11. Eunapios z Sardes: Zapiski historyczne

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636

Tytuł oryginału `Istorik¦ Øpomn»mata Recenzent prof. dr hab. Marian Szarmach Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Taranek Redaktor Wydawnictwa Maria Mosiewicz Skład i łamanie Marek Smoliński Publikacja sfinansowana z funduszu działalności statutowej Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego © Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISSN 1730‒3788 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81–824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e‑mail: [email protected] www.wyd.ug.edu.pl Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 4

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:34

SPIS RZECZY Od Redakcji (Jan Iluk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Eunapios z Sardes – życie i twórczość . . . . . . . . . . . . . 7 Zapiski historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Przegląd treści dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Eunapios jako historyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Eunapios a chrześcijaństwo . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Eunapios o cesarzu Julianie Apostacie . . . . . . . . . . . . . 19 Eunapios o cesarzu Teodozjuszu Wielkim . . . . . . . . . . . 21 Język i styl Eunapiosa z Sardes . . . . . . . . . . . . . . . 22 Eunapios z Sardes Zapiski historyczne Ἱstorik¦ Øpomn»mata Testimonia . . . . . . . . Fragmenta . . . . . . . . Liber I . . . . . . . . Liber II . . . . . . . . Liber III . . . . . . . . Liber IV . . . . . . . . Liber V . . . . . . . . Liber VI . . . . . . . . Liber IX . . . . . . . . Fragmenta sedis incertae . . .

26 30 30 44 48 60 64 72 94 144

Świadectwa . . . . . . . 27 Fragmenty . . . . . . . . 31 Księga I . . . . . . . . 31 Księga II . . . . . . . 45 Księga III . . . . . . . 49 Księga IV . . . . . . . 61 Księga V . . . . . . . 65 Księga VI . . . . . . . 73 Księga IX . . . . . . . 95 Fragmenty z niewiadomego miejsca . . . . . . . . . 145

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Literatura pomocnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Indeks imion własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Indeks nazw geograficznych i etnograficznych . . . . . . . . . . 161 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 5

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:34

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 6

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:34

OD REDAKCJI Piąty tom Christanitas Antiqua poświęcamy Eunapiosowi z Sardes i jego ­ apiskom historycznym. Wprowadzenie do naszej serii wydawniczej zachowa‑ Z nych fragmentów jednego z dzieł tego autora, który w drugiej połowie IV w. n.e. niezmiennie trwał w kręgu wyznawców hellenistycznych i rzymskich kultów, wy‑ nika z chęci ukazania reakcji rzymskiego intelektualisty na idee chrześcijaństwa, obyczaje jego wyznawców i postawy chrześcijańskich cesarzy. Obok tekstów ce‑ sarza Juliana, teksty Eunapiosa są także wybornym świadectwem literackiego odreagowania poganina na chrześcijański i kościelny język, który ewangeliczne idee wyrażał w słowach dotąd znanych z rozmów i pism na temat rzymskich kul‑ tów i obyczajów. Zapiski historyczne, niestety zachowane i odzyskane tylko we fragmentach, są także dowodem literackiej traumy wywołanej klęskami armii rzymskiej na granicach Cesarstwa i coraz bardziej realnym widokiem upadku państwa. W takim stanie ducha Eunapios próbuje odnaleźć winnych politycz­ nego bankructwa jego państwa. Przekład, którego autorką jest Pani dr Anna Pająkowska-Bouallegui z Katedry Filologii Klasycznej Uniwersytetu Gdańskiego, sąsiaduje z tekstem greckim. ­Jesteśmy pewni, że taka forma edycji ułatwi każdemu czytelnikowi szybkie i  do‑ kładne wyłowienie z języka greckiego choćby tylko terminologii chrześcijańskiej, którą Eunapios przywołuje, a niekiedy pastwi się nad nią. Jan Iluk (redaktor naczelny)

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 1

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:34

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 2

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:34

WSTĘP EUNAPIOS Z SARDES – ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ Historyk Eunapios pochodził ze średniozamożnej pogańskiej rodziny z Sardes w Lidii1. Urodził się między rokiem 345 a 3492, zmarł zaś po roku 404. Wiele informacji o jego życiu dostarcza sam historyk w Żywotach filozofów i sofistów3 i w Zapiskach historycznych4. Przez pięć lat studiował w Atenach pod okiem słynnego sofisty i chrześcija‑ nina Proheresjosa (Zapiski historyczne 48,1). Studia te rozpoczął, mając 16 lat (Żywoty filozofów i sofistów 10,1,2). Mimo że nauczyciel był chrześcijaninem sam Eunapios pozostał gorliwym poganinem, wtajemniczonym, podobnie jak uwiel‑ biany przez niego cesarz Julian Apostata, w misteria eleuzyńskie. Około roku 369 powrócił do rodzinnego Sardes, gdzie obracał się w kręgach słynnego filo‑ zofa neoplatońskiego – Chrysantiosa, ucznia Ajdesiosa. Z powodu pochodzenia, wykształcenia, środowiska i osobistych skłonności znalazł się Eunapios w krę‑ gach neoplatonizmu w wersji syryjskiej Jamblicha. Historyk prowadził w Sardes 1 Życie i twórczość Eunapiosa z Sardes zob. m.in. Eunapios z Sardes [w:] Vademecum histo­ ryka starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. E. Wipszyckiej, t. III, Warszawa 1999, s. 29–31; Euna‑ pios [w:] W. Schmid, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (Pauly–Wissowa), 1907, t. VI, 1121–1127. A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi. Problemi di storiogra­ fia tardopagana, Bologna 1984; A. Baldini, Eunapio di Sardi tra biografia e storia [w:] Storiografia locale e storiografia universale. Forme di acquisizione del sapere storico nella cultura antica, a cura di C. Bearzot, D. Ambaglio, R. Vattuone, Atti del Congresso di Bologna, 16–18 dicembre 1999, Como 2001; A.B. Breebaart, Eunapius of Sardes and the Writing of History, „Mnemosyne” 1979, t. 32, nr 3, s. 360–375; J.A. Ochoa, La transmisiòn de la Historia de Eunapio, Madrid 1990; F. Paschoud, Sur Eunape de Sardes, „Revue des Etudes Grecques” 1985, t. 98, s. 395–398. 2 Data urodzin Eunapiosa budzi wątpliwości. Niektórzy badacze uważają, że historyk urodził się około 345/346 r. (C. De Boor, Die nea ekdosis des Eunapios, „Rheinisches Museum” 47 (1892) 321–323; Th. M. Banchich, On Goulet’s Chronology of Eunapius’ Life and Works, „The Journal of Hellenic Studies”, t. 107, 1987, s. 164–167), a inni około roku 349 (R. Goulet, Sur la chronolgie de la vie et des oeuvres d’Eunape de Sardes, „The Journal of Hellenic Studies” 100, 1980, s. 60–63; R.C. Blockley [wstęp do:] Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Histo­ rians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, by R.C. Blockley, Liverpool 1981, t. I, s. 1. 3 Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, przekł. M. Civiletti, Milano 2007. 4 Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, t. I, s. 1–26; 97–106 (wstęp); t. II, s. 1–150 (tekst i przekł. ang.), Liverpool 1981.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 7

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

8

WSTĘP

znaną szkołę retoryczną. Nigdy nie piastował żadnych urzędów publicznych, ani stanowisk wojskowych. Najprawdopodobniej po roku 369 już nie opuszczał Lidii. Żył i pisał w okresie obfitującym w wiele różnych wydarzeń, często bardzo tragicznych. Był świadkiem krótkotrwałego odrodzenia religii starorzymskiej za panowania Juliana Apostaty, klęski wyprawy perskiej zakończonej śmiercią cesarza na polu bitwy w czerwcu 363 roku, klęski armii rzymskiej pod Hadria‑ nopolem w walce z Gotami i śmierci cesarza Walensa na polu bitwy w sierp‑ niu 378 roku, wdzierania się barbarzyńców w granice zachodniej i wschodniej części cesarstwa, ogłaszania przez cesarza Teodozjusza ustaw skierowanych przeciwko tradycyjnym kultom, inwazji Alaryka na Grecję, buntu Gainasa i, być może, również zdobycia w 410 roku Rzymu przez Gotów pod dowództwem Ala‑ ryka. Wszystkie te wydarzenia miały wpływ i na samego Eunapiosa, i na sposób ich przedstawienia przez historyka. Pisał z pozycji człowieka bardzo zaangażo‑ wanego emocjonalnie, ale również człowieka bez doświadczenia w działalności publicznej i wojskowej. I przez to nie uniknął w swych dziełach błędów, czasem bardzo poważnych. Eunapios był autorem zachowanych do dziś apologetycznych Żywotów filo­ zofów i sofistów5 oraz obszernego, zachowanego w dużych fragmentach, dzieła historycznego Zapiski historyczne. Żywoty filozofów i sofistów to 24 biografie filo‑ zofów neoplatońskich napisane w stylu hagiografii. Zamysłem autora było prze‑ ciwstawienie świętym chrześcijańskim świętych pogańskich. ZAPISKI HISTORYCZNE Dzieło historyczne Eunapiosa z Sardes Zapiski historyczne składało się z XIV ksiąg i obejmowało dzieje lat 270–404. Było kontynuacją pracy historycznej Deksippo‑ sa z Aten, historyka z drugiej połowy III wieku6. Do napisania Zapisków historycznych zachęcił Eunapiosa Orybazjusz7, lekarz i przyjaciel cesarza Juliana Apostaty oraz nienazwani z imienia wykształceni 5 R. Penella, Greek Philosophers and Sophists in the Fourth Century A.D. Studies in Eunapius of Sardis, Leeds 1990. 6 Por. R.C. Blockley, Dexippus of Athens and Eunapius of Sardis, „Latomus” 1971, t. 30, s. 710–715. 7 Orybazjusz z Pergamonu (Oribasios) – lekarz i przyjaciel cesarza Juliana Apostaty, był przy umierającym cesarzu podczas wyprawy perskiej w 363 r., Por. Ammianus Marcellinus, Dzieje rzym­ skie, XXV, 3, t. I, przekł. I. Lewandowski, Warszawa 2001, dalej cyt. Amm. Zachował się tylko jeden list Juliana adresowany do Orybazjusza List 8 (14) [w:] Julian Apostata, Listy, przekł. W. Klinger, Wrocław 1962, s. 8–10. Wspomina go też Julian w swoim Liście do rady i ludu ateńskiego, 277 C [w:] Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. VII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, s. 25; Oryba‑ zjusz był też autorem dzieł medycznych: Zbiory lekarskie w 70 tomach, które były encyklopedią

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 8

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

ZAPISKI HISTORYCZNE

9

ludzie. We Fr. 15 Eunapios mówi: Osoby zaś wyjątkowe i, we wiedzy, najznako­ mitsze, nie pozwalały mi zaniechać, ale zachęcając, nakłaniały mnie i obiecywały pomoc w pracy. Ten zaś, który najlepiej znał Juliana, Pergamończyk Orybazjusz, człowiek najbardziej biegły i w naturalnej filozofii, i w nauczaniu sztuki medycznej, i w jej uprawianiu bardzo boski, publicznie głośno wołał, że byłbym bezbożnikiem, jeśli nie napisałbym. Tytuł tego dzieła historycznego jest niepewny. W Żywotach filozofów i sofistów sam Eunapios różnie nazywa swoje dzieło. Przypuszczalnie nosiło tytuł Ἱstorik¦ Øpomn»mata (Zapiski historyczne) lub Ἱstor…a ¹ met¦ Dšxippon (Historia po Deksipposie), a nawet w kodeksie 77 Biblioteki Focjusza pojawia się określenie Χronik£ (Kronika). Interesujących informacji o Zapiskach historycznych Eunapiosa dostarcza Focjusz w kodeksach 77 i 988. W kodeksie 77 twierdzi on bowiem, że istniały dwa wydania dzieła historycznego Eunapiosa z Sardes. Drugie z nich, tzw. Nowe wydanie (nša œkdosij) nie posiada ostrych, charakterystycznych dla Euna‑ piosa, ataków na chrześcijan i chrześcijaństwo. Na tej podstawie już w roku 1829 wydawca Eunapiosa B.G. Niebuhr wyciągnął wniosek, że Nowe wydanie nie pochodziło od samego historyka, ale od późniejszych chrześcijańskich kopistów, którzy w ten sposób ocenzurowali tekst9. Kolejni badacze sprzeci‑ wili się tej teorii, uważając, że Eunapios sam napisał Nowe wydanie, uzupeł‑ niając je o nowe wydarzenia i doprowadzając Zapiski historyczne do roku 380, a nawet 39510. Wnioski takie wyciągali ze słów samego Eunapiosa, np. we frag‑ mencie 41, 1 mówi, że jego pierwsza relacja o Hunach była niepełna  i teraz dołącza do niej dodatkowe informacje. Podobnie w Żywotach filozofów i sofi­ stów (7,  3, 5) Eunapios twierdzi, że nic jeszcze nie napisał o ataku Alaryka na Grecję w roku 395. Nowe informacje o Hunach miały się zatem, jak sądzili, znaleźć właśnie w Nowym wydaniu. Na potwierdzenie tezy, że to sam Euna‑ pios stworzył drugie wydanie, wskazywali też i inne fragmenty, np. w Żywotach filozofów i sofistów: O Proheresjosie w powyższym tekście dość powiedziałem, a całe jego życie przedstawiłem jeszcze pełniej w moich historycznych komen­ tarzach (10, 1, 1) albo fragment, w którym opisuje zalety Orybazjusza, kończy medyczną całej ówczesnej wiedzy w tej dziedzinie oraz poradnika Lekarstwa domowe w 4 tomach; Por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, XXI. Orybazjusz, przekł. M. Civiletti, Milano 2007, s. 245–247. 8 Focjusz, Biblioteka, przekł. O. Jurewicz, Wrocław 2006, t. I, kodeks 77, s. 172–174; kodeks 98, s. 265–266. 9 Zob. wstęp do: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, wyd. B.G. Niebuhr, t. I, Bonn 1829, s. XIX. 10 O dwóch wydaniach Zapisków historycznych Eunapiosa z Sardes: A. Baldini, Eunapio di Sardi tra biografia e storia…, s. 456; C. De Boor, Die nea ekdosis des Eunapios …; A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi…, s. 75–77; W.R. Chalmers, The Nša œkdosij of Eunapius’ Histo­ ries, „Classical Quarterly” 3, 1953, s. 165–170; A.B. Breebaart, Eunapius of Sardes and the Writing of History, „Mnemosyne” 1979, t. 32, nr 3, s. 360–375.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 9

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

10

WSTĘP

słowami: Te rzeczy opisałem bardziej szczegółowo w tej części historii poświęconej Julia­nowi (21, 1, 4) 11. Niektórzy badacze uważali, że Zapiski historyczne Eunapiosa, podobnie jak Dzie­ je rzymskie Ammiana Marcellina12, były publikowane w częściach. Pierwsze wyda‑ nie przypuszczalnie zostało opublikowane w trzech częściach, które obejmowały: – pierwsza: wydarzenia do śmierci cesarza Juliana albo cesarza Jowiana, – druga: od obwołania Walentyniana I do bitwy pod Hadrianopolem, – trzecia: od następstw po bitwie pod Hadrianoplem do końca13. A więc, pierwsze wydanie Zapisków historycznych Eunapiosa miało kończyć się na bitwie pod Hadrianopolem w roku 378. Drugie wydanie, czyli tzw. Nowe wydanie, ułożone później po roku 410, miało polegać na ponownym uporząd‑ kowaniu materiałów, na porównaniu z innymi dziełami (np. z Rocznikami Nikomacha Flawiana czy Opowiadaniami historycznymi Olimpiodora z Teb), na wzbogaceniu oraz urozmaiceniu wiadomości i szczegółów, dołączeniu nowych relacji o rządach kolejnych władców aż do czasów Teodozjusza i jego synów Arkadiusza i Honoriusza14. Dopiero w roku 1988 A. Baker zwrócił uwagę na słowa Focjusza w kodeksie 77, który twierdził, że Eunapios doprowadził swoje dzieło historyczne do roku 40415. Oznacza to powrót do teorii B.G. Niebuhra. Zapiski historyczne powstały krótko po roku 404, chociaż na podstawie frag‑ mentu 87 pojawiły się sugestie, że utwór powstał po roku 414 i w swojej rela‑ cji sięgał do tej daty. W tym fragmencie bowiem siostra cesarza Teodozjusza II, ­Pulcheria, została nazwana cesarzową (bas…lissa), a tytuł ten otrzymała dopie‑ ro w roku 414. Najprawdopodobniej jest to pomyłka autora Ekscerptów o Senten­ cjach, który myli Pulcherię z Eudoksją. Tekst pierwotny Zapisków historycznych nie zachował się, ale można go częś‑ ciowo zrekonstruować dzięki późniejszym autorom, którzy z niego korzy­stali. Fragmenty Zapisków historycznych Eunapiosa można znaleźć u Zosimosa16, u Konstantyna Porfirogenety w jego Ekscerptach, w Księdze Suda, u Jana z Antio‑ chii, u anonimowego autora Wyciągu z historii cesarzy, u Sozomena, Filostorgiosa, Piotra Patrycjusza, Sokratesa i Zonarasa. 11 Badacze wskazywali również następujące fragmenty: Eunapios, Zapiski historyczne, 6,3,8; 6,11, 7; 7,1,5; 7,3,4; 7,3,7; 7,3,8; 7,4,10; 7,6,5; 9,1,3; 10,1,1; 10,7,13. 12 Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, t. I i t. II, przekł. I. Lewandowski, Warszawa 2001–2002. 13 R.C. Blockley, wstęp do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, s. 4–5. 14 A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi…, s. 155–156. 15 A. Baker, Eunapius’ Nša œkdosij and Photius, „Greek, Roman and Byzantine Studies” 1988, nr 29, s. 389– 402. 16 Podobieństwa i różnice między poszczególnymi fragmentami Zapisków historycznych ­Eunapiosa i Nowej historii Zosimosa analizuje szczegółowo R.T. Ridley, Eunapius i Zosimos, „Helikon”, LX–X, 1969–1970, s. 574–592; A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi…, s. 43–45.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 10

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

ZAPISKI HISTORYCZNE

11

1. Zosimos17 – porównanie zachowanych fragmentów Zapisków historycznych Eunapiosa z Nową historią Zosimosa pokazuje bardzo daleko posuniętą zależ‑ ność Zosimosa od Eunapiosa. Eunapios kończy swoją relację na roku 404 i wów‑ czas również Zosimos przerywa swoje opowiadanie. Przerwa trwa do 408 roku, kiedy Zosimos korzysta z innego źródła. Focjusz w kodeksie 98 mówi: Można by powiedzieć, że Zosimos nie napisał historii, ale raczej przepisał historię Eunapiosa, różniącą się jedynie zwięzłością i tym, że – w przeciwieństwie do Eunapiosa – nie oczerniał Stylichona w takim, jak on, stopniu. W pozo­ stałej części historia Zosimosa jest niemal identyczna z jego historią, szcze­ gólnie w zniesławianiu pobożnych cesarzy. Eunapios był źródłem Zosimosa dla dziejów z lat 270–404, ale w jak dużym stopniu trudno jednoznacznie stwierdzić z powodu niekompletności dzieła Eunapiosa. Eunapios nie mógł być źródłem dla Zosimosa w pierwszej i ostatniej części jego dzieła. Z drugiej strony dzięki fragmentom Eunapiosa zachowanym u Zosimosa, otrzymuje‑ my obraz zaginionych części dzieła. Pomimo wielu podobieństw do Euna‑ piosa Zosimos różni się od niego w wielu elementach, np. u Zosimosa poja‑ wia się chronologia, której Eunapios unika (szczególnie w tej części, w której Eunapios nie był źródłem Zosimosa), zmienia się stosunek do Stylichona, z bardzo wrogiego do neutralnego, a nawet historyk broni jego polityki. Łagodniejszy jest również stosunek Zosimosa do barbarzyńców. Ponadto Eunapios wymienia dwóch opiekunów cesarskich synów Stylichona i Rufi‑ na, a Zosimos tylko Stylichona. Co więcej Eunapios wspomina Subarma‑ chiosa (Fr. 67,8) i Hieraksa z Aleksandrii (Fr. 71, 2, 4) zupełnie pominiętych przez Zosimosa. Eunapios twierdzi, że Alaryk przeszedł przez Termopile i wdarł się do Grecji dzięki pomocy mnichów chrześcijańskich, a Zosimos obarcza odpowiedzialnością za to namiestnika prowincji i dowódcę garni‑ zonu. Może to wynikać zarówno ze zmiany źródła, jak i włączenia włas‑ nych opinii przez Zosimosa18. Różnica jest również w stosunku do religii chrześcijańskiej: opinie Zosimosa są nieco łagodniejsze. Różnice te świad‑ czą jednak o pewnej samodzielności Zosimosa. Bardzo szczegółową analizę podobieństw i różnic między dziełami Zosimosa i Eunapiosa przeprowadził Antonio Baldini19. 2. Ekscerpty o Sentencjach (Excerpta de Sententiis) i Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian (Excerpta de legationibus gentium ad Romanos) cesarza Zosimos (Zosimos) – historyk rzymski z V w. piszący po grecku, autor Nowej historii. Jego praca historyczna obejmowała wydarzenia od roku 27 p.n.e., czyli od czasów panowania cesarza Oktawiana Augusta do roku 410. 18 Zosimos, Nowa historia, przekł. H. Cichocka, wstęp E. Wipszycka, Warszawa 1993, s. 23–24; L. Cracco Ruggini, Zosimo, ossia il rovesciamento delle „Storie Ecclesiastiche”, „Augustianum” 1976, nr 16, s. 23–26. 19 A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi…, s. 43–45. 17

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 11

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

WSTĘP

12

bizantyjskiego Konstantyna Porfirogenety20 zachowały największą część z ocalałych fragmentów, tj. ponad trzy czwarte. Fragmenty zebrane w Ekscerptach o Sentencjach (80 fragmentów) mają charakter anegdotyczny i moralizatorski, natomiast w Ekscerptach o Poselstwach (zaledwie 7 frag‑ mentów) polityczno­‑wojskowy. 3. Księga Suda21 – zachowało się 86 fragmentów, w tym ponad 50 pod imie‑ niem Eunapiosa. Przypuszczalnie niektóre z tych fragmentów zostały błędnie przypisane Eunapiosowi przez wydawców i komentatorów na pod‑ stawie językowych podobieństw z fragmentami i urywkami już wcześniej przypisanymi Eunapiosowi, a pochodzącymi z Ekscerptów, dzieła Zosimo‑ sa albo innych źródeł. Fragmenty zachowane w Księdze Suda są zwykle bardzo krótkie, czasem trudno stwierdzić jednoznacznie, kogo dotyczą lub do jakich wydarzeń się odnoszą, albo ustalić ich dokładne miejsce w Zapi­ skach historycznych Eunapiosa22. 4. Jan z Antiochii23 – zachowało się 6 fragmentów, jeden poświęcony wadom cesarza Karinusa, następny cesarzowi Jowianowi, kolejny opisuje śmierć cesarza Walentyniana II wskutek spisku, czwarty daje relację o bitwie nad rzeką Frygidus między cesarzem Teodozjuszem a uzurpatorem Eugeniu‑ szem i dwa ostatnie poświęcone są Rufinowi. Fragment 62,2 wydaje się naj‑ bardziej przypominać Eunapiosa ze względu na podobieństwa z fragmen‑ tem z Księgi Suda P 24024. 5. Wyciąg z historii cesarzy (Epitome de Caesaribus)25 – zachowało się 5 fragmentów, z których jeden dotyczy cesarza Aleksandra, dwa cesarza Konstantyna I, jeden Pod kierunkiem cesarza Konstantyna VII Porfirogenety (913–959) pracował w Konstantyno‑ polu cały sztab autorów i kompilatorów, który opracował Encyklopedię historii i nauki o państwie. Było to wielkie, unikatowe, encyklopedyczne dzieło. Składało się z 53 działów wiedzy historycz‑ nej, według których sporządzono w ponad 200 tomach 53 Zbiory ekscerptów, czyli wyciągów, tak że każdy zbiór obejmował odrębny dział wiedzy. Większość ekscerptów nie zachowała się do na‑ szych czasów, znamy tylko około 26 tytułów i treść 4 dziedzin wiedzy. Cesarz Konstantyn VII prag‑ nął przekazać potomności dorobek piśmiennictwa starożytności klasycznej i czasów wczesnobi‑ zantyńskich w postaci całych dzieł lub ich najważniejszych fragmentów. Ocalił od zaginięcia wiele fragmentów prac historycznych. 21 Księga Suda – leksykon bizantyjski z X w., zawierający około 30 tys. haseł, w tym około 900 to artykuły rzeczowe, głównie o charakterze literackim i historycznym. 22 R.C. Blockley, wstęp do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, s. 97. 23 Jan z Antiochii (Ioannes Antiocheus) – autor zagadkowy, żył i pisał najprawdopodobniej w VII w., autor zachowanej w kilkudziesięciu fragmentach Historii kronikarskiej opisującej dzieje od Adama aż do wstąpienia na tron cesarza Herakliusza w 610 r. 24 R.C. Blockley wstęp do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, s. 99. 25 Wyciąg z historii cesarzy (Epitome de Caesaribus) – anonimowego autora, opisuje dzieje od ce‑ sarza Augusta aż do śmierci cesarza Teodozjusza w 395 r. 20

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 12

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

ZAPISKI HISTORYCZNE

6.

7.

8.

9.

13

wspomina uzurpację Magnencjusza i śmierć Konstansa, ostatni piąty – mówi o obwołaniu Decencjusza cezarem przez uzurpatora Magnencjusza. Nie ma pewności, czy anonimowy autor Wyciągu z historii cesarzy miał dostęp do Zapisków historycznych Eunapiosa, a jeśli tak, to czy korzystał z jego pracy bezpośrednio, czy pośrednio poprzez jakieś inne źródło. Hermiasz Sozomen26 – zachował się jeden fragment, który dotyczy cesarza Konstantyna I poszukującego pokuty oczyszczającej po zamordowaniu swego syna Kryspusa. Podobieństwa z tekstem Zosimosa wskazują, że znał Eunapio‑ sa albo bezpośrednio, albo za pośrednictwem Zosimosa. Filostorgios27 – zachowały się 3 fragmenty, pierwszy dotyczący złych uczynków cesarza Konstantyna I, drugi dotyczy walki Konstansa z bratem Konstantynem II i śmierci tego ostatniego, trzeci fragment krytykuje roz‑ wiązłe życie cesarza Teodozjusza. Filostorgios, pomimo że był gorliwym arianinem i historykiem Kościoła, nie szczędził cesarzom chrześcijańskim gorzkich słów. Piotr Patrycjusz28, historyk bizantyjski z VI wieku – sięgnął do Eunapio‑ sa we fragmencie 18,6 zachowanym w Ekscerptach o Poselstwach narodów do Rzymian. Jest to dość długi fragment, w którym cezar Julian pertraktuje z królem Chamawów Nebisgastem w sprawie zawarcia pokoju. Julian jest wzorem: to doskonały wódz, łagodny władca, szanuje pokonanego króla, lituje się nad płaczącymi barbarzyńcami i współczuje im. Całe wydarzenie robi wrażenie przedstawienia w teatrze, pojawia się nawet deus ex machina, który rozwiązuje splątane wątki. Tym bogiem jest, według Eunapiosa, sam Julian. Historyk jest największym wielbicielem Juliana, żaden inny autor nie posunął się aż tak daleko w jego pochwałach, często bardzo przesad‑ nych29. I w tym fragmencie doskonale to widać. Sokrates Scholastyk30 – prawdopodobnie korzystał z Eunapiosa, można bowiem dostrzec pewne podobieństwa z Zosimosem, nie ma jednak pewności.

Hermiasz Sozomen (Sozomenos) – historyk Kościoła. Żył i pisał w V w. Jest autorem Historii Kościoła obejmującej lata 324–439. 27 Filostorgios (Philostorgios) – historyk Kościoła. Żył i pisał na przełomie IV i V w. Napisał Historię Kościoła w 12 księgach, opisującą lata 300–425. Jego praca jest pochwałą skrajnego ariani‑ zmu, którego był gorliwym wyznawcą. 28 Piotr Patrycjusz (Petros Patrikios) – historyk bizantyjski z VI w., wysoki urzędnik cesarski i po‑ seł. Jest autorem Dziejów opisujących rzymską historię od roku 43 do 358 oraz dzieła O organizacji państwowej. Dzieje zachowały się tylko we fragmentach w Ekscerptach o poselstwach narodów do Rzy­ mian cesarza Konstantego Porfirogenety; por. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008, s. 69. 29 J. Kuranc, Julian Apostata, zwycięzca Alamanów, w pochwałach retora Eunapiusza, „Roczniki Humanistyczne” 1971, t. XIX, z. 3, s. 63–71. 30 Sokrates Scholastyk – historyk Kościoła. Żył i tworzył na przełomie IV i V w. Napisał Historię Kościoła obejmującą lata 305–439. 26

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 13

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

14

WSTĘP

10. Jan Zonaras31 – być może korzystał z Eunapiosa, ale nie wiadomo czy bezpo‑ średnio, czy za pośrednictwem innego autora, czy nawet autorów. Oczywiś‑ cie pewne podobieństwa są, jak również różnice32. Do naszych czasów przetrwał tylko pewien wybór fragmentów dzieła historycz‑ nego Eunapiosa z Sardes, co może dawać nieco wypaczony obraz całości dzieła. Wiele wątpliwości budzi także kwestia źródeł Eunapiosa. Niewątpliwie korzy‑ stał z Øpomn»mata Orybazjusza. Był to przypuszczalnie zbiór najprzeróżniej‑ szych materiałów, które ten lekarz cesarza Juliana Apostaty zgromadził. Być może korzystał z Roczników Nikomacha Flawiana, chociaż krytykował chronologicz‑ ny zapis dziejów. Trudno powiedzieć, z jakich innych źródeł korzystał. Z całą pewnością Eunapios czerpał z tradycji ustnej i z relacji naocznych świadków. Eunapios był też źródłem dla wielu późniejszych historyków, zarówno chrześ‑ cijańskich, jak i niechrześcijańskich. To przede wszystkim ci, u których zachowa‑ ły się fragmenty jego Zapisków historycznych. PRZEGLĄD TREŚCI DZIEŁA Dzieło historyczne Eunapiosa z Sardes składało się z XIV ksiąg. Po pierwszej księdze, będącej streszczeniem, następowały cztery księgi dotyczące Juliana, trzy dotyczące okresu od wyniesienia Walentyniana I do bitwy pod Hadrianopolem i sześć od bitwy pod Hadrianopolem do roku 404. Z XIV ksiąg Zapisków histo­ rycznych zachowały się fragmenty z ksiąg I, II, III, IV, V, VI i IX. Warto wspomnieć, że porównując proporcje lepiej zachowanego Zosimo‑ sa mamy: więcej szczegółów na temat Juliana, raczej pobieżnie o Walentynia‑ nie  I i Walensie, więcej na temat ich następców, ale nie więcej niż o Julianie. Podobne proporcje są także u Ammiana – więcej o Julianie, mniej na temat Walentyniana I i Walensa. Mimo wszystko w porównaniu z Ammianem Euna‑ pios podaje mniej szczegółów33. Księga I Zapisków historycznych była pewnego rodzaju streszczeniem obej‑ mującym wydarzenia lat 270–355, czyli od śmierci Klaudiusza II do ogłoszenia Juliana Apostaty cezarem. Potwierdza to sam historyk we Fr. 15, będącym wstę‑ pem do Księgi II: Wydarzenia zatem najważniejsze od końca historii Deksipposa aż do czasów Juliana – na ile było to możliwe – zostały dostatecznie przedstawione we wcześniejszych rozdziałach. W jakim stopniu była tylko streszczeniem trud‑ no stwierdzić jednoznacznie, ponieważ z Księgi I zachowały się tylko nieliczne 31 Jan Zonaras (Ioannes Zonaras) – historyk bizantyjski z XII w., autor historii powszechnej do roku 1118, będącej cennym źródłem wiedzy o średniowiecznym Bizancjum. 32 A. Baldini, Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi…, s. 163–166. 33 R.C. Blockley, wstęp do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, s. 7–8.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 14

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

PRZEGLĄD TREŚCI DZIEŁA

15

fragmenty: zły charakter cesarza Karinusa został przedstawiony w dwóch frag‑ mentach, cesarz Aleksander w jednym fragmencie, cesarz Konstancjusz i jego syno‑ wie w jedenastu, uzurpator Magnencjusz w jednym i także w jednym filozof Prohere‑ sjos. W dwóch ostatnich fragmentach Eunapios mówi o obwołaniu Juliana Apostaty cezarem i polityce cesarza Konstancjusza II w stosunku do cezara Juliana. Księga II zawiera zaledwie cztery fragmenty: trzy dotyczą cezara Juliana, a jeden Marcellusa, dowódcy jazdy w Galii. Księga III przedstawia dzieje cezara Juliana (dziewięć fragmentów) w Galii, jego działania wojenne, przyjmowanie poselstw króla Nebisgastesa i króla Wa­­ domara, intrygi augusta Konstancjusza. Eunapios i tu nie szczędzi Julianowi pochwał: Julian miał zwyczaj rozpoczynać nie walkę, ale zwycięstwo (Fr. 18,2). Trzy fragmenty dotyczą dowódcy Charietta, z pochodzenia Franka. Księga IV przedstawia dzieje cesarza Juliana. Pojawia się w nich Julian jako sprawiedliwy sędzia: Wiele spraw sądowych zostało przyniesionych do Juliana, ponieważ ludzie chętnie korzystali ze sprawiedliwości takiego sędziego (Fr. 25,1) oraz filozofowie, szczególnie bliscy Julianowi: Maksimos, Priskos i Libanios. Księga V rozpoczyna się od wyprawy perskiej Juliana i temu władcy jest poświęconych kilka fragmentów, przeważnie krótkich. Dwa fragmenty doty‑ czą następcy Juliana, Jowiana, wybranego po tragicznej śmierci Juliana w Persji. Eunapios mówi o Jowianie w mało pochlebnych słowach: Był on człowiekiem, który doszedł do tak wielkiego stanowiska nie z powodu swych własnych zalet, ale z powodu sławy ojca. Chociaż nie był słaby fizycznie albo niedoświadczony w dzia­ łaniach wojennych, był jednak niedbały i pozbawiony wykształcenia, a naturalne zdolności, które posiadał, z powodu niedbalstwa osłabił i zakrył (Fr. 29,1). Jowian po bardzo krótkim panowaniu niespodziewanie umiera. W księdze VI pojawiają się następcy Jowiana, cesarz Walentynian I i Walens. W trzech fragmentach wspomniany jest bunt Prokopiusza, krewnego cesarza Juliana. Zachowały się też fragmenty dotyczące wróżbitów: Hilarego z Frygii, Patri‑ kiosa, Symonidesa, Jakuba oraz urzędników cesarskich: Teodora, Festusa, Marcja‑ nusa, a także dowódców: Elianusa i Sebastiana oraz cztery fragmenty dotyczące filozofa Muzoniusza. Godny uwagi jest fragment 42. należący do najdłuższych z zachowanych fragmentów Eunapiosa. Opowiada on o wejściu Gotów – zwanych przez Eunapiosa Scytami – na ziemie cesarstwa i skutkach ich osiedlenia się w gra‑ nicach państwa rzymskiego. Księga VI kończy się bitwą pod Hadrianopolem. Ostatnia księga – IX – opisuje czasy panowania cesarzy Teodozjusza, Gra‑ cjana i Walentyniana II, a kończy się na rządach synów Teodozjusza Arkadiusza i Honoriusza. Jeden fragment dotyczy buntu Maksymusa, dwa uzurpacji Euge‑ niusza i jego klęski w bitwie nad rzeką Frygidus. Zachowały się też fragmenty dotyczące dowódców: Arbogastesa, Frawitty, Stylichona, Gainasa, Subarmachio‑ sa, Marcellusa, Leona oraz urzędników: Rufina i eunucha Eutropiusza, prepozyta cesarskiej sypialni.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 15

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

16

WSTĘP

EUNAPIOS JAKO HISTORYK Głównym celem historii jest, według Eunapiosa, przedstawianie wydarzeń zgod‑ nie z prawdą (Fr. 28,6; 30; 41,1; 62,1; 66, 1,2). Eunapios z Sardes we wstępie do I księgi (Fr. 1) swoich Zapisków historycz­ nych deklaruje zamiar kontynuowania Kroniki Deksipposa, chwali jego styl i wybór materiałów, ale krytykuje jego metodę pisania historii chronologicznie, jako pełną błędów, sprzeczności i bezużyteczną. Historyk sądzi bowiem, że: zada­ niem i największym celem historii jest opisywanie dziejów w pełni zgodne z prawdą i bez żadnych namiętności, w niczym jej nie pomaga skrupulatne obliczanie dat, podobnie jak świadkowie, którzy niewzywani przychodzą z własnej woli (Fr. 1). Sporadycznie pojawią się określenia czasu, jak np. we Fr. 18, 6: była już późna jesień i nadchodziła zima. On sam wybiera inną metodę, którą tak opisuje w tym samym fragmencie: Ja zaś od dawna oznajmiam moim czytelnikom, że wierząc w swoje umiejętności zacząłem pisać dzieło o przeszłości i teraźniejszości, odrzu­ cając jednakże, jako zupełnie niemające nic do rzeczy, opowiadanie rok po roku i dzień po dniu, uznałem za rzetelniejsze ograniczenie się do okresów, w których rządzili poszczególni władcy. Czytelnik znajdzie zatem u mnie, jakie były czyny każdego władcy, ale w którym roku i dniu się zdarzyły to powie ten, kto chce uprawiać oszustwo. Oznacza to, że Eunapios woli przedstawiać poszczegól‑ nych władców i ich czyny. Skłania się przez to ku biografii. Podkreśla także funkcję dydaktyczną historii: Bowiem czyż największa korzyść z historii nie polega na tym, abyśmy zdobyli w niedługim czasie i poprzez niewielką treść zna­ jomość wielu nieznanych czynów i abyśmy stali się – będąc w ­młodym wieku – starcami dzięki poznaniu minionych zdarzeń, aby wiedzieć, czego należy unikać, a co zaś wybierać? Zapiski historyczne to w przeważającej części historia wojskowa, chociaż sam Eunapios nie był biegły w sprawach wojennych. We Fr. 17, który jest przedmo‑ wą do relacji z najważniejszej bitwy Juliana, bitwy pod Strasburgiem, Euna‑ pios stwierdza, że ponieważ sam Julian opisał ją, to on nie będzie naśladował tych, którzy idą w dzień z zapalonymi pochodniami, aby odkrywać coś ukrytego. We Fr. 60 mamy bardzo krótką i pobieżną relację z bitwy nad rzeką Frygidus, w której uzurpator Eugeniusz został pokonany przez cesarza Teodozjusza. EUNAPIOS A CHRZEŚCIJAŃSTWO Eunapios z Sardes był gorliwym poganinem i stąd wynika jego wrogi stosunek do chrześcijan i chrześcijaństwa. Focjusz w kodeksie 77, opisując dzieło Euna‑ piosa mówi: W pierwszym rozsiewa wiele bluźnierstw przeciwko czystości naszej wiary chrześcijańskiej, wychwala pogański zabobon, często atakując pobożnych

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 16

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

EUNAPIOS A CHRZEŚCIJAŃSTWO

17

cesarzy. W drugim zaś, który tytułuje Nowe wydanie, powstrzymuje swą wiel­ ką zuchwałość i bezczelność, rozsiewaną przeciwko chrześcijańskiej pobożności. Historyk podjął się zadania opisania historii powszechnej (koin¾ ƒstor…a) z pogańskiego punktu widzenia. Opisuje dzieje przez pryzmat konfliktu reli‑ gijnego. Jego Zapiski historyczne to wielki, propagandowy tekst będący historią konfliktu religijnego na tle dziejów państwa rzymskiego. Dzieje jako historia sporu religijnego, w którym zwycięskie chrześcijaństwo prowadzi cesarstwo do zguby. W chrześcijaństwie upatruje źródła nieszczęść trapiących Cesarstwo Rzymskie. Ostro zatem piętnuje cesarzy‑chrześcijan, zwłaszcza Konstantyna Wielkiego i Teo‑ dozjusza Wielkiego, a wychwala cesarza Juliana Apostatę. Konstantyn jest – według Eunapiosa – twórcą wszelkiego zła, a Julian Apostata pozytywnym bohaterem. Praca historyka jest apologią słabnącego wówczas pogaństwa. Historyk uważa, że odkąd chrześcijanie doszli do władzy, świat zmierza ku upadkowi. Rzym‑ skie wojska ponoszą klęski na wszystkich frontach, a barbarzyńcy wdzierają się na terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Zresztą historycy antyczni, począwszy od Tukidydesa, nie byli nastawieni zbyt optymistycznie, byli przekonani o powol‑ nym upadku świata. Zmianę tego nastawienia przynoszą dopiero pisarze chrześ‑ cijańscy, widząc w rozwijającym się chrześcijaństwie zmianę na lepsze. W Zapiskach historycznych jest niewiele miejsc w porównaniu z Żywota­ mi filozofów i sofistów, w których są wzmianki o chrześcijaństwie i chrześcija‑ nach. Przypuszczalnie jest to efekt cięć w Nowym wydaniu, wspomnianych przez Focjusza w kodeksie 77. We Fr. 68 Eunapios drwi z pewnego Persa, prefekta Rzymu, który pragnąc uczcić rzymskie zwycięstwo nad barbarzyńcami niechcący ośmieszył je. Histo‑ ryk mówi: Ten bowiem zgromadził na środku stadionu wiele małych tabliczek, pragnąc przedstawić pewne wyobrażenie aktualnych spraw, umieścił na obrazach wszelki rodzaj szyderstwa i niechcący skrycie wyśmiał to, co zostało namalowane na obrazie. Albowiem obrazy nigdzie nie czyniły aluzji i nie pokazywały ani dziel­ ności cesarza, ani męstwa żołnierzy, ani jakieś wojny znanej i zgodnej z prawem. Była natomiast jakaś ręka wyciągnięta z chmur z napisem: „Ręka Boga wypędza­ jąca barbarzyńców”. Obrzydliwie jest to pisać, ale konieczne. Z kolei w innej części: „Barbarzyńcy uciekający przed Bogiem” i inne od tych głupsze i wstrętniejsze, pisa­ rzy pijanych czczą gadaniną. We fragmencie 48, 2 Eunapios mówi, że za panowania cesarza Teodozjusza bandy barbarzyńców przekroczyły rzekę i weszły w granice Cesarstwa Rzymskie‑ go. Każde z plemion przywiozło ze sobą swe ojczyste święte obrzędy, ale zacho‑ wywało je w tajemnicy. Byli to chrześcijanie. Eunapios nie szczędzi im kryty‑ ki i drwiny: Wszyscy oni mówili, że są chrześcijanami i niektórych spośród swoich przebierali za biskupów, odziewając ich we wspaniały strój i wypełniając nimi wielką lisią skórę prowadzili na środek. Wszędzie tak starali się czynić, aby nas bez straży zniszczyć z powodu przysiąg, przez nich zlekceważonych, przez naszych cesarzy zaś

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 17

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

WSTĘP

18

przesadnie przestrzeganych. Był ponadto z nimi ten rodzaj ludzi, których nazywa się mnichami, zrobionych na wzór tych, którzy stali po stronie wrogów, oczywiście naśladowanie wcale nie jest trudne i uciążliwe, wystarczy ciągnąć za sobą po ziemi ciemnymi płaszczami i chitonami, a także być złymi i za takich być uważanymi. Barbarzyńcy dobrze wiedząc, że ta rzecz jest przez Rzymian podziwiana, stosowali ją, aby nas oszukać, ponieważ zauważali, że znakomicie i należycie i w najgłębszej ciszy ukryte są ich święte obrzędy. Tymi sztuczkami osiągnęli to, że nasi do tak wielkiej głupoty doszli, iż nawet ci najbardziej rozsądni zgadzali się otwarcie i bez oporu na tę samą myśl, że oczywiście są chrześcijanami i że praktykują regularnie wszystkie obrzędy. Cesarza Konstantyna uważa za głodnego krwi tyrana, który zabił swoich najbliższych: syna Kryspusa i żonę Faustę (Fr. 9,3). I jak mówi Eunapios: w spra­ wie pokuty oczyszczającej radził się filozofa Sopatra, kierującego w owym czasie szkołą Plotyna. Ten zaś oświadczył, że nie istnieje żadna pokuta oczyszczająca z tego rodzaju przewinień. Cesarz zaniepokojony taką odpowiedzią spotkał się przypad­ kiem z biskupami, którzy obiecali skruchą i chrztem oczyścić go ze wszystkich grze­ chów. Ucieszył się Konstantyn z tych słów, które były zgodne z jego celem i pełen podziwu dla doktryny został chrześcijaninem i swoich poddanych nakłaniał do tego samego (Fr. 9, 4). Z powodu niewielkiej ilości zachowanych u Eunapiosa fragmentów dotyczą‑ cych Konstantyna nie wiadomo dokładnie, jakie inne oskarżenia wysuwa w sto‑ sunku do niego. Podobny do ojca był jego syn Konstancjusz (Fr. 13), który zabił swego kuzy‑ na, cezara Gallusa. Szczególną jednakże niechęcią Eunapios darzy cesarza Teo‑ dozjusza, oczywiście za antypogańskie edykty i za burzenie pogańskich świątyń (Fr.  56). Zarzuca mu, że rozrzutnością, niegodziwością i nieumiarkowaniem przyśpiesza ogólną ruinę państwa (Fr. 46, 1, 61). Wytyka także to, że pozwolił zbyt wielkiej liczbie barbarzyńców osiąść na ziemiach cesarstwa (48,2; 59). We frag‑ mencie 59. Eunapios opisuje spór między dwoma gockimi wodzami – Frawittą, szlachetnym i pełnym zalet, który pozostaje lojalny wobec Cesarstwa Rzym‑ skiego i Eriulfem, będącym uosobieniem zła. Pomimo swej wielkiej niechę‑ ci do barbarzyńców Eunapios chwali obyczaje Frawitty, jego oddanie bogom pogańskim oraz to, że poprosił o rzymską żonę. Dla historyka ważne było to, że nie był on chrześcijaninem. Eunapios z Sardes był fanatycznym poganinem, dającym otwarcie wyraz swoim uczuciom religijnym, które w niezwykle agresywnej formie pojawiają się w jego dziełach. Dostrzec można wyraźnie wielką niechęć, a nawet wro‑ gość w stosunku do chrześcijaństwa i chrześcijan34, np. mnichów nazywa O stosunku Eunapiosa do chrześcijaństwa zob. oprócz ogólnych opracowań o Eunapiosie także: G.J., Bartelnik, Eunape et le vocabulaire chretien, „Vigiliae Christianae” 23,1969, s. 293–303; D.F. Buck, Eunapius of Sardis and Theodosius the Great, „Byzantions” 58, 1988, s. 36–53. 34

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 18

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

EUNAPIOS O CESARZU JULIANIE APOSTACIE

19

stworzeniami z wyglądu i trybu życia podobnymi do świń: A następnie sprowa­ dzili do świętych miejsc mnichów, jak oni nazwali tych, z wyglądu ludzi, świnie zaś z trybu ich życia i otwarcie pozwalali sobie i wyrządzali niezliczone i nie­ opisane ­krzywdy (Fr. 56). Dla historyka upadek Cesarstwa Rzymskiego wiązał się nierozerwalnie z upadkiem jego tradycyjnej religii oraz przyjęciem chrześcijaństwa. Eunapios w swoich Zapiskach historycznych potępia chrześcijaństwo, pokazując chrześci‑ jan w jak najgorszym świetle. Również z kwestiami religijnymi wiąże się bardzo ostra krytyka rzymskich władców, co pojawia się już u wcześniejszych history‑ ków. Stereotyp wad władców niewiele się zmienił od czasów Tacyta i Swetoniu‑ sza. Historyk nie widzi w konfliktach wewnętrznych przyczyn upadku państwa. Opisuje też postępujący upadek obyczajów: intrygi dworskie i wszechpotężną władzę eunuchów (65, 1, 2,6–8). Eunapios mówi we fragmencie 65, 5: Za czasów eunucha Eutropiusza, opiekuna cesarza Teodozjusza, plemię eunuchów z powo­ du ważności i władzy tego pierwszego tak bardzo urosło i sięgnęło tak wielkiej ­liczby, że również i ci, którzy mają brody chcą zostać eunuchami i Eutropiuszami, i mając nadzieję na korzyści od Eutropiusza, stracili rozum razem z jądrami. Jego złote posągi zostały wszędzie ustawione, i on wzniósł wspaniałe budowle, oka­ zalsze niż całe miasto. Dostrzega zepsucie dowódców i urzędników, którzy byli odpowiedzialni za pilnowanie barbarzyńców, aby ci przeprawili się przez Dunaj nieuzbrojeni: Ale z tych, którym to powierzono, jeden zakochał się w jakimś deli­ katnym i pięknym na twarzy chłopcu spośród tych, którzy przeprawili się przez rzekę, inny zaś został zdobyty przez piękną żonę jednego z jeńców, następny zwy­ ciężony przez dziewczynę, a innych wielkość prezentów opanowała i ubrania lniane, i kobierce z obu stron zdobione frędzlami. Jednym słowem każdy z nich dążył, aby zapełnić swój dom sługami, swoje ziemie poganiaczami wołów i dzięki przyzwoleniu płonął szaloną żądzą. Pokonani tak przez Scytów w ten najbardziej haniebny i bezprawny rodzaj zwycięstwa, jakby dobroczyńców i dawnych wybaw­ ców, przyjęli ich z bronią (Fr. 42). EUNAPIOS O CESARZU JULIANIE APOSTACIE Julian Apostata w Zapiskach historycznych Eunapiosa z Sardes odgrywa wyjąt‑ kową rolę35. Historyk nigdy nie poznał Juliana osobiście, jak bowiem sam mówi: kiedy ów panował, ten, który to pisze, był dopiero dzieckiem (Fr. 15). 35 O Julianie Apostacie u Eunapiosa zob. oprócz ogólnych opracowań o Eunapiosie również: R.C. Blockley, Eunapius Fr. XIV, 7. Julian as an Homeric hero?, „Liverpool Classical Monthly” 6, 1981, s. 213–214; D.F. Buck, Some Distorsions in Eunapios’ Account of Julian the Apostate, „Ancient History Bulletin” 4, 5, 1990, s. 113–115; D.F Buck., Eunapius on Julian’s Acclamation as Augustus, „Ancient History Bulletin” 7, 2, 1993, s. 73–80.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 19

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:35

20

WSTĘP

Julian Apostata cezar, a potem cesarz jest główną postacią dzieła Eunapiosa. Już we Fr. 1 historyk mówi: Wydawało się nam, że wszystko powinno odnosić się do Juliana, który panował w naszych czasach i który przez wszystkich ludzi był czczony niczym bóg. I dodaje z przesadą we Fr. 15 […] powszechne uczucie wszystkich ludzi i zupeł­ ny szacunek w stosunku do tego władcy są oczywiście wielkim i nieodpartym bodźcem do miłości. Jak można byłoby bowiem milczeć o tym, o którym nikt nie mógł milczeć? Jak więc nie głosić tych czynów, które opisywały usta, nawet nie­ utalentowanych w mówieniu, niosąc wspomnienie jego życia słodkiego i złotego. Podziw dla Apostaty zbliża Eunapiosa do innych wybitnych osobowości z cza‑ sów końca pogaństwa wschodniego, do historyka Ammiana Marcellinusa i retora Libaniosa. Mimo wszystko uwielbienie Eunapiosa dla Juliana jest o wiele większe niż Ammiana czy Libaniosa. W takim panegirycznym tonie utrzymanych jest wiele fragmentów dotyczących Juliana. Niewątpliwie cesarz jest dla Eunapio‑ sa bohaterem. Posiada wiele wspaniałych zalet, takich jak męstwo  i sprawied‑ liwość: Julian nauczał zarówno swoich poddanych, jak i nieprzyjaciół, w jaki sposób powinien rządzić prawdziwy władca oraz tego, że odwagi, siły fizycznej i siły oddziałów wojskowych, używa się tylko na wojnie przeciwko wrogom, spra­ wiedliwość zaś połączona z władzą staje się jakby źródłem wszelkich zalet i czyni poddanymi i niewolnikami nawet nieobecnych (Fr. 18, 1)36. Julian był również łagodny (Fr. 18,6; 25, 1), uczciwy i uprzejmy (Fr. 25, 1), miał zdolność przewi‑ dywania (Fr. 27, 1), a ponadto był szybki w działaniu (Fr. 23,1). Julian to także filozof (Fr. 18,1) i wspaniały przykład prawdziwego władcy (Fr. 18,1, 6; 28,1). Eunapios cenił cesarza Juliana Apostatę za jego wrogość wobec chrześcijań‑ stwa i rozmiłowanie w starożytnej kulturze. Julian Apostata w swych dziełach zawarł cały zestaw ostrych sądów i określeń religii chrześcijańskiej37. Opisując obwołanie Juliana cesarzem w lutym 360 roku, pisarze pogańscy Ammianus Marcellinus (XX, 4) i Libanios (Mowa XVIII, 96–99)38 mówią o jego biernej postawie. Julian został zmuszony przez armię do przyjęcia tytułu. Tę bier‑ ną postawę potwierdza także większość źródeł chrześcijańskich, np. Sokrates (II, 47), Sozomen (V,1,1) i Jan z Antiochii (Fr. 177). 36 O swych obowiązkach władcy mówi Julian Apostata w Liście do filozofa Temistiosa, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XXII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011. 37 Julian Apostata, Cesarze, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Histo‑ riae Antiquae”, t. XXVII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013; Julian Apostata, Miso­ pogon czyli Nieprzyjaciel brody, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae ­Antiquae”, t. XIII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009; Julian Apostata, List do filozofa Temistiosa…; Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego…; Julian Apostata, Przeciw Galilejczy­ kom, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XXIV, Wydaw‑ nictwo Naukowe UAM, Poznań 2012. 38 Libanios, Wybór mów, przekł. L. Małunowiczówna, Wrocław 2006.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 20

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

EUNAPIOS O CESARZU TEODOZJUSZU WIELKIM

21

Tylko dwa krótkie fragmenty Eunapiosa dotyczą obwołania Juliana cesarzem. We fragmencie 21,2 Eunapios mówi o Orybazjuszu: Ale miał on też i inne zalety, tak znakomite, że właściwie to on uczynił Juliana cesarzem. To Orybazjusz, dosko‑ nały w swej prawości uczynił Juliana cesarzem. Następnie Eunapios stwierdza, że Julian wezwał do Galii pewnego hierofanta i wraz z Orybazjuszem i Euheme‑ rem przeprowadził pewien rytuał znany tylko obecnym. Z tego powodu Julian miał być wystarczająco zachęcony do obalenia tyranii Konstancjusza. We frag‑ mencie 21,3 porównuje siedmiu spiskowców do dwóch grup złożonych z siedmiu spiskujących przeciwko Dariuszowi i Arsacesowi. Historyk robi aluzję, ale nie podaje szczegółów, jak np. imion spiskowców. Bliskie otoczenie Juliana liczyło siedem osób, chociaż z imienia wymienieni są tylko dwaj Orybazjusz i Euhe‑ merus, przypuszczalnie także wspomniany wcześniej przez Eunapiosa hierofant. Żaden starożytny pisarz nie potwierdził tego, że Julian spiskował przeciw‑ ko Konstancjuszowi zanim wybuchł bunt w Paryżu. Sam Julian stwierdza, że w momencie wybuchu buntu był sam39. Jedyny zidentyfikowany „spiskowiec” to Orybazjusz, który wówczas przebywał w Wiennie. Takie spotkanie mogło się odbyć później, kiedy Juliana obwołanego cesarzem opadły wątpliwości i obawy i zwołał swoich przyjaciół będących wyznawcami neoplatonizmu, aby poradzić się w sprawie dalszych działań związanych z cesarzem Konstancjuszem. Zarówno Eunapios, jak i Ammian, Libanios i sam Julian przedstawili wydarzenia w Pary‑ żu w lutym 360 roku jako spontaniczne wyniesienie na tron niechętnego cezara Juliana. Z pewnością Eunapios chciał przedstawić Juliana jako niewinnego i nie‑ spiskującego przeciwko Konstancjuszowi. EUNAPIOS O CESARZU TEODOZJUSZU WIELKIM Teodozjusz był cesarzem najbardziej atakowanym przez Eunapiosa40. Eunapios mówi: Cesarz Teodozjusz, otrzymawszy tak wielkie cesarstwo i władzę, potwier­ dził prawdziwość starego powiedzenia, że władza jest ogromnym nieszczęściem i że człowiek we wszystkich rzeczach pozostaje mocny i wytrwały, oprócz szczęścia. Albowiem gdy doszedł do władzy, to jak nowobogacki młodzieniec, który ­wchodzi nagle w posiadanie ogromnego majątku, gromadzonego długie lata dzięki roz­ tropności i oszczędności ojca, został pochwycony gwałtownym jakimś i szalonym pragnieniem roztrwonienia otrzymanego spadku. Tak zatem człowiek rozsądny, jakby ze strażnicy, mógł zauważyć, że Teodozjusz wszelkim rodzajem niegodzi­ wości i nieumiarkowania przyśpiesza ogólną ruinę państwa (Fr. 46, 1). Krytykuje go za ­zbytek i rozwiązłość (Fr. 46,1,2). Cesarz pozwolił barbarzyńcom pustoszyć 39 40

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 21

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Julian Apostata, List do rady…, 283 C. D.F. Buck., Eunapius of Sardis…, s. 36–53.

2014‑12‑01 19:23:36

WSTĘP

22

ziemie cesarstwa: Za rządów Teodozjusza barbarzyńcy krok po kroku pustoszyli Trację (Fr. 47,2), a chrześcijanom niszczyć stare kulty (Fr. 56). Eunapios dostrzega, jak wielkim niebezpieczeństwem dla państwa rzymskie‑ go są barbarzyńcy, którym cesarze Walens i Teodozjusz pozwalają osiedlić się na rzymskim terytorium. We wspomnianym już przeze mnie Fr. 42 Eunapios mówi o Gotach wymordowanych albo wypędzonych ze swoich siedzib przez Hunów. Fragment jest długi i wyraźny: błagalne prośby Gotów, którzy zaofero‑ wali się jako ausiliares, następnie dyskusja u Walensa i dwie przeciwne koncepcje, rywalizacja Walensa, niechęć do Gracjana i Walentyniana II powodują przyjęcie barbarzyńców, korupcja urzędników i wojskowych wyznaczonych do nadzoro‑ wania przeprawy, zuchwałość i arogancja barbarzyńców, którzy, rozmnożywszy się niczym mityczne smocze zęby, napadli na Trację, Macedonię i Tesalię. Walens z konieczności zawiera pokój z Persją i maszeruje przeciwko Gotom, którzy już zaatakowali Konstantynopol. Za panowania synów Teodozjusza, Arkadiusza i Honoriusza, sytuacja jest jeszcze gorsza, faktyczna władza znajdowała się w rękach germańskich wodzów Stylichona i Rufina. Teodozjusz mianował Rufina, prefekta pretorium, opieku‑ nem Arkadiusza, a Stylichona, magistra militum, opiekunem Honoriusza. Euna‑ pios mówi: Synowie Teodozjusza objęli po nim cesarską władzę. Ale jednak, jeśli ­prawdę – co jest głównym celem historii – trzeba powiedzieć: ci byli cesarzami tylko z imienia, najwyższa zaś władza w rzeczywistości należała: na Wschodzie do Rufi­ na, na Zachodzie do Stylichona41. Tak więc cesarze otrzymywali rozkazy od swo­ ich opiekunów, sami zaś opiekunowie, prowadzili między sobą, niczym władcy, nieustanną wojnę. Nie podnosząc jednakże jawnie ręki i broni jeden przeciwko drugiemu, potajemnie nie zaniechali żadnego rodzaju oszustwa i ­zdrady. D ­ latego, będąc  duszą tchórzliwą i słabą, uznawali każde podstępne i sprytne oszustwo za odważny czyn (Fr. 62,1). JĘZYK I STYL EUNAPIOSA Z SARDES Eunapios z Sardes był dobrze wykształcony. Pisał starannym językiem42, o którym Focjusz w kodeksie 77 mówi: Styl jego wypowiedzi jest piękny, jeśli się pominie słowa, takie jak: kogucikowaty, bardziej jeleniowaty, bardziej świniowaty i także sokołowaty, krukowaty, małpowaty czy łza rzekopodobna i inne tego rodzaju wyra­ zy. Tymi wyrażeniami autor psuje i szpeci szlachetność pozostałych słów, a ponad­ to używa zbyt wielu porównań, co jest sprzeczne z prawami relacji historycznej. Teodozjusz mianował Rufina, prefekta pretorium, opiekunem Arkadiusza, a Stylichona, ma­ gistra militum, opiekunem Honoriusza; por. Zosimos, 4, 57, 59, V, 1. 42 O języku Eunapiosa z Sardes zob. M. Steinrück, Haltung und rhetorische Form. Tropen, Figu­ ren und Rhythmen in der Prosa des Eunap von Sardes. Olms, Hildesheim 2004. 41

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 22

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

JĘZYK I STYL EUNAPIOSA Z SARDES

23

Niemniej jednak wyrazistość i wytworność jego pism usuwa wiele z tej nieprzy­ jemności. W szyku zdań, w przejrzystości, w okresach retorycznych zachowuje sto­ sowną miarę i właściwości relacji historycznej, z wyjątkiem kilku miejsc, gdy swoją mowę przeładowuje treścią w sposób właściwy bardziej dla adwokata niż history­ ka. Wprowadza do składni niemało innowacji, które jednakże nie są pozbawione wdzięku i nie dają okazji do krytyki jego metod. Posługiwał się też bardzo często toposami literackimi i figurami retorycz‑ nymi. Wzorem innych historyków Eunapios dodał do narracji mowy w oratio obliqua, zwykle są one bardzo krótkie: we Fr. 18,6 mowa Juliana do barbarzyń‑ ców, we Fr. 44, 4 mowa dowódcy Sebastiana, we Fr. 27,1 w niezachowanym liście mowa o buntach scytyjskich. Najdłuższa jest mowa króla Chamawów do cezara Juliana i Rzymian (Fr. 18, 4)43. Zosimos (3,7, 7) skraca tę mowę do krótkiego streszczenia, a Ammian (XVII, 8, 5) opisuje to wydarzenie zwięźle i tylko zwraca uwagę, że Julian, na prośbę Chamawów, przyznał im pokój. Eunapios, wzorem innych historyków, wprowadza również dygresje, np. we Fr. 41 o Hunach, we Fr. 2 o ptaku Selekisie – Seleukis: jest to ptak dobrze trawiący, nienasycony, przebiegły, chciwie pożerający szarańcze, we Fr. 59 o winie i prawdzie; we Fr. 48,1 umieszcza dygresję o przygodach pewnego aktora, który opuścił Rzym i udał się do ludów na wpół barbarzyńskich, aby zaprezentować im swój talent i umiejętności. Ta dygresja służy Eunapiosowi do skrytykowania zła moralnego współczesnego państwa rzymskiego. Zaciera się tu granica między tym, co jest dygresją, a co nią nie jest. Eunapios, podobnie jak większość histo‑ ryków późnego cesarstwa, cytuje autorów klasycznych: Homera, Hezjoda, Pin‑ dara, Tukidydesa, Platona, Arystotelesa, Menandra i Plutarcha oraz odwołuje się do klasycznych dzieł historiografii greckiej – do dzieł Herodota, Tukidydesa i Polibiusza. Wprowadza też stosowane przez innych historyków postaci histo‑ ryczne lub mitologiczne dla porównania albo dla przeciwstawienia, np. Mariusza i Sullę Fr. 20, 4, Aleksandra Macedońskiego Fr. 28,3, 5; 34,10, Filipa Macedoń‑ skiego Fr. 34,1; 48,3; Salmoneusza Fr. 65,1 Scypiona Fr. 69,5 i Himilkona Fr. 69,5. Eunapios mieszał pewne łacińskie wyrażenia, greckie terminy techniczne i okreś‑ lenia jakiegoś słowa czy pojęcia. Terminologia chrześcijańska natomiast wynika‑ ła z jego wrogiego stosunku do chrześcijaństwa44. Zapiski historyczne nie są także pozbawione tradycyjnej cechy historiografii starożytnej – moralizatorstwa. Sposób charakteryzowania postaci był zwykle krótki i bezpośredni. Historyk przedstawia wady i zalety osoby, a następnie komentarz umieszcza w narracji. Wady przeważały, co jest naturalne, ponieważ źli ludzie przeważali w Zapiskach historycznych. Główny nacisk kładł na takie przywary, jak rozpusta, chciwość, Por. R.C. Blockley, wstęp do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Cla­ssi­­ cising Historians of the Later Roman Empire…, s. 11. 44 G.J. Bartelnik, Eunape et le vocabulaire chretien…, s. 293–303. 43

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 23

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

WSTĘP

24

pijaństwo, obżarstwo. Przykładem może być Hieraks, o którym we Fr. 71,2 Euna‑ pios mówi: był on Aleksandryjczykiem – podobny do kruka z powodu nienasycenia w jedzeniu, był również i rozwiązły – podobny do koguta z powodu lubieżności i był najbardziej rozpustnym typem Aleksandryjczyka, oczywiście jeśli jest coś bardziej rozpustnego niż Aleksandryjczyk. Pozytywne cechy dostrzega w niewielu osobach, oczywiście Juliana wychwala w zupełnie panegirycznym tonie, podkreśla jego łagodność, mądrość, wiedzę, oddanie bogom. Dobry Julian został przeciwstawiony złym cesarzom Konstanty‑ nowi i Teodozjuszowi. Eunapios, podobnie jak Julian Apostata, był neoplatonikiem. Postaciom sław‑ nych filozofów historyk poświęcił swoje Żywoty filozofów i sofistów, ale również w Zapiskach historycznych nie brakuje odwołań do filozofów, np. do cynika Hera‑ kliusza we Fr. 25, 3; 34, 3; Maksimosa i Priskosa we Fr. 25, 5; 64, 3; Libaniosa we Fr. 26, 1, 2; 39, 2; Eueteriosa we Fr. 39, 3; Hilarego z Frygii we Fr. 39, 4 i Patri‑ kios we Fr. 39, 5. Można przypuszczać, że również inni znani wówczas filozofo‑ wie, np. Chrysantios i Proheresjos znaleźli się w dziele Eunapiosa, ale te fragmen‑ ty się nie zachowały. W moim przekładzie Zapisków historycznych Eunapiosa z Sardes opieram się na wydaniu R.C. Blockleya45, które odbiega od starszych wydań opartych na kla­ sycznej numeracji C. Müllera46. W wydaniu R.C. Blockleya numeracja tradycyjna została pomieszana poprzez włączenie, epistemologicznie oczywiście słuszne, frag‑ mentów autorów, którzy korzystali z Eunapiosa, ale które często mają również walor świadectw47. W wydaniu C. Müllera większa część fragmentów pochodziła z Ekscerptów zebranych przez Konstantyna Porfirogenetę z Ekscerptów o Senten­ cjach i Ekscerptów o Poselstwach, do których wydawca dołączył znaczną liczbę haseł z Księgi Suda. R.C. Blockley uzupełnił swoje wydanie fragmentami Eunapiosa zachowanymi u samego Eunapiosa, w jego Żywotach filozofów i sofistów, u Filo‑ storgiosa, u Piotra Patrycjusza, u Jana z Antiochii i Sozomena oraz w Wyciągu z historii cesarzy, a także kodeksami 77 i 98 Biblioteki Focjusza. Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire… 46 Eunapios, Historia, Fragmenta Historicorum Graecorum, wyd. C. Müller, t. IV, Paryż 1851, s. 7– 56. 47 Por. A. Baldini, Eunapio di Sardi…, s. 457; J.A. Ochoa, La transmisiòn de la Historia…, s. 5–6. 45

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 24

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

Eunapios z Sardes ZAPISKI HISTORYCZNE

J

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 25

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

TESTIMONIA 1 (Photius Bibl. Cod. 77, I pp. 158–160) ‘Anegnèsqh EÙnap…ou CronikÁj ƒstor…aj tÁj met¦ Dšxippon nšaj ™kdÒsewj ™n bibl…oij tessareska…deka. ¥rcetai m\en tÁj ƒstor…aj ¢pÕ tÁj Klaud…ou basile…aj, ™j Ön Dex…ppJ ¹ ƒstor…a katal»gei, ¢poteleut´ d\e e„j t¾n `Onwr…ou kaˆ ‘Arkad…ou tîn Qeodos…ou pa…dwn basile…an, ™ke‹non tÕn crÒnon tšloj tÁj ƒstor…aj poihs£menoj, Ön ‘Ars£kioj m\ en toà crusoà tÁj ™kklhs…aj stÒmatoj ‘Iw£nnou ¢pelaqšntoj e„j tÕn ¢rcieratikÕn qrÒnon ¢nhgmšnoj ƒer£teuen, ¹ d\e toà basileÚontoj ‘Arkad… ou gun¾ kat¦ gastrÕj œcousa kaˆ ¢mblèsasa tÕn b…on ¢pšlipen. Oátoj Ð EÙn£pioj SardianÕj m\en gšnoj ™st… (t¦j g¦r ™n Lud…v S£rdeij œsce patr…da), dusseb¾j d\e t¾n qrhske…an ên (t¦ `Ell»nwn g¦r ™t…ma), toÝj m\en eÙsebe…v t¾n basile…an kosm»santaj pantˆ trÒpJ kaˆ ¢nšdhn kak…zwn diasÚrei, kaˆ m£list£ ge tÕn mšgan Kwnstant‹non, ™xa… rei d\e toÝj dussebe‹j, kaˆ tîn ¥llwn plšon ‘IoulianÕn tÕn parab£thn, kaˆ scedÒn ti tÕ tÁj ƒstor…aj aÙtù e„j tÕ ™ke…nou ™gkèmion sunteq\en ™xepon»qh. v,Esti d\e kalliep¾j t¾n fr£sin, e„ perišloi tij aÙtù tîn lÒgwn tÕ ¢lektruonîdej kaˆ ™lafwdšsteron kaˆ suwdšsteron, kaˆ d¾ kaˆ toÝj ƒerakèdeij kaˆ korakèdeij kaˆ piqhkèdeij kaˆ tÕ potamîdej d£kruon kaˆ t¦ Ómoia· toÚtoij g¦r kaˆ t¾n ¥llhn tîn Ñnom£twn periluma…netai kaˆ dianoqeÚei eÙgšneian. kaˆ tropa‹j m\en kšcrhtai parabÒlwj, Óper Ð tÁj ƒstor…aj oÙk ™qšlei nÒmoj· ¢faire‹tai d\e tÕ lupoàn ¹ tÁj lšxewj œmfasij t¦ poll¦ kaˆ ¢steiÒthj. tÍ sunq»kV d\e kaˆ tù safe‹ prÕj ƒstor…an kaˆ ta‹j periÒdoij summštrwj kaˆ o„ke…wj œcei· pl¾n ™niacoà dikanikèteron m©llon À ƒstorikèteron mesto‹ kaˆ perib£llei tÕn lÒgon. newter…zei d’ oÙk Ñl…ga kaˆ perˆ t¦j sunt£xeij, pl¾n oÙk e„j tÕ ¥cari oÙd’ e„j tÕ ta‹j meqÒdoij lab¾n ™pidoànai. Posłużono się wydaniem: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, by R.C. Blo‑ ckley, t. I, s. 1–26; 97–106 (wstęp); t. II, s. 1–150 (tekst i przekł. ang.), Liverpool 1981. 2  Por. przekład dwóch świadectw – kodeksów Focjusza 77 i 98 [w:] Focjusz, Biblioteka, przekł. O. Jurewicz, t. I, kodeks 77, Wrocław 2006, s. 172–174; t. I, kodeks 98, s. 265–266. 1 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 26

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

ŚWIADECTWA1 1 (Focjusz, Biblioteka, t. I, 77)2 Przeczytałem czternaście ksiąg Kroniki po Deksipposie Eunapiosa w jej nowym wydaniu3. Autor zaczyna opowiadanie od panowania Klaudiusza, w miejscu, w którym kończy się Kronika Deksipposa i doprowadza aż do rzą‑ dów Honoriusza i Arkadiusza, synów Teodozjusza4. Za koniec swego opowia‑ dania przyjął czas, w którym Arsacjusz zajął arcybiskupi tron, po usunięciu ze stanowiska Jana Chryzostoma, a żona cesarza Arkadiusza, będąca w ciąży, zmarła w wyniku poronienia. Ów Eunapios z pochodzenia jest Sardem (jego rodzinnym miastem było bowiem Sardes w Lidii). W przekonaniach zaś religijnych był bezbożnikiem (czcicielem pogańskich wierzeń). Zniesławia wszystkich tych, którzy wyjątko‑ wą pobożnością upiększali swoje cesarskie panowanie, ubliżając im nieustannie w każdy możliwy sposób, a zwłaszcza Konstantynowi Wielkiemu, chwali bezboż‑ ników, przede wszystkim Juliana Apostatę. Wydaje się, jakby swą historię opraco‑ wał tylko po to, aby ułożyć pochwałę tego władcy. Styl jego wypowiedzi jest piękny, jeśli się pominie takie słowa, jak: koguci­ kowaty, bardziej jeleniowaty, bardziej świniowaty i także sokołowaty, krukowaty, małpowaty czy łza rzekopodobna i inne tego rodzaju wyrazy. Tymi wyrażeniami autor psuje i szpeci szlachetność pozostałych słów, a ponadto używa zbyt wielu porównań, co jest sprzeczne z prawami relacji historycznej. Niemniej jednak wyrazistość i wytworność jego pism usuwa wiele z tej nieprzyjemności. W szyku zdań, w przejrzystości, w okresach retorycznych zachowuje stosowną miarę i właściwości relacji historycznej, z wyjątkiem kilku miejsc, gdy swoją mowę przeładowuje treścią w sposób właściwy bardziej dla adwokata niż historyka. Wprowadza do składni niemało innowacji, które jednakże nie są pozbawione wdzięku i nie dają okazji do krytyki jego metod. 3  Focjusz, mówiąc o nowym wydaniu, ma na myśli wersję Zapisków historycznych Eunapiosa, z której usunięto ostre ataki na chrześcijaństwo z fragmentów zachowanych w ekscerptach Kon‑ stantyna Porfirogenety. Por. T. Sinko, Literatura grecka, t. III, cz. 2, Wrocław 1954, s. 40; Eunapios [w:] W. Schmid, Realencyclopädie…, s. 1123–1125. 4  Klaudiusz – cesarz rzymski w latach 268–270; Honoriusz – cesarz zachodniorzymski w la‑ tach 395–423; Arkadiusz – cesarz wschodniorzymski w latach 395–408; Teodozjusz Wielki – cesarz rzymski w latach 379–395.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 27

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

TESTIMONIA

28

DÚo d\e pragmate…aj t¾n aÙt¾n periecoÚsaj ƒstor…an sunegr£yato, prèthn kaˆ deutšran. kaˆ ™n m\en tÍ prètV poll¾n kat¦ tÁj kaqar©j ¹mîn tîn Cristianîn p…stewj kataspe…rei blasfhm…an kaˆ t¾n `Ellhnik¾n ¢posemnÚnei deisidaimon…an, poll¦ tîn eÙsebîn basilšwn kaqaptÒmenoj· ™n d\e tÍ deutšrv, ¿n kaˆ nšan œkdosin ™pigr£fei, t¾n m\en poll¾n Ûbrin kaˆ ¢sšlgeian, ¿n kat¦ tÁj eÙsebe…aj ™skšdazen, Øpotšmnetai, tÕ d\e loipÕn tÁj suggrafÁj sîma sune…raj nšan œkdosin, æj œfhmen, ™pigr£fei, œti poll¦ tÁj ™ke‹se lÚsshj Øpofa…nousan. vAmfo‹n d\e ta‹j ™kdÒsesin ™n palaio‹j ™netÚcomen bibl…oij, „d…wj ˜katšrv ™n ˜tšrJ teÚcei kaˆ ˜tšrJ suntetagmšnV· ™x ïn aÙtîn kaˆ t¾n diafor¦n ¢nalex£menoi œgnwmen. sumba…nei oân ™n tÍ nšv ™kdÒsei poll¦ tîn cwr…wn di¦ t¦j gegenhmšnaj tîn ·htîn perikop¦j ¢safîj ™kke‹sqai, ka…toi frontist»j ™sti toà safoàj· ¢ll’ ÓtJ trÒpJ lšgein oÙk œcw, m¾ kalîj kat¦ t¦j perikop¦j ¡rmÒsaj toÝj lÒgouj ™n tÍ deutšrv ™kdÒsei tÕn noàn luma…netai tîn ¢naginwskomšnwn· ™n oŒj kaˆ tÕ tšloj. 2 (Photius Bibl. Cod. 98, II p. 66) E‡poi d’ ¥n tij oÙ gr£yai aÙtÕn ƒstor…an, ¢ll¦ metagr£yai t¾n EÙnap…ou, tù suntÒmJ mÒnon diafšrousan, kaˆ Óti oÙc, ésper ™ke‹noj, oÛtw kaˆ oátoj Stel…cwna diasÚrei. t¦ d’ ¥lla kat¦ t¾n ƒstor… an scedÒn ti Ð aÙtÕj kaˆ m£lista ™n ta‹j tîn eÙsebîn basilšwn diabola‹j. doke‹ dš moi kaˆ oátoj dÚo ™kdÒseij, ésper k¢ke‹noj, pepoihkšnai· ¢ll¦ toÚtou m\en t¾n protšran oÙk e‡don· ™x ïn d\e ¿n ¢nšgnwmen ™pšgraye “nšaj ™kdÒsewj” sumbale‹n Ãn kaˆ ˜tšran aÙtù, ésper kaˆ tù EÙnap…J, ™kdedÒsqai. saf¾j d\e m©llon oátoj kaˆ suntomèteroj, ìsper œfhmen, EÙnap…ou· kaˆ ta‹j tropa‹j, e„ m¾ sp£nion, oÙ kecrhmšnoj.

Por. przypis 2. Zosimos, Nowa historia, przekł. H. Cichocka, Warszawa 1993. 7  Stylicho (Flavius Stilicho) – magister militum, a właściwie prawdziwy władca cesarstwa za‑ chodniorzymskiego po śmierci Teodozjusza Wielkiego. Z pochodzenia był Wandalem (ur. ­około 359 roku – zm. w r. 408). Doszedł do najwyższych godności za panowania Teodozjusza, który ­ożenił go ze swoją siostrzenicą Sereną. Przed śmiercią Teodozjusz powierzył mu opiekę nad swo‑ im synem Honoriuszem. Był doświadczonym dowódcą i sprawnym dyplomatą. Zabezpieczył 5  6 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 28

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

ŚWIADECTWA

29

Napisał dwa traktaty, które obejmują ten sam okres dziejów – traktat pierw‑ szy i drugi. W pierwszym rozsiewa wiele bluźnierstw przeciwko czystości naszej wiary chrześcijańskiej, wychwala pogański zabobon, często atakując pobożnych cesarzy. W drugim zaś, który tytułuje Nowe wydanie, powstrzymuje swą wielką zuchwałość i bezczelność, rozsiewaną przeciwko chrześcijańskiej pobożności. Następnie, łącząc pozostały materiał w jedną całość, tytułuje go – jak już wcześ‑ niej powiedziałem – Nowe wydanie, który jednak nadal zawiera wiele z tej wście‑ kłości widocznej w pierwszym traktacie. Oba wydania znalazłem w postaci starych ksiąg. W pierwszej – każde wydanie było oddzielne, w drugiej – były połączone. Czytając je, poznałem między nimi różnicę. W Nowym wydaniu zdarza się, że wiele miejsc wskutek wycięć w tekście jest niezrozumiałych. I chociaż Eunapios troszczy się o jasność, to jednak nie umiem powiedzieć, w jaki sposób w drugim wydaniu pozwolono, by to się stało, ponieważ nie dostosował on właściwie swoich rozważań do wyciętych fragmen‑ tów, zepsuł sens tego, co się u niego czyta. Na tym koniec. 2 (Focjusz, Biblioteka, t. I, 98)5 Można by powiedzieć, że Zosimos6 nie napisał historii, ale raczej przepisał historię Eunapiosa, różniącą się jedynie zwięzłością i tym, że – w przeciwieństwie do Eunapiosa – nie oczerniał Stylichona7 w takim, jak on, stopniu. W pozosta‑ łej części historia Zosimosa jest niemal identyczna z jego historią, szczególnie w zniesławianiu pobożnych cesarzy8. Wydaje mi się, iż Zosimos, jak Eunapios, sporządził dwa wydania swojej historii, jednakże ja nie widziałem pierwszego. Ale ponieważ zatytułował to, które czytałem Nowe wydanie, można przypusz‑ czać, że sporządził, podobnie jak Eunapios, również inne. Zosimos – jak już mówiłem – posługuje się stylem bardziej jasnym i zwięzłym niż Eunapios i nie używa figur retorycznych, a jeśli już, to rzadko.

­ ółnocną ­granicę cesarstwa, zawierając pokój z Alarykiem, królem Wizygotów. W 402 r. pokonał p jego wojska pod Weroną. Stylichon jest odpowiedzialny za spalanie ksiąg sybilijskich, szczególnie ważnych dla wyznawców religii starorzymskiej. Stąd wyraźna niechęć do niego historyka Eunapio‑ sa. Tuż po śmierci Teodozjusza wybuchł spór o granice pomiędzy cesarstwem wschodnim a za‑ chodnim. S­ tylichon planował z pomocą Wizygotów pokonać uzurpatorów, którzy wówczas zaczęli się pojawiać w różnych częściach cesarstwa, a następnie zwyciężyć cesarstwo wschodnie. W wyniku dworskich intryg został pozbawiony władzy i stracony w 408 r. 8  Oczywiście odnosi się to do cesarzy chrześcijańskich.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 29

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

30

FRAGMENTA – LIBER I

FRAGMENTA LIBER I

1 (Exc. de Sent. 1) Dex…ppJ tù ‘Aqhna…J kat¦ toÝj ‘Aq»nhsin ¥rcontaj, ¢f’ oá par¦ ‘Aqhna…oij ¥rcontej, ƒstor…a suggšgraptai, prosariqmoumšnwn kaˆ tîn `RwmaŽkîn Øp£twn, kaˆ prÒ ge aÙtîn tîn Øp£twn te kaˆ ¢rcÒntwn ¢rxamšnhj tÁj grafÁj. tÕ d\e žn kef£laion tÁj ƒstor…aj t¦ m\en ¢nwtšrw kaˆ Ósa tÕ poihtikÕn nšmetai gšnoj ¢fe‹nai kaˆ ™pitršyai tù piqanù kaˆ m©llon ¢nape…qonti tÕn ™ntugc£nonta, t¦ d\e proŽÒnta kaˆ ™pˆ plšon marturoÚmena sunenegke‹n kaˆ katakle‹sai prÕj ƒstorik¾n ¢kr…beian kaˆ kr…sin ¢lhqestšran. bi£zetai goàn kaˆ sunariqme‹tai tÕn crÒnon œj te t¦j Ñlumpi£daj perigr£fwn kaˆ toÝj ™ntÕj ˜k£sthj Ñlumpi£doj ¥rcontaj. prÒqura d\e k£llouj ¢n£mesta proqeˆj tÁj suggrafÁj kaˆ proiwn t£ te œndon ™pide…xaj semnÒtera, tÕ me.n muqîdej kaˆ l…an ¢rca‹on ¢faire‹ kaˆ ¢f…hsin ésper f£rmakon palaiÕn kaˆ ¢dÒkimon ™j toÝj sunteqeikÒtaj· A„gupt…ouj d\e crÒnouj ¢nalegÒmenoj kaˆ sunwqoÚmenoj ™pˆ t¦ prîta kaˆ teleètera tîn par’ ˜k£stoij ¢rcîn, toÝj ¹gemÒnaj kaˆ patšraj tÁj ƒstor…aj ™kt… qhsin, œndhloj ín kaˆ scedÒn ti marturÒmenoj Óti tîn ¢pistoumšnwn ›kaston ›teroj prolabën e‡rhken. kaˆ perifšrei ge t¾n ƒstor…an ™k pollîn kaˆ pantodapîn tîn taàta e„rhkÒtwn ésper ·îpÒn tina kaˆ poik…lon kaˆ cr»simon ™j žn muropèlion t¾n „d…an ™x»ghsin katakekleimšnhn kaˆ sunhgmšnhn. p£nta dš, Ósa prÒj te tÕ koinÕn ¡p£ntwn ¢nqrèpwn ¢xiÒloga kaˆ kat’ ¥ndra di’ ¢ret¾n perittoà tinoj ÑnÒmatoj tetuchkÒta, l£brwj ™pidramën kaˆ diaqšmenoj tù lÒgJ, teleutîn ™j KlaÚdion katalÚei t¾n suggraf»n, kaˆ Klaud…ou tÁj basile…aj œtoj tÕ prîton, ™j Ö d¾ kaˆ tÁj basile…aj ½rceto kaˆ ™teleÚta, ™niautÕn ¥rxaj `Rwma…oij ›na· oƒ d\e kaˆ ›teron aÙtù car… zontai. eŠta Ñlumpi£daj katalog…zetai tÒsaj kaˆ tÒsaj kaˆ Øp£touj kaˆ ¥rcontaj ™pˆ taÚtaij, t¾n cili£da tîn ™tîn Øpobalèn, ésper ¢gwniîn, m¾ pollîn l…an ™tîn ¢podo…h lÒgon to‹j ™ntugc£nousin.

9  Deksippos z Aten (III w.) – historyk grecki. Był przedstawicielem starej arystokracji ateńskiej, sprawował wiele wysokich urzędów miejskich i godność kapłańską. Jego najważniejszym dziełem jest Historia, w co najmniej 12 księgach. Autor przedstawił w niej historię powszechną od czasów najdawniejszych aż do 269/270. Inne jego prace to: Historia Scytów, Historia diadochów. Z jego dzieł zachowały się tylko fragmenty. 10  Znaczenie tego fragmentu nie jest w pełni jasne.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 30

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

FRAGMENTY – KSIĘGA I

31

FRAGMENTY KSIĘGA I

1 (Ekscerpty o Sentencjach 1) Deksippos9 z Aten ułożył swoją Historię według kolejności ateńskich archon‑ tów, od czasów, gdy archonci zostali ustanowieni, dołączywszy również imiona rzymskich konsulów. Ale ponieważ dzieło rozpoczyna się zanim funkcje zarów‑ no archontów, jak i konsulów zostały ustanowione10, to podstawowym zamysłem Historii jest, aby rzeczy bardzo stare i te, które są przekazywane przez ród poetów uważać tylko za prawdopodobne, pozostawiając je opinii czytelnika, późniejsze zaś i bardziej obfitujące w świadectwa zobowiązuje do historycznej dokładności i rzetelnej oceny. Jest zmuszony zatem liczyć czas, określając go według kolej‑ ności olimpiad i według archontów pomiędzy każdą z olimpiad. I umieściwszy na początku swojej Historii, pełen piękna wstęp, wchodzi z wielką wzniosłością w opowiadanie, pomijając wszystko to, co jest baśniowe i zbyt stare i odrzucając to, jakby przestarzałe i niewłaściwe lekarstwo tych, którzy sami je wytworzyli. Obliczając zaś daty egipskie11 i odnosząc się do źródeł pierwotnych i bardziej rzetelnych każdego narodu, wystawia na widok publiczny przywódców i ojców historii, wyraźnie pokazując i niemalże w dowodach poświadczając, że te niewia‑ rygodne rzeczy, opowiedziane wcześniej przez jednego historyka, były przepi‑ sywane przez innego. On sam zaś pisze historię na podstawie wielu, pochodzą‑ cych z różnych krajów, historii, które o tych rzeczach mówiły, zbierając wszystko w swoim opowiadaniu, jak gdyby drobiazgi jakieś rozmaite i przydatne, zamknię‑ te w niezwykłym – można powiedzieć – sklepie perfumeryjnym12. I szybko prze‑ biegając wszystkie zdarzenia, które – czy to ogólnie wśród ludzi, czy to oddziel‑ nie z powodu szczególnej zalety jednego – zyskały wspaniałą sławę, dodawał do swego dzieła. Kończy Historię na pierwszym roku rządów cesarza Klaudiusza, w którym ten panowanie rozpoczął i zakończył, rządząc Rzymianami jeden rok, chociaż niektórzy szczodrze dają mu dwa lata panowania. Następnie wylicza takie i takie olimpiady i z nimi konsulów, archontów, i tak tysiąc lat opisuje, jakby męcząc się, jeśliby nie przedstawił swoim czytelnikom spisu bardzo wielu lat13. Stosuje chronologię egipską. Przypuszczalnie sposób datowania według królów egipskich był sto‑ sowany do określenia chronologii wydarzeń w czasach zanim wprowadzono grecki sposób datowania. 12  Eunapios w Żywotach filozofów i sofistów chwali Deksipposa, nazywając go człowiekiem wszel‑ kiej wiedzy i dodaje jeszcze, że żył za panowania cesarzy Galiena, Klaudiusza, Tacyta, Aureliana i Pro‑ busa, por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, IV. Porfiriusz, przekł. M. Civiletti, Milano 2007, s. 83. 13  R.C. Blockley [w:] The Fragmentary Classicising Historians…, t II, s. 129, przypis 8 – uważa, iż odnosi się to do końcowej tablicy synoptycznej zawierającej spis olimpiad, archontów, podzielo‑ nej na tysiąclecia. 11 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 31

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:36

FRAGMENTA – LIBER I

32

vEgë d\e Ð toàto tÕ œrgon e„j noàn balÒmenoj, Øp’ aÙtoà Dex…ppou taàta œcwn ™kdid£skesqai kaˆ sullamb£nein Ósoj kaˆ ¹l…koj Ð k… ndunoj kat¦ tÕn ™niautÕn ›kaston ƒstor…an gr£fein, kaˆ prÕj toÝj ™ntugc£nontaj Ðmologe‹n Óti taàta oÙk œstin ¢lhqÁ kat¦ toÝj crÒnouj, ¢ll¦ tù me.n oÛtwj, tù d\e ˜tšrwj œdoxe, kaˆ perifanîj ˜autoà kathgore‹n, ésper ™ke‹noj, Óti cronik¾n ƒstor…an gr£fwn planwmšnhn tin¦ kaˆ mest¾n tîn ¢ntilegÒntwn, ésper ¢prÒedron ™kklhs…an, ™kt…qhsi t¾n graf»n, Ñxšwj de. kaˆ tÁj Boiwt…aj ¢koÚwn paroim…aj, Óti oÛtwj aÙle‹n oÙ pršpei, k¢ke‹na proselogizÒmhn Óti tšloj ƒstor…aj kaˆ skopÕj ¥ristoj t¦ pracqšnta Óti m£lista d…ca tinÕj p£qouj ™j tÕ ¢lhq e.j ¢nafšronta gr£fein, oƒ d\e ¢kribe‹j logismoˆ tîn crÒnwn, ésper ¥klhtoi m£rturej, aÙtom£twj ™pesiÒntej ™j taàta çfeloàsin oÙdšn. t… g¦r Swkr£tei prÕj sof…an kaˆ Qemistokle‹ prÕj deinÒthta suntele‹tai par¦ tîn crÒnwn; poà d\e ™ke‹noi kaloˆ k¢gaqoˆ di¦ qšroj Ãsan; poà d\e t¦j ¢ret¦j ™f’ ˜autîn, kaq£per t¦ fÚlla, prÕj t¾n éran toà œtouj aÙxanomšnaj kaˆ ¢porreoÚsaj pare…conto; ¢ll’ ‡swj ›kastoj aÙtîn tÕ goàn ™j fÚsin kaˆ dÚnamin ¢gaqÕn diarkîj kaˆ sunecîj ™n ta‹j ™nerge…aij ¢ped…dou kaˆ dišswzen. t…j oân lÒgoj prÕj ƒstor…aj tšloj e„dšnai kaˆ gignèskein Óti t¾n ™n Salam‹ni naumac…an ™n…kwn oƒ “Ellhnej kunÕj ™pitšllontoj; t… d’ Ôfeloj Ãn to‹j ™ntugc£nousin ™j çfšleian ƒstorikÁj cre…aj, e„ kat¦ taÚthn ™tšcqh t¾n ¹mšran Ð de‹na kaˆ melopoiÕj ¢nšscen À tragJdÕj ¥ristoj; e„ g¦r Ÿscatoj Óroj tîn perˆ t¾n ƒstor…an kalîn tÕ pollîn kaˆ ¢pe…rwn pragm£twn ™n Ñl…gJ crÒnJ kaˆ di¦ brace…aj ¢nagnèsewj pe‹ran labe‹n kaˆ genšsqai gšrontaj œti nšouj Ôntaj di’ ™pist»mhn tîn progegonÒtwn, éste t…na me.n feuktšon, t…na d\e aƒretšon, e„dšnai, toÙnant…on œmoige dokoàsi poie‹n oƒ peritto‹j kaˆ ¢phrthmšnoij ™pesod… oij ésper xeniko‹j ¹dÚsmasi tÕ tÁj ƒstor…aj ™dèdimon kaˆ cr»simon ¢natršpontej kaˆ diafqe…rontej ¡lmurù lÒgJ pÒtimon ¢ko»n. kwlÚei me.n g¦r ‡swj oÙde.n kaˆ perittÒn ti maqe‹n, ¥llwj te, éj fhsin aÙtÕj Dšxippoj, tîn me.n cronikîn À p£ntwn À tîn ple…stwn diapefwnhmšnwn, tîn d\e Øperèrwn kaˆ fanerîn pr£xewn sumpefwnhmšnwn. t…j g¦r oÛtw peribÒhtoj ¤pasin Ósoi lÒgwn ¼yanto kaˆ katšlipon lÒgouj æj To przysłowie pochodzi od mistrza beockiego, który nauczywszy swoich uczniów dobrze grać na flecie, zmieniając dźwięk, chciał ich nauczyć wystrzegania się błędnych sposobów grania. 15  Por. Tukidydes, Wojna Peloponeska, przeł. K. Kumaniecki, t. I, Wrocław 2004, s. 112. Tak ­Tukidydes oceniał Temistoklesa: […] zasługiwał na większy podziw niż ktokolwiek inny: dzięki ­bowiem wrodzonemu talentowi, bez żadnych uprzednich czy późniejszych studiów, oceniał po krót­ kim zastanowieniu najtrafniej każdą aktualną sytuację i najlepiej przewidywał daleką przyszłość; równie jasno umiał wyłuszczyć to, z czym był obznajomiony, jak i trafnie osądzić to, co było mu obce. Bystro przenikał dobre i złe strony przyszłych wypadków, osnutych jeszcze mrokiem tajemnicy. Słowem, był to człowiek, który dzięki wrodzonemu geniuszowi najlepiej ze wszystkich i bez żadnego wysiłku umiał od razu trafić w sedno rzeczy. 14 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 32

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTY – KSIĘGA I

33

Ja zaś rozważywszy to dzieło mogłem dzięki samemu Deksipposowi nauczyć się i zrozumieć, jak wielkim jest niebezpieczeństwem pisanie historii rok po roku, i następnie wyznać czytelnikom, że to albo tamto – według spisu lat – nie jest prawdziwe, ale ktoś uważał w ten sposób, a ktoś w inny, i tak otwarcie sprzeciwić się, jak zdarzyło się Deksipposowi, ponieważ ktokolwiek pisze historię chrono‑ logicznie, tworzy pismo pełne błędów i sprzeczności, jak gdyby zgromadzenie bez przewodniczącego: zaraz usłyszę beockie przysłowie, że tak nie należy grać na flecie14. Ponadto wziąłem pod uwagę i to, że zadaniem i największym celem historii jest opisywanie dziejów w pełni zgodne z prawdą i bez żadnych namięt‑ ności, w niczym jej nie pomaga skrupulatne obliczanie dat, podobnie jak świad‑ kowie, którzy niewzywani przychodzą z własnej woli. W jaki bowiem sposób daty przyczyniają się do mądrości Sokratesa albo do wrodzonego talentu Temistokle‑ sa?15 Jakie ma znaczenie, gdzie ci znakomici mężowie żyli latem? Gdzie swoje zalety, niczym liście rosnące i opadające zgodnie z porą roku, rozwijali? Ale, być może, każdą z tych zalet posiadanych z natury lub z umysłu oni dostatecznie zachowywali i nieustannie pokazywali w swoich działaniach. Jakie więc dla his‑ torii ma znaczenie, by znać i wiedzieć, że Grecy zwyciężyli w bitwie morskiej pod Salaminą, gdy wschodziła Psia Gwiazda?16 Jaką zaś korzyść mają z historii czytelnicy, dowiadując się, iż w tym właśnie dniu urodził się ten, który potem stał się najlepszym poetą lirycznym lub tragicznym? Czyż bowiem największa korzyść z historii nie polega na tym, abyśmy zdobyli w niedługim czasie i poprzez niewielką treść17 znajomość wielu nieznanych czynów i abyśmy stali się – będąc w młodym wieku – starcami dzięki poznaniu minionych zdarzeń, aby wiedzieć, czego należy unikać, a co zaś wybierać? Wydaje mi się, że przeciwną rzecz czy‑ nią ci, którzy zbędnymi i niezwiązanymi z treścią epizodami, jak gdyby obcymi przyprawami, pożyteczny pokarm historii niszczą, raniąc delikatny słuch nie‑ przyjemną mową. Być może nic nie stoi na przeszkodzie, aby uczyć się również jakiejś niepotrzebnej rzeczy, ale szkodliwe, jeśli z powodu tej niepotrzebnej rzeczy ktoś nie nauczy się tego, co korzystne. Zresztą – jak mówi sam Deksip‑ pos – pisarze kronik, albo wszyscy, albo w większości, nie zgadzają się między sobą w sprawach samych przez się jasnych i wyraźnych, które nikt nie poddaje w wątpliwość i nie odrzuca. Któż bowiem u tych, którzy są obeznani w dziełach historycznych i pozostawili po sobie dzieła historyczne jest sławniejszy od Spar‑ tiaty Likurga? Na ustach wszystkich znajduje się o nim świadectwo boga, który nazywa go równym bogu z powodu wydanych przez niego praw18. Czyż jest ktoś Psia Gwiazda, czyli Syriusz – gwiazda, której ukazanie się wróżyło groźne upały. di¦ brace…aj ¢nagnèsewj – dosł. poprzez krótkie czytanie. 18  O tej wyroczni mówi Herodot. Por. Herodot, Dzieje, ks. I, przekł. S. Hammer, Warszawa 1954, s. 48: Kiedy Likurg, poważany przez Spartiatów mąż, przybył do Delf po wyrocznię i wkroczył do naj­ świętszego miejsca, Pitia natychmiast wypowiedziała te słowa: O Likurgosie, przybyłeś do mojej boga­ tej świątyni, miły Zeusowi i wszystkim mieszkańcom pałaców Olimpu. Waham się, czy ci mam wróżyć 16  17 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 33

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

34

FRAGMENTA – LIBER I

Lukoàrgoj LakedaimÒnioj; ™j Ön kaˆ ¹ toà qeoà martur…a di¦ stÒmatoj ¤pasi qeÕn ¥ntikruj ¢nakaloàntoj ™pˆ tù qe‹nai toÝj nÒmouj. t…j d\e tîn taàta e„rhkÒtwn ˜tšrJ sumfšretai perˆ tîn ¹n…ka ™t…qei toÝj nÒmouj crÒnwn; ¢ll¦ p£ntej, ésper o„k…an À stàlon dokim£zontej ½ ti tîn Ðmo…wn, Óti m\en œsti kaˆ gšgone sunt…qentai kaˆ kataneÚousi, perˆ d\e toà pÒte ¢por…v pantodapÍ ™mpepl»kasi t¦ bibl…a. ÐpÒte kaˆ Qoukud…dhj Ð p£ntwn ¢kribšstatoj tÕn mšgan kaˆ poluÚmnhton ™ke‹non pÒlemon ¢rc»n tina kaˆ prof£seij fhsˆ labe‹n prÕj deutšran k…nhsin ™k diafor©j ¹merîn, ¿ perˆ pÒlewn ¡lèsewj aÙto‹j ™gšneto, kaˆ oÙd\e aÙtÕj œcei diait©n safîj kaˆ ¢kribîj t…nej ™pek£loun dikaiÒteron, ¢ll’ ™pˆ t¦j ¹mšraj ™lqën Øpodhlo‹ kaˆ parade…knusin Óti ken» t…j pou kaˆ ¢cre‹oj ¹ perˆ toÝj crÒnouj diatrib¾ kaˆ scol». Toiaàt£ tina kaˆ ple…w ›tera prÕj ™mautÕn ™kklhsi£saj kaˆ bouleus£menoj, kaˆ to‹j ™j t¦ cronik¦ speÚdousin kaˆ ¢nesthkÒsin Ómoi£ tina paregguîn, æj ¹ perˆ t¦j éraj kaˆ ¹mšraj ¢kr…beia plous…wn o„konÒmoij tisˆ kaˆ logista‹j pršpei, kaˆ n¾ D…a ge to‹j ™j t¦ oÙr£nia kechnÒsi, kaˆ Ósoi prÕj ¢riqmù fanerîj k£qhntai, aÙtÕj d\e proagoreÚwn pÒrrwqen to‹j ™ntugc£nousin Óti pisteÚsaj ™mautù dÚnasqai gr£fein tà gegonÒta te kaˆ gignÒmena prÕj tÒde tÕ œrgon érmhsa, tÕ me.n kat’ ™niautÕn kaˆ kaq’ ¹mšran ésper ¢prosdiÒnusÒn tina ·Ásin paraiths£menoj, tÕ d\e kat¦ crÒnouj, o‰ to‹j basileàsi perigr£fontai, kr…naj ¢lhqšsteron. ¢nagnèsetai goàn tij Óti taàta ™pˆ toàde toà basilšwj À toàd’ ™pr£tteto· kaq’ Ön d\e ™niautÕn kaˆ ¹mšran, ›teroj ™j t¾n ¢p£thn coreÚeta… tij· ™gë d\e kaˆ tÕ pisteÚein ™mautù gr£fw, ¢ndr£sin ˜pÒmenoj, o‰ toà kaq’ ¹m©j b…ou makrù proe‹con· kat¦ paide…an kaˆ diatetamšnwj ™nÁgon m¾ siwp©n t¦ koin¦ tîn œrgwn kaˆ Ósa Ð kaq’ ¹m©j œfere crÒnoj kaˆ t¦ prÕ ¹mîn met¦ t¾n Dex…ppou graf¾n oÜpw lÒgou te kaˆ ƒstor…aj ™mfanoàj tetuchkÒta. ™g…gneto d\e ™ke…noij te k¢moˆ koinÕn tÕ œrgon tÒde, kaˆ p£nta ge ™j tÕn ‘IoulianÕn ¢nafšrein ™dÒkei, Öj ™bas…leuse me.n ™f’ ¹mîn, tÕ d\e ¢nqrèpinon aÙtÕn ésper tin¦ qeÕn prosekÚnoun ¤pantej. lÒgou d\e Ãn ¥xion kalîj œcein ™dÒkei, kaq£per to‹j ›neken ™rwmšnhj <¢rgalšon kaqestîta pÒlemon Ømnoàsi poihta‹j o‰ genomšnoij ¢r…stoij, oÛtw kaˆ ¹m‹n ¢rc»n tina kaˆ gšnesin proqemšnoij t¾n qe…an....

jak bogu, czy jak człowiekowi: Ale już raczej jak bogu, spodziewam się, o Likurgosie! Niektórzy utrzy­ mują, że prócz tego Pitia jeszcze podyktowała mu istniejący dziś u Spartiatów ustrój państwa. 19  Tukidydes, Wojna peloponeska, przekł. K. Kumaniecki, t. II, ks. 4, 22, Wrocław 2004. 20  O chronologii u Eunapiosa zob. A. Baldini, Eunapio di Sardi tra biografia e storia…, s. 480–481.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 34

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTY – KSIĘGA I

35

z tych, którzy o tej rzeczy mówili, kto zgadza się z drugim, co do dat, w których ów spisywał prawa? W każdym razie wszyscy – podobnie jak dotyczy to domu albo kolumny, albo innej tego typu rzeczy – zgadzają się i potwierdzają, że ona istnieje, ale tego, w jakim czasie powstała, szukają w rozmaitych księgach. I sam Tukidydes, najbardziej skrupulatny ze wszystkich historyków, mówi, że owa wiel‑ ka i sławna wojna wzięła drugiego wstrząsu początek i przyczynę z różnicy dni, która między nimi powstała odnośnie do dat zdobytych miast19. Ale nawet on sam nie umie określić jasno i dokładnie, który z nich lepiej policzył czas, a wyko‑ nawszy obliczenie dni, otwarcie stwierdza i pokazuje, że zajmowanie się zapisy‑ waniem lat jest daremnym wysiłkiem i próżną gorliwością. Te i wiele innych rzeczy zebrałem i sam ze sobą rozważyłem. Tym pozo‑ stałym, którzy wykazują zamiłowanie do pisania kronik, także warto dla upomnienia powiedzieć, że dokładność, co do dni i pór roku przystoi raczej zarządcom domu i księgowym ludzi zamożnych oraz – na Zeusa – zapew‑ ne tym, którzy badają zjawiska niebieskie oraz tym, którzy publicznie upra‑ wiają sztukę liczenia20. Ja zaś od dawna oznajmiam czytelnikom, że wierząc w swoje umiejętności zacząłem pisać dzieło o przeszłości i teraźniejszo‑ ści, odrzucając jednakże, jako zupełnie niemające nic do rzeczy, opowia‑ danie rok po roku i dzień po dniu. Uznałem za rzetelniejsze ograniczenie się do okresów, w których rządzili poszczególni władcy. Czytelnik znajdzie zatem u mnie, jakie były czyny każdego władcy, ale w którym roku i dniu się zdarzyły to powie ten, kto chce uprawiać oszustwo. Ja jednakże piszę z wiarą w siebie, idąc za przekładem ludzi, którzy w tym naszym życiu znacz‑ nie przewyższali swoją wiedzą, i z całej siły prosili mnie, abym niczego nie przemilczał ze spraw publicznych, czy to z tych, które zdarzyły się w naszych ­czasach, czy z tych wcześniejszych, jakie po historii Deksipposa nie z­ ostały jeszcze w dziele historycznym dokładnie wyjaśnione21. Dlatego ja wraz z owymi historykami podjąłem się wykonania tej wspólnej pracy. Wyda‑ wało się nam, że wszystko powinno odnosić się do Juliana, który panował w naszych czasach i który przez wszystkich ludzi był czczony niczym bóg. Tak samo jak poeci, którzy opiewali ciężką wojnę powadzoną z powodu uko‑ chanej osoby, stali się najlepszymi, ich przedsięwzięcie przyniosło im sławę i było warte wysiłku, tak więc my, którzy opiewaliśmy i pochodzenie, i pano‑ wanie, które było boskim […]22.

21  W tym fragmencie, podobnie jak i w 15, Eunapios z Sardes wskazuje, że to wybitni i wy‑ kształceni ludzie, ludzie kultury, zarazem poganie, przyczynili się do powstania jego dzieła histo‑ rycznego, do przedstawienia postaci cesarza Juliana Apostaty. 22  Od tego miejsca kilka linijek tekstu Eunapiosa jest nieczytelnych.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 35

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTA – LIBER I

36

2 [(Suda S 199) [Seleuk…j· ÔrneÒn ™stin eÜpepton kaˆ ¢kÒreston kaˆ panoàrgon kaˆ t¦j ¢kr…daj candÕn lafÚsson.] (Zosimos I, 47–62) 3 [(Zosimos I, 63)] 4 [(Zosimos I, 64–71)] 5 1. (Suda K 391) Kar‹noj, K£rou toà basilšwj uƒÒj, genÒmenoj ™n ™xous…v kaˆ Boul»sewj kÚrioj, ¢nšdrame thlikoàton kakÕn ™j turann…da éste ¢pšdeixe crusÕn t¾n tragJdoumšnhn turann…da· oÛtw kaˆ toÜnoma to‹j œrgoij makrù parÁlqe. pa…dwn m\en g¦r eâ gegonÒtwn Ûbreij di¦ tÕ sÚnhqej oÙd\e Ûbreij ™nom…sqhsan, ¢ll’ Ãn ™gkÚklion aÙtù kaˆ prÒceiron toiaàta ¡mart£nein· Ð d\e ™gkl»mat£ te ¢nšplatte kaˆ ™d…kaze to‹j ¢dikoumšnoij kaˆ tîn dikazomšnwn oÙdeˆj ™sèzeto, Ópou ge pollÁj oÜshj kaˆ ¢dihg»tou tÁj fqor©j paranhl…skontÒ tinej tîn eÙdaimÒnwn, ésper ™n koino‹j de…pnoij ¢lektor…dej, ™j t¾n Kar…nou truf»n. memnÁsqai d\e tîn katakoptomšnwn œfaske, tîn m\en æj oÙk ™pÇnesan aÙtoà tÕ k£lloj, tîn d\e Óti lšgonta, Óte Ãn meir£kion, oÙk ™qaÚmasan, æj ™boÚleto· ¢pèllunto dš tinej kaˆ gel£santej ™nant…on aÙtoà pote. kaˆ p£nta Ãn aÙtoà barÚtera dioshm…aj, kaˆ ™lÚtta ™n mšsoij to‹j ØphkÒoij. (cf. D 1205, E 133, M 83, ϓ 15) 2. (John of Antioch Fr. 162= Exc. de Virt. 51) `Oti Kar‹noj Ð toà K£rou uƒÕj basileÚsaj pr©gma mšn e„j koinÕn Ôfeloj fšron oÙd\en e„rg£sato· trufÍ d\e kaˆ ™kdediVthmšnJ b…J t¦ kaq’ ˜autÕn paradoÝj paran£lwma tÁj trufÁj ™poie‹to fÒnouj oÙd\en ºdikhkÒtwn ¢nqrèpwn, kat£ ti proskekroukšnai nomisqšntwn aÙtù. barunomšnwn d\e p£ntwn ™pˆ tÍ pikr´ turann…di sunanamicqe… Seleukis – gatunek ptaka żywiącego się szarańczą, łac. pastor roseus – pasterz, pasterz różowy, pol. szpak różowy. 24  Karus (Marcus Aurelius Carus) – cesarz rzymski w latach 282–283. Został obwołany cesa‑ rzem przez wojsko. Prowadził wojny z Sarmatami i Persami. Zginął w 283 r. podczas jednej z wy‑ praw rażony piorunem. Następcami byli jego synowie Karinus i Numerian. Julian Apostata w Cesa­ rzach, 315 A krytycznie ocenia panowanie Karusa i jego synów, dlatego nie zostają oni wpuszczeni 23 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 36

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTY – KSIĘGA I

37

2 [(Księga Suda S 199) Seleukis jest to ptak dobrze trawiący, nienasycony, przebiegły, chciwie poże‑ rający szarańcze]23. (Zosimos I, 47–62) 3 [(Zosimos I, 63)] 4 [(Zosimos I, 64–71)] 5 1. (Księga Suda K 391) Karinus, syn cesarza Karusa24, doszedłszy do władzy i mogąc postępować według własnej woli, rozpoczął rządy tak wielkiego zła, że tyranie tragedii zdały się czymś łagodnym dla tych, którzy je przeżyli25. Tak on swoimi czynami bardzo prześcignął samo miano tyrana. U dzieci bowiem wysoko urodzonych rozwiązłość – z powodu zwyczaju – nie była uważana za rozwiązłość, ale za swego rodzaju codzienne i pospo‑ lite przewinienia. On sam również wymyślał oskarżenia i sam sądził tych, których skrzywdził i żadnego spośród sądzonych nie zachował przy życiu. Kiedy więc nastę‑ powały liczne i nie do opisania zgony, niektórzy spośród szczęśliwców byli poświęcani bez potrzeby, niczym – na publicznych ucztach – kury, dla przyjemności Karinusa. Mówił, że zapamiętał tych, którzy z jego rozkazu zostali zabici: jednych zabił dlatego, albowiem nie chwalili jego piękności, drugich zaś, ponieważ przemawiającego go, gdy był jeszcze chłopcem, nie podziwiali tak, jak on chciałby. Inni natomiast zginęli, gdyż w jego obecności śmieli się z niego. Wszystkie jego czyny były trudniejsze do zniesie‑ nia niż znaki z nieba i szalał z wściekłością wśród swoich poddanych. (cf. D 1205, E 133, M 83, ϓ 15) 2. (Jan z Antiochii Fr. 162 = Ekscerpty o Cnotach i Występkach 51) Podczas swego panowania Karinus, syn Karusa, nie uczynił żadnej dobrej rze‑ czy dla wspólnego pożytku, przeznaczając natomiast na rozpustę i nieprzyzwoi‑ te życie całe swoje wydatki, z rozpasania spowodował śmierć niewinnych ludzi, którzy – jego zdaniem – obrazili go. Uciskając zaś wszystkich okrutną tyranią,

na ucztę. Być może Julian uważał, że cesarz był zamieszany w zabójstwo poprzednika, cesarza Pro‑ busa. O Karusie i jego synach por. Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, przekł. H. Szelest, Warszawa 1966, s. 435–445. 25  O samym Karinusie por. Historycy cesarstwa rzymskiego…, s. 442–444.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 37

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTA – LIBER I

38

sV neÒthti, kaˆ p£nta ™kmelîj kaˆ d…ca logismoà pr£ttontoj (oÙ pollù Þsteron dik¾n Ÿdwke). (cf. Suda K 391, II 401) (John of Antioch Fr. 163= Zosimos 1,73) 6 (Zosimos 2, 1–7) 7 [1. (Epit. de Caes. 40, 20) Alexander fuit Phryx origine, ingenio timidus, inferior adversus laborem vitio senectae aetatis.] [2. (Epit. de Caes. 41, 2) Constantinus, Constantii imperatoris et Helenae filius, imperavit annos triginta. hic dum iuvenculus a Galerio in urbe Roma religionis specie obses teneretur, fugam arripiens atque ad frustrandos insequentes publica iumenta, quaqua iter egerat, interfecit et ad patrem in Britanniam pervenit; et forte iisdem diebus ibidem Constantium parentem fata ultima perurgebant.] (Zosimos 2, 8–17) 8 [(Epit. de Caes. 41, 4) Hic sororem suam Constantiam Licinio Mediolanum accito coniungit; filiumque suum Crispum nomine, ex Minervina concubina susceptum, item Constantinum iisdem diebus natum oppido Arelatensi Licinianumque, Licinii filium, mensium fere viginti, Caesares effecit.] (Zosimos, 2, 18–28) 9 1. (Suda K 2285) Kwnstant‹noj, Ð mšgaj basileÚj. perˆ oá œgrayen EÙn£pioj flhn£fouj kaˆ parÁka aÙt¦ a„do‹ toà ¢ndrÒj. 2. (Vit. Soph. 6, 3, 8) Kwnstant‹noj me.n oân kaˆ ‘Abl£bion timîn ™kol£zeto, kaˆ Ópwj ge ™teleÚta ™n to‹j perˆ ™ke…nou gšgraptai. 26  Obraz Karinusa jako krwawego rozpustnika pojawia się w wielu źródłach. Por. m.in. Sekstus Aureliusz Wiktor, Księga o cezarach, przekł. P. Nehring, B. Bibik [w:] Brewiaria dziejów rzymskich, Warszawa 2010, s. 117–119. 27  Aleksander (Lucius Domitius Alexander) – cesarz rzymski w latach 309–311, uzurpator w Afryce. 28  Konstantyn I Wielki (Gaius Flavius Constantinus) – cesarz rzymski w latach 306–337.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 38

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTY – KSIĘGA I

39

która wypływała z młodości tego, który czynił wszystko niepohamowanie i bez zastanowienia (wkrótce potem został zabity)26. (cf. Suda K 391, II 401) (Jan z Antiochii Fr. 163 = Zosimos 1, 73) 6 (Zosimos 2, 1–7) 7 [1. (Wyciąg z historii cesarzy 40, 20) Aleksander był z pochodzenia Frygijczykiem, bojaźliwy z charakteru, w pracy zaś, z powodu słabości wynikającej z sędziwego wieku, opieszały.]27 [2. (Wyciąg z historii cesarzy 41, 2) Konstantyn28, syn cesarza Konstancjusza29 i Heleny, rządził trzydzieści lat. Ten, gdy był młodzieńcem przez Galeriusza był przetrzymywany w Rzymie jako zakładnik pod pretekstem spraw religijnych. Uciekając, dla udaremnienia ściga‑ jących go, zabił publiczne zwierzęta30, którymi udał się w drogę i dotarł do ojca do Brytanii. Ale ojciec Konstancjusz zmarł niemal w tym samym czasie.] (Zosimos 2, 8–17) 8 [(Wyciąg z historii cesarzy 41, 4) Ten [Konstantyn] siostrę swoją Konstancję wydał za mąż za wezwanego do Me­­ diolanu Licyniusza. Uczynił cezarami31: swego syna Kryspusa – zrodzonego z kon‑ kubiny o imieniu Minerwina, również Konstantyna – urodzonego w tych dniach w mieście Arelate i Licyniana – syna Licyniusza, prawie dwudziestomiesięcznego.] (Zosimos, 2, 18–28) 9 1. (Księga Suda K 2285) Konstantyn, wielki cesarz. Eunapios napisał o nim bzdury, które pominąłem z szacunku dla tego człowieka. 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 6, 3, 8) Konstantyn zatem, za obdarzanie zaszczytami Ablabiusza32, został ukarany, a jak umarł opisałem w tej części mojego dzieła historycznego, która go dotyczy. Konstancjusz I Chlorus (Gaius Flavius Constantius) – cesarz rzymski z tytułem cezara od roku 293, a augusta od 305 do 306 r. 30  Zabijał konie należące do poczty państwowej, utrzymywane na koszt państwa, aby ścigający go nie mogli z nich korzystać i kontynuować pościgu, Por. Sekstus Aureliusz Wiktor, Księga o cezarach, 40, 2. 31  Nastąpiło to 1 marca 317 r. 32  Flawiusz Ablabiusz (Flavius Ablabius) – konsul w 331 r., prefekt pretorianów Wschodu w latach 329–338. Miał ogromny wpływ na cesarza Konstantyna Wielkiego, zdołał przekonać go, 29 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 39

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

40

FRAGMENTA – LIBER I

[3. (Philostorgius 2, 4) `\Oti fhsˆ tÕn Kwnstant‹non ¢nele‹n tÕn Šdion pa‹da Kr…spon, diabolai‹j tÁj mhtrui©j sunarpasqšnta: k¢ke…nhn d\e p£lin fwpaqe‹s£n tini tîn koursèrwn macwmšnhn tÍ toà loutroà ¢le® ™napopnigÁnai prost£xai, kaˆ tù paid…w toà x…fouj didoànta Kwnstant‹non t¾n d… khn, met/ oÙ polÝn cronÕn ØpÕ tîn ¢delfîn farm£koij kat¦ t¾n Nikom»deian diatr…bonta ¢naireqÁnai.] [4. (Sozomen 1, 5) OÙk ¢gnoî dš, æj “Ellhnej lšgousi Kwnstant‹non ¢nelÒnta tin¦j tîn ™ggut£tw gšnouj kaˆ tù qan£tJ Kr…spou toà ˜autoà paidÕj sumpr£xanta metamelhqÁnai kaˆ perˆ kaqarmoà koinèsasqai Swp£trJ tù filosÒfJ kat’ ™ke‹no kairoà proestîti tÁj Plwt…nou diadocÁj· tÕn d\e ¢pof»nasqai mhdšna kaqarmÕn e‡nai tîn toioÚtwn ¡marthm£twn· ¢dhmonoànta d\e tÕn basilša ™pˆ tÍ ¢pagoreÚsei perituce‹n ™piskÒpoij, o‰ metano…v kaˆ bapt…smati Øpšsconto p£shj aÙtÕn ¡mart…aj kaqa… rein, ¹sqÁna… te toÚtoij kat¦ skopÕn e„rhkÒsi kaˆ qaum£sai tÕ dÒgma kaˆ CristianÕn genšsqai kaˆ toÝj ¢rcomšnouj ™pˆ toàto ¢gage‹n. (Zosimos 2, 29–38) 10 [(Philostorgius 3, 1) `\Oti Kènstant£ fhsin, Ój ½n presbÚteroj tîn Kwnstant…nou pa… dwn. ™pibouleàsai tù ¢delfù Kwnstant…nw: kaˆ m£ch to‹j strathgo‹j aÙtoà surragšnta diafqarÁnai te kaˆ t¾n mo‹ran tÁj Øp\ aÙtÕn ¢rcÁj e„j t¾n Kènstantoj ¢nakonwqÁnai.] (Zosimos 2, 39–41)

że problemy z zaopatrzeniem Konstantynopola w zboże wynikają z magicznych praktyk pogańskie‑ go filozofa Sopatra. Filozof z powodu tych oskarżeń poniósł śmierć. W 337 r. po śmierci ojca tron objął Konstancjusz. Wkrótce między cesarzem, a Ablabiuszem dochodzi do konfliktu. Ablabiusz stanął w obronie nicejskiego biskupa Atanazego, Konstancjusz zaś sprzyjał arianom. Konflikt do‑ prowadził do skazania Ablabiusza na śmierć w 338 r.; Por. Zosimos, 2, 40, 3. 33  cursores – kurierzy, gońcy, doręczyciele pism sądowych, słudzy biegnący przed czyjąś lektyką lub powozem. 34  Tę samą wersję śmierci Kryspusa i Fausty w roku 362 z rozkazu Konstantyna podaje również Zosimos w ks. 2, 29, 2, ale nieco dalej Zosimos, ks. 2, 39, 1 twierdzi, że Konstantyn zmarł na sku‑ tek choroby. Przypuszczalnie Filostorgios chciał w ten sposób usprawiedliwić późniejszą śmierć brata Konstantyna, Konstancjusza (ojca Juliana Apostaty). Wersję o zgładzeniu Kryspusa przez Konstantyna potwierdza też Ammianus Macellinus XIV, 11, 20. Nie potwierdzają jej natomiast ani Euzebiusz w Żywocie Konstantyna, ani Sokrates Scholastyk w Historii Kościoła, a Sozomen w rozdz. 5 Historii Kościoła nawet ostro się jej sprzeciwia.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 40

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:37

FRAGMENTY – KSIĘGA I

41

[3. (Filostorgios 2, 4) Konstantyn skazał swojego syna Kryspusa na śmierć oszukany fałszywymi oskarżeniami jego macochy. Kiedy zaś z kolei ona została przyłapana na cudzo‑ łóstwie z jednym z kurierów33, on rozkazał udusić ją w gorącej łaźni. I dodaje, że niedługo potem Konstantyn, gdy przebywał w Nikomedii, został otruty przez braci i w ten sposób poniósł karę za zabicie syna34.] [4. (Sozomen 1, 5)35 Wiem oczywiście dobrze, że poganie36 uważają, iż Konstantyn, kiedy zabił kilku spośród swoich najbliższych krewnych i pomógł w zamordowa‑ niu Kryspusa, swojego syna, żałował tego. I w sprawie pokuty oczyszczającej radził się filozofa Sopatra, kierującego w owym czasie szkołą Plotyna. Ten zaś oświadczył, że nie istnieje żadna pokuta oczyszczająca z tego rodzaju przewi‑ nień. Cesarz zaniepokojony taką odpowiedzią spotkał się przypadkiem z bis‑ kupami, którzy obiecali skruchą i chrztem oczyścić go ze wszystkich grzechów. Ucieszył się Konstantyn z tych słów, które były zgodne z jego celem i pełen podziwu dla doktryny został chrześcijaninem i swoich poddanych nakłaniał do tego samego. (Zosimos 2, 29–38) 10 [(Filostorgios 3, 1) Konstans, który był najstarszym z synów Konstantyna, spiskował przeciwko swojemu bratu Konstantynowi. I ten [Konstantyn] ścierając się w walce z jego dowódcami, został zabity, a jego część cesarstwa została przyłączona do tej Kon‑ stansa37.] (Zosimos 2, 39–41)

35

s. 40.

Por. Sozomen Hermiasz, Historia Kościoła, 1, 5, przekł. S. Kazikowski, Warszawa 1989,

“Ellhnej – Hellenowie – w znaczeniu: poganie. Termin hellenizm został po raz pierwszy użyty przez cesarza Juliana Apostatę na określenie odbudowywanej przez niego religii tradycyjnej. 37  Filostorgios myli się: Konstans nie był najstarszym, ale najmłodszym synem Konstanty‑ na I Wielkiego, najstarszy był Konstantyn II, potem Konstancjusz II i najmłodszy właśnie Konstans. Po śmierci ojca Konstans otrzymał Illyrię, Afrykę i Italię, a Konstantyn Galię, Hiszpanię i Brytanię, Konstancjusz miał władzę nad wszystkimi prowincjami przydzielonym przez ojca jego braciom. Filostorgios także błędnie podaje, że to Konstans wszczął wojnę przeciwko bratu Konstantynowi. W rzeczywistości to Konstantyn, walcząc o władzę, wkroczył z wojskiem do Italii, ale został przez Konstansa zwyciężony i zabity w bitwie pod Akwileją w 340 r. n.e. Konstans zagarnął jego część imperium. Przeciwko Konstansowi wszczął bunt jeden z jego dowódców – Magnencjusz, który obwołał się cesarzem. Konstans zginął podczas ucieczki przed uzurpatorem w 350 r. w Galii. Jego prowincje objął Konstancjusz II. 36 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 41

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

42

FRAGMENTA – LIBER I

11 1. (Vit. Soph. 10, 1, 1) Perˆ Proaires…ou kaˆ prolaboàsin ƒkanîj e‡rhtai, kaˆ ™n to‹j ƒstoriko‹j kat¦ t¾n ™x»ghsin Øpomn»masin. [2. (Epit. de Caes. 41, 22–23) Constans vero venandi cupidine dum per silvas saltusque erraret, conspi‑ ravere  aliquanti militares in eius necem, auctoribus Chrestio et Marcellino ­simulque Magnentio: qui ubi patrandi negotii dies placuit, Marcellinus nata‑ lem filii simulans plerosque ad cenam rogat. itaque in multam noctem convi‑ vio celebrato Magnentius quasi ad ventris solita secedens habitum venera‑ bilem capit. ea re cognita Constans fugere conatus apud Helenam, oppidum Pyrenaeo proximum, a Gaisone cum lectissimis misso interficitur anno tertio ­decimo A ­ ugustae dominationis (nam Caesar triennio fuerat), aevi septimo vice­simoque.] (Zosimos, 2, 42). 12 [(Epit. de Caes 42, 2) Magnentius quoque Decentium consanguineum suum trans Alpes Caesarem creavit.] (Zosimos 2, 45–54) 13 (Exc. de Sent. 3) ....... ¢ll’ ¹ m\en paroim…a fhsˆ tÕ qšroj ™pˆ tÍ kal£mV fa…nesqai· tÒte d\e Ð Kwnst£ntioj ™de…knu toà patrÕj ên. (Zosimos 2, 55) 14 1. (Exc. de Sent. 4) “Oti kat¦ tÕn ‘IoulianÕn tÕn Ka…sara dokoàntwn tù Kwnstant…J bebouleàsqai kalîj Ð  crÒnoj t¾n pe‹ran ™j tÕ ™nant…on œstrefe, ta‹j toà Ka…saroj ¢reta‹j sunenqousièshj ½dh tÁj tÚchj, kaˆ scedÕn ˜k£sthj ¹mšraj xšna kaˆ poik…la feroÚshj tù basile‹ dihg»mata· ™f’ oŒj 38  Proheresjos (Prohaeresios) – sofista, żył w latach 276–378 n.e., był uczniem Juliana z Kapa‑ docji i jego następcą na katedrze retoryki w Atenach. Cesarz Konstancjusz sprowadził go na dwór cesarski. 39  Decencjusz (Decentius Magnus) – kuzyn uzurpatora Magnencjusza, otrzymał od niego w 351 r. tytuł cezara prowincji zaalpejskich, dowodził wojskami w Galii, po śmierci Magnencjusza popełnił samobójstwo w 353 roku.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 42

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTY – KSIĘGA I

43

11 1. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 10, 1, 1) O Proheresjosie38 w powyższym tekście dość powiedziałem, a całe jego życie przedstawiłem jeszcze pełniej w moich historycznych komentarzach. [2. (Wyciąg z historii cesarzy 41, 22–23) Kiedy Konstans w swojej pasji polowania wędrował po lasach i wąwozach, kilku żołnierzy, pod dowództwem Chrestiusza, Marcellinusa i również Magnencjusza, sprzysięgło się przeciwko niemu. Gdy uzgodnili dzień doprowadzenia do skut‑ ku przedsięwzięcia, Marcellinus, zmyślając dzień urodzin syna, zaprasza licznych na ucztę. I tak, gdy uczta przeciąga się do późnej nocy, Magnencjusz, wychodząc niby dla zwykłych potrzeb żołądka, wkłada dostojny strój cesarski. Konstans, spostrzegłszy to, próbuje uciec do Heleny, miasta w pobliżu Pirenejów, ale zostaje przez Gajsona, wysłanego wraz z wybranymi żołnierzami, zabity w trzynastym roku swoich rządów augusta (cezarem był bowiem trzy lata), w dwudziestym siódmym roku swego życia.] (Zosimos, 2, 42). 12 [(Wyciąg z historii cesarzy 42, 2) Magnencjusz, również swojego krewnego Decencjusza, ustanowił cezarem za Alpami]39. (Zosimos 2, 45–54) 13 (Ekscerpty o Sentencjach 3) [….] lecz, jak mówi przysłowie, plon pokazuje już łodyga40. Tak zatem Kon‑ stancjusz pokazał z jakiego ojca został spłodzony. (Zosimos 2, 55) 14 1. (Ekscerpty o Sentencjach 4) Te przedsięwzięcia, które Konstancjusz uważał, że przygotował dla własnej korzyści przeciwko cezarowi Julianowi, czas szczęśliwie obrócił w coś przeciw‑ nego. Kiedy fortuna już zachwycała się zaletami cezara41 i niemal każdego dnia

Por. Homer, Odyseja, XIV, 214, przekł. J. Parandowski, Warszawa 1989, s. 193. Funkcja cezara sprawowana przez Juliana, chociaż formalnie militarna, początkowo tak na‑ prawdę była marionetkowa. Administracja cywilna i wojskowa miała pozostawać w innych rękach. Sam Julian uważał, że wybrano go tylko dla pokazywania stroju i portretu Konstancjusza: Pozwolił mi dojść do oddziałów, naturalnie, abym nosił wszędzie jego strój i portret (Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego,278 A). Potwierdzają to również inni autorzy: Amm., XX, 5, 4: specie tenus purpuratus; Libanios, Mowa XVIII, 42; Sokrates III, 1, 27; Zosimos, 3, 2, 2. Julian przebywał w Galii 40  41 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 43

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

44

FRAGMENTA – LIBER II

Ð Kwnst£ntioj daknÒmenoj ½dh kaˆ dusforîn ØpÕ fqÒnou, toÝj ¹goumšnouj tîn fÚsei polem…wn ™pete…cize tù Ka…sari, kaˆ t¾n ˜autoà proset…qei to‹j ™cqro‹j dÚnamin, mÒna Ðrîn t¦ ˜autoù ¹dša, kaˆ tÕ o„ke‹on xšnon Øpolamb£nwn, e„ sÝn tù Ka…sari sèzoito, kaˆ tÕ xšnon o„ke‹on, e„ katalÚoi meq’ ˜autoà tÕn Ka…sara· éste Ð pÒlemoj ™j tÕ Ûpoulon metabalën kaˆ tÕ fÚsei polšmion ™po…ei sÚmmacon. 2. (Vit. Soph. 7, 3, 8) Pemfqeˆj de. Ka‹sar ™pˆ Galat…aj oÙc †na basileÚV tîn ™ke…nV mÒnon, ¢ll’ †na ™n tÍ basile…v diafqarÍ, par¦ dÒxan ¤pasan ™k tÁj tîn qeîn prono…aj ¢n»negken, p£ntaj me.n lanq£nwn Óti qerapeÚei qeoÚj, p£ntaj de. nikîn Óti ™qer£peue qeoÚj, kaˆ tÒn te `RÁnon ™peraièqh, kaˆ p£nta Ósa Øp r ™ke‹non œqnh b£rbara sunelën kaˆ doulws£menoj, pollîn ™piboulîn kaˆ mhcanhm£twn plekomšnwn aÙtù (æj ™n to‹j perˆ ™ke‹non ¢nagšgraptai)... (Zosimos 3,1,1–2,1) LIBER II

15 T¦ m\en oân ¢pÕ tÁj Dex…ppou suggrafÁj ™j toÝj ‘Ioulianoà kaq»konta [kairoÝj] æj ™nÁn m£lista di¦ tîn ¢nagka…wn ™pitršcousin ƒkanîj ™n to‹j œmprosqen ded»lwtai· fšretai d\e ™nteàqen Ð lÒgoj ™f’ Ónper ™fšreto ™x ¢rcÁj, kaˆ ¢nagk£zei ge to‹j œrgoij ™ndiatr…bein ésper ti prÕj aÙtÕn ™rwtikÕn peponqÒtaj, oÜti m¦ D…a teqeamšnouj À pepeiramšnouj· komidÍ g¦r Ãn Ð gr£fwn t£de pa‹j, ¹n…ka ™bas… leusen· ¢ll¦ deinÒn ti crÁma kaˆ ¢para…thton ™j œrwta tÕ koinÕn ¢nqrèpwn ¡p£ntwn p£qoj kaˆ tÕ tÁj ™p\aÙtù dÒxhj ¢stas… z tytułem cezara o bardzo ograniczonych kompetencjach, por. Zosimos, 3, 2, 2: Wysłał więc z nim (Julianem) Marcellusa i Salustiusza, powierzając właśnie im, a nie cezarowi, zarządzanie tamtejszy­ mi terenami (Galią). 42  Julian rozpoczynał swoją działalność w Galii jako faktyczny podwładny dowódców wojsko‑ wych, ale poza regularną hierarchią wojskową. Szybko jednak wyprzedził ich, uzyskując stopniowo coraz większą niezależność. Zdobył w ten sposób cywilne kompetencje, nie z racji swego stano‑ wiska cezara czy z woli cesarza, ale dzięki własnemu rosnącemu prestiżowi. Wydaje się, że również bez zgody Konstancjusza, który niepokoił się wzrostem jego władzy. Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego, 280 C‑D, s. 31: Długo byłoby wyliczać i opisywać pojedynczo wszystkie przedsię­ wzięcia, których dokonałem w ciągu czterech lat. Lecz najważniejsze sprawy są takie: trzy razy, jeszcze jako cezar, przekroczyłem Ren, odebrałem barbarzyńcom dwadzieścia tysięcy osób, które były jeńcami z tamtej strony Renu, w dwóch bitwach i oblężeniu pochwyciłem i uczyniłem jeńcami tysiąc osób,

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 44

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTY – KSIĘGA II

45

docierały do cesarza nowe i rozmaite wieści42, Konstancjusz dręczony nimi i już chory z zazdrości, przeciwstawił cezarowi władców z natury wrogich i on sam dodał do ich nienawiści swoją siłę43. I bacząc jedynie na swoją korzyść, uważał swoich za obcych, jeśli z cezarem byliby ocaleni i obcych za swoich, jeśli tylko byliby z cezarem zabici. Z powodu tej podstępnej wojny tych, którzy z natury byli wrogami zaliczał do sojuszników44. 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 7, 3, 8) Został więc jako cezar wysłany do Galii, nie tyle, aby rządzić tam jej mieszkań‑ cami, ale aby zginąć podczas wykonywania cesarskiej władzy. Wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, dzięki opatrzności bogów, wyszedł żywy, z jednej strony ukrywając przed wszystkimi, że on czci bogów, z drugiej zaś wszystkich zwyciężając dzięki swo‑ jemu oddaniu bogom. Przekroczył Ren i wszystkie barbarzyńskie plemiona, które żyły z drugiej strony rzeki, pokonał i podporządkował sobie, mimo wielu spiskują‑ cych, używających podstępów i knujących przeciwko niemu (jak opisałem w tych częściach mojego dzieła historycznego jemu poświęconych) […] (Zosimos 3,1,1–2,1) KSIĘGA II

15 (Ekscerpty o Sentencjach 5) Wydarzenia zatem najważniejsze od końca historii Deksipposa aż do czasów Juliana – na ile było to możliwe – zostały dostatecznie przedstawione we wcześ‑ niejszych rozdziałach. Od tej chwili zaś opowiadanie odnosi się do tego cezara, do którego odnosiło się już od samego początku i zmusza mnie, abym pozostał przy jego czynach, jakby czując do niego miłość: i nie dlatego, że – na Zeusa – widzia‑ łem go albo poznałem, kiedy bowiem ów panował, ten, który to pisze, był dopiero niesprawnych nie z powodu lat, ale w kwiecie wieku. Wysłałem Konstancjuszowi cztery legiony do­ skonałych piechurów, inne trzy piechurów trochę mniej dobrych, dwa najbardziej doborowe oddziały konnicy. Niedawno odzyskałem, dzięki przychylności bogów, wszystkie miasta: odebrałem ich zatem prawie czterdzieści. 43  Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego, 286 A‑B, s. 37: Lecz on, zamiast tego, podburzył przeciwko nam barbarzyńców i wśród nich ogłosił mnie swoim wrogiem, i zapłacił im pieniądze, aby naród galijski został zniszczony. Napisał do swoich wojsk w Italii i rozkazał strzec się każdego, kto przybywa z Galii, oraz polecił przygotować na granicach Galii, w różnych miastach, trzy miliony medymnów pszenicy, uprawianej w Brigantii, i taką samą ilość w pobliżu Alp Kotyjskich, z zamiarem maszerowania przeciwko mnie. 44  Wspomniani w tym fragmencie tîn fÚsei polem…wn – czyli z natury wrogowie odnosi się do plemion germańskich. Według Eunapiosa Konstancjusz miał zachęcać Germanów do atakowa‑ nia cezara Juliana. Libanios w Mowie XVIII, 52 [w:] Libanios, Wybór mów, przekł. L. Małunowi‑ czówna, Wrocław 2006, s. 108–109, wprost stwierdza, że Konstancjusz specjalnym pismem odstąpił Germanom ziemie na zachód od Renu. Chęć osłabienie Juliana przez Konstancjusza w walkach z Germanami potwierdza także Zosimos w księdze 3, 8, 3.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 45

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTA – LIBER II

46

aston. pîj g¦r Ãn siwp©n Øpe.r ïn oÙdeˆj œfere siwp©n. pîj d\e m¾ lšgein Ósa kaˆ oƒ m¾ dun£menoi lšgein ¢pÕ stÒmatoj œfrazon, ™j gluke‹£n tina kaˆ crusÁn diatrib¾n t¾n ™ke…nou mn»mhn ¢nafšrontej; kaˆ Ð m\en polÝj ¥nqrwpoj taàta p£scontej Ómwj œlatton ™j tÕ gr£fein ™xebi£zonto· tÕ d\e ™xa…reton kaˆ Ó, ti per Ãn ™n paide…v gnwrimètaton, oÙd\e ¢fišnta ºf…esan, ¢ll’ ™nškeinto paraqarsÚnontej æj sun™pilhyÒmenoi toà pÒnou. Рd\e ™j t¦ m£lista gegonëj aÙtù gnèrimoj, Ð PergamhnÕj ¢n¾r ‘Oreib£sioj, ™k fusikÁj filosof…aj „atrik¾n ™pit£ttein ¥ristoj kaˆ dr©n œti qeiÒteroj, kaˆ ¢seb»sein  ™bÒa perifanîj, e„ m¾ suggr£foimi· kaˆ tîn ge pr£xewn (p£saj d\e ºp… stato parën ¡p£saij) m£la ¢kribîj ØpÒmnhma sunetšlei prÕj t¾n graf»n· éste oÙk Ãn ¢nabol¾ kaˆ boulomšnJ ·vqume‹n. 16 1. (Exc. de Sent. 6) Toàto ™gšneto tÕ eÙtÚchma, kaˆ p£nta ésper Ñstr£kou metapesÒntoj ™pˆ tÕ bšltion ™cèrhse `Rwma…oij. [2. (Suda E 1771) `O oân M£rkelloj kÚrioj Ãn tîn pragm£twn, ÑnÒmatoj mÒnou kaˆ sc»matoj tù ‘Ioulianù ™xist£menoj, t¾n d\e ¢lhqestšran aÙtÕj ¢rc¾n metaceirizÒmenoj. (cf. 0719) ] (Zosimos 3, 2, 2–3,2) 17 (Exc. de sent. 7) “Oti fhsˆn EÙn£pioj perˆ toà parab£tou ‘Ioulianoà· tÁj d\e strate… aj taÚthj sfodrot£thj te ¤ma kaˆ kleinot£thj tîn prÕ aÙtÁj genomšnwn t¾n di»ghsin ™j t»nde t¾n graf¾n ™nte…nontej oÙ peisÒmeqa taÙtÕn to‹j ™n ¹mšrv d´daj ¢nascoàsin, †na ti kruptÒmenon ¢neÚrwsin, oÙd\e Ø.pd\er ïn ƒkanîj ¤ma kaˆ sunenqousiîn to‹j ˜autoà kalo‹j Cezar oczywiście nie był bez zalet, ale Eunapios zanadto go wychwala. Obaj byli niechętni chrześcijaństwu i chrześcijanom. 46  Orybazjusz z Pergamonu (Oribasios) – lekarz i przyjaciel cesarza Juliana Apostaty, był przy umie‑ rającym cesarzu podczas wyprawy perskiej w 363 r. Por. Amm., XXV, 3. Zachował się tylko jeden list Juliana adresowany do Orybazjusza List 8 (14) [w:] Julian Apostata, Listy, przekł. W. Klinger, Wrocław 1962, s. 8–10. Orybazjusz był też autorem dzieł medycznych: Zbiory lekarskie w 70 tomach, które były encyklopedią medyczną całej ówczesnej wiedzy w tej dziedzinie oraz poradnika Lekarstwa domowe w 4 tomach. Por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, XXI. Orybazjusz…, s. 245–247. 47  Ñstr£kou metapesÒntoj – gdy skorupka upadła inaczej (na inną stronę). Jest to przy‑ słowie o nagłej zmianie sytuacji, Ñstrak…nida – to gra w której rzuca się skorupkę ostrygi i jej ciemna lub jasna strona odpowiada naszemu orzełkowi lub reszce. Te słowa Eunapiosa odnoszą się przypuszczalnie do przyjazdu cezara Juliana do Galii i nadziei na zmianę losu na lepsze, jaką żywili 45 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 46

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTY – KSIĘGA II

47

dzieckiem, ale powszechne uczucie wszystkich ludzi i zupełny szacunek w stosun‑ ku do tego władcy są oczywiście wielkim i nieodpartym bodźcem do miłości45. Jak można byłoby bowiem milczeć o tym, o którym nikt nie mógł milczeć? Jak więc nie głosić tych czynów, które opisywały usta, nawet nieutalentowanych w mówieniu, niosąc wspomnienie jego życia słodkiego i złotego? I lud, chociaż tak odczuwający, jednak mniej mnie zmuszał do pisania. Osoby zaś wyjątkowe i, we wiedzy, najzna‑ komitsze, nie pozwalały mi zaniechać, ale zachęcając, nakłaniały mnie i obiecywały pomoc w pracy. Ten zaś, który najlepiej znał Juliana, Pergamończyk Orybazjusz46, człowiek najbardziej biegły i w naturalnej filozofii i w nauczaniu sztuki medycznej i w jej uprawianiu bardzo boski, publicznie głośno wołał, że byłbym bezbożnikiem, jeśli nie napisałbym. I on sam, ponieważ jako uczestnik znał wszystkie dokonane czyny, sporządził dla mnie bardzo starannie notatki, przydatne do napisania historii. Dlatego nie było możliwości zwlekania, chociaż pragnąłem nic nie robić. 16 1. (Ekscerpty o Sentencjach 6) To szczęście zdarzyło się i wszystko, jakby skorupka upadła inaczej 47, zaczęło zmieniać się na lepsze dla Rzymian. [2. (Księga Suda E 1771) Marcellus był więc panem wydarzeń, przyznając Julianowi tylko imię i strój cezara, sam zaś trzymając w ręku prawdziwą władzę48. (cf. 0719)] (Zosimos 3, 2, 2–3,2) 17 (Ekscerpty o Sentencjach 7) O Julianie Apostacie tak mówi Eunapios: Podejmując się opisania tej wypra‑ wy49, zarazem większej i sławniejszej od wszystkich innych, które zdarzyły się wcześniej, nie będę naśladował tych, którzy idą w dzień z zapalonymi pochod‑ niami, aby odkrywać coś ukrytego. A co więcej, sam najznakomitszy cesarz Julian, zachwycony swoimi czynami, opisał je należycie własnymi słowami w oddzielnej książeczce poświęconej tej bitwie50, ja oczywiście nie będę z nim Galowie w związku z nim. To samo podkreśla również historyk Ammianus Marcellinus (XV, 8, 21); Przysłowie to użył także Platon w Fajdrosie, 241 B, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1958: skorupka padła w drugą stronę. 48  Por. przypisy 41 i 42 tego przekładu. 49  Odnosi się do wojen galijskich i germańskich Juliana, a szczególnie do wielkiego zwycięstwa pod Argentoratum (Strasburg), por. Amm., XVI–XVII i Zosimos, 3, 3. 50  Ammianus Marcellinus, XVI, 1, 3 wspomina o niepodważalnych świadectwach, na których się opiera, opisując postać Juliana Apostaty. Do owych documenta evidentia należał niewątpliwie nieza‑ chowany memoriał Juliana o bitwie pod Strasburgiem. Por. Libanios, Mowa XIII,  25 [w:] L ­ ibanius, Selected works, with an english translation, introduction and notes by A.F. Norman, t. 1 Julianic Orations, Harvard 1987.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 47

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTA – LIBER III

48

bibl…dion Ólon tÍde ¢naqeˆj tÍ m£cV diÁlqen Ð basilikètatoj kaˆ ™n lÒgoij ‘IoulianÒj, aÙtoˆ parabaloÚmeqa kaˆ sunekq»somen ˜tšran graf¾n t¦ aÙt¦ shma…nousan, ¢ll¦ to‹j m\en boulomšnoij tÕ mšgeqoj tîn ™ke…nou lÒgwn te kaˆ œrgwn ¢naskope‹n tÕ perˆ toÚtwn bibl…on [¢nagignèskein] ™pit£xomen, kaˆ prÕj ™ke…nhn fšresqai t¾n ¢kt‹na tÁj suggrafÁj, ™k tÁj ™nerge…aj tîn tÒte Øp’ aÙtoà pracqšntwn ™pˆ t¾n toà lÒgou dÚnamin ¢porrue‹san kaˆ dial£myasan· aÙtoˆ d\e Óson oÙ prÕj ¤millan meirakièdh kaˆ sofistik»n, ¢ll’ ™j ƒstorik¾n ¢kr…beian ¢nastÁsai kaˆ diapl£sai tÕn lÒgon, ™pidramoÚmeqa t¦ gegenhmšna, sun£ptontej to‹j e„rhmšnoij t¦ ™cÒmena. (Zosimos 3, 3) LIBER III

18 1. (Exc. de Sent. 8) “Oti ‘IoulianÕj toÝj ¢rcomšnouj kaˆ toÝj polem…ouj ™d…dasken ¢reta‹j t…si de‹ tÕn Ôntwj basilša krate‹n, kaˆ æj ¢ndre…a m\en kaˆ ·èmh kaˆ ceirîn kr£toj prÕj toÝj ¢nqesthkÒtaj mÒnon tîn polem…wn cr»sima, dikaiosÚnh d\e met’ ™xous…aj ésper phg» tij oâsa tîn ¢retîn kaˆ toÝj m¾ parÒntaj ceiro»qeij te poie‹n kaˆ douloàsqai pšfuke. toiaÚtaj Øpote…nwn ¢ret¦j kaˆ spšrmata filosof…aj ™j toÝj ØphkÒouj ¤pantaj ¢pÕ b»matoj ™pštatte `Rwma…oij mhdšna Sal…wn ¢dike‹n mhd\e dVoàn À s…nesqai t¾n „d…an cèran. „d…an d’ ¢pšfaine p©san aÙtoÝj de‹n Øpolamb£nein, ¿n ¥neu m£chj kaˆ pÒnwn œcousin· æj ¢nagka‹on eŠnai polem…an t¾n tîn polemoÚntwn ¹ge‹sqai kaˆ nom…zein, o„ke…an d\e t¾n tîn proskecwrhkÒtwn. 2. (Exc. de Sent. 9) “Oti e„èqei ‘IoulianÕj ¢rc¾n n…khj, oÙ polšmou t…qesqai. [3. Suda G 264) ‘EdÒkei g¦r tÕ te sîma gigantèdhj e‡nai kaˆ tÕn qumÕn qhrièdhj kaˆ ™j ¢gc…noian tîn sullVsteuÒntwn ¡p£ntwn poluplokèteroj.] 4. (Exc. de Sent. 10) Por. Zosimos, 3, 2, 4: To, czego dokonał Julian od tamtego momentu aż do końca życia, zostało spisane w długich księgach przez historyków i poetów, choć żaden z pisarzy nie dał właściwej oceny jego czynów. Kto chce dowiedzieć się o tym wszystkim, ma do dyspozycji jego mowy i listy, które w naj­ większym stopniu pozwalają ogarnąć jego dokonania na świecie. Ponieważ jednak wypada, aby nie przerywać toku historii opowiem o wszystkim krótko w odpowiednich momentach, a zwłaszcza o tym, co, jak się wydaje, zostało pominięte przez innych. 52  Saliowie lub Frankowie saliccy – obok Franków środkowych (Ripuarów) i Franków gór‑ nych, to trzecie główne plemię frankijskie. U Zosimosa, 3, 6, 2 także występują pod nazwą Saliów; por. Amm., XVII, 8, 1–4. Julian osiedlił Saliów jako dediticii (mieszkańcy kraju lub miasta, które toczyły wojnę z Rzymem i poddały się lub zostały zdobyte przez Rzymian, nie mieli żadnych praw 51 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 48

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTY – KSIĘGA III

49

współzawodniczyć, ani nie będę tworzyć innej historii na ten sam temat. Ale tym, którzy chcą dokładnie zbadać wielkość jego słów i czynów polecam poznać to dzieło i blask jego pisma, który wypływał z siły działań, niegdyś przez niego dokonanych i rzucał promienie na znaczenie jego słów. Ja zaś – nie z powodu zamiłowania do chłopięcej i sofistycznej rywalizacji – ale tworząc i dostosowując moją mowę do historycznej dokładności, przebiegnę jego czyny, dodając kolejne do wcześniej opowiedzianych51. (Zosimos 3, 3) KSIĘGA III

18 1. (Ekscerpty o Sentencjach 8) Julian nauczał zarówno swoich poddanych, jak i nieprzyjaciół, w jaki spo‑ sób powinien rządzić prawdziwy władca oraz tego, że odwagi, siły fizycznej i siły oddziałów wojskowych, używa się tylko na wojnie przeciwko wrogom, sprawied‑ liwość zaś połączona z władzą staje się jakby źródłem wszelkich zalet i czyni pod‑ danymi i niewolnikami nawet nieobecnych. Te zalety i ziarna filozofii, pokazując ze swej trybuny wszystkim poddanym, nakazał Rzymianom, aby nie krzyw‑ dzili nikogo z Saliów52, ani nie pustoszyli i nie niszczyli własnego kraju. Mówił, że powinni uważać za własną ziemię, którą ci posiedli bez walki i bez wysiłku. Dlatego jest rzeczą konieczną, aby tę, którą wprawdzie uznają za wrogą i której mieszkańcy prowadzili wojnę, ale niemniej jednak powinni uważać za własną, która już się poddała53. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 9) Julian miał zwyczaj rozpoczynać nie walkę, ale zwycięstwo. [3. (Księga Suda G 264) Był uważany za osobę54 o ogromnej posturze i brutalnym usposobieniu, co do bystrości umysłu był najbardziej przebiegły spośród wszystkich towarzyszy rabunku.] 4. (Ekscerpty o Sentencjach 10) publicznych i obywatelstwa) na północ od Brabancji, zobowiązując ich do obrony granic w imieniu cesarstwa rzymskiego i wystawiania rekrutów. Por. Zosimos, 3, 6, 3. 53  Julian odniósł zwycięstwo nad plemieniem Saliów. Na ich prośbę zgodził się na pokój; Por. Amm., XVII, 8, 3–4 oraz Zosimos, 3, 6, 2–3. Przypuszczalnie jest to fragment mowy Juliana do żołnierzy rzymskich, aby ci nie plądrowali ziem Saliów. Julian zawarł już z nimi pokój i chciał spokojnie przejść przez ich ziemię i zaatakować plemię Chamawów. 54  Fragment dotyczy Franka o imieniu Charietto. Był jednym z dowódców w wojnie z Alama‑ nami. Pomagał Julianowi w jego wyprawach przeciwko barbarzyńcom. Uzyskał w 365 r. stanowisko komesa Germanii. Por. Zosimos, 3, 7, 1–7; Amm. XVII, 10, 5.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 49

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

50

FRAGMENTA – LIBER III

Toàton dex£menoj ˜ta‹ron ™f’ ˜autù sunist£menon eŠcen· e‡t’ ¥lloj prosÇei, kaˆ plÁqoj Ãn· kaˆ kaq£per oƒ PuqagÒreio… fasi, mon£doj ™pˆ du£da kinhqe…shj oÙkšti t¾n tîn ¢riqmîn ºreme‹n fÚsin, ¢ll¦ diace‹sqai kaˆ ·e‹n ™j polÚ, oÛtw Carišttwnoj Kerk…wna proslabÒntoj a† te pr£xeij ™pˆ polÝ proÇesan kaˆ Ð tîn sunistamšnwn Ôcloj ¢n¦ lÒgon ºkoloÚqei ta‹j pr£xesin. [5. (Suda A 2395) Carišttwn m\en oân kaˆ prÕ toÚtou fanerÒj tij ín kaˆ ¢nupÒstatoj tù te pleon£zonti toà drasthr…ou fobîn, ¢ne‹cen ¢pÕ lVste…aj ¤pantaj.] 6. (Exc. de Leg. Gent.1) “Oti toà ‘Ioulianoà ™j t¾n polem…an cwroàntoj, kaˆ tîn Cam£bwn ƒketeuÒntwn fe…desqai kaˆ taÚthj æj o„ke…aj, Ð ‘IoulianÕj sunecèrei, kaˆ tÕn basilša sfîn proelqe‹n keleÚsaj, ™peid¾ proÁlqe kaˆ ™pˆ tÁj Ôcqhje‡den ˜sthkÒta, ™pib¦j plo…ou, tÕ plo‹on œxw œcwn toxeÚmatoj, ˜rmhnša œcwn dielšgeto to‹j barb£roij. ™ke…nwn d\e p£nta poie‹n Ôntwn˜to…mwn, Ðrîn eÙprÒswpÒn te ¤ma kaˆ ¢nagka… an aØtù t¾n e„r»nhn·Cam£bwn g¦r m¾ boulomšnwn ¢dÚnatÒn ™sti t¾n tÁj BrettanikÁj n»sou sitopomp…an ™pˆ t¦ `RwmaŽk¦ froÚria diapšmpesqai· kamptÒmenoj ØpÕ tÁj cre…aj car…zetai t¾n e„r»nhn, kaˆ Ómhra Étei labe‹n p…stewj›neken. tîn d\e ƒkanoÝj e‡nai toÝj a„cmalètouj legÒntwn, ™ke…nouj œfh tÕn pÒlemon aÙtù dedwkšnai· kaq’ Ðmolog…an g¦r m¾ labe‹n· nunˆ d\e zhte‹n par’ aÙtîn toÝj ¢r…stouj, e„ m¾ tecn£zousi perˆ t¾n e„r»nhn. tîn d\e ƒketeuÒntwn kaˆ ¢xioÚntwn e„pe‹n oÞj boÚletai, metalabën aâqij tÕn toà basilšwj aÙtîn a„te‹tai pa‹da, plattÒmenoj, Ön e cen a„cm£lwton, ésper oÙk œcwn. ™ntaàqa Ó te basileÝj aÙtîn kaˆ oƒ b£rbaroi prhne‹j ™ktaqšntej o„mwgÍ te ¢fqÒnJ kaˆ ÑlofÚrsei prosekšcrhnto, deÒmenoi mhd\en ¢dÚnaton ™pit£ttesqai· ¢dÚnaton d\e aÙto‹j e‡nai kaˆ toÝj pesÒntaj ¢nastÁsai kaˆ Ðm»rouj doànai toÝj teteleuthkÒtaj. genomšnhj d\e siwpÁj, Рtîn barb£rwn basileÝj ¢nabo»saj mšgiston Óson, e‡qe œzh moi, œfh, Ð pa‹j, †na soi doqeˆj Ómhroj, ð Ka‹sar, doule…an hÙtÚcei tÁj ™mÁj basile…aj eÙdaimonestšran. ¢ll’ ØpÕ soà tšqnhken, ¢tuc»saj ‡swj kaˆ tÕ ¢gnohqÁnai. polšmJ g¦r ™p…steuse tÕ sîma nšoj ên, Ön sÝ mÒnon ¢nt£xion e„r»nhj Øpolamb£neij. kaˆ nàn, ð basileà, sÝ m\en ™xaite‹j 55  Pitagorejczycy uważali, że wszystko jest liczbą. Por. M. Vogt, Historia filozofii dla wszystkich, Warszawa 2004, s. 32–34. 56  O powstaniu bandy Charietta podobne informacje podaje Zosimos, 3, 7, 3. 57  Chamawowie (Chamavi) – plemię germańskie, jedno z trzech plemion Franków, zamieszki‑ wało ziemie u ujścia Renu. Por. Amm, XVII, 8, 5. 58  To poselstwo Chamawów przybyło za czasów cezara Juliana i augusta Konstancjusza. 59  Por. Zosimos, 3, 6, 2 i Amm. XVII, 8, 3.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 50

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:38

FRAGMENTY – KSIĘGA III

51

Przyjąwszy [Charietta] jako sojusznika miał Julian u swego boku sprzymie‑ rzeńca: potem przybył drugi i zrobił się tłum. I jak mówią pitagorejczycy, kiedy jedność (monad) porusza się ku dwoistości (dyad), nie pozostaje już więcej sama, ale się rozszerza i rozchodzi w większą liczbę55. W ten oto sposób, kiedy Charietto wziął sobie jako pomocnika Cerciona, dokonania zwiększały się i tłum spiskow‑ ców wzrastał analogicznie do dokonań56. [5. (Księga Suda A 2395) Charietto istotnie był już wcześniej dobrze znany, niepokonany i przerażający z powodu wielu zuchwałych czynów, wszystkich powstrzymał od rozbojów.] 6. (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 1) Kiedy Julian wkroczył na nieprzyjacielską ziemię, Chamawowie57 błagali go, aby ją oszczędził, jakby była jego własną58, zgodził się i rozkazał, aby przybył do niego ich król. Gdy ten przybył, cesarz, widząc go stojącego na brzegu rzeki59, wsiadł do łodzi, która była poza zasięgiem strzał z łuku i z pomocą tłumacza rozmawiał z barbarzyńcami. Widząc zaś, że oni są skłonni uczynić wszystko, co nakazał, uznał, że pokój jest dla niego korzystny i zarazem konieczny (albo‑ wiem bez zgody Chamawów nie jest możliwe wysyłanie rzymskim garnizonom dostaw zboża z wyspy Brytanii)60. Ustąpiwszy przed koniecznością, zgodził się na pokój, i dla zapewnienia wierności zażądał zakładników. Kiedy zaś oni mówili, że jeńcy wojenni są wystarczający, Julian odpowiedział, że tych dała mu wojna, nie wziął ich bowiem na mocy umowy, teraz zaś żąda najznakomitszych, żeby, zawierając pokój, nie wymyślili jakiegoś podstępu. Błagając więc, prosili go, aby nazwał po imieniu tych, których on chciałby. Ponownie, spotykając się z nimi na rozmowie, zażądał syna ich króla, którego miał w swojej władzy jako jeńca, udając jakby nie miał. Wówczas to ich król i barbarzyńcy, padając na twarz, z obfi‑ tymi łzami i głośnym narzekaniem prosili go, aby nie nakazywał tego, co jest niemożliwe do wykonania. Jest bowiem rzeczą niemożliwą dla nich i tych, którzy zginęli, przywrócić do życia, i tych, którzy są martwi, dać jako zakładników. Gdy nastała cisza król barbarzyńców głosem, jak mógł najgłośniejszym, wykrzyknął: Oby żył mój syn, o cezarze, i, przekazany ci jako zakładnik, cieszyłby się większym szczęściem u ciebie w niewoli niż w moim królestwie! Ale on zginął z rąk twoich wojsk, nieszczęśliwy, być może nierozpoznany. Ten młodzieniec – któ­ rego uważasz za jedynego wartego pokoju i teraz jego, o cesarzu, jakby żyjącego, żądasz – powierzył swoje ciało wojnie. Ja zaś zaczynam smucić się, rozumiejąc teraz, kogo nie mam. Opłakując bowiem jedynego syna straciłem wraz z nim również wspólny dla wszystkich pokój. Jeśli uwierzysz w moje nieszczęście, mój ból ma ukojenie, gdyż cierpię za wszystkich, jeśli zaś nie dasz wiary, zobaczę w sobie Historyk Ammian (XVII, 8, 1; XVII, 9, 2–3) wspomina wielką troskę Juliana o zapasy żywno‑ ści podczas wypraw wojennych, Zosimos, 3, 5,2 mówi, że Julian wielokrotnie wysyłał, zbudowane z jego inicjatywy łodzie do Brytanii, aby przywoziły zboże. Julian w Liście do rady i ludu ateńskiego, 280 A‑C podaje wstrzymanie dowozu zboża z Brytanii jako przyczynę wojny. 60 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 51

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

52

FRAGMENTA – LIBER III

æj Ônta, ™gë d’ ¥rcomai qrhne‹n, sunorîn t…na oÙk œcw. pa‹da g¦r ÑdurÒmenoj ›na kaˆ koin¾n e„r»nhn tù paidˆ sunapolèleka. k¨n m\en pisteÚsVj to‹j ™mo‹j ¢tuc»masi, paramuq…an œcei moi tÕ p£qoj æj Øpe.r ¡p£ntwn ºtuchkÒti· ¨n d\e ¢pist»sVj, kaˆ pat¾r ¢tuc¾j kaˆ basileÝj Ñfq»somai. to‹j g¦r ™mo‹j kako‹j oÙk ¢kolouq»sei m\en Ð par¦ tîn ¥llwn œleoj, Ósper ¤pasin Ñfe…letai to‹j ™n toioÚtoij kaqesthkÒsi, proske…sontai d\e aƒ koinaˆ sumfora…. kaˆ oÙ parait»somai to‹j ¥lloij ¢tucîn, ¢ll¦ koinwne‹n ™moˆ tîn deinîn ¢nagk£sw, tosoàton ¢polaÚwn tÁj basilikÁj ™xous…aj Óson ¢tuce‹n mÒnoj m¾ dÚnasqai. toÚtwn ¢koÚwn Ð basileÝj t»n te yuc¾n œpaqe kaˆ to‹j legomšnoij sumpaqîj ™xed£kruse. kaˆ kaq£per ™n to‹j dr£masin, Ótan ™j ¥poron kaˆ dÚsluton aƒ tîn Øpokeimšnwn œrgwn plokaˆ teleut»swsin, РkaloÚmenoj ¢pÕ mhcanÁj qeÕj ™pesÒdioj ™j mšson ›lketai, p£nta sumpera…nwn kaˆ katastršfwn ™pˆ tÕ safšsteron kaˆ eÜkriton, oÛtw kaˆ aÙtÕj ™pˆ pr£gmasin ¢mhc£noij kaˆ dusexÒdoij, met’ o„mwgÁj ¡p£ntwn t¾n m\en e„r»nhn a„toÚntwn, tÕn d\e ™pizhtoÚmenon Ómhron ¢pagoreuÒntwn m¾ œcein, tÒn te nean…skon paragagën ¤pasin œdeixe basilikîj par’ aÙtù diaitèmenon kaˆ dialecqÁnai tù patrˆ keleÚsaj Ósa ™boÚleto perieskÒpei tÕ pracqhsÒmenon. t¦ d\e ™pˆ toÚtoij Ãn ¥xia toÚtwn. oÙk œteken Ð ¼lioj toiaÚthn ¹mšran, o†an tÒte ™xÁn to‹j paroàsin Ðr©n kaˆ ƒstore‹n. oƒ m\en g¦r ¢pÕ qorÚbou kaˆ qr»nwn ™kpl»xei kaˆ q£mbei sundeqšntej ™j tÕ ¢k…nhton ™p£ghsan, ésper ‘Ioulianoà de…xantoj aÙto‹j oÙ tÕn nean…skon, ¢ll’ e‡dwlon. Ð d\e basileÚj, ™peˆ ¹suc…a musthr…wn ¡p£ntwn ™gšneto staqerwtšra, barÝ fqegx£menoj ™j mšson, “toàton, e‡pen, Ð m\en Ømšteroj, æj Øme‹j Øpolamb£nete, pÒlemoj ¢polèleke, qeÕj d\e ‡swj kaˆ tÕ `Rwma…wn sšswke fil£nqrwpon. ›xw d\e aÙtÕn Ómhron, oÙ par’ Ømîn kaq’ Ðmolog…an, ¢ll¦ par¦ toà polšmou labën kaˆ tù krate‹n ¢rkoÚmenoj. kaˆ oátoj m\en oÙdenÕj ¢tuc»sei tîn kall…stwn ™moˆ sunèn, Øme‹j d\e peirèmenoi paraba…nein t¦j sunq»kaj ¢poteÚxesqe p£ntwn. fhmˆ d\e oÙc Óti kol£somai tÕn Ómhron, Ön oÙd\e ™nšcuron par’ Ømîn e‡lhfa tÁj e„r»nhj, ¢ll’ ¢ndre…aj ¢pÒdeixin kaq’ Ømîn œcw· Ö kaˆ ¥llwj ¥nison kaˆ qeomisšj, toÝj oÙd\ en ¢dikoàntaj Øpe.r tîn ¢dikoÚntwn d£knein kaˆ spar£ttein, ésper t¦ qhr…a toÝj ¢pantîntaj, Ótan Øf’ ˜tšrwn dièkhtai· ¢ll’ Óti prîton m\en ¥rxete ceirîn ¢d…kwn, oá me…zwn Ôleqroj oÙk œstin ¢nqrèpoij, k¨n dokîsi prÕj tÕ bracÝ kaˆ parÕn ™pitugc£nein· deÚteron d\e Óti prÕj `Rwma…ouj Øm‹n Ð lÒgoj œstai k¢me. tÕn ¥rconta toÚtwn, Ön oÜte polemoàntej oÜte e„r»nhn a„toàntej ™nik»sate”. prosekÚnhsan ™pˆ toÚtoij ¤pantej kaˆ ¢neuf»moun, qeÒn tina ™pˆ to‹j lÒgoij ¹goÚmenoi. speis£menoj goàn kaˆ t¾n toà Nebisg£stou mhtšra mÒnon a„t»saj, ™ke…nwn ÐmologoÚntwn te ¤ma kaˆ dÒntwn, ¢nšzeuxen ™pˆ toiaÚtaij

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 52

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTY – KSIĘGA III

53

nieszczęśliwego i ojca, i króla. Albowiem nie tylko moje nieszczęścia nie budzą u innych współczucia, które należy się wszystkim doprowadzonym do tego rodzaju cierpień, ale dojdą jeszcze publiczne nieszczęścia. I nie obronię innych od nieszczęść, lecz zmuszę ich, aby dzielili je wraz ze mną, tyle tylko korzystając z królewskiej władzy, ile ja sam nie będę mógł być nieszczęśliwym! Cesarz usłyszawszy to, wzruszył się w swoim sercu i ze współczuciem zapła‑ kał nad jego słowami. I jak w sztukach teatralnych, gdy rzeczy niejasne i poplą‑ tane dochodzą do zawiłości trudnych do rozwiązania, bóg, nazywany bogiem z maszyny do środka jest wciągany, który każdą rzecz przemieniając, doprowadza do zrozumiałego i pomyślnego końca: w ten sam sposób Julian, w sprawach trud‑ nych i bez wyjścia, gdy wszyscy z płaczem błagali o pokój, i przyrzekali, że oni nie mają zakładnika, którego on żądał, pokazał wszystkim, wprowadziwszy do środ‑ ka, młodzieńca, żyjącego u niego po królewsku. Rozkazawszy, aby ten porozmawiał z ojcem, o czym chciał, Julian powrócił do rozważenia tego, co należało dalej czynić. To zaś, co nastąpiło potem, było stosowne do tych wydarzeń. Słońce bowiem nie stworzyło nigdy takiego dnia, jak ten, który mogli zobaczyć i opisać obecni. Barbarzyńcy bowiem od smutku i lamentów popadli w odrętwienie i zdumie‑ nie, stali osłupieni i nieruchomi, jak gdyby Julian pokazał im nie młodzień‑ ca, ale jego marę. Cesarz natomiast, gdy cisza nastąpiła głębsza niż zwykle w misteriach, przemówił głośno w środek zebranych: Tego zatem – mówił – jak wy sądzicie, zgubiła wasza wojna, ale ocalił bóg, być może, i rzymska łaskawość. Zatrzymam go więc jako zakładnika, wziętego od was nie na mocy umowy, ale podczas wojny, zadowolony, że zwyciężyłem. I dopóki on jest ze mną, niczego mu nie zabraknie z rzeczy najstosowniejszych. Wy zaś, jeśli spróbujecie złamać umowę, stracicie wszystko. To mówię, nie dlatego, że ukażę zakładnika, które­ go wziąłem od was nie jako poręczenie pokoju, ale mam go jako dowód mojej odwagi względem was. I co więcej, jest rzeczą niesprawiedliwą i znienawidzoną przez bogów, aby tych, którzy nic nie zawinili, zamiast tych, którzy popełnili występek, gryźć i rozszarpywać, jak dzikie zwierzęta napotkanych po drodze, gdy przez innych są ścigane. Ostrzegam was, ponieważ, po pierwsze, możecie zacząć od najgorszej niesprawiedliwości, od której żadna rzecz nie jest dla ludzi większą zgubą, nawet, kiedy będzie się wydawało, iż powiedzie się wam na krót­ ko i na teraz, a po drugie, ostrzegam was, że będziecie mieć do czynienia z Rzy­ mianami i ze mną, ich dowódcą, którego nigdy nie zwyciężyliście ani prowadząc wojnę, ani prosząc o pokój. Na te słowa wszyscy barbarzyńcy padli na twarz i pozdrawiali okrzykami, uważając go – z powodu tych słów – za jakiegoś boga. Tak więc Julian zawarł pokój, żądając jedynie matki Nebisgastesa61, którą oni, zgadzając się natychmiast mu oddali. Zakończywszy te sprawy, Julian,

61 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 53

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Nebisgastes – jeden z królów plemienia Chamawów.

2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTA – LIBER III

54

pr£xesi, metopèrou te ˜sthkÒtoj kaˆ ceimînoj ½dh sunistamšnou kaˆ diayÚcontoj. (cf. Petrus Patricius Fr. 18) (Zosimos 3,4,1–8,1) 19 (Exc. de Leg. Gent. 2) “Oti Badom£riÒj tij dun£mei kaˆ tÒlmV proe‹ce Germanîn, kaˆ ™j toàto ØpetÚfeto megalauc…aj, éste ™tÚgcane m\en Ómhron tÕn ˜autoà dedwkëj uƒÒn, ›wj ¨n ¢podù toÝj a„cmalètouj, oÞj ™k tÁj katadromÁj e‡ce sunhrpasmšnouj, toÚtouj d\e oÙk ¢podidoÝj ¢pÇtei tÕn Ómhron, poll¦ ¢peilîn, e„ m¾ l£boi. ¢popšmpei d¾ toàton ‘IoulianÕj aÙtù, tosoàton ™piqeˆj æj oÙk œstin ¢xiÒpiston žn meir£kion Øpe.r pollîn eÙgenestšrwn Ðmhreàon par’ aÙtù, ¢ll’ À toÝj a„cmalètouj ¢podidÒnai prosÁkon, Ôntaj Øpe.r triscil…ouj, to‹j aÙt…ka ¼xousi pršsbesin, À ¢dikoànta e„dšnai. taàta œgrafš te kaˆ t¾n presbe…an œstelle. kaˆ aÙtÕj e†peto tÍ presbe…v ¢pÕ Nemštwn ¥raj ™pˆ tÕn `RÁnon. ½dh te Ãn prÕj to‹j `Raur£koij, Ó ™sti froÚrion. 20 1. (Exc. de Sent. 11) “Oti fhsˆn Ð EÙn£pioj perˆ ‘Ioulianoà· ‘Entaàqa d\e genomšnouj memnÁsqai prosÁken æj nàn ¹ graf¾ perišcei t¦ toà Ka…saroj œrga, taàta d\e ™g…gneto Kwnstant…ou basilšwj basileÚontoj· ésper oân ™n to‹j kat¦ Kwnst£ntion ¢mfotšrwn memnhmšnh t¦ toà prokeimšnou Kwnstant…ou m©llon eŒlke kaˆ parÁgen ™j tÕn lÒgon, oÛtwj ™peid¾ tÕn lÒgon ™k tÁj genšsewj ™j ‘IoulianÕn ™lqÒnta tÕn Ka…sara nàn ¢nagr£fei, ™pimn»setai p£lin, ™j Óson ¨n ™gcwrÍ, tîn kat¦ toÝj parap…ptontaj kairoÝj ™j tÕn Ka…sara Kwnstant…J sunteqeimšnwn te kaˆ memhcanhmšnwn. 2. (Vit. Soph. 6, 3, 8) 'Ablab…J d\e tÕn pa‹da katšlipe Kwnst£ntion, sumbasileÚsanta m\ en aÙtù, diadex£menon d\e t¾n ¢rc¾n toà patrÕj sÝn Kwnstant…nJ kaˆ Kènstanti to‹j ¢delfo‹j. ™n d\e to‹j kat¦ tÕn qeiÒtaton 'IoulianÕn kribšsteron taàta e‡rhtai.

Ten fragment dzieła Eunapiosa został również przetłumaczony i skomentowany przez J. Ku‑ ranca, Julian Apostata, zwycięzca Alamanów, w pochwałach retora Eunapiusza, „Roczniki Humani‑ styczne” 1971, t. XIX, z. 3. Por. R.C. Blockley [w:] Eunapius, History after Dexippus…, s. 132 twierdzi, że ­Eunapios myli się w tym fragmencie. Błędnie podaje, że ta wyprawa zakończyła kampanię roku 358. W rzeczywistości miała ona miejsce latem i po niej nastąpiła przeprawa przez Ren i atak 62 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 54

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTY – KSIĘGA III

55

ponieważ była już późna jesień i nadchodziła zima, wyruszył z obozu62. (cf. Piotr Patrycjusz, Fr. 18) (Zosimos 3,4,1–8,1) 19 (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 2) Pewien Wadomar wyróżniał się wśród Germanów siłą i zuchwałością i doszedł do tak wielkiej pychy, że przekazawszy jako zakładnika własnego syna do czasu, aż nie odda jeńców, których pojmał podczas najazdów, zażądał, aby zakładnik został mu zwrócony, chociaż żadnych jeńców nie oddał, grożąc wieloma nie‑ szczęściami, jeśli go nie odzyska. Julian natomiast odesłał go, dodając, że jeden młodzieniec nie jest – według niego – wystarczającym zakładnikiem w zamian za wielu od niego szlachetniejszych. I on albo jeńców, których było ponad trzy tysiące, powinien oddać, albo niech wie, że poniesie karę za niesprawiedliwość. To napisał i wysłał poselstwo, za którym on sam wkrótce podążył, poruszając się od miasta Nemety63 w kierunku Renu, był już bowiem w pobliżu Rauraków64, które jest rzymską twierdzą65. 20 1. (Ekscerpty o Sentencjach 11) To mówi Eunapios o Julianie. W tym miejscu należy wspomnieć, że teraz moja historia przedstawia czyny cezara, które zostały dokonane za panowania augusta Konstancjusza. Podobnie zatem, jak w tych częściach dotyczących Konstancju‑ sza, czyny jednego i drugiego były wspomniane, tak jednakże, aby opowiadanie odnosiło się przede wszystkim do Konstancjusza jako osoby ważniejszej – teraz, ponieważ będę pisał o Julianie od jego narodzin aż do osiągnięcia godności ceza‑ ra, będę ponownie wspominać – na ile okoliczności pozwolą i we właściwym miejscu – zasadzki i intrygi, jakie Konstancjusz przygotował przeciwko cezarowi. 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 6, 3, 8) Ablabiuszowi on [Konstantyn I] pozostawił swojego syna Konstancjusza, który rządził wraz z nim66 i który odziedziczył cesarstwo ojca razem ze swoimi braćmi Konstantynem i Konstansem. Te rzeczy opisałem dokładniej w tej części historii poświęconej najbardziej boskiemu Julianowi. na niektóre plemiona Alamanów (Amm. XVII, 10, Libanios, Mowa XIII, 75 i Zosimos, 3, 6). Euna‑ pios przypuszczalnie połączył ten późniejszy atak z wyprawą Juliana na Alamanów w roku następ‑ nym, umieszczając jedno i drugie wydarzenie w 359 r. 63  Nemety – miasto w Germanii Pierwszej, dziś Speier. 64  Augusta Rauraków – miasto w Galii, nad Renem, dziś Augst. 65  Obszerniejszy opis tych wydarzeń daje Amm. XVIII, 2, 8–19. Wspomina również o żądaniu oddania wszystkich jeńców uprowadzonych podczas częstych najazdów. 66  Konstancjusz został mianowany cezarem w 324 r.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 55

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTA – LIBER III

56

3. (Vit. Soph. 7,1,6) Oátoj, p£ntwn ¢nVrhmšnwn ØpÕ toà Kwnstant…ou (taàta d\e ™n to‹j kat¦ 'IoulianÕn ¢kribšsteron gšgraptai), kaˆ yilwqšntoj toà gšnouj 'Ioulianoà, periele…fqh mÒnoj, di’ ¹lik…an perifronhqeˆj kaˆ prvÒthta. 4. (Exc. de Sent. 12) `O m\en g¦r `Rwma‹oj M£rioj tÕn ¢nt…palon SÚllan diploàn qhr… on ¢pokalîn, ¢lèpeka kaˆ lšonta, m©llon œfaske fobe‹sqai t¾n ¢lèpeka· Kwnstant…J d\e lšwn m\en oÙdeˆj parÁn, pollaˆ d\e ¢lèpekej kÚklJ peritršcousai dieqorÚboun tÕn Ka…sara. 5. (Exc. de Sent. 13) P©sa d¾ b…a t¾n graf¾n kat¦ mikr¦ kaˆ ™pˆ Kwnst£ntion fšresqai kaˆ tîn Øp’ ™ke…nou prattomšnwn ›kaston ¢nagage‹n ™pˆ kairoÝj kaq’ oÞj ™g…gneto kaˆ sunšpipten. tÒte d¾ Ð Kwnst£ntioj ™f’ oŒj ca…rein œdei dusforîn kaˆ Ósa œpratten 'IoulianÕj œlegcon tÁj „d…aj basile… aj Øpolamb£nwn, t£j te dhloumšnaj ™pinik…ouj ˜ort¦j ™j pšnqoj kaˆ sumfor¦n metšballe kaˆ dioistroÚmenoj ØpÕ fqÒnou kaˆ lÚtthj prÕj tÕn ™mfÚlion ™xègkwto pÒlemon. (Zosimos 3, 8) 21 1. (Vit. Soph. 7, 3, 8) .....tÕn ƒerof£nthn metakalšsaj ™k tÁj `Ell£doj kaˆ sÝn ™ke… nJ tin¦ mÒnoij ™ke…noij gnèrima diaprax£menoj, ™pˆ t¾n kaqa…resin ºgšrqh tÁj Kwnstant…ou turann…doj. taàta d\e sunÇdesan 'Orib£sioj ™k toà Perg£mou, ka… tij tîn ™k LibÚhj, ¿n 'Afrik¾n kaloàsi `Rwma‹oi kat¦ tÕ p£trion tÁj glètthj, EÙ»meroj. taàta d\e p£lin ™n to‹j kat¦ 'IoulianÕn bibl…oij ¢kribšsteron e‡rhtai. 2. (Vit. Soph. 21, 1, 4) \Ek meirak…ou d\e oÛtw ™pifan¾j genÒmenoj, ‘IoulianÕj m\en aÙtÕn e„j tÕn Ka…sara proŽën sun»rpasen ™pˆ tÍ tšcnV, Ð d\e tosoàton ™pleonšktei ta‹j ¥llaij ¢reta‹j, éste kaˆ basilša tÕn ‘IoulianÕn ¢pšdeixen· kaˆ taàt£ ge ™n to‹j kat’ ™ke‹non ¢kribšsteron e‡rhtai. 3. (Exc. de Sent. 14) ”Eoike m\en oân kaˆ ¥llwj Ð crÒnoj ™n ta‹j makra‹j periÒdoij kaˆ kin»sesi poll£kij ™pˆ t¦ aÙt¦ katafšresqai sumptèmata, kaq£per oƒ tù Dare…J sust£ntej ™pˆ toÝj m£gouj Ãsan ˜pt¦ kaˆ oƒ pollo‹j Por. Julian Apostata, List do rady…, 270 C‑D, s. 17. Por. Julian Apostata, List XXIII Do Filipa [w:] Julian Apostata, Listy…, s. 20–21. 69  Jest to aluzja do zwycięstw Juliana odniesionych w Galii i Germanii. 67  68 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 56

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTY – KSIĘGA III

57

3. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 7, 1, 6) Kiedy wszyscy jego krewni zostali zabici przez Konstancjusza (co dokładniej opisałem w tej części mojej historii poświęconej Julianowi) i jego rodzina została odarta z majątku, Julian sam jeden pozostał przy życiu, pogardzany z powodu młodego wieku i łagodności charakteru67. 4. (Ekscerpty o Sentencjach 12) Rzymianin Mariusz miał zwyczaj nazywać Sullę, swojego przeciwnika, podwójnym dzikim zwierzęciem, lisem i lwem, ale mówił, że bardziej boi się lisa. Konstancjuszowi zapewne żaden lew nie pomagał, ale liczne wilki kręcące się wokół niepokoiły cezara68. 5. (Ekscerpty o Sentencjach 13) Jest teraz rzeczą konieczną, aby historia na krótko skierowała się ku Konstan‑ cjuszowi i umieściła każdy z jego czynów w czasach, w których się zdarzył. Wtedy właśnie Konstancjusz, odczuwając jako coś bolesnego to, z czego powinien się cieszyć, i uważając czyny Juliana za hańbę dla własnego panowania69, zamienił ogłoszone święta sławiące zwycięstwo w żałobę i nieszczęście. I szalejąc z zawiści i wściekłości nadymał się do wojny domowej70. (Zosimos, 3, 8) 21 1. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 7, 3, 8) […] wezwał do siebie z Grecji hierofanta i z nim, dokonawszy pewnych, wiadomych tylko im, obrzędów, wzniecił obalenie tyranii Konstancjusza71. Jego wspólnikami byli Orybazjusz z Pergamonu i pewien Euhemerus z Libii, którego Rzymianie nazywają w ich ojczystym języku Afryką. Te rzeczy raz już opisałem, ale bardziej szczegółowo w tej części historii poświęconej Julianowi. 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 21, 1, 4) [Orybazjusz] był sławny już od młodości, Julian, gdy został mianowany ceza‑ rem, zabrał go ze sobą, by korzystać z jego sztuki [medycznej). Ale miał on też i inne zalety72, tak znakomite, że właściwie to on uczynił Juliana cesarzem. Te rze‑ czy opisałem bardziej szczegółowo w tej części historii poświęconej Julianowi. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 14) Wydaje się, że czas po długich okresach i różnych zmianach powraca nie‑ raz do tych samych zdarzeń73. Tak ci, którzy razem z Dariuszem zbuntowali się Por. Amm. XX, 4, 1–2. Także Ammian uważa, że sukcesy Juliana niepokoiły cesarza Konstan‑ cjusza, który, przekonany przez swoich doradców, postanowił odebrać cezarowi część jego oddzia‑ łów, co w konsekwencji przyśpieszyło bunt cezara. 71  Eunapios uważa dążenie Juliana do obalenia tyranii Konstancjusza za działanie wypływające z boskiego planu. 72  Orybazjusz był przyjacielem Juliana i doskonałym lekarzem. Jakie były inne jego zalety, trud‑ no jednoznacznie stwierdzić. 73  Eunapios mówi tu o wystąpieniu Juliana przeciwko Konstancjuszowi. 70 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 57

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTA – LIBER III

58

Ûsteron crÒnoij ‘Ars£kV kat¦ MakedÒnwn sunegerqšntej ‡soi tÕn ¢riqmÕn œtucon. (Zosimos 3, 9, 1–4) 22 (Zosimos 3, 9. 5–10,1) 23 1. (Exc. de Sent. 15) Sunorîsi d\e Óti qermÒthtoj m\en de‹tai kaˆ ÐrmÁj tÕ ¢sfalšj· tÕ g¦r tÁj ¢n£gkhj par¦ pÒdaj <˜stÕj> ™p…skeyin ¼kista ™ndecÒmenon proceirÒteron ¢paite‹ tÕn k…ndunon. 2. (Exc. de Sent. 16) “Oti perˆ tÁj strate…aj tÁj kat¦ Dard£nwn polutrÒpou genomšnhj ™kt…qhsi m\en aÙtÕj 'IoulianÒj, ¥lla d\e ¢llacoà kaˆ prÕj polloÝj ¢nafr£zwn ™n ™pistola‹j. prÒj tina goàn Kull»nion kaˆ taàta ™xhgoÚmenon t¦ m\en ™pitimîn æj diamart£nonta tÁj ¢lhqe…aj fa…netai, kaˆ parekt…qhs… ge t¦ pracqšnta Ópwj gšgone· f£skwn d\e m¾ de‹sqai toà t£ te œrga lšgontoj, oÙ.d\e g¦r Palam»dhn `Om»rou prosdehqÁna… fhsin ™j dÒxan, kaˆ t¦j ¢llotr…aj suggraf¦j tîn „d…wn œrgwn ØpÕ megaloyuc…aj paraitoÚmenoj, aÙtÕj Ómwj di¦ mšgeqoj tîn pepragmšnwn prÕj tÕ lšgein aÙt¦ kataseiÒmenoj, oÙ.d\e suggraf¾n ¡plÁn, ¢ll’ œpainon ¢kribÁ tina kaˆ lamprÕn ˜autoà dišxeisin aÙtokšleustoj, kaˆ prÕj polloÝj aÙt¦ di¦ tîn ™pistolîn Ømnîn. 3. (Exc. de Sent. 17) “Oti krate‹n æj ™p…pan e‡wqen ™n m\en to‹j ¢pe…roij tÕ plšon, ™n d\e to‹j ™pist»mosi tÕ gegumnasmšnon· oÙ g¦r ™n to‹j met¦ tšcnhj ¢pant´ tÕ par£logon tÁj tÚchj, ¢ll’ ™n to‹j ¢tšcnoij cèran œcei tÕ aÙtÒmaton, ésper k¢n ta‹j ¥llaij ™pist»maij Ðrîmen tÕ proteqe.n oÙc ØpÕ tîn ¢pe…rwn, ¢ll’ ØpÕ tîn meleths£ntwn ™kteloÚmenon.

Herodot, Dzieje, III, 70, przekł. S. Hammer, Warszawa 1959, s. 237–239. Ten fragment daje cenne informacje o spisku zawiązanym wokół Juliana przeciwko cesarzo‑ wi Konstancjuszowi. Bliskie otoczenie Juliana liczyło siedem osób, chociaż z imienia wymienieni są tylko dwaj Orybazjusz i Euhemerus, przypuszczalnie także wspomniany wyżej hierofant. Zosi‑ mos, 3, 9, 1 i Zonaras 13, 10 wskazują również na trybunów wojskowych. Por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, VII. Maksymus…, s. 153; A. Baldini, Eunapio di Sardi tra biografia e storia…, s. 491–492. 74  75 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 58

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTY – KSIĘGA III

59

przeciwko magom, byli siódemką74 i podobnie, po długim czasie, ci, którzy z Arsacesem powstali przeciwko Macedończykom, byli w takiej samej liczbie75. (Zosimos, 3, 9, 1–4) 22 (Zosimos, 3, 9, 5–10,1) 23 1. (Ekscerpty o Sentencjach 15) Rozumieją, że dla zapewnienia bezpieczeństwa jest potrzebny zapał i szyb‑ ki atak. Nagła bowiem konieczność, nie pozwalając na jakieś zastanawianie się, łatwiej ściąga na siebie niebezpieczeństwo76. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 16) O wyprawie wojennej przeciwko Dardanidom, podczas której działy się różne rzeczy, mówi sam Julian, opowiadając o nich tu i ówdzie w swoich listach do wielu osób77. Pisząc zatem do pewnego Cylleniusza78, który zajmował się tym tematem, okazuje się, że najpierw go krytykuje, ponieważ odszedł on od prawdy, a następnie sam wyjaśnia, jak rzecz się miała. Twierdzi, że te czyny nie potrze‑ bują pisarza: bowiem nawet Palamedesowi – mówi – do sławy nie był potrzebny Homer. A zatem odrzucając ze szlachetnością cudze historie na temat własnych czynów, on sam został wielkością swoich działań zmuszony do ich opowiedze‑ nia. I opowiada z własnej woli nie prostą historię, ale piękną i wspaniałą poch­ wałę samego siebie, a także sam siebie chwali w listach napisanych do wielu osób. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 17) Wśród nieobeznanych ma zwyczaj przeważać liczba, wśród mądrych zaś wykształcenie. Niespodzianka losu nie zdarza się bowiem tym z umiejętnością, ale ma miejsce wśród tych niemających umiejętności. Tak i w innych naukach widzimy, że cel osiągają nie nieobeznani, ale ci, którzy przykładają się do nich pilnie. Te słowa odnoszą się albo do buntu żołnierzy, który spowodował w 360 r. obwołanie Juliana cesarzem, albo do konieczności podjęcia wyprawy przeciwko cesarzowi Konstancjuszowi w 361 r.; Por. Zosimos, 3, 9, 5 i Amm. XXI, 1, 1–6. 77  Dardanidzi (Dardani) – Trojanie, nazwa wywodzi się od króla Dardanosa, protoplasty ­Trojan. Eunapios, naśladując Juliana i jego częste odwołania do Homera, sam zresztą także często odwołuje się do niego, wprowadza homeryckich Dardanidów (Trojan). Julian popłynął w dół Du‑ naju do Dardanii (kat¦ – może oznaczać i przeciwko i w dół). Eunapios nazywa tę kampanię polutrÒpoj – co oznacza sprytna, przebiegła, pełna wykrętów (u Homera przydomek Odyseu‑ sza). Julian jak Odyseusz był sprytny. Eunapios podkreśla, co również jest cytatem z samego Juliana: Homer nie był potrzebny Palamedesowi (sprytem Palamedes dorównywał Odysowi) do osiągnięcia sławy. A wspomniana tu wyprawa wojenna to marsz do Illyricum przeciwko cesarzowi Konstan‑ cjuszowi jesienią 360 roku. Por. R.C. Blockley, Eunapius fr. XIV, 7. Julian as an Homeric hero?…, s. 213–214. 78  List Juliana do Cylleniusza nie zachował się. Cylleniusz przypuszczalnie był historykiem. 76 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 59

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

60

FRAGMENTA – LIBER IV

4. (Exc. de Sent. 18) “Oti p©n œrgon kre‹tton ¢porr»twj strathgoÚmenon· Óstij d\e ™n polšmJ krÚptei t¦ ple…ona, kre…ttwn ™stˆn À Ð met’ œrgwn qrasÚthtoj fanerîj ™pièn. (Zosimos 3, 10, 1–11,2) LIBER IV

24 (Exc. de Leg. Gent. 3) “Oti met¦ t¾n ‘Ioulianoà tÁj basile…aj ¢nagÒreusin presbe‹ai pantacÒqen sunšbainon kaˆ stšfanoi polloˆ cruso‹ aÙtù par¦ tîn ™qnîn ¢nekom…zonto. ™ntaàqa kaˆ oƒ t¾n ‘Iwn…an o„koàntej œtucon Óswn ™de»qhsan, kaˆ pleiÒnwn ¿ ™lattÒnwn. Ludoˆ d\e kaˆ eÙcÁj kre‹tton œpratton, EÙnap…ou m\en toà ·»toroj Øpe.r aÙtîn presbeÚontoj, eÙhmer»santoj d\e oÛtw kat¦ t¾n presbe…an éste kaˆ d…kV tinˆ perimac»tJ suneipe‹n, Î Ð basileÝj aÙtÕn ™kšleuen. Ð d\e ™n…ka kaˆ t¾n d…khn· kaˆ ™k Klazomenîn d\e Pe…swn eÙdok…mei lšgwn. (Zosimos 3, 11, 2) 25 [1. (Suda I 437) vEpˆ tÕn ‘IoulianÕn pollaˆ d…kai ™cèroun, candÕn ™mforoumšnwn tîn ¢nqrèpwn tÁj dikaiosÚnhj toà kr…nontoj· ¢nabola… te oÙk Ãsan ™p’ aÙta‹j, Ósai nÒmimon ™k tîn sun»qwn gramm£twn tÕ ¥dikon ‡scousin ™j bo»qeian tîn ¢dikoÚntwn kaˆ proeilhfÒtwn, ¢ll’ À paracrÁma œdei tÕ ‡son ™lšgcesqai kat¦ fÚsin À tÕ mšllon kaˆ diwqoÚmenon ™j tÕn crÒnon Ûpopton Ãn. barÝj m\en oân kaˆ luphrÕj ™tÚgcane, kaˆ ™pˆ to‹sde kaˆ tÕ tîn ponhrîn œqnoj kaˆ ¢dikoÚntwn dihge…reto· oÙ g¦r ¢dike‹n ™xÁn oÙd\e lanq£nein ¢dikoàsi. barÚteron d\e aÙtÕn ¢pede…knue to‹j mocqhro‹j kaˆ tÕ eÙprÒsodon. oŒa g¦r proŽÒntoj m\en poll£kij di¦ t¦j ƒeromhn…aj kaˆ qus…aj, ¹mšrou d\e fÚsei prÕj p©san œnteuxin tugc£nontoj, ¢kèluton Ãn toÝj deomšnouj lÒgou tuce‹n. Ð m\en oân ™l£ciston tÁj ØpÕ tîn ponhrîn taÚthj blasfhm…aj te kaˆ ÑrgÁj Æsq£neto kaˆ ™frÒntize.

79  O zastosowaniu przez Juliana w jego strategii wojskowej elementu zaskoczenia i szybkości działania mówią również Libanios, Mowa XVIII, 111–112 oraz Amm. XXI, 8, 2–3.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 60

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:39

FRAGMENTY – KSIĘGA IV

61

4. (Ekscerpty o Sentencjach 18) Każde działanie wojskowe jest lepsze, kiedy jest przez wodza prowadzone w tajemnicy. Kto więc w czasie wojny ukrywa wiele rzeczy jest silniejszy od tego, który jest w swoich działaniach zuchwały, czyniąc wszystko jawnie79. (Zosimos 3, 10, 1–11,2) KSIĘGA IV

24 (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 3) Kiedy Julian został obwołany augustem, ze wszystkich stron przybyły do niego poselstwa, przynosząc mu od różnych narodów liczne złote wieńce80. Wówczas także mieszkańcy Jonii i te większe, i te mniejsze rzeczy – o które prosili – od niego otrzymali. I Lidyjczycy, gdy retor Eunapios81, ich poseł, w ich imieniu przema‑ wiał, dostali o wiele więcej niż sobie życzyli. Podczas tej misji odniósł on sukces tak wielki, że na rozkaz cesarza miał bronić pewnej sprawy będącej przedmiotem walki i ją wygrał. Także Piso z Klazomeny był znany ze swojej elokwencji. (Zosimos, 3, 11, 2) 25 [1. (Księga Suda I 437) Wiele spraw sądowych zostało przyniesionych do Juliana, ponieważ ludzie chętnie korzystali ze sprawiedliwości takiego sędziego. Nie było bowiem tego rodzaju odroczeń, które dzięki zwykłym ustawom zawierają, zgodną z prawem, niesprawiedliwość, pomagając ludziom niesprawiedliwym i cudze posiadającym. Ale albo należało natychmiast udowodnić równe prawa zgodnie z naturą, albo odłożenie na później było uważane za podejrzane. Surowym zatem i przykrym był sędzią, a zgraja ludzi niegodziwych i niesprawiedliwych była tym poruszona. Ani bowiem nie pozwalał krzywdzić innych, ani ci, którzy wyrządzili krzywdę, nie mogli pozostać w ukryciu. Łatwość dostępu do niego pokazywała go jeszcze bardziej przykrym dla ludzi występnych. Tak dla przykładu: często wychodził na ulicę z okazji świąt82 i składania ofiar, i każdy, kto potrzebował, mógł z nim bez 80  Złoty wieniec (coronarium lub aurum coronarium) – danina składana władcy przez miasta i ludy z okazji wstąpienia na tron i każdej piątej rocznicy tego wydarzenia. Początkowo był dobro‑ wolny, a potem obowiązkowy. Niektórzy władcy domagali się go również z powodu odniesionych zwycięstw, inni natomiast, np. August, Hadrian, Antoninus Pius i Aleksander Sewer nie egzekwo‑ wali go wcale; Por. Libanios, Mowa XVIII, 146–149 i Amm., XXV, 4, 15; XVI, 12, 69. 81  Retor Eunapios i historyk Eunapios to dwie różne osoby, retor był trochę starszy od historyka Eunapiosa. 82  ƒeromhn…aj – święty miesiąc, w którym obchodzono igrzyska nemejskie, miesiąc uroczy‑ stości w Nemei.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 61

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTA – LIBER IV

62

2. (Vit. Soph. 9,1,3) Touskianoà d\e mnhsqÁnai kalÒn, kaˆ g¦r oátoj ™ke…nou metšsce tÁj Ðmil…aj, ¢ll¦ toÚtou m\en kaˆ ™n to‹j kat¦ ‘IoulianÕn ™mn»sqhmen diexodiko‹j. 3. (Exc. de Sent. 19) “Oti Ð kunikÕj `Hr£kleioj ¢kroasÒmenon ™k£lei tÕn ‘IoulianÕn æj ™j t¾n basile…an çfel»swn aÙtÒn. Ð d\e qaum£saj tÕ tÁj Øposcšsewj Ûyoj ˜to…mwj Øp»kousen. ™peˆ d\e par¦ dÒxan ¢p»nthsen, Ð ‘IoulianÕj ¢ntigr£yaj lÒgon t¾n ˜autoà dÚnamin ™xšfhne kaˆ tÕ tÁj fÚsewj ¢nupšrblhton. oƒ d\e ¢koÚsantej kataplagšntej t¾n dÚnamin toà lÒgou kaq£per qeoà prosekÚnhsan t¾n filanqrwp…an, Óti tÕn basilikÕn qumÕn dišluse logikÍ filotim…v. Ð d\e kaˆ ˜tšrJ lÒgJ tÕn aÙtÕn kunikÕn ™t…mhsen. 4. (Suda Y 175) M£ximÒj te kaˆ Pr…skoj lÒgou m\en meteicšthn, tÁj d\e tîn koinîn kaˆ Øpa…qrwn pragm£twn pe…raj ™l£ciston. [5. (Suda S 63) “Oti SaloÚstioj Ð tÁj aÙlÁj œparcoj ™pˆ ‘Ioulianoà ¢n¾r Ãn diaferÒntwj perittÕj ™j filanqrwp…an· ú ge tosoàton ¹merÒthtoj kaˆ prvÒthtoj ØpÁrcen ™j ¤pantaj éste kaˆ tÕn M£rkellon ™ke‹non, tÕn ¹n…ka Ãn Ka‹sar Øbristikîj aÙtù crhs£menon, p£nu peride© Ônta di¦ t¦ progegenhmšna, ka…toi toà paidÕj ™legcqšntoj ™pan…stasqai di¦ t¾n prÕj Kwnst£ntion fil…an, tù nean…skJ t¾n d…khn ™pšqhke, tÕn d\e M£rkellon kaˆ diaferÒntwj ™t…mhse.] (cf. II 1326) (Zosimos 3, 11, 3) 26 1. (Vit. Soph. 16, 1, 9) Mn»mhn m\en oân aÙtù t¾n pršpousan k¢n to‹j bibl…oij to‹j kat¦ tÕn ‘IoulianÕn ¹ graf¾ pepo…htai, t¦ d\e kaq’ ›kaston nàn ™pexeleÚsetai.

Por. Amm., XXII, 9, 8–11. Julian napisał przeciwko cynikom dwie mowy: Mowa VI Przeciwko niewykształconym cy­ nikom i Mowa VII Przeciwko cynikowi Herakliuszowi [w:] The Works of the Emperor Julian, ed. T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, L.A. Post, E.H. Warmington, with an English translation by W.C. Wright, t. 2, Loeb Classical Library, London and Cambridge Mass. 1949; O okolicznościach spotkania cynika Herakliusza mówi sam Julian w mowie przeciwko niemu, Eunapios je powtarza, co świadczy, że zna dzieła Juliana Apostaty. 83  84 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 62

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTY – KSIĘGA IV

63

przeszkód porozmawiać, ponieważ z natury był łagodny i uprzejmy dla wszystkich, których spotkał. I mało słuchał i troszczył się o złorzeczenia i gniew niegodziwców.]83 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 9, 1, 3) Wypada zatem przypomnieć Tuskianosa, był on bowiem jednym z otoczenia [filozofa Juliana z Kapadocji], ale wspomniałem go już wcześniej w mojej historii, w relacji dotyczącej cesarza Juliana. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 19) Cynik Herakliusz zaprosił Juliana, aby ten posłuchał go, twierdząc, że jego wykład pomoże mu w jego panowaniu. Julian, podziwiając wielkość obietnicy, chętnie przyjął zaproszenie. Kiedy zaś rzecz wypadła wbrew oczekiwaniu, Julian napisał mowę przeciwko cynikowi, ukazując swój talent i wyjątkowy charak‑ ter. Ci natomiast, którzy ją słyszeli, bali się siły jego mowy, oddawali cześć jego dobroci, jakby boga, ponieważ literackim utworem zaspokoił swój cesarski gniew. Potem Julian ukarał cynika także inną mową84. 4. (Księga Suda Y 175) Maksimos i Priskos, obaj posiadali mądrość, ale niewiele doświadczenia w sprawach politycznych i publicznych. [5. (Księga Suda S 63) Salustios85, prefekt pretorium za panowania Juliana, był mężem wyróżniają‑ cym się nadzwyczajną dobrocią. Tak bardzo był łagodny i łaskawy w stosunku do wszystkich, że – kiedy ów Marcellus86 potraktowawszy zuchwale tego, który był cezarem87, bał się ze względu na wcześniejsze czyny, chociaż jego synowi udo‑ wodniono winę spiskowania, z powodu przywiązania do Konstancjusza – wymie‑ rzył karę młodzieńcowi, samego zaś Marcellusa w sposób szczególny obdarzył zaszczytami.] (cf. II 1326) (Zosimos 3, 11, 3) 26 1. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 16, 1, 9) Chociaż w moich księgach dotyczących Juliana uczyniłem stosowną wzmian‑ kę na temat Libaniosa88, teraz przedstawię jego karierę w szczegółach.

Salustios (Flavius Sallustius) – Julian mianował go prefektem pretorium Galii, był też, wraz z Julianem, konsulem w 362 r.; Por. Amm., XXI, 8, 1; XXIII, 1, 1; 1, 6; 5, 4. 86  Marcellus (Marcellus) – dowódca jazdy w Galii, nie przybył z pomocą Julianowi oblężonemu w Senonach, jego syn, również Marcellus, został skazany na śmierć za spiskowanie przeciwko Julia‑ nowi. Wyrok wykonano publicznie. Por. Amm., XXII, 11, 2. 87  Odnosi się do cezara Juliana. 88  Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów [w:] Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti…, XVI Libanios, s. 229–235. 85 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 63

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTA – LIBER V

64

[2. (Suda L 486) `O d\e ‘IoulianÕj, ka…per tosoÚtoij ™mbebhkèj, tÁj te perˆ lÒgouj ¼pteto filotim…aj kaˆ tÕn tÁj ‘Antioce…aj sofist»n, ú Lib£nioj Ônoma, diaferÒntwj ™qaÚmasen, t¦ m\en ‡swj ™painîn, t¦ d\e Ópwj lupo…h tÕn mšgan sofist¾n Proairšsion, protimîn ›teron. ‘Ak£kioj goàn tij aÙtù tîn perˆ t¾n ·htorik¾n deinîn kaˆ Ð ™k Frug…aj TouskianÕj ¢eˆ prÕj taàta ™pek£loun kaˆ diemšmfonto t¦j kr…seij. (cf. A 784, II 2375, T 835)] (Zosimos 3,11,3–5) LIBER V

27 1. (Exc. de Sent. 20) “Oti tù ‘Ioulianù ½kmazen Ð prÕj Pšrsaj pÒlemoj, t£j te Skuqik¦j kin»seij ésper ™n kwfù œti kÚmati sunet…qei pÒrrwqen À qeoklutîn À logizÒmenoj. lšgei oân ™pistšllwn, “SkÚqai d\e nàn m\en ¢tremoàsin, ‡swj d\e oÙk ¢trem»sousin.” ™j tosÒnde ™xikne‹to crÒnon ¹ tîn mellÒntwn aÙtù prÒnoia ésq’ Óti tÕn ™p’ aÙtoà mÒnon kairÕn ¹suc£sousi progignèskein. 2. (Suda Q 183) Oƒ d\e tîn P£rqwn o„su‡naj ¢sp…daj œcontej kaˆ kr£nh o„sÚina plok»n tina p£trion peplegmšna. 3. (Exc. de Sent. 21) “Oti tÕ prÕ Kthsifîntoj ped…on Ñrc»stran polšmou prÒteron ¢pode…xaj, æj œlegen 'Epameinèndaj, DionÚsou skhn¾n ™pede…knu 'IoulianÒj, ¢nšseij tin¦j to‹j stratiètaij kaˆ ¹don¦j porizÒmenoj. [4. Suda G 484) `O d\e 'IoulianÕj ™n Pšrsaij ín gumnikoÝj ¢gînaj Ãge. (cf. E 322, H 45)] 5. (Exc. de Sent. 22) “Oti tosaÚth ™n to‹j proaste…oij Kthsifîntoj ¢fqon…a tîn ™pithde… wn Ãn éste t¾n perious…an k…ndunon to‹j stratiètaij fšrein m»pote ØpÕ trufÁj diafqarîsin. Por. przypis 38 przekładu; Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów…, X Proheresjos, s. 186–217. kwfù … kÚmati – Julian naśladuje w tym fragmencie Homera, Iliada, XIV, 16. 91  List nie zachował się do naszych czasów. 92  Eunapios odwołuje się do czasów panowania cesarzy: Walensa na Wschodzie (364–378) i Walentyniana I na Zachodzie (364–375). Por. Amm., XXVI, 4, 5: W tym czasie, jak gdyby po ca­ łym świecie rzymskim rozbrzmiewały trąby bojowe, zerwały się do walki najbardziej dzikie narody i przetaczały przez najbliższe sobie granice imperium. Galię i Recję w jednym czasie plądrowali Ala­ manowie; Panonię – Sarmaci i Kwadowie; Brytanom zaś ustawicznie wyrządzali szkody Piktowie i Saksonowie, Szkoci i Attakotowie; na Afrykę gwałtowniej niż zwykle napadali Austorianie i inne plemiona mauretańskie; Trację łupiły grabieżcze gromady Gotów. 89  90 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 64

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTY – KSIĘGA V

65

[2. (Księga Suda L 486) Julian zaś, mimo iż był zajęty tak wieloma sprawami, niemniej jednak pragnął sławy mówcy i sofistę antiocheńskiego, o imieniu Libanios, szczególnie podzi‑ wiał, być może darząc go uznaniem i zarazem, aby zasmucić tego wielkiego ­sofistę Proheresjosa89, wyżej ceniąc innego. W każdym razie Akacios, mąż bardzo biegły w retoryce, i Frygijczyk Tuskianos zawsze go o to oskarżali i ostro krytykowali jego poglądy. (cf. A 784, II 2375, T 835)] (Zosimos 3,11,3–5) KSIĘGA V

27 1. (Ekscerpty o Sentencjach 20) W czasie, w którym rozgorzała wojna perska, Julian – albo zapytawszy boga, albo sam wyciągnąwszy wnioski – przewidział z daleka scytyjskie bunty, niby fale, nadal jeszcze ukryte w ciszy90. Mówi zatem w liście:91 Scytowie zachowują się teraz spokojnie, jednak, być może, nie pozostaną spokojni. Oczywiście jego przewi‑ dywanie przyszłości sięgało tak daleko w czasie, iż mógł przepowiedzieć, że oni zachowają pokój wyłącznie w jego czasach92. 2. (Księga Suda Q 183) Niektórzy zaś z Partów posiadali wiklinowe tarcze i wiklinowe hełmy plecione pewnym tradycyjnym splataniem93. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 21) Julian na równinie pod Ktezyfontem94, pokazując wcześniej plac boju95, wysta‑ wił – jak mówił Epaminondas – scenę Dionizosa, zapewniając żołnierzom pewien odpoczynek i przyjemność. [4. (Księga Suda G 484) Julian zaś, będąc w Persji, urządził zawody gimnastyczne96. (cf. E 322, H 45)] 5. (Ekscerpty o Sentencjach 22) Tak wielka była na przedmieściach Ktezyfontu obfitość żywności, że ten dosta‑ tek niósł niebezpieczeństwo, że żołnierze zginą wskutek zbytku. O tarczach wykonanych z wikliny mówi również Ammian XXIV, 2, 10 oraz Tukidydes, Woj­ na peloponeska, IV, 9, 1…, s. 218. 94  Działania wojenne cesarza Juliana pod Ktezyfontem; Por. Zosimos, 3, 11–29; Amm., XXIV, 7. 95  Ñrc»stran polšmou – orchestra do bitwy, do walki: powiedziane w sposób metaforycz‑ ny, oznacza plac boju, por. Plutarch’s Moralia, The Loeb Classical Library, London 1961, t. 3, 193 E, s. 144. 96  Libanios w Mowie XVIII, 249–250 mówi, że Julian urządził dla rozrywki żołnierzy wyścigi konne. 93 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 65

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTA – LIBER V

66

6. (Exc. de Sent. 23) “Oti œoike tÕ ¢nqrèpinon kaˆ ¥llwj ™p…foron e‡nai kaˆ k£tantej prÕj tÕ b£skanon. kaˆ oƒ stratiîtai oÙk œcontej Ópwj ™painîsin ¢x…wj t¦ prattÒmena, “toÝj ‘AcaioÚj, fas…n, œkrinon ¢pÕ pÚrgou”, strathgikÒj tij kaˆ perittÕj ™j frÒnhsin ›kastoj e‡nai boulÒmenoi. kaˆ to‹j m\en Ûlh tij ØpÁn fluar…aj· Ð d\e tîn ™x ¢rcÁj ™cÒmenoj logismîn ™pˆ t¾n o„ke…an ¢nšstrefen. [7. (Suda I 437) ”Esti d\e. kaˆ Ð crhsmÕj Ð doqeˆj aÙtù, Óte perˆ Kthsifînta diÁge, Ghgenšwn pot\e fàlon ™n»rato mhtišta ZeÝj œcqiston mak£ressin ‘OlÚmpia dèmat’ œcousi. `Rwma…wn basileÝj ‘IoulianÕj qeoeid¾j, marn£menoj Persîn pÒliaj kaˆ te…cea makr¦ ¢gcem£cwn dišperse purˆ kraterù te sid»rJ, nwlemšwj d\e d£masse kaˆ œqnea poll£ kaˆ ¢ll¦, Órra kaˆ ˜sper…wn ¢ndrîn ‘AlamanikÕn oâdaj Øsm…naij pukina‹sin ˜lën ¢l£paxen ¢roÚraj. (cf. Anth. Pal. 14, 148)] 8. (Suda I 311) TÒte d\e ‡lh tîn katafr£ktwn ƒppšwn Øpe.r toÝj tetrakos…ouj ™j toÝj ÑpisqofÚlakaj katerr£gh. (Zosimos 3, 19–29) 28 1. (Exc. de Sent. 24) “Wsper d\e ™n polšmJ kaˆ tosoÚtwn ™pikeimšnwn ¥rcontoj deÒmenon tÕ stratÒpedon t¾n a†resin perieskÒpei. kaˆ kaq£per oƒ „atriko… fasi katad»lwn genomšnwn due‹n ¢lghm£twn tÕ œlatton ØpÕ toà sfodrotšrou lÚesqai, oÛtw kaˆ tÒte qewre‹n ™xÁn æj t¾n Øperoc¾n toà kat¦ tÕn basilša p£qouj Ð toà polšmou fÒboj par¦ pÒdaj ˜stëj katamara…nwn ¢p»mblunen. tÕ m\en g¦r gegenhmšnon Ãn fanerÒn, tÕ d\e Ópwj e‡kazen ¥lloj ¥llwj, ºp…stato d\e oÙd\e eŒj. pl¾n žn toàtÒ ge Édesan æj aƒre‹sqai prosÁkš sfisin ¥rcontaj. e„ d\e kaˆ plÁqoj Ãsan, toàto goàn ºp…stanto safîj Óti ¥rcontoj m\en eÙpor»sousi, toioàton d\e oÙ.d\e e„ pl£ttoi qeÒj, eØr»sousin, Ój ge di¦ fÚsewj ™xous…an kaˆ Por. Homer, Iliada, III, 140 i nn. W tym fragmencie Eunapios mówi albo o naradzie wojennej Rzymian, na której doszło do sporu, czy wycofać się z Persji, czy maszerować w jej głąb (por. Amm., XXIV, 7, 3), albo do sporu o wybór drogi powrotnej z Persji (por. Amm., XXIV, 8, 2). 99  Przypuszczalnie odnosi się to do ataku na tylną straż wojsk Juliana, który rozpoczął bitwę zakończoną śmiercią cesarza na polu walki. Por. Zosimos, 3, 28, 4; Amm. XXV, 3, 4. 97  98 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 66

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTY – KSIĘGA V

67

6. (Ekscerpty o Sentencjach 23) Co więcej, wydaje się, że ludzka natura jest do zazdrości i skłonna, i goto‑ wa. Żołnierze, nie wiedząc, w jaki sposób godnie wychwalać dokonane czyny: Achajów –mówią – osądzali z wieży97, ponieważ każdy chciał być uważany za bie‑ głego w dowodzeniu wojskiem i wyróżniającego się rozwagą. Dla nich zaś było to przedmiotem paplaniny. On natomiast wytrwały w powziętych na początku decyzjach, powracał do własnego kraju98. [7. (Księga Suda I 437) Istnieje przepowiednia dana mu, kiedy przebywał w pobliżu Ktezyfontu: Mądry w radzie Zeus niegdyś zniszczył ród Gigantów, najbardziej wrogi błogosławionym bogom zamieszkującym olimpijski pałac. Rzymski cesarz Julian, podobny do boga, walczących wręcz Persów miasta i długie mury spustoszył, niszcząc ogniem i mocnym żelazem. Nieustannie podbijał miasta i narody, a także, opanowawszy ziemie zachodnich ludów, w ciągłych walkach pustoszył pola Alamanów. (cf. Antologia Palatyńska, 14, 148)] 8. (Księga Suda I 311) Wtedy oddział ciężkozbrojnej konnicy, ponad czterystu żołnierzy, zaatakował tylną straż99. (Zosimos 3, 19–29) 28 1. (Ekscerpty o Sentencjach 24) W czasie wojny wojsko, zagrożone tak wielkimi niebezpieczeństwami, rozważało wybór wodza, którego było pozbawione100. I jak mówią lekarze, gdy dwa cierpienia pojawiają się, mniejsze jest osłabiane przez silniejsze, tak i wówczas można było zauważyć, że największe cierpienie z powodu śmierci władcy zostało zmniejszone i złagodzone przez wiszący nad nimi strach przed wojną. Było bowiem rzeczą oczywistą, co się wydarzyło. W jaki zaś sposób to się dokonało, każdy inaczej przypuszczał, ale nikt nie wiedział na pewno. I niczego innego nie był pewny, oprócz tego, że należało wybrać wodza. Chociaż byli prostym ludem, to jednak dobrze wiedzieli, że mogą mieć wielu wodzów, ale takiego, który byłby równy Julianowi, nawet jeśli bóg jakiegoś stworzyłby, nie znajdą. On dzięki wspaniałości swojej natury i wielkości, niczym boga, umiał zwyciężyć potrzeby ludzkiego życia, które mają zwyczaj ciągnąć do tego, co gorsze. I podnosząc się sam z tak wielu fal ujrzał niebo i odkrył w nim Dotyczy sytuacji w armii rzymskiej w Persji, po tragicznej śmierci Juliana 26 czerwca 363 r. i konieczności wyboru następcy. Por. Amm., XXV, 5, 1–3. 100 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 67

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

68

FRAGMENTA – LIBER V

tÕ „somšgeqej tù qe…J ¢gwgÁj te ¢n£gkhn ™bi£sato prÕj tÕ ce‹ron ›lkousan, kaˆ ™k tosoÚtwn ¢nenegkën kum£twn oÙranÒn te e‡de kaˆ ™pšgnw t¦ ™n aÙtù kal£, to‹j te ¢swm£toij Ðmil»saj sîma œcwn œti. kaˆ basile…aj te œtucen oÙc Óti ½ra basile…aj, ¢ll’ Óti tÕ ¢nqrèpeion ˜èra deomšnouj basileÚesqai, filostratièthj te Ãn diaferÒntwj, oÙc Óti ™boÚleto dhmagwge‹n, ¢ll’ Óti toàto ºp…stato to‹j koino‹j sumfšrein. 2. (Exc. de Sent. 25) “Oti prÕj tÕn 'Oreib£sion e„pÒnta æj oÙ cr¾ tÕn qumÒn, k¨n ™pespšsV, di¦ tîn Ñmm£twn kaˆ tÁj fwnÁj ™kfore‹sqai, „“Ora to…nun, e‡pen, ™peid¾ kalîj lšgeij, e„ toàto ™gkalšseij œti deÚteron.” 3. (Exc. de Sent. 26) “Oti fasˆn A ' lex£ndrou qei£zontoj ˜autÕn ™k DiÕj' Olumpi£­ ­da qruptomšnhn f£skein, „OÙ paÚsetai tÕ meir£kion diab£llon me prÕj t¾n “Hran;” 4. (Exc. de Sent. 27) “Oti prosagoreÚwn Ð qeÕj tÕn 'IoulianÒn fhsin, ’W tškoj ¡rmel£tao qeoà, medšontoj ¡p£ntwn. 5. (Exc. de Sent. 28) “Oti Ð 'IoulianÕj ™n ta‹j ™pistola‹j ‡dion patšra ¢nakale‹ tÕn ¼lion, oÙc ésper 'Alšxandroj diab£lletai f£skwn prÕj t¾n “Hran Óti 'Olumpi¦j aÙtÕn ™k DiÕj ¢nelomšnh toàto oÙk ¢pekrÚpteto, ¢ll’ oátÒj ge ™pˆ ta‹j toà qeoà martur…aij a„wroÚmenoj ™j tÕn Pl£twna Øpofšretai, ésper Ð ™ke…nou Swkr£thj fhs…, „Met¦ me.n DiÕj ¹me‹j, ¥lloi d\e met’ ¥llou tou qeîn,” taÚthn kaˆ aÙtÕj ™j t¾n ¹liak¾n basile… an tin¦ kaˆ crusÁn seir¦n ¢nafšrwn kaˆ sunaptÒmenoj. 6. (Exc. de Sent. 29) ‘All’ ÐpÒte sk»ptroisi teo‹j Pers»ion aŒma ¥cri Seleuke…hj klonšwn xifšessi dam£ssVj, d¾ tÒte se. prÕj ”Olumpon ¥gei purilampe.j Ôchma ¢mfˆ quelle…Vsi kukèmenon ™n strof£ligxi, lus£menon brotšwn ·eqšwn polÚtlhton ¢n…hn. ¼xeij d’ a„qer…ou f£eoj patrèion aÙl»n, œnqen ¢poplagcqeˆj merop»ion ™j dšmaj Ãlqej. 101  Ten fragment dzieła Eunapiosa jest niewątpliwie przesadzoną pochwałą cesarza Juliana Apostaty. Podobnie pełne pochwał są także opinie Zosimosa, ks. 3, zdecydowanie większy umiar w wychwalaniu Juliana zachowuje Ammian, XXV, 3, 15–20; XXV, 4. Por. również Libanios, Mowa XVIII, 276–295; 276–280. 102  Także Ammian, XVI, 7, 6; XXV, 4, 16 mówi, że Julian pozwalał innym poprawiać siebie, gdy źle postępował. 103  Julian zaczerpnął to z Plutarcha, Aleksander Wielki, 3 [w:] Żywoty równoległe, t. 1, przekł. M. Brożek, Warszawa 2004. 104  Boga Heliosa.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 68

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTY – KSIĘGA V

69

piękno, i jeszcze mając ciało rozmawiał z bezcielesnymi istotami. Władzę zaś dostał nie ­dlatego że pragnął rządzić, ale dlatego że widział ludzi potrzebu‑ jących władcy. Był również wyjątkowym przyjacielem żołnierzy, nie dlatego że chciał zdobyć popularność, ale dlatego że wiedział, iż to będzie pożyteczne dla państwa101. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 25) Orybazjuszowi mówiącemu do niego, że nie należy gniewu wyjawiać ani gło‑ sem, ani oczyma, nawet jeśli czułby go, Julian odpowiada: Patrz więc, ponieważ mówisz słusznie, czy po raz drugi będziesz mógł mnie o to oskarżyć102. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 26) Mówią, że gdy Aleksander chełpił się, że został spłodzony przez Zeusa, ­Olimpias powiedziała: Czy ten chłopiec nie przestanie oczerniać mnie przed Herą?103 4. (Ekscerpty o Sentencjach 27) Bóg mówi, zwracając się do Juliana: O synu boga woźnicy, który rządzi wszystkim!104 5. (Ekscerpty o Sentencjach 28) Julian w listach nazywa Słońce swoim ojcem105, nie tak, jak Aleksander, który oczernia swoją matkę przed Herą, mówiąc, żeby Olimpias nie ukrywała, że poczę‑ ła go z Zeusem, ale Julian, oparty na świadectwach boga, odwołuje się do Platona. I jak mówi Sokrates Platona: My jesteśmy za Zeusem, inni zaś za innym z bogów106. Tak również Julian do słonecznego królestwa sam siebie prowadzi i dołącza jakby na złotym łańcuchu107. 6. (Ekscerpty o Sentencjach 29) Ale kiedy swoim berłem perski ród, pędząc aż do Seleucji108, ujarzmisz mieczem, wtedy ognisty rydwan uniesie ciebie na Olimp, wokół burzami otoczonego i wirami. Wolny od bolesnych zmartwień śmiertelnego ciała, przybędziesz do ojcowskiego pałacu niebiańskiego blasku, skąd kiedyś zszedłeś, błądząc w środek ludzkiego ciała109.

105  Por. Julian Apostata, Mowa IV Na króla Heliosa [w:] The Works of the Emperor Julian, with an English translation by W.C. Wright, t. 1, Loeb Classical Library, London and Cambridge Mass. 1962. Autor nie szczędzi w niej Heliosowi pochwał. 106  Por. Platon, Fajdros, 250 B: my tuż za Zeusem, a inni za innymi bogami. 107  crusÁn seir¦n – złoty łańcuch, który łączy Juliana z Zeusem (utożsamianym u neoplato‑ ników z Heliosem) pojawia się u Homera, Iliada, VIII, w. 20–28, s. 133 jako ten, który wiąże nasze życie ze słońcem i niebem [w:] Homer, Iliada, przekł. F. Dmochowski, Wrocław 2004. 108  Eunapios mówi Seleucja zamiast Ktezyfont. 109  O oddzieleniu ciała od duszy i związanej z tym radości mówi też Amm. XXV, 3, 15.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 69

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

70

FRAGMENTA – LIBER V

toÚtoij ¢rqšnta to‹j œpesin aÙtÕn kaˆ log…oij m£la ¹dšwj fhsˆn ¢polipe‹n tÕ qnhtÕn kaˆ ™p…khron. prÒkeintai d\e tîn log…wn ¥llai tinej eÙca… te kaˆ qus…ai perˆ toÝj qeoÚj, §j ™ke…nJ m\en dr©n ¢nagka‹on Ãn ‡swj, ™j d\e ƒstorikÕn tÚpon kaˆ b£roj fšrein oÙk Ãn eÜlogon· tÕ g¦r kaq’ ›kasta gr£fein oÙk Ãn ¢l»qeian timîntoj, ¢ll¦ di¦ polupragmosÚnhn ™j lÁron ¢poferomšnou kaˆ parolisq£nontoj. (cf. Suda I 437) 7. (Vit. Soph. 7, 4, 10) æj d\e t¦ pr£gmata suntÒnwj ¢pÕ tîn meg£lwn ™ke…nwn kaˆ lamprîn ™lp…dwn ™j tÕ ¢fane.j kaˆ ¥morfon katerr£gh kaˆ diwl… sqhsen, æj ™n to‹j diexodiko‹j to‹j kat¦ ‘IoulianÕn e‡rhtai... (Zosimos 3, 29, 1–30,1) 29 [1. (Suda I 401) Oátoj met¦ ‘IoulianÕn Ãrxen· Öj ¹n…ka ‘IoulianÕj a†resin to‹j strateuomšnoij ™t…qei, qÚein À ¢postrateÚesqai, m©llon t¾n zènhn ¢poqšsqai ™boÚleto. ™lqën d\e ™j N…sibin pÒlin polu£nqrwpon dÚo mÒnon ¹merîn ™ndiatr…yaj aÙtÍ, Ósa per e‡ce cr»mata katan£lwse to‹j ™noikoàsi mhdenÕj metadoÝj À lÒgou filanqrèpou À pr£xewj ¢gaqÁj· ¥nqrwpoj oÙ di’ ¢ret¾n o„ke…an, ¢ll¦ di¦ t¾n toà patrÕj dÒxan ™j tosoàton ¢rcÁj proelqèn. Ãn m\en g¦r oÙd\e pant£pasin ¢sqen¾j tÕ sîma oÜte polemiko‹j œrgoij ¢gÚmnastoj· ¢melšthtoj d\e ín kaˆ ¥geustoj paideÚsewj, kaˆ ¿n e‡ce fÚsin di¦ ·vqum…an ºmaÚrou kaˆ ºf£nizen. oátoj met¦ ‘IoulianÒn, æj e‡rhtai, tÁj `Rwma…wn basile…aj ™gkrat¾j genÒmenoj, p£ntwn katafron»saj ™spoÚdaze toà sumb£ntoj aÙtù ¢xièmatoj ¢polaàsai, kaˆ feÚgwn ™k Pers…doj œspeude genšsqai tîn `RwmaŽkîn ™qîn ™ntÕj e„j ™p…deixin tÁj tÚchj, kaˆ t¾n N…sibin pÒlin to‹j Pšrsaij, p£lai `Rwma…oij oâsan kat»koon, ™kd…dwsin. ¢pšskwpton oân aÙtÕn òda‹j kaˆ parJd…aij kaˆ to‹j kaloumšnoij famèssoij, di¦ t¾n tÁj Nis…bidoj prodos…an. Ð d\e ‘IobianÒj, ™k tÁj gunaikÕj aÙtoà kinhqeˆj tÕn ØpÕ ‘Adrianoà toà basilšwj ktisqšnta naÕn carišstaton ™j ¢poqšwsin toà patrÕj TraŽanoà, par¦ d\e toà ‘Ioulianoà katastaqšnta biblioq»khn eÙnoÚcJ tinˆ Qeof…lJ, katšflexe sÝn p©sin oŒj e‡ce bibl… oij, aÙtîn tîn pallak…dwn Øfaptousîn met¦ gšlwtoj t¾n pur£n. oƒ d\e 110  Jowian (Flavius Iovianus) – cesarz rzymski w latach 363–364. Za panowania cesarza Kon‑ stancjusza był oficerem gwardii cesarskiej. Po śmierci cesarza Juliana Apostaty, podczas wyprawy perskiej, rada wybrała go cesarzem. Dowodził wycofującymi się z Persji wojskami rzymskimi. Za‑ warł z królem perskim haniebny pokój na 30 lat, na mocy którego oddał mu ziemie nad Tygrysem, Nisibis i Singarę. Anulował niekorzystne dla chrześcijan decyzje Juliana Apostaty i otwarcie popie‑ rał chrześcijaństwo, chociaż pozwalał także poganom na wyznawanie swojej religii.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 70

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

FRAGMENTY – KSIĘGA V

71

Zadowolony z tych słów i wyroczni – jak mówią – chętnie opuścił to śmier‑ telne i przemijające ciało. Wyrocznie zaś poprzedziły pewne modlitwy i ofiary dla bogów, wszystkie rzeczy, które, być może, były według niego konieczne, aby je czynić, a które nie są stosowne, aby o nich opowiadać w poważnej historii. Opisywanie bowiem każdego szczegółu nie przystoi temu, kto szanuje praw‑ dę, ale temu, kto poniesiony zbytnią ciekawością popadł w niedorzeczności. (cf. Suda I 437) 7. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 7, 4, 10) Kiedy więc przedsięwzięcie, które rozpoczęło się z tak wielkimi i wspaniałymi nadziejami, nagle się zawaliło i poślizgnęło się w bezkształtną ciemność, jak opi‑ sałem dokładniej w tej części historii poświęconej Julianowi […] (Zosimos 3, 29, 1–30,1) 29 [1. (Księga Suda I 401) Ten [Jowian]110 panował po Julianie. Kiedy Julian pozostawił żołnierzom wybór: złożenie ofiary bogom albo zwolnienie ze służby wojskowej, on wolał raczej zdjąć pas wojskowy. Przybywając zaś do Nisibis, miasta ludnego, spę‑ dził w nim tylko dwa dni, korzystając z całego jego bogactwa i nie dając mieszkańcom ani życzliwego słowa, ani dobrego uczynku111. Był on człowie‑ kiem, który doszedł do tak wielkiego stanowiska nie z powodu swych włas‑ nych zalet, ale z powodu sławy ojca. Chociaż nie był słaby fizycznie albo nie‑ doświadczony w działaniach wojennych, był jednak niedbały i pozbawiony wykształcenia, a naturalne zdolności, które posiadał, z powodu niedbalstwa osłabił i zakrył. Kiedy – jak powiedziałem – został on rzymskim cesarzem po Julianie, lekceważąc wszystko inne pragnął korzystać ze stanowiska, które mu nadano i uciekając z Persji, śpieszył się, aby dotrzeć do rzymskich prowin‑ cji, aby popisać się swoim szczęśliwym losem, i oddał Persom miasto Nisibis, które od dawna było podległe Rzymianom. Kpili więc z niego w pieśniach, parodiach i w książeczkach nazywanych paszkwilami (famosi), z powodu zdrady Nisibis. Jowian, za namową swej żony piękną świątynię – zbudowaną przez cesarza Hadriana dla ubóstwienia swego ojca Trajana, na rozkaz Julia‑ na zaś przekształconą przez pewnego eunucha Teofilosa w bibliotekę – spalił razem ze wszystkimi książkami, jakie się tam znajdowały. Jego konkubiny, podkładając ogień, śmiały się. Antiocheńczycy zaś byli oburzeni na cesa‑ rza […]112 i niektóre spośród pism rozrzucili na ziemi, aby każdy, kto chciał, mógł je podnieść i przeczytać, inne zaś przykleili do ścian. Były tam rzeczy Por. Zosimos, 3, 33, 2; Amm. XXV, 8, 17. Luka w tekście Eunapiosa, być może Eunapios umieścił tu paszkwil na Jowiana, który został usunięty przez cytujących. 111  112 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 71

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:40

72

FRAGMENTA – LIBER VI

‘Antioce‹j ºgan£kthsan kat¦ toà basilšwj... kaˆ t¦ m\en ¢pšrripton tîn bibl…wn ™j tÕ œdafoj, éste ¢na…resqai tÕn boulÒmenon kaˆ ¢naginèskein, t¦ d\e to‹j to…coij prosekÒllizon. Ãn d\e toiaàta· ½luqej ™k polšmou, æj êfelej aÙtÒq’ Ñlšsqai· ka…, DÚspari, e‡doj ¥riste· kaˆ t¦ ˜xÁj. ka…, e„ m¾ ™gè se labën ¢pÕ m\en f…la e†mata dÚsw, cla‹n£n t’ º d\e citîna, t£ t’ a„dî ¢mfikalÚptei, aÙtÕn d\e kla…onta qoîj ™pˆ Pšrsaj ¢f»sw. graàj dš tij mšgan kaˆ kalÕn aÙtÕn qeasamšnh maqoàs£ te ¢nÒhton e‡nai ™fqšgxato· Óson mÁkoj kaˆ b£qoj ¹ mwr…a. kaˆ ¥lloj d\e „dièthj ¢potolm»saj, meg£lV tÍ fwnÍ bo»saj ™n tù ƒppodrom…J gšlwta paršsce p©sin e„pën ken¦ kaˆ yucr¦ tÍ ¹lik…v aÙtoà. kaˆ ™pr£cqh ¨n ¥topa, e„ m¾ SaloÚstiÒj tij œpause t¾n st£sin. Ð d\e ‘IobianÕj ceimînoj Ôntoj ædoipÒrei ™pˆ Kilik… an kaˆ Galat…an kaˆ ™n Dadast£noij ¢pšqane mÚkhta pefarmagmšnon fagèn. kat¦ d\e t¾n ¹gemon…an koinÕj kaˆ ™leuqšrioj œdoxen e‡nai. (cf. F 64; John of Antioch Fr. 181 = Exc. de Virt. 63)] [2. (Suda M 1306) Mousènioj. ™pˆ ‘Iobianoà Ãn basilšwj. p£nta, Ósa Ãn ¥rista, mikr¦ ™fa… nonto prÕj tÕn Ôgkon Mouswn…ou kaˆ t¾n sÝn tù drasthr…J tÁj gnèmhj baqÚthta· di’ § kat¦ lÒgon eÙdokimîn t»n te ¡litenÁ cèran tÁj ‘As…aj ™pÁlqe kaˆ Ð t¾n ¢nqÚpaton kaˆ me…zona œcwn ¢rc¾n prÕj t¦j ™pidhm…aj ™x… stato, k¢ke‹noj ¤panta ™piën ™n Ñl…gaij ¹mšraij t¾n q£lassan ™pl»rwse tîn ¢pÕ tÁj ‘As…aj ™sforîn. ™pek£lei d\e oÙdeˆj ¥dikon oÙd\en to‹j gignomšnoij· ¢ll¦ paidi£ tij Ãn ¤pasi to‹j katab£llousi t¦ ™sferÒmena· EÙn£pioj g¦r Ð ™k Frug…aj ·»twr ™pest£tei to‹j prattomšnoij.] (Zosimos 3, 30,2–35,3) LIBER VI

30 (Exc. de Sent. 30) “Oti fhsˆn Ð EÙn£pioj, perˆ m\en oân tîn palaiotšrwn kaˆ Ósa prÕ ¹mîn ¢n£gkh sugcwre‹n to‹j gr£yasin À to‹j prÕ perˆ ™ke…nwn lÒgoij e‡j ¹m©j kat¦ mn»mhn ¥grafon e‡j diadoc¾n periferomšnoij

113  Por. Homer, Iliada, III, 39–41, s. 50: Karci go Hektor za to: Podły nikczemniku,/ Zręczny tylko do niewiast, chytry płci zwodniku, / Z kształtu twoja zaleta. Obyś się nie narodził. 114  Por. Homer, Iliada, II, 257–258, s. 39–40: Jeśli cię nie uchwycę, z szaty nie obnażę,/ I zdarłszy, co wstyd kryje, ochłostać nie każę. 115  Ammian w XXV, 10, 4 ‑12 potwierdza, iż Jowian podążył szybkim marszem najpierw do Cy‑ licji, potem przez Kapadocję do Galacji. Zmarł w miejscowości Dadastana w nocy z 16 na 17 lute‑ go 364 r. Ammian podaje trzy wersje, Amm., XXV, 10, 13: Mówi się, że albo nie mógł znieść szkod­ liwego zapachu w sypialni świeżo wymalowanej wapnem, albo stracił życie, gdy spuchła mu głowa od nadmiernego rozpalenia żarzących się tam węgli, albo też – najprawdopodobniej – zmarł rozdęty

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 72

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

73

tego rodzaju: Wróciłeś z wojny. Powinieneś tam zginąć! i Niecny Parysie, z wyglą­ du najdzielniejszy113 i następnie te: Jeśli ja, chwytając cię, nie zedrę z ciebie twoich ubrań, twojego płaszcza i twojego chitonu, które kryją twój wstyd, i płaczącego szybko nie odeślę do Persów!114. Pewna zaś staruszka, widząc, że jest on wysoki i przystojny, ale dowiadując się, że również głupi, oznajmiła: Jakże wysoka i głęboka jest głupota. A ktoś inny odważył się powiedzieć, wykrzykując głośno na hipodromie ku uciesze wszystkich, puste i niedorzeczne słowa na temat jego wieku. I doszłoby do czegoś strasznego, gdyby pewien Salustios nie powstrzymał rozruchów. Jowian, mimo iż była zima, podążył drogą do Cylicji i Galacji i zmarł w Dada‑ stanie po zjedzeniu trującego grzyba115. Jako władca natomiast wydawał się być uprzejmy i szczodry. (cf. F 64; Jan z Antiochii Fr. 181 = Ekscerpty o Cnotach i Występkach 63)] [2. (Księga Suda M 1306) Muzoniusz. Za panowania cesarza Jowiana. Wszystko, cokolwiek było naj‑ lepsze, wydawało się małe w porównaniu z wielkością i żywą głębią umysłu Muzoniusza. Kiedy on, słusznie będąc bardzo ceniony, przybył do nadmorskie‑ go regionu Azji, prokonsul, mający wyższe stanowisko, z powodu jego wizyty, ustąpił. I odwiedzając wszystkie miejsca tego regionu, w ciągu kilku dni zapełnił morze podatkami z Azji116. Nikt zaś nie zarzucał niesprawiedliwości temu, co się zdarzyło: ale dla wszystkich, którzy płacili podatki były one jakimś drobiazgiem. Eunapios bowiem, mówca frygijski, nadzorował te przedsięwzięcia]. (Zosimos 3, 30,2–35,3) KSIĘGA VI

30 (Ekscerpty o Sentencjach 30) Co się tyczy zatem dawniejszych wydarzeń, które miały miejsce przed naszy‑ mi czasami, musimy zgadzać się na relacje spisane albo starsze przekazy, które, z pamięci i niezapisane, kolejno dotarły aż do nas. Rzeczy jednakże dotyczące naszych czasów – jak mówi Platon – należy przekazywać czytelnikom, szanując prawdę117. niestrawnością, gdy chciwie wchłonął w siebie mieszankę różnych pokarmów […] . Chociaż kres życia i jego, i Scypiona Emiliana był podobny, nie słyszymy, aby w sprawie ich śmierci zarządzono śledztwo. Tylko porów‑ nanie ze Scypionem Afrykańskim Młodszym (nie w pełni wyjaśnione okoliczności śmierci) może sugero‑ wać, iż Jowian został zamordowany. Krążyły plotki o otruciu. Otrucie, jako powód zgonu, podaje, oprócz Eunapiosa, także Jan Chryzostom, Homilia XV in Epistolam ad Philippenses, Patrologia Graeca, wyd. P. Mig‑ ne, t. LXII, Paryż 1869, s. 295; Zosimos, 3, 35, 3 mówi jedynie o nagłej chorobie, która spowodowała śmierć. 116  q£lassan ™pl»rwse – zapełnił morze – oznacza to, że transport podatków odbywał się drogą morską. Muzoniusz zastępował prokonsula, natomiast Eunapios nadzorował zbiórkę podat‑ ków – ™pest£tei to‹j prattomšnoij. 117  Nieznany cytat Platona.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 73

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTA – LIBER VI

74

kaˆ kaq»kousin· Ósa d\e ™f’ ¹mîn aÙtîn gšgonen, ¢l»qeian timînti, kaq£ fhsi Pl£twn, paradotšon to‹j ™ntugc£nousin. 31 1. (Exc. de Leg. Gent. 4) “Oti Balentinianoà ¢n£rrhsij ™n Nika…v tÁj Biqun…aj g…gnetai, presbe‹a… te, Ósai sunepefoit»kesan ™pˆ toàton toÝj crusoàj œcousai stef£nouj, prÕj ™ke‹non ¢nefšronto. kaˆ prÕj p£saj ¢pefa…neto m\en oÙd\en, ™pitršcwn ·vd…wj oØtwsˆ kaˆ suntÒmwj, ™phggšlleto d\e ¤pasin æj poi»swn aÙt…ka m£la. (Zosimos 3, 36, 1–4, 1,1) 32 (Zosimos 4, 1,1–2,2) 33 (Zosimos 4,2,2–3,5) 34 1. (Exc. de Sent. 31) “Oti F…lippoj Ð Makedën tÕ mštron „dën toà sfetšrou sèmatoj, ™n pala…strv g¦r ™peptèkei, dianast¦j ¢pÕ toà ptèmatoj sèfrona ¢fÁke lÒgon æj Ñl…ghn katasc»swn gÁn e‡ta ™piqumo…h tÁj ¡p£shj. 2. (Exc. de Sent. 32) “Oti tÕn Qhsša fasˆn oƒ palaioˆ zhlwt¾n `Hraklšouj genÒmenon mikr¦ tÁj mim»sewj ™ke…nhj ¢pokerd©nai. 3. (Exc. de Sent. 33) “Oti toà Prokop…ou toà suggenoàj 'Ioulianoà stasi£santoj kaˆ turann…di ™piqemšnou `Hr£kleioj Ð kunikÕj proselqën aÙtù kaˆ katakrot»saj eâ m£la tÍ bakthr…v toÜdafoj, „¥lkimoj œsso” fhs…n „†na t…j se kaˆ ÑyigÒnwn eâ e‡pV”.

118  Walentynian I (Flavius Valentinianus) – cesarz rzymski w latach 364–375, następca Jowiana. Rządy na Wschodzie przekazał swojemu bratu Walensowi. W 367 r. ogłosił współregentem swe‑ go ośmioletniego syna, Gracjana. Walentynian z powodzeniem walczył z Frankami, Alamanami, Szkotami, Piktami. Był chrześcijaninem, wprowadził ograniczenia kultu pogańskiego. Popierał roz‑ wój nauki i sztuki, chociaż sam był mało wykształcony. 119  Nikaja albo Nikea (gr. N…kaia – Nikaia, łac. Nicaea) – dziś Iznik w Turcji. W 325 r. ce‑ sarz Konstantyn Wielki zwołał tam sobór ponad 300 biskupów, na którym ustalono, obowiązujące do dzisiaj, wyznanie wiary, tzw. Credo nicejskie. 120  Por. przypis 80 przekładu.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 74

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

75

31 1. (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 4) Walentynian118 został obwołany cesarzem w Nikaji bityńskiej119. Przybyły tam także liczne poselstwa, które niosąc złote wieńce120 dla tego [Jowiana] przyniosły je jemu121. On nic im nie wyjawił, traktując lekko i szybko, ale wszystkim obiecał, że niebawem uczyni więcej 122. (Zosimos 3, 36, 1–4, 1,1) 32 (Zosimos 4, 1,1–2,2) 33 (Zosimos 4,2,2–3,5) 34 1. (Ekscerpty o Sentencjach 31) Filip Macedończyk, zobaczywszy wielkość własnego ciała (upadł bowiem w sali gimnastycznej), podnosząc się z upadku, wypowiedział mądre zdanie, że ten, który pragnął całej ziemi, posiądzie kiedyś jej niewielki kawałek123. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 32) Starożytni mówią, że Tezeusz, chcąc naśladować Heraklesa, odniósł niewiele korzyści ze swego naśladownictwa124. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 33) Kiedy Prokopiusz125, krewny Juliana, pragnąc władzy wszczął bunt, zbliżył się do niego cynik Herakliusz i uderzając mocno swoją laską w ziemię powiedział: Bądź waleczny, aby o tobie dobrze mówił także ktoś z potomnych126.

121  ™pˆ toàton – oznacza Jowiana, po którego śmierci podatek „złoty wieniec” został przenie‑ siony prÕj ™ke‹non, czyli do Walentyniana I. 122  Zachowanie cesarza Walentyniana wynikało z sytuacji, w jakiej znalazł się on tuż po obwołaniu go cesarzem. Naciskano bowiem na niego, aby wybrał swojego współregenta (por. Amm., XXVI, 2, 3; XXVI, 4, 1). W tym fragmencie widać wyraźną niechęć Eunapiosa do cesarza Walentyniana. Zupełnie inny jest stosunek historyka do cesarza Juliana przyjmującego poselstwa. Kontrast jest wyraźny, por. fragment 24. 123  Być może jest to aluzja do uzurpacji Prokopiusza. 124  Por. Wergiliusz, Eneida, VI, 617–618, przekł. T. Karyłowski, Wrocław 2004, s. 189. Być może również ten fragment odnosi się do Prokopiusza i jego odwołań do pokrewieństwa (brat cioteczny) z cesarzem Julianem Apostatą. 125  Prokopiusz (Procopius) – cesarz rzymski w latach 365–366. Za panowania cesarza Walen‑ tyniana I wszczął bunt i zdobył władzę cesarską. Został pokonany przez Walensa w bitwie pod Nakolią i skazany przez niego na śmierć. 126  Por. Homer, Odyseja, przekł. J. Parandowski, Warszawa 1953, ks. III, s. 51: I ty, mój drogi, jak widzę, jesteś piękny i rosły, a więc bądź mężny, by i potomni dobrze mówili o tobie.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 75

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

76

FRAGMENTA – LIBER VI

4. (Exc. de Sent. 34) “Wsper oân oƒ fusiko… fasi p£shj kin»sewj e‡nai tšloj ¢kinhs… an, ¿ ta‹j ¥llaij kin»sesi tÕ kine‹sqai d…dwsin aÙt¾ mšnousa, oÛtwj ¥n tij Øpšlabe kaˆ tÒte tÕn presbÚthn 'Arbit…wna paratucÒnta t¾n toà basilšwj ¥takton kaˆ kumatèdh for¦n e„j ÐmalÕn kaˆ le‹on katastoršsai toà logismoà p£qoj· mikroà g¦r ™xšsth di¦ deil… an tîn koinîn pragm£twn. 5. (Suda X 108) EÙn£pioj· Ð d\e ProkÒpioj toÝj cariestšrouj ¢nalabën, ™pˆ tÕn basilša OÙ£lenta di¦ Frug…aj sunhpe…geto. [6. (Suda P 380) Parall£ttousi d\e ¢ll»louj tù diast»mati tîn Ðdîn yeusqšntej Ó te ProkÒpioj kaˆ OÙ£lhj Ð basileÚj.] [7. (Suda E 936) 'Emb£llousi d\e Ð m\en basileÝj ™j Lud…an Ð d\e ProkÒpioj ™j Frug… an t¾n ¥nw.] 8. (Suda M 1048) Kaˆ EÙn£pioj· mikroà t¦ pr£gmata metakin»santoj `Orm…sdou toà Pšrsou. (cf. M 1056) 9. (Exc. de Sent. 35) MegalÒyucon g¦r kaˆ l…an qeoeid\ej tÕ kaˆ tîn a„t…wn fe…sasqai, oÙk œxw d\e tÁj ¢nqrwp…nhj fÚsewj tÕ m¾ kaˆ tîn ¢nait…wn. tÕ m\en g¦r xšnon tÁj timwr…aj lÒgJ g…gnetai tÁj ¢rcÁj, †na fÒbJ sunšchtai tÕ ¢rcÒmenon· tÕ d\e ØperoptikÕn tÁj kol£sewj di’ ¢retÁj Øperoc¾n g…gnetai, æj tÁj basilikÁj ¢rcÁj di¦ mšgeqoj kaˆ Ôgkon ¢rkoÚshj ˜autÍ kaˆ ¥neu timwr… aj. ¢ll¦ taàta mšn, ÓpV gnèmhj œcei tij kaˆ kr…nei, oÛtwj ™cštw. 10. (Exc. de Sent. 36) “Oti Ð Poseidènioj œlegen ¢pelqÒntoj 'Alex£ndrou tÕ stratÒpedon ™oikšnai tîn MakedÒnwn ™ktetuflwmšnJ tù KÚklwpi. 35 (Suda Ai 179) A„lianÒj. Oátoj ™pˆ OÙ£lentoj ™strat»ghsen· Ãn d\e ™k Sušdrwn· ™leÚqeroj ín ¥gan kaˆ ¢nesthkëj ™k paidÕj t¾n yuc¾n genÒmenoj, ¢fqÒnwj ™corhg»qh t¦ par¦ toà sèmatoj· t¦ g¦r Ôrgana sunepep»gei 127  Otrzymawszy wiadomość o buncie Prokopiusza, nowy cesarz Walens, przyzwyczajony do spokojnego życia prywatnego, popadł w wielką konsternację i wydawało się, że myśli o zrze‑ czeniu się tronu. Z tego stanu zagubienia i oszołomienia wyprowadził go Arbicjon, dowódca wojsk Walensa. Por. Zosimos, 4, 7, 3. 128  Walens (Flavius Iulius Valens) – cesarz rzymski w latach 364–378. Rządził wschodnią częś‑ cią cesarstwa rzymskiego. Był wyznawcą arianizmu. Ingerował w wewnętrzne spory Kościołów.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 76

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

77

4. (Ekscerpty o Sentencjach 34) Jak zatem mówią filozofowie przyrody, że końcem każdego ruchu jest bez‑ ruch, który sam pozostając nieruchomy wprawia w ruch inne ruchy, tak można powiedzieć, że stary Arbicjon, który przypadkiem wtedy był obecny, przywołał umysł cesarza bezładny i łamiący się, niczym fale, do stanu równego i spokojnego. [Walens] bowiem z powodu tchórzostwa nieomal zamierzał zrzec się władzy127. 5. (Księga Suda X 108) Prokopiusz zaś, pozyskawszy tych, którzy byli szlachetniejsi, ruszył przez Fry‑ gię do cesarza Walensa128, aby z nim walczyć. [6. (Księga Suda P 380) Prokopiusz i cesarz Walens, wybierając błędnie różne drogi, nie spotkali się.] [7. (Księga Suda E 936) Wyruszyli cesarz do Lydii, Prokopiusz do Górnej Frygii.] 8. (Księga Suda M 1048) Pers Hormizdas nieomal zmienił bieg spraw129. (cf. M 1056) 9. (Ekscerpty o Sentencjach 35) Jest bowiem wielkoduszne i bardzo boskie litować się nad winnymi, nie jest zaś poza ludzką naturą także niewinnych nie oszczędzać130. Albowiem kary niezwykłe zazwyczaj są nakładane dla zachowania władzy i trzymania poddanych w strachu. Natomiast wzgardzenie karą pochodzi z wyjątkowej zalety, tak jak cesarska godność, z powodu swej własnej wielkości i znaczenia, jest wystarczająca dla siebie samej, bez uciekania się do kar. Ale w tych sprawach każdy ocenia według własnego zdania. 10. (Ekscerpty o Sentencjach 36) Posejdonios mówił, że kiedy zmarł Aleksander wojsko macedońskie było podobne do oślepionego Cyklopa131. 35 (Księga Suda Ai 179) Elianos. Za panowania Walensa był on dowódcą wojsk132. Pochodził z Syedry, był zanadto wolny, odważnego ducha już od dzieciństwa, obficie obdarzony w to, ­ rowadził wojnę z Gotami w latach 367–368 oraz z Persami w latach 370–378. W roku 378 wybu‑ P chło powstanie wśród Wizygotów, osiedlonych w Tracji. Pokonali oni wojska rzymskie w bitwie pod Hadrianopolem, w której zginął również cesarz Walens. 129  W ostatnich trzech fragmentach Eunapios odwołuje się do wydarzeń wojennych w 366 roku. Por. Zosimos, 4, 8, 1–5. 130  Eunapios niewątpliwie mówi o ukaraniu tych, którzy spiskowali razem z Prokopiuszem. Cesarz Walens bowiem, po odniesionym zwycięstwie, okazał się bardzo okrutny w stosunku do w ­ innych, co potwierdzają Amm. XXVI, 9, 9–10; XXVI, 10, 9–14 i Zosimos, 4, 8, 4–5. 131  To porównanie może odnosić się albo do wojska Prokopiusza, które po jego śmierci rozpada się, albo do wcześniejszych wydarzeń, do sytuacji armii po śmierci Juliana pod Ktezyfontem. Julian był porównywany z Aleksandrem. 132  Nie pojawia się ani u Zosimosa, ani u Ammiana.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 77

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTA – LIBER VI

78

kaˆ ™nštrece to‹j tÁj yucÁj kin»masin, ésq’ ¤ma ti pr©xai ™dšdokto kaˆ ™pšprakto· kaˆ paide…aj oÜte ™ntÕj Ãn oÜte ¥moiroj, ¢ll’ Ãn ¢groikÒteroj, Óson qumoeidšsteroj, kaˆ tÕ qhriîdej toà qumoà kaˆ ¥grion oÙk ™xhmšrwto kaˆ kate…rgasto ØpÕ toà lÒgou. (cf. A 2329, S 1316) 36 (Zosimos 4, 9) 37 (Exc. de Leg. Gent. 5) “Oti tù basile‹ OÙ£lenti ¹suc…an ¢pÕ tîn o„ke…wn kaˆ tîn Ñqne…wn ¥gonti tÕ ™p…lekton ¢ggšlletai tîn Skuqîn str£teuma plhs…ou ½dh pou tugc£nein, oÞj Ð ProkÒpioj e‡j summac…an ™xekekl»kei par¦ toà Skuqîn basilšwj. gaÚrouj e‡nai t¦ fron»mata œlegon toÝj prosiÒntaj kaˆ perifronhtikoÝj tîn Ðrwmšnwn, Ñligèrouj te prÕj tÕ ¢kÒlaston meq’ Ûbrewj kaˆ polÝ tÕ ¢gšrwcon kaˆ qermÕn ™pˆ p©sin œcontaj. Ð d\e basileÝj suntÒmwj aÙtoÝj ¢potemën tÁj ™pˆ SkÚqaj ØpostrofÁj kate‹cen ™ntÕj ¢rkÚwn, kaˆ t¦ Ópla paradoànai keleÚsaj. oƒ d\e œdosan, t¾n tÁj gnèmhj Øperoy…an mšcri toà kinÁsai t¦j kÒmaj ™pideix£menoi. diaspe…raj oân aÙtoÝj kat¦ t¦j pÒleij ™n ¢dšsmJ kate‹ce frour´, kaˆ katafrÒnhsin ™nepoie‹to to‹j qewmšnoij aÙtîn t¦ sèmata prÒj te mÁkoj ¢cre‹on ™launÒmena kaˆ barÚtera to‹j pos…, kat£ te tÕ mšson diesfigmšna, Îpšr fhsin ‘Aristotšlhj t¦ œntoma. decÒmenoi d’  oân aÙtoÝj e‡j t¦j o„k…aj oƒ t¦j pÒleij o„koàntej kaˆ peirèmenoi tÁj ¢sqene… aj, t¾n ˜autîn ™xap£thn gel©n ºnagk£zonto. toÚtouj ¢pÇtei toÝj genna…ouj РSkuqîn basileÚj. kaˆ Ãn tÕ pr©gma drimÝ kaˆ prÕj tÕn toà dika…ou lÒgon oÙk eÙdia…thton. Ð m\en g¦r œfaske basile‹ dedwkšnai kat¦ summac…an kaˆ Órkouj· Ð d\e ¢pšfaske basilša m¾ tugc£nein kaˆ aÙtÕn oÙk Ñmwmokšnai. ™ke…nou d\e prostiqšntoj tÕn ‘IoulianÒn, kaˆ Óti di¦ t¾n ™ke…nou ™dedèkei suggšneian... kaˆ t¦ tîn pršsbewn ¢xièmata prostiqšntoj, Ð basileÝj ¢ntefènei, toÚj te pršsbeij œcein t¾n d…khn kaˆ toÝj parÒntaj æj polem…ouj katšcesqai, polem…J prÕj summac…an ¼kontaj. ™k toÚtwn d\e tîn prof£sewn Ð SkuqikÕj ¢nege…retai pÒlemoj, tù m\en ¢xièmati tîn suniÒntwn ™qnîn kaˆ to‹j megšqesi tîn paraskeuîn ™pˆ mšga prob»sesqai kaˆ cwr»sein polutrÒpwn sumforîn kaˆ ¢tekm£rtou tÚchj prosdokhqe…j, tÍ d\e toà basilšwj ÑxÚthti kaˆ prono…v katenecqeˆj ™pˆ tÕ staqerÕn kaˆ ¢sfalšsteron. (cf. Suda A 4332, S 982) (Zosimos 4, 10–11) 133  toà kinÁsai t¦j kÒmaj – potrząśnięciem włosami – w ten sposób barbarzyńcy okazywali lekceważenie i pogardę wrogom. 134  Por. Arystoteles, Zoologia. Historia Animalium, I, 2, przekł. P. Siwek, Warszawa 1982.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 78

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

79

co jest z natury niezbędne dla posiadania siły fizycznej. Części ciała bowiem miał tak doskonale połączone i posłuszne jego woli, że gdy tylko postanowił coś zrobić, natychmiast było to zrobione. Wykształcenie zaś ani miał, ani nie był go zupeł‑ nie pozbawiony, ale był i bardzo prostacki, i skłonny do dzikiego gniewu, i nie nauczył się łagodzić gniewu ani powstrzymywać rozumem. (cf. A 2329, S 1316) 36 (Zosimos 4, 9) 37 (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 5) Kiedy cesarz Walens odpoczywał od domowych i zagranicznych wojen, zostało doniesione, że już w pobliżu znajduje się doborowe wojsko Scytów, które Prokopiusz wezwał jako wsparcie od króla Scytów. Mówili, że ci byli wyniośli i aroganccy, szli gardząc wszystkimi, których spostrzegli, i jakąkolwiek krzywdę wyrządzali, czynili to bezkarnie, i bardzo butnie, i zuchwale zachowywali się w stosunku do wszyst‑ kich. Cesarz zaś szybko odciął im odwrót do Scytii i, trzymając zamkniętych niczym w sieci, rozkazał oddać broń. I oni oddali, okazując lekceważenie nawet potrzą‑ saniem włosami133. Owych więc, rozproszonych po miastach, trzymał w areszcie domowym i pogardę do nich wywołał u tych, którzy widzieli ich ciała, dochodzące do bezużytecznej wysokości i cięższe niż nogi mogą unieść, a w środku mocno zwią‑ zane – podobnie Arystoteles opisuje owady134. Dlatego mieszkańcy miast, którzy przyjęli Scytów w swoich domach, poznawszy ich słabość, byli zmuszeni śmiać się z własnego oszustwa. Król Scytów zażądał zwrotu tych znakomitych żołnierzy. Spra‑ wa była poważna i niełatwo było dojść do sprawiedliwej decyzji. Mówił bowiem, że on wysłał ich cesarzowi [Prokopiuszowi] jako wsparcie na mocy zaprzysiężonego porozumienia. Walens zaś odpowiedział, że ani ten, do którego wysłał, nie był cesa‑ rzem, ani on nie złożył przysięgi. I dodając następnie, że dał te oddziały Prokopiu‑ szowi z powodu jego pokrewieństwa z cesarzem Julianem […]135 i powierzył także godność posłów. Cesarz odpowiedział mu, że również posłowie ponoszą karę, a tych żołnierzy, którzy przybyli, zatrzymuje jako wrogów, ponieważ przyszli z pomocą jego nieprzyjacielowi. Z tych powodów została wszczęta wojna scytyjska, która ze wzglę‑ du na godność walczących narodów i wielkość przygotowań, wywoływała wielką obawę rozmaitych nieszczęść i niepewnego losu, ale dzięki szybkości działania cesa‑ rza i opatrzności została doprowadzona do spokojnego i bezpiecznego końca136. (cf. Suda A 4332, S 982) (Zosimos 4, 10–11) Luka w tekście Eunapiosa. Por. Zosimos 4, 10–11 i Amm. XXVII, 5, 1–10. Odnosi się to do wojen gockich prowadzo‑ nych przez Walensa w latach 367–369. 135  136 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 79

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTA – LIBER VI

80

38 (Zosimos 4, 12) 39 1. (Exc. de Sent. 37) `O d\e QeÒdwroj Ð kateilegmšnoj to‹j notar…oij ™n d…kV ™tim©to par¦ toà basilšwj· tÒ te g¦r eâ gegonšnai prosÁn aÙtù kaˆ tÕ eâ pefukšnai prÕj ¢ret¾n ¤pasan, tÒ te sîma sun»nqei ta‹j ¢reta‹j, kaˆ tÕ ™pafrÒditon ™n ta‹j sunous…aij kÒsmoj ™dÒkei tîn ¢retîn ™mmel»j tij e‡nai kaˆ panarmÒnioj. ¢ll’ œlaqen, Î fhsin “Omhroj, ØpÕ tîn „d… wn diafqareˆj kalîn. tÕ g¦r ¢nqrèpinon, kaˆ Ósoi perˆ strate…aj ™pˆ t¦ kšrdh kaˆ t¦j koin¦j tÚcaj ™ptohmšnoi kaˆ kechnÒtej, t¾n ¹merÒthta katamaqÒntej aÙtoà kaˆ tÕ prÕj t¦j Ðmil…aj eÙkrate.j kaˆ prÒceiron, tacÝ m£la t¾n ¥macon kaˆ fober¦n kaˆ to‹j noàn œcousi kolake…an ØpodÚntej kaˆ probalÒmenoi kaq£per ˜lšpol…n tina kaˆ mhcan¾n ¥fukton, ™xšwsan tîn ¢sfalîn kaˆ swthr…wn logismîn tÕn nean…skon kaˆ katšseisan ™j tÕn manièdh kaˆ sfalerÕn tÁj basile… aj œrwta. [2. (Suda I 14) 'I£kwboj· oátoj piën f£rmakon ™pˆ OÙ£lentoj ™teleÚthsen. Ãn d\e Ð sumbouleÚsaj aÙtù pie‹n tÕ f£rmakon Lib£nioj sofist»j, di¦ tÕ ™pizhtÁsai, t…j Ð diadexÒmenoj t¾n basile…an OÙ£lentoj.] [3. (Suda E 3448) EÙet»rioj· oátoj Ãn ™pˆ 'Iobianoà basilšwj· Öj di¦ m\en paide…an kaˆ fÚsewj Øperbol¾n oÙdšn ti tîn ¢rca…wn ¢podšwn, di¦ d\e malak…an yucÁj kaˆ ¡plÒthta polloÝj tîn oÙk a„t…wn ™j kr…sin katšdhsen.] [4. (Suda I 292) `Il£rioj Ð ™k Frug…aj· ™pˆ 'Iobianoà basilšwj `Rwma…wn· kat¦ paide… an m\en Ãn ¢n¾r oÙ gnèrimoj, koinwne‹n d\e aÙtù qeÕj ™dÒkei tÁj toà mšllontoj prognèsewj, éste Ãn m£ntij ¥ristoj.] Teodor (Theodoros) – sekretarz cesarski drugiego stopnia cesarza Walensa, z pochodzenia był Gallem, posiadał wykształcenie humanistyczne (por. Amm., XXIX, 1, 8; Zosimos, 4, 13, 3). Podczas wróżb został wskazany jako następca Walensa. Pomimo że Teodor nie uczynił nic, aby urzeczywistnić tę przepowiednię, Walens skazał go na śmierć. Historię jego wróżb, przebieg pro‑ cesu i tragiczną śmierć przedstawiało wielu autorów. Najpełniejszą relację dają Ammian, XXIX, 1 i Zosimos 4, 13. 138  Nieznany cytat z Homera. 139  strate…a – może oznaczać wojsko, funkcje wojskowe ale również cywilne stanowiska, urzędy cywilne, jak w Historii Kościoła Sozomena, VII, 21, 8: basile‹ kaˆ to‹j ¢mf’ aÙtÕn ™pit»deion kaˆ lampr©j ™peilhmmšnon strate…aj, przekł. polski, s. 502: […] pozostawał w bliskich stosunkach z samym cesarzem i najbliższym jego otoczeniem i piastował wysoki urząd na cesarskim dworze. 137 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 80

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

81

38 (Zosimos 4, 12) 39 1. (Ekscerpty o Sentencjach 37) Teodor137, wymieniany wśród sekretarzy cesarskich, słusznie był ceniony przez cesarza: albowiem i urodził się w szlachetnym rodzie, i z natury był skłon‑ ny do każdej zalety, także uroda fizyczna pasowała do zalet, i jego urok w obco‑ waniu z ludźmi wydawał się być pewną właściwą i harmonijną ozdobą zalet. Ale on nie wiedział, że – jak mówi Homer – zginie z powodu swoich pięknych zalet138. Lud bowiem i wszyscy ci, którzy z powodu cywilnych urzędów139 prag‑ nęli zysku i publicznych dóbr, poznawszy jego łagodność i w rozmowie prostotę i uprzejmość, szybko zaczęli robić użytek z owego pochlebstwa, niezwyciężonego i strasznego dla rozsądnych ludzi, i posługując się nim, niczym jakąś machiną oblężniczą i niepokonanym narzędziem, odepchnęli młodego człowieka od bez‑ piecznych i przynoszących ocalenie myśli i popchnęli do szalonej i zgubnej żądzy panowania140. [2. (Księga Suda I 14) Jakub. Zmarł za rządów Walensa, wypijając truciznę. Wypicie trucizny dora‑ dził mu sofista Libanios, ponieważ on badał, kto będzie następcą Walensa.] [3. (Księga Suda E 3448) Eueterios. Żył za panowania cesarza Jowiana. Ponieważ wyróżniał się i wykształceniem, i charakterem, nie brakowało mu żadnej z dawnych zalet, ale z powodu słabości jego ducha i jego szczerości wielu niewinnych trafiło do sądu.]141 [4. (Księga Suda I 292) Hilary z Frygii. Żył za panowania cesarza rzymskiego Jowiana. Był mężczyzną sławnym nie dzięki swemu wykształceniu, ale wydawało się, iż sam bóg podzielił się z nim znajomością przyszłych wydarzeń. Dlatego był on najznakomitszym wieszczbiarzem.]142

Historyk Ammianus Marcellinus, XXIX, 1 łączy spisek Teodora ze śledztwem i ukaraniem wielu pogańskich filozofów, które miało miejsce około 371 r. Ammian, XXIX, 1, 32 opisuje również pogański zwyczaj wróżenia, na którym byli obecni filozofowie. Zosimos natomiast rozdziela te dwie sprawy: spisek Teodora (4, 13, 3–4) i ukaranie filozofów (4, 14–15). 141  Postać ta nie pojawia się w innych źródłach. 142  Hilary (Hilarius) – filozof z Frygii, funkcjonariusz w pałacu cesarskim. Był dobrze obeznany ze sztuką wróżbiarską, wraz z Patrikiosem pragnął poznać imię następcy Walensa. Zmarł na sali sądowej wskutek ran odniesionych na torturach. Pojawia się zarówno u Ammiana, XXIX, 1, 7; 1, 28; XXXI, 14, 8, jak i u Zosimosa, 4, 15, 1. 140 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 81

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTA – LIBER VI

82

[5. (Suda P 792) Patr…kioj· oátoj ½kmasen ™pˆ 'Iobianoà basilšwj· Ãn d\e ™k Lud… aj· Óstij tÁj ¢pÕ tîn fainomšnwn À kaˆ paratrecÒntwn shme…wn tekm£rsewj ¢krib¾j Ãn ™xetast»j.] [6. (Suda S 445) Simwn…dhj· oátoj Ãn ™pˆ 'Iobianoà toà basilšwj di¦ filosof…an p©sin ™pishmÒtatoj.] 7. (Vit. Soph. 7, 6, 5) Kaˆ taàta œscen oÛtwj, kaˆ ™n to‹j diexodiko‹j ¢kribšsteron gšgraptai. [8. (Suda F 279) FÁstoj. oátoj perˆ toÝj crÒnouj OÙ£lentoj ™j t¾n 'As…an ™kpšmpetai ¢nqÚpatoj· t¾n d\e basilik¾n glîttan ™pep…steuto. pšmpetai d\e Ómwj tÕn poihtikÕn kaˆ muqèdh ”Eceton, kaˆ e„ d» tij ¥lloj ™k Sikel… aj À Qettal…aj toioàtoj, crusÕn ¢pode…xwn kaˆ pan»gurin. Ãn d\e ¹ man…a oÙ qÚraqen, ¢ll’ œndoqen ™lÚtta kaˆ ™ma…neto, ¢n¾r fÚsei ponhrÕj kaˆ ™xous…an œcwn kaˆ t¾n ™n ta‹j kol£sesin ¢griÒthta katalipën eÙdokimoàsan ™n to‹j basile…oij oÙk œstin Ó ti paranom…aj ¢pšlipe kaˆ ¢selge…aj, ¢ll’ ™pˆ tosÒnde parafor©j ™rrÚh kaˆ fÒnwn, éste kaˆ M£ximon x…fei dišfqeire, Ko…ranon A„gÚption ™pisf£xaj aÙtù, kaˆ œti qermÕj ín kaˆ zšwn tù lÚqrJ p£ntaj sunanÇrei kaˆ katšflege. (cf. G 301, E 3996, Q 599)] 9. (Exc. de Sent. 38) “Oti filocrhmat…an fasˆ phg»n tina p£shj kak…aj tugc£nein, oÙd\e tÍ kak…v pÒtimÒn te kaˆ cr»simon· ™x ™ke…nhj g¦r tÁj ¢rcÁj kaˆ ¢pÕ tÁj tîn crhm£twn perittÁj ™piqum…aj tÕ tÁj yucÁj ¥logon ¢rdÒmenon œrin t’ ¢nšfusen ¢nqrèpoij kaˆ m£chn· œrij d\e aÙxhqe‹sa polšmouj ¢nebl£sthse kaˆ fÒnouj· fÒnwn d\e Ð fuÒmenoj karpÕj fqor¦ toà gšnouj kaˆ Ôleqroj· § d¾ kaˆ ™pˆ OÙ£lentoj sunepr£tteto. (Zosimos 4, 13, 3–15, 3)

Patrikios (Patricius) – znawca wróżbiarstwa, wraz z filozofem Hilarym chciał poznać na‑ stępcę Walensa. Podobnie jak Hilary zmarł na sali rozpraw wskutek ran odniesionych na torturach. Pojawia się u Ammiana, XXIX, 1, 7; 1, 28; XXXI, 14, 8 i u Zosimosa, 4, 15, 1. 144  Symonides (Simonides) – filozof, wraz z Hilarym i Patrikiosem uczestniczył we wróżbach doty‑ czących następcy Walensa, zginął w płomieniach, por. Amm., XXIX, 1, 37, 38; Zosimos, 4, 15, 1. 145  Był sekretarzem w cesarskiej kancelarii. 146  Echetos (Echetos) – mityczny król Epiru, słynął z okrucieństwa, był postrachem wszystkich ludzi. Pojawia się dwukrotnie u Homera, Odyseja, XVIII, 83; XXI, 307. 143 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 82

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:41

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

83

[5. (Księga Suda P 792) Patrikios. Ten rozkwitł za panowania cesarza Jowiana. Pochodził zaś z Lydii. Był skrupulatnym badaczem wróżb, zarówno ze zjawisk na niebie, jak i z przy‑ padkowych znaków.]143 [6. (Księga Suda S 445) Symonides. Ten był najsławniejszy w czasach cesarza Jowiana dzięki filozofii.]144 7. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 7, 6, 5) I tak właśnie te sprawy przebiegały, jak dokładniej opisałem w mojej historii. [8. (Księga Suda F 279) Festus. Ten za czasów cesarza Walensa jako prokonsul został wysłany do Azji. Powierzono mu również cesarski język145. Mimo to został wysłany, aby pokazał, że w porównaniu z nim ten poetycki i mityczny Echetos146 i – jeśli był – jakiś inny tak wielki tyran z Sycylii albo z Tesalii, jest złotem i świę‑ tem. Jego zaś szaleństwo nie było z zewnątrz, ale od wewnątrz szalał i srożył się, z natury był bowiem człowiekiem złym. Posiadając władzę zyskał rozgłos, pozostawiając po sobie w pałacu okrucieństwo w karaniu i nie pominął żad‑ nego bezprawia i zuchwałości, ale posunął się do tak wielkiego szaleństwa i zbrodni, że i Maksimosa zgładził mieczem, a po nim zabił jeszcze Egipcja‑ nina Koiranosa. I kiedy nadal płonął żądzą rzezi i pragnął krwi, wszystkich razem zabił i spalił147. (cf. G 301, E 3996, Q 599)] 9. (Ekscerpty o Sentencjach 38) Mówią, że chciwość jest źródłem wszelkiej niegodziwości, nawet dla samej niegodziwości nie jest ani przyjemna, ani korzystna. Albowiem z tego ­źródła i z nadmiernego pożądania pieniędzy, gdy raz słabsza część duszy ­zostaje nim napełniona, powstaje między ludźmi niezgoda i walka. Niezgoda, ­rosnąc powoduje wojny i zbrodnie, owocem zbrodni zaś jest ruina i znisz‑ czenie rodzaju ludzkiego. Wszystkie te rzeczy zdarzyły się za panowania ­Walensa148. (Zosimos 4, 13, 3–15, 3)

Festus (Festus) – sekretarz kancelarii cesarskiej Walensa (magister memoriae), namiest‑ nik Syrii w 365 r. i prokonsul Azji (372–378). Przyczynił się do skazania wielu niewinnych ludzi. Jest autorem zachowanego dzieła historycznego Breviarium dziejów ludu rzymskiego. Ammian twierdzi, że Festus urodził się w Trydencie i pochodził z niskiego stanu (Amm., XXIX, 2, 22–27). O Festusie mówi również Zosimos, 4, 15, 2–3. Dzięki Eunapiosowi możemy ustalić dokładną datę śmierci Festusa. 148  Por. Amm., XXIX, 1. 147 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 83

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTA – LIBER VI

84

40 (Zosimos 4, 16–19) 41 1. (Exc. de Sent. 39) T¦ m\en oân prîta tÁj suggrafÁj, oÙdenÕj oÙd\en safe.j lšgein œcontoj Óqen te Ôntej oƒ Oânnoi ÓpV te ke…menoi t¾n EÙrèphn p©san ™pšdramon kaˆ tÕ SkuqikÕn œtriyan gšnoj, ™k tîn palaiîn suntiqšnti kat¦ toÝj e„kÒtaj logismoÝj e‡rhtai· t¦ d\e ™k tîn ¢paggellomšnwn dox£zonti prÕj tÕ ¢kribšj, æj ¨n m¾ toà piqanoà t¾n graf¾n ¢part»saimen mhd\e parafšroi prÕj t¾n ¢l»qeian Ð lÒgoj. ¹me‹j d\e oÙ taÙtÕn p£scontej to‹j ™k pa… dwn o„k…an mikr¦n kaˆ faÚlhn o„k»sasin, e‡ta di¦ tÚchj eÜroian meg£lwn kaˆ lamprîn ™pilabomšnoij o„kodomhm£twn, Ómwj di¦ sun»qeian t¦ ¢rca‹a qaum£zousi kaˆ peristšllousin, oÛtwj aÙtoˆ t¦ proeirhmšna gegr£fqai sugcwr»santej ˜tšrwn ¢ptÒmeqa p£lin, ¢ll¦ m©llon ésper oƒ kat£ tina qerape…an sèmatoj t¦ prîta crhs£meno… tini farm£kJ di’ çfele…aj ™lp…da, k¶ta tÕ kre‹tton pe…rv dokim£santej ™p’ ™ke‹no meq…stantai kaˆ ·špousin, oÙ tù deutšrJ tÕ prÒteron ¢nairoàntej, ¢ll¦ tù dedoxasmšnJ kakîj kaˆ tÕ ¢lhqe.j ™pes£gontej, kaˆ kaq£per fîj ¢pÕ lamp£doj di¦ tÁj ¹liakÁj ¢kt‹noj ¢fan…zontej kaˆ ¢mblÚnontej, Ðmo…wj ™piq»somen to‹j e„rhmšnoij t¢lhqšstera, k¢ke‹na di¦ t¾n ƒstorik¾n dÒxan sugcwr»santej mšnein kaˆ taàta di¦ t¾n ¢l»qeian ™felkus£menoi kaˆ parazeÚxantej. 2. (Suda K 11) EÙn£pioj· oƒ d\e Oânnoi platÝ kagc£santej õconto. (Zosimos 4, 20, 3–4) 42 (Exc. de Leg. Gent. 6) “Oti tîn Skuqîn ¹tthqšntwn kaˆ ØpÕ tîn OÜnnwn ¢naireqšntwn kaˆ ¥rdhn ¢pollumšnwn tÕ plÁqoj, oƒ m\en ™gkatalambanÒmenoi sÝn gunaixˆ kaˆ tšknoij diefqe…ronto, kaˆ oÙdem…a feidë tÁj perˆ toÝj fÒnouj Ãn çmÒthtoj. tÕ d\e sunalisqe.n kaˆ prÕj fug¾n ÐrmÁsan

149  Odnosi się to do historii Hunów. Według Eunapiosa bowiem istniały dwie wersje histo‑ rii Hunów, pierwsza zapisana, zawierająca szereg błędów i druga, bardziej poprawna, w formie przekazu ustnego. Jak mówi historyk na końcu tego fragmentu zamierza połączyć obie wersje:

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 84

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

85

40 (Zosimos 4, 16–19) 41 1. (Ekscerpty o Sentencjach 39) Pierwsze elementy relacji149 – ponieważ nikt nie był w stanie powiedzieć nic pewnego, zarówno skąd Hunowie150 pochodzą i z jakich miejsc naje­chali całą Europę i zniszczyli naród scytyjski – zebrałem z dawnych wzmianek i opowie‑ działem zgodnie z prawdopodobną teorią. Wszystko zaś, cokolwiek zostało powiedziane, zbadałem z wielką sumiennością, aby nie opisywać r­ zeczy, która nie była możliwa i nie oddalić się od prawdy. Ja zaś – nie tak, jak mają zwy‑ czaj robić ci, którzy od dzieciństwa żyli w małym i biednym domu i którzy potem dzięki pomyślności losu cieszyli się posiadaniem wielkich i pięknych domów, mimo to z przyzwyczajenia nadal podziwiają i ochraniają swoje stare domy – zgadzając się na rzeczy wcześniej napisane, dołączyłem je do innych, raczej jak ci, którzy oddani leczeniu ciała, chociaż stosowali początkowo jakieś lekarstwo, mając nadzieję, że pomoże, potem jednak, dzięki próbie poznali jakieś inne lepsze i odstępują od tamtego, i to wybierają. Tak ja, nie odrzucając całkiem rzeczy wcześniej napisanych, ale wprowadzając prawdę do błędnych opinii i jakby zakrywając i tłumiąc światło pochodni promieniami słonecz‑ nymi, dodałem do rzeczy już opowiedzianych bardziej wiarygodne, pierwsze pozostawiając nietknięte z szacunku dla historii, a obecne dołączając ze wzglę‑ du na prawdę. 2. (Księga Suda K 11) Hunowie zaś, głośno śmiejąc się, odeszli. (Zosimos 4, 20, 3–4) 42 (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 6) Scytowie zostali przez Hunów pokonani, zniszczeni i całkowicie wymordowa‑ ni. Wszyscy ci, których schwytano, zostali zabici wraz z żonami i dziećmi, nie było bowiem żadnego powstrzymywania się w okrucieństwie i rzezi. Ci zaś, którzy

poprawioną pierwszą z szacunku dla historii i drugą ze względu na prawdę. O interpretacji tego fragmentu zob. szerzej w komentarzu R.C. Blockley do: Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire…, s. 140, przypis 90; J.A. Ochoa, La transmisiÒn de la Historia…, s. 111–112; A. Baker, Eunapius’ Nša œkdosij and Photius…, s. 399–402; O plemieniu Hunów piszą Ammian, XXXI, 2; 3 i Zosimos, 4, 20. 150  Hunowie (Hunni, Huni) – lud koczowniczy, który w Europie pojawił się w IV w. n.e., wywo‑ łując wielką wędrówkę ludów. Hunowie przyczynili się do upadku Cesarstwa Rzymskiego, za pano‑ wania Attyli w r. 447 spustoszyli cesarstwo wschodnie, a w r. 452 Italię.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 85

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

86

FRAGMENTA – LIBER VI

plÁqoj m\en oÙ polÝ tîn e‡kosi muri£dwn ¢podšon sunÁlqon ™j tÕ m£cimon ¢kmazÒntej ¥ndrej kaˆ ta‹j Ôcqaij ™pist£ntej ce‹r£j te êregon pÒrrwqen met¦ Ñlofurmîn kaˆ boÁj kaˆ prošteinon ƒkethr…aj, ™pitrapÁnai t¾n di£basin parakaloàntej kaˆ t¾n sfîn sumfor¦n ÑdurÒmenoi kaˆ prosq»khn tÍ summac…v paršxein ™paggellÒmenoi. oƒ d\e ta‹j Ôcqaij ™pitetagmšnoi `Rwma…wn oÙd\en œfasan pr£xein ¥neu basilšwj gnèmhj. ™nteàqen ¢nafšretai m\en ™pˆ tÕn basilša ¹ gnîsij· pollÁj d\e ¢ntilog…aj genomšnhj, kaˆ pollîn ™f’ ˜k£tera gnwmîn ™n tù basilikù sullÒgJ ·hqeisîn, œdoxe tù basile‹. kaˆ g¦r ØpÁn ti zhlotup…aj aÙtù prÕj toÝj sumbasileÚontaj, o‰ pa‹dej m\en Ãsan ¢delfoà· kaˆ gšgraptai oÛtw prÒteron· t¾n basile…an d\e diVrÁsqai kat¦ sf©j ™dÒkoun, t¾n dianom¾n oÙk <¢n> enegkÒntej ™pˆ tÕn qe‹on. toÚtwn d¾ ›neka, kaˆ æj meg£lV prosq»kV tÕ `RwmaŽkÕn aÙx»swn, decqÁnai keleÚei toÝj ¥ndraj t¦ Ópla kataqemšnouj. Prˆn d\e t¾n di£basin ™k basilšwj ™pitrapÁnai, Skuqîn oƒ tolmhrÒtatoi kaˆ aÙq£deij bi£sasqai tÕn pÒron œgnwsan, kaˆ biazÒmenoi katekÒphsan. oƒ d\e diafqe…rantej tÕn ¢podasmÕn toàton tÁj te ¢rcÁj parelÚqhsan kaˆ perˆ to‹j sèmasin ™kindÚneusan, Óti polem…ouj dišfqeiran. o† te paradunasteÚontej basile‹ kaˆ dun£menoi mšgiston kategšlwn aÙtîn tÕ filopÒlemon kaˆ strathgikÒn, politikoÝj d\e oÙk œfasan eŠnai. Ð m\en g¦r basileÝj ™x ‘Antioce…aj ™pštrepen aÙto‹j t¾n ¢cre‹on ¹lik…an prîton Øpodexamšnoij kaˆ parapšmyasin e„j t¾n `RwmaŽk¾n ™pikr£teian, kaˆ taÚthn ™j Ðmhre… an ¢sfalîj katšcousin, ™pistÁnai ta‹j Ôcqaij, kaˆ m¾ prÒteron toÝj mac…mouj dšxasqai diaba…nontaj, mhd\e t¦ plo‹a parasce‹n ™j t¾n pera…wsin, e„ m¾ t¦ Ópla kataqšmenoi gumnoˆ diaba…noien. oƒ d\e taàta ™pitrapšntej, Ð  m\en ™k tîn diabebhkÒtwn ½ra paidar…ou tinÕj leukoà kaˆ car…entoj t¾n Ôyin, Ð d\e ¼lw gunaikÕj eÙprosèpou tîn a„cmalètwn, Öj d\e Ãn a„cm£lwtoj ØpÕ parqšnou, toÝj d\e tÕ mšgeqoj kate‹ce tîn dèrwn, t£ te lin© Øf£smata kaˆ tÕ tîn strwm£twn ™p’ ¢mfÒtera qusanoeidšj· ›kastoj d\e ¡plîj aÙtîn Øpel£mbane kaˆ t¾n o„k…an katapl»sein o„ketîn kaˆ t¦ cwr…a bohlatîn kaˆ t¾n ™rwtik¾n lÚssan tÁj perˆ taàta ™xous…aj. nikhqšntej d\e ØpÕ toÚtwn n…khn a„sc…sthn kaˆ paranomwt£thn, ésper tin¦j eÙergštaj kaˆ swtÁraj palaioÝj met¦ tîn Óplwn ™dšxanto. oƒ d\e tosoàton ¢konitˆ pr©gma diapepragmšnoi kaˆ t¾n o‡koi sumfor¦n eÙtuc»santej, o† ge ¢ntˆ tÁj Skuqîn ™rhm…aj kaˆ toà bar£qrou t¾n `RwmaŽk¾n ¢rc¾n ¢pel£mbanon, eÙqÝj polÝ tÕ b£rbaron ™n tù paraspÒndJ kaˆ ¢p… stJ dišfainon.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 86

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

87

przeżyli zebrani razem – nie więcej niż dwieście tysięcy ludzi zdatnych do walki i będących w kwiecie wieku – rzucili się do ucieczki i dotarli do D ­ unaju151. I sto‑ jąc na brzegu z daleka wznosili ręce, błagając wśród jęków i krzyków, aby zlito‑ wano się nad nimi i pozwolono im na przeprawę przez rzekę, opłakiwali swoje nieszczęście i przyrzekali udzielać pomocy i zawrzeć przymierze. Rzymianie natomiast, którzy pełnili straż na brzegu, odpowiedzieli, że oni nic nie mogą uczynić bez zgody cesarza. Dlatego rozstrzygnięcie tej sprawy zostało przekazane do cesarza. Po wielu sprzecznych argumentach i gdy wiele zostało powiedziane po obu stronach na królewskiej radzie, cesarz zgodził się z powodu rywalizacji z tymi, którzy razem z nim rządzili. Ci zaś byli synami brata – jak już wcześniej napisałem152 – ale postanowili podzielić się władzą cesarską sami między sobą, nie zwracając się w sprawie podziału do swojego stryja. Z tych powodów, a także dlatego, że wielka pomoc wzmocniłaby siły Rzymian, rozkazał, aby Scytowie, po złożeniu broni, zostali przyjęci. Zanim cesarz dał pozwolenie na przejście, najbardziej zuchwali i dumni spo‑ śród Scytów postanowili użyć siły, aby się przeprawić i ci, którzy spróbowali, zostali zabici. Natomiast tamci, którzy zniszczyli doszczętnie tę część wojska, zostali pozbawieni stanowiska i narazili na niebezpieczeństwo życie, ponieważ wrogów zabili. Ci zaś, którzy mieli duży wpływ na cesarza i byli najbardziej potęż‑ ni, drwiąc z nich, mówili, że są żołnierzami biegłymi w wojnie i w dowodzeniu, nie zaś w sprawach politycznych. Cesarz bowiem rozkazał z Antiochii, aby przyj‑ mowali przede wszystkim tych, którzy z powodu wieku byli niezdatni do wojny i odesłali ich na ziemie państwa rzymskiego i jako zakładników trzy­mali w bez‑ piecznym miejscu, aby straże umieszczone na brzegu rzeki nie pozwoliły żołnie‑ rzom przeprawiać się, ani im nie dały łodzi do przeprawy, jeśli nie odłożą broni. Ale z tych, którym to powierzono, jeden zakochał się w jakimś delikatnym i pięk‑ nym na twarzy chłopcu spośród tych, którzy przeprawili się przez rzekę, inny zaś został zdobyty przez piękną żonę jednego z jeńców, następny zwyciężony przez dziewczynę, a innych wielkość prezentów opanowała i ubrania lniane, i kobierce z obu stron zdobione frędzlami. Jednym słowem, każdy z nich dążył, aby zapełnić swój dom sługami, swoje ziemie poganiaczami wołów i dzięki przyzwoleniu pło‑ nął szaloną żądzą. Pokonani tak przez Scytów w ten najbardziej haniebny i bez‑ prawny rodzaj zwycięstwa, jakby dobroczyńców i dawnych wybawców, przyjęli ich z bronią. Ci zaś, uzyskawszy tak wielką rzecz bez jakiegokolwiek wysiłku, z powodu nieszczęścia w swojej ojczyźnie, osiągnęli własną pomyślność. Albo‑ wiem zamiast pustyń i przepaści Scytii otrzymali państwo rzymskie. Niebawem, łamiąc przymierza, pokazali swą barbarzyńską i przewrotną naturę.

151  152 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 87

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Eunapios wprowadza określenie Ister (Hister) oznaczające dolny bieg rzeki Dunaj. W części Zapisków historycznych Eunapiosa, która zaginęła.

2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTA – LIBER VI

88

`H m\en g¦r ¥crhstoj ¹lik…a prolaboàsa kat¦ t¾n di£basin met¦ baqe…aj spoudÁj kaˆ front…doj tîn taàta bebouleumšnwn e„j t¦ œqnh katece‹to kaˆ diespe…reto. o„kštai d\e kaˆ guna‹kej kaˆ pa‹dej ™ke…nwn, oƒ m\en basilik¦ par£shma œcontej, t¦j d\e Ãn ¡brotšraj Ðr©n À kat¦ a„cm£lwton. pa‹dej d\e aÙtîn kaˆ tÕ o„ketikÕn prÒj te t¾n eÙkras…an tîn ¢šrwn ¢nšdramon kaˆ par¦ t¾n ¹lik…an ¼bhsan, kaˆ polÝ tÕ ™pifuÒmenon Ãn polšmion gšnoj. oƒ m\en oân palaioˆ màqoi lšgousi perˆ t¾n Boiwt…an kaˆ t¾n Kolc…da, drakonte… wn ÑdÒntwn katasparšntwn, ™nÓploij ¤ma tù spÒrJ toÝj ¥ndraj ¢nap£llesqai· Ð d\e kaq’ ¹m©j crÒnoj kaˆ tÕn màqon toàton ™j fîj kaˆ œrgon sun»gage kaˆ ÑfqÁnai kathn£gkasen. oÙ g¦r œfqasan toà Skuqikoà gšnouj e„j t¾n ™pikr£teian t¾n `RwmaŽk¾n oƒ pa‹dej ésper ÑdÒntej diasparšntej kaˆ p£nta Ãn mest¦ qumoà kaˆ man… aj kaˆ fÒnwn, ¢nelqÒntwn aÙtîn ™j ¹lik…an m£cimon par¦ tÕn crÒnon. tÕ d\e ¢km£zon tÁj SkuqikÁj ¢lkÁj kaˆ gennaiÒthtoj, to‹j Øpodexamšnoij ¢ntˆ tîn ™kbeblhkÒtwn ™j ™pan£stasin eÙqÝj ™gerq\ en kaˆ macÒmenon, polÝ deinÒtera kaˆ tragikètera sunetÒlmhsen ïn œpaqen. ¹ m\en g¦r Qr®kh p©sa kaˆ ¹ sunec¾j aÙtÍ cèra Makedon…a kaˆ Qessal…a toiaÚth t…j ™sti kaˆ oÛtw poluÚmnhtoj, éste oÙd\e eŒj kat¦ taàta ¢nagr£fein Ð  lÒgoj Ãn. tosaÚthn d\e oâsan aÙt¾n kaˆ oÛtw polu£nqrwpon, eÙda…mon£ te ¤ma kaˆ eÜandron, ¹ tîn Skuqîn ¥pistoj kaˆ par£logoj ™pan£stasij ™xapina…wj kaˆ paracrÁma tÁj diab£sewj suntolmhqe‹sa kaˆ ¢noid»sasa katestÒresen ™j tosÒnde kaˆ kaqhm£xeuse ta‹j sumfora‹j éste crusÕn ¢podeicqÁnai prÕj t¦ Qr®kia p£qh t¾n Musîn paroimièdh le…an. dÒxan d’ aÙto‹j stasi£zein, ¢xiom£cou m¾ paroÚshj dun£mewj ™j ¥munan, tù te pl»qei prÕj ¢nqrèpouj ¢ful£ktouj kaˆ ¢nÒplouj ™f£nhsan foberètatoi kaˆ tù fonikwt£tJ prÕj tÕ kratoÚmenon p£nta ¢ndrîn ™c»rwsan. perieist»kei d\e ™j ‡son lÒgon kaˆ SkÚqaj OÜnnwn m¾ fšrein Ônoma kaˆ `Rwma…ouj Skuqîn. pÒleij goàn eÙar… qmhtoi kaˆ Ñl…gai tine.j diesèqhsan kaˆ œti sèzontai teicîn ›neken kaˆ o„kodomhm£twn· ¹ d\e cèra kaˆ tÕ ple‹ston ¢pan£lwtai, ka… ™stin ¢o…khton kaˆ ¥baton di¦ tÕn pÒlemon. BasileÝj d\e ™peid¾ toÚtwn ™pÚqeto tîn ¢dihg»twn kakîn, prÕj m\en toÝj Pšrsaj ¢nagka…an e„r»nhn sunqšmenoj, ˜autù d\e polem»saj ™pˆ metagnèsei tÁj ØpodocÁj, tù qumù te Øperšzese kaˆ prÕj tÕn pÒlemon ™nte…nwn ˜autÕn prokatapšmpei tÕ Sarakhnîn ƒppikÕn æj ¢ntiscÁson to‹j barb£roij. ½dh g¦r kaˆ t¾n Kwnstant…nou pÒlin katštrecon, kaˆ to‹j te…cesin ºnècloun perikaq»menoi, polšmiÒn te oÙd\en Ðrîntej ™j 153 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 88

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Tzn. ci, spośród Scytów, którzy byli w wieku zbyt młodym do wojny.

2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

89

Wiek niezdolny do wojny153 został podczas przeprawy jako pierwszy przyjęty, aby zamieszkał w prowincjach, rozdzielony z wielkim wysiłkiem i troską tych, którzy to postanowili. Słudzy, żony, dzieci, chłopcy noszący królewskie znaki i kobiety – jak można było zobaczyć –żyjące delikatniej niż wypadało niewolni‑ com. I dzięki łagodnej temperaturze ich dzieci i dzieci ich sług rosły i ponad wiek rozwijały się i tak bardzo się rozrósł ten wrogi naród. Stare mity opowiadają, że ze smoczych zębów zasianych w Beocji i w Kolchidzie wyrośli, jednocześ‑ nie z zasiewaniem, uzbrojeni mężczyźni154. Nasz wiek zaś przywołał ten mit i zmusił nas do jego obejrzenia. Stało się to nie wcześniej, niż gdy dzieci z plemie‑ nia Scytów, po ziemiach państwa rzymskiego, niczym zęby rozsiane, wypełniły wszystko gniewem, szaleństwem i morderstwami, w miarę jak przedwcześnie dochodzili do wieku odpowiedniego do wojny. Zatem kwiat scytyjskiej siły i szla‑ chetności zbuntował się i niebawem wszczął wojnę przeciwko tym, którzy ich przyjęli, zamiast przeciwko tym, którzy ich wypędzili, ważąc się na rzeczy o wiele groźniejsze i smutniejsze od tych, które oni sami wycierpieli. Cała Tracja i sąsiednie krainy – Macedonia i Tesalia – są tak piękne i tak często opiewane w pieśniach, że żadną mową nie można było ich opisać. Ten tak ludny kraj i zarazem tak szczęśliwy, zamieszkały przez tak wielu dzielnych ludzi, bunt niewiarygodny i niespodziewany Scytów, który wybuchł nagle i wzmógł się natychmiast po przeprawie, doprowadził do tak wielkiego zniszczenia i niedo‑ statku, że mizyjski łup, przytaczany w przysłowiu, porównywany z nieszczęścia‑ mi Tracji, wydawał się złotem155. Ci zaś postanowili wszcząć bunt, kiedy w pobli‑ żu nie znajdowały się żadne oddziały, które mogłyby stawić im opór. Ich wielka liczba przeraziła niestrzeżonych i nieuzbrojonych mieszkańców, a ziemie, które opanowali, rzezią pozbawili ludności. Stało się więc, że Rzymianie nie mogli znieść imienia Scytów nie mniej niż Scytowie imienia Hunów. Z miast w każ‑ dym razie – co jest łatwe do policzenia – nieliczne dzięki murom i budynkom pozostały i nadal pozostają nienaruszone i bezpieczne. Ale sam kraj bardzo został zniszczony i był niezamieszkały, i niedostępny z powodu tej wojny156. Por. Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1999, s. 488. Musîn le…a – mizyjski łup, występuje w przysłowiu, pochodzi od Mizji, krainy w pn.‑ zach. części Azji Mniejszej narażonej na częste najazdy i grabież; oznacza łatwą zdobycz. W czasach rzymskich była jedną z sześciu prowincji trackich. Mizowie nie byli ludem cenionym. Arystote‑ les w Retoryce, 1, 12, 21 twierdzi, że mieszkańców Myzji uważano za tchórzów; por. Demostenes, Mowa XVIII, 72 O wieńcu, przekł. R. Turasiewicz, Wrocław 2005, s. 246: Hellada […] została wy­ stawiona na łup niczym jakaś druga Mizja; Eunapios podaje jako powód buntu tej pierwszej grupy Gotów, która została wpuszczona w granice rzymskie: dorastanie młodych Gotów, a całkowicie pomija prawdziwe przyczyny buntu: złe traktowanie przez rzymskie władze, brak zapasów, próba zamachu na ich wodzów Alawiusza i Fritigerna. Powodem nie jest brak znajomości zagadnienia przez Eunapiosa, ale raczej niechęć do Gotów, osiedlających się na ziemiach rzymskich. O wiele szerzej to zagadnienie przedstawia Ammian (Amm., XXXI, 5, 1–8), a Zosimos całkowicie pomija. 156  Por. Amm., XXXI, 5, 1–8. 154  155 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 89

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTA – LIBER VI

90

¢nt…palon m£chn kaˆ to‹j fron»masin ™j p©san Ûbrin çlisqhkÒtej. Ö d¾ kaˆ perifanîj œdoxe k£llista strathgÁsai kat¦ tÕn kairÕn ™ke‹non ¹ tÚch. (Zosimos 4, 20, 5–22,3) 43 1. (Exc. de Sent. 40–41) “Oti MarkianÕj ¢n¾r ™j ¢ret¾n ¤pasan ésper tij kanën ºkribwmšnoj. filÒkaloj g¦r ín kaˆ fil£gaqoj Ð Mousènioj toÝj pantacÒqen kaqe‹lke par’ ˜autÒn, ésper ¹ magnÁtij l…qoj tÕn s… dhron. oÙk Ãn d\e basan…zein Ðpo‹Òj tij Ð de‹na, ¢ll¦ Mouswn…ou f…lon ¢koÚsanta Óti kalÕj k¢gaqÕj Ãn e„dšnai. (cf. Suda M 208) 2. (Exc. de Sent. 42) “Oti sunhrÁsqai toà polšmou dokoàntoj Mousènioj †ppon ™pib¦j ™xÇei tîn S£rdewn. kaˆ Ð QeÒdwroj tÕn suggrafša metapemy£menoj ™d£kruse t¾n œxodon, kaˆ ¢ndrˆ t¥lla ge ¢ter£moni kaˆ ¢tšgktJ d£krua katece‹to tîn pareiîn ¢kratšsteron. 3. (Exc. de Sent. 43) “Oti tÕ ™j Mousènion ™p…gramma tÕ par¦ Qeodèrou toioàtÒn ™stin· œnqa m\en A‡aj ke‹tai ¢r»ioj, œnqa d’ ‘AcilleÚj, œnqa d\e P£trokloj qeÒfin m»stwr ¢t£lantoj, œnqa d’ ™pˆ trisso‹si pane…keloj ¹rèessi yuc¾n kaˆ biÒtoio tšloj Mousènioj ¼rwj. 4. (Exc. de Sent. 44) “Oti oƒ `Rwma‹oi katekÒphsan par¦ ‘IsaÚrwn, kaˆ toÚtJ ésper dr£mati meg£lJ kaˆ trace‹ tÕ kat¦ Mousènion ™peisÒdion oÙk œlatton Ð da…mwn ™p»negken. ™ntaàq£ pou tÁj suggrafÁj ¢fèristai tÕ pracqšn, Óti to‹j crÒnoij paršteine kaˆ sugkatšstreyen ™pˆ t¦ proeirhmšna, éste to‹j kairo‹j m¾ polÝ parall£ttein ™j tÕ tšloj t¾n graf»n. (cf. Suda D 1498, E 2143) 5. (Vit. Soph. 10, 7, 13) Epanšsth d\e aÙtù Ð Mousènioj, e„j sofistik¾n Ðmilht¾j ín aÙtoà (perˆ oá poll¦ di¦ t¦j ¥llaj ™n to‹j diexodiko‹j gšgraptai). (Zosimos 4, 20,1–2) W porównaniu z Zosimosem (4, 21, 2–3) Eunapios pomija znak, który ukazał się Walensowi i żołnierzom, będący zapowiedzią przyszłej sytuacji państwa. 158  Marcjanus (Marcianus) – był wikariuszem za panowania cesarza Walentyniana. 159  Muzoniusz (Musonius) – był uczniem Proheresjosa w sofistyce, nauczycielem wymowy w Atenach, potem wikariuszem Azji, zginął w zasadzce w Izaurii; por. Amm., XXVII, 9, 6; Euna‑ pios, Żywoty filozofów i sofistów (X. Proheresjos) [w:] Eunapio di Sardi, Vite di filosofi…, s. 186–217; Zosimos, 5, 5, 2. 157 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 90

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

91

Cesarz Walens zaś, kiedy dowiedział się o tych, nie do opisania, nieszczęściach, zawarł z konieczności pokój z Persami i żałując, że przyjął Scytów, obwiniając sam siebie i płonąc z gniewu, przygotował się do wojny. Wysłał przodem konnicę Sarace‑ nów, aby przeciwstawiła się barbarzyńcom. Ci bowiem zaatakowali już Konstantyno‑ pol i oblegając miasto, nacierali na mury, nie widząc żadnego wojska, które mogłoby stawić im opór w walce, w swojej pysze posuwając się do wszelkiego zuchwalstwa. W tym czasie wydawało się, że los dobrze walczy w obronie Rzymian157. (Zosimos 4, 20, 5–22,3) 43 1. (Ekscerpty o Sentencjach 40–41) [… ] Marcjanus był dokładnie takim, jakby jakimś wzorem wszelkich zalet158. Muzoniusz159, kochając piękno i dobro, przyciągał do siebie wszystkich ludzi z każdej strony, jak magnes przyciąga żelazo. I nie było potrzeby wypytywać, jaki ktoś jest, ale wystarczyło, że uchodził za przyjaciela Muzoniusza, aby być pew‑ nym, że jest on dobrym człowiekiem. (cf. Suda M 208) 2. (Ekscerpty o Sentencjach 42) Kiedy wydawało się, że wojna już została zakończona, Muzoniusz, dosiadłszy konia, wyruszył z Sardes. Wtedy Teodor wezwał do siebie historyka160, opłakał jego wyjazd i człowiekowi pod każdym innym względem twardemu i niewzru‑ szonemu łzy spływały obficie po policzkach. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 43) Taki jest epigram Teodora o Muzoniuszu: Gdzie spoczywa waleczny Ajaks, gdzie Achilles, Gdzie Patroklos, doradca równy bogom, Tam także spoczywa do trzech herosów bardzo podobny, duchem i kresem swojego życia, heros Muzoniusz161. 4. (Ekscerpty o Sentencjach 44) Rzymianie zostali przez Izaruryjczyków162 wymordowani i do tego, jakby do jakiejś wielkiej i strasznej tragedii, bóg dodał nie mniej ważne wydarzenie dotyczące Muzoniusza. Zostało ono umieszczone w tej części historii, ponieważ jego czas sięga aż do wcześniej wspomnianych rzeczy i kończy się wraz z nimi. Z tego powodu i jego opis sięga nieomal do końca tego samego czasu. (cf. Suda D 1498, E 2143) 5. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów, 10, 7, 13) Temu [Euzebiuszowi] zaś sprzeciwił się Muzoniusz, będący jego uczniem w sofi‑ styce, o którym, z powodu innych jego czynów, napisałem więcej w mojej historii. (Zosimos 4, 20,1–2) Eunapios mówi o sobie. Muzoniusz został pochowany w Troi. 162  Por. Zosimos, 4, 20. 160  161 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 91

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:42

92

FRAGMENTA – LIBER VI

44 1. (Exc. de Sent. 45) “Oti Ð basileÝj OÙ£lhj kat¦ tÕn kairÕn ¹n…ka oƒ SkÚqai t¾n Makedon…an ™pštrecon parelqën ™j t¾n pÒlin t¦j pantacÒqen dun£meij sun»geiren, æj mšga ti kaˆ par£doxon ™rgazÒmenoj. Óson d\e paide…a ¢nagnèsewj „scÚei prÕj toÝj polšmouj kaˆ ¹ di¦ tÁj ƒstor…aj ¢krib¾j qewr…a prÕj ¥macÒn tina kaˆ grammik¾n œkbasin teleutîsi kaˆ sunhnagkasmšnhn kaˆ tÒte Ð crÒnoj ¢pšdeixen. pollîn g¦r ™pˆ pollo‹j marturoÚntwn, kaˆ tÁj pe…raj pÒrrwqen boèshj Óti oÜte pollo‹j oÜte Ñl…goij m£cesqai prosÁken ¢pegnwkÒsin ˜autîn kaˆ prÕj k…ndunon ˜to…mwj œcousin, ¢ll’ Óti toiaàta stratÒpeda katalÚein sumfšrei cronotriboànta tÕn pÒlemon kaˆ perikÒptonta t¦j ¢form¦j tîn ™pithde…wn, Ópwj Øf’ ˜autîn polemo‹nto di’ œndeian polloˆ tugc£nontej,kaˆ m¾ prÕj tÚchn ¢pokinduneÚwsin, ¢ll’ ™n ¢pÒrJ kaˆ tÕ kinduneÚein œcwsin, ™pˆ to‹j ™nant…oij oÜshj tÁj ™piceir»sewj. 2. (Exc. de Sent. 46) `Wj d\e Ãn toioÚtwn ¢retîn ¹ ktÁsij .... spanièteron d\e oÙd\en ¢retÁj ™n b…oij diefqarmšnoij kaˆ ¢gwga‹j ™pˆ tÕ ce‹ron prokateilhmmšnaij. [3. (Suda S 177) SebastianÒj. oátoj ™pˆ OÙ£lentoj Ãn· ™gšneto d\e ™pˆ toÚtou ¢ndrîn polemikîn z»thsij· eØršqh d\e oátoj Ð ¢n¾r p£shj ™lp…doj kre…ttwn, oÙdemi©j ¢retÁj ¢podšwn· oÙdenÕj g¦r m¾ Óti tîn kaq’ aØtÕn ¢nqrèpwn <™le…peto>, ¢ll¦ kaˆ to‹j palaio‹j d…kaioj Ãn parab£llesqai, kaˆ toÚtwn to‹j ¥gan eÙdokimoàsin ™j ¤pantaj· Ój ge filopÒlemoj m\en ín ¼kista filok…ndunoj Ãn, oÙ di’ ˜autÒn, tîn ¢rcomšnwn d\e ›neken· crhm£twn d\e aÙtù pl»qouj œmelen, Ósa tÕ sîma di¦ tîn Óplwn kosm»sein œmelle· trof¾n d\e proÇrhto sklhr¦n kaˆ trace‹an kaˆ Ósh kamÒnti ½rkei kaˆ ÐrmwmšnJ prÕj k£maton oÙk Ãn kèluma. filostratièthj d\e ín diaferÒntwj stratiètaij oÙk ™car…zeto, ¢ll¦ p©s£n te ¢fÇrei pleonex…an t¾n ¢pÕ tîn o„ke…wn, kaˆ tÕ ¡rpaktikÕn ™pˆ toÝj polem…ouj œtrepen· ™kÒlaze d\e „scurîj toÝj paraba…nontaj taàta, kaˆ to‹j peiqomšnoij ™j tÕ eÙpore‹n sunhgwn…zeto· ¡plîj d\e

163  Eunapios opowiada o wojnie Walensa przeciwko Gotom, od którego otrzymali oni pozwo‑ lenie na wejście w granice cesarstwa. Ta wojna zakończyła się dla władcy tragicznie. Por. Zosimos, 4, 21, 1 i nn. 164  Cesarz udał się z Antiochii do Konstantynopola. 165  Por. Zosimos, 4, 23, 6. 166  Luka w tekście. Przypuszczalnie Eunapios mówi tu o zdemoralizowanym i skorumpowa‑ nym wojsku Walensa, szczególnie o oficerach. Dowódca Sebastian, przed wydaniem bitwy, ćwiczył w nich wojskową dyscyplinę. Por. Zosimos, 4, 22, 4.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 92

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTY – KSIĘGA VI

93

44 1. (Ekscerpty o Sentencjach 45) Cesarz Walens, w tym czasie, kiedy Scytowie opanowywali Macedonię163, przybył do miasta164 i ze wszystkich stron zwoływał wojska, przedsiębiorąc coś wielkiego i nieoczekiwanego. Również w tym samym czasie okazało się, jak wiel‑ kie znaczenie ma dla wojny poznanie literatury i jak bardzo dokładna znajomość historii pomaga tym, którzy dążą bez walki do jakiegoś pewnego, wyznaczonego i korzystnego wyniku. Albowiem i liczni na wiele sposobów potwierdzają i samo doświadczenie, głośno z dala wołając, naucza, że nie należy walczyć ani przeciwko licznym, ani przeciwko nielicznym ludziom zdesperowanym i gotowym na każde niebezpieczeństwo. Ale powinno się tego rodzaju wojska niszczyć, przedłużając wojnę i uniemożliwiając dowozy żywności, aby zostali pokonani własną potrze‑ bą, wskutek bowiem ich liczebności wzrasta niedostatek żywności. I nie należy im pozwolić, aby zaryzykowali szczęście, ale należy działać tak, aby nie mieli łatwej sposobności wszczęcia bitwy, która powinna zależeć od woli przeciwników165. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 46) Posiadanie bowiem tego rodzaju cnót było […]166. Nic nie jest rzadsze niż cnota w zdemoralizowanym trybie życia i w obyczajach skłonnych do najgorsze‑ go postępowania. [3. (Księga Suda S 177) Sebastian167. Żył w czasach cesarza Walensa. Podczas tego panowania poszu‑ kiwano walecznych mężów. Ten zaś mężczyzna okazał się lepszy ponad wszelkie oczekiwanie, nie brakowało mu bowiem żadnej zalety. On nie był gorszy, nie tylko od nikogo spośród ludzi swoich czasów, ale i do dawnych słusznie był porównywa‑ ny, do tych, którzy byli bardzo przez wszystkich cenieni. Chociaż był rozmiłowany w wojnie, jednak wcale nie kochał niebezpieczeństw, nie ze względu na siebie, ale z powodu tych, którymi dowodził. Troszczył się o ilość pieniędzy, wyłącznie taką, aby mógł ciało przyozdobić bronią. Pożywienia zaś pragnął twardego i chropowa‑ tego, i takiego, które było wystarczające dla zmęczonego i które nie było przeszkodą w rozpoczęciu pracy. Chociaż był wyjątkowym przyjacielem żołnierzy, żołnierzom jednak nie pobłażał, ale odbierał im wszelkie pragnienie grabieży z własnych ziem Sebastian (Sebastianus) – dowódca rzymski, komes, podczas wyprawy perskiej cesarza Julia‑ na Apostaty dowodził wraz z Prokopiuszem wojskami, które zabezpieczały tereny nad Tygrysem. Po śmierci cesarza był jednym z kandydatów do cesarskiej purpury. W czasach cesarza Walentyniana dowodził wojskami walczącymi z Alamanami, w czasach Walensa został dowódcą piechoty (magister peditum). Zginął w bitwie pod Hadrianopolem; Por. Amm. XXIII, 3, 5; XXV, 8, 7; XXVI, 6, 2; XXVII, 10, 6; 10, 10; 10, 15; XXXI, 11, 1; 11, 2; 11, 4; 12, 1; 12, 6; 13, 18; Zosimos, 3, 12, 5; 4, 4, 2; 22, 4. Zdaniem Ammiana Sebastian zachęcał do wydania Gotom bitwy pod Hadrianopolem (XXXI, 12, 5–7), bitwy, która zakończyła się klęską Rzymian i śmiercią cesarza. Eunapios nic o tym nie mówi, podobnie jak korzystający z niego Zosimos. Eunapios darzy Sebastiana wielką sympatią i dlatego przypuszczalnie zdejmuje z niego odpowiedzialność za klęskę. Sympatia ta wynikała przypuszczalnie z tego, że Seba‑ stian był niechętny chrześcijaństwu, np. występował przeciwko św. Atanazemu. 167 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 93

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTA – LIBER IX

94

e„pe‹n, ØpÒdeigma kaˆ caraktÁra pare‹cen ˜autÕn ¢retÁj· gegonëj d\e ™pˆ meg£laij kaˆ lampra‹j strathg…aij, ésper Ð `Rod…wn kolossÒj, di¦ mšgeqoj kataplhktikÕj ên, oÙk œstin ™r£smioj, k¢ke‹noj di¦ tÕ ¢filocr»maton qaumastÕj ín oÙk œsce c£rin· proskekroukëj d\e di¦ gnèmhj ÑrqÒthta to‹j katakoimista‹j eÙnoÚcoij tîn basilšwn, eÜkoloj ín di¦ pen…an kaˆ koàfoj ™j metan£stasin, diedšcqh tÁj strathg…aj. (cf. K. 1947, II 2723)] 4. (Exc. de Sent. 47) “Oti SebastianÕj t¾n ¹gemon…an par¦ toà basilšwj OÙ£lentoj e„lhfëj par¦ t¾n p£ntwn ØpÒnoian discil…ouj Éthsen Ðpl…taj. t¾n d\e ™xous…an tÁj aƒršsewj aÙtÕj ™pitrape…j, toà basilšwj kaˆ c£rin prosomolog»santoj, Óti kinduneÚsei perˆ discil…ouj, eŠta ™romšnou t¾n a„t…an, di’ ¿n Ñl…gouj a„to…h, t¦ loip¦ Ð SebastianÕj œfh tÕn pÒlemon eØr»sein· to‹j g¦r eâ pr£ttousi polloÝj prosq»sesqai· plÁqoj d\e metakale‹n ™x ¢nagwg…aj dÚskolon· Ñl…gwn d\e ¢rcomšnwn ™j tÕ kalÕn metaplasqšntwn, kaˆ tÁj ¢gwgÁj ™pitugcanoÚshj, toÝj kat¦ mikrÕn prosiÒntaj ·´dion ™pˆ tÕ kre‹tton ™ntaq»sesqai. [5. (Suda E 374) `O d\e OÙ£lhj ™kbakceuqeˆj ™pˆ toÝj polem…ouj ¢qrÒan par»ggeilen œxodon.] (Zosimos 4, 22, 4–24, 2) LIBER IX

45 1. (Suda P 444) Kaˆ EÙn£pioj· polÝ diestîtaj ¢ll»lwn cwre‹n ™kšleuen, Ópwj m¾ doupo…h t¦ Ópla, m»te tù parast£tV qlibÒmena m»te tù fšronti di¦ tÕn sunwqismÕn periktupoÚmena. 2. (Suda S 1019) Kaˆ EÙn£pioj· `o d\e fšrwn gr£mmata ™n calkù, stšati peripeplasmšna, kaqeˆj ™n p»rv, ™piqeˆj te kaˆ ¥llouj ¥rtouj Ðmo… wj, æj m» tina gnînai tÕ ¢pÒrrhton. (cf. A 2202, K 67) 3. (Suda P 2351) EÙn£pioj· `o d\e basileÝj toÚtouj dex£menoj. kt»mat£ te aÙto‹j kaˆ cèran ¢pšneime, kaˆ probÒlouj te Øpel£mbane genna…ouj kaˆ ¢damant…nouj œcein prÕj t¦j ™ke…nV tîn OÜnnwn ™mbol£j. (Zosimos 4, 24, 3–26, 9)

168 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 94

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Por. Zosimos, 4, 23, 3.

2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

95

i na wrogów kierował ich zachłanność. Tych zaś, którzy to złamali, srogo karał, a posłusznym pomagał wzbogacić się168. W końcu – że tak powiem – on sam okazał się przykładem i obrazem zalet. Zajmując zaś wiele znakomitych wojskowych stano‑ wisk, jak Kolos Rodyjski, który straszny ze względu na wielkość, nie był kochany, tak i ów z powodu pogardzania bogactwami był godny podziwu, ale nie wzbudzał życz‑ liwości. Kiedy zaś z powodu prawości charakteru rozgniewał eunuchów, prepozytów cesarskiej sypialni, będąc wskutek ubóstwa szybkim i łatwym do przeniesienia, został zastąpiony na stanowisku169. (cf. K. 1947, II 2723)] 4. (Ekscerpty o Sentencjach 47) Sebastian, otrzymawszy od cesarza Walensa dowództwo oddziałów, wbrew oczeki‑ waniu wszystkich, poprosił jedynie o dwa tysiące żołnierzy. Pozwolono na wybór tych, których sam chciał, a kiedy cesarz oświadczył, że jest wdzięczny, że on odważył się wal‑ czyć z zaledwie dwoma tysiącami żołnierzy i zapytał o przyczynę, dlaczego o tak nielicz‑ nych poprosił. Pozostałych – odpowiedział Sebastian – znajdzie sama wojna. Albowiem do cieszących się szczęściem liczni się przyłączają: trudno jest zaś odwieść licznych od zepsu­ tych obyczajów. Przeciwnie, jeśli nieliczni zaczynają kształtować się w cnocie, wtedy dzię­ ki dyscyplinie, także ci, którzy powoli będą się zbliżać, łatwiej naprawią swoje życie170. [5. (Księga Suda E 374) Walens w szale rozkazał całemu wojsku marsz na wrogów.171] (Zosimos 4, 22, 4–24, 2) KSIĘGA IX

45 1. (Księga Suda P 444) Rozkazał im posuwać się naprzód w dużym odstępie jedni od drugich, aby ich broń nie robiła hałasu, uderzając o żołnierza obok, albo wskutek ścisku nie uderzała jedna o drugą. 2. (Księga Suda S 1019) Ten zaś zaniósł listy172 wyryte na spiżowym naczyniu i oblepione ciastem, które włożył do skórzanej torby i inne tak samo ukryte chleby włożył, aby nikt nie poznał tajemnicy. (cf. A 2202, K 67) 3. (Księga Suda P 2351) Cesarz zaś, kiedy ich przyjął, dał im i mienie, i ziemię, i uważał, że ma wspaniałych i niezłomnych obrońców przeciwko najazdom Hunów, którzy mieli zwyczaj tam je czynić. (Zosimos 4, 24, 3–26, 9) Por. Zosimos, 4, 22, 4. Por. Zosimos, 4, 23, 2–3. 171  Przypuszczalnie odnosi się do bitwy pod Hadrianopolem. 172  O potajemnie wysłanych listach mówi też Zosimos, 4, 26, 6, ale bez podawania szczegółów ich wysłania do Konstantynopola. 169  170 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 95

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

96

FRAGMENTA – LIBER IX

46 1. (Exc. de Sent. 48) `O d\e basileÝj QeodÒsioj, paralabën tosaÚthn ¢rc¾n kaˆ basile… an, sunemartÚrhse to‹j palaio‹j ¹l…kon ™stˆ kakÕn ™xous…a kaˆ Óti prÕj t¦ p£nta steganÒn te kaˆ mÒnimon pl¾n eÙtuc…aj ¥nqrwpoj. oÙ g¦r œfqase parelqën ™pˆ t¾n ¢rc»n, kaˆ kaq£per meir£kion neÒplouton patrÕj ™pˆ crÒnJ poll¦ cr»mata seswreukÒtoj di¦ swfrosÚnhn kaˆ feidè, ¢qrÒwj kurieàsan tîn pragm£twn sfodrÒn tina kaˆ panto‹on Ôleqron kat¦ tîn eØreqšntwn ma…netai, oÛtw kaˆ tÒte Ãn Ðrînta ™piskope‹n ésper ™k periwpÁj, tÒn ge œmfrona, mhdšna trÒpon ¢meloÚmenon kak…aj kaˆ ¢kolas…aj ™j t¾n koin¾n tîn pragm£twn diafqor£n. 2. (Suda P 294) EÙn£pioj· tosaÚth tij Ãn prÕj tÕ ¢selgšsteron ·Úmh te kaˆ for¦ éste oƒ ¥rcontej tîn polem…wn Ãsan polemièteroi. 3. (Suda S 478) EÙn£pioj· éste Ð sirom£sthj m©llon eÙdok…mei toà dÒratoj. 4. (Exc. de Sent. 49) ‘Apor…a g¦r prÕj ™sfor¦j ¢k…ndunon. (Zosimos 4, 27, 1- 29, 2) 47 1. (Exc. de Sent. 50) Oƒ d\e Nikopol‹tai tîn ¥llwn Qrvkîn kategšlasan, o‰ tù fÒbJ tÁj basile…aj t¦ dein¦ œpascon, tÕ m\en bohqÁson ¢eˆ di’ ™lp…doj leptÁj e„k£zontej, tÕ d\e tîn kindÚnwn ™nesthkÕj pe…rv kaˆ Ôyei di¦ malak…an Øpomšnontej. oÜte goàn aÙtoˆ frour£n tina stratiwtik¾n pemfq»sesqai prosedÒkhsan oÜte ™n ˜tšroij œqento t¾n swthr…an, ¢ll¦ tîn m¾ dunamšnwn ˜auto‹j ¢mÚnein perifron»santej ™j ™leuqer… an ™pik…ndunon ¢pšsthsan. 2. (Exc. de Sent. 51) “Oti ™pˆ Qeodos…ou oƒ b£rbaroi t¾n Qr®khn ™dÇwsan kat¦ mikrÒn.

173  Eunapios był wrogiem wszystkich cesarzy chrześcijańskich, również Teodozjusza, którego krytykuje za zbytek. Ten sam zarzut wysuwa także Zosimos, 4, 27, 1: Jednak panowanie rozpoczął zbytkownie i niedbale. Zarzuty tych dwóch pisarzy odpierają np. Wiktor i Temistios. Por. Discorsi di Temistio, a cura di R. Maisano, Torino 1995. 174  Siromastes – rodzaj włóczni.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 96

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

97

46 1. (Ekscerpty o Sentencjach 48) Cesarz Teodozjusz, otrzymawszy tak wielkie cesarstwo i władzę, potwier‑ dził prawdziwość starego powiedzenia, że władza jest ogromnym nieszczęściem i że człowiek we wszystkich rzeczach pozostaje mocny i wytrwały, oprócz szczęś‑ cia. Albowiem gdy doszedł do władzy, to jak nowobogacki młodzieniec, który wchodzi nagle w posiadanie ogromnego majątku, gromadzonego długie lata dzięki roztropności i oszczędności ojca, został pochwycony gwałtownym jakimś i szalonym pragnieniem roztrwonienia otrzymanego spadku. Tak zatem człowiek rozsądny, jakby ze strażnicy, mógł zauważyć, że Teodozjusz wszelkim rodzajem niegodziwości i nieumiarkowania przyśpiesza ogólną ruinę państwa173. 2. (Księga Suda P 294) Tak wielki zaś był pęd i zapał do życia bardzo rozwiązłego, że urzędnicy byli bardziej wrodzy niż sami wrogowie. 3. (Księga Suda S 478) Z tego powodu siromastes174 był bardziej ceniony niż włócznia. 4. (Ekscerpty o Sentencjach 49) Bieda była bowiem wolna od podatków175. (Zosimos 4, 27, 1‑ 29, 2) 47 1. (Ekscerpty o Sentencjach 50) Mieszkańcy Nikopolis176 wyśmiewali innych Traków, którzy z powodu strachu przed cesarską władzą znosili najgorsze cierpienia, mając wciąż niewielką nadzieję na ratunek, stali się wskutek zagrożenia biernymi obserwatorami swoich obecnych nieszczęść. Ani więc nie spodziewali się, że zostanie wysłana do nich jakaś wojskowa załoga, ani nie oczekiwali ocalenia od innych i, zlekceważywszy te rzeczy, które mogły być odpowiednie, aby się bronić, wybrali najbardziej niebezpieczną wolność177. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 51) Za rządów Teodozjusza barbarzyńcy krok po kroku pustoszyli Trację178. Wydaje się, że również Eunapios, podobnie jak Zosimos, 4, 29, 32, mówi o ciężkich wymusze‑ niach praktykowanych w czasach cesarza Teodozjusza, ale te zarzuty odrzucają Wiktor i Temistios. 176  Por. Amm. XXXI, 11, 2; Nikopolis (gr. Nicopolis Miasto Zwycięstwa) – miasto w Grecji (Epir), zostało założone przez cesarza Oktawiana Augusta dla uczczenia zwycięstwa nad Markiem Antoniuszem. 177  Najprawdopodobniej Eunapios chce powiedzieć, że mieszkańcy Nikopolis, będąc w stanie sami się obronić, poddali się dobrowolnie barbarzyńcom i, że oskarżyli o tchórzostwo innych Tra‑ ków, którzy, obawiając się cesarskiej władzy, nie przyłączyli się do barbarzyńców, woleli raczej prze‑ cierpieć obecne nieszczęścia niż narażać się na niepewny los. Nie prosili Rzymian o pomoc, bojąc się stracić wolność, ani nie chcieli przyłączyć się do innych barbarzyńców. 178  Por. Zosimos, 4, 25, 1–4. 175 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 97

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

98

FRAGMENTA – LIBER IX

[3. (Suda E 2040) Tosaàta kaˆ toiaàta ™pškluse kak¦ éste crusÕj Ãn kaˆ leuk» tij ¹mšra kratÁsai toÝj barb£rouj.] (Zosimos 4, 30, 1–33,2) 48 1 (Exc. de Sent. 52) Toioàton d\e ti ƒstÒrhtai genšsqai kat¦ t¾n Nšrwnoj basile…an, ¢ll¦ perˆ m…an pÒlin. fasˆ g¦r tragJdÒn tina di¦ t¾n Nšrwnoj ™j taàta filotim…an ™kpesÒnta tÁj `Rèmhj e‡ta plan©sqai, dÒxan aÙtù kaˆ tÕ tÁj fwnÁj pleonškthma prÕj ¢nqrèpouj ¹mibarb£rouj ™pideiknÚnai, kaˆ parelqe‹n ™j taÚthn meg£lhn pÒlin kaˆ polu£nqrwpon, sunage‹ra… te aÙtoÝj ™j qšatron. kaˆ sunelqÒntwn t¾n m\en prèthn ¹mšran sfalÁnai tÁj ™pide…xewj· oÙd\e g¦r t¾n Ôyin Øpome…nantaj toÝj qeat£j, ¤te ¥rti kaˆ prîton ˜orakÒtaj, feÚgein qlibomšnouj perˆ ¢ll»loij kaˆ patoumšnouj. æj d\e Ð tragJdÕj „d…v toÝj prètouj aÙtîn ¢polabën t»n te toà proswpe…ou fÚsin ™de…knu kaˆ toÝj Ñkr… bantaj, Øf’ ïn tÕ mšgeqoj ™j Ûyoj parate…netai, kaˆ sunšpeiqen oÛtwj ¢nascšsqai kaˆ tlÁnai t¾n Ôyin, tÒte parelqën ™j ¢nqrèpouj kaˆ ìj mÒlij Øfistamšnouj t¾n qšan, tÕ me.n prîton ™pieikîj kaˆ metr…wj tÁj fwnÁj aÙtoÝj dišgeuse kaˆ toà mšlouj· EÙrip…dou d\e t¾n 'Andromšdan Øpekr…neto· proŽën d\e sfodrÒterÒn te ½chse kaˆ ØfÁken aâqij, eŠta ™p»gagen ¡rmon…an sÚntonon, ™pˆ taÚtV d\e p£lin ™j t¾n gluke‹an peri»negken. éra d\e Ãn qšrouj Ó,ti per ¢kmaiÒtaton kaˆ tÕ qšatron kate…ceto. kaˆ Ð tragJdÕj ¢napausamšnouj ºx…ou sf©j foit©n ™pˆ t¾n ¢krÒasin perˆ l»gousan kaˆ ¢poyÚcousan ¹mšran· oƒ d\e prÕ podîn pesÒntej kaˆ kalindoÚmenoi p£saj ºf…esan fwn¦j m»pote aÙtoÝj ¢posterÁsai toiaÚthj makariÒthtoj kaˆ ¹donÁj. ™ntaàqa Ð tragJdÕj ¢feˆj ˜autÕn ™pˆ t¾n skhn¾n kaˆ tÕ p£qoj, - ka…toi ge t¦ ple‹sta periÇrhto tÁj tragJd…aj prÕj ¢nqrèpouj ¢xunštouj, Ôgkoj te kaˆ barÚthj lšxewn kaˆ tÕ perˆ taàta eŠdoj kaˆ ¹ toà mštrou c£rij tÒ te tîn ºqîn ™nargšj, ÑxÚtatÒn te kaˆ ™piforètaton ™j ¢koÁj k…nhsin, kaˆ prÕj toÚtoij tÕ gignèskesqai t¾n ØpÒqesin, - ¢ll’ Ómwj toÚtwn ¡p£ntwn gegumnwmšnoj ™j tosÒnde tÍ te eÙfwn…v kaˆ tù mšlei mÒnJ katekr£thsen éste oƒ m\en ¢necèroun proskunoàntej æj qeÕn kaˆ t¦ ™xa…reta tîn par¦ sf…sin aÙto‹j dîra ™kÒmizon, kaˆ tÕn ploàton Ð tragJdÕj ™barÚneto. met¦ d\e t¾n ˜bdÒmhn tÁj ™pide… xewj ¹mšran nÒshma katšskhyen ™j t¾n pÒlin, kaˆ p£ntej oÙ t¦j lšxeij safîj, ¢ll¦ tÕ mšloj, æj ›kastoj eŠce dun£mewj kaˆ fÚsewj, ™kboîntej, kaˆ diarro…aj ¢kratoàj ¤ma ™pipesoÚshj ™n to‹j stenwpo‹j pareqšntej œkeinto, kakîj ØpÕ tÁj 'Andromšdaj ™pitribÒmenoi,

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 98

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

99

[3. (Księga Suda E 2040) Tak wiele tego rodzaju nieszczęść zwaliło się na nich, że jakby złotem i dniem jakimś jasnym było dla nich to, że barbarzyńcy ich zwyciężyli.] (Zosimos 4, 30, 1–33, 2) 48 1. (Ekscerpty o Sentencjach 52) Mówi się, że coś podobnego zdarzyło się za panowania Nerona, ale odnośnie do jednego tylko miasta. Opowiada się, że pewien aktor tragiczny, wskutek, zazdrości Nerona, swojego współzawodnika, wygnany z Rzymu, postanowił wędrować i popi‑ sywać się swoim wyjątkowym głosem wśród ludzi na wpół barbarzyńskich. I przy‑ bywszy [do Abdery], miasta wielkiego i bardzo ludnego, zaprosił do teatru jego mieszkańców179. Kiedy ci zgromadzili się w pierwszym dniu, występ zakończył się niepowodzeniem, widzowie nie wytrzymali bowiem widoku, ponieważ zale‑ dwie go zobaczyli, uciekli, ściskając i depcząc jeden drugiego. Następnie aktor tragiczny, wziąwszy na bok najznakomitszych ludzi w mieście, wyjaśnił im natu‑ rę maski i koturnów, dzięki którym byli wyżsi, przekonał ich, aby ponownie wzięli udział w przedstawieniu i wytrzymali widok. Wtedy wszedł on na scenę i – ponieważ ludzie wciąż z trudem mogli znieść przedstawienie – dał, najpierw łagodnie i spokojnie, przedsmak swojego głosu i śpiewu, a następnie wyrecyto‑ wał Andromedę Eurypidesa. Posuwał się naprzód, podnosząc głos z większą siłą, potem znowu ściszył, następnie wprowadził poważną melodię, którą zmienił znowu w słodką pieśń. Było lato i najgorętsza pora dnia, a teatr był przepełniony ludźmi, dlatego aktor prosił ich, aby poszli odpocząć i powrócili do słuchania go wieczorem, gdy się ochłodzi. Ale oni, rzuciwszy się do jego stóp, błagali go głoś‑ nymi okrzykami, aby nie pozbawiał ich tak wielkiej radości i szczęścia. Wtedy aktor tragiczny powrócił na scenę, chociaż patos dramatu wiele tracił wśród tych niewykształconych ludzi, chociaż była daremna i wzniosłość, i waga, i piękno słów, wdzięk miary wierszowej i oczywistość obyczaju, wszystkie rzeczy, które najmocniej i najszybciej wzruszały słuchacza, chociaż zrozumienia treści także nie było, niemniej jednak aktor, pozbawiony wszystkich tych środków, tak wiele potrafił zrobić ładnym głosem i samą melodią, że widzowie przybiegli do niego, aby wielbić go niczym boga, przynosząc mu najcenniejsze dary, jakie posiadali, tak że bogactwem aktor został obsypany. Siedem dni po przedstawieniu w ­ ybuchła w mieście zaraza, którą pobudzeni wszyscy chorzy chodzili, wykrzykując, każdy stosownie do swych sił i natury, słowa, niedokładnie takie same, tej tragedii: Nie ma wątpliwości, że historia aktora tragicznego jest bardzo podobna do tej opowiedzianej przez Lukiana z Samosat, Jak należy pisać historię [w:] Pisma wybrane, przekł. W. Madyda, War‑ szawa 1957, s. 401. Dotyczy on aktora Archelaosa recytującego Andromedę Eurypidesa w mieście Abdera w Tracji w czasach króla Lizymacha. Eunapios natomiast przenosi tę historię w czasy ce‑ sarza Nerona. 179 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 99

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

100

FRAGMENTA – LIBER IX

kaˆ ™chrèqh ¢ndrîn te kaˆ gunaikîn ¹ pÒlij, éste ™k tîn proso… kwn ™poikisqÁnai. ¢ll’ ™p’ ™ke…nwn m\en eÙfwn…an te Ãn a„ti£sasqai kaˆ ¢šroj Øperb£llousan qermÒthta, ¿ tÕ mšloj di¦ tÁj ¢koÁj ™pˆ t¦ kÚria tîn yucikîn Ñrg£nwn sunšthxe kaˆ diškausen· ™pˆ d\e tîn kaq’ ¹m©j ¢nqrèpwn aƒ m\en a„t…ai toà p£qouj eÙqeèrhtoi· perˆ t¦ œntera g¦r Ãsan ¤pasai kaˆ ØpÕ gastšra· tÕ d\e ka… tinaj tîn oÙk ¢no»twn prÕj toàto çlisqhkšnai oÙk ™j fusik¾n ¥n tij e„kÒtwj, ¢ll’ ™j qeiotšran ¢nenšgkoi k…nhsin, poinhlate‹sqai safîj tÕ ¢nqrèpinon. 2. (Exc. de Sent. 53) Fulaˆ m\en g¦r tîn polem…wn t¾n ¢rc¾n diebeb»kesan ¥peiroi, kaˆ ple…ouj ™pidišbainon, oÙdenÕj kwlÚontoj· ¢ll’ ™n tosoÚtoij kako‹j kšrdoj aÙto‹j ™dÒkei gn»sion tÕ dwrodoke‹sqai par¦ tîn polem…wn. eŠce d\e ˜k£sth ful¾ ƒer£ te o‡koqen t¦ p£tria sunefelkomšnh kaˆ ƒeršaj toÚtwn kaˆ ƒere…aj· ¢ll¦ stegan» tij Ãn l…an kaˆ ¢dam£ntinoj ¹ perˆ taàta siwp¾ kaˆ tîn ¢porr»twn ™cemuq…a. ¹ d\e ™j tÕ fanerÕn prospo…hsij kaˆ pl£sij ™j t¾n tîn polem…wn ¢p£thn dihrtumšnh ka… sunteqeimšnh, cristiano… te e‡nai p£ntej ™legon ka… tinaj æj ™piskÒpouj aÙtîn ™j tÕ qaumazÒmenon scÁma katastol…santej kaˆ perikrÚyantej, kaˆ pollÁj aÙto‹j tÁj ¢lèpekoj ™picšantej, ™j tÕ mšson prohf…esan, pantacoà tÕ ¢fÚlakton di¦ tîn katafronoumšnwn Órkwn par’ ™ke…noij, par¦ d\e to‹j basileàsi sfÒdra fulattomšnwn, Øpotršcontej kaˆ kataskeu£zontej. Ãn d\e kaˆ tîn kaloumšnwn monacîn par’ aÙto‹j gšnoj, kat¦ m…mhsin tîn par¦ to‹j polem…oij ™pitethdeumšnon, oÙd\ en ™coÚshj tÁj mim»sewj pragmatîdej kaˆ dÚskolon, ¢ll¦ ™x»rkei fai¦ ƒm£tia sÚrousi kaˆ citènia ponhro‹j te eŠnai kaˆ pisteÚesqai. kaˆ toàto Ñxšwj sune‹don oƒ b£rbaroi tÕ qaumazÒmenon par¦ to‹j `Rwma…oij ·vd…wj ™j paragwg¾n ™pithdeÚsantej· ™peˆ t£ ge ¥lla met¦ baqÚthtoj kaˆ skšphj Óti m£lista steganwt£thj tîn ¢porr»twn t¦ par¦ sf…sin ƒer¦ gennikîj te kaˆ ¢dÒlwj ful£ttontej. oÛtw d\e ™cÒntwn toÚtwn, Ómwj ™j tosaÚthn ¥noian ™xepeptèkesan éste sumpepe‹sqai safîj kaˆ ¢m£cwj toÝj dokoàntaj noàn œcein Óti cristiano… tš e„si kaˆ p£saij ta‹j teleta‹j ¢nšcontej.

180  Eunapios stara się tu mówić jak doświadczony lekarz. Był w bliskiej przyjaźni z lekarzem Orybazjuszem; por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi.., XXIII Krysancjusz, s. 253–273.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 100

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

101

i pokonani przez niepohamowaną biegunkę, leżeli martwi na ulicach i nieszczęśli‑ wie zniszczeni przez Andromedę. Miasto zostało tak bardzo ogołocone z mężczyzn i kobiet, że musieli je zasiedlić okoliczni mieszkańcy. Można sądzić, że powodem choroby owych barbarzyńców była melodia i nadmierne ciepło powietrza, albo sam śpiew, który, przez ucho rozlany po życiowych organach, rozpuszczał je i palił180. W ludziach naszych czasów powody choroby były łatwe do zauważenia181, wszystkie one bowiem były we wnętrznościach i w brzuchu. Potem popadli w tę chorobę także niektórzy nie będący głupcami182, co należy słusznie przypisać jakiejś przyczynie, już nie naturalnej, ale boskiej, ponieważ ludzkość była dręczona przez Erynie. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 53) Niezliczone na początku plemiona nieprzyjaciół przeprawiły się przez rzekę, i wiele innych przeszło za nimi, nie będąc przez nikogo powstrzymywani, ale w środku tak wiel‑ kich nieszczęść wydawało się naszym, że jest korzyścią, zgodną z prawem, gdy oni dają się przez wroga przekupić darami183. Każde zaś z plemion barbarzyńskich przywoziło ze sobą swoje ojczyste święte obrzędy wraz ze swymi kapłanami i kapłankami, ale zacho‑ wywało o nich głębokie i niezłomne milczenie i tajemnicę obrządków religijnych184. Wszystko zaś, co publicznie się działo, było udawaniem i zmyśleniem, ułożonym dla oszukania wrogów. Wszyscy oni mówili, że są chrześcijanami i niektórych spośród swo‑ ich przebierali za biskupów, odziewając ich we wspaniały strój i wypełniając nimi wiel‑ ką lisią skórę prowadzili na środek185. Wszędzie tak starali się czynić, aby nas bez straży zniszczyć z powodu przysiąg, przez nich zlekceważonych, przez naszych cesarzy zaś przesadnie przestrzeganych186. Był ponadto z nimi ten rodzaj ludzi, których nazywa się mnichami, zrobionych na wzór tych, którzy stali po stronie wrogów, oczywiście naśla‑ dowanie wcale nie jest trudne i uciążliwe, wystarczy ciągnąć za sobą po ziemi ciemnymi 181  Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy w tym fragmencie Eunapios występuje przeciwko sze‑ rzeniu się religii chrześcijańskiej, czy chce drwić z Ulifilia, biskupa Gotów, który udał się jako poseł do Walensa, albo może chce skrytykować jakieś wydarzenie z czasów panowania Teodozjusza. 182  Eunapios mówi o swoim nauczycielu filozofie Proheresjosie, por. przypis 38 i 89 tego przekładu. 183  Mówi się tu o tych barbarzyńcach, którym Teodozjusz pozwolił wejść w wielkiej liczbie w granice Cesarstwa Rzymskiego (por. Zosimos, 4, 30, 33), albo o Grotyngach, którzy za panowania tego samego cesarza przeszli Dunaj, otrzymując liczne prezenty (por. Zosimos, 4, 38, 39). 184  Ten fragment przypuszczalnie odnosi się do doktryny chrześcijańskiej i jej tajemniczości. Chrześcijanie nigdy nie mówili niewierzącym i ignorantom, ani o Eucharystii, ani o chrzcie, aby nie narażać tych sakramentów na pośmiewisko. 185  Eunapios mówi tu o ludziach przebiegłych. Por. Platon, Państwo, 365C-D, przekł. W. Witwic­ ki, Kęty 2003, s. 57: Oczywiście, skoro ci mędrcy wykładają, że „pozór i prawdę przemaga” i decyduje o szczęściu, to rzucić się w tę stronę w ogóle. Zrobić sobie tylko fasadę, przybrać postawę, otoczyć się od frontu dekoracjami dzielności, a od arcymądrego Archilocha wziąć sobie lisa i ciągnąć go wciąż za sobą – chytrego i farbowanego. 186  Eunapios nadal krytykuje chrześcijan, nawet najbardziej rozsądni ludzie zostają przez nich oszukani. Goci są, według Eunapiosa, prawdziwymi poganami, wiernie przestrzegają rytuałów odziedziczonych po przodkach. Por. Zosimos, 4, 20, 56.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 101

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:43

FRAGMENTA – LIBER IX

102

3. (Exc. de Sent. 54) “Oti ™pˆ Qeodos…ou toà basilšwj ™j toàto ½dh sunšpesen ¤panta kaˆ perihnšcqh kat£ tina b…an ¢para…thton kaˆ ¢n£gkhn ¢nupÒstaton kaˆ qe»laton æj kaˆ tÕ tîn Ônwn gšnoj, m¾ Óti tîn †ppwn, ¢ll¦ kaˆ tîn ™lef£ntwn genšsqai timièteron. Ð m\en oân Makedën F…lippoj ¢nazeugnÚnai mšllwn perˆ ˜spšran ¼dh, eŠta puqÒmenoj æj oÙ dunatÒn, e„pÒntwn tîn kwluÒntwn cilÕn oÙc Øp£rcein ƒkanÕn to‹j Øpozug…oij, ¢nšzeuxe toàt’ e„pèn, æj oÙ\en basilšwj ¢tucšsteron, Öj kaˆ prÕj tÕn tîn Ônwn kairÕn zÁn ¢nagk£zetai. Ð d\e kaq’ ¹m©j crÒnoj ™kindÚneusen Ôntwj ™pˆ to‹j Ônoij saleÚein. (Zosimos 4, 33, 3–4) 49 (Zosimos 4, 34, 1–35,1) 50 (Exc. de Sent. 55) Toà basilšwj d\e Gratianoà t¦ m\en kaq’ ›kaston kaˆ oŒÒj tij Ãn oÜte dunatÕn Ãn perierg£zesqai (t¦ g¦r ™n to‹j basile…oij ™pikrÚptetai kaˆ m£la steganîj) oÜte polupragmonoàsi summaqe‹n· t¦ g¦r ¢paggellÒmena par’ ˜k£stou, poll¦j kaˆ polumÒrfouj t¦j diafor¦j œconta, mÒnhn t¾n ¢l»qeian ésper tin¦ qhsaurÕn ¢pÒrrhton oÙ diegÚmnou kaˆ ¢pek£lupten. ésper oân to‹j gr£fousi t¦j e„kÒnaj kaˆ tÕ doq\en par£deigma carakthr…zousin ™pite…nei t¾n perˆ tÕ prÒswpon ÐmoiÒthta mikr£ tina tîn Øpokeimšnwn sumbÒlwn, kaˆ À ·utˆj ™pˆ toà metèpou diakecaragmšnh ½ tij ‡onqoj paranatšllwn par¦ tÕ gšneion À toioàtÒ ti mikrÕn kaˆ parhmelhmšnon tîn kat¦ t¾n Ôyin, Ö parofqe.n m\en oÙc Øpogr£fei tÕ eŠdoj, ¢kribwqe.n d\e mÒnon a‡tion tÁj ÐmoiÒthtoj g…gnetai, oÛtwj œxesti kaˆ ™pˆ toàde toà basilšwj sullamb£nein oŒÒj tij Ãn, nšoj te ín kaˆ ™n ™xous…v basilikÍ trafeˆj ™k paidÕj kaˆ m¾ memaqhkëj oŒon tÕ ¥rcon kaˆ oŒon tÕ ¢rcÒmenon· toàto g¦r m£lista diafa…nei tÕ tÁj fÚsewj mšgeqoj, Ótan t¾n proteqe‹san ¢gwg¾n kaˆ sun»qeian ¹ fÚsij ™pˆ tÕ kre‹tton ™xèsV kaˆ bi£shtai. œxesti d\e labe‹n ™k tîn Øpokeimšnwn paradeigm£twn, ™j § sunwmolÒgoun ¤pantej Jest to inwektywa przeciwko mnichom. Eunapios krytykuje ich w ostrych słowach, szczegól‑ nie w Żywotach filozofów i sofistów. Krytyki nie szczędzą chrześcijanom także Libanios i Zosimos. 188  Te słowa Filipa Macedońskiego można znaleźć również u Plutarcha, Moralia 178 A i 790 B (Plutarch’s Moralia, The Loeb Classical Library, t. 3 i t. 8, London 1961). Nie jest w pełni jasna ich wymowa, czy mają znaczenie dosłowne, czy może sens jest ukryty i mowa jest o rządzących cesar‑ stwem, jak sugeruje ostatnie zdanie. 187 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 102

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

103

płaszczami i chitonami, a także być złymi i za takich być uważanymi187. Barbarzyńcy dobrze wiedząc, że ta rzecz jest przez Rzymian podziwiana, stosowali ją, aby nas oszukać, ponieważ zauważali, że znakomicie i należycie, i w najgłębszej ciszy ukryte są ich święte obrzędy. Tymi sztuczkami osiągnęli to, że nasi do tak wielkiej głupoty doszli, iż nawet ci najbardziej rozsądni zgadzali się otwarcie i bez oporu na tę samą myśl, że oczywiście są chrześcijanami i że praktykują regularnie wszystkie obrzędy. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 54) Za panowania Teodozjusza każda rzecz została już tak bardzo odwrócona i zrujnowana z powodu pewnej nieuniknionej siły oraz konieczności niezwycię‑ żonej i zesłanej przez boga, że rasa osłów stała się cenniejsza nie tylko od rasy koni, ale także słoni. Macedończyk Filip, mając zamiar wieczorem rozbić obóz w pewnym miejscu, usłyszał, że nie jest to możliwe, ponieważ nie ma – jak twier‑ dzili powstrzymujący – odpowiedniego pastwiska dla jucznych zwierząt, on jed‑ nakże rozbił tam obóz, mówiąc, że nie ma nic bardziej nieszczęśliwego niż król, który został zmuszony dostosowywać swoje życie do wygód jucznych zwierząt. W naszych czasach zaś wydawało się, że wszystko się chwieje na barkach osłów188. (Zosimos 4, 33, 3–4) 49 (Zosimos 4, 34, 1–35,1) 50 (Ekscerpty o Sentencjach 55) Nikt nie był w stanie zbadać, jakie były poszczególne czyny cesarza Gracjana, ani jaki on był, wszystko to bowiem było głęboko ukryte w pałacu królewskim i nikt, nawet z najbardziej ciekawskich nie mógł tego poznać189. Pogłoski bowiem, które rozsiewają pojedyncze osoby, różnią się bardzo między sobą i nie odsłaniają jedynej prawdy, ale ukrywają jakby jakiś tajemniczy skarb. Tak dzieje się, gdy ktoś maluje portrety i usiłuje dokładnie przedstawić swój oryginał, aby pokazać podobieństwo twarzy nie pomija pewnych małych rzeczy: jakiejś zmarszczki wyrzeźbionej na czole albo jakiegoś sterczącego na brodzie włosa, albo jakiegoś innego tego rodzaju drob‑ nego znaku, który zwykle na twarzy się zaniedbuje i, jeśli zostanie zlekceważony, portret nie będzie doskonały, jeśli zaś skrupulatnie zostanie wykonany staje się jedy‑ ną przyczyną podobieństwa do twarzy. Tak więc, aby zrozumieć, jaki był charakter 189  Gracjan (Flavius Gratianus Augustus) – był najstarszym synem cesarza Walentyniana  I. ­Tytuł augusta otrzymał w roku 367, dzielił władzę wraz z ojcem w cesarstwie zachodniorzymskim, w cesarstwie wschodniorzymskim rządził w tym czasie Teodozjusz. Po śmierci ojca w 375 r. został ­cesarzem rzymskim na Zachodzie. Mianował współcesarzem swojego przyrodniego brata Walenty‑ niana II. Był władcą chrześcijańskim i występował przeciwko kultom pogańskim. Nie przyjął tytułu Pontifex Maximus, zniósł subwencje państwowe na tradycyjną religię i usunął ołtarz Wiktorii z sali posiedzeń senatu. Zginął w czasie buntu Maksymusa w 383 r.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 103

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTA – LIBER IX

104

kaˆ ¢ntšlegen oÙ.d\e eŒj tîn lhre‹n suneiqismšnwn kaˆ tÕn koinÕn fl»nafon ºskhkÒtwn. (Zosimos 4, 35, 2–6) 51 (Zosimos 4, 37) 52 (Zosimos 4, 38–40) 53 (Zosimos 4, 41) 54 (Zosimos 4, 42–47) 55 (Exc. de Sent. 56) “Oti ™pˆ Qeodos…ou toà Max…mou stasi£santoj kaˆ barb£rwn kat¦ `Rwma…wn ™kstrateus£ntwn f»mh katšsce toÝj barb£rouj æj oƒ `Rwma‹oi stratÕn Óti ple‹ston sullšgousi. kaˆ sullogis£menoi tÕ deinÕn oƒ b£rbaroi ™pˆ tÕ sÚnhqej ¢nšdramon sÒfisma, kaˆ katšdusan ™pˆ t¦j Makedonik¦j l…mnaj. kaˆ sumfanšj ge ¤pasi katšsth æj ¹ `Rwma…wn basile…a, truf¾n me.n ¢rnoumšnh, pÒlemon d\e aƒroumšnh, oÙd\en ¢f…hsi tÁj gÁj tÕ ¢n»koon kaˆ ¢doÚlwton. ¢ll¦ deinÒn gš ti crÁma ta‹j tîn ¢nqrèpwn fÚsesin Ð qeÕj ™gkatšmixen, ésper to‹j Ñstako‹j t¾n ™pik…ndunon col¾n kaˆ to‹j ·Òdoij t¦j ¢k£nqaj, oÛtw ta‹j ™xous…aij sugkataspe…raj t¾n ¹don¾n kaˆ ·vqum…an, di’ ¼n, p£nta ™xÕn ™j m…an metastÁsai polite…an kaˆ sunarmÒsai tÕ ¢nqrèpinon, aƒ basile‹ai tÕ qnhtÕn skopoàsai prÕj tÕ ¹dÝ katafšrontai, tÕ tÁj dÒxhj ¢q£naton oÙk ™xet£zousai kaˆ pareklšgousai. (Zosimos 4, 48–50) Nie zachowały się żadne przykłady czynów Gracjana spisane przez Eunapiosa. Maksymus (Maximus Magnus Clemens) – Magnus Maksymus zbuntował się przeciwko ce‑ sarzowi Gracjanowi w Galii w 383 r. Podczas ucieczki Gracjan został schwytany i zabity. Maksymus został władcą znacznej części cesarstwa zachodniorzymskiego. Cesarz cesarstwa wschodniorzym‑ skiego, Teodozjusz, ponieważ w tym czasie prowadził wojnę z Gotami, był zmuszony zawrzeć poro‑ zumienie z Maksymusem. Brat Gracjana, Walentynian II miał otrzymać część środkową cesarstwa (Afryka i Italia i kraje przyległe). Maksymus wbrew porozumieniu najechał Italię i zmusił Walenty‑ niana II do ucieczki na dwór Teodozjusza. Teodozjusz wyruszył zbrojnie przeciwko Maksymusowi. W 388 r. uzurpator został pokonany w Italii, schwytany i ścięty. Małoletni cesarz Walentynian II 190  191 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 104

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

105

tego władcy, należy oprzeć się na przypuszczeniach. On będąc młodym mężczyzną i od dzieciństwa wychowywanym na cesarski urząd, nie nauczył się ani jak rządzić, ani jak być rządzonym. To bowiem najbardziej pokazuje wielkość charakteru, gdy naturalne zalety przezwyciężają wpojone w człowieka wychowanie oraz styl życia i zmuszają go, aby stawał się lepszy. Można to poznać ze znajdujących się poniżej przykładów, potwierdzonych przez wszystkich i przez nikogo niekwestionowanych, nawet przez tych, którzy byli przyzwyczajeni publicznie pleść bzdury190. (Zosimos 4, 35, 2–6) 51 (Zosimos 4, 37) 52 (Zosimos 4, 38–40) 53 (Zosimos 4, 41) 54 (Zosimos 4, 42–47) 55 (Ekscerpty o Sentencjach 56) Za panowania Teodozjusza, kiedy Maksymus191 zbuntował się i barbarzyńcy zaata‑ kowali Rzymian, rozlała się wśród barbarzyńców pogłoska, że Rzymianie zgromadzili ogromne wojsko. Dlatego barbarzyńcy, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa, uciekli się do zwykłej dla siebie taktyki, schowali się mianowicie w macedońskich bagnach192. W każdym razie stało się dla wszystkich oczywiste, że jeśli państwo rzymskie odrzuciło przyjemności i przygotowało się do wojny, to żadna część świata nie pozostanie niepo‑ skromiona i wolna. Ale pewne wielkie nieszczęście bóg umieścił w ludzkiej naturze, jak niebezpieczną żółć w homarach i kolce w różach, tak w mających władzę zasiał skłonność do przyjemności i lenistwa. Dlatego może zdarzyć się, że cały rodzaj ludzki zjednoczy się i powróci do jednej republiki, posiadający władzę tymczasem, dążąc tylko do tego, co jest śmiertelne, zanurzają się w przyjemnościach i nie troszczą się o nieśmiertelną sławę193. (Zosimos 4, 48–50) powrócił na swój tron. Jego opiekunem był Arbogastes. W rzeczywistości to Arbogastes sprawował władzę. Podporządkował sobie administrację, którą obsadził swoimi zaufanymi. Walentynian pró‑ bował pozbawić go władzy, ale bez powodzenia. Cesarz Walentynian zginął w 392 r. 192  Zosimos, 4, 45, 48. 193  Eunapios krytykuje monarchię, która została wypaczona przez złych panujących, stereo‑ typ wad władców pozostaje nieomal niezmieniony od czasów Tacyta i Swetoniusza. Źli i bezbożni władcy są, według Eunapiosa, przyczyną większości nieszczęść spadających na państwo rzymskie. Powrót do republiki może być sposobem uratowania państwa i poddanych.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 105

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

106

FRAGMENTA – LIBER IX

56 (Vit. Soph. 6, 11, 1–7) OÙ g¦r œfqanen ™ke‹noj ™x ¢nqrèpwn ¢pièn, kaˆ ¼ te qerape…a tîn kat¦ t¾n A ' lex£ndreian kaˆ tÕ Serape‹on ƒerÕn diesked£nnuto· oÙc ¹ qerape…a mÒnon, ¢ll¦ kaˆ t¦ o„kodom»mata, kaˆ p£nta ™g…neto kaq£per ™n poihtiko‹j mÚqoij, tîn Gig£ntwn kekrathkÒtwn. kaˆ t¦ perˆ tÕn K£nwbon ƒer¦ taÙtÕ toàto œpascon, Qeodos…ou m\en tÒte basileÚontoj, Qeof…lou d\e prostatoàntoj tîn ™nagîn, ¢nqrèpou tinÕj EÙrumšdontoj Ój poq’ ØperqÚmoisi Gig£ntessin bas…leuen, EÙagr…ou d\e t¾n politik¾n ¢rc¾n ¥rcontoj, `Rwmanoà d\e toÝj kat’ A‡gupton stratiètaj pepisteumšnou· o†tinej, ¤ma frax£menoi kat¦ tîn ƒerîn kaq£per kat¦ l…qwn kaˆ liqoxÒwn qumÕn ™pi taàta ¢llÒmenoi, polšmou d\e m»te ¢ko¾n Øfist£menoi, tù te Serape…J katelum»nanto kaˆ to‹j ¢naq»masin ™polšmhsan, ¢nantagèniston kaˆ ¥macon n…khn nik»santej. to‹j goàn ¢ndri©si kaˆ ¢naq»masi ™j tosÒnde genna…wj ™macšsanto, éste oÙ mÒnon ™n…kwn aÙt£, ¢ll¦ kaˆ œklepton, kaˆ t£xij Ãn aÙto‹j polemik¾ tÕ ØfelÒmenon laqe‹n. toà d\e Serape…ou mÒnon tÕ œdafoj oÙc Øfe…lonto di¦ b£roj tîn l…qwn, oÙ g¦r Ãsan eÙmetak… nhtoi· sugcšantej d\e ¤panta kaˆ tar£xantej, oƒ polemikètatoi kaˆ genna‹oi, kaˆ t¦j ce‹raj ¢naim£ktouj mšn, oÙk ¢filocrhm£touj d\e prote…nantej, toÚj te qeoÝj œfasan nenikhkšnai, kaˆ t¾n ƒerosul…an kaˆ t¾n ¢sšbeian e„j œpainon sfîn aÙtîn katelog…zonto. E‡ta ™peisÁgon to‹j ƒero‹j tÒpoij toÝj kaloumšnouj monacoÚj, ¢nqrèpouj m\en kat¦ tÕ e‡doj, Ð d\e b…oj aÙto‹j suèdhj, kaˆ ™j tÕ ™mfane.j œpascÒn te kaˆ ™po…oun mur…a kak¦ kaˆ ¥frasta. ¢ll’ Ómwj toàto m\en eÙsebe.j ™dÒkei, tÕ katafrone‹n toà qe…ou· turannik¾n g¦r e‡cen ™xous…an tÒte p©j ¥nqrwpoj mšlainan forîn ™sqÁta, kaˆ dhmos…v boulÒmenoj ¢schmone‹n· e„j tosÒnde ¢retÁj ½lase tÕ ¢nqrèpinon. ¢ll¦ perˆ toÚtwn m\en kaˆ ™n to‹j kaqoliko‹j tÁj ƒstor…aj suggr£mmasin e‡rhtai.

Serapejon zostało zburzone na rozkaz cesarza Teodozjusza w 391 r. Kanopos (łac. Canopus) – miasto w Egipcie, nad Morzem Śródziemnym. W okresie helleni‑ stycznym było jednym z ważniejszych miejsc kultu Serapisa, znanym z wielu uzdrowień. 196  Teofil (Teofilos) – patriarcha Aleksandrii, który – jak mówi Zosimos, 4, 23, 3 – pierwszy za­ czął atakować ceremonie i odwieczne tradycje. Teofil w r. 391 rozkazał spalić Serapejon i świątynię Serapisa w Aleksandrii. Podczas pożaru spłonęły resztki księgozbioru Biblioteki Aleksandryjskiej. Wspomina go Hermiasz Sozomen, Historia Kościoła, VII, 15, s. 481: W tym czasie biskup Aleksan­ drii zaczął przebudowywać na kościół znajdującą się u nich świątynię Dionizosa; na swą bowiem prośbę otrzymał ją od cesarza w darze. Otóż gdy usuwano z niej rzeźbione posągi i odsłaniano naj­ skrytsze komory przybytku, Teofil, naumyślnie, chcąc urządzić urągowisko z pogańskich misteriów, 194  195 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 106

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

107

56 (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 6, 11, 1–7) Nie opuścił on [Antoninus] jeszcze świata ludzi, kiedy zostały zniszczone kulty bogów w Aleksandrii i w Serapejonie194, i nie tylko kulty, ale i budyn‑ ki. I wszystko to działo się jak w poetyckich mitach, gdy Giganci zwyciężyli. I również świątynie w pobliżu Kanopos195 cierpiały tak samo. Cesarzem był wówczas Teodozjusz, przewodził natomiast tym przeklętym ludziom T ­ eofil196, człowiek w rodzaju Eurymedona, który rządził zuchwałymi Gigantami197, Ewagriusz był prefektem miasta, a Romanus dowodził wojskami Egiptu198. Ci, uzbrojeni do walki jednocześnie przeciwko kamieniom i przeciwko kamienia‑ rzom, rzucili się z gniewem na świątynie i, nie słysząc nawet odgłosu wojny, zniszczyli Serapejon i prowadzili wojnę ze świątynnymi wotami, odnosząc zwycięstwo bez oporu i bez walki. Walczyli z posągami i świątynnymi wotami z tak wielką odwagą, że nie tylko je pokonali, ale i je ukradli, a ich taktyka wojenna była taka: skradzione ukryć. Jedynie podłóg Serapejonu nie ­ukradli, ponieważ z powodu ciężaru kamieni nie były one łatwe do przeniesienia. Kiedy zaś ci, wojowniczy i szlachetni ludzie, wprowadzili we wszystko zamieszanie i niepokój, wyciągając ręce, splamione nie krwią, ale nieczyste z chciwości, stwierdzili, że zwyciężyli bogów i swoje świętokradztwo i bezbożność uznali za rzeczy godne pochwały199. A następnie sprowadzili do świętych miejsc mnichów, jak oni nazwali tych, z wyglądu ludzi, świnie zaś z trybu ich życia i otwarcie pozwalali sobie i wyrzą‑ dzali niezliczone i nieopisane krzywdy. Niemniej jednak uważali to za oznakę pobożności: okazywanie pogardy dla rzeczy boskich. W tym czasie każdy czło‑ wiek, który nosił czarną szatę i chciał publicznie zachowywać się w sposób nie‑ właściwy, miał siłę tyrana, do takiej cnoty doszła ludzkość! Wszystkie te rzeczy przedstawiłem już w mojej historii powszechnej.

kazał ostentacyjnie wszystko stamtąd wynosić: a więc fallusy i co tam jeszcze się kryło śmiesznego, lub mogło za śmieszne uchodzić, wystawił publicznie na pokaz. 197  Por. Homer, Odyseja, VII, 64–65, przekł. L. Siemieński, Wrocław 2004, s. 140: Króla Euryme­ tona, co to chłopy duże/ Giganty rządził, które do szczętu wygubił; Eurymedon – najstarszy z gigan‑ tów. Był znany z gwałtownego usposobienia, zgwałcił Herę, będącą jeszcze dzieckiem, w wyniku czego urodził się Prometeusz. 198  Por. Hermiasz Sozomen, VII, 15, s. 481–482: Na czele sił wojskowych w Egipcie stał podów­ czas Romanus, namiestnikiem zaś Aleksandrii był Ewagriusz.; Oznacza to, że Romanus był kome‑ sem, a Ewagriusz prefektem miasta. 199  Cały ten fragment jest przesiąknięty gorzką ironią. Dobrze uzbrojeni żołnierze z gnie‑ wem i zaciętością prowadzą wojnę z przedmiotami kultu pogańskiego, które nie stawiają im oporu.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 107

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

108

FRAGMENTA – LIBER IX

57 (Exc. de Sent. 57) “Oti ÑlisqhrÒn, æj œoike, kaˆ sfalerèteron ¥nqrwpoj prÕj tim¾n À sumfor£n. qerapeÚsantej g¦r tÕn TatianÕn oƒ perˆ tÕn basilša QeodÒsion, tim£j te Øperfue‹j ™k toà basilšwj kaˆ metagnèseij ™pˆ to‹j gegenhmšnoij ™nspÒndouj poihs£menoi, kaˆ perˆ tîn mellÒntwn oÙranom»keij ™lp…daj Øpospe…rantej, toàton paršpeisan ¢gage‹n tÕn uƒÕn aØtoà PrÒklon toÜnoma· Ön ™j tÕ desmwt»rion sunškleisan, kaˆ tÕn TatianÕn ™pˆ Luk…aj ¢pšpemyan toà paidÕj chrèsantej. (Zosimos 4, 51–52) 58 [1. (Suda A 81) ‘Abrog£sthj, Fr£ggoj, Öj kat¦ ¢lk¾n sèmatoj kaˆ qumoà tracÚthta flogoeid¾j Ãn, deuteragwnist¾j tugc£nwn BaÚdwnoj. ¥llwj te Ãn kaˆ prÕj swfrosÚnhn pephgèj te kaˆ dihrqrwmšnoj, kaˆ prÕj cr»mata pÒlemon polemîn ¥spondon. dišfere goàn tîn eÙtelîn stratiwtîn Óson ge ™j ploàton oÙdšn· kaˆ di¦ toàto ™dÒkei tù basile‹ Qeodos…J cr»simoj, Ój ge prÕj tÕn OÙalentinianoà trÒpon, ¢rrenwpÕn Ônta kaˆ d… kaion, kaˆ tÕ par’ ˜autoà b£roj ™pet…qei, kaq£per ÑrqÕn kaˆ ¢strabÁ tina kanÒna to‹j basile…oij, prÕj tÕ mhd\en tîn perˆ t¾n aÙl¾n parabl£ptesqai À ¡mart£nesqai.] [2. (John of Antioch Fr. 187= Exc. de Ins. 79) “Oti ™pˆ Qeodos…ou toà basilšwj OÙalentinianÕj Ð nšoj basileÝj ¢ggšlletai ™x ™piboulÁj toi©sde teqnhkšnai. Ð  toÚtou pat¾r OÙalentinianÕj gunaixˆ ple…osin ™cr»sato par¦ toÝj diatetagmšnouj `Rwma…wn nÒmouj. ¹ to…nun toÚtou deutšra gun¾ qug£thr m\en ™lšgeto gegenÁsqai ‘IoÚstou, Magnent…ou d\e gun¾ toà turann»santoj kat¦ toÝj Kwnstant…ou crÒnouj, di¦ neÒtht£ te oÙ tucoàsa tšknwn ™x ™ke…nou chreÚousa kaˆ ™gkrateuomšnh dietšlei. Âj di¦ k£llouj Øperbol¾n ™rasqeˆj Ð basileÝj ¥getai taÚthn kat¦ deÚteron g£mon. ™x Âj OÙalentinianÕj Ð nšoj Ð Qeodos…J sumbasileÚsaj ™tšcqh, kaˆ G£lla ¹ Qeodos…J Tacjan (Flavius Eutolmius Tatianus) – prefekt pretorianów, jego syn Proklus był prefektem miasta, por. Zosimos, 4, 52. Zostali oni oskarżeni przez Rufina, późniejszego prefekta pretorianów, następcę Tacjana na urzędzie; Zosimos, 4, 52, 3–4, s. 194: Kiedy Proklus dostrzegł spisek, postanowił zniknąć. Rufin zaś nie ufając mu obawiał się, żeby nie wzniecił jakiegoś buntu i podstępem nie pokrzy­ żował jego planów. Osaczył więc ojca kłamliwymi przyrzeczeniami i namówił cesarza, aby roztoczył przed ojcem i synem wielkie nadzieje. W ten sposób zmienił uzasadnione podejrzenie w zwodni­ cze marzenia i nakłonił Tatianusa, by listownie przywołał syna. Gdy tylko Proklus zjawił się, został pojmany i wtrącony do więzienia, Tatianusa zaś odesłano do ojczystych stron. W procesie Proklusa odbyły się liczne przesłuchania; w końcu sędziowie, idąc za zdaniem Rufina, zdecydowali, żeby go­ 200 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 108

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

109

57 (Ekscerpty o Sentencjach 57) Wydaje się, że człowiek jest bardziej skłonny do poślizgnięcia się i upadku z powodu pożądania zaszczytów niż z powodu niepowodzenia. Tak bowiem i ci, którzy byli sługami cesarza Teodozjusza, obiecując Tacjanowi od cesarza niezwy‑ kłe zaszczyty i zapomnienie dawnych spraw i zasiewając nadzwyczajne nadzieje na przyszłość, nakłonili go, aby sprowadził do siebie swego syna Proklusa. I wtrą‑ ciwszy go do więzienia, Tacjana, pozbawionego syna, odesłali do Likii200. (Zosimos 4, 51–52) 58 [1. (Księga Suda A 81) Abrogastes201, Frank, który z powodu siły fizycznej i gwałtownego charakteru był palący niczym ogień, uzyskał drugie miejsce w dowodzeniu po Baudonie202. Poza tym był w zachowywaniu rozwagi silny i stanowczy, i przeciwko pieniądzom prowadził nieubłaganą wojnę. Z tego powodu nic nie różnił się od zwykłych żołnie‑ rzy, przynajmniej w tym, co dotyczy bogactwa. I dlatego także cesarzowi Teodozju‑ szowi wydawał się pomocny w tym, aby sprawy na dworze cesarskim nie poniosły żadnej szkody i żaden błąd nie został popełniony. On mianowicie do obyczajów męskich i sprawiedliwych Walentyniana dodawał swoją własną powagę, jakby prosty i trwały jakiś wzór prawości w pałacu cesarskim.] [2. (Jan z Antiochii, Fr. 187= Ekscerpty o Zasadzkach 79) Za panowania cesarza Teodozjusza oznajmiono, że młody cesarz Walentynian został zabity w wyniku takiego oto spisku. Jego ojciec Walentynian miał, wbrew ustalonemu prawu rzymskiemu, wiele żon. Mówiło się, że jego druga żona była córką Justusa i żoną Magnencjusza, który obwołał się cesarzem za panowania Konstancjusza. Ona ze względu na młody wiek nie miała z nim [Magnencju‑ szem] dzieci i żyła jak wdowa we wstrzemięźliwości. Cesarz z powodu jej niezwy‑ kłej urody zakochał się w niej i pojął za żonę. Jej dziećmi byli Walentynian młod‑ szy, współcesarz Teodozjusza, i Galla, która poślubiła Teodozjusza po śmierci wyprowadzić na przedmieście Sykaj i tam zabić. Kiedy dowiedział się o tym cesarz, natychmiast wy­ słał człowieka, aby odwołał egzekucję; ten jednak, posłuszny poleceniu Rufina, ruszył powoli i przybył, gdy głowa już spadła. 201  Eunapios podaje imię Abrogastes zamiast Arbogastes. 202  Por. Zosimos, 4, 33, 1–2, s. 178: Cesarza Gracjana w niemałym stopniu zaniepokoiły przeka­ zane mu wieści; wysłał znaczne wojsko i powierzył dowództwo nad nim wodzowi Baudonowi, z któ­ rym wysłał także Arbogastesa. Obaj byli z pochodzenia Frankami bardzo przychylnie nastawionymi do Rzymian; absolutnie nie dawali się przekupić pieniędzmi, a w sprawach wojskowych wyróżniali się roztropnością i odwagą. W roku 388 Arbogastes objął stanowisko magister militum po Flawiuszu Baudonie. Obaj byli poganami, stąd też wynika wyraźna sympatia historyka dla nich. Córka Bau‑ dona Eudoksja poślubiła cesarza Arkadiusza.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 109

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

110

FRAGMENTA – LIBER IX

sunafqe‹sa met¦ t¾n Flak…llhj teleut»n, kaq’ Ön kairÕn tÒn te M£ximon ™n…ka kaˆ tÕn OÙalentinianÕn œswzen· éste ØpÁrcen aÙtù prÕj t¦ koin¦ tÁj basile…aj kaˆ ¹ tÁj khde…aj sun£feia. TÒte d¾ oân tÁj toà OÙalentinianoà ¢nairšsewj diaggelqe…shj, mšgiston kate‹ce pšnqoj aÙtÒn te tÕn basilša tÁj ›w kaˆ t¾n ¢delf¾n toà teteleuthkÒtoj basil…da G£llan, meg£lh te ™melet©to toà polšmou spoud¾ kat¦ toà tÕn fÒnon ™rgasamšnou. ‘Arbwg£sthj d\e Ãn, ™k toà Fr£gkwn gšnouj, B£ndwnoj toà prÕj Gratianoà toà basileÚsantoj t¾n stratopedarcik¾n ™xous…an ™pitrapšntoj uƒÒj, flogoeid»j te kaˆ b£rbaroj t¾n yuc»n, Öj tÕn OÙalentinianÕn bias£menoj e„j t¾n toà patrÕj parÁlqe strathlas…an. oÙ g¦r Ãn ¢ntilšgein aÙtù di¦ t¾n ™n to‹j polšmoij ·èmhn. oátoj goàn polloÝj tîn ™n ¢xièmasi par¦ t¾n toà basilšwj boul¾n dieceir…zeto, kaˆ toÚtouj oÙ mÒnon ¢gnooàntoj toà kratoàntoj, ¢ll¦ kaˆ kwlÚontoj. ™n oŒj kaˆ tÕn ‘ArmÒnion, Öj TaÚrou m\en Ãn pa‹j toà t¾n Ûpaton dišpontoj, ™peid» ti tÕn ‘Arbwg£sthn ™lÚphsen, Ð m\en ™pˆ tÕ x…foj t¾n ce‹ra œtreyen, Ð d\e ‘ArmÒnioj tù basile‹ tÕ sîma paradoÝj sÝn tÍ ¡lourg…di katetšmneto. ™k toÚtou te poll¾ prÕj tÕn stratoped£rchn kaˆ tÕn basilša gšgonen ¹ ØpÒnoia. kaˆ Ð m\ en OÙalentinianÕj t¾n Qeodos…ou l£qra metepšmpeto summac…an, æj m¾ dun£menoj fšrein t¾n toà tur£nnou qrasÚthta. pl¾n éj ti sofÕn kat¦ toà tur£nnou pr£ttein ¹goÚmenoj grammate‹on aÙtù tÁj diadocÁj ™pˆ toà sunedr…ou d…dwsin. Óper dex£menoj Ð b£rbaroj kaˆ ¢nagnoÝj paracrÁma to‹j Ônuxi diesp£raxen, leontèdei d\e tÍ fwnÍ kat¦ toà basilšwj Ñrgisqe…j, ¢pÇei prÒkwpon œcwn tÕ x…foj. polšmioj to…nun ¢pede…cqh fanerÕj tÍ `Rwma…wn ¢rcÍ. kaˆ Ð m\en OÙalentinianÕj ™boÚleto paracrÁma prÕj tÕn QeodÒsion ™xippeÚsasqai, Ð d\e b£rbaroj t¾n kat’ aÙtoà k…nhsin ™pite…naj, prÒj ti polism£tion ‘ItalikÕn Bšrnan legÒmenon diatr…bonti kaˆ ·vqumÒteron perˆ t¾n toà policn…ou frour¦n diagenomšnJ prospesën kaˆ ¢fÚlakton toàton eØrën x…fei diecr»sato. oÛtw m en oân 203  Flacylla (Aelia Flavia Flaccilla) była pierwszą żoną cesarza Teodozjusza Wielkiego oraz mat‑ ką Arkadiusza, Honoriusza i Pulcherii. 204  Por. R.C. Blockley, History after Dexippus, s. 143–144 [w:] The Fragmentary Classicising Hi­ storians of the Later Roman Empire…, Liverpool 1981. Przypuszczalnie początek tego fragmentu nie pochodzi od Eunapiosa. Sugerować to może styl wypowiedzi o wiele prostszy niż Eunapiosa, oparty na chronologicznej kolejności zdarzeń. Być może rzeczywisty autor tych słów był chrześcija‑ ninem, co może wyjaśniać krytykę drugiego małżeństwa Walentyniana oraz niechęć do Arbogasta. 205  Por. Zosimos, 4, 53, 2, s. 195: Cesarz nie wytrzymał jednak dłużej tej sytuacji i kiedy, siedząc na tronie, zobaczył zbliżającego się Arbogastesa, spojrzał na niego srogo i wręczył mu pismo pozbawiające go władzy. 206  Jan z Antiochii albo autor, z którego czerpie tę informację, myli się. Cesarz Walentynian nie zginął w italskim mieście Werna, ale w galijskim mieście Wienna. Por. Zosimos, 4, 54, 3, s. 195: Gdy ce­ sarz przebywał w galijskim mieście Wiennie, i nie spodziewając się niczego złego, zajęty był w pobliżu jego murów wraz z żołnierzami jakimiś grami, Arbogastes rzucił się na niego, zadał mu śmiertelny cios i zabił.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 110

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

111

Flacylli203, w tym czasie, gdy on zwyciężył Maksymusa i ocalił Walentyniana. I tak zostali oni współcesarzami spokrewnionymi przez małżeństwo204. Kiedy oznajmiono o zabiciu Walentyniana, ogromny smutek opanował zarów‑ no cesarza Wschodu, jak i siostrę zabitego, cesarzową Gallę, i z wielką starannoś‑ cią zajęli się przygotowaniem wojny przeciwko temu, który dokonał tej zbrodni. Był nim Arbogast, z plemienia Franków (syn Baudona, któremu zostało przez cesarza Gracjana powierzone stanowisko dowódcy wojskowego), człowiek podob‑ ny do płomienia, a w duszy barbarzyńca, który zmusił Walentyniana, aby pozwolił mu objąć stanowisko po ojcu. Ten bowiem nie mógł sprzeciwić się jemu z powodu jego siły w sprawach wojennych. Zabił on wielu ludzi spośród tych na wysokich sta‑ nowiskach w radzie cesarza, i nie tylko bez wiedzy cesarza, ale i mimo prób powstrzy‑ mywania go od tego. Wśród nich był Armoniusz, syn Taurusa sprawującego urząd konsula. Kiedy on rozgniewał Arbogasta, ten sięgnął po miecz, Armoniusz uciekł, powierzając ciało cesarzowi, ale został pocięty na kawałki razem z purpurową szatą. Od tej chwili pojawiło się wiele podejrzeń między dowódcą a cesarzem. Walenty‑ nian potajemnie poprosił sprzymierzeńca Teodozjusza o pomoc, nie mogąc znieść zuchwałości dowódcy tyrana. Uważając, że robi coś mądrego przeciwko tyranowi, Walentynian wręczył mu na radzie pismo pozbawiające go stanowiska205. Barba‑ rzyńca wziął je, przeczytał i natychmiast rozszarpał na strzępy własnymi paznokcia‑ mi. Z wściekłości, rycząc na cesarza rykiem podobnym do lwa, wyszedł, trzymając dobyty miecz. Tak on otwarcie ogłosił się wrogiem państwa rzymskiego. Walenty‑ nian chciał natychmiast pojechać konno do Teodozjusza. Barbarzyńca natomiast wyruszył przeciwko niemu i spotkał się z nim, gdy on przebywał w italskim mia‑ steczku zwanym Werna206 i beztrosko spędzał czas z załogą tej małej miejscowo‑ ści. Znalazłszy go bez straży, zabił mieczem. W ten więc sposób zginął Walentynian młodszy, który przeżył lat dwadzieścia, panował zaś osiem. Arbogast natomiast został zaprowadzony do Eugeniusza (który zasiadał na krześle sofisty i był sławny dzięki swej wymowie) przez swojego wuja Richo‑ mera207 w tym czasie, gdy on wyruszył, aby dołączyć do Teodozjusza na wschod‑ nim dworze po zwycięstwie nad Maksymusem208. Richomer zachorował i zmarł w Konstantynopolu, a barbarzyńca ogłosił Eugeniusza cesarzem cesarstwa zachodniego, ubierając go, wbrew jego woli, w cesarskie szaty. Eugeniusz natych‑ miast wysłał poselstwo do Teodozjusza, aby zbadać, czy on zgodzi się być jego przyjacielem i uzna go za cesarza]209. Zosimos, 4, 53–55) Flawiusz Arbogastes był siostrzeńcem frankijskiego wodza Flawiusza Richomera. Por. przypis 191 tego przekładu. 209  Eugeniusz (Flavius Eugenius) – był cesarzem rzymskim w latach 392–394. Cesarz Teodo‑ zjusz nie uznał jego uzurpacji i doszło do bitwy nad rzeką Frygidus 5–6 września 394 r. Eugeniusz został pojmany i ścięty, a Arbogast popełnił samobójstwo. 207  208 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 111

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

112

FRAGMENTA – LIBER IX

OÙalentinianÕj Ð nšoj bièsaj œth k/, basileÚsaj d\e œth h/, katastršfei tÕn b…on. `O d\e ‘Arbwg£sthj, EÙgšnion aÙtù ™pˆ sofistikÕn ™gkaq»menon qrÒnon, kaˆ ØpÕ glètthj eÙdokimoànta, Ð qe‹oj ™pšsth `Ricom»rioj, ¹n…ka par¦ tÕn QeodÒsion met¦ t¾n Max…mou n…khn ™n to‹j ˜óoij basile…oij ¢p»geto. kaˆ Ð m\en `Ricom»rioj tÕ sîma kamën ™teleÚta kat¦ t¾n Kwnstant…nou. tÕn d\e EÙgšnion Ð b£rbaroj basilša tîn ˜sper…wn ¢pode…xaj ¥kont… ge perit…qhsi tÕ scÁma. Óstij eÙqšwj presbe…an prÕj tÕn QeodÒsion œsteile peirèmenoj, e„ Ðmologo…h f… loj eŒnai kaˆ dšcoito aÙtÕn basileÚonta.] (Zosimos 4, 53–55) 59 (Exc. de Leg. Gent. 7) “Oti ™pˆ Qeodos…ou toÝj prètouj crÒnouj tÁj basile…aj tÕ tîn Skuqîn œqnoj ™xelaunÒmenoi tÁj cèraj ØpÕ tîn OÜnnwn diebeb»kesan tîn fulîn ¹gemÒnej, ¢xièmati kaˆ gšnei pro»kontej. oátoi ta‹j tima‹j toà basilšwj ™xwgkwmšnoi kaˆ p£nta ™f’ ˜auto‹j Ðrîntej ke…mena, st£sin ™n ¢ll»loij oÙ mikr¦n ½geiran, oƒ m\en ¢gap©n kaˆ dšcesqai t¾n paroàsan eÙdaimon…an keleÚontej, oƒ d\e tÕn o‡koi gegonÒta ful£ttein Órkon aÙto‹j kaˆ m¾ paraba…nein ™ke…naj t¦j sunq»kaj. aátai d\e Ãsan ¢sebšstatai kaˆ barbarikÕn Ãqoj ™j çmÒthta paratršcousai, pantˆ trÒpJ `Rwma… oij ™pibouleÚein kaˆ p£sV mhcanÍ kaˆ dÒlJ toÝj Øpodexamšnouj ¢dike‹n, k¨n t¦ mšgista Øp’ aÙtîn eâ p£scwsin, æj ¨n tÁj ™ke…nwn ¡p£shj cèraj ™gkrate‹j gšnwntai. perˆ toÚtou m\ en oân Ãn aÙto‹j ¹ st£sij, kaˆ dianemhqšntej ¢perr£ghsan, oƒ m\en t¦ ce…rw proqšmenoi tÁj boulÁj, oƒ d\e t¦ eÙsebšstera, ™pikrÚptontej d\e ˜katšra st£sij t¾n prÒfasin tÁj ÑrgÁj Ómwj. kaˆ Ð basileÝj timîn oÙk œlhgen, ¢ll’ Ðmotrapšzouj eŠce kaˆ Ðmosk»nouj, kaˆ polÝ tÕ filÒdwron ™j aÙtoÝj Ãn· oÙdamoà g¦r ™xefšreto kaˆ paregumnoàto t¦ tÁj filoneik…aj. Ãn d\e ¹gemën tÁj m\en qeofiloàj kaˆ qe…aj mer…doj Fr£biqoj, ¢n¾r nšoj m\en kat¦ t¾n ¹lik… an, gegonëj d\e e„j ¢ret¾n kaˆ ¢l»qeian ¡p£ntwn ¢nqrèpwn k£llistoj. qeoÚj te g¦r æmolÒgei qerapeÚein kat¦ tÕn ¢rca‹on trÒpon kaˆ oÙdem… an Øpšsth pl£sin e„j ¢p£thn kaˆ di£krousin, ¢ll¦ gumn¾n kaˆ kaqar¦n dišfaine t¾n yuc¾n ™pˆ toà b…ou, ™cqrÕn Øpolamb£nwn Ðmîj ‘A‡dao pÚlVsin Ój c’ ›teron m\en keÚqV ™nˆ fres…n, ¥llo d\e e‡pV. guna‹ka oân Éthse `Rwma…an eÙqÚj, †na mhde.n Øbr…zV di¦ sèmatoj ¢n£gkhn. kaˆ Ð basileÝj ™pštreye tÕn g£mon, kaˆ Ð pat¾r tÁj kÒrhj (™tršfeto g¦r ØpÕ patr…) kaˆ tÕ pr©gma ™qaÚmase, mak£rion ˜autÕn Øpolamb£nwn, e„ toioàton ›xoi gambrÒn. tîn m\en oân ÐmofÚlwn Ñl…goi

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 112

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:44

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

113

59 (Ekscerpty o Poselstwach narodów do Rzymian 7) Podczas pierwszych lat panowania cesarza Teodozjusza lud Scytów, wypę‑ dzony przez Hunów ze swoich siedzib, przeprawił się przez rzekę wraz z przy‑ wódcami plemion, wyróżniającymi się poważaniem i pochodzeniem. Oni, chełpiąc się zaszczytami danymi przez cesarza i widząc, że wszystko było dla nich do wzięcia, wywołali między sobą niemałe zamieszki. Jedni nakła‑ niali, aby cieszyli się i chętnie przyjmowali obecną pomyślność, drudzy zaś, aby przysięgę, którą złożyli im w domu, zachowali i nie łamali ich umów. Owe umowy były najbardziej bezbożne, i w okrucieństwie prześcigały zwy‑ kły sposób postępowania barbarzyńców: ponieważ, oni wszelkimi sposobami spiskowali przeciwko Rzymianom i wszelkimi knowaniami i zdradami tych, którzy przyjęli ich gościnnie, nawet jeśli największego od nich dobra dozna‑ li, skrzywdzili, aby zaszkodzić tym, którzy ich oszukali, chcąc opanować całe ich terytorium. O to więc była ich kłótnia, i oni, różniąc się między sobą, podzielili się. Jedni skłaniali się do gorszego planu, drudzy zaś do godziwsze‑ go, jedna i druga strona jednakże ukrywała przyczynę kłótni. Mimo to cesarz nie zaprzestał obdarzać ich zaszczytami, ale jako współbiesiadników zapraszał do swego stołu i do zamieszkania pod tym samym namiotem i był dla nich bardzo hojny. Nigdzie żaden szczegół ich kłótni nie pojawił się i nie został zdradzony. Wodzem zaś tej części miłej bogu i świętej był Frawitta, mężczyzna młody wiekiem, ale dzięki cnocie i szczerości stał się najznakomitszym spo‑ śród wszystkich ludzi. On bowiem zgadzał się, że należy czcić bogów zgodnie z dawnym zwyczajem i nie było w nim żadnej skłonności do oszustwa i wykrę‑ tów, ale w jego trybie życia ujawniła się prosta i czysta dusza, zatrzymując obmierzłego, jak bramy Hadesu, tego, kto ukrywa w sercu jedno, drugie natomiast mówi210. I on poprosił natychmiast o rzymską żonę, aby z powodu potrzeby ciała nie był zmuszony wyrządzić krzywdy. I cesarz zgodził się na małżeństwo, a ojciec dziewczyny – żyła ona bowiem pod jego opieką– był tym zachwycony i uwa‑ żał się za szczęśliwego, że ma takiego zięcia. Niektórzy ze współplemieńców, ale nieliczni, podziwiając pobożność i cnotę tego młodego człowieka, przyłą‑ czyli się do jego zdania. Liczni zaś i potężniejsi trzymali się z całej siły tego, co na początku postanowili i wściekając się dążyli do wprowadzenia uknutego planu. Ich dowódcą był Eriulf, mężczyzna, na wpół szalony i ze wszystkich

Por. Homer, Iliada, IX, 262–263, przekł. K. Jeżewska, Wrocław 1986: Jest mi tak bowiem obmierzły, jak same bramy Hadesu, / kto w sercu jedno ukrywa, a na języku ma drugie. 210 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 113

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

114

FRAGMENTA – LIBER IX

tine.j t¾n eÙsšbeian kaˆ ¢ret¾n ¢gasqšntej toà nean…skou prÕj t¾n ™ke… nou gnèmhn ™cèrhsan kaˆ suneist»kesan, oƒ d\e polloˆ kaˆ dunatèteroi tîn dedogmšnwn ™x ¢rcÁj ¢prˆx e‡conto, kaˆ prÕj t¾n çd‹na tÁj ™piboulÁj sfad®zontej ™mem»nesan· ïn Ãrcen ‘Er…oulfoj, ¢n¾r ¹miman¾j kaˆ tîn ¥llwn luttwdšsteroj. sumpos…ou d\e proteqšntoj aÙto‹j par¦ toà basilšwj ¡drotšrou kaˆ polutelestšrou, t¾n paroim…an ¢pode… xantej ¢lhqÁ t¾n lšgousan «o‡noj kaˆ ¢l»qeia toà DionÚsou», kaˆ tÒte ·»xantoj aÙto‹j par¦ pÒton t¾n ™pikruptomšnhn st£sin, dialÚetai m\ en tÕ sumpÒsion ¢t£ktwj kaˆ di¦ qurîn ™cèroun teqorubhmšnoi kaˆ parakekinhkÒtej· Ð d\e Fr£biqoj di’ ¢retÁj Øperbol¾n tÕ kalÕn kaˆ d… kaion k£llion ¤ma kaˆ qeofilšsteron Ñfq»sesqai nom…zwn, e„ prosqe…h t£coj, oÙ perime…naj ›teron kairÒn, ¢ll¦ spas£menoj tÕ x…foj tÁj pleur©j ‘ErioÚlfou di»lase. kaˆ Ð me.n œkeito pesèn, Ñneiropol»saj t¾n ¥dikon ™piboul»n· oƒ d\e ... (cf. Exc. de Sent. 58) (Zosimos 4, 56) 60 [1. (John of Antioch Fr. 187= Exc. de Ins. 79) OÞj d¾ Ð  QeodÒsioj poik…loij diakrous£menoj lÒgoij kaˆ filanqrèpoij ¢pokr…sesi dele£saj ¢pepšmyato. aÙtÕj d\e `RwmaŽkÕn m\en tÕn Tim£sion, SkuqikÕn d\e tÕn Gain£n, ™x ‘Alanîn d\e tÕn SaoÝl ¥rcontaj tîn stratopšdwn paralabèn, ¤ma d\e kaˆ Stel…cwna to‹j strateÚmasin ™pist»saj (Öj Ãn m\en kaˆ aÙtÕj ¢nškaqen toà Skuqikoà gšnouj, tÁj d\e toà basilšwj ¢delfÁj Ser»nhj aÙtù prosmane…shj, basilšwj oÙd\en ¢pele…peto), polloÚj te tîn Qrvk…wn OÜnnwn sÝn to‹j parepomšnoij ful£rcoij dianast»saj e‡ceto tÁj prÕj t¾n ‘Ital… an pore…aj, æj ¨n tÕn EÙgšnion mhdšn ti prosdokînta ¢par£skeuon katal£boi. ™xiÒnti d\e aÙtù tÁj aÙlÁj ¹ bas…lissa teleut´. `Ophn…ka d\e to‹j tÁj ‘Ital…aj prosÁlqen Óroij, tù paralÒgJ tÁj ÑxÚthtoj kaˆ tù t£cei tÁj ¢fr£stou diadromÁj Ð EÙgšnioj œpthxen, ¢n¾r ¥peiroj polšmou kaˆ s£lpiggoj. Ð d\e ‘Arbwg£sthj ¢ntem£nh ™piqumîn polšmou kaˆ m£chj kaˆ fÒnwn kaˆ polÝ tÁj ¹mšraj diagwnis£menoj· kaq’ ¿n Ð ¼lioj ¢fan¾j ™gšneto to‹j ¢nqrèpoij perˆ mšshn tÁj ¹mšraj éran, éste kaˆ ¢stšraj fanÁnai, kaˆ nuktomacoàntej ¤pantej ¢nhl…skonto sundapanèmenoi x…fesin. ¥cri m\en oân perˆ tr… thn fulak¾n tÁj nuktÕj ™n toÚtoij t¦ tîn stratopšdwn ØpÁrcen. ™peid¾ d\e QeodÒsioj, tÒte m\en Øpanacwr»saj, tÕn d\e qeÕn ƒketeÚsaj, kaqeÚdousi tÍ ˜xÁj to‹j ™nant…oij ™pip…ptei, tÕ m\en ple‹ston ™n ta‹j eÙna‹j, tÕ d\e ¢nist£menon tîn Óplwn gegumnwmšnon dieceir…zeto, aÙtÒn 211 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 114

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

In vino veritas; wino i prawda pochodzą od Bakchusa.

2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

115

najbardziej wściekły. Kiedy zaś cesarz przyjął ich na bardzo wystawnej i kosztow‑ nej uczcie, pokazali, że owo stare przysłowie – Dionizosa wino i prawda211 – jest prawdziwe. Wtedy bowiem przy winie wyszła na jaw ukrywana kłótnia. Kończy się więc uczta w bezładzie, biesiadnicy wybiegali na dwór, czyniąc zamęt i sza‑ lejąc w podnieceniu. Natomiast Frawitta, dzięki wielkości swej cnoty, uważał, że szlachetność i sprawiedliwość okażą się jeszcze piękniejsze i zarazem milsze bogom, jeśli on szybko przybiegnie. Zatem, nie czekając na inną sposobność, wyciągnąwszy miecz wbił go w bok Eriulfa, ten zaś upadł i leżał, umierając śnił o swym niegodziwym planie. Natomiast […]. (cf. Ekscerpty o Sentencjach 58) (Zosimos 4, 56) 60 [1. (Jan z Antiochii, Fr. 187= Ekscerpty o Zasadzkach 79) Tych212 więc Teodozjusz, zwodząc dwuznacznymi słowami i odpowiedziami pełnymi życzliwości, oszukał i odesłał do domu. Na czele wojsk postawił dowód‑ ców Rzymianina Tymazjusza, Scytę Gainasa i Alana Saula, i w tym samym czasie powierzył dowodzenie nimi Stylichonowi213 (który z pochodzenia był Scytą, ale jego władza była równa cesarzowi, odkąd poślubił Serenę214, siostrę cesarza Teodozjusza), wezwał on również wielu Hunów z Tracji wraz z towarzyszącymi im przywódcami plemienia. Następnie wyruszył do Italii, aby zaskoczyć Euge‑ niusza, niczego niespodziewającego się i nieprzygotowanego. Gdy on opuszczał dwór cesarski zmarła cesarzowa215. Kiedy Teodozjusz dotarł do granic Italii, Eugeniusz, mężczyzna nieobezna‑ ny z wojną i trąbką wojskową, przeraził się niewiarygodną szybkością i niespo‑ dziewanym pośpiechem jego marszu. A Arbogast, przeciwnie, stał się wściekły, pragnął wojny, walki i rzezi, i walczył przez większą część dnia. W środku dnia, gdy słońce216 stało się niewidoczne dla ludzi i pokazały się gwiazdy, żołnierze walczyli jakby w nocy i zabijali się, mordując się nawzajem mieczami217. Wojska Posłów Eugeniusza. Stylichon (Flavius Stilicho) – por. przypis 7 tego przekładu. 214  Jan z Antiochii, albo źródło z którego czerpał myli się. Serena nie była siostrą cesarza Teo‑ dozjusza, ale jego siostrzenicą. Myli się także Zosimos, 4, 57, 2, kiedy mówi, że Serena była bratanicą Teodozjusza. Pomyłki są także odnoście do pełnionych przez dowódców funkcji. Por. Zosimos, 4, 57, 2–3, s. 197: […] postanowił, żeby rzymskimi legionami dowodził Tymazjusz i Stylichon (poślubił on Serenę, córkę brata cesarza Teodozjusza); sprzymierzonych z nim barbarzyńców podporządkował rozkazom Gainasa i Saula. Sprawował z nim wspólne dowództwo także Bakuriusz […]. 215  Cesarzowa Galla, druga żona cesarza Teodozjusza, zmarła w 394 r. podczas porodu. 216  Było zaćmienie słońca. 217  Jak wynika z wypowiedzi Zosimosa cesarz Teodozjusz poświęcił tylko sojuszników, którzy zostali wymordowani, por. Zosimos, 4, 58, 3: Eugeniusz ruszył naprzeciwko z całym wojskiem i obie armie starły się. Właśnie podczas walki nastąpiło takie zaćmienie słońca, że przez dłuższy czas zda­ wało się, iż jest to raczej noc niż dzień. Wojska walczyły więc nocą i dokonały takiej rzezi, że w ciągu 212  213 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 115

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

116

FRAGMENTA – LIBER IX

te tÕn EÙgšnion zwgr»saj tÁj kefalÁj ¢potšmnei, kaˆ makrù dÒrati perip»xaj ™n Óloij to‹j tÁj ‘Ital…aj Óroij diepÒmpeusen, æj ¤pan tÕ tîn polem…wn plÁqoj prÕj tÕn nenikhkÒta cwre‹n kaˆ to‹j aÙtoà pe…qesqai diat£gmasin. Ð d\e ‘Arbwg£sthj, ™n toÚtJ te tÕ manikÕn tÁj barb£rou fÚsewj ¢pode…xaj, aÙtoceir…v diefq£rh tù sfetšrJ peripesën x…fei. ™pˆ toÚtoij te qr…amboi kat¦ t¾n `Rèmhn ™gšnonto, kaˆ stefanhfore‹n t¾n ¡pantacoà tîn ØphkÒwn gÁn ™dÒkei kaˆ panhgur… zein ™pˆ tÍ kaqairšsei toà tur£nnou.] [2 (Suda E 2180) `O de. QeodÒsioj t¾n bas…lissan qanoàsan ™p’ ½mati scedÒn ti ™d£krusen. ¢n£gkh g¦r kaˆ Ð proke…menoj pÒlemoj sunesk…azen aÙtù tÕ perˆ t¾n guna‹ka p£qoj.] (Zosimos 4, 57–58) 61 [(Philostogorius 11, 2) Taàta lšgwn Ð dusseb¾j perˆ toà eÙsebest£tou Qeodos…ou, oÙk a„scÚnetai kwmwde‹n aÙtÕn ™p` ¢kras…a b…ou kaˆ trufÁj ¢metr…a di` ¿n aÙtÕn ¡lînai gr£fei kaˆ tù toà Ødšrou nos»mati.] (Zosimos 4, 59) 62 1. (Exc. de Sent. 59) “Oti oƒ pa‹dej Qeodos…ou ™pˆ tÁj basile…aj aÙtoà œsthsan. e„ d\e. tÕ ¢lhqšsteron, Óper ™stˆ skopÕj ƒstor…aj, prostiqšnai de‹ to‹j gegenhmšnoij, tÕ m\en Ônoma Ãn tîn basilšwn, tÕ d\e œrgon tîn m\en kat¦ t¾n ˜óan `Rouf…nou, t¦ d\e ˜spšria Stel…cwnoj ™j ¤pasan ™xous… an· oÛtw goàn oƒ m\en basile‹j ™pet£ttonto par¦ tîn ™pitropeuÒntwn t¦j ¢rc£j, oƒ d\e ™pitropeÚontej ¢eˆ prÕj ¢ll»louj ™polšmoun ésper basileÚontej, fanerîj m\en oÙk ™nant…aj ce‹raj kaˆ Ópla ¢r£menoi, krÚfa d\e ¢p£thj kaˆ dÒlou mhde.n Øpole…pontej· di¦ g¦r malak…an

tego dnia padła znaczna część sprzymierzeńców cesarza Teodozjusza, a spośród jego dowódców Baku­ riusz, który najdzielniej przeciwstawiał się niebezpieczeństwom; pozostali zaś niespodziewanie uciekli wraz z tymi, którzy utrzymali się przy życiu. 218  trufÁj ¢metr…a – zbytek bez umiaru. Dostrzec tu można wyraźny wpływ Eunapiosa na słowa Filostorgiosa. W równie krytycznym tonie wypowiada się także Zosimos, 4, 33, 1, s. 178: […] cesarz Teodozjusz zaś wkroczył do Konstantynopola z wielką pompą, jakby odbywał triumf po wspaniałym zwycięstwie; nie powiedział nic o niepowodzeniach państwa, przyrównując nadmier­ ny przepych do wielkości miasta.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 116

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

117

pozostawały w takim położeniu aż do trzeciej straży nocnej, kiedy to Teodozjusz wyco‑ fał się z bitwy, a potem pomodlił się do Boga. Następnego dnia, gdy oni jeszcze spali, zaatakował nieprzyjaciół, mordując większość z nich w ich posłaniach i również zabi‑ jając tych, którzy już wstali i nieuzbrojeni próbowali stawić opór. Eugeniusza schwytał żywego, rozkazał ściąć mu głowę i przymocował ją do długiej włóczni i obnosił tak po wszystkich krainach Italii, aby tłum żołnierzy nieprzyjaciół przyszedł do zwycięzcy i był posłuszny jego rozkazom. Arbogast natomiast, pokazując również w tych okolicz‑ nościach szaleństwo barbarzyńskiej natury, sam się zabił, rzucając się na swój miecz. Z okazji tego zwycięstwa odbyły się w Rzymie triumfy i postanowiono, że we wszystkich prowincjach poddani będą nosić wieńce i świętować z powodu upadku uzurpatora.] [2. (Księga Suda E 2180) Teodozjusz zaś opłakiwał zmarłą cesarzową niemal jeden dzień. Sam przymus bowiem i obecna wojna przysłoniły mu żal po żonie.] (Zosimos 4, 57–58) 61 [ (Filostorgios 11, 2) Bezbożny historyk [Filostorgios], mówiąc te rzeczy o najbardziej pobożnym Teodozjuszu, nie wstydził się wyśmiewać go za niepowściągliwe życie i zbytek bez umiaru, które – jak on pisze – były przyczyną jego śmierci na skutek choroby puchliny wodnej.]218. (Zosimos 4, 59) 62 1. (Ekscerpty o Sentencjach 59) Synowie Teodozjusza objęli po nim cesarską władzę. Ale jednak, jeśli praw‑ dę – co jest głównym celem historii – trzeba powiedzieć: ci byli cesarzami tylko z imienia, najwyższa zaś władza w rzeczywistości należała: na Wschodzie do Rufi‑ na, na Zachodzie do Stylichona219. Tak więc cesarze otrzymywali rozkazy od swo‑ ich opiekunów, sami zaś opiekunowie, prowadzili między sobą, niczym władcy, nieustanną wojnę. Nie podnosząc jednakże jawnie ręki i broni jeden przeciwko drugiemu, potajemnie nie zaniechali żadnego rodzaju oszustwa i zdrady. ­Dlatego, będąc duszą tchórzliwą i słabą, uznawali każde podstępne i sprytne oszustwo za odważny czyn […]220.

219  Teodozjusz mianował Rufina, prefekta pretorium, opiekunem Arkadiusza, a Stylichona, ma­ gistra militum, opiekunem Honoriusza; por. Zosimos, 4, 57, 59, V, 1. 220  Brakuje tu dwóch stron, które zawierały, przynajmniej w części, to, co opowiada Zosimos, 5, 2–10.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 117

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTA – LIBER IX

118

kaˆ ¢sqšneian yucÁj tÕ dišrpon kaˆ Ûpoulon tîn mhcanhm£twn aÙto‹j æj ¢ndre‹on ... 2. (Suda P 240) `Rouf‹noj. oátoj ™pˆ Qeodos…ou Ãn, baqugnèmwn ¥nqrwpoj kaˆ kruy… nouj. Ãsan d\e oátÒj te kaˆ Stel…cwn ™p…tropoi tîn Qeodos…ou pa… dwn. ¥mfw t¦ p£nta sun»rpazon, ™n tù ploÚtJ tÕ kr£toj tiqšmenoi, kaˆ oÙdeˆj eŒcen ‡dion oÙdšn, e„ m¾ toÚtoij œdoxe· d…kai te ¤pasai prÕj toÚtwn ™dik£zonto, kaˆ polÝj Ãn Ôcloj tîn periqeÒntwn, e‡ poÚ tini cwr…on Øp£rcoi pantomigšj te kaˆ eÜkarpon· kaˆ Ð despÒthj eÙqÝj sun»rpasto, kathgor…aj peplasmšnhj eÙlÒgou di£ tinwn Øfeimšnwn ™nhdreumšnoj. kaˆ Ð ¢dikoÚmenoj ºdike‹to, toà ¢dikoàntoj kr…nontoj. ™j toàto d\e Ð `Rouf‹noj ™cèrhsen ¢metrok£kou pleonex…aj éste kaˆ ¢ndr£poda dhmÒsia ¢phmpÒlei kaˆ Ósa dhmÒsia dikast»ria `Rouf…nJ p£ntej ™d…kazon. kaˆ Ð tîn kol£kwn perˆ aÙtÕn Ôcloj Ãn polÚj. oƒ d\e kÒlakej cq\ej m\en kaˆ próhn dedrakÒtej toà kaphle…ou kaˆ toà t¦ b£qra kallÚnein kaˆ toÜdafoj kore‹n, ¥rti d\e clamÚdaj t£j te eÙparÚfouj ™ndedukÒtej kaˆ perÒnaij crusa‹j diapeperonhmšnoi kaˆ sfrag‹si crusodštoij diesfigmšnoi. t¦ d\e poll¦ kat¦ `Rouf…nou eÛroij ™n tÍ toà Sardianoà EÙnap…ou Cronograf…v. (cf. A 1562, B 30, 31, K 269, P 240, 1362, S 1032; John of Antioch Fr. 188= Exc. de Virt. 67) 3. (Suda A 1569) EÙn£pioj· oÛtwj ¢me…liktoi Ãsan ¥mfw kat¦ t¾n ¢l»qeian, kaˆ tÕ œrgon ™cèrei perifanšsteron. [4. (Suda M 203) M£rkelloj, m£gistroj ‘Arkad…ou toà basilšwj, kÒsmoj ¢retÁj ¡p£shj ½, tÒ ge ¡rmonikèteron e„pe‹n, ¢ret» tij œmyucoj.] (Zosimos 5, 1–3) 63 (Zosimos 5, 4) 64 [1. (John of Antioch Fr. 190 = Exc. de Inst. 80) “Oti `Rouf‹noj Ð ™p…tropoj ‘Arkad…ou ™x ™piboulÁj EÙtrop…ou toà proko…tou tÁj ‘Arkad…ou di»marte khde…aj. ¢ll’ Ómwj tÍ pleonex…v kaˆ tÍ calepÒthti tîn trÒpwn p©sin Øpšroptoj Ãn, tÒn te basilša o„keiÒthti tîn barb£rwn katapl»ttwn kaˆ bare‹an ™pitiqeˆj Nie wiadomo, w którym miejscu Zapisków historycznych Eunapiosa należy umieścić ten fragment. 221 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 118

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

119

2. (Księga Suda P 240) Rufin. Żył za panowania cesarza Teodozjusza. Był człowiekiem odznaczającym się głęboką mądrością i skrytym. On i Stylichon byli opiekunami synów Teodoz‑ jusza. Obaj wszystko rabowali, w bogactwie umieszczając swoją władzę. I nikt nie miał żadnej własności, jeśli oni nie zgodzili się na to. I również wszystkie sprawy sądowe przez nich były rozstrzygane, i wielki był tłum tych, którzy biegali we wszyst‑ kie strony, czy gdzieś ktoś nie posiada jakiegoś majątku ziemskiego darzącego roz‑ maitością produktów i żyznego. Właściciel majątku natychmiast był zatrzymywany i wpadał w zasadzkę usidlony jakimś prawdopodobnym oskarżeniem, wymyślonym przeciwko niemu przez nasłanych ludzi. I ten, któremu działa się niesprawiedliwość, niesprawiedliwość cierpiał, ponieważ również sędzią był sam sprawca niesprawied‑ liwości. Rufin zaś doszedł aż do tak bezgranicznej chciwości, że sprzedał i państwo‑ wych niewolników, i ile tylko było publicznych sądów, wszyscy sędziowie rozstrzy‑ gali na korzyść Rufina. I wielki był tłum pochlebców wokół niego. Ci zaś pochlebcy wczoraj i przedwczoraj byli sługami karczmarza, czyścili ławki i zamiatali p ­ odłogi. A teraz nosili na sobie pięknie obramowane chlamidy, spięte złotymi klamrami i palce mieli mocno ściśnięte złoconymi sygnetami. Można znaleźć wiele ataków na Rufina w Kronice Eunapiosa z Sardes. (cf. A 1562, B 30, 31, K 269, P 240, 1362, S 1032; Jan z Antiochii Fr. 188 = Ekscerpty O zaletach i wadach 67) 3. (Księga Suda A 1569) Tak bardzo okrutni byli obaj w rzeczywistości i dlatego ten czyn stał się bardziej oczywisty221. [4. (Księga Suda M 203) Marcellus, magister cesarza Arkadiusza, człowiek wszelkich cnót, albo, mówiąc dokładniej, żywa cnota222.] (Zosimos 5, 1–3) 63 (Zosimos 5, 4) 64 [1. (Jan z Antiochii, Fr. 190 = Ekscerpty o Zasadzkach 80) Rufin, opiekun Arkadiusza, nie osiągnął małżeństwa wskutek spisku Eutro‑ piusza, prepozyta sypialni cesarskiej Arkadiusza223. Niemniej jednak był w stosunku do wszystkich pełen pogardy z powodu swojej chciwości i surowości 222  Marcellus (Marcellus) – magister officiorum w latach 394–395 za panowania cesarza Teodo­ zjusza i na początku panowania cesarza Arkadiusza. 223  Por. Zosimos, 5, 3. Rufin chciał wydać za mąż za cesarza Arkadiusza swoją córkę. Jego plany pokrzyżował eunuch Eutropiusz, prepozyt królewskiej sypialni. Zachęcił on Arkadiusza do poślu‑ bienia Eudoksji, córki frankijskiego dowódcy Baudona (lub Bautona). Małżeństwo zostało zawarte 27 kwietnia 395 r. Z tego związku urodziło się pięcioro dzieci, m.in. Teodozjusz II i Pulcheria.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 119

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

120

FRAGMENTA – LIBER IX

¢n£gkhn prÕj tÕ koinwnÁsai tÁj ¡lourg…doj aÙtù. pot\e d\e kaˆ plÁqoj barb£rwn e„sagagèn, ïn ‘Al£ricoj ¹ge‹to, p©san Ðmoà t¾n `Ell£da kaˆ t¦ perˆ t¾n ‘Illur…da diepÒrqei, æj kaˆ dÁloj ¤pasi genšsqai tÍ tÁj turann…doj ™piboulÍ. `O m\en g¦r Øpšcaire kaˆ tÕn koinÕn Ôleqron „d…an krhp‹da tÁj basile… aj Øpel£mbanen· Ð d\e basileÝj ™n ¢fas…v dietšlei. oÙ m¾n kaˆ Ð Stel… cwn ™ntaàqa Ómoioj Ãn, ¢ll¦ dišpleuse m\en aÙtÕj ™j t¾n `Ell£da, ka… toi mhd\en pros»kousan to‹j tÁj ˜sper…aj tšrmasi, t¦j tîn ™noikoÚntwn o„kte…raj sumfor£j. kaˆ toÝj barb£rouj sp£nei tîn ¢nagka…wn diafqe… raj œpause tÁj tîn ™picwr…wn ÐrmÁj. sugkales£menoj d\e Gain£n, Öj tÒte tîn ˜sper…wn stratopšdwn œxarcoj Ãn, ¢rtÚei t¾n kat¦ `Rouf… nou skeu»n. Óte d¾ kaˆ Ð toà ‘Arkad…ou stratÕj œk te tÁj EÙgen…ou kaqairšsewj kaˆ tÁj tîn barb£rwn tîn kat¦ t¾n ‘Illur…da dièxewj ™pˆ t¾n Kwnstant…nou pÒlin ™cèrei. Ð m\en g¦r basileÝj kat¦ toÝj palaioÝj nÒmouj e„j Øp£nthsin tîn stratopšdwn ™k tÁj pÒlewj proÁlqen, kaˆ РGain¦j aÙtÕn ™froÚrei, p©sa d\e Ãn ¢n£gkh kaˆ tÕn tÁj aÙlÁj œparcon sunexišnai· `Rouf‹nÒj te Ãn kaˆ ¤ma te Ð basileÝj ØpÕ tîn stratopšdwn AÜgoustoj Ñnom£zetai, kaˆ `Rouf‹noj katetšmneto, taÚthj te œtuce tÁj teleutÁj. pa‹dej d\e aÙtoà kaˆ gamet¾ prÕj t¾n ™kklhs…an katšfugon, dihrp£zonto d\e ¢kwlÚtwj ¤panta Ósa kat¦ t¾n dunaste…an ™kt»sato.] 2. (Vit. Soph. 7, 3, 4) Kaˆ taàt£ ge oÞtwj· ¥ma te g¦r Ð ™k Qespiîn ™g…neto, pat¾r ên tÁj MiqriakÁj teletÁj. kaˆ oÙk ™j makr¦n pollîn kaˆ ¢dihg»twn ™piklusqšntwn kakîn, (ïn t¦ m\en ™n to‹j diexodiko‹j tÁj ƒstor…aj e‡rhtai, t¦ dš, ™¦n ™pitršpV tÕ Qe‹on, lelšxetai), Ó te ‘All£ricoj œcwn toÝj barb£rouj di¦ tîn Pulîn parÁlqen, ésper di¦ stad…ou kaˆ ƒppokrÒtou ped…ou tršcwn. 3. (Vit. Soph. 8, 1, 10–2,3) To‹j tÁj `Ell£doj ƒero‹j, e„j makrÒn ti gÁraj ¢nÚsaj, Ój ge Ãn Øpe.r t¦ ™nen»konta, sunapèleto· pollîn kaˆ ¥llwn ™n tùde tù crÒnJ tîn me.n di¦ lÚphn proŽemšnwn tÕn b…on, oƒ d\e kaˆ ØpÕ tîn barb£rwn katekÒptonto...kaˆ taàta m\en ™n to‹j diexodiko‹j, ™¦n tù da…moni dÒxV, graf»setai, oÙ tÕ kaq’ ›kaston œconta, ¢ll¦ tÕ koinÕn ™ke‹ safšsteron lelšxetai· (Zosimos, 5, 5–7) 224  Zosimos, 5, 7, 2–3, s. 206 podaje taką wersję tego wydarzenia: Łatwo by ich zniszczył z powodu braku żywności, gdyby nie oddał się rozwiązłości, nie interesował się aktorami komediowymi oraz bez­ wstydnymi kobietami, a także gdyby nie posłał żołnierzy, aby rabowali to, co pozostawili barbarzyńcy; wrogom pozostawił wolny teren, aby odeszli z Peloponezu wraz z całą zdobyczą. Przeszli do Epiru i tam zniszczyli miasta. Kiedy Stylichon zobaczył, co oni zrobili, niczego nie dokonawszy odpłynął do Italii, pozostawiając Grekom jeszcze większe i cięższe nieszczęścia z winy żołnierzy, których ze sobą zabrał.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 120

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

121

metod, ponadto przerażał cesarza swoją przyjaźnią z barbarzyńcami i naci‑ skał, aby zmusić go do podzielenia się z nim purpurą. Pewnego zaś dnia Rufin wprowadził wielki tłum barbarzyńców dowodzony przez Alaryka i spustoszył doszczętnie nieomal całą Grecję i ziemie blisko Illyrii. I tak stało się dla wszyst‑ kich oczywiste, że on dąży do władzy. Potajemnie bowiem cieszył się i uważał ruinę państwa za fundament własnego panowania. Cesarz pozostawał w osłu‑ pieniu, Stylichon natomiast w tych okolicznościach nie był podobny do Rufina, ale osobiście popłynął do Grecji z litości dla nieszczęść jej mieszkańców, cho‑ ciaż nie nale­żała ona do zachodniego cesarstwa. Zniszczył barbarzyńców niedo‑ statkiem rzeczy niezbędnych do życia i powstrzymał napad na mieszkańców224. Wezwawszy zaś Gainasa, który był wówczas dowódcą zachodnich wojsk, przygo‑ tował s­ pisek przeciwko Rufinowi. Kiedy armia Arkadiusza wracała do Konstan‑ tynopola, po pokonaniu Eugeniusza i pościgu za barbarzyńcami w Illyrii, cesarz, zgodnie ze starymi zwyczajami, wyszedł z miasta, aby spotkać się z oddziałami. Gainas strzegł go. Ale było konieczne, aby również prefekt pretorianów – którym był Rufin – towarzyszył cesarzowi. W jednym i tym samym czasie cesarz został obwołany przez wojsko augustem, a Rufina rozszarpano na kawałki i taki był jego koniec. Jego dzieci zaś i żona uciekły do kościoła, a ci225 bez żadnych prze‑ szkód przechwycili dla siebie wszystko, co on zgromadził podczas swojej władzy.] 2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 7, 3, 4) I tak to właśnie było. Jednocześnie bowiem ten człowiek z Tespii, będący ojcem misteriów Mitry, stał się hierofantem. I niedługo potem nastąpiły liczne nie do opowiedzenia nieszczęścia. Niektóre z nich przedstawiłem w szczegóło‑ wych opisach w mojej historii, inne zaś, jeśli bóg na to pozwoli, opowiem. Alaryk, prowadząc barbarzyńców, przeszedł przez Termopile, pędząc jak na stadionie i przez równinę rozbrzmiewającą tętentem koni226. 3. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 8,1,10–2,3) On [Priskos] dożył do później starości (przeżył ponad dziewięćdziesiąt lat) i umarł wraz ze świątyniami Grecji227. W tym czasie było wielu, którzy z powodu cierpienia odrzucali życie, inni zaś przez barbarzyńców byli mordowani […] i te rze‑ czy w szczegółowych opisach, jeśli bóg tak zdecyduje, opowiem bardzo dokładnie, nie tak, jakby dotyczyło to każdej pojedynczo, ale całego państwa w tym czasie. (Zosimos, 5, 5–7) 225  Por. Zosimos, 5, 8, 1–2, s. 207: Eutropiusz zaś współpracował w tych zamierzeniach ze Stylicho­ nem i sprawował kontrolę nad tym, co się działo na cesarskim dworze. Przywłaszczył sobie większość dóbr Rufina i pozwolił także innym z nich korzystać, ilekroć uważał, że nie były godne tego, aby to on nimi zawładnął. W rzeczywistości dobra zebrane przez Rufina przeszły na własność skarbu państwa. 226  Ten fragment nie jest w pełni zrozumiały; Por. opisywane wydarzenia u Zosimosa, 5, 5, 2–8. 227  Wspomniana tu śmierć świątyń pogańskich nie oznacza ich zniszczenia fizycznego, ale utratę ich funkcji z powodu zakazów praktykowania w nich kultów, wydanych przez cesarza Teodozjusza.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 121

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

122

FRAGMENTA – LIBER IX

65 1. (Suda E 3776) EÙtrÒpioj Ð eÙnoàcoj, ™p…tropoj Qeodos…ou toà basilšwj. ka… fhsin EÙn£pioj· Ð m\en g¦r `Rouf‹noj, ¢n»r te ín À dokîn, kaˆ ™n ¢xièmasi gegonëj kaˆ poik…laij Ðmil»saj tÚcaij, oÙ par¦ lÒgon oÙd\e toà pršpontoj ™ktÕj ™dÒkei katexan…stasqai tÁj newterizoÚshj ¤panta tÚchj· Ð d\e qalamhpÒloj eÙnoàcoj paralabën tÕ ™ke…nou kr£toj ™j tosÒnde katšseisen ¤panta kaˆ katebrÒnthsen éste oÙ mÒnon `Rouf‹noj Ãn aÙtÒj, ¢ll’ Ð toà mÚqou SalmwneÝj mikrÒn ti crÁma prÕj aÙtÕn Ãn. Ój ge ín eÙnoàcoj ¢n¾r e‡nai katebi£zeto. kaˆ oƒ m\en màqo… fasi t¾n GorgÒna fane‹san ¤ma te fa…nesqai kaˆ toÝj „dÒntaj metab£llein ™j l…qon· Ð d\e kaq’ ¹m©j b…oj lÁrÒn tina perittÕn kaˆ fl»nafon tÕn màqon ¢pšdeixe. kaˆ polÝn katacšei diasurmÕn Ð ƒstorikÕj toutou toà eÙnoÚcou, toà b…ou aÙtoà ™p£xion. (cf. X 473) [2. (Suda P 1293) `O d\e eÙnoàcoj katekr£tei tîn basile…wn, kaˆ perispeiras£menoj t¦j aÙl¦j sunšsfiggen ¤panta, kaq£per tij genna‹oj Ôfij, kaqel… ttwn ™j t¾n ˜autoà cei£n.] [3. (Suda T 597) Tim£sioj. oátoj ™pˆ Qeodos…ou toà basilšwj Ãn· Ön Ð EÙtrÒpioj ™pistÁsai to‹j pr£gmasi boulÒmenoj ™k tÁj ‘As…aj metakale‹ prÕj t¦ bas…leia. Ð d\e gaàrÒj te ¢n¾r ín kaˆ ¢gšrwcoj kaˆ strate…aij æmilhkèj, kaˆ toàto prîton ¢gaqÕn ¹goÚmenoj tîn ™n ¢nqrèpoij, tim¾n kaˆ dÒxan kaˆ ploàton ™piklÚzonta, kaˆ tÕ œcein ˜autù Ó,ti boÚloito kecrÁsqai kaˆ ¢deîj, di£ te mšqhn nÚkta kaˆ ¹mšran oÙk e„dšnai, oÜte ¢natšllonta kaˆ duÒmenon kaqor©n ¼lion, ‡sa kaˆ oÙranoà e„nai nom… saj t¾n met£klhsin, ™k tîn ¢lÚpwn kaˆ diakecumšnwn prÕj Ñligwr…an diatribîn ¢porr»xaj ˜autÕn kaˆ katate…naj t¾n yuc¾n ™j filodox… an, barÝj ¢nast¦j ™k Pamful…aj ™pˆ Lud…an ¢nšstrefen, æj ¨n d» tij basileÚwn À tÒn ge basilša kaˆ tÕn eÙnoàcon kat¦ p£rergÒn ti paidi¦n qhsÒmenoj, e„ boÚloito. (cf. G 78, P 855)] 4. (Exc. de Sent. 60–61) ....mase kaq£per ™x oÙranoà prÕj t¾n gÁn dienecqšn, kaˆ katapšson ™j t¦ ¢nqrèpina. Ð m\en oân B£rgoj t¾n ¢rc¾n pisteuqeˆj par¦ toà eÙnoÚcou ™xÇei m£la faidrÕj kaˆ geghqëj ™pˆ t¾n ¢rc»n, æj ¨n ¢rc¦j ØpoqhsÒmenoj ˜autù tinaj p£lin, kaˆ met¦ pollîn kaˆ diefqarmšnwn 228  Eunapios popełnił tu błąd. Eutropiusz był wpływową osobą, ale nie na dworze Teodozju‑ sza I, ale cesarza Arkadiusza. Był ulubieńcem cesarza Arkadiusza. Po śmierci Rufina otrzymał jego stanowisko prefekta pretorium. W roku 398 otrzymał od cesarza tytuł patrycjusza oraz godność

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 122

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:45

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

123

65 1. (Księga Suda E 3776) Eunuch Eutropiusz był opiekunem cesarza Teodozjusza228. Eunapios mówi: Rufin był mężczyzną, albo wydawał się nim być. Mając wysokie stanowiska i doświadczając różnych losów, nie jest nieuzasadnione i – jak się wydawało – nie jest niewłaściwe stawić opór losowi, który wszystko zmienia. Eunuch zaś służący w pokojach cesarskich, otrzymawszy po Rufinie władzę, wszystkim tak bardzo wstrząsnął i poraził piorunem, że w porównaniu z nim nie tylko sam Rufin, ale także ów mityczny Salmoneusz, uczynili jakieś drobne rzeczy. Ten, będąc eunu‑ chem usiłował być mężczyzną. I mity mówią, że kiedy Gorgona pokazała się, ci, którzy spojrzeli na nią, zaraz zamieniali się w kamień. Ale nasze życie pokaza‑ ło, że ów mit jest jakąś bzdurą i bezużyteczną paplaniną. Historyk obrzuca tego eunucha wieloma szyderstwami, stosownie do życia, jakie wiódł. (cf. X 473) [2. (Księga Suda P 1293) Eunuch panował w pałacu cesarskim, i wkręciwszy się do komnat, niczym urodzony wąż, mocno ściskał wszystko i ściągał w dół splotami do swojej nory.229] [3. (Księga Suda T 597) Timasjos. Żył za panowania cesarza Teodozjusza. Eutropiusz, chcąc powie‑ rzyć mu sprawy, wezwał go z Azji do pałacu cesarskiego. On zaś był mężczy‑ zną wyniosłym i pysznym, zajmującym się sprawami wojskowymi. I za najwięk‑ sze dobra wśród rzeczy ludzkich uważał: zaszczytne stanowisko, sławę, będące w obfitości bogactwo, posiadanie tego, co pragnie się posiadać bez strachu, aby z powodu pijaństwa nie wiedzieć, czy to dzień, czy noc i nie oglądać ani wscho‑ dzącego, ani zachodzącego słońca. Uznał, że to wezwanie jest niczym z nieba i oderwał się od swoich beztroskich i rozwiązłych rozrywek, i od zaniedbywania obowiązków i skierował serce ku szukaniu chwały. Podniósł się dumny i udał się z Pamfilii do Lidii, jak gdyby jakiś król, albo jak ten, który samego cesarza i ­eunucha, jakby chciał, uważałby za jakąś dziecięcą zabawkę. (cf. G 78, P 855)] 4. (Ekscerpty o Sentencjach 60–61) […] jak gdyby z nieba na ziemię zesłany, spadł między ludzi. Bargos zatem, awansowany przez eunucha, bardzo wesoły, ciesząc się objął stanowisko, zwłasz‑ cza że zakładał inne jeszcze godności dla siebie w przyszłości i wraz z licznymi zdemoralizowanymi żołnierzami zaczął wojować ze swoimi dobroczyńcami230. konsula rzymskiego. Był jedynym eunuchem, który dostąpił tak wielkiego zaszczytu. Spowodowało to wielkie oburzenie w całym cesarstwie i pod naciskiem opinii publicznej i cesarzowej Eudoksji, Eutropiusz został pozbawiony stanowiska. Kilka miesięcy później skazano go na śmierć i ścięto w Konstantynopolu. 229  Różnica w wydaniach – ™j t¾n ˜autoà crei£n – na swój użytek, albo – ™j t¾n ˜autoà cei£n – do swojej dziury nory. 230  Aluzja do Timasjosa, od którego Bargos otrzymał publiczne stanowiska.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 123

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

124

FRAGMENTA – LIBER IX

stratiwtîn, prÕj tÕ poleme‹n to‹j eÙergštaij· tù g¦r periÒnti tÁj tÒlmhj kaˆ tù megšqei tîn ™gceiroumšnwn polloÝj ½dh peripefeugëj kindÚnouj, ™j tÕ ¢k…ndunon ½dh prÕj ¤panta kaˆ l…an eÙtuce.j t¾n tÒlman ™xebi£zeto. sunetèteroj d’ ín kat¦ pÒdaj Éei prÕj t¾n ™piboul»n. kaˆ dÁta gun¾ sunókei tù B£rgJ· taÚthn di¦ kaqeimšnwn ¢nqrèpwn p£lai prÕj tÕn ¥ndra tÕn legÒmenon ¢llotr…wj œcousan di£ tinoj ºrtumšnhj kaˆ suneskiasmšnhj ™piboulÁj, ™pˆ tÕn ¥ndra ésper œcidnan nwqr¦n kaˆ ØpÕ krÚouj kateyugmšnhn ta‹j Øpokeimšnaij ™paggel…aij ¢nšsthsan kaˆ êrqwsan. kaˆ tšloj fugën kaˆ sullhfqeˆj t¾n tîn ¢car…stwn Øpšsce d…khn. kaˆ Ð m\en ˜autÕn manikètaton kaˆ tÕn eÙnoàcon fronimètaton <¢pode…xaj> œkeito marturîn ¹l…kon ™stˆ tÕ tÁj ¢carist…aj par¦ qeù œgklhma. [5. (Suda X 80) `O d\e EÙtrÒpioj kairoà kaˆ tÚchj ¢mštrwj te kaˆ candÕn ¢ruÒmenoj kaˆ katemforoÚmenoj kaˆ polupragmonîn, éste oÙk œlaqe pat¾r pa‹da misîn À ¢n¾r guna‹ka À m»thr tšknon, ¢ll’ ™xhkont…zeto ¤panta prÕj t¾n ™ke…nou gnèmhn.] [6. (Suda D 326) P£ntej deima…nontej toà eÙnoÚcou EÙtrop…ou t¾n ¢ko¾n ™xest»kesan, kaq£per oƒ mnhstÁrej tÕn 'Odussša gumnwqšnta tîn ·ak…wn „dÒntej. [7. (Suda S 897) •Oti ™pˆ EÙtrop…ou toà eÙnoÚcou, toà ™pitrÒpou Qeodos…ou toà basilšwj, tÕ tîn eÙnoÚcwn œqnoj di¦ t¾n ™ke…nou barÚthta kaˆ dunaste…an ™j tosoàton ™pšdwke kaˆ paret£qh pl»qouj, éste tinej ½dh kaˆ tîn genei£daj ™cÒntwn, eÙnoàcoi boulhqšntej kaˆ EÙtrÒpioi genšsqai proselp…zontej tÁj yucÁj ¢fVršqhsan sÝn to‹j Ôrcesi, tÕ toà EÙtrÒpiou ¢polaÚsantej. cruso‹ te ¢ndri£ntej ¢n…stanto pantacoà, kaˆ o„kodom»mata dihge…reto kaˆ katelamprÚneto par’ aÙtoà semnÒtera tÁj Ólhj pÒlewj.] 8. (Exc. de Sent. 62) “Oti Ð eÙnoàcoj toàton tosoàton Ônta kaˆ thlikoàton ™kbalën toà b…ou, eÙnoàcoj ¥ndra kaˆ [Ð] doàloj Ûpaton kaˆ qalamhpÒloj tÕn ™pˆ to‹j stratopšdoij gegenhmšnon, mšga d» ti kaˆ Øpe.r ¥ndraj ™frÒnei· kaˆ m» t…j ge tÕ 'Aboundant…ou p£qoj, k¢ke…nou telšsantoj ™j Øp£touj... (Zosimos 5, 8–10) Eutropiusz obawiał się, że Bargos spiskuje przeciwko niemu, postanowił więc pierwszy wy‑ stąpić przeciwko niemu. Por. Zosimos, 5, 10, 1. 232  Por. Zosimos, 5, 9, 1. 231 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 124

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

125

On bowiem, ponieważ z powodu jego coraz bardziej wzrastającej zuchwa­ łości i ogromu przedsięwzięć, uniknął już wielu niebezpieczeństw, uważał się za bezpiecznego we wszystkim i zupełnie szczęśliwego i w pełni korzystał ze swej ­odwagi. Eutropiusz zaś, będąc bardzo roztropny, śpieszył się, aby przygotować zasadzkę231. Otóż Bargos żył z pewną kobietą. Tę, zrażoną już od dawna do niego, pewni ludzie, przebiegłą i ukrytą zasadzką, obiecując nagrody pobudzili do dzia‑ łania przeciwko niemu niczym żmiję otępiałą i zdrętwiałą z zimna. I on w końcu, uciekając został schwytany i poniósł karę za swoją niewdzięczność. Ten więc okazał się najbardziej szalonym, a eunuch najbardziej rozważnym, potwierdzając, że dla boga największą winą jest niewdzięczność232. [5. (Księga Suda X 80) Eutropiusz zaś, czerpiąc chciwie ze sposobności i pomyślnego losu, i napycha‑ jąc się, i wtrącając się w cudze sprawy tak żył, że nie uszedł jego uwadze ojciec nienawidzący syna, albo mąż żony, albo matka córki, ale wszystko wciskało się do jego umysłu.] [6. (Księga Suda D 326) Wszyscy, obawiając się słuchu eunucha Eutropiusza, oddalali się, tak jak zalotnicy, widząc Odyseusza pozbawionego łachmanów.]233 [7. (Księga Suda S 897) Za czasów eunucha Eutropiusza, opiekuna cesarza Teodozjusza234, plemię eunuchów, z powodu ważności i władzy tego pierwszego, tak bardzo urosło i sięg‑ nęło tak wielkiej liczby, że również i ci, którzy mają brody chcą zostać eunucha‑ mi i Eutropiuszami i, mając nadzieję na korzyści od Eutropiusza, stracili rozum razem z jądrami. Jego złote posągi zostały wszędzie ustawione, i on wzniósł wspa‑ niałe budowle, okazalsze niż całe miasto.] 8. (Ekscerpty o Sentencjach 62) Eunuch, kiedy pozbawił trybu życia tego tak wielkiego człowieka235, kastrat – męż‑ czyznę, niewolnik – konsula, służący w pokojach cesarskich – człowieka doświad‑ czonego w sprawach wojskowych, stał się dumnym ponad płeć męską. I nie trzeba, aby ktoś nieszczęśliwy los Abundancjusza, który sam był konsulem […]236. (Zosimos 5, 8–10) Por. Zosimos, 5, 10, 4. Eutropiusz był opiekunem cesarza Arkadiusza. 235  Aluzja do Timasjosa, który został skazany na wygnanie. Por. Zosimos, 5, 9, 5. 236  Luka w tekście, zdanie nie jest w pełni zrozumiałe. Losy Abundancjusza wspomina Zosi‑ mos, 5, 10, 4–5, s. 209: Nienawiść i jednocześnie zachłanność popchnęły go przeciw Abundancjuszo­ wi. Abundancjusz pochodził ze Scytii w Tracji; już od czasów Gracjana uczestniczył w wyprawach wojennych, a za Teodozjusza zyskał najwyższe godności; został jednocześnie mianowany naczelnym wodzem i konsulem. Kiedy Eutropiusz postanowił pozbawić go bogactw i wszelkich zaszczytów, cesarz podpisał taką decyzję. Abundancjusz został wygnany z dworu cesarskiego; wyznaczono mu na miejsce zamieszkania Sydom w Fenicji i tam spędził resztę życia. 233  234 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 125

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

126

FRAGMENTA – LIBER IX

66 1. (Exc. de Sent. 63) 'Ap…qanon m\en g¦r tÕ grafÒmenon· pl¾n e‡ tij ›teroj aÙt¦ gr£fein ƒkanÒj ™sti, qaum£zw aÙtÕn œgwge tÁj ¢ndre…aj, kaˆ ¢ndre‹oj ¢pofainšsqw moi tÁj ¢nexikak…aj c£rin. ¢ll’ e„kÕj m\en toÝj t¦ ¢kribšstera gr£yantaj kat¦ crÒnouj kaˆ kat¦ ¥ndraj kaˆ prospoioumšnouj ¢sfalîj ti lšgein, œj te c£rin kaˆ ¢pšcqeian ¤ma fšrein t¾n suggraf»n· tù d\e taàta gr£fonti oÙ prÕj taàta œferen ¹ ÐdÒj, ¢ll’ æj Óti m£lista ¢natršcoi kaˆ sthr…zoito prÕj ¢l»qeian. ™peˆ kaˆ kat¦ toÚsde toÝj crÒnouj ½kouon kaˆ sunepunqanÒmhn æj Ð de‹na kaˆ Ð de‹na gr£fousin ƒstor…an· oÞj ™gë oÜti nemeshtÕn lšgw, ¢ll¦ ™p…stama… ge safîj ¥ndraj ¢gerècouj te kaˆ skirtînaj kaˆ ¢lhqe…aj tosoàton ¢festhkÒtaj Óson ™ntÕj e‡nai ¢nagwg…aj. kaˆ oÙk ™ke…noij mšmfomai, tÁj d\e ¢nqrwp…nhj kr…sewj tÕ l…an ¢krate.j kaˆ ÑlisqhrÕn katamšmfomai, Óti qelgÒmenoi kaˆ katagohteuÒmenoi tÕ kaq’ ›kaston, ¨n ÑnÒmatoj mnhsqÍ tij perittoà kaˆ to‹j pollo‹j gnwr…mou, ka… ti tîn perˆ t¾n aÙl¾n t¾n basilik¾n ¢kribšsteron ØporÚxantej ™xenšgkwsin ™j toÝj polloÚj, tÒn te krotoqÒrubon œcousin æj ¢lhqÁ lšgontej kaˆ p£nta e„dÒtej kaˆ polÝj perˆ aÙtoÝj Ð sunqšwn Ómiloj, marturoàntej ·vd…wj Óti taàta oÛtwj œcei, kaˆ t¾n ¢ret¾n t¾n tÁj suggrafÁj ™j tÒde sumbias£menoi kaˆ katate…nantej, æj ¥ra toàtÒ ™stin a„qšrion kaˆ oÙranÒmhkej, Óper aÙtoˆ di¦ b…ou tin¦ clid¾n ‡dwsi, kaˆ ¡plÒthta caunÒteron ™painoàntej ™j tÕ pisteuÒmenon kaˆ dhmîdej sun£gousi kaˆ katabi£zontai. ¢ll’ Ómwj e„ kaˆ ¢p…qanÒn pwj e‡rhtai, poll£ te aÙtoà teratwdšstera kaˆ muqwdšstera protšqeitai kaˆ ¤panta Ãn tÁj ¹liakÁj kin»sewj ¢lhqšstera· marture‹ d\e aÙtÕj Ð ¼lioj to‹j e„rhmšnoij. kaˆ ·hq»seta… ge ‡swj ›tera toÚtwn poluplanšstera kaˆ baquplokètera prÕj ¢pist…an· ¢ll’ ™xaggele‹ ge aÙt¦ ¹ suggraf¾ metrièteron, kaˆ taàta Øpe.r tîn legomšnwn kaˆ Óti ge f…loj qeÕj kaˆ f…lh ¢l»qeia. ¢ll’ oÙk o‡da Óstij g…gnomai taàta gr£fwn· polÝ g¦r tÕ front…zein ¢lhqe…aj· ¢ll’ Ó ge to‹j gegrammšnoij ¢kolouqîn kaˆ peiqÒmenoj ¢kr…bei£n te proskun»sei kaˆ ¢l»qeian. 2. (Exc. de Sent. 64) “Oti kat¦ toÝj crÒnouj EÙtrop…ou toà eÙnoÚcou tîn m\en perˆ t¾n ˜spšran oÙd\en ¢kribîj gr£fein <Án> ™j ™x»ghsin. tÒ te g¦r di£sthma toà ploà kaˆ mÁkoj makr¦j ™po…ei t¦j ¢ggel…aj kaˆ diefqarmšnaj ØpÕ crÒnou, kaq£per ™j crÒnion kaˆ paršlkous£n tina nÒson Przypuszczalnie Eunapios mówi tu o historykach, którzy żyli w trakcie opisywanych przez siebie wydarzeń. 238  Czyli jakiś szczegół. 237 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 126

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

127

66 1. (Ekscerpty o Sentencjach 63) Niewiarygodne bowiem jest to opowiadanie. Jednak, jeśli ktoś inny potrafi opisać te wydarzenia, będę go podziwiał za odwagę i za odważnego będę go uwa‑ żać ze względu na jego cierpliwość. Ale oczywiście było to słuszne, że ci237, którzy dokładniej pisali o czasach i ludziach, swoją historię, aby mogli mówić bezpiecz‑ nie, opowiadali zarazem na korzyść, jak i z nienawiścią. Ten zaś, który to pisze, nie szedł tą drogą, ale jak można najbliżej podążał za prawdą i na niej się opierał. Również i w tych czasach słyszałem i dowiedziałem się, że taki, a taki pisze histo‑ rię, ale także wiedziałem dobrze – i nie mówię tego dla nagany – że są to ludzie zarozumiali i niepoważni i dalecy tak bardzo od prawdy, jak bardzo bliscy pro‑ stactwu. Nie oskarżam ich, ale obwiniam niepowściągliwość i chwiejność opi‑ nii ludzkiej, którą byli nęceni i zwodzeni, a jeśli tylko został wspomniany ktoś o sławnym imieniu i znanym wielu albo w pałacu cesarskim doszukali się jakie‑ goś szczegółu, to natychmiast wszędzie rozgłaszali. I otrzymywali głośne oklaski, jak gdyby mówili prawdę i wszystko wiedzieli. Przyłączył się do nich wielki tłum tych, którzy zaświadczając bez zastanowienia, że to238, co mówią jest prawdziwe i uważają, że zaleta historii mieści się w tym tylko i do tego tylko powinna się ograniczać, aby mówiło się, że to właśnie jest boskie i niezwykłe, jak oni sami zauważają przez zbytek ich życia i chwalą bezcelową prostotę, i wysilają się, aby zdobyć publiczne zaufanie. Nawet jeśli będzie opowiadane, być może, coś nie‑ wiarygodnego, wiele innych rzeczy zostanie dodanych, od tego jeszcze bardziej niezwykłych i bardziej bajecznych, które jednakże prawdziwsze są od ruchu słoń‑ ca. I samo słońce jest świadkiem tych słów. I być może także inne rzeczy zostaną opowiedziane, jeszcze bardziej od tych niepewne i bardziej zawikłane z powodu wątpliwości, ale mimo to historia przedstawia je bardzo umiarkowanie i to tylko z powodu owego stwierdzenia: przyjaciel bóg i przyjaciółka prawda. Ale nie wiem, co mnie, piszącemu takie rzeczy, się zdarzy. Bardzo niebezpiecznym bowiem zajęciem jest troska o prawdę. Niemniej jednak ten, kto słucha i wierzy moim pismom, składa hołd dokładności i prawdzie239. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 64) Za czasów eunucha Eutropiusza nic dokładnego o wydarzeniach na Zacho‑ dzie nie można było opowiedzieć w historii. Albowiem i odległość i czas trwa‑ nia podróży morskiej czyniły wiadomości spóźnionymi i zepsutymi, jak gdyby zapadły na jakąś długotrwałą i przewlekłą chorobę. Ci zaś, którzy załatwiali ­sprawy240 albo wyruszyli z wojskiem, jeśli przypadkiem mogli poznać sprawy publiczne, każdy w swoich listach donosił o nich, jak chciał, albo na korzyść, albo To zakończenie brzmi raczej jak wstęp, być może rzeczywiście było wstępem, którejś z czter‑ nastu ksiąg dzieła Eunapiosa. 240  Byli urzędnikami. 239 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 127

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

128

FRAGMENTA – LIBER IX

katabeblhmšnaj· o† te prattÒmenoi kaˆ strateuÒmenoi e„ mšn tinej Ãsan tîn perˆ t¦ koin¦ kaˆ dunamšnwn e„dšnai, prÕj c£rin kaˆ ¢pšcqeian kaˆ t¦ kaq’ ¹don¾n ›kastoj kat¦ boÚlhsin ¢pšfhnen. e„ goàn tij aÙtîn sun»gage tre‹j À tšttaraj t¢nant…a lšgontaj ésper m£rturaj, polÝ tÕ pagkr£tion Ãn tîn lÒgwn kaˆ Ð pÒlemoj ™n cers…n, ¢rc¦j labën ¢pÕ ·hmat…wn kaˆ Øpoqšrmwn kaˆ sugkekaumšnwn. taàta d\e Ãn· „SÝ pÒqen taàta o„daj; „ poà dš se Stel…cwn e‡de; sÝ d\e tÕn eÙnoàcon e‡dej ¥n;” éste œrgon Ãn dialÚein t¦j sumplok£j. tîn d\e ™mpÒrwn oÙden. eŒj lÒgoj Ãn ple…ona yeudomšnwn Ósoij kerda…nein boÚlontai, ¢ll’ Ósa tù sofwt£tJ m£rturi kat¦ P…ndaron crÒnJ t¾n ¢kribestšran kat£lhyin ™feur»sei , ™pˆ t¦j 'Asian¦j sumfor¦j stršyw t¾n suggraf»n· toioàto g¦r Ð makrÕj a„ën oÙde.n ½negken,oÙdš tij perˆ tÕn b…on tÕn ¢nqrèpinon ™neocmèqh toiaÚth for¦ kaˆ k…nhsij. ¢ll’ Ómwj oÛtwj e‡ce, kaˆ tÕ ¢lhqe.j ¢sièphton, æj ¢diko…h ge ¥n tij, e„ di¦ tÕ ¢p…qanon t¢lhqÁ m¾ gr£foi. kaˆ toàtÒ ge oÙd\en diafšron ™dÒkei moi toà pie‹n ti tîn drimšwn kaˆ pikrîn ™pˆ swthr…v· ¢ll’ ésper ™ke‹na katakerasqšnta to‹j sèmasin ¢hdîj tšloj œcei t¾n Øg…eian kaˆ swthr…an, oÛtw kaˆ t¦ terateuqšnta prÕj tÕ par£logon oÙ tÁj grafÁj ™stin ¢hdîj ¡m£rthma, ¢ll¦ glukÚ ti kaˆ pÒtimon di¦ t¾n ¢l»qeian to‹j ¢kribîj ™xet£zein boulomšnoij g…gnetai. (Zosimos 5, 11–12) 67 1. (Exc. de Sent. 65) Kaˆ oátoj m\en ™sèzeto kalîj ponhrÕj ên· Ómwj dš (tÕn splÁna g¦r ™nÒsei) dietšqh kalîj ØpÕ tÁj sunecoàj ƒppas…aj, katepr£ãnš te kaˆ tÕ liqîdej Øpem£laxe. kaˆ Ð m\en ¢pÇei tù te sfetšrJ sèmati polemîn À polem»swn kaˆ to‹j perˆ t¾n aÙl¾n ™paggšllwn ¢lhqšsteron pÒlemon. 2. (Exc. de Sent. 66) `H d\e Lud…a plhsiÒcwroj oâsa t¦ deÚtera œmelle toà Ñlšqrou fšresqai. 3. (Exc. de Sent. 67) Pl¾n Ósa ge toÚtoij ™n ™lp…sin Ãn tÕ sèzesqai· ™lpˆj g¦r ™n ¢porr»toij œti zîsi paramÚqion.

Dosł. tÕ pagkr£tion – pankration – jedna z dyscyplin sportowych w starożytnej Grecji, stanowiła połączenie zapasów i boksu. 241 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 128

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

129

z nienawiścią, albo dla sprawienia przyjemności, albo zgodnie z życzeniem. Jeśli więc zebrałbyś jako świadków, trzech lub czterech z tych twierdzących rzeczy przeciwne, nastąpiłaby długa walka241 o słowa i zaraz wojna, wziąwszy początek od słów zapalczywych i pełnych ognia. Te zaś były tego rodzaju: A ty, skąd się tego dowiedziałeś? gdzie ciebie Stylicho widział? czy rzeczywiście poznałeś eunu­ cha? i rzeczą trudną byłoby zakończenie walk. I z kupców nikt nie mówił nic, oprócz kłamstw i nic, z czego nie chciał czerpać korzyści. Ale kiedy zapisałem to, co najdokładniej odkryję, co się wydarzyło, na podstawie dowodów z tamtych czasów – jak mówi Pindar242 –najmądrzejszy świadek, skieruję swoją historię ku azjatyckim nieszczęściom. Długa wieczność bowiem nie przyniosła niczego podobnego, ani ludzie nigdy nie wycierpieli podobnego biegu zdarzeń i buntu243. Ale takie rzeczywiście były te wydarzenia, a prawdy nie należy zatajać, ponieważ byłoby niesłuszne, aby z obawy przed niedowierzaniem nie opisać jej w historii. I to wydaje mi się nic nie różnić od tego, który dla odzyskania zdrowia wypił coś ostrego i gorzkiego. Albowiem, tak jak te mieszaniny niesmaczne dla ciał, mają na celu zdrowie i ratunek. Tak i te zdarzenia opowiadające o rzeczach niezwy‑ kłych, graniczące z niedowierzaniem, nie są nieprzyjemnymi błędami historii, ale raczej z powodu prawdy czymś słodkim i pożądanym przez tych, którzy pragną dogłębnie badać wydarzenia. (Zosimos 5, 11–12) 67 1. (Ekscerpty o Sentencjach 65) I ten, chociaż był złym człowiekiem, szczęśliwie ocalał244. Zarazem z powodu jego zdrowia (chorował bowiem na śledzionę) było korzystne, aby ciągle jeździł konno, ponieważ zmiękczał kamienie i uśmierzał ból. I wyjechał, prowadząc wojnę z własnym ciałem albo zamierzając prowadzić o wiele jednak prawdziwszą wojnę, wypowiadając ją tym z cesarskiego pałacu. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 66) Sąsiednia Lidia miała jako druga cierpieć zniszczenie245. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 67) Ci jednak mieli nadzieję na ocalenie. Nadzieja bowiem, tak długo, jak jest życie, przynosi ulgę w sytuacjach nienadających się do opowiedzenia. Pindar, Oda olimpijska, X, 61–63 [w:] Pindar, Wybór poezji, przekł. A. Szastyńska-Siemion, Wrocław 2005, s. 58: […] i ten, który / jedyny odsłania szczerą prawdę / Czas. On płynąc wciąż opowiedział […] 243  Eunapios mówi tu o krwawych wydarzeniach wywołanych przez Gainasa i Trybigilda; Por. Zosimos, 5, 13. 244  Przypuszczalnie Eunapios mówi o Gainasie; Por. Zosimos, 5, 19, 1–7. 245  Przypuszczalnie odnosi się do sytuacji opisanej przez Zosimosa, 5, 13, 3–4. Trybigild pusto‑ szy Frygię, a następnie przygotowuje się do drugiego ataku, na sąsiadującą z Frygią Lidię. 242 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 129

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

130

FRAGMENTA – LIBER IX

4. (Exc. de Sent. 68) ‘Epˆ t£ ge ™n to‹j œrgoij x…fh kaˆ b£rbaroi... oÙ kat¦ t¾n œnnomon ¢pa…thsin (kaˆ g¦r ™ke…nh tÕ dipl£sion Øperšbalen) ¢ll¦ kat¦ t¾n barbarik¾n kaˆ ¥metron pleonex…an. ¢kindÚnwj eŠce prÕj ›teron..... [5. (Suda L 268) Lšwn. oátoj strathgÕj ™pšmfqh par¦ EÙtrop…ou toà eÙnoÚcou kat¦ tîn barb£rwn, eÜkoloj ín kaˆ di¦ melšthn mšqhj eÙpar£gwgoj· Ãn g¦r aÙtù tÕ ¢ndre‹on ™pˆ toÚtJ sunhnagkasmšnon, ple…ouj œcein pallak…daj tîn stratiwtîn kaˆ ple…ona p…nein À Ósa p£ntej ¥nqrwpoi p…nousi. (cf. E 3636)] 6. (Suda A 3066) EÙn£pioj· kaˆ g¦r oÙk ¢pest£tei tÁj toà Lšontoj ™pwnum…aj· oÛtw g¦r kaˆ tÕ zùon poie‹n e‡wqen. 7. (Suda D 1025) EÙn£pioj· Ð d\e ™pˆ t¦ leipÒmena tîn pragm£twn diexanist£menoj ¢nwrqoàto kaˆ dihucen…zeto prÕj tÕn legÒmenon Lšonta, Ópwj aÙtÕn foneÚseien. [8. (Suda S 793) Soubarm£cioj. oátoj tîn dorufÒrwn Ãn ¹gemèn, pistÒtatoj tù eÙnoÚcJ EÙtrop…J, e‡per tij ¥lloj· œpine d\e ple…ona oŠnon À Óson ºdÚnato cwre‹n· ¢ll’ Ómwj t¦ perˆ gastšra di¦ sun»qeian oÛtw kaˆ gumnas…an „scur¦n kaˆ neanik¾n p£nta fšrein ™pˆ t¾n fusik¾n tîn Øgrîn œkkrisin. ¢eˆ goàn Ãn, pepwkèj te kaˆ oÙ pepwkèj, meqÚwn· t¾n d\e mšqhn parek£lupte sfalerÕn diaba…nwn to‹j posˆ kaˆ prÕj t¾n ptîsin polemîn Øf’ ¹lik…aj [di¦ neÒthta] kaˆ sunist£menoj. Ãn d\e basilikoà m\en gšnouj, KÒlcoj ¢krib¾j tîn Øp\er F©sin kaˆ Qermèdonta, toxÒthj ¥ristoj, e‡ ge m¾ katetÒxeuen aÙtÕn tÕ perittÕn tÁj trufÁj.] 9 (Exc. de Sent. 69) “Oti di’ Øperoc¾n kakîn, ™j ‘Ioulianoà kairoÝj kaˆ crÒnouj tÕn eÙnoàcon ¥nšqes£n tinej EÙtrÒpion. ésper oân tîn „atrîn ™stin ¢koÚein Óti to‹j filozèoij bšltiÒn ™sti splÁna nose‹n À k£mnein Âpar, kaˆ Óson Øpe.r ¼patoj di¦ pneÚmonoj ™pˆ kard…an sumperatoàtai kaˆ dišsfigktai, oÛtw kaˆ tÒte sunšbainen, æj ™n aƒršsei tîn a„sc… stwn, eÙdokime‹n eÙnoàcon manšnta prÕj par£qesin tîn ™pilabousîn sumforîn. (cf. Suda P 363) 246  247 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 130

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Ten fragment Eunapiosa z powodu wielu luk jest całkowicie niezrozumiały. Por. Zosimos, 5, 15, 1; 16, 5.

2014‑12‑01 19:23:46

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

131

4. (Ekscerpty o Sentencjach 68) […] przeciwko mieczom użytym w tych działaniach, i barbarzyńcy […] nie było zgodne z legalnym żądaniem zwrotu (to bowiem było większe niż dwa razy), ale z niezmierzoną barbarzyńską chciwością. Ze strony innych nie groziło mu niebezpieczeństwo […]246. [5. (Księga Suda L 268) Leon. Ten dowódca wojskowy został przez eunucha Eutropiusza wysłany przeciwko barbarzyńcom. Był człowiekiem łagodnym i z powodu skłonności do pijaństwa, dającym się łatwo oszukać. Jego męstwo zaś zostało wymuszo‑ ne w tym, aby mieć więcej kochanek niż żołnierzy, i pić więcej niż piją wszyscy ludzie247. (cf. E 3636)] 6. (Księga Suda A 3066) I nie zawiódł także swojego imienia Lew. Tak bowiem ma zwyczaj czynić i to zwierzę. 7. (Księga Suda D 1025) Ten zaś zabrał się do pozostałych spraw, podniósł się i wyprostował kark prze‑ ciwko temu nazywanemu Lwem, aby go zgładzić248. [8. (Księga Suda S 793) Subarmachios249. Ten zaś był dowódcą żołnierzy straży przybocznej, najwier‑ niejszym względem eunucha Eutropiusza. Ale wina pił więcej niż mógł pomieścić w sobie. Mimo to jego żołądek z powodu przyzwyczajenia i zaprawy tak bardzo intensywnej i młodzieńczej, niósł wszystko do naturalnego wydalania płynów. Zawsze więc był pijany, czy pił, czy nie pił. Pijaństwo zasłaniał, stawiając nogi z natury niepewnie i, dzięki młodemu wiekowi, powstrzymywał się od upadku i trzymał się prosto. Był z królewskiego rodu, z Kolchidy, pochodził z tych, którzy mieszkali za rzeką Fasis i Termodon, byłby najlepszym łucznikiem, gdyby go nie zastrzeliła z łuku jego własna rozwiązłość.] 9. (Ekscerpty o Sentencjach 69) Byli tacy, którzy, nie tyle z powodu wywołanych zamieszek i straty rozumu, ile wskutek nadmiaru nieszczęść, cofali eunucha Eutropiusza do czasów i rządów cesarza Juliana. A zatem – jak mówią lekarze – jest lepiej dla kochających życie, aby cierpieli z powodu śledziony, niż chorowali na wątrobę albo na tę część, która powyżej wątroby przez płuca sięga do serca. Tak więc i wtedy zdarzyło się, że gdy dopadły ich najgorsze nieszczęścia ludzie porównywali szalonego eunucha z nie‑ szczęściami, jakie ich trapiły. (cf. Suda P 363)

Przypuszczalnie odnosi się do pomocy udzielonej przez Gainasa Trybigildowi w celu poko‑ nania Leona i dowodzonych przez niego barbarzyńców. Por. Zosimos, 5, 17, 1–2. 249  Postać nie pojawia się w innych źródłach. 248 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 131

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

132

FRAGMENTA – LIBER IX

10. (Exc. de Sent. 70) “Omwj Ð  Gain©j diafqe…raj tÕn polšmion (™polšmei g¦r eÙnoÚcJ m£la ™ntetamšnwj· oÛtw sfÒdra genna‹Òj tij Ãn) ™x ïn ™dÒkei katwrqwkšnai, di¦ toÚtwn ¼tthto. ØgrÒteroj g¦r ØpÕ toà katorqèmatoj kaˆ malakèteroj genÒmenoj, æj ¨n ½dh t¾n `RwmaŽk¾n ¢rc¾n sunVrhkëj kaˆ to‹j posˆn ™pemba…nwn aÙtÁj, malakèteroj Ãn ¢mfaf£asqai· kaˆ prÕj tÕn ‘Arg…bolon ™presbeÚeto, æj tÕ spoudazÒmenon aÙto‹j œcei tšloj. 11. (Exc. de Sent. 71) “Oti Gain©j kaˆ ‘Arg…boloj ¢pÕ ... Ð m\en ¹goÚmenoj, Ð d\e ™fepÒmenoj ...ginÒmena ou.d\e aÙtÕj ›teron ™pšnqei· sfageˆj d\e œkeito, mhd\e tÕn q£yonta œcwn kaˆ katorÚxonta. 12. (Suda E 740) EÙn£pioj· oÛtwj kaˆ tÒte Ð mšgistoj `Ellanod…khj Gain©j tÕn `RwmaŽkÕn Ôleqron ºqloqštei. (cf. H 154) [13. (Suda P 1939) `O d\e Gain©j ™xecèrei tÁj pÒlewj, katalipën aÙt¾n polu£ndrion kaˆ polutelÁ t£fon, oÜpw teqammšnwn tîn ™nJkhkÒtwn.] (Zosimos 5, 13, 1–19,5) 68 “Oti Pšrshj Ãn ™n `RèmV œparcoj prÕj cleuas…an kaˆ gšlwta t¾n `RwmaŽk¾n parafšrwn eÙtuc…an· san…daj d¾ poll¦j mikr¦j prÕj tÕ ¼misu stad…ou sugkomis£menoj, kaˆ e„kÒna tin¦ tîn œrgwn Øpogr£yai boulÒmenoj, p£nta ™net…qei gelo‹a ta‹j grafa‹j, kaˆ ¢porr»twj t¦ grafÒmena katecleÚaze di¦ tÁj e„kÒnoj. ¢ndre…an m\en g¦r basilšwj kaˆ ·èmhn stratiwtîn À pÒlemon ™mfanÁ kaˆ nÒmimon oÙdamoà t¦ grafÒmena pared»lou kaˆ sunVn…tteto· ceirÕj dš tinoj æj ¨n ™k nefîn proteinomšnhj ™p…gramma Ãn tÍ ceir…· “qeoà ceˆr ™laÚnousa toÝj barb£rouj”. a„scrÕn toàto katagr£fein, ¢ll’ ¢nagka‹on. kaˆ p£lin ˜tšrwqi· “b£rbaroi tÕn qeÕn feÚgontej”, kaˆ toÚtwn ›tera pacÚtera kaˆ ¢hdšstera, kwqwnizomšnwn grafšwn fl»nafoj.

250  251 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 132

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Por. Zosimos, 5, 17, 18. malakèteroj … ¢mfaf£asqai – milszy w dotknięciu albo łagodniejszy w obejściu.

2014‑12‑01 19:23:46

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

133

10. (Ekscerpty o Sentencjach 70) Ostatecznie Gainas zniszczył przeciwnika (walczył bowiem przeciwko eunu‑ chowi bardzo energicznie: tak bardzo był szlachetny), on przez to, co wydawało się, że przeprowadził pomyślnie dla siebie, został pokonany250. Stał się bowiem słabszy i leniwszy wskutek swoich sukcesów, jak gdyby już zdobył i podeptał swo‑ imi stopami cesarstwo rzymskie, łatwiejszy był w kierowaniu251. I wysłał posłańca do Argibilda252, zawiadamiając go, że ich wspólny plan został już doprowadzony do końca. 11. (Ekscerpty o Sentencjach 71) Gainas i Argibild […] pierwszy więc dowódca, drugi zaś podążający za nim […] i jeden drugiego nie opłakiwał, leżał zabity, nie mając nikogo, kto pochował‑ by go albo chociaż zakrył ciało ziemią.253 12. (Księga Suda E 740) Wtedy Gainas, najwyższy sędzia na igrzyskach254, tak dla nagrody zorganizo‑ wał rzymską zgubę. (cf. H 154) [13. (Księga Suda P 1939) Gainas zaś wyruszył z miasta, pozostawiając wspólny i kosztowny grób, które‑ go mieszkańcy jeszcze nie zostali pochowani.] (Zosimos 5, 13, 1–19,5) 68 (Ekscerpty o Sentencjach 72) Prefektem miasta Rzymu był Pers, który rzymską pomyślność zmienił w pośmiewisko i drwinę. Ten bowiem zgromadził na środku stadionu wiele małych tabliczek, pragnąc przedstawić pewne wyobrażenie aktualnych spraw, umieścił na obrazach wszelki rodzaj szyderstwa i niechcący skrycie wyśmiał to, co zostało namalowane na obrazie. Albowiem obrazy nigdzie nie czyniły aluzji i nie pokazywały ani dzielności cesarza, ani męstwa żołnierzy, ani jakieś wojny znanej i zgodnej z prawem. Była natomiast jakaś ręka wyciągnięta z chmur z napisem: Ręka Boga wypędzająca barbarzyńców. Obrzydliwie jest to pisać, ale konieczne255. Z kolei w innej części: Barbarzyńcy uciekający przed Bogiem i inne od tych głupsze i wstrętniejsze, pisarzy pijanych czczą gadaniną.

252  W innych źródłach występuje on pod imieniem Trybigilda, być może jest to inna wersja tego samego imienia. 253  Fragment zawiera luki, co utrudnia jego pełne zrozumienie. 254  `Ellanod…khj – jeden z sędziów na igrzyskach olimpijskich, ogólnogreckich. 255  Eunapios krytykuje wiarę chrześcijan w to, że zwycięstwa zawdzięczają Bogu.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 133

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:46

134

FRAGMENTA – LIBER IX

69 1. (Exc. de Sent. 73) .... oá kaˆ prÒteron ¹ suggraf¾ mšmnhtai, tÁj ¢kmazoÚshj ¢retÁj, ™nÒsei tÕ sîma Ð Fr£biqoj tÁj yucÁj ØgiainoÚshj plšon· kaˆ tÒ ge sîma dialuÒmenon ½dh kaˆ ¢pokollèmenon e„j t¾n lÚsin sunegÒmfou kaˆ dišpleken e„j pÁx…n tina kaˆ ¡rmon…an, Ópwj ¨n ¢rkšseie tù kalù· 2. (Suda F 681) 7 Fr£biqoj. oátoj strathgÕj Ãn tÁj ¢natolÁj, Öj ¢km£zwn t¾n ¢ret¾n ™nÒsei tÕ sîma, tÁj yucÁj ØgiainoÚshj plšon· kaˆ tÒ ge sîma dialuÒmenon ½dh kaˆ ¢pokollèmenon e„j t¾n lÚsin sunegÒmfou kaˆ dišpleken e„j pÁx…n tina kaˆ ¡rmon…an, Ópwj ¨n ¢rkšseie tù kalù· Öj toÝj lVst¦j ·vd…wj sune‹len, éste mikroà kaˆ tÕ Ônoma tÁj lVste…aj ™k tÁj mne…aj tîn ¢nqrèpwn ™kpese‹n· Ãn d\e “Ellhn t¾n qrhske…an. 3. (Suda X 473 i E 1753) EÙn£pioj· `o d\e t¦j dun£meij ½qroise, tÕ crÁma tÁj diab£sewj ™pispšrcwn ½dh kaˆ sumbiazÒmenoj kaˆ pl¾n ¢gaqÁj yucÁj sîma oÙk œcwn, Ómwj œkame kaˆ t¦j dun£meij ™x»skei kaˆ katekÒsmei prÕj tÕ ¢ndrikèteron. 4. (Exc. de Sent. 74) “Oti Fr£biqoj Ð strathgÕj `Rwma…wn nik»saj Gain©n perˆ t¾n CerrÒnhson diamšnonta kaˆ toàton m¾ dièxaj (¢sfal¾j g¦r Ãn ™pˆ tÍ n… kV kerda…nwn tÕ œrgon kaˆ LakwnikÒj tij Ãn Óti tÚchn e„dšnai kaˆ m¾ pšran toà metr…ou poie‹sqai t¾n d…wxin). kaˆ oátoj m\en ¢sfalšsteron bouleuÒmenoj ¹l…kon ™stˆ to‹j ¥lloij tÕ kalîj strathge‹n œdeixen· oƒ d\e polloˆ kaˆ Óson ºl…qion kaˆ phloà pacÚteron, strathgiko… tinej e‡nai boulÒmenoi kaˆ tÕ gegonÕj Øposhma…nontej diel»roun kaˆ pareflu£roun, t¦j Ñfràj ¢naspîntej kaˆ diaflegÒmenoi fqÒnJ prÕj ¢p…qanÒn tina kaˆ muqèdh katastrof¾n, ¢pÕ mi©j glètthj kaˆ p£qouj ˜nÒj, ÐmÒfwnoi kat¦ dÒxan ØpÕ deil…aj gegonÒtej kaˆ tù paralÒgJ plhgšntej, tÕn Fr£biqon ™pef»mizon m\en e„dšnai, n…kV d\e oÙk e„dšnai crÁsqai. Ð g¦r ... ™pˆ t¾n CerrÒnhson· ™gkatšlaben ... a„cm£lwton Ñp…sw swthr…aj ... proshkÒntwj tÚcwsi· qšama tÁj n… khj ¥xion. kaˆ oátoi m\en kaˆ Øpšspeiron ™j Ten fragment jest nieomal identyczny z następującym po nim, pochodzącym z Księgi Suda. Por. Zosimos, 5, 20, 1, s. 217: Gdy tak przedstawiała się sytuacja, cesarz i senat jednogłośnie wybrali na naczelnego wodza w wojnie przeciw Gainasowi Frawittę; był to człowiek pochodzenia bar­ barzyńskiego, ale poza tym był Hellenem nie tylko ze względu na sposób życia, lecz także ze względu na zasady życiowe i kult dla rzeczy boskich. Odznaczył się już w wielu wojennych wyprawach; uwolnił od plagi rozbójników cały Wschód od Cylicji aż do Fenicji i Palestyny; jemu więc powierzono wojsko. 258  phloà pacÚteron – bardziej tępy od głupca albo gęstszy niż błoto. Można z tym porównać ła‑ cińskie wyrażenie Cycerona: Agamus pingui Minerva – czyli działajmy w sposób nieuczony, po prostu. 256  257 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 134

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

135

69 1. (Ekscerpty o Sentencjach 73) […] i którego będącą w rozkwicie cnotę wspominałem już wcześniej w mojej historii. Ciało Frawitty chorowało, jego dusza była zupełnie zdrowa. I ciało, które było już osłabione i rozluźnione, on sam złączył i zmusił do zespolenia, jedności i harmonii, aby wystarczyło do zachowania szlachetności256. 2. (Księga Suda F 681) Frawitta. Ten był dowódcą Wschodu, mężczyzną o cnocie będącej w rozkwi‑ cie. Jego ciało chorowało, dusza była zupełnie zdrowa. I ciało, które było już osła‑ bione i rozluźnione, on sam złączył i zmusił do zespolenia, jedności i harmonii, aby wystarczyło do zachowania szlachetności. Ten rozbójników łatwo zniszczył aż do tego stopnia, że sama nazwa rozbójnictwo nieomal zniknęła z ludzkiej pamięci. Ze względu zaś na religię był Hellenem257. 3. (Księga Suda C 473 i E 1753 połączone) On zaś zgromadził wojska i ponaglając już sprawę przeprawy przez rzekę, zmuszał żołnierzy do przeprawiania się razem z innymi, chociaż on, oprócz dzielnego ducha, nie miał fizycznej siły, aby podążyć, niemniej jednak zaopatrzył i starannie wyćwiczył swoje wojska do odważniejszego działania. 4. (Ekscerpty o Sentencjach 74) Frawitta, dowódca rzymski, zwyciężył Gainasa i pozostającego nadal na Cher‑ sonezie nie ścigał, będąc bowiem pewny swego zwycięstwa unikał kłopotu i wydawało się, że w lakońskim stylu życia widział swój los i nie udał się w pościg, aby nie zrobić niczego, co było nierozsądne. I pragnąc bezpieczniejszego rozwią‑ zania pokazał innym, jak być dobrym wodzem. Liczni zaś głupcy i bardziej tępi od głupca258, chcąc być biegli w dowodzeniu wojskiem, wspominając to, co się wydarzyło, pletli niedorzeczności i brednie. Marszcząc brwi i płonąc z zazdrości na skutek niewiarygodnego i legendarnego zakończenia, jednym głosem i ­jednym uczuciem – stając się z powodu tchórzostwa zgodni w opinii i porażeni niespo‑ dziewanym wydarzeniem – oświadczali, że Frawitta potrafi zwyciężać, ale nie potrafi wykorzystać zwycięstwa259. On zaś […] na Chersonez. Schwytałby […] jeńca potem bezpieczeństwo […] stosownie osiągnęliby […] widowisko godne zwycięstwa260. A co więcej, ci ludzie, wyraźnie ośmieliwszy się, rozpowszechniali

Por. Zosimos, 5, 21, 4–5, s. 219: Frawitta postanowił na razie nie ścigać go, lecz zebrał wojsko na lądzie, zadowolony z sukcesu, który dał mu los. Wszyscy, żeby tak powiedzieć, oskarżali Frawittę, że nie chce ścigać uciekającego Gainasa i że oszczędził jego i uciekających wraz z nim, ponieważ byli z tego samego, co on plemienia. Także o Hannibalu, zwycięstwie pod Kannami mówiono, że potrafi zwyciężać, ale nie potrafi wykorzystać zwycięstwa. 260  Fragment z powodu wielu luk jest niejasny, ale przypuszczalnie zawiera krytykę Frawitty, że nie wyruszył za Gainasem w pościg na Chersonez i go nie pojmał. Gainas tymczasem wycofał się z terytorium Chersonezu i skierował się w głąb Tracji. Por. Zosimos, 5, 21, 4. 259 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 135

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

136

FRAGMENTA – LIBER IX

t¦ bas…leia tù lÒgJ poik…llontšj te kaˆ perigr£fontej æj b£rbaroj barb£rJ kaˆ mÚsthj mÚstV paršcoi diafug¾n kaˆ swthr…an· Ð d\e Fr£biqoj m£la faidrîj kaˆ ™pˆ Kwnstant…nou pÒlin oÛtw tÁj f»mhj tÕ ¢fane.j kaˆ skoteinÕn Øfšrpon tÁj proferomšnhj parelqën e„j t¦ bas…leia faidrÕj kaˆ geghqëj <¡p£ntwn ™kpeplhg>mšnwn prÕj tÕ par£logon tÁj tÚchj kaˆ qeÕn Ðr©n ØpolambanÒntwn m©llon À ¥nqrwpon (oÛtwj Óti ™stˆ tÕ nik©n kaˆ ce‹ra œcein oÙk Édesan), prÕj tÕn basilša met¦ ™leuqer…aj diatein£menoj ™xebÒhsen... tîn katafruattomšnwn fqÒnwn kaˆ nhste…aj kaq£rmata... deitai te... pÒson Ð qeÕj dÚnatai qeù me.n Óte boÚ tÕ dun ™ke…nou kakîj ... thlikoàton ™n ... kata pe. .. eiaj œrgon oŒsqa, basileà. toàto d\e tÕ œrgon ... ¢llÒtrion tÁj `RwmaŽkÁj ¢rcÁj. toà d\e ™pineÚontoj prÒswpon, di¦ g¦r ¡plÒthta poll¾n sumpaq»saj prÕj t¦ legÒmena ... ØpÕ tîn eÙnoÚcwn eŠpen Óti prosÁkÒn ™stin ™pineÚein .... toà d\e basilšwj toàto e„pÒntoj æj a„te‹n ¢n£gkh dwre£n, Ð Fr£biqoj œfhsen ™pitrapÁnai kat¦ tÕn p£trion nÒmon ƒerateÚein qeÒn. Ð d\e basileÝj di’ Øperoc¾n basilikÁj ¢retÁj kaˆ t¾n Øpate…an ™pštreyen· Ð d’ ™dšxato. 5 (Exc. de Sent. 75) “Oti Famšaj `Im…lkwn ™pikaloÚmenoj mur…a paršcwn kak¦ `Rwma…oij, eŠta Skip…wnoj strathgoàntoj oÙ dun£menoj, t¾n d\e a„t… an ™rwtèmenoj ™xe‹pe, t¦ m\en prÒbata eŠnai taÙt£, tÕn d\e poimšna sfodrÒteron kaˆ toà ”Argou m©llon poluwpšsteron. (Zosimos 5, 19, 6–23, 2) 70 (Zosimos 5, 23, 2–24,8; cf. Photius Bibl cod. 77= Testimonium 1) 71 [1. (Suda A 3752) ‘Arbaz£kioj ”Isauroj, ™pˆ ‘Arkad…ou toà basilšwj, Ön `Arpaz£kion ™k£loun di¦ tÕ pleonektikÒn. Ãn m\en g¦r ™x ‘Armen…aj, to‹j trisˆn ¤ma sugkateilhmmšnoj p£qesin, ésper `Hfaiste…oij desmo‹j ¢rr»ktoij, ¢lÚtoij, kaˆ œmenš ge ™n aÙto‹j œmpedon· taàta d\e Ãn ™rwtoman…a kaˆ mšqh kaˆ pleonex…a. oÛtw d\e e„j œscaton Óron t¦j ˜autù dokoÚsaj Dosł. mÚsthj mÚstV – wtajemniczony w misteria wtajemniczonemu w misteria. W rzeczywistości Frawitta był poganinem, a Gainas chrześcijaninem. 263  Pomijam przekład fragmentu tekstu Eunapiosa znajdujący się między słowami ™xebÒhsen … ¢llÒtrion, zawiera bowiem zbyt wiele luk i przez to jest niezrozumiały. Najprawdopodobniej można go porównać z fragmentem Zosimosa, 5, 21, 5, s. 219: Frawitta powrócił do cesarza nie czując się winnym niczego takiego i pełen dumy ze zwycięstwa przypisywał je otwarcie bogom, których czcił. 261  262 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 136

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

137

w pałacu cesarskim pogłoskę, barwnie upiększając i twierdząc, że barbarzyńca barbarzyńcy i poganin poganinowi261 pozwolił na ucieczkę i ocalenie262. Fra‑ witta zaś bardzo powoli i w pełnym blasku powrócił do Konstantynopola, gdy tego rodzaju pogłoska o nim niejasna i skryta rozchodziła się szeroko, wzgar‑ dził nią, wchodząc do pałacu zadowolony i wesoły, a wszyscy ludzie byli zdu‑ mieni niespodzianką losu, uważając, że widzą raczej boga niż człowieka: tak bardzo nie wiedzieli, czym jest zwycięstwo i posiadanie siły. Przemówił bardzo głośno do cesarza i sprzeciwiwszy się wykrzyczał […]263 wrogo do państwa rzymskiego. Ten zaś skinieniem głowy, zgadzając się, z powodu bowiem wiel‑ kiej szczerości doznał takich samych uczuć do tego, co zostało powiedziane […] oznajmił, że z powodu eunuchów właściwe było zgodzić się […]264, kiedy zaś cesarz powiedział, że Frawitta powinien koniecznie zażądać dla siebie jakiegoś prezentu, ten poprosił, aby pozwolono mu czcić boga zgodnie ze zwy‑ czajem przodków. I cesarz, z nadmiaru jego królewskiej cnoty, powierzył mu urząd konsula, który on przyjął. 5. (Ekscerpty o Sentencjach 75) Fameas, nazywany Himilkonem, wyrządził Rzymianom niezliczone krzywdy, potem, kiedy Scypion został dowódcą wojsk, już nie mógł, zapytany zaś o przyczy‑ nę, powiedział: Owce wszystkie są takie same, ale pasterz jest silniejszy i od Argosa bardziej wielooki265. (Zosimos 5, 19, 6–23, 2) 70 (Zosimos 5, 23, 2–24,8; cf. Focjusz, Biblioteka, t. I, 77 = Świadectwo 1) 71 [1. (Księga Suda A 3752) Arbazacjusz, Izauryjczyk, żył za panowania cesarza Arkadiusza. Z powodu za­­­ chłanności nazywali go Harpazacjuszem (Rabusiem). Pochodził z Armenii i był związany jednocześnie trzema namiętnościami, jakby nie do otwarcia niero‑ zerwalnymi kajdanami hefajstosowymi, i w nich stale trwał. Tymi zaś namięt‑ nościami były: rozpusta, pijaństwo i chciwość. Te zaś, które uważał za zalety, uprawiał aż do tak najdalszych granic, że nikt nie uwierzyłby, że nie jest biegły,

W tej części fragmentu luki są już krótsze. Argos – według mitologii greckiej olbrzym o stu wiecznie czuwających oczach. Prawdo‑ podobnie Frawitta był porównywany do Scypiona, a Gainas do Fameasa, dowódcy konnicy kar‑ tagińskiej podczas trzeciej wojny punickiej, który zdradził Kartagińczyków i przeszedł na stronę Rzymian. Por. Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, przekł. L. Piotrowicz, Wrocław 2004, t. 1, VIII. Wojny w Afryce: Wojny z Kartaginą, rozdz. 97 i nn. 264  265 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 137

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

138

FRAGMENTA – LIBER IX

¢ret¦j ™pet»deuen, éste oÙk ¥n tij ™p…steuse peiraqe…j, Óti t¦j tre‹j ™ke…naj oÛtwj e„j ¥kron ™x»skhse· mousourgo‹j m\en g¦r sunšzh tosaÚtaij, Ósaj oÜte ™ke‹noj ¢riqme‹n œscen oÜte ›terÒj tij tîn diakonoumšnwn· kaˆ o†ge pros»kontej aÙtù logistaˆ tîn stratiwtikîn œrgwn tÕn m\en ¢riqmÕn tîn stratiwtîn Édesan, tÕ d\e plÁqoj tîn ˜tairîn kaˆ tÕn ™k tîn ceirîn ¢riqmÕn aÙtoà dišfugen. ésper oân ‘OrÒnthn tÕn Pšrshn fasˆn e„pe‹n, Óti tîn daktÚlwn Ð mikrÒtatoj kaˆ mÚria shma…nei kaˆ ›na ¢riqmÒn, oÛtw k¢ke‹noi t¦j ˜ta…raj kat¦ mon£daj kaˆ muri£daj ºr…qmoun. (cf. H 657, M 1303, O 624)] 2. (Exc. de Sent. 76) `Išrax Ãn, Ônoma d\e. toàto ¢nqrèpou kÚrion, Ön eŠden Ð suggrafeÝj kaˆ dielšcqh prÕj aÙtÒn, kaˆ t¾n yuc»n te ¢nem£xato di¦ tîn lÒgwn: kaˆ sunelÒnti ge e„pe‹n ‘AlexandreÝj Ãn korakèdhj m\en kat¦ tÕ ¥plhston ™j trof»n· prosÁn d\e aÙtù kaˆ truf»· prÕj d\e ¹don¦j ¢lektruonèdhj, kaˆ oŒÒj tij ¨n ‘AlexandreÝj ¢selgšstatoj gšnoito kaˆ e‡ gš ti ‘Alexandršwj ¢selgšsteron. ¢ll’ Ómwj Ð suggrafeÝj a„desqÁnai t¾n tosaÚthn ¢na…deian kaˆ „tamÒthta sumpe…saj ™f’ oŒj Ãn lÒgoij õceto ¢pièn, teqhpÒtwn tîn parÒntwn, Óti ¥nqrwpoj ™x ‘Alexandre…aj glîss£n te ™pšsce kaˆ fluar…an ™pšsthse kaˆ tÕ prÒswpon katšbayen ™ruq»mati. 3. (Exc. de Sent. 77) `O d\e prÕj tÕn ‘Iw£nnhn ™pistršyaj tÕn lÒgon, “¢ll¦ sÚge, eŠpe, p£ntwn eŠ tîn kakîn a‡tioj, toÚj te basilšaj diatšmnwn ™k tÁj sfîn aÙtîn koll»sewj kaˆ tÕ qeoprepšstaton œrgon kaˆ oÙranÒmhkej ØporÚttwn kaˆ katase…wn ta‹j sa‹j mhcana‹j ™j di£lusin kaˆ fqor£n. œsti d\e panÒlbiÒn ti crÁma kaˆ te‹coj ¥rrhkton kaˆ ¢dam£ntinon toÝj basilšaj ™n dÚo sèmasi m…an basile…an œcontaj fa…nesqai.” kaˆ oƒ parÒntej toÚtwn legomšnwn t¦j me.n kefal¦j ¢pšseion ¹sucÍ kaˆ dedoikÒtej· ™dÒkei g¦r aÙto‹j ¥rista lšgesqai· tÕn d\e ‘Iw£nnhn tršmontej kaˆ prÕj t¦ sfštera kšrdh kechnÒtej (¹ g¦r dicostas…a kaˆ to‹j ponhro‹j, Îper e‡rhtai, tim¾n ™car…zeto) tÁj koinÁj swthr…aj ¢mel»santej, kaˆ prosths£menoi sfîn aÙtîn tÕn ‘Iw£nnhn, tecnikÕn d» tina ƒerakotrÒfon, tÕn Fr£biqon ¢fe…lonto tÁj yucÁj.

266  Por. Eliusz Arystydes, Mowa 46 [w:] Elius Arystydes, The Complete Works, wyd. C.A. Behr, Leiden 1981. 267  `Išrax – imię własne oznacza Jastrząb.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 138

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

139

ponieważ wyćwiczył te trzy zalety do końca. Żył bowiem z tak wieloma śpie‑ waczkami, że ani on sam, ani nikt z jego sług nie mógł ich zliczyć. I ci także, słu‑ żący mu wojskowi rachmistrzowie znali liczbę żołnierzy, natomiast wielka liczba kochanek wymykała się liczbie ich palców. Jak – mówią – Pers Orontes266 powie‑ dział, że najmniejszy palec ręki oznacza liczbę i dziesięć tysięcy, i tylko jeden, tak również oni policzyli kochanki i pojedynczo i dziesiątkami tysięcy. (cf. H 657, M 1303, O 624)] 2. (Ekscerpty o Sentencjach 76) Hieraks267 miał na imię ten człowiek, którego historyk poznał osobiście i z nim rozmawiał i dzięki jego słowom poznał jego duszę. I aby wyrazić się zwięźle: był on Aleksandryjczykiem – podobny do kruka z powodu nienasycenia w jedzeniu, był również i rozwiązły – podobny do koguta z powodu lubieżności i był naj‑ bardziej rozpustnym typem Aleksandryjczyka, oczywiście, jeśli jest coś bardziej rozpustnego niż Aleksandryjczyk. Ale jednak historyk nakłonił go słowami, aby wstydził się swojej bezwstydności i bezczelności, a następnie odszedł, zdumiewa‑ jąc tych, którzy byli obecni, że człowiek z Aleksandrii powstrzymywał swój język, zaprzestał głupstw i twarz pokrył rumieńcem. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 77) Ten skierował swoje słowa do Jana268: Ty zaś – mówił – jesteś sprawcą wszelkich nieszczęść, przecinając ścisłą przyjaźń między władcami269, podkopując i obalając rzecz najwspanialszą i boską doprowadzasz swoimi knowaniami do rozdzielenia i do zguby. To zaś jest rzeczą w pełni szczęśliwą i murem niezłomnym i twardym jak stal, kiedy okazuje się, że dwóch władców dzierży jedno cesarstwo. Ci, którzy byli obecni, gdy te słowa były wypowiadane, milczący i lękający się, skinęli głowa‑ mi. Wydawało się im bowiem, że mówi najlepiej, ale obawiali się Jana i wypatry­ wali własnego zysku (albowiem bunt270 także niegodziwym ludziom – jak zostało powiedziane – dawał zaszczytne stanowisko) i nie zważając na dobro publiczne postawili na czele Jana, niewątpliwie przebiegłego ucznia Hieraksa i pozbawili życia Frawittę.

Być może jest to ten Jan, który cieszył się przychylnością cesarza Arkadiusza i o którym Zosimos, 5, 18, 8 mówi: a ponadto Jan, któremu cesarz powierzał wszystkie sekrety i o którym wielu mówiło, że jest ojcem syna Arkadiusza albo Jan Chryzostom, krytykowany przez Zosimosa 5, 23, 25. Bardziej prawdopodobny jest ten pierwszy. 269  Być może odnosi się to do buntu Gildona w r. 399, w wyniku którego cesarstwo wschodnio­ rzymskie Arkadiusza utraciło swoje wpływy w prowincji Afryka oraz doszło do poróżnienia między Arkadiuszem i jego bratem Honoriuszem. 270  Różnica w wydaniach: ¢kolas…a – czyli rozpusta, nieumiarkowanie, brak wstrzemięźliwości albo dicostas…a – czyli niezgoda, bunt. 268 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 139

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

140

FRAGMENTA – LIBER IX

4. (Exc. de Sent. 78) Pamful…a goàn ØpÕ tîn ‘Isaurikîn polšmwn porqoumšnh crusÕn ™nÒmise t¦j ‘Isaurik¦j sumfor£j· kaˆ kaq£per ™n ta‹j dioshm…aij ¢strapÁj keraunÕj foberèteroj (¹ m\en g¦r ™fÒbhse mÒnon, Ð d\e dišfqeiren), oÛtw kaˆ toÝj ‘IsauroÝj frikwdest£touj Ôntaj ¢koàsa… te kaˆ „de‹n ¥nqoj ¢pšdeixe kaˆ truferètatÒn ti kaˆ cloerÕn œar Ð bšltistoj ™x ‘Alexandre…aj `Išrax, oÛtw p£nta diereunhs£menoj kaˆ sunarp£saj ¢qrÒwj ™pˆ tù Frab…qou fÒnJ. ... kaˆ paralabën, ØpÕ m£lhj ™peir©to diafeÚgein ¢etoà ·Úmhn kaˆ for£n. ¢ll’ oÙk eŠcen ¢laoskop…hn Ð LÚkioj `ErennianÕj bik£rioj ên· ¢etÕj d\e genÒmenoj aÙtÕn sun»rpase tÕn `Išraka, kaˆ mÒlij ¢fÁken, e„ m¾ tetrakiscil…ouj ™ke‹noj aÙtù crusoàj ¢pštisen. (Zosimos 5, 25) 72 1. (Exc. de Sent. 79) “Oti ™pˆ Poulcer…aj tÁj basil…sshj ™xškeito dhmos…v pipraskÒmena t¦ œqnh to‹j boulomšnoij çne‹sqai t¦j ¢rc£j· p©si d\e ™pipr£skonto meg£la te kaˆ mikr¦ fanerîj ™pˆ tîn dhmos…wn trapezîn, ésper ¥llo ti tîn ™p’ ¢gor©j çn…wn. Ð boulÒmenoj `Ell»sponton ¢dike‹n eŠcen `Ell»sponton pri£menoj, kaˆ ¥lloj Makedon…an À Qr®khn, kaˆ Ópwj ›kastoj ™nÒsei prÕj tÕ ¥dikon À ™cqroÝj œcwn. ™xÁn d\e kaˆ kaq’ ›kaston œqnoj t¾n mocqhr…an çne‹sqai t¾n ˜autoà prÕj tÕ bl£ptein toÝj ØphkÒouj kaˆ poll¦ sullamb£nein œqnh· toàto g¦r Ð bik£rioj ™dÚnato kaˆ ¹ ¢nqÚpatoj ¢rc». kaˆ dšoj Ãn oÙd\en tîn ¢ql…wn gramm£twn to‹j nÒmoij ™nteqnhkÒtwn æj de‹ tÕn ™pˆ cr»masi dik£zonta kol£zesqai· ¢ll’ oƒ m\en nÒmoi kat¦ tÕn SkÚqhn ‘An£carsin oÙk ¢racn…wn Ãsan ¢sqenšsteroi kaˆ leptÒteroi mÒnon, ¢ll¦ kaˆ koniortoà pantÕj prÕj tÕ ·e‹n eÙkÒlwj kaˆ dianemoàsqai paraforèteroi. Ð d\e tÕ œqnoj À t¦ œqnh paralabèn, dÚo tin¦j À tre‹j qerapÒntaj sunefelkÒmenoj kat¦ t¾n plag…an e„siÒntaj qÚran, m¾ boulÒmenoj manq£nein Óti toàto pr£ttousin, ¢ll’ ™pideiknÚmenoj Óti..., di¦ toÚtwn tîn siwpèntwn khrÚkwn, e„ d¾ k»rugma siwpèmenon g…gnetai, prÕj p£ntaj peri»ggellen, éj fhsin “Omhroj· “kl»dhn e„j ¢gor¾n kikl»skein ¥ndra ›kaston mhd\e bo©n, aÙtÕj d\e met¦ prètoisi pone‹to·” kaˆ Ð ¥rcwn di¦ tîn ¢fqÒggwn toÚtwn khrÚkwn prÕj tÕ oâj 271  Pamfilia (gr. Pamphylia) – w starożytności kraina w południowej części Azji Mniejszej, pomiędzy Licją i Cylicją, rozciągała się od Morza Śródziemnego do gór Taurus, dziś prowincja ­Antalya w Turcji. 272  Por. Zosimos, 5, 25.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 140

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

141

4. (Ekscerpty o Sentencjach 78) Pamfilia271, mimo iż została splądrowana podczas wojen izauryjskich, uwa‑ żała izauryjskie nieszczęścia za złoto272. I jak w czasie burz piorun jest groźniej‑ szy od błyskawicy (ta bowiem wywołuje tylko strach, tamten zabija), tak i Izau‑ ryjczyków, będących straszniejszymi ze słyszenia i z wyglądu, w rzeczywistości zaś niczym kwiat najdelikatniejszy zieleniejący się wiosną, pokazał ten najzna‑ komitszy Hieraks z Aleksandrii, który, po zabiciu Frawitty, wszystko dokładnie przeszukał i zebrane ukradł […]273 i przyjmując, potajemnie próbował umknąć szybkości i sile orła. Ale Lucjusz Herennianus, wikariusz, który nie miał ślepej straży, stając się orłem pojmał Hieraksa [Jastrzębia], i on z trudem oddalił się, zapłaciwszy mu cztery tysiące złotych monet274. (Zosimos 5, 25) 72 1. (Ekscerpty o Sentencjach 79) Za panowania cesarzowej Pulcherii zostały publicznie wystawione na sprze‑ daż prefektury narodów dla każdego, kto chciał je kupić. I duże i małe wszystkim były sprzedawane jawnie na publicznych ladach, jak każdy inny towar na targu. Kto chciał splądrować Hellespont, kupował Hellespont, inny Macedonię albo ­Trację, każdy gdziekolwiek pragnął kraść albo miał wrogów. I ci niegodziwi ludzie, aby krzywdzić poddanych, mogli kupić albo prefektury pojedynczych narodów, albo wielu połączonych: to znaczyła władza wikariusza czy prokonsula. I żadnego stra‑ chu nie było z powodu marnych ustaw razem z prawami zmarłych275, iż należy ukarać tego, kto jest sędzią w sprawach sprzedaży. Prawa bowiem były – jak mówi Scyta Anacharsis276 – nie tylko słabsze i delikatniejsze od pajęczych sieci, ale i cał‑ kiem niczym tuman kurzu leciały łatwo tu i tam i zbaczając z drogi rozpraszały się. Kto zaś dostał jeden naród albo wiele, ciągnął ze sobą dwóch lub trzech służących, którzy wchodzili do niego bocznymi drzwiami. Nie chciał ukrywać tego, co czy‑ nili, ale pokazywał, że […]277, przez milczących heroldów (jeśli oczywiście herold może być milczący) obwieścił wszystkim – jak mówi Homer – bez krzyku wezwał po imieniu każdego mężczyznę na rynek, on sam zaś między pierwszymi trudził się278. Luka w tekście. Cztery tysiące solidów. 275  Te prawa stały się przestarzałe. 276  Plutarch, Solon, 5 [w:] Żywoty równoległe, t. 3, przekł. M. Brożek, Warszawa 2006, s. 14: Gdy Anacharsys poznał, co robi, zaśmiał się z zajęcia Solona, że sądzi, jakoby pismem dało się powstrzy­ mać nieprawości i chciwość obywateli, jakby się to niczym nie różniło od pajęczyny: bo jak ona słabe i małe stworzenia złapane zatrzymuje, tak przez możnych i bogatych zostaje podarta. 277  Luka w tekście Eunapiosa. 278  Por. Homer, Iliada, IX, 9–12, przekł. K. Jeżewska: Mężny Atryda przejęty zgryzotą wielką w swej duszy / chodził, wydając heroldom o głosach dźwięcznych rozkazy, / aby każdego z walecznych mężów na radę wezwał / głosem ściszonym. Natomiast sam trudził się między pierwszymi. 273  274 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 141

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

142

FRAGMENTA – LIBER IX

˜k£stJ peri»ggellen æj pri£menoj e‡h toÝj ØphkÒouj tÒsou kaˆ tÒsou crus…ou, kaˆ p©s£ ge ¢n£gkh toàto katab£llein À pr£gmata œcontaj ™pitr…pesqai qan£toij kaˆ dhmeÚsesin. oƒ m\en oân œcontej kaˆ suntele‹n ™k proãparcoÚshj oÙs…aj katet…qesan o„mèzontej tÕ ¢rgÚrion· oƒ d\e ¢poroàntej dhmos…v katedapanînto ta‹j m£stixi t¦ sèmata· prÒfasij d\e Ãn ˜tšra tij. eØršqh g¦r gšnoj ¢nqrèpwn di’ ¢por…an kaˆ ¢pÒnoian Ñxuq£naton kaˆ filok…ndunon, o‰ t¦j Ûbreij oÙk ™negkÒntej ™pˆ kathgor…v tÁj lVste…aj érmhsan ™pˆ tÕn tÁj aÙlÁj œparcon. k¢ke‹noj ¨n ™pˆ tÕ pr©gma dieschmatismšnoj p£lai kaˆ aÙtÕj ›tera toiaàta p£scwn tÒn te kathgorhqšnta sun»rpase kaˆ toÝj kathgor»santaj æj parrhs…an œcontaj ™pÇnesen Ðpws... oàn toiaàta gšnoito· kaˆ prÕj tÕn ¢gîna tÁj kr…sewj ™lqoÚshj, œfrasen ¨n di¦ toà pistot£tou tîn eÙnoÚcwn· “¥pite, ð bšltistoi, p£nu qaum£zontej Óti met¦ tîn kefalîn ¥pite· kathgore‹n g¦r ¢rcomšnoij oÙk œxestin.” oƒ m\ en ¢pÇesan yhlafîntej t¦j kefal¦j ™pˆ to‹j lÒgoij kaˆ ¢gapîntej, Óti œcousi sunhrmosmšnaj· Ð d\e nik»saj t¾n Kadme…an makrù plšon Ãn ¢qlièteroj kaˆ t¾n ¢rc¾n pri£menoj Ólhj tÁj ØparcoÚshj oÙs… aj kaˆ tÕ kšrdoj tÁj ¢rcÁj proskatabalën ta‹j tosaÚtaij ™nšdraij kaˆ lÒcoij. p©sai goàn o„k…ai prÕj toàton ™kenèqhsan ¨n tÕn dÒlon· kaˆ ·´sta Ãn Ðr©n toÝj ¥rxantaj dedhmeumšnouj, ésper pou kaˆ Ð kwmikÒj fhsin· “¥rxantoj ¢ndrÕj dhmÒsia t¦ cr»mata.” Ð d\e ¢gnoîn t…j kwmikÒj, oÙd\e ¢nagignèskein ¥xioj t¾n suggraf»n. oÛtw goàn kaˆ Ð `ErennianÕj tÒte tÕn `Išraka tù poll¦ m\en Øfelšsqai, ple… ona d\e katabale‹n sullabën ¢pšdeixe dika…aj ¢pot…nonta timwr… aj toà kat¦ Fr£biqon fÒnou. Ð d\e `Išrax kaloÚmenoj ØpÕ toà ple… ona kataqšntoj ésper ¢etoà suneilhmmšnoj ¢hdën Ãn `HsiÒdeioj oÙ dunamšnh prÕj kre…ttona ¢ntifer…zein. kaˆ aÙtÕj d\e Ð ¢etÕj oÙd\en dišferen ¢hdÒnoj, pl¾n Ósa kaˆ ™j tÕn toà mÚqou koloiÕn ™tšlei, tîn „d…wn pterîn ésper ¢llotr…wn ™sterhmšnoj. 2. (Exc. de Sent. 80) “Oti ™pˆ tÁj aÙtÁj basil…doj oÙk Ãn tina par¦ t¾n Kwnstant…nou pÒlin m¾ toàto ¢koàsai t… d\e sÚ, p£ntwn ¢ndrîn qaumasiètate, Dosł. tÕ ¢rgÚrion – czyli srebrną monetą. Odnosi się to oczywiście do prefekta pretorium, por. Zosimos, 2, 32, 2, s. 108: Władza prefek­ tów była uważana za drugą po władzy cesarskiej; przydzielali oni żywność oraz regulowali odpowied­ nimi karami wykroczenia przeciwko dyscyplinie wojskowej. 281  Luka w tekście. 282  Znane przysłowie, zwycięstwo daremne i bezowocne, metafora związana z Kadmosem z Teb, który oszczepem zabił smoka, syna Aresa. Za radą Ateny posiał jego zęby, z których wyrośli uzbrojeni wojownicy. Kadmos rzucił między nich kamień, a ci natychmiast zaczęli walczyć między sobą. Ocalało tylko pięciu, którzy stali się wiernymi towarzyszami Kadmosa. Od nich wywodziły się sławne rody tebańskie. 279  280 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 142

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:47

FRAGMENTY – KSIĘGA IX

143

I urzędnik, za pośrednictwem tych milczących heroldów, oznajmiał każdemu do ucha, że kupił poddanych za tak dużo i tak dużo złota, a więc było absolutną koniecznością, aby on albo to zapłacił, albo pozwolił na śmierć i konfiskatę dóbr osób posiadających jakiś majątek. Ci zaś, którzy byli bogaci, stosownie do swo‑ jego majątku, głośno płacząc płacili gotówką279, biedni natomiast publicznie byli poddawani chłoście. Cel zaś był inny. Istniał bowiem rodzaj ludzi, którzy z powo‑ du ubóstwa i rozpaczy byli skorzy do umierania i lubiący niebezpieczeństwo. Ci, nie mogąc znieść tych krzywd, zanieśli skargę o kradzież do prefekta dworu280. Ten zaś był dobrze przygotowany do takiej sprawy, ponieważ kiedyś sam znaj‑ dował się w podobnej sytuacji, oskarżonego pochwycił, oskarżających pochwalił za szczerość ich wypowiedzi281 bez względu na to, jak rzecz ta się miała. Ale kiedy nadszedł czas na rozstrzygnięcie sprawy sądowej oznajmił im przez najwierniej‑ szego z eunuchów: Odejdźcie – moi kochani – i bądźcie pełni podziwu, że odcho­ dzicie z własnymi głowami, albowiem urzędników nie wolno oskarżać. Wtedy ci, usłyszawszy te słowa, odeszli, dotykając swoich głów i ciesząc się, że nadal je mają złączone z szyjami. Ten zaś, który odniósł kadmejskie zwycięstwo282, był o wiele bardziej nieszczęśliwy, ponieważ prefekturę zakupił za cały swój istniejący mają‑ tek, a poza tym zysk osiągnięty z prefektury zużył na odpieranie tak wielu oskar‑ żeń i zasadzek. Wszystkie więc rodziny wskutek tego rodzaju podstępu zostały pozbawiane majątku i łatwo można było zobaczyć dobra skonfiskowane byłym urzędnikom: Mężowie – jak mówił komediopisarz – publiczny jest majątek tych, którzy wcześniej byli urzędnikami283. Kto zaś nie wie, jaki komediopisarz, nie zasługuje na czytanie tej historii. Tak zatem i Herennianus, schwytawszy Hieraksa, który wiele ukradł, sprawił, że on również wiele zapłacił, ponosząc słuszną karę za śmierć Frawitty. Ten zaś zwany Hieraksem284 przez innego, który więcej zapłacił, ściśnięty niczym przez orła, stał się podobny do słowika Hezjoda, nie mogąc mierzyć się z silniejszym285. A i sam orzeł nic nie różnił się od słowika, z wyjątkiem tego, że – jak jest w bajce – na koniec doszedł do kawki, pozbawiony swoich własnych piór, jakby cudzych286. 2. (Ekscerpty o Sentencjach 80) Za panowania wspomnianej cesarzowej, nie było w Konstantynopolu niko‑ go, kto tego nie słyszał: Ty zaś, najznakomitszy z wszystkich mężów, dlaczego nie Autor tego fragmentu jest nieznany. Jastrząb. 285  Hezjod, Prace i dnie, przekł. J. Łanowski, Warszawa 1999, s. 66: Bajkę teraz opowiem wład­ com, niech ją przemyślą, / jak to sokół przemawiał do barwnopiórego słowika,/ niosąc wysoko go w chmu­ rach, mocno ścisnąwszy szponami. / Ten zaś jęczał żałośnie przebity krzywymi szponami, / sokół zaś taką do niego wygłosił hardą przemowę:/ „Nieszczęśniku, cóż jęczysz? Silniejszy od ciebie cię trzyma./ Pójdziesz, gdzie cię powiodę, i chociaż jesteś śpiewakiem, zrobię z ciebie posiłek, gdy zechcę, albo i puszczę./ Bezro­ zumny, kto pragnie się przeciwstawiać silniejszym-/ nie odniesie zwycięstwa, do hańby cierpienia dołączy”. 286  Por. Lukian, Obrona, 4 [w:] Lukian, Dialogi, przekł. M. Bogucki, t. II, Wrocław 2006, s. 201: […] a ty jesteś ową kawką, co w cudze stroi się piórka. 283  284 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 143

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

144

FRAGMENTA SEDIS INCERTAE

pÒlewn oÙk ¥rceij kaˆ ™qnîn; kaˆ Ð lÒgoj Ãn toà kat¦ màqon „oà tîn diy£dwn dunatèteroj. 3. (Exc de Sent. 81) `O d\e Stel…cwn oÙk ™fÒneuse toÝj ¢nqrèpouj, ¢ll¦ zÁn a„scrîj ºn£gkaze, p£nta ¢fairoÚmenoj, kaˆ prÕj tÕ barÚtaton, éj fhsi Mšnandroj, t¾n pen…an qhr…on kaˆ ..... wn kaˆ sustšllwn. 4. (Exc. de Sent. 82) “Oti Ûpaton Ómwj di¦ filarc…an Åroànto aÙtÕn sun£pantej oƒ cr»mata œcontej zÁn m©llon À toÝj ... de‹n purˆ kaˆ fÒnJ kaˆ sid»rJ p£nta dapan»sasqai ... ths ... cÁj ™n tù diafa…nesqai Óti mÒnoj Stel…cwn Øp\er ¢nqrwp…nhn ™n .... FRAGMENTA SEDIS INCERTAE 73 (Suda A 2447) 'Anekršmase to‹j qeo‹j. EÙn£pioj. 74 (Suda A 2866) Kaˆ aÞqij EÙn£pioj· prÕj tÕ ¢fane.j kaˆ ¢Òriston tÁj cèraj ™kpesÒntej, prÕj toÝj fÒnouj kaˆ prÕj t¾n le…an ¢pagoreÚontej. 75 (Suda A 3609) EÙn£pioj· kaˆ oƒ me.n aÙtoÝj dišfqeiron scoin…oij ¢potrachl…zontej. 76 (Suda A 4325) EÙn£pioj· gunaikîn d\e Ûbrij kaˆ tÕ ¢t£sqalon ™j pa‹daj eâ gegonÒtaj sunekurèqh kaˆ nÒmoj ½n. 77 EÙn£pioj· e‡te filocr»matoj e‡h kaˆ doàloj tîn balant…wn· kaˆ taàta safîj ™kpunqanÒmenoi prÕj taàta diestrat»goun tÕn pÒlemon. 287  diy£j – jadowita żmija, której ukąszenie powodowało silne pragnienie. Por. Lukian, O wę­ żach, których ukąszenie wywołuje pragnienie [w:] Lukian, Dialogi, t. III, przekł. W. Madyda, Wroc‑ ław 2006, s. 418–420. 288  Ten fragment zawiera wiele luk, ale Eunapios przypuszczalnie powraca w nim do śmierci Frawitty i wielkiej władzy Stylichona.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 144

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

FRAGMENTY Z NIEWIADOMEGO MIEJSCA

145

rządzisz miastami i narodami? I słowa te były silniejsze od jadu żmij dipsad, wspominanych w bajkach287. 3. (Ekscerpty o Sentencjach 81) Stylichon zaś nie zabijał ludzi, ale zmuszał ich, aby żyli w zawstydzeniu, odbie‑ rając wszystkie dobra i skazując na biedę, bestię – jak mówi Menander – dla czło‑ wieka najbardziej przykrą […] i poniżając. 4. (Ekscerpty o Sentencjach 82) Niemniej jednak wszyscy razem, ci posiadający majątek, z żądzy władzy zabili konsula […] aby żyć raczej niż […] trzeba, aby wszystko zostało znisz‑ czone przez ogień, rzeź i żelazo […] było oczywiste, że tylko Stylichon ponad ludzkością […]288. FRAGMENTY Z NIEWIADOMEGO MIEJSCA289 73 (Księga Suda A 2447) Powiesił dla bogów. 74 (Księga Suda A 2866) Docierając do nieznanej i bezkresnej ziemi i mając dosyć rzezi i rabunku. 75 (Księga Suda A 3609) I oni zabili ich, dusząc sznurami. 76 (Księga Suda A 4325) Znieważanie kobiet i występek wobec dobrze urodzonych dzieci zostały usankcjonowane przez prawo. 77 (Księga Suda B 67) […] albo był on chciwy na pieniądze i był niewolnikiem sakiewek. I kiedy wypytali dokładnie o te rzeczy, zgodnie z nimi dowodzili w wojnie.

Te fragmenty z Księgi Suda są przypisywane Eunapiosowi, ale nie można jednoznacznie stwierdzić, w którym miejscu jego Zapisków historycznych się znajdowały. 289 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 145

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

146

FRAGMENTA SEDIS INCERTAE

78 1. (Suda D 809) `O d\e t¦ fron»mata kaˆ toÝj qumoÝj tîn stratiwtîn ¢nhršqize, kaˆ diaucen…zesqai prÕj tÕ ¢gšrwcon ta‹j melštaij ™xek£lei kaˆ filok…ndunon. (cf. A 2428) [2. (Suda D 1025) •Etera d\e oÙ polÚ ti me…w ¢nwrqoàto kaˆ dihucen…zeto, ¢ll¦ toÚtwn barÚtera kaˆ keraunù prosemferÁ...] 79 (Suda D 919) EÙn£pioj· kat¦ toÚtouj toÝj crÒnouj ØpÕ tÁj ¢ndrèdouj gunaikÕj œrgon ti katetolm»qh kaˆ sunepr£cqh genna‹on oÛtw kaˆ ¢ndrîdej, éste ¥piston eŠnai dienegke‹n ™j t¾n di»ghsin. 80 (Suda E 498) Kaˆ t¥lla p£qh kat¦ t¾n ™kmelÁ lÚran ™qerapeÚeto, fhsˆn EÙn£pioj. 81 (Suda Z 33) EÙn£pioj· ¹ toà potamoà di£basij, ¹ gšfura. 82 (Suda H 19) EÙn£pioj· oƒ d\e pa‹dej ¹b»santej kaˆ genÒmenoi qumoà kaˆ ceirîn kÚrioi. 83 (Suda Q 262) EÙn£pioj· tîn d\e `Rwma…wn ™p’ aÙtÕ toàto biazomšnwn ¥poron aÙto‹j ¢pode‹xai kaˆ plÁqoj kaˆ qšsin kaˆ bšlh kaˆ mhcan¦j kaˆ megšqh potamîn, prÕj tÕ m¾ ¹tt©sqai sfîn kaˆ Ðmologe‹n e‡nai ce… rosin. 84 (Suda K 389) Oƒ g¦r K©rej kÚna qÚsusin. EÙn£pioj.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 146

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

FRAGMENTY Z NIEWIADOMEGO MIEJSCA

147

78 1. (Księga Suda D 809) On więc pobudził umysły i serca wojsk i, dzięki ćwiczeniom wojskowym, wezwał ich, aby wyprostowali karki i dążyli do czynów szlachetnych i niebez‑ piecznych290. (cf. A 2428) [2. (Księga Suda D 1025) W innych zaś sprawach niewiele mniej ważnych podniósł głowę i wyprosto‑ wał kark, ale w sprawach od tych poważniejszych i podobniejszych do pioruna […] 79 (Księga Suda D 919) W tych czasach kobieta o męskich zaletach odważyła się i dokonała czynu tak szlachetnego i odważnego, że, gdybym wprowadził go do opowiadania, byłby nie do uwierzenia. 80 (Księga Suda E 498) I on leczył pozostałe choroby, jak źle brzmiącą lirę. 81 (Księga Suda Z 33) Przeprawa przez rzekę, most. 82 (Księga Suda H 19) Chłopcy więc mężniejąc i stając się panami swojego umysłu i siły fizycznej […] 83 (Księga Suda Q 262) Rzymianie usiłowali im przez to pokazać, że i wielka ich liczba, i poło‑ żenie, i pociski, i machiny wojenne, i wielkość rzek w żadnym wypadku nie ocaliłyby ich, przed tym, aby nie zostali przez nich zwyciężeni i nie uznali, że są od nich gorsi. 84 (Księga Suda K 389) Karyjczycy bowiem składają w ofierze psa. 290 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 147

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Ten fragment najprawdopodobniej odnosi się do Frawitty; por. fragment 69, 3.

2014‑12‑01 19:23:48

148

FRAGMENTA SEDIS INCERTAE

85 [(Suda K 408) `O d\e t¾n kard…an ta‹j tima‹j ½dh kekarwmšnoj paršdwken ˜autÕn ™j t¾n ÐdÒn.] 86 (Suda K 570) `O d\e toxÒthj ºf…ei bšloj, eÜstocoj ín tosoÚtouj kataka…nein, Ósa ºf…ei bšlh, EÙnapiÒj fhsin. 87 (Suda M 369) EÙn£pioj· oÜte ¥llwj tÕ megaloprepe.j kat¦ t¾n d…aitan ™n ta‹j m£caij ™stˆ filok…ndunon. 88 (Suda M 474) Kaˆ EÙn£pioj· tîn aÙtîn ™qîn guna‹k£ tina ste…laj ™sqÁti leukÍ kaˆ stšmmasin, æj d¾ meledwnÕn oâsan tÁj Sur…aj oÛtw d¾ kaloumšnhj qeoà. 89 (Suda M 1274) EÙn£pioj· oátoi m\en ïde mšnontej ØpemÒsceuon tÕn pÒlemon. 90 (Suda M 1436) EÙn£pioj· Ð barÝj ™ke‹noj kaˆ murišliktoj Ôfij, [Ð polušliktoj] kaq£per ØpÕ tÁj Mhde…aj ØpoyiqurizÒmenoj kaˆ t¾n yuc¾n kekarwmšnoj paršdwken ˜autÒn. 91 (Suda P 857) EÙn£pioj· kaˆ oƒ m\en paidi£n tina ™k tîn polem…wn ¹goÚmenoi, tosoàton ™duscšrainon, Óson ºnagk£zonto bo©n kaq’ oÞj ™mb£loien. 92 (Suda P 291) /Ej tÒxou ·àma perišpleon to‹j Rwma…oij oƒ B£rbaroi, poll/ ¤ma bšlh ¢fišntej.... EÙn£pioj· pštra dš tij ¢pespasmšnh ™j tÒxou ·àma.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 148

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

FRAGMENTY Z NIEWIADOMEGO MIEJSCA

149

85 [(Księga Suda K 408) On zaś, mając serce już odurzone zaszczytami, wyruszył w drogę291. 86 (Księga Suda K 570) Łucznik wypuścił strzałę i tak bardzo był niezawodny, że zabijał człowieka, ilekroć wypuszczał strzałę292. 87 (Księga Suda M 369) I nie inaczej ci, którzy prowadzą wspaniały tryb życia, nie są chętni do nara‑ żania się w walkach na niebezpieczeństwo. 88 (Księga Suda M 474) Pewną kobietę, przestrzegającą tych samych obyczajów, ubraną w białą szatę i girlandy wysłał, jakby była strażniczką Syrii, bogini tak się nazywającej. 89 (Księga Suda M 1274) Ci więc pozostając tu, wzniecali wojnę. 90 (Księga Suda M 1436) Ów wąż ciężki i o niezliczonych zwojach, przeróżnie skręcony, jakby delikat‑ nymi brząknięciami na strunach liry Medei uśpiony i na duszy osłabiony, poddał się pogrążony w głębokim śnie. 91 (Księga Suda P 857) I owi zaś sądząc, że to był jakiś żart spłatany przez wrogów, tak bardzo się obu‑ rzali, jak bardzo byli zmuszeni krzyczeć na tych, których zaatakowali. 92 (Księga Suda P 291) Barbarzyńcy opływali Rzymian na odległość strzału z łuku, zarazem ciskając na nich wiele pocisków […] Skała zaś pewna była oderwana na odległość strzału z łuku. Ten fragment najprawdopodobniej odnosi się do Timasjosa. Być może fragment ten można zestawić z podobnym opisem u Zosimosa, 1, 70, 1, s. 84: Miał przy sobie pewnego człowieka, który potrafił budować machiny wojenne i umiał wysyłać z nich pociski tak niezawodnie, że ilekroć Lydios kazał mu wymierzyć pocisk w jakiegoś wroga, nie chybiał celu. 291  292 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 149

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

150

FRAGMENTA SEDIS INCERTAE

93 (Suda S 1628) EÙn£pioj· tÕn p£nta b…on aÙtoà suntekmhr£menoj ™k tîn ™nargîn perˆ aÙtÕn sumbÒlwn te kaˆ shme…wn. 94 (Suda Oi 37) EÙn£pioj· tosoÚtou d\e o„doàntoj kaˆ Øpofuomšnou kakoà. 95 (Suda Y 105) EÙn£pioj d\e lšgei yilÕn d\e oŒon koàfon.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 150

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

FRAGMENTY Z NIEWIADOMEGO MIEJSCA

151

93 (Księga Suda S 1628) Badając uważnie całe jego życie na podstawie wyraźnych o nim znaków i wróżb […] 94 (Księga Suda Oi 37) Tak wielkie zło nabrzmiewało i rozrastało się. 95 (Księga Suda Y 105) Eunapios zaś nazywa psilosa293 tylko lekkozbrojnym. 293 

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 151

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

yilÕj – żołnierz lekkozbrojny

2014‑12‑01 19:23:48

BIBLIOGRAFIA Wydania i przekłady Zapisków historycznych oraz Żywotów filozofów i sofistów Eunapiosa z Sardes Eunapii Vitas Sophistarum et Fragmenta Historiarum, wyd. J. Fr. Boissonade, Amster‑ dam 1822. Excerpta de Sententiis, Excerpta de Legationibus gentium ad Romanos, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, wyd. B.G. Niebuhr, t. I, Bonn 1829, s. 281–444. Excerpta historica iussu Imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, wyd. U. Boissevain, C. de Boor, Th. Buttner Wobst, Berolini 1906. Excerpta de Legationibus iussu Imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, wyd. C. de Boor, Berlin 1903. Excerpta de Sententiis iussu Imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, wyd. U. Boissevain, Berlin 1906. Eunapios, Historia, Fragmenta Historicorum Graecorum, wyd. C. Müller, t. IV, Paryż 1851, s. 7–56. Eunapios, Historia, Historici Graeci minores, wyd. L. Dindorf, t. I, Lipsk 1870, s. 201– 274. Eunapius, History after Dexippus [w:] The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, by R.C. Blockley, t. I, s. 1–26; 97–106 (wstęp); t. II, s. 1–150 (tekst i przekł. ang.), Liverpool 1981. Eunapios, Vitae Sophistarum, [w:] Philostratus i Eunapius, The Lives of the Sophists, wyd. W.C. Wright, Cambridge, Mass. London 1921, s. 317–565. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, przekł. M. Civiletti, Milano 2007. Eunapio, Vite di filosofi, przekł. N. Tommaseo, Venezia 1843. Suda (Suidae Lexicon), wyd. A. Adler, t. VI, Leipzig 1928–1935.

ŹRÓDŁA Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, t. I i t. II, przekł. I. Lewandowski, Warszawa 2001–2002. Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, przekł. L. Piotrowicz, Wrocław 2004. Arystoteles, Zoologia. Historia Animalium, przekł. P. Siwek, Warszawa 1982. Blockley R.C., The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, t. I i t. II, (tekst i przekł. ang.), Liverpool 1981. Brewiaria dziejów rzymskich, przekł. P. Nehring, B. Bibik, Warszawa 2010. Demostenes, Mowa XVIII O wieńcu, przekł. R. Turasiewicz, Wrocław 2005. Discorsi di Temistio, przekł. R. Maisano, Torino 1995.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 152

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

ŹRÓDŁA

153

Elius Arystydes, The Complete Works, wyd. C.A. Behr, Leiden 1981. Focjusz, Biblioteka, przekł. O. Jurewicz, Wrocław 2006. Herodot, Dzieje, przekł. S. Hammer, Warszawa 1954. Hezjod, Prace i dnie, przekł. J. Łanowski, Warszawa 1999. Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, przekł. H. Szelest, Warszawa 1966. Homer, Iliada, przekł. F. Dmochowski, Wrocław 2004. Homer, Iliada, przekł. K. Jeżewska, Wrocław 1986. Homer, Odyseja, przekł. J. Parandowski, Warszawa 1989. Homer, Odyseja, przekł. L. Siemieński, Wrocław 2004. Ioannis Antiocheni Fragmenta ex Historia chronica, przekł. U. Roberto, Texte und Unter‑ suchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur 154, Berlin 2005. Jan Chryzostom, Epistola ad Philippenses, Patrologia Graeca, wyd. P. Migne, t. LXII, Paryż 1869. Julian Apostata, Cesarze, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XXVII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013. Julian Apostata, List do filozofa Temistiosa, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XXII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011. Julian Apostata, List do rady i ludu ateńskiego, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkows‑ ka, „Fontes Historiae Antiquae”, t. VII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006. Julian Apostata, Listy, przekł. W. Klinger, Wrocław 1962. Julian Apostata, Misopogon czyli Nieprzyjaciel brody, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkows‑ ka, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XIII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poz­nań 2009. Julian Apostata, Przeciw Galilejczykom, przekład, wstęp i objaśnienia A. Pająkowska, „Fontes Historiae Antiquae”, t. XXIV, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012. Libanios, Wybór mów, przekł. L. Małunowiczówna, Wrocław 2006. Libanius, Selected works, with an english translation, introduction and notes by A.F. Nor‑ man, t. 1 Julianic Orations, Harvard 1987. Lukian, Dialogi, t. II, przekł. M. Bogucki, Wrocław 2006. Lukian, Dialogi, t. III, przekł. W. Madyda, Wrocław 2006. Lukian z Samosat, Pisma wybrane, przekł. W. Madyda, Warszawa 1957. Philostorgius, Kirchengeschichte, wyd. J. Bidez, Leipzig 1913. Philostratus and Eunapius. The lives of the Sophists, przekł. W.C Wright, London 1921. Pindar, Wybór poezji, przekł. A. Szastyńska‑Siemion, Wrocław 2005. Platon, Fajdros, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1958. Platon, Państwo, przekł. W. Witwicki, Kęty 2003. Plutarch’s Moralia, The Loeb Classical Library, t. 3, 8, London 1961. Plutarch, Żywoty równoległe, przekł. M. Brożek, t. 1, Warszawa 2006. Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, przekł. S. Kazikowski, Warszawa 1986. Sozomen Hermiasz, Historia Kościoła, przekł. S. Kazikowski, Warszawa 1989. Tukidydes, Wojna Peloponeska, przeł. K. Kumaniecki, t. I, Wrocław 2004. Wergiliusz, Eneida, przekł. T. Karyłowski, Wrocław 2004.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 153

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

154

BIBLIOGRAFIA

The Works of the Emperor Julian, ed. T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, L.A. Post, E.H. War­mington, with an English translation by W.C. Wright, t. 1, 2, Loeb Classical Library, London and Cambridge Mass. 1949. Zonaras, Annales, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, t. II, wyd. B.G. Niebuhr, Bonn 1844. Zosimos, Nowa historia, przekł. H. Cichocka, wstęp E. Wipszycka, Warszawa 1993.

LITERATURA POMOCNICZA Athanassiadi P., Giuliano ultimo degli imperatori pagani, Genova 1994. Baldini A., Eunapio di Sardi tra biografia e storia [w:] Storiografia locale e storiografia universale. Forme di acquisizione del sapere storico nella cultura antica, a cura di C. Bearzot, D. Ambaglio, R. Vattuone, Atti del Congresso di Bologna, 16–18 dicembre 1999, Como 2001. Baldini A., Richerche sulla storia di Eunapio di Sardi. Problemi di storiografia tardopagana, Bologna 1984. Baldwin B., Notes on Eunapius, „Mnemosyne” 30, 1977, 426–428. Baldwin B., The career of Oribasius, „Acta Classica” 1975, nr 18, s. 85–97. Baker A., Eunapius’ Nša œkdosij and Photius, „Greek, Roman and Byzantine Studies” 1988, nr 29, s. 389–402. Banchich Th.M., On Goulet’s Chronology of Eunapius’ Life and Works, „The Journal of Hellenic Studies” 1987, t. 107, s. 164–167. Bartelnik G.J., Eunape et le vocabulaire chretien, „Vigiliae Christianae” 23, 1969, s. 293–303. Biagi V. Eunapio e il cristianesimo, 1940, Τεσσαρακονταετηρὶς Θεοφίλου Βορέα – Τόμος Β΄, Ἐν Ἀθήναις, Τύποις “Πυρσοῦ” 1940, s. 179–182. Blockley R.C., Dexippus of Athens and Eunapius of Sardis, „Latomus” 1971, t. 30, s. 710–715. Blockley R.C., Eunapius, Fr. XIV, 7: Julian as an Homeric hero?, „Liverpool Classical Monthly” 1981, 6. Boor C. De, Die nea ekdosis des Eunapios, „Rheinisches Museum” 47 (1892) 321–323. Bonfante W., Emperor, God and Man in the IVth century: Julian the Apostate and Ammia­ nus Marcellinus, „Parola del Passato” 99, 1964, s. 401–427. Bowersock G.W., Julian the Apostate, London 1978. Bowersock G.W., The Emperor Julian on his predecessors, „Yale Classical Studies” 1982, z. 27. Breebaart A.B., Eunapius of Sardes and the Writing of History, „Mnemosyne” 1979, t. 32, nr 3, s. 360–375. Browning R., The emperor Julian, Los Angeles 1978. Buck D.F., Eunapius on Julian’s Acclamation as Augustus, „Ancient History Bulletin” 7, 2, 1993, s. 73–80. Buck D.F., Eunapius Lives of the Sophist, a Literary Study, „Bizantion” 62, 1992, s. 141–157. Buck D.F., Eunapius of Sardis and Theodosius the Great, „Byzantions” 58, 1988, s. 36–53. Buck D.F., Some Distorsions in Eunapios’ Account of Julian the Apostate, „Ancient History Bulletin” 4, 5, 1990, s. 113–115.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 154

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

LITERATURA POMOCNICZA

155

Chalmers W.R., Eunapius, Ammianus Marcellinus and Zosimos on Julian’s Persian Expedi­ tion, „Classical Quarterly” 10, 1960, s. 152–160. Chalmers W.R., The Nša œkdosij of Eunapius’ Histories, „Classical Quarterly” 3, 1953, s. 165–170. Cobert C.G., De locis nonnullis apud Eunapium, „Mnemosyne” 6, 1878, s. 315–336. Cracco Ruggini L., Zosimo, ossia il rovesciamento delle „Storie Ecclesiastiche”, „Augustia‑ num” 1976, nr 16, s. 23–26. Cracco Ruggini L., Pubblicistica e storiografia biznantine di fronte alla crisi dell’impero romano, „Athenaeum” 53, 1973, s. 146–183. Geffcken J., The last days of greco‑roman paganism, Amsterdam 1978. Gibbon E., Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. 2, Warszawa 1975. Goulet R., Sur la chronolgie de la vie et des oeuvres d’Eunape de Sardes, „The Journal of Hellenic Studies” 100, 1980, s. 60–72. Heather P., Upadek Cesarstwa Rzymskiego, Poznań 2006. Jurewicz O., Historia literatury bizantyńskiej, Wrocław 1984. Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1999. Kunisz A., Problemy schyłku świata antycznego, Katowice 1978. Kuranc J., Julian Apostata, zwycięzca Alamanów, w pochwałach retora Eunapiusza, „Rocz‑ niki Humanistyczne” 1971, t. XIX, z. 3. Martindale J., Jones A.H.M., Morris J., Prosopography od the later Roman empire, t. 1, Cambridge 1971. Martindale J, Prosopography of the later Roman empire, t. 2, Cambridge 1980. Ochoa J.A., La transmisiòn de la Historia de Eunapio, Madrid 1990. Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008. Paschoud F., Sur Eunape de Sardes, „Revue des Etudes Grecques” 1985, t. 98, s. 395–398. Penella R., Greek Philosophers and Sophists in the Fourth Century A.D. Studies in Eunapius of Sardis, Leeds 1990. Ridley R.T. Eunapius i Zosimos, „Helikon”, LX–X, 1969–1970. Salamon M., Historycy epoki upadku Cesarstwa Rzymskiego, Prace Naukowe Uniwersyte‑ tu Śląskiego, Historia i współczesność 1982, 6. Salamon M., Referre a notioribus pedem, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Historia i współczesność 1984. 7. Schmid W., Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (Pauly–Wissowa), 1907, t. VI, 1121–1127. Sinko T., Literatura grecka, t. III, cz. 2, Wrocław 1954. Steinrück M., Haltung und rhetorische Form. Tropen, Figuren und Rhythmen in der Prosa des Eunap von Sardes. Olms, Hildesheim 2004. Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. E. Wipszyckiej, t. III, Warszawa 1999. Vogt M., Historia filozofii dla wszystkich, Warszawa 2004. Zakrzewski K., U schyłku świata antycznego, Warszawa 1964.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 155

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:48

INDEKS IMION WŁASNYCH Ablabiusz (Flavius Ablabius), konsul, do‑ wódca wojskowy 39, 40, 55 Abundancjusz (Abundantius), konsul, do‑ wódca wojskowy 125 Achilles (Achilles, Achilleus) (mit.), bohater wojny trojańskiej 91 Ajaks (Aiax, Aias) (mit.) uczestnik wojny trojańskiej 91 Ajdesios (Aidesios), filozof 7 Akacios (Acacios), filozof 65 Alaryk (Alaricus), król Wizygotów 8, 9, 11, 29, 121 Alawiusz (Alavius), dowódca wojskowy 89 Aleksander (Lucius Domitius Alexander), cesarz rzymski 12, 15, 38, 38 Aleksander Sewer (Marcus Aurelius Severus Alexander), cesarz rzymski 61 Aleksander Wielki (Alexander Macedo, Alek­ sandros Makedonikos), król macedoński, zdobywca królestwa Persów 23, 68, 69, 77 Ammianus Marcellinus (Ammianus Marcelli­ nus), historyk rzymski 8, 10, 14, 20, 21, 23, 40, 47, 51, 57, 65, 68, 72, 77, 80–83, 85, 89, 93 Anacharsis (Anacharsis), filozof 141 Antoninus (Antoninus), sofista 107 Antoninus Pius (Titus Aelius Antoninus Pius), cesarz rzymski 61 Appian z Aleksandrii (Appianus Alexandri­ nus), historyk grecki 137 Arbazacjusz, dowódca – patrz Harpazacjusz Arbicjon (Arbition), dowódca wojskowy 76, 77 Arbogast (Flavius Arbogastes) Flawiusz, do‑ wódca wojskowy 15, 105, 109, 110, 111, 115, 117

Bakchus (Bakchos) (mit.), bóg winnej lato‑ rośli i wina 114 Bakuriusz (Bacurius Hiberus), dowódca wojskowy Bargo (Bargo), urzędnik cesarski 123, 124, 125 Baudon (Baudo, Bauto), dowódca wojsko‑ wy 109, 111, 119 Cercion (Cercio), pomocnik dowódcy Cha‑ riettona 51 Charietton (Charietto, Charietton), dowód‑ ca wojskowy 15, 49, 50, 51 Chrestiusz (Chrestius), dowódca wojskowy 43 Chrysantios, (Chrisantios), filozof 7, 24 Cyceron (Marcus Tullius Cicero), mówca rzymski, polityk 134 Cylleniusz (Cillenius), historyk 59 Dardanos (Dardanos), król Troi 59 Dariusz (Dareios), król perski 21 Decencjusz (Decentius Magnus), kuzyn Mag­­nencjusza 13, 42, 43

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 156

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Archelaos (Archelaos), aktor 99 Archiloch (Archilochos), poeta grecki 101 Arkadiusz (Flavius Arcadius), cesarz rzym‑ ski 10, 15, 22, 27, 109, 110, 117, 119, 121, 122, 125, 137, 139 Armoniusz (Armonius), syn Taurusa 111 Arsaces (Arsaces), król Partów 21 Arsacjusz (Arsacius), biskup 27 Arystoteles (Aristoteles), filozof 23, 78, 79, 89 Atanazy (Atanasios), biskup 40, 93 Aurelian (Lucius Domitius Aurelianus), ce‑ sarz rzymski 31

2014‑12‑01 19:23:48

INDEKS IMION WŁASNYCH

Deksippos (Deksippos), historyk grecki 9, 14, 16, 27, 30, 31, 33, 35, 45 Dionizos (Dionisos, Bakchos) (mit.), bóg winnej latorośli i wina 65, 106, 115 Echetos (Echetos), król Epiru 82, 83 Elianos (Elianos, Aelianus), dowódca woj‑ skowy 15, 77 Epaminondas (Epaminondas), polityk te‑ bański, dowódca wojskowy 65 Eriulf (Eriulf), dowódca wojskowy 113, 115 Eueterios (Eueterios), filozof 24, 81 Eudoksja (Aelia Eudoksia), żona cesarza Ar‑ kadiusza 109, 119, 123 Eugeniusz (Flavius Eugenius), cesarz rzym‑ ski 12, 15, 16, 111, 115, 117, 121 Euhemer (Euhemeros) z Libii, postać bliżej nieznana 21, 57, 58 Eunapios z Frygii (Eunapios), retor 61, 73 Eunapios z Sardes (Eunapios), historyk grec­ ki, passim Eurymedon (Eurymedon) (mit.), jeden z gi‑ gantów 107 Eurypides (Euripides), tragediopisarz 99 Eutropiusz (Eutropius), prepozyt cesar‑ skiej sypialni 15, 19, 119, 121–125, 127, 131 Euzebiusz, (Eusebius), sofista 91 Ewagriusz (Evagrius), urzędnik cesarski 107 Fameas Himilkon (Fameas Himilco), dowód‑ ca wojskowy 137 Fausta (Flavia Maxima Fausta), żona cesa‑ rza Konstantyna I 18, 40 Festus (Rufius Festus), historyk rzymski, prokonsul Azji 15, 83 Filip (Philippos) Macedoński, król Macedo‑ nii 23, 75, 102, 103 Filostorgios (Philostorgios), historyk Koś‑ cioła 10, 13, 24, 40, 41, 116, 117

Flacylla (Aelia Flavia Flaccilla), żona cesarza Teodozjusza I 110, 111 Flawian (Nicomachus Flavianus), historyk 10, 14 Focjusz (Photius), patriarcha Konstantyno‑ pola, pisarz 9–11, 16, 17, 22, 24, 26, 27, 29, 137 Frawitta (Frawitta), dowódca wojskowy 15, 18, 113, 115, 135–137, 141, 143, 144, 147 Fritigern (Fritigernus), dowódca wojskowy 89 Gainas (Gainas), dowódca wojskowy 8, 15, 115, 121, 129, 131, 133, 135, 136, 137 Gajson (Gaiso), dowódca wojskowy 43 Galeriusz (Gaius Galerius Valerius Maxi­ mianus), cesarz rzymski 39 Galien (Publius Licinius Egnatius Gallienus), cesarz rzymski 31 Galla (Aelia Galla), druga żona cesarza Teo‑ dozjusza I 109, 115 Gildon (Gildo), przywódca buntu przeciw‑ ko cesarzowi Arkadiuszowi 139 Gorgona (Gorgo) (mit.) 123 Gracjan (Flavius Gratianus Augustus), ce‑ sarz rzymski 15, 22, 74, 103, 104, 109, 111, 125 Hadrian (Publius Aelius Hadrianus), cesarz rzymski 37, 61, 71 Harmoniusz – patrz Armoniusz Harpazacjusz (Harpasatius), dowódca woj‑ skowy 137 Helena (Flavia Iulia Helena), matka Kon‑ stantyna Wielkiego 39 Helios (Helios) (mit.), bóg Słońca 68, 69 Herakles (Herakles) (mit.) 75 Herakliusz (Heraclius), filozof 12, 24, 62, 63, 75 Herennianus (Lucius Herennianus), urzęd‑ nik cesarski 141, 143 Herodot (Herodotos), historyk grecki 23, 33, 58

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 157

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

157

2014‑12‑01 19:23:49

158

INDEKS IMION WŁASNYCH

Hezjod (Hesiodos), epik grecki 23, 143 Hieraks (Hieraks), zabójca Frawitty 11, 24, 139, 141, 143 Hilary (Hilarius) z Frygii, filozof 15, 24, 81, 82 Himilkon (Fameas Himilco), dowódca woj‑ skowy 137 Homer (Homeros), poeta epicki 23, 43, 59, 64, 66, 69, 72, 75, 80, 81, 82, 107, 113, 141 Honoriusz (Flavius Honorius), cesarz rzym‑ ski 10, 15, 22, 27, 28, 110, 117, 139 Hormizdas (Hormisdas), książę perski 77 Jakub (Iacobus), filozof 15, 81 Jamblich (Iamblichos), filozof 7 Jan (Ioannes) 139 Jan Chryzostom (Ioannes Chrysostomos), pisarz chrześcijański 27, 73, 139 Jan z Antiochii (Ioannes Antiocheus), histo‑ ryk 10, 12, 20, 24, 37, 39, 73, 109, 110, 115, 119 Jan Zonaras (Ioannes Zonaras), historyk 10, 14, 58 Jowian (Flavius Iovianus), cesarz rzymski 10, 12, 15, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 81, 83 Julian Apostata (Flavius Claudius Iulianus), cesarz rzymski 7–10, 13–17, 19–21, 23, 24, 27, 35–37, 40, 41, 43–51, 53–71, 75, 77, 93, 131 Julian (Iulianus) z Kapadocji, filozof 42, 63 Justus (Iustus), teść cesarza Walentyniana 109 Karinus (Marcus Aurelius Carinus), cesarz rzymski 12, 15, 36, 37, 38 Karus (Marcus Aurelius Carus), cesarz rzymski 36, 37 Klaudiusz II Gocki (Marcus Aurelius Vale­ rius Claudius Gothicus), cesarz rzymski 14, 27, 31 Koiranos (Koiranos), Egipcjanin 83 Konstancja (Flavia Iulia Constantia), siostra Konstantyna I Wielkiego 39

Leon (Leo), dowódca woskowy 15, 131 Libanios (Libanios), grecki retor 15, 20, 21, 24, 43, 45, 47, 55, 60, 61, 63, 65, 68, 81, 102 Licynian (Licinius), syn Licyniusza 39 Licyniusz (Flavius Galerius Valerius Licinia­ nus), cesarz rzymski 39 Likurg (Likurgos), prawodawca spartański 33, 34 Lizymach (Lysimachos), wódz Aleksandra Wielkiego, król Tracji 99 Lucjusz Herennianus (Lucius Herennianus), urzędnik cesarski 141, 143 Lukian z Samosat (Lukianos), pisarz, retor grecki 99, 143, 144 Lydios (Lydios), dowódca wojskowy 149 Magnencjusz (Flavius Magnus Magnentius), cesarz rzymski 13, 15, 41, 42, 43, 109 Maksimos, (Maximos), filozof 15, 24, 58, 63 Maksymus (Maximus Magnus Clemens), cesarz rzymski 15, 103, 104, 105, 111

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 158

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Konstancjusz I Chlorus (Gaius Flavius Con­ stantius), cesarz rzymski, ojciec Kon‑ stantyna I 39 Konstancjusz II (Flavius Iulius Constantius), cesarz rzymski, syn Konstantyna I Wielkiego 15, 18, 21, 38–45, 50, 55, 57–59, 63, 70, 109 Konstans (Flavius Iulius Constans), syn Konstantyna I Wielkiego 13, 41, 43, 55 Konstantyn II (Flavius Claudius Constanti­ nus), syn Konstantyna I Wielkiego 41, 55 Konstantyn I Wielki (Gaius Flavius Valerius Constantinus), cesarz rzymski 13, 17, 18, 27, 38, 39, 40, 41, 55, 74 Konstantyn VII Porfirogeneta (Constanti­ nus Porphyrogennetus), cesarz bizantyń‑ ski 10, 12, 24, 27 Kryspus (Flavius Iulius Valerius Crispus), syn Konstantyna I Wielkiego 13, 18, 39–41

2014‑12‑01 19:23:49

INDEKS IMION WŁASNYCH

Marcellinus (Marcellinus), dowódca woj‑ skowy 43 Marcellus (Marcellus), magister equituum za czasów Konstancjusza II 15, 44, 47, 63 Marcellus (Marcellus), magister officiorum za czasów Teodozjusza I 119 Marcjanus (Marcianus), urzędnik cesarski 15, 90, 91 Minerwina (Minervina), konkubina cesarza Konstantyna I 39 Muzoniusz (Musonius), filozof 15, 73, 90, 91 Nebisgastes (Nebisgastes), król Chamawów 15, 53 Neron (Nero Claudius Cesar Drusus Ger­ manicus), cesarz rzymski 99 Nikomach Flawian (Nicomachus Flavia­ nus), historyk 10, 14 Numerian (Marcus Aurelius Numerius Nu­ merianus), cesarz rzymski 36, 37 Odyseusz (Odysseus, Ulixes) (mit.), król Ita‑ ki, bohater wojny trojańskiej 59, 125 Oktawian August (Gaius Iulius Caesar Oc­ tavianus) cesarz rzymski 11, 12, 61, 97 Olimpias (Olympias), matka Aleksandra Wielkiego 69 Olimpiodor (Olympiodoros) z Teb historyk grecki 10 Orybazjusz (Oribasios) z Pergamonu, lekarz i autor dzieł medycznych 8, 9, 14, 21, 46, 57, 58, 69, 100 Palamedes (Palamedes) (mit.), uczestnik wojny trojańskiej 59 Parys (Paris) (mit.), książę trojański, brat Hektora 73 Patrikios (Patrikios), filozof 13, 15, 24, 82, 83 Patroklos (Patroklos) (mit.), uczestnik woj‑ ny trojańskiej, przyjaciel Achillesa 91 Pindar (Pindaros) z Teb, grecki liryk 23, 129

Piotr Patrycjusz (Petros Patrikios), historyk bizantyjski 10, 13, 24, 55 Piso (Piso) z Klazomeny, retor 61 Platon (Platon), filozof 23, 47, 69, 73, 101 Plotyn (Plotinus), filozof 18, 41 Plutarch (Plutarchos) z Cheronei, historyk 23, 65, 68, 102, 141 Posejdonios (Poseidonios), filozof, historyk, nauczyciel Cycerona 77 Priskos (Priskos), filozof 15, 24, 63, 121 Probus (Marcus Aurelius Probus), cesarz rzymski 31, 37 Proheresjos (Prohaeresios), filozof 7, 9, 15, 24, 42, 64, 90, 101 Proklus (Proclus), urzędnik cesarski 108, 109 Prokopiusz (Procopius), cesarz rzymski 15, 75–77, 79, 93 Pulcheria (Aelia Pulcheria), siostra cesarza Teodozjusza II, cesarzowa 10 Richomer Flawiusz (Richomer Flavius), do‑ wódca wojskowy 111 Romanus (Romanus), dowódca wojskowy 107 Rufin (Flavius Rufinus), dowódca wojsko‑ wy, opiekun cesarza Arkadiusza 11, 12, 15, 22, 108, 109, 117, 119, 121, 122, 123 Salmoneusz (Salmoneus) (mit.) 23, 123 Salustios (Flavius Sallustius), dowódca woj‑ skowy 44, 63 Saul (Saul), dowódca wojskowy 115 Scypion Afrykański Młodszy (Publius Co­ melius Scipio Aemilianus Africanus Mi­ nor), dowódca rzymski 23, 73, 137 Sebastian (Sebastianus), dowódca wojsko‑ wy 15, 23, 92, 93, 95 Sekstus Aureliusz Wiktor (Sextus Aurelius Victor), historyk rzymski 38 Serena (Serena), siostrzenica cesarza Teo‑ dozjusza I 28, 115 Sokrates (Sokrates), filozof 33

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 159

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

159

2014‑12‑01 19:23:49

160

INDEKS IMION WŁASNYCH

Sokrates Scholastyk (Sokrates Scholastikos), historyk Kościoła 10, 13, 20, 40, 43, 69 Sopater (Sopater), filozof 18, 40, 41 Sozomen Hermiasz (Hermias Sozomenos), his­toryk Kościoła 10, 13, 20, 24, 40, 41, 80 Stylichon (Flavius Stylicho), dowódca woj‑ skowy, opiekun cesarza Honoriusza 11, 15, 22, 28, 29, 115, 117, 119, 120, 121, 129, 144, 145 Subarmachios (Subarmachios), dowódca wojskowy 11, 15, 131 Sulla (Lucius Cornelius Sulla), polityk rzym‑ ski, dowódca wojskowy 23, 57 Swetoniusz (Gaius Suetonius Tranquillus), pisarz rzymski 19, 105 Symonides (Simonides), filozof 15, 82, 83 Tacjan (Flavius Eutolmius Tatianus), do‑ wódca wojskowy 108, 109 Tacyt (Marcus Claudius Tacitus), cesarz rzymski 31 Tacyt (Publius Cornelius Tacitus), historyk rzymski 19, 105 Taurus (Titus Statilius Taurus), konsul 111 Temistios (Themistios), filozof 20, 96, 97 Temistokles (Themistokles), polityk, wódz ateński 32, 33 Teodor, (Theodoros), spiskowiec 81 Teodor (Theodoros), urzędnik 15, 80, 91 Teodozjusz I Wielki (Flavius Theodosius), ce‑ sarz rzymski 8, 10, 12, 13, 15–19, 21, 22, 24, 27–29, 96, 97, 101, 103–107, 1­ 09–111, 113, 115–117, 119, 121–123, 125

Wadomar (Vadomar), król Alamanów 15, 55 Walens (Flavius Iulius Valens), cesarz rzymski 8, 14, 15, 22, 64, 75–77, 79–83, 90–93, 95, 101 Walentynian I (Flavius Valentinianus), ce‑ sarz rzymski 10, 14, 15, 64, 74, 75, 90, 93, 103 Walentynian II (Flavius Valentinianus), cesarz rzymski 12, 15, 22, 103, 104, 105, 109, 110, 111 Zeus (Zeus) (mit.), bóg grecki 33, 35, 45, 67, 69 Zonaras Jan (Ioannes Zonaras), historyk bizantyński 10, 14, 58 Zosimos (Zosimos), historyk rzymski 10–14, 22, 23, 28, 29, 36–51, 54–85, 89–99, 101–106, 108–121, 124, 125, 128–137, 139–142, 149

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 160

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Teofil (Theofilos), biskup 106, 107 Teofilos (Theofilos), eunuch 71 Tezeusz (Theseus) (mit.), książę ateński 75 Timasjos (Thimasios), urzędnik cesarski 123, 125, 149 Trajan (Marcus Ulpius Traianus), cesarz rzymski 71 Trybigild (Trybigild), dowódca wojskowy 129, 131, 133 Tukidydes (Thukydides), historyk grecki 17, 23, 32, 34, 35, 65 Tuskianos (Thuskianos), filozof 63, 65 Tymazjusz (Thymasios), dowódca wojsko‑ wy 115

2014‑12‑01 19:23:49

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I  ETNOGRAFICZNYCH Abdera 99 Adrianopol – patrz: Hadrianopol 8, 10, 14, 15, 77, 93, 95 Afryka 38, 41, 57, 64, 104, 137, 139 Alamanowie 13, 49, 54, 55, 64, 67, 74, 93, 155 Aleksandria 11, 106, 107, 137, 139, 141, 152 Alpy 43, 45 Antiochia 10, 12, 20, 24, 37, 39, 73, 87, 92, 109, 110, 115, 119 Arelate 39 Argentoratum (obecnie Strasburg) 47 Armenia 137 Ateny 7, 8, 30, 31, 42, 90, 142 Attakotowie 64 Augusta Rauraków (obecnie Augst) 55 Austorianie 64 Azja 73, 83, 89, 90, 123, 140 Beocja 89 Brigantia 45 Brytania 39, 41, 51 Chamawowie 13, 23, 49, 50, 51, 53 Chersonez 135 Cylicja 72, 73, 134, 140 Dadastana 72, 73 Dardanidzi 59 Dunaj 19, 59, 87, 101 Egipt 106, 107 Europa 85

Galacja 72, 73 Galia 15, 21, 41–46, 55, 56, 63, 64, 104 Germanowie 45, 55 Goci 22, 92, 93, 101 Hadrianopol 8, 10, 14, 15, 77, 93, 95 Helena 39 Hiszpania 41 Hunowie 85 Izauryjczycy 137, 141 Kanopus 106 Kolchida 89 Konstantynopol 12, 22, 40, 91, 92, 95, 111, 116, 121, 123, 137, 143 Ktezyfont 65, 67, 69, 77 Kwadowie 64 Lidia 7, 8, 27, 123, 129 Lidyjczycy 61 Macedonia 22, 89, 93, 141 Mediolan 39 Mizja 89 Mizowie 89 Nemety (obecnie Speider) 55 Nikomedia 41 Nikopolis 97 Nisibis 70, 71

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 161

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Fenicja 125, 134 Frankowie 48, 50, 111 Frygia 15, 24, 77, 81, 129

2014‑12‑01 19:23:49

162

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I  ETNOGRAFICZNYCH

Olimp, góra 33, 69 Pamfilia 123, 140, 141 Persja 15, 22, 65–67, 70, 71 Persowie 36, 77, 91 Piktowie 64 Pireneje 43 Ren 44, 45, 50, 54, 55 Rzym 48 Rzymianie 11, 13, 18, 23, 47, 48, 51, 55, 61, 66, 75, 79, 85, 87, 89, 93, 97, 103, 105, 109, 113, 137, 149, 155 Saksonowie 64 Saliowie 48 Saraceni 91

Termodon 131 Termopile 11, 121 Tesalia 22, 83, 89 Tespie 121 Tracja 22, 64, 77, 89, 97, 99, 115, 125, 135, 141 Trakowie 97 Werna 110, 111

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 Christianitas_05.indd 162

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Sardes 7–9, 14, 16, 18, 19, 22, 24, 27, 35, 91, 119 Scytia 79, 87, 125 Scytowie 65, 85, 87, 89, 93 Seleucja 69 Sycylia 83 Szkoci 64

2014‑12‑01 19:23:49

SUMMARY Eunapios lived and flourished in the late 4th century, the scene of various, often dramatic events. He witnessed the short-lived rebirth of the old Roman religion during the reign of Julian the Apostate, the fateful Persian campaign ending with the emperor’s demise in June 363, the defeat of the Roman army during the Battle of Hadrianopolis fought against the Goths, the death of the emperor Valens on the battlefield in August 378, the invasion of barbarians in the western and eastern part of the Empire, the promulgation of the so-called “Theodosian decrees” abolishing the old cults, Alaric’s invasion of Greece, Gainas’ rebellion and – most probably – Alaric’s sack of Rome in 410. All those events had undoubtedly in‑ fluenced both Eunapios himself as well as his works. He was writing from the standpoint of a person emotionally involved albeit devoid of experience in both the public and the military sphere. This resulted in his numerous mistakes, sometimes even fairly grave ones. The historian Eunapius of Sardis is the autor of the apologetic Lives of Philosophers and Sophists and fairly substantial extant passages from History Fragments. The History Fragments cover the period from the year 270 to 404 – that is from the death of emperor Claudius II to the reign of Theodosius’ sons: Arcadius and Honorius. This is also the history of the religious dispute where the victorious Christianity contrib‑ utes to the downfall of the Roman Empire. Eunapius’ work consisted of fourteen books. The first one, being a summary, was followed by four books concerning Julian, three dealing with the period from the rise of ­Valentinian I to the Battle of Hadrianopolis, and six from the said battle to the year 404. Out of fourteen books of History Fragments the only surviving extracts come form book I, II, III, IV, V, VI and IX. Parts of History Fragments can be found in Zosimos, Constantine Porphyriogenitus (in his Excerpts), in the Suda, in John of Antioch, in the anonymouns author of the Excerpts of the History of Emperors, in Sozomen, Philostor‑ gios, Peter the Patrician, Socrates, and Zonaras. Only a part of Eunapios’ work having survived until today, the picture of the whole work is necessarily skewed. The historian blames Christianity for the vicissitudes and misfortunes which befell the Roman Empire. He severely criticizes the Christian emperors – Constantine the Great and Theodosius I, and praises the pagan Emperor – Julian the Apostate. His writings are an apology for the waning paganism, the author claiming that since Christians came to power, the whole world has been in decline. Roman armies are being defeated and barbarians are encroaching on the Roman Empire. Julian the Apostate is the key figure in his books – serene, wise, educated and dedicated to the gods. The emperor is praised for his hostility towards Christians as well as his love of the ancien culture. The biggest criti‑ cism is reserved for Theodosius, prodigal and dissolute, who allowed barbarians to wreak havoc to the Empire and Christians to eradicate the old cults.

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 163

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:49

164

SUMMARY

Eunapios was well-educated, his writing style containing various literary topoi and rhetorical figures. Like the majority of historians of the late Roman Empire, he fre‑ quently quotes classical authors: Homer, Hesiod, Pindar, Thucydides, Plato, Aristotle, Meander  and Plutarch, as well as referring to classical historical works by Herodotus, Thucydides and Polybius. It is the first translation of the extant passages of the History Fragments into Polish. It has been supplied with an introduction, detailed footnotes, bibliography and indexes of proper names, and geographical as well as ethnographical terms. Translated by Krzysztof Filip Rudolf

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Christianitas_05.indd 164

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636 2014‑12‑01 19:23:49

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

##7#52#aNDM2MDUzM0EzMjM5NjYzNg==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 4360533A32396636