim stanie, jako że wymaga ciągłej opieki i nie może zostać sama nawet przez minutę. Po tych ostatnich słowach zapadła długa cisza. Po drugiej stronie stołu siedzieli Nicolas i Celia z dziećmi na rękach i Ernesto z twarzą ukrytą w dłoniach. - Musimy teraz zadecydować, co robimy w razie zapalenia płuc albo innej groźnej infekcji. Czy państwo optują za agresywną terapią? - zapytał jeden z lekarzy. Nikt z nas nie zrozumiał, o co mu chodzi. - Jeśli przy każdej takiej infekcji zaaplikuje się Jej znaczne ilości antybiotyków albo umieści na oddziale intensywnej opieki medycznej, może żyć wiele lat. Jeśli nie zastosuje się leczenia, umrze wcześniej - wyjaśnił. Ernesto podniósł głowę i nasze oczy się spotkały. Spojrzałam także na Nicolasa i Celię i wszyscy troje bez wahania i bez uzgadniania między sobą, dali mi znak. - Paula nie wróci już na oddział intensywnej opieki medycznej, nie będziemy jej też torturować kolejnymi transfuzjami krwi, środkami znieczulającymi i bolesnymi badaniami. Jeśli jej stan jest taki ciężki, będziemy przy niej i pomożemy jej umrzeć - powiedziałam tak zdecydowanie, że z trudem rozpoznałam własny głos. Michael wyszedł ze szpitala zdruzgotany i po kilku dniach wrócił do Chile. W tym momencie stało się jasne, że moja córka wraca na powrót do mego łona, że tylko ja biorę odpowiedzialność za jej życie i ja podejmę decyzję w momencie jej śmierci. Zostałyśmy tylko we dwie, razem, ale samotne, jak w dniu jej narodzin. Poczułam napływ siły, która wstrząsnęła moim ciałem jak porażenie prądem i zrozumiałam, że doświadczenia, jakie spotkałam na swojej długiej drodze, były okrutnym przygotowaniem do tej próby. Nie załamuję się, jeszcze jest wiele rzeczy do zrobienia, medycyna

zachodnia nie ma monopolu na leczenie takich przypadków, zastukam do innych drzwi, poszukam alternatywnych sposobów, nawet tych najmniej prawdopodobnych, żeby ratować Paulę. Od samego początku miałam zamiar wziąć ją do domu, w tym celu przez cały miesiąc, który spędziła w klinice rehabilitacyjnej, liczyłam się metod pielęgnacji chorych i poznawałam zasady działania aparatury do fizykoterapii. Przez niespełna trzy dni zdobyłam wszystkie potrzebne urządzenia, począwszy od elektrycznego łóżka, a na dźwigu do podnoszenia ciała skończywszy, i wynajęłam cztery kobiety pochodzące z Ameryki Centralnej, żeby mi pomagały na zmianę we dnie i w nocy. Spośród piętnastu kandydatek wybrałam te, które wydawały się okazywać najwięcej serca, bo skończył się już etap skuteczności, a zaczął etap miłości. Wszystkie mają za sobą tragiczną przeszłość, ale zachowały świeżość matczynego uśmiechu. Jedna z nich ma ręce i nogi pociachane nożem; w Salwadorze zamordowano jej męża, a ją uznano za martwą i pozostawiono w kałuży krwi z trójką maleńkich dzieci. Jakoś się dowlokła do ludzi, którzy udzielili jej pomocy, i wkrótce potem uciekła z kraju zostawiając maleństwa z babką. Druga pochodzi z Nikaragui, od wielu lat nie widziała swoich pięciorga dzieci, ale ma zamiar sprowadzić je wszystkie po kolei, pracuje i oszczędza każdy grosz, żeby któregoś dnia móc się z nimi połączyć. Parter domu zamienił się w królestwo Pauli, ale jednocześnie pozostał - tak jak do tej pory - ośrodkiem życia rodzinnego, tu ogląda się telewizję, słucha muzyki, tu bawią się dzieci. W tym salonie zaledwie tydzień temu przyszła na świat Andrea i tutaj będzie mieszkała jej ciotka tak długo, jak zechce przebywać na tym świecie. Przez wielkie okna latem zaglądają tu geranium i róże posadzone w drewnianych donicach, wierne towarzyszki długich lat złej passy. Nicolas pomalował ściany na biało, wokół łóżka powiesiliśmy fotografie ze szczęśliwego okresu życia Pauli, a na konsoli położyliśmy jej szmacianą lalkę. Nie da się ukryć wielkich aparatów potrzebnych jej na co dzień, ale i tak ten pokój jest o wiele bardziej przytulny niż szpitalne sale, w których mieszkała przez ostatnie miesiące. Tego słonecznego ranka, kiedy karetka przywiozła Paulę, wydawało się, że cały dom się otwiera, żeby ją przygarnąć. Przez pierwsze pół godziny było dużo różnych czynności, rozgardiaszu i zachodu, ale nagle skończyła się krzątanina, Paula leżała w swoim łóżku i zaczął się normalny dzień, rodzina rozeszła się do swoich zajęć, zostałyśmy same i wtedy dotarła do mnie cisza i spokój domu w stanie spoczynku. Usiadłam koło niej i wzięłam ją za rękę. Czas wlókł się niezmiernie wolno, mijały godziny, widziałam, jak zmienia się kolor zatoki, potem zaszło słońce i zapadał późny czerwcowy zmierzch. Wielki kot w bure łaty, którego wcześniej nie widziałam, wszedł przez otwarte drzwi balkonowe, pokręcił się po pokoju rozpoznając teren, a potem wskoczył na łóżko i ułożył się w nogach Pauli. Ona lubi koty, może ściągnęła go myślą, żeby dotrzymywał jej towarzystwa. W moim życiu skończył się czas pospiesznej bieganiny, dostosowałam się do rytmu Pauli, czas na zegarach mija spokojnie. Nie mam nic do roboty. Czekają mnie dni, tygodnie, lata przy łóżku córki, czuwam, choć nie wiem, co ma nadejść. Zdaję sobie sprawę, że nigdy nie będzie taka jak dawniej, jej rozum gdzieś odszedł, gdzie? - tego nikt nie wie, ale jej ciało i dusza są tutaj. Jej inteligencja natychmiast rzucała się w oczy, dobroć odkrywało się już za drugim spojrzeniem, wprost trudno mi sobie wyobrazić, Że ten wyjątkowy umysł zredukowany jest do bezkształtnej plamy na kliszy radiograficznej, że zniknęły na zawsze jej zdolności do nauki, poczucie humoru, pamięć do najdrobniejszych szczegółów. Jest jak roślina, powiedzieli lekarze. Kot może się do mnie łasić, prosić, żebym go nakarmiła i pozwoliła spać na łóżku, ale moja córka mnie nie poznaje i nawet nie może ścisnąć mi ręki, by tym cokolwiek wyrazić. Próbowałam ją nauczyć posługiwania się powiekami - jedno mrugnięcie na tak, dwa na nie, i nic z tego nie wyszło. Ale przynajmniej mam ją przy sobie, tu jest bezpieczna pod naszą opieką. Nikt już nie będzie jej męczył igłami i sondami, od tej pory będzie ją otaczać tylko czułość, muzyka i kwiaty. Moim zadaniem jest dbać o jej ciało i oszczędzić jej bólu, w ten sposób dusza będzie miała

potrzebny spokój, by dokończyć swej misji na ziemi. Mam za dużo czasu na bezczynność. Śledzę świadomie mój oddech, moje ciało, to, w jaki sposób rozkłada swój ciężar na krześle, mój kręgosłup mnie utrzymuje, a moje mięśnie słuchają moich rozkazów. Postanawiam: napiję się wody, i moje ramię wyciąga się i chwyta szklankę z dokładnie określoną prędkością i siłą; piję i czuję ruch warg i języka, świeży smak w ustach, zimny płyn zwilżający gardło. To wszystko jest dla mojej biednej córki nieosiągalne, jeśli chce pić, nie może o to poprosić, musi czekać, aż ktoś się domyśli, czego jej potrzeba, i wleje jej wodę strzykawką przez rurkę doprowadzoną do żołądka. Nie poczuje ulgi zaspokajając pragnienie, jej usta są zawsze suche, mogę je tylko trochę zwilżyć, gdybym je zmoczyła, woda mogłaby się dostać do płuc. Schwytane, obie jesteśmy schwytane w ten potworny nawias. Moje przyjaciółki poleciły mi doktor Cheri Forrester, która ma doświadczenie z pacjentami nieuleczalnie chorymi i opinię osoby współczującej; zadzwoniłam do niej i ku mojemu zdziwieniu okazało się, że czytała moje książki i że z chęcią obejrzy Paulę w domu. Jest to młoda kobieta o ciemnych oczach i wyrazistej twarzy, która przywitała mnie uściskiem i wysłuchała z otwartym sercem relacji o przebiegu choroby.

- Czego po mnie oczekujesz? - zapytała na koniec. - Pomocy, żeby utrzymać ciało Pauli w zdrowiu i w komforcie; pomocy w przygotowaniu się na moment jej śmierci i pomocy w poszukiwaniu innych metod. Wiem, że lekarze już nic nie mogą dla niej zrobić, spróbuję więc z medycyną alternatywną: uzdrawiaczami, ziołami, homeopatią, wszystkim, co tylko da się zdobyć. - Ja robiłabym to samo, gdyby chodziło o moją córkę, ale te eksperymenty muszą mieć swoje granice. Tutaj sporo one kosztują, a nie powinnaś żyć złudzeniami. Paula może przebywać w takim stanie przez wiele lat, musisz dobrze rozłożyć swoje siły i środki. - Więc ile mam czasu? - Powiedzmy, trzy miesiące. Jeśli przez ten czas nie będzie widocznych efektów, dasz sobie spokój. - Zgoda. Przedstawiła mi japońskiego doktora Miki Shimę, egzotycznego specjalistę od akupunktury, którego upatrzyłam sobie na bohatera jakiejś mojej powieści, jeśli kiedyś znowu zajmę się literacką fikcją. Rozeszła się wieść o chorobie i wkrótce zaczęły przetaczać się przez dom tłumy uzdrowicieli oferujących swoje usługi: był tam sprzedawca materaców magnetycznych emitujących energię, hipnotyzer, który nagrywa opowiadania od końca i odtwarza je Pauli przez słuchawki do ucha, hinduska święta, ucieleśniająca Matkę Wszechświata, Apacz, który łączy mądrość swoich przodków z mocą szklanej kuli i astrolog przepowiadający.przyszłość, którego wizje są tak mętne, że można je interpretować na wykluczające się sposoby. Przyjmuję ich wszystkich, staram się tylko, by nie zakłócali wygody Pauli. Udałam się też z pielgrzymką do sławnego bioenergoterapeuty z Oregón. Przyjął mnie dżentelmen z farbowanymi włosami, który nie ruszając się ze swego biura pełnego pluszowych zwierzątek, potrafił zbadać chorą swoim trzecim okiem. Zalecił mieszankę proszków i kropelek, dość skomplikowaną w użyciu, ale Nicolas, podchodzący do tych spraw bardzo sceptycznie, porównał receptę ze składem powszechnie stosowanej multiwitaminy Centrum i okazało się, że prawie nie ma różnicy. Żaden z tych dziwnych lekarzy nie obiecał, że przywróci zdrowie Pauli, ale być może zdołają poprawić jakość jej życia i znaleźć formę kontaktu. Opiekunki też oferują nam swoje modlitwy i naturalne środki lecznicze; jedna z nich zdobyła święconą wodę ze świętego źródła w Meksyku i dawkuje ją z taką wiarą, że być może zdarzy się cud. Doktor Shima przychodzi co tydzień i podnosi nas na duchu, bada Paulę dokładnie, wkłuwa jej cienkie igły w uszy i nogi i zapisuje leki homeopatyczne. Czasami gładzi ją po włosach, jakby była jego córką, i oczy napełniają mu się łzami, jest taka piękna, mówi do mnie, jeśli potrafimy utrzymać ją w formie, to może nauka wynajdzie jakiś sposób, żeby odrodzić uszkodzone komórki, może przez transplantację mózgu, czemu nie? Za nic w świecie, doktorze, odpowiadam, nikomu nie pozwolę przeprowadzać na Pauli eksperymentów typu Frankensteina. Dla mnie przyniósł jakieś wschodnie zioła, które - w dokładnym tłumaczeniu - stosuje się”w smutku z powodu żałoby albo utraty miłości”, i przypuszczam, że dzięki nim funkcjonuję względnie normalnie. Doktor Forrester przygląda się temu wszystkiemu, nie wyraża swojej opinii i liczy dni w kalendarzu; trzy miesiące i koniec, przypomina mi przy każdej wizycie. Ona też martwi się o moje zdrowie, uważa, ze jestem wyczerpana i przybita, zapisała mi pastylki nasenne ostrzegając, żebym brała nie więcej niż jedną, bo mogą być śmiertelne.

Pisanie dobrze mi robi, pomimo tego, że czasem zbyt wiele mnie ono kosztuje, bo każde słowo jest jak piekąca rana. Te stronice są nieuchronną podróżą przez długi tunel, z którego nie widzę wyjścia, ale wiem, że gdzieś ono musi być; z tej drogi nie można zawrócić, można tylko posuwać się do przodu krok po kroku, aż do końca. Piszę czekając na znak, na to, że Paula przerwie swoje niewzruszone milczenie i na tych żółtych kartkach odpowie mi bezgłośnie, a może robię to tylko po to, żeby opanować strach i zatrzymać ulotne obrazy ułomnej pamięci. Spacery też dobrze mi robią. O pół godziny drogi od domu znajduję miejsca, gdzie wśród wzgórz i gęstych lasów mogę oddychać głęboko, kiedy przytłacza mnie smutek albo osłabia zmęczenie. Krajobraz - zielony, wilgotny, nieco posępny - przypomina mi południe Chile, te same stuletnie drzewa, intensywny zapach eukaliptusów, sosen i dzikiej mięty, potoki, które zimą zamieniają się w kaskady, krzyki ptaków i cykanie koników polnych. Odkryłam taki bezludny zakątek, gdzie wierzchołki drzew tworzą wysoką kopułę przypominającą gotycką katedrę, a wąski strumyczek spływa wśród kamieni w rytm własnej muzyki. Tam siadam słuchając szmeru wody i pulsowania krwi w żyłach, próbuję oddychać spokojnie i powrócić w zamknięty obręb własnej skóry, ale nie znajduję spokoju, w głowie mieszają mi się przeczucia i wspomnienia. W najtrudniejszych chwilach w przeszłości też szukałam samotności w lesie. Od chwili, kiedy przekroczyłam kordylierę, która wytycza granicę Chile, wszystko zaczęło iść źle, a w następnych latach jeszcze gorzej. Jeszcze o tym nie wiedziałam, ale już zaczęła się sprawdzać przepowiednia argentyńskiej wróżki: czekało mnie wiele lat bezruchu. Ograniczeniem nic miały być ani mury więziennej celi ani wózek inwalidzki, tylko izolacja wygnania. Korzenie zostały przecięte jednym ruchem siekiery i potrzeba było całych sześciu lat, aby nowe kiełki odrodziły się w pamięci i w pisanych przeze mnie książkach. W ciągu tego długiego czasu milczenie i frustracja będą moim więzieniem. Pierwszej nocy w Caracas, siedziałam na obcym łóżku w nieprzytulnym pokoju, z ulicy przez małe okienko dochodził nieprzerwanie uliczny hałas, robiłam rachunek strat, czując przez skórę, że czeka mnie długa droga, samotna i trudna. Po przybyciu miałam nieodparte wrażenie, że wylądowałam na innej planecie; opuściłam w środku zimy terror dyktatury i powszechną nędzę, a znalazłam się w kraju gorącym i anarchicznym, w pełnym rozkwicie naftowej prosperity, którego społeczeństwo na wzór Arabii Saudyjskiej doprowadziło rozrzutność do absurdu: nawet świeży chleb i jajka sprowadzano z Miami, bo to było łatwiejsze niż ich produkcja. Z pierwszej gazety, która wpadła mi w ręce, dowiedziałam się o hucznych urodzinach z orkiestrą i szampanem, jakie pewna dama z wyższych sfer urządziła dla swojego salonowego pieska, zapraszając na nie inne psy wraz z ich właścicielami w wieczorowych strojach. Wychowana w surowej atmosferze domu Taty, nie mogłam uwierzyć, że istnieje aż taka perwersja, jednak z czasem nie tylko się do niej przyzwyczaiłam, ale nauczyłam się nią cieszyć. Gotowość do zabawy, smakowanie każdej chwili i optymizm Wenezuelczyków - to, co z początku tak mnie szokowało - później okazały się najlepszą lekcją z tamtego okresu. Wiele lat kosztowało mnie zrozumienie reguł rządzących tamtym społeczeństwem i wynalezienie metody pozwalającej poruszać się w miarę bezboleśnie na niepewnym emigracyjnym gruncie; kiedy w końcu to osiągnęłam, poczułam się wolna od obciążeń, które przydźwigałam na plecach z mojego kraju. Przestałam się bać ośmieszenia, sankcji społecznych,”utraty klasy”, jak Tata nazywał biedę, i mojej własnej gorącej krwi. Zmysłowość przestała być defektem, który musiałam ukrywać z racji przynależności do klasy wyższej i zaakceptowałam ją jako podstawowy element mojego temperamentu, a później - mojego pisarstwa. W Wenezueli wyleczyłam się z paru starych ran i paru nowych urazów, zrzuciłam skórę i wiele przeszłam, dopóki nie wyrosła mi nowa, bardziej odporna; tu wykształciłam dzieci, zdobyłam

synową i zięcia, napisałam trzy książki i zerwałam moje małżeństwo. Kiedy myślę o tych trzynastu latach spędzonych w Caracas, czuję radość pomieszaną z niedowierzaniem. Pięć tygodni po moim przyjeździe, kiedy stało się jasne, że powrót do Chile w krótkiej perspektywie nie jest możliwy, Michael zostawił dom zamknięty z całym naszym dobytkiem w środku, bo nie udało mu się go wynająć, i wsiadł razem z dziećmi do samolotu. W tamtych czasach tylu ludzi opuszczało kraj, że bardziej opłacało się kupić za bezcen nieruchomość, niż płacić czynsz; zresztą nasza wiejska chata nie miała poza sentymentalną - większej wartości. W czasie, kiedy dom stał pusty, złodzieje wybili w nim okna i ogołocili go doszczętnie, o czym dowiedzieliśmy się dopiero rok później, ale wtedy przestało to mieć dla nas znaczenie. Te pięć tygodni rozłąki z dziećmi były dla mnie koszmarem, jeszcze dziś pamiętam z fotograficzną dokładnością twarze Pauli i Nicolasa, kiedy wysiedli z samolotu trzymani przez ojca za ręce i owiał ich gorący i wilgotny podmuch wiecznego wenezuelskiego lata. Mieli na sobie wełniane ubrania, Paula trzymała pod pachą swoją szmacianą lalkę, a Nicolas niósł ciężkiego żelaznego Chrystusa podarowanego mu przez nauczycielkę, wydał mi się mniejszy i szczuplejszy, potem dowiedziałam się, że nie chciał jeść w czasie mojej nieobecności. Kilka miesięcy później cała rodzina zdołała się połączyć dzięki wizom zdobytym przy pomocy Valentina Hernandeza, który nie zapomniał obietnicy danej mojej matce w rumuńskim sanatorium. Rodzice zamieszkali dwa piętra wyżej w tym samym domu co my, a po niezwykle trudnych zabiegach również mój brat, Pancho, mógł opuścić Moskwę i przyjechać z rodziną do Wenezueli. Juan też tu przybył z zamiarem pozostania, ale nic mógł wytrzymać upału i zgiełku, załatwił sobie stypendium i wyjechał na studia do Stanów. W Chile została Granny pogrążona w samotności i żalu, w ciągu jednego dnia straciła wychowane przez siebie wnuki, i jej życie, sprowadzające się do opieki nad starcem, który spędzał czas w łóżku przed telewizorem, i neurotyczną suką szwajcarską odziedziczoną po mojej matce, stało się puste. Zaczęła pić coraz więcej, a że nie było dzieci, przed którymi musiałaby zachowywać pozory, nie starała się ukrywać swojego nałogu. Butelki piętrzyły się po kątach, a jej mąż udawał, że tego nie zauważa, właściwie przestała jeść i spać, spędzała noce bezsennie ze szklanką w ręku, kołysząc się bez opamiętania na bujanym fotelu, na którym kiedyś usypiała w ramionach swoje wnuki. Robak smutku zżerał ją od wewnątrz, jej oczy straciły kolor akwamaryny, a włosy wypadały całymi pasmami, skóra stała się gruba i popękana jak u żółwia, przestała się kąpać i ubierać, chodziła w szlafroku i kapciach, wycierając sobie łzy rękawem. Kilka lat później siostra Michaela, która mieszkała w Urugwaju, zabrała rodziców do siebie, ale już było za późno, żeby uratować Granny. Caracas w 1975 roku było miastem wesołym i chaotycznym, jednym z najdroższych na świecie. Wszędzie powstawały nowe budowle, szerokie autostrady, sklepy kusiły mnóstwem luksusowych towarów, na każdej ulicy pełno było barów, banków, restauracji i hoteli wynajmowanych na godziny. Na jezdniach, wiecznie zakorkowanych przez tysiące najnowszych modeli samochodów, które nie mogły się poruszać z powodu bałaganu, nikt nie respektował semaforów, za to na autostradach stawano, by mógł przejść jeden zbłąkany przechodzień. Wydawało się, że pieniądze rosną na drzewach, zwitki banknotów przechodziły z rąk do rąk tak szybko, że nawet nie było czasu ich policzyć. Mężczyźni utrzymywali wiele kochanek, kobiety jeździły pod koniec tygodnia na zakupy do Miami, a dzieci uważały coroczną podróż do Disneylandu za swoje przyrodzone prawo. Bez pieniędzy nic nie można było zrobić, o czym przekonałam się sama po krótkim czasie, kiedy poszłam do banku wymienić dolary, które kupiłam na czarnym rynku w Chile, i z rozpaczą odkryłam, że połowa jest fałszywa. Istniały też dzielnice nędzy, i regiony, gdzie zanieczyszczona woda dziesiątkowała mieszkańców tak jak za czasów kolonii, ale w euforii łatwego bogactwa nikt o tym

nie pamiętał. Władzę polityczną rozdzielano po znajomości pomiędzy dwiema najsilniejszymi partiami, lewica została wyeliminowana, a partyzantka, która w latach siedemdziesiątych była jedną z najlepiej zorganizowanych na całym kontynencie, rozgromiona. My, którzy przyjechaliśmy z Chile, oddychaliśmy z ulgą stwierdzając, że tu nikt nie rozmawia o polityce ani o chorobach. Mężczyźni, popisując się władzą i męskością, nosili ostentacyjne złote łańcuchy i pierścienie, głośno rozmawiali i żartowali, nie spuszczając oczu z kobiet. Obok nich dyskretni Chilijczycy z ich wysoko ustawionymi głosami i językiem naszpikowanym zdrobnieniami, wyglądali na fircyków. Najpiękniejsze kobiety świata, wspaniały efekt przemieszania wielu ras, chodziły kołysząc biodrami w rytm salsy, eksponując swoje bujne ciała i wygrywając wszystkie międzynarodowe konkursy piękności. Powietrze wibrowało, każdy pretekst był dobry, żeby śpiewać, radia grały na cały regulator w sąsiednich domach, w samochodach, wszędzie. Bębenki, gitary zwykłe i czterostrunowe, śpiew i taniec - kraj obchodził radośnie wielki naftowy festyn. Imigranci z czterech stron świata ściągali tu w pogoni za szczęściem, najwięcej było Kolumbijczyków, masowo przekraczających granicę w poszukiwaniu pracy, której nikt inny by się nie podjął. Cudzoziemcy z początku byli przyjmowani z niechęcią, ale wrodzona szlachetność właściwa temu narodowi już wkrótce otwarła im bramy. Najmniej życzliwie przyjmowani byliśmy my, z Cypla Południowego, czy jak mówiono z Cycka Południowego, to znaczy z Argentyny, Urugwaju i Chile, gdyż w większości chodziło o uciekinierów politycznych, intelektualistów, techników i specjalistów, którzy stanowili konkurencję dla średniej klasy zarządzającej w Wenezueli. Szybko zrozumiałam, że na emigracji traci się protezy, którymi człowiek podpierał się do tej pory, trzeba wszystko rozpocząć od zera, gdyż przeszłość zostaje zatarta jednym pociągnięciem pędzla i nikogo nie interesuje, skąd kto pochodzi i czym się wcześniej zajmował. Znałam emigrantów, prawdziwe znakomitości w swoich krajach, którzy nie byli w stanie nostryfikować swoich dyplomów i kończyli jako akwizytorzy sprzedając polisy ubezpieczeniowe, a także prostaków, którzy wymyślali sobie dyplomy i godności i lądowali na wysokich stanowiskach, to zależało od tupetu i dobrych układów. Wszystko można było załatwić przez znajomości albo przez łapówkę. Obcy specjalista mógł zdobyć umowę o pracę tylko przy pomocy wenezuelskiego wspólnika, który go sponsorował i ręczył za niego nazwiskiem. Cena wynosiła pięćdziesiąt procent: jeden pracował, a drugi firmował i brał swoją działkę od samego początku, już od pierwszych zarobków. Michael w tydzień po przyjeździe dostał propozycję pracy na wschodzie kraju, w gorącej strefie, która zaczęła się rozwijać dzięki niewyczerpanym skarbom tamtejszej,ziemi. Cała Wenezuela spoczywa na morzu czarnego złota, gdzie wbije się łopatę, wytryska potężny strumień nafty, bogactwa naturalne są doprawdy bajkowe, w niektórych regionach grudki złota i diamenty rozsiane są w ziemi jak ziarno. W tym klimacie wszystko się bujnie rozwija, z autostrady widać dziko rosnące banany i ananasy, wystarczy rzucić pestkę mango, żeby po krótkim czasie wyrosło z niej drzewo; jakaś roślina zakorzeniła się i zakwitła na stalowej antenie naszego telewizora. Przyroda zachowała tu swój dziewiczy charakter: ciepłe plaże z białym piaskiem i skrzypiącymi palmami, góry z ośnieżonymi szczytami, gdzie błądzą jeszcze duchy konkwistadorów, rozległe księżycowe sawanny, przecięte nagle niezwykłymi wypiętrzeniami w formie olbrzymich cylindrów z litej skały, które wyglądają, jakby ustawili je tu giganci z innej planety, nieprzebyte puszcze zamieszkałe przez stare plemiona, do tej pory nie znające żelaza. W tej zaczarowanej krainie wszystkiego jest w bród. Michaelowi przypadło w udziale uczestnictwo w realizacji kolosalnego projektu - budowy jednej z największych zapór na świecie na terenie porośniętym zielonym gąszczem, ziemi żmij, potu i zbrodni. Pracujący tam mężczyźni mieszkali w prowizorycznych obozowiskach, a ich rodziny w okolicznych miastach, ale znalezienie w tamtych stronach pracy dla mnie i dobrych szkół dla dzieci było praktycznie niemożliwe, tak więc zostałam z dziećmi w stolicy, a Michael odwiedzał nas co sześć albo siedem

miesięcy. Mieliśmy mieszkanie w najbardziej przeludnionej, hałaśliwej dzielnicy miasta; dla dzieci, które w Santiago same chodziły do szkoły, jeździły na rowerze, bawiły się w swoim ogrodzie i odwiedzały Granny, to było piekło, nie mogły wychodzić z domu z powodu wielkiego ruchu ulicznego i bandytyzmu, nudziły się w czterech ścianach pokoju oglądając telewizję i codziennie błagały mnie na wszystko, żebyśmy wrócili do Chile. Nie ułatwiałam im przetrwania udręki tych pierwszych lat, przeciwnie, mój zły humor rozrzedzał powietrze, którym oddychaliśmy. Nie mogłam znaleźć żadnej pracy z tych, które umiałabym wykonywać, zdobyte doświadczenie na nic się nie przydało, wszystkie drzwi były zamknięte. Rozsyłałam dziesiątki podań, zgłaszałam się niezliczoną ilość razy na anonsy w gazetach i wypełniałam stosy formularzy i nic, wszystko zostawało zawieszone w powietrzu w nadaremnym oczekiwaniu na odpowiedź. Nie wpadłam na to, że słówko”nie” jest tutaj w złym tonie. Kiedy mówiono mi, żebym przyszła następnego dnia, moje nadzieje odżywały, gdyż nie rozumiałam, że odwlekanie sprawy jest uprzejmą formą odmowy. Od tej względnej popularności, jaką cieszyłam się w Chile dzięki telewizji i moim reportażom feministycznym, przeszłam do anonimowości i codziennych upokorzeń, znanych ludziom szukających pracy. Dzięki pewnemu chilijskiemu przyjacielowi mogłam raz w tygodniu publikować felieton satyryczny na jedną kolumnę i to zajęcie utrzymałam przez wiele lat, żeby mieć kontakt z prasą, ale była to sztuka dla sztuki, gdyż płacono mi akurat tyle, ile kosztowała taksówka, którą odwoziłam artykuł. Zrobiłam parę tłumaczeń, napisałam kilka scenariuszy telewizyjnych i nawet jedną sztukę teatralną; za niektóre z tych prac dostałam ogromne pieniądze, ale nigdy nie ujrzały one światła dziennego, inne zostały wykorzystane, ale nigdy mi za nie nie zapłacono. Dwa piętra wyżej wujek Ramón każdego ranka ubierał się w swoje ambasadorskie garnitury i też wychodził na poszukiwanie pracy, ale w przeciwieństwie do mnie nigdy się nie skarżył. Jego upadek był bardziej żałosny niż, mój, gdyż spadał z większej wysokości i miał więcej do stracenia, był o dwadzieścia pięć lat starszy ode mnie i poczucie godności pewnie ciążyło mu w dwójnasób, a jednak nigdy nie widziałam go w złym nastroju. Pod koniec tygodnia organizował wyprawy na plażę z dziećmi, prawdziwe safari, które dzielnie znosił prowadząc samochód, w potwornym upale, z muzyką karaibską w radiu i z żartem na ustach, drapiąc się od ukąszeń komarów i przypominając nam, że jesteśmy niewyobrażalnie bogaci, aż w końcu mogliśmy się zamoczyć w tym ciepłym turkusowym morzu, ramię w ramię z setkami innych, którzy mieli ten sam pomysł. Czasami w jakąś szczęśliwą środę udawało mi się samej wyskoczyć nad morze i wtedy mogłam rozkoszować się czystą i pustą plażą, ale te wycieczki w pojedynkę były bardzo ryzykowne. W tamtych czasach samotności i bezsilności bardziej niż kiedykolwiek potrzebowałam kontaktu z naturą, ciszy lasu, spokoju gór czy szumu morza, ale wiedziałam, że kobiety nie powinny były wybierać się same nawet do kina, a co dopiero na wyprawy w plener, gdzie mogło je spotkać wszelakie nieszczęście. Czułam się więźniem w mieszkaniu i we własnej skórze, lak samo jak moje dzieci, ale przynajmniej tutaj byliśmy osłaniani przez rozległe przestrzenie Wenezueli i okrucieństwa dyktatury nie były w stanie nas dosięgnąć. W tamtym czasie już znalazłam miejsce, gdzie mogłam wysypać garść ziemi przywiezionej z mojego ogródka i posiać niezapominajki, ale wtedy jeszcze o tym nie wiedziałam. Oczekiwałam rzadkich przyjazdów Michaela z niecierpliwością, ale kiedy już go miałam w zasięgu ręki, czułam trudne do wytłumaczenia rozczarowanie. Był zmęczony pracą i życiem w warunkach polowych, nie przypominał tego mężczyzny, którego wymyślałam sobie w duszne wenezuelskie noce. W ciągu następnych miesięcy i lat skończyły nam się wspólne tematy, potrafiliśmy prowadzić tylko ogólnikowe rozmowy, pełne komunałów i grzecznościowych zwrotów. Miałam ochotę chwycić go za klapy i potrząsnąć nim z wielkim krzykiem, ale powstrzymywało mnie bezwzględne poczucie

sprawiedliwości, nabyte w angielskich szkołach, i kończyło się na tym, że witałam go z czułością rodzącą się spontanicznie na jego widok, ale zanikającą już po paru minutach. Ten człowiek spędzał całe tygodnie w dzikiej głuszy zarabiając na chleb dla rodziny, zostawił Chile, przyjaciół, stabilną pracę, żeby towarzyszyć mi w ryzykownym przedsięwzięciu, nie miałam więc prawa zawracać mu głowy kaprysami mojego serca. Byłoby dużo zdrowiej, żebyście sobie skakali do oczu, tak jak my, radzili mi wujek Ramón i moja matka, jedyne osoby, którym zwierzałam się w tamtych czasach, ale trudno było walczyć z mężem, który nie stawiał oporu; cała moja agresja była tłumiona, aż zanikała, przeradzając się w znużenie naszym pełnym niedopowiedzeń związkiem. Próbowałam przekonać samą siebie, że pomimo trudnej sytuacji wszystko w gruncie rzeczy zostało między nami po staremu. Nic z tego nie wyszło, a upierając się przy tych próbach, zdradziłam Michaela. Gdybym porozmawiała z nim otwarcie, być może uniknęlibyśmy ostatecznej porażki, ale nie starczyło mi na to odwagi. Płonęłam od niezaspokojonych tęsknot i pragnień, był to okres, kiedy uciekałam od samotności w liczne miłostki. Nikt mnie nie znał, przed nikim nie musiałam się tłumaczyć. Szukałam ukojenia tam, gdzie najtrudniej byłoby je znaleźć, gdyż w rzeczywistości nie nadaję się do działania w ukryciu i bardzo niezręcznie poruszam się w zawikłanej strategii kłamstwa, wiecznie zostawiałam za sobą ślady, ale uczciwość Michaela nie pozwalała mu dostrzegać fałszu w innych. Walczyłam ze sobą w skrytości ducha i spalałam się w poczuciu winy, rozdarta pomiędzy niesmakiem i wściekłością na siebie samą, a pretensjami do tego dalekiego męża, który niewzruszenie bujał w obłokach nieświadomości, wiecznie uprzejmy i dyskretny, wiecznie opanowany, niczego nie żądał i pozwalał się wykorzystywać z tym swoim trochę nieobecnym wyrazem twarzy i wdzięczności w oczach. Potrzebowałam pretekstu, żeby zerwać raz na zawsze to małżeństwo, ale on nigdy mi go nie dostarczył, wprost przeciwnie, w tamtych latach jeszcze umocnił w oczach ogółu swoją sławę człowieka świętego. Myślę, że był tak zaabsorbowany pracą i tak bardzo potrzebował ogniska domowego, że wolał nie zgłębiać moich uczuć i mojego postępowania; pod naszymi stopami otwierała się przepaść, ale on nie chciał widzieć rzeczy oczywistych i kurczowo trzymał się swoich złudzeń aż do ostatniej chwili, kiedy wszystko zawaliło się z hukiem. Jeśli coś podejrzewał, najprawdopodobniej przypisywał to egzystencjalnym rozterkom i uznał, że te - jak gorączka któregoś dnia same miną. Dopiero wiele lat później zrozumiałam, że to zamykanie oczu na rzeczywistość było najmocniej szym rysem jego charakteru, zawsze przyjmowałam na siebie całą winę za klęskę naszego związku: to ja nie byłam zdolna do takiej miłości, jaką on pozornie mnie obdarzał. Nigdy nie pytałam, czy ten człowiek zasługuje na więcej uczucia, tylko zastanawiałam się, dlaczego ja nie potrafię mu go dać. Nasze drogi rozchodziły się, ja się zmieniałam, oddalałam się od niego i nie mogłam nic na to poradzić. Podczas gdy on pracował w otoczeniu bujnej przyrody, w wilgotnym upale dzikiej krainy, ja miotałam się jak oszalały szczur w cementowej klatce mieszkania w Caracas, wiecznie spoglądając na południe i licząc dni do powrotu. Nigdy nie pomyślałam, że dyktatura może przetrwać siedemnaście lat. Mężczyzna, w którym zakochałam się w 1979 roku był muzykiem, jeszcze jednym uciekinierem politycznym wśród tysięcy zbiegów z południa, którzy przybyli do Caracas w latach siedemdziesiątych. Uciekł przed szwadronami śmierci zostawiając w Buenos Aires żonę i dwoje dzieci i szukał dachu nad głową i pracy, mając za jedyny list polecający gitarę i flet. Myślę, że ta miłość, która nas połączyła, spadła na niego przypadkiem, w najmniej odpowiednim momencie, kiedy wcale jej nie szukał, zresztą tak samo było ze mną. Pewien chilijski producent teatralny, który wylądował w Caracas szukając szczęścia jak tylu innych zwabionych naftowym bogactwem, skontaktował się ze mną i poprosił, żebym napisała komedię na lokalny temat. Nie mogłam

zaprzepaścić takiej szansy, byłam bez pracy i w dość rozpaczliwej sytuacji, gdyż moje niewielkie oszczędności już się wyczerpały. Do tego typu spektaklu potrzeba było doświadczonego muzyka, który by skomponował piosenki, i nie wiem dlaczego impresario wolał zaangażować kogoś z południa niż któregokolwiek ze wspaniałych muzyków wenezuelskich. W ten sposób obok zakurzonego fortepianu poznałam człowieka, który miał zostać moim kochankiem. Nie za dobrze pamiętam tamten pierwszy dzień, nie czułam się swobodnie wobec aroganckiego, humorzastego Argentyńczyka, ale zrobił na mnie wrażenie jego talent, mógł bez najmniejszego wysiłku przełożyć moje luźne pomysły na właściwe frazy muzyczne i grać ze słuchu na każdym instrumencie. Mnie, która nie potrafię zaśpiewać najprostszej melodii, wydawał się po prostu geniuszem. Był szczupły i spięty jak toreador, z dobrze przystrzyżoną brodą czarodzieja, ironiczny i agresywny. Czuł się w Caracas równie samotny i zagubiony jak ja, chyba właśnie to nas ze sobą połączyło. Po kilku dniach poszliśmy do parku, przesłuchać jego piosenki z dala od ciekawskich uszu, on wziął ze sobą gitarę, a ja zeszyt i koszyk z jedzeniem. Ta i inne długotrwałe sesje muzyczne okazały się niepotrzebne, gdyż producent z piątku na niedzielę rozwiał się jak dym zostawiając wynajęty teatr i dziewięć zaangażowanych osób, którym nigdy nie zapłacił. Włożyliśmy w to czas i wysiłek, niektórzy zainwestowali pieniądze i nie odzyskali z nich ani grosza, ja przynajmniej przeżyłam pamiętną przygodę. Na tym pierwszym pikniku opowiedzieliśmy sobie nawzajem o naszych przeżyciach, ja mówiłam o zamachu stanu, on wtajemniczył mnie w okropności argentyńskiej brudnej wojny i powody, dla których musiał upuścić ojczyznę, a ja na koniec zaskoczyłam samą siebie, broniąc Wenezueli przed jego atakami, mimo że dzień wcześniej nie szczędziłam jej identycznych zarzutów. Jeśli nie lubisz Wenezueli, dlaczego nie wyjedziesz, ja jestem pełna wdzięczności, że mogę żyć z rodziną w tym demokratycznym kraju, tu przynajmniej nie mordują ludzi jak w Chile czy w Argentynie, powiedziałam z pasją godną lepszej sprawy. Roześmiał się, wziął gitarę i zaczął podśpiewywać w kpiarskim tonie jakieś tango; poczułam się j ak prowincjuszka, co miało zdarzać mi się nieraz w trakcie naszej znajomości. Był to jeden z tych intelektualistów argentyńskich, bywalców tradycyjnych nocnych klubów i kawiarni, przyjaciel ludzi teatru, muzyków, pisarzy, niezwykle oczytany, znający świat i sławne osobistości, nieustępliwy i przekorny dyskutant, który urzekł mnie swoimi opowieściami i swoją błyskotliwą inteligencją, natomiast sądzę, że ja zbytnio mu nie zaimponowałam, byłam w jego oczach tylko trzydziestopięcioletnią imigrantką z Chile w hipisowskich ciuchach, ale o drobnomieszczańskich nawykach. Zdołałam olśnić go tylko raz, kiedy mu opowiedziałam, że Che Guevara był na kolacji u moich rodziców w Genewie - od tego momentu naprawdę się mną zainteresował. Z biegiem lat odkryłam, że ta kolacja z bohaterskim guerillero rewolucji kubańskiej jest afrodyzjakiem, któremu większość mężczyzn nie potrafi się oprzeć. Po tygodniu przyszły letnie deszcze i bukoliczne spotkania w parku zamieniliśmy na sesje robocze u mnie w domu, gdzie trudno było znaleźć kameralną atmosferę. Pewnego dnia zaprosił mnie do siebie, mieszkał w jednym z tych pokoi, nędznych i hałaśliwych, które wynajmuje się na parę tygodni. Wypiliśmy kawę, pokazał mi zdjęcia rodziny, potem piosenki następowały jedna za drugą, aż skończyło się grą na flecie w łóżku. Nie jest to jedna z tych wulgarnych przenośni, które tak szokują moją matkę, rzeczywiście zagrał mi koncert na tym instrumencie. Zakochałam się jak pensjonarka. Po miesiącu sytuacja wymknęła się spod kontroli, on oświadczył mi, że rozwodzi się z żoną, i nalegał, żebym zostawiła wszystko i pojechała z nim do Hiszpanii, gdzie już się nieźle urządzili inni argentyńscy artyści i gdzie mógłby znaleźć przyjaciół i pracę. Tempo, w jakim podejmował te decyzje, wydawało mi się niepodważalnym dowodem jego miłości do mnie, ale później odkryłam, że ponieważ był spod znaku Bliźniąt miał dość chwiejny charakter i równie szybko jak postanowił uciec ze mną na drugi kontynent, mógł zmienić opinię i wrócić do punktu wyjścia. Gdybym miała trochę

więcej sprytu albo gdybym przynajmniej postudiowała astrologię, kiedy wymyślałam horoskopy do kobiecego pisma w Chile, mogłabym lepiej mu się przyjrzeć i działać nieco ostrożniej, ale tak jak się rzeczy miały, wpadłam po uszy w trywialny melodramat, który omal nie kosztował mnie utraty dzieci, a nawet życia. Nerwy miałam tak zszarpane, że bez przerwy zdarzały mi się samochodowe stłuczki, a raz wtargnęłam na skrzyżowanie przy czerwonym świetle, zderzyłam się z trzema jadącymi autami i uderzenie pozbawiło mnie przytomności na dobrych parę minut; obudziłam się nieźle poturbowana, widząc wszędzie trumny; czyjeś litościwe ręce przeniosły mnie do najbliższego domu, który okazał się być zakładem pogrzebowym. W Caracas istniał niepisany kodeks, który zastępował przepisy prawa drogowego: kierowcy dojeżdżający do rogu spoglądali na siebie i w ułamku sekundy zapadała decyzja, kto ma pierwszeństwo. System był słuszny i działał lepiej niż światła - nie wiem, czy j uż został zmieniony, przypuszczam, że nadal obowiązuje - w każdym razie wymagał uwagi i znajomości ludzkiej fizjonomii. W takim stanie emocjonalnym, w jakim się wtedy znajdowałam, te i inne znaki regulujące poruszanie się po świecie wciąż mi się myliły. W tym czasie atmosfera w domu była jak naelektryzowana, dzieci przeczuwały, że ziemia usuwa im się spod nóg i po raz pierwszy zaczęłam mieć z nimi problemy. Paula, która zawsze była dziewczynką aż za poważną jak na swój wiek, przeżyła jedyny w życiu okres fochów, trzaskała drzwiami i zamykała się, żeby płakać całymi godzinami. Nicolas zachowywał się w szkole jak chuligan, stopnie miał tragiczne, ciągle chodził obandażowany, wciąż upadał, coś sobie rozcinał, rozbijał głowę i łamał kości z podejrzaną częstotliwością. Odkrył właśnie przyjemność w strzelaniu jajkami z procy w pobliskie domy i w ludzi przechodzących ulicą. Nie przyjmowałam oskarżeń sąsiadów, mimo że kupowaliśmy dziewięćdziesiąt jaj tygodniowo i że ściana przeciwległego domu pokryta była gigantyczną jajecznicą, która smażyła się na tropikalnym słońcu, dopóki jeden z tych pocisków nie trafił w głowę pewnego wenezuelskiego senatora, który właśnie przechodził pod naszym oknem. Gdyby nie interwencja wujka Ramona i jego talent dyplomatyczny, być może cofnięto by nam wizy i wydalono z kraju. Rodzice, którzy domyślili się przyczyny moich nocnych wypadów i przeciągającej się nieobecności w domu, tak długo męczyli mnie pytaniami, aż w końcu opowiedziałam im o moich nielegalnych amorach. Matka wzięła mnie na bok, żeby mi przypomnieć, że mam dwoje dzieci, którymi trzeba się zająć, przedstawiła ryzyko, jakie mnie czeka, i oświadczyła, że pomimo wszystko, jeśli zajdzie potrzeba, mogę na nią liczyć. Wujek Ramón też wziął mnie na stronę i poradził, żebym była bardziej dyskretna - z kochankami nie trzeba zaraz iść do ślubu - i dodał, że bez względu na to, jaką podejmę decyzję, on będzie przy mnie. Albo jedziesz ze mną do Hiszpanii, albo już się więcej nie zobaczymy, zagroził mi flecista pomiędzy dwoma głośnymi akordami, a jako że nie mogłam się zdecydować, spakował instrumenty i wyjechał. Po dwudziestu czterech godzinach zaczęły się długie ponaglające telefony, które sprawiły, że cały dzień siedziałam jak na rozżarzonych węglach i pół nocy spędzałam bezsennie. Kłopoty z dziećmi, reperacje samochodu i wymagające pilnego rozwiązania problemy miłosne absorbowały mnie do tego stopnia, że przestałam liczyć dni i kiedy przyjechał Michael, byłam zaskoczona. Tej nocy chciałam porozmawiać z mężem i powiedzieć mu o wszystkim, ale zanim zaczęłam cokolwiek mówić, oświadczył, że wyjeżdża służbowo na tydzień do Europy, i zaproponował, żebyśmy pojechali razem, a dzieci na ten czas zostawili z rodzicami. Trzeba dbać o rodzinę, kochankowie przychodzą i odchodzą bez śladu, jedź z Michaelem do Europy, pobyt tylko we dwoje świetnie wam zrobi, radziła mi matka. Nigdy nie wolno przyznać się do zdrady, nawet jakby cię przyłapano z innym w łóżku, bo tego się nie wybacza, ostrzegał wujek Ramón. Pojechaliśmy do Paryża i podczas gdy Michael zajmował się pracą, ja siadywałam w kafejkach na Champs Elysees i

rozmyślałam nad mydlaną operą, w której pogrążałam się po uszy. Torturowana wspomnieniami tamtych gorących wieczorów tropikalnej pory deszczowej przy dźwiękach fletu z jednej strony, a ostrą szpilą naturalnych w takim przypadku wyrzutów sumienia z drugiej, pragnęłam, by piorun z jasnego nieba położył drastyczny kres moim wątpliwościom. W każdym dziecku przechodzącym ulicą widziałam twarz Pauli lub Nicolasa i jednego byłam pewna: nie mogłabym żyć z dala od moich dzieci. Nie musisz się z nimi rozstawać, weź je ze sobą, mówił mi przekonywający głos kochanka, który wyśledził, w którym hotelu mieszkam, i dzwonił do mnie z Madrytu. Stwierdziłam, że nigdy bym sobie nie darowała, gdybym nie dała szansy miłości, być może ostatniej w życiu, gdyż wydawało mi się, że mając trzydzieści sześć lat jestem już niemal zgrzybiałą staruszką. Michael wrócił do Wenezueli, a ja pod pretekstem, że muszę zostać parę dni sama, pojechałam pociągiem do Hiszpanii. Ten konspiracyjny miesiąc miodowy, kiedy spacerowaliśmy pod rękę po brukowanych zaułkach, jedliśmy kolacje przy świecach w starych gospodach, spaliśmy przytuleni nie posiadając się ze szczęścia, że trafiła nam się taka nieprawdopodobna, jedyna w świecie miłość, trwał równo trzy dni, do czasu, kiedy Michael przyjechał, żeby mnie zabrać do domu. Był blady i roztrzęsiony, objął mnie i długie lata naszego wspólnego życia spadły mi na barki jak płaszcz, którego nie można się pozbyć. Zrozumiałam, że mam wiele czułości dla tego dyskretnego mężczyzny, który ofiarowywał mi wierną miłość i był symbolem stabilności domowego ogniska. W naszym małżeństwie brakowało namiętności, ale była harmonia i bezpieczeństwo, nie miałam siły zmagać się z rozwodem i przydawać więcej problemów dzieciom, które i tak miały ich dość przez sam fakt życia na emigracji. Pożegnałam się z moją niedozwoloną miłością w parku Retiro, który budził się z długiego zimowego snu, i odleciałam do Caracas. Nieważne, co było, wszystko się jakoś ułoży, nie będziemy do tego wracać, powiedział Michael i dotrzymał słowa. W ciągu następnych miesięcy kilka razy starałam się z nim porozmawiać, ale nie wyszło, zawsze w końcu zmienialiśmy temat. Problem mojej niewierności pozostał nie rozwiązany, nie wyznany sen trwał zawieszony jak chmura nad naszymi głowami i gdyby nie wytrwałe telefony z Madrytu, myślałabym, że to nowy wytwór mojej wybujałej wyobraźni. Michael przyjeżdżając do domu szukał spokoju i odpoczynku, rozpaczliwie potrzebował wiary, że nic się nie zmieniło w jego statecznym życiu i że jego żona całkowicie przezwyciężyła chwilowe szaleństwo. W jego mentalności nie mieściło się pojęcie zdrady, nie rozumiał niuansów tego, co zaszło, sądził, że do niego wróciłam, bo już nie kocham tamtego, że w naszym związku może być tak jak dawniej i że milczenie zabliźni rany. A jednak nigdy już nie było tak jak dawniej, coś się rozbiło i nie dało się już tego skleić. Zamykałam się w łazience i szlochałam na cały głos, a on w sypialni udawał, że czyta gazetę, żeby nie dopytywać się o przyczynę płaczu. Miałam następny poważny wypadek samochodowy, ale na ułamek sekundy przed zderzeniem zdołałam zdjąć nogę z gazu, który przyciskałam do dechy zamiast hamulca. Granny zaczęła umierać w dniu, kiedy rozstała się z dziećmi, i jej agonia trwała trzy długie lata. Lekarze zrzucali winę na alkohol, mówili, że rozwalił jej wątrobę, cała była spuchnięta i miała ziemistą cerę, ale tak naprawdę umarła z żalu. W pewnym momencie straciła poczucie czasu i przestrzeni i wydawało jej się, że dzień trwa dwie godziny, a noce w ogóle nie istnieją, nie odchodziła od drzwi czekając na dzieci i nie spała, bo wydawało jej się, że słyszy, jak ją wołają. Zaniedbała dom, zamknęła kuchnię i po dzielnicy nie rozchodził się już zapach jej cynamonowych ciasteczek, przestała sprzątać pokoje i podlewać ogród, zwiędły dalie i zaraza padła na śliwy, stały obsypane chorymi owocami, których nikt już nie zrywał. Szwajcarska suka mojej matki, która teraz

mieszkała z Granny, też położyła się w jakimś kącie pokoju, powoli szykując się do śmierci jak jej nowa pani. Mój teść spędził zimę w łóżku kurując się z wyimaginowanej grypy, bo nie miał odwagi stawić czoła perspektywie życia bez żony i uznał, że jeśli nie przyjmie do wiadomości faktów, może zmienić rzeczywistość. Znajomi, którzy uważali Granny za dobrego ducha sąsiedzkiej wspólnoty, początkowo wyznaczali dyżury, żeby dotrzymywać jej towarzystwa i wyszukiwać dla niej zajęcie, ale z czasem zaczęli jej unikać. Ta pani o błękitnych oczach, zawsze czyściutka w swojej bawełnianej kwiecistej sukience, wiecznie zajęta w kuchni przyrządzaniem smakołyków, której dom miał drzwi otwarte dla okolicznych dzieci, nagle zmieniła się w rozczochraną staruchę, która mówi od rzeczy i pyta wszystkich dookoła, czy ktoś widział jej wnuki. Kiedy już nie mogła sobie znaleźć miejsca we własnym domu i patrzyła na męża, jakby go nie poznawała, siostra Michaela postanowiła interweniować. Przyjechała do rodziców w odwiedziny i znalazła ich mieszkających jak w chlewie, od wielu miesięcy nikt tam nie sprzątał, piętrzyły się stosy śmieci i pustych butelek, dom, tak jak dusze jego mieszkańców był w stanie ostatecznego rozkładu. Przerażona zrozumiała, że sytuacja jest beznadziejna, że nie chodzi o wyszorowanie podłóg, posprzątanie i wynajęcie kogoś do opieki, jak początkowo sądziła, ale że musi rodziców wziąć do siebie. Sprzedała niektóre meble, resztę zapakowała do piwnicy, zamknęła dom i odleciała z rodzicami do Montevideo. W zamieszaniu ostatnich godzin suka wymknęła się po cichu i nikt jej więcej nie widział. Nie minął nawet tydzień, a zawiadomiono nas w Caracas, że Granny jest w krytycznym stanie, już nie wstaje i znajduje się w szpitalu. Michael przechodził zły okres w swojej pracy, dżungla zarastała plac budowy, deszcze i wezbrane rzeki porwały elementy zapory, a w dołach wykopanych pod fundamenty pływały krokodyle. Znowu zostawiłam dzieci z rodzicami i poleciałam pożegnać się z Granny. W tamtych czasach Urugwaj był krajem wystawionym na sprzedaż. Pod pretekstem zwalczania partyzantki dyktatura wojskowa stosowała tortury, kazamaty i masowe egzekucje, były tysiące zaginionych i zamordowanych, prawie jedna trzecia ludności kraju emigrowała uciekając przed horrorem tamtych czasów, podczas gdy wojskowi i garstka kolaborantów bogacili się na grabieży. Ci, którzy wyjeżdżali, nie zabierali wiele ze sobą i byli zmuszeni sprzedać swój dobytek, na każdym rogu wisiały ogłoszenia o sprzedażach i licytacjach, w tych latach można było tam kupić posiadłości, meble, samochody i dzieła sztuki dosłownie za bezcen, kolekcjonerzy z całego kontynentu, jak piranie, zjeżdżali się do tego kraju w poszukiwaniu antyków. Taksówkarz zawiózł mnie z lotniska do szpitala smutnym sierpniowym świtem, w pełni zimy w tej południowej części świata, jechaliśmy przez puste ulice, gdzie połowa domów była nie zamieszkana. Zostawiłam walizkę na portierni i weszłam na drugie piętro, tam wymęczony po nocnym dyżurze pielęgniarz zaprowadził mnie do pokoju, gdzie leżała Granny. Nie poznałam jej, w ciągu tych trzech łat zamieniła się w małą jaszczurkę, ale wtedy ona otworzyła oczy i jak przez mgłę przedarł się turkusowy promyk. Upadłam na kolana przy jej łóżku. Witaj, córeczko, jak się czują moje dzieci? - wyszeptała, ale nie”dążyła wysłuchać odpowiedzi, bo wylew pozbawił ją świadomości, której już nigdy nie odzyskała. Zostałam przy niej czekając, aż nadejdzie dzień, słuchałam bulgotania w rurkach, które wysysały jej soki żołądkowe i wtłaczały powietrze do płuc, przebiegałam myślą lata szczęśliwe i lata tragiczne, które spędziłyśmy wspólnie i dziękowałam jej za bezgraniczne oddanie. Zostaw swoje ciało, Granny, odejdź szybko, błagałam ją głaszcząc po rękach i całując jej rozpalone czoło. Kiedy pokazało się słońce, przypomniałam sobie o Michaelu i zadzwoniłam do niego, żeby wsiadł do pierwszego samolotu i przyleciał dotrzymać towarzystwa ojcu i siostrze, gdyż powinien być przy nich w tych trudnych momentach.

Słodka Granny poczekała cierpliwie do następnego dnia, żeby syn zdążył zobaczyć ją przy życiu przez parę minut. Staliśmy oboje przy jej łóżku, kiedy przestała oddychać. Michael poszedł pocieszyć siostrę, a ja zostałam, żeby pomóc pielęgniarce umyć moją teściową, odpłacając jej w godzinie śmierci za tyle przejawów troski w stosunku do moich dzieci za życia, i kiedy myłam jej ciało wilgotną gąbką, przyczesywałam resztki włosów, jakie jej jeszcze pozostały, skrapiałam wodą kolońską i ubierałam w nocną koszulę przyniesioną przez córkę, opowiadałam jej o Pauli i Nicolasie, o naszym życiu w Caracas, o tym, jak bardzo za nią tęskniłam i jak mi była potrzebna w tym nieszczęśliwym dla mnie okresie, kiedy naszym ogniskiem domowym targały nie sprzyjające wiatry. Następnego dnia pochowaliśmy Granny na angielskim cmentarzu pod krzakiem jaśminu, akurat w takim miejscu, które ona sama wybrałaby sobie na wieczny odpoczynek. Towarzysząc jej w tej ostatniej drodze byłam zdziwiona, że rodzina Michaela żegna ją bez łez i afektowanych gestów, z subtelną wstrzemięźliwością tak charakterystyczną dla anglosaskich pogrzebów. Ktoś odczytał słowa rytuału, ale ja słyszałam tylko Granny nucącą swoje babcine piosenki. Każdy z nas rzucił na trumnę jeden kwiat i garść ziemi, uścisnęliśmy się w milczeniu i powoli rozeszliśmy się. Ona została sama śniąc w swoim ogrodzie. Od tej pory, kiedy czuję zapach jaśminu, wiem, że to pozdrowienie od Granny. Po powrocie do domu siostra Michaela przygotowywała herbatę, a mój teść poszedł myć ręce. Po chwili wszedł do jadalni w swoim ciemnym garniturze, z wypomadowanymi włosami i pąkiem róży w klapie, przystojny i jeszcze młody, odsunął krzesło łokciami, żeby go nie dotykać i usiadł. - A gdzie jestyoung lady? - zapytał zdziwiony, że nie widzi małżonki. - Już nie ma jej wśród nas, tato - powiedziała córka, i wszyscy spojrzeliśmy po sobie przestraszeni. - Powiedz jej, że podano herbatę, czekamy na nią. Wtedy zdaliśmy sobie sprawę, że dla niego czas stanął w miejscu i jeszcze nie wiedział o śmierci żony. Do końca życia nie przyjął tego faktu do wiadomości. Na pogrzebie był roztargniony, jakby uczestniczył w pochówku jakiegoś dalekiego krewnego, i od tej pory zamknął się w świecie wspomnień, spuścił na oczy zasłonę starczej demencji i nigdy nie powrócił do rzeczywistości. Jedyna kobieta, którą kochał, pozostała na zawsze u jego boku młoda i wesoła, zapomniał, że wyjechali z Chile, że stracił cały swój majątek. Przez całe następne dziesięć lat, do czasu aż zmarł w zakładzie dla obłąkanych starców zredukowany do rozmiarów dziecka, był przekonany, że znajduje się w swoim domu naprzeciwko pola golfowego, że Granny w kuchni piecze ciasto ze śliwkami i że lej nocy znowu będą spać razem, jak to robili przez czterdzieści siedem lat. Nadszedł moment, aby porozmawiać z Michaelem u sprawach pomijanych milczeniem od tak długiego czasu, nie mógł przecież wciąż uciekać w wygodne rejony fantazji, tak jak jego ojciec. W dżdżyste popołudnie wyszliśmy na spacer po plaży ubrani w wełniane poncha i szaliki. Nic pamiętam w jakim momencie postanowiłam ostatecznie, że się z nim rozwiodę, może było to przy łóżku Granny, może po wyjściu z cmentarza, kiedy zostawiliśmy ją pod jaśminami, a może już parę tygodni wcześniej; nie pamiętam też, w jaki sposób oznajmiłam mu, że nie wracam razem z nim do Caracas, że mam zamiar wyjechać do Hiszpanii w pogoni za szczęściem i zabrać tam dzieci. Powiedziałam mu, że wiem, jakie to będzie dla nich trudne i że strasznie mi przykro, że nie mogę oszczędzić im tych nowych przejść, ale dzieci powinny dzielić los matki. Mówiłam z namysłem, ważąc słowa, aby jak

najmniej go zranić, przytłoczona poczuciem winy i współczuciem, które budził we mnie ten mężczyzna tracący w ciągu paru godzin matkę, ojca i żonę. Odpowiedział, że jestem niespełna rozumu, więc nie mogę podejmować decyzji i że on je podejmie za mnie dla dobra mojego i naszych dzieci; jeśli chcę, mogę jechać do Hiszpanii, tym razem nie będzie mnie szukać ani nie zrobi nic, żeby temu zapobiec, ale nigdy nie odda mi dzieci; nie mogę też zabrać części naszych wspólnych oszczędności, gdyż porzucając dom, tracę wszelkie ku temu prawa. Błagał mnie, bym to przemyślała, i obiecywał, że jeśli zmienię decyzję, on mi wszystko wybaczy, przekreślimy dotychczasowy bilans, otworzymy nowy rachunek i możemy zacząć wszystko jeszcze raz. Wtedy zrozumiałam, że pracowałam dwadzieścia lat, a jak przyszło co do czego, nie mam ani grosza, mój wysiłek rozpłynął się w codziennych wydatkach, natomiast Michael mądrze zainwestował swoją część, i te niewielkie dobra, które posiadaliśmy, były zapisane na jego nazwisko. Nie mając pieniędzy na utrzymanie dzieci, nie mogłam ich zabrać, nawet gdyby ich ojciec mi na to pozwolił. Rozmowa była wyważona, żadne z nas nie podnosiło głosu, trwała zaledwie dwadzieścia minut i zakończyła się szczerym pożegnalnym uściskiem.

- Nie mów o mnie źle Pauli i Nicolasowi - poprosiłam. - Nigdy nie powiem im nic złego o tobie. Pamiętaj, że wszyscy troje cię kochamy i będziemy na ciebie czekać. - Jak tylko zdobędę pracę, przyjadę po nich. - Nie oddam ci ich. Możesz wrócić, kiedy zechcesz, ale jeśli teraz wyjedziesz, stracisz ich na zawsze. - To jeszcze się okaże... W głębi duszy nie byłam wstrząśnięta, sądziłam, że Michael szybko musi się poddać, nie miał pojęcia, co to znaczy wychowywanie dzieci, gdyż do tej pory wypełniał swoje ojcowskie obowiązki z wygodnej odległości. Jego praca nie ułatwiała mu sytuacji, nie mógł zabrać dzieci do tej półdzikiej krainy, gdzie spędzał większość swojego czasu, a nie mógł ich też zostawić samych w Caracas; byłam przekonana, że nie minie miesiąc, a będzie mnie błagał, żebym się nimi zajęła. Opuściłam Montevideo w czas ponurej zimy i następnego dnia wylądowałam w Madrycie w czas upalnego sierpniowego lata, gotowa przeżyć miłość aż do ostatnich konsekwencji. Ze szczytu romantycznej iluzji, stworzonej przez moją wyobraźnię w czasie pospiesznych spotkań i w potajemnych listach, spadłam w okropną rzeczywistość nędzy, której dni i noce nieustannych pieszczot nie były w stanie osłodzić. Wynajęliśmy malutkie mieszkanko bez prądu w biednej robotniczej dzielnicy na obrzeżach miasta, gdzie stały dziesiątki identycznych budynków z czerwonej cegły. Nie rosło tam żadne drzewo, nie było żadnej zieleni, tylko udeptana ziemia podwórek, boiska sportowe, cement, asfalt i cegła. Odczuwałam tę brzydotę jak policzek. Jesteś rozpieszczoną burżujką, żartował z uśmiechem kochanek pomiędzy jednym a drugim pocałunkiem, ale w głębi duszy

zarzucał mi to na serio. Na pchlim targu kupiliśmy łóżko, stół, trzy krzesła, kilka talerzy i garnków, to wszystko przywiózł nam wielki, niesympatyczny chłop rozklekotaną ciężarówką. W momencie nieodpartej słabości nabyłam również wazon, ale nigdy nie starczyło nam pieniędzy na kupno kwiatów. Rankiem wychodziliśmy w poszukiwaniu pracy, wieczorami wracaliśmy wykończeni i z pustymi rękoma. Jego przyjaciele nas unikali, obietnice rozmyły się jak sól w gorącej wodzie, drzwi się zamykały, nikt nie odpowiadał na nasze podania i pieniądze topniały w oczach. W każdym bawiącym się dziecku widziałam swoje, rozłąka z dziećmi była przyczyną fizycznych cierpień, zaczęłam podejrzewać, że ten ciągły palący ból to skutek wrzodów żołądka albo raka. Były chwile, kiedy musiałam wybierać pomiędzy kupnem chleba a znaczkami na list do matki i przez wiele dni chodziłam głodna. Próbowaliśmy stworzyć razem musical, ale sympatyczne porozumienie z pikników w parku i wspólnych wieczorów spędzanych przy zakurzonym pianinie w teatrze w Caracas wyczerpało się, smutek nas rozdzielał, różnice stawały się coraz bardziej widoczne, wzajemne wady zwielokrotnione. O dzieciach woleliśmy nie mówić, gdyż za każdym razem, kiedy o nich wspominaliśmy, rosła między nami przepaść; ja chodziłam smutna, on ponury. Najdrobniejsze sprawy były powodem do karczemnej awantury, pojednania stawały się prawdziwymi turniejami namiętności, po których chodziliśmy jak błędni. Tak minęły trzy miesiące. W tym czasie nie znalazłam pracy ani przyjaciół, skończyły się moje ostatnie oszczędności i wyczerpała namiętność do tego mężczyzny, który z pewnością zasługiwał na lepszy los. Wyobrażam sobie, że musiał przeżywać piekło widząc, jak cierpię z powodu rozłąki z dziećmi, jak biegam na pocztę i jeżdżę nocami na lotnisko, gdzie pewien pomysłowy Chilijczyk łączył kable telefonów, żeby można było dzwonić za granicę za darmo. Tam, za plecami policji, zbierali się biedni uciekinierzy z Ameryki Południowej -”sudaki” - jak nas pogardliwie nazywano, żeby porozmawiać z rodzinami na drugim końcu świata. Tym sposobem dowiedziałam się, że Michael wrócił do swojej pracy, a dzieci zostały same, nadzorowane z wysokości dwóch pięter przez moich rodziców, że Paula przejęła domowe i opiekę nad bratem z surowością kaprala, że Nicolas złamał sobie rękę i chudł w oczach, gdyż nie chciał nic jeść. W tym czasie moja miłość rozłaziła się w palcach, zszarpana przez problemy, które niosły ze sobą bieda i nostalgia. Szybko odkryłam, że mój ukochany łatwo załamuje się wobec codziennych kłopotów wpadając w depresję albo wściekłość; nie mogłam sobie wyobrazić takiego ojczyma dla moich dzieci i dlatego, kiedy Michael w końcu uznał, że nie jest w stanie zajmować się dziećmi, i zaproponował, że mi je przyśle, zrozumiałam, że sięgnęłam dna i że dość już oszukiwania się baśniowymi historyjkami. Rzuciłam wszystko i poszłam za flecistą w jakimś hipnotycznym transie, jak szczury z Hameln, ale mojej rodziny nie mogłam narażać na podobny los. Tej nocy wyraźnie prześledziłam wszystkie błędy, jakie popełniłam w ciągu ostatnich lat, począwszy od absurdalnie ryzykownych poczynań w czasie szalejącej dyktatury, co zmusiło mnie do opuszczenia Chile, aż do kulturalnych niedomówień, które rozdzieliły mnie z Michaelem i nieprzemyślanej ucieczki z domu bez wytłumaczenia i podjęcia kroków rozwodowych. Tej nocy skończyła się moja młodość i zaczął nowy etap życia. Dosyć, powiedziałam. O piątej rano pojechałam na lotnisko, zdołałam połączyć się za darmo i zadzwoniłam do wujka Ramona, prosząc, żeby mi przysłał pieniądze na bilet lotniczy. Pożegnałam się z kochankiem mając niezbitą pewność, że nigdy więcej go nie zobaczę i po jedenastu godzinach wylądowałam w Wenezueli pokonana, bez bagażu i bez żadnych innych planów, poza tym jednym, żeby wziąć w ramiona dzieci i już nigdy nie wypuścić ich z objęć. Na lotnisku czekał na mnie Michael, powitał mnie szlachetnym pocałunkiem w czoło i w zalane łzami oczy, powiedział wzruszony, że to, co się stało, zaszło z jego winy, bo nie poświęcał mi dostatecznej uwagi, i prosił mnie, bym przez wzgląd na miłość do rodziny i wspólnie przeżyte lata dała mu jeszcze jedną szansę i żebyśmy zaczęli od początku. Potrzebuję czasu, powiedziałam porażona jego wielkodusznością i

wściekła nie wiedzieć dlaczego. W milczeniu prowadził samochód wspinający się na wzgórza ku Caracas i kiedy dojeżdżaliśmy do domu powiedział, że daje mi tyle czasu, ile zechcę, on wyjeżdża do pracy w dżungli i będziemy mieli mało okazji do spotkań. Dziś są moje urodziny, kończę pół wieku. Być może wieczorem przyjdą przyjaciele z wizytą, tutaj ludzie wpadają bez wcześniejszych zapowiedzi, nasz dom jest otwarty, tu żywi i martwi chodzą razem pod rękę. Kupiliśmy go kilka lat temu, kiedy Willie i ja zrozumieliśmy, że miłość od pierwszego wejrzenia nie ma zamiaru słabnąć i że potrzebujemy mieszkania większego niż to, w którym on żył dotychczas. Kiedy zobaczyliśmy ten dom, mieliśmy wrażenie, że na nas czekał, ściślej mówiąc, że nas ku sobie wołał. Widać było na nim ślady czasu, z drewna odpadał lakier, wymagał wielkiego remontu i wewnątrz był ponury, ale rozciągał się z niego malowniczy widok na zatokę i czuło się w nim przyjazną duszę. Powiedziano nam, że jego poprzednia właścicielka zmarła tutaj przed paroma miesiącami i pomyśleliśmy, że musiała czuć się szczęśliwa w tych ścianach, bo pokoje jeszcze zachowały pamięć o niej. Ten dom, kupiony w ciągu pół godziny, bez żadnych targów, w ciągu następnych lat stał się prawdziwym schronieniem dla hiszpańsko-angielskiego plemienia, słychać tu hiszpańskie i angielskie słowa, na kuchni gotują się pikantne potrawy w glinianych garnkach, a przy stole zasiada wielu biesiadników. Pokoje mnożą się i rozstępują, żeby pomieścić wszystkich, którzy do nas ciągną: dziadków, wnuki, dzieci Williego, a teraz Paulę, moją dziewczynkę, która powoli zmienia się w anioła. Pod piwnicą mieszka kolonia skunksów, a każdego wieczoru pokazuje się tajemnicza bura kotka, która najwidoczniej nas sobie adoptowała. Parę dni temu położyła na łóżku mojej córki ptaka o niebieskich skrzydłach, był świeżo złapany, jeszcze krwawił, wyobrażam sobie, że w tak wyrafinowany sposób płaci nam za opiekę. W ostatnich czterech latach dom zyskał wielkie świetliki, żeby wpuścić do środka słońce i gwiazdy, a także dywany, meksykańską terakotę, biało pomalowane ściany i mały ogródek. Wynaj ęliśmy ekipę Chińczyków, żeby zrobili nam komórkę na różne rzeczy, ale nie rozumieli angielskiego, myliły im się instrukcje i zanim się obejrzeliśmy, już dobudowali nam na parterze dwa pokoje, łazienkę i dziwne pomieszczenie, z którego Willie zrobił sobie stolarnię. W piwnicy odkryłam budzące grozę znalezisko, które będzie niespodzianką dla moich wnuków: gipsowy szkielet, mapy z zaznaczonymi skarbami, skrzynie ze strojami do przebierania się za piratów i sztuczne klejnoty. Spodziewam się, że owe złowieszcze podziemia pobudzą ich fantazję, tak jak te w domu dziadka pobudziły moją. Nocami dom drży, jęczy i ziewa, myślę, że to błądzą w ciemnościach wspomnienia po dawnych mieszkańcach, postacie, które uciekają z książek i ze snów, delikatny duch poprzedniej właścicielki i dusza Pauli, która chwilami wyzwala się z bolesnych więzów ciała. Mieszkania potrzebują narodzin i śmierci, żeby stać się domem. Dziś jest uroczysty dzień, będzie tort urodzinowy; Willie wróci z pracy obładowany torbami i poświęci całe popołudnie na przesadzanie swoich róż na stałe miejsce. To jego prezent dla mnie. Te biedne krzaki w drewnianych donicach symbolizują wędrowny styl życia ich właściciela, który zawsze zostawiał za sobą otwarte drzwi, żeby zdążyć uciec, kiedy sprawy przybiorą zły obrót. Tak było w jego wszystkich dotychczasowych związkach, w pewnym momencie pakował walizki i wyprowadzał się taszcząc donice w inne miejsce. Myślę, że tu zostaniemy na długo, nadszedł czas, żeby przesadzić róże do ogrodu, powiedział mi wczoraj. Podoba mi się ten mężczyzna innej rasy, który chodzi wielkimi krokami, głośno się śmieje, mówi tubalnym głosem, zabija siekierą kurczaki na kolację i patroszy je bez histerii, tak inny od wszystkich, których kochałam. Nie mam mu za złe, że musi dawać upust swojej męskiej energii, gdyż rekompensuje to niewyczerpanymi pokładami szlachetności, na którą zawsze mogę liczyć. Przeżył wielkie tragedie nie plamiąc się cynizmem i dziś może bez zastrzeżeń poświęcić się spóźnionej miłości i temu

latynoskiemu plemieniu, w którym zajmuje teraz najważniejsze miejsce. Później przyjdzie reszta rodziny, Celia i Nicolas zasiądą przed telewizorem, Paula będzie spała w swoim wózku i wypełnimy wodą plastikowy basenik na tarasie, żeby mógł się w nim chlapać Alejandro, już przyzwyczajony do swojej milczącej cioci. Myślę, że dziś minie kolejna spokojna niedziela. Mam pięćdziesiąt lat, weszłam w ostatnią połowę życia, ale czuję się, jakbym miała dwadzieścia, ciało jeszcze nie odmawia mi posłuszeństwa. Staruszka... tak nazywała mnie czule Paula. Teraz to słowo trochę mnie przeraża, przywodzi na myśl pomarszczoną matronę z żylakami. W innych kulturach stare kobiety ubierają się na czarno, wiążą na głowie chustki, nie wstydzą się wąsów i rezygnują z życia poświęcając się nabożnym rytuałom, opłakiwaniu zmarłych i pilnowaniu wnuków, natomiast w Ameryce Północnej robią wszystko, żeby zawsze wyglądać na zdrowe i zadowolone. Wokół oczu mam wachlarze z drobniutkich zmarszczek, są jak delikatne blizny po minionym płaczu i śmiechu; podobna jestem do fotografii mojej jasnowidzącej babki, ten sam skupiony, smutny wyraz twarzy. Tracę włosy na skroniach; kiedy zachorowała Paula, w ciągu tygodnia zrobiły mi się okrągłe łysinki wielkości monet, mówią że to ze zmartwienia i że potem włosy mi odrosną, ale tak naprawdę nie przywiązuję do tego wagi. Pauli musiałam obciąć jej długi warkocz i teraz ma głowę jak chłopak, wygląda dużo młodziej, wróciła do swego dzieciństwa. Zadaję sobie pytania, jak długo jeszcze będę żyła i po co. Z racji wieku i okoliczności znalazłam się przy tym wózku inwalidzkim i czuwam przy mojej córce, jestem kapłanką w służbie Pauli i mojej rodziny... Uczę się pospiesznie korzyści z wyrzeczeń. Czy jeszcze będę pisać? Każdy etap życia jest inny i być może mój literacki epizod już się zakończył. Dowiem się o tym za parę miesięcy, 8 stycznia przyszłego roku usiądę do maszyny, żeby napisać nową powieść, i wtedy się okaże, czy duchy są przy mnie, czy nie. Przez ostatnie miesiące stawałam się coraz bardziej wyjałowiona, wyczerpała mi się inwencja, ale być może te opowieści mają swoje własne życie w jakimś tajemniczym wymiarze i trzeba będzie tylko znowu się na nie otworzyć, aby wyszły z cienia i zamieszkały we mnie, poukładały się według własnej woli i przybrały formę słów. One nie należą do mnie, nie ja je tworzę, ale jeżeli zdołam przebić mury rozpaczy, w których jestem zamknięta, mogę znowu im posłużyć za medium. Jeśli tak się nie stanie, będę musiała zmienić zawód. Od czasu, kiedy Paula zachorowała, welon z mgły przesłania mi tamten fantastyczny świat, w którym kiedyś swobodnie się poruszałam, i nie mogę uciec od rzeczywistości. Dzisiejsze doświadczenia są jutrzejszymi wspomnieniami; przedtem nigdy mi nie brakowało drastycznych przeżyć, którymi karmiłam pamięć i z których zrodziły się wszystkie moje historie. Ewa Luna mówi na końcu mojej trzeciej książki: kiedy piszę, przedstawiam życie takim, jakim chciałabym, żeby było - takie jak w powieści. Nie wiem, czy droga, którą przeszłam, jest niezwykła, czy też to, co w życiu napisałam, bierze swój początek w banalnej egzystencji, ale moja pamięć jest złożona wyłącznie z przygód, miłości, radości i cierpień; małostkowe zdarzenia dnia powszedniego zniknęły. Kiedy patrzę wstecz, wydaje mi się, że byłam bohaterką melodramatu, natomiast teraz wszystko się zatrzymało, nie mam nic do opowiedzenia, teraźniejszość niesie ze sobą brutalną pewność tragedii. Zamykam oczy i widzę bolesny obraz mojej córki na wózku inwalidzkim, ze wzrokiem utkwionym w morze, poza horyzont, tam gdzie zaczyna się śmierć. Co stanie się z tą wielką pustką, którą teraz jestem? Czym ją wypełnię, jeżeli nie mam już ani odrobiny ambicji, żadnego planu, nic nie mogę dać z siebie? Wielka siła ssąca zredukuje mnie do czarnej dziury i zniknę. Umrzeć... porzucić ciało, jaka to fascynująca myśl. Nie chcę żyć dalej kiedy w środku jestem martwa, jeżeli muszę nadal trwać na tym świecie, powinnam zaplanować lata, które mam przez sobą. Być może starość jest początkiem czegoś nowego, może pozwoli wrócić do

magicznego czasu dzieciństwa, tego czasu poprzedzającego linearne myślenie i przesądy, kiedy wszystko dookoła postrzegałam wyczulonymi do egzaltacji zmysłami, kiedy byłam na tyle wolna, żeby wierzyć w rzeczy niemożliwe i przemierzać światy, które później, gdy weszłam w epokę rozumu, przestały istnieć. Już nie mam wiele do stracenia i nie mam czego bronić, czyżby to była wolność? Przychodzi mi na myśl, że my, kobiety, które zostałyśmy babkami, mamy do spełnienia role opiekuńczych wróżek, musimy czuwać nad młodszymi kobietami, nad dziećmi, nad najbliższą społecznością, a także, dlaczego by nie, nad tą maltretowaną planetą, ofiarą tylu gwałtów. Chciałabym latać na miotle i tańczyć razem z innymi pogańskimi wiedźmami w lesie w świetle księżyca, przyzywać siły ziemi i odstraszać demony, chcę zdobyć na starość mądrość, poznać dawne czary i sekrety znachorów. Chcę niemało. Czarownice, tak jak święci, są samotnymi gwiazdami, które świecą własnym światłem, nie zależą od nikogo i niczego, dlatego pozbawione są strachu i mogą ślepo rzucić się w przepaść, wiedząc z całą z pewnością, że się nie roztrzaskają, lecz pofruną. Mogą zmienić się w ptaki, żeby oglądać świat z góry, albo w robaki, żeby go widzieć od środka, mogą zamieszkiwać w innych wymiarach i podróżować w inne galaktyki, są żeglarzami na nieskończonym oceanie świadomości i wiedzy. Kiedy zrezygnowałam ostatecznie z namiętnej miłości do chwiejnego w nastrojach argentyńskiego muzyka, rozpostarła się przede mną nieprzebyta pustynia nudy i samotności. Miałam trzydzieści siedem lat i myląc miłość jako taką z uczuciem do konkretnego kochanka, postanowiłam wyleczyć się na zawsze z nałogu kochliwości, który koniec końców przynosił mi same kłopoty. Na szczęście nie przeprowadziłam tego zamian do końca, skłonność została ukryta jak przygniecione dwumetrową warstwą polarnego lodu ziarno, które przy najlżejszym podmuchu ciepłego wiatru uparcie kiełkuje. Kiedy wróciłam do Caracas do męża, kochanek próbował jeszcze walczyć przez jakiś czas, bardziej dla zasady, wydaje mi się, niż. z jakiegokolwiek innego powodu. Kiedy dzwonił telefon i słyszałam trzask charakterystyczny dla rozmów międzynarodowych, odkładałam słuchawkę bez słowa; z tą samą determinacją darłam jego listy bez otwierania, aż flecista zaprzestał prób skontaktowania się ze mną. Minęło piętnaście lat, ale gdyby ktoś mi wtedy powiedział, że go zapomnę, nigdy bym nie uwierzyła, gdyż byłam pewna, że łączy nas rzadko spotykana miłość niezłomna, która przez swój tragiczny finał nadaje się na temat do opery. Teraz widzę to nieco skromniej i mam tylko nadzieję, że jeżeli na jakimś zakręcie życia nasze drogi się spotkają, przynaj mniej go poznam. To nieszczęsne uczucie było nie gojącą się raną przez ponad dwa lata; byłam dosłownie chora z miłości, ale o tym nie wiedział nikt, nawet matka, która obserwowała mnie z bliska. Niekiedy, załamana i zgorzkniała, nie miałam siły rano wstać z łóżka, a nocami nachodziły mnie wspomnienia i fale płomiennej żądzy, od której szukałam ucieczki pod lodowatym prysznicem, takim, jakie stosował mój dziadek. W gorączce usuwania śladów przeszłości podarłam nawet partytury jego piosenek i moją sztukę, czego przy paru okazjach żałowałam, gdyż wydaje mi się, że nie były wcale najgorsze. Wyleczyłam się oślą metodą sugerowaną przez Michaela - zasypałam miłość piaskiem milczenia. Nie rozmawiałam na temat tego, co zaszło przez wiele lat, aż przestało boleć; w porywie eliminowania wszystkiego, nawet wspomnień najcudowniejszych pieszczot, byłam tak zapamiętała, że trochę przesadziłam i mam teraz w pamięci niepokojącą dziurę, w której pogrążyły się nie tylko przykre, ale także spora część radosnych przeżyć z tamtego okresu. Ta przygoda przypomniała mi pierwszą lekcję z dzieciństwa, aż trudno uwierzyć, że mogłam o niej zapomnieć: nie ma wolności bez niezależności ekonomicznej. W czasie mojego małżeństwa, nie zdając sobie z tego sprawy, ulokowałam się dokładnie na tej samej pozycji, na której znajdowała się

moja matka, kiedy zależała od miłosierdzia Taty. Jako dziecko obiecałam sobie, że mnie to nie spotka, że będę silna i produktywna jak patriarcha rodu, który nikogo o nic nie musi prosić. Spełniłam pierwszą część tej obietnicy, ale zamiast sama zarządzać zyskami z mojej pracy, przez lenistwo zostawiłam to w rękach męża, którego reputację jako człowieka świętego uznałam za wystarczającą gwarancję. Ten mężczyzna rozsądny i praktyczny, doskonale panujący nad swoimi emocjami i pozornie niezdolny do popełnienia czynu niegodnego czy niezbyt uczciwego, wydawał się bardziej odpowiedni ode mnie do obrony moich interesów. Sama nie wiem, skąd mi to przyszło do głowy. W nawale obowiązków domowych i przez własną rozrzutność straciłam wszystko. Kiedy wróciłam do domu postanowiłam, że pierwszym krokiem na tym nowym etapie będzie zdobycie stałej pracy, maksymalne oszczędzanie i zmiana reguł domowej gospodarki, tak by dochody Michaela szły na codzienne wydatki, a moje na inwestycje. Nie miałam zamiaru gromadzić pieniędzy na rozwód, nie było żadnej potrzeby stosowania cynicznych strategii, gdyż z chwilą kiedy trubadur zniknął z horyzontu, mężowi przeszła wściekłość i z pewnością mogłabym wynegocjować warunki separacji o wiele korzystniejsze niż te, które postawił mi na lodowatej plaży w Montevideo. Zostałam z nim przez dziewięć lat w dobrej wierze, sądząc, że przy odrobinie szczęścia i ogromnym samozaparciu uda nam się dochować przysięgi wiecznego pożycia złożonej przed ołtarzem. A jednak zawalił się fundament naszego związku, i to z przyczyn, które niewiele miały wspólnego z moim brakiem wierności, natomiast bardzo dużo z pewnymi zaszłościami, o czym dowiedziałam się później. Na decyzji o moim powrocie zaważyły dzieci, pół życia spędzonego w tym małżeństwie, spokojna czułość i wspólne interesy, które nas łączyły. Nie brałam pod uwagę moich uczuć, które w końcu okazały się silniejsze niż te wszystkie rozsądne względy. W ciągu wielu lat żywiłam szczere przywiązanie do tego człowieka, jaka szkoda, że złe doświadczenia ostatnich lat zniszczyły dobre wspomnienia młodości. Michael wyjechał na zabitą dechami prowincję, gdzie krokodyle znajdowano w dołach wykopanych na fundamenty, ale zaraz po zakończeniu budowy zamierzał poszukać innej pracy, nie wymagającej takiego poświęcenia. Ja zostałam z dziećmi, które zmieniły się bardzo w czasie mojej nieobecności, wyglądało na to, że zadomowiły się w nowym kraju i już nie mówiły o powrocie do Chile. Paula przestała być dzieckiem i stała się piękną dziewczyną spalającą się w upartym dążeniu do wiedzy: była najlepszą uczennicą w klasie, chodziła na lekcje gry na gitarze, mimo że nie miała do tego żadnych zdolności, opanowała angielski i zaczęła się uczyć francuskiego i włoskiego z płyt i słowników. W tym czasie Nicolas wyrósł o piędź i któregoś dnia okazało się, że spodnie sięgają mu do połowy łydki, a rękawy do połowy przedramienia, i że ma taką samą postawę jak jego dziadek i ojciec; miał szew na głowie, mnóstwo blizn i ukrytą ambicję, żeby bez liny wejść na najwyższy wieżowiec w mieście. Do wielkich metalowych bidonów, zbierał odchody ludzkie i zwierzęce dość nie miłe zajęcie zadane na lekcji nauk przyrodniczych. Zamierzał udowodnić, że ta cuchnąca breja może być paliwem i że po procesie uzdatnienia można będzie używać ekskrementów do palenia pod kuchnią, zamiast wylewać je do oceanu za pośrednictwem kanalizacji. Paula, która nauczyła się prowadzić samochód, woziła brata do obór, kurników, chlewów i łazienek zaprzyjaźnionych osób po surowiec do badań, który przechowywany był w domu i groził - pod wpływem upału - eksplozją i upstrzeniem całej dzielnicy odchodami. Z towarzyszy zabaw, którymi byli w dzieciństwie, stali się wiernymi wspólnikami i zostali nimi aż do ostatniego dnia świadomego życia Pauli. Ta para chudych wyrostków zrozumiała bez słów, że zamierzam pogrzebać w niepamięci tamten przykry epizod naszego życia; przypuszczam, że zostało im z niego parę blizn i kto wie ile żalu do mnie, za to, że ich zdradziłam, ale żadne z nich o tym nie wspomniało przez dziewięć lat, do czasu kiedy w końcu

mogliśmy usiąść w trójkę i porozmawiać na ten temat, i wtedy odkryliśmy z rozbawieniem, że nikt z nas nie pamięta szczegółów i że wszyscy zapomnieliśmy, jak nazywał się amant, który o mało co nie został ich ojczymem. Jak to zwykle bywa, kiedy człowiek kroczy drogą wytyczoną mu w księdze przeznaczeń, splot przypadków pomógł mi w realizacji moich planów. W ciągu trzech lat pobytu w Wenezueli nie zdołałam pozyskać przyjaciół ani znaleźć pracy, ale kiedy skupiłam całą energię na zamiarze przystosowania się i przeżycia, wszystko to zdobyłam w niespełna tydzień. Karty tarota mojej matki, które wcześniej przewidziały klasyczne komplikacje związane z wąsatym brunetem, co jak sądzę oznaczało romans z flecistą, tym razem zapowiedziały pojawienie się blondynki. Rzeczywiście, w kilka dni po powrocie do Caracas w moje życie wkroczyła złotowłosa nauczycielka Marilena, która zaoferowała mi pracę. Była właścicielką prywatnej szkoły, w której prowadziła zajęcia artystyczne i lekcje z dziećmi opóźnionymi w nauce. Podczas gdy jej matka, energiczna hiszpańska dama, zarządzała szkołą pełniąc jednocześnie funkcję sekretarki, Marilena spędzała dziesięć godzin dziennie na lekcjach, a następne dziesięć poświęcała na badania nad ambitnymi metodami, za pomocą których zamierzała zreformować system szkolnictwa w Wenezueli, a potem - dlaczego by nie - na świecie. Moja praca polegała na kontrolowaniu nauczycieli i organizowaniu zajęć, prowadzeniu naboru uczniów poprzez kampanie reklamowe i utrzymywaniu dobrych stosunków z rodzicami. Bardzo się zaprzyjaźniłyśmy. Marilena miała naturę tak jasną jak jej złociste włosy, była praktyczna i bezpośrednia, zmuszała mnie do zaakceptowania brutalnej rzeczywistości, kiedy przeżywałam sentymentalne rozterki, albo stany patriotycznej nostalgii, i dusiła w zarodku wszelkie moje próby roztkliwiania się nad sobą. Z nią dzieliłam sekrety, przy niej zdobyłam nowy zawód i otrząsnęłam się z depresji, która paraliżowała mnie przez tak długi czas. Ona zdradziła mi sposoby i przemyślne taktyki pozwalające wejść do wenezuelskiej społeczności, której dotychczas nie rozumiałam, gdyż stosowałam wobec niej chilijskie kryteria. Po paru latach byłam już tak dobrze zaadaptowana, że brakowało mi tylko karaibskiego akcentu. Pewnego dnia na spodzie walizki znalazłam małą plastikową torebkę z garstką ziemi i przypomniałam sobie, że przywiozłam ją z Chile z zamiarem posiania na niej najlepszych ziaren pamięci, czego nie zrobiłam, bo nie myślałam tu zostawać, moja uwaga wciąż skierowana była na południe, wciąż czekałam na upadek dyktatury, żeby wrócić. Zdecydowałam, że już się dosyć naczekała, i w cichej, prywatnej ceremonii wsypałam do doniczki ziemię z mojego dawnego ogrodu, dodałam trochę tutejszej i posadziłam na niej niezapominajki. Wyrosła rachityczna roślinka, zupełnie nie przystosowana do miejscowego klimatu i wkrótce zwiędła przypieczona słońcem; z czasem zastąpiłam ją bujnym tropikalnym krzewem, który rozrastał się z ekspansywnością ośmiornicy. Także moje dzieci przywykły. Paula zakochała się w młodym człowieku rodem z Sycylii, imigrancie w pierwszym pokoleniu, tak jak ona, bardzo przywiązanym do swoich narodowych tradycji. Jego ojciec, który zrobił fortunę na materiałach budowlanych, czekał, aż Paula skończy szkołę - tylko dlatego, że ona tak zadecydowała i nauczy się gotować spaghetti, żeby wyprawić im wesele. Przeciwstawiłam się temu z dziką furią, mimo że w głębi duszy czułam nieodpartą sympatię dla tego prostodusznego chłopaka i jego uroczej paranteli, licznej i wesołej rodziny bez intelektualnych i metafizycznych problemów, która codziennie zbierała się, żeby cieszyć się życiem przy wystawnych ucztach złożonych z najlepszych dań włoskiej kuchni. Narzeczony był pierworodnym synem i wnukiem, dobrze zbudowanym wysokim blondynem o polinezyjskim temperamencie, który spędzał przyjemnie czas na swoim jachcie, w swojej nadmorskiej rezydencji, przy kolekcjonowaniu

automobili i na beztroskich zabawach. Mojemu ewentualnemu zięciowi miałam do zarzucenia jedynie to, że nie pracuje ani się nie uczy, jego ojciec płacił mu pensję hojną ręką i obiecał umeblowany dom, kiedy ożeni się z Paulą. Któregoś dnia przemówiłam się z jego ojcem, który zbladł i powiedział drżącym głosem, żebyśmy przestali owijać sprawy w bawełnę i porozmawiali otwarcie, gdyż zmęczyły go już moje podchwytliwe pytania. Wytłumaczył mi, że w jego oczach praca nie jest cnotą, ale koniecznością i tylko imbecyl chciałby się trudzić mając jedzenie za darmo. Nie rozumie naszego przywiązania do pracy i wyrzeczeń, sądzi, że nawet gdybyśmy byli”niewyobrażalnie bogaci”, jak głosi wujek Ramón, i tak wstawalibyśmy o świcie i harowali dwanaście godzin dziennie, bo dla nas jest to jedyny sposób, żeby się zintegrować. Muszę przyznać, że te słowa zachwiały moją stoicką hierarchią wartości odziedziczoną po dziadku i od tamtej pory podchodzę do pracy z mniejszym namaszczeniem. Termin ślubu się oddalił, gdyż Paula po skończeniu szkoły oświadczyła, że nie jest jeszcze gotowa do zajęcia się garnkami i ma zamiar studiować psychologię. Narzeczony w końcu i to zaakceptował, gdyż ona postawiła go przed faktem dokonanym, a poza tym ten zawód mógł się jej przydać przy wychowywaniu pół tuzina dzieci, które zamierzał posiadać. Natomiast nie mógł strawić jej pomysłu zapisania się na kurs seksuologii i pozwolić na to, żeby paradowała z walizką pełną kompromitujących przyrządów do pomiaru członków i orgazmów. Mnie też się to nie podobało, bądź co bądź Wenezuela to nie Szwecja i ludzie z pewnością nie zaakceptują takiej specjalności, ale nie uzewnętrzniałam swej opinii, bo Paula poraziła mnie tymi samymi feministycznymi argumentami, którymi ja karmiłam ją od najwcześniejszego dzieciństwa. Odważyłam się tylko na prośbę, żeby była dyskretna, bo kiedy rozniesie się opinia, że jest seksuologiem, mężczyźni nie będą mieli odwagi się do niej zalecać, gdyż boją się porównań, ale ona obrzuciła mnie tylko”fachowym” spojrzeniem i tak skończyła się nasza dyskusja. Gdy jej seminarium zbliżało się do końca, akurat wybierałam się do Holandii i Paula poprosiła mnie o przywiezienie materiału dydaktycznego, który trudno było zdobyć w Wenezueli. W ten oto sposób trafiłam do najbardziej podejrzanych dzielnic Amsterdamu szukając w nieobyczajnych sklepikach przedmiotów figurujących na jej liście, takich jak teleskopowe gumowe członki, manekiny z otworami i taśmy wideo z pełnymi inwencji scenami z udziałem kobiet i nie szczędzących wysiłków paralityków albo lubieżnych psów. Wstyd przy kupowaniu był niczym w porównaniu z tym, co przeżyłam na lotnisku w Caracas, kiedy otwarto mi walizkę i te interesujące akcesoria krążyły z rąk do rąk celników pod ostrzałem ironicznych spojrzeń innych pasażerów i kiedy musiałam się tłumaczyć, że nie są one przeznaczone do mojego osobistego użytku, tylko dla mojej córki. To zadecydowało o rozpadzie narzeczeństwa Pauli z Sycylijczykiem o szlachetnym sercu. Z czasem on poszedł po rozum do głowy, zaczął się uczyć, skończył szkołę i pracował w firmie ojca, ożenił się, urodziło mu się dziecko, ale nigdy nie zapomniał swojej pierwszej miłości. Od czasu kiedy dowiedział się o chorobie Pauli, dzwoni do mnie ofiarowując pomoc, tak jak wielu innych mężczyzn, którzy płaczą, gdy słyszą złe wieści. Nie wiem, kim są ci nieznajomi, jaką rolę odegrali w życiu mojej córki ani jak głęboki ślad zostawiła Paula w ich duszach. W czasie tych ciągnących się jak wieczność dni agonii mogłam stwierdzić, że Paula szła przez świat wpisując się na trwałe w losy innych ludzi. W każdym miejscu, gdzie się znalazła, zostawiała przyjaciół i zakochanych w niej mężczyzn; osoby w różnym wieku i różnej kondycji społecznej kontaktują się ze mną, żeby zapytać o jej zdrowie, i nie mogą uwierzyć, że spotkało ją takie nieszczęście. W tym czasie Nicolas wspinał się na najbardziej strome szczyty Andów, zapuszczał się do podwodnych jaskiń, gdzie fotografował rekiny i łamał sobie kości z taką regularnością, że za każdym razem kiedy dzwonił telefon, zaczynałam dygotać. Jeśli nie miałam akurat prawdziwych powodów do zdenerwowania, on zawsze potrafił wynaleźć coś równie genialnego jak tamte eksperymenty z gazami

naturalnymi. Pewnego dnia po powrocie z pracy zastałam dom ciemny i pozornie pusty. Na końcu korytarza zauważyłam światło i skierowałam się tam pytając, kto tam, szłam trochę zamyślona i nagle w progu łazienki natknęłam się na mojego syna, który dyndał na pętli zaciskającej mu szyję, zdążyłam jeszcze zobaczyć jego twarz wisielca z wywalonym językiem i wywróconymi gałkami oczu, zanim upadłam jak kłoda na ziemię. Nie straciłam przytomności, ale nie mogłam się poruszyć. Nicolas, widząc moją reakcję, zrzucił szelki, na których był zawieszony w sposób mistrzowski, i przybiegł mi z pomocą, obsypując pocałunkami i przysięgami, że już nigdy nie narazi mnie na podobny wstrząs. Dobrych chęci starczało mu na kilka tygodni; potem wynalazł sposób na oddychanie pod wodą za pomocą cienkiej szklanej rurki, żebym mogła go znaleźć w wannie jako topielca, często pojawiał się też z ręką na temblaku albo z przewiązanym okiem. Według podręczników psychologii, z których korzystała Paula, to zachowanie było przejawem ukrytych tendencji samobójczych, a chęć torturowania mnie złowieszczymi żartami wynikała z nieujawnionego żalu, ale dla spokoju w rodzinie uznaliśmy, że książki mogą się mylić. Nicolas był chłopcem trochę nieokrzesanym, ale nie był przecież wariatem samobójcą, a jego miłość do mnie tak się rzucała w oczy, że moja matka określiła ją jako kompleks Edypa. Czas potwierdził naszą teorię: w wieku szesnastu lat mój syn obudził się któregoś ranka jako dorosły mężczyzna, spakował swoje eksperymentalne bidony, szubienice, liny do wspinaczki po górach, harpuny na rekiny i walizkę z przyborami pierwszej pomocy do kufra w głębi garażu i oświadczył, że ma zamiar zająć się informatyką. Kiedy teraz widzę go, z tą jego spokojną twarzą intelektualisty, z dwójką dzieci na rękach, zadaję sobie pytanie, czy ten mrożący krew w żyłach widok Nicolasa kołyszącego się na szubienicy domowej roboty nie był po prostu snem. W tamtych latach Michael skończył pracę w dżungli i przeniósł się do stolicy z zamiarem założenia własnego przedsiębiorstwa budowlanego. Ostrożnie, krok po kroku, łataliśmy podarte sukno naszego związku, aż stał się lak układny i harmonijny, że patrząc z boku można było nas wziąć za parę zakochanych. Moja praca pozwoliła mi na utrzymywanie rodziny przez ten czas, kiedy on szukał kontraktów w Caracas, które wyglądało jak po eksplozji: codziennie wycinano tu drzewa, ścinano wierzchołki wzgórz i wyburzano domy, aby w mgnieniu oka wybudować w tym miejscu nowy drapacz chmur albo autostradę. Praca u mojej przyjaciółki była tak nie stabilna, że czasem musiałyśmy naruszać pensję jej matki, albo nasze własne oszczędności, żeby pod koniec miesiąca pokryć koszty utrzymania. Uczniowie wprawdzie zjawiali się tłumnie, przed końcowymi egzaminami, kiedy ich rodzice podejrzewali, że nie przejdą z klasy do klasy i za pomocą dodatkowych lekcji jako tako dawali sobie radę, jednak zamiast wziąć się do nauki i nadrobić zaległości, znikali, jak tylko mijały próbne sprawdziany. W ciągu paru miesięcy wpływy były okrojone i szkoła ciągnęła ledwoledwo. Ze strachem oczekiwałyśmy stycznia, kiedy to powinno było wpłynąć wpisowe w kwocie wystarczającej na wypchnięcie naszej kruchej szkolnej łódki na szerokie wody. Matka Marileny i ja odpowiadałyśmy za stronę administracyjną całego przedsięwzięcia i tamtego roku, kiedy sytuacja w grudniu była wyjątkowo zła, wertowałyśmy raz po raz księgi rachunkowe, próbując bezskutecznie zbilansować ujemny budżet. Właśnie wtedy przechodziła przed naszym biurkiem sprzątaczka, przesympatyczna Kolumbijka, która często przynosiła nam pyszny domowy sernik Widząc, z jaką desperacją przeglądamy rachunki, szczerze zainteresowała się naszymi problemami, więc opowiedziałyśmy jej o co chodzi. - Wieczorami pracuję w zakładzie pogrzebowym i kiedy cierpimy na brak klientów, radzimy sobie Quitalapavą - powiedziała.

- A cóż to takiego? - To takie zaklinanie uroków. Trzeba zrobić wielkie sprzątanie. Najpierw myje się podłogi od ścian do drzwi, żeby odegnać zły urok, a potem od drzwi do ścian, żeby zaprosić duchy światła i zgody. - No i co? - Wtedy zaczynają nam przywozić nieboszczyków. - Ale my nie potrzebujemy nieboszczyków, tylko dzieci. - To wszystko jedno, tak można poprawić każdy interes. Dałyśmy jej trochę pieniędzy i następnego dnia zjawiła się z pojemnikiem pełnym śmierdzącej cieczy o podejrzanym wyglądzie: na dno opadło żółtawe mleko, nad nim zebrała się warstwa pienistego rosołu, a na wierzchu zielonkawego oleju. Przed użyciem należało to wymieszać, co robiłyśmy zasłaniając sobie nosy chusteczkami, gdyż fetor mógł nas zwalić z nóg. Żeby tylko moja córka nie dowiedziała się o tym barbarzyństwie, westchnęła matka Marileny, która mimo zbliżającej się sześćdziesiątki nie straciła nic ze swej żywotności i pogody ducha. To dzięki tym cechom trzydzieści lat temu była w stanie porzucić rodzinną Walencję, pojechać za swoim niewiernym małżonkiem do Nowego Świata, odszukać go u boku konkubiny, zażądać rozwodu i czym prędzej zapomnieć, że była mężatką. Oczarowana tym przebogatym krajem, gdzie po raz pierwszy w życiu poczuła się wolna, została tu razem z córką i obie, dzięki swemu uporowi i pomysłowości, wyszły na prostą. Ta dzielna kobieta i ja szmatami wyszorowałyśmy na czworakach podłogę, szepcząc rytualne zaklęcia i powstrzymując śmiech, bo gdybyśmy się śmiały otwarcie, wszystko byłoby guzik warte, gdyż czary działają tylko w atmosferze powagi i wiary. Spędziłyśmy parę dni przy tym zajęciu, kolana miałyśmy zdarte do krwi, a plecy zgięte w kabłąk, i mimo ciągłego wietrzenia nie mogłyśmy pozbyć się smrodu w lokalu, ale gra warta była świeczki, gdyż w pierwszym tygodniu stycznia przed drzwiami stała długa kolejka rodziców trzymających za rękę swoje pociechy. Ów spektakularny efekt nasunął mi pomysł, aby resztę zawartości pojemnika użyć dla poprawy stanu interesów Michaela i w nocy potajemnie wymyłam mu biuro od góry do dołu, tak samo jak to zrobiłyśmy w szkole. Przez kilka dni nie było żadnego oddźwięku poza paroma komentarzami na temat dziwnego zapachu w biurze. Skonsultowałam sprawę ze sprzątaczką, która mi powiedziała, że to na Michaela rzucono zły urok i że można go odczynić na Świętej Górze, tam się tym zajmują zawodowo, ale to już było daleko poza zasięgiem moich możliwości. Człowiek taki jak on, skończony produkt brytyjskiego systemu edukacji, po studiach inżynierskich i z szachowym zacięciem, nigdy by się nie poddał magicznym ceremoniom, ale zaczęłam się zastanawiać nad logiką czarów i wydedukowałam, że jeśli ta cudowna ciecz służyła do szorowania podłóg, to nie ma żadnego powodu, żeby nie zadziałała, kiedy się tym wyszoruje człowieka. Następnego dnia, gdy Michael brał prysznic, zaszłam go od tyłu i wylałam na niego resztki z pojemnika. Zaskoczony wrzasnął przeraźliwie, skóra zrobiła mu się zaraz czerwona jak u raka, wyszło mu trochę włosów, lecz dokładnie po dwóch tygodniach znalazł wenezuelskiego wspólnika i podpisał fantastyczny kontrakt. Moja przyjaciółka Marilena nigdy się nie dowiedziała, czemu zawdzięczałyśmy wyjątkową prosperity tamtego roku, ale nie wierzyła, żeby mogła się ona utrzymać, i rozważała możliwość wprowadzenia zasadniczych zmian. Kiedy rozmawiałyśmy na ten temat, narodził się pomysł -

oczywiście dzięki działaniu cudownej cieczy, która zalegała jeszcze w szczelinach podłogi - żeby dokonać gruntownej reformy i stworzyć szkołę, w której można by było zastosować wspaniałe metody edukacyjne Marileny, rozwiązać istotne problemy nauczania i przy okazji wyeliminować zapaści w naszych księgach rachunkowych. Tak oto powstała poważna placówka, która w ciągu paru lat stała się jedną z najbardziej prestiżowych szkół w mieście. Mam tej jesieni w Kalifornii dużo czasu na medytację. Muszę się przyzwyczaić do mojej córki i przestać wspominać ją jako pełną wdzięku, wesołą dziewczynę z przeszłości, a także nie gubić się w pesymistycznych wizjach na przyszłość, ale brać każdy dzień takim, jaki jest, nie oczekując cudów. Paula, żeby żyć, potrzebuje mnie, znowu do mnie należy, na powrót trzymam ją w ramionach jak nowo narodzone dziecko, dla niej skończyły się blaski i cienie życia. Sadzam ją na tarasie otuloną w szale, twarzą do zatoki San Francisco, przed różami Williego, które od czasu, kiedy wyszły z donic i zapuściły korzenie w stałym gruncie, obsypane są kwiatami. Czasem moja córka otwiera oczy i wbija wzrok w roziskrzoną powierzchnię wody, staję na linii jej wzroku, ale nie widzi mnie, jej źrenice są jak studnia bez dna. Mogę się z nią porozumieć jedynie w nocy, kiedy odwiedza mnie w snach. Śpię lekkim, niespokojnym snem i często budzę się przekonana, że mnie woła, wstaję pospiesznie, biegnę do jej pokoju i niemal zawsze dostrzegam, że coś jest nie w porządku: rozregulowało się ciśnienie albo temperatura, poci się albo zmarzła, źle leży albo ma dreszcze. Kobieta, która czuwa przy niej w nocy, zwykle zasypia, kiedy kończą się hiszpańskojęzyczne programy w telewizji. W takich przypadkach kładę się obok Pauli, przytulam ją do piersi starając się, by było jej możliwie naj wygodniej, gdyż jest wyższa ode mnie, i modlę się o spokój dla niej, o to, żeby odnalazła równowagę, jaką znają mistycy, żeby zamieszkała w raju harmonii i ciszy, żeby spotkała tego Boga, którego tak szukała w swojej krótkiej wędrówce. Proszę o natchnienie w odgadywaniu jej potrzeb i pomoc dla zapewnienia jej wygód, tak by jej duch mógł szybować bez przeszkód do miejsca spotkań. Co ona czuje? Często bywa przestraszona, drży, oczy wychodzą jej z orbit, jakby oglądała piekielne wizje, innym razem leży nieobecna i nieruchoma, jakby już wszystko pozostawiła za sobą. Życie jest cudem, który dla niej urwał się nagle w momencie, kiedy biegła do przodu z gorączkowym pośpiechem właściwym młodości, i nie zostało jej czasu na pożegnania ani dokonanie bilansu zysków i strat. Zatrzymano ją w pędzie, kiedy zaczęła stawiać pytania o sens najważniejszych spraw, więc mnie przekazała zadanie poszukiwania odpowiedzi. Czasami całą noc błąkam się po domu jak te tajemnicze skunksy, które wyłażą z piwnic i wyżerają kotu jedzenie, albo jak duch mojej babki opuszczający swoje lustro, by ze mną porozmawiać. Kiedy Paula usypia, wracam do mojego łóżka i obejmuję plecy Williego wpatrzona w zielone cyfry zegara, godziny mijają nieubłaganie zabierając ze sobą teraźniejszość, już jest przyszłość. Powinnam brać pastylki doktor Forrester, nie wiem, dlaczego chowam je jak jakie skarby w koszyczku z listami od matki. Niekiedy oglądam wschód słońca w wielkich oknach pokoju Pauli; każdego dnia o brzasku świat tworzy się na nowo, niebo nabiera różnych odcieni pomarańczy i nad wodą unoszą się poranne opary, spowijając horyzont w koronki mgieł, jak na delikatnym japońskim obrazku. Jestem tratwą płynącą bez celu po oceanie żalu. W ciągu tych długich miesięcy zrzucałam z siebie łuski jak cebula, jedną po drugiej, i wciąż się zmieniam, już nie jestem tą samą kobietą, moja córka dała mi szansę spojrzenia w głąb siebie samej i odkrycia tych wewnętrznych luster, pustych, ciemnych i dziwnie spokojnych, do których nigdy wcześniej nie dotarłam. Są to miejsca święte i żeby do nich zajrzeć, muszę przebyć wąską, pełną przeszkód ścieżkę, pokonując dzikie bestie wyobraźni, które mi stają na drodze. Kiedy strach mnie paraliżuje, zamykam oczy i zdaję się na los, z uczuciem, że pogrążam się we wzburzonej wodzie, wśród wściekle bijących fal. Przez krótki moment, który naprawdę trwa wieki, wydaje mi się, że

umieram, ale stopniowo zaczynam rozumieć, że ciągle, pomimo wszystko, żyję, bo wewnątrz straszliwego wiru znajduję litościwą szparkę, która pozwala mi oddychać. Poddaję się falom nie stawiając oporu i powoli strach mija. Prąd znosi mnie do podwodnej jaskini, gdzie nie czyhają już potwory nieszczęścia i gdzie mogę chwilę odpocząć. Płaczę bez łez, rozdarta wewnętrznie, być może tak płaczą zwierzęta, ale wtedy kończy się wschód słońca i przychodzi kot dopominając się o swoje śniadanie i słyszę kroki Williego w kuchni, i zapach kawy roznosi się po całym domu. Zaczynam nowy dzień, jak co dzień. Nowy Rok 1981. Tego dnia zdałam sobie sprawę, że w sierpniu kończę czterdzieści lat i że do tej pory nie zrobiłam nic naprawdę ważnego. Czterdziestka! To był początek schyłku i nie potrzebowałam zbytnio się wysilać, żeby wyobrazić sobie, jak siedzę w bujanym fotelu przy cerowaniu skarpetek. Kiedy byłam małą dziewczynką, osamotnioną i gniewną, w domu mojego dziadka, marzyłam o bohaterskich czynach: byłabym sławną aktorką i zamiast kupować sobie futra i klejnoty oddałabym wszystkie pieniądze na sierociniec, odkryłabym szczepionkę przeciwko łamaniu się kości, zatkałabym palcem dziurę w tamie i uratowałabym jeszcze jedną holenderską wioskę. Chciałam być Tomkiem Sawyerem, Czarnym Piratem albo Sandokanem, potem przeczytałam Szekspira i włączyłam jego tragedie do repertuaru moich marzeń - chciałam być podobna do wspaniałych postaci jego bohaterów, którzy przeżywali ekstremalne sytuacje i umierali w ostatnim akcie. Pomysł, żeby zostać anonimową zakonnicą, przyszedł mi do głowy dużo później. W tym czasie czułam, że różnię się od braci i innych dzieci, nie potrafiłam odbierać świata tak jak oni, wydawało mi się, że przedmioty i osoby często stają się przezroczyste i że historie z książek i ze snów są bardziej realne niż rzeczywistość. Czasem miewałam zatrważające wprost momenty jasności umysłu i wydawało mi się, że odgaduję przyszłość albo przywołuję na pamięć odległą przeszłość na długo przed moim narodzeniem, tak jakby wszystkie okresy mego życia zaistniały równocześnie w tej samej przestrzeni, wtedy na ułamek sekundy otwierało się małe okienko, przez które mogłam przecisnąć się w inne wymiary. W wieku dorastania zapłaciłabym każdą cenę, żeby należeć do bandy hałaśliwych chłopaków, którzy tańczyli rock and rolla i potajemnie palili papierosy, ale nawet nie próbowałam się do nich zbliżyć, bo wiedziałam, że nie jestem taka jak oni. Poczucie osamotnienia, które wlokłam za sobą od dzieciństwa, stało się jeszcze bardziej dokuczliwe, ale pocieszała mnie słaba nadzieja, że przeznaczony mi jest jakiś specjalny los, który pewnego dnia mi się objawi. Potem rutyna małżeńska i macierzyńska pochłonęły mnie bez reszty; przestałam czuć się tak wyobcowana i nieszczęśliwa i zapomniałam o wielkich planach. Ponieważ wykonywałam zawód dziennikarki i współpracowałam z teatrem i telewizją, byłam wiecznie zajęta i porzuciłam refleksje na temat przeznaczenia, aż do czasu, kiedy zamach stanu zderzył mnie brutalnie z rzeczywistością i zmusił do zmiany życiowego kursu. Tamte lata wewnętrznej emigracji mogę podsumować jednym słowem, które ma dla mnie ciężar wyroku: przeciętność. W wieku czterdziestu lat już. było za późno na niespodzianki, czas kurczył się szybko i zostawała pewność, że wiodę egzystencję nudną i nie najlepszej jakości, ale duma nie pozwalała mi się do tego przyznać. Matce - jedynej osobie, która mnie o to pytała - odpowiadałam, że w moim nowym, nienagannym życiu wszystko idzie świetnie: wyleczyłam się z tragicznej miłości przy pomocy stoickiej dyscypliny, mam stałą pracę, wreszcie zaczęłam oszczędzać pieniądze, mój mąż jeszcze wygląda na zakochanego i moje życie rodzinne wróciło do normy, nawet zaczęłam się ubierać jak stateczna nauczycielka. Czego jeszcze można było żądać? Szale z frędzlami, długie spódnice i kwiaty do włosów poszły w kąt, wyciągałam je tylko czasami z dna jakiejś walizy i po kryjomu przez parę minut przeglądałam się w nich przed lustrem. Dusiłam się w roli rozsądnej mieszczki dręczona tymi samymi pragnieniami, które zżerały mnie w czasach młodości, ale nie

miałam żadnego prawa do skarg, wszystko postawiłam na jedną kartę, przegrałam i los dał mi następną szansę, mogłam więc tylko dziękować za szczęście, jakie mnie spotkało. Zakrawa na cud to, co osiągnęłaś, córko, nigdy nie myślałam, że zdołasz skleić swoje rozbite małżeństwo i całe życie, powiedziała któregoś dnia matka z westchnieniem, które nie było westchnieniem ulgi, i tonem, który wydał mi się ironiczny. Prawdopodobnie tylko ona przeczuwała, że we mnie jak w puszce Pandory dzieją się straszne rzeczy, ale nie miała odwagi tego zgłębiać. Tamtego Nowego Roku 1981, który inni witali szampanem, kiedy za oknem wybuchały sztuczne ognie zwiastujące jego nadejście, złożyłam sobie obietnicę, że z pokorą przyjmę takie życie, jakie prowadzi ogromna większość ludzi. Stwierdziłam, że nie tak znowu trudno zrezygnować z miłości, kiedy mam w zamian szlachetne uczucie przyjaźni łączącej mnie z mężem, że etat w szkole jest niewątpliwie lepszy od niepewnej przygody z dziennikarstwem czy teatrem i że powinnam osiąść na stałe w Wenezueli, zamiast wzdychać do jakiejś wyidealizowanej ojczyzny na drugim końcu świata. Były to postanowienia sensowne, tak czy inaczej po dwudziestu-trzydziestu latach, kiedy wyschną już we mnie wszelkie pasje i nie zostanie nawet niesmak po nieudanej miłości, będę mogła spokojnie przejść na emeryturę i żyć ze sprzedanych akcji, które nabyłam w firmie Marileny. Te rozsądne plany nie przetrwały nawet tygodnia. 8 stycznia dostałam telefon z Santiago, że dziadek jest ciężko chory, i ta wiadomość zburzyła mój zamiar statecznego życia i popchnęła mój los w nieoczekiwanym kierunku. Dziadek miał już prawie sto lat, wyglądał jak ptasi szkielet, był zgorzkniały i niedołężny, ale jego umysł funkcjonował bez zarzutu. Kiedy przeczytał ostatnie hasło w Encyclopaedia Britannica i nauczył się na pamięć Słownika Akademii Królewskiej, kiedy zupełnie przestały go interesować obce mu problemy bohaterów seriali telewizyjnych, zrozumiał, że czas umierać, i chciał to uczynić z godnością. Zasiadł w fotelu ubrany w swój wytarty czarny garnitur, z laską między kolanami, i wezwał ducha babki, żeby pomogła mu zrealizować ten zamiar, jako że wnuczka tak niecnie go zawiodła. W ciągu tych wszystkich lat rozłąki utrzymywaliśmy kontakt za pomocą moich uparcie słanych listów i jego sporadycznych odpowiedzi. Postanowiłam napisać do niego ostatni raz i powiedzieć mu, że może odejść w spokoju, bo ja nigdy go nie zapomnę i przekażę pamięć o nim moim dzieciom i dzieciom ich dzieci. Żeby mu to udowodnić, zaczęłam list od opisania historii mojej ciotecznej babki Rosy, jego pierwszej narzeczonej, kobiety niemal nieziemskiej piękności, zmarłej w tajemniczych okolicznościach przed samym ślubem, otrutej przez pomyłkę czy ludzką podłość, której zdjęcie - uśmiechniętej i niezmiennie pięknej - w kolorze delikatnej sepii zawsze stało na pianinie w naszym domu. Po kilku latach Tata ożenił się z młodszą siostrą Rosy - moją babką. Już od pierwszych linijek opisywane postacie zapanowały nad moim listem i odciągnęły mnie daleko od niepewnej historii rodzinnej w kierunku bezpiecznego świata fikcji. Po drodze zaczęły mi się mieszać wątki i zatarły się granice pomiędzy prawdą a zmyśleniem, postaci nabrały życia i stały się wobec mnie bardziej wymagające niż moje własne dzieci. Z głową w chmurach pracowałam na podwójnym etacie od godziny siódmej rano do siódmej wieczór popełniając w administracji tak straszliwe błędy, że sama nie wiem, jak tamtego roku nie popadłyśmy w ruinę. Pilnowałam księgowości, nauczycieli i zajęć z roztargnieniem, gdyż cała moja uwaga skupiona była na brezentowej torbie pełnej kartek, na których nocami coś bazgrałam. Moje ciało spełniało swoje funkcje jak automat, ale umysł zagubił się w świecie, który rodził się od słowa do słowa. Przychodziłam do domu o zmierzchu, jadłam kolację z rodziną, brałam prysznic, a potem siadałam w kuchni albo jadalni przed małą walizkową maszyną do pisania i tkwiłam tam tak długo, aż zmęczenie wyganiało mnie do łóżka. Pisałam bez żadnego wysiłku, bez zastanowienia, bo zdania dyktowała mi jasnowidząca babka. O szóstej rano musiałam wstawać do

pracy, ale te parę godzin snu w zupełności mi wystarczało; chodziłam jak w transie, rozpierał mnie nadmiar energii, jakbym miała w sobie zapaloną latarnię. Rodzina słyszała stukot klawiszy maszyny i widziała, że bujam w obłokach, ale nikt mnie o nic nie pytał, być może przeczuwali, że nie znam odpowiedzi, tak naprawdę sama nie wiedziałam do końca, co właściwie robię, koncept, żeby wysłać to jako list do dziadka, szybko zarzuciłam, a nie chciałam przyznać, że porwałam się na pisanie powieści - taka myśl wydawała mi się zuchwałością. Ponad dwadzieścia lat krążyłam po peryferiach literatury pisząc opowiadania, sztuki teatralne, scenariusze telewizyjne i tysiące listów, ale nie miałam odwagi zaakceptować swojego prawdziwego powołania. Trzeba było dopiero publikacji trzech moich książek, tłumaczonych na różne języki, żebym przy wypełnianiu formularzy w rubryce”zawód” zaczęła podawać”pisarka”, Zapisane stronice wszędzie nosiłam ze sobą, w obawie, że się zgubią, albo że dom się spali; ten plik kartek związanych tasiemką był dla mnie niczym nowo narodzone dziecko. Pewnego dnia, kiedy torba stała się bardzo ciężka, naliczyłam tego pięćset stron, tekst był tyle razy przerabiany i poprawiany białym korektorem, że niektóre kartki nabrały sztywności kartonu, inne miały plamy po zupie, a na wielu dopiski przyklejone były taśmą w taki sposób, że rozkładały się jak mapy; błogosławiony komputer, który pozwala mi dziś pisać zawsze na czysto. Nie miałam do kogo wysłać tego przydługiego listu, gdyż dziadka nie było już na świecie. Na wiadomość o jego śmierci odczułam pewien rodzaj radości, że spełniło się to, na co czekał od tylu lat, i pisałam dalej już z większą pewnością siebie, bo ten wspaniały starzec spotkał się wreszcie ze swoją Meme i oboje czytali mi przez ramię. Pełne fantazji komentarze babki i szelmowski uśmiech dziadka towarzyszyły mi każdej nocy. Najtrudniejszy był epilog, pisałam wciąż nowe wersje i nie mogłam trafić w odpowiedni ton, raz wychodził zbyt sentymentalnie, kiedy indziej brzmiał jak kazanie albo jak pamflet polityczny, wiedziałam, co chcę powiedzieć, ale nie wiedziałam, jak to wyrazić, aż duchy znowu przyszły mi z pomocą. W nocy przyśniło mi się, że dziadek leży w łóżku na plecach, z zamkniętymi oczami, tak jak widziałam go w dzieciństwie tamtym świtem, kiedy weszłam do jego pokoju, żeby ukraść srebrne lusterko. We śnie podniosłam prześcieradło i zobaczyłam na nim żałobne ubranie, krawat i buty i zrozumiałam, że nie żyje, wtedy usiadłam przy nim w jego pokoju pełnym czarnych mebli i zaczęłam czytać mu świeżo ukończoną książkę. W miarę czytania drewno mebli zaczęło jaśnieć, łóżko pokryło się błękitną materią i do pokoju wpadły przez okno promienie słońca. Obudziłam się o trzeciej w nocy i wyskoczyłam z łóżka z gotowym rozwiązaniem. Alba, wnuczka, pisze historię rodziny przy zwłokach swojego dziadka, Estebana Trueby, czekając rana, żeby móc go pochować. Poszłam do kuchni, usiadłam przy maszynie i od ręki napisałam w niespełna dwie godziny dziesięć stron epilogu. Jest takie powiedzenie, że książka nigdy się nie kończy, że to autor po prostu się poddaje, w tym przypadku moi dziadkowie - może urażeni tym, że mijałam się z prawdą relacjonując ich losy - zmusili mnie do wystukania słowa”koniec”. Napisałam moją pierwszą książkę. Nie wiedziałam, że zmieni ona moje życie, ale czułam, że skończył się okres paraliżu i niemoty. Związałam kartki tą samą tasiemką, której używałam w ciągu całego roku, i nieśmiało wręczyłam matce, a ona oddała mi je po paru dniach święcie oburzona: jak mogłam ujawniać sekrety rodzinne i opisywać własnego ojca jako degenerata, w dodatku pod jego prawdziwym nazwiskiem? W powieści występuje francuski hrabia, któremu dałam na chybił trafił nazwisko Bilbaire. Przypuszczam, że kiedyś je gdzieś usłyszałam, ukryłam w zapomnianym zakątku pamięci i tworząc postać hrabiego tak go właśnie nazwałam, zupełnie nie zdając sobie sprawy, że to nazwisko ojca po kądzieli. Reakcja matki obudziła we mnie dawne podejrzenia na temat mojego ojca, które tak zatruwały mi dzieciństwo. Chcąc ją uspokoić, postanowiłam wprowadzić poprawkę i po długich

poszukiwaniach znalazłam francuskie nazwisko krótsze o jedną literkę, żeby zmieściło się bez przeszkód w miejsce tamtego, i na rękopisie zamazywałam korektorem Bilbaire i wpisywałam Satigny. Zajęło mi to parę dni i przy tej mechanicznej pracy polegającej na sprawdzaniu strony po stronie i wkręcaniu kolejnych kartek do wałka maszyny pocieszałam się, że Cervantes pisał Don Kichota gęsim piórem, przy świeczce, i że miał do tego tylko jedną rękę. Matka zadowolona z mego ustępstwa entuzjastycznie włączyła się do mojej zabawy fikcją, uczestniczyła w wyborze tytułu Domu duchów i wniosła fantastyczne pomysły, niektóre z nich dotyczyły nawet owego kontrowersyjnego hrabiego. To jej perwersyjnej wyobraźni zawdzięczam pomysł, że w fotograficznej kolekcji tego osobnika znalazło się zdjęcie zabalsamowanej lamy dosiadającej kulawej służącej. Od tamtej pory matka jest moim wydawcą i jedynym korektorem moich książek, gdyż uważam, że osoba zdolna stworzyć tak pokrętną wizję zasługuje na pełne zaufanie. To ona uparła się, żeby tę książkę opublikować, skontaktowała się z wydawcami z Argentyny, Chile i Wenezueli, rozsyłała listy na prawo i lewo nie przejmując się tym, że nikt nawet nie raczy przeczytać rękopisu czy choćby odpowiedzieć. Ktoś podał nam nazwisko osoby, która mogłaby pomóc w wydaniu książki w Hiszpanii. Wtedy nawet nie słyszałam o istnieniu agentów literackich, prawdę mówiąc - jak większość śmiertelników - nie czytałam recenzji i nie podejrzewałam, że na uniwersytetach analizuje się książki tak samo poważnie jak układ gwiazd na firmamencie. Gdybym to wiedziała, nie odważyłabym się dążyć do opublikowania tego stosu kartek poplamionych zupą i korektorem w płynie, który poczta podjęła się dostarczyć na biurko Carmen Balcells w Barcelonie. Ta wspaniała Katalonka, matkująca wszystkim niemal wielkim pisarzom latynoamerykańskim w ostatnich trzech dekadach, zadała sobie trud przeczytania rękopisu i po paru tygodniach zadzwoniła, mówiąc, że gotowa jest zostać moim agentem, ale musi mnie ostrzec, że wprawdzie powieść jest niezła, ale to jeszcze nic nie znaczy, bo każdemu może udać się pierwsza książka, jednak dopiero druga pokazuje, czy się jest pisarzem, czy nie. Po sześciu miesiącach, zostałam zaproszona do Hiszpanii w związku z wydaniem książki. Z tej okazji na dzień przed wyjazdem matka urządziła kolację dla rodziny. Przy deserach wujek Ramón wręczył mi jakiś pakiet. Kiedy go otworzyłam, moim zdumionym oczom ukazał się pierwszy, świeżo wydrukowany egzemplarz książki, który ten stary dyplomata zdobył za pomocą swoich sztuczek, przekonując wydawców, angażując ambasadorów obu kontynentów i używając poczty dyplomatycznej, żeby paczka zdążyła przyjść na czas. Nie jestem w stanie opisać emocji tamtej chwili, wystarczy powiedzieć, że nigdy nie przeżyłam nic podobnego przy następnych książkach, tłumaczonych na języki, które uważałam za dawno wymarłe, czy przy ich adaptacjach teatralnych bądź filmowych. Ten egzemplarz Domu duchów z różową obwolutą i wizerunkiem kobiety o zielonych włosach poruszył mnie do głębi. Wyruszyłam do Madrytu z książką na kolanach, ułożoną tak, żeby każdy mógł ją zobaczyć, w towarzystwie Michaela, który był równie dumny z mojego sukcesu jak matka. Oboje wchodzili do księgarń pytając o moją książkę i jeśli jej nie było, urządzali sceny, ponieważ jej nie sprowadzono, a jeśli była - ponieważ jej nie sprzedano. Carmen Balcells przywitała nas na lotnisku otulona fioletowym futrem, a jedwabny szal w kolorze malwy ciągnął się za nią po ziemi jak ogon omdlałej komety. Otworzyła przede mną ramiona i od tej chwili stała się moim aniołem stróżem. Wydała przyjęcie, żeby mnie przedstawić intelektualnej śmietance Madrytu, ale ja byłam tak speszona, że większość czasu spędziłam ukryta w łazience. Tego wieczoru w jej domu widziałam po raz pierwszy i ostatni w życiu kilogram kawioru irańskiego, który zaproszeni goście mogli jeść łyżkami. Ten faraonowy zbytek nie miał żadnego uzasadnienia, gdyż, tak czy owak byłam szarą myszką, a ona wtedy nie mogła przypuszczać, że losy powieści tak szczęśliwie się potoczą, jednak na pewno wzruszyło ją moje wielkie nazwisko i prowincjonalny wygląd. Do dziś pamiętam pytanie, które zadał mi najbardziej renomowany ówczesny krytyk literacki na konferencji

prasowej: Czy może mi pani wyjaśnić cykliczną konstrukcję swojej powieści? Musiałam spojrzeć na niego z cielęcym wyrazem twarzy, bo nie wiedziałam, czego ode mnie chce u diabła, sądziłam, że tylko budynki mają konstrukcję, a pojęcie cyklu zakres mojej wiedzy kojarzył wyłącznie z księżycem i menstruacją. Wkrótce najlepsi wydawcy od Finlandii po Grecję kupili prawo do tłumaczenia i książka zaczęła się rozchodzić błyskawicznie jak meteor. Zdarzył się jeden z tych rzadkich cudów, o których marzy każdy autor, ale ja nie zdawałam sobie w pełni sprawy z tego nieprawdopodobnego sukcesu. Półtora roku później kończyłam moją drugą książkę tylko po to, żeby udowodnić Carmen Balcells, że jestem pisarką i że ten kilogram kawioru nie był tak zupełnie stracony. W dalszym ciągu pracowałam po dwanaście godzin dziennie, nie miałam odwagi rzucić pracy, bo milionowy kontrakt Michaela, uzyskany po części dzięki czarodziejskiej miksturze naszej sprzątaczki, rozwiał się jak dym. Dziwnym zbiegiem okoliczności, tak spójnym w każdym calu, że zakrawa na metaforę, jego plany zawodowe wzięły w łeb dokładnie tego samego dnia, kiedy ja promowałam swoją książkę w Madrycie. Kiedy wysiadaliśmy z samolotu, na lotnisku w Caracas wyszedł nam na spotkanie wspólnik Michaela niosąc złe wieści, i radość z mojego triumfu ustąpiła miejsca czarnym chmurom jego nieszczęścia. Donosy o korupcji i łapówkach w banku, który finansował budowę zmusiły wymiar sprawiedliwości do interwencji, wstrzymano wypłaty i budowa stanęła. Rozsądek nakazywał, aby jak najprędzej zamknąć biuro i starać się doprowadzić do likwidacji możliwie największej części majątku firmy, ale Michael wierzył, że bank jest zbyt potężny i że w grę wchodzi zbyt wiele interesów natury politycznej, żeby sprawa miała trwać wiecznie, więc uznał, że jeśli przez jakiś czas potrafi utrzymać się na powierzchni, wszystko wróci do normy i da się odzyskać kontrakt. Natomiast jego wspólnik, bardziej obeznany z regułami tej gry, zniknął z wszystkimi pieniędzmi, zostawiając go bez pracy, pogrążonego w otchłani wciąż rosnących długów. Te kłopoty kompletnie wyczerpały Michaela, ale on postanowił nie przyjmować do wiadomości ani swojej porażki, ani depresji, aż któregoś dnia stracił przytomność. Paula i Nicolas zanieśli go do łóżka, a ja próbowałam go cucić oblewając wodą i bijąc po twarzy, tak jak to widziałam na filmach. Przybyły lekarz stwierdził u niego cukier we krwi i skomentował rozbawiony, że cukrzycy nie leczy się kubłami zimnej wody. Później Michael mdlał dość często, tak że w końcu wszyscy się do tego przyzwyczailiśmy. Nigdy nie słyszeliśmy słowa porfiria i nikt nie kojarzył jego przypadłości z tym niezmiernie rzadkim zakłóceniem w przemianie materii. Miały minąć jeszcze trzy lata zanim jedna z siostrzenic Michaela ciężko zachorowała i po miesiącach wyczerpujących analiz lekarze jednej z amerykańskich klinik stwierdzili u niej tę właśnie chorobę; cała rodzina musiała się przebadać i tak wyszło na jaw, że Michael, Paula i Nicolas są na nią podatni. Wtedy już nasze małżeństwo było jak szklana bańka, z którą należało obchodzić się niezwykle ostrożnie, żeby nie prysła, spełnialiśmy ceremonialne rytuały grzecznościowe i dokonywaliśmy upartych wysiłków, żeby trzymać się razem, chociaż nasze drogi coraz bardziej się rozchodziły. Czuliśmy do siebie szacunek i sympatię, ale ten związek ciążył mi jak worek cementu; w koszmarach sennych widziałam siebie ciągnącą wóz po pustyni i z każdym krokiem koła i stopy coraz bardziej pogrążały się w piasku. W tych czasach bez miłości znalazłam ucieczkę w pisaniu. Gdy moja książka torowała sobie drogę w Europie, ja wciąż zapisywałam stronice w kuchni naszego domu w Caracas, ale już się zmodernizowałam - teraz robiłam to na maszynie elektrycznej. W 1983 roku Z miłości i cienia również rozpoczęłam pisać 8 stycznia, jako że ta data przyniosła mi szczęście, i w ten sposób zapoczątkowałam tradycję, której do chwili obecnej nie śmiem naruszyć, i zawsze zaczynam pierwszą linijkę nowej książki w tym właśnie dniu. Tego dnia staram się zostać sama i przebywać w ciszy przez wiele godzin, potrzebuję dużo czasu, żeby wymieść z głowy uliczny hałas i oczyścić pamięć z życiowego rozgardiaszu. Zapalam

świece, żeby wezwać muzy i duchy opiekuńcze, stawiam na biurku kwiaty, żeby odstraszyć zniechęcenie, podkładam pod komputer dzieła wszystkie Pabla Nerudy, żeby mnie zainspirowały poprzez osmozę, bo jeśli te aparaty mogą się zarazić wirusem, nie widzę powodu, żeby nie miał na nie działać orzeźwiająco poetycki powiew. Poprzez tajemny rytuał przygotowuję umysł i duszę na przyjęcie w transie pierwszego zdania: tak oto otwierają się drzwi, przez które mogę zajrzeć na drugą stronę i dostrzec mgliste zarysy czekającej na mnie historii. W następnych miesiącach przejdę przez próg, żeby rozeznać się w terenie i tak powoli - jeśli będę miała szczęście - postaci zaczną nabierać życia, będą stawać się coraz bardziej konkretne i realne i stopniowo odsłoni się przede mną fabuła. Nie wiem, jak i dlaczego piszę, moje książki nie rodzą się w mojej głowie, poczynają się w brzuchu, są kapryśnymi stworami żyjącymi własnym życiem, które w każdej chwili mogą mnie zdradzić. Nie wymyślam tematu, temat wybiera sobie mnie, moja praca polega po prostu na tym, aby poświęcić mu wystarczającą ilość czasu, samotności i dyscypliny, a wtedy sam się napisze. Tak właśnie stało się z moją drugą powieścią. W 1978 r. w Chile, w miejscowości Lonquen niedaleko Santiago, odkryto ciała piętnastu wieśniaków zamordowanych przez dyktaturę, ukryte w nieczynnych piecach do palenia wapna. Kościół katolicki nagłośnił to odkrycie i zanim władze zdążyły wszystko zatuszować, wybuchł skandal, jako że po raz pierwszy znaleziono szczątki osób zaginionych i drżący palec chilijskiego wymiaru sprawiedliwości nie miał innego wyjścia, jak wskazać na siły zbrojne. Wielu karabinierów zostało oskarżonych, postawionych przed sądem, skazanych za przestępstwa przeciwko ludzkości pierwszego stopnia i natychmiast zwolnionych przez generała Pinocheta dekretem amnestyjnym. Wiadomość została opublikowana w prasie światowej i tak dotarła do mnie w Caracas. W tamtym czasie zaginęło tysiące osób w różnych częściach kontynentu i Chile nie było pod tym względem wyjątkiem. W Argentynie kobiety defilowały na Plaza de Maya z fotografiami swoich zaginionych dzieci i wnuków, w Urugwaju było więcej nazwisk więźniów politycznych, niż ciał. To, co się stało w Lonquen, odczułam jak uderzenie pięścią w splot słoneczny, ból nie opuszczał mnie przez wiele lat. Tamci karabinierzy zamordowali pięciu mężczyzn o nazwisku Maureira pochodzących z jednej rodziny. Czasami jechałam autostradą rozkojarzona, bo moją uwagę zaprzątaj wizja kobiet Maureira szukających swoich mężczyzn, wy pytujących na próżno po więzieniach, szpitalach, obozach koncentracyjnych, tak samo jak dziesiątki tysięcy innych osób, które gdzie indziej pytały o bliskich. One miały więcej szczęścia niż inni, przynajmniej wiedziały, że ich mężczyźni nie żyją i mogły po nich płakać i modlić się za nich, chociaż nie mogły ich pochować, bo wojskowi sprzątnęli ciała i wysadzili dynamitem piece, żeby nie stały się miejscem pielgrzymek i kultu. Te kobiety przeszły któregoś dnia wzdłuż długich, byle jak skleconych stołów i znalazły jakieś klucze, jakiś grzebień, kawałek niebieskiej kamizelki, kosmyk włosów czy kilka zębów i powiedziały: to mój mąż, to mój brat, to mój syn. Zawsze kiedy o nich myślałam, nachodziło mnie z nieubłaganą wyrazistością wspomnienie czasów, kiedy żyłam w Chile w ciężkiej atmosferze terroru, cenzury i autocenzury, donosów, godziny policyjnej, żołnierzy z pomalowanymi twarzami, żeby ich nie rozpoznano, samochodów policji politycznej z zasłoniętymi szybami, aresztowań na ulicy, w domach i w biurach, wspominałam swoje zabiegi, żeby zdobyć dla prześladowanych azyl w ambasadach, nieprzespane noce, kiedy ukrywaliśmy kogoś pod naszym dachem, po amatorsku przygotowywane przekazywania informacji za granicę i przemycania pieniędzy na pomoc rodzinom aresztowanych. Nie musiałam szukać tematu do następnej powieści, kobiety z rodziny Maureira, matki z Plaza del Maya i miliony innych ofiar otoczyły mnie i zmusiły do pisania. Historia zamordowanych w Lonquen zapuściła korzenie w mym sercu już w 1978 roku, od tamtej pory zbierałam wszystkie wycinki dotyczące tej sprawy, które wpadły mi w ręce, nie wiedząc dokładnie, po co to robię, gdyż nawet nie podejrzewałam, że kiedyś zajmę się literaturą. W 1983 dysponowałam już grubą teczką informacji i

wiedziałam, gdzie szukać kolejnych danych, moja praca ograniczyła się do powiązania tych wszystkich nitek w jeden powróz. Z mojego przyjaciela Francisco w Chile miałam zamiar uczynić pierwowzór postaci głównego bohatera, na ród Lealów upatrzyłam pewną hiszpańską rodzinę republikańskich uciekinierów, a kilka koleżanek z kobiecego pisma, gdzie kiedyś pracowałam, zainspirowało postać Irene. Narzeczony Irene, Gustavo Morante, to oficer wojsk chilijskich, który pewnego jesiennego popołudnia 1974 roku pojechał za mną na Wzgórze San Cristóbal. Siedziałam pod drzewem patrząc z góry na Santiago, towarzyszyła mi szwajcarska suka mojej matki, którą zwykle wyprowadzałam na spacer, kiedy o parę metrów ode mnie zatrzymało się auto, wysiadł z niego umundurowany mężczyzna i skierował się w moją stronę. Strach mnie obezwładnił, przez chwilę myślałam, czyby nie zacząć uciekać, ale natychmiast zrozumiałam bezsens jakiejkolwiek próby ucieczki i czekałam w milczeniu, drżąc na całym ciele. Jakież było moje zdumienie, kiedy oficer nie wyszczekał żadnego rozkazu, tylko zdjął czapkę, przeprosił, że mi przeszkadza i zapytał, czy może koło mnie usiąść. Jeszcze nie mogłam wydusić słowa, ale uspokoiłam się widząc, że jest sam: kiedy zatrzymywali ludzi, zawsze było ich kilku. Mężczyzna miał około trzydziestu lat, był wysoki i przystojny, o nieco dziecinnej twarzy pozbawionej zmarszczek mimicznych. Zanim zaczął mówić, wyczułam, że jest zdenerwowany. Powiedział mi, że wie, kim jestem, czytał niektóre z moich artykułów i nie podobały mu się, natomiast bawiły go moje programy w telewizji, często widział, jak wchodzę na wzgórze, i tego dnia pojechał za mną, bo musi mi coś wyznać. Powiedział, że pochodzi z bardzo religijnej rodziny, że jest praktykującym katolikiem i w młodości myślał, żeby pójść do seminarium duchownego, ale wstąpił do szkoły wojskowej, bo takie było życzenie ojca. Szybko odkrył, że lubi ten zawód, i z czasem wojsko stało się jego prawdziwym domem. Jestem gotów umrzeć za ojczyznę, powiedział, ale nie wiedziałem, że tak trudno jest dla niej zabić. I wtedy, po długim milczeniu, wyznał mi, jak pierwszy raz w życiu zastrzelił człowieka, jak przyszło mu wykonać wyrok na więźniu politycznym tak skatowanym, że nie mógł utrzymać się na nogach i musieli go przywiązać do krzesła, mówił, że na zaszronionym więziennym podwórku o piątej rano dał rozkaz ognia i kiedy umilkł odgłos wystrzałów, okazało się, że więzień wciąż żyje i patrzy mu spokojnie w oczy, bo granica strachu była już poza nim. - Musiałem zbliżyć się do niego, przyłożyć mu pistolet do skroni i nacisnąć spust. Krew opryskała mi mundur... Nie mogę wydrzeć tego z duszy, nie mogę spać, to wspomnienie mnie prześladuje. - Ale dlaczego pan mi to opowiada? - zapytałam. - Bo mi nie wystarcza, że wyznałem to swojemu spowiednikowi, chciałem opowiedzieć to komuś, kto może mógłby zrobić z tego użytek. My wojskowi, nie wszyscy jesteśmy mordercami, jak się potocznie uważa, wielu z nas ma sumienie. - Wstał, lekko się ukłonił, włożył czapkę i odszedł do auta. Po kilku miesiącach inny mężczyzna, tym razem ubrany po cywilnemu, opowiedział mi podobną historię. Żołnierze strzelają w nogi, żeby zmusić oficerów do dobicia skazanego i unurzania sobie, tak jak oni, rąk we krwi - powiedział. Zachowałam dla siebie te wyznania przez okres dziewięciu lat, leżały na dnie pudełka zapisane na kawałku papieru, aż wykorzystałam je w książce Z miłości i cienia. Niektórzy krytycy uznali tę książkę za sentymentalną i zbyt polityczną, ale dla mnie jest ona pełna magii, gdyż odkryła przede mną zaskakującą siłę fikcji. W powolnym procesie tworzenia wchodzę w stan takiej jasności umysłu, że czasem mogę zrywać zasłony z rzeczy niewidzialnych, jak

to robiła moja babka przy trójnożnym stoliku. Nie pora na to, by wyliczyć wszystkie przeczucia i niezwykłe zbiegi okoliczności, które towarzyszyły mi przy pisaniu tej książki, wspomnę więc tylko o jednym. Wprawdzie dysponowałam obszerną dokumentacją, ale cała historia miała dużo luk, gdyż większa część rozpraw w sądach wojskowych była utajniona, a to, co opublikowano, było zniekształcone przez cenzurę. Poza tym znajdowałam się za daleko, żeby porozmawiać z ludźmi bezpośrednio zainteresowanymi, jak z pewnością zrobiłabym w innym przypadku. Lata pracy w dziennikarstwie nauczyły mnie, że osobiste wywiady odsłaniają emocje, klucze i motywy postępowania, że żadne badanie dokumentów w bibliotekach nie zastąpi danych z pierwszej ręki uzyskanych w rozmowie w cztery oczy. Napisałam więc powieść w gorące noce w Caracas, korzystając z materiałów z mojej teczki, z kilku książek, z paru nagrań Amnesty International i z niezmordowanej pomocy kobiet szukających zaginionych mężczyzn, które pokonywały odległość i czas, żeby mnie wesprzeć. Mimo to musiałam uciekać się do własnej wyobraźni, żeby uzupełnić brakujące miejsca. Matka po przeczytaniu oryginału zakwestionowała fragment, który wydał jej się absolutnie nieprawdopodobny: główni bohaterowie jadą nocą na motocyklach w porze godziny policyjnej, przedostają się przez ogrodzenie, wchodzą na zabroniony teren, forsują wejście do kopalni, znajdują resztki ciał pomordowanych, robią zdjęcia, wracają z dowodami, oddają je kardynałowi, a ten w końcu zarządza otwarcie grobu. To niemożliwe, powiedziała, nikt nie odważyłby się podejmować podobnego ryzyka w szczytowym okresie dyktatury. Nie przychodzi mi do głowy żaden inny sposób na rozwiązanie tego problemu, potraktuj to jako fantazję literacką, powiedziałam. Książka została opublikowana w 1986 roku. Cztery lata później zlikwidowano listy azylantów bez prawa powrotu do Chile i poczułam się na tyle wolna, że wróciłam do kraju i wzięłam udział w plebiscycie, który w rezultacie obalił Pinocheta. Pewnego wieczoru zadzwonił dzwonek do drzwi w domu mojej matki w Santiago i jakiś mężczyzna koniecznie chciał rozmawiać ze mną na osobności. W kącie tarasu opowiedział mi, że jest księdzem, że podczas spowiadania dowiedział się o zwłokach zakopanych w Lonquen, pojechał tam na motocyklu po godzinie policyjnej, sforsował wejście do strzeżonej kopalni, sfotografował zwłoki i zawiózł dowody kardynałowi, który wysłał grupę księży, dziennikarzy i dyplomatów i polecił otworzyć ukrytą mogiłę. - Nikt o tym nie wie prócz mnie i kardynała. Gdyby wydał się mój udział w tej sprawie, z pewnością nie rozmawiałbym teraz z panią, też byłbym jednym z zaginionych. Skąd pani o tym wiedziała? zapytał. - Podszepnęli mi to umarli - odpowiedziałam, ale nie uwierzył. Ta książka wprowadziła również do mojego życia Williego i za to jej jestem wdzięczna. Moje dwie pierwsze książki potrzebowały dużo czasu, żeby przebyć Atlantyk, ale w końcu dotarły do księgarń w Caracas, parę osób je przeczytało, ukazały się pochlebne recenzje i to zmieniło jakość mojego życia. Otwarły się przede mną środowiska, do których nie miałam dostępu, poznałam interesujących ludzi, parę pism poprosiło mnie o współpracę, producenci telewizyjni zwrócili się do mnie z atrakcyjnymi propozycjami, ale wtedy już wiedziałam, jak niepewne są te obietnice, i nie chciałam porzucić bezpiecznej pracy w szkole. Pewnego dnia podszedł do mnie w teatrze mężczyzna o łagodnym głosie i starannej wymowie gratulując mi pierwszej powieści, powiedział, że poruszyła go głęboko między innymi z tego względu, że razem z rodziną mieszkał w Chile za rządów Salvadora Allende i przeżył wojskowy zamach stanu. Później dowiedziałam się, że w tych pierwszych dniach

rozpasanego okrucieństwa trafił do więzienia, bo sąsiedzi, zmyleni jego akcentem myśleli, że jest kubańskim agentem, i donieśli na niego. Tak zaczęła się przyjaźń z Ildemaro, najbardziej znacząca w moim życiu, która wniosła do niego masę dobrego humoru i nauczyła wielu ważnych rzeczy. Dużo przy nim skorzystałam, on doradzał mi lektury, sprawdzał niektóre moje teksty, dyskutował ze mną o polityce, kiedy o nim myślę, widzę go jak z wyciągniętym palcem wyjaśnia mi twórczość Benedettiego albo rozwiewa zasnuwające umysł wątpliwości uczonym socjalistycznym kazaniem, ale pamiętam go też w innych sytuacjach, kiedy skręcał się ze śmiechu albo rumienił ze wstydu, bo ostrzem kpiny burzyliśmy jego pompatyczność. Przyjął nas do swojej rodziny i pierwszy raz po wielu latach znowu poczuliśmy ciepło plemiennej przynależności, znowu zaczęły się wspólne niedzielne obiady, nasze dzieci uznały się za kuzynów i wszyscy mieliśmy klucze do obu domów. Ildemaro, który jest lekarzem, choć bardziej pociąga go, kultura, zaopatrywał nas w bilety na niezliczoną ilość imprez, na które chodziliśmy, żeby nie sprawić mu przykrości. Na początku tylko Paula miała wystarczająco dużo odwagi, żeby wyśmiewać się w jego obecności ze świętych krów sztuki, ale wkrótce wszyscy poszliśmy w jej ślady i skończyło się na tym, że stworzyliśmy domową trupę teatralną, której celem było parodiowanie różnych aktów kulturalnych, albo intelektualnych tyrad naszego przyjaciela. On jednak szybko znalazł sposób, żeby pomieszać nam szyki, i stał się aktywnym członkiem naszej paczki. Sam wyreżyserował parę spektakli, które wyszły poza krąg wiernych przyjaciół, jak np. konferencja na temat zazdrości, na której przedstawiliśmy aparat naszej konstrukcji do mierzenia poziomu zazdrości u ofiar tej groźnej plagi. Jedno ze stowarzyszeń psychiatrycznych - nie pamiętam, czy zwolenników Junga, czy Lacana - potraktowało nas poważnie, zostaliśmy zaproszeni na prezentację i w ten oto sposób pewnego wieczoru znaleźliśmy się w siedzibie tego stowarzyszenia z naszym, nie trzymającym się kupy wykładem. Aparat do pomiaru zazdrości był czarną skrzynką zaopatrzoną w lampki, które zapalały się i gasły, kiedy chciały i w przesuwające się błędnie strzałki wskazujące liczby; skrzynka była podłączona przewodami, działaj ącymi na baterie do kasku na głowie Pauli, która odważnie odgrywała rolę królika doświadczalnego, podczas gdy Nicolas kręcił korbą. Psychiatrzy słuchali uważnie i robili notatki, niektórzy wydawali się cokolwiek zaniepokojeni, ale ogólnie wyszli z konferencji usatysfakcjonowani i następnego dnia w prasie ukazał się na jej temat uczony artykuł. Paula przeżyła skutki działania aparatu i tak polubiła Ildemara, że uczyniła go powiernikiem swoich najintymniejszych zwierzeń, i żeby mu sprawić przyjemność, występowała jako gwiazda we wszystkich spektaklach trupy. Teraz Ildemaro często do mnie dzwoni, żeby o nią zapytać, wysłuchuje moich relacji w milczeniu i próbuje dodać mi sił, ale nie nadziei, bo sam jej nie ma. W tamtych czasach nic nie wskazywało na to, że losy mojej córki potoczą się tak tragicznie, była wtedy piękną dwudziestoletnią studentką, wesołą i błyskotliwą, i bez oporów wygłupiała się na scenie, jeśli Ildemaro ją o to poprosił. Niestrudzona babcia Hilda, która wyemigrowała z Chile w ślad za swoją rodziną i spędzała pół życia w naszym domu, miała pracownię krawiecką otwartą na stałe w naszej jadalni i tam produkowaliśmy stroje i scenografię. Michael chętnie nam towarzyszył, choć jego zdrowie i samopoczucie ulegało wahaniom. Nicolas, który cierpiał z powodu straszliwej tremy i wstydził się za innych, zajmował się sprawami technicznymi - do niego należało światło, dźwięk i efekty specjalne, w ten sposób mógł pozostawać ukryty za kulisami. Stopniowo większość naszych przyjaciół zaczęła brać udział w przedstawieniach i nie miał kto siedzieć na widowni, ale w czasie przygotowywania sztuk sami aktorzy i muzycy tak świetnie się bawili, że mogli grać nawet dla pustej sali. Nasz dom zapełnił się ludźmi, hałasem i śmiechem, wreszcie mieliśmy liczną rodzinę i poczuliśmy się dobrze w nowej ojczyźnie.

Inaczej rzecz się miała z moimi rodzicami. Wujek Ramón dochodził sześćdziesiątki i pragnął wrócić do Chile, żeby tam umrzeć, jak stwierdził z nutą dramatyzmu, co skwitowaliśmy wybuchem śmiechu, bo uważamy go za nieśmiertelnego. Po paru miesiącach zobaczyliśmy, że pakuje walizki, i wkrótce potem wyjechali z matką do rodzinnego kraju, w którym od wielu lat nie stanęła ich stopa, gdzie wciąż jeszcze rządził ten sam generał. Poczułam się osierocona, bałam się o nich, przeczuwałam, że już nigdy nie będziemy mieszkać w tym samym mieście, i nastawiłam się na powrót do dawnej tradycji codziennego pisania listów. Na pożegnanie wydaliśmy huczne przyjęcie z chilijskimi potrawami i winem i przygotowaliśmy ostatnią sztukę teatralną naszej trupy. Spektakl składał się z piosenek, tańców, występów aktorów i kukiełek i przedstawiał burzliwe dzieje życia i nielegalnej miłości matki i wujka Ramona, granych przez Paulę i IIdemaro z doklejonymi diabolicznymi brwiami. Tym razem publiczność dopisała, bo przyszli prawie wszyscy nasi przyjaciele, którzy okazali nam serce w tym gorącym kraju. Na honorowym miejscu siedział Valentin Hernandez, którego wizy otworzyły nam wielkodusznie drzwi Wenezueli. Wtedy widzieliśmy go po raz ostatni, bo wkrótce potem zmarł na jakąś szybko postępującą chorobę pozostawiając w rozpaczy żonę i dzieci. Był to jeden z tych kochających i troskliwych patriarchów, którzy skupiają pod swymi opiekuńczymi skrzydłami wszystkich najbliższych. Niełatwo mu było umrzeć, bo nie chciał zostawiać rodziny na pastwę tych okropnych współczesnych czasów i być może w głębi serca pragnął zabrać ich ze sobą. Po roku wdowa zgromadziła wszystkie córki, zięciów i wnuki, żeby uczcić rocznicę śmierci męża w pogodnym nastroju, tak jak jemu pewnie by się podobało, i pojechali na wycieczkę na Florydę. Samolot eksplodował w powietrzu i nie został z całej rodziny nikt, kto by mógł opłakiwać zmarłych albo przyjmować kondolencje. We wrześniu 1987 roku w Hiszpanii wyszła moja trzecia książka, Ewa Luna, napisana w jasnym świetle dnia na komputerze, w obszernym gabinecie nowego domu. Dwie poprzednie przekonały moją agentkę, że mam zamiar traktować literaturę serio, a mnie, że warto podjąć ryzyko porzucenia pracy i zająć się pisaniem, pomimo tego, że mój mąż w dalszym ciągu był bankrutem i jeszcze nie wyszliśmy z długów. Sprzedałam akcje szkoły i kupiliśmy duży dom przyczepiony do wzgórza, co prawda trochę zrujnowany, ale Michael przebudował go i przekształcił w słoneczne mieszkanie, gdzie było wystarczająco dużo miejsca dla gości, krewnych i przyjaciół i gdzie babcia Hilda mogła urządzić wygodną pracownię krawiecką, a ja gabinet. Pod domem, usytuowanym w połowie wzgórza, była piwnica pełna światła i powietrza, tak wielka, że założyliśmy w niej ogród tropikalny i posadziliśmy krzew, który zastąpił mi niezapominajki mojej tęsknoty. Jedynymi meblami były tam półki pełne książek i ogromny stół na środku pokoju. W naszym życiu zaszło wiele zmian. Paula i Nicolas byli ambitnymi i nie zależnymi młodymi ludźmi, studiowali na uniwersytecie, podróżowali samodzielnie i było oczywiste, że już mnie nie potrzebują, ale więź między naszą trójką pozostała nienaruszona. Po okresie amorów z młodym Sycylijczykiem, Paula zabrała się jeszcze poważniej do studiowania psychologii i seksuologii. Kasztanowe włosy sięgały jej aż do pasa, nie malowała się i podkreślała swój niewinny wygląd nosząc długie spódnice z białej bawełny i sandały. Pracowała jako wolontariuszka w najgorszych dzielnicach nędzy, gdzie nawet policja nie zapuszczała się po zachodzie słońca. Wtedy w Caracas szalały przemoc i zbrodnia, na nasz dom napadano wielokrotnie i krążyły straszne opowieści o porywaniu dzieci w domach towarowych i wycinaniu im rogówek, które sprzedawano do banków oczu, o kobietach gwałconych na parkingach, o ludziach mordowanych dla jednego zegarka. Kiedy Paula wyjeżdżała swoim małym samochodem z plecakiem pełnym książek, bardzo się o nią bałam. Błagałam ją setki razy, żeby nie włóczyła się po tych zapadłych dziurach, ale nie słuchała, czuła się bezpieczna uważając, że strzegą jej dobre intencje i że tam

wszyscy ją znają - Miała otwarty umysł, ale jej rozwój emocjonalny pozostał na poziomie dziecka; ona, która w samolocie potrafiła nauczyć się na pamięć planu miasta, gdzie nigdy w życiu nie była, wypożyczyć na lotnisku samochód i dojechać bez wahania do hotelu albo w ciągu paru godzin przygotować dla mnie wykład z literatury, żebym mogła nim zabłysnąć na uniwersytecie, mdlała przy zastrzykach i drżała ze strachu oglądając filmy o wampirach. Na mnie i na Nicolasie wypróbowywała swoje testy psychologiczne, które dowiodły, że jej brat reprezentuje poziom inteligencji bliski genialności, natomiast jej matka wykazuje głęboki niedorozwój umysłowy. Poddała mnie tym doświadczeniom kilka razy, zawsze z takim samym rezultatem, współczynnik inteligencji wciąż był fatalny. Dobrze, że przynajmniej nie próbowała testować na nas swoich pomocy szkolnych, których używała na seminarium seksuologicznym. Pisząc Ewę Lunę ostatecznie zdałam sobie sprawę, że moim przeznaczeniem jest literatura i po raz pierwszy odważyłam się powiedzieć: jestem pisarką. Kiedy zasiadłam do komputera, żeby zacząć pierwszą stronę, już nie byłam tak pełna kompleksów i wątpliwości jak przy poprzednich dwóch książkach, ale całkiem świadoma tego, co chcę zrobić, a nawet nieco zarozumiała. Napiszę powieść, powiedziałam na głos. Potem włączyłam komputer i bez zastanowienia wystukałam pierwsze zdanie: Nazywam się Ewa, to znaczy życie... Moja matka odwiedziła nas w Kalifornii. Ledwo ją poznałam na lotnisku, wyglądała jak porcelanowa babuleńka, staruszka ubrana na czarno, o drżącym głosie i poszarzałej twarzy, na której odbijał się żal i zmęczenie po dwudziesto godzinnej podróży z Santiago. Kiedy mnie objęła, rozpłakała się i płakała przez całą drogę, ale po przyjeździe do domu pomaszerowała do łazienki, wzięła prysznic, włożyła sukienkę w wesołych kolorach i poszła uśmiechnięta przywitać się z Paulą. Widok Pauli bardzo nią wstrząsnął, mimo że spodziewała się zastać ją w gorszym stanie; ona w dalszym ciągu ma przed oczami obraz swej ukochanej wnuczki, takiej, jaką była kiedyś. Dziecina jest już w przedsionku niebios, razem z noworodkami, które umarły nieochrzczone, i innymi duszami, które uratowały się z czyśćca, próbowała ją pocieszać jedna z opiekunek. Jaka szkoda, o Boże, jaka szkoda, powtarza często matka, ale nigdy nie mówi tego przy Pauli, bo uważa, że ta może ją usłyszeć. Musi się pani wystrzegać projekcji swoich obaw i pragnień w stosunku do Pauli, poradził jej doktor Shima, poprzednie życie pani wnuczki już się skończyło, teraz żyje w innym stanie świadomości. Jak było do przewidzenia, matka przylgnęła do doktora Shimy. Jest to mężczyzna w nieokreślonym wieku, ze strzechą ciemnych włosów, ciało ma zniszczone, ale twarz i ręce młode, nosi elastyczne szelki i spodnie podciągnięte aż pod pachy, chodzi lekko utykając i śmieje się z odrobiną złośliwości, jak chłopiec, którego przyłapano na jakiejś psocie. Obydwoje modlą się za Paulę, ona w swojej wierze chrześcijańskiej, on w buddyjskiej. W przypadku mojej matki nadzieja bierze górę nad doświadczeniem, bo szesnaście lat się modliła, żeby generał Pinochet przeniósł się na lepszy świat, a on nie tylko cieszy się dobrym zdrowiem, ale wciąż trzęsie całym krajem. Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy, odpowiada mi, kiedy jej to przypominam, zapewniam cię, że Pinochet już zbliża się do grobu. To tak jak my wszyscy, od dnia narodzin umieramy po trochu. Wieczorami ta śmieszna babunia siada przy łóżku wnuczki z szydełkową robótką i mówi do niej nie przejmując się, że jej słowa lądują w ciszy międzygwiezdnej przestrzeni, wspomina przeszłość, opowiada najnowsze plotki, historie z własnego życia, a czasem śpiewa fałszywie hymn do Marii Panny, jedyną pieśń, którą pamięta od początku do końca. Matka uważa, że Paula ze swego łóżka dokonuje miłosiernych cudów, zmusza nas, żebyśmy dojrzewali wewnętrznie, i uczy szukania dróg

współczucia i mądrości. Matka cierpi z jej i z mojego powodu, od tego podwójnego bólu nie jest w stanie się uwolnić. - Gdzie była Paula, zanim przyszła na świat za moim pośrednictwem? Gdzie pójdzie po śmierci? - Paula już jest z Bogiem. Bóg jest tym, co łączy, tym, co podtrzymuje tkankę życia, a co ty nazywasz miłością - odpowiada matka. Przyjechał Ernesto wykorzystując tydzień urlopu. Łudził się, że stan jego żony poprawi się na tyle, żeby mogli prowadzić wspólne życie, choćby bardzo ograniczone. Wyobrażał sobie, że stanie się cud i ona obudzi się nagle z przeciągłym ziewnięciem, poszuka w ciemności jego ręki i zapyta, co się stało, zmienionym tak długo nieużywanym głosem. Lekarze często się mylą i na temat ludzkiego umysłu niewiele wiadomo, powiedział do mnie. A jednak już nie wpadł pospiesznie do pokoju, żeby ją zobaczyć, wszedł ostrożnie, jakby ze strachem. Paula była starannie uczesana i ubrana w rzeczy, które przywiózł jej poprzednim razem. Kiedy objął ją z bezbrzeżną czułością, opiekunki wybiegły do kuchni poruszone do głębi, a my z matką uciekłyśmy na taras. Przez pierwsze dni spędzał całe godziny na badaniu reakcji Pauli, poszukując jakiegokolwiek śladu inteligencji, ale stopniowo rezygnował, widział, jak ucieka z niej życie, jak się kurczy i początkowa optymistyczna aura zmieniła się w posępną chmurę, która nas wszystkich pochłania. Zasugerowałam mu, żeby przestał czuć się tak z nią związany, że ona nie jest już jego żoną, tylko duchową siostrą, ale popatrzył na mnie tak, jakbym dokonała jakiejś profanacji. Ostatniej nocy załamał się i ostatecznie zdał sobie sprawę, że nie będzie cudu, który mógłby zwrócić mu jego wieczną narzeczoną, i choćby szukał bez końca, nie znajdzie niczego w straszliwej otchłani jej pustych oczu. Obudził go zły sen, zerwał się przerażony i po ciemku przyszedł do mojej sypialni, żeby mi go opowiedzieć, cały drżący i mokry od potu i łez. - Śniło mi się, że Paula wchodziła po długiej wysuwającej się drabinie, a kiedy już weszła na szczyt, rzuciła się w dół, zanim zdążyłem ją powstrzymać, i zostawiła mnie w strasznej rozpaczy. Potem leżała nieżywa na jakimś stole i przez długi czas wcale się nie zmieniała, a moje życie jakoś się toczyło. Wreszcie zaczęła się kurczyć, zaczęły wypadać jej włosy, aż nagle wstała i próbowała mi coś powiedzieć, ale ja jej przerwałem i robiłem wymówki, że zostawiła mnie samego. Wtedy ona znowu zasnęła na tym stole; była coraz bardziej zmieniona, ale nie całkiem martwa. W końcu zrozumiałem, że jedyny sposób, żeby jej pomóc, to zniszczyć jej ciało, wziąłem ją więc na ręce i włożyłem do ognia. Zmieniła się w popiół, który garściami rozrzucałem po ogrodzie. Wtedy pojawiła się jako duch, pożegnała się z rodziną, a na ostatku podeszła do mnie, powiedziała mi, że mnie kocha, i natychmiast zaczęła się rozpływać... - Pozwól jej odejść, Ernesto - poprosiłam. - Jeśli ty zdobędziesz się na to, żeby się z nią pożegnać, to ja też będę umiał - odpowiedział. I wtedy pomyślałam, że od niepamiętnych czasów kobiety traciły swoje dzieci, że to najstarszy ból ludzkości, którego nie da się uniknąć. Nie jestem jedyna, niemal wszystkie matki przechodzą przez tę próbę, serce im pęka, ale żyją dalej, bo muszą kochać i strzec tych, co zostali. Tylko niewielka grupa uprzywilejowanych kobiet w ostatnich czasach, i to w krajach bardzo rozwiniętych, gdzie zdrowie jest w zasięgu tych, którzy mogą za nie zapłacić, wierzy, że wszystkie ich dzieci dożyją pełnoletności. Śmierć zawsze czyha gdzieś za węgłem. Poszliśmy z Ernestem do pokoju Pauli, zamknęliśmy drzwi i

tam, sami z nią, rozpoczęliśmy improwizować krótki rytuał pożegnania. Powiedzieliśmy, jak bardzo ją kochamy, przypomnieliśmy wspaniałe, przeżyte wspólnie lata i zapewniliśmy, że zawsze zostanie w naszej pamięci. Obiecaliśmy, że nie opuścimy jej do ostatniej chwili na tym świecie, i że spotkamy się znowu razem na tamtym, bo tak naprawdę rozłąka nie istnieje. Odejdź, moja najukochańsza, wyszeptał Ernesto klęcząc przy łóżku. Odejdź, córeczko, dodałam w myślach, gdyż głos nie przeszedł mi przez gardło. Willie uważa, że mówię i chodzę przez sen, ale to nieprawda. W nocy chodzę pod domu na bosaka i cicho, żeby nie przeszkadzać duchom i skunksom, które skradają się, żeby wyżreć jedzenie kotom. Czasem natykamy się na siebie i wtedy one podnoszą swoje piękne pręgowane ogony, jak puchate pawie, i patrzą na mnie z drżącymi pyszczkami, ale już muszą być przyzwyczajone do mojej obecności, bo do tej pory nigdy nie wystrzeliły swoim cuchnącym strumieniem wewnątrz domu, robią to tylko w piwnicy. Nie jestem lunatyczką, jestem po prostu smutna. Weź pastylkę i spróbuj zasnąć na parę godzin, błaga mnie wyczerpany Willie, powinnaś pójść do psychiatry, to już jest obsesja i jeśli będziesz tyle myślała o Pauli, zaczniesz mieć przywidzenia. Powtarza mi, że moja córka nie przychodzi do naszego pokoju, to jest niemożliwe, ona nie chodzi, to tylko moje koszmary senne, jedne z tych, które tak często mnie prześladują i są bardziej realne niż rzeczywistość. Kto to może wiedzieć... być może istnieją inne metody duchowego porozumienia, nie tylko poprzez sny, i w swoim straszliwym inwalidztwie Paula odkryła ów sposób i teraz tak ze mną rozmawia. Wyostrzyły mi się zmysły, żeby postrzegać to, co niewidzialne, ale nie jestem szalona. Doktor Shima przychodzi do nas często, twierdzi, że Paula stała się jego przewodnikiem. Już minął trzymiesięczny okres i zniknęli wszyscy bioenergoterapeuci, hipnotyzerzy, jasnowidzący i media, teraz tylko doktor Forrester i doktor Shima się nią opiekują. On czasami tylko parę minut pomedytuje obok jej łóżka, a czasem bada ją dokładnie, wkłuwa jej igły, żeby uśmierzyć cierpienie, aplikuje jej chińskie lekarstwa, a potem siadamy razem, pijemy herbatę i rozmawiamy bez skrępowania, bo nikt nas nie słyszy. Odważyłam się opowiedzieć mu, że Paula przychodzi do mnie w nocy, i nie był tym zdziwiony, mówi, że z nim też rozmawia. - Jak to rozmawia, doktorze? - O świcie budzi mnie jej głos. - Skąd pan wie, że to jej głos? Nigdy pan go nie słyszał... - Czasem ją wyraźnie widzę. Pokazuje mi bolesne punkty, doradza zmianę leku, prosi mnie, żebym dopomógł jej matce przetrwać tę próbę, wie, jak pani cierpi. Paula jest bardzo zmęczona i chce odejść, ale jej organizm jest silny i może żyć jeszcze długo. - Jak długo, doktorze? Wyciągnął ze swojej magicznej walizki aksamitną sakiewkę, a z niej patyczki do I Chingu, skoncentrował się na niezrozumiałej modlitwie, potrząsnął nimi kilka razy i rozrzucił po stole. - Siedem...

- Siedem lat? - Albo miesięcy, albo tygodni, nie wiem, I Ching jest bardzo niejasny... Przed wyjściem doktor Shima zostawił mi jakieś tajemnicze zioła, uważa, że niepokój osłabia odporność ciała i umysłu i że istnieje bezpośredni związek pomiędzy smutkiem a skłonnością do zachorowania na raka. Również doktor Forrester przepisała mi lekarstwo przeciwko depresji, przechowuję je nieotwarte w koszyczku do listów od matki razem z tabletkami nasennymi, gdyż postanowiłam nie szukać ulgi w środkach farmaceutycznych; tę drogę muszę przejść krwawiąc. Często przypomina mi się poród Celii, widzę jak dyszy rozdarta strasznym wysiłkiem zagryzając wargi, jak przechodzi krok po kroku tę próbę bez środków uspokajających, jak spokojna i świadoma pomaga swojej córce przyjść na świat. Widzę ją w ostatnim parciu otwartą jak rana, kiedy pokazuje się główka Andrei, słyszę jej triumfalny krzyk i płacz Nicolasa i czuję na nowo to szczęście, które ogarnęło wszystkich obecnych w świętej ciszy tego pokoju, gdzie teraz śpi Paula. Być może ta dziwna choroba mojej córki jest jak ten poród; muszę zacisnąć zęby i odważnie wytrzymać do końca, wiedząc, że ta męka nie może trwać wiecznie, że kiedyś musi się skończyć. Jak? Tylko śmiercią... Oby Williemu starczyło cierpliwości, żeby na mnie poczekać, to może trwać bardzo długo, nawet siedem lat, jak mówi I Ching; w takich warunkach trudno utrzymać zdrową miłość, wszystko się sprzysięgło przeciwko naszemu prywatnemu szczęściu, mam zmęczone ciało i nieobecną duszę. Willie nie wie, jak mi ulżyć, a ja też nie wiem, o co mam go prosić, boi się do mnie zbliżyć w obawie, że mnie urazi, a równocześnie nie chce mnie zostawiać samej; jego pragmatyczny umysł podpowiada mu, że najlepiej byłoby umieścić Paulę w szpitalu i starać się żyć dalej naszym życiem, ale o takiej alternatywie nie wspomina w mojej obecności, bo wie, że to rozdzieliłoby nas na zawsze. Chciałbym zdjąć z ciebie ten ciężar i wziąć go na swoje, o wiele silniejsze barki, mówi zrozpaczony, ale on i tak dźwiga wystarczająco dużo swoich własnych nieszczęść. Moja córka przelewa mi się przez ręce, ale jego córka sama zabija się narkotykami w najpodlejszych dzielnicach miasta po drugiej stronie zatoki i może umrze wcześniej od mojej z przedawkowania, od ciosu nożem albo na aids. Jego starszy syn włóczy się jak żebrak po ulicach i trudni się złodziejstwem albo nieczystym handlem. Kiedy w nocy dzwoni telefon, Willie zrywa się z łóżka z podświadomym strachem, że może trupa jego córki znaleziono w jakimś portowym kanale, albo że policyjny głos doniesie mu o nowym przestępstwie popełnionym przez syna. Widma przeszłości wciąż na niego czyhają i nie szczędzą mu cięgów, tak więc nawet naj gorsza wiadomość go nie załamuje, pada na kolana, ale już następnego dnia podnosi się na nogi. Często się zastanawiam, skąd ja się wzięłam w tym całym melodramacie. Matka przypisuje to mojemu zamiłowaniu do wynaturzonych historii, uważa, że głównie dlatego Willie mnie pociąga, inna kobieta, bardziej rozsądna, uciekłaby gdzie pieprz rośnie widząc tyle tragedii. Kiedy poznałam Williego, nie próbował przede mną ukryć, że jego życie to chaos, od samego początku wiedziałam o przestępczych ekscesach jego dzieci, o jego długach i kłopotach, w które był uwikłany, ale z porywczą arogancją właściwą świeżo odkrytej miłości, postanowiłam, że żadne przeszkody nie będą w stanie nas pokonać. Trudno sobie wyobrazić dwóch mężczyzn, którzy by się bardziej od siebie różnili niż Willie i Michael. W połowie 1987 roku moje małżeństwo już nie rokowało żadnych nadziei, nuda na dobre zagościła między nami i żeby jak najrzadziej spotykać się w tym samym łóżku, wróciłam do dawnego zwyczaju pisania po nocy. Michael przechodził zły okres, był bez pracy, zamknięty w czterech ścianach i pogrążony w depresji. Czasami, nie mogąc znieść jego ciągłej obecności, uciekałam z

domu i gubiłam się w gmatwaninie autostrad Caracas. Przeciskając się przez zatłoczone ulice, rozwiązałam wiele wątków do Ewy Luny i wymyśliłam dużo innych historii. W pamiętnym korku, w którym spędziłam w samochodzie kilka godzin, kiedy z nieba żar lał się jak płynny ołów, napisałam od ręki, na odwrotnej stronie biletów czekowych, Dos palabras (Dwa słowa), rodzaj alegorii o zdumiewającej władzy narracji i języka, która później posłużyła mi za klucz do zbioru opowiadań. Wreszcie poczułam się pewnie na obcym gruncie pisarstwa - przy dwóch poprzednich książkach miałam wrażenie, że wylądowałam przez przypadek na śliskim bajorze. Ewa Luna pisała się sama, niemal wbrew moim intencjom. Nie miałam kontroli nad tą zwariowaną historią, nie wiedziałam, w jakim kierunku zmierza i jak się skończy, byłam o krok od wystrzelania wszystkich bohaterów jedną serią z karabinu maszynowego, żeby się od nich uwolnić i wyjść z zamkniętego kręgu. Na dobitkę, w połowie drogi zostałam bez głównego bohatera. Zaplanowałam, że Ewa i Huberto Naranjo, dwoje biednych sierot, które wychowują się na ulicy i dojrzewają w podobnych warunkach, zakochają się w sobie. W środku książki dochodzi do oczekiwanego spotkania, ale kiedy w końcu padają sobie w ramiona, okazuje się, że jego interesuje tylko działalność rewolucyjna i że jako kochanek jest strasznym fajtłapą; Ewa zasługuje na więcej, dała mi to do zrozumienia i nie było siły, żeby ją przekonać. Znalazłam się w ślepej uliczce, ze znudzoną bohaterką czekającą, aż jej amant siedzący obok łóżka skończy czyścić karabin. W tym czasie musiałam pojechać do Niemiec na objazdową promocję książki. Wylądowałam we Frankfurcie, a po całym kraju woził mnie autem narwany kierowca, który pędził po oszronionych szosach z samobójczą szybkością. Pewnego wieczoru, w jednym z miast na północy Niemiec, po odczycie podszedł do mnie mężczyzna i zaprosił na piwo, bo, jak twierdził, ma mi do opowiedzenia pewną historię. Siedzieliśmy w kawiarni tak ciemnej i pełnej dymu, że prawie nie widzieliśmy naszych twarzy, za oknem lał deszcz, a nieznajomy odsłaniał przede mną swoją przeszłość. Był synem nazistowskiego oficera, człowieka okrutnego, który maltretował żonę i dzieci i na wojnie znalazł okazję do zaspokojenia swoich zwierzęcych instynktów. Opowiedział mi o niedorozwiniętej młodszej siostrze, której ojciec, przepojony rasistowską pychą, nigdy nie zaakceptował i trzymał ją pod stołem, gdzie żyła na czworakach, w milczeniu, zasłonięta białym obrusem, żeby nie musieli na nią patrzeć. Zanotowałam to na serwetce razem z innymi opowieściami, które podarował mi w prezencie tamtego wieczoru. Zanim się pożegnaliśmy, zapytałam, czy mogę wykorzystać jego zwierzenia, a on odpowiedział, że właśnie po to mi je przekazał. Kiedy wróciłam do Caracas wprowadziłam serwetkę do komputera i przed moimi oczami stanął w całej okazałości Rolf Carle, austriacki fotograf, który przejął rolę głównego bohatera i zastąpił Humberta Naranjo w sercu Ewy Luny. Było upalne czerwcowe przedpołudnie w Caracas, jedno z tych, gdy od rana na wzgórzach zbierają się burzowe chmury; Michael zszedł na dół do mojego gabinetu, żeby przynieść mi pocztę właśnie w chwili, kiedy błądziłam po amazońskiej dżungli razem z Ewą Luną, Rolfem Carle i ich towarzyszami podróży. Na dźwięk otwieranych drzwi podniosłam wzrok i zobaczyłam postać nieznajomego mężczyzny, który szedł ku mnie przez pustą przestrzeń pokoju - był wysoki, chudy, w okularach, z siwą brodą, z opuszczonymi ramionami, emanował smutną aurą bezradności i przygnębienia. Minęła dobra chwila, zanim rozpoznałam własnego męża, i wtedy zdałam sobie sprawę, jak jesteśmy sobie obcy, szukałam w pamięci żaru triumfującej miłości z okresu, kiedy miałam dwadzieścia lat, i nie znalazłam nawet popiołu, tylko odrazę i niespełnienie. Wyobraziłam sobie jałową przyszłość i siebie, starzejącą się z dnia na dzień u boku tego człowieka, którego już nie podziwiałam ani nie pożądałam, i wtedy poczułam, że w samym środku mojego jestestwa rodzi się krzyk buntu. W tym momencie wyrwały mi się słowa, tłumione przez całe lata z żelazną dyscypliną, i usłyszałam własny

głos, którego nie poznałam. - Dłużej nie wytrzymam, chcę, żebyśmy się rozeszli - wyrzuciłam z siebie nie mając odwagi spojrzeć mu w oczy, i kiedy to powiedziałam, ustąpił nieokreślony ból, jak u zmęczonego wołu, który od lat czułam na plecach. - Od dłuższego czasu widzę, że się zmieniłaś. Myślę, że przestałaś mnie kochać i chyba musimy pomyśleć o separacji - wyjąkał. - Nie ma o czym myśleć, Michael. Skoro już padły te słowa, lepiej zajmijmy się tym od razu. I tak się stało. Zawołaliśmy dzieci, wytłumaczyliśmy im, że przestaliśmy się kochać jako małżeństwo, ale że pozostajemy przyjaciółmi i prosimy ich o pomoc w sprawnym przeprowadzeniu podziału naszego wspólnego majątku. Nicolas zrobił się czerwony na twarzy, jak zwykle kiedy próbował opanować zbyt silne emocje, a Paula zaczęła płakać z żalu nad ojcem, którego zawsze chroniła. Potem się dowiedziałam, że to nie było dla nich zaskoczeniem, że od dawna się tego spodziewali. Michael robił wrażenie sparaliżowanego, a mnie ogarnęła gorączka działania, zaczęłam znosić filiżanki i talerze z kuchni, ubrania z szaf, książki z półek, a potem poszłam kupić garnki, lampy, ekspres do kawy, zasłonkę nad wannę, jedzenie, a nawet kwiaty, żeby urządzić go w nowym mieszkaniu; z nadmiaru energii usiadłam do maszyny w naszej pracowni krawieckiej i zaczęłam zszywać z łatek kapę na łóżko, przechowuję ją zresztą do dzisiaj na pamiątkę tych burzliwych godzin, które zadecydowały, że weszłam w drugi etap mojego życia. Dzieci podzieliły nasz majątek, zredagowały proste pismo na jednej stronic, podpisaliśmy się na nim wszyscy czworo bez żadnych ceremonii i świadków, a potem Paula wynajęła ojcu mieszkanie, a Nicolas ciężarówkę do przewiezienia połowy naszych wspólnych rzeczy. W ciągu kilku godzin przekreśliliśmy dwadzieścia dziewięć lat naszej miłości i dwadzieścia pięć lat małżeństwa bez trzaskania drzwiami, wzajemnych oskarżeń i adwokatów, nie obyło się tylko bez paru łez, bo pomimo wszystko czuliśmy do siebie sympatię i myślę, że do tej pory w jakimś sensie ją czujemy. W nocy nadciągnęła ulewa, która zapowiadała się przez cały dzień, jedna z tych spektakularnych burz tropikalnych z grzmotami i piorunami, kiedy zatykają się studzienki kanalizacyjne, woda zalewa jezdnie, ruch uliczny zmienia się w gigantycznego węża stojących w korku samochodów, rzeka błota spycha ze wzgórz dzielnice nędzy, i całe Caracas jest w stanie klęski żywiołowej. Kiedy oddaliła się ciężarówka z rozwodowym mieniem, a za nią samochód, w którym dzieci jechały pomóc ojcu urządzić się na nowym miejscu, i zostałam sama w domu, otworzyłam szeroko okna i drzwi, żeby deszcz i wiatr weszły do środka i wymiotły, wymyły ślady przeszłości, a ja zaczęłam tańczyć i kręcić się w kółko jak oszalały derwisz, płacząc ze smutku za wszystkim, co straciłam i śmiejąc się z ulgą, że tyle zyskałam, za oknami śpiewały mi świerszcze i żaby, a po domu płynął deszczowy potok i wicher wciągał zeschłe liście i ptasie pióra w wir pożegnań i wolności. Miałam czterdzieści cztery lata, przypuszczałam, że sądzone mi jest zestarzeć się w samotności i miałam zamiar znosić to z godnością. Zadzwoniłam do wujka Ramona z prośbą, żeby postarał się o anulowanie mojego małżeństwa w Chile, co jest sprawą dość prostą, jeśli obie strony wyrażą zgodę, opłacą adwokata i posiadają przyjaciół, którzy gotowi są popełnić krzywoprzysięstwo. Żeby uniknąć wyjaśnień i uciec od wyrzutów sumienia, zgodziłam się na udział w całej serii odczytów, z którymi przejechałam od Islandii do Porto Rico, zahaczając po drodze o kilkanaście miast amerykańskich. Na taką różnicę temperatur przydałaby mi się cała moja garderoba, ale postanowiłam zabrać tylko same

najniezbędniejsze rzeczy, kokieteria rozmijała się ze stanem mej duszy, czułam, że bezapelacyjnie dotarłam do wieku beznamiętnej dojrzałości, a tu byłam mile zaskoczona, bo stwierdziłam, że jeśli kobieta jest chętna, to nie może narzekać na brak zalotników. Sporządziłam dokument w trzech kopiach, stwierdzający, że wycofuję się z oświadczenia podpisanego w Boliwii, w którym oskarżyłam wujka Ramona, że z jego winy nie będę miała powodzenia u mężczyzn, i wysłałam go do Chile listem poleconym. Czasami trzeba się poddać... Z tych dwóch miesięcy utkwiły mi w pamięci niedźwiedzie uściski pewnego poety z Rejkiawiku, skwarne noce w San Juan spędzone z młodym Mulatem i parę innych fascynujących przeżyć. Aż mnie korci, żeby powymyślać dzikie erotyczne rytuały dla uatrakcyjnienia moich wspomnień, co - jak przypuszczam - robią inni, ale na tych stronach próbuję być uczciwa. W kilku momentach sądziłam, że poruszyłam struny duszy kochanka, i nawet zaczynałam marzyć o głębszym związku, ale następnego dnia wsiadałam do kolejnego samolotu i egzaltacja rozwiewała się w chmurach. Zmęczona przelotnymi pocałunkami postanowiłam w ostatnim tygodniu skoncentrować się na pracy, w końcu ogromna część ludzi żyje w celibacie. Nie myślałam, że u kresu tej lekkomyślnej podróży będzie na mnie czekał Willie i moje życie przybierze inny obrót, przeczucia zawiodły mnie kompletnie. W północnej Kalifornii, podczas mego przedostatniego spotkania z czytelnikami, przeżyłam jeden z owych pretensjonalnych flirtów, które stanowią kanwę kiczowatych romansideł w rodzaju tych tłumaczonych przeze mnie w młodości. Willie przeczytał Z miłości i cienia, było mu żal bohaterów, uważał, że w tej książce odkrył taką miłość, jaką chciałby przeżyć, ale jaka mu się nie trafiła do tej pory. Podejrzewam, że nie wiedział, gdzie jej szukać, gdyż w tamtych czasach zamieszczał w gazetach ogłoszenia o poszukiwaniu partnerki, co mi szczerze wyznał przy pierwszym spotkaniu. Jeszcze gdzieś się plączą po szufladach niektóre odpowiedzi, wśród nich jest szokujący portret pewnej zupełnie nagiej damy, którą oplata boa dusiciel, a jedynym komentarzem do tego zdjęcia jest wypisany u dołu numer telefonu. Pomimo tego węża, a może właśnie z jego powodu, Willie nie zawahał się spędzić dwóch godzin w samochodzie, żeby dojechać na spotkanie ze mną. Jedna z profesorek uniwersytetu przedstawiła mi go jako ostatniego wolnego heteroseksualnego mężczyznę w San Francisco. Po spotkaniu wylądowaliśmy całą grupą przy okrągłym stole we włoskiej restauracji; on siedział naprzeciwko mnie z kieliszkiem białego wina w ręku i milczał. Przyznaję, że mnie również zainteresował ten amerykański adwokat o wyglądzie arystokraty, który nosił jedwabny krawat, mówił po hiszpańsku jak meksykański rozbójnik i miał tatuaż na prawej ręce. Podczas gdy serwowano nam ravioli, aksamitny głos Franka Sinatry śpiewał Strangers in the night, a na niebie świecił księżyc w pełni. To jest przykład opisu niedopuszczalnego w literaturze, nikt by się nie odważył połączyć pełni księżyca z Frankiem Sinatrą. Z przedstawianiem fikcji jest ten problem, że musi być wiarygodna, natomiast rzeczywistość rzadko taka bywa. Nie wiem, czym zaintrygowałam Williego, którego przeszłość pełna jest wysokich blondynek: mnie zaintrygowała jego historia. A także - po co to ukrywać - to połączenie wyrafinowania z nieokrzesaniem, siły charakteru z wewnętrzną łagodnością, którą wyczułam dzięki mojej manii obserwowania ludzi, żeby te obserwacje wykorzystać potem przy pisaniu. Z początku prawie wcale się nie odzywał, tylko przyglądał mi się przez stół z nieodgadnionym wyrazem twarzy. Po sałacie poprosiłam, żeby mi opowiedział o sobie, stosuję taki trik, który zaoszczędza mi konwersacji, rozmówca zaczyna się rozwodzić, a mój umysł w tym czasie błądzi w innych światach. Jednak w tym przypadku nie musiałam udawać zainteresowania, zaledwie zaczął mówić, zdałam sobie sprawę, że natrafiłam na złotą żyłę, tak cenioną przez pisarzy: życie tego człowieka było powieścią. Próbki, które zademonstrował mi w ciągu tych paru godzin, rozbudziły moją zachłanność, musiałam dowiedzieć się

więcej. Na szczęście Willie odnalazł mnie w San Francisco, które było ostatnim etapem mojej podróży i zaprosił na oglądanie zatoki ze szczytu góry, a potem do siebie na obiad. Wyobrażałam sobie, że będzie to romantyczne spotkanie w nowoczesnym mieszkaniu z widokiem na Golden Gate, przy drzwiach kaktus, potem szampan i wędzony łosoś, ale nie było nic z tych rzeczy, jego dom i całe życie wyglądały jak resztki zatopionego statku wyrzucone na brzeg. Przyjechał po mnie jednym z tych sportowych samochodów, w których ledwo mieszczą się dwie osoby i jedzie się z kolanami przyklejonymi do uszu, a siedzeniem szoruje po asfalcie. Samochód był brudny, pełen sierści, pogniecionych butelek po wodzie gazowanej, skamieniałych prażynek i strzelających zabawek. Wjazd na szczyt góry i majestatyczny widok na zatokę zrobił na mnie wrażenie, ale pomyślałam, że wkrótce nic z niego nie zostanie w mej pamięci, widziałam już tyle pięknych widoków i nie miałam zamiaru wracać na to zachodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych. Zjeżdżaliśmy w dół drogą pełną zakrętów, wśród wysokich drzew, słuchając koncertu przez radio i wtedy przyszło mi na myśl, że ten moment już kiedyś przeżyłam, że byłam tu wielokrotnie, że należę do tego miejsca. Później zrozumiałam dlaczego: północ Kalifornii przypomina Chile, takie samo urwiste wybrzeże, wzgórza, roślinność, ptaki, układ chmur na niebie. Jego parterowy dom w kolorze wyblakłej szarości, pokryty płaskim dachem, stał tuż nad wodą. Jedynym ciekawszym elementem otoczenia był zrujnowany pomost, przy którym pływała łódka zamieniona w gniazdo dla mew. Wyszedł nam na spotkanie jego dziesięcioletni syn Harleigh, tak nadpobudliwy, że sprawiał wrażenie nienormalnego, pokazywał mi język, przy tym kopał w drzwi i strzelał z armatki gumowymi pociskami. Na konsolce zobaczyłam brzydkie bibeloty ze szkła i porcelany, ale poza meblami w jadalni dom był prawie pusty. Wytłumaczono mi, że na Boże Narodzenie zapaliła się choinka i meble się osmaliły, wtedy zauważyłam, że z sufitu zwisają jeszcze świąteczne bombki pokryte pajęczynami z dziesięciu miesięcy. Zaoferowałam gospodarzowi pomoc w przygotowaniu obiadu, ale czułam się zagubiona w tej kuchni pełnej różnych urządzeń i porozrzucanych zabawek. Willie przedstawił mnie pozostałym domownikom. Byli to: jego starszy syn, dziwnym trafem urodzony tego samego dnia i roku co Paula, tak naćpany, że ledwo podnosił głowę, ze swoją dziewczyną w takim samym stanie, bułgarski azylant z córeczką, który poprosił o schronienie na jedną noc, a urządził się tu na dobre, i wreszcie Jason, przybrany syn Williego, którego ten zabrał do siebie, kiedy rozwiódł się z jego matką - jedyna osoba, z którą mogłam nawiązać jakiś ludzki kontakt. Później dowiedziałam się o istnieniu wykolejonej przez heroinę i prostytucję córki, którą teraz widuję tylko w więzieniu albo szpitalu, gdzie zdarza jej się trafiać dosyć często. Trzy szare szczury, z obgryzionymi, pokrwawionymi ogonami siedziały apatycznie w klatce, a w mętnej wodzie akwarium pływały śnięte ryby, było też jeszcze wielkie psisko, które wysikało się w salonie i wybiegło radośnie, żeby wleźć do morza, a przy deserach pojawiło się znowu wlokąc w pysku rozkładającego się ptaka. Przez moment myślałam, czyby nie uciec do hotelu, ale ciekawość przemogła przerażenie i zostałam. W czasie gdy Bułgar oglądał mecz w telewizji z córeczką śpiącą mu na kolanach, a narkomani chrapali w swoim prywatnym niebie, Willie gotował, pakował stosy brudnej bielizny do pralki, karmił zwierzęta, cierpliwie słuchał surrealistycznej historii, którą Jason właśnie napisał i odczytywał na głos, i przygotowywał kąpiel dla najmłodszego syna, który w wieku dziesięciu lat sam nie potrafił tego zrobić. Jeszcze nigdy wcześniej nie widziałam ojca w roli matki i wzruszyło mnie to o wiele bardziej, niż chciałam się do tego przyznać, czułam się rozdarta pomiędzy zdrowym odruchem ucieczki od tej szokującej rodzinki a niebezpieczną fascynacją tym mężczyzną o

macierzyńskim instynkcie. Być może tego wieczoru zaczęłam w myślach pisać Nieskończony plan. Następnego dnia znowu do mnie zadzwonił, było jasne, że wzajemnie się pociągamy, ale rozumieliśmy, że to uczucie nie ma przyszłości, bo poza oczywistymi przeszkodami - dzieci, zwierzęta, język, różnice kulturowe i styl życia - dzieliło nas dziesięć godzin podróży samolotem. W każdym razie postanowiłam odłożyć na później śluby czystości i spędzić z nim jedną jedyną noc, choćbyśmy nazajutrz rano mieli się rozstać na zawsze, jak w kiepskim filmie. Tego planu nie dało się przeprowadzić w intymnej atmosferze hotelu, musieliśmy pojechać do niego, gdyż nie. mógł zostawić swojego nieletniego syna na noc pod opieką Bułgara, narkomanów czy młodocianego intelektualisty. Przybyłam ze swoją wysłużoną walizką do tego dziwacznego domostwa, gdzie zwierzęcy odór mieszał się ze słonym morskim powietrzem i zapachem siedemnastu róż posadzonych w drewnianych donicach, i pocieszałam się myślą, że mogę przeżyć tu coś niezapomnianego, a w każdym razie nie mam nic do stracenia. Nie zdziw się, jeśli Harleigh zacznie kopać w ataku zazdrości, nigdy nie zapraszam przyjaciółek do tego domu, ostrzegł mnie Willie; odetchnęłam z ulgą, bo przynajmniej mogłam się nie obawiać, że boa dusiciel zaskoczy mnie zwinięty w kłębek wśród łazienkowych ręczników. Jednak dzieciak zaakceptował mnie od pierwszego wejrzenia, mój akcent kojarzył mu się z niezliczonymi latynoskimi służącymi, które zwykle po pierwszym sprzątaniu znikały przerażone. Kiedy stwierdził, że śpię w łóżku z jego ojcem, było już za późno, bo wtedy przyjechałam, żeby zostać na stałe. Tamtej nocy kochaliśmy się z Williem, pomimo że Harleigh wściekle kopał w drzwi, pies wył, a pozostali młodzi ludzie brali się za czuby. Sypialnia Williego była jedynym azylem w całym domu, przez okno widać było gwiazdy i resztki łodzi przy pomoście, co stwarzało wrażenie spokoju. Obok wielkiego łoża stał drewniany kufer, lampa i zegar, trochę dalej zestaw do słuchania muzyki. W szafie wisiały koszule i garnitury w dobrym gatunku, w łazience - o nieposzlakowanej czystości - znalazłam to samo angielskie mydło, jakiego używał mój dziadek. Powąchałam je z niedowierzaniem, tego zapachu lawendy z dodatkiem środków dezynfekcyj nych nie wdychałam od dwudziestu lat, a wtedy ten niezapomniany starzec popatrzył na mnie z lustra z szelmowskim uśmiechem. Jakże fascynująca jest obserwacja przedmiotów należących do mężczyzny, którego zaczyna się kochać, odkrywają one jego zwyczaje i sekrety. Dotknęłam białych prześcieradeł i spartańskiego pledu, spojrzałam na tytuły książek spiętrzonych na podłodze, pomyszkowałam wśród słoiczków w apteczce i oprócz środków przeciwko alergii i pastylek na robaki dla psa nie znalazłam żadnych innych specyfików, stwierdziłam, że jego ubrania nie są ani odrobinę przesiąknięte zapachem perfum czy tytoniu, i w ciągu paru minut wiedziałam już o nim bardzo dużo. Czułam się jak intruz w jego świecie, gdzie nie było śladu kobiet, wszystko tu było proste, praktyczne i męskie. Jednocześnie poczułam się pewnie. Ten surowy pokój zapraszał mnie, abym rozpoczęła od nowa z czystą kartą, bez Michaela, Wenezueli i balastu przeszłości. Willie oznaczał nowe życie w nowym języku, było to jak powtórne narodzenie, mogłam wymyślić sobie świeżą wersję mnie samej tylko dla tego mężczyzny. Usiadłam w nogach łóżka, byłam bardzo spokojna, jak czujne zwierzę wysunęłam antenki uwagi we wszystkich kierunkach, badając intuicją i pięcioma zmysłami sygnały dobiegające z obcej przestrzeni, rejestrowałam niewyczuwalne niemal znaki, każdą najmniejszą nawet informację, którą przesyłały mi ściany, meble, przedmioty. Wydawało mi się, że ten czysty pokój rekompensuje okropne wrażenie, jakie zrobił na mnie cały domu, zrozumiałam, że jakaś cząstka duszy Williego tęskni za porządkiem i wyrafinowaniem. Teraz, kiedy spędziliśmy ze sobą wiele lat, wszystko nosi moje piętno, ale nigdy nie zapomniałam, kim on był przedtem. Czasami zamykam oczy, koncentruję się i wracam myślą do tego pokoju, żeby zobaczyć Williego takim, jaki był przed moim przybyciem. Lubię wspominać zapach jego ciała, zanim go dotknęłam, zanim nasze zapachy pomieszały się i zamieniły w jeden. Ten krótki czas, który spędziłam sama w jego sypialni, kiedy on szamotał się z

Harleighem, zadecydował o wszystkim: w ciągu tych paru minut postanowiłam oddać się bez zastrzeżeń doznaniom nowej miłości. Choć jeszcze o tym nie wiedziałam, zaszła we mnie bardzo istotna zmiana. Od tamtego zagmatwanego okresu w Madrycie, przez dziewięć lat, broniłam się przed silniejszymi uczuciami. Porażka związku z trubadurem od czarodziejskiego fletu nauczyła mnie podstawowych zasad ostrożności. Oczywiście nie unikałam miłostek, ale aż do tej nocy spędzonej z Williem nie otworzyłam się tak, żeby dawać i brać bez żadnych oporów; zawsze jakaś część mnie miała się na baczności; nawet w momentach najbardziej intymnych i wyjątkowych, tych, które były inspiracją do scen erotycznych w moich powieściach, trzymałam serce na wodzy. Jeszcze nim Willie zamknął drzwi i zostaliśmy sami, nim objęliśmy się najpierw ostrożnie, a potem z nieoczekiwaną namiętnością, która spadła na nas jak piorun, już przeczuwałam, że to nie będzie przemijająca przygoda. Tej nocy kochaliśmy się spokojnie i powoli, poznając mapy i ścieżki naszych ciał, tak jakbyśmy na tę podróż mieli do dyspozycji cały czas świata, rozmawialiśmy cichutko w tej nie możliwej do połączenia mieszance hiszpańskiego i angielskiego, która od początku była naszym własnym esperanto, w chwilach odpoczynku od pieszczot opowiadaliśmy sobie fragmenty przeszłości, zupełnie głusi na kopanie do drzwi i ujadanie psa. Czasem zapadała cisza, bo pamiętam wyraźnie miłosne szepty, każde słowo, każde westchnienie. Przez wielkie okna przeciskał się wątły odblask świateł znad zatoki. Przyzwyczajona do wenezuelskich upałów, trzęsłam się z zimna w tym nieogrzewanym pokoju, pomimo kaszmirowej kamizelki Williego, która otulała mnie aż do kolan, tak jak jego ramiona i zapach angielskiego mydła. Przez lata obydwoje zebraliśmy sporo doświadczeń, które być może ułatwiły nam wzajemny rekonesans i pomogły rozwinąć instynkt, konieczny, by odgadywać pragnienia partnera, ale sądzę, że choćbyśmy kochali się nieporadnie jak młode szczenięta, i tak ta noc byłaby decydująca w życiu nas obojga. Co w niej było nowego dla Williego i dla mnie? Nie wiem, ale lubię wyobrażać sobie, że byliśmy stworzeni po to, żeby się spotkać, poznać i pokochać. A może nowością było to, że obydwojgiem kierowały równocześnie dwa jednakowo silne nurty: czułości i pożądania. Nie myślałam o własnym zaspokojeniu, moje ciało nie szamotało się w trwożnym oczekiwaniu na orgazm, kierowała mną spokojna ufność, że wszystko idzie dobrze. Ten moment przyszedł nagle i zaskoczył mnie z oczami pełnymi łez, leżałam potem odprężona i pieściłam go pełna wdzięczności i wewnętrznej ciszy. Pragnęłam pozostać przy nim, nie bałam się zmiany środowiska i kraju ani tego, co powiedzą dzieci; czułam, że ta miłość jest w stanie nas odrodzić, zwrócić nam część naszej niewinności, oczyścić przeszłość, oświetlić ciemne fragmenty z naszego życia. Potem usnęliśmy w plątaninie ramion i nóg, głębokim snem, tak jakbyśmy byli ze sobą od początku świata, i tak jak od tamtej pory śpimy każdej nocy. Mój samolot do Caracas wylatywał bardzo wcześnie, kiedy zadzwonił budzik, było jeszcze ciemno. Brałam prysznic niezbyt przytomna ze zmęczenia i niezapomnianych przeżyć, a Willie w tym czasie przygotował smolistą kawę, która miała tę dobrą stronę, że przywróciła mnie rzeczywistości. Pożegnałam się z jego pokojem, który przez krótki czas był dla mnie świątynią, mając dziwne przeczucie, że wkrótce się zobaczymy. Po drodze na lotnisko, przy pierwszych promieniach wschodzącego słońca, Willie napomknął z niewytłumaczalną nieśmiałością, że mu się podobam. - To niewiele znaczy. Muszę wiedzieć, czy to, co zdarzyło się dzisiejszej nocy jest wymysłem mojego zaćmionego umysłu, czy też naprawdę mnie kochasz i mamy wobec siebie pewne zobowiązania. Był tak zaskoczony, że musiał zjechać z autostrady i zatrzymać samochód; nie wiedziałam, że słowa”zobowiązanie” nigdy nie wymawia się w obecności nieżonatego Amerykanina.

- Dopiero co się poznaliśmy, a ty mieszkasz na innym kontynencie! - Czy to odległość tak cię przeraża? - Przyjadę do Wenezueli w grudniu i wtedy porozmawiamy! - Jest październik, w grudniu mogę już nie żyć. - Jesteś chora? - Nie, ale nigdy nie wiadomo. Posłuchaj, Willie, nie mam czasu na czekanie. Powiedz mi teraz, czy możemy dać tej miłości szansę, czy lepiej zapomnieć o całej sprawie. Blady, znowu zapuścił motor i już do końca jechaliśmy w milczeniu. Przy pożegnaniu pocałował mnie ostrożnie i powtórzył, że odwiedzi mnie w czasie ferii świątecznych pod koniec roku. Gdy samolot oderwał się od ziemi, dokonywałam poważnych wysiłków, żeby go zapomnieć, ale najwidoczniej mi to nie wyszło, bo kiedy wylądowałam w Caracas, Nicolas zaraz zauważył zmianę. - Co ci jest, mamo? Jesteś jakaś dziwna... - Jestem zmęczona, synku, podróżuję od dwóch miesięcy, muszę odpocząć, zmienić ubranie i obciąć włosy. - Myślę, że to nie tylko zmęczenie, Być może jestem zakochana... - W twoim wieku? W kim? - zapytał, wybuchając śmiechem. Nie byłam pewna jak Willie ma na nazwisko, ale miałam numer jego telefonu i adres i za radą mojego syna, który uważał, że powinnam pojechać na tydzień do Kalifornii, żeby wybić sobie tego Jankesa z głowy, wysłałam mu specjalną pocztą kontrakt na dwie kolumny, na jednej wyszczególniłam moje wymagania, a na drugiej to, co gotowa byłam oferować w zamian we wspólnym związku. Pierwsza kolumna była o wiele dłuższa od drugiej i niektóre z jej punktów miały znaczenie zasadnicze, jak na przykład wierność, bo doświadczenie nauczyło mnie, że jej brak rujnuje miłość i bardzo męczy, a inne miały charakter mniej poważny, jak ten, że rezerwuję sobie prawo urządzenia naszego mieszkania według mojego gustu. Kontrakt opierał się na działaniu w dobrej wierze; żadne z nas nie będzie celowo raniło drugiego, jeśli coś takiego się zdarzy, będzie to wynikiem pomyłki, a nic złośliwości. Willie tak był ubawiony tym dokumentem, że zapomniał o swojej adwokackiej ostrożności, podpisał papier i ciągnąc dobrą zabawę, odesłał mi go z powrotem. Wtedy wcisnąłam do torby trochę ubrania i fetysze, z którymi nigdy się nie rozstaję, i poprosiłam syna, żeby odwiózł mnie na lotnisko. Niedługo się zobaczymy, mamo, za parę dni wrócisz jak niepyszna, pożegnał mnie kpiąco. Paula, która robiła dyplom z pedagogiki w Wirginii, przekazała mi przez telefon swoje wątpliwości na temat tej eskapady. - Znam cię, staruszko, wpakujesz się w straszliwe kłopoty. Złudzenia nie prysną w ciągu tygodnia, jak sądzi Nicolas. Jeśli jedziesz do tego faceta, to znaczy, że masz zamiar z nim zostać; pamiętaj, że jeśli to zrobisz, jesteś ugotowana, bo będziesz musiała dźwigać wszystkie jego problemy - powiedziała,

ale już było za późno na rozsądne ostrzeżenia. Pierwszy okres był koszmarny. Do tej pory uważałam Stany Zjednoczone za swojego osobistego wroga z powodu ich katastrofalnej polityki w Ameryce Łacińskiej i udziału w zamachu stanu w Chile. Miałam mieszkać w tym imperium więc musiałam objechać je z góry na dół, żeby poznać kraj i nauczyć się go kochać. Języka angielskiego nie używałam od ponad dwudziestu lat i zaledwie potrafiłam rozszyfrować menu w restauracji, nie rozumiałam wiadomości w telewizji, a tym bardziej dzieci Williego. Pierwszy raz, kiedy poszliśmy do kina i znalazłam się w ciemnej sali obok kochanka w koszuli w kratę, w kowbojskich butach, z torbą prażonej kukurydzy i litrową butelką wody sodowej na kolanach, a na ekranie jakiś pomyleniec rozszarpywał piersi młodej dziewczyny hakiem do kruszenia lodu, pomyślałam, że jestem u kresu wytrzymałości. Tej nocy zadzwoniłam do Pauli, z którą często rozmawiałyśmy przez telefon, ale ona zamiast powtórzyć mi swoje ostrzeżenie, przypomniała o głębokich uczuciach, jakie łączyły mnie z Williem od samego początku, i poradziła nie tracić energii na rzeczy nieistotne i skoncentrować się na prawdziwych problemach. W rzeczywistości istniały problemy dużo ważniejsze niż kowbojskie buty i torba prażonej kukurydzy, które musiałam rozwiązać, począwszy od zaakceptowania faktu, że szokujący mnie ludzie wchodzą hurmem w moje życie, po konieczność dostosowania się do stylu i rytmu Williego, który nie po to przeżył osiem lat w samotności, żeby teraz jakaś baba trzymała go pod pantoflem. Zaczęłam od kupienia nowej pościeli i spalenia starej na ognisku na patio, ta symboliczna ceremonia miała zaszczepić w umyśle Williego ideę monogamii. Co ta kobieta robi? - zapytał Jason podduszony dymem. Nie przejmuj się, to muszą być zwyczaje aborygenów w jej kraju, uspokoił go Harleigh. Natychmiast rzuciłam się do sprzątania i czyszczenia domu z takim zapałem, że w chwili nieuwagi wyrzuciłam do śmieci wszystkie narzędzia. Willie zagotował się z wściekłości jak wulkan i był o krok od wybuchu, ale przypomniał sobie pierwszy punkt naszego kontraktu, że nie było w tym mojej złośliwości, tylko omyłka. Moja szczotka wymiotła również stare ozdoby choinkowe, kolekcję szklanych figurek, fotografie długonogich kochanek i cztery pudła pistoletów, karabinów maszynowych, dział przeciwlotniczych i armat należących do Harleigha, które zostały zastąpione książkami i zabawkami dydaktycznymi. Śnięte ryby wylądowały w kanalizacji, a szczury zostały wypuszczone z klatki. Tak czy inaczej te zwierzęta prowadziły nędzną egzystencję, nie mając nic innego do roboty jak wzajemne obgryzanie sobie ogonów. Wytłumaczyłam dziecku, że nieszczęsne gryzonie znajdą sobie bardziej godne zajęcia w okolicznych ogrodach, ale po trzech dniach usłyszeliśmy słabe drapanie do drzwi i zobaczyliśmy w progu jednego z nich z poszarpanym brzuchem, spoglądał na nas rozgorączkowanymi oczami i błagał, żebyśmy go wpuścili, popiskując jak w agonii. Willie wniósł szczura na rękach do domu i w ciągu najbliższych tygodni spaliśmy razem z nim w pokoju kurując go maścią gojącą i antybiotykami, aż wrócił do zdrowia. Wobec tych wszystkich zmian Bułgar wyprowadził się w poszukiwaniu spokojniejszego lokalu, a starszy syn z narzeczoną ukradli ojcu samochód i też się zmyli. Jason, który przez cały ostatni rok sypiał w dzień, a urzędował w nocy, nie miał teraz wyjścia: zaczął wstawać rano, brał prysznic, sprzątał pokój i wychodził rad nie rad do szkoły. Tylko Harleigh chętnie zaakceptował moją obecność, bo po raz pierwszy czuł się pewnie i miał towarzystwo; był z tego tak zadowolony, że z czasem wybaczył mi, że pozbawiłam go menażerii i całego arsenału wojennego. Do tej pory nikt nie określał mu żadnych granic, zachowywał się jak mały dzikus gotów rozbijać pięściami szyby w przystępie buntu. W sercu miał puste miejsce, tak głębokie, że w zamian za trochę czułości i radości, zapełniających ową pustkę, gotów był zaakceptować tę cudzoziemską macochę, która przewróciła mu dom do góry nogami i odebrała sporą część ojcowskiej troskliwości. Ponad czteroletnie doświadczenie w pracy z

trudnymi dziećmi, które wyniosłam ze szkoły w Caracas, nie na wiele się zdało w przypadku Harleigha, jego problemy załamałyby największego speca, a jego dokuczliwość - świętego, ale na szczęście łączyło nas żartobliwe koleżeństwo, dość podobne do czułości, które pomagało nam znosić się wzajemnie. - Nie mam obowiązku cię kochać - powiedział z wyzywającą miną po tygodniu znajomości, kiedy już było jasne, że nie będzie łatwo się ode mnie uwolnić. - Ja też nie. Możemy się trochę postarać i spróbować się polubić albo możemy mieszkać obok i traktować się uprzejmie, co wolisz? - Spróbujmy się polubić. - Dobrze, a jeśli nam się nie uda, zostaje nam jeszcze szacunek. Chłopiec dotrzymał słowa. Przez te lata wystawiał na próbę moje nerwy z niezłomnym uporem, ale też przychodził do mojego łóżka, żebym mu czytała bajki, dedykował mi swoje najlepsze obrazki i nawet w naj dzikszych atakach szału nie naruszał umowy o wzajemnym szacunku. Wszedł do mojego życia jako kolejny syn, tak samo jak Jason. Teraz obaj są już prawdziwymi mężczyznami, jeden studiuje na uniwersytecie, a drugi przezwyciężył urazy z dzieciństwa i kończy szkołę. Jeszcze teraz muszę z nimi wojować, żeby wynieśli śmieci albo posłali po sobie łóżka, ale jesteśmy dobrymi przyjaciółmi i potrafimy śmiać się z naszych dawnych potwornych utarczek. A kiedyś bywały takie dni, że zżerał mnie strach przed rozpoczęciem następnej walki, albo czułam się tak zmęczona, że szukałam pretekstów, żeby nie wracać do domu. W takich chwilach przypominałam sobie powiedzonko wujka Ramona:”Pamiętaj, że inni boją się bardziej od ciebie”, i wracałam w jarzmo. Przegrałam z nimi wszystkie bitwy, ale jakimś cudem wygrałam wojnę. Jeszcze nie urządziłam się w Stanach na dobre, kiedy na Uniwersytecie Kalifornijskim dostałam kontrakt na prowadzenie zajęć ze sztuki narracji z grupą młodych kandydatów na pisarzy. Jak można kogoś nauczyć sztuki opowiadania? Paula przez telefon zdradziła mi klucz: powiedz im, żeby napisali złą książkę, to jest łatwe, każdy to potrafi, poradziła mi kpiąco. I tak zrobiliśmy, każdy ze studentów zapomniał o swoim ukrytym marzeniu napisania Wielkiej Powieści Amerykańskiej i z entuzjazmem zabrał się do bezstresowego pisania. Po drodze te próby były omawiane, poprawiane, skracane i szlifowane, było wiele dyskusji i dużo śmiechu, aż w końcu wszyscy przedstawili swoje propozycje, z których jedna została wkrótce opublikowana z wielkim rozgłosem przez ważne nowojorskie wydawnictwo. Od tej pory kiedy nachodzą mnie wątpliwości, powtarzam sobie, że piszę złą powieść i panika ustępuje. Przeniosłam stół do pokoju Williego i tam, przyoknie, pisałam na bloku żółtego papieru w linie, takiego samego, na jakim notuję teraz moje wspomnienia. Tamtego roku w Stanach, w wolnych chwilach mojego pełnego wstrząsów życia, kiedy prowadziłam zajęcia, sprawdzałam prace studentów, jeździłam na uniwersytet w Berkeley, zajmowałam się domem i problemami Harleigha, napisałam, sama nie wiem kiedy, sporo opowieści w karaibskim stylu, które zostały wydrukowane pod tytułem Opowieści Ewy Luny. Były to podarunki przesłane mi z innych wymiarów, każdą z nich dostałam jak dostaje się jabłko, gotową od pierwszego do ostatniego zdania, tak samo jak wtedy w Caracas, kiedy w korku ulicznym napisałam Dos Palabras. Powieść jest projektem obliczonym na długi dystans, w którym przede wszystkim liczy się odporność i dyscyplina, przypomina to wyszywanie skomplikowanego kobierca nićmi o wielu kolorach, pracuje się po lewej

stronie, cierpliwie, ścieg za ściegiem, uważając na każdy szczegół, żeby nie zostawały widoczne węzełki, haftuje się niewyraźny motyw, który można docenić dopiero na końcu, kiedy wkłujemy ostatnie oczko i odwrócimy kobierzec na prawą stronę, żeby zobaczyć zakończoną pracę. Jeśli ma się trochę szczęścia, wdzięczny efekt zatuszuje błędy i niezdarną robotę. Natomiast w opowiadaniu wszystko widać, niczego nie może być ani za dużo, ani za mało, przestrzeń jest ograniczona, a czas krótki, jeśli wprowadzi się za dużo poprawek, zatraca się ten powiew świeżego powietrza, którego czytelnik potrzebuje, żeby wzbić się do lotu. To tak jak strzelanie z łuku, potrzeba do tego instynktu, rutyny i precyzji dobrego łucznika, siły, żeby napiąć łuk, dobrego oka, żeby obliczyć dystans, a także szybkości i szczęścia, żeby trafić. Powieść wymaga pracy, opowiadanie - natchnienia; dla mnie opowiadanie to rodzaj tak trudny jak poezja, nie sądzę, żebym próbowała do niego wrócić, chyba że - jak Opowieści Ewy Luny - po prostu spadnie mi z nieba. Kolejny raz stwierdziłam, że czas spędzony sam na sam z pisaniem jest moim magicznym czasem, godziną czarów, jedynym ratunkiem, kiedy wszystko dookoła grozi zawaleniem. Ostatnie opowiadanie z tego zbioru, Jesteśmy stworzeni z gliny, oparte jest na tragedii, która wydarzyła się w 1985 roku w Kolumbii, kiedy gwałtowny wybuch wulkanu Nevado del Ruiz wywołał lawinę roztopionego śniegu, a ta, zsuwając się po zboczu góry, pogrzebała całą wioskę Zginęło tysiące ludzi, ale świat pamięta tę katastrofę zwłaszcza poprzez los Omairy Sanchez, trzynastoletniej dziewczynki, która została uwięziona w błocie. Przez trzy dni umierała ze straszliwą powolnością na oczach fotografów, dziennikarzy i kamerzystów telewizyjnych, którzy zlecieli się tam helikopterami. Jej oczy widziane na ekranie prześladowały mnie od tamtej pory. Jeszcze do dziś mam na biurku jej zdjęcie, nieraz długo się w nie wpatrywałam próbując zrozumieć sens jej męczeństwa. Trzy lata później w Kalifornii spróbowałam odżegnać koszmar poprzez opisanie całej historii, chciałam oddać cierpienia tego nieszczęsnego dziecka pogrzebanego za życia, ale w trakcie pisania zaczęłam zdawać sobie sprawę, że nie to jest sednem opowiadania. Jeszcze raz to przemyślałam, a może opowiedzieć zdarzenia z punktu widzenia uczuć człowieka, który towarzyszy dziewczynce w ciągu tych trzech dni? Kiedy skończyłam tę drugą wersję, zrozumiałam, że też nie o to chodzi. Prawdziwa historia dzieje się w kobiecie - a tą kobietą jestem ja sama - która obserwuje na ekranie mężczyznę towarzyszącego dziewczynce. To historia moich własnych przeżyć i nieuniknionego wpływu, jaki miała na mnie obecność przy agonii tej ludzkiej istoty. Kiedy opowiadania wyszły drukiem, sądziłam, że spełniłam swój obowiązek wobec Omairy, ale wkrótce okazało się, że niezupełnie, ona jest upartym aniołem i nie pozwoli mi o sobie zapomnieć. Kiedy Paula zapadła w śpiączkę i zobaczyłam ją uwięzioną w łóżku, nieruchomą, umierającą powoli, podczas gdy my wszyscy przyglądaliśmy się temu bezradnie, pojawiła się w mej pamięci twarz Omairy Sanchez. Moja córka została uwięziona w swoim własnym ciele jak tamta dziewczyna w błocie. Dopiero niedawno zrozumiałam, dlaczego myślałam o niej tyle lat, i w końcu mogłam rozszyfrować przesłanie zawarte w jej pełnych napięcia czarnych oczach: cierpliwość, odwaga, rezygnacja, godność wobec śmierci. Jeśli o czymś piszę, boję się, że się wydarzy, jeśli kogoś kocham nadmiernie, boję się, że go stracę; a jednak nie mogę przestać pisać ani kochać... Jako że niszczycielska furia mojej miotły nie była w stanie dać sobie rady z wszechwładnym chaosem, przekonałam Williego, że łatwiej zmienić mieszkanie, niż tamto wysprzątać, i w ten oto sposób przenieśliśmy się do domu duchów, w którym mieszkamy obecnie. W tym samym roku Paula poznała Ernesta i na jakiś czas zamieszkali razem w Virginii, i tylko Nicolas, samotny w ogromnym mieszkaniu w Caracas, miał do nas żal, że go porzuciłyśmy. Ale już niedługo w jego życiu pojawiła

się Celia, odsłoniła mu parę tajemnic i w euforii świeżo odkrytej miłości siostra i matka zeszły na dalszy plan. Uczyliśmy się przez telefon w skomplikowanych rozmowach trzyliniowych, żeby opowiedzieć sobie najnowsze wydarzenia i komentować z przejęciem ten niezwykły zbieg okoliczności, że wszyscy troje zakochaliśmy się w tym samym czasie. Paula czekała, aż skończy studia, żeby wyjechać z Ernestem do Hiszpanii i tam zacząć nowy etap życia. Nicolas wyjaśnił nam, że jego narzeczona należy do najbardziej reakcyjnego sektora kościoła katolickiego i nie ma mowy, żeby mieszkała z nim pod jednym dachem bez ślubu, więc mają zamiar wziąć go jak najprędzej. Nie mogłyśmy zrozumieć, co miał wspólnego z dziewczyną o takich poglądach, więc wyjaśnił nam bardzo oględnie, że w Celii wszystko poza tym jest fantastyczne i że jeśli nie będziemy wywierać na nią nacisku, z pewnością odejdzie od swego religijnego fanatyzmu. I znowu czas przyznał mu rację. Mój syn ma swoją nieustępliwą strategię, stoi twardo na swoim stanowisku, odpuszcza trochę i czeka, unikając niepotrzebnych konfrontacji. Na dłuższą metę zwycięża na skutek zmęczenia przeciwnika. Kiedy miał cztery lata i próbowałam nauczyć go słania łóżka, powiedział mi w swoim dziecięcym języku, że może w domu robić wszystko, ale łóżka słać nie będzie. I nie było siły, żeby go zmusić, najpierw przekupił Paulę, a potem ubłagał Granny, która ukradkiem wchodziła przez okno i wyręczała go w tej czynności, aż ją kiedyś przyłapałam i miałyśmy z tego powodu jedyną kłótnię w życiu. Myślałam, że upór Nicolasa nie będzie wieczny, ale skończył dwadzieścia dwa lata i śpi na ziemi razem z psami jak żebrak. Teraz, kiedy ma narzeczoną, problem łóżka przestaje być w mojej gestii. Nicolas, oprócz poznawania sekretów miłości z Celią i studiowania informatyki na uniwersytecie, skończył kursy samoobrony kung-fu i karate, bo lumpy z Caracas upatrzyły sobie jego dom i włamywały się, żeby go okraść w biały dzień, prawdopodobnie za aprobatą policji. Matka, mimo że za pośrednictwem naszej nieustającej korespondencji była poinformowana o szczegółach mojej amerykańskiej przygody, kiedy przyjechała do mnie z wizytą, i tak była zaskoczona. Żeby zrobić na niej jak najlepsze wrażenie, wykrochmaliłam obrusy, kwiatami w donicach pozasłaniałam plamy po psie, wymogłam na Harleighu przysięgę, że będzie się zachowywał jak człowiek, a na jego ojcu, że nie będzie przy niej używał hiszpańskich przekleństw. Willie nie tylko wyszlifował swoje słownictwo, ale zdjął kowbojskie buty i poszedł do dermatologa, żeby mu laserem wywabił tatuaż na ręce, zostawił sobie tylko czaszkę na ramieniu, bo tam nikt poza mną jej nie ogląda. Matka pierwsza wypowiedziała słowo małżeństwo, tak samo, jak wiele lat temu, kiedy chodziłam z Michaelem. Jak długo masz zamiar być jego kochanką? Jeśli chcesz żyć w tym bałaganie, przynajmniej wyjdź za mąż, ludzie przestaną gadać, a ty dostaniesz jakąś uczciwą wizę. A może myślisz zostać tu nielegalnie na zawsze? - zapytała tym swoim tonem, który tak dobrze znam. Sugestia ta wywołała wybuch radości u Harleigha, który już przywykł do mojej obecności, i wpędziła w panikę Williego, który miał za sobą dwa rozwody i cały łańcuszek nieudanych miłości. Poprosił o trochę czasu, żeby to przemyśleć, co wydało mi się rozsądne, więc dałam mu na zastanowienie dwadzieścia cztery godziny i zagroziłam wyjazdem do Wenezueli. Pobraliśmy się. W tym czasie w Chile moi rodzice przygotowywali się do wzięcia udziału w referendum, które miało zadecydować o losach dyktatury. Jeden z paragrafów konstytucji, przyjętej przez Pinocheta dla zalegalizowania jego funkcji prezydenta, przewidywał, że w 1988 roku zostaną przeprowadzone konsultacje z narodem i że od nich będą zależały jego dalsze rządy; gdyby naród nie wyraził swego poparcia, w następnym roku miały być zorganizowane demokratyczne wybory. Generał nawet sobie nie wyobrażał, że może zostać pokonany w swojej własnej grze. Wojskowi, szykujący się na wieczne pozostanie przy władzy, nie przewidzieli, że pomimo modernizacji i rozwoju gospodarczego, w ostatnich latach wzrosło niezadowolenie i naród, który dostał twardą lekcję, potrafi się

zorganizować. Pinochet przygotował pod swoją batutą zmasowaną kampanię wyborczą, natomiast opozycja dostała w telewizji tylko piętnaście minut o godzinie jedenastej w nocy, gdyż - jak przypuszczano - wtedy wszyscy już smacznie śpią. Na chwilę przed jedenastą zaczynały dzwonić trzy miliony budzików i Chilijczycy otrząsali się ze snu, żeby obejrzeć ten telewizyjny kwadrans, w którym pomysłowość opozycji wzniosła się na wyżyny genialności. Kampania na NIE to była młodość, humor, duch pojednania i nadziei. Kampania na TAK to był poroniony pomysł eksploatujący hymny wojskowe, groźby, przemówienia generała otoczonego patriotycznymi emblematami, kawałki starych filmów dokumentalnych, które pokazywały kolejki za czasów Frontu Jedności Ludowej. Jeśli byli jeszcze jacyś niezdecydowani, iskra dowcipu na NIE zwyciężyła ciężką bzdurę na TAK i Pinochet przegrał w referendum. Tamtego roku wylądowałam razem w Williem w Santiago po trzynastu latach nieobecności; był wspaniały wiosenny dzień. Natychmiast otoczyła mnie grupa karabinierów i znowu poczułam ukłucie strachu, ale szybko zrozumiałam ze zdumieniem, że nie zjawili się tu po to, żeby zabrać mnie do więzienia, tylko żeby bronić przed naporem niewielkiego tłumu, który mnie witał skandując moje imię! Pomyślałam, że pomylono mnie z moją stryjeczną siostrą, Isabel, córką prezydenta Allende, ale wiele osób podeszło do mnie z egzemplarzami moich książek prosząc o autografy. Moja pierwsza powieść przechytrzyła cenzurę i krążyła w odbitkach ksero z rąk do rąk, aż doczekała się oficjalnego wejścia do księgarń, budząc zainteresowanie życzliwych mi czytelników, którzy być może przeczytali ją wyłącznie z ducha przekory. Później się dowiedziałam, że pewien dziennikarz, mój przyjaciel, podał wiadomość o moim przyjeździe przez radio i planowana anonimowa wizyta zmieniła się w wydarzenie. Jednocześnie dla żartu opublikował informację, że wyszłam za mąż za amerykańskiego milionera z Teksasu, właściciela szybów naftowych, czym zdobyłam prestiż, którego nigdy nie dałaby mi literatura. Nie potrafię opisać wzruszenia, jakie przeżywałam, kiedy samolot szybował nad majestatycznymi szczytami kordyliery Andów i kiedy znowu stanęłam na ojczystej ziemi wdychając ciepłe powietrze znad doliny, kiedy słuchałam naszego rodzimego akcentu i powitania w sekcji imigracji na lotnisku, wygłoszonego uroczystym tonem, tak typowym dla wyższych urzędników chilijskich, które brzmiało niemal jak ostrzeżenie. Kiedy nas kontrolowano, kolana się pode mną ugięły i Willie musiał mnie podtrzymać, a potem zobaczyłam rodziców i babcię Hildę z wyciągniętymi ku nam ramionami. Ten powrót do ojczyzny jest idealną metaforą mojego życia. Uciekłam przerażona i samotna w zamglony zimowy wieczór, a wróciłam triumfująca, u boku męża, w cudowny, ciepły poranek. Moje życie pełne jest kontrastów, nauczyłam się widzieć obie strony medalu. W momentach największych sukcesów nie zapominam, że po drodze czyhają na mnie chwile pełne bólu, a kiedy jestem pogrążona w nieszczęściu, czekam na słońce, które wkrótce zaświeci. W tej pierwszej podróży spotkałam się z przyjęciem życzliwym, ale nieśmiałym, bo dyktatura jeszcze trzymała się mocno. Pojechałam na Isla Negra, odwiedzić dom Pabla Nerudy, od wielu lat opuszczony, gdzie duch starego poety do tej pory przesiaduje obrócony twarzą do morza i pisze nieśmiertelne wiersze, a wiatr potrąca wielki dzwon przywołując mewy. Na drewnianym płocie, który otacza posiadłość, są setki napisów, jedne wykaligrafowane ołówkiem, na śladach dawniejszych liter, już wyblakłych w kapryśnym klimacie, inne wydrapane scyzorykiem w drewnie przeżartym morską solą. T o przesłania nadziei skierowane do wieszcza, który wciąż żyje w sercach swojego narodu. Spotkałam się z przyjaciółkami i z Francisco, który w ciągu tych trzynastu lat niewiele się zmienił. Poszliśmy razem na Wzgórze San Cristóbal obejrzeć świat z góry i przypomnieć sobie czasy, kiedy wspinaliśmy się tam, żeby uciec przed brutalną codziennością i karmić się miłością tak czystą, że nigdy nie odważyliśmy się ubrać jej w słowa. Odwiedziłam Michaela, który ożenił się i został dziadkiem w nowej rodzinie, mieszkał w domu zbudowanym przez swojego ojca i prowadził dokładnie takie życie, jakie zaplanował sobie w

młodości, tak jakby przeżyte straty, zdrady, wygnanie i inne nieszczęścia były dla niego tylko marginesem w doskonałej organizacji własnego losu. Przyjął mnie serdecznie, przeszliśmy się ulicami naszej dawnej dzielnicy i zadzwoniliśmy do drzwi domku, gdzie urodzili się Paula i Nicolas; był taki niepozorny ze swoją słomianą peruką i czereśnią zaglądającą do okna. Drzwi otworzyła nam uśmiechnięta kobieta, wysłuchała życzliwie sentymentalnych motywów naszej wizyty, bez wahania pozwoliła nam wejść i obejrzeć wszystkie kąty. Na ziemi leżały porozrzucane zabawki innych dzieci, a na ścianach wisiały zdjęcia innych twarzy, ale w powietrzu jeszcze żyły nasze wspomnienia. Wszystko wydawało się mniejsze i miało tę delikatną patynę w kolorze sepii, która pokrywa całkiem niemal zapomniane obrazy z przeszłości. Pożegnałam się z Michaelem na ulicy i jak tylko straciłam go z oczu, zaczęłam spazmatycznie płakać. Płakałam z żalu za tymi idealnymi czasami pierwszej młodości, kiedy szczerze się kochaliśmy i myśleliśmy, że tak będzie zawsze, kiedy dzieci były małe i wierzyliśmy, że jesteśmy w stanie ochronić je przed wszelkim złem. Co się z nami stało? Być może jesteśmy na świecie po to, żeby szukać miłości, znaleźć ją i stracić, i tak raz za razem. Z każdą miłością rodzimy się na nowo, a kiedy miłość się kończy, otwiera się w nas nowa rana. Pełno na mnie blizn i jestem z tego dumna. W następnym roku wróciłam do Chile, żeby wziąć udział w pierwszych wyborach od czasu wojskowego zamachu stanu. Po przegranym referendum Pinochet, schwytany w sieci własnej konstytucji, musiał ogłosić wybory. Stanął do nich z arogancją zwycięzcy, nie przypuszczając ani przez chwilę, że opozycja mogłaby go obalić, gdyż liczył na monolityczną jedność sił zbrojnych, poparcie najsilniejszego sektora gospodarczego, korzystny efekt milionów wydanych na kampanię propagandową i właściwy wielu ludziom strach przed wolnością. Na jego rzecz działał również długi ciąg nieprzejednanych kłótni pomiędzy partiami politycznymi i przeszłość tak obciążona urazami i zaległymi porachunkami, że konsensus był prawie niemożliwy; a jednak sprzeciw wobec dyktatury przeważył różnice ideologiczne i w 1989 roku partie opozycyjne doszły do porozumienia, ich kandydat wygrał wybory i został pierwszym legalnym prezydentem po Salvadorze Allende. Pinochet musiał oddać szarfę i fotel prezydencki i ustąpić pola, ale nie wycofał się całkowicie, jego szpada wciąż wisiała nad głowami Chilijczyków. Kraj obudził się z szesnastoletniego letargu i zrobił parę kroków w kierunku demokracji okresu przejściowego, w którym generał Pinochet pełnić miał funkcję naczelnego wodza sił zbrojnych jeszcze przez osiem lat, część Kongresu i cały Sąd Najwyższy pochodziły z jego nominacji, a struktury wojskowe i gospodarcze pozostawały nietknięte. Popełnione zbrodnie miały zostać bezkarne, ich sprawców chroniła ustawa o amnestii, którą sami dla siebie uchwalili. Nie pozwolę, żeby moim żołnierzom spadł choćby włos z głowy, zagroził Pinochet, i kraj przyjął jego warunki w milczeniu, bojąc się nowego zamachu. Ofiary represji, rodzina Maureira i tysiące innych musieli stłumić swój ból i nadal czekać. Być może sprawiedliwość i prawda pomogłyby zabliźnić się głębokim chilijskim ranom, ale pycha wojskowych stanęła temu na przeszkodzie. Demokracja musiała posuwać się niczym krab, wolno i ostrożnie. Paula znowu przyszła do mnie wczoraj w nocy, poczułam, jak wchodzi do pokoju swoim lekkim krokiem, w nocnej koszuli i w kapciach, z tym urzekającym wdziękiem, taka, jaka była, zanim choroba tak okrutnie się z nią obeszła; zbliżyła się do mojego łóżka, usiadła mi w nogach i zaczęła mówić tym tonem, jakim zwykle opowiadała mi o swoich sprawach. Posłuchaj, mamo, obudź się, nie chcę, żebyś myślała, że to sen. Przychodzę prosić cię o pomoc... chcę umrzeć i nie mogę. Widzę przed sobą drogę pełną światła, ale nie mogę dać ostatecznego kroku, jestem uwięziona. W łóżku zostało tylko moje umęczone ciało, rozpadające się z każdym dniem, usycham z pragnienia i krzyczę,

że pragnę spokoju, ale nikt mnie nie słucha. Jestem bardzo zmęczona. Po co to wszystko? Ty, która przez całe życie opowiadasz o przyjaznych duchach, zapytaj je, jaka jest moja misja, co mam robić. Przypuszczam, że nie ma się czego obawiać, śmierć jest tylko początkiem, jak narodziny; żałuję, że nie mogę zachować pamięci, ale i tak już się od niej stopniowo uwalniałam, kiedy odejdę - odejdę naga. Zabiorę ze sobą jedynie wspomnienie tych, których kochałam, zawsze w jakiś sposób będę z tobą związana, mamo. Pamiętasz ostatnie słowa, jakie zdołałam wyszeptać, zanim zapadła ta długa noc? Kocham cię, mamo - powiedziałam do ciebie. Powtarzam ci to teraz i będę powtarzała we śnie każdej nocy do końca twojego życia. Trochę tylko powstrzymuje mnie myśl, że odejdę sama, z tobą za rękę byłoby mi łatwiej przejść na drugą stronę, nieskończona samotność śmierci napełnia mnie lękiem. Pomóż mi jeszcze raz, mamo. Walczyłaś jak lwica, żeby mnie ratować, ale rzeczywistość cię pokonała, już nic nie można zrobić, poddaj się, zostaw lekarzy, znachorów i modły, bo nic nie przywróci mi zdrowia, nie zdarzy się żaden cud, nikt nie może zmienić mego przeznaczenia, a ja sama też tego nie chcę, skończył się mój czas i przyszła pora, żeby się pożegnać. Wszyscy w rodzinie to rozumieją prócz ciebie, oni pragną dla mnie wyzwolenia, ty jedna nie możesz pogodzić się z tym, że już nigdy nie będę taka jak przedtem. Spójrz na moje zrujnowane ciało, pomyśl o mojej duszy, która próbuje wyplątać się ze straszliwych więzów, które ją pętają. Ach, staruszko, to staje się już zbyt trudne dla mnie, i myślę, że dla ciebie również... Co możemy zrobić? W Chile dziadkowie modlą się za mnie, mój ojciec trzyma się uporczywie romantycznych wspomnień o swojej zjawiskowej córce, a na drugim końcu kraju Ernesto pogrąża się w morzu niepewności, jeszcze nie rozumie, że stracił mnie na zawsze. Tak naprawdę jest już wdowcem, ale nie może mnie opłakiwać ani pokochać innej kobiety, dopóki moje ciało oddycha w twoim domu. W tym krótkim czasie, który spędziliśmy razem, byliśmy bardzo szczęśliwi, zostawiam mu tyle pięknych wspomnień, że nie starczy mu lat, żeby je wyczerpać, powiedz, że go nie opuszczę, nigdy nie będzie sam, będę jego aniołem stróżem, tak samo jak twoim. Także te dwadzieścia osiem lat, które spędziłam razem z tobą, były bardzo szczęśliwe, nie dręcz się, że coś było nie tak, że powinnaś była postąpić inaczej, nie myśl o pomyłkach i błędach... nie zaprzątaj sobie tym głowy! Po mojej śmierci będziemy się ze sobą kontaktować, tak jak ty kontaktujesz się z dziadkami i z Granny, będziesz mnie nosiła w sobie i zawsze czuła moją obecność, przyjdę, kiedy mnie zawołasz, nasz kontakt będzie łatwiejszy, kiedy zniknie ci sprzed oczu moje nieszczęsne chore ciało i potrafisz spojrzeć na mnie na nowo, tak jak za najlepszych czasów. Pamiętasz, jak tańczyłyśmy paso doble na ulicach Toledo, przeskakując kałuże i zaśmiewając się w deszczu pod czarnym parasolem? A te twarze przerażonych Japończyków, którzy robili nam zdjęcia? Dwie przyjaciółki, dwie radosne kobiety, nie przejmujące się ulewą... chcę, żebyś od tej pory pamiętała mnie właśnie taką. O tak... miałam dobre życie... Jak trudno jest oderwać się od świata! Ale nie jestem w stanie wieść tej nędznej egzystencji jeszcze przez siedem lat, jak sądzi doktor Shima; mój brat o tym wie i tylko on ma wystarczająco dużo odwagi, żeby mnie uwolnić, ja zrobiłabym dla niego to samo. Nicolas nie zapomniał, jak się dawniej wspieraliśmy, on ma jasne poglądy i spokój w sercu. Pamiętasz, jak mnie bronił przed cieniem smoka w oknie? Nawet sobie nie wyobrażasz, ile grzeszków zatailiśmy wspólnie, ile razy oszukaliśmy cię, żeby się nawzajem osłaniać, i ile razy ukarałaś jedno z nas za winy drugiego, a my nigdy nie skarżyliśmy na siebie nawzajem. Nie oczekuję, że pomożesz mi umrzeć, nikt nie może od ciebie tego wymagać, tylko mnie już nie zatrzymuj dłużej. Daj szansę Nicolasowi. Jak on może mi pomóc, kiedy nigdy nie zostawiasz mnie samej? Proszę, nie martw się, mamo... Obudź się, płaczesz przez sen! Słyszę głos męża, dochodzący do mnie z bardzo daleka i pogrążam się jeszcze bardziej w ciemność nie otwierając oczu, żeby Paula nie zniknęła, bo być może to jej ostatnia

wizyta, może już nigdy nie usłyszę jej głosu. Obudź się, obudź, to mara senna... potrząsa mną Willie, ale odtrącam go szorstko, bo Paula od drzwi uśmiecha się do mnie i macha mi ręką na pożegnanie, a potem oddala się korytarzem w swojej białej nocnej koszuli, która powiewa jak skrzydła, a jej bose stopy ledwo dotykają dywanu. Obok łóżka zostały jej kapcie z króliczej skórki. Przyjechał Juan na dwutygodniowe seminarium teologiczne. Był bardzo zajęty analizowaniem przyczyn boskości, ale zrobił wszystko, żeby spędzić jak najwięcej czasu ze mną i z Paulą. Od czasu, kiedy zmienił przekonania i odszedł od marksizmu, żeby poświęcić się studiom teologicznym, coś się zmieniło w jego wyglądzie zewnętrznym, nawet trudno mi to sprecyzować: głowę ma lekko pochyloną, ruchy powolniejsze, spojrzenie bardziej współczujące, już nie kończy - jak przedtem każdego zdania wulgarnym słowem. W tych dniach mam zamiar przepłoszyć ten jego podniosły nastrój, tego by tylko brakowało, żeby religia zabiła w nim poczucie humoru. Mój brat jako pastor pracuje - jak to określa - w resorcie cierpienia, dni upływają mu na pocieszaniu i próbach pomocy ludziom w beznadziejnych sytuacjach, rozdaje skromne dostępne mu środki umierającym, narkomanom, prostytutkom, porzuconym dzieciom i innym niebożętom z tego ogromnego Orszaku Cudów, jakim jest ludzkość, nie starcza mu serca na tyle nieszczęść. Jako że mieszka w najbardziej konserwatywnym regionie Stanów Zjednoczonych, Kalifornia wydaje mu się ziemią obłąkańców. Trafił tu akurat na pochód homoseksualistów, na huczny karnawał dionizyjski, a w Berkeley oglądał hałaśliwe marsze za i przeciw aborcji, kłótnie na tle politycznym w campusie uniwersyteckim i zjazd ulicznych kaznodziejów wykrzykujących swoje nauki wśród żebraków i starych hipisów, ostatnich reliktów z lat sześćdziesiątych, jeszcze ze sznurkami szklanych paciorków na szyi i z kwiatami wymalowanymi na policzkach. Juan z przerażeniem stwierdził, że na seminarium przewidziane są takie tematy kursów jak Teologia hula-hoop, czy Jak zarobić na życie kpiąc sobie z Biblii. Za każdym razem kiedy przyjeżdża mój ukochany brat, rozpaczamy razem nad losem Pauli, ukryci w najdalszym zakątku domu, żeby nikt nas nie widział, ale także śmiejemy się jak za czasów naszej młodości, kiedy odkrywaliśmy świat i wierzyliśmy, że jesteśmy niezwyciężeni. Z nim mogę rozmawiać nawet o najbardziej intymnych sprawach. Słucham jego rad, a jednocześnie stoję przy garnkach chcąc ugościć go jakimś nowym wegetariańskim daniem, ale jest to próżny trud, gdyż on ledwie skubnie parę okruszków, żywi się myślami i książkami. Spędza dużo czasu sam na sam z Paulą, sądzę, że modli się przy niej. Już nie zapewnia, że ona wyzdrowieje, mówi, że jej dusza zaznacza wyraźnie swoją obecność w tym domu, że otwiera nam duchowe drogi, oczyszczając nasze życie z małostek i zostawiając w nim to, co najważniejsze. Ona na swoim inwalidzkim wózku, z pustymi oczami, blada i nieruchoma, jest aniołem, który uchyla nam boskie drzwi, żebyśmy mogli przez nie wyjrzeć na nieskończoność. - Paula żegna się ze światem. Jest wycieńczona, Juan. - I co masz zamiar zrobić? - Pomogłabym jej umrzeć, gdybym wiedziała, jak to zrobić. - Nawet o tym nie myśl! Dźwigałabyś ciężar winy do końca życia. - Bardziej czuję się winna, że pozwalam jej znosić te męczarnie... Co będzie, jeśli umrę przed nią? Wyobraź sobie, że umarłam, co wtedy się z nią stanie?

- Ale nie umarłaś, teoretyzowanie nic ci nie da. Życie i śmierć mają swój czas. Kiedy Bóg zsyła na nas nieszczęścia, daje nam siłę na ich dźwiganie. - Juan, prawisz mi kazanie jak ksiądz... - Paula nie należy do ciebie. Nie powinnaś sztucznie przedłużać jej życia, ale też nie możesz go skracać. - A gdzie jest granica interwencji aparatów? Widziałeś jaki szpital mam urządzony na dole? Kontroluję każdą funkcję jej ciała, kroplówka wymierza nawet wodę, którą przyjmuje, na jej stoliku zobaczysz kilkanaście butelek i strzykawek. Jeśli nie będę jej karmiła przez tę rurkę, która prowadzi do żołądka, umrze z głodu w ciągu tygodnia, bo nawet nie potrafi przełykać. - Czujesz się na siłach odstawić jej jedzenie? - Nie, nigdy. Ale gdybym wiedziała, jak przyspieszyć jej śmierć bez cierpień, myślę, że bym to zrobiła. Jeśli ja tego nie zrobię, wcześniej czy później spadnie to na Nicolasa, a nie byłoby sprawiedliwie, żeby on brał na siebie taką odpowiedzialność. Mam garść pastylek nasennych, które chowam już od paru miesięcy, ale nie wiem, czy to wystarczy. - Moja biedna siostra... jak można znieść aż takie cierpienie? - Nie wiem. Gdybym mogła oddać jej moje życie i umrzeć zamiast niej! Czuję się zagubiona, nie wiem, kim jestem, próbuję sobie przypomnieć, kim byłam przed tym, ale znajduję tylko maski, przebierańcze kostiumy, projekcje, zatarte wizerunki kobiety, której nie poznaję. Czy jestem tą feministką, za jaką się uważałam, czy tą frywolną dziewczyną, która pokazała się w telewizji z pękiem strusich piór na pupie? Przeczuloną matką, niewierną żoną, zuchwałą awanturnicą czy tchórzliwą kobietą? Czy ja to ta, która zdobywała azyl dla prześladowanych politycznie, czy ta, która uciekła, bo nie mogła znieść strachu? Zbyt wiele sprzeczności... - Jesteś tym wszystkim, a do tego jeszcze samurajem, który teraz walczy ze śmiercią. - Walczyłam, Juan. Już jestem pokonana. Bardzo trudny czas, przeżyłam tygodnie tak wielkiej udręki, że nie chcę nikogo widzieć, ledwo mogę mówić, jeść czy spać, w ciągu nie kończących się godzin piszę. Wciąż tracę na wadze. Do tej pory byłam tak zajęta walką z chorobą, że nawet zdołałam oszukać samą siebie i uwierzyć, że mogę wygrać ten bój tytanów, ale teraz już wiem, że Paula odchodzi, moje zabiegi są absurdalne, ona jest wyczerpana, powtarza mi to w nocy we snach, a także kiedy się budzę o świcie; kiedy wychodzę przejść się po lesie, bryza przynosi mi jej słowa. Pozornie wszystko wyglądałoby mniej więcej jak dotąd, gdyby nie te ponaglające prośby. Nie tylko ja je słyszę, również jej opiekunki zaczynają się z nią żegnać. Masażystka stwierdziła, że nie warto ciągnąć kuracji, bo Paula zupełnie na nią nie reaguje; fizykoterapeuta jąkał się przez telefon, plątał w wymówkach, aż wyznał, że ta nieuleczalna choroba wypala jego energię. Co piętnaście dni przychodzi dentystka, dziewczyna w wieku Pauli, też ma długie włosy i gęste brwi i tak jest do niej podobna, że mogłyby uchodzić za siostry. Czyści jej zęby z wielką delikatnością, żeby nie sprawić jej bólu, a potem szybko wybiega, żeby ze mną nie

rozmawiać i próbuje ukryć wzruszenie. Wzbrania się przed zapłatą, do tej pory nie mogę się doprosić, żeby mi przedstawiła rachunek. Pracujemy razem, bo Paula się usztywnia, kiedy ktoś próbuje dotknąć jej twarzy, tylko ja mogę otworzyć jej usta i wyszczotkować zęby. Tym razem dziewczyna była zaniepokojona, mimo codziennego starannego mycia, są kłopoty z dziąsłami. Doktor Shima zachodzi tu często, wracając z pracy i przekazuje, co powiedziały mu jego patyczki od I Chingu. Siadamy razem przy łóżku i rozmawiamy o duszy i o akceptacji śmierci. Kiedy od nas odejdzie, poczuję wielką pustkę, przyzwyczaiłem się do Pauli, jest bardzo ważna w moim życiu, mówi. Również doktor Forrester wydaje się zaniepokojona, po ostatnim badaniu milczała przez dłuższą chwilę, zastanawiała się nad diagnozą, a w końcu powiedziała, że z klinicznego punktu widzenia niewiele się zmieniło, a jednak Paula wydaje się być bardziej nieobecna, zbyt dużo śpi, ma szklany wzrok, już nie wzdryga się, gdy słyszy hałas, funkcje jej mózgu jeszcze bardziej się ograniczyły. A pomimo tego wypiękniała, jej ręce i kostki u nóg są delikatniejsze, szyja dłuższa, na bladych policzkach odcinają się dramatycznie długie, ciemne rzęsy, jej twarz ma anielski wyraz, jakby w końcu odpokutowała za swoje wątpliwości i znalazła to boskie źródło, którego tak długo szukała. Jak bardzo różni się ode mnie! Nie znajduję w niej żadnego podobieństwa do siebie. Również do mojej matki ani babki, z wyjątkiem wielkich, ciemnych, nieco melancholijnych oczu. Kim jest ta moja córka? Jakiż to przypadkowy układ chromosomów, żeglujących z j ednego pokolenia na drugie najgłębiej ukrytymi kanałami krwi i nadziei, zdeterminował tę kobietę? Nicolas i Celia towarzyszą nam, spędzamy razem sporą część dnia w pokoju Pauli, który teraz jest zamknięty. Latem na tarasie w plastikowym basenie, w którym pływały zdechłe komary i rozmoczone herbatniki, kąpały się dzieci, a chora odpoczywała pod parasolem, teraz minęła już jesień, nadeszła zima, dom się skurczył i wszyscy przenieśliśmy się do jej pokoju. Celia od miesięcy służy mi za sekretarkę, mogę na nią liczyć w każdych warunkach, jest stanowcza i szlachetna; mnie samej trudno jest wziąć się do pracy i bez niej zginęłabym przywalona stosami papierów. Nosi zawsze dzieci na rękach albo na biodrze, chodzi z rozpiętą bluzką, gotowa w każdej chwili dać piersi Andrei. Ta moja wnuczka jest wiecznie zadowolona, sama się bawi i usypia na podłodze z rogiem pieluszki w ustach zamiast smoczka, jest tak spokojna, że zdarza nam się zapomnieć, gdzie leży, i jeszcze ją kiedyś rozdepczemy. Jak tylko przyzwyczaję się do smutku, zaraz wejdę w obowiązki babci, będę wymyślać bajki, piec ciasteczka, robić kukiełki i szyć kolorowe kostiumy, żeby wypełnić kufer z teatralnymi akcesoriami. Brakuje mi Granny, gdyby żyła, miałaby teraz osiemdziesiąt lat, byłaby zdziwaczałą, na wpół obłąkaną staruszką z kępkami włosów na czaszce, ale jej talent do wychowywania prawnuków na pewno pozostałby nietknięty. Ten rok wlókł się niezmiernie wolno, a jednak nie wiem, na czym minęły mi dni i godziny. Potrzebuję czasu. Czasu żeby uporządkować myśli, zaleczyć rany i odrodzić się na nowo. Jaka będę w wieku sześćdziesięciu lat? Kobieta, którą jestem teraz, nie ma ani jednej komórki z dziewczynki, którą byłam, z wyjątkiem pamięci, która uporczywie trwa. Ile czasu potrzeba, żeby przebrnąć przez ten ciemny tunel? A ile czasu, żeby wrócić i stanąć na nogi? Przechowuję zapieczętowany list Pauli w blaszanym pudełku razem z relikwiami od Meme. Często wyjmuję go z nabożeństwem, jak rzecz świętą, kusi mnie, by go przeczytać, ale jednocześnie paraliżuje mnie przesądny strach. Zastanawiam się, dlaczego młoda kobieta, zdrowa i zakochana, w środku miodowego miesiąca pod wpływem koszmarnego snu pisze list, który ma być otwarty po jej śmierci... Jakie tajemnice kryje życie mojej córki? Porządkuję stare fotografie i znajduję ją na nich

świeżą i pełną życia, zawsze przytuloną do swego męża, brata, czy przyjaciół, na wszystkich, z wyjątkiem zdjęcia ślubnego, jest w dżinsach, prostej bluzce, z włosami związanymi chustką, bez żadnych ozdób; powinnam pamiętać ją właśnie taką, a jednak ta uśmiechnięta dziewczyna została zastąpiona przez smutną postać pogrążoną w samotności i ciszy. Otwórzmy list, ponagla mnie Celia po raz setny. W ostatnich dniach nie mogłam porozumieć się z Paulą, już mnie nie odwiedza, wcześniej wystarczyło mi wejść do jej pokoju, żeby wiedzieć od razu czy ma pragnienie, skurcze, podwyższone, czy obniżone ciśnienie albo temperaturę, a teraz już nie umiem odgadnąć jej potrzeb. Dobrze, otwórzmy ten list, zgodziłam się w końcu. Przyniosłam pudełko, rozdarłam kopertę, wyjęłam dwie stronice zapisane starannym, kaligraficznym pismem i przeczytałam na głos. Jasno formułowane zdania dotarły do nas z innego czasu: „Nie chcę być więźniem mojego ciała. Wolna od niego, będę mogła być bliżej ludzi, których kocham, choćby rozproszyli się na cztery strony świata. Trudno mi opisać, jak kocham tych, których zostawiam, jak głębokie uczucie łączy mnie z Ernestem, z moimi rodzicami, bratem i dziadkami. Wiem, że będziecie o mnie pamiętać, i dopóki ta pamięć będzie trwała, zostanę z wami. Chcę, żeby mnie spalono i rozrzucono moje prochy na łonie przyrody, nie chcę mieć nigdzie płyty nagrobkowej z wyrytym imieniem, wolę pozostać w sercach moich bliskich i wrócić na ziemię - Mam trochę oszczędności na koncie, przekażcie je na stypendia dla dzieci, które chcą się uczyć albo nie mają na jedzenie. Rozdajcie wszystko co mam między tych, którzy pragną mieć po mnie jakąś pamiątkę, nie ma tego wiele, to prawda. Proszę, nie bądźcie smutni, jestem z wami wszystkimi, i to bliżej niż do tej pory. Za jakiś czas połączymy się duchem, ale na razie będziemy razem, póki zostanę w waszej pamięci. Ernesto... kochałam cię głęboko i nadal cię kocham; jesteś niezwykłym człowiekiem i nie wątpię, że potrafisz być szczęśliwy także, kiedy mnie już nie będzie. Mamo, tato, Nico, dziadkowie: jesteście najlepszą rodziną, jaka mogła mi się przytrafić. Nie zapominajcie o mnie i rozchmurzcie się. Pamiętajcie, że my, duchy, chętniej towarzyszymy i służymy pomocą czy opieką ludziom pogodnym. Kocham was bardzo, Paula.” Wróciła zima, bez przerwy pada, jest chłodno, a ciebie z dnia na dzień ubywa. Wybacz, że tak długo kazałam ci czekać, córeczko... Zwlekałam, ale teraz już nie mam wątpliwości, twój list powiedział mi wszystko. Możesz na mnie liczyć, obiecuję, że ci pomogę, ale daj mi tylko trochę więcej czasu. Siadam obok ciebie w ciszy twojego pokoju, tej zimy, która będzie dla mnie wiecznością, jesteśmy same, tak jak tylekroć w ciągu ostatnich miesięcy, i otwieram się na ból nie stawiając mu już żadnego oporu. Opieram głowę na twojej piersi i czuję nieregularne uderzenia twego serca, ciepło twojego ciała, wolny rytm powietrza w twoich płucach, zamykam oczy i przez chwilę wyobrażam sobie, że po prostu śpisz. Ale smutek we mnie narasta z łoskotem burzy i twoja nocna koszula moknie od moich łez, i z trzewi wyrywa się jęk zrodzony w samym środku ziemi, przebija mi ciało jak lanca i wypełnia mi usta. Zapewniają mnie, że nie cierpisz. Skąd to wiedzą? Być może w końcu przyzwyczaiłaś się do żelaznej zbroi paraliżu i nie pamiętasz smaku brzoskwini ani zwykłej przyjemności przegarniania palcami włosów, ale twoja dusza jest uwięziona i pragnie wolności. Ta obsesyjna myśl nie daje mi spokoju, wiem, że poniosłam klęskę w najważniejszym życiowym pojedynku. Koniec! Zobacz, co z ciebie zostało, córeczko, o Boże... To była ta wizja, którą ujrzałaś w proroczym śnie w miodowym miesiącu, i dlatego napisałaś ten list. Paula już jest święta, jest w niebie, cierpienie zmyło z niej wszystkie grzechy, mówi mi Ines, twoja opiekunka z Salvadoru, ta, która ma ciało pełne blizn i piastuje cię, jakbyś była niemowlęciem. Jak my o ciebie dbamy! Nie zostawiamy cię samej ani w dzień, ani w nocy, co pół godziny zmieniamy ci pozycję, żeby utrzymać

tę odrobinę elastyczności, która ci jeszcze pozostała, kontrolujemy każdą kroplę wody i każdy gram pożywienia, dostajesz lekarstwa dokładnie o określonej godzinie, przed ubraniem robimy ci kąpiel i nacieramy balsamami, żeby wzmocnić skórę. To niewiarygodne, co zdołaliście osiągnąć, w żadnym szpitalu nie miałaby tak dobrze, mówi doktor Forrester. Przeżyje siedem lat, wróży doktor Shima. Po co aż tyle zachodu? Jesteś jak piękna śpiąca królewna w swojej kryształowej trumnie, tylko że ciebie nie wybawi pocałunek księcia, nikt nie może obudzić cię z tego ostatniego snu. Twoim jedynym wyjściem jest śmierć, córeczko, teraz już mam odwagę tak pomyśleć, powiedzieć ci to i napisać w swoim żółtym zeszycie. Wzywam mojego krzepkiego dziadka i jasnowidzącą babkę, żeby ci pomogli przekroczyć próg i narodzić się po tamtej stronie, wzywam przede wszystkim Granny, twoją babkę o przejrzystych oczach, która umarła z żalu, kiedy ją z tobą rozłączono, wzywam ją, żeby zjawiła się ze swoimi złotymi nożycami i przecięła tę mocną nić, która wiąże cię z ciałem. Jej portret - jest na nim jeszcze młoda, ma leciutki uśmiech i rozrzewnione spojrzenie - stoi obok twojego łóżka razem ze zdjęciami tamtej dwójki opiekuńczych duchów. Przyjdź, Granny, przyjdź po twoją wnuczkę, błagam ją, ale boję się, że ani ona ani żaden inny duch nie zjawi się, żeby odjąć mi od ust ten kielich goryczy. Tylko ja zostanę z tobą, żeby doprowadzić cię za rękę do tego progu, i jeśli to będzie możliwe, przekroczymy go razem. Czy mogę żyć za ciebie? Nosić cię w swoim ciele przez te pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat, które ci skradziono? Nie znaczy to, że chciałabym cię przypominać, ale żyć twoim życiem, być tobą, żebyś we mnie mogła pulsować, czuć i kochać, żeby każdy mój gest był twoim gestem, mój głos twoim głosem. Chciałabym się usunąć, zniknąć, żebyś mną zawładnęła, córeczko, żeby twoja pogodna i niestrudzona dobroć zastąpiła moje stare lęki, żałosne ambicje, resztki próżności. Krzyczeć do utraty tchu, drzeć na sobie ubranie, wyrywać włosy z głowy, pokryć się popiołem - tak chciałabym przeżywać to cierpienie, ale przez pięćdziesiąt lat ćwiczę zasady dobrego wychowania, jestem specjalistką w znoszeniu bólu i wyrzekaniu się gniewu, nie mam głosu stworzonego do krzyku. Być może lekarze się mylą, a aparaty kłamią, może zachowałaś resztki świadomości i zdajesz sobie sprawę z mego stanu ducha, więc nie powinnam przygnębiać cię płaczem. Duszę się z tłumionego żalu, wychodzę na taras, ale nie starcza mi powietrza na tak wielki szloch ani strug deszczu na tak wiele łez. Wtedy biorę samochód i wyjeżdżam z domu w kierunku wzgórz, prawie na pamięć docieram do lasu, gdzie tak często uciekam, żeby samotnie rozmyślać. Na piechotę przemierzam ścieżki, tak trudne zimą do przejścia, biegnę, potykając się o głazy i konary drzew, przebijam się przez wilgotną zieleń tej rozległej przestrzeni pokrytej roślinnością, przypominającą mi lasy mojego dzieciństwa, przez które jechałam na mule w pamiętnej podróży z dziadkiem. Idę w zabłoconych butach, w przemoczonym ubraniu i z krwawiącą duszą, a kiedy się ściemnia i już dłużej nie mogę tak iść i potykać się, padać i wstawać, i znów się przewracać, w końcu osuwam się na kolana, szarpię bluzkę aż pryskają guziki, i z rozkrzyżowanymi ramionami, półnaga, wykrzykuję twoje imię. Deszcz okrywa mnie płaszczem z dymnego kryształu, między czarne wierzchołki drzew zaglądają posępne chmury, wiatr kąsa mi piersi i oczyszcza mi duszę lodowatym wiechciem. Zanurzam ręce w szlamie, chwytam garściami błoto i podnoszę je do twarzy, do ust, żuję słonawe grudki ziemi, wdycham haustami kwaśny zapach próchnicy i leczniczą woń eukaliptusów. Ziemio, weź do siebie moją córkę, przyjmij ją, otul ją, ziemio, bogini matko, pomóż nam, proszę ją i jęczę wśród nocy, która gęstnieje nieubłaganie i wciąż wołam i wołam twoje imię. Gdzieś daleko przelatuje stado dzikich kaczek i zabiera z sobą ten krzyk na południe: Paula, Paula...

EPILOG Boże Narodzenie 1992 roku

W niezapomnianą noc, kiedy rozsunęły się zasłony, za którymi kryła się rzeczywistość, w niedzielę 6 grudnia umarła Paula. Była godzina czwarta nad ranem. Jej życie zatrzymało się bez walki, pragnień czy bólu, w ostatniej drodze towarzyszył jej tylko spokój i bezgraniczna miłość nas wszystkich, którzy byliśmy przy niej. Umarła na mojej piersi, otoczona rodziną, myślami nieobecnych i duchami przodków, przybyłych jej na pomoc. Umarła z takim samym nieopisanym wdziękiem, jaki cechował każdy jej gest za życia. Już od dłuższego czasu przeczuwałam, że to nastąpi; miałam co do tego niezachwianą pewność, równą tej, z którą obudziłam się pewnego dnia 1963, wiedząc, że oto od kilku godzin noszę w swoim brzuchu córeczkę. Śmierć nadeszła wolnym krokiem. Zmysły Pauli zamierały jeden po drugim już w poprzednich tygodniach, myślę, że przestała słyszeć, niemal zawsze miała zamknięte oczy, nie reagowała, kiedy się ją dotykało albo poruszało. Oddalała się nieubłaganie. Mojemu bratu w liście opisałam te symptomy, nie zauważalne dla innych, a tak oczywiste dla mnie, wyprzedziłam bieg wypadków z dziwną mieszaniną żalu i ulgi. Juan odpowiedział mi tylko jednym zdaniem: modlę się za nią i za ciebie. Rozstanie z Paulą było dla mnie niewypowiedzianą męczarnią, ale stokroć gorsze byłoby przyglądanie się jej agonii przez siedem lat, jak to wróżyły patyczki I Ching. Tamtej soboty Ines przyszła wcześniej i przygotowałyśmy kubły wody, żeby wykąpać Paulę i umyć jej włosy, obok jak co dzień - czekało świeże ubranie i czysta pościel. Kiedy chciałyśmy ją rozebrać zauważyłyśmy, że jest wiotka, pogrążona w dziwnym odrętwieniu przypominającym omdlenie, a jej twarz ma wyraz niewinności, jakby wróciła do dzieciństwa, kiedy zrywała kwiaty w ogrodzie Granny. Wtedy odgadłam, że szykuje się do ostatniej podróży i w tej błogosławionej chwili cały wewnętrzny zamęt i wycieńczające przerażenie ostatniego roku zniknęły, ustępując miejsca przejrzystemu spokojowi. Idź, Ines, chcę z nią zostać sama, poprosiłam. Kobieta rzuciła się ku Pauli, całowała ją i błagała: zabierz ze sobą moje grzechy i poproś, żeby tam w górze mi wybaczono, i nie chciała odejść, dopóki jej nie zapewniłam, że Paula ją słyszy i gotowa jest spełnić tę rolę posłańca. Poszłam zawiadomić matkę, która szybko ubrała się i zeszła do pokoju Pauli. Zostałyśmy we trzy, nie licząc kotki, która siedziała w kącie, wpatrując się swoim nieodgadnionym wzrokiem w łóżko, i czekałyśmy. Willie pojechał na targ na zakupy, Celia i Nicolas w soboty robili porządki w domu i nie przychodzili, sądziłam więc, że mamy przed sobą wiele godzin i nikt nie zakłóci nam pożegnania. Jednak moja synowa obudziła

się rano z dziwnym przeczuciem i nie mówiąc słowa mężowi, zostawiła go przy domowych obowiązkach, zabrała dzieci i zjawiła się u nas. Kiedy weszła, ja i matka siedziałyśmy po obu stronach łóżka i gładziłyśmy Paulę w milczeniu. Mówi, że od progu uderzyło ją zupełnie nieruchome powietrze i delikatne światło, w które byłyśmy spowite, i zrozumiała, że nadszedł ten moment, którego tak się baliśmy, a który jednocześnie był tak oczekiwany. Usiadła obok nas, Alejandro bawił się w tym czasie samochodzikami na wózku inwalidzkim, a Andrea spała na dywanie przytulona do swojej pieluszki. Po kilku godzinach przyjechali Willie i Nicolas i oni także nie potrzebowali wyjaśnień. Rozpalili w kominku i nastawiali ulubioną muzykę Pauli, koncerty Mozarta, Vivaldiego, nokturny Chopina. Musimy zadzwonić do Ernesta, postanowili, ale jego telefon w Nowym Yorku nie odpowiadał, więc doszliśmy do wniosku, że jeszcze nie doleciał samolotem z Chin i że nie będzie można się z nim porozumieć. Ostatnie róże Williego zaczęły gubić płatki na nocnym stoliku wśród strzykawek i słoiczków z lekarstwami. Nicolas wyszedł do kwiaciarni i wrócił z naręczami polnych kwiatów, takimi jakie Paula wybrała sobie na wiązankę ślubną; słodki zapach tuberozy i kosaćców roznosił się po całym domu, a godziny płynęły coraz wolniej i oplątywały zegary. Po południu przyszła doktor Forrester i też zauważyła zmianę w stanie chorej. Nie stwierdziła gorączki, ani oznak bólu, płuca były czyste, nie nastąpił też nowy atak porfirii, ale skomplikowana maszyneria organizmu prawie nie działała. Wygląda to na wylew krwi do mózgu, powiedziała, i skoro wcześniej uzgodniliśmy, że nie oddamy jej więcej do szpitala, poradziła wezwać pielęgniarkę i sprowadzić tlen, ale odmówiłam. Nie było potrzeby dyskutować na ten temat, wszyscy w rodzinie byliśmy zgodni co do tego, żeby nie przedłużać agonii, tylko uczynić ją lżejszą. Lekarka usiadła więc dyskretnie obok kominka i też czekała, zafascynowana magią tej niepowtarzalnej atmosfery. Jakie proste jest życie, koniec końców... W tym roku tortur po trochu rezygnowałam ze wszystkiego, najpierw pożegnałam się z inteligencją mojej córki, potem z jej żywotnością i obecnością, wreszcie miałam rozstać się z jej ciałem. Wszystko już straciłam i Paula szykowała się do odejścia, ale tak naprawdę zostawało mi to, co najistotniejsze: miłość. W najważniejszym momencie życia jedyna rzecz, jaką mam, to miłość, którą jej daję. Przez wielkie okna widziałam ciemniejące niebo. O tej porze widok ze wzgórza, gdzie stoi nasz dom, jest wprost niezwykły, woda w zatoce przybiera kolor fosforyzującej stali, a światła i cienie nadają pejzażowi ostrość reliefu. Po zapadnięciu zmroku dzieci usnęły ze zmęczenia na podłodze przykryte kocem a Willie poszedł do kuchni przygotować jakąś kolację, dopiero wtedy zdaliśmy sobie sprawę, że przez cały dzień nic nie jedliśmy. Willie wrócił z tacą kanapek i butelką szampana, którą przechowywaliśmy od ponad roku na ten moment, kiedy Paula obudzi się do życia. Nie mogłam nic przełknąć, ale wypiłam kieliszek wznosząc toast, żeby Paula obudziła się zadowolona w innym życiu. Zapaliliśmy świeczki i wtedy Celia wzięła gitarę i zaczęła śpiewać dla Pauli, ma głęboki i ciepły głos, który brzmi tak, jakby rodził się w głębi ziemi. Paulę zawsze wzruszał głos szwagierki, zaśpiewaj tylko dla mnie, prosiła, zaśpiewaj cichutko. Zbawienny stan jasności umysłu pozwolił mi przeżyć te godziny w całej pełni, moja intuicja i wszystkie pięć zmysłów, a także te pozostałe, których istnienia nawet nie podejrzewam, były wyostrzone. Łagodne płomyki świec opromieniały moją dziecinę, jej jedwabistą skórę, kości jak ze szkła, cienie rzęs szykujących się do wiecznego snu. Moja matka, Celia i ja, przepełnione bezbrzeżną czułością do Pauli i słodkim poczuciem wspólnoty kobiet przy spełnianiu podstawowych egzystencjalnych rytuałów, umyłyśmy całe jej ciało gąbką, natarłyśmy wodą kolońską, ubrałyśmy ją ciepło, żeby nie zmarzła, wsunęłyśmy jej na nogi kapcie z króliczej skórki i uczesałyśmy ją. Celia włożyła jej w ręce fotografie Alejandra i Andrei: strzeż

swoich siostrzeńców, poprosiła. Ja wypisałam imiona nas wszystkich na kartce, przyniosłam woskowe kwiaty pomarańczy mojej babki i srebrną łyżeczkę Granny i też położyłam jej na piersi, żeby zabrała to ze sobą na pamiątkę, dałam jej również srebrne lusterko Meme, gdyż pomyślałam, że jeśli chroniło mnie ono przez pięćdziesiąt lat, na pewno będzie i dla niej ostoją w tej ostatniej drodze. Teraz już Paula była opalowa, biała, przezroczysta... przeraźliwie zimna! Chłód śmierci pochodzi z wnętrza ciała, to tak jakby wewnątrz płonęło lodowe ognisko; kiedy ją pocałowałam, ten lodowaty chłód piekł mi wargi jak ogień. Zebrani wokół łóżka przejrzeliśmy stare fotografie i przywołaliśmy na pamięć najweselsze momenty z przeszłości począwszy od pierwszego snu, kiedy Paula objawiła mi się na długo przed swoim urodzeniem, a kończąc na zabawnym ataku zazdrości, kiedy Nicolas żenił się z Celią. Podziękowaliśmy za to wszystko, czym Paula obdarowała nas za życia, i każdy z nas pożegnał się z nią i pomodlił na swój sposób. W miarę jak upływał czas, jakiś podniosły, mistyczny nastrój wypełniał przestrzeń, podobny do tego, jaki panował w tym samym pokoju w chwili narodzin Andrei, oba te momenty mają ze sobą wiele wspólnego, narodziny i śmierć są w gruncie rzeczy tą samą materią. Powietrze stopniowo stawało się coraz bardziej nieruchome, poruszaliśmy się wolno, żeby nie zmącić ciszy naszych serc, czuliśmy, że duch Pauli napełnia nas spokojem i że nie ma między nami żadnego podziału, tak jakbyśmy byli całością, życie i śmierć połączyły się w jedno. Przez parę godzin doświadczaliśmy w naszych duszach rzeczywistości bez czasu i przestrzeni. Weszłam do łóżka Pauli i przytuliłam ją do piersi, tak jak to robiłam, kiedy była małą dziewczynką. Celia zdjęła kotkę i na jej miejscu położyła śpiące dzieci, żeby ciepłem swoich ciał ogrzewały stopy ciotki. Nicolas wziął siostrę za rękę, Willie i moja matka usiedli po obu stronach, a wokół nich zgromadziły się zwiewne duchy, szepty, delikatne zapachy z przeszłości, mary i zjawy, przyjaciele i krewni, żywi i umarli. Przez całą noc czuwaliśmy niespiesznie, wspominaliśmy trudne czasy, ale głównie momenty szczęśliwe, opowiadaliśmy różne historie, było trochę płaczu i dużo uśmiechów, poczytywaliśmy sobie za zaszczyt, że mogliśmy żyć w kręgu światła, które biło od Pauli, a ona w tym czasie pogrążała się coraz bardziej w ostatecznym odrętwieniu i pod prawie nieruchomą piersią serce biło coraz wolniej. Jej misją było cementowanie więzi między ludźmi, którzy przeszli przez jej życie i tamtej nocy wszyscy czuliśmy się przygarnięci pod jej gwiezdne skrzydła, pogrążeni w jasnej ciszy, gdzie być może królują anioły. Głosy zamieniły się w szepty, obrysy przedmiotów i kontury twarzy bliskich zaczęły się zacierać, postaci pozmieniały miejsca, pomieszały się i nagle zdałam sobie sprawę, że jest nas więcej, była tu Granny w swojej perkalowej sukience i fartuszku poplamionym marmoladą, jej oczy miały kolor jasnego indygo i pachniała świeżymi śliwkami; Tata w swoim baskijskim berecie, z ciężką laską, siedział na krześle blisko łóżka; obok dostrzegłam malutką, szczupłą kobietę o cygańskich rysach, która uśmiechała się do mnie, ilekroć nasze spojrzenia się spotkały, pomyślałam, że to Meme, ale nie miałam odwagi się do niej odezwać, żeby nie rozwiała się jak płoche złudzenie. Zdawało mi się również, że w pokoju widzę babcię Hildę z robótką w ręce, mojego brata Juana modlącego się razem z zakonnicami i dziećmi ze szkoły w Madrycie, mojego teścia, jeszcze młodego, i cały tłum pogodnych staruszków z przytułku, których Paula odwiedzała w dzieciństwie. Potem poczułam tak charakterystyczne dotknięcie dłoni wujka Ramona na moim ramieniu, usłyszałam wyraźnie głos Michaela i po mojej prawej stronie zobaczyłam Ildemaro, spoglądającego na Paulę z tą wyjątkową czułością, jaką rezerwował t ylko dla niej. Poczułam obecność Ernesta, zmaterializował się za oknem, bosy, w stroju do aikido, jego silna biała postać weszła do pokoju lewitując, pochylił się nad łóżkiem i pocałował żonę prosto w usta. Do zobaczenia, moja najpiękniejsza, czekaj na mnie po tamtej stronie, powiedział, zdjął krzyż, który

zawsze nosił, i włożył jej na szyję. Wtedy oddałam mu jej małżeńską obrączkę, którą nosiłam równo rok, a on wsunął ją sobie na palec, tak samo jak w dniu ślubu. Znowu znalazłam się w spichlerzu w formie wieży pełnej gołębi z tamtego proroczego snu, który przyśnił mi się w Hiszpanii, ale moja córka już nie miała dwunastu lat, tylko skończone dwadzieścia osiem, nie nosiła płaszczyka w kratkę, tylko białą tunikę, a jej włosy nie były związane chustką, tylko rozpuszczone na plecach. Zaczęła się unosić, a ja razem z nią, uczepiona jej sukienki. Znowu usłyszałam głos Meme: Nie możesz jej towarzyszyć, wypiła napój śmierci... Ale ostatnim wysiłkiem zdołałam chwycić Paulę za rękę, zdecydowana, że jej nie puszczę, i kiedy dobiłyśmy do sufitu, dach się otworzył i obie wydostałyśmy się na zewnątrz. Na świecie wstawał świt, niebo pomalowane było w złote smugi, ziemia rozciągająca się u naszych stóp lśniła, obmyta świeżo spadłym deszczem. Szybowałyśmy nad górami i dolinami, aż w końcu opadłyśmy na las wiekowych sekwoi, gdzie lekki wiatr roztrącał gałęzie, a odważny ptaszek rzucał wyzwanie zimie swoimi samotnymi trelami. Paula pokazała mi strumyk, zobaczyłam świeże róże porozrzucane na brzegu i biały proszek zwapniałych kości na dnie koryta, i usłyszałam muzykę tysięcy głosów szemrzących wśród drzew. Poczułam, że zanurzam się w chłodnej wodzie, i zrozumiałam, że ta podróż przez ból kończy się w absolutnej pustce. W miarę jak się rozpływałam, objawiła mi się prawda, że ta pustka pełna jest tego wszystkiego, co niesie ze sobą wszechświat. Jest niczym, a jednocześnie jest wszystkim. Sakramentalna jasność i niezgłębiona ciemność. Jestem pustką, jestem każdą rzeczą, która istnieje, jestem w każdym leśnym listku, w każdej kropli rosy, w każdej odrobinie popiołu, którą wlecze strumyk, jestem Paulą, a także jestem sobą, jestem niczym i wszystkim w tym życiu i w innych, nieśmiertelna. Żegnaj mi, Paulo, w postaci kobiety. Witaj mi, Paulo, pod postacią ducha.