21 Wiek 2007-11

!"#""#$%$&'#()*+,-./0!"#1#+"2$#$%$&',-./33+!,1,+!!433"506133789)3"

CZY OCIEPLENIE PRZYNIESIE DESZCZE?

PASOŻYTY ŻYJĄ CUDZYM KOSZTEM

I S S N 1 8 9 6 - 41 17 I n d e k s 2 2 1 3 2 5

OBSERWUJEMY NIEBEZPIECZNY WULKAN

| 1 1 | LISTOPAD 2007 | 6,90 zł (w tym 7% VAT) | | W PRENUMERACIE: 4,90 zł (w tym 7% VAT) |

Komety – odwieczny zwiastun zagłady!

Zagraża nam katastrofa ? 8

| 21. WIEK | listopad 2007 |

fascynujących Biożywność Ile zdolności zdrowa, połykamy zwierząt ale droga zarazków?

Czego możemy im pozazdrościć?

PLUS:

Czy zastąpi tradycyjną?

Co pływa w wodzie?

❯❯ Protezy solidniejsze od kończyn ❯❯ Plastik – rewolucja w elektronice? ❯❯ Głazy przepowiadają trzęsienia ziemi ❯❯ 10 zbędnych organów zwierząt ❯❯ Energetyczny skarb pod ziemią ❯❯ Co się dzieje w jelitach zwierząt? ❯❯ Kłopoty ze snem ❯❯ EKSTRA: Zmienne losy noblistów

04_obalka.QXD

22.6.2007

9:13

Page 4

!"#$$#%&'()*+&,!"#-#.$/(#%&'()*+&00.!)-).!!100-,230045670"

EDITORIAL

Drodzy Czytelnicy,

21.WIEK

❯❯ Wydawca: AMCONEX Sp. z o.o. 02-662 Warszawa, ul. Świeradowska 49 tel. (022) 843 66 56 fax (022) 847 11 04 ❯❯ Dyrektor: Michał Majewski ❯❯ Redaktor naczelny: Tomasz Charążka e-mail: [email protected] ❯❯ Zespół redakcyjny: Stanisław Gajda, Anna Lato, Jarosław Piotrowski, Paweł Rzeszewicz ❯❯ Sekretariat: Agata Rudnicka ❯❯ Współpracownicy: Anna Bogusz, Zbigniew Gawryś, Wanda Jackowska, Adam Kuzdraliński, Jolanta Lewandowska-Trela ❯❯ Dyrektor artystyczny: Vladimir Pfeifer ❯❯ Reklama i Marketing: Dyrektor biura reklamy: Beata Obrębska e-mail: [email protected] Key Account Manager: Alicja Kanarek e-mail: [email protected] Dariusz Arkuszewski e-mail: [email protected] ❯❯ Dystrybucja: Katarzyna Krajewska e-mail: [email protected] ❯❯ Tłumaczenie: Agencja CZESKI-TLUMACZ.PL, Agencja BTB, ANO-ANO-TŁUMACZENIA ❯❯ Skład DTP: GRAFIK ART ❯❯ Druk: Ceska Unigrafie, a.s. U Stavoservisu 1 100 40 Praha 1 ❯❯ Prenumerata: Krajowa: POCZTA POLSKA: Wpłaty na 2008 rok przyjmują do 25 listopada 2007 r. wszystkie urzędy pocztowe, bez względu na miejsce zamieszkania (siedzibę) prenumeratora, oraz listonosze na wsi (w miastach tylko od osób niepełnosprawnych). RUCH SA: Wpłaty na 2008 rok przyjmują do 5 grudnia 2007 r. jednostki kolportażowe, właściwe dla miejsca zamieszkania lub siedziby prenumeratora. Zagraniczna: RUCH S.A., Dział Prenumeraty, tel. +48(0-22) 532 88 09 (lub 10, 11) E-mail: [email protected] ❯❯ Rejestracja: INDEX: 221-325 ISSN: 1896-4117 kod kreskowy: 9771896411706 Cena: 6,90 zł (w tym 7% VAT) ❯❯ Foto na okładce: ISIFA, BLOGSPOT.COM, ARTMUSEUM.AT, BOB GATES, FRANK GRAHAM, USGS MOLECULARMODELS.EDU I TOMASZ PETR

Witam Was w pierwszym jesiennym wydaniu „21. Wieku”. Za nami wyjątkowo udany wrzesień, który obfitował w liczne imprezy naukowe. Urodzaj ten był zasługą XI Festiwalu Nauki z Nocą Badaczy, IV Lubelskiego Festiwalu Nauki, X Dolnośląskiego Festiwalu Nauki oraz Mini Festiwalu Nauki dla dzieci. Były to spotkania ludzi, których pasją jest poznawanie, uczta dla miłośników nauki i techniki, niezależnie od wieku. Odbyło się wiele pokazów, wykładów, przeprowadzono setki doświadczeń, wielu naukowców przybliżyło swoją pracę, jej skutki oraz korzyści dla nauki. Mieliśmy okazję przyjrzeć się bliżej prawom rządzącym wszechświatem i dowiedzieć, jaki wywierają wpływ na ludzkie życie. Tak minął wrzesień, a teraz zachęcam do lektury bieżącego numeru czasopisma. Tym razem przygotowaliśmy dwa artykuły o poszukiwaniu ekologicznych źródeł taniej energii – geotermalnym bogactwie ziemi i możliwości jego wykorzystania oraz... trawie, która niedługo może być powszechnie używana w celach grzewczych. Bohaterem Tematu Miesiąca są organizmy, które spośród wszystkich żywych istot najlepiej opanowały zdolność do życia na cudzy koszt, czyli wszystko o pasożytach. W Ekstra prezentujemy powikłane losy noblistów, a w kolejnym odcinku Serialu spór o wiek ziemi toczą słynny lord Kelvin i odkrywca promieniotwórczości – Henri Becquerel. W Tabu przedstawiamy argumenty zwolenników i przeciwników eutanazji, potocznie określanej łagodną śmiercią. Jeśli chcecie się dowiedzieć, które organy nie są nam do niczego przydatne, zajrzyjcie na str. 14. Ponadto: jakie są najczęstsze zaburzenia snu, skąd się wzięły góry pod lodami Antarktydy, czy plastik zastąpi krzem i dokona rewolucji w elektronice, co potrafią zwierzęta, a my nie, czy laktoferyna pomoże w walce z rakiem, jak głazy przewidują trzęsienia ziemi i kim byli praprzodkowie Etrusków. Zapraszam do lektury.

NIESPODZIANKA MIESIĄCA Co? Supermikroskop Kto? Firma Diamond Gdzie? Oxfordshire na południu Wielkiej Brytanii

D

N o w y gigantyczny mikroskop!

iamond Light Source to największy obiekt synchrotronowy (przyspieszacz promieni światła) ulokowany na terenie Harwell Science and Innovation Campus w płd. części hrabstwa Oxford w Wielkiej Brytanii. Jest to kompleks supermikroskopów, które są źródłem najjaśniejszego światła, jakie dotychczas stworzyła nauka. Promienie rentgenowskie emitowane przez urządzenie są miliard razy jaśniejsze od tych, które są stosowane do prześwietleń w szpitalach. Urządzenie umożliwia badanie materii – wniknięcie w głąb struktury cząsteczkowej różnych substancji i materiałów. Mikroskop znajdzie zastosowanie w najróżniejszych dziedzinach biologii, medycyny, fizyki oraz w naukach dotyczących środowiska życia. Aktualnie prowadzane są badania nad trzema projektami, które wybrano spośród 127 złożonych w 2006 r.: ● meteorytu z Santa Catharina (w celu odkrycia warunków, dzięki którym ukształtował się Układ Słoneczny) ● nowotworu i molekuł biolo-

gicznych z nią związanych (w celu stworzenia skuteczniejszych leków) ● nanotechnologiczne i elektroniczne (przechowywanie danych oraz zwiększenia mocy przetworzeniowej urządzeń elektronicznych). Diamond jest projektem typu joint venture, współfinansowanym w 86% przez rząd brytyjski oraz Wellcome Trust (14%). Pierwsza faza tego największego obiektu naukowego kosztowała 260 mln funtów i była największą inwestycją jaką Wielka Brytania sfinansowała w ciągu ostatnich 30. lat. W 2004 r. rozpoczęto drugą fazę budowy kompleksu oraz prace przy kolejnych stacjach doświadczalnych. Do 2011 r. będzie powstawać 4-5 nowych linii promieniowych rocznie. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 3

FOTO: DIAMOND

Magazyn o nauce, technice, ludziach i odkryciach MIESIĘCZNIK, ROCZNIK I, NR 11, LISTOPAD 2007

!"#$%&'()*+,$-"../!*0*/!!1..2"-"!..&345."

21. WIEK, ul. Świeradowska 49, 02-622 Warszawa, e-mail: [email protected]

Droga Redakcjo, Gratuluj´ Wam dynamicznego i efektownego wtargni´cia na rynek czasopsim popularnonaukowych. Czy wyrosną nam kiedyś Ku mojemu trzecie zęby? Z olbrzymiemu zaskoczeniu, mo˝e ono konkurowaç z takimi tytu∏ami jak: „Focus”, „Wiedza i Zycie”, które tak˝e prenumeruj´. Niesamowicie ciekawe artyku∏y, profesjonalna szata graficzna nie pozwalajà mi od∏o˝yç czasopisma, zanim go nie przeczytam. Tak trzymaç! Jestem studentem stomatologii i ch´tnie widzia∏bym wi´cej artyku∏ów na tematy medyczne, przyrodnicze, chemiczne itp. Nie b´d´ proponowa∏ ˝adnego tematu, gdy˝ wszystkie artyku∏y przez Was przygotowane sà interesujàce. Z wyrazami szacunku i uznania. Rafa∏ W´gielnik

Witam bardzo serdecznie, Jestem tegorocznà absolwentkà Politechniki Wroc∏awskiej na Wydziale Podstawowych Problemów Techniki (kierunek fizyka, specjalizacja optyka). W ostatnim numerze „21. Wieku” najbardziej zainteresowa∏ mnie temat dotyczàcy najwi´kszych sporów naukowych historii. Tematem Wywar z mięsa mojej nie wystarczy jako dowód! pracy K magisterskiej by∏a „Krytyka teorii barw Izaaka Newtona”, w której przedstawi∏am poglàdy na temat natury Êwiat∏a i barw g∏oszone przez Newtona. Do oponentów tej teorii zaliczy∏am Huygensa, Younga, Fresnela, Fraunhofera, Maxwella. Jednak g∏ównym oponentem Newtona by∏ wed∏ug mnie Goethe, któremu poÊwi´ci∏am wi´cej uwagi w pracy magisterskiej. W literaturze niemieckoj´zycznej Goethe jest w nieprawdopodobny sposób adorowany i du˝à wag´ przywiàzuje si´ do jego poglàdów na temat kolorów. Uwa˝am, ˝e adoracj´ t´ mo˝na zrozumieç, nie mo˝na jednak zrozumieç braku pewnego krytycyzmu. Dlatego te˝ chcia∏abym przedstawiç swój poglàd na temat sporu mi´dzy Goethem a Newtonem oraz poglàdy Newtona na barw´, gdy˝ w literaturze najcz´Êciej wspomina si´ o doÊwiadczeniu z pryzmatem. Pozdrawiam i serdecznie dzi´kuj´ za odpowiedê. Mgr in˝. Anna Schmidt

Panie Rafale, W bieżącym wydaniu proszę zajrzeć do Tematu Miesiąca. Znajdzie pan tam coś ze swojej specjalności. A ` propos pana sugestii, możemy zapewnić, że artykułów medycznych i zdrowotnych mamy pod dostatkiem.

Szanowna Pani Anno, Proszę przesłać nam swój artykuł. Na kolegium redakcyjnym podejmiemy decyzję co do jego publikacji. Niewykluczone, że będzie pani pierwszą naszą czytelniczką, która przeczyta swój artykuł w „21. Wieku”.

Szanowna Redakcjo, Wczoraj po raz pierwszy si´gn´∏am po „21. Wiek”. Szczerze mówiàc, sta∏o si´ to przypadkiem. Bioràc go do r´ki, myÊla∏am, ˝e si´gam po zupe∏nie inny miesi´cznik, którego by∏am kiedyÊ czytelniczkà. Jednak gdy iloÊç reklam w nim zacz´∏a przewy˝szaç iloÊç tekstu, przesta∏am go prenumerowaç. Przez sentyment chcia∏am go jedynie obejrzeç. Po otwarciu czasopisma prze˝y∏am mi∏e zaskoczenie. Niewielka iloÊç reklam, rozmieszczonych tak, ˝e czytelnik nie czuje si´ nimi przyt∏oczony, du˝a iloÊç tekstu i pi´kne fotografie oraz ilustracje (a nie zdj´cia reklamowe na ca∏à stron´) bardzo mnie zainteresowa∏y. Wtedy uwa˝nie

4 | 21. WIEK | listopad 2007

FOTO: WWW.E-STOMATOLOGY.RU

FOTO: MAREK PETR

lat do póênej staroÊci, jest profilaktyka, czyli przede wszystkim utrzymanie w∏aÊciwej higieny jamy ustnej przez w∏aÊciwe i regularne szczotkowanie z´bów oraz kontrolne wizyty w gabinecie stomatologicznym. Dodatkowo lekarze zalecajà lakierowanie i lakowanie z´bów, usuwanie osadów i z∏ogów naz´bnych oraz piaskowanie i skaling. !

"" Dentysta korzysta w swojej pracy z przyrządów ze stali nierdzewnej oraz z najnowocześniejszej technologii – rentgena

52 | 21. WIEK | październik 2007

Historia nauki to w większości historia sporów między uczonymi. Być może właśnie one są motorem postępu. „21.Wiek” przyjrzał się bliżej najważniejszym dysputom, które nadały bieg rozwojowi W którym momencie skupisko komórek, rozwijających nauki nie tylko do czasów się w kobiecej macicy, staje się istotą ludzką? Od wielu współczesnych, ale także lat naukowcy i filozofowie prowadzą na ten temat spory. w przyszłości. iedy spotykajà si´ dwaj geniusze, którym w dodatku nie brakuje pewnoÊci siebie, o konflikt nietrudno. Tak te˝ by∏o w wypadku dwóch gigantów filozofii XVIII w. – Johna Needhama oraz Voltaire'a.

Niesforne dziecko

układ słoneczny

2. Wallis kontra Hobbes

matematyka

3. Newton kontra Leibnitz

fizyka

istota ludzka

5. Darwin kontra Wilberforce

ewolucja

6. Kelvin kontra Becquerel

wiek Ziemi

7. Cope kontra Marsh

dinosaury

8. Wegener kontra Lake

kontynenty

9. Johanson kontra Leakey

praczłowiek

Chciany i niechciany obieżyświat

JakiÊ czas potem francuski dwór zlitowa∏ si´ nad kontrowersyjnym filozofem. Voltaire zosta∏ nadwornym historykiem króla Ludwika XV i cz∏onkiem Akademii Francuskiej. PrzychylnoÊç w∏adcy jednak nie trwa∏a d∏ugo i Voltaire ponownie

MYSIA TEORIA

W

1667 r. flamandzki uczony Jan Baptysta von Helmont obwieścił, że można wyhodować myszy, pozostawiając na jakiś czas w zamkniętym pomieszczeniu pszenicę oraz brudną bieliznę. ""

Próżność naukowca

Voltaire nie ukrywa∏ swej niech´ci do KoÊcio∏a katolickiego i zwalcza∏ przesàdy religii objawionej. Jego przysz∏y rywal, John Turbeville Needham (1713-1781), mia∏ z KoÊcio∏em bli˝sze zwiàzki. By∏ ksi´dzem. Oprócz kariery

32 | 21. WIEK | wrzesień 2007

Witam Paƒstwa serdecznie, W lubelskim Empiku natrafi∏em na „21. Wiek” i przyznam si´ szczerze, ˝e jestem bardzo pozytywnie zaskoczony. JeÊli chodzi o iloÊç informacji na jednym centymetrze kwadratowym, to jesteÊcie bezkonkurencyjni. Wybieracie równie˝ najciekawsze „kawa∏ki”, co jest kolejnym plusem, a do tego dobór zdj´ç i ilustracji – rewelacja! Przeczyta∏em jeden numer i ju˝ zastanawiam si´ nad prenumeratà [...] Drobne b∏´dy nie wp∏yne∏y na mojà ogólnà ocen´ „21. Wieku”, poniewa˝ bez zb´dnego owijania w bawe∏n´, uwa˝am, ˝e jest Êwietny. Pozdrawiam serdecznie Adam Kuzdraliƒski, Lublin PANORAMA

FOTO: NSF.GOV

1. Urban VIII kontra Galileusz

Voltaire kontra Needham

musia∏ emigrowaç. W latach 1750-1753 przebywa∏ i tworzy∏ na dworze pruskiego króla Fryderyka II Wielkiego. Tutaj te˝ rozpoczà∏ pisanie zbioru humorystycznych rozwa˝aƒ, wyÊmiewajàcych biblijne mity. Tu te˝ popad∏ w konflikt z monarchà, opuÊci∏ Prusy i osiad∏ w swej posiad∏oÊci na granicy Francji i Republiki Genewy. Konie mia∏ jednak stale przygotowane do podró˝y na wypadek, gdyby musia∏ nagle uciekaç. By∏ znienawidzony przez katolickà inkwizycj´ – jego dzie∏a znajdowa∏y si´ na indeksie, poniewa˝ „wystawia∏y Êwi´toÊci na poÊmiewisko”. Pod koniec ˝ycia Voltaire doczeka∏ si´ triumfalnego powrotu do Pary˝a. Choç król Ludwik XVI nie ˝yczy∏ sobie jego przyjazdu do stolicy, na rogatkach miasta entuzjastycznie wita∏y go t∏umy wielbicieli. Voltaire skomentowa∏ to z w∏aÊciwà sobie ironià: Zapewne przyszliby tak samo t∏umnie, gdyby wieszano mnie na szubienicy.

ZIELONĄ HERBATĘ MOŻNA PRZEDAWKOWAĆ

ZNALEZIONO GRÓB ŻYDOWSKIEGO KRÓLA

Najlepszy złoty środek

Czy należy do zabójcy niewiniątek?

Z

ielona herbata zawiera przeciwutleniacze, które obniżają ryzyko chorób nowotworowych. Poprawia także trawienie, łagodzi dolegliwości żołądkowe i pozytywnie wpływa na ośrodkowy układ nerwowy. Nie na każdego jednak picie zielonej herbaty ma tak dobroczynny wpływ. W wypadku jej nadmiernego spożycia mogą wystąpić nudności. A po wypiciu naprawdę dużej ilości cierpią przede wszystkim nerki i wątroba. Do takich wniosków doszedł amerykański naukowiec Chung Yang z uniwersytetu w New Jersey. Stwierdził, że substancje, które zawiera zielona herbata, zwłaszcza polifenole, co prawda w mniejszych dawkach działają korzystnie, ale ich zbyt duża ilość w organizmie może być przyczyną poważnych kłopotów. Yang ostrzega zwłaszcza przed suplementami diety, które powstały na bazie zielonej herbaty, ponieważ właśnie one zawierają zwiększone stężenie polifenoli. ""

I

zrealczycy przypuszczają, że udało im się odkryć grobowiec władcy, który po narodzinach Chrystusa zarządził w Betlejem rzeź niewiniątek. Grób znaleziono w pustynnej twierdzy Herodium, która znajduje się 12 km na południe od Jeruzalem i którą król założył około 23 r. p.n.e. O tym, że jest to miejsce spoczynku wielkiego władcy świadczą, według archeologów, bogate zdobienia wapiennego sarkofagu. Dotychczas odkryto tylko dwa takie grobowce. Jedynie osoby bardzo wpływowe i zamożne mogły sobie na nie pozwolić. Historycy skłaniają się ku poglądowi, że jest to grób Heroda I Wielkiego, lecz zwracają uwagę, że pewności nabiorą dopiero po odkryciu napisu z jego imieniem. ""

TAKSÓWKI Z NAPĘDEM HYBRYDOWYM

FOTO: CHINAGIANTPANDA.COM

Przygotowaliśmy dla Was::

! 4. Wolter kontra Needham

Voltaire, a w∏aÊciwie François-Marie Arouet (1694-1778), to znany francuski pisarz, dramaturg, historyk i filozof. Na Êwiat przyszed∏ w rodzinie paryskiego notariusza, François Aroueta. Ukoƒczy∏ najbardziej presti˝owà szko∏´ w Pary˝u – kolegium jeziuckie (obecnie liceum Louis-le-Grand). We wczesnej m∏odoÊci wp∏àta∏ si´ w intrygi wokó∏ dworu królewskiego. Za kàÊliwe pamflety przeciwko regentowi Filipowi III Orleaƒskiemu zosta∏ wtràcony do Bastylii. Tam te˝ wymyÊli∏ swój pseudonim artystyczny, którym podpisa∏ pierwszy dramat pt. „Edyp”. Do Voltaire'a jak ula∏ pasowa∏oby fancuskie okreÊlenie enfant terrible, czyli niesforne dziecko. W 1726 r. obrazi∏ on jednego z cz∏onków pot´˝nego rodu Rohan. Sprawa zakoƒczy∏a si´ przed sàdem, który skaza∏ go na wygnanie. Voltaire zamieszka∏ w Anglii. Tutaj studiowa∏ m.in. dzie∏a Izaaka Newtona i Johna Lockea. Zachwycony osiàgni´ciami Anglików napisa∏ „Listy filozoficzne”.

ILUSTRACJA: WIKIPEDIA

!! Naukowców nurtowało pytanie, jak powstaje zarodek. Jak najlepiej da się to wyjaśnić: za pomocą pojęć naukowych, religijnych, czy metafizycznych?

ILUSTRACJA: WWW.JOSEPHSMITH.NET A U FOTO 21

Polemizują zresztą do dzisiaj. A kto zaczął pierwszy?

Szanowny Panie, Przyjęliśmy taką formułę, aby dłuższe artykuły przeplatać krótszymi oraz zamieszczać wiele skrótowych informacji o najnowszych badaniach i odkryciach.

wpłynie także na spadek zużycia paliwa z obecnych 17 do 8 litrów na 100 km. Pojazdy hybrydowe nie muszą zużywać wyłącznie paliw tradycyjnych, mogą korzystać także z energii elektrycznej. W Nowym Jorku zarejestrowanych jest aż 13 tys. taksówek. Krok republikańskiego burmistrza Bloomberga być może jest sygnałem powolnej zmiany poglądów tej partii na temat środowiska naturalnego. ""

Ekologiczny transport w USA

N

owojorski ratusz wydał przepis, zgodnie z którym w ciągu najbliższych pięciu lat wszystkie lokalne taksówki będą wyposażone w napęd hybrydowy. Radni spodziewają się, że ich decyzja

SYMBOL OCHRONY ZWIERZĄT NIE PRZEŻYŁ

Jak zginęła panda wypuszczona na wolność?

O

bjęta ścisłą ochroną panda stała się międzynarodowym symbolem ginących gatunków i godłem organizacji World Wildlife Found (Światowy Fundusz na rzecz Dzikich Zwierząt). Jednak pierwsza panda, którą po wychowaniu w niewoli chińscy zoolodzy wypuścili na wolność, zginęła po niecałym roku

– jej ciało znaleziono w lutym br. Zgodnie z informacją chińskich ekologów z końca maja wszystko wskazuje na to, że panda spadła z drzewa, na które zagonili ją dzicy kuzyni. Oprócz obrażeń, jakich doznała w wyniku upadku, na jej ciele znaleziono ślady walki z innymi osobnikami jej gatunku. Wypadkowi nie zapobiegło nawet to, że przed wypuszczeniem na wolność panda została przećwiczona w zdobywaniu pokarmu i obrony przed wrogami. Projekt odnowy tego cennego gatunku trzeba będzie przemyśleć ponownie, jednak przygotowywanych zmian w programie ochrony pandy Chińczycy jeszcze nie skonkretyzowali. Więcej dowiesz się: www.panda-panda.webpark.pl ""

wrzesień 2007

!

| 21. WIEK | 27

Szanowny Panie, Dziękujemy za wnikliwą lekturę czasopisma i budującą krytykę. Szanowna Redakcjo, Jestem czytelnikiem „21. Wieku” od poczàtku. Musz´ powiedzieç, ˝e fachowego pisma naprawd´ brakowa∏o na naszym rynku. Roman Szanowny Panie, Dziękujemy za wysoką ocenę. Nie ma dla nas nic lepszego niż zadowolenie Czytelników.

LISTY ZOSTAŁY SKRÓCONE PRZEZ REDAKCJĘ. PRZYGOTOWAŁA ANNA LATO

ZDROWE ZĘBY – CZY MOŻNA JE ZASTĄPIĆ?

Ludzki ząb – pozornie nic nadzwyczajnego. Jednak lekarze twierdzą, że to cud natury! Ząb, chociaż jest mocniejszy od kości, w odróżnieniu od niej nie regeneruje się. Czy w przyszłości uda się to zmienić? Może dzięki komórkom macierzystym wyrosną nam trzecie albo i czwarte stałe zęby.

SERIAL 21. „Wieku” CZĘŚĆ 4.

Szanowni Paƒstwo, Bardzo podoba mi si´ „21. Wiek” tak samo i moim wnuczkom. OsobiÊcie wola∏bym, ˝eby by∏o mniej krótkich informacji, ale rozumiem, ˝e sà one przeznaczone dla ludzi, którzy nie sà naukowcami, a chcieliby orientowaç si´ w ró˝nych dziedzinach. T´ funkcj´ czasopismo spe∏nia na pewno bardzo dobrze. Antoni Z.

FOTO: FORD MOTOR COMPANY

TEMAT

MIESIĄCA

NAJWIĘKSZE SPORY NAUKOWE HISTORII

ILUSTRACJA: NIEDERLAND. GALERY

Szanowna Pani Kingo, Każdy taki list jak od pani utwierdza nas w przekonaniu, że nasza praca nie idzie na marne. Dziękujemy.

àb to jedyna cz´Êç ludzkiego cia∏a, której jeden koniec wystaje na zewnàtrz (w jamie ustnej), a drugi zamocowany jest wewnàtrz (w szcz´ce). Ka˝dy z w∏asnego doÊwiadczenia wie, ˝e z´by potrafià nie tylko zdobiç nasz uÊmiech. Czasem bywajà êród∏em bólu i cierpienia. Najskuteczniejszym sposobem zwalczania tych przykroÊci, od najwczeÊniejszych

Szanowna Pani, Jak zwykle dziękujemy za miłe słowa pod naszym adresem. Przyznajemy, że dział historyczny nie jest mocną stroną „21. Wieku”, mimo to postaramy się, aby w każdym wydaniu znalazł się przynajmniej jeden artykuł z tej dziedziny.

LIST MIESIĄCA

FOTO: WWW.CATHYDUFFYREVIEWS.COM

Witam serdecznie, Wasze czasopismo jest bardzo interesujàce dzieki bogactwu materia∏ów i przejrzystej grafice. Mi∏o ˝e poruszacie tak wiele tematów w czytelny i przejrzysty sposób. Nie przesadzajcie tylko z reklamami, bo to psuje postrzeganie czasopisma. Ubolewam jedynie nad tym, ˝e magazyn pojawia si´ z miesi´cznym wyprzedzeniem i nieraz trudno go nabyç. Chcia∏abym si´ te˝ zapytaç, czy planujecie wi´cej artyku∏ów na temat staro˝ytnoÊci lub umar∏ych cywilizacji tj. Azteków, Majów itp.? Gratuluj´ i ˝ycz´ dalszych sukcesów. Magdalena Malinowska, Gdaƒsk

przyjrza∏am si´ ok∏adce i okaza∏o si´, ˝e mam w r´ce nieznane mi czasopismo. OczywiÊcie od razu je kupi∏am. Po przeczytaniu „21. Wieku” musz´ stwierdziç, ˝e jestem nim zachwycona. Je˝eli b´dzie nadal przeznaczony g∏ównie dla czytelników, a nie dla „reklamo˝erców”, to b´d´ jego wiernà czytelniczkà. Mam nadziej´, ˝e uda mi si´ „zaraziç” nim innych domowników, i ˝e jego lektura b´dzie dla nich mi∏à i kszta∏càcà formà sp´dzania wolego czasu. Pozdrawiam i ˝ycz´ wielu nowych czytelników. Kinga

FOTO: MAREK PETR

Drodzy Czytelnicy, Dzi´kujemy za wszystkie mi∏e s∏owa. Cieszy nas Wasze zainteresowanie „21. Wiekiem” i tym, ˝e przypad∏ Wam do gustu. Piszcie do nas, dzielcie si´ wra˝eniami i pomys∏ami. Wyjdziemy im naprzeciw. Ta rubryka jest do Waszej dyspozycji.

FOTO: ARCHIV AUTORA

LISTY

!"#$$#%&'()*+,-."//0!*1*0!!2//$!.!0//3456/"

SPIS TREŚCI 18 Komety groźniejsze od asteroid Kto je obserwuje?

27 Zagadka Etrusków rozwiązana

Genetycy zmieniają historię

35 Rio de Janerio

W objęciach Zbawiciela

48 Zagadkowe góry na Antarktydzie

94 Zielona rewolucja

Czy będziemy palić trawą?

Skąd się tam wzięły?

7 Energia, która drzemie pod ziemią

50 W morzu mikrobów Żywotne i odporne drobnoustroje

EKSTRA: 51 Prywatne życie noblistów

Zmienne koleje losów laureatów Nagrody Nobla

Jak czerpać jej zasoby?

14 Co nam pozostało po przodkach? 10 zbędnych organów

TEMAT MIESIĄCA: 60 Najeźdźcy organizmu

Pasożyty – stworzenia, które żyją cudzym kosztem

70 Zwinni lotnicy

Jerzyki – śpią i odbywają gody w locie

71 Jak prognozować trzęsienia ziemi?

Głazy – milczący świadkowie podziemnych wstrząsów

78 Proteza doskonała

Czy będzie sterowana przez mózg?

74 Żywność ekologiczna Zdrowsza, smaczniejsza, ale droższa

24 Kłopoty ze snem

Naukowcy biją na alarm!

80 Co się dzieje w jelitach zwierząt? Głodówka na przemian z ucztą

86 Laktoferyna

Czy pomoże w walce z rakiem?

88 Jak przewidzieć tsunami? Obserwujmy podmorski wulkan

89 Czego możemy zazdrościć zwierzętom? 5 fascynujących zdolności

40 Paradoks! Ocieplenie przyniesie więcej deszczu Czy zawiodły modele klimatyczne?

STAŁE RUBRYKI 4 6 12–13 22–23 28–31 38–39 44–47 59

Listy Fotoaktualności Za zwierciadłem Makrofoto Panorama W obiektywie FAQ Jak pracuje...

Alpejską mumię Ötziego zabiła strzała wbita w plecy. Grot rozerwał tętnicę pod lewym obojczykiem i spowodował krwawienie. W wyniku silnego krwotoku Ötzi doznał wstrząsu i zawału. Nawet w dzisiejszych czasach jego szansa na przeżycie wynosiłaby zaledwie 40%.

84–85 92–93 96–97 98–100 101 102–103 104–105 106

ABC 6 Naj... Tabu naukowe Nowości techniczne Prenumerata Mózgownica Revue „21.Wieku” Za miesiąc

listopad 2007

| 21. WIEK | 5

6 | 21. WIEK | listopad 2007

atelita ENVISAT, umieszczony na orbicie 1 marca 2002 r. przez Europejską Agencję Kosmiczną (ESA), służy do badania stanu atmosfery, oceanów, lądów i lodowców. Dane z satelity służą naukowcom do monitorowania Ziemi, umożliwiają śledzenie zmian środowiska naturalnego i klimatu. Nad tym samym miejscem na powierzchni Ziemi satelita pojawia się co 35 dni. Zamieszczone zdjęcie otrzy-

S

CO TO JEST ENVISAT?

mano dzięki spektrometrowi skanującemu średniej rozdzielczości (MERIS), ukazującemu obiekty o średnicy 300 m. ❮❮

8 rajskich wysp awaje, które włączono do StanówZjednoczonych w 1959 r., są jedynym stanem składającym się wyłącznie z wysp. Na zdjęciu widać (od prawej): Hawaii, Maui, Kahoolawe, Lanai, Molokai, Oahu, Kauai i Niihau. Archipelag ciągnie się na długości

H ponad 2575 km przez środek Oceanu Spokojnego i leży 2367 km na północ od równika. Od południowo-zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej dzieli go 4 tys. km. Na Hawajach znajdują się największe czynne wulkany na

OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

ziemi. Nad główną wyspą górują: Mauna Loa – 4170 m i Mauna Kea – 4250 m. Gdyby wysokość Mauna Kea liczyć od podnóża góry na morskim dnie, wulkan miałby aż 10 203 m i byłby najwyższą górą na naszej planecie. ❮❮

Najnowsze zdjęcie z satelity ENVISAT przedstawia niepowtarzalny obraz wulkanicznego archipelagu Hawajów na Oceanie Spokojnym.

!"#$$#%&'&()'*+,-.!"//$!*0*1!!2//$3.!4//5678/"

FOTOAKTUALNOŚCI

FOTO: ESA

FOTO: ESA

!"#$$#$$#%&'()*+,-.!"#$$//$0*1*0!!"//$2.!0//'345/"

GEOTERMIKA

Pod powierzchnią ziemi znajduje się ogromna ilość energii cieplnej. Od czasu do czasu wydostaje się ona na powierz-

Czy pod

ziemią czeka na nas

energetyczne

bogactwo? ILUSTRACJA: ARCHW. AUTORA

chnię wraz z lawą, gorącą wodą lub gazami. Jej źródła tkwią zazwyczaj bardzo głęboko. Wiele osób zadaje sobie pytanie, jak się do nich dostać?

G FOTO: WWW.SANDIA.GOV

órnicy z doÊwiadczenia wiedzà, ˝e im g∏´biej zjadà, tym gorsze b´dà warunki i wy˝sza temperatura. W kopalni w´gla kamiennego Pniówek sà eksploatowane pok∏ady w´gla na poziomie 830 i 1000 m. Wysoka temperatura ska∏ powoduje, ˝e temperatura powietrza w miejscach pracy górników wynosi oko∏o 28-31 st. C. Dlatego zainstalowano tam pierwszà w Polsce centralnà klimatyzacj´ kopalni w´gla kamiennego. Z kopalƒ z∏ota w Afryce i Indiach nie sposób korzystaç bez specjalnego systemu ch∏odzenia, poniewa˝ na g∏´bokoÊci 3 tys. m dotkni´cie ska∏ mo˝e spowodowaç oparzenia.

BRAKUJE ŹRÓDEŁ WYSOKOTEMPERATUROWYCH

Ź

ródła geotermiczne można klasyfikować na podstawie zarówno temperatury, jak i obecności lub nieobecności wody. Źródła niskotemperaturowe, chłodniejsze niż 150 st. C, występują na wielu obszarach. Można z nich korzystać do ogrzewania domów, do celów rekreacyjnych i medycznych, a także w niektórych procesach przemysłowych. Źródła średniotemperaturowe mają temperaturę między 150 a 200 st. C. Można z nich korzystać nie tylko do ogrzewania, ale bezpośrednio do produkcji elektryczności. Źródła wysokotemperaturowe – ponad 200 st. C – występują tylko na obszarach wulkanicznych, ale lepiej nadają się do generowania prądu elektrycznego. Takie ogniska ujawniają się na powierzchni w postaci gejzerów, fumaroli lub naturalnych zbiorników z wrzącym bagnem. W Europie źródła tego typu są tylko we Włoszech, Grecji, na Islandii, na Wyspach Kanaryjskich i Azorach. ❮❮

❯❯ W ognistym pasie wokół kuli ziemskiej energia cieplna wydostaje się na powierzchnię najintensywniej. Tę strefę oznaczono na czerwono. Przebiega od Alaski do Ziemi Ognistej, na półkuli wschodniej, następnie przez obszar śródziemnomorski w stronę Himalajów i wzdłuż wybrzeży Pacyfiku w stronę Indonezji. Za pomocą niebieskich linii oznaczono rowy oceaniczne znajdujące się głęboko pod wodą

Poniżej 1000 m topnieje złoto!

czeƒ z modeli. Badania doprowadzi∏y do Ju˝ w czasach staro˝ytnych oraz w Êredniowie- poj´cia stopnia geotermicznego. To zmiana czu filozofowie i przyrodnicy pisali o pod- g∏´bokoÊci wywo∏ujàca zmian´ temperatury FOTO: ARCHIW. AUTORA ska∏ o 1 st. C. Na obszarach ziemnym ogniu i ˝arzàcym aktywnych wulkanicznie, na si´ wn´trzu ziemi. Pierwsze których lawa zbli˝a si´ do opracowanie, które mo˝na powierzchni, stopieƒ geoteruznaç za rozpraw´ naukowà, miczny mo˝e wynosiç kilka dotyczy∏o obszarów dzisiejmetrów. W Larderello ko∏o szej S∏owacji. W 1620 r. astroFlorencji ma tylko pó∏tora log i fizyk francuski J.B. metra, na greckiej wulkaniczMorin odwiedzi∏ kopalni´ w nej wyspie Santorini 7 m, a ze w´gierskiej miejscowoÊci Selspokojniejszych miejsc rekord mecbánya. Wkrótce napisa∏, dzier˝y Budapeszt z 15 m. ˝e „co 50 m temperatura podWody w baOdwrotna sytuacja panuje wy˝sza si´ o stopieƒ”. Regusenie hotelu w centrum grubych, stabilnych ∏´ dotyczàcà wzrostu tempeThermal nie trzeba tarcz. Tu Êrednia wartoÊç przeratury wraz ze stopniowym ogrzewać. Wysoka kracza czasem znacznie 100 m. zwi´kszaniem g∏´bokoÊci udotemperatura utrzy- W najg∏´bszej kopalni z∏ota wodniono potem wiele razy. muje się za sprawą Witwatersrand w RPA wynosi Takie wyniki otrzymano rówciepła ziemskiego 117 m, a na Wyspach Bahama nie˝ podczas bezpoÊrednich obserwacji prowadzonych w kopalniach, a˝ 180 m. W Polsce zmienia si´ od 30 m a˝ w czasie odwiertów lub na podstawie obli- do 96 ko∏o Piszu na Mazurach. Informacji

❯❯

listopad 2007

| 21. WIEK | 7

❯

!"#$$#$$#%&'()*+,-.!"#$$//$0*1*0!!"//$2.!0//'345/6

FOTO: ARCHIW. AUTORA

❯❯ Lawa to stopione skały zawierające krzemiany. Zazwyczaj osiąga temperaturę 900-1100 st. C. Jest produktem aktywności wulkanicznej w miejscach, gdzie energia cieplna w najbardziej gwałtownej formie występuje z wnętrza ziemi na powierzchnię. Na zdjęciu jezioro lawy w kraterze sycylijskiej Etny ILUSTRACJA: ARCHIW. AUTORA

dotyczàcych wi´kszych g∏´bokoÊci dostarczajà pomiary geofizyczne. PoÊrodku kontynentów, gdzie grube p∏yty najlepiej oddzielajà nas od pó∏p∏ynnego p∏aszcza 50 km pod powierzchnià, temperatura mo˝e osiàgnàç 500 st. C, na g∏´bokoÊci 100 km – 750 st. C. Cieplej jest pod dnem oceanu, gdzie skorupa jest cieƒsza. Tam na g∏´bokoÊci 100 km wyst´puje prawdopodobnie temperatura przekraczajàca 1000 st. C. W takich warunkach wypala si´ naczynia ceramiczne, a tak˝e topi srebro. Póêniej temperatura wzrasta wraz z g∏´bokoÊcià wolniej ni˝ w skorupie ziemskiej. Dlatego geolodzy twierdzà, ˝e termometr we wn´trzu ziemi wskaza∏by „zaledwie” 6000 st. C. ❯❯ Początkowe stadium rozwoju geologicznego ziemi widziane oczami artysty. Powierzchnia była pokryta lawą, a temperatura właśnie opadała na tyle, aby para wodna uległa kondensacji

Co oferuje wnętrze ziemi?

Ciep∏à wod´ mo˝emy wykorzystaç do ogrzewania domów, szklarni, do celów rekreacyjnych, a nawet leczniczych. Gor´tsza mo˝e pos∏u˝yç do produkcji energii elektrycznej.

❯❯ Najbardziej znanym obiektem geotermicznym w Polsce był przez całe dziesięciolecia basen na otwartym powietrzu na Jaszczurówce w Zakopanem. Niestety, próba zwiększenia dostaw wody doprowadziła do spadku jej temperatury i dziś cały program upadł

Wykorzystanie energii geotermicznej otwiera niezmierzone zapasy naturalnego ciep∏a ziemi, drzemiàcego w ska∏ach. Tam, gdzie koncentracja energii jest wi´ksza, mo˝na myÊleç o jej u˝ytkowaniu. To bardzo interesujàca mo˝liwoÊç, poniewa˝ êród∏o jest niewyczerpalne, odnawialne i niepowodujàce zanieczyszczeƒ. Zagro˝enie emisjà gazów cieplarnianych przy spalaniu paliw kopalnych i strach przed wyczerpaniem tradycyjnych êróde∏ energii, w´gla, ropy oraz gazu ziemnego wzmaga zainteresowanie ludzi alternatywnymi êród∏ami energii. Poza energià geotermalnà mo˝na korzystaç z energii s∏oƒca i wiatru albo spalaç biomas´. Niektórzy do∏àczajà do tej listy równie˝ energi´ atomowà.

Czy energia geotermiczna będzie opłacalna?

Energia s∏oneczna to temat wielu rozwa˝aƒ i dyskusji. Niestety, zapewnia jedynie ok. 1%

ZŁOŻA ENERGII GEOTERMICZNEJ W POLSCE

❯❯ Strefy wytypowane do wykorzystania energii geotermicznej w województwie małopolskim

P

olska leży poza strefami aktywności wulkanicznej, więc pozyskiwanie złóż wód geotermicznych z dużych głębokości do produkcji energii elektrycznej jest nieopłacalne. Występują natomiast w naszym kraju zasoby wód o niskiej i średniej temperaturze, od kilkudziesięciu do około 100 st. C. Koncentrują się głównie na obszarze niżowym, zwłaszcza w pasie od Szczecina do Łodzi, w rejonie grudziądzko-warszawskim oraz na Podkarpaciu. W Polsce istnieją obecnie trzy ciepłownie geotermiczne: na Podhalu, w Pyrzycach koło Szczecina oraz w Mszczonowie koło Warszawy. Prowadzone

8 | 21. WIEK | listopad 2007

są prace nad kolejnymi inwestycjami, chociaż Geotermia Podhalańska boryka się z problemami ekonomicznymi. Energia

geotermalna, definiowana jako całe ciepło zawarte w ziemi, może być powszechnie dostępna, a w warunkach Polski – kraju w 80%

leżącego nad basenami geotermalnymi powinna być brana pod uwagę jako potencjalne źródło energii. ❮❮

ILUSTRACJA: WYD. IGSMIE PAN

FOTO: ARCHIW. AUTORA

GEOTERMIKA

!"#$$#$$#%&'()*+,-.!"#$$//$0*1*0!!"//$2.!0//'345/1

energii produkowanej na ca∏ym Êwiecie. Si∏ownie wiatrowe to pomys∏ stosunkowo niedawny. W ca∏ej Europie ich moc jest taka jak pi´ciu du˝ych elektrowni w´glowych, czyli ok. 35 GW. W tej dziedzinie energetyki niekonwencjonalnej prym w Europie wiedzie Dania uzyskujàca w ten sposób 20% energii. W Polsce energetyka niekonwencjonalna jest w powijakach, cz´Êciowo z powodu nie najkorzystniejszych warunków naturalnych – stosunkowo s∏abego i nieprzewidywalnego nas∏onecznienia, niezbyt silnych wiatrów, ale przede wszystkim z przyczyn ekonomicznych. Lobby w´glowe jest bardzo silne, co wp∏yn´∏o na monokultur´ energetycznà. Modernizacja przemys∏u spowodowa∏a zmniejszenie jego energoch∏onnoÊci i w ten sposób istniejàce wczeÊniej elektrownie w zasadzie zaspokajajà potrzeby kraju. Poziom produktu krajowego jest taki, ˝e nie staç nas jeszcze na efektowne, ale kosztowne eksperymenty. Ten sam problem dotyczy wykorzystywania energii geotermicznej, która jest daleko w tyle za klasycznymi sposobami pozyskiwania energii, a nawet elektrowniami wodnymi lub spalaniem odpadów komunalnych i przemys∏owych.

Geotermika bada temperaturę

Geotermika jest jednym z dzia∏ów geofizyki. Zajmuje si´ stanem cieplnym naszej planety. Chodzi nie tylko o rozwa˝ania teoretyczne na temat êróde∏ ciep∏a ziemi i jego rozmieszczenia. Sà równie˝ zagadnienia praktyczne zwiàzane z wykorzystaniem energii cieplnej. Niezmiernie wa˝ne sà pomiary strumienia cieplnego, który dociera do powierzchni z wn´trza. OkreÊlamy go wartoÊcià mocy docierajàcej przez jednostk´ powierzchni. Wysokie wartoÊci wyst´pujà na obszarach wulkanicznych, w m∏odych pasmach górskich, miejscach, gdzie wyst´pujà nadal zaburzenia tektoniczne. Czyli wsz´dzie tam, gdzie skorupa ziemska jest cienka, a do magmy jest blisko. Ârednia wartoÊç dla wszystkich kontynentów wynosi ok. 65 mW/m². W konkretnych miej-

Energia geotermalna w UE

W 1988 r. Unia Europejska wyda∏a, oczywiÊcie jeszcze bez naszego udzia∏u, „Atlas geotermii Europy”. Wkrótce do UE wstàpi∏y nowe kraje, a inne wyrazi∏y zainteresowanie cz∏onkostwem, dlatego nale˝a∏o uzyskaç informacje o êród∏ach ciep∏a na ca∏ym kontynencie europejskim. W pracach nad nowym „Atlasem êróde∏ geotermicznych Europy”, który opublikowano w 2002 r., uczestniczyli tak˝e nowi cz∏onkowie UE. Jedna z map pokazuje temperatur´, która prawdopodobnie wyst´puje na g∏´bokoÊci 500 m pod powierzchnià. W Polsce stopieƒ geotermiczny wykazuje du˝e zró˝nicowanie, zale˝ne od budowy geologicznej, a w szczególnoÊci od wyst´po-

scach mo˝e si´ znacznie ró˝niç. Waha si´ w granicach od kilkudziesi´ciu do tysiàca mW/m². Polska jest pod tym wzgl´dem krajem doÊç przeci´tnym. Opracowana w Paƒstwowym Instytucie Geologicznym mapa strumienia geotermicznego na ni˝u polskim wykazuje znaczne, ponad dwuipó∏krotne zró˝nicowanie wartoÊci, ale Êrednia zgadza si´ doskonale z wynikami dla ca∏ego globu.

Biegun zimna w Suwałkach

O tym, ˝e w Polsce biegun zimna le˝y w Suwa∏kach wiedzà wszyscy. To wynik zjawisk klimatycznych, po∏àczenia du˝ej szerokoÊci geograficznej ze wzgl´dnym oddaleniem od zbiornika ciep∏a, jakim w zimie jest Ba∏tyk. Zmarzni´tych urlopowiczów zapewniamy, ˝e do naszego morza tak trudno wejÊç latem, ˝e przez ca∏y sezon szykuje si´ do oddawania ciep∏a zimà. Do tego dochodzi po∏o˝enie w zasi´gu klimatu kontynentalnego z cyrkulacjà znad Rosji. Jakby tego by∏o ma∏o, Suwa∏ki marznà nie tylko od góry, ale i od do∏u. W pó∏nocno-wschodnim rogu Polski zawodzi tak˝e energia geotermiczna. Strumieƒ dop∏ywajàcej z g∏´bin energi jest tam najni˝szy, nie przekracza 40 mW/m². Za to zachodnia Polska, a tak˝e okolice Gór Âwi´tokrzyskich, mogà wr´cz kàpaç si´ w energii czerpanej spod ziemi. W wielu miejscach strumieƒ przekracza tam 100 mW/m². Pomiary strumienia cieplnego informujà nas, ile ciep∏a z g∏´bin ucieka przez

❯❯ Sprzęt do wykonywania odwiertów do uzyskiwania energii geotermalnej. Głębokość odwiertu do ogrzania domku rodzinnego wynosi około 125 m

MISTRZAMI SĄ JAPOŃCZYCY

W

edług ostatnich statystyk elektrownie geotermiczne rozwijają moc 5827 MW, z tego najwięcej w USA. Po nich są Filipiny, Meksyk, Włochy, Japonia, Nowa Zelandia, Salwador, Kenia i Islandia. Jeśli weźmie się pod uwagę zużycie energii do ogrzewania, to na pierwszym miejscu znajdzie się Japonia, po niej Chiny, Węgry, Rosja, Islandia,

a potem inne kraje. Do tej kategorii zalicza się nie tylko ogrzewanie mieszkań, ale także szklarni,

hodowli ryb. Jeśli policzymy całkowitą ilość energii uzyskiwanej na całym świecie ze źródeł geotermalnych, wynik będzie bardzo niski,

technik suszenia w przemyśle, zużycie w celach leczniczych, jak i przy

bo tylko w ok. 0,02% pokrywa światowe zużycie energii. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 9

FOTO: NFU

❯❯ Mapa dna Oceanu Atlantyckiego. Przez jego środek przebiega grzbiet śródatlantycki, na którego północnym krańcu leży Islandia, jedno z najcieplejszych miejsc na kuli ziemskiej. Na grzbiecie leży także część Azorów. Wyspy Kanaryjskie znajdują się na poprzecznym załamaniu grzbietu

❯❯ Najlepiej zachowane są kenozoiczne wulkany na Dolnym Śląsku. Były typu tarczowego, z szeroko rozlanej, zasadowej lawy. W miejscowości Wilcza Góra, na południe od Złotoryi, w obrębie nieczynnego kamieniołomu bazanitu, stworzony został rezerwat wulkaniczny

FOTO: ARCHIW. AUTORA

ILUSTRACJA: ARCHIW. AUTORA

FOTO: ARCHIW. AUTORA

powierzchni´ do atmosfery. By zrobiç praktyczny u˝ytek z tej wiedzy, trzeba jednak znaç stopieƒ geotermiczny, czyli zmiany temperatury wraz z g∏´bokoÊcià. Dzi´ki niemu mo˝emy obliczyç, jaka temperatura panuje na g∏´bokoÊci 500 m pod powierzchnià albo na jakiej g∏´bokoÊci temperatura osiàga np. 100 st. C. Niezb´dnà pomoc znajdziemy w ksià˝ce „Atlas geotermii Europy”.

❯

!"#$$#$$#%&'()*+,-.!"#$$//$0*1*0!!"//$2.!0//'345/$!

FOTO: BREKKAN.INFO

WRZĄCY KOCIOŁ – ISLANDIA

N

ajstarszą elektrownię geotermalną wybudowano we włoskim mieście Larderello w 1904 roku. Na początku

❯❯ Włoskie Larderello (ok. 1850 r.) to jedno z ważniejszych pól geotermicznych u podnóża Apeninów. Tutaj przegrzaną parę wykorzystywano do produkcji elektrycznośći już na początku XX w.

produkowała tyle prądu, że starczyło na rozświecenie czterech żarówek, po rozbudowie osiągnęła moc 250 kW. W Stanach Zjednoczonych uruchomiono taką elektrownię pod nazwą The Geysers w 1960 roku. Znajduje się na polu geotermalnym 140 km od San Francisco. Na tych terenach rozpoczęto odwierty już w 1920 roku. W Japonii produkcja elektryczności przy użyciu ciepła ziemskiego ruszyła w elektrowni obok miasta Matsukawa w 1966 roku. Podobnie zaczęły postępować inne państwa, głównie te, na których terenach znajdują się czynne wulkany oraz źródła gorących wód i pary. Takimi krajami są np. Filipiny, Meksyk, Nowa Zelandia, Salwador, Kenia i Islandia. Ostatnie z wymienionych państw szczyci się umiejętnością wykorzystywania ciepła ziemskiego do różnych celów – od ogrzewania budynków publicznych i prywatnych, przez ocieplanie szklarni po cele rekreacyjne i lecznicze. Tylko znikome zaludnienie sprawia, że Islandia daje się wyprzedzić innym w statystykach. ❮❮

wania z∏ó˝ solnych, odznaczajàcych si´ wysokà przewodnoÊcià cieplnà. Na g∏´bokoÊci od 200 do 2500 m zmienia si´ on od 10 do 110 m/stopieƒ. W pó∏nocno-wschodniej cz´Êci kraju wartoÊç ta jest najwy˝sza, co wynika ze stosunkowo p∏ytkiego wyst´powania krystalicznego pod∏o˝a. Najni˝sze wartoÊci, rz´du 20 m/stopieƒ, obserwowane sà w Sudetach (Cieplice Âlàskie Zdrój, Làdek Zdrój).

❯❯ Islandczycy korzystają z energii geotermicznej do ogrzewania budynków publicznych, domów prywatnych, szklarni. Używają jej także do celów leczniczych

atlasie. Oba kraje sà m∏odsze pod wzgl´dem geologicznym, oznacza to, ˝e ich rozwój tektoniczny jeszcze nie dobieg∏ koƒca. Wulkany przesta∏y dymiç stosunkowo niedawno. Ponadto ró˝ne zaburzenia umo˝liwiajà wydostawanie si´ ciep∏ych wód na powierzchni´. èród∏a goràce wyst´pujà na tych terenach cz´sto, co umo˝liwi∏o budow´ ∏aêni termalnych oraz kàpielisk, które g∏ównie na S∏owacji rosnà w ostatnich latach jak grzyby po deszczu. W tym kraju temperatura na g∏´bokoÊci 500 m pod powierzchnià osiàga zazwyczaj 30-40 st. C. Najwy˝szà temperatur´ odnotowano na terenach po∏udniowej S∏owacji przy ujÊciu Hronu do Dunaju, cz´Êci dorzecza rzek Vah i Hron, w okolicach Baƒskiej Bystrzycy oraz po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kraju przy rzekach Uh i Ondava. Praktycznie na ca∏ych W´grzech skorupa ziemska jest jeszcze cieplejsza. Wokó∏ Budapesztu temperatura na g∏´bokoÊci ok. 500 m wynosi 50 st. C, a na pó∏nocnym wschodzie przy rzece Hornad nawet 60 st. C. Na s∏awnym

balatoƒskim obszarze uzdrowiskowym na g∏´bokoÊci 500 m temperatura oscyluje mi´dzy 30 a 40 st. C. Z innych sàsiadów na uwag´ zas∏ugujà tak˝e Niemcy. Jest to kraj doÊç ch∏odny, istniejà jednak wyjàtki wzd∏u˝ aktywnego ryftu reƒskiego, g∏ównie w okolicach Stuttgartu i Kalrsuhe, m∏odych ska∏ wulkanicznych w paÊmie Eifel oraz Alpach. Nie mo˝e dziwiç, ˝e stosunkowo ciep∏o jest te˝ przy granicy z Polskà, gdy˝ geologia ma niewiele wspólnego z geopolitykà.

Ognisty pas świata

Zró˝nicowanie najlepiej widaç na kolorowych mapach geotermicznych. W Europie wyraênie odcinajà si´ „ciep∏e” po∏udnie i zachód od „zimnego” wschodu i pó∏nocy, w∏àcznie z Wielkà Brytanià. Za prawdziwà anomali´ uwa˝a si´ sytuacj´ w Islandii, gdzie nadal wyst´pujà procesy wulkaniczne. Geologów to nie zaskakuje! Na zachodzie wyst´pujà aktywne fa∏dowania oraz trzeciorz´dowa

FOTO: ARCHIW. AUTORA

ILUSTRACJA: ARCHIW. AUTORA, FOTO: MIKE SCHIRALDI

GEOTERMIKA

Na Słowacji i Węgrzech jest cieplej

Na podstawie pomiarów geologicznych ustalono, ˝e niedalekie kraje Europy, W´gry i S∏owacja, majà cieplejszà skorup´ ziemskà, czyli wi´ksze mo˝liwoÊci korzystania ze êróde∏ geotermalnych. Mo˝na to zaobserwowaç, porównujàc mapy we wspomnianym

10 | 21. WIEK | listopad 2007

❯❯ Budapeszt leży w strefie, gdzie występuje cienka skorupa ziemska i dlatego znajduje się tam wiele źródeł termalnych. Są wykorzystywane do celów rekreacyjnych i leczniczych. W kompleksie Seczenyi w parku Vidam znajdują się baseny z wodą o różnej temperaturze oraz sauny z parą naturalną (z lewej). Kąpielisko na wyspie Małgorzaty na Dunaju. Znajdziemy tam jedno ze źródeł termalnych (z prawej)

FOTO: ARCHIW. AUTORA

FOTO: ARCHIW. AUTORA

!"#$$#$$#%&'()*+,-.!"#$$//$0*1*0!!"//$2.!0//'345/$$

❯❯ Lawa gigantycznej Etny zaopatruje w energię cieplną całą Sycylię oraz Morze Śródziemne

Dlaczego Ziemia jest ciepła?

GRANIT A OGRZEWANIE

M

ożemy powiedzieć, że radioaktywność jest głównym źródłem ciepła Ziemi, ponieważ ciepło uwalnia się na skutek rozpadu izotopów promieniotwórczych w skałach. Rozprzestrzenia się do miejsc chłodniejszych, w których koncentracja radionuklidów nie jest tak duża. Uran, tor i radioaktywny potas są odpowiedzialne za bilans

cieplny Ziemi, a także za wszystkie procesy geotermiczne, których źródło jest ukryte pod powierzchnią. Najwięcej radioaktywnych pierwiastków występuje wewnątrz kwaśnych skał magmowych, do których należy głównie wielka rodzina granitów. Mówi się o nich kwaśne, ponieważ zawierają wysoki procent tlenku krzemowego. Takie

skały mają ponad 3% potasu, 3,5 ppm (części na milion) uranu oraz 18 ppm toru. Odwrotna sytuacja jest w wypadku skał zasadowych np. bazalt ma mniej niż 1% potasu, 0,5 ppm uranu i 3% toru. Są o wiele mniej radioaktywne, co oznacza, że produkcja ciepła jest mniejsza. Krótko mówiąc, na obszarach niewulkanicznych tereny z granitami są najlepszymi źródłami energii cieplnej. ❮❮

❯❯ Strumień energii geotermicznej na niżu polskim. Południowy zachód jest wyraźnie cieplejszy, a Suwałki to biegun zimna nie tylko klimatycznego, lecz także geotermicznego. Gorące punkty obejmują także Góry Świętokrzyskie

listopad 2007

| 21. WIEK | 11

MAPA: ARCHIW. AUTORA

i czwartorz´dowa aktywnoÊç wulkaniczna z o˝ywionà tektonikà. Po∏udnie znajduje si´ w strefie oddzia∏ywania p∏yt afrykaƒskiej i europejskiej, ruchów tektonicznych oraz innych procesów geologicznych. Na wschodzie i pó∏nocy jest odwrotnie, tam znajduje si´ stara i stabilna tarcza skandynawska. JeÊli spojrzymy na ca∏y Êwiat, tzw. goràce paƒstwa znajdujà si´ w strefie nazywanej ognistym pasem. Ciàgnie si´ on przez Japoni´ na po∏udnie w stron´ Filipin przez Indonezj´, Nowà Gwine´ i Ocean Indyjski do ryftu wschodnioafrykaƒskiego, a tak˝e na wybrze˝u Pacyfiku, w Andach, Ameryce Centralnej, Kordylierach a˝ po Alask´. Podobne strefy wyst´pujà pod oceanami, gdzie znajdujà si´ grzbiety wulkaniczne, które czasem wysuwajà si´ nad powierzchni´ wody. Tak powsta∏y Azory, Wyspy Kanaryjskie i oczywiÊcie Islandia. W oceanie wyst´pujà tak˝e goràce punkty, których Êwietnym przyk∏adem sà Hawaje.

FOTO: ARCHIW. AUTORA

❯❯ Aktywności wulkanicznej towarzyszy sączenie się gazów przez błoto oraz szczeliny w tufach wulkanicznych lub wydzielających się z lawy. Świetnym przykładem jest krater Solfatara w Pozzuoli niedaleko Neapolu. Tutejsze gazy zawierają siarkowodór oraz tlenki siarki. Od krateru wzięły nazwę wyziewy siarkowe na całym świecie – solfatary

Pewna iloÊç ciep∏a mog∏a pozostaç w po Wiemy ˝e Ziemia jest ciep∏a. Staramy si´ etapie formowania planety. Jego iloÊç jest nawet to ziemskie ciep∏o wykorzystywaç. Ale, trudna do oszacowania. Promieniowanie s∏oneczne to obfite co zaskakujàce, nie umiemy dok∏adnie wyjaÊniç, skàd si´ bierze we wn´trzu naszej êród∏o energii, ale dzia∏a jedynie na powierzplanety. Prawie do koƒca XIX wieku obowià- chni i nie wp∏ywa na g∏´bsze warstwy. Energia cieplna powsta∏a na skutek rozprazywa∏a teoria dotyczàca kosmicznego pochodzenia ciep∏a planety, wed∏ug której Zie- szania energii ruchów tektonicznych w skomia rozgrza∏a si´ w procesie formowania rupie ziemskiej. Ten proces mo˝e byç wa˝ny w strefach aktywi od tego czasu nych sejsmicznie. stopniowo stygnie. Energia grawiBioràc pod uwag´ tacyjna zwiàzana wyniki pomiarów z konsolidacjà glonaukowcy próbobu to mo˝liwoÊç wali oszacowaç raczej hipotetyczwiek Ziemi. Wynik na, trudna do weryby∏ zaskakujàcy. fikacji. Nale˝y jedUzyskiwano wiek nak o niej pami´taç. milionów lub te˝ Ciep∏o uwalniadziesiàtków milione na skutek nienów lat, co oczyktórych reakcji wiÊcie ró˝ni si´ znacznie od da- ❯❯ Fotografia satelitarna Hawajów na Pacyfiku. chemicznych, np. Cały archipelag jest wynikiem aktywności wulnych uzyskanych kanicznej w gorącym punkcie dna morskiego. utleniania. W g∏´binnymi metodami. W takich miejscach prądy wstępujące wynoszą szych partiach skorupy zwiàzki krysPrawdziwa rewopłaszcz ziemski tuż pod powierzchnię talizujà pod wp∏ylucja nasta∏a pod koniec XIX wieku, gdy odkryto radio- wem ciÊnienia. Mogà tak˝e zmieniaç si´ aktywnoÊç i stwierdzono, ˝e ciep∏o powstaje w inne, o wi´kszej g´stoÊci. Takich procesów na skutek rozpadu izotopów promieniotwór- nie mo˝na nie doceniaç. Ich du˝e znaczenie czych. W ten sposób ziemski piec ciàgle podkreÊla si´ ostatnio w bilansie cieplnym. Upadki meteorytów wyzwalajà energi´. mo˝e liczyç na dostawy paliwa. Mimo wàtpliwoÊci niektórych badaczy, uwa˝a si´, To interesujàca mo˝liwoÊç, jednak obecnie ˝e g∏ównym êród∏em energii cieplnej Ziemi ma raczej znaczenie lokalne. Energia si∏ p∏ywowych, czyli sta∏e tarcie jest energia uwalniana podczas przemian jàdrowych. Nie jest to jednak jedyne êród∏o. mas wodnych o siebie i o dno. Ciep∏o wyzZ wielu innych wybraliÊmy te, które walane na skutek ruchu wody niewàtpliwie mog∏y mieç znaczenie na ró˝nych etapach wp∏ywa na ca∏kowity bilans cieplny Ziemi. ❮❮ rozwoju Ziemi: OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

!"#!$#!!#%&%'()*+,-!"#!$..!")/)"001..!$-20..3456.!"

ZA ZWIERCIADŁEM

Reaktywowano starożytny Rzym!

12 | 21. WIEK | listopad 2007

❯❯ Północno-zachodnia część Forum Romanum. Wirtualni turyści z bliska mogą zapoznać się z jego architekturą

ILUSTRACJA: REGENTS OF THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA

!"#!$#!!#%&%'()*+,-!"#!$..!")/)"001..!$-20..3456.!$

❯❯ Widok na centrum starożytnego Rzymu

Dla miłośników antyku to nie lada gratka. Zespół składający się z archeologów, architektów i specjalistów komputerowych z uniwersytetów Virginia i California w USA we współpracy z instytutami badawczymi w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Włoszech przygotował niezwykły projekt pod kryptonimem „Rome Reborn” (Rzym Odrodzony). To wirtualny model Rzymu z III w. p.n.e.

P

❯❯ Forum Romanum (Forum Magnum) – jedna z najsłynniejszych budowli świata rzymskiego oglądane z lotu ptaka

❯❯ Amfiteatr Flawiuszy (Kolloseum) z I w. n.e.

rzygotowanie trójwymiarowego modelu starożytnego Rzymu z okresu „złotego wieku” zajęło 10 lat. W tym czasie udało się zrekonstruować (animować) ok. 7 tys. budowli, m.in: Forum Romanum, Senat, Koloseum, bazylikę Maksencjusza. Do 30 z nich wirtualni turyści mogą wejść i obejrzeć wnętrza oraz wyposażenie (np. w Koloseum zjechać windami, które przewoziły zwierzęta do podziemii na walki). Zadbano przy tym o najdrobniejsze detale, tj. freski, dekoracje. – Jest to pierwszy krok do stworzenia wirtualnej maszyny czasu, która ułatwi naszym dzieciom oraz wnukom naukę historii starożytnego Rzymu i innych metropolii – powiedział prof. Bernard Fischer, kierownik projektu, dyrektor Institute for Advanced Technology in the Humanities. Wirtualny Rzym będzie stopniowo rozbudowywany, gdyż pomysłodawcy zamierzają pokazać rozwój miasta od epoki brązu. Dotychchczasowy projekt kosztował ok. 2 mln dolarów. Prowadzone są też rozmowy z firmą Linden Labs z San Francisco, aby za pośrednictwem sieci Second Life udostępnić wirtualny Rzym internautom. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAJDA

❯❯ Bazylika Maksencjusza (bazylika Konstantyna) z początków IV w. n.e.

WIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: http:/www.romereborn.virginia.edu http:/www.cvrlab.org/index.html

listopad 2007

| 21. WIEK | 13

!"#!$#!!#!%&'()*+,-./0!"#!$11!2,3,2%%411!50"!1167891!"

EWOLUCJA

10

Po co mężczyznom sutki, do czego służy kość ogonowa i dlaczego wyskakuje nam gęsia skórka? Organy, w które na pierwszy rzut oka natura wyposażyła nas trochę bezsensownie, wskazują na naszą dawną, prehistoryczną przeszłość.

najmniej potrzebnych

organów 9.

TYLNE KOŃCZYNY U WALENI Właściciele wersji użytkowej: kr´gowce làdowe Pierwotne przeznaczenie: poruszanie si´ po suchym làdzie oraz p∏ywanie Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: zmiana Êrodowiska ˝ycia z làdowego na wodne

O

FOTO: WWW.DUIOPS

skrzyd∏ach 250-kilogramowych strusi (ok. po∏owa wagi konia sportowego) na pewno nie mo˝na powiedzieç, ˝e sà wàt∏ymi, niewyroÊni´tymi kikutami. Mimo to do latania si´ nie nadajà. Francuski biolog Étienne Geoffroy St. Hilaire, b´dàc cz∏onkiem ekspedycji naukowej, towarzyszàcej wyprawie Napoleona do Afryki, oko∏o 1798 r. opisa∏ strusie, jako „ptaki, które nie latajà”. Strusie nie sà pod tym wzgl´dem osamotnione. Podobne problemy ze swojà wagà majà nowozelandzkie kiwi albo np. papugi kakapo. Skrzyd∏a tych ptaków majà praktycznie identycznà budow´ jak skrzyd∏a ptaków lotnych. Ró˝nià si´ tylko wielkoÊcià i umi´Ênieniem, które jest zbyt s∏abe, aby te ci´˝kie ptaki mog∏y poderwaç si´ do lotu. Skrzyd∏a nie sà jednak zupe∏nie bezu˝yteczne. Pomagajà bowiem swym w∏aÊcicielom w utrzymaniu równowagi podczas szybkiego biegu.

14 | 21. WIEK | listopad 2007

MIĘSIEŃ PROSTUJĄCY LUDZKĄ SIERŚĆ Właściciele wersji użytkowej: wi´kszoÊç ssaków Pierwotne przeznaczenie: regulacja temperatury, komunikacja Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: utrata sierÊci, bardziej zaawansowane sposoby komunikowania si´

J

eszcze 400 mln lat temu wszystkie kr´gowce zamieszkiwa∏y tylko Êrodowisko wodne. Z czasem równie˝ làd sta∏ si´ miejscem wartym zamieszkania. Cz´Êç kr´gowców postanowi∏a wieÊç ˝ycie na làdzie. SpecjaliÊci od biologii ewolucyjnej czasem ˝artujà, ˝e rybom wyros∏y nogi po to, aby mog∏y wyjÊç z wody. Kilkaset milionów lat musia∏o up∏ynàç, by z tych kr´gowców wodno-làdowych mog∏y si´ rozwinàç gady, ptaki i ssaki. W tym czasie natura wyposa˝y∏a je w wiele organów, które na suchym làdzie u∏atwia∏y im egzystencj´ – np. p∏uca, ∏o˝ysko, sprawne koƒczyny. 50 mln lat temu przodkowie dzisiejszych waleni (najnowsze odkrycia wskazujà, ˝e byli to równie˝ przodkowie wspólni dla hipopotamów) zdecydowali, ˝e znowu powrócà do wody. Do ˝ycia w g∏´binach wód morskich przystosowali si´ bardzo ∏atwo. Z ˝ycia sp´dzonego na suchym làdzie pozostawili sobie jednak wiele pamiàtek – nadal oddychajà tlenem atmosferycznym, rodzà ˝yworodne potomstwo, które jest karmione mlekiem matki.

S

saki dysponujà przemyÊlnym systemem termoregulacyjnym, który u wi´kszoÊci gatunków w znacznej mierze zwiàzany jest z sierÊcià. Kiedy zwierz´ciu jest zimno, drobne mi´Ênie Êciàgajà si´ po to, by nastroszyç sierÊç. Dzi´ki temu mi´dzy skórà a powierzchnià w∏osa tworzy si´ przestrzeƒ wype∏niona powietrzem, które jest dobrym izolatorem, ogranicza straty ciep∏a oraz oszcz´dza energi´ zwierzàt. Naje˝ona sierÊç pe∏ni tak˝e innà funkcj´ – optycznie powi´ksza zwierz´ i daje mu szans´ zastraszenia nieprzyjaciela lub s∏abszych cz∏onków jego grupy spo∏ecznej. Cz∏owiek jednak w trakcie ewolucji utraci∏ wi´kszoÊç swej sierÊci, wi´c mi´sieƒ prostujàcy uleg∏ uwstecznieniu. Jedyne co potrafi, to wywo∏aç tzw. g´sià skór´, która i tak nie ma dla nas praktycznego znaczenia. ILUSTRACJA: ČLOVĚK, OBRAZOVÁ ENCYKLOPEDIE LIDSTVA, EUROMEDIA, 2005

10.

SKRZYDŁA PTAKÓW NIELOTNYCH Właściciele wersji użytkowej: ptaki Pierwotne przeznaczenie: latanie Obecne zastosowanie: utrzymanie równowagi Powód zaniku pierwotnej funkcji: dla ci´˝kich ptaków latanie sta∏o si´ zbyt energoch∏onnym sposobem poruszania si´

8.

jednak wszechmocna. Zdarza si´ czasem, ˝e pewne ewolucyjne zmiany trwajà zbyt d∏ugo i niektórym ˝ywym stworzeniom pozostaje po przodkach coÊ, co im wprawdzie nie przeszkadza, lecz i nie jest w praktyce w ogóle wykorzystywane.

FOTO: WWW.ANSWERS.COM

E

wolucja jest niesamowita. Przez miliony lat wyposa˝a organizmy w ró˝ne potrzebne struktury, stara si´ je przygotowaç jak najlepiej na ewentualne zmiany Êrodowiska i w ogóle sprawiç, aby by∏y jak najdoskonalsze. Natura nie jest

Wi´kszoÊç gatunków ma tak˝e szczàtkowej wielkoÊci tylne koƒczyny. U niektórych (zw∏aszcza u kaszalotów i humbaków) od czasu do czasu pojawiajà si´ kar∏owate nogi ∏àcznie ze stopami. Nie majà one praktycznie ˝adnego znaczenia, irytujàc tylko kreacjonistów.

!"#!$#!!#!%&'()*+,-./0!"#!$11!2,3,2%%411!50"!1167891!:

6.

OCZY U ŚLEPEJ FORMY LUSTRZENIA MEKSYKAŃSKIEGO Właściciele wersji użytkowej: wi´kszoÊç ryb, równie˝ zwyk∏a forma lustrzenia meksykaƒskiego Pierwotne przeznaczenie: wzrok Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: przejÊcie do Êrodowiska z niedostatecznà iloÊcià Êwiat∏a

D

la naszych przodków oraz innych ssaków ogon by∏ bardzo wa˝nym organem. Podczas skoków s∏u˝y∏ jako ster. Mogli si´ nim przytrzymywaç za ga∏àê, a jego po∏o˝enie s∏u˝y∏o do komunikowania si´ z pozos-

4.

zatopionych jaskiniach, g∏´boko pod powierzchnià ziemi, u wybrze˝y Meksyku ˝yje zupe∏nie Êlepa ryba – lustrzeƒ meksykaƒski (Astyanax mexicanus). Nawet gdyby mia∏a Êwietny wzrok, w niemal absolutnej ciemnoÊci i tak wiele by nie zobaczy∏a. Interesujàce jest jednak to, ˝e przedstawiciele tego samego gatunku, ˝yjàcy w pobli˝u powierzchni wody, majà dobry wzrok. Nawet zarodki Êlepej odmiany majà normalne oczy, które jednak podczas fazy rozwojowej w ikrze stopniowo zanikajà. Ryba l´gnie si´ zupe∏nie Êlepa, a resztki niewidzàcych oczu os∏oni´te sà fa∏dami skóry. Ich istnienie nie jest jednak zupe∏nie pozbawione sensu. Wystarczy odpowiedni impuls, a oczy znów rozwijajà si´ i nabierajà w∏aÊciwej funkcji u˝ytkowej. Meksykaƒscy zoolodzy poddali ryb´ eksperymentowi: odmianie Êlepej przeszczepili soczewki odmiany widzàcej. Wokó∏ oka pod skórà wytworzy∏y si´ potrzebne tkanki i w ciàgu dwóch miesi´cy ryba widzia∏a ju˝ zupe∏nie normalnie.

5.

LUDZKIE ZĘBY MĄDROŚCI Właściciele wersji użytkowej: naczelne z d∏ugimi szcz´kami Pierwotne przeznaczenie zastàpienie wypadajàcych z´bów Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: zmniejszenie wielkoÊci szcz´ki, higiena jamy ustnej

O ILUSTRACJA: WWW.3-D-MODELS.COM

becnie z´by màdroÊci nie sà cz∏owiekowi do niczego potrzebne. W niektórych wypadkach sà przyczynà nieprzyjemnych,

FOTO: WWW.HADRIEN.EU

W

ILUSTRACJA: WWW.3-D-MODELS.COM

ta∏ymi cz∏onkami rodziny. Wraz ze wzrastajàcym ci´˝arem cia∏a, przesuni´ciem Êrodka ci´˝koÊci i zmianà postawy straci∏ swojà pierwotnà funkcj´ utrzymywania równowagi. Wyraêniejsza mimika, gestykulacja i komunikowanie za pomocà g∏osu odsun´∏y na dalszy plan równie˝ jego funkcj´ jako Êrodka s∏u˝àcego do porozumiewania si´. Jako niepotrzebny organ zupe∏nie skar∏owacia∏, a pamiàtkà po nim jest kilka drobnych, zroÊni´tych kr´gów. Gdyby nie to, ˝e czasem boleÊnie si´ uderzymy w koÊç ogonowà, pewnie w ogóle nie mielibyÊmy poj´cia, ˝e istnieje. Nawet specjaliÊci od anatomii nie sà zgodni co do tego, czy spe∏nia jakàÊ funkcj´. Niektórzy z nich twierdzà, ˝e jest wa˝na dla lepszego umocowania pewnych mi´Êni w obr´bie miednicy, a wi´c i dla prawid∏owego u∏o˝enia narzàdów znajdujàcych si´ w tej okolicy. JeÊli jednak (np. w wyniku urazu) dojdzie do chirurgicznego usuni´cia koÊci ogonowej, pacjenci nie odczuwajà z powodu jej braku ˝adnych dolegliwoÊci. Czasem rodzi si´ dziecko, które ma w tym miejscu kilka kr´gów wi´cej i wówczas widoczny jest jakby krótki ogonek. W ˝aden jednak sposób nie przeszkadza i nie zagra˝a zdrowiu. O ile jego w∏aÊciciel nie narodzi∏ si´ pechowo w Êredniowieczu, a inkwizycja nie uzna∏a ogona za dowód konszachtów z diab∏em i nie pos∏a∏a jego w∏aÊciciela na stos.

bolesnych problemów. O ile nasi przodkowie w wieku 18 lat z wdzi´cznoÊcià przyjmowali nowe z´by, które wyros∏y w miejscu zepsutych i utraconych, o tyle dzisiaj, w czasach szczoteczek do z´bów, plomb, mostków i protez z´bowych z´by màdroÊci praktycznie nie sà wykorzystywane. W trakcie ewolucji budowa naszej szcz´ki równie˝ uleg∏a zmianie. Zdarza si´ cz´sto, ˝e z´by màdroÊci ju˝ si´ w niej nie mieszczà i zaczynajà rosnàç tam, gdzie w du˝ej mierze przeszkadzajà, np. wystajà w kierunku policzków i sà przyczynà powstawania bolesnych ran.

FOTO: SMUGMUG

7.

KOŚĆ OGONOWA Właściciele wersji użytkowej: wi´kszoÊç ssaków Pierwotne przeznaczenie: utrzymanie równowagi, komunikowanie, koƒczyna chwytna Obecne zastosowanie: mo˝liwoÊç lepszego napi´cia niektórych mi´Êni miednicy Powód zaniku pierwotnej funkcji: zmiana sposobu poruszania si´, zaawansowane sposoby komunikowania si´

ORGANY PŁCIOWE U MNISZKA LEKARSKIEGO (DMUCHAWCA) Właściciele wersji użytkowej: wi´kszoÊç roÊlin okrytonasiennych Pierwotne przeznaczenie rozmna˝anie p∏ciowe Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: korzystniejsze sta∏o si´ rozmna˝anie bezp∏ciowe

W

i´kszoÊç gatunków mniszka bardzo dobrze rozmna˝a si´ przez klonowanie, mimo, ˝e ich organy p∏ciowe (s∏upki i pr´ciki) nie skar∏owacia∏y i zachowa∏y pe∏nà sprawnoÊç. Mniszki jednak z nich nie korzystajà. Powód jest prosty – dobrze przystosowa∏y si´ do swojego Êrodowiska i nie potrzebujà ekspansji terytorialnej. Dlatego rozmna˝ajà si´ przez k∏àcza, z których wyrastajà nowe kwitnàce pàczki. Gdyby warunki w ich Êrodowisku dramatycznie si´ pogorszy∏y, wówczas istnia∏aby potrzeba przeniesienia si´ w odleg∏e miejsca i rozmna˝anie p∏ciowe by∏oby lepszà strategià. Z tego punktu widzenia ludzkoÊci raczej nie grozi w najbli˝szej przysz∏oÊci koniec rozmna˝ania sposobem p∏ciowym. JeÊli jednak przez nast´pne kilkadziesiàt tysi´cy lat zdo∏amy swój gatunek utrzymaç, a Êrodowisko zewn´trzne podporzàdkowaç naszym potrzebom, mo˝e si´ zdarzyç, ˝e rozmna˝anie bezp∏ciowe stanie si´ dla nas korzystniejsze i po ziemi zacznà chodziç klony najlepiej przystosowanych osobników.

listopad 2007

| 21. WIEK | 15

❯

!"#!$#!!#!%&'()*+,-./0!"#!$11!2,3,2%%411!50"!1167891!$

3.

FAŁSZYWE SAMCE NIEKTÓRYCH GATUNKÓW JASZCZUREK AMERYKAŃSKICH Właściciele wersji użytkowej: wi´kszoÊç kr´gowców Pierwotne przeznaczenie: rozmna˝anie p∏ciowe Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: korzystniejsze sta∏o si´ rozmna˝anie bezp∏ciowe

1.

LUDZKIE JELITO ŚLEPE Właściciele wersji użytkowej: kr´gowce roÊlino˝erne Pierwotne przeznaczenie: rozk∏ad bakteryjny substancji od˝ywczych Obecne zastosowanie: êród∏o zarobku dla chirurgów Powód zaniku pierwotnej funkcji: przejÊcie na pokarmy lekkostrawne FOTO: U FOTO 21

FOTO: SNAKESANDFROGS.COM

EWOLUCJA

hoç samca nie da si´ porównaç do roli jakiegoÊ organu, jednak w tym wypadku jego obecnoÊç w naszym rankingu jest w pe∏ni zas∏u˝ona. 15 gatunków jaszczurek z rodziny Cnemidophorus potrafi si´ obejÊç bez samców. Rozmna˝ajà si´ bezp∏ciowo przez partenogenez´ (dzieworództwo). Zarodek rozwija si´ z niezap∏odnionego jajeczka. Natura wprawdzie pozbawi∏a jaszczurki koniecznoÊci irytowania si´ zachowaniem samców, pozostawi∏a im jednak ochot´ na seks.

2.

MĘSKIE SUTKI I TKANKI GRUCZOŁÓW MLEKOWYCH Właściciele wersji użytkowej: samice ssaków Pierwotne przeznaczenie: karmienie dzieci Obecne zastosowanie: brak Powód zaniku pierwotnej funkcji: nie wiadomo, skàd si´ wzi´∏y u m´˝czyzn

O

FOTO: WWW.HYTONED.COM

becnoÊç brodawek piersiowych u m´˝czyzn to pewnie niezbyt palàcy problem ludzkoÊci, ale gdybyÊmy zastosowali tu podobnà teori´ ewolucji jak przy innych zb´dnych

Z czasów gdy nie by∏y jeszcze zbyt dobrze zaadaptowane w Êrodowisku ˝ycia, pami´tajà, ˝e w konsekwencji kopulacji ich potomstwo ma lepsze perspektywy na prze˝ycie. Czasem wi´c w populacji tych jaszczurek pojawia si´ samica, której wydaje si´, ˝e jest samcem i stara si´ kopulowaç z innymi osobnikami. Nie bardzo jej to wychodzi, a poza tym niczemu nie s∏u˝y. Nale˝y to zaliczyç raczej do z∏oÊliwych wybryków natury. organach, musielibyÊmy dojÊç do konkluzji, ˝e samce wykszta∏ci∏y si´ z samic. Naukowcy majà tymczasem wymijajàcà odpowiedê, ˝e sutki wyst´pujà w fazie embrionalnej u obu p∏ci i powy˝sze twierdzenie jest nieprawdziwe. Jednak nie wyjaÊniç, w jakim celu natura wyposa˝y∏a w ten organ obie p∏cie. Mo˝e kiedyÊ karmieniem dzieci zajmowali si´ obydwoje rodzice. Dzisiaj tkanki gruczo∏ów mlekowych sà m´˝czyznom niepotrzebne. W dodatku istnieje niebezpieczeƒstwo, ˝e mogà zostaç zaatakowane przez nowotwór.

P

okarmy pochodzenia roÊlinnego zawierajà du˝à iloÊç trudno strawnego b∏onnika. Dlatego u roÊlino˝ernych kr´gowców wykszta∏ci∏o si´ uwypuklenie jelita grubego, w którym zamieszka∏y „b∏onniko˝erne” bakterie. Swym gospodarzom pomagajà rozk∏adaç celuloz´ na cukry proste i dzi´ki temu zwi´kszajà efektywnoÊç wykorzystania substancji od˝ywczych. U ludzi organ ten jednak uleg∏ skar∏owaceniu i sprawia FOTO: U FOTO 21

C

sporo problemów. W 1949 r. paleontolog Alfred Sherwood Romer stwierdzi∏ nawet, ˝e: „jedynà funkcjà Êlepej kiszki jest finansowe wspieranie chirurgów”. Mimo i˝ na ca∏ym Êwiecie usuwa si´ dziesiàtki tysi´cy Êlepych kiszek, nie stwierdzono dotychczas ˝adnego wypadku, ˝eby ktoÊ z tego powodu narzeka∏. ❮❮ OPRAC. ANNA BOGUSZ

16 | 21. WIEK | listopad 2007

listopad 2007

250 rozszalałych koni mechanicznych zostało ukrytych w ramie moto-

Moc sterowana komputerem

amery w miejsce lusterek wstecznych? Odciski palców zamiast kluczyka do zapalania lub też komputerowa deska rozdzielcza połączona bezprzewodowo z silnikiem? To wszystko brzmi jak pieśń przyszłości, ale motocykl wyposażony w tego rodzaju zdobycze techniki już istnieje.

K

Maksymalna moc silnika to 250 koni mechanicznych

Czterocylindrowy widlasty silnik ma pojemnoś prawie 3 l

Sterowanie podstawowymi funkcjami komputera odbywa się przez przyciski w manetkach

Odłączana kaseta z komputerem

cykla w zdwojonym, czterocylindrowym silniku widlastym. Dzięki komputerowi wyposażonemu w czterordzeniowy procesor Intela wszystko funkcjonuje jak w szwajcarskim zegarku. Jest to pierwszy motocykl na świecie sterowany przez komputer. W pojeździe nie znajdziemy stacyjki ani przycisku startera. Wystarczy przyłożyć kciuk do wyświetlacza komputera i silnik zostaje uruchomiony. W motocyklu nie ma lusterek wstecznych, zostały one

Nie trzeba się obawiać zostawienia motocykla wyposażonego w kom-

Bond może pozazdrościć

puter na parkingu. Cały panel elektroniczny można łatwo zdjąć z kierownicy. Deska rozdzielcza służy jako samodzielny, pełnowartościowy komputer, wyposażony w różne aplikacje, gniazdo klawiatury, złącza USB, Wi-Fi i Bluetooth, telefon komórkowy oraz system nawigacji GPS. Podczas jazdy można spokojnie ściągać filmy wideo, zdjęcia, wysyłać maile lub przygotowywać prezentacje. Wyliczając nowości w motocyklu Intela, nie można zapom-

Orientację zapewnia moduł nawigacyjny GPS

zastąpione przez ekran LCD, który wiernie pokazuje ruch z tyłu maszyny. Obok niego na desce rozdzielczej, która kryje w sobie ów doskonały komputer, znajdziemy jeszcze cyfrowy prędkościomierz, amperomierz, woltomierz i wiele innych wskaźników dotyczących motocykla, komputera i Internetu.

Niezawodność gwarantuje akumulator o przedłużonej żywotności

Kto by pomyślał, że amerykańska firma Intel po 30 latach prac badawczych i produkcji mikroprocesorów zajmie się motocyklami? A jednak to prawda. Intel połączył siły ze znaną grupą przerabiaczy harleyów, Orange County Choppers rodziny Teutulów i wspólnie stworzyli motocykl XXI w.

Czy Intel przerzuca się n a m o t o r y?

OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

nieć o sterowanej hydraulicznie automatycznej podpórce, która wysuwa się po zatrzymaniu pojazdu. Ciekawostek technicznych w tym motocyklu kryje się tyle, że spokojnie mógłby on zainteresować nawet Jamesa Bonda. Zgodnie z tradycją producentów chopperów maszyna jest niepowtarzalna i trafiła do zleceniodawcy, aby zdumiewać na targach elektronicznych i pokazach motocyklowych. ❮❮

❯❯ W panelu komputera kryje się elektroniczne serce motocykla. Silnik uruchamia się odciskiem palca

!"#!!#$%&%'()*+,!"--!.(/(.00"--!1,2.--3456-!"

SUPERTECHNIKA

| 21. WIEK | 17

FOTO: INTEL

!"#$!#!!#%&'()*+,-./!"#$!00$1+2+$11300!1/4"0056780!"

od asteroid! Czy ktoś je pilnuje? Ziemia nie wędruje samotnie przez kosmos. Od RZUT OKA PRZESZŁOŚĆ czasu do czasu jej orbitę przecina asteroida, W asza planeta przeżywała w przeszłości N zderzenia z ciałami niebieskimi. Kolizja, planetoida lub kometa. Jakie skutki może mieć która miała miejsce 365 mln lat temu, zderzenie z ciałem niebieskim dla życia na naszej planecie?

N

ie zamierzamy straszyç zbli˝ajàcà si´ ku Ziemi ÊmiercionoÊnà kometà. W koƒcu do atmosfery ziemskiej codziennie przedostajà si´ dziesiàtki od∏amków kosmicznej materii, ale tylko nieliczne z nich docierajà a˝ na powierzchni´ Ziemi. Nasza atmosfera, dzi´ki zawartoÊci tlenu, nie tylko umo˝liwia ˝ycie na Ziemi, ale te˝ na swój sposób chroni nas przed niebezpiecznymi przybyszami z kosmosu. Przewa˝nie po prostu

18 | 21. WIEK | listopad 2007

w niej p∏onà nie wyrzàdzajàc ˝adnej szkody. Ârednio co 105 lat meteoryt spada na powierzchni´ o wielkoÊci 1 km2. Prawdopodobieƒstwo trafienia w cz∏owieka jest mniejsze ni˝ tarfienie najwy˝szej wygranej w lotto.

Bliskie spotkania

Komety stanowià cz´Êç naszego Uk∏adu S∏onecznego i mo˝e si´ zdarzyç, ˝e któraÊ z nich postanowi przyjrzeç si´ z bliska b∏´kitnej planecie. Jest bardzo prawdopo-

spowodowała zagładę wielu tropikalnych organizmów morskich. 250 mln lat temu nieproszony gość z kosmosu przyniósł zagładę 95% gatunków. Jedną piątą gatunków zwierząt ma prawdopodobnie na sumieniu meteoryt, który przed 210 mln lat uderzył w Kanadę. A 65 mln lat temu los dinozaurów przypieczętowały dwie lub trzy planetoidy albo komety. ❮❮

ILUSTRACE: NASA

K o m e t y są tysiąckroć niebezpieczniejsze

ILUSTRACJA: JOE HELLER

❯❯ Upadek komety może wytworzyć krater o średnicy 100 km. Takie zderzenie wywoła rozległe trzęsienia ziemi, zaktywizuje działalność wulkaniczną i spowoduje powstanie olbrzymich tsunami

ILUSTRACJA: WWW.KCTS.ORG

KOSMOS

KOMETA HALE-BOPP Kometę odkryto w 1995 r. Jej jądro ma 40 km średnicy, co czyni z niej olbrzyma wśród komet. Kolizja z takim ciałem niebieskim mogłaby zmienić kierunek osi Ziemi, a nawet jej orbitę. W chwili, gdy została zauważona przez obserwa-

toria naziemne, znajdowała się w odległości niemal 1 mld km od nas, była więc jeszcze daleko za Jowiszem. Mimo to, już wtedy zaczęła powstawać wokół niej rzadka otoczka utworzona głównie z dwutlenku węgla. Kometa stworzyła później wspaniałe barwne widowisko, ponieważ pojawiły się za nią dwa ogony – żółty pyłowy i niebieskawy gazowy. Astronomowie oczekują, że kometa Hale-Bopp będzie widoczna przez wielkie teleskopy aż do 2020 r. Później Ziemianie ujrzą ją znów dopiero w 4380 r. KOMETA KOHOUTKA Pod koniec lutego 1973 r. czeski astronom Luboš Kohoutek odkrył kometę, której wkrótce potem nadano jego imię. To ciało niebieskie jest przykładem na to, że obcowanie z Jowiszem stanowi dla komet ryzyko. Wsteczne obliczenia orbity wykazały, że jeszcze przed jej odkryciem kometa przeszła w odległości zaledwie 21,2 mln km od Jowisza, a siła grawitacji planety znacząco zmieniła orbitę komety. Skróciło to czas jej obiegu z pierwotnych 8,5 do 6,2 roku. Kometę zaobserwowano później jeszcze w 1981 i 1987 roku, ale w 1994 r. astronomowie wyglądali już jej na próżno. KOMETA TEMPEL 1 Stała się sławna w 1999 r., kiedy wybrano ją za cel dla amerykańskiej sondy kometarnej „Deep Impact”. 4 lipca sonda wystrzeliła pocisk, który miał trafić w kometę. Tak też się stało. Uderzenie spowodowało eksplozję, ❯

Zimna gruda błota

Czym w∏aÊciwie sà te szczególne obiekty kosmiczne, które od dawien dawna wywo∏ywa∏y w ludziach strach? Komety sk∏adajà si´ z jàdra – zazwyczaj nieregularnej, kamiennej bry∏y otoczonej lodem, zamarzni´tym dwutlenkiem w´gla i metanem, zmieszanymi z py∏em kosmicznym. Kometa wyglàda w∏aÊciwie jak nieregularna, zamarzni´ta gruda b∏ota. W chwili, gdy zbli˝a si´ do cieplejszego obiektu, w praktyce S∏oƒca, uwalnia si´ z niej gaz, który nast´pnie tworzy charakterystyczny warkocz. Obserwatorowi z Ziemi wydaje si´, ˝e ogon ciàgnie si´ za kometà, podobnie jak spaliny z rury wydechowej za samochodem. W rzeczywistoÊci jednak mamy do czynienia z tym zjawiskiem tylko wtedy, kiedy kometa zbli˝a si´ ku S∏oƒcu. Kiedy oddala si´ od niego, ogon pod wp∏ywem wiatru s∏onecznego wyprzedza komet´.

❯❯ Na Ziemię codziennie spadają dziesiątki ciał kosmicznych. Jednak dzięki tlenowi w atmosferze, większość z nich płonie

Od Obłoku Oorta do asteroidy

Grecki filozof Arystoteles (384–322 p.n.e.) by∏ przeÊwiadczony, ˝e komety stanowià jedno ze zjawisk atmosferycznych. Ten poglàd przetrwa∏ a˝ do XVI w., kiedy to zosta∏ obalony przez duƒskiego astronoma Tycho de Brahe. Komety powstajà w Ob∏oku Oorta, który jest kulistà chmurà zamarzni´tych od∏amków ska∏, otaczajàcà nasz Uk∏ad S∏oneczny. Ob∏ok Oorta stanowi najprawdopodobniej pozosta∏oÊç pierwotnej mg∏awicy. W∏aÊnie ten niewyobra˝alnie zimny obszar jest miejscem narodzin komet. Komety Uk∏adu S∏onecznego w´drujà po wyd∏u˝onych orbitach. Jàdro komety

jest zbudowane z bardzo kruchego materia∏u, którego Êrednia g´stoÊç jest pi´ciokrotnie mniejsza od g´stoÊci wody. Nieraz mo˝e si´ zdarzyç, ˝e podczas obiegu wokó∏ S∏oƒca lub przejÊcia w pobli˝u wielkiej planety, np. Jowisza, kometa rozpadnie si´ pod wp∏ywem ciep∏a lub grawitacji na kilka mniejszych obiektów. Komety jednak zazwyczaj umierajà w inny, bardziej naturalny sposób. W m∏odoÊci komet´ wype∏nia lód, który w miar´ up∏ywu czasu sublimuje i ucieka w przestrzeƒ. Stopniowo traci ona swoje w∏aÊciwoÊci i staje si´ zwyczajnà asteroidà. FOTO: CAPELLA-OBSERVATORY.COM

KOMETA HALLEYA Chyba najbardziej znana kometa w naszym Układzie Słonecznym. Ma 10 km średnicy, jest więc znacznie większa od swoich sióstr. Kometa Halleya była jedyną obserwowaną gołym okiem. Pojawia się bardzo często, bo co 76 lat. W przeszłości była traktowana jako zapowiedź tragicznych wydarzeń. Pierwsza historyczna wzmianka o jej obserwacji pochodzi z Chin z 240 r. p.n.e. Wspomina o niej także Talmud: Gwiazda, która pojawia się raz na 70 lat i myli żeglarzy.

dobne, ˝e do tego rodzaju „spotkaƒ” dochodzi∏o ju˝ w przesz∏oÊci. Ârednie rozmiary jàdra komety wynoszà 4 km, nie ulega wi´c wàtpliwoÊci, ˝e randka Ziemi z kometà mog∏aby zakoƒczyç si´ fatalnie dla naszej cywilizacji. Zderzenie cia∏a niebieskiego z Ziemià to ulubiony temat filmowców. Uderzenie komety by∏o g∏ównym wàtkiem filmu „Dzieƒ zag∏ady”, w którym przedstawiono takie zdarzenie w ca∏kiem realistyczny sposób.

FOTO: NASA

KILKA KOMET Z NASZEGO SYSTEMU SŁONECZNEGO

FOTO: WWW.ASTRONOMY.OHIO-STATE.EDU

FOTO: WIKIPEDIA

!"#$!#!!#%&'()*+,-./!"#$!00$1+2+$11300!1/4"0056780!2

❯❯ Model pokazuje, że kometa wygląda jak nieregularna, zamarznięta gruda błota

❯❯ Czterdziestokilometrowa kometa Hale-Bopp będzie widoczna przez wielkie teleskopy aż do 2020 r. Ziemianie ujrzą ją ponownie dopiero w 4380 r.

listopad 2007

| 21. WIEK | 19

❯

!"#$!#!!#%&'()*+,-./!"#$!00$1+2+$11300!1/4"0056780$1

NAJWIĘKSZE ZBLIŻENIA CIAŁ NIEBIESKICH DO ZIEMI Nazwa

Najmniejsza odległość od Ziemi 2004FU162 12 000 km 2004YD5 34 600 km 2004 FH 38 000 km 2005 WN3 76 800 km 2003 SQ222 88 000 km 1994 XM1 105 000 km 2006 DD1 110 000 km 2002 XV90 115 000 km 2002 MN 120 000 km Kometa 1491 II. 1 400 000 km Kometa Lexell 2 227 000 km Kometa Tempel-Tuttle 3 420 000 km Kometa IRAS-Araki-Alcock 4 685 000 km Kometa Halleya 4 915 200 km

data

wielkość

31. 3. 2004 19. 12. 2004 18. 3. 2004 26. 11. 2005 27. 9. 2003 9. 12. 1994 23. 2. 2006 11. 12. 2002 14. 6. 2002 20. 2. 1491 1. 7. 1770 26. 10. 1366 11. 5. 1983 10. 4. 1837

5–10 m 5m 30 m 6m 6m 10 m 20 m 45 m 80 m

Uwaga: Satelity geostacjonarne pozostają na wysokości 36 tys. km nad powierzchnią Ziemi. Średnia odległość Księżyca od Ziemi wynosi 384 403 km.

Czy zagraża nam Catalina?

na niej kometa Catalina 2005 JQ5, odkryta na poczàtku maja 2005 r.. Jest ona najwi´kszym z 70. cia∏ niebieskich figurujàcych na liÊcie, obserwowanych przez naukowców. Kometa ma oko∏o 980 metrów Êrednicy. W przypadku zderzenia z Ziemià zosta∏aby uwolniona energia odpowiadajàca eksplozji 6 mld ton TNT (bomba atomowa zrzucona na Hiroszim´ mia∏a energi´ 13 tys. ton TNT). Prawdopodobieƒstwo zderzenia, do którego mog∏oby dojÊç przypuszczalnie w czerwcu 2085 r., jest wzgl´dnie ma∏e i wynosi 1:300 000. ❮

W

EGA 1 I WEGA – próbniki kosmiczne wysłane przez ZSRR 15.12.1984 r. i 21.12.1984 r. z misją na Wenus i kometę Halleya. Po minięciu planety (W.1 – 11.06.1985 r. w odległości ok. 39 tys. km, W.2 – 15.04. 1985 w odległości ok. 24,5 tys. km) próbnik został wprowadzony na trajektorię ku komecie Halleya. Po 9 miesiącach Wega 1 i Wega 2 przeleciały w odległości 8-9 tys. km od jądra komety i wraz z próbnikiem Giotto uczestniczyły w pionierskim programie bezpośrednich badań komety. GIOTTO – próbnik kosmiczny ESA, w nocy z 13 na 14.03.1986 r. minął jądro komety Halleya w odległości ok. 600 km przeprowadzając liczne pomiary oraz wykonując zdjęcia. Misja zakończyła się 23.07.1992 r. STARDUST – amerykański próbnik kometarny wysłany w lutym 1999 r. w kierunku komety Wild 2. 2.01.2004 r. wszedł w warkocz komety zbliżając się do jej jądra na odległość ok. 250 km i pobrał próbki pyłu kometarnego. Lądownik zakończył misję w styczniu 2006 r. ❮❮

20 | 21. WIEK | listopad 2007

KOMETA HYAKUTAKE Jak wskazuje nazwa, odkrywcą tej komety był japoński astronom Yuji Hyakutake. Podczas ostatniego przejścia obok Ziemi 25 marca 1995 r. kometa przybliżyła się do naszej planety na odległość 15 mln km. Wielkie planety Układu Słonecznego miały istotny wpływ na okres jej obiegu, wskutek czego kometa zamiast po 15 tys. lat, jak to było przedtem, powróci w stronę Ziemi dopiero za 72 tys. lat. Astronomowie zauważyli, że w widmie komety występują promienie Röntgena. Podobne zjawisko zaobserwowano rok później u komety Hale-Bopp. ❮❮

FOTO: WWW.GALAXYIMAGES.COM

NAJEFEKTYWNIEJSZE LOTY DO KOMET

która z wnętrza komety wyrzuciła w przestrzeń potężne ilości materii. Dzięki temu astronomowie znacznie poszerzyli swoją wiedzę o kometach.

❯❯ Warkocz komety Hyakutake osiągnął niewiarygodną długość 0,5 mld km. W badaniach nad nim pomocna była sonda kosmiczna Ulysses FOTO: WWW.SPACEWEATHER.COM

FOTO: WWW.ALDEBARAN.CZ I WWW.ASTRO.ZETO.CZEST.PL I WWW.FIZYKA.NET.PL

Pilnowaniem niebezpiecznych cia∏ niebieskich, a wÊród nich komet, zajmujà si´ amerykaƒska organizacja NASA i europejska ESA. Prowadzone sà obserwacje z ziemi, kosmos przemierzajà liczne sondy, które Êledzà ruch wzgl´dnie niebezpiecznych komet, a na ich podstawie astronomowie okreÊlajà potencjalne niebezpieczeƒstwo. Cia∏a, które w przysz∏oÊci mogà zagroziç Ziemi, trafiajà na prowadzonà przez NASA list´ niebezpiecznych przedmiotów i obiektów. Ostatnio znalaz∏a si´

ILUSTRACJA: IAR.UNLP.EDU.AR

KOSMOS

❯❯ Jasna kometa o wielkości gwiazdowej 3 mag z długim ogonem przecina nieboskłon ziemi. Zdjęcie wykonano 10.01.2007 r.

!"#$!#!!#%&'()*+,-./!"#$!00$1+2+$11300!1/4"0056780$!

FOTO: NASA

Globalne s k u t k i

zderzenia komety z Ziemią N

W zwiàzku z tym, ˝e komety zawierajà w sobie takie „przysmaki” jak metan i dwutlenek w´gla, jasne jest, ˝e w wyniku kolizji gazy te zostanà uwolnione do ziemskiej atmosfery. Powietrze nie stanie si´ trujàce, bo masa wyzwolonych gazów b´dzie niewielka w porównaniu z masà atmosfery, ale ten dodatek spot´guje efekt cieplarniany. Rozleg∏e po˝ary zniszczà a˝ 80% ca∏ej biomasy. Cz∏owiek b´dzie mieç szans´ na prze˝ycie jedynie w schronach umieszczonych g∏´boko pod ziemià, jeÊli b´dà odporne na liczne i silne trz´sienia ziemi, które nawiedzà naszà planet´.

a szcz´Êcie obecnie ˝adna kometa nie zagra˝a naszej planecie. Wi´kszoÊç z nich znajduje si´ daleko poza g∏ównymi planetami naszego Uk∏adu S∏onecznego, w pobli˝u miejsca swoich narodzin w Ob∏oku Oorta. Orbity komet sà jednak nieprzewidywalne, jest zatem prawdo po dobne, ˝e w przysz∏oÊci, mo˝e bardzo odleg∏ej, dojdzie do zderzenia jednej z nich z naszà planetà.

Zderzenie i pierwsze dni po nim

Upadek cia∏a niebieskiego o du˝ych rozmiarach, jak kilkukilometrowa kometa, mo˝e wytworzyç krater o Êrednicy 100 km. Jego skutkiem mog∏oby byç ca∏kowite zniszczenie obszaru o rozmiarach województwa. Zderzenie wywo∏a natychmiast rozleg∏e trz´sienia ziemi i zaktywizuje dzia∏alnoÊç wulkanicznà. Bioràc pod uwag´, ˝e 70% powierzchni ziemi pokrywa woda, jest bardzo prawdopodobne, ˝e do zderzenia z kometà dojdzie nad oceanem. Olbrzymie fale tsunami rozbiegnà si´ w kierunku wybrze˝y i zmiotà wszystko, co stanie im na drodze, przedostajàc si´ daleko w g∏àb kontynentu. Cz´Êç wody odparuje, a powsta∏a para wodna zwi´kszy nieprzejrzystoÊç atmosfery. Wskutek kolizji przedostanie si´ do atmosfery olbrzymia iloÊç py∏u, który b´dzie osiadaç przez wiele lat. Promienie s∏oneczne nie b´dà w stanie przeniknàç do powierzchni ziemi, co nie tylko spowoduje och∏odzenie, ale przede wszystkim wstrzyma proces fotosyntezy. W d∏ugoterminowej perspektywie doprowadzi to do totalnego naruszenia ∏aƒ cuchów pokarmowych, a ˝ycie na Ziemi zacznie zamieraç z powodu panujàcego g∏odu.

❯❯ Komety powstają w Obłoku Oorta, który jest kulistą chmurą zamarzniętych odłamków skał, otaczającą nasz Układ Słoneczny

Pierwszy rok po kolizji

rozciàgnà jà nad ca∏à planet´. Odci´cie Ziemi od promieniowania s∏onecznego przekszta∏ci wi´kszoÊç powierzchni w zimnà pustyni´. Pojawià si´ g´ste chmury tlenku azotu, a kwaÊne deszcze b´dà korodowaç metale. Opady przenikajàc do pod∏o˝a b´dà wyp∏ukiwa∏y toksyczne metale ci´˝kie. Z powodu mrozu i braku po˝ywienia wyginie zdecydowana wi´kszoÊç gatunków zwierzàt. Prze˝yjà tylko najodporniejsze, prawdopodobnie niektóre gatunki owadów. Fotosynteza zostanie przerwana nawet w oceanach. Wskutek braku Êwiat∏a zacznie wymieraç plankton, co w nieodwracalny sposób zniszczy podstawy morskiego ∏aƒcucha pokarmowego.

Po pewnym czasie pojawià si´ pierwsze deszcze, nie przyniosà one jednak ˝yciodajnej wilgoci. B´dà zawieraç du˝à iloÊç kwasów, które przypiecz´tujà los wielu jeszcze ocala∏ych ekosystemów. W niektórych miejscach mo˝e padaç niemal czysty kwas azotowy, który powstanie wskutek przelotu roz˝arzonego jàdra komety przez atmosfer´ oraz póêniejszych reakcji chemicznych. Poruszanie si´ po powierzchni planety wcià˝ jeszcze b´dzie niebez pieczne, poniewa˝ powietrze b´dzie nadal przesycone trujàcymi gazami. Ewentualna wyprawa badawcza b´dzie mog∏a opuÊciç podziemne schrony tylko wtedy, jeÊli zostanie wyposa˝ona w kwasoodporne skafandry.

Trzeci rok po kolizji

Drugi rok po kolizji

❯❯ Kometa Halleya jest najbardziej znaną kometą w naszym Układzie Słonecznym. Ma 10 km średnicy i jako jedyna była widoczna gołym okiem

FOTO: ROCKSFROMSPACE.OPEN.AC.UK

FOTO: CALVIN J. HAMILTON

Ju˝ w wyniku samej kolizji do atmosfery przedostanie si´ wielka iloÊç py∏ów, które wraz z sadzami z p∏onàcych lasów stworzà gigantycznà, py∏owà chmur´. Wiatry

Gdy py∏ powoli osiàdzie, po trzech latach nocy, na powierzchni´ Ziemi dotrà pierwsze promienie S∏oƒca. Obraz naszej planety zmieni si´ jednak nie do poznania. W niektórych miejscach b´dzie ona przypominaç raczej powierzchni´ Marsa. Ludzie, którzy prze˝yjà i choç na chwil´ wyjdà ze swoich schronów, które sta∏y si´ ich nowymi domami, nie b´dà mogli przebywaç zbyt d∏ugo na powierzchni. Dziura ozonowa jeszcze d∏u˝szy czas si´ utrzyma, a powietrze nadal b´dzie niezdrowe. Atmosfera o znacznie zmienionym sk∏adzie spot´guje efekt cieplarniany. JeÊli zaburzenie sk∏adu powietrza b´dzie du˝e, czego mo˝na si´ spodziewaç przy zderzeniu z masywnym obiektem, nale˝y si´ obawiaç gwa∏townego przejÊcia z fazy mroênej do tropikalnej. Gdy dojdzie do wzmo˝onego parowania mórz, efekt cieplarniany spowodowany przez par´ wodnà b´dzie narasta∏ lawinowo. JeÊli Ziemi zabraknie odrobiny szcz´Êcia pójdzie w Êlady Wenus i zostanie na zawsze rozpalonà planetà pozbawionà jakichkolwiek form ˝ycia. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

listopad 2007

| 21. WIEK | 21

!!"!#"$$"%&'()*+,-.!!"!#//$0*1*!002//$#.03//4567/!!

MAKROFOTO

Okrzemki i sinice to liczna grupa morskiego planktonu będąca głównym dostawcą tlenu. Żyją we wszelkiego typu zbiornikach wodnych, planktonie, poroślach, glebie, w śniegu (także pod lodem), na korze drzew. Okrzemki rozprzestrzenione są na całej kuli ziemskiej, ich liczbę szacuje się na ok. 75-100 tys. taksonów, sinic znanych jest ok. 2 tys. gatunków (ok. 150 rodzajów). ❮❮

22 | 21. WIEK | listopad 2007

FOTO: ISIFA

!!"!#"$$"%&'()*+,-.!!"!#//$0*1*!002//$#.03//4567/!#

Koronkowe

piękno okrzemek O

krzemki (Bacillariophyceae, Diatomeae) to klasa eukariotycznych, jednokomórkowych lub kolonijnych glonów. Te mikroskopijnej wielkości organizmy mają oliwkowozielone lub żółte chromatofory, zawierają fukoksantynę i inne ksantofile oraz olej i wolutynę powstające na drodze fotosyntezy. Ściana komórkowa okrzemek (frustula) zbudowana jest ze spolimeryzowanego dwutlenku krzemu (Si02), który przed korozją chroni warstwa kwaśnego wielocukru o nazwie diatotepina. Frustula zbudowana jest z dwóch części, które można sobie wyobrazić jako miniaturowe pudełko z pokrywką. Części te – epitheca i hyphoteca – składają się z płaskiej powierzchni (valva) i ściany bocznej (pleurum lub cingulum). Krzemionka tworzy skorupkę o ornamentacji promienistej lub pierzastej. Na zdjęciu wykonanym pod mikroskopem elektronowym widać taką misterną strukturę w 3400-krotnym powiększeniu. ❮❮ OPRAC. ANNA LATO

listopad 2007

| 21. WIEK | 23

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%!,2,!33411%50"$11'6781!"

ZDROWIE

Każdy wie, że ze snem

Naukowcy biją na alarm: coraz więcej osób cierpi na bezsen-

S

en to podstawowy warunek dobrego stanu zdrowia. Niezwykle wa˝nà rol´ odgrywa równie˝ odpowiednie po˝ywienie oraz umiej´tnoÊç opanowania stresu. Mimo to, a˝ 80% mieszkaƒców USA nigdy nie wspomina∏o swemu lekarzowi o problemach ze snem.

FOTO: USERS.ABER.AC.UK

bywają problemy

❯❯ Błogi sen to samo zdrowie. Niestety coraz więcej ludzi cierpi na bezsenność, nawet czterdziestolatkowie

Czy wiecie, jak przebiega wasz sen?

Sen jest dla organizmu czasem relaksu. CzynnoÊci niektórych zmys∏ów i organów ulegajà spowolnieniu, a nawet zanikajà. W wi´kszoÊci wypadków obni˝a si´ temperatura cia∏a, dlatego przed zaÊni´ciem przykrywamy si´. Podczas snu oddech

DLACZEGO CHRAPIEMY?

Z

Zaburzenie oddechu podczas snu – syndrom apnoe (bezdech senny) – oznacza, że przez kilka sekund następuje wstrzymanie oddechu, by w chwilę potem pojawił się gwałtowny oddech.

Następuje hiperwentylacja organizmu. Z kolei przyczyną chrapania jest rozedrganie rozluźnionego podniebienia w czasie oddychania. Z wiekiem słabnie napięcie mięśni. Według najnowszych badań głośny sen ma 20% mężczyzn i 5% kobiet w wieku do 35 lat. Podczas snu chrapie aż 60% mężczyzn i 40% kobiet w wieku 60-65 lat. W tym niezbyt przyjemnym koncercie pierwsze skrzypce odgrywają zwłaszcza ludzie otyli. Hałaśliwy sen pojawia się też po wypaleniu zbyt dużej ilości papierosów i spożyciu nadmiernej ilości alkoholu.

24 | 21. WIEK | listopad 2007

Chrapanie uniemożliwia naszemu centrum sterowania, znajdującemu się w mózgu, właściwy odpoczynek. Reszta organizmu również nie regeneruje się w odpowiednim stopniu. Człowiek budzi się rano z bólem głowy, bywa ospały, w ciągu dnia dopada go sen. Eksperci od snu nie są dotychczas zgodni, czy chrapanie jest dziedziczne. Chorobę tę można już leczyć m.in. poprzez zabieg chirurgiczny dokonywany za pomocą promieni lasera. Bezdech senny może prowadzić do pewnych zaburzeń neurologicznych, np. udaru mózgu, choroby nerwowo-mięśniowej (paraliż). ❮❮

ILUSTRACJA: WWW.SCIENCEGL.COM

ność. Kłopoty ze snem miewa 90% osób w wieku powyżej 60 lat. Sprawa jest naprawdę poważna. Jak spławik wędki informujący o braniu ryby – bezsenność sygnalizuje o zagrożeniu zdrowia. Powstaje błędne koło – bezsenność nie jest już tylko subiektywnym stanem, lecz staje się chorobą.

zwalnia i staje si´ równomierny, napi´cie mi´Êni zanika, a ciÊnienie krwi si´ obni˝a. Nie mo˝na jednak tego stanu w ˝aden sposób porównaç do procesu umierania. Sen jest procesem bardzo dynamicznym. Mózg traktowany jako ca∏oÊç nigdy nie Êpi. Mo˝na rozró˝niç dwie podstawowe fazy snu. Pierwsza to faza REM (od angielskich s∏ów rapid eye movement), podczas której pod zamkni´tymi powiekami dochodzi do szybkiego ruchu ga∏ek ocznych. Sen jest wówczas najg∏´bszy, jesteÊmy dos∏ownie od∏àczeni od Êwiata zewn´trznego, pojawia si´ tzw. bezw∏ad senny. Jest jeszcze faza non-REM. Do niedawna sàdzono, ˝e jest ona pozbawiona marzeƒ sennych. Najnowsze badania wskazujà jednak na to, ˝e sny wyst´pujà w obu fazach. W fazie REM sny sà jednak niezwyk∏e, kolorowe i surrealistyczne. Towarzyszy im pobudzenie seksualne, choç sny nie muszà mieç przy tym treÊci erotycznej. Za sen odpowiedzialne sà ró˝ne rejony kory mózgowej oraz obszary po∏o˝one w g∏´bi mózgu, zw∏aszcza w mi´dzymózgowiu oraz w rdzeniu mózgowym.

Co dzieje się w mózgu?

Faz´ non-REM (NREM) mo˝na podzieliç na cztery cz´Êci.W pierwszej z nich (ok. 5%

i ssakami. G∏ównym jego celem by∏o oszcz´dzanie energii podczas odpoczynku. Faza REM wyewoulowa∏a si´ dopiero 50 mln lat póêniej i nie wyst´puje u gadów oraz najprymitywniejszych ssaków – np. u kolczatki. Ale ju˝ u dziobaka faza REM jest obecna. Badania potwierdzi∏y, ˝e trwa 6-8 godzin.

JAK PRZYWOŁAĆ SPOKOJNY SEN?

D

obrze wywietrzona sypialnia powinna być cichym, przytulnym pomieszczeniem w stonowanych kolorach. Tuż przed snem nie jest wskazany duży wysiłek fizyczny ani umysłowy. Ostatnia kawa lub herbata powinna być wypita co najmniej godzinę przed snem. Dobrze robi wypicie szklanki gorącego mleka z miodem, herbatki rumiankowej lub naparu z melisy, który działa uspokajająco. Dłuższa gorąca kąpiel bywa jak zaczarowany klucz do krainy snów. Jej działanie możemy jeszcze wzmocnić, dodając do kąpieli wonne esencjonalne olejki – lawendowy (zmniejsza napięcie, działa na organizm odprężająco i relaksująco), jaśminowy (m.in. zmniejsza stres). Zanim zgasimy światło, możemy zrelaksować ciało i umysł w nastrojowym klimacie przy świecy.

Co zaburza nasz sen?

FOTO: UCLA.EDU

ca∏kowitej d∏ugoÊci snu) stopniowo zasypiamy i ∏atwo nas z niej wybudziç. Towarzyszà jej aktywne fale mózgowe, których cz´stotliwoÊç stopniowo si´ zmniejsza. Druga faza to 5-10% ca∏oÊci snu. W trzeciej fazie (10-15% przespanego czasu) sen pog∏´bia si´. Towarzyszà mu na zmian´ szybkie i wolne fale mózgowe. W czwartej fazie (20-25%) wyst´pujà tylko wolne fale, ga∏ki oczne nieruchomiejà, aktywnoÊç mi´Êni spada do zera. Fazy REM i NREM w ciàgu nocy wyst´pujà przemiennie (5-6 cykli). Im bli˝ej przebudzenia, tym faza REM si´ wyd∏u˝a. Jednà z jej kluczowych funkcji jest utrwalenie pami´ci. Sen, zw∏aszcza we wczesnym wieku, odgrywa decydujàcà rol´ w procesie rozwoju mózgu. Najnowsze wyniki badaƒ potwierdzajà hipotez´, ˝e sen, jako zjawisko elektrofizjologiczne, pojawi∏ si´ jakieÊ 180 mln lat temu, jednoczeÊnie z pierwszymi ptakami

Jeśli nie uda się w ciągu 20 minut zasnąć, należy na chwilę wstać i przeczytać coś przyjemnego. ❮❮

Bezsenność to ostrzeżenie!

O bezsennoÊci mo˝na mówiç, kiedy czas zasypiania jest d∏u˝szy ni˝ 30 min, a w ciàgu nocy podczas snu pojawià si´ co najmniej cztery przerwy d∏u˝sze ni˝ 3 min (czyli dostatecznie d∏ugo, byÊmy uÊwiadomili sobie, ˝e nie Êpimy). Przedwczesne ranne przebuILUSTRACJA: NEURO.SURGERY.EDU

❯❯ Dzieci w wieku 4-6 lat w nocy śpią zwykle 10,5-12 godz. i wiśkszość z nich ma kłopoty z zasypianiem. Najczęstszymi zaburzeniami snu u dzieci są: nocne strachy, lunatykowanie i moczenie nocne

Sen mo˝e byç przerywany przez ró˝nego rodzaju zaburzenia – tzw. dyssomnie i parasomnie. Pierwsze z nich dotyczà nieprawid∏owego mechanizmu zapadania w sen i jego podtrzymywania. Zalicza si´ do nich: bezsennoÊç, sennoÊç nadmiernà (hipersomnia) i zmiany oko∏odobowego rytmu snu. Parasomnie z kolei cechujà si´ wyst´powaniem w czasie snu niepo˝àdanych zjawisk ruchowych lub wegetatywnych. WÊród nich wyóró˝nia si´ upojenie przysenne (stan zmienionej ÊwiadomoÊci i dezorientacji po wybudzeniu z g∏´bokiego snu), l´ki nocne (napad l´ku z gwa∏townym krzykiem, pobudzenie i silne wzbudzenie uk∏adu wegetatywnego po wybudzeniu z g∏´bokiego snu), katatrenia (wydawanie jÊków podczas snu), koszmary senne, somnambulizm (sennow∏óctwo). BezsennoÊç to zaburzenie czasu trwania, g∏´bokoÊci lub rytmu snu. Przejawia si´

ILUSTRACJA: NEURO.SURGERY.EDU

FOTO: LEON NEAL

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%!,2,!33411%50"$11'6781!9

❯❯ Mózg nie zasypia nigdy. Stan, w którym odpoczywa, można podzielić na dwie fazy: fazy snu REM i non-REM, które w nocy występują na przemian

powtarzajàcym si´ lub sta∏ym skracaniem snu w wyniku utrudnionego zasypiania, wczesnym budzeniem lub przerwami w czasie jego trwania, a niekiedy uczuciem zm´czenia po przebudzeniu (mimo i˝ czas trwania snu by∏ prawid∏owy).

POMOCNE LABORATORIA SNU

D

iagnozowaniem i leczeniem zaburzeń snu zajmują się specjaliści. Centra badające sen (kliniki neurofizjologiczne) mają laboratoria wyposażone w urządzenia EEG. Badania mogą być prowadzone zarówno w nocy, jak i w dzień. Technik – specjalista od snu – bada procesy zachodzące w organizmie śpiącego pacjenta. Za pomocą czułej aparatury rejestruje działanie mózgu, tętno, oddech, ruchy gałek ocznych, kończyn i ewentualne chrapanie. Nie należy sobie jednak wyobrażać takiej kliniki snu jako hali wypełnionej dziesiątkami łóżek, na których jak w koszarach pochrapują klienci. ❮❮

dzenie definiuje si´ jako rozbudzenie si´ ze snu co najmniej godzin´ wczeÊniej przed planowanym czasem wstawania. W wielu wypadkach zaburzenia snu sà symptomem innych zaburzeƒ – psychicznych lub fizycznych. BezsennoÊç wyst´puje u 65% osób, które z˝era depresja. W wypadku osób hospitalizowanych na bezsennoÊç cierpi a˝ 90%. Jakie inne choroby mo˝e sugerowaç bezsennoÊç? Nie jest tajemnicà, ˝e towarzyszy ona cz´stemu oddawaniu moczu, defekacji (ca∏kowite wypró˝nianie si´), k∏opotom trawiennym, zaburzeniom oddechowym i zaburzeniom pracy serca. BezsennoÊç mogà wywo∏ywaç równie˝ leki. Towarzyszy ona te˝ takim chorobom jak stwardnienie rozsiane mózgu, kiedy nocny sen bywa zak∏ócony, a w ciàgu dnia pojawia si´ zm´czenie i sennoÊç. Niedostateczna iloÊç snu mo˝e byç powodem bólów migrenowych. Z bezsennoÊcià wià˝e si´ te˝ cz´sto uporczywe bóle pleców oraz bolesne ataki korzonków.

listopad 2007

| 21. WIEK | 25

❯

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%!,2,!33411%50"$11'6781!$

NIECHCIANE DZIEDZICTWO – NIESPOKOJNE NOGI!

FOTO: TOMÁŠ PETR

ILUSTRACJA: WWW.SCIENCEGL.COM

ZDROWIE

10

❯❯ Bezsenność zwiększa podatność na bóle głowy i kręgosłupa. Aż czterokrotnie zwiększa ryzyko popadnięcia w depresję i stany uzależnienia od alkoholu, leków i narkotyków

Cz∏owiek przesypia oko∏o jednej trzeciej swojego ˝ycia, przeci´tnie oko∏o 25 lat. D∏ugoÊç snu jest sprawà indywidualnà, bywa ona odwrotnie proporcjonalna do naszego wieku. Ogólnie przyjmuje si´, ˝e cz∏owiek potrzebuje 7-8 godzin snu. W praktyce bywa ró˝nie. Na przyk∏ad Napoleon Bonaparte sypia∏ podobno tylko cztery godziny. Eksperymenty z psami i kotami wykaza∏y, ˝e uniemo˝liwianie zwierz´tom snu i cz´ste ich wybudzanie, po 15 dniach doprowadza∏o je do Êmierci. Niestety, sta∏y deficyt snu to równie˝ nowoczesna metoda zn´cania si´ nad ludêmi – prowadzi do problemów psychicznych, cz´sto

GDZIE SZUKAĆ POMOCY Instytutu Psychiatrii i Neurologii www.ipin.edu.pl ul. Sobieskiego 9, Warszawa, tel. (022) 458-27-06, Ośrodek Medycyny Snu www.sen-instytut.pl tel. (022) 458-27-61 ❮❮

nieodwracalnych. Z w∏asnego doÊwiadczenia wiemy, ˝e kiedy si´ porzàdnie nie wyÊpimy, jesteÊmy zm´czeni, zrz´dliwi, mamy trudnoÊci z koncentracjà. Nale˝y sobie uÊwiadomiç, ˝e podczas snu cz´sto zmieniamy pozycj´. Nie kr´cimy si´ wprawdzie jak wentylator, jednak zdrowy, doros∏y cz∏owiek obraca si´ w ciàgu nocy nawet 45 razy. Wydatek energetyczny na t´ czynnoÊç jest przy tym znikomy. BezsennoÊç i zaburzenia snu (zaliczamy tu równie˝ mikrosen) sà przyczynà 35-50% ró˝nych wypadków samochodowych. BezsennoÊç trzykrotnie zwi´ksza

podatnoÊç na bóle g∏owy, dwukrotnie zaÊ na bóle kr´gos∏upa. A˝ czterokrotnie zwi´ksza ryzyko popadni´cia w depresj´ i stany uzale˝nienia od alkoholu, leków i narkotyków. Bardzo nieprzyjemnà dolegliwoÊcià (zw∏aszcza u kobiet) bywa migrena – napadowe bóle g∏owy, którym zwykle towaKrótkookresowe zaburzenia snu spoworzyszà nudnoÊci, wymioty i zmienne nas- dowane sytuacjà (np. jakimÊ smutnym troje. Istnieje rodzaj migre- FOTO: WWW.GREENVIEWREGIONAL.COM wydarzeniem) bywajà udziany, przy której odnosimy ∏em a˝ 95% osób. Wed∏ug wra˝enie, jakby w jednej najnowszych badaƒ sta∏e k∏opo∏owie g∏owy niezliczone poty ze snem ma oko∏o 50% zast´py krasnoludków walipopulacji (przewa˝ajà kobie∏y m∏otkami. Zjawisku temu ty). Niektóre choroby sygnalitowarzyszà zaburzenia wzrozujà, ˝e mimo i˝ w nocy Êpimy ku i silne zawroty g∏owy. jak przys∏owiowe niemowl´, Wiele osób nieprzespane w ciàgu dnia jesteÊmy tak Czułe urząw nocy chwile urozmaica zm´czeni, ˝e oczy nam si´ dzenia rejes- same zamykajà. sobie zaglàdaniem do lotrują działalność dówki. W zwiàzku z tym W ponad po∏owie wypadmózgu, tętno, odprzybierajà na wadze. Zdaków symptomy te ust´pujà dech, ruchy gałek niem niektórych naukowców samoistnie. Nieszcz´Ênicy mieocznych, kończyn cz∏owiek, który dobrze Êpi, nie wajàcy sta∏e problemy zdroi ewentualnie miewa problemów z nadwagà. wotne zwiàzane z bezsennoÊchrapanie cià stanowià 10-15% populacji. Eksperci sà zgodni, ˝e ogromne znaNie myśleć o najgorszym Sporadyczne k∏opoty ze snem nie muszà byç czenie ma nasz zegar biologiczny. Dawniej od razu powodem do obaw, ˝e podst´pnie panowa∏ poglàd, ˝e mamy tylko jeden dopad∏a nas jakaÊ choroba. SpecjaliÊci twi- – centralny – w naszym mózgu. Okazuje si´ erdzà, ˝e bezsennoÊç cz´sto wià˝e si´ jednak, ˝e mniejsze chronometry majà te˝ z prozaicznà przyczynà, mianowicie z nie- i inne nasze organy: ˝o∏àdek, jelita, serce. Aby organizm funkcjonowa∏ optymalnie, dostatecznà iloÊcià ruchu w ciàgu dnia. Równie˝ wi´ksza ni˝ zwykle iloÊç zbyt póê- wszystkie powinny byç dobrze nastawione no wypitej kawy lub mocnej herbaty b´dzie i pracowaç w sposób zsynchronizowany. powodowaç trudnoÊci z zasypianiem. Cz´s- Wówczas nasz organizm b´dzie dzia∏a∏ jak to przez g∏ow´ przetaczajà si´ nam tabuny szwajcarski zegarek. ❮❮ ró˝nych, czasem nieweso∏ych myÊli lub scen OPRAC. PAWEŁ RZESZEWICZ z oglàdanego wczeÊniej horroru, a nadchoWIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: dzàcy sen nie jest w stanie ich przezwyci´˝yç. http://www.sen.viamedica.pl Du˝o te˝ zale˝y od otoczenia. http://www.journalsleep.org

łóżku lub jego skraju, wykonując przez jakiś czas bezcelowe ruchy. W cięższych wypadkach, chodzi bez celu od kilku do kilkudziesięciu minut. Najczęściej udaje się jej omijać przeszkody, choć zdarzają się upadki ze schodów.

niego mówi. Potrafi przy tym ubrać się i rozebrać, otwierać i zamykać drzwi, a nawet coś zjeść lub wypić. Potem znowu zasypia (zdarza się, że nie wróci do swojego łóżka). Po przebudzeniu jednak niczego nie pamięta.

Twarz lunatyka jest bez wyrazu. Nie reaguje nawet, gdy się do

Lunatyzm pojawia się w momencie, gdy dziecko nauczy

LUNATYKUJĄ GŁÓWNIE DZIECI

L

unatyzm (somnambulizm), sennowłóctwo to zaburzenie emocjonalne, które dotyczy 10% Europejczyków. Chodzi o stan świadomości podczas fazy snu REM, gdy lunatyk w sposób niekontrolowany wykonuje mniej lub bardziej skomplikowane czynności. Po zaśnięciu osoba taka bezwiednie wstaje z łóżka. W lżejszym wypadku siedzi na

❯❯

26 | 21. WIEK | listopad 2007

się chodzić. Najczęściej zdarza się u dzieci w wieku 4-6 lat. Dwunastolatki też nie są wyjątkiem, jednak przypadłość ta częściej spotyka chłopców. W okresie dojrzewania samoistnie zanika (około 15. roku życia), choć bywa, że występuje również u osób dorosłych. ❮❮

FOTO: WWW.SMASUPPORT.COM

Każdy przypadek jest inny

% mieszkańców Europy niechętnie kładzie się do łóżka. Wraz ze snem nadchodzi bowiem stan określany jako syndrom niespokojnych nóg – RLS (skrót od restless legs syndrome). Człowiek dotknięty taką dolegliwością zmuszony jest do poruszania palcami u nóg, stopami lub całymi dolnymi kończynami. Często towarzyszą temu zjawisku nieprzyjemne doznania, np. mrowienie, które na pewno nie poprawiają jakości snu. Jest to choroba neurologiczna, która zwykle bywa dziedziczna. ❮❮

!"#$$#%&'()*+,-./!"00$1+2+!11"00$3/120045670!"

HISTORIA

Z a g a d k a Etrusków rozwiązana.

To byli praprzodkowie T u r k ó w !

Kor syk a

FOTO I ILUSTRACJE: U FOTO 21 I WIKIMEDIA

ie ck ty ria Ad

awet staro˝ytny Rzym zawdzi´cza∏ swojà s∏aw´ Etruskom i ich niezwykle rozwini´tej kulturze. Etruskie dzie∏a sztuki oraz okaza∏e budowle do dziÊ zapierajà dech w piersiach wielu ludziom.

ze

N

or M

Wielu Włochów przeżyło prawdziwy szok, ponieważ dotychczas uważali się za potomków Etrusków, którzy ponad 3 tys. lat temu zamieszkiwali tereny dzisiejszej Toskanii. Genetycy stwierdzili, że Etruskowie przybyli do Italii z obszaru obecnej Turcji. M

or

ze

Ty r

re ńs k

Sardynia

ie

Etruria, 750 lat p.n.e. Ekspansja etruska v latach 750-500 p.n.e. Miasta zamieszkałe przez Etrusków Miasta zamieszkałe przez inne plemiona

❯❯ Mapa terenów etruskich w dzisiejszej Toskanii (wraz z 12 osiedlonymi miastami)

Genetyka w służbie historii

❯❯ Miasto etruskie wraz z fortyfikacjami (dzisiejsze Bagnoregio)

Tajemniczy naród

Etruskowie zapisali si´ w dziejach cywilizacji dzi´ki pozostawionym po sobie zabytkom architektury i niezwyk∏ym rzeêbom. Do dziÊ zachowa∏y si´ tak˝e dowody etruskich podró˝y morskich. Staro˝ytny Rzym bez wàtpienia czerpa∏ z bogatego dorobku tego narodu. Historycy d∏ugo nie wiedzieli skàd, wzi´li si´ Etruskowie w Italii. Grupa genetyków z uniwersytetu w Turynie znalaz∏a jednak odpowiedê. Na niedawnym sympozjum genetyków europejskich w Nicei oÊwiadczyli, ˝e chromosomy Y dzisiejszych mieszkaƒców Toskanii, czyli najbli˝szych potomków Etrusków, sà prawie takie same jak chromosomy Turków. Gdyby Êwiat wiedzia∏ o tym 70 lat temu, ideologia nazistowska g∏oszàca potrzeb´ czystoÊci rasy aryjskiej nie zyska∏aby tak

❯❯ Głowa wojownika etruskiego znaleziona na cmentarzysku niedaleko włoskiego miasta Orvieto

du˝ej popularnoÊci. Dlaczego? Poniewa˝ niemiecka propaganda z tego okresu opiera∏a si´ w∏aÊnie na teorii czystoÊci rasy pierwszych Rzymian. W∏oscy genetycy zwracajà uwag´, ˝e ich poglàd znajduje potwierdzenie w zapiskach Herodota o etruskim królu Atysie, który podobno w okresie g∏odu w XIII w. p.n.e wys∏a∏ po∏ow´ mieszkaƒców swojego kraju na Pó∏wysep Apeniƒski, by pod wodzà jego syna, ksi´cia Tyrrenosa, dokonali kolonizacji terenów dzisiejszych W∏och.

KIM BYLI ETRUSKOWIE?

P

ierwsi Etruskowie pojawili się w środkowej Italii miedzy Tybrem a rzeką Arno prawdopodobnie ok. 1200 r. p.n.e., jednak na ten temat wciąż trwa dyskusja. Cywilizacja ta rozwijała się w niesamowitym tempie. Wkrótce zaczęli górować nad okolicznymi narodami. W trakcie I tysiąclecia p.n.e. nawiązali stosunki handlowe z Grecją i Kartaginą, a w VII i VI w.

p.n.e. opanowali nawet Rzym. W VI w. p.n.e. Etruria przeżywała największy rozkwit, a na jej obszarze istniał związek 12 samodzielnych miast-państw. Na szczególną uwagę zasługuje architektura z tego okresu. Etruskowie budowali miasta rozplanowane urbanistycznie, czyli na prostokątnej siatce ulic. Wyposażyli je w wodociągi i kanalizację (co potem przejęli Rzymia-

nie). Równie szybko i gwałtownie jak cywilizacja etruska rozkwitła, tak i upadła. W 509 r. p.n.e. wystąpiła przeciwko Etruskom nowo powstała republika rzymska. W ciągu zaledwie 200 lat, bo w 309 r. p.n.e., padły ostatnie etruskie bastiony w Toskanii. Starożytny język Etrusków zastąpiła łacina, a naród stopniowo wymarł. ❮❮

Cywilizacja etruska by∏a bardzo zaawansowana. Ró˝ni∏a si´ w znacznym stopniu od innych kultur europejskich, dlatego przez wiele lat historycy i archeolodzy wr´cz przeÊcigali si´ w teoriach o jej pochodzeniu. Wed∏ug jednej z nich Etruskowie to plemiona pó∏nocnych wikingów, które osiedli∏y si´ na terenach dzisiejszych W∏och. – Jednak testy genetyczne dostarczy∏y przekonujàcych dowodów na to, ˝e przedstawiciele cywilizacji etruskiej byli osadnikami pochodzàcymi z terenów ❯❯ Para etruska. Unikalna rzeźba, która znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego we Florencji

staro˝ytnej Anatolii (obecnie w po∏udniowej Turcji) – powiedzia∏ profesor Alberto Piazza z uniwersytetu w Turynie. Piazza wraz z kolegami doszed∏ do tego wniosku po zbadaniu próbek materia∏u genetycznego, który pobrano od mieszkaƒców trzech toskaƒskich miast: Murlo, Volterra i Casentino. Naukowcy wykorzystali próbki DNA m´˝czyzn, których rodziny ˝y∏y na tym obszarze przynajmniej od trzech pokoleƒ i którzy noszà nazwiska typowe dla tego regionu. – StwierdziliÊmy, ˝e DNA m´˝czyzn z miast Murlo i Volterra wykazuje wi´ksze podobieƒstwo do DNA mieszkaƒców tureckiej Anatolii ni˝ ludnoÊci z terenu W∏och – mówi profesor Piazza. – Nasze badania w du˝ej mierze potwierdzi∏y wiarygodnoÊç relacji Herodota – dodaje. ❮❮ OPRAC. JOLANTA LEWANDOWSKA-TRELA

listopad 2007

| 21. WIEK | 27

!"#$%#%%#!%&'#()*+,)-)./012!"#$%33!4.5.!44633%424533(7893!"

P

Monstrualny projekt pod kontrolą satelitów mosu. Zapora, która ma zatrzymać 90 mld m3 wody ma 2,3 km długości i 185 m wysokości. Budowla jest tak monstrualna, że według komputerowych modeli klimatycznych w znaczny sposób wpłynie na zmiany klimatu w promieniu mniej więcej 100 km2. Średnia roczna

temperatura okolicy ma się obniżyć o 0,67 st. C. Zmieni się również wielkość opadów atmosferycznych. Według prognoz deszczu przybędzie w terenach górskich, zaś w bliskim sąsiedztwie zapory może dojść do znacznego ich zmniejszenia. ❮❮

NAJSTARSZA PROTEZA ŚWIATA

Kairski palec

FOTO: WWW.THEFAMILYNYC.COM

FOTO: USGS

rzez stulecia jedyną budowlą, widoczną z orbity okołoziemskiej był Wielki Mur Chiński. Niebawem może się to zmienić dzięki nowopowstającej zaporze na rzece Jangcy. Mimo że cała konstrukcja nie została jeszcze ukończona, już dość dobrze widać ją z Kos-

WSTRZYMAŁ ODDECH

Podwodny rekord

F

rancuz Stephan Mifsud pobił dotychczasowy światowy rekord, wynoszący 9 min i 8 sek w przebywaniu pod wodą bez aparatu tlenowego. Nowy rekord w bezdechu statycznym (najdłuższe zanurzenie pod powierzchnią wody) wynosi teraz 10 min i 4 sek. Wstrzymanie oddechu na tak długi czas wymaga nie tylko regularnych treningów, ale również doskonałego kontrolowania funkcji fizjologicznych organizmu. Istotne jest całkowite wyrównanie i, o ile to możliwe, obniżenie tętna. Przy tego rodzaju próbach, mózg nie jest wystarczająco dotleniony, co zwiększa ryzyko omdlenia, a w konsekwencji utonięcia. Dlatego przy wszystkich próbach bicia rekordu konieczna jest obecność wytrenowanych asystentów, którzy specjalnymi sygnałami informują o stanie nurkującego. ❮❮

SŁOŃCE NIE ZMIENIA KLIMATU

Gwiazda oczyszczona z zarzutów

airski palec to duża drewniana proteza palca stopy, znaleziona w mumii pochodzącej z okresu między XI a VII w p.n.e. Przypuszczalnie należała do niespełna pięćdziesięcioletniej kobiety, której amputowano tę część stopy. Najnowsze studia dowodzą, że palec spełniał doskonale swoją funkcję i nie wywoływał uczucia dyskomfortu u jego właścicielki. Kairski palec jest we współczesnym świecie najstarszą znaną protezą. Dotychczas za najstarszą uważano nogę z brązu, pochodzącą ze starożytnego Rzymu, której powstanie datowano na III w p.n.e. ❮❮

PRZODKOWIE PINGWINÓW

Pradawne opierzone olbrzymy

35

mln lat temu okolice Peru zamieszkiwali praprzodkowie współczesnych pingwinów. Nowozelandzcy paleontologowie odkryli w Peru skamieniałe szczątki dwóch gatunków tych ptaków, które osiągały wysokość

T

FOTO: U FOTO 21

28 | 21. WIEK | listopad 2007

K

FOTO: WWW.GDARGAUD.NET

CHIŃSKA ZAPORA WIDOCZNA Z KOSMOSU

FOTO: EGYPTOLOGIST.ORG

PANORAMA

wierdzenie, że to Słońce, a nie człowiek ponosi odpowiedzialność za globalne ocieplenie, zostało wykluczone. Według badań naukowców brytyjskich, którzy od 1985 r. obserwują aktywność Słońca, energia emitowana przez naszą gwiazdę maleje, dlatego nie może wpływać na wzrost średniej temperatury atmosfery ziemskiej. Na przekonaniu, że to właśnie Słońce odpowiada za zmiany klimatyczne, opiera się brytyjski film „Globalne ocieplenie – wielkie oszustwo”. Obecnie można stwierdzić, że raczej ten film zasługuje na miano oszustwa. Według Międzyrządowego Panelu ONZ ds. Zmian Klimatycznych, za zjawisko ocieplenia najprawdopodobniej odpowiada człowiek. Niezależnie od prawdziwości obu teorii, do końca obecnego wieku, globalne ocieplenie może wynieść aż 4 st. C. ❮❮

1,5 m i wagę około 60 kg. Do tej pory pingwiny uważano za zwierzęta lubiące chłodny klimat, którym nie odpowiadają ciepłe kraje. Jednak pradawne pingwiny uwielbiały tropiki. Nieznane są jeszcze szczegóły, związane ze sposobem ich życia. Mimo że przedstawiciele obu gatunków to prawdziwe olbrzymy, nie do nich należy rekord wielkości. Palmę pierwszeństwa dzierży nadal, cięższy o 40 kg i większy o pół metra, rekordzista (Anthropornis nordenskjoled), który przed 40 mln lat biegał po wybrzeżach Antarktydy i Nowej Zelandii. ❮❮

!"#$%#%%#!%&'#()*+,)-)./012!"#$%33!4.5.!44633%424533(7893!5

❯❯ W lipcu dwa rosyjskie batyskafy

zanurzyły się w wody Oceanu Arktycznego w miejscu, gdzie znajduje się Biegun Północny. Badacze zeszli na głębokość 4,3 tys. m. Celem badań jest przede wszystkim mapowanie historii geologicznej terenów polarnych.

Zakazany w samolotach

❯❯ Chińscy archeologowie podnieśli

z głębin morza prawdziwy skarb. Z siedemnastometrowego wraku średniowiecznego statku handlowego, odkrytego na głębokości 20 m w wodach Morza Południowochińskiego, udało się uratować 300 porcelanowych przedmiotów z czasów dynastii Ming (1368-1644). Zdaniem specjalistów znalezisko ma niebywałą wartość historyczną.

❯❯ Według badań amerykańskich przeokół owocu durian krążą legendy budzące grozę. Odnoszą się zwłaszcza do jego niedającej się zapomnieć woni, a ściśle rzecz ujmując, smrodu, który wydziela ten tropikalny owoc. Durian (Durio zibethinus) to drzewo osiągające wysokość 40 m, które rośnie w lasach deszczowych Azji, Indonezji, Tajlandii oraz Indii. Ponieważ jego owoce bardzo źle znoszą transport, świeżych skosztować można wyłączenie w tych właśnie krajach. Łakomi Amerykanie próbują sprowadzać

zamrożone owoce durianu drogą lotniczą. Na podstawie ostatnich badań stwierdzono, że są one silnie działającym afrodyzjakiem. Podróżnicy, którzy mieli możliwość bliższego zetknięcia się z durianem, opisują jego zapach jako mieszankę fetoru ludzkich odchodów, nie zmienianych przez miesiąc skarpet i świńskiego moczu. Miejscowi uważają go za przysmak, ale dla większości Europejczyków, jest on całkowicie niejadalny. Cokolwiek chcielibyśmy robić z tym owocem, na-

potkamy szereg zakazów. I tak, w wyżej wymienionych krajach w hotelach, sklepach czy autobusach znaleźć można tabliczki informujące o zakazie wstępu z tym owocem. Podróżującym nie wolno zabierać go na pokład samolotów. Cóż, widać, że jest to egzotyka największego kalibru. ❮❮

❯❯ Międzynarodowy zespół amerykań-

skich, niemieckich i szwajcarskich naukowców odczytał kompletne DNA mitochondrialne mastodonta. W ten sposób mastodont, który żył na naszej planecie przed 100 tys. lat, stał się najstarszym stworzeniem z odczytanym mitochondrialnym DNA. Dotychczas był nim mamut sprzed 30 tys. lat.

❯❯

JAK POLOWAŁY PTEROZAURY?

Ujawnia symulacja komputerowa

D

prowadzonych na próbie 1,5 tys. studentów, granie w gry komputerowe nie ma negatywnego wpływu na wyniki osiągane w szkole, ani na rozwój więzi społecznych. Z badań wynika, że dzieci nie rezygnują z kontaktu z kolegami na rzecz gier. Jednocześnie gracze mniej czasu potrzebują na lekturę i oglądanie telewizji, a w wypadku dziewczynek w mniejszym stopniu na przygotowanie się do szkoły.

FOTO: U FOTO 21

W

otychczasowe wyobrażenia paleontologów o metodach pozyskiwania pokarmu przez pterozaury oparto na podstawie porównania szczegółów budowy ich dolnej szczęki ze szczękami współczesnych brzytwodziobów. Ptaki te w trakcie lotu nad powierzchnią wody otwartym dziobem nabierają i cedzą ją, odławiając ryby. Otwarty dziób pełni funkcję rybackiej sieci. Współczesne ptaki są jednak znacznie drobniejsze od pterozaurów i oczywiście mają cieńsze dzioby. Najnowsze badania związane z komputerową symulacją fizycznych cech czaszek pterozaurów, pokazały, że latające gady nie mogły żywić się w taki sam sposób. Ptasi rodzaj polowania wymagałby zbyt dużych nakładów energii, a zdobyte pożywienie nie pokrywałoby jej ubytków. Paleontologowie zmuszeni będą do opracowania innej strategii łowieckiej pterozaurów. ❮❮

ILUSTRACJA: WWW-NEWS.UCHICAGO.EDU

FOTO: U FOTO 21

NAJBARDZIEJ CUCHNĄCY OWOC ŚWIATA

FOTO: WWW.REANESTH.ORG, WWW.OSEL.CZ A NASA

MAŁE WIELKIE INFORMACJE

Amerykanie odkryli największe występujące w przestrzeni międzyplanetarnej molekuły organiczne. Chodzi o łańcuchy ośmiu atomów węgla. Odnalezienie tak dużej molekuły dowodzi, że w kosmosie jest znacznie więcej niż sądzono materiału, który stał się podstawowym budulcem świata żywego.

❯❯ We Francji przez wiele lat żył

człowiek z olbrzymią głową. Cierpiał na ciężką formę wodogłowia – chorobę, która powoduje, że nadmiar płynu mózgowo-rdzeniowego uciska tkankę nerwową, ograniczając jej rozwój do cienkiej warstwy wewnątrz czaszki. Mimo, że nie dawano mu szans na przeżycie, dożył czterdziestu czterech lat, bez zaników pamięci, problemów z poruszaniem się i postrzeganiem.

listopad 2007

| 21. WIEK | 29

❯

!"#$%#%%#!%&'#()*+,)-)./012!"#$%33!4.5.!44633%424533(7893$4

PRZED 50 LATY

4.10.1957 r. – ZSRR wystrzelił pierwszego sztucznego satelite (sondę kosmiczną) - Sputnik I. 11. 10. 1968 r. – Z Przylądka Canaveral wystartował statek kosmiczny Apollo 7. Był to pierwszy amerykański, załogowy lot w kosmos. 10. 10. 1986 r. – W stolicy Salwadoru – San Salwador – miało miejsce trzęsienie ziemi o sile 7,5 st. w skali Richtera, które pochłonęło 1,5 tys.ofiar.

30 | 21. WIEK | listopad 2007

Ile ich jeszcze pozostało?

S

ILUSTRACJA: NASA

NOWY KSIĘŻYC SATURNA

FOTO: MARCIN JAGODZINSKI

onda Cassini, która pracuje w przestrzeni około Saturna, odkryła kolejny z księżyców tej planety. Dzięki temu liczba znanych nam naturalnych satelitów zaokrągliła się do równych sześćdziesięciu. Pierwsze pomiary dowodzą, że nowy księżyc ma średnicę około dwóch kilometrów. Nasz Księżyc jest zatem zdecydowanie większy, średnica jego równika wynosi 3476 km. Inny z księżyców Saturna – Tytan ma średnicę równą 5150 km. Astronomowie spodziewają się, że liczba naturalnych satelitów Saturna będzie większa od dotychczas odkrytych sześćdziesięciu. Dane z sondy Cassini dostarczyły naukowcom wielu nowych informacji. Na Tytanie znalazła morze ciekłego węglowodoru oraz deszcze metanu. Dzięki obserwacjom z sondy naukowcy mogli po raz pierwszy zobaczyć nieznany dotąd pierścień planety. Mogli również policzyć, że na Saturnie dzień trwa 10 godz. i 47 min. Sonda wyruszyła w swoją kosmiczną podróż w 1997 r. Drogę z Ziemi do Saturna, mierzącą 3,5 mld km pokonała w siedem lat. Podczas lotu wykorzystywała pola grawitacyjne planet i osiągnęła szybkość 68 tys. km/h. Na badania prowadzone w ramach tego programu NASA przeznaczyła 3,4 mld dolarów. ❮❮

MINIATUROWY NARTNIK

Prototyp wodnego robota

T

echnicy z amerykańskiej Carnegie Mellon University zbudowali miniaturowego robota, który potrafi poruszać się po powierzchni wody. Tak samo jak jego żywy pierwowzór – owad wykorzystuje wysokie napięcie poFOTO: NANOLAB.ME.CMU.EDU

5. 10. 1925 r. – Archeolog Howard Carter wszedł do komnaty grobowej faraona Tutanchamona, jedynego niesplądrowanego grobowca władcy Egiptu. Artefakty, które tam znalazł dostarczyły archeologom wielu cennych informacji o życiu starożytnego Egiptu i wypełniły dwanaście sal wystawowych muzeum w Kairze.

PRZED 39 LATY

13.10.1884 r. – Ustanowiono południk zerowy w Greenwich – w dzielnicy Londynu położonej na płd. brzegu Tamizy.

PANORAMA

NOWY WYMIAR KOMUNIKACJI LOTNICZEJ

Ekologiczny samolot

N

wierzchniowe wody. Ciężar urządzenia (10,3 g) rozkłada się na dwanaście pięciocentymetrowych, teflonowych nóżek, które wiosłując, wprawiają całość w ruch. Miniaturowe roboty nie są mistrzami szybkości, pokonują zaledwie trzy centymetry w sekundę, czyli piętnaście razy mniej niż prawdziwe nartniki. Do tej pory roboty mogą się poruszać jedynie po zupełnie gładkiej tafli bardzo płytkiej wody. Nie można jednak zapominać, że mamy do czynienia z prototypem. Według autorów projektu opracowanie wersji robota o większej wyporności i możliwościach rozwinięcia większej prędkości pozostaje jedynie kwestią czasu. ❮❮ FOTO: NANOLAB.ME.CMU.EDU

PRZED 425 LATY PRZED 200 LATY PRZED 140 LATY

18. 10. 1867 r. – Stany Zjednoczone przejmują od Rosji Alaskę, która staje się w ten sposób największym stanem USA. Zakupu, za zaledwie 7,3 mln dolarów (w przeliczeniu na dzisiejszą walutę 90 mln dolarów) doszło w marcu tego samego roku.

PRZED 123 LATY

7. 10. 1806 r. – Ralph Wedgewood opatentował w Londynie papier węglowy, czyli kalkę kopiującą, która do dnia dzisiejszego służy do pisania tekstu w kilku kopiach.

PRZED 82 LATY

15. 10. 1582 r. – W większości krajów katolickich wprowadzono kalendarz gregoriański. Po 4. września nastąpił 15. września. W ten sposób zniwelowano przesunięcie kalendarza juliańskiego w stosunku do astronomicznego roku zwrotnikowego, spowodowane niedokładnością tego pierwszego.

PRZED 21 LATY

FOTO: WWW.SCIENCECLARIFIED.COM, GRIFFITH.ASHMUS.OX.AC.UK, WIKIMEDIA, WIKIPEDIA, GEO.MAP.EDU, NASA A SHUTTERSTOCK

WYDARZYŁO SIĘ

iskobudżetowa spółka EasyJet przedstawiła model koncepcyjny przyjaznego dla środowiska samolotu nowej generacji, tzw. „ekolotu”, który od 2015 r. mógłby rozpocząć kursowanie na krótkich trasach lotniczych. Zgodnie z zapowiedziami „EkoJet” będzie o 25% cichszy. W porównaniu z najnowszymi samolotami Boeing 737 i Airbus A320 ilość emitowanych przez niego spalin zostanie ograniczona o 50% w wypadku dwutlenku węgla i 75% w wypadku tlenków azotu. Przy dzisiejszej organizacji i działaniu regularnych linii lotniczych, tego rodzaju samolot emitowałby mniej niż 47 g dwutlenku węgla w przeliczeniu na jednego pasażera na kilometr. Dla porównania, współczesne samoloty produkują 97,5 g dwutlenku węgla na jednego pasażera na kilometr. I jeszcze jeden przykład: samochód Toyota Prius generuje 104 g dwutlenku węgla na kilometr. Wytyczne Unii Europejskiej podają, że górna granica emisji wynosi 130 g dwutlenku węgla na kilometr. ❮❮

!"#$%#%%#!%&'#()*+,)-)./012!"#$%33!4.5.!44633%424533(7893

%$OTYŁOŚĆ JEST ZARAŹLIWA

właśnie najwyższą budowlą świata, jak podaje jeden z lokalnych urzędów. Do zakończenia budowy pozostaje jeszcze 14 miesięcy, ale już teraz wieża ma wysokość 512 m i 141 pięter. Dzięki temu przegoniła, a właściwie przerosła drapacz chmur Tchaj-Pej, który – jak wiadomo – znajduje się w Tajwanie i ma 508 m wysokości. Całkowita wysokość dubajskiej budowli wyniesie 800 m. Nakłady związane z budową oszacowano na blisko 20 mld dolarów. Dokładnie taka sama kwota jest potrzebna na odbudowanie zniszczonego wojną Afganistanu. Dzięki tej budowli Zjednoczone Emiraty Arabskie zyskają kolejną – obok sztucznej trasy zjazdowej, sztucznych wysp, i obracającego się drapacza chmur – atrakcję, która przyciągnie turystów. ❮❮

M

imo że brzmi to jak kompletny bezsens, statystyki potwierdzają tę teorię. Jeśli któryś z waszych przyjaciół znacznie utyje, to o 60% zwiększa się ryzyko, że i wy przybierzecie na wadze. Nie chodzi tu, co zrozumiałe, o klasyczną infekcję, ale o „infekcję społeczną”, w wyniku której zmienia się granica tolerancji dla własnej wagi. Pod wpływem częstego przebywania z osobami otyłymi przesuwa się granica dopuszczanej przez nas wagi, w wyniku czego zaczynamy akceptować pełniejsze kształty. Ten efekt najczęściej obserwuje się w małych miejscowościach, w których mieszkańcy nie mają możliwości spotykania się z większym gronem ludzi. Oczywiście ten sposób „zarażania się” nie wiąże się jedynie z otyłością, ale również chorobliwym odchudzaniem, zwłaszcza wśród dziewcząt, na które wpływ mają nienaturalnie szczupłe modelki z reklam, czasopism, konkursów miss, czy chociażby lalka Barbie. ❮❮

EKOLOGICZNA KIHA

Pierwszy pociąg z napędem hybrydowym

❯❯ Policja amerykań-

skiego stanu Arizona zastanawia się nad użyciem robotów wyposażonych w broń ogłuszającą. Roboty mogłyby interweniować podczas demonstracji lub pracować jako ochroniarze niektórych obiektów. Społeczeństwo obawia się jednak, aby przy niewłaściwym wykorzystaniu broni nie doszło do uszkodzenia zdrowia lub, co gorsza, śmierci niewinnego człowieka.

❯❯ Amerykanie zbudowali robota

badawczego wielkości muchy. Mikrosonda potrafi poruszać się w powietrzu i przekazywać zapis dźwięku i obrazu. Może być wykorzystana do badań na terenach skażonych jądrowo i chemicznie.

❯❯

Według najnowszych badań uczonych brytyjskich fale elektromagnetyczne z telefonów komórkowych nie uszkadzają mózgu. Autorzy zgadzają się co do tego, że problemy u osób, które często telefonują, mają inne podłoże, związane z niezdrowym trybem życia, a czasami wynikają z problemów o charakterze psychologicznym. Tego rodzaju twierdzeń (również tych przeciwnych) jest coraz więcej. Jak długo będziemy czekać na kogoś, kto ponownie podda je w wątpliwość?

KRATER PO METEORYCIE TUNGUSKIM

Odnaleziony sto lat po uderzeniu

W

łoscy naukowcy twierdzą, że odkryli miejsce upadku największego ciała niebieskiego, jakie w historii ludzkości zderzyło się z Ziemią. Po blisko 99 latach od wydarzenia, które dosłownie wstrząsnęło starym kontynentem (wstrząsy sejsmiczne dały się odczuć w miastach europejskich), udało się odkryć pozostałości zderzenia. Dnia 30. czerwca 1908 r., do Ziemi w pobliżu syberyjskiej rzeki Podkamienna Tunguzka, zaczęła się zbliżać asteroida, która wybuchła na wysokości około 5-10 km nad powierzchnią. Eksplozja odpowiadała swoją siłą wybuchowi 10 megaton trotylu (bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę to „jedynie” 15 kiloton trotylu). Mimo, że wybuch zrównał z ziemią i spalił 2 tys. km2 lasu, rozświetlił nocne niebo w miastach oddalonych o setki tysięcy kilometrów, aż do tej pory nikt nie znalazł miejsca, na które spadły fragmenty rozerwanej w chwili zderzenia asteroidy. Ostatnie badania geologów z Uniwersytetu Bolońskiego sugerują, że miejscem tym mogło być obecne Jezioro Czeko. Ma ono niemal okrągły kształt i 300 m średnicy, 50 m głębokości, a jego brzegi schodzą w dół pod niespotykanie dużym kątem. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 31

FOTO: WWW.ASTROSURF.COM

Na początku sierpnia, w Japonii na swoją pierwszą kilkukilometrową trasę wyruszył skład z napędem hybrydowym łączącym silnik Diesla z akumulatorem elektrycznym. Pociąg nazwany Kiha E200, obsługuje okolice miasta Nakagomi. W porównaniu z innymi pociągami Kiha zużywa pięciokrotnie mniej materiałów pędnych, a do atmosfery emituje 60% mniej dwutlenku węgla. Na dachu pociągu umieszczono baterie litowe i akumulatory, które ładują się podczas hamowania i pokonywania zakrętów. Silnik Diesla uruchamia się automatycznie, kiedy wyczerpują się baterie lub gdy pociąg podjeżdża pod górę. Skład ma 46 miejsc siedzących i 71 stojących, przeznaczony jest na trasę o długości 79 km, która wije się przede wszystkim w regionie górskim. ❮❮

Najpierw pracownicy przekręcili nazwę jednego z promów kosmicznych, następnie ktoś przeciął kable w komputerze przeznaczonym dla Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, w końcu doszło również do tego, że niektórzy kosmonauci wyruszają w kosmos nietrzeźwi.

FOTO: U FOTO 21

FOTO: DUBAY.COM

Wieża w Dubaju Uwaga na pulchukończony budynek wieży Burij nych sąsiadów (Dubajska Wieża) stał się NieDubaj

❯❯ NASA tonie w powodzi skandali.

FOTO: PEJO / SHUTTERSTOCK, INC.

NAJWYŻSZY BUDYNEK ŚWIATA

FOTO: ANGELIKA FANAI-NIMMESGERN I WWW.ISTOCKPHOTO.COM

MAŁE WIELKIE INFORMACJE

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,"44511%%06!11789:1!"

NAJWIĘKSZE SPORY NAUKOWE HISTORII

Ile lat liczy

SERIAL „21. Wieku” CZĘŚĆ 6.

Historia nauki to w większości historia sporów między uczonymi. Być może właśnie one są motorem postępu. „21.Wiek” przyjrzał się bliżej najważniejszym dysputom, które nadały bieg rozwojowi nauki nie tylko do czasów współczesnych, ale także w przyszłości.

❯❯ W średniowieczu wiek Ziemi określała Biblia. Naukowcy jednak stopniowo zaczęli się domyślać, że nasza planeta jest nieco starsza

Przygotowaliśmy dla Was:: 1. Urban VIII kontra Galileusz

układ słoneczny

2. Wallis kontra Hobbes

matematyka

3. Newton kontra Leibnitz

fizyka

4. Wolter kontra Needham

istota ludzka

5. Darwin kontra Wilberforce

ewolucja

❯ 6. Kelvin kontra Becquerel

wiek Ziemi

7. Cope kontra Marsh

dinozaury

8. Wegener kontra Lake

kontynenty

9. Johanson kontra Leakey

praczłowiek

32 | 21. WIEK | listopad 2007

Z

czasem jednak zacz´to podejrzewaç, ˝e Ziemia jest chyba odrobink´ starsza. Prze∏omowego odkrycia dokona∏ Anglik William Thomson, bardziej znany jako lord Kelvin.

Dziesięcioletni student

William Thomson przyszed∏ na Êwiat 26 czerwca 1824 roku w pó∏nocnoirlandzkim BelfaÊcie. Jego ojciec by∏ w owym czasie uznanym uczonym. Kiedy zosta∏ profesorem matematyki na Uniwersytecie w Glasgow, na uczelni´ t´ od razu zapisa∏ swego dziesi´cioletniego syna. M∏ody William by∏ naprawd´ zdolnym studentem i ukoƒczy∏ studia w wieku 16 lat. Nast´pnym etapem jego kariery naukowej by∏ s∏ynny uniwersytet w Cambridge. Kiedy Thomson odbiera∏ ju˝ swój drugi dyplom uniwersytecki, mia∏ dopiero 22 lata. Podobnie jak jego ojciec zosta∏ profesorem filozofii przyrody, dyscypliny okreÊlanej dzisiaj ogólnie jako nauki przyrodnicze. Gdy wróci∏ do Glasgow, sp´dzi∏ w nim nast´pne 50 lat. Na tamtejszym uniwersytecie urzàdzi∏ sobie laboratorium badawcze, finansujàc je ze Êrodków, które uzyskiwa∏ dzi´ki swoim wynalazkom. Utalentowany naukowiec szybko zyska∏ w Europie rozg∏os jako uznany fizyk i in˝ynier, najwi´ksze sukcesy odnoszàc w dziedzinie elektrotechniki. O tym, jak ceni∏ go Êwiat naukowy, mo˝e Êwiadczyç choçby to, ˝e pi´ciokrotnie (od 1890 r.) wybierano go na prezydenta Royal Society (Towarzystwo Królewskie) w Londynie. By∏ te˝ cz∏onkiem Brytyjskiej Akademii

Kelvin versus Becquerel Umiej´tnoÊci. Pierwszà prac´ naukowà opublikowa∏ w 1841 roku na temat rozchodzenia si´ ciep∏a. By∏a to jedna z jego 660 prac, jakà napisa∏ w ciàgu swego aktywnego ˝ycia.

Obsesja mierzenia

Thomson mia∏ wr´cz bzika na punkcie mierzenia wszystkiego, co wpad∏o mu w r´ce. W jednej ze swoich prac naukowych pisa∏: Mo˝ecie to zmierzyç? Mo˝ecie wyraziç to za pomocà liczb? Potraficie stworzyç matematyczny model? JeÊli nie, wasza teoria opiera si´ bardziej na wyobraêni ni˝ na prawdziwej wiedzy. Nic wi´c dziwnego, ˝e zosta∏ równie˝ wynalazcà. Skonstruowa∏ i udoskonali∏ wiele przyrzàdów pomiarowych, m.in. kompas ˝eglarski, mostek elektryczny, elektrometr kwadrantowy, galwanometr zwierciad∏owy i przyrzàd do sondowania dna. Dzi´ki wynalazkom Thomsona w 1851 roku uda∏o si´ po∏o˝yç pierwszy podmorski kabel s∏u˝àcy do telegraficznej komunikacji transatlantyckiej. Za swoje zas∏ugi w tym zakresie otrzyma∏ w 1892 roku tytu∏ lorda Kelvina. Nic wi´c dziwnego, ˝e jego ˝yciowe dzie∏o – termo-

PISARZ NA MANOWCACH

S

pór o wiek Ziemi był dla opinii publicznej na tyle interesujący, że brało w nim udział również wiele postaci spoza świata nauki. Jedną z nich był też znany pisarz Mark Twain, który oświadczył: Na podstawie danych geologicznych i dokładnych obliczeń niektórzy

wielcy uczeni doszli do wniosku, że nasz świat jest niezmiernie stary. Może i mają słuszność, ale lord Kelvin jest największym żyjącym autorytetem

naukowym. Sądzę, że to właśnie jemu musimy przyznać rację i jego pogląd przyjąć jako prawdziwy. Oto przykład, jak szacunek dla jakiegoś autorytetu może zwieść nawet tak światły umysł. Zresztą i w dzisiejszych czasach bywamy świadkami podobnego zjawiska. ❮❮

FOTO: WIKIPEDIA

ILUSTRACJA: STERFANIE.BLOGSPOT.COM

Kiedy w średniowieczu szacowano wiek naszej planety, uczeni mieli jasne instrukcje – wskazówki znajdowały się w Biblii. Wniosek był oczywisty – Bóg stworzył Ziemię 5-6 tys. lat wcześniej.

FOTO: PHYS.STRATH.AC.UK I WWW.PLAINVIEW.K12.MN.US

nasza p l a n e t a?

ILUSTRACJA: CARTOGRAPHY

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,"44511%%06!11789:1!!

❯❯ Zainteresowania naukowe Thomsona były bardzo różnorodne. Interesowała go również kwestia wieku naszej planety. Było to przyczyną jego konfliktu z Kościołem

dynamiczna skala temperatury, z której w fizyce korzysta si´ bardzo cz´sto, zosta∏a nazwana jego imieniem.

Uczone herezje

Thomson interesowa∏ si´ równie˝ problemem wieku kuli ziemskiej. Jak ju˝ wspomnieliÊmy, w jego czasach powszechny by∏ poglàd, ˝e Ziemia ma oko∏o 6 tys. lat. Irlandzki biskup James Ussher ˝yjàcy w XVII wieku, po przestudiowaniu Biblii, doszed∏ do wniosku, ˝e Ziemia zosta∏a

stworzona w 4004 roku przed narodzeniem Chrystusa. Angielski teolog William Whiston (1667-1752) wysnu∏ jeszcze dalej idàce wnioski. Wyliczy∏, ˝e s∏ynny potop biblijny wydarzy∏ si´ 28 listopada tego samego roku, który wynika∏ z obliczeƒ Usshera. W teoriach tego typu niebawem jednak zacz´∏y pojawiaç si´ powa˝ne rysy. Francuz Benoit de Maillet (1656-1738), zauwa˝y∏, ˝e poziom morza na przestrzeni wieków ulega∏ zmianom. Wnioski, które na tej podstawie sformu∏owa∏ zakrawa∏y na herezj´. Wed∏ug niego Ziemia mia∏a 2 miliardy lat! Brytyjski geolog, Charles Lyell (1797-1875) przedstawi∏ z kolei teori´ g∏oszàcà, ˝e wyglàd Ziemi nie jest niezmienny, jak dotychczas uwa˝ano. Twierdzi∏, ˝e wszystkie zmiany geologiczne jakie zasz∏y w skorupie ziemskiej by∏y wynikiem dzia∏ania si∏ naturalnych. Jego koncepcja zyska∏a miano uniformitaryzmu. Wtedy w∏aÊnie na scen´ wkroczy∏ Wiliam Thomson.

Ciepło Słońca a wiek Ziemi

❯❯ Antoine Henri Becquerel – francuski fizyk i chemik, profesor École Polytechnique w Paryżu, członek Francuskiej Akademii Nauk. Badał fluorescencję, magnetyzm, polaryzacje światła i promieniowanie podczerwone (widma fosforyzujących kryształów). Podczas badania luminescencji soli uranu odkrył zjawisko promieniotwórczości

Kelvin by∏ przekonany, ˝e Êwiat∏oÊç S∏oƒca jest wytwarzana w wyniku konwersji energii grawitacyjnej na cieplnà. Uwa˝a∏ te˝, ˝e podstawowym êród∏em energii S∏oƒca jest energia grawitacyjna pierwotnych meteorytów, z których zresztà ono powsta∏o. Zak∏ada∏ tak˝e, ˝e Ziemia pierwotnie by∏a cz´Êcià S∏oƒca, od którego oderwa∏a si´ i od tej pory powoli, ale stale och∏adza. Zdawa∏ te˝ sobie spraw´, ˝e im g∏´biej cz∏owiek wejrzy w g∏àb Ziemi, tym wi´ksze poczuje ciep∏o. Jednak ciep∏o to uchodzi z wn´trza Ziemi i nie jest ponownie wytwarzane. Wobec tego nieunikniony b´dzie moment, w którym planeta zupe∏nie wystygnie, a ˝ycie na niej ustanie. Na podstawie tej teorii obliczy∏ przybli˝ony wiek naszej planety. W 1846 roku opublikowa∏ na ten temat prac´, w której stwierdzi∏, ˝e Ziemia istnieje we wszechÊwiecie 100 mln lat. Odpierajàc od razu ewentualne zarzuty, roz-

szerzy∏ to twierdzenie, umieszczajàc jà w kosmosie w przedziale czasu od 20-400 mln lat.

Ewolucja czy meteoryty

Nawet gdyby wziàç pod uwag´ górnà granic´ wieku Ziemi, czyli 400 mln lat, trudno by∏oby wyjaÊniç wiele zachodzàcych na niej naturalnych procesów. Od razu odezwa∏y si´ wi´c protesty obroƒców teorii ewolucyjnej Charlesa Darwina. Zresztà Thomson nigdy nie zaakceptowa∏ tej teorii, choç nie znaczy to, ˝e by∏ jej przeciwnikiem, czyli kreacjonistà lub jak lubià twierdziç niektórzy, zwolennikiem teorii stworzenia. Kelvin uwa˝a∏, ˝e Darwin myli∏ si´ co do wieku Ziemi i nie mia∏ racji co do czasu potrzebnego na dobór naturalny. Darwin by∏ tak wstrzàÊni´ty si∏à analizy Kelvina, ˝e w ostatnich wydaniach „O pochodzeniu gatunków” usunà∏ wszelkie wzmianki dotyczàce skal czasowych. W 1869 roku ˝ali∏ si´: Poglàdy Thompsona na bie˝àcy wiek Êwiata, by∏y przez jakiÊ czas jedynymi z moich najbardziej przykrych problemów. Adwersarzem Thomsona by∏, przytaczany w jednym z przprzednich oddcinków naszego serialu, Thomas Huxley, zdecydowany zwolennik teorii ewolucji. Naukowe dysputy obydwu uczonych siegn´∏y z biegiem czasu a˝ do poczàtków ˝ycia na Ziemi. Wymiana poglàdów mi´dzy obu naukowcami odbywa∏a si´ zwykle na wysokim poziomie i z regu∏y oparta by∏a na solidnych podstawach merytorycznych. Huxley jednak czasem pozwala∏ sobie na drobne docinki: Jak wyglàda teoria stworzenia Êwiata w wydaniu Thomsona? Bóg Wszechmogàcy, przybrawszy postaç leniwego ch∏opca, siedzi na brzegu, robiàc uniki przed meteorytami niosàcymi zarodki. W wi´kszoÊci mijajà one Ziemi´, choç tu i tam zdarza im si´ dolecieç do celu. Wed∏ug teorii Thomsona to meteoryty przynios∏y na Ziemi´ ˝ycie. Nie liczàc kilku protestów, Thomson zdo∏a∏ uzyskaç poparcie wi´kszoÊci Êwiata naukowego oraz opinii spo∏ecznej. Najwi´cej ucierpia∏a na tym teoria ewolucji, wed∏ug której rozwój

listopad 2007

| 21. WIEK | 33

❯

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,"44511%%06!11789:1!$

❯❯ Kelvin był przekonany, że życie na Ziemi pojawiło się dzięki meteorytom, jednak u kresu swoich dni dostrzegał niedoskonałość tej teorii

gatunków wymaga∏ zdecydowanie wi´cej odkry∏, ˝e jest ona ju˝ ca∏kowicie zaczerniona. Wywnioskowa∏, ˝e ruda uranu emituje czasu ni˝ 100 mln lat. Mimo i˝ poglàdy Thomsona by∏y wyk∏ada- niewidzialne promieniowanie i postanowi∏ ne na uniwersytetach ca∏ego Êwiata, w nied∏u- zbadaç dok∏adniej jego w∏aÊciwoÊci. Stwiergim czasie zacz´to je uwa˝aç za konserwa- dzi∏ m.in. ˝e promienie te mogà ulegaç odbiciu, za∏amaniu i polaryzatywne. U schy∏ku ˝ycia sam ILUSTRACJA: CARTOGRAPHY cji. Chocia˝ jego doÊwiadczeThomsom zaczà∏ w nie ponia by∏y starannie przemyÊwàtpiewaç. lane i wykonane, wyniki dotyczàce w∏aÊciwoÊci promieni Tajemnicze uranowych okaza∏y si´ b∏´dne. promieniowanie Mimo to, za swoje odkrycie W 1896 roku francuski fizyk otrzyma∏ w 1903 roku (wspólnie Antoine Henri Becquerel z Marià i Piotrem Curie) Nagro(1852-1908), badajàc fluod´ Nobla w dziedzinie fizyki. rescencj´ rud uranu odkry∏ Dzięki wynazjawisko radioaktywnoÊci. lazkom KelPowtarzajàc eksperymenty, Lord Kelvin się mylił! vina w 1858 roku które przeprowadzi∏ Wilhelm Becquerel wprawdzie nie położono pierwszy uczestniczy∏ bezpoÊrednio w poRöntgen, podczas jednego transatlantycki ka- lemice na temat wieku naszej z nich zawinà∏ fluorescenbel telegraficzny cyjny minera∏ (rud´ uranu) planety, jednak jego odkrycie w materia∏ Êwiat∏oczu∏y w pewien sposób pomog∏o tei czarny materia∏ nieprzepuszczajàcy Êwiat∏a. orii Thomsona. Stwierdzono bowiem, ˝e pierZanim jednak zdjà∏ czarnà os∏on´, by wiastki promieniotwórcze potrafià z up∏ywystawiç klisz´ na Êwiat∏o fluorescencyjne, wem czasu zmieniaç swoje w∏aÊciwoÊci. FOTO: WWW.SIL.SI.EDU

❯❯

DWAKROĆ MIERZ

L

ord Kelvin był zwolennikiem systemu metrycznego. Wyrażanie długości w calach lub jardach uważał za barbarzyństwo. Różnice między systemami jednostek miar o mały włos nie doprowadziły go do nieszczęścia. Uczony uszedł z życiem tylko dzięki temu, że przestrzegał zasad obo-

wiązujących przy pomiarach. Podczas pokazów na jednym z wykładów przypadkowa zamiana jednostek dwóch różnych systemów doprowadziła do tego, że w doświadczalnej strzelbie znalazła się podwójna ilość prochu strzelniczego. Gdyby Kelvin nacisnął spust, broń mogłaby eksplodować mu w rękach. Na szczęście charakter

34 | 21. WIEK | listopad 2007

pedanta i dbałość o szczegóły kazały mu przed rozpoczęciem doświadczenia jeszcze raz sprawdzić ilość prochu. ❮❮

ILUSTRACJA: U FOTO 21

ILUSTRACJA: GREG MARTIN/ARTOFGREGMARTIN.COM

NAJWIĘKSZE SPORY NAUKOWE HISTORII

❯❯ Lord Kelvin nie miał takiej wiedzy jak dzisiejsi naukowcy. Mimo pomyłki, którą popełnił, był niewątpliwie wielką postacią światowej nauki

Amerykaƒski chemik i fizyk Bertram Boltwood (1870-1927) w 1907 roku opublikowa∏ prac´, w której zwróci∏ uwag´ na to, ˝e znajàc zawartosç izotopów o∏owiu w rudzie uranu, mo˝na okreÊliç wiek ska∏y. Im wi´cej ska∏a zawiera o∏owiu, tym jest starsza. Dzisiaj wiadomo, ˝e najstarsza ska∏a, jakà znaleziono na Ziemi, liczy 4,3 mld lat. Ziemia wi´c równie˝ musi mieç co najmniej taki w∏aÊnie wiek. Mo˝na jednak przypuszczaç, ˝e nasza planeta istnieje jeszcze d∏u˝ej. Obecnie wiek Uk∏adu S∏onecznego ocenia si´ na 4,6 mld lat.

Niestety, jest inaczej!

Wiliam Thomson nie mia∏ takiej wiedzy, jakà dysponujà dzisiejsi naukowcy. Na przyk∏ad amerykaƒska biochemik Debra Stakes twierdzi, ˝e: Wi´kszoÊç procesów geologicznych we wczeÊniejszych stadiach mog∏o si´ odbywaç za poÊrednictwem procesów biologicznych, co przeczy stworzonym przez nas modelom termodynamicznych przemian substancji nieorganicznych. Znaleziono bakterie, które ˝y∏y 4 km pod powierzchnià Ziemi w temperaturze 100 st. C. Okazuje si´, ˝e bakterie ˝yjàce na du˝ych g∏´bokoÊciach mog∏y odegraç znaczàcà rol´ w powstawaniu ska∏, gleby, rud metali oraz gazów i cieczy. O historii Ziemi prawdopodobnie dowiemy si´ jeszcze wielu zaskakujàcych rzeczy. Lord Kelvin mimo swojej pomy∏ki jest niewàtpliwie wielkà postacià Êwiatowej nauki. Zmar∏ w 1907 roku i zosta∏ pochowany w katedrze westminsterskiej. U jego boku spoczywa Izaak Newton, a nieopodal jeden z jego rywali, Karol Darwin. ❮❮ OPRAC. JAROSŁAW PIOTROWSKI

!"#!$#%%#&%'(#)*+,-./0!"#!$11&2,3,&22411%20%!1156781!"

CIEKAWE MIEJSCA

Rio de Janeiro Rzeczą absolutnie niemożliwą jest być w Rio de Janeiro w Brazylii i nie zobaczyć statuy Chrystusa Zbawiciela (Christo Redentor), która jest doskonale widoczna niemal z każdego miejsca. Umieszczono ją na granitowym wzgórzu Corcovado (740 m n.p.m.), ze szczytu którego roztacza się przepiękny widok na panoramę miasta. Posąg jest wizytówką oraz symbolizuje gościnność Brazylijczyków.

K

olosalny pomnik sta∏ si´ jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli Brazylii. Jego wizerunek jest umieszczany na pocztówkach, koszulkach, kubkach, w przewodnikach, a tak˝e mo˝na kupiç jego miniaturowà wersj´. Niektórzy jednak z∏oÊliwie twierdzà, ˝e brazylijski Chrystus b∏ogos∏awi tylko bogatym, a odwraca si´ plecami od biednych. Stwierdzenie wzi´∏o si´ stàd, ˝e wyciàga ramiona ku bogatym dzielnicom miasta, a za sobà ma ubogie dzielnice slumsów.

FOTO: CORCOVADO.COM

Wielu ludzi razi tak˝e tak silna ingerencja w naturalny pejza˝ gór.

POCIĄG CORCOVADO TRAIN

K

urs: od 8.30 do 18.30, odjazd co pół godziny Czas podróży: 20 min Koszt: 36 dolarów (w cenie zawarty jest koszt podróży oraz 50% zniżki na bilet do Muzeum Sztuki), dzieci do lat pięciu podróżują bezpłatnie, dzieci w wieku 5-12 lat – 18 dolarów Honorowane są karty kredytowe: American Express, Visa, Visa Electron, Mastercard Wydajność: 360 pasażerów w ciagu 1 godz. Maksymalna prędkość: 15 km/h Waga: maszynowóz wraz z wagonikami waży 36,8 t. ❮❮

Pamiątka niepodległości

Pomys∏ budowy pomnika narodzi∏ si´ w 1921 roku. W ten niecodzienny sposób chciano upami´tniç setnà rocznic´ odzyskania niepodleg∏oÊci przez Brazyli´. Og∏oszono wi´c konkurs na najlepszy

FOTO: CORCOVADO.COM

w objęciach zbawiciela ❯❯ Ze wzgórza Corcovado (704 m) rozpościera się malowniczy widok na Rio de Janeiro. W dole zatoka Guanabara

projekt. Pod uwag´ brano kilka propozycji, m.in. gigantyczny krzy˝ oraz posàg trzymajàcy w swych d∏oniach kul´ ziemskà. Ostatecznie zwyci´˝y∏ projekt Heitora da Silvy Costy, który zaproponowa∏ monumentalny pomnik Chrystusa z otwartymi ramionami, które sà gotowe objàç miasto. Warto wspomnieç, ˝e g∏ow´ oraz r´ce zaprojektowa∏ francuski rzeêbiarz polskiego pochodzenia Paul Landowski.

Posàg Chrystusa wykonano we Francji, a nast´pnie przetransportowano statkiem do Rio de Janeiro. Zanim zosta∏ umieszczony na szczycie góry, ob∏o˝ono go najbardziej mi´kkim spoÊród minera∏ów – steatytem. Ods∏oni´cie pomnika mia∏o miejsce 12 paêdziernika 1931 roku, a dokona∏ go Gugliemo Marconi, projektant oÊwietlenia, które zosta∏o w∏àczone z jachtu zacumowanego w Genui. UroczystoÊç powtarzano jeszcze dwukrotnie – w ceremonii uczestniczy∏ papie˝ Pawe∏ VI, a za trzecim razem Jan Pawe∏ II.

Betonowy kolos

Rozmiary monumentu wykonanego z betonu sà imponujàce. Ma 30 metrów wysokoÊci, stoi na 7-metrowym cokole, 3,5-metrowa g∏owa wa˝y ponad 35 t, a ka˝da z d∏oni ma ci´˝ar równy 9 tonom; ca∏oÊç wa˝y ponad 1000 t. Odleg∏oÊç od koƒca palców jednej r´ki do drugiej wynosi 23 m. Ramiona sà szeroko rozpostarte, dzi´ki czemu obejmujà opiekà

listopad 2007

| 21. WIEK | 35

!"#!$#%%#&%'(#)*+,-./0!"#!$11&2,3,&22411%20%!1156781!$

FOTO: WWW.ALBESTPICTURES.COM

CIEKAWE MIEJSCA RIO DE JANEIRO est drugim co do wielkości, po Sao Paulo, miastem w Brazylii. Mieszka tu 6,2 mln ludzi. Jest jednym z największych portów w kraju oraz dużym węzłem komunikacyjnym. Miasto zostało założone przez Portugalczyków. Od końca XVII wieku rozwijało się jako ośrodek miejski i port, obsługujący region uprawy trzciny cukrowej. Do połowy XVIII wieku było również ważnym ośrodkiem handlu niewolnikami. W latach 1822–1960 było stolicą Brazylii. Posiada wiele cennych zabytków (m.in. kościoły, pałace), budowle z XX wieku zaprojektowane przez wybitnych architektów brazylijskich oraz liczne budynki użyteczności publicznej (teatry, muzea, biblioteki, uczelnie). ❮❮

t´tniàce ˝yciem miasto w dole. Obliczono, ˝e ubranie uszyte dla monumentalnego zbawiciela w cenie 2,30 dolarów za m2 materia∏u kosztowa∏oby ok. 2698 dolarów.

❯❯ Głowę i ręce posągu wykonał w swojej pracowni francuski rzeźbiarz polskiego pochodzenia Paul Landowski. Głowa ma 3,5 m wysokości i waży 35 ton, każda z dłoni – 9 t

Miejsce pielgrzymek

Rocznie statu´ odwiedza 1,8 mln turystów. Arcybiskup Rio de Janeiro Eusebio Scheid wyrazi∏ pragnienie, aby „Corcovado sta∏o si´ miejscem Êwi´tym, a nie jedynie punktem, skàd mo˝na podziwiaç uroki miasta”.

❯❯ Rio de Janeiro jest jednym z najpiękniejszych miast Ameryki dzięki malowniczemu położeniu na równinie nad Oceanem Atlantyckim i nad zatoką Guanabara oraz częściowo na stokach kilku niewysokich pasm górskich

U stóp pomnika zosta∏a wi´c wybudowana W XVIII wieku las zosta∏ wykarczowany kaplica Chrystusa Zbawiciela, gdzie istnieje pod plantacje kawy, co spowodowa∏o mo˝liwoÊç przyj´cia chrztu lub zawarcia k∏opoty z zasobami wodnymi miasta. W 1881 roku Dom Pedro II podjà∏ decyzj´ zwiàzku ma∏˝eƒskiego. Do pomnika mo˝na dotrzeç na dwa spo- o odbudowaniu puszczy – nasadzono 60 tys. drzew w ciàgu 13 lat. Do soby – drogà lub kolejkà FOTO WWW.FLICKR.COM: swoich naturalnych siedlisk szynowo-linowà. Na platpowróci∏y m.in. ma∏py, jaszform´ widokowà mo˝na czurki, w´˝e, motyle, ptaki, wejÊç po 222 stopniach, które obecnie mo˝na zaobdojechaç windà lub schoserwowaç w czasie przeja˝d˝ki dami ruchomymi. U stóp kolejà. wzgórza Corcovado (Garbus) Któràkolwiek drogà do zatrzymuje si´ kolejka linii trzemy na szczyt, czeka nas z 1885 roku, która zosta∏a nagroda w postaci prze zaprojektowana przez in˝yPosąg pi´knego widoku – z prawej nierów Francisca Passona zaprojekstrony mo˝emy po dziwiaç i Teixeir´ Soaresa, a jej tował miejscowy s∏ynne pla˝e Copacaban´ inauguracji dokona∏ Dom inżynier Heitor da i Ipanem´, z lewej jeden Pedro II. Trasa przebiega Silva Costa z najwi´kszych stadionów przez las tropikalny. Pociàg Êwiata Maracan´, a na wprost nie szkodzi Êrodowisku, a cz´Êç pieni´dzy z zakupionych biletów sylwetk´ wzgórza G∏owa Cukru. 7 lipca tego roku posàg zosta∏ og∏oszony jest przekazywana do Brazylijskiego Instytutu Ochrony Przyrody. Jednak nie jednym z siedmiu nowych cudów Êwiata. ❮❮ zawsze by∏o tutaj tak pi´knie i zielono. ANNA BOGUSZ

❯❯

FOTO: WWW.FLICKR.COM

FOTO: WWW.FLICKR.COM

J

PUNKTY WIDOKOWE RIO DE JANEIRO

G

ÓRA CORCOVADO Wznosi się na wysokość 740 m n.p.m. Do jej podnóża można się dostać drogą lub kolejką szynowo-linową, a na platformę widokową prowadzą 222 stopnie, winda lub ruchome schody. Z góry rozpościera się widok na panoramę miasta.

bujną, tropikalną roślinnością. Dotarcie na sam wierzchołek zajmuje około 3 godz. W czasie wędrówki widać gigantyczny, betonowy Stół Cesarza, przy którym władca wraz z całą swoją świtą spożywał posiłki w czasie pikników. Stąd roztacza się widok na południową stronę miasta.

PICO DA TIJUCA Szczyt na wysokości 1012 m n.p.m., porośnięty

GŁOWA CUKRU Góruje nad Rio de Janeiro i zatoką Guanabara na

36 | 21. WIEK | listopad 2007

wysokości 396 m. Na szczyt docierają wagoniki kolejki linowej, która odjeżdża codziennie od 8 do 22, co pół godziny. Kolejka łączy plażę Vermelha z Morro da Urca i szczytem. Unowocześniono ją w 1972 roku, potrafi przewieźć do 1360 pasażerów w ciągu godziny. W Morro da Urca jest restauracja, plac zabaw dla dzieci oraz amfiteatr, w którym odbywają się cowieczorne pokazy samby. ❮❮

❯❯ Statua powstała w Paryżu. Na górze Corcavado wzniesiono gigantyczne rusztowanie i obłożono posąg steatytem odpornym na warunki pogodowe. Praca trwała 5 lat

37_11_Exim.QXD:37

20.9.2007

13:10

Page 37

!"#!$#%%#&'()*+,-./012!"#!$33%4.$.544633%!2%433789:3!"

W OBIEKTYWIE

NASA zbuduje kolejkę górską! U

części specjalistów pierwsze informacje o tym pomyśle wzbudziły śmiech. Kpiono, że NASA buduje wesołe miasteczko na kształt Disneylandu. Dziś pierwsze projekty są gotowe, a NASA udostępnia system potencjalnym zainteresowanym.

Kilka sekund jazdy

Do międzygwiezdnych lotów kosmicznych przygotowywane są rakiety,

Kierownictwo NASA zatwierdziło w czerwcu projekt nowego systemu ratunkowego dla astronautów działającego na zasadzie kolejki górskiej. Emergency Egress Systems (EES), czyli ratunkowy system ewakuacyjny, pozwoli załodze rakiety Ares na błyskawiczne jej opuszczenie w sytuacji awaryjnej.

38 | 21. WIEK | listopad 2007

których wysokość będzie wynosić ponad 100 m. W razie niebezpieczeństwa, np. podczas przygotowań do startu, istnieje konieczność, by astronauci opuścili rakietę w najkrótszym możliwym czasie. Windy, w które wyposażono współczesne wieże startowe są zbyt powolne, a ponadto mogą przetransportować kosmonautów tylko do podnóża rakiety, gdzie grozi im nie mniejsze niebezpieczeństwo. Nowy system ratunkowy przypomina bardzo stromą kolejkę górską.

Do misji na Księżyc

W wieży, koło szczytu rakiety o wysokości 110 m, czyli sięgającej do połowy Pałacu Kultury, zostanie podstawionych

4 kroki alarmu Krok 1:

W rakiecie dochodzi do niebezpiecznych zjawisk. Jeden ze stopni zaczyna się przegrzewać i pojawia się dziwny dym. Załoga i obsługa techniczna otrzymują rozkaz natychmiastowej ewakuacji. Załoga przebiega przez mostek łącznikowy i wskakuje do wagoników.

Krok 2:

Wszyscy zapinają pasy bezpieczeństwa, a nad ich głowami zamykają się mocne pokrywy, które chronią załogę wagonika przed latającymi elementami rakiety lub trującymi gazami.

Krok 3:

Wagonik rusza i opada swobodnie blisko 50 m. Osiąga prędkość 15 m/s. W tym tempie pokonuje dalszą część trasy.

Krok 4:

Uruchamiają się hamulce mag ne tycz ne i wagoniki zaczynają zwalniać. Wjeżdżają do chronionego bunkra, znajdującego się w bezpiecznej odległości kilkuset metrów od uszkodzonej rakiety. Bunkier jest w stanie pomieścić do 21 osób ewakuowanych z niebezpiecznej strefy. Cały proces trwa nie dłużej niż kilka naście sekund!

ILUSTRACJA: NASA

!"#!$#%%#&'()*+,-./012!"#!$33%4.$.544633%!2%433789:3!$

na torach 4-6 wagoników kolejki nieustannie gotowych do jazdy. To kapsuły, do których może przenieść się zagrożona załoga. Każda z nich może pomieścić do 6 osób, dzięki czemu ewakuacja kilkudziesięcioosobowej grupy może się odbyć w naprawdę błyskawicznym tempie. Wagoniki nie mają silników, są napędzane grawitacyjnie, a za ich wyhamowanie na końcu trasy odpowiada specjalny indukcyjny system magnetyczny. Pomysł powinien być urzeczywistniony przed startem najnowszych rakiet Ares I i Ares V, które w 2014 r. mają rozpocząć nową erę wypraw NASA na Księżyc. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ system ratunkowy rakiety Ares I

sześcioosobowa kabina załogi łącznik między modułem a 2. stopniem rakiety moduł techniczny, komputer jednostki napędowej

2. stopień rakiety Ares

potężny silnik 2. stopnia rakiety stożkowy łącznik międzystopniowy

1. stopień rakiety z pięcioma silnikami

CO TO JEST ARES

N

owe rakiety nośne, Ares I i Ares V, nawiązują do koncepcji znanych rakiet Saturn V. Mniejszy Ares I jest przeznaczony do transportu kosmonautów na międzynarodową stację kosmiczną ISS, a od 2014 r. także do lotów załogowych NASA na Księżyc. Nośność Aresa I wynosi 25 t, a nośność Aresa V aż 130 t. Z powodzeniem mógłby on wynieść na orbitę największe stworzenie żyjące na naszej planecie – płetwala błękitnego, o masie ponad 100 t.❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 39

!"#!$#%%#$%&'#()&')*+,(-!"#!$..%/*0*$""/..%!-""..1234.!"

KLIMATOLOGIA

Paradoks! Ocieplenie przyniesie Od pewnego czasu trwają spory o to, czy na ziemi mają miejsce zmiany klimatyczne i kto za nie

więcej deszczu!

FOTO: WWW.MPWIK.WROC.PL

❯❯

O skali powodzi w Polsce decyduje nie tylko natężenie opadów, lecz także błędy w gospodarce wodnej i zabudowie terenów zalewowych kaƒskiej firmy Remote Sensing Systems mo˝na si´ spodziewaç wzrostu, i to wy˝szego, ni˝ wczeÊniej zak∏adano.

Czy zawiodły modele klimatyczne?

JeÊli w atmosferze pojawi si´ wi´cej ciep∏ego powietrza, „wch∏onie” ono wi´kszà iloÊç wody. Dotychczas modele klimatyczne pokazywa∏y, ˝e wzrost wilgotnoÊci nie powinien doprowadziç do powi´kszenia iloÊci opadów. Na przyk∏ad jeÊli dojdzie do podwy˝szenia temperatury o 1 stopieƒ, ca∏kowita zawartoÊç wilgoci wzroÊnie o 7%. Tym samym iloÊç opadów powi´kszy si´ nie wi´cej ni˝ o 3%. Modele klimatyczne nie dawa∏y spokoju Frankowi Wentzowi z instytutu w Santa Rosa w Kalifornii. Wraz z kolegami szczegó∏owo przeanalizowa∏ dane dotyczàce klimatu, które uzyskano za pomocà satelitów w okresie od 1986 do 2005 r. Wyniki grupy Wentza ró˝ni∏y si´ od poprzednich raportów na temat rozwoju klimatu. Naukowcy stwierdzili, ˝e w ciàgu 20. lat Êrednia temperatura ca∏ej planety podnios∏a si´ o 0,4 stopnia.

40 | 21. WIEK | listopad 2007

FOTO: WWW.QUALITYFRUITS.COM.AU

W

ydaje si´, ˝e anio∏ stró˝ czuwajàcy nad ludzkoÊcià powoli traci cierpliwoÊç. Najnowsze badania dotyczàce rozwoju klimatu nie przynios∏y zbyt optymistycznych wiadomoÊci. W wielu laboratoriach i instytutach badawczych na ca∏ym Êwiecie powstajà ró˝ne modele klimatyczne, na podstawie których mo˝emy przewidzieç, jakie skutki przyniesie globalne ocieplenie. Dotychczas panowa∏a opinia, ˝e zmiany klimatu, które dla wielu naukowców sà faktem niezaprzeczalnym, nieznacznie wp∏ynà na iloÊç opadów na ziemi. Wed∏ug najnowszego raportu amery-

FOTO: TOMASZ PETR

odpowiada. Naukowcy zajmujący się tym problemem ogłosili, jak zjawiska te będą wpływać na nasze życie.

JAK ZMIENIA SIĘ WEGETACJA W POLSCE

W

yraźny wzrost temperatury powoduje przesunięcie stref wegetacyjnych w Polsce. Jednak ta obserwacja wcale nie jest potwierdzeniem hipotezy o globalnym ociepleniu. Paradoksalnie, może nawet być argumentem dla tych, którzy w obecnych zjawiskach widzą przejaw procesów długookresowych. O zmianach klimatycznych najlepiej bowiem świadczą rośliny, o których mamy przekazy histo-

ryczne. Należy do nich winorośl. Obecne, dość obiecujące próby jej uprawiania w południowej Polsce mogą sugerować, że mamy do czynienia z wyraźnym ociepleniem. Czy rzeczywiście? To prawda, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu było chłodniej i podobne zamiary zakrawały na miczurinowskie sztuczki. Jednak nie można zapominać, że już bardzo dawno okolice Zielonej Góry były prawdziwym zagłębiem winiarskim. Pierwsza wzmianka o hodowanych tu winogronach pochodzi z 1314 roku. Początkowo winną latorośl uprawiali zakonnicy. Dopiero za ich przykładem winnice zaczęli zakładać w swych włościach możnowładcy, a długo po nich zwykli mieszkańcy. ❮❮

❯❯ Mieszkańcy Karaibów są przyzwyczajeni do silnych, nagłych opadów. W krótkim czasie może spaść duża ilość deszczu i szybko się rozpogodzić

W porównaniu z okresem od 1860 do 1900 temperatura na ziemi i w morzu podnios∏a si´ o 0,75 stopnia. Uwa˝a si´, ˝e w ciàgu dwóch tysiàcleci poprzedzajàcych rok 1850 temperatura na Êwiecie by∏a doÊç stabilna. W dalszej cz´Êci badaƒ Wentz zwróci∏ uwag´ na rozwój iloÊci opadów. Stwierdzi∏, ˝e w trakcie analizowanego okresu iloÊç wilgoci wzros∏a o 1,1%, a iloÊç opadów o 1,2%. Oznacza to, ˝e wed∏ug teorii o podwy˝szeniu si´ temperatury w skali globalnej o stopieƒ, iloÊç opadów powinna wzrosnàç prawie o 7%.

Czy analizowany okres jest za krótki?

– Informacje dostarczone przez satelit´ pokazujà, ˝e w ciàgu 20 lat wzros∏y opady deszczu. Jest trzykrotnie wy˝szy, ni˝ to przewidywa∏y modele – zauwa˝y∏ g∏ówny autor raportu. – Mo˝emy byç pewni, ˝e w przysz∏oÊci wystàpi wi´cej opadów, ni˝ si´ spodziewaliÊmy na podstawie wczeÊniejszych modeli – dodaje. Nadal nie jest jasne, dlaczego wyniki Wentza tak bardzo ró˝nià si´ od poprzednich prognoz. Wielu klimatologów, którzy zapoznali si´ z raportem Wentza, uwa˝a, ˝e nale˝y ponownie przeanalizowaç ten problem. Innego zdania jest

!"#!$#%%#$%&'#()&')*+,(-!"#!$..%/*0*$""/..%!-""..1234.!%

FOTO: LARS CHRISTENSEN/ SHUTTERS

klimatolog pracujàcy dla NASA – Gavin Schidt, który ostrzeg∏, ˝e okres poddany analizie jest za krótki. Zwróci∏ uwag´, ˝e nale˝y uwzgl´dniç dzia∏anie El NiÀo, który mia∏ wp∏yw na sytuacj´ klimatycznà na Ziemi. Wentz ripostuje: – Zdaj´ sobie spraw´ z tego, ˝e 20 lat to doÊç krótki okres dla tego typu analizy, ale na razie to jest wszystko, czym dysponujemy.

Wątpliwości pozostają

Klimatolog amerykaƒski Roy Spencer zauwa˝a∏, ˝e problem mo˝e tkwiç w samym systemie analizy. Naukowiec przypomnia∏, ˝e obecnym urzàdzeniom satelitarnym nadal daleko do doskona∏oÊci. Oznacza to,

❯❯ Podobno parasol będzie największym przyjacielem mieszkańców Europy Środkowej. Inne regiony prawdopodobnie zaczną wręcz wysychać

Co przyniosą większe opady?

Wyniki Wentza cieszà producentów parasoli i p∏aszczy deszczowych. Jakie skutki mogà przynieÊç cz´stsze deszcze? Obecnie wiele obszarów na ziemi cierpi z powodu suszy. Czy w∏aÊnie wi´cej opadów przyczyni si´ do polepszenia sytuacji w tych rejonach? Niestety, nie mo˝emy z ca∏à pewnoÊcià powiedzieç, ˝e podwy˝szona iloÊç opadów b´dzie zjawiskiem pozytywnym. Dlaczego? Poniewa˝ prawdopodobnie cz´ste opady b´dà si´ pojawiaç g∏ównie na obszarach wilgotnych. Ich przebieg b´dzie gwa∏towny, dlatego meteorolodzy b´dà mieli du˝o problemów z prognozowaniem tego typu zjawisk. Istnieje mo˝liwoÊç, ˝e w niektórych rejonach Êwiata pojawià si´ kilka razy w ciàgu roku.

W niektórych miejscach Êwiata, np. w Azji, iloÊç gwa∏townych opadów ka˝dego roku wzrasta. Na tych obszarach ludzie tracà dach nad g∏owà. Deszcz niszczy plony, co prowadzi do problemów z ˝ywnoÊcià. Ponadto tereny wilgotne sà znakomitym Êrodowiskiem do rozwoju ró˝nego rodzaju infekcji, np. malarii lub tularemii, choroby bakteryjnej przejawiajàcej si´ zapaleniem p∏uc, goràczkà, biegunkà i zapaleniem skóry. Wiadomo, ˝e ˝ycie na takich terenach to nie ˝art. Nale˝y liczyç si´ z falà migracji. Ludzie nie powinni zostawiaç innych na pastw´ losu. Wizja nowoczesnych w´drówek ludów jako skutek zmian klimatu to nie jest zwyczajna przestroga. Od d∏u˝szego czasu na ten problem zwraca uwag´ Organizacja Narodów Zjednoczonych. Na razie mówi si´ o w´drówkach ludzi w poszukiwaniu wystarczajàcej iloÊci wody, a tak˝e migracji osób, których tereny zosta∏y zatopione przez morze. Czy ludzie zacznà uciekaç przed deszczem? JeÊli do tego dojdzie, najprawdopodobniej jednym z pierwszych celów nowych emigrantów b´dzie kontynent europejski. Nie mo˝emy przewidzieç, jakie skutki przyniesie dodatkowo zetkni´cie si´ wielu ró˝nych kultur.

Woda w Polsce

Wielkie powodzie, jak np. na Âlàsku i ca∏ym po∏udniu kraju w 1997 roku, sugerujà, ˝e wody mamy raczej nadmiar. Tymczasem zasoby wodne Polski sà stosunkowo niewielkie. Âredni roczny odp∏yw rzeczny z terytorium Polski w ubeg∏ym wieku wynosi∏ 61,47 km³, co odpowiada wskaêFOTO: WWW.ASIANEWS.IT A WWW.BJANDTONY.COM

˝e w trakcie analizy mog∏o tak˝e dojÊç do pomy∏ki. – Nie nale˝y zapominaç, ˝e istnieje ryzyko b∏´dnej interpretacji danych. Spencer argumentowa∏, ˝e satelita jest w stanie okreÊliç stopieƒ wilgotnoÊci, ale nie mo˝e obliczyç wysokoÊci, na której w okreÊlonym momencie znajdujà si´ krople deszczu. JeÊli Frank Wentz i cz∏onkowie jego zespo∏u badawczego majà racj´, iloÊç opadów w ciàgu tego stulecia wzroÊnie nawet o 13%. To powinien byç mocny argument przeciwko tym, którzy lekcewa˝à ostrze˝enia o mo˝liwoÊci globalnego ocieplenia i innych zmian klimatu ziemi.

Zupe∏nie inna sytuacja mo˝e wystàpiç na obszarach o niewystarczajàcej wilgotnoÊci, jak np. strefa Sahary lub po∏udniowa cz´Êç Afryki. Te b´dà jeszcze bardziej n´kane przez susze. Krótko mówiàc, ekstremalne warunki raczej nikomu nie wyjdà na dobre. Klimat ziemski jest systemem bardzo delikatnym. Nie bez kozery mówi si´, ˝e lot motyla na jednej pó∏kuli mo˝e wywo∏aç

Współczesne wędrówki ludów

❯❯ Podobne wydarzenia mają miejsce na terenach Indonezji, choć także np. w Wenecji. Mimo to ekstremalne warunki pogodowe pozostają zjawiskiem niezwykłym

tornado na drugiej. Zmiany intensywnoÊci opadów mogà sprowadziç huragany tak˝e na obszary, na których ludzie znajà katastrofy naturalne jedynie z telewizji. OczywiÊcie takie zjawiska mogà mieç znaczny wp∏yw na wiele gatunków roÊlin i zwierzàt, które b´dà zmuszone do zmiany Êrodowiska naturalnego, co w praktyce nie oznacza nic innego ni˝ ich wygini´cie. Na przyk∏ad dla niektórych owadów zmiany klimatyczne mogà okazaç si´ pozytywne.

nikowi 1,6 tys. m³ na jednego mieszkaƒca rocznie. To najni˝szy wskaênik w Europie. Analogiczny wskaênik dla Norwegii wynosi 97, dla Rosji – 19,5, dla Niemiec – 2,5. W niektórych regionach Polski – w Wielkopolsce, na Kujawach, cz´Êci Mazowsza – wskaênik ten spada poni˝ej wielkoÊci 1 tys., uznawanej za granic´ ostrego deficytu. Udokumentowane zasoby u˝ytkowych wód podziemnych wynoszà 14,37 km³. W dodatku wyst´puje du˝a zmiennoÊç przep∏ywu

listopad 2007

| 21. WIEK | 41

❯

!"#!$#%%#$%&'#()&')*+,(-!"#!$..%/*0*$""/..%!-"%..1234.!$

pa z r row oś an lin ie wo dy pa z c row i ek an ów ie w od par y o z g wa leb nie y wo dy par z oc owani ean e wo u dy ew roś ap lin ora cja

kondensacja w chmurach

SCHEMAT: CRWR

FOTO: WWW.DNR.METROKC.GOV

KLIMATOLOGIA

para wodna

chmury deszczowe

opady

jeziora w po wier zchn iow

spły

y

wsiąkanie do gleby wsiąkająca woda infiltracja podziemne do głębokich zapasy wody warstw wodonośnych

❯❯ Obieg wody w przyrodzie jest mechanizmem skomplikowanym i delikatnym. Człowiek zdążył go naruszyć przez nierozważną zabudowę, kanalizację rzek i zanieczyszczenie atmosfery.

w czasie i przestrzeni. Na przyk∏ad w Wis∏oce maksymalny przep∏yw jest 1 tys. razy wi´kszy od minimalnego. To powoduje, ˝e Zagrożone zabytki FOTO: WIKIPEDIA du˝o wody odp∏ywa bezproZmiany klimatyczne zagra˝ajà duktywnie w czasie wezbraƒ. Êwiatowemu dziedzictwu kulAbyÊmy mogli zapewinç sobie turowemu. Organizacja zajdost´p do wody pitnej, pomujàca si´ ochronà zabytków trzebna jest przemyÊlana gos– World Monument Fund podarka wodna. Budowa (WMF) – w czerwcu tego roku obiektów hydrotechnicznych, opublikowa∏a list´ stu najnp. zbiorników retencyjnych, bardziej zagro˝onych budowli Według badań na Êwiecie. „Lista 2008, która pozwalajàcych na gromadzeamerykańsnie wody w okresach wezzawiera nazwy miejsc i zabytkiej firmy Remote braƒ, kana∏ów przerzutowych ków b´dàcych w niebezpieSensing Systems przemieszczajàcych wod´ z czeƒstwie, przypomina, ˝e ilość opadów będzie aktywnoÊç ludzka stanowi najregionów zasobnych tam, wyższa, niż wcześgdzie wyst´pujà niedobory. W wi´ksze niebezpieczeƒstwo dla niej zakładano tych warunkach zwi´kszenie naszego dziedzictwa kulturopoziomu opadów w Polsce wydaje si´ ko- wego” – czytamy w raporcie WMF. Na zarzystne. Chyba, ˝e w∏aÊnie sp´dzamy urlop. bytkach architektonicznych odcisn´∏a pi´tno

❯❯

nie tylko dzia∏alnoÊç przemys∏owa lub konflikty wojenne. WMF podkreÊla, ˝e po raz pierwszy od 1965 r., czyli od za∏o˝enia tej organizacji, zabytkom zagra˝a tak˝e podwy˝szanie si´ temperatury na ziemi. Sà miejsca, które dotkn´∏y skutki zmian klimatycznych. Historyczne centrum Nowego Orleanu zosta∏o doszcz´tnie zniszczone przez huragan. Powodzie stale szkodzà zabytkom w Rzymie i Wenecji. Meczetowi Chinguetti w Mauretanii zagra˝a napierajàca pustynia. W naszej cz´Êci Êwiata zmiany klimatyczne nie sà a˝ tak znaczne, by zagroziç zabytkom. Kompletna lista zabytków, którym grozi zniszczenie, znajduje si´ na stronie internetowej: www.worldmonumentswatch.org. ❮❮ tającą liczbą populacji ludzkiej (21%), podwyższenie emisji gazów cieplarnianych (10%) oraz globalne ocieplenie (10%).

CO WIEMY O ZMIANACH KLIMATYCZNYCH?

W

ięcej niż dwie trzecie ludzi na świecie obawia się zmian klimatu. Wynika to z badań socjologicznych, które przeprowadzono w lutym 2007 r. w 21 krajach na sześciu kontynentach. Głównym celem było poznanie stanowiska populacji ludzkiej wobec zmian klimatycznych. Badania przeprowadziła agencja Synovate dla kanału informacyjnego BBC World. Ankiety wykazały, że: ● Więcej niż dwie trzecie ludzi na świecie obawia się zmian klimatu. Najbardziej zaniepokojeni są mieszkańcy Brazylii (87%), Hiszpanii (87%), Australii (84%) oraz Republiki Południowej Afryki. Właśnie oni najczęściej zachęcają innych do życia w sposób ekologiczny. ● Mieszkańcy dwóch najbardziej uprzemysłowionych krajów, które nie podpisały

protokołu z Kioto, nie podzielają opinii swoich polityków. 84% Australijczyków i 57% Amerykanów obawia się zmian klimatycznych. Największa liczba osób, która twierdzi, że w ogóle nie obawia się zmian klimatycznych i przypisuje je naturalnemu cyklowi przyrody lub po prostu nie wierzy w ich istnienie – pochodzi z Polski (31%), Rosji (27%), Stanów Zjednoczonych (22%) i Indii (22%).

42 | 21. WIEK | listopad 2007

Niemcy uważają, że globalne ocieplenie jest wynikiem nadmiernej emisji szkodliwych substancji, które są wydzielane przez samochody i samoloty. Odwrotna sytuacja jest w Dubaju, gdzie jeden na pięciu ankietowanych uważa, że zmiany klimatyczne są wynikiem ingerencji boskiej.

●

●

Jeśli chodzi o liczbę respondentów, którzy bardzo lub trochę obawiają się wpływu zmian klimatycznych: ● Największą winą obarczają człowieka – Hiszpania (32%) i Brazylia (31%). ● Ludzie nie są całkowicie pewni, jaki wpływ będą miały zmiany klimatu na życie na

OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

ziemi. Jeden na siedmiu uważa, że największym niebezpieczeństwem może być powstanie nowych terenów pustynnych, pojawienie się suszy, powodzi lub głodu. Najwięcej informacji o zagrożeniach wynikających ze zmian klimatycznych mają głównie mieszkańcy Azji (Koreańczycy, Chińczycy i mieszkańcy Singapuru). Za główną przyczynę zmian na ziemi uważa się: zanieczyszczenia (23%), działalność ludzką, włącznie ze ścinaniem drzew, gromadzenie śmieci oraz wzras-

●

● 41% osób wierzy, że winę za wszystko ponosi jeden kraj. Dwie trzecie tej grupy obarcza odpowiedzialnością Stany Zjednoczone. ● Amerykanie uznają swoją winę. 82% z nich twierdzi, że głównym trucicielem jest właśnie ich ojczyzna. Za truciciela uważa swój kraj także 40% Hindusów i jedna trzecia pytanych Chińczyków. ❮❮

FOTO: IMNOTSAYIN.BLOGSPOT.COM

❯❯ Powódź w miasteczku Snoqualmie (Waszyngton) w 1986 r.

ocean

!"#$$#%&'&()*+,-./0!"11$2,3,455211$50"611789:1!"

WOJSKOWOŚĆ

W sieci można łowić wiele rzeczy. Ryby, motyle, a w filmach skończy czasem w sieci jakiś drań. Ale rakiety bojowe? Powstaje specjalna sieć do obrony przed tym zagrożeniem.

ILUSTRACJA: U FOTO 21

Z siecią na r a k i e t y ? strzelec z ręczną wyrzutnią rakiet

T

sieci aramidowa wyrzucona ze śmigłowca

FOTO: U FOTO 21

❯❯ Prosty, a jednocześnie genialny pomysł. Wystarczy złapać rakietę w sieć! FOTO: POPSCI

FOTO: USAF

o, ˝e armia amerykaƒska ma w Iraku powa˝ne problemy, nie jest tajemnicà. W styczniu ub.r. iraccy rebelianci zestrzelili Êmig∏owiec, w którym zgin´∏o 13 ˝o∏nierzy. Kilka dni póêniej podobny los spotka∏ maszyn´ prywatnej agencji ochrony. Rezultat – pi´ciu zabitych cywili. Tak˝e póêniej dochodzi∏o do kolejnych ataków na samoloty. W ich wyniku przybywa∏o ofiar wÊród ˝o∏nierzy armii amerykaƒskiej.

❯❯ Sieć jest dodatkowo wzmocniona stalowymi drutami

wa˝ nawet najgrubszy pancerz mo˝e okazaç si´ zawodny. ❯❯ Amerykanie chcą wykorzystać ten system już w Iraku, gdzie ataki rakietowe na śmigłowce są bardzo częste

❯❯ Richard Glasson demonstruje swój skuteczny system antyrakietowy

Inspiracja z bestsellera

„Helikopter w ogniu”, która opisuje wydarzenia podczas wojny w Somalii. – Nie mog∏em uwierzyç, ˝e tak tradycyjna broƒ jak granatnik mo˝e zniszczyç samolot wartoÊci kilku milionów dolarów. Dla wozów bojowych i samolotów najbardziej niebezpieczna jest w∏aÊnie stosunkowo tania broƒ r´czna, którà najlepiej mo˝na by porównaç do znanych niemieckich pancerfaustów. Jest ∏atwa w obs∏udze i potrafi poczyniç znaczne szkody. Technicy wojskowi przez d∏ugi czas zastanawiali si´ nad sposobami obrony przed tym zagro˝eniem, ponie-

FOTO: U FOTO 21

Napastnik z granatnikiem albo z przenoÊnà wyrzutnià rakiet mo˝e ukrywaç si´ praktycznie w dowolnym miejscu. Nawet najbardziej zaawansowany system rozpoznawczy nie gwarantuje stuprocentowego bezpieczeƒstwa za∏ogom Êmig∏owców i samolotów. Amerykaƒski wynalazca Richard Glasson znalaz∏ oryginalne rozwiàzanie problemu. Zaproponowa∏ u˝ycie sieci, które unieszkodliwia∏yby pocisk przed uderzeniem w cel. Inspiracjà dla Glassona by∏a podobno ksià˝ka amerykaƒskiego pisarza Marka Bowdena

PODRĘCZNE DZIAŁA

R

ęczna broń przeciwpancerna i przeciwlotnicza ma stosunkowo długą historię. Amerykanie już w 1933 r. rozpoczęli prace nad bronią, która nosiła później nazwę bazooka (zawdzięcza ją ludowemu instrumentowi muzycznemu). Prace badawcze nad tą groźną bronią zakoń-

czono dopiero w 1941 r., a rok później rozpoczęto produkcję seryjną. Pierwszy raz wykorzystano bazookę w listopadzie 1942 r. podczas desantu aliantów w północnej Afryce. W tym samym roku Niemcy zakończyli prace nad panzerfaustem. Ta

broń składała się z granatu moździerzowego z ładunkiem kumulacyjnym, wyrzucanego z rurowej wyrzutni. Strzelec kładł ją na ramieniu, dzięki czemu strumień gazów był skierowany bezpiecznie już za niego. Prosty celownik pozwalał namierzyć obiekt i oddać strzał. ❮❮

Aramid i stal

Kiedy tylko czujnik umieszczony na pok∏adzie Êmig∏owca zarejestruje niebezpieczeƒstwo, to zostaje aktywowany system Glassona. Radar w ciàgu milisekund oblicza pr´dkoÊç i trajektori´ pocisku. Chwil´ póêniej w kierunku zagro˝enia wysy∏ane sà przeciwpociski. Ka˝dy z nich wyposa˝ony jest w sieç w kszta∏cie spadochronu ze stali i w∏ókien aramidowych. To materia∏ przysz∏oÊci, nie ulega korozji i zachowuje swoje w∏aÊciwoÊci fizyczne (elastycznoÊç i trwa∏oÊç) tak˝e przy znacznych zmianach temperatury. Ka˝da z sieci rozwija si´ do Êrednicy 2 m, przechwytuje pocisk wroga i Êciàga go ku ziemi. Amerykaƒski Departament Obrony podszed∏ poczàtkowo sceptycznie do projektu Glassona. Priorytet stanowi∏a laserowa obrona przed pociskami wystrzeliwanymi z ziemi. Problemy armii amerykaƒskiej zmusi∏y jednak urz´dników do tego, by zainteresowali si´ siecià ochronnà. Za tym pomys∏em opowiedzieli si´ te˝ byli piloci. James Bullinger, pilot rezerwy, a dziÊ redaktor naczelny pisma o amerykaƒskim lotnictwie twierdzi∏: – JeÊli ten pomys∏ przyczyni si´ do ratowania ˝ycia ludzkiego, to Pentagon nie b´dzie si´ wahaç i zacznie w niego inwestowaç. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

listopad 2007

| 21. WIEK | 43

!!"!#"$$"%&'(')*+,-"!."/".$01"%&'(')*22$-(/(.33#22$$+,!2245672!!

Patryk Szostek, Kołobrzeg iwo zaostrza apetyt, dlatego ci, którzy je piją, z reguły lubią wtedy coś zjeść, przeważnie wędliny, sery lub słodycze. Piwo ułatwia przy tym trawienie pokarmów węglowodanowych i pobudza pracę żołądka, gdyż zawiera substancje goryczkowe i kwas węglowy. Obecnie jesteśmy świadkami dużej popularności piwa. Mocne piwa półciemne i ciemne są idealnym dodatkiem do gęstych i kalorycznych sosów oraz dziczyzny. Najmocniejsze piwa świetnie pasują do deserów i dojrzewających serów. Piwo pszeniczne jest znakomitym dopełnieniem zup (także piwnych), lekkich przystawek i sałatek, ryb oraz niektórych ciast. Np. Stout (mocne ciemne piwo z Irlandii), jak również piwa angielskie doskonale smakują z szybkimi daniami mięsnymi, głównie saute, zwłaszcza ze stekami wołowymi. Różne rodzaje piw owocowych to dobry dodatek do ciast i owoców. ❮❮

FOTO: OPERATIONCHARM

P

Jak poluje tygrys? Czy może zaatakować człowieka? Antoni Grajda, Jelenia Góra ygrys (Panthera tigris) należy do największych ssaków drapieżnych. Długość ciała z ogonem może dochodzić do 3,1 m, wysokość w kłębie do ponad 1 m, masa ciała do 300 kg. Poluje przeważnie wieczorem i o świcie, głównie na zwierzęta kopytne, polegając na swoim wzroku i słuchu. Drapieżnik ten ma silne kończyny przednie, którymi łatwo przyciska ofiarę do podłoża. W odróżnieniu od innych drapieżników tygrysy nie mają mocnych kończyn tylnych, dlatego nie męczą ofiary długim pościgiem, lecz skradają się do niej od tyłu lub z boku, tak by nie być widocznym. Zazwyczaj przyczołgują się na odległość ok. 20 m od ofiary, by po chwili ją zaatakować. Wysuwają pazury (o długości do 10 cm) i wbijają je w ciało ofiary, a siekaczami (ok. 8 cm) przegryzają szyję lub głowę. W ciągu ostatnich 400 lat tygrysy zabiły w płd. Azji ponad milion osób. ❮❮

FOTO: BEER.UK

T

Jakie jest największe stworzenie morskie? Asia Janowska, Pułtusk ajwiększym mieszkańcem głębin, a jednocześnie największym ssakiem, jaki kiedykolwiek istniał na ziemi jest płetwal błękitny (Balaenoptera musculus) z rzędu waleni, podrzędu fiszbinowców i rodziny wielorybów fałdowców. Długość ciała samców dochodzi do ok. 25 m, samic do 31 m, masa 100-120 t; pod koniec okresu żerowania samice mogą ważyć ponad 200 t. Sam język może ważyć tyle, co dorosły słoń. ❮❮

N

Co to jest wino lodowe? Andrzej Munder, Gdańsk

W

ykwintne wino lodowe produkowane jest ze starannie wyselekcjonowanych, dojrzałych winogron, które zbiera się dopiero po pierwszych mrozach. Zbiera się je ręcznie, gdy temperatura spadnie poniżej zera, dzięki czemu zawarta w owocach woda zamarza. Warunki do przeprowadzania zbiorów określa specjalne prawo: np. w Kanadzie temperatura musi spaść przynajmniej do -8 st., Czechach -6 st. C, Niemczech -7 st. C. Mrozy muszą utrzymywać się przez kilka dni, a podczas zbierania i przetwarzania winogron nie można dopuścić, żeby przed tłoczeniem owoce uległy rozmrożeniu. Zbiera sie je w nocy, bo wtedy zwykle panuje odpowiednia temperatura powietrza. Winogrona nie mogą leżeć w pomieszczeniu, żeby nie rozpuścił się lód, dlatego od razu poddaje się je dalszej obróbce. Owoce są bardzo delikatnie miażdżone w prasach pneumatycznych, tak by sok w naturalny sposób został oddzielony od zamarzniętej wody. Jest go niewiele, zaledwie 20% masy poddanej tłoczeniu. Dzięki tym zabiegom powstają aromatyczne, skoncentrowane słodkie wina (o gęstości wyższej niż wina stołowe) z delikatnym kwasowym akcentem o niezwykłym bukiecie i strukturze. Można przechowywać je do 40 lat, i nawet po tak długim okresie nie tracą na jakości. Pierwsze wino lodowe powstało w 1794 r. we Frankonii (Niemcy). Największym producentem tych win na świecie jest Kanada, jednak najlepsze pochodzą z Kolumbii Brytyjskiej. Są to wina bardzo drogie, tańsze są eisweiny niemieckie i austriackie. Za małą butelkę (0,375 l) wina lodowego trzeba zapłacić ponad 100 zł. ❮❮

ILUSTRACJA: SOCCERSQUARED.COM

Podczas grania w piłkę nożną często łapie mnie bolesny skurcz mięśni. Jak do niego dochodzi?

Zenon Górniak, Poznań

S

kurcz to typowy objaw słabej koordynacji mięśni podczas wysiłku fizycznego. Polega na zmianie długości lub napięcia mięśnia, wywierającej siłę mechaniczną na miejsca przyczepu mięśnia lub wokół narządu otoczonego przez mięsień okrężny. Taki nagły i niekontrolowany skurcz mięśnia lub grup mięśniowych może być bardzo bolesny.

44 | 21. WIEK | listopad 2007

Drganie mięśni może być wynikiem ochłodzenia ciała podczas wysiłku lub tuż po nim. Czasem jest to związane z utratą znacznej ilości soli oraz wody podczas nadmiernego pocenia się, biegunki lub długotrwałych wymiotów. Specjaliści radzą, aby podwyższyć dawkę magnezu i witaminy B6, a niekiedy kwasu foliowego i żelaza. ❮❮

FOTO: WWW.DEUTSCHESWEINARCHIV.DE

Słyszałem, że za granicą piwo pija się podczas jedzenia, tak jak wino. Czy piwo i jedzenie idą w parze?

❯❯ Pytajcie o wszystko, czego chcielibyście się dowiedzieć – nasi specjaliści chętnie udzielą wszelkich informacji. Pytania możecie przesyłać listownie lub przez e-mail, redakcja oraz współpracownicy czekają! Nasz adres: Amconex, ul. Świeradowska 49 02-662 Warszawa [email protected]

FOTO: NOAA

FAQ – Wy pytacie, my odpowiadamy

!!"!#"$$"%&'(')*+,-"!."/".$01"%&'(')*22$-(/(.33#22$$+,!2245672!8

FOTO: KODAK

Chciałbym się dowiedzieć, co należy jeść, aby w zdrowy sposób przybrać na wadze, i ile człowiek powinien dziennie dostarczać swojemu organizmowi białka, tłuszczów i węglowodanów? Przemek z Sosnowca ecydująca jest genetyka. Wiemy, że w organizmach zwierząt i ludzi znajduje się tzw. brunatna tkanka tłuszczowa rozmieszczona wzdłuż kręgosłupa. U ludzi, w przeciwieństwie do zwierząt, właściwie jest w zaniku, choć niektórych natura obdarowała hojniej. Okazuje się, że jeśli ktoś ma tej tkanki więcej, nadmiar pożywienia w jego organizmie z łatwością zamienia się w energię, więc pozostanie szczupły. Oprócz tego niektórzy z nas rodzą się z małą liczbą komórek tłuszczowych, a trzeba dodać, że liczba ich jest nam dana na całe życie. Niewątpliwie należysz do tej grupy osób. Szczegółowe zasady prawidłowego jedzenia przedstawia piramida zdrowego żywienia opracowana przez Światową Organizację Zdrowia. Najkrócej mówiąc: spożycie białek powinno znajdować się na poziomie 10-15% energii, co daje

D

Czy stomatolog może wykryć zmiany nowotworowe? Maria G., Wałbrzych ak. Zgodnie z prawem każdy obywatel po ukończeniu 18 lat ma prawo przynajmniej do jednej wizyty u stomatologa w ciągu roku. Podczas niej może dojść do wykrycia zmian nowotworowych, guza na uzębieniu, w szczękach i wokół tkanek miękkich. ❮❮

Czy to możliwe, żeby grzyby niejadalne lub trujące po przekrojeniu lub ściśnięciu zmieniały kolor?

FOTO: WIKIPEDIA

FOTO: WIKIPEDIA

Zofia G, Słupsk

T

FOTO: U FOTO 21

0,8 g na kg masy ciała, przyjmuje się też, że 1/3 spożywanego białka powinna być pochodzenia zwierzęcego, a więc mięso i jego przetwory to 100-150 g dziennie, reszta to białko roślinne, np. rośliny strączkowe. Za racjonalne spożycie cholesterolu przyjmuje się wartość 300 mg dziennie, dla ludzi zdrowych dopuszcza się spożywanie trzech jaj tygodniowo. Aby cieszyć się zdrowiem, węglowodany powinny stanowić ponad połowę Twojego pożywienia, produkty zbożowe muszą pokrywać 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego, najcenniejsze są te o dużej zawartości błonnika, minimalna dzienna porcja warzyw i owoców to 400 g, przy czym warzyw trzeba jeść więcej niż owoców. Mleka należy wypijać co najmniej dwie szklanki dziennie oraz nie zapominać o włączeniu do codzienego jadłospisu przetworow mlecznych. Zgodnie z zasadami zdrowego żywienia należy spożywać od czterech do pięciu posiłków dziennie. ❮❮

ak błędnie uważają niektórzy grzybiarze. Większość grzybów, które zagrażają zdrowiu, nie zmienia zabarwienia. Odwrotnie jest w wypadku niektórych gatunków jadalnych, np. koźlarzy, rydzów lub podgrzybków. Podczas gotowania lub smażenia zmieniają zabarwienie wskutek zawartych w nich aminokwasów i enzymów. Nie jest również prawdą, że trujące grzyby rozpoznamy, gdy srebrna łyżeczka szczernieje, cebula zbrązowieje, a natka pietruszki zżółknie w grzybowym wywarze. ❮❮

FOTO: BARTOLINI

T

Będąc na działce, chętnie obserwuję świetliki. Czy mogą świecić w różnych kolorach? Janina Ptaszyńska, Zgorzelec

Ż

yjące w Polsce trzy gatunki świetlików emitują białe światło. Są to: świeciuch, iskrzyk i świetlik świętojański. Na obszarach tropikalnych jest inaczej, spektrum kolorystyczne świetlikowatych jest bardziej zróżnicowane. Ponadto większość tamtejszych gatunków migocze, co upodabnia je do neonowych reklam. W lasach wilgotnych miliony większych chrząszczy świeci w kolorze zielonym lub czerwonym. Naukowcy odkryli, że świecą nie tylko dorosłe osobniki, słabsze światło emitują także jaja, larwy i poczwarki. Intensywność światła maleje, gdy samce i samice wystraszą się, odwrotnie reagują larwy – świecą intensywniej. ❮❮

Czy prawdą jest, że w miejscowościach leżących na wyższych wysokościach kleszcze w ogóle nie występują? Zosia Klimka, Wałbrzych leszcze to pasożytnicze pajęczaki przenoszące groźne dla człowieka i zwierząt choroby zakaźne tj. kleszczowe zapalenie mózgu i boreliozę. Kleszcze żyją w lasach położonych na terenach wilgotnych, w miejscach porośniętch olchą, dzikim bzem lub paprociami i żerują na ponad 300 gatunkach ssaków, ptaków i gadów, głównie drobnych gryzoniach. W klimacie umiarkowanym zamieszkują tereny do wysokości 1 tys. m n.p.m., tam gdzie rosną przeważnie tylko rośliny iglaste i niska trawa. Znacznie rzadziej występują w suchych, sosnowych lasach. Larwy kleszczy żyją przeważnie w trawie, natomiast osobniki dojrzałe mogą czaić się wyżej na krzakach lub drzewach. Zasadniczo z powodu wrażliwości na wilgotność powietrza nie wspinają się wyżej niż 1 m nad ziemię. ❮❮

K

listopad 2007

| 21. WIEK | 45

❯

!!"!#"$$"%&'(')*+,-"!."/".$01"%&'(')*22$-(/(.33#22$$+,!2245672!8

Radosław Piotrowski, Łódź

FOTO: GNU

N

iedawno w jednej z hiszpańskich jaskiń odkryto trzy dobrze zachowane czaszki neandertalczyków (Homo neanderthalensis) pochodzące sprzed 300 tys. lat. Ostatnie znaleziska z jaskiń w Izraelu potwierdzają hipotezę, że grupy neandertalczyków i Homo sapiens żyły obok siebie przez 55 tys. lat. Prawdopodobnie ok. 350 tys. lat temu neandertalczycy nagle zniknęli. Obalono twierdzenie sugerujące, że zostali masowo wytępieni przez przodków współczesnych ludzi. Nigdzie bowiem nie odnaleziono czaszki neandertalskiej ze śladami uderzeń zadanych np. siekierą. Zatem powód musiał być inny. Jaki? W przeciwieństwie do Homo sapiens neandertalczycy odznaczali się inną organizacją społeczną (m.in. żyli w małych niezbyt mobilnych grupach) niż ludzie współcześni oraz wolniejszym postępem kulturowym. Zatrzymawszy się na pewnym etapie rozwoju, musieli ustąpić w rywalizacji z napływowym Homo sapiens i stopniowo wyginąć. ❮❮

Co to jest tachion?

N Czy przerażające smoki nadal istnieją? Agnieszka Wilczak, Starogard

W

Wacław Gajda, Włabrzych

P

FOTO: WIKIPWDIA

ojęcie agresywnej rasy psa wprowadza art. 10 ustawy o ochronie zwierząt. Aktem prawnym określającym rasy psów uznanych za agresywne jest Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28.04.2003 w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne. Wymienia się tu 11 ras psów: 1) amerykański pit bull terrier, 2) pies z Majorki (Perro de Presa Mallorquin), 3) buldog amerykański, 4) dog argentyński, 5) pies kanaryjski ❯❯ Pit bull terrier (Perro de Presa Canario), 6) tosa inu, 7) rottweiler, 8) akbash dog, 9) anatolian karabash, 10) moskiewski stróżujący, 11) owczarek kaukaski. Według przepisów, na posiadanie psa jednej z 11 ras trzeba mieć zezwolenie od psychologa. Należy także ubezpieczyć się od ewentualnych szkód wyrządzonych przez psa i przejść z nim szkolenie tresury. Niepodporządkowanie się tym wymogom grozi więzieniem lub grzywną i utratą psa. ❮❮

46 | 21. WIEK | listopad 2007

ielogłowe smoki ziejące ogniem znamy głównie z bajek o mężnych rycerzach. Jednak naukowcy odnajdują ich wizerunki także na ścianach jaskiń i na malowidłach (sprzed kilku milionów lat) w różnych częściach globu, np. w Chinach, Japonii, Korei, Wielkiej Brytanii, Francji, Skandynawii, USA, a nawet w kulturze Azteków i Eskimosów. Podobne stwory można spotkać również u nas i nie pochodzą bynajmniej ze średniowiecza. Niektórzy specjaliści mają tu na myśli prehistoryczne gady latające z gatunku Pteranodon z górnej kredy. Za współczesnego smoka może uchodzić waran z Komodo, który prawdopodobnie był pierwowzorem chińskich smoków. Ich pomarańczowy język sprawiał wrażenie wydobywającego się z paszczy ognia. Te największe (3 m) na ziemi jaszczury przetrwały w niezmienionej postaci przez 130 mln lat (skamieniałe szczątki bardzo podobnych gadów odkryto w warstwie geologicznej z kredy). W ich paszczach żyją niebezpieczne bakterie, dzięki którym mogą zabić ofarę jednym ukąszeniem. Jednak najgroźniejszą bronią waranów jest długi ogon, którym mogą pozbawić życia nawet bawoła wodnego. ❮❮

Czy termity to więksi krewniacy tropikalnych mrówek? Jolanta Gudanowicz, Pabianice rówki i termity zaliczamy do tzw. owadów społecznych, u których rozwinął się skomplikowany system komunikacji. Jednak nie są ze sobą w żaden sposób spokrewnione. Istnieje 9,5 tys. gatunków mrówek. Żyją na całym świecie, jednak najwięcej znajduje się na obszarach tropikalnych. Większość z nich zamieszkuje gniazda lub kolonie, głównie pod ziemią. Specjaliści szacują, że na jednego człowieka przypada aż 1 mln mrówek. Termity, nazywane też bielcami, należą do zupełnie innego rzędu owadów – Isoptera. Podobnie jak mrówki tworzą duże kolonie, w której każdy owad ma określone zadanie do wykonania. W przeciwieństwie do mrówek mają skrócony tułów. Samiec, nazywany królem, nie umiera po parzeniu, lecz nadal żyje i wielokrotnie parzy się z królową. Długość jej ciała mierzy do 10 cm. Dziennie składa ok. 30 tys. jaj, które potem zapładnia król. Mrówki przechodzą tzw. przeobrażenie zupełne – od jaja, przez stadium larwalne i poczwarkę, aż do dorosłego osobnika (imago), termity przeobrażenie niezupełne. ❮❮

M

FOTO: WIKIPEDIA

ILUSTRACJA: U FOTO 21

Czy istnieje oficjalna lista ras psów najbardziej agresywnych, a tym samym najbardziej niebezpiecznych?

Robert K. ależałoby raczej spytać, czym może być, gdyż nikt go nie widział, a argumenty za jego istnieniem są dość mgliste. Tachion jest hipotetyczną cząstką elementarną, która porusza się z prędkością większą niż prędkość światła. Wbrew powszechnemu poglądowi nie jest to sprzeczne z teorią względności Einsteina. Brak jawnej sprzeczności z mechaniką relatywistyczną nie oznacza jednak, że tachiony istnieją. Nie powinno dziwić, że nie ma dowodu na ich obecność. Cząstki poruszającej się prędzej niż światło nie można zaobserwować, gdyż rejestracja cząstki wymaga jakiejś formy „oświetlenia” obiektu. Natomiast tachion ucieknie przed wszystkim, co moglibyśmy wysłać w jego stronę. To dopiero początek kłopotów. Jeśli wierzyć Einsteinowi tachion powinien mieć masę określoną liczbą urojoną i poruszać się w czasoprzestrzeni sprzecznie z naszym „podświetlnym” zdrowym rozsądkiem. Zupełnie nie wiadomo, czy urojonej masie można przypisać sens fizyczny, a formalne wstawienie takiej wartości do opisu wielu zjawisk daje mocno nieortodoksyjne wyniki. Sugestia, że tachiony powinny poruszać się wstecz w czasie, czyni z nich ulubiony obiekt zainteresowania fantastów, którzy poświęcają im więcej czasu niż fizycy. ❮❮ FOTO: PLOS

W jaki sposób wyginęli neandertalczycy?

ILUSTRACJA: IAC

FAQ – Wy pytacie, my odpowiadamy

!!"!#"$$"%&'(')*+,-"!."/".$01"%&'(')*22$-(/(.33#22$$+,!2245672!#

Jaką powierzchnię ziemi zajmują pustynie? Która jest największa?

Ile jest prawdy w tym, że człowiek jest zaprogramowany od narodzin aż po śmierć?

Alicja Z., Kazimierz

Jolanta Gudanowicz, Pabianice tarzenie się jest procesem nieodwracalnym. Za początek starości przyjmuje się umownie 60-65 rok życia, kiedy to proces ten wyraźnie się nasila. Wielu specjalistów uważa, że impuls do rozpoczęcia procesu starzenia się i śmierci jest ukryty w kodzie genetycznym, dlatego trwają badania nad jego dokładnym umiejscowieniem. Popularna jest teoria określająca rolę podziałów komórkowych (mitozy) do odnowy kwasu DNA, który kieruje syntezą białek. W komórkach, które utraciły zdolność mitozy, nieodnawiający się DNA powoduje powstawanie nieprawidłowego białka, co jest najprawdopodobniej przyczyną starzenia się tkanek. Eksperci twierdzą, że organizm człowieka jest przystosowany do ok. 115 lat życia, zanim „wewnętrzny sygnał” zdecyduje o jego zakończeniu. ❮❮

ustynie to obszary całkowicie pozbawione roślinności lub o skąpej szacie roślinnej (10-20% powierzchni), półpustynie (10-30%). Pustynie płynnie przechodzą w półpustynię, a te w step pustynny, suchy step i step, dlatego trudno precyzyjnie określić powierzchnię zajmowaną przez pustynie i półpustynie. Zarówno gorące, jak i chłodne zajmują 15-20 (do 28) mln km2, tj. ok. 15-20% powierzchni wszystkich lądów. Największa z pustyń – Sahara – rozpościera się na obszarze 9,100 tys. km2. Drugie i trzecie miejsce zajmują australijska Wielka Pustynia Piaszczysta (3,830 tys. km2) oraz Gobi (1,295 tys. km2) w Azji. W dalszej kolejności są południowo-afrykańska Kalahari (932,4 tys. km2), Rub’al-Chali na Płw. Arabskim (650 tys. km2), Karakum w Turkmenistanie (340 tys. km2) oraz chińska Taklamakan (327 tys. km2). ❮❮

FOTO: BULGAR.NO-IP.INFO

P

G

Maria P, Konin

O

strożnie z używaniem tak wielu różnych kosmetyków zwalczających trądzik. Źle leczony może zostawić szpecące blizny na całe życie. Najlepiej pójść do lekarza dermatologa lub kosmetyczki po poradę, który ze środków będzie wlaściwy. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 47

OPRAC. STANISŁAW GAJDA

Paweł K., Małogoszcz orące jowisze to klasa planet pozasłonecznych – gazowych olbrzymów, których orbita położona jest blisko macierzystej gwiazdy. Inna stosowana nazwa to planeta klasy Pegaza, bo w tym gwiazdozbiorze odkryto jeden z pierwszych takich obiektów. Położenie planet klasy Pegaza rzeczywiście jest zagadkowe. Zgodnie z teoriami powstawania układów planetarnych materiał na obiekty o tak dużej masie powinien znajdować się dopiero w odległości kilku j.a. od gwiazdy, a więc kilkadziesiąt razy dalej niż je obserwujemy. Dlatego przypuszczalnie planety nie narodziły się w swoim obecnym położeniu, lecz zbliżyły się do gwiazdy na skutek modyfikacji orbity spowodowanych małą gęstością planety, utratą masy i innymi czynnikami. Przemawia za tym to, że orbity jowiszów są niemal idealnie kołowe. Niestety, wiarygodność tej teorii osłabiło odkrycie dokonane przez polskiego astronoma Macieja Konackiego. Odkrył gorącego jowisza w układzie potrójnym gwiazd (oznaczonym HD 188753). Planeta krąży wokół jednego ze słońc, a dwa pozostałe, ciasno związane, znajdują się od niego znacznie dalej niż planeta. Parametry układu są takie, że pierwotny dysk gazowo-pyłowy, z którego tworzą się planety, powinien kończyć się dwa razy bliżej niż „ulubione” miejsce powstawania planet podobnych do Jowisza. Zapewne tylko bliskości jednego ze słońc, kilkadziesiąt razy bliższego od pozostałych, planeta zawdzięcza swoje trwanie. W przeciwnym razie zakłócenia orbity prowadziłyby do nieuchronnej kosmicznej katastrofy, np. wyhamowania planety i spowodowania jej upadku na gwiazdę.❮❮

ILUSTRACJA: NASA

Wiele odkrytych układów planetarnych ma planety olbrzymy (gorące jowisze) blisko swych gwiazd. Wiadomo, że planety olbrzymy powstają w znacznej odległości od nich. W jaki sposób przewędrowały w pobliże swych gwiazd?

Jaki składnik w kosmetykach jest najlepszy w zwalczaniu trądzika? Obecnie stosuję kosmetyki z kwasem salicynowym, mentolem i alkoholem. Czy alkohol jest zdrowy dla skóry? Słyszałam też, że wszystkie żele antybakteryjnie dają efekt odwrotny do zamierzonego. Czy to prawda?

FOTO: WIKIPWDIA

ILUSTRACJA: EUREKALERT

S

!"#!$#%%#&'()(&*+,-.!"#!$//%0*$*1002//%3.!0//4567/!"

GEOLOGIA

Skąd się wzięły zagadkowe góry

W samym środku najmniej gościnnego rejonu naszej planety, pod tonami lodu, są

ILUSTRACJA: NOAA

❯❯

Łańcuch górski Gamburcewa jest prawdopodobnie pozostałością po formowaniu się superkontynentu Pangea przed 250 mln lat

W

centralnej cz´Êci Antarktydy wznoszà si´ wierzcho∏ki gór, których nigdy nikt nie widzia∏ i przez nast´pnych kilkaset lat prawdopodobnie nie ujrzy. Sà ukryte setki metrów pod lodem i na ich istnienie wskazujà jedynie dane geologiczne. Zajmujà powierzchni´ porównywalnà z europejskimi Alpami, a najwy˝szy szczyt nieznanych dotychczas gór wznosi si´ na wysokoÊç 3,5 tys. m (najwy˝szy szczyt Europy Mont Blanc ma wysokoÊç 4807 m). To jednak ju˝ wszystko, co geolodzy wiedzà o tym masywie górskim. Nikt nie potrafi powiedzieç, ile liczy lat ani nawet, z jakiego rodzaju ska∏ jest zbudowany. ¸aƒcuch górski zosta∏ odkryty ju˝ w 1958 r. przez

na Antarktydzie? POLSCY GEOLODZY NA ANTARKTYDZIE

H

istoria badań geologicznych podejmowanych na Antarktydzie przez Polaków liczy już ponad 100 lat. Pionierami w tej dziedzinie byli uczestnicy belgijskiej wyprawy w latach 1897-1899 Henryk Arctowski i AntonI Bolesław Dobrowolski, którzy prócz innych okazów zgromadzili pokaźną kolekcję skał. Plonem wyprawy była również książka pióra A.B. Dobrowols-

kiego pt. „Historia lodu naturalnego”, która przez długie lata nie miała sobie równej na świecie. Polscy uczeni brali następnie udział w licznych międzynarodowych ekspedycjach naukowych,

zespó∏ rosyjskich naukowców. Nazwano go na czeÊç geofizyka Georgija Gamburcewa. Odkrycia dokonano raczej przypadkowo. Radziecka ekspedycja naukowa wyrusza∏a ze stacji naukowo-badawczej Wostok, a jej celem by∏ tzw. po∏udniowy biegun niedost´pnoÊci, czyli punkt najbardziej oddalony od oceanu. W czasie marszu co 50 km naukowcy przeprowadzali pomiary sejsmograficzne. W którymÊ momencie ich przyrzàdy wykaza∏y, ˝e w∏aÊnie pokonali górski grzebieƒ. Istnienie masywu potwierdzi∏a równie˝ w latach 1977-1978 mi´dzynarodowa ekspedycja geologiczna. W kilku miejscach dokonano wówczas pomiarów za pomocà fal radiowych. Wykaza∏y one istnienie gór, które wznosi∏y si´ 2000 m powy˝ej okolicznych terenów.

ale dopiero otwarcie w 1977 r. całorocznej stacji badawczej na Wyspie Króla Jerzego umożliwiło im samodzielne badania w takich dziedzinach, jak paleobiologia, paleontologia, stratygrafia i sedymentologia. Wśród naukowców szczególnie zasłużonych należy wymienić: Janusza Błaszczyka, Andrzeja Gaździckiego, Huberta Szaniawskiego, Adama Urbanka i Ryszarda Wronę. ❮❮

FOTO: WWW.GALENFRYSINGER.COM

pogrzebane góry. Potwierdza to teorie geologów o procesach górotwórczych. Specjaliści badają obecnie kilka hipotez dotyczących powstania tego łańcucha górskiego.

Co skrywa lód?

Ostatnia wyprawa mia∏a miejsce w 2005 r., kiedy chiƒscy naukowcy przez 29 dni, walczàc z ci´˝kimi warunkami atmosferycznymi, pokonali tras´ 1228 km. Z bazy naukowej Zhongshan dotarli do miejsca zwanego Dome A, który jest najwy˝szym punktem pokrywy lodowej na Antarktydzie. Chiƒczycy zainstalowali tam automatycznà stacj´ meteorologicznà, przeprowadzili kilka odwiertów i pomiarów radarem. Stwierdzili, ˝e w najwy˝szym punkcie lód ma gruboÊç jedynie 1 tys. m i powinno udaç si´ pobraç skalne próbki. Ich analiza mog∏a daç odpowiedê na wiele pytaƒ, m.in. na to, jak powsta∏ górski grzebieƒ. Wi´kszoÊç gór rodzi si´, gdy zderzajà si´ ze sobà p∏yty tektoniczne

ILUSTRACJA: NASA

❯❯ Naukowcy toczą spory o wiek gór Gamburcewa. Jeszcze w tym roku rozpoczną pomiary monitorujące rozchodzenie się w nich fal sejsmicznych

48 | 21. WIEK | listopad 2007

i zaczynajà nawzajem przepychaç. Nie jest wa˝ne, czy sà to zapasy mi´dzy p∏ytami làdowymi (jak by∏o podczas powstania Alp lub Himalajów), czy te˝ p∏yta oceaniczna decyduje si´ podnieÊç troch´ swojà làdowà sàsiadk´ (np. po∏udniowoamerykaƒskie Andy).

Rebeliant na pustkowiu

Na Antarktydzie istnieje kilka ∏aƒcuchów górskich, które powsta∏y wskutek normalnych procesów górotwórczych. Na przyk∏ad Góry Transantarktyczne powsta∏y w wyniku dzia∏alnoÊci wulkanicznej oraz wzajemnego oddzia∏ywania wschodniej i zachodniej p∏yty tektonicznej Antarktydy. Jednak masyw Gamburcewa wznosi si´ w samym Êrodku Antarktydy, jak gdyby nie obchodzi∏y go ˝adne dotychczasowe zasady powstawania gór. Znajduje si´ w miejscu, gdzie nie ma ˝adnej aktywnoÊci tektonicznej i wulkanicznej. Jak wi´c powsta∏ najwy˝szy masyw po∏udniowego kontynentu? Chocia˝ istniejà na ten temat a˝ trzy hipotezy, wszystkie majà jeden zasadniczy mankament. JeÊli nawet sà poparte jakimikolwiek dowodami, to brakuje im spójnoÊci i naukowej poprawnoÊci.

Za mało lawy

FOTO: WWW.ABERCROMBIEKENT.COMA NASA

Jako pierwszà mo˝na by wymieniç teori´ wulkanicznà, wed∏ug której masyw zosta∏ wypchni´ty pod ciÊnieniem lawy. W podobny sposób powsta∏ masyw górski Hoggar w Ameryce Pó∏nocnej. Hipotezie tej przeczy to, ˝e nie istnieje tam miejsce z wystarcza-

JAKIE SĄ WARUNKI NA NAJMNIEJ GOŚCINNYM KONTYNENCIE ZIEMI?

● Powierzchnia: 14 mln km kw. Jest więk-

sza od Europy, która ma 10 382 000 km2 Najwyższy szczyt: Vinson Massie, Góry Ellswortha, 4897 m n.p.m. ● Najwyższa zanotowana temperatura: argentyńska stacja polarna +14 st. C ● Najniższa zanotowana temperatura: rosyjska stacja polarna Wostok -89,4 st. C ● Średnia temperatura w centralnej części Antarktydy zimą: -40 do -80 st. C. ● Średnia temperatura w centralnej części Antarktydy latem: -10 do -40 st. C ● Roczna suma opadów w centralnej części lądu: 166 mm (dla porównania w Warszawie roczna suma opadów wynosi 515 mm) ● Roczna suma opadów na Półwyspie Antarktycznym: kilka metrów ● Flora: 3 gatunki roślin kwitnących, ponad 50 gatunków mchów i porostów ● Fauna: wszystkie gatunki żyją tylko na wybrzeżu: płetwonogi, pingwiny, burzykowate – ptaki oceaniczne ●

FOTO: WWW.MINERALOGIE.UNI-WUERZBURG.DE

!"#!$#%%#&'()(&*+,-.!"#!$//%0*$*1002//%3.!0//4567/!$

❯❯ Na Antarktydę zmierza coraz więcej ekip naukowych. Można oczekiwać, że Góry Gamburcewa odsłonią część swych tajemnic

jàcà iloÊcià magmy. – Z badaƒ geologicznych wynika, ˝e w ciàgu ostatnich 100 mln lat pod tà cz´Êcià Antarktydy nigdy nie by∏o wycieków lawy – mówi geolog Ian Dalziel z Uniwersytetu Teksaƒskiego w Austin. Poza tym Góry Gamburcewa nie mogà mieç wiecej ni˝ 100 mln lat, poniewa˝ ci´˝ar pokrywy lodowej oraz warunki atmosferyczne nie pozwoli∏yby mu tak wyraênie górowaç nad okolicà.

musia∏yby w tym wypadku mieç 250 mln lat. Jednak tak stare góry wyglàda∏yby zupe∏nie inaczej ze wzgl´du na dzia∏anie czynników erozyjnych. JeÊli jednak masyw Gamburcewa nie jest pochodzenia wulkanicznego ani nie powsta∏ w wyniku innych procesów górotwórczych, to skàd si´ wzià∏?

Winny jest lód

Martin Siegert z uniwersytetu w Edynburgu w Wielkiej Brytanii twierdzi, ˝e wszystkiemu Michai∏ Studinger z Uniwersytetu Columbia winien jest lód. Od 15 mln lat Antarktyda w Nowym Jorku twierdzi: – SprzecznoÊç t´ jest uwi´ziona pod setkami metrów zamarmog∏aby wyjaÊniç „czapa ochronna” ma- zni´tej wody, której ci´˝ar móg∏ byç czynnisywu. JeÊli grzebieƒ górski pokryty jest ska∏à kiem górotwórczym. Pokrywa lodowa zawysoce odpornà na erozj´, masyw mo˝e byç cz´∏a si´ prawdopodobnie tworzyç w centralnej starszy nawet o kilkadziesiàt milionów lat. cz´Êci Antarktydy. Lód usunà∏ cz´Êç ska∏ z powierzchni, przez co os∏abi∏ W tym wypadku móg∏ zostaç FOTO: WWW.SFU.CA pokryw´ w centrum kontywypi´trzony przez pràd lawy, nentu. Przy jego brzegach która obecnie zatopiona jest pozostawa∏a ona nadal gruba w Oceanie Indyjskim 5,5 tys. i mocna. Os∏abione miejsce km stàd. 150 mln lat temu podnios∏o si´ pod wp∏ywem mog∏a si´ znajdowaç pod ciÊnienia spodnich warstw Antarktydà. i wytworzy∏o wysokie góry. Czy mo˝na t´ hipotez´ Na potwierdzenie swojej jakoÊ potwierdziç? Lawy hipotezy Siegert planuje przewprawdzie dawno ju˝ nie Według Marma, lecz okoliczne ska∏y nie tina Siegerta prowadzenie z pok∏adu samolotu pomiarów, które pozwolà musia∏y jeszcze zupe∏nie z uniwersytetu okreÊliç dok∏adny kszta∏t górsostygnàç. Pomiary temperaw Edynburgu góry tury b´dà wi´c g∏ównym powstały pod wpły- kiego masywu. – Fale radiowe przechodzà przez lód zadaniem ekspedycji, która wem ciśnienia ogrównie ∏atwo jak Êwiat∏o przez odb´dzie si´ nast´pnej zimy romnej masy lodu czyste szk∏o – wyjaÊnia Siegert. (w okresie antarktycznego lata). Naukowcy zainstalujà kilka stacji – Za ich pomocà mo˝emy uzyskaç badawczych, które przez rok b´dà moni- szczegó∏owà map´ przestrzennà ca∏ego torowaç fale sejsmiczne, bowiem szybkoÊç masywu i poszukiwaç Êladów dzia∏ania ich rozchodzenia si´ jest w znacznym lodowca, np. dolin lodowcowych, g∏´bokich stopniu zale˝na od temperatury ska∏. Im jarów lub ostrych grzebieni. JeÊli góry cieplejszy jest kamieƒ, tym wolniej powsta∏y dopiero po okresie, kiedy Antarktyda zacz´∏a pokrywaç si´ lodem, czyli rozchodzà si´ w nim fale. uformowa∏ je dopiero lód, geolodzy nie znajdà form lodowcowych. Co się wydarzyło 250 mln lat

Temperatura góry

❯❯

temu?

Wed∏ug drugiej hipotezy z 1994 r., której autorem jest John Veevers z australijskiego Maquarie University, Góry Gamburcewa sà pozosta∏oÊcià po formowaniu si´ przed 250 mln lat superkontynentu Pangea. Si∏y tektoniczne, powsta∏e podczas zderzeƒ p∏yt làdowych, mog∏y si´gaç na odleg∏oÊç setek kilometrów i wypchnàç góry w miejscach, gdzie na powierzchni znajdowa∏y si´ mniej trwa∏e ska∏y. W podobny sposób powsta∏y np. góry Pico de Neblina w pó∏nocnej Brazylii. Sà wynikiem pi´trzenia ska∏ podczas formowania si´ Andów. Góry Gamburcewa

Przeludniona Antarktyda

O ile wyniki poszukiwaƒ geologów nie sà zbyt pewne, o tyle pewne jest, ˝e pod koniec bie˝àcego roku Antarktyd´ czeka najazd ekspedycji naukowych z ca∏ego Êwiata. Mo˝na oczekiwaç, ˝e Góry Gamburcewa ods∏onià choç cz´Êç swych tajemnic. JeÊli nie, to mo˝e przynajmniej oka˝e si´, ˝e ˝adna z dotychczasowych hipotez nie jest prawdziwa i naukowcy b´dà musieli wymyÊliç zupe∏nie nowà genez´ powstania tych gór. ❮❮ OPRAC. JOLANTA LEWANDOWSKA-TRELA

listopad 2007

| 21. WIEK | 49

!"#$$#%&'()*+),-./0!"11$2,3,4""511$$0$51167891!"

ODKRYCIA

Jeden ł y k w o d y t o

tysiące drobnoustrojów!

FOTO: TOMASZ PETR

ó˝norodnoÊç drobnoustrojów w przyrodzie jest wi´c o wiele wi´ksza, ni˝ przypuszczaliÊmy – przyznaje uczony Mitchell Sogin z Marine Biological Laboratory’s (MBL) w Woods Hole (Massachusetts, USA). Nieoczekiwane odkrycie zosta∏o dokonane w ramach mi´dzynarodowego projektu Census of Marine Life (CoML), który zajmuje si´ poznawaniem ˝ycia w morzach i oceanach. W badaniach wykorzystano naj-

WODA SZOKUJE

W

lipcu tego roku naukowcy opublikowali zaskakujące wyniki międzynarodowych badań. Wynika z nich, że woda nie jest tak prostym związkiem, jak do tej pory uważano. Na powierzchni nie jest obojętna, ale kwaśna! Tym samym czysta woda zachowuje się nieraz jak rozrzedzony, ale mimo to agresywny kwas. Z tym odkryciem wiąże się rewolucyjne spojrzenie na przebieg różnych reakcji chemicznych. Kiedy beztrosko myjemy się lub pijemy dobrą wodę, nie zdajemy sobie chyba sprawy, że jest to marzenie jednej czwartej mieszkańców ziemi – 1,5 mld mężczyzn, kobiet i dzieci. W 2025 r. ma ich być aż dwie trzecie! Jedna piąta mieszkańców planety cieszy się, jeśli ma do dyspozycji wodę nawet niezdatną do picia. Powoduje to różne problemy zdrowotne, na które cierpi połowa (!) ludzi w krajach Trzeciego Świata ❮❮

50 | 21. WIEK | listopad 2007

nowoczeÊniejszà technik´ pozwalajàcà na szybkie rozpoznanie ró˝nych organizmów poprzez badanie jedynie malutkich czàsteczek ich kwasu desoksyrybonukleinowego (DNA), który jest nosicielem informacji genetycznych.

oML to skrót unikalnego projektu międzynarodowego Cenzus of Marine Life, który w 1,2 tys. miejscach bada różne aspekty życia związanego z morzem i oceanem. Do inwentaryzacji morskiej fauny od 2000 roku przyłączyło się 1.7 tys. ekspertów z 73 krajów. Naukowcy przypuszczają, że do czasu ukończenia projektu w 2010 r. nastąpi jeszcze wiele dalszych odkryć. ❮❮

uniwersalny bank informacji genetycznej, która pos∏u˝y poprawie sytuacji ekologicznej na naszej planecie. Mikroskopijne organizmy mogà mieç tak˝e pozytywny wp∏yw, jeÊli chodzi o zmiany klimatyczne na ziemi. Entuzjazm i nazbyt optymistyczne plany starajà si´ jednak pohamowaç inni badacze, twierdzàc, ˝e mikroskopijnych mieszkaƒców oceanu na razie nie potrafimy hodowaç w warunkach laboratoryjnych, a co za tym idzie, nie mamy mo˝liwoÊci bardziej szczegó∏owego ich poznania. Tutaj oczekiwana jest zasadnicza pomoc od genetyków. Dzi´ki

Nie przeszkadza ani mróz, ani upał

Mikroorganizmy znaleziono w oÊmiu miejscach podwodnego Êwiata Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego (Pacyfiku), na g∏´bokoÊci 500-4100 m. Warunki Êrodowiskowe by∏y ró˝norodne – od ch∏odnych w pó∏nocnym Atlantyku, do s∏onych i goràcych w miejscach otworów hydrotermalnych podwodnego wulkanu oceanicznego niedaleko wybrze˝a Oregonu. Archebakterii Pyrolobus fumarii nie przeszkadza temperatura nawet 113 st. C. Jej krewniak Picrophilus oshimae znajduje natomiast Êwietne warunki do rozmna˝ania w êród∏ach skoncentrowanego kwasu siarkowego. Go∏ym okiem nigdy nie zobaczymy bakterii w wodzie. GdybyÊmy umieÊcili jà na czubku ig∏y, która zosta∏aby powi´kszona do rozmiarów statku kosmicznego, bakteria ciàgle jeszcze go∏ym okiem by∏aby ledwo widoczna. – Oglàdanie w laboratorium pod mikroskopem kropli s∏onej wody to jak obserwowanie gwiazd na niebie w jasnà noc! – stwierdzi∏ Victor Gallardo z kierownictwa CoML. Ogromna iloÊç znalezionych, lecz niezbadanych jeszcze mikroorganizmów wskazuje na olbrzymià rozpi´toÊç genetycznà w oceanie. SpecjaliÊci cieszà si´, ˝e odkryte unikalne organizmy pos∏u˝à jako

FOTO: WWW.MBL.EDU

C

FOTO: WWW.PD-FAMS.COM

❯❯ Niektórym mikroorganizmom nie przeszkadza lodowata woda regionów polarnych, inne z kolei żyją w rejonie wrzących źródeł. Krótko mówiąc, są one w stanie przeżyć w każdych morskich warunkach

R

COML PROWADZI BADANIA

FOTO: ROCKY MOUNTAIN LABORATORIES

FOTO: WWW.YALE.EDU

Kiedy doświadczeni specjaliści za pomocą najnowocześniejszych urządzeń w litrze słonej morskiej wody znaleźli ponad 20 tys. różnych gatunków bakterii, nie wierzyli własnym oczom. Nie zgadzało się to absolutnie z dotychczasowymi przypuszczeniami mówiącymi maksymalnie o 2 tys. reprezentantów tych najmniejszych samowystarczalnych organizmów żywych.

❯❯ W jednym litrze wody morskiej żyje około miliarda drobnoustrojów. Naukowcy z międzynarodowego projektu CoML byli zaszokowani tym odkryciem

niej naukowcy lepiej zaczynajà si´ orientowaç w „morzu mikrobów” i ju˝ snujà plany, jak mo˝na by wykorzystaç to nieprzebrane bogactwo. Okazuje si´, ˝e w litrze wody pobranej z morza ˝yje oko∏o miliarda przedstawicieli wspomnianych 20 tys. gatunków. Warto zauwa˝yç, ˝e cia∏o ka˝dego z nas goÊci ponad 100 tys. mld bakterii. Na szcz´Êcie wi´kszoÊç z nich jest dla cz∏owieka po˝yteczna. ❮❮ OPRAC. WANDA JACKOWSKA WIĘCEJ DOWIESZ SIĘ: http://www.woda.ovh.org http://www.wodapitna.pl

❯❯ O przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii decyduje ostatecznie Królewska Szwedzka Akademia Nauk w Sztokholmie. Nagrody Nobla są przyznawane co roku, zawsze 10 grudnia, w rocznicę śmierci Alfreda Nobla

E K S T R A

FOTO: EIFFEL.PS.UCI.EDU

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!"

Zmienne koleje l o s ó w Dziewiątka laureatów Nagrody Nobla spośród ich długiej listy, to

laureatów

Nagrody Nobla FOTO: WIKIPEDIA

BĘDĘ POWTARZAĆ TWOJE IMIĘ... MARIA SALOMEA SKŁODOWSKA (1867–1934)

Jeden z przykładów stanowią bez wątpienia losy pierwszej kobiety, której dwukrotnie przyznano Nagrodę Nobla. Była również pierwszą kobietą, która uzyskała tytuł profesora zwyczajnego na paryskim uniwersytecie, słynnej Sorbonie. Sławna francuska badaczka polskiego pochodzenia urodziła się jako Maria Salomea Skłodowska 7 listopada 1867 roku w War-

szawie w rodzinie Władysława Skłodowskiego, gimnazjalnego nauczyciela matematyki i fizyki w szkołach w Warszawie, oraz Bronisławy z Boguckich, przełożonej pensji dla dziewcząt. Od młodości przejawiała nadzwyczajny talent do nauk przyrodniczych. W 1883 roku ukończyła ze złotym medalem gimnazjum żeńskie w Warszawie. W latach 1884-85 kontynuowała naukę na nielegalnym Uniwersytecie Latającym, na którym związała się z kołami pozytywistycznej młodzieży warszawskiej. W 1886 r. objęła posadę guwernantki na wsi w okolicach Płocka. Po trzech latach powróciła do Warszawy i kontynuowała naukę, korzystając z pracowni naukowej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Wiosną 1889 r. z radością przyjęła zaproszenie od swojej siostry Bronisławy, by zamieszkała z jej rodziną w Paryżu, i w 1891 r. podjęła studia na Sorbonie. Skłodowskiej imponowało credo filozoficzne, które systematycznie wszczepiali jej wykładowcy uniwersyteccy. Była to przede wszystkim bezgraniczna miłość do nauki i mądrości,

a przede wszystkim zaufanie do ludzi, nie ze względu na ich pozycję, ale reprezentowane przez nich wartości. W swoim dzienniku, wtedy jeszcze jako studentka, zapisała słowa jednego z profesorów, który zaskoczył ją stwierdzeniem: Nie wierzcie w to, czego was ludzie nauczą, a przede wszystkim nie wierzcie w to,

FUNDATOR PRESTIŻOWYCH NAGRÓD

A

lfred Bernhard Nobel (1833–1895) był przemysłowcem, twórcą dynamitu, żelatyny wybuchowej, oraz bezdymnego prochu (balistyt). Założył fundację na rzecz wybitnych kobiet i mężczyzn, których osiągnięcia naukowe, literackie i społeczne przyczynią się do postępu ludzkości. Swoją decyzję potwierdził w testamencie, spisanym w Paryżu 25 listopada 1895 r. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK – EKSTRA | 51

FOTO: WWW.SIL.SI.EDU

dziewięć wyjątkowych życiorysów, które mogą się wydawać równie imponujące, co niewiarygodne.

❯

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!%

EKSTRA

❯❯ Maria Skłodowska i Pierre Curie stanowili wybitną parę w życiu naukowym i prywatnym

co ja wam tu wykładam. Maria zrozumiała, że jest to wielka przesada i że ów pedagog miał na myśli to, że należy we wszystko wątpić i wszystko sprawdzać, ponieważ nawet najlepiej wykształcony człowiek jest omylny, a wszystko, co mówi, podlega przemianom, dlatego prawdę naukową należy odkrywać każdego dnia.

Spotkanie dwojga geniuszy

Pewnego dnia Maria poznała wielce utalentowanego fizyka i chemika, który wkrótce został profesorem na Sorbonie i członkiem Francuskiej Akademii Nauk. Nazywał się Pierre Curie i był starszy od niej o osiem lat. Oprócz wspólnej pracy naukowej zaczęły ich łączyć także wycieczki rowerowe, a pierwsze przejawy sympatii zaczęły się przeradzać we wzajemną miłość. Wreszcie 26 lipca 1895 r. para naukowców wzięła ślub. W 1896 r. Skłodowska, kontynuując badania A.H. Becquerela nad promieniowaniem wysyłanym przez sole uranu, stwierdziła, że procesy te stanowią „własność atomową uranu, niezależną od własności fizycznych i chemicznego składu jego soli”, oraz że ,,substancje zawierające uran tym więcej wysyłają promieni, im większą ilość tego pierwiastka zawierają”. Po tym odkryciu rozpoczęła badania nad promieniotwórczością minerałów zawierających uran i tor. 17 lutego 1898 r. w ręce uczonej trafiła próbka ciężkiego czarnego minerału, o którym wiedziała, że nazywa się uraninit (blenda smolista), i że jest wydobywany w Jachymowie w Czechach. Po włożeniu go do komory kondensacyjnej zauważyła, że promieniowanie, które zaczął emitować, było wielokrotnie intensywniejsze niż samego uranu. Wraz z mężem wysunęła przypuszczenie, że w minerałach musi występować jakaś

FOTO: WIKIPEDIA

rano widziałam, jak wychodził uśmiechnięty, on – którego wieczorem chciałam przytulić w ramionach, on – którego teraz ujrzę już martwego. Ciągle będę powtarzać Twoje imię i zawsze będę wołać „Pierre, Pierre, Pierre, mój Pierre”, choć jego to już nie przywróci, bo odszedł na wieki, nie zostawiając mi nic oprócz samotności i rozpaczy. Pierwsza kobieta, która zdobyła Nagrodę Nobla, zmarła wskutek złośliwej anemii 4 lipca 1934 r. w wieku 67 lat. Została pochowana w grobie rodzinnym w Sceaux po Paryżem.

Trzy Noble w rodzinie

Ku niezmiernej radości obojga „starszych już” rodziców (Maria miała wówczas 30, a Pierre 38 lat) w 1897 r. urodziła im się córka Irena. W 1935 r. również i ona otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki, wspólnie z mężem Frederickiem Joliotem, za odkrycie sztucznej radioaktywności. Jednak 24 lat wcześniej w 1911 r. Maria po raz drugi otrzymała Nagrodę Nobla, tym razem w dziedzinie chemii, za pracę nad chemicznymi i fizycznymi właściwościami polonu i radu oraz za prace dotyczące metod wyodrębniania, oczyszczania i pomiaru aktywności pierwiastków promieniotwórczych. 6 grudnia 1905 r. do małżonków Curie znowu uśmiechnęło się szczęście – na świat przyszła druga ich córka, której nadali imiona Ewa Denisa. Niebawem jednak noblistka na własnej skórze odczuła zmienność fortuny. Parę miesięcy później spotkała ją wielka tragedia.

Śmierć pod kołami powozu

19 kwietnia 1906 r. Pierre wracał do instytutu po obiedzie z przyjaciółmi w Dzielnicy Łacińskiej i jak zwykle szedł energicznym krokiem zatopiony we własnych myślach. Nagle rozszalała się potężna ulewa. Curie rozłożył wielki parasol, który wprawdzie chronił go przed deszczem, ale jednocześnie zasłaniał mu widoczność. Kiedy przechodził przez ruchliwą ulicę Dauphine przy moście Neuf, z gąszczu samochodów, tramwajów, rowerów i pieszych wyłonił się nagle powóz konny wyładowany materiałami wojskowymi. Przestraszony woźnica ściągnął cugle, ale wóz jednak uderzył Pierre’a tak nieszczęśliwie, że upadł on wprost pod koło, które rozbiło mu czaszkę. Curie zginął na miejscu. Marie zwierzała się później w swoim dzienniku: Wchodzę do pokoju. Ktoś mówi: „Nie żyje”. Jak mam to rozumieć? Pierre nie żyje! On – którego jeszcze

52 | 21. WIEK – EKSTRA | listopad 2007

❯❯ Berta Kinska-Suttner jako pierwsza kobieta w historii została wyróżniona pokojową Nagrodą Nobla

W IMIĘ MIŁOŚCI I POKOJU BERTA KINSKA-SUTTNER (1843–1914) FOTO: WWW.PSIHIJATRIJA.COM

FOTO: TH.PHYSIK.UNI-FRANKFURT.DE

nieznana substancja promieniotwórcza. Po wyodrębnieniu jej stwierdzili, że zawiera nowy pierwiastek chemiczny, który nazwali polonem. 18 lipca 1898 r. małżonkowie opublikowali rewolucyjną pracę zatytułowaną „O nowej substancji radioaktywnej występującej w blendzie smolistej”. Po raz pierwszy użyto w niej terminu ,,radioaktywny” (promieniotwórczy) na określenie nowo odkrytej własności substancji. W dalszych badaniach uczeni stwierdzili, że blenda smolista zawiera drugą silnie promieniotwórczą substancję, która różni się od polonu własnościami chemicznymi. Nowy pierwiastek chemiczny nazwali radem. W 1903 r. Maria Skłodowska-Curie otrzymała doktorat oraz jako pierwsza kobieta (wraz z mężem) Nagrodę Nobla z fizyki za badania nad promieniotwórczością.

Znana wiedeńska pisarka i dziennikarka, organizatorka wieców pokojowych i pierwsza kobieta uhonorowana pokojową Nagrodą Nobla urodziła się w Pradze 9 czerwca 1843 r. W Pradze i w Brnie, gdzie spędziła dzieciństwo podziwiała defilady wojskowe, łopocące sztandary, piękne mundury i popisy orkiestr wojskowych. Na prywatnych lekcjach nauczyła się nie tylko francuskiego, angielskiego i włoskiego, ale zdobyła też wiele wiadomości z różnych dziedzin. Jako inteligentna, utalentowana i bardzo pracowita dziewczyna miała do wyboru kilka dróg życia. Początkowo jednak nie wiedziała, na co się zdecydować. Przez pewien czas ulegała wpływom matki, która chcąc uczynić z niej śpiewaczkę operową, przeniosła się z 13-letnią Bertą do Wiednia. Najpierw, zgodnie z życzeniem matki, próbowała szczęścia na scenie, ale już pierwsza publiczna próba zakończyła się fiaskiem – w decydującym momencie zawiódł ją głos.

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!;

Moc dynamitu a pokój

W 1873 r. Berta zaręczyła się z baronem Arthurem Gundaccarem von Suttner, lecz jej rodzina sprzeciwiła się temu. Alferda Nobla Berta poznała w 1876 r., gdy ten szukał sekretarki i gospodyni do swojej paryskiej rezydencji. Na ogłoszenie prasowe odpowiedziała Berta, jednak pracowała tylko tydzień, po czym wróciła do Wiednia i potajemnie poślubiła Arthura Suttnera. Ponoć Nobel skrycie się w niej kochał, ona jednak nie odwzajemniała tego uczucia. Mimo to Alfred Nobel i Bertha von Suttner pozostali przyjaciółmi i utrzymywali korespondencję. To właśnie ona wywierała na niego nacisk, by jako człowiek bardzo zamożny i odkrywca materiału wybuchowego brał udział w kongresach pokojowych. Pewnego razu Nobel zrobił niespodziankę Bercie i przyjechał do niej na kongres pokojowy do Zurychu. Berta ponownie zaczęła namawiać Nobla do poparcia idei pokoju. W liście do niej przemysłowiec odrzucił jednak ten pomysł: Moje fabryki dynamitu przyczynią się zapewne do zakończenia wojen szybciej niż wszystkie te Pani kongresy. W dniu, w którym dwie armie będą w stanie zniszczyć się nawzajem w ciągu sekundy, wszystkie cywilizowane narody zrezygnują z wojen i ze strachu rozwiążą swoje armie.

Przy narodzinach nagrody

Dopiero u schyłku życia Nobel zmienił stanowisko, z czego zwierzył się także Bercie. W liście z 7 stycznia 1893 r. napisał m.in.: Chciałbym przeznaczyć część swojego majątku na ufundowanie nagrody, która byłaby przyznawana ludziom, którzy przyczynili się najbardziej do realizacji idei powszechnego pokoju w Europie. Choć podczas lektury tego listu Berta nie mogła sobie zdawać sprawy ze wszystkich skutków tej zapowiedzi, w istocie była pierwszą osobą, której Nobel zwierzył się z zamiaru stworzenia funduszu na rzecz nagrody pokojowej. Zapewne była tym mile

zaskoczona i bardzo szczęśliwa. Przecież właśnie dzięki jej wysiłkom Nobel zaczął zmieniać swoje wcześniejsze, niezłomne stanowisko wobec kwestii zapobiegania wojnom i działań ruchu pokojowego, w które była mocno zaangażowana.

FOTO: COMMONS.WIKIMEDIA.ORG

Gorsze jednak było to, że prześladował ją pech. W niemieckim uzdrowisku Baden, gdzie towarzyszyła matce, poznała księcia Adolfa Wittgensteina z Berlina, który był śpiewakiem operowym. Tuż po zaręczynach musiał jednak popłynąć do Nowego Jorku w związku z angażem w Metropolitan Opera. Postanowił z Bertą, że kiedy tylko zaaklimatyzuje się w Nowym Jorku i urządzi mieszkanie, wyśle jej bilet na statek, a później wezmą ślub w tym największym amerykańskim mieście. Nigdy jednak do tego nie doszło. Podczas rejsu na środku Oceanu Atlantyckiego Wittgenstein dostał zawału i zmarł na pokładzie statku.

Ze zmiennym szczęściem

Gdy w 1889 r. opublikowała powieść „Die Waffen nieder” („Pręcz z orężem”), przetłumaczoną potem na osiem języków, stała się jedną z wiodących postaci ruchu pacyfistycznego. Dwa lata później przyłączyła się do austriackich pacyfistów, a sławę zyskała, prowadząc przez siedem lat redakcję międzynarodowego dziennika pacyfistycznego „Die Waffen nieder”. W późniejszym okresie życia Berta Suttner nie zaznała jednak zbyt wiele szczęścia. 10 grudnia 1896 r. dotarła do niej informacja o śmierci Nobla, a dokładnie sześć lat później – 10 grudnia 1902 r. – zmarł jej mąż Artur. W 1905 r. Berta odbywała długą podróż z wykładami po Niemczech i Szwajcarii. Gdy siedziała w restauracji hotelu w Wiesbaden, goniec doręczył jej telegram. Kłopot w tym, że kobieta miała problemy finansowe i liczyła się z każdym groszem. Telegram był zaadresowany na jej adres w Berlinie, pod którym – ze względu na cykl wykładów – nie było jej już od kilku dni. Podróżował jej śladami, ponieważ drobiazgowi niemieccy urzędnicy pocztowi zawsze byli w stanie ustalić miejsce jej pobytu. To wszystko jednak kosztowało, wskutek czego goniec w Wiesbaden policzył sobie za telegram 3 marki. Berta początkowo odmówiła przyjęcia korespondencji i odesłała chłopca. Po chwili jednak zmieniła zdanie, zapewne chcąc uniknąć publicznego skandalu, ponieważ wszyscy w hotelu ją znali. Wezwała gońca i z ciężkim sercem zapłaciła żądaną kwotę. Następnie otworzyła telegram i przeczytała: Szanowna Pani! Mam wielką przyjemność poinformować Ją, że na dzisiejszym posiedzeniu Komitetu Noblowskiego postanowiono przyznać Pani pokojową Nagrodę Nobla roku 1905. Loveland, minister spraw zagranicznych.

Tragedia na „Titanicu”

Oczywiście Berta Suttner była szczęśliwa, lecz czekały ją jeszcze trudne chwile. Jeden z najgorszych momentów w jej życiu miał miejsce w maju 1912 r. Po śmierci męża i Nobla za swojego jedynego prawdziwego przyjaciela Berta uważała Williama Steade’a z angielskiej organizacji pokojowej. Ten wspaniały mężczyzna i dżentelmen w każdym calu zginął jednak śmiercią tragiczną. Był bowiem jednym z pasażerów „Titanica”. Kiedy Berta dowiedziała się o tej katastrofie, po raz pierwszy od dłuższego czasu zapłakała: Drogi Williamie, ile

❯❯ Ossietzkyemu przyznano Pokojową Nagrodę Nobla, gdy siedział w więzieniu. To wywołało wściekłość Hitlera, który zakazał Niemcom przyjmowania tej nagrody

jesteśmy Wam dłużni, mój biedny, drogi Przyjacielu! Daliście pochłonąć się otchłani, by udać się ku czemuś wyższemu, by potwierdzić, że to, co się stało, usprawiedliwia też nasze moralne pragnienie wiecznego pokoju, pragnienie dobrej woli między ludźmi. Wiosną 1914 r. gwałtownie pogorszyła się nie tylko sytuacja międzynarodowa, ale też stan zdrowia Berty Suttner. Zaczęła tracić na wadze i w widoczny sposób ubywało jej sił do życia. Nie chciała się jednak poddać i nadal walczyła z wojnami i chorobą. Zmarła w Wiedniu 20 czerwca 1914 r. w wieku 71 lat.

NOBLISTA WIĘŹNIEM NAZISTÓW CARL VON OSSIETZKY (1889–1938)

FOTO: WWW.RENE-GUENON.NET

Ukochany umiera na morzu

Carl von Ossietzky urodził się 3 października 1889 r. w Hamburgu. Jego ojciec był oficerem w niemieckiej armii cesarskiej i pochodził ze zgermanizowanej polskiej, katolickiej rodziny Osieckich. Młody Carl wstąpił w 1912 r. do Deutsche Friedensgesellschaft (D.F.G., Niemiecka Liga Pokoju), ale wkrótce trafił do armii i w jej szeregach przeżył także I wojnę światową. Doświadczenia z frontu tylko utwierdziły go w przekonaniach antywojennych. W 1919 r. wyjechał do Berlina, gdzie został sekretarzem D.F.G. Przeświadczony, że jak sam

WARTOŚĆ NAGRODY NOBLA

N

a nagrody pieniężne Alfred B. Nobel przekazał w swoim testamencie kwotę 33 mln koron szwedzkich, co wtedy stanowiło równowartość około 9,2 mln dolarów. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK – EKSTRA | 53

❯

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!7

1936 r., kiedy się okazało, że cierpi na gruźlicę. Choć później oddano go pod opiekę lekarzy ze szpitala publicznego, cały czas pozostawał pod nadzorem gestapo. Ku rozpaczy nazistów, we wszystkich światowych dziennikach pojawiły się wtedy słowa, które wygłosił przewodniczący Komitetu Noblowskiego, profesor Fredrik Stang: Symbol może mieć swoją wartość, ale Ossietzky to nie tylko symbol. Jest czymś całkiem odmiennym i czymś większym. Jest czynem, jest człowiekiem.

mówił nie ma większego zagrożenia dla pokoju i demokracji niż absolutna władza generałów, w 1920 r. został współzałożycielem organizacji „Nie Wieder Krieg” (Nigdy więcej wojny). W latach 1927-33 redagował tygodnik „Die Weltbuhne”, w którym występował przeciw militaryzmowi i faszyzmowi. Wydawał też liczne pisma o charakterze lewicowym, m.in.: „Mitteilungsblatt” i „Berliner Volkszeitung”.

Ostrzegał przed nazizmem

W sprawie Ossietzkiego nadchodziły protesty z całego świata, ale Berlin pozostał na nie głuchy. W 1934 r. po raz pierwszy pojawiła się myśl, że właśnie Ossietzky mógłby być poważnym kandydatem do pokojowej Nagrody Nobla. Cała sprawa była jednak dość skomplikowana, ponieważ dwaj członkowie norweskiego Komitetu Noblowskiego byli jednocześnie wysokimi urzędnikami państwowymi. Halvdan Koht pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych, a Johan Ludwig Mowinckel był nawet premierem. W obawie, że decyzja Komitetu mogłaby zostać zrozumiana w Berlinie jako oczywista demonstracja przeciw reżimowi nazistowskiemu, obaj członkowie rządu musieli najpierw wystąpić z Komitetu Noblowskiego. Dopiero później można było przystąpić do właściwej procedury zatwierdzania laureata. Ostateczna decyzja w sprawie przyznania pokojowej Nagrody Nobla Carlowi von Ossietzky’emu zapadła w Oslo 23 listopada 1936 r. W tym czasie Ossietzky znajdował się już w szpitalu więziennym w Berlinie, dokąd został przewieziony w maju

Odpowiedź Hitlera przybrała postać histerycznego ataku, którego efektem było zarządzenie specjalne z 30 stycznia 1937 r. zakazujące wszystkim Niemcom przyjmowania Nagrody Nobla. Ossietzky, który wciąż znajdował się pod „opieką więzienną”, nie mógł naturalnie wziąć udziału w uroczystości w Oslo, więc reprezentował go tam pewien adwokat z Berlina. Ten jednak zdefraudował nagrodę pieniężną związaną z wyróżnieniem. Carl von Ossietzky, wyczerpany ciężką chorobą i trudami pobytu w więzieniu, zmarł 4 maja 1938 r. w Berlinie w wieku niespełna 49 lat.

❯❯ Ernest Hemingway jest laureatem Literackiej Nagrody Nobla. Legendarny pisarz cierpiał na depresję. Był też namiętnym miłośnikiem kubańskich drinków

jednego z najlepszych amerykańskich ośrodków medycznych, kliniki Mayo w Rochester w stanie Minnesota. Kiedy po około roku został stamtąd wypisany, miał oświadczyć najbliższym, że już nigdy nie weźmie pióra do ręki. Tej obietnicy dotrzymał. Niestety, pewnego dnia w jego rękach znalazła się dwulufowa śrutówka. Przyłożył ją do skroni i nacisnął spust. Do tego zdarzenia doszło wśród jego ukochanych wzgórz w Ketchum, w stanie Idaho. W kalendarzu widniała data 2 lipca 1961 r., a Hemingway miał 62 lata. Wybitny amerykański krytyk literacki, Edmund Wilson, napisał wtedy o jego śmierci: To było tak, jakby nagle i w straszliwy sposób zginęła część mojego pokolenia. Hemingway wyróżniał się bez wątpienia uczciwością artystyczną, z jaką potrafił zajrzeć do wnętrza duszy swoich bohaterów, których stawiał w skrajnych sytuacjach, by mieli szansę pokazanie, że są mądrymi i honorowymi ludźmi. Wypracował własną metodę pisarską, łączącą zwarty i rzeczowy styl z ukrytym liryzmem i wieloznaczną symboliką. Styl, który wprawdzie swoją zwięzłością przypomina telegram i jest pozbawiony zbędnych ozdobników, ale można w nim odnaleźć głębię uczuć. Amerykański poeta Ezra Pound nie bez przyczyny uznał go za najlepszy na świecie.

NAJLEPSZY NA ŚWIECIE ERNEST HEMINGWAY (1899–1961)

Wybitny pisarz amerykański, Ernest Hemingway urodził się 21 lipca 1899 r. w Oak Park, dzielnicy na przedmieściach Chicago. Ojciec, Clarence Hemingway, lekarz z wykształcenia, popełnił w 1928 r. samobójstwo. Matka pisarza, Grace Hall, była śpiewaczką operową, jednak dla dobra rodziny zrezygnowała z kariery artystycznej. Ernest, najstarszy syn i drugie z sześciorga dzieci, już wkrótce wykazał się w szkole niecodziennym talentem literackim. W późniejszych opowiadaniach i powieściach, przede wszystkim „Pożegnaniu z bronią” i „Komu bije dzwon”, przedstawił współczesny sobie świat, naznaczony wojnami i walką z faszyzmem. Jednak swą wiarę w człowieka najdobitniej wyraził w opowiadaniu „Stary człowiek i morze”. Zwarty i lakoniczny styl Hemingwaya oraz jego stoicka postawa wywarły znaczący wpływ nie tylko na literaturę amerykańską, ale i światową. W 1954 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla.

Alkohol i depresja

Jednak schyłek życia wielkiego pisarza nie był usłany różami. Hemingway cierpiał na depresję i miał inne poważne problemy psychiczne. Bez wątpienia, na jego stan wpływało też nadużywanie alkoholu. W 1960 r. pisarz trafił do

54 | 21. WIEK – EKSTRA | listopad 2007

PISARZ, KTÓRY ODMÓWIŁ NAGRODY BORYS LEONIDOWICZ PASTERNAK (1890–1960) FOTO: FAMOUSPOETSANDPOEMS.COM

Nagroda dla więźnia

Stracił też pieniądze

FOTO: WIKIPEDIA

Kiedy w styczniu 1933 r. do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler, a Ossietzky nie posłuchał rad przyjaciół, by wyjechać z kraju, jego los został definitywnie przesądzony. Do konfliktu z nową władzą doszło już 3 lutego 1933 r., kiedy to miał wystąpić na forum Niemieckiej Ligi Praw Człowieka z wykładem na temat „Barbarzyństwo kulturalne”. Policja wydała Lidze zakaz organizacji spotkania uzasadniając, że „ludzie o odmiennych poglądach mogliby poczuć się urażeni”. Ossietzky jednak się nie poddał. Wystąpił 26 lutego 1933 r. w ścisłym gronie niemieckich pisarzy, których przekonywał, że nakazem chwili jest stworzenie wspólnego frontu antynazistowskiego. Było już jednak za późno. Zarówno na stworzenie tego rodzaju frontu, jak i na ratunek dla samego wykładowcy. Dwa dni później podpalono gmach Reichstagu i jeszcze tej samej nocy po Ossietzky’ego przyszło gestapo. Trafił do obozu koncentracyjnego, najpierw w Sonnenburgu, a następnie w Papenburgu-Esterwegen.

FOTO: WWW.PHOTOS12-VINTAGE.COM

EKSTRA

Ze względu na reakcje, jakie to wyróżnienie budzi w społeczeństwie, w którym żyję, jestem zmuszony zrezygnować z niezasłużenie przyznanej mi nagrody. Proszę mojej dobrowolnej odmowy nie poczytywać za zniewagę. Tak brzmiał telegram z 29 października 1958 r., w którym

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!!

❯❯ Powieść „Doktor Żywago” przyniosła Borysowi Pasternakowi (po lewej) Nagrodę Nobla, a także poważne kłopoty

Sławny Doktor Żywago

W 1955 r. Borys Pasternak ukończył powieść, którą zatytułował „Doktor Żywago”. Jej bohater, lekarz i poeta Jurij Andrejewicz Żywago, został w niej przedstawiony od swojego dzieciństwa na przełomie XIX/XX w., przez lata I wojny światowej, obie rewolucje rosyjskie 1917 r. oraz późniejszy okres wojny domowej, aż po czasy stalinowskie. Jest to człowiek pełen namiętności i temperamentu artystycznego, trzeźwo patrzący na życie. Jego przeciwieństwem jest brat, który podaje się za rewolucjonistę, ale w rzeczywistości to posłuszny władzy i wyrachowany doktryner. Wśród wielkich przemian społecznych Żywago odnajduje idylliczny spokój w ramionach ukochanej Lary, która cierpi na kompleks byłej kochanki skorumpowanego handlowca i żony fanatycznego rewolucjonisty. Epicki rozmach powieści i liryzm postaci sprawiają, że „Doktora Żywago” często porównuje się z „Wojną i pokojem” L.Tołstoja.

Uznanie tylko za granicą

Kiedy tylko Pasternak skończył pisać powieść, rozpoczęły się kłopoty – nikt nie chciał mu jej wydać. W związku z tym spróbował to uczynić poza ZSRR. Po raz

Nagonka na pisarza

Kiedy dowiedzieli się o tym sowieccy aparatczycy, których Pasternak tak barwnie opisuje w swojej powieści, wszczęli nagonkę, której nie mógł się przeciwstawić. Przede wszystkim moskiewska „Prawda” i „Literaturnaja Gazieta” wytoczyły najcięższe działa. Pisarz mógł wtedy przeczytać o sobie, że jest „złośliwym mieszczuchem”, „liberałem”, „judaszem” i „ciałem obcym w naszym socjalistycznym społeczeństwie”. Redakcja czasopisma literackiego „Nowyj Mir” poszła jeszcze dalej i w redakcyjnym artykule wstępnym określiła „Doktora Żywago” jako „wrogi czyn polityczny wobec naszej ojczyzny w celu nasilenia zimnej wojny”. Następnie 27 października podczas posiedzenia Związku Pisarzy Radzieckich Borys Pasternak został wykluczony z jego szeregów. Na zjeździe Komsomołu, który odbywał się dwa dni później przy dużym zainteresowaniu mediów wyrażono nawet żądanie, by Pasternak wyemigrował z ZSRR. Trudno się zatem dziwić, że jeszcze tego samego dnia laureat Nagrody Nobla wysłał do Sztokholmu drugi telegram, w którym dobrowolnie zrezygnował z nagrody. Później napisał pismo, którego adresatem był przywódca ZSRR Nikita S. Chruszczow. W tym bardzo osobistym liście prosił tylko o jedno – by mógł zostać w Związku Radzieckim: Opuszczenie ojczyzny byłoby równoznaczne z moją śmiercią. Z Rosją jestem związany miejscem narodzin, życiem i pracą.

W 1986 r. ukazał się w Moskwie dwutomowy wybór poezji Pasternaka przygotowany przez jego syna Jewgienija. Rok później Pasternaka przyjęto ponownie in memoriam do Związku Pisarzy Radzieckich. Po raz pierwszy „Doktor Żywago” został wydany w ZSRR dopiero w 1988 r.

PIĘKNE SERCE I UMYSŁ JOHN FORBES NASH JR. (1928)

FOTO: WIKIPEDIA

pierwszy książka ukazała się w 1957 r. nakładem wydawnictwa Fetrinelli w Mediolanie. Rok później opublikowano ją już w 18 językach, włącznie z wydaniem w USA, które stało się kanwą dla filmu pod tym samym tytułem brytyjskiego reżysera Davida Leana. W roli głównej wystąpił Omar Sharif. Jesienią 1958 r., ściślej mówiąc 23 października, Królewska Szwedzka Akademia Literatury, Historii i Starożytności postanowiła przyznać literacką Nagrodę Nobla właśnie Borysowi Pasternakowi. Szczęśliwy pisarz początkowo nie chciał w to uwierzyć. W tym stanie ducha 25 października wysłał do Sztokholmu następujący telegram: Niezmiernie wdzięczny, wzruszony, dumny, zaskoczony, zakłopotany.

Urodził się 13.06.1928 r. w Bluefield, w USA. Jego ojciec, inżynier elektryk, i matka, nauczycielka, stworzyli chłopcu atmosferę miłości i rodzinnego ciepła. Mimo to był raczej zamknięty w sobie i od zabawy z rówieśnikami wolał czytanie książek. Widząc, że syn jest bardzo zdolny, rodzice starali się rozwijać jego intelekt i zamiast bajek podsuwali mu publikacje naukowe. Niestety, nauczyciele nie zauważyli niezwykłego talentu chłopca, natomiast zwrócili uwagę na jego nieprzystosowanie do pracy w grupie, uważając go za upośledzonego. John bardzo nudził się w szkole, a ożywiał się dopiero w domu, gdzie z wielką pasją przeprowadzał doświadczenia naukowe. Jego młodsza siostra Marta napisała w swoim dzienniku: Johnny zawsze był inny. Rodzice zdawali sobie z tego sprawę, ale byli przekonani, że jest też bardzo inteligentny.

Genialny matematyk

Nash zaczął przejawiać zainteresowanie matematyką, gdy miał 14 lat. Wtedy wpadła mu w ręce książka E.T. Bella pt. „Men of Mathematics”, która niezwykle rozbudziła jego twórczy umysł. Dopiero dzięki niej stwierdził, że istnieje matematyka o wiele ciekawsza od tej w szkole.

PRZYZNAWANIE NAGRÓD

N

agrody Nobla są uroczyście wręczane co roku, zawsze 10 grudnia – w rocznicę śmierci Alfreda Nobla. Proces wyboru kandydatów zaczyna się jednak o wiele wcześniej. W połowie października muszą być już znani wszyscy laureaci, a ich nazwiska muszą zostać publicznie ogłoszone. ❮❮

FOTO: ELECTROCHEM.CWRU.EDU

FOTO: WIKIPEDIA

laureat literackiej Nagrody Nobla poinformował Królewską Szwedzką Akademię, że dobrowolnie rezygnuje z przyznanego wyróżnienia. Po raz pierwszy w całej historii Nagrody Nobla zdarzyło się, by któryś z laureatów w ostatniej chwili odmówił jej przyjęcia. Nadawcą telegramu był Borys Pasternak, wybitny rosyjski pisarz oraz tłumacz Szekspira, Goethego, Verlaina i poetów gruzińskich. Intelektualne otoczenie żydowskiej rodziny już od dzieciństwa kształtowało jego przyszłe życie. Ojciec Leonida był profesorem w moskiewskiej Akademii Sztuk Pięknych i Architektury, a matka, Roza Kaufman, bardzo dobrą pianistką. Wśród odwiedzających ich dom gości nie brakowało tak wybitnych twórców, jak: Siergiej Rachmaninow, Aleksander Skriabin, czy Rainer Maria Rilke. Czasem przychodził też Lew Nikołajewicz Tołstoj. Po latach Borys Pasternak tak wspominał tego pisarza: Obraz jego postaci towarzyszył mi przez całe życie.

Usunął się w cień

Ataki na Pasternaka uległy później złagodzeniu, a on sam nadal mieszkał pod Moskwą w sąsiedztwie innych pisarzy. Spokojnie pisał, uprawiał ogródek i przyjmował wizyty przyjaciół oraz nieznanych wielbicieli z całego świata. Zmarł 30 maja 1960 r. na raka płuc w wieku 70 lat.

listopad 2007

❯ | 21. WIEK – EKSTRA | 55

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!;

W 1941 r. zaczął studiować matematykę oraz inne nauki ścisłe, z których najbardziej pociągała go chemia. Wtedy jeszcze nie widział siebie w roli matematyka, raczej sądził, że pójdzie w ślady ojca i zajmie się elektrycznością. Opuszczony przez rówieśników odmieniec, z nudów robił szalone eksperymenty z materiałami wybuchowymi, co nawet doprowadziło do wypadku i śmierci jednego ze studentów. Rozgoryczony swoją samotnością rysował złośliwe karykatury znienawidzonych kolegów i znęcał się nad zwierzętami. Mimo tych wszystkich wybryków, w głębi duszy był naukowcem. W 1945 r. otrzymał stypendium naukowe i rozpoczął studia chemiczne w Carnegie Institute of Techonology. Wkrótce jednak zainteresował się rachunkiem tensorowym i teorią względności. Wykładowcy akademiccy szybko dostrzegli nieprzeciętny talent Johna Nasha i przekonali go, by został matematykiem. Chłopak był bardzo ambitny i mierzył wysoko. Dwukrotnie wystartował w konkursie matematycznym W.L. Putmana, ale mimo dobrych wyników, nie znalazł się w pierwszej piątce. To był dla niego duży cios. Na domiar złego czuł się bardzo osamotniony. Zachowywał się bardzo dziwnie, więc koledzy bezlitośnie drwili z jego inności i robili mu złośliwe dowcipy. Jeden z nich zanotował: Znęcaliśmy się nad biednym Johnem. Byliśmy podli, a nawet okrutni. Wyczuwaliśmy, że ma problemy psychiczne.

Gry – schizofrenia – Nobel

W 1948 r. Jon Nash otrzymał dyplom i za namową wykładowców podjął dalsze studia doktoranckie na Uniwersytecie Princeton, gdzie bardzo dużo pracował samodzielnie. Zajmował się logiką, geometrią algebraiczną, topologią i teorią gier, której podstawy matematyczne sformułował rok później. W Princeton ujawnił się też talent Johna do wymyślania różnych gier. W uznaniu geniuszu twórcy jedną z nich nazwano NASH. Co ciekawe, niemal w tym samym czasie identyczną grę planszową pod nazwą HEX opracował Duńczyk Piet Hein. W latach 50. John Nash związał się z Massachusetts Institute of Technology,

gdzie zdobył tytuł profesora. Mimo niewątpliwych sukcesów i wyrazów podziwu dla jego osoby, czuł się coraz bardziej samotny i niezrozumiany. Gdy stwierdzono u niego schizofrenię paranoidalną, wrócił do Princeton. Choroba, którą leczył w różnych klinikach, na długie lata wyłączyła go z działalności naukowej. Dzięki opiece i cierpliwości żony wrócił do zdrowia i normalnego życia. W 1994 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za pracę dotyczącą teorii gier, którą stworzył 45 lat wcześniej. Na podstawie losów Forbesa w 2001 r. powstał film „A Beautiful Mind” (Piękny umysł), w którym główną rolę zagrał Russell Crowe.

akcję zbrojną i zajęli główne ośrodki w kraju. W czasie tego chaosu, 11 lipca, doszło do wystąpienia Moise’a Tshombe’a, plantatora z prowincji Katanga (Shaba), byłego przewodniczącego Afrykańskiej Izby Handlowej w Elisabethville (Lumumbashi), który ogłosił niepodległość Katangi. Dzięki olbrzymim złożom surowców naturalnych (zwłaszcza rud metali kolorowych) miała ona ogromne znaczenie gospodarcze. Ta separatystyczna akcja mocno naruszyła fundamenty młodego państwa i dała impuls do długotrwałej i krwawej wojny domowej, w której wzięły też udział jednostki belgijskie oraz najemnicy z całego świata.

POŚMIERTNA NAGRODA DAG HJALMAR HAMMARSKJÖLD (1905–1961)

Hammarskjöld wystąpił 13 lipca na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ i w liście do przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego określił sytuację w Kongu jako „zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego”. Jeszcze tego samego dnia wziął udział w pracach nad rezolucją wzywającą Belgię do wycofania swoich wojsk z Konga. Drugi artykuł tego dokumentu upoważniał Hammarskjölda, jako sekretarza generalnego ONZ, do zorganizowania pomocy wojskowej dla Konga po konsultacjach z jego rządem. Lumumba przybył 23 lipca do Nowego Jorku i spotkał się dwukrotnie z Hammarskjöldem. Na prośbę rządu Lumumby w sierpniu ONZ wysłała do jego kraju swoje jednostki („niebieskie hełmy”). Do zaostrzenia sytuacji doszło jednak we wrześniu, kiedy to płk Joseph Mobutu, dowódca armii centralnej, dokonał wojskowego zamachu stanu i uwięził Lumumbę, który został później przewieziony do Katangi, a następnie zamordowany w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. Hammarskjöld nazwał ten mord „potworną zbrodnią przeciw zasadom, które reprezentuje ONZ”.

Grząski grunt w Kongu

Pierwszym laureatem Nagrody Nobla in memoriam został w 1961 r. szwedzki polityk, ekonomista i dyplomata Dag Hjalmar Hammarskjöld. W jego życiorysie czytamy, że urodził się 29 lipca 1905 r., studiował nauki humanistyczne, przede wszystkim filologię, literaturę i historię, a dodatkowo ekonomię na uniwersytecie w Uppsali.

Sekretarz generalny ONZ

W 1946 r. Hammarskjöld zaczął pracować w szwedzkim ministerstwie spraw zagranicznych. Wykazał się tam jako zdolny negocjator o szerokich horyzontach. W latach 1951-1953 pełnił funkcję ministra bez teki. Jego wielka kariera rozpoczeła się w kwietniu 1953 r., kiedy to Zgromadzenie Ogólne ONZ wybrało go na sekretarza generalnego tej najważniejszej organizacji międzynarodowej. W swojej roli radził sobie dość dobrze. Nadszedł jednak rok 1960, który przysporzył mu poważnych kłopotów wywołanych sytuacją polityczną w Kongu Belgijskim (Zairze). W styczniu 1960 r., po kilkuletniej walce miejscowych organizacji narodowo-wyzwoleńczych, doszło do gwałtownych zamieszek w Léopoldville (Kinszasie). Od kul zginęło kilkudziesięciu demonstrantów, a rząd belgijski postanowił, że 30 czerwca przyzna niepodległość tej bogatej w surowce kolonii. W majowych wyborach do parlamentu Konga zwyciężył Kongijski Ruch Narodowy (MNC). Kiedy 23 czerwca powstał pierwszy rząd Konga, na jego czele stanął 35-letni przywódca MNC Patrice Lumumba. Jednak już w lipcu wybuchły tam konflikty plemienne, armia Konga powstała przeciw swoim belgijskim dowódcom i rozpoczęły się ataki na Europejczyków i ich majątki. W związku z tym Belgowie podjęli

56 | 21. WIEK – EKSTRA | listopad 2007

FOTO: WWW.VCP-METTMANN.DE

❯❯ Głoszona przez Nasha teoria gier zyskała miano jednej z najbardziej wpływowych i znaczących teorii XX w.

FOTO: WWW.ZWOJE-SCROLLS.COM

FOTO: WWW.STAT.PSU.EDU/~BABU/NASH/INDEX.HTML

EKSTRA

❯❯ Dag Hammarskjöld zginął podczas katastrofy lotniczej w Afryce. Nagrodę Nobla przyznano mu pośmiertnie

FOTO: PT.WIKIPEDIA.ORG

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!6

z Zimbabwe, według którego samolot Hammarskjölda został zestrzelony przez myśliwiec typu „Vampire” należący do sił zbrojnych Federacji Rodezji i Njasy, po której rozpadzie w grudniu 1963 r. powstały niepodległe państwa Zambia, Zimbabwe i Malawi. Jedynym naocznym świadkiem tego, co zdarzyło się na pokładzie na kilka chwil przed katastrofą, był jeden z członków ochrony sekretarza generalnego ONZ. Przeżył jeszcze kilka godzin i opowiedział przed śmiercią, że tuż przed katastrofą samolotem wstrząsnęło kilka eksplozji.

Czy to był zamach?

W amerykańskim dzienniku „New York Times” wydrukowano 19 września 1961 r. oświadczenie rzecznika ONZ w Lépoldville że „nie można wykluczyć zestrzelenia, ani sabotażu”. W moskiewskich „Izwiestijach” pojawiła się tego samego dnia podobna informacja wraz z uzupełnieniem, że odpowiedzialność za śmierć Hammarskjölda ponosi Tshombe. Jednak Conor Cruise O’Brien, irlandzki dyplomata, który reprezentował ONZ w Katandze, stwierdził, że śmierć Hammarskjölda nie leżała w interesie Tshombego i jednocześnie wskazał na jego ministra spraw wewnętrznych Godefroida Munonge’a oraz jego europejskich najemników. Zagadka śmierci szwedzkiego dyplomaty i laureata pokojowej Nagrody Nobla pozostaje nadal niewyjaśniona.

❯❯ Dag Hammarskjöld pracował początkowo w szwedzkim MSZ. Wyróżniał się jako utalentowany negocjator o szerokich horyzontach

Wkraczają siły ONZ

Późniejszy rozwój sytuacji w Kongu był zgodny w znacznym stopniu z dążeniami Hammarskjölda i testamentem programowym Lumumby. Od 28 sierpnia 1961 r. jednostki ONZ zaczęły stopniowo zajmować Katangę, chcąc ją ponownie przyłączyć do Republiki Konga. W tej sytuacji Sekretarz Generalny postanowił odwiedzić stolicę Konga i Katangę. W mieście Ndola miał zamiar spotkać się z Tshombem, by osobiście uzgodnić z nim warunki zawieszenia broni między partyzantami z Katangi i siłami ONZ.

Feralna podróż

NAGRODZONY W SZPITALU LEW DAWIDOWICZ LANDAU (1908–1968)

FOTO: WIKIPEDIA

Samolot „Albertina” z Hammarsjköldem i jego świtą wystartował w niedzielę 17 września o godz. 17 z lotniska w Léopoldville. Szwedzki pilot Per Halloquist obrał kurs, który wprawdzie prowadził dookoła, aż ku granicy z Rodezją, ale wszyscy się na to zgodzili, ponieważ byli przekonani, że dłuższa podróż jest lepsza niż ryzyko niebezpiecznego spotkania z myśliwcami z Katangi. Po około siedmiu godzinach lotu, dziesięć minut po północy, pilot nadał informację do wieży kontrolnej lotniska w Ndole, że widzi już światła pasa startowego i szykuje się do lądowania. Krótko później jednak połączenie zostało zerwane, a samolot zniknął z ekranu radaru. Dopiero po około 12 godzinach ludzie z oddziału poszukiwawczego natrafili w buszu na jego szczątki. W samolocie, który rozbił się ok. 15 km od lotniska, zginął Dag Hammarskjöld, wszystkie towarzyszące mu osoby oraz sześciu członków załogi, w sumie 12 osób. Według nieoficjalnych informacji urzędników ONZ w ciałach niektórych ofiar stwierdzono rany postrzałowe. Po latach, w październiku 1980 r., w gazecie „Times of Zambia” pojawiło się zeznanie pewnego Afrykanina

Ten chłopiec z rodziny rosyjskich Żydów urodził się 22 stycznia 1908 r. w Baku w Azerbejdżanie. Sławnego fizyka, autora makroskopowej teorii nadciekłości helu i laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1962 r. Lwa Dawidowicza Landaua nie pokonali zawistnicy z Charkowa, nie pokonały go też czystki stalinowskie pod koniec lat 30. ani nędza w czasie II wojny światowej.

Gwiazda rośnie

Ten nadzwyczaj utalentowany badacz zapisał się w historii nauki światowej jako specjalista w dziedzinie fizyki ciała stałego i fizyki niskich temperatur, a także teoretycznych problemów fizyki jądrowej i promieniowania kosmicznego. Pracował też jako pedagog w Charkowie. Jego stosunki ze studentami były nieformalne i przyjacielskie. Świadczy o tym to, że poufale nazywali go „Dau”, czemu wcale się nie sprzeciwiał, bo był niewiele starszy od nich. Jego prawą ręką w Charkowie był wówczas

Jewgienij Lifszyc – niezwykle zdolny student i przyszły akademik, który nigdy nie zwracał się do niego inaczej niż „profesorze Dau”.

Oskarżony o spisek

Karierę genialnego fizyka przerwał jednak rok 1938. Jeśli w Charkowie przeciw pracowitemu naukowcowi knuli tylko zawistni i leniwi koledzy, którym chodziło co najwyżej o to, by podciąć mu skrzydła, to w Moskwie sytuacja była już o wiele poważniejsza. Miasto zalała fala aresztowań. Wielu naukowców zostało oskarżonych o współpracę z wrogiem. Nikt właściwie nie wie, dlaczego spotkało to również Landaua. Ostatecznie jednak wstawił się za nim akademik Piotr Kapica, który w tym celu wybrał się aż na Kreml. Po kilku miesiącach internowania Landau został zwolniony i powrócił do instytutu. Podczas II wojny światowej pracował nad wieloma zagadnieniami dotyczącymi procesu spalania, w tym eksplozji, a także rozchodzenia się fal uderzeniowych na duże odległości. Według niektórych specjalistów Landau brał też udział w pracach nad stworzeniem radzieckiej bomby atomowej.

Niedokończone dzieło

Choć po II wojnie światowej Landau był już gwiazdą wśród fizyków radzieckich, pozostał bardzo skromny, a palmę pierwszeństwa w swojej dziedzinie przyznawał Kapicy. Nadal zajmował się teoretycznymi aspektami promieniowania kosmicznego, wydawał wybitne dzieła naukowe, o których stałej aktualności świadczą tytuły takie, jak m.in. „Teoria pola”, „Hydromechanika” i „Teoria sprężystości” albo „Mechanika kwantowa” czy „Elektrodynamika continuum” – ostatnia publikacja, która ukazała się w 1956 r. Wraz z Lifszycem pracował jeszcze nad dwoma tomami o roboczych tytułach „Relatywistyczna teoria kwantów” i „Kinetyka fizyczna”. Niestety, pozostałały one niedokończone.

Tragiczny wypadek

Wyjątkową karierę tego wielkiego naukowca i sympatycznego człowieka zakończył zwykły wypadek drogowy.

KTO O TYM DECYDUJE?

O

przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii z ostateczną mocą decyduje Królewska Szwedzka Akademia Nauk w Sztokholmie, w dziedzinie medycyny i fizjologii Instytut Karolinska w Sztokholmie, o nagrodzie literackiej Królewska Szwedzka Akademia Literatury, Historii i Starożytności, a o nagrodzie dla osób zasłużonych dla „braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji armii oraz za promocje i udział w kongresach pokojowych” decyduje norweski Storting (parlament) w Oslo. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK – EKSTRA | 57

❯

!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./012!"#!$#""#%"&'#&()*+,-./0133"$.4.%55633""27533(89:3!$

7 stycznia 1962 r jego auto wskutek poślizgu podczas gołoledzi zderzyło się z samochodem ciężarowym. Na miejscu zginęli wszyscy z wyjątkiem Landaua. Przeżył, ale za jaką cenę! Złamanie podstawy czaszki, pęknięte żebra, złamana miednica. Sześć tygodni leżał nieprzytomny, na pograniczu śmierci klinicznej. Z całego świata przyjeżdżali do niego na konsultacje najlepsi neurochirurdzy gotowi ratować życie i przywrócić do zdrowia jednego z największych tytanów nauki.

wyróżnienia, nie dotyczą Królewskiej Szwedzkiej Akademii ani samej Nagrody Nobla, jak to wskazałem w swoim liście do władz Akademii. Nigdy nie przyjmowałem oficjalnych wyróżnień (Order Legii Honorowej, członkostwo w Collége de France). Pisarz musi przecież odmawiać i bronić się, by nie przekształcano go w instytucję, nawet w takiej formie, która zasługuje na najwyższy szacunek, jak w tym przypadku.

Cenił sobie wolność

Jean-Paul Sartre, podczas II wojny światowej uczestnik ruchu oporu, prezentował całkiem oryginalne pojęcie wolności osobistej. W duchu filozofii egzystencjalizmu podkreślał znaczenie aktywności człowieka, samodzielnego dokonywania wyboru, tzn. wolności rozumianej subiektywnie. Nawet niebezpieczeństwa działalności w ruchu oporu nie zmusiły Sartre’a do rezygnacji z pracy literackiej, choćby na pewien czas. Jakby bezustanne zagrożenie aresztowaniem i torturami na gestapo pobudzało jego umysł do coraz większego wysiłku twórczego. Póki życia, pragnął opisać wszystkie swoje myśli i uczucia. W 1943 r. napisał dramat „Les Mouches” (Muchy), a krótko później wielką rozprawę filozoficzną „L’Etre et le Néant” (Byt i nicość). Rok później ukazała się jego kolejna praca „Huis-Clos” (Przy drzwiach zamkniętych). Pierwsza dekada po zakończeniu wojny była dla Sartre’a pomyślna, jako okres rozwoju i propagowania zarówno własnej filozofii, jak też twórczości literackiej. Obok wielu recenzji i krytyk artystycznych napisał w tym czasie sześć dramatów, włącznie z wydaną 1948 r. sztuką uważaną przez specjalistów za jego najlepsze dzieło – „Les Maines sales” (Brudne ręce). To dramatyczna rozprawa na temat bolesnych kompromisów, które są niezbędne w sporach politycznych. W swojej kolejnej wspaniałej pracy, trzytomowym cyklu „Les chemins de la liberté” (Drogi do wolności) spróbował pokazać, w jak różny sposób ludzie postępują ze swoją egzystencjalną wolnością.

Nagrodzony w szpitalu

Lekarze wprawdzie uratowali Landaua przed śmiercią, ale pozostał on przykuty do łóżka. W grudniu 1962 r. odebrał w tym stanie medal i dyplom noblowski z rąk szwedzkiego ambasadora. Była to wyjątkowa sytuacja, kiedy to Nagroda Nobla została wręczona poza terytorium Szwecji lub Norwegii. Wyrażono w ten sposób wielki szacunek i jednocześnie współczucie wobec człowieka, który nie mógł opuścić pokoju szpitalnego, a jednocześnie zasługiwał na światową sławę. Fizyk odebrał nagrodę, ale nikt nie wiedział, czy ma świadomość tego, co się działo w jego pokoju, kiedy to wraz ze szwedzkim ambasadorem pojawiły się tam również kamery telewizyjne. Po sześciu latach spędzonych w szpitalu pojawiły się komplikacje układu pokarmowego. Konieczna była natychmiastowa operacja niedrożności jelit, jednak sławny fizyk już jej nie przeżył. Zmarł 1 kwietnia 1968 r. w wieku 60 lat.

FOTO: WWW.ANSWERS.COM

FOTO: WIKIPEDIA

NIGDY NIE PRZYJMOWAŁEM WYRÓŻNIEŃ... JEAN-PAUL SARTRE (1905–1980)

Laureatem literackiej Nagrody Nobla w 1964 r. został wybitny francuski filozof, pisarz i twórca pojęcia egzystencjalizmu Jean-Paul Sartre. Choć w uzasadnieniu napisano, że nagrodę przyznano za „bogatą ideowo twórczość, która dzięki niezależnemu myśleniu twórcy i dążeniu do prawdy wywarła znaczny wpływ na czasy nam współczesne”, laureat odmówił jej przyjęcia. Doszło do tego już po raz drugi w ciągu sześciu lat. Jednak przyczyny odmowy w Paryżu w 1964 r. były inne niż w Moskwie w 1958 r. Z powodów bardzo osobistych nie życzę sobie, by moje nazwisko figurowało na liście kandydatów do Nagrody Nobla, nie mogę, a nawet nie chcę jej przyjąć w tym roku ani w przyszłości – napisał Sartre w liście do Sztokholmu. Naprawdę żałuję, że mogłem wywołać skandal: przyznano mi nagrodę, a ja jej nie przyjmuję. Powody, dla których zrzekam się

FOTO: WWW.PIPESETBOUFFARDES.COM

EKSTRA

58 | 21. WIEK – EKSTRA | listopad 2007

❯❯ Orędownik egzystencjalizmu, Jean-Paul Sartre, odmówił przyjęcia literackiej Nagrody Nobla

Myśliciel czy pisarz?

Jaki właściwie był Sartre? Opinie na temat jego osoby są diametralnie różne. Podczas gdy filozofowie, np. podziwiany przez niego Heidegger, uważali go raczej za pisarza niż filozofa, to z kolei literaci, np. Vladimir Nabokov, twierdzili, że jest on większym myślicielem niż powieściopisarzem i dramaturgiem. Znaczenie jego twórczości trudno jednoznacznie ocenić. Wielu krytyków twierdzi, że pod koniec życia odszedł od egzystencjalizmu z czasów młodości i zainteresował się przede wszystkim zróżnicowaniem społecznym, tworząc własną wersje, socjologii marksistowskiej. W tym kontekście za bardzo interesujące należy uznać słowa francuskiego filozofa Louise’a Althussera, który po śmierci Sartre’a stwierdził: To był Jean Jacques Rousseau naszych czasów. I jeszcze jedna opinia o tym człowieku nie powinna zostać zapomniana. Prestiżowy paryski dziennik „Le Monde” w artykule rocznicowym tak podsumował dorobek Satre’a: Żaden francuski intelektualista tego stulecia ani żaden laureat Nagrody Nobla nie wywarł tak silnego, trwałego i uniwersalnego wpływu, co Sartre. ❮❮ OPRAC. PAWEŁ RZESZEWICZ

JAK WYGLĄDAJĄ MEDALE?

M

edal noblowski wykonany jest z 18-karatowego złota, a warstwa wierzchnia z 23-karatowego złota. Ma średnicę 66 mm i średnią masę 175 g. Każda kategoria nagrody ma inny typ wizerunku na medalu. ❮❮

listopad 2007

Fotodioda umieszczona w sterowanym urządzeniu. Zamienia impulsy podczerwieni w sygnał elektryczny

rzeczywistości było jednak trochę inaczej. Pierwsze próby sterowania urządzeniami na odległość miały miejsce podczas I wojny światowej. Niemiecka marynarka wojenna korzystała ze sterowanych radiem okrętów bezzałogowych, których zadaniem było przeniknięcie między jednostki wroga i ich zniszczenie. II wojna światowa przyniosła z kolei bomby sterowane na odległość. Już wtedy tego rodzaju urządzenia znalazły też zastosowanie w sferze cywilnej. Za ich pomocą otwierano i zamykano drzwi do garażu. Przy okazji, pierwszy typ pilota, który powstał w USA, nosił dość adekwatną nazwę: „Leniwa kość”. Lata 50. XX w. przyniosły rewolucję. Na podbój świata wyruszyła telewizja. Amerykańscy producenci odbiorników telewizyjnych reklamowali rewolucyjne

W

OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

ka TV, to samoczynnie dochodziło do zmiany kanału. Wizja tego, że ludzie oglądaliby telewizję tylko przy zasłoniętych oknach, nie wydawała się zbyt interesująca. Podobnym skutkiem zakończyły się też próby wykorzystania fal radiowych. One z kolei potrafiły pokonać barierę ścian w mieszkaniu, co łatwo mogło doprowadzić do sytuacji, kiedy to człowiek obsługiwał nie tylko swój telewizor, ale też odbiorniki TV wszystkich sąsiadów. Przed 50 laty w historii pilota pojawiły się ultradźwięki, które wytyczyły kierunek rozwoju na dwie dekady. Stopniowo jednak ustąpiły pola podczerwieni, która jest wykorzystywana w pilotach do dziś. I to już nie tylko do sterowania telewizorem, ale też żaluzjami, sprzętem audio-wideo, urządzeniami AGD, a nawet aparatami fotograficznymi. ❮❮

Dioda kontrolna. Podczerwień jest niewidzialna, więc pilot bywa wyposażony w diodę sygnalizującą pracę urządzenia Wiązka podczerwieni. Jej fala jest dłuższa od fali światła widzialnego

urządzenie: „Możesz spokojnie siedzieć w fotelu i jednocześnie sterować telewizorem”. Problem polegał na tym, że sterowanie odbywało się za pomocą długiego kabla. W USA odnotowywano później wiele urazów, których przyczyną było potknięcie się lub zaplątanie w przewód łączący pilot z telewizorem. Liczba podobnych urazów wyraźnie spadła, kiedy w 1955 r. Amerykanin Eugene Polley zademonstrował urządzenie, które miało bezprzewodowo sterować telewizorem. Polley zainstalował w każdym rogu odbiornika cztery fotokomórki. Również jego wynalazek miał jednak słabe strony. Dla przykładu, kiedy tylko zza chmur wyszło słońce, a jego promienie dotarły do odbiorni-

Lenistwo jest motorem postępu. Patrząc na pilota, dochodzimy do wniosku, że jakiś widz był bardzo leniwy i denerwowało go wieczne wstawanie do telewizora. Pewnego dnia zamknął się w warsztacie i wynalazł urządzenie, które każdy z nas zna doskonale – zdalnie sterowany pilot.

Dioda IR. Jeśli płynie przez nią prąd, wysyła podczerwień

Rządzi zdalny p i l o t

| 21. WIEK | 59

ILUSTRACJA: JERZY NOVOTNY

Mikroprocesor stanowi mózg pilota. Ustala, który przycisk został naciśnięty, po czym wysyła odpowiednio zakodowany sygnał do diody IR

klawisze

!"#$$#%&'()&*+%,-./01!"22$3-"-455322$516622(7892!"

JAK PRACUJE...

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!"

TEMAT

NAJEŹDŹCY ORGANIZMU

Pasożyty

MIESIĄCA

w naszych ciałach

u r z ądzają

orgie

Świat pasożytów jest niezwykle fascynujący, pełen tajemniczych zwyczajów i niewiarygodnych zdolności jego mieszkańców, których naturalnym środowiskiem życia są inne żywe organizmy. W świecie tym obowiązują zupełnie inne zasady niż te, do których przywykliśmy. Mimo iż każdego dnia miliony tych stworzeń towarzyszy nam w każdej czynności, wydają się pochodzić jakby z innego świata.

P r a w d a j e s t okrutna P

aso˝yt – okreÊlenie to kojarzy si´ wieloma rzeczami. Niektórzy zapewne od razu przypomnà sobie szkolne lata. Na lekcjach biologii uczyli si´ wówczas o 20-metrowych tasiemcach – najwi´kszych paso˝ytach bytujàcych w jelitach wszystkich niemal kr´gowców, ∏àcznie z cz∏owiekiem. Innym, byç mo˝e, stanie przed oczyma bankier domagàjacy si´ zwrotu pieni´dzy lub by∏a ˝ona. Obydwa skojarzenia sà przy tym jak najbardziej poprawne. S∏owo paso˝yt, lub inaczej parazyt, pochodzi od greckiego parasitos, co znaczy „obok pokarmu”. Tym mianem okreÊlano s∏u˝àcych, dbajàcych o dobry nastrój uczestników Êwiàtecznej zabawy. Z biegiem

60 | 21. WIEK | listopad 2007

FOTO: PERGAMONMUSEUM, BERLIN

Nasze ciało jest wylęgarnią innych form życia. W stwierdzeniu tym nie ma dzisiaj nic nadzwyczajnego. Jednak droga do tak oczywistej konkluzji nie należała do łatwych. CO WIDNIEJE NA ZNAKU ROZPOZNAWCZYM LEKARZY

W

edług dotychczasowej wersji w godle lekarzy, symbolizującym siłę i zdrowie, umieszczony jest wąż zawinięty wokół laski greckiego boga Asklepiosa, syna Apollina. Asklepios znany był z tego, że potrafił uleczyć każdą chorobę. Nie miał też problemu ze wskrzeszaniem umarłego. Nim rozpoczął boską karierę był lekarzem z krwi i kości. Żył w Grecji w XIII w. p.n.e. Najnowsza wersja mówi jednak, że ów stwór w godle lekarzy to pasożytujący robak – nitkowiec. Ludzkość zna tego pasożyta już całe wieki i walczy z nim, nawijając go w odpowiednim momencie np. na długi patyk. ❮❮

y

FOTO: ISIFA

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!%

❯❯ Pasożyty zagrażały ludzkości od niepamiętnych czasów. Te osobliwe stwory odpowiedzialne są za wiele chorób, również psychicznych

❯ listopad 2007

| 21. WIEK | 61

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!1

NAJEŹDŹCY ORGANIZMU

czasu s∏owo zmieni∏o nieco znaczenie. Zacz´to nim okreÊlaç ludzi ni˝szego stanu, wyrachowanych, ˝àdnych zysku, którym w zamian za drobnà przys∏ug´ dobrze sytuowani obywatele dawali si´ dobrze najeÊç. Musia∏o up∏ynàç kilkaset lat, zanim s∏owo parazyt na dobre zadomowi∏o si´ wÊród terminów biologicznych.

FOTO: ANDRZEJ ZYCHA

TEMAT MIESIĄCA

10 ZASKAKUJĄCYCH FAKTÓW

1.

Pasożyty i średniowieczna ciemnota

Rozwój Êredniowiecznej wiedzy medycznej by∏ w znacznym stopniu ograniczony z jednej strony niewielkimi technicznymi mo˝liwoÊciami poznawczymi, z drugiej zaÊ, FOTO: WWW.CVUA-OWL.NRW.DE

❯❯ W naszych jelitach może z powodzeniem pasożytować nawet kilkumetrowy tasiemiec

❯❯

Wągier występuje w mięśniach zwierząt. Z niedogotowanego mięsa przedostaje się do organizmu ludzkiego, gdzie przeistacza się w tasiemca

Jelita pełne tasiemców

Dopiero w latach 40. XIX w. tajemnic´ odkry∏ niemiecki doktor Friedrich Küchenmeister. Zauwa˝y∏, ˝e wàgry (stadium larwalne tasiemca) znajdujà si´ w mi´sie zwierzàt (np. myszy, Êwiƒ oraz prze˝uwaczy), które padajà ofiarà polujàcych na nie kotów, psów, ludzi i dopiero w ich jelitach przeistaczajà si´ w doros∏e osobniki. Niemiecki badacz wysnu∏ wi´c hipotez´, ˝e wàgry sà jednym ze stadiów rozwojowych tasiemców, które postaç dojrza∏à osiàgajà dopiero w ciele ostatecznego ˝ywiciela. Dla potwierdzenia swej hipotezy zara˝onym mi´sem ró˝nych zwierzàt nakarmi∏ psy oraz lisy. Po kilku tygodniach przeprowadzi∏ sekcj´ zw∏ok tych zwierzàt i znalaz∏ dok∏adnie to, czego si´ spodziewa∏ – jelita pe∏ne tasiemców. Aby przekonaç ówczesnà opini´ naukowà o prawdziwoÊci swego odkrycia, musia∏ jednak pokonaç jeszcze d∏ugà drog´. W 1854 r. otrzyma∏ pozwolenie na kolejny eksperyment, który pod wzgl´dem okrucieƒstwa nie ró˝ni∏ si´ od doÊwiadczeƒ przeprowadzanych sto lat póêniej przez jego rodaków w obozach koncentracyjnych.

mo˝e nawet jeszcze bardziej, licznymi chrzeÊcijaƒskimi zakazami, nakazami i groêbami ze strony Êwi´tej inkwizycji. Przez wiele stuleci badacze przypuszczali, ˝e paso˝yty powodujàce u ludzi ró˝ne zdrowotne problemy nie sà ˝ywymi stworzeniami. Wr´cz przeciwnie, byli przekonani, ˝e powstajà one na skutek przewlek∏ych chorób. G∏ównà przyczynà trwania w tym mylnym przeÊwiadczeniu by∏ to, ˝e nie potrafili wyjaÊniç, w jaki sposób dostajà si´ one do naszego organizmu. Winny by∏ równie˝ panujàcy ówczeÊnie poglàd wyjaÊniajàcy powstawanie ró˝nych ma∏ych, wstr´tnych stworzeƒ. I tak larwy much rodzi∏y si´ z psujàcego si´ mi´sa, owady spada∏y z drzew, a pleʃ by∏a oznakà starzejàcego si´ siana. Ludzie byli zdezorientowani, bowiem poszczególne stadia rozwojowe paso˝ytów nie by∏y do siebie podobne i mog∏y si´ rozwijaç w ró˝nych Êrodowiskach. Nie ma si´ co dziwiç, ˝e nie ∏àczono wyst´powania drobnych wàgrów w mi´sie Êwiƒ z pojawieniem si´ d∏ugiego cia∏a tasiemca w ciele cz∏owieka. FOTO: DENNIS KUNKEL

Pokarm z wągrów

❯❯ Tasiemiec nieuzbrojony może osiągać długość 4-9 m. Jego ciało składa się z ok. 2-mm główki zaopatrzonej w przyssawki oraz ok. 1 tys. proglotydów (poszczególne segmenty ciała)

62 | 21. WIEK | listopad 2007

Na trzy dni przed wykonaniem kary nakarmi∏ wi´ênia skazanego na Êmierç mi´sem wieprzowym, które by∏o zainfekowane wàgrami. Po wykonaniu egzekucji przeprowadzi∏ sekcj´ zw∏ok i znalaz∏ ˝ywe, m∏ode tasiemce, które zadomowi∏y si´ w jelitach wi´ênia. Po pi´ciu latach zdecydowa∏ si´ na jeszcze bardziej makabryczny eksperyment. Tym razem wynalaz∏ skazaƒca, któremu zosta∏o a˝ cztery miesiàce ˝ycia. Podobnie jak jego poprzednikowi przygotowa∏ mu równie „zdrowà ˝ywnoÊç”. Przez cztery miesiàce z niecierpliwoÊcià czeka∏ na rezultat. Eksperyment zakoƒczy∏ si´ sukcesem. W jelitach skazaƒca znalaz∏ pi´kny okaz 1,5-metrowego tasiemca. Âwiat naukowy by∏ wprawdzie zniesmaczony, lecz skutecznie przekonany, ˝e te przedziwne potworki zamieszkujàce nasze jelita to ˝ywe stworzenia, które do organizmu dosta∏y si´ w postaci wàgrów – larw tasiemca znajdujàcych si´ w mi´sie wieprzowym. ❮

Przywry krwi (Schistosoma haematobium) pasożytujące w naczyniach krwionośnych człowieka to jedni z najwierniejszych partnerów. Samiec przykładnie dba o samiczkę. Całe życie mocno ją obejmuje, wdzięczy się i wszędzie ze sobą wozi. Nie zniechęca go nawet śmierć partnerki. Zdarzają się również pary homoseksualne. Naukowcy próbowali je rozdzielać, ale one i tak uparcie łączyły się w pary.

2.

Pasożytnicze małe osy składają jajeczka w ciele gąsienicy, która ubezwłasnowolniona, od tego momentu staje się dla nich spiżarnią i daje schronienie. Tropiąc swe ofiary, osy kierują się węchem. Sprytne gąsienice gatunku Epargyreus clarus w przemyślny sposób potrafią zmylić swoich prześladowców – za pomocą swoistego rodzaju działa wystrzeliwują swe odchody na znaczną odległość (z szybkością 1m/s pokonują dystans nawet 60 cm, co w porównaniu z drobnym ciałem gąsieniczki jest nie lada wyczynem). Osy mają wówczas spore problemy ze zlokalizowaniem swych ofiar.

3.

Zarodziec malaryczny (Plasmodium), źródło malarii, mądrze manipuluje komarem. Wytwarza w jego ciele substancje, które zwiększają krzepliwość krwi. Rurka ssawki nienasyconego komara dosłownie zapycha się pokarmem. By nasycić głód, komar musi nakłuć o wiele więcej ofiar niż w normalnych okolicznościach. Dzięki temu zainfekuje pierwotniakiem Plasmodium większą liczbę nowych nosicieli.

4.

Pasożytnicza sakulina (Sacculina carcini) w zadziwiający sposób dostaje się do wnętrza ciała swej ofiary (kraba). Wkłuwa się w kleszcze ofiary i robi mu z siebie zastrzyk, wciskając kilka komórek swego organizmu. Kiedy zewnętrzne opakowanie (większość pierwotnego organizmu kraba) jest zbędne, zostaje odrzucone.

5.

Pasożytnicze małe osy zamieniają gąsienicę bielinka kapustnika w osobistego ochroniarza. Najpierw wykorzystują jej ciało jako wylęgarnię jajeczek. W końcu tuż przed wydostaniem się na zewnątrz jeszcze ją przeprogramowują. Wokół przepoczwarzających się larw osy gąsienica wytwarza ochronną sieć, po

Minóg rzeczny, Lampetra fluviatilis – jeden z niewielu kręgowców pasożytujących wewnątrz innych organizmów, w niewybredny sposób karze niewychowane osobniki oddające mocz do wody. Płynąc pod prąd moczu błyskawicznie wsuwa się do moczowodu. Wgryza się w penis lub pochwę i trudno go stamtąd wydostać. Swoim ofiarom wysysa krew.

7.

Przywra z gatunku Leucochloridium paradoxum w sposób niewiarygodnie bezczelny poświęca życie jednego ze swoich żywicieli – ślimaka. Ponieważ jej ostatecznymi żywicielami są ptaki, wnika biednemu mięczakowi w czułki, zmieniając ich kolor i wielkość tak, że wyglądają jak wypasiona, smaczna gąsienica. Widok takiego przysmaku szybko wabi ptaka, który dla motyliczki staje się dopiero odpowiednim, ostatecznym żywicielem.

8.

Drapanie się oraz zdecydowane ruchy ogonem może nie wydają się skuteczną bronią przeciwko zewnętrznym pasożytom, ale gdybyśmy np. gazele powstrzymali od takiego zachowania, w jej sierści zamieszkałoby osiem razy więcej kleszczy. Samiec – przewodnik stada gazeli impala, nosi w swym futrze sześć razy więcej kleszczy niż szeregowi członkowie tegoż stada. Jako przywódca musi bowiem wypełniać inne obowiązki (jak np. dbanie o bezpieczeństwo stada, utrzymywanie respektu u pozostałych samców) i nie ma czasu na pielęgnowanie swojej sierści.

9.

Pasożytnicza mucha plujka składa jajeczka w otwartych ranach swego żywiciela. Jej larwy żywią się potem jego mięsem. Dzięki temu mucha zdołała wychować małpy wyjce na pokojowo nastawione zwierzęta. Zamiast klasycznego sposobu rozstrzygania sporów za pomocą zębów i pazurów, społeczność wyjców robi to w bardziej kulturalny sposób, wyjąc i poklepując adwersarza dłonią. Zmniejszają w ten sposób ryzyko powstawania drobnych ran, które przy udziale oskrzydlonego, nieproszonego gościa, łatwo mogłyby przynieść bolesną śmierć.

10.

Pasożytniczy skorupiak Cymothoa exigua wgryza się rybie w język, stopniowo go zjadając, po czym zajmuje jego miejsce i spełnia te same co on funkcje. Tylko od czasu do czasu, zamiast do przełyku ryby, posyła pokarm do własnej jamy gębowej. ❮❮

Pasożyty to nie tylko małe, wszechobecne i wstrętne stworzenia. Są też niezwykle pomysłowe i zdolne, by panować nad myślami milion razy większego żywiciela, nawet człowieka.

M

o˝liwoÊç manipulowania cia∏em swojego gospodarza to dla wielu paso˝ytów cel nadrz´dny. Niektóre z nich zadowalajà si´ zap´dzeniem nawet na krótkie chwile swego gospodarza w miejsca, gdzie istnieje wi´ksze prawdopodobieƒstwo przedostania si´ ich wraz z pokarmem do organizmu kolejnego ˝ywiciela. Inne potrafià si´ nawet pokusiç o przewlek∏e mamienie i kierowanie psychikà swego gospodarza.

Kręta droga do owcy

Motylica z gatunku Dicrocoelium dendriticum to stworzenie doÊç wybredne. Poza organizmem ˝ywym nie ma szans na prze˝ycie (podobnie zresztà jak wiele innych paso˝ytów wewn´trznych). Upodoba∏a sobie jako Êrodowisko ˝ycia wn´trze tylko niektórych organizmów, mianowicie Êlimaków, mrówek i zwierzàt prze˝uwajàcych. Trudno to wprawdzie zaliczyç do zalet motylicy, ale ze swojà s∏aboÊcià potrafi∏a sobie poradziç z godnà podziwu elegancjà. Choç zapewne mrówki majà na to zupe∏nie inny poglàd. Sta∏y si´ one poÊrednim ogniwem w cyklu rozwojowym motylicy Dicrocoelium. Celem paso˝yta jest dotarcie do przewodu pokarmowego niektórych zwierzàt prze˝uwajàcych. Najlepiej do tego celu nadajà si´ owce. Poniewa˝ owady nie sà ulubionym pokarmem owiec, paso˝ytowi pozosta∏o znalezienie sposobu jak z ˝o∏àdka jednego ˝ywiciela dostaç si´ do trzewi innego. Nikt dok∏adnie nie wie, jak ten malutki parazyt wpad∏ na taki pomys∏ ani jak to robi. Jedno jest pewne – biednà mrówk´ doskonale wykorzystuje jako Êrodek transportu.

Mrówcze marionetki

W ciele mrówki motylica rozmna˝a si´ w sposób bezp∏ciowy. Kilkadziesiàt osobników osiedla si´ w splotach nerwowych, pociàga-

FOTO: HENRY J.K. MUELLER I WWW.CONABIO.GOB.MX

6.

M i s t r z o w i e manipulacji

❯❯ Mrówka w niewoli motylicy jest jej bezwzględnie posłuszna – wchodzi na wierzchołek trawy i czeka aż zje ją głodna owca

jàc po prostu za odpowiednie sznurki. Mrówka w ich r´kach zachowuje si´ jak marionetka. Ka˝dego ranka pos∏usznie wdrapuje si´ na wierzcho∏ek êdêb∏a trawy, wgryza si´ w jego powierzchni´, by przypadkiem nie spaÊç, i czeka. Jej cierpienie koƒczy si´ w momencie, gdy wraz z soczystym êdêb∏em trawy zostanie schrupana przez g∏odnà owc´. Paso˝yt-tyran osiàga swój cel. JeÊli s∏oƒce wzniesie si´ zbyt wysoko, a zara˝ony owad nie zdà˝y zostaç zjedzony przez prze˝uwacza, motylica wydaje rozkaz do odwrotu. Sprytny paso˝yt wykalkulowa∏ sobie, ˝e w jego planach rozrodczych usma˝ona na s∏oƒcu mrówka nie jest mu do niczego przydatna. Wspólnie przeczekujà zatem najgor´tsze chwile dnia w cieniu. Kiedy temperatura powietrza znowu staje si´ znoÊna, paso˝yt-despota znów wygania swà mrówk´ na wierzcho∏ek êdêb∏a trawy. JeÊli plan znowu zawodzi mrówka zostaje zwolniona ze s∏u˝by i do rana mo˝e robiç, co jej si´ tylko podoba. Z nowym dniem znowu staje si´ niewolnikiem i pos∏usznie w´druje na wierzcho∏ek trawy. Podchody te trwajà do czasu, a˝ mrówk´ po∏knie owca.

WYNALAZCA LUDZKICH HAREMÓW

W

ostatnich latach naukowcy przypisują pasożytom naprawdę wiele. Czasem aż dreszcze nas przeszywają, kiedy dowiadujemy się, jak bardzo rozwój ludzkiej społeczności zależny jest od tych malutkich, podstępnych stworzonek. Na przykład zjawisko poligamii. W latach 90 na uniwersytecie w Michigan (USA) opracowano studium naukowe traktująca o tym, że liczba żon i konkubin w danej kulturze była wprost proporcjonalna do tego, jak bardzo gnębiły ją pasożyty. Geny zdrowych mężczyzn były tak cenne, że musiało się nimi dzielić nawet kilkadziesiąt kobiet. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 63

ILUSTRACJA: WWW.DNAMND.MED.USYD.EDU.AU

Z ŻYCIA PASOŻYTÓW czym zwija się u jej wierzchołka w kłębek i czuwa. Gdy ktokolwiek niebezpiecznie się zbliży, strzela w jego stronę trującą cieczą, jednocześnie gryząc natręta.

FOTO: SAMFORD UNIVERSITY, LUCIANA BARTOLINI, F. WERDER, WWW.YM.EDU.TW, SCIENCEMADECOOL.COM/D. A L. ATKINSON,PODCLA.EDU, MICROBIOLOGY.GOV, NOAA A SAMBURU.KE

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!2

❯

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!7

TEMAT

NAJEŹDŹCY ORGANIZMU ILUSTRACE: ACVARIUM.PARC

FOTO: FACULTY.FORESTRY.UBC.CA

MIESIĄCA

Wynikiem tego jest bolesny obrz´k. Zwykle, cz∏owiek, by ul˝yç cierpieniom, och∏adza bolàce miejsce, wk∏adajàc go do zimnej wody. Samica nitkowca tylko czeka na ten w∏aÊnie moment. Wysuwa si´ spod skóry na nodze i wypuszcza swe potomstwo dok∏adnie tam, gdzie potrzebuje, czyli do wody.

Jak mysz ❯❯ Po wykastrowaniu samca lub samicy kraba pasożyt sakulina (worecznica) składa w jego wnętrzu swoje jajeczka

Obłąkane ryby

karalucha. Mniej wi´cej przez tydzieƒ wyjada mu „zb´dne” tkanki, a nast´pnie oko∏o miesiàca przepoczwarza si´. Przez ca∏y ten czas karaluch jest ˝ywy, dzi´ki specjalnie spreparowanemu metabolizmowi. Koniec cierpieƒ przychodzi dopiero wraz ze Êmiercià. Doros∏a osa wydostaje si´ z wn´trza karalucha i odlatuje.

FOTO: SIMON COOMBES

❯❯

Pasożytnicze osy bardzo lubią składać jajeczka w ciałach gąsienic w∏aÊnie jest upragniony cel motylicy. W ciele ciep∏okrwistego mi´so˝ercy czeka na nià nagroda w postaci dojrzewania, seksualnych igraszek i du˝ej liczby potomstwa.

FOTO: INSECTS.TAMU.EDU

Osy i ich zombi

Zwyk∏y zam´t w zmys∏ach mrówek lub ryb to i tak nic w porównaniu z tym, co malutka osa szmaragdowa (Ampulex compressa) wyprawia z karaluchem amerykaƒskim. Najpierw precyzyjnym uk∏uciem ˝àd∏a w pierÊ parali˝uje go, by w chwil´ potem, za pomocà tego samego narz´dzia przeprowadziç dok∏adny zabieg neurochirurgiczny. W g∏owie karalucha wyszukuje splot nerwowy, który odpowiedzialny jest za odruch ucieczki, i zalewa go trujàcym koktajlem. Ofiara staje si´ absolutnie pos∏usznym robotem. Niewolnik zostaje zawleczony do wczeÊniej przygotowanego gniazda, tam osa przewraca go na grzbiet i znosi mu na brzuchu jajeczko. Nast´pnie wszystko odbywa si´ wed∏ug klasycznego scenariusza. Z jajeczka wyl´ga si´ larwa i wgryza si´ do wn´trza ❯❯ Pasożytnicza osa najpierw paraliżuje karalucha za pomocą żądła. Następnym ukłuciem trafia w odpowiedni splot nerwowy, zamieniając owada w posłusznego niewolnika

64 | 21. WIEK | listopad 2007

Dziwaczny eunuch

Sakulina (worecznica) przeistoczy∏a swego ˝ywiciela (kraba) w ruchomy hotel. Oprócz zakwaterowania i wy˝ywienia ma równie˝ zapewnionà (przymusowà) opiek´ nad w∏asnymi jajeczkami. Po prostu kastruje kraba, a w miejscu, gdzie samica miewa zwykle p´cherzyk z jajeczkami, zak∏ada w∏asne przedszkole. JednoczeÊnie sk∏ania swego gospodarza, by o cudze potomstwo dba∏ jak o swoje. Do takiego zachowania jest w stanie zmusiç nawet samca. Po usuni´ciu jego jàder dba o to, by odw∏ok pos∏usznego eunucha urós∏ do takiej samej wielkoÊci jak u samicy. Mo˝e wówczas umieÊciç w nim swój p´cherzyk z jajeczkami. W dodatku wmawia krabowi, ˝e jest samicà i powinien opiekowaç si´ potomstwem (oczywiÊcie worecznicy). Nieszcz´snemu gospodarzowi, którego cia∏o w wi´kszoÊci zajà∏ paso˝yt-tyran, nie pozostaje ju˝ nic innego, jak do koƒca ˝ycia (czasem nawet wiele lat) opiekowaç si´ cudzym potomstwem.

Taksówka na dwóch nogach dla nitkowca

Nawet cz∏owiek nie potrafi uniknàç manipulacji ze strony paso˝ytów. Cz´Êç swego ˝ycia, wewnàtrz ludzkiego cia∏a sp´dza paso˝yt nitkowiec (Drancunculus medinensis) – zwany robakiem medyƒskim (prawdopodobnie to on widnieje na znaku rozpoznawczym wszystkich lekarzy i aptekarzy). Do drugiej fazy rozwoju potrzebne mu sà drobne skorupiaki, oczliki, wyst´pujàce powszechnie we wszystkich zbiornikach wodnych. Zara˝enie nast´puje po wypiciu ska˝onej wody. W momencie kiedy w kilkudziesi´ciocentymetrowym ciele samicy pojawiajà si´ miliony larw, musi ona w jakiÊ sposób zmusiç cz∏owieka do tego by zetknà∏ si´ z wodà. Samica cierpliwie czeka pod skórà nogi i specjalnie nak∏ania nasz system immunologiczny, by z nià walczy∏.

❯❯ Samica nitkowca czeka pod skórą na nodze i wytwarza bolesny obrzęk. Kiedy człowiek stara się schłodzić nogę w wodzie, wówczas samiczka uwalnia do niej swoje potomstwo

(forma przetrwalnikowa u pierwotniaków) w∏aÊnie teraz dogadzajà sobie w mózgu co trzeciej osoby. Niemcy i Francuzi majà jeszcze gorzej. A˝ 70% populacji tych krajów dotkni´tych jest obecnoÊcià pierwotniaka. Nie ma jednak powodów do nadmiernych obaw. Dla toksoplazmowca nie jesteÊmy wa˝nym ˝ywicielem. Stanowimy dla niego tylko stacj´ przesiadkowà, dlatego zachowuje si´ spokojnie i wi´kszoÊci z nas w ogóle nie przeszkadza. Przynajmniej tak to odbieramy. Pierwotniak sàdzi, ˝e jesteÊmy myszami i polujà na nas koty (ostateczni FOTO: BDU.EDU

Bardzo podobnie traktujà swych tymczasowych ˝ywicieli motylice, które wykorzystujà ryby jako przejÊciowych ˝ywicieli. Osiedlajà si´ w soczewkach ich oczu, powodujàc ró˝ne zaburzenia wzroku. W konsekwencji do rybiego oka wpada mniej Êwiat∏a i ryba nagle ma wra˝enie, ˝e znalaz∏a si´ w ciemnoÊci. Poniewa˝ wi´kszoÊç ryb nie grzeszy zbytnià inteligencjà, wydaje jej si´, ˝e znalaz∏a si´ zbyt daleko od s∏oƒca. P∏ynie wi´c w kierunku powierzchni. Prawie pozbawiona wzroku ryba porusza si´ bezradnie na powierzchni wody, przyciàgajàc uwag´ g∏odnych ptaków. To

FOTO: WWW.MEDIZIN.UNI-TUEBINGEN.DE

❯❯ Oślepiona przez motylicę ryba wypływa na powierzchnię. Tam zostaje zjedzona przez ostatecznego żywiciela

Paso˝ytniczy pierwotniak Toxoplasma gondi atakuje od razu ludzki mózg. O ile nitkowcem raczej trudno jest si´ zaraziç (najbardziej lubi Êrodowisko pustynnych oaz), o tyle miliony toksoplazmowych cyst

TOKSOPLAZMOWIEC FAWORYZUJE CHŁOPCÓW

N

ajnowsze badania nad Toxoplasma gondi wykazały, że zakażone tym pierwotniakiem kobiety rodzą o 33% więcej chłopców niż dziewczynek. Jaka jest tego przyczyna ? Na razie nie wiadomo, ale naukowcy przypuszczają, że żeńskie embriony giną wskutek zmienionej odpowiedzi immunologicznej już w początkowym stadium rozwoju. Kobieta nawet nie spostrzega, że poroniła. ❮❮

˝ywiciele toksoplazmowca). Dlatego pozostawia nas w dobrym zdrowiu i pozwala, byÊmy byli ˝wawi i dawali kotu jak najwi´cej okazji, by nas zauwa˝y∏. Z doÊwiadczenia pierwotniaka wynika, ˝e martwej lub schowanej g∏´boko w norze myszy ˝aden kot nie upoluje. Nie wszystko jednak wyglàda tak ró˝owo. JeÊli mysz, za którà tak wspania∏omyÊlnie jesteÊmy uwa˝ani przez toksoplazmowca, b´dzie zbyt ˝wawa i sprytna, mo˝e si´ zdarzyç, ˝e kot jej nie z∏apie i nic nie wyjdzie z jej planów obecnoÊci w kocich wn´trznoÊciach.

FOTO: BIOINF.MAY.IE

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!7

Podst´pny pierwotniak nie pozostawia nic przypadkowi, a swojego ˝ywiciela pozbawia naturalnego strachu przed polujàcymi na niego kotami, pogarszajàc jego koordynacj´ nerwowo-mi´Êniowà i spowalniajàc refleks. W koƒcu lat 90. XX w. zespó∏ czeskich parazytologów dowiód∏, ˝e toksoplazmowiec rzeczywiÊcie wp∏ywa na zmian´ osobowoÊci u ludzi. M´˝czyêni zara˝eni toksoplazmozà

FOTO: WWW.OPTOS.COM

Jednokomórkowy psycholog

Niepozorny spiritus movens ewolucji Najnowsze wyniki badań parazytologicznych udowadniają, że mali tyrani odgrywają prawdopodobnie o wiele poważniejszą rolę, niż dotychczas skłonni byliśmy im przypisywać.

❯❯ Od 4 mld lat pasożyty wpływają na rozwój naszej cywilizacji. Włamały się wówczas do naszych genów i zmieniły odpowiednio ich informację genetyczną

lub sensowi ich istnienia, dojdziemy do wniosku, ˝e cechy te wykszta∏ci∏y si´ w wyniku poszukiwania sposobów obrony przed bardzo groênym nieprzyjacielem. ogromnej wi´kszoÊci wypadków W wi´kszoÊci wypadków tym nieprzyjacielem jest w∏aÊnie paso˝yt. paso˝yty zmieniajà FOTO: WWW.VETJG.COM szanse swego ˝ywiciela na przekazanie genów nast´pIstniejemy dzięki nemu pokoleniu. Poza pasożytom kilkoma wyjàtkami szanse Ci pozbawieni skrupu∏ów te w znacznym stopniu intruzi, okreÊlali kierunki rozzmniejszajà si´. Poprzez woju ˝ycia prawdopodobnie kastracj´ lub Êmierç ˝yod samych jego poczàtków, wiciela zupe∏nie likwidujà przed 4 mld lat. Wkrada∏y si´ Glista mo˝liwoÊç przekazania gedo bezbronnych wówczas ludzka żyje nów. Poprzez d∏ugotrwa∏e zespo∏ów genów i zmienia∏y w jelicie cienkim. obni˝anie witalnoÊci obniich informacj´ genetycznà tak, Stamtąd przedo˝ajà zdolnoÊç do wychoby potem mog∏y to wykostaje się do wątrowania potomstwa. Pojawia rzystaç. Dzi´ki nim do dzisiaj by i płuc, a potem si´ pewna selekcja, w wyw naszych komórkach dzia∏ajà z powrotem do niku której wytwarzane sà pewnego rodzaju brygady, jelita specyficzne cechy mentalktóre nieustannie wyszukujà ne, które dziÊ uwa˝amy za normalne. JeÊli podejrzane sekwencje genów i usuwajà je jednak bli˝ej przyjrzymy si´ ich ewolucji jako niebezpieczne odpady. Niektórzy

W

❯❯ Do naszych mózgów przenika pasożytujący pierwotniak toksoplazmowiec. Miliony toksoplazmowych cyst właśnie teraz żyją w mózgu co trzeciego z nas

mniej akceptujà standardy moralne spo∏eczeƒstwa, w którym ˝yjà, oraz mniej obawiajà si´ kary za przekroczenie granic legalnoÊci. W stosunku do pozosta∏ych osób sà bardziej nieufni. Odwrotnie jest u kobiet. Stajà si´ bardziej towarzyskie i otwarte. Obydwa typy zachowaƒ Êwiadczà o tym, ˝e osoby dotkni´te toksoplazmozà ∏atwiej przekraczajà granice bezpieczeƒstwa. Badania statystyczne wykaza∏y np., ˝e ofiary wypadków drogowych mia∏y w ciele o wiele wi´cej pierwotniaka Toxoplazma, ni˝ przeci´tnie wyst´puje w danej populacji. Zaka˝enie organizmu tym pierwotniakiem 2,5-krotnie zwi´ksza ryzyko spowodowania Êmiertelnego wypadku drogowego. Inne badanie statystyczne przeprowadzone w ostatnim czasie, wykaza∏y, ˝e toksoplazmowiec jest przyczynà niektórych sk∏onnoÊci do neurotyzmu i schizofrenii. Nadal odkrywane sà nowe powiàzania mi´dzy ludzkà mentalnoÊcià a niepozornym pierwotniakiem. Nasuwa si´ pytanie, do jakiego stopnia nasza psychika i wolna wola sà tylko iluzjà. I na ile rozwój gatunku ludzkiego spoczywa w r´kach wszechmocnych paso˝ytów. ❮

❯❯

SPRAWCY DZIWACZNYCH ZWYCZAJÓW

P

asożyty mają na sumieniu różne dziwaczne zwyczaje zwierząt. W lasach równikowych Ameryki Łacińskiej żyją np. mrówki, które hodują grzyby. Do swych rolniczych upraw potrzebują dużo liści. Porcjują je od razu na drzewach i w żuwaczkach przenoszą do mrowiska. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby na tych liściach nie przewoziły innych mrówek. Entomolodzy długo łamali sobie głowę, w jakim celu mrówki organizują takie przejażdżki. Przyczyną jest znowu paso-

żyt, tym razem mucha, która siada na przenoszonym

liściu, schodzi po nim i między żuwaczką a głową mrówki składa jajeczko. Jadąca jako ochrona mrówka ma za zadanie przepędzić muchę lub nawet ją uśmiercić.

Niektóre gatunki sów w Ameryce przynoszą do swego gniazda żywe węże. Nie służą one do zabawy małym sówkom, lecz są niezwykle użytecznymi pomocnikami. Sprzątają gniazda i usuwają pasożyty z ciał ptaków. Podobnie rzecz się ma ze zwyczajem jaskółki, która swe gniazdo oblepia dziką marchwią i rośliną o nazwie przymiotno ostre. Nie czyni tego z powodów estetycznych, lecz dlatego, że rośliny te zawierają pewne substancje chroniące ją przed pasożytami. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 65

❯

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!!

FOTO: RICHARD SEAMAN

NAJEŹDŹCY ORGANIZMU

❯❯ Pasożyty dosłownie uwzięły się na gąsienice. Wiele z nich chroni się przed agresorem za pomocą parzących włosków lub łusek tworzących swoisty pancerz. Ochronę zapewniają również kokony zawieszone na cienkich włóknach

biolodzy ewolucyjni przypisujà powstanie cia∏a w∏aÊnie rozrabiajàcym paso˝ytom. ˚ycie w pierwotnej formie funkcjonowa∏o prawdopodobnie jako pewien biochemiczny hipercykl, niczym nie oddzielony od otaczajàcego Êrodowiska. Pojawi∏y si´ jednak inne z∏odziejskie hipercykle, które zacz´∏y podkradaç produkty powstajàce w pierwotnych reakcjach hipercyklu. Jako obrona przeciw tym pierwszym przest´pstwom pojawi∏y si´ ró˝ne membrany, przegródki i cia∏ka. Te odruchy pozosta∏y nam we krwi do dzisiaj – wytwory naszej biochemicznej produkcji staramy si´ pilnie zabezpieczaç. Prawdopodobnie równie˝ paso˝ytom zawdzi´czamy pojawienie si´ eukariontów (komórek z jàdrem komórkowym), z których zbudowane sà wszystkie wy˝sze formy ˝ycia, od pierwotniaków do cz∏owieka. Biolodzy zak∏adajà, ˝e mitochondria, które odgrywajà rol´ komórkowych elektrowni, pierwotnie by∏y samodzielnymi organizmami. W nast´pnych fazach rozwoju w wyniku wizyt nieproszonych goÊci ewolucja wyposa˝y∏a nas w system immunologiczny. Gdyby nie oni, nie by∏aby nam potrzebna armia bia∏ych krwinek oraz arsena∏ broni chemicznej, strzegàcej bezpieczeƒstwa naszej pow∏oki cielesnej.

Dlaczego aż tyle dziwnych gatunków

Najnowsze hipotezy widzà w paso˝ytach spiritus movens ewolucji. Wystarczy spojrzeç na rozmaitoÊç owadzich kszta∏tów. Larwy motyli – gàsienice sà mi´siste i powolne. Jedynym celem ich ˝ycia jest zdobywanie pokarmu i przybieranie na wadze (ich ci´˝ar wzrasta czasem a˝ kilkadziesiàt tysi´cy razy!). Kiedy nagromadzà dostatecznà iloÊç substancji organicznej, zawijajà si´ w kokon i przepoczwarzajà w motyla. Dok∏adnie takiej fabryki produkujàcej wysoce energetyczne substancje potrzebujà paso˝yty. Poniewa˝ jeden z najbardziej przera˝ajàcych gatunków paso˝ytniczych os do sk∏adania jaj upodoba∏ sobie w∏aÊnie gàsienice, prowadzi∏o to do powstania wielu motylich gatunków, których larwy bywajà pokryte krzaczkowatymi wyrostkami, parzàcymi w∏oskami lub ∏uskami tworzàcymi swoisty pancerz. Jedynym celem tych kosztownych inwestycji by∏o zapobie˝enie temu, by osy nie sk∏ada∏y w ciele gàsienic swych jaj. Podobnemu celowi s∏u˝y równie˝ niezwyk∏y zwyczaj zawieszania kokonu na d∏ugim w∏óknie. Nak∏ucie pok∏ade∏kiem (narzàd samic owadów s∏u˝àcy do sk∏adania jaj) czegoÊ, co przy ka˝dym dotkni´ciu wykonuje niewymuszony ruch wahad∏owy, jest prawie niemo˝liwe. W ten sposób kokon z larwà motyla zostaje uratowany przed ˝ar∏ocznymi larwami paso˝ytniczej osy.

Kto wymyślił seks?

Rozmna˝anie p∏ciowe jest, z du˝ym prawdopodobieƒstwem, równie˝ efektem paso˝ytniczych wybryków. Wszystkie taƒce z rzucajàcymi si´ w oczy samczymi ozdobami, zwariowanymi pierÊcionkami zar´czynowymi oraz wszystkie ró˝nice mi´dzy zachowaniem samców i samic majà na sumieniu niepozorne paso˝yty. Swoim ˝ywicielom po prostu nie pozostawiajà innej mo˝liwoÊci. Pawi ogon, koguci grzebieƒ, lub ogromne poro˝e jelenia – wszystkie te ozdoby majà wiele wspólnego. Nie sà one w praktyce do niczego przydatne, a niejednokrotnie utrudniajà ich w∏aÊcicielom ucieczk´. A ile˝ wysi∏ku i energii kosztuje ich w∏aÊcicieli doprowadzenie ich do wyglàdu, który

podoba∏by si´ potencjalnym wielbicielkom. Na pierwszy rzut oka w Êwiecie pe∏nym konkurencji ich istnienie wydaje si´ nie mieç wi´kszego sensu. Niestety, sà tu jeszcze paso˝yty i to one majà decydujàcy g∏os.

Rola samiczek i samców

Dla biologów ewolucyjnych sens rozmna˝ania p∏ciowego d∏ugo pozostawa∏ zagadkà. Wi´kszoÊç roÊlin, zwierzàt bezkr´gowych, ∏àcznie z niektórymi kr´gowcami, potrafi rozmna˝aç si´ bezp∏ciowo. Jest to prostsze, bezpieczniejsze, szybsze i nie kosztuje a˝ tyle energii. Czemu wi´c wykszta∏ci∏o si´ coÊ tak dziwacznego jak seksualnoÊç? Za g∏ównà przyczyn´ o˝ywionej wymiany genów d∏ugo uwa˝ano zmiennoÊç Êrodowiska naturalnego. Rozmna˝anie p∏ciowe daje mo˝liwoÊç krzy˝owania si´ osobników o odmiennych genach, co zwi´ksza dynamik´ zmiennoÊci populacji, a tym samym zwi´ksza mo˝liwoÊci jej przystosowania do zmieniajàcych si´ warunków Êrodowiska. Proces ten przebiega o wiele szybciej ni˝ np. prosty podzia∏ komórek. Badania przeprowadzone w latach 80. XX w. dowiod∏y, ˝e istoty ˝ywe, które potrafià si´ rozmna˝aç zarówno w sposób p∏ciowy, jak i bezp∏ciowy, wybierajà pierwszà metod´ w wypadku, gdy ich populacja jest trapiona przez paso˝yty. ILUSTRACJA: ANIMATION.EDU

TEMAT MIESIĄCA

❯❯ Mitochondria odgrywają w naszym życiu ważną rolę. Dostarczają energię do wewnątrzkomórkowych silników. Na przykład dzięki nim mogą poruszać się plemniki

3 PASOŻYTY O NAJBARDZIEJ PRZERAŻAJĄCYCH SPOSOBACH DZIAŁANIA

1.

Za największego zwyrodnialca wśród pasożytów, działającego bez jakichkolwiek skrupułów, uważane są małe osy, które wykorzystują mięsiste ciała gąsienic do własnych celów. Samica osy, wytropiwszy swoją

66 | 21. WIEK | listopad 2007

ofiarę, wkłuwa w jej miękką tkankę swe pokładełko, by złożyć w ciele ofiary dziesiątki, a nawet setki jajeczek. Wykluwają się z nich larwy, które stopniowo pożerają ciało żywiciela od wewnątrz. Są świadome tego, że gąsienica musi być cały czas żywa, by nie pozbawić się źródła pożywienia. Mają je podane jak na talerzu. Konsekwentnie omijają więc wszystkie ważne organy w ciele gąsienicy, pozwalając, by normalnie

funkcjonowały. Gdy nadejdzie odpowiedni moment przebijają się na powierzchnię swej umierającej żywicielki i tam się przepoczwarzają. Gąsienica z ciałem przeżartym na wskroś przez larwy umiera dopiero wtedy, gdy dojrzałe osy definitywnie opuszczą jej cielesną powłokę.

2.

Wiele gatunków mrówek jest gnębionych przez pasożytnicze muchy. Żywicielami tych owadów jest właściwe

tylko jeden gatunek mrówek. Ich specjalizacja bierze się stąd, że muszą dokładnie znać budowę ciała swojego żywiciela. Taka mucha siada przy ścieżce, którą codziennie pokonują mrówki, nosząc do mrowiska

P

asożyty potrafią czasem skłonić organizm do takich wyczynów, do których w normalnym stanie nie byłby zdolny. W chwili gdy zaatakowany żywiciel dochodzi do wniosku, że przegrał walkę z pasożytem, stara się jak najlepiej wykorzystać ostatnie chwile życia. Kiedy motylica zaatakuje ślimaka, mija miesiąc, zanim dokona ostatecznej kastracji i swoją ofiarę przemieni w bezduszną maszynę do produkcji pożywienia. Młode ślimaki starają się w przyspieszonym tempie dojrzeć w ciągu tego miesiąca. O wiele szybciej rozwijają się im gruczoły płciowe i zanim staną się niewolnikami, składają przynajmniej kilka jajeczek.

FOTO: RANDY MONTOYA

NAJSILNIEJSZY AFRODYZJAK

❯❯ Mitochondrium jest jedną z najważniejszych organelli naszej komórki. Zachodzą w nim procesy będące głównym źródłem energii dla komórki. Ma ono też własny autonomiczny genom

˝ania swych szeregów. JeÊli spotykajà si´ z p∏ciowym sposobem rozmna˝ania ˝ywiciela toczà za˝arte bitwy z jego systemem immunologicznym. Starajà si´ jak najszybciej wytworzyç system obronny przeciwko hordom uzbrojonych po z´by bia∏ych krwinek.

Reklama dobrych genów to podstawa

Jak wyeliminować pasożyta

JeÊli zaatakowany przez paso˝yta osobnik rozmna˝a∏by si´ bezp∏ciowo, generowa∏by nowe pokolenia zupe∏nie do siebie podobne lub identyczne. Wyspecjalizowany paso˝yt mia∏by u∏atwione zadanie i nie musia∏by rozwijaç nowych systemów agresji przeciwko tysiàcom systemów obrony. Wystarczy∏by tylko jeden system. Wi´kszoÊç osobników takiej populacji by∏aby ∏atwà ofiarà takiego paso˝yta. Natomiast przy rozmna˝aniu p∏ciowym na Êwiat przychodzi mieszanka najró˝niejszych kombinacji genów obu rodziców. Istnieje ogromna szansa, ˝e przynajmniej cz´Êç z nich nie b´dzie si´ paso˝ytowi podobaç i nie skorzysta z goÊciny nowego ˝ywiciela. Z podobnego powodu równie˝ paso˝yty wykszta∏ci∏y z∏o˝one cykle rozwojowe. Wiele gatunków w ró˝nych stadiach rozwoju goÊci u ró˝nych ˝ywicieli, zmieniajàc przy tym sposób pomnapożywienie. Cierpliwie czeka na swoją ofiarę. Kiedy pojawia się odpowiedni osobnik, mucha siada na jego grzbiecie i zręcznym ruchem wbija pokładełko w przerwę między głową i segmentem piersiowym. Składa tam jajeczko, z którego natychmiast wylęga się zwinna larwa. Wgryza się w głowę mrówki i tam odżywia się jej masą mięśniową (najwięcej mięsa mrówki mają właśnie w głowie, a jej najbardziej rozwinięte partie mięśni, poruszają żuwaczkami). Wyżera wszystko, co

Mo˝liwoÊç mieszania genów przynios∏a nowy problem. JeÊli samica wyposa˝ona by∏a

w zespó∏ silnych genów zwalczajàcych okreÊlonego paso˝yta, sparowanie jej z gorzej genetycznie wyposa˝onym samcem, mo˝e ich potomkom przynieÊç zmniejszenie odpornoÊci i szansy na prze˝ycie. Dlatego samica powinna orientowaç si´ w ofercie dost´pnych „na rynku” genów i wybraç w∏aÊciwego samca. Temu w∏aÊnie celowi s∏u˝à ró˝ne samcze ozdoby o krzykliwych barwach, lub np. „bezsensowne” kumkanie ˝ab. Napuszone samce poprzez okaza∏e ozdoby i swoje zachowanie dajà samicom poznaç, ˝e sà zdrowe i pe∏ne energii, którà mogà bez ograniczeƒ trwoniç. Ich geny gwarantujà potomstwu, ˝e poradzi ono sobie z ró˝nymi pu∏apkami zastawianymi przez natur´ i pozostanie mu jeszcze doÊç energii na ró˝ne zbytki i luksusy. Gdyby samiec musia∏ wi´kszà cz´Êç swej energii poÊwi´ciç na walk´ z paso˝ytami, nie urós∏by mu wystawny ogon lub imponujàce poro˝e, a samiczka nawet na chwil´ nie zatrzyma∏aby na nim oka. ❮❮ OPRAC. ANNA BOGUSZ

❯❯ Świat pasożytów jest fascynujący i ciągle zaskakuje badaczy panującymi w nim regułami

się da i radośnie się rozwija. Zwraca przy tym baczną uwagę, by nie przegryźć któregoś ze splotów nerwowych i przedwcześnie nie wyłączyć mrówki z ruchu. Kiedy poczuje się odpowiednio silna (lub raczej nie mieści się w głowie biednej mrówki i nie ma już czego obgryzać), rozrywa połączenie między głową i segmentem piersiowym mrówki. W oderwanej głowie zbudowanej z chityny, jak w pancerzu bezpiecznie przemienia się w dojrzałą muchę.

3.

WIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: Pasożyty. Przyjaciele i wrogowie, Jorg Blech, Interspar 2006 Choroby zakaźne i pasożytnicze, (red.) Dziubek Zdzisław, PZWL 2006 Parazytologia i akaroentomologia medyczna, Antoni Deryło, PWN 2002 http://www.parazytologia.pl http://www.thelifetree.com/gallery.htm

Pasożytniczy robak Spinochordodes tellinii, zaliczany do nicieni, traktuje ciała pasikoników i świerszczy wręcz w makabryczny sposób. Larwa nicienia w końcowej fazie rozwoju prawie w całości wypełnia ciało żywiciela. Kiedy go opuszcza, nadal jeszcze nie pozwala mu spokojnie umrzeć. By dokończyć tę fazę rozwoju, potrzebne jest jej środowisko wodne. Świerszcze są jednak organizmami typowo lądowymi. Drastycznym

sposobem nicień zmusza swojego żywiciela, by popełnił samobójstwo i skoczył do najbliższego zbiornika wodnego. Osiągają to, wytwarzając w organizmie świerszcza pewne proteiny, za pomocą których zmieniają działanie części jego mózgu odpowiedzialnych za odczuwanie grawitacji, emocji oraz za gwałtowne odruchy. Kilkudziesięciocentymetrowy nicień wydostaje się z tonącego wraku i szuka partnera seksualnego. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 67

FOTO: ALEX WILD, RINCONVITOVA.COM I PURDURE.EDU

Niektóre gatunki muszek owocówek, zaatakowane przez roztocza, trzykrotnie zwiększają czas poświęcany na zaloty. Przed zbliżającą się śmiercią starają się zapłodnić jak najwięcej samiczek. ❮❮

FOTO: BAYER AG

FOTO: WWW.ROCHESTER.EDU

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%$*0*1""$//%".2%//3456/!$

!"#!$#%%#&'()*+,-./012-3!"#!$44%50$0655744%83%"44&9:;4!"

ELEKTRONIKA

Półprzewodniki: Czy krzem zastąpimy plastikiem?

FOTO: WWW.PURDUE.EDU

FOTO: WWW.BOURNS.COM

Być może o obecnej epoce w przyszłości będzie się mówić jako o wieku plastiku. Tworzywa sztuczne spotykamy na każdym kroku. Czasem są trudne do zastąpienia. Niebawem znajdziemy je również w zakazanych dotychczas dla nich rewirach –w układach scalonych, elektronicznych kostkach.

❯❯ Plastikowe półprzewodniki znajdą zastosowanie tam, gdzie urządzenia narażone są na uszkodzenia mechaniczne

❯❯ Prace badawczo-rozwojowe nad plastikowymi półprzewodnikami trwają już od dziesięciu lat. Przełomowym momentem było odkrycie poliheksatiofenu

Rewolucja w elektronice?

si´ odpowiedê, ˝e nie, bowiem plastiki prawie w ogóle nie przewodzà pràdu. Jednak uwaga... Nic nie jest naprawd´ takie, jak nam si´ wydaje. Nie jest w koƒcu tajemnicà, ˝e plastiki mogà byç przewodnikami i pó∏przewodnikami.

Krzem jest pó∏metalem (metaloidem) i jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych pierwiastków tworzàcych naszà planet´. Zajmuje drugie miejsce, zaraz po tlenie. Wyst´puje jedynie w zwiàzkach. Podobnie jak

TWORZYWA SZTUCZNE ZNANE SĄ OD 150 LAT

B

niczym skóra. Można go odlewać lub wytłaczać, barwić i ciąć. Tak, tak... To właśnie wtedy pierwszy plastik ujrzał światło dzienne. Wielu ekologów chyba do dzisiaj przeklina ten moment. Materiał nazwano parkesinem na cześć FOTO: WWW.SILICONCHIP.COM.AU

ył rok 1862. W Londynie odbywała się Ogólnoświatowa Wystawa Przemysłu. Duże zainteresowanie wzbudziła zupełnie nowa substancja. Pisano o niej wówczas: Materiał ten jest twardy jak masa rogowa i elastyczny

❯❯ Polimery stosowane są przy produkcji miniaturowych ekraników i innych urządzeń technicznych

68 | 21. WIEK | listopad 2007

wynalazcy, Anglika Aleksandra Parkesa. Ten uzdolniony człowiek był też twórcą innych tworzyw sztucznych, z których najbardziej znany jest celuloid. ❮❮

w´giel krzem jest czterowartoÊciowy, lecz jego wiàzania nie sà zbyt mocne. Mo˝e w∏aÊnie dlatego ˝ycie na ziemi opiera si´ na zwiàzkach w´gla, a nie krzemu. Krzem zosta∏ odkryty w 1824 r. przez szwedzkiego chemika Jönsa Jacoba Berzeliusa. Ze wzgl´du na w∏aÊciwoÊci pó∏przewodnikowe znalaz∏ zastosowanie w produkcji uk∏adów scalonych. Krzem ma jednak doÊç zasadniczy mankament – jest kruchy. Holenderskiej technolog Paulette Prins uda∏o si´ coÊ nadwyczajnego. Ukszta∏towa∏a wewn´trznà struktur´ tworzywa sztucznego w ten sposób, ˝e uzyska∏o ono w∏aÊciwoÊci podobne do krzemu. Stworzy∏a plastikowy pó∏przewodnik. Jest oczywiste, ˝e plastikowe pó∏przewodniki by∏yby o wiele bardziej

FOTO: MUSEUM/SCIENCE AND SOCIET

W

ystarczy chwila nieuwagi i telefon komórkowy spada nam na ziemi´. Tam cz´sto przybiera postaç luênej uk∏adanki. JeÊli nawet uda nam si´ z powrotem go posk∏adaç, uruchomienie mo˝e byç k∏opotliwe. Wszystko dlatego, ˝e g∏ównym materia∏em na uk∏ady zamontowane na p∏ycie g∏ównej telefonu jest krzem. Zespo∏y sà bardzo delikatne i w chwili uderzenia mo˝e dojÊç do ich trwa∏ego uszkodzenia. Telefon staje si´ wówczas bezu˝yteczny. Technolodzy oraz u˝ytkownicy z pewnoÊcià ucieszyliby si´, gdyby materia∏, z którego zbudowane sà scalaki, nie by∏ tak kruchy i delikatny. Czy móg∏by to byç plastik? Nasuwa

!"#!$#%%#&'()*+,-./012-3!"#!$44%50$0655744%83%"44&9:;4!$

odporne na uszkodzenia od tych, które u˝ywamy obecnie. Ich produkcja równie˝ by∏aby mniej skompilowana. Poza tym nowo odkryty materia∏ ma w pewnych warunkach korzystniejsze w∏aÊciwoÊci ni˝ krzem.

Podstawowy element elektroniki – plastikowy półprzewodnik

Badania nad pó∏przewodnikami z plastiku trwajà ju˝ dziesi´ç lat. Pierwsze eksperymenty nie wypad∏y najlepiej. Naukowcy mieli obawy, ˝e zabrn´li w Êlepà uliczk´. Wewnàtrz czàstek plastików w sposób niekontrolowany tworzy∏y si´ zbitki czàsteczek, co w znacznym stopniu spowalnia∏o szybkoÊç przep∏ywu ∏adunku elektrycznego. Dopiero odkrycie polimeru o nazwie poliheksatiofen by∏o impulsem do dalszych badaƒ. Polimer to substancja sk∏adajàca si´ z bardzo du˝ej iloÊci po∏àczonych czàsteczek jednego lub kilku rodzajów merów. Jest ich tak du˝o, ˝e dodanie lub uj´cie kilku elementów sk∏adowych ∏aƒcucha nie zmienia wyraênie w∏aÊciwoÊci

❯❯ Popularne półprzewodniki krzemowe prawdopodobnie już wkrótce zostaną zastąpione przez bardziej wytrzymałe układy plastikowe

fizycznych ani chemicznych tej substancji. ¸aƒcuch podstawowy tego polimeru zawiera du˝à iloÊç pierÊcieniowych wiàzaƒ w´glowych. Dzi´ki temu w polimerze utworzy∏y si´ doskonale uporzàdkowane struktury kryszta∏ów o wielkoÊci 20-50 µm. RuchliwoÊç ∏adunków uda∏o si´ przy tym zwi´kszyç, ale i tak daleko odbiega∏a od osiàganej w klasycznych pó∏przewodnikach. Stworzono wi´c kryszta∏y o nieco wi´kszej obj´toÊci. Mi´dzy wiàzaniami pierÊcieniowymi pojawi∏o si´ wi´cej przestrzeni. Dzi´ki temu zdecydowanie zwi´kszy∏a si´ dro˝noÊç „kana∏ów” przep∏ywu ∏adunku przez ca∏y kryszta∏. OczywiÊcie kryszta∏y sà nadal mikroskopijnej wielkoÊci. Nie mo˝na ich rozró˝niç go∏ym okiem. Nawet ludzkie krwinki majà wi´ksze rozmiary.

Fabryki specjalnych tworzyw

Technologia produkcji plastikowych pó∏przewodników jest wprawdzie jeszcze w powijakach, lecz jej rozwój nabiera tempa.

P

ółprzewodnik to substancja krystaliczna, której przewodność elektryczna zależy od działania warunków zewnętrznych lub wewnętrznych. Działanie z zewnątrz polega na przyłożeniu pola elektrycznego, magnetycznego albo dostarczenia energii w postaci światła lub ciepła. Modyfikacja materiału półprzewodnikowego polega na dodaniu domieszki, niewielkiej ilości innego pierwiastka, który wprowadza nośniki prądu, a także na formowaniu wieloelementowych struktur z materiałów różniących się przewodnictwem. Właściwości półprzewodnikowe wykazują na przykład krzem, german, selen, arsenek galu i siarczek ołowiu. ❮❮

Ksi´gowi wielkich firm zdà˝yli ju˝ policzyç, ˝e plastikowe obwody scalone obni˝à ceny zespo∏ów elektronicznych nawet o 90%. – Nastanie prawdopodobnie epoka bardzo taniej elektroniki, kiedy inteligentne obwody b´dà na przyk∏ad wszywane w nasze ubrania – oÊwiadczy∏ Herman Hauser, dyrektor spó∏ki Plastic Logic. Firma ta planuje rozpocz´cie produkcji plastikowych pó∏przewodników pod koniec przysz∏ego roku. Zak∏ad produkcyjny powstaje niedaleko Drezna. Koszt inwestycji to 100 mln dolarów. Producent plastikowych pó∏przewodników b´dzie wi´c tu˝ za miedzà. Plastiki sp´dzajà sen z oczu wielkim producentom bran˝y elektronicznej. W laboratoriach takich firm, jak Lucent, Philips, Hitachi,

FOTO: GARY W. MEEK

CO TO JEST PÓŁPRZEWODNIK?

ILUSTRACJA: WWW.BNL.GOV

FOTO: WWW.PVATEPLAAMERICA.COM

❯❯ Wielkie koncerny prowadzą intensywne badania nad nową rewolucyjną technologią. Produkcja nowej generacji obwodów scalonych będzie z pewnością dobrym interesem

❯❯ Polimer nadający się do wyrobu półprzewodników zawiera doskonale uporządkowane kryształy o wielkości 20--50 µm

Samsung trwajà intensywne prace badawczo-rozwojowe nad nowymi rewolucyjnymi technologiami. Zrozumia∏e jest, ˝e kierownictwo tych firm nie chce dopuÊciç do tego, by pociàg do przysz∏oÊci odjecha∏ bez nich.

Tsunami plastikowych obwodów

JeÊli w dziedzinie plastikowych pó∏przewodników uda si´ wyeliminowaç wszystkie niedociàgni´cia (a jest ich jeszcze sporo), rozwój elektroniki móg∏by pójÊç w nowym, trudnym do przewidzenia kierunku. Dla producentów cz´Êci elektronicznych b´dzie to szansa na osiàgni´cie nowych, wysokich zysków. Analitycy szacujà, ˝e o ile nie powstanà jakieÊ komplikacje, ju˝ za dziesi´ç lat produkcja plastikowych cz´Êci elektronicznych osiàgnie wartoÊç 30 mld dolarów. W 2025 r. mo˝e to byç nawet 250 mld dolarów. W ka˝dym razie nowa rewolucyjna technologia powinna do nas dotrzeç ju˝ za dwa lata. ❮❮ OPRAC. ZGIGNIEW GAWRYŚ

listopad 2007

| 21. WIEK | 69

!"#$$#%&%'()*+,-!"..$/)0)/""!..$1-2!..3456.!"

ZAGROŻONA PRZYRODA Dwa miesiące temu w długą podróż do Afryki saharyjskiej odleciały jerzyki z rzędu jerzykowatych (Apodidae). Spędziły u nas zaledwie cztery miesiące, ale przez cały czas informowały o swojej obecności przenikliwymi nawoływaniami. Jerzyk (Apus apus) należy do najciekawszych ptaków.

Jerzyk

❯❯ Jerzyk jest doskonale przystosowany do życia w powietrzu. Żywi się aeroplanktonem (owady, pajęczaki) i pije w locie, zbliżając się do powierzchni wody. Za pomocą radaru stwierdzono, że w locie także śpi

Najbardziej lubią wielką płytę

FOTO: ANGELO MESCHINI

Obecnie jerzyki sà najlepiej znane mieszkaƒcom miast, a dok∏adniej – lokatorom bloków z tzw. wielkiej p∏yty. Najwi´ksze kolonie tych ptaków zamieszkujà otwory wentylacyjne bloków. W ostatnim czasie, ze

WIZYTÓWKA SUPERLOTNIKA Jerzyk (Apus apus) Rząd: jerzykowe (Apodiformes) Rodzina: jerzykowate (Apodidae) liczy około 80 gatunków Wielkość: około 18 cm Pobyt w Europie Środkowej: Długość życia:

kwiecień–sierpień przeciętnie 7 lat

70 | 21. WIEK | listopad 2007

wzgl´du na stopniowe ocieplanie budynków, jerzykom ubywa miejsc do zak∏adania gniazd. Pierwotnie jerzyki gniazdowa∏y wÊród ska∏ i w dziuplach drzew, ale miasta przyciàga∏y je nowymi miejscami l´gowymi oraz pokarmem. Wybierajà dziury w Êcianach, szczyty dachów, za∏omy pod gzymsami i belkami stropowymi oraz wie˝e koÊcio∏ów. Gniazda budujà z roÊlin i piór uzbieranych podczas lotu i zlepionych Êlinà. W Chinach, gdzie gniazda uchodzà za miejscowy przysmak, nazywane sà „jaskó∏czymi gniazdami”.

Zaloty w powietrzu

N

Zaloty i kopulacja jerzyków odbywajà si´ w powietrzu. W trakcie zalotów samczyk i samiczka ∏àczà si´ w Êlizgowym locie oraz Êpiewie, który sprawia wra˝enie gwizdu MAPA: U FOTO 21

ajlepiej z nich wszystkich przystosowa∏ si´ do ˝ycia w powietrzu. Od˝ywia si´ aeroplanktonem (owady, paj´czaki), który chwyta podczas lotu, a tak˝e pije, zbli˝ajàc si´ do powierzchni wody. Za pomocà radaru stwierdzono równie˝, ˝e w locie Êpi. Jego niewiarygodna zwrotnoÊç i umiej´tnoÊci lotnicze pozwalajà mu na takie wyczyny akrobatyczne jak kopulacja w powietrzu. Sen zajmuje mu kilka krótkich chwil. Jerzyk wznosi si´ na wysokoÊç jednego kilometra (na takà wysokoÊç wznoszà si´ np. balony wycieczkowe), a w trakcie opadania przez kilka minut Êpi i odpoczywa. Zapada w mikrosen, podczas którego jedna pó∏kula mózgu pozostaje nieaktywna, ale druga kontroluje ruch ptaka i odbiera bodêce z jego otoczenia. Jerzyki potrafià równie˝ lataç na znacznie wi´kszych wysokoÊciach. Umo˝liwia im to wysoki poziom czerwonych krwinek oraz specjalna hemoglobina o wy˝szej zdolnoÊci wiàzania tlenu z rozrzedzonego powietrza o ni˝szej zawartoÊci tego pierwiastka.

FOTO: WWW.EBNITALIA.IT

FOTO: WIKIPEDIA

Podczas lotu śpi, żeruje i odbywa gody

❯❯ Współcześnie jerzyk występuje w miastach. Pierwotnie gniazdował pośród skał i w dziuplach drzew

Kiedy domagajà si´ jedzenia, ciàgnà rodziców za pióra na szyi. M∏ode pozostajà w gnieêdzie bardzo d∏ugo, bo a˝ szeÊç tygodni, jednak z chwilà jego opuszczenia sà ca∏kowicie samodzielne i przygotowane do codziennego pokonywania dystansu oko∏o 1 tys. kilometrów.

Latający atleci

Bardzo ∏atwo rozpoznaç jerzyka w locie. Po pierwsze po jego charakterystycznym Êpiewie, po drugie po kszta∏cie cia∏a i kolorze upierzenia. Ptak jest ca∏y czarny ze skrzyd❯❯ Mapa obrazuje obszar występowania ∏ami sierpowato wygi´tymi do ty∏u. Ogon jerzyka. Czerwony – miesiące letnie, jest lekko rozdwojony. Samiec i samiczka niebieski – miesiące zimowe nie ró˝nià si´ od siebie. M∏ode majà na tylko jednego osobnika. Parka jerzyków do- g∏owie i grzbiecie pióra z jaÊniejszymi chowuje sobie wiernoÊci przez ca∏e ˝ycie. Co koƒcówkami. Podobnie jak pozosta∏e jerzykowe majà skróconà cz´Êç raciekawe, zawsze bezb∏´dnie FOTO: U FOTO 21 mieniowà skrzyd∏a oraz wyd∏uodnajdujà swojego partnera lub ˝onà cz´Êç d∏oni. Ich skrzyd∏a partnerk´. Z Afryki wracajà majà aerodynamiczny kszta∏t, sà osobno i spotykajà si´ dopiero elastyczne i silne. Jerzyki majà w sta∏ym miejscu gniazdobardzo rozwini´te mi´Ênie pierwania. Samiczka sk∏ada 1 do 3 siowe przyczepione do mocno jaj, z których po oko∏o 20 wykszta∏conego grzebienia mostdniach wykluwajà si´ piskl´ka. O ile sà wybitnymi lotnita. W niekorzystnych warunMłode potra- kami, o tyle s∏abo poruszajà si´ kach rodzice zmniejszajà liczfią zahamona ziemi. Majà krótkie i s∏abe b´ jaj, wyrzucajàc cz´Êç z nich wać własny rozwój, nogi, które uniemo˝liwiajà im z gniazda. W czasie niedobospowolnić metachodzenie i skakanie. Szczerów pokarmu m∏ode potrafià bolizm, obniżyć gólnà cechà fizjologicznà ich zahamowaç w∏asny rozwój, temperaturę ciała mi´Êni jest odpornoÊç na spowolniç metabolizm, obnii w ten sposób zm´czenie. Ptaki te potrafià ˝yç temperatur´ cia∏a i w taprzeczekać 2-3 dni przelecieç w ciàgu dnia do kim odr´twieniu przeczekaç 2-3 dni. W tym czasie liczba ich oddechów 900 km, a ich m∏ode przez dwa lata od spada z 40 do 10 na minut´, a temperatura wyklucia, nie dotykajà ziemi. W locie rozcia∏a obni˝a si´ tak, ˝e jest o zaledwie 2-3 wijajà szybkoÊç 90-200 km/h. ❮❮ stopnie wy˝sza od temperatury otoczenia. OPRAC. JOLANTA LEWANDOWSKA-TRELA

❯❯

!"#!$#""#%&'(&)*+,-.!"#!$//"0*1*022!//"$.34//5678/!"

GEOLOGIA

Czy głazy pozwolą

W górach Kalifornii i Nevady spotykamy olbrzymie głazy stojące w niewiarygodnych pozycjach. Wystarczy je trącić, a stoczą się w dół. W jaki sposób zachowały się w tych miejscach, skoro Kalifornia i Nevada należą do najbardziej aktywnych sejsmicznie stanów USA?

J

ILUSTRACJA: USGS

est tylko jedno wyt∏umaczenie ich obecnoÊci. Od kiedy znajdujà si´ w chwiejnej równowadze, w ich rejonie nie dosz∏o do trz´sienia ziemi, które wprawi∏oby je w ruch. – Wystarczy ustaliç, jak d∏ugo tak tkwià, i oceniç si∏´ potrzebnà do ich przewrócenia. W wi´kszoÊci wypadków wystarczy si∏a ramion jednego m´˝czyzny – wyjaÊnia geolog James Brune z Uniwersytetu Nevady w Reno. – Na podstawie tych dwóch czynników z ∏atwoÊcià mo˝na okreÊliç, od jak dawna w danym

FOTO: IAN PARKER

przewidywać trzęsienia ziemi? ❯❯ Kalifornijskie głazy sprawiają wrażenie, jakby w każdej chwili miały runąć w dół. Mimo to przetrwały częste w tej okolicy wstrząsy sejsmiczne

regionie nie dosz∏o do silniejszego wstrzàsu. Nast´pnie rozmieszczenie g∏azów pozwoli na opracowanie bardzo dok∏adnej mapy aktywnoÊci sejsmicznej w ciàgu ostatnich kilkuset lat, która b´dzie nieocenionà pomocà przy prognozowaniu niebezpiecznych trz´sieƒ ziemi.

Wiedza czy wróżba?

Przewidywanie trz´sieƒ ziemi nawet obecnie nie jest skuteczne. WiarygodnoÊç prognoz jest na granicy b∏´du. Tymczasem wczesne ostrze-

JAK PRZEWIDZIEĆ RUCHY ZIEMI

M

imo że współczesna nauka nie potrafi w dokładny sposób przewidywać trzęsień ziemi, sejsmolodzy wykorzystują kilka zjawisk poprzedzających drżenia płyt tektonicznych. Jedną z najdłużej znanych oznak zbliżającego się trzęsienia są zmiany poziomu wód gruntowych (wód w studniach) spowodowane przesuwaniem się mas skalnych i zmianą pola magnetycznego. Od dawna znamy również zmiany w zachowaniu zwierząt. Na przykład myszy tracą orientację, psy i wielcy roślinożercy zdradzają znaczną nerwowość. Naukowcy tłu-

maczą to wrażliwością zwierząt na zmiany pola magnetycznego oraz umiejętnością odbierania fal ultradźwiękowych. Chińscy sejsmolodzy wywołali ostatnio sensację, zakładając laboratorium sejsmologiczne bezpośrednio na terenie ogrodu zoologicznego. Zadaniem laboratorium będzie obserwowanie wybranych zwierząt i odczytywanie z ich zachowania sygnałów o zbliżającym się niebezpieczeństwie.

W pewnym stopniu trzęsienia ziemi można prognozować także na podstawie miejsca występowania i siły poprzednich wstrząsów. Ruch płyt tektonicznych nie zmienia się. Za każdym razem w głębi ziemi przez pewien czas kumuluje się naprężenie, uwalniane podczas trzęsienia. Niemniej, aby wykorzystać tę metodę, sejsmolodzy musieliby znać dokładnie kilkusetletnią historię wstrząsów. Dopiero wówczas mogliby wykorzystać zgromadzone informacje, np. przy kosztownych ewakuacjach. ❮❮

ganie o kataklizmach pozwoli∏oby na ocalenie tysi´cy istnieƒ. Do niedawna sejsmolodzy polegali jedynie na zmianach pola magnetycznego Ziemi, wysokoÊci poziomu wód w studniach lub dziwnym zachowaniu zwierzàt. Obecnie wiemy doskonale, ˝e przyczynà trz´sieƒ ziemi sà ruchy p∏yt tektonicznych, niemniej jednak a˝ do lat 60. ubieg∏ego wieku, nie by∏o to takie oczywiste. ZnajomoÊç prawide∏ tektoniki pozwala sejsmologom na dok∏adniejsze przewidywania dopiero od 40 lat. Od lat 60. odnotowuje si´ wszystkie wstrzàsy, a czas i miejsce ich wyst´powania s∏u˝à wytyczaniu obszarów o wysokim ryzyku pojawienia si´ cz´stych, niszczàcych drgaƒ. W tego rodzaju miejscach trzeba stawiaç specjalnie skonstruowane budynki, gwarantujàce, ˝e przetrwajà wi´kszoÊç ruchów ziemi. Dotyczy to przede wszystkim wybrze˝a kalifornijskiego oraz po∏udniowo-wschodniej Alaski.

Pomniki spokojnych miejsc

Mimo istnienia map wstrzàsów i czu∏ych sejsmografów prognozowanie trz´sieƒ ziemi jeszcze trudno nazwaç wiedzà. Powodem jest to, ˝e naukowcy nie potrafià przypisaç w∏aÊciwego znaczenia zgromadzonym informacjom. – Jedno wychylenie wskazówki sejsmografu w po∏àczeniu z okreÊlonà historià sejsmicznà danego obszaru mo˝e wywo∏aç w pe∏ni uzasadniony alarm, innym razem bardzo podobna kombinacja nie musi byç zapowiedzià jakiegokolwiek drgnienia – roz-

listopad 2007

| 21. WIEK | 71

❯

!"#!$#""#%&'(&)*+,-.!"#!$//"0*1*022!//"$.34//5678/!0

GEOLOGIA

FOTO: WWW.ANDYANDFRANK.COM

wyciàgarek samochodów. Pos∏u˝y∏ si´ ko∏owrotami i kotwami do mocowania namiotów cyrkowych. – ChcieliÊmy jednoczeÊnie, aby wszystkie kamienie nadal pozosta∏y w pierwotnym po∏o˝eniu i s∏u˝y∏y jako stacje sejsmologiczne – opisuje najwi´kszà trudnoÊç swojej pracy Brune. – Najwa˝niejszym zadaniem by∏o ostro˝ne post´powanie, abyÊmy mogli rozko∏ysany g∏az przywróciç do poprzedniego stanu. Wystarczy∏o, by jedna lina by∏a nieco bardziej napi´ta, ni˝ powinna, i z utrzymaniem kamienia na miejscu by∏y problemy.

FOTO: WWW.EMERGENCY-MANAGEMENT.NET

k∏ada ramiona Brune. – Jednym z g∏ównych powodów braków w odnajdywaniu korelacji jest to, ˝e informacje o wstrzàsach gromadzimy zaledwie od kilkudziesi´ciu lat. Z geologicznego punktu widzenia to zaledwie mgnienie oka. O tym, co dzia∏o si´ wczeÊniej, nie mamy najmniejszego poj´cia. Jednym z g∏ównych celów Brune'a jest utworzenie mapy historii wstrzàsów, która uwzgl´dnia∏aby kilka tysiàcleci. Na pomys∏ wykorzystania g∏azów jako rejestratorów, okreÊlajàcych histori´ i zasi´g wstrzàsów

Trzęsienie w laboratorium

❯❯

Ważnym krokiem jest określenie, jak długo głaz tkwi w obecnym położeniu. Określa się go na podstawie warstw osadów ❯❯ Trzęsienie ziemi w San Fernando trwało ponad minutę. Pochłonęło 58 ofiar i wyrządziło szkody materialne w wysokości 511 mln dolarów

kszta∏tuje si´ przez 10 tys. lat. Odr´bne znaczenie ma równie˝ zawartoÊç niektórych izotopów (np. chlor 36, glin 26 lub beryl 10) powstajàcych pod wp∏ywem promieniowania kosmicznego. Ich iloÊç mo˝e zdradziç, jak d∏ugo badany kamieƒ by∏ wystawiony na oddzia∏ywanie tego rodzaju promieniowania, a zatem jak d∏ugo znajduje si´ w obecnej pozycji. Pomiary udowodni∏y, ˝e wszystkie g∏azy pozostajà na swoich miejscach od co najmniej 10,5 tys. lat, a znajdà si´ równie˝ takie, które pami´tajà 30 tys. lat.

W rękawiczkach do głazów

– Choç trudno w to uwierzyç, najwi´cej trudnoÊci sprawi∏o mierzenie si∏y potrzebnej do naruszenia równowagi g∏azów – mówi Brune. – Jak na z∏oÊç nie le˝à w pobli˝u dróg, ch´tniej wybierajà odleg∏e, trudno dost´pne miejsca poÊród pustkowi. Dlatego jego zespó∏ do poruszenia kamieni nie móg∏ wykorzystaç

W BLISKIM SĄSIEDZTWIE PIEKŁA

W

Kalifornii trzęsienia ziemi są niemal na porządku dziennym. Zwłaszcza San Francisco doświadcza wyjątkowej aktywności sejsmicznej. W tym rejonie w ciągu ostatnich 200 lat kilkadziesiąt razy doszło do wstrząsów silniejszych niż 5 stopni w skali Richtera (maks. 9). Ostatni zanotowano w tym roku, 9 maja, na północnym wybrzeżu. Najsilniejsze kataklizmy pozostawiły trwałe piętno. Kiedy: czerwiec 1838 Gdzie: San Francisco Siła: 6,8 st. Historia San Francisco jest od początku związana z potężnymi wstrząsami ziemi. Już 60 lat po

72 | 21. WIEK | listopad 2007

ILUSTRACJA: WWW.USYD.EDU.AU

wpad∏ dzi´ki XIX-wiecznemu, irlandzkiemu geologowi Robertowi Malletowi. Mallet w 1862 r. opublikowa∏ prac´ o neapolitaƒskim trz´sieniu ziemi z 1857 r., w której wspomina∏ o przewróconych rzeêbach i kamiennych blokach b´dàcych wskaênikami rozchodzenia si´ wstrzàsów. Nast´pnie, w latach 90. XIX w. wraz ze wspó∏pracownikami opracowa∏ map´ tysiàca g∏azów „porozrzucanych” na terenie po∏udniowej Kalifornii i w Nevadzie. Aby kamienie mia∏y wartoÊç poznawczà, powinny spe∏niaç kilka kryteriów. Ich wysokoÊç musi byç wi´ksza od szerokoÊci, nie mogà byç mniejsze ni˝ zmywarka do naczyƒ i wi´ksze ni˝ autobus. W miejscu, w którym stojà, w wi´kszoÊci wypadków ustawi∏a je woda przesiàkajàca do rysy skalnej. W ten sposób od∏ama∏a, od∏àczy∏a i porzuci∏a g∏az na pastw´ innym ˝ywio∏om. Istotnym krokiem jest zbadanie, jak d∏ugo g∏az tkwi w niezmiennym po∏o˝eniu. OkreÊla si´ to, analizujàc warstwy ró˝nych osadów o gruboÊci od 2,3 do 9,9 mikrometra (dziesi´ciokrotnie cieƒszych od w∏osa), z których ka˝da

Zespó∏ Brune'a po kilku pomiarach w terenie zdecydowa∏ si´ na przeniesienie prac do laboratorium, gdzie móg∏ symulowaç wstrzàsy trz´sieƒ ziemi o ró˝nym nasileniu i w ten sposób stwierdziç, jak mogà oddzia∏ywaç na kamienie. Pos∏u˝y∏a im do tego olbrzymia stalowa p∏yta i kilka granitowych oraz drewnianych bloków. – Czasami by∏o to nawet zabawniejsze od pracy w terenie. Kiedy np. badaliÊmy skutki trz´sienia ziemi o sile 7,6 stopni (w 1999 r. trz´sienie o podobnym nasileniu nawiedzi∏o Tajwan), z naszymi blokami dzia∏y si´ niewiarygodne rzeczy. Dopiero wówczas, gdy cz∏owiek widzi na w∏asne oczy, jak wstrzàsy miotajà kilkunastotonowymi

jego założeniu w 1776 roku, nawiedziło je potężne trzęsienie ziemi, które wywołała aktywność sejsmiczna w uskoku tektonicznym św. Andrzeja. Geologowie twierdzą, że te same były powody niszczącego trzęsienia z 1906 r., po którym na skutek pożaru zniszczeniu uległa znaczna część miasta. Kiedy: 8. 10. 1865 Gdzie: wyżyna Santa Cruz Siła: 6,5 st. Trzęsienie ziemi dotarło do kilku miast w górach Kalifornii. Szkody materialne oceniono wówczas na 500 tys. dolarów (ponad 100 mln dzisiejszych dolarów) Wstrząsy dosięgły również San Francisco,

❯❯ Wszystkie silniejsze trzęsienia ziemi rejestruje się dopiero od lat 60. ubiegłego wieku

gdzie uszkodziły kilka budynków (z ratuszem włącznie) i doprowadziły do powstania 2,5-cm pęknięcia na jednej z głównych ulic Filmpore. Kiedy: 21. 10. 1868 Gdzie: San Francisco Siła: 6,8 st. To trzęsienie ziemi objęło bardzo gęsto zaludnioną cześć miasta i pochłonęło 30 ofiar. Straty materialne oceniono wów-

czas na 350 tys. dolarów, co obecnie stanowi równowartość kilkudziesięciu milionów. Poziome przesunięcie płyty tektonicznej wzdłuż uskoku św. Andrzeja wyniosło około 2 m. Kiedy: 18. 4. 1906 Gdzie: San Francisco Siła: 7,8 st. Jedno z najbardziej niszczycielskich trzęsień w historii Stanów Zjednoczonych. Wstrząsy, a następnie pożar pochłonęły 3 tys. ofiar, a szkody materialne obliczono na 530 mln ówczesnych dolarów. Większa część miasta została dosłownie zrównana z ziemią. Główne wstrząsy trwały około 3 minut, a fale sejsmiczne odczuwalne były w Australii. Trzęsienie objęło obszar o wielkości

❯❯ Geolog James Brune z Uniwersytetu Nevady w Reno opracował mapę głazów w Nevadzie i Kalifornii

przedmiotami niczym zabawkami, uÊwiadamia sobie ich si∏´. Próby pokaza∏y, ˝e obalanie kamieni to przede wszystkim dzie∏o wstrzàsów o ni˝szej cz´stotliwoÊci. Gwa∏towne, ale szybkie drgania wprowadzà je w wibracje, ale rzadko powalajà. Kiedy wszystkie dane naniesiono na map´ ryzyka wystàpieƒ trz´sieƒ ziemi, okaza∏o si´ ˝e kamienie rzeczywiÊcie pe∏nià funkcj´ znaczników miejsc, w których przez tysiàce lat nie by∏o niebezpiecznych wstrzàsów.

Koniec za 10 tys. lat

W ˝adnym wypadku nie znaczy to, ˝e to miejsca bezpieczne. – Takich nasze badania nie mog∏y, ani nie mia∏y wskazaç. Zgodnie z modelami sejsmologicznymi wi´kszoÊç kamieni powinna, z du˝ym prawdopodobieƒstwem, przewróciç si´ w ciàgu najbli˝szych 10 tys. lat – dodaje Brune. Kamienie pozwoli∏y na zebranie danych uzupe∏-

❯❯ Aby kamienie miały wartość poznawczą, powinny spełniać kilka kryteriów. Ich wysokość musi być większa od szerokości, nie mogą być mniejsze niż zmywarka do naczyń i większe niż autobus

niajàcych mapy trz´sieƒ ziemi z ostatnich kilku tysi´cy lat. Dzi´ki temu sejsmolodzy mogà doskonaliç swoje modele prawdopodobieƒstwa opierajàce si´ na ruchu p∏yt tektonicznych i z wi´kszà dok∏adnoÊcià prognozowaç nadejÊcie kolejnych trz´sieƒ. – Jakkolwiek system Brune'a ma kilka s∏abych punktów, jego wyniki sà istotnym elementem mozaiki mapowania wstrzàsów – mówi geofizyk Dan O'Connel z biura katastralnego. Zdobyte przez niego informacje ju˝ wkrótce pomogà przy podejmowaniu decyzji, gdzie budowaç szpitale lub budynki nadajàce si´ na centra kryzysowe w wypadku katastrof

mi powstawały pęknięcia o szerokości 30 cm, głębokości 60 cm i długości 300 m. Miesiąc później nastąpiły wstrząsy wtórne o magnitudzie 5,8 stopnia, podczas których zginęły kolejne dwie osoby. mniej więcej 970 tys. km2 (Polska zmieściłaby się na tym obszarze trzykrotnie), powstało pęknięcie długości 430 km, a największe przesunięcie gruntu wyniosło 3,5 m. Kiedy: 21. 7. 1952 Gdzie: Kern County Siła: 7,3 st. Najsilniejsze trzęsienie w ciągu półwiecza od katastrofy z 1906 roku z San Francisco. Pochłonęło 13 ofiar i kosztowało 60 mln dolarów. Było tak silne, że w zie-

Kiedy: 9. 2. 1971 Gdzie: San Fernando Siła: 6,6 st. Główne wstrząsy trwały ponad minutę, pochłonęły 58 ofiar i wyrzą-

przyrodniczych. Nie pomog∏oby raczej, gdyby w wypadku trz´sienia ziemi centralny szpital znajdowa∏ si´ bezpoÊrednio nad epicentrum i runà∏ jako pierwszy. Praca zespo∏u Brune'a jest dopiero w poczàtkowej fazie, czeka ich skompletowanie ponad 2 tys. fragmentarycznych planów, które pos∏u˝à do skonstruowania mapy prognoz dla ca∏ego wybrze˝a kalifornijskiego. – Nie znam innego miejsca, dla którego prognoza o tym, kiedy i gdzie dojdzie do naprawd´ silnego wstrzàsu, by∏aby cenniejsza – twierdzi Brune. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

dziły szkody w wysokości 511 mln dolarów. Trzęsienie ziemi zburzyło budynki Olive View Hospital, który miał być odporny na wstrząsy. Kiedy: 8. 11. 1980 Gdzie: wybrzeże Humboldt County Siła: 7,2 st. Bardzo silne trzęsienie, na szczęście w większości na niezabudowanym obszarze. Dwie osoby uległy obrażeniom, szkody wyceniono na 2 mln dolarów. Kiedy: 18. 10. 1989 Gdzie: wyżyna Santa Cruz Siła: 6,9 st. Kataklizm pochłonął 63 ofiary i wyrządził szkody w wysokości 6 mld dolarów. Największe od 1906 roku trzęsienie na uskoku

św. Andrzeja. Największe szkody wyrządziło w San Francisco, gdzie m.in. zniszczyło żelbetowy most przez zatokę. Oprócz tego zniszczyło 80 innych mostów. Dziesięć z nich zamknięto z powodu znacznych uszkodzeń. Kiedy: 25. 4. 19992 Gdzie: przylądek Mendocino Siła: 7,2 st. Po najsilniejszym wstrząsie następnego dnia wystąpiły wielkie wstrząsy wtórne o sile 6,5 i 6,7. Po nich nastąpiło kilka słabszych wstrząsów, które nie spowodowały już większych szkód. Nikt nie stracił życia, trzęsienie wywołało jedynie szkody materialne na kwotę 66 milionów dolarów i wywołało metrową falę tsunami. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 73

FOTO: COMMONS.WIKIMEDIA.ORG, WWW.PARKS.CA.GOV I CALIFORNIA.ARCH.COM

MAPA: NEVADA SEISMOLOGICAL LABORATORY

FOTO: JGEOINFO.AMU.EDU.PL

FOTO: JAN PARKER

!"#!$#""#%&'(&)*+,-.!"#!$//"0*1*022!//"$.34//5678/!$

!"#!$#%%#&'()(*+,-./0!"#!$11%2,3,455!11%%0""11)6781!"

ŻYWIENIE

Żywność e k o l o g i c z n a :

smaczniejsza i zdrowsza,

FOTO: WWW.MESICBIOPOTRAVIN.CZ

❯❯

Uczestnicy piętnastego Biojarmarku w Brnie mogli spróbować jak smakuje ekologiczne wino rozk∏adu substancji chemicznych znajdujàcych si´ w tej ˝ywnoÊci, powstanie po jej zjedzeniu w naszym organizmie. W ostatnich latach naukowcy odkryli, ˝e niektóre pestycydy powodujà zaburzenia czynnoÊci hormonów, odpowiedzialnych nie tylko za wa˝ne procesy biochemiczne zachodzàce w naszych organizmach, ale odgrywajàce g∏ównà rol´ w rozwoju p∏odu ludzkiego. Lekarze obawiajà si´, ˝e w∏aÊnie te substancje odpowiedzialne sà za ró˝ne groêne zjawiska np. zmniejszajàcà si´ iloÊç spermy u m´˝czyzn i zwi´kszonà liczb´ zachorowaƒ ca∏ych populacji na niektóre odmiany nowotworów.

Skandale wywołały rewolucję

Rolnictwo produkujàce zdrowà ˝ywnoÊç powinno zapewniç wystarczajàcà iloÊç

74 | 21. WIEK | listopad 2007

dobrych jakoÊciowo artyku∏ów spo˝ywczych, a jednoczeÊnie pozostawiç Êrodowisko naturalne w nieska˝onej formie. Wspó∏czesne rolnictwo przemys∏owe, produkujàce na wielkà skal´, rozsypuje na polach tony Êrodków chemicznych. Rosnàce spo˝ycie produktów rolnych tylko pogarsza ca∏à spraw´. Nawozy sztuczne os∏abiajà roÊliny, które stajà si´ ∏atwym ∏upem dla szkodników, co z kolei wymusza jeszcze wi´ksze opryski i ko∏o si´ zamyka. Panika, która wynik∏a w wyniku odkrycia choroby szalonych krów (BSE) wywo∏a∏a wÊród opinii publicznej, cytujàc s∏owa tygodnika „Financial Times”: „nastroje bliskie rewolty przeciwko intensywnej gospodarce rolnej”.

Żywność atestowana

Na Êwiecie, a u nas od poczàtku lat 90., rozwija si´ nowy sposób gospodarzenia – rolnictwo ekologiczne. W takich gospodarstwach zabronione jest stosowanie nawozów sztucznych, chemicznych pestycydów, syntetycznych hormonów i stymulatorów wzrostu, organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO). W krajach Unii Europejskiej wprowadzono system kontroli i certyfikacji produkcji ekologicznej. Graficznym odzwierciedleniem tego, ˝e produkt zosta∏ wytworzony zgodnie obowiàzujàcym systemem jest wspólnotowy znak „Rolnictwo ekologiczne” umieszczony na etykiecie produktu. Produkt z takim oznaczeniem oraz numerem certyfikatu spe∏nia wymogi regulacji prawnych i zasady „od pola do sto∏u”.

Czy jest smaczniejsza?

˚ywnoÊç ekologiczna jest produkowana z wi´kszà dba∏oÊcià i klienci zgadzajà si´, ˝e jest rzeczywiÊcie smaczniejsza, choç smak to sprawa subiektywna. Z w∏asnych doÊwiadczeƒ mo˝emy potwierdziç, ˝e batonik z ekoatestem jest lepszy, ni˝ syntetyczne produkty spotykane w supermarketach,

❯❯ Żywność ekologiczna jest droższa niż zwykła. Na przykład pełnoziarnisty chleb orkiszowy kosztuje ok. 6 pln za kg

pe∏ne sztucznych barwników i s∏odzików. Na Uniwersytecie Waszyngtoƒskim opublikowano studium naukowe, z którego wynika, ˝e jab∏ka z sadów ekologicznych w porównaniu z owocami z upraw konwencjonalnych majà lepszy smak. Eksperyment przeprowadzono wÊród profesjonalnych degustatorów, którym zawiàzano oczy, a stosunek jab∏ek cierpkich i s∏odkich zosta∏ dobrany w sposób obiektywny.

Czy jest zdrowsza?

Rolnicy produkujàcy ˝ywnoÊç ekologicznà nie zamierzajà walczyç z pozosta∏ymi i twierdziç, ˝e wytwarzane przez nich produkty sà niezdrowe. Szczególnie, ˝e ci ostatni na pewno znajdà argumenty na to, ˝e

UPRAWY BIODYNAMICZNE Odmianą rolnictwa ekologicznego są uprawy biodynamiczne. Mają samowystarczalny ekosystem, w którym nie tylko nie stosuje się chemii, ale także

nie korzysta z maszyn zanieczyszczających powietrze i glebę. Uprawa ziemi odbywa się zgodnie z kalendarzem agrotechnicznym, który bierze pod uwagę fazy księżyca i układ planet. Produkty tego rolnictwa są opatrzone etykietą z napisem „Demeter”, przyznawaną przez międzynarodową organizację z siedzibą w Niemczech. ❮❮

FOTO: ARCHIW. AUTORA

C

zy naprawd´ wiecie co jecie? Zdecydowana wi´kszoÊç artyku∏ów spo˝ywczych, które kupujemy dzisiaj w hipermarketach, to produkty rolnictwa intensywnego (system produkcji rolniczej ukierunkowany na maksymalny zysk), czyli ga∏´zi gospodarki, która w ciàgu kilku ostatnich dziesi´cioleci niechlubnie zas∏yn´∏a stosowaniem oprysków chemicznych, nawozów sztucznych i pestycydów (Êrodków przeznaczonych do zwalczania szkodników upraw). Sàdzicie, ˝e sà to Êrodki raczej nieszkodliwe? Wielu tak uwa˝a, lecz nikt nie wie, co w wyniku

lecz d r o ż s z a !

FOTO: ALBIO

Skandale, które w ostatnich latach wstrząsały rynkiem artykułów spożywczych, wywołały niechęć wobec niektórych, szkodliwych dla zdrowia metod produkcji rolniczej. Alternatywą jest rolnictwo ekologiczne.

FOTO: TOMASZ PETR, U FOTO 21 I ARCHIW. AUTORA

!"#!$#%%#&'()(*+,-./0!"#!$11%2,3,455!11%%0""11)6781!9

❯❯ Eksperci uznają polską żywność ekologiczną za jedną z najlepszych na świecie. Nie ma w niej śladu pestycydów, podczas gdy np. w Belgii zawiera je 12 % ekoproduktów

i nie powoduje ska˝enia Êrodowiska naturalnego. Na tym te˝ polega owo „zdrowie” ˝ywnoÊci ekologicznej.

Dla zasobnych portfeli

Popyt na zdrowà ˝ywnoÊç na ca∏ym Êwiecie zdecydowanie wzrasta. Produktami rolnictwa ekologicznego zainteresowani sà nie tylko klienci o poglàdach ekologicznych, tzw. zieloni. Âwiatowy rynek tych produktów w 1998 r. szacowano na 13,5 mld dolarów, przy czym w drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych popyt zaczà∏ gwa∏townie rosnàç. Mówi si´ o wzroÊcie 20% w skali roku. W czasie gdy przemys∏owa produkcja spo˝ywcza nie wie co robiç z ogromnymi

FOTO: KOZODOJ

˝ywnoÊç ekologiczna nie jest wcale mniej szkodliwa ni˝ ta, którà oni wytwarzajà. ˚ywnoÊç nieekologiczna niewàtpliwie zawiera pierwiastki Êladowe po opryskach Êrodkami agrochemicznymi. W wypadku produktów wytwarzanych metodami ekologicznymi istnieje groêba, ˝e np. wilgotne lato mo˝e przynieÊç atak chorób grzybiczych. Grzyby zaÊ wytwarzajà równie trujàce substancje jak agrochemikalia. Do odpowiedzi na to pytanie nale˝a∏oby wi´c podejÊç ostro˝nie. Mo˝emy jedynie powiedzieç, ˝e produkty ekologiczne nie zawierajà pozosta∏oÊci po pestycydach. Rzadko mówi si´ o tym, ˝e ˝ywnoÊç naturalna jest produkowana w otoczeniu „zdrowej przyrody”

❯❯ Nasze gospodarstwa ekologiczne są oddalone od regionów uprzemysłowionych, a rolnictwo zużywa kilkakrotnie mniej nawozów sztucznych. Korzystajmy więc z tego, co nadal w naszym kraju naturalne

zapasami ˝ywnoÊci, ekorolnicy cz´sto nie nadà˝ajà za popytem. A jakie jest zainteresowanie ˝ywnoÊcià ekologicznà u nas? W Polsce sprzeda˝ produktów ekologicznych napotyka na du˝e trudnoÊci, poniewa˝ nie jesteÊmy przekonani o szczególnych walorach tej ˝ywnoÊci i nie widzimy powodu by jà kupowaç, a w dodatku p∏aciç za nià wi´cej. Z badaƒ przeprowadzonych przez Akademi´ Rolniczà w Poznaniu wynika, ˝e ˝ywnoÊç ekologiczna jest 15-25% dro˝sza od ˝ywnoÊci produkowanej metodami konwencjonalnymi. Najwi´kszym rynkiem dla ˝ywnoÊci ekologicznej jest Warszawa. Jak wynika z informacji rynku hurtowego w Broniszach, Stowarzyszenie Ekoland próbowa∏o sprzedawaç ekologicznà ˝ywnoÊç poprzez rynek hurtowy. Okaza∏o si´, ˝e zbyt ma∏a skala produkcji nie pozwala na prowadzenie takiej dzia∏alnoÊci. Wielu rolników boi si´ wy˝szych cen produkcji ˝ywnoÊci ekologicznej.

Pestycydy będą stosowane

Z prognoz Ministerstwa Rolnictwa wynika, ˝e do koƒca 2010 r. w Polsce b´dzie ok. 15 tys. gospodarstw zajmujàcych si´ produkcjà ekologicznà; ich ∏àczna powierzchnia wyniesie 300 tys. ha. WÊród

ŻYWNOŚĆ EKOLOGICZNA – ZA I PRZECIW

❯❯ W gospodarstwach ekologicznych zwierzęta żyją bez zbędnych stresów

● + niska zawartość pestycydów ● + niska zawartość azotanów ● + niska zawartość konserwantów i barwników ● + zawierają więcej witamin (np. A i C) ● + bardziej wyrazisty smak - wyższa cena ● - ograniczona podaż ●

listopad 2007

| 21. WIEK | 75

❯

!"#!$#%%#&'()(*+,-./0!"#!$11%2,3,455!11%%0"611)7891!$

ŻYWIENIE WWW.MESICBIOPOTRAVIN.CZ

jakaÊ grupa rolników b´dzie chcia∏a produkowaç ˝ywnoÊç ekologicznà, jednak na pewno w wi´kszoÊci pozostanà rolnicy utrzymujàcy produkcj´ konwencjonalnà. JednoczeÊnie trudno uwierzyç, ˝eby rolnictwo ekologiczne wy˝ywi∏o ludzkoÊç. Jest to produkcja o wiele trudniejsza i wymagajàca du˝ej wiedzy. Dlatego pestycydy w jakimÊ stopniu nadal b´dà stosowane przez rolników.

Zdrowe a dietetyczne

Na poczàtku tego roku Unia Europejska wyda∏a nowà dyrektyw´ dotyczàcà

FOTO: TOMASZ PETR

FOTO: ALBIO

❯❯ W wielu krajach popularne stają się regionalne targi żywności ekologicznej, na których miejscowi rolnicy przedstawiają swoją ofertę

❯❯ Żywność ekologiczną można kupić w wybranych sklepach. Asortyment jest bardzo szeroki

❯❯ Produkty z gospodarstw ekologicznych mają zdecydowanie większą wartość odżywczą. Segment rynku zdrowej żywności zdobywa coraz większą popularność

FOTO: TOMASZ PETR I PULEVA

krajów, które majà najbardziej rozwini´te rolnictwo ekologiczne znajdujà si´: Australia, Argentyna, Chiny, USA, W∏ochy, Hiszpania. Polska zaj´∏a piàte miejsce wÊród krajów z najwi´kszym przyrostem powierzchni gospodarstw ekologicznych w latach 2004-2005. Z prognoz wynika te˝, ˝e do koƒca 2007 r. w Polsce mo˝e byç

ok. 12,5 tys. gospodarstw ekologicznych. W 2006 r. by∏o ich ok. 9,2 tys., a rok wczeÊniej ok. 7,2 tys. Wed∏ug informacji Jednostki Certyfikujàcej Ekogwarancja wynika, ˝e wzrasta równie˝ liczba przetwórni spo˝ywczych zainteresowa nych produkucjà ekologicznà. Jednak sami propagatorzy rolnictwa ekologicznego ostro˝nie oceniajà przysz∏oÊç tej ga∏´zi rolnictwa. Przyczynà sà przede wszystkim wy˝sze ceny produkowanej ˝ywnoÊci wynikajàce z faktu, ˝e rolnictwo ekologiczne jest bardziej kosztowne ni˝ konwencjonalne. Mo˝na przypuszczaç, ˝e w przysz∏oÊci rolnictwo ekologiczne jednak nie zdominuje produkcji rolniczej. Zawsze

ASORTYMENT JEST DOŚĆ SZEROKI

J

akie są podstawowe właściwości żywności ekologicznej? Wspomnieliśmy, że mają bardziej wyrazisty smak (np. warzywa lub mięso). Żywność ekologiczna nie zawiera konserwantów, więc okres przydatności do spożycia ma krótszy. Zmianę pożywienia najlepiej zacząć od roślin

korzeniowych i liściastych, które gromadzą dużo metali ciężkich i azotanów. Lepiej kupować sezonowe warzywa i owoce, bo daje to pewność, że nie konserwowano ich chemicznie, aby przetrwały długą podróż z ciepłych krajów. Zdrowiej jest unikać wędlin oznaczonych jako wysokowydajne, które

76 | 21. WIEK | listopad 2007

kolor i soczystość zawdzięczają chemicznym konserwantom. Dietetycy radzą, by nie oszczędzać na jedzeniu dla dzieci. Rozwijający się organizm jest mocno narażony na działanie toksyn. ❮❮

jednolitego oznaczania ˝ywnoÊci ekologicznej. Ostatnio nasta∏a moda by stosowaç oznaczenia „bio” lub „eko”. Korzystne w∏aÊciwoÊci ˝ywnoÊci ekologicznej polegajà na tym, ˝e nie ma w niej pozosta∏oÊci obcych pierwiastków. JeÊli weêmiemy pod uwag´ zawartoÊç t∏uszczu i niezdrowego cholesterolu, to nie znajdziemy tutaj wi´kszych ró˝nic. Zajadajàc si´ ekowieprzowinà, t∏ustymi w´dlinami lub serami, utyjemy tak samo jak przy nadmiernej konsumpcji ˝ywnoÊci konwencjonalnej. M´˝czyêni spo˝ywajàcy ˝ywnoÊç ekologicznà sà bardziej p∏odni. Tego interesujàcego odkrycia dokonali naukowcy z Austrii. Wed∏ug najnowszych badaƒ osoby jadajàce zdrowà ˝ywnoÊç majà silniejszy uk∏ad odpornoÊciowy, a m´˝czyêni dodatkowo bardziej ˝ywotne plemniki. Dzieje si´ tak g∏ównie z powodu mniejszej zawartoÊci pestycydów w konsumowanej ˝ywnoÊci. Badania udowodni∏y, ˝e pestycydy majà katastrofalny wp∏yw na ˝ywotnoÊç plemników. Podejrzewa si´, ˝e sà one jednà z ukrytych przyczyn spadajàcej p∏odnoÊci m´˝czyzn w krajach wysokorozwini´tych. ❮❮ OPRAC. WANDA JACKOWSKA WIĘCEJ DOWIESZ SIĘ: http://www.rolnictwoekologiczne.org.pl http://www.vege.spinacz.pl http://www.earth-conservation.org

!!"##"$%&$'()*+!!,,#-'.'-//!,,#0+1/,,2345,!!

Jak latać bez skrzydeł

❯❯ godz. 8.30

❯❯ godz. 9.38

Lot balonem na ogrzane powietrze stanowi marzenie wielu z nas. Cisza, piękny widok, dookoła żywej duszy. Napełnia się balon powietrzem i się wznosi. Niebezpieczeństwo, możliwość wypadku, kołysanie balonu – jaka jest prawda? ❯❯ Załogi zabierają z magazynu butle z gazem

❯❯ godz. 8.50

❯❯ Kosz i balon są przewożone w specjalnej przyczepie. Masy kosza i powłoki wynoszą po około 100 kg

❯❯ godz. 9.32

❯❯ Balon jest najpierw napełniany zimnym powietrzem z dmuchawy

❯❯ godz. 9.33

❯❯ Kiedy większość powłoki balonu jest już wypełniona powietrzem, zaczyna się je ogrzewać płomieniami z palników, które początkowo pracują w poziomie

❯❯ Start. Od czasu rozpoczęcia przygotowań minęło 18 min

W

odróżnieniu od samolotu, pułap lotu balonem jest wystarczająco niski, by można było rozpoznawać szczegóły na ziemi. Podczas lotu na wysokości ponad 4300 m konieczne jest korzystanie z aparatu tlenowego. W Polsce jest zarejestrowanych 136 balonów i sterowiec. Na na największym światowym zlocie miłośników lotów balonowych niebo jest wprost zatłoczone – jesienią w stanie Nowy Meksyk w USA nad miastem Albuquerque gromadzi się tysiąc balonów. Do kosza o powierzchni 1 m2 wchodzą maksymalnie 3-4 osoby. Są też gondole, które pomieszczą ponad 20 osób. Wówczas jednak również sam balon musi być większy. Napełnia się powłokę powietrzem i można startować... ale wcześniej trzeba zapłacić ok. 100 tys. zł za sprzęt. Najlepszy kosz jest wykonany z wikliny, a powłoka balonu jest wyprodukowana ze specjalnego niepalnego materiału z włókien aramidowych. Średnica zwykłego balonu wynosi ok. 18 m. Do tego 3-4 butle gazowe. Powietrze ogrzewa palnik propanowy. Butla o masie 15 kg może pomieścić 35 kg gazu. Do wstępnego napełniania służy mocna dmuchawa z silnikiem spalinowym. Przyrządy to wysokościomierz i wariometr, wskazujący prędkość unoszenia i opadania, dodatkowo GPS. Oprócz tego potrzebna będzie specjalna przyczepa, na której to wszystko będzie można poukładać, oraz mocne auto, które dotrze na miejsce lądowania. Wymagana jest też licencja pilota. Koszt szkolenia to 6 tys. zł, licencje wydaje prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Nie istnieje niebezpieczeństwo, że balon się zapali – jest napełniony gorącym powietrzem, a nie gazem. Jedyne zagrożenie stanowi niezauważenie przewodów elektrycznych. Spadochrony nie są obowiązkowe, najlepszy spadochron stanowi sama powłoka balonu. Nawet strome ściany skalne nie są poważnym niebezpieczeństwem. Prądy powietrzne wznoszą się wzdłuż skał i skalnych występów, podnosząc balon. Nie istnieje groźba, że uderzy o skały. Po wodowaniu wiklinowy kosz pływa, a puste butle działają jak kadłuby. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

❯❯ godz. 9.40

❯❯ Balony startują kolejno. Kiedy my ruszamy, inni piloci dopiero rozwijają materiał na śniegu

❯❯ godz. 9.50

❯❯ W powietrzu. Palniki są dwa, pilot ma rękawice ze względu na wysoką temperaturę. Podczas poziomego lotu pracuje tylko jeden palnik

❯❯ godz. 10.15

❯❯ Jesteśmy na wysokości 3165 m, uzyskaliśmy przewyższenie 2165 m

listopad 2007

| 21. WIEK | 77

FOTO: JERZY PALENICZEK

KROK ZA KROKIEM

!"#!$#%%#&'()*+#,*-./012!"#!$33%4.$.455!33%624433&7893!"

TECHNOLOGIE

Czy będą protezy Naukowcy obiecują, że już niedługo niezgrab- NOWY SŁUCH SZYBCIEJ ne protezy przekształcą się w sztuczne I BEZPIECZNIEJ otychczas podczas rekonstrukcji słuchu w niektórych formach głukończyny o lepszych właściwościach i możli- D choty przed chirurgicznym wszczepieniu implantu było konieczne precyzyjne wościach od naturalnych pierwowzorów. określenie rozmieszczenia elektrod, co

FOTO: WWW.MSNBC.MSN.COM A CYBERHAND.PHOTO

daje pacjentowi doÊç ograniczone mo˝liwoÊci ruchowe. Najwi´kszà przeszkod´ przy pod∏àczeniu protezy wprost do uk∏adu nerwowego stanowià rozmiary obecnie stosowanych elektrod. Przy bezpoÊrednim ∏àczeniu poblemem jest oddzia∏ywanie elektrody nie tylko z nerwem docelowym, ale i sàsiednimi tkankami. Wskutek tego z∏àcze nie dzia∏a precyzyjnie. Bodêce

CO POTRAFI CYBERHAND? ciu palców jest wyposażony w samodzielny silnik, a całość ma masę zaledwie 600 g. Nie różni się zatem od dłoni z krwi i kości.

C

hoć pierwsza proteza nowej generacji musi się na razie obejść bez adaptacyjnych elektrod, to twórcy obiecują jej użytkownikom wyraźną poprawę komfortu. Każdy z pię-

cztery typy czujników, które zapewnią pacjentowi wrażenia dotykowe. Proteza będzie informować o zmianach nacisku, drganiach i deformacji powierzchni sztucznej skóry. ❮❮

Z myślą o późniejszych modelach, które będą już wykorzystywać ruchome elektrody, łączące protezę bezpośrednio z układem nerwowym (a nie jak dotychczas – z mięśniami) są już przygotowywane

od kilkudziesi´ciu, a nawet kilkuset okolicznych komórek zak∏ócajà po˝àdany sygna∏. Odbiornik impulsów ma takie same k∏opoty jak cz∏owiek, który stara si´ skupiç na s∏uchaniu wybranej rozmowy podczas o˝ywionego przyj´cia. FOTO: WWW.YENIOZGURPOLITIKA.ORG

pos∏ugiwaç si´ ∏opatà. Na pierwszy rzut oka mo˝e si´ wydawaç, ˝e sà to ma∏o wymagajàce dzia∏ania, ale nauczenie tych „drobiazgów” mechanicznych substytutów koƒczyn nie jest wcale ∏atwe.

Zbyt wiele poleceń

G∏ówny problem, z którym borykajà si´ specjaliÊci, stanowi komunikacja mi´dzy zestawem tworzyw, drutów i metalu sk∏adajàcych si´ na protez´ a uk∏adem nerwowym cz∏owieka. Wspó∏czesne protezy porozumiewajà si´ z mózgiem tylko za poÊrednictwem sygna∏ów przeznaczonych dla mi´Êni. W czasie ruchu uk∏ad nerwowy wysy∏a je i zmieniajàc potencja∏ elektryczny w mi´Êniu, wywo∏uje ruch. Przechwytywanie tych impulsów przez elektrody protezy

Ruchliwa elektroda

❯❯

Sparaliżowany Matt Nagle ma w mózgu elektrodę, dzięki której potrafi wykonywać proste ruchy ramieniem

78 | 21. WIEK | listopad 2007

Kolejny problem stanowi znaczna niestabilnoÊç elektrody. Lekarze wk∏adajà du˝o pracy w to, by umieÊciç jà dok∏adnie na jednym, konkretnym neuronie w kikucie koƒczyny. Wystarczy jednak nieoczekiwany i gwa∏towny ruch, by elektroda oderwa∏a si´ od w∏aÊciwej komórki nerwowej. TrudnoÊci powstajà równie˝ w wypadku elektrod wszczepianych bezpoÊrednio do mózgu. Sàsiednie tkanki zaczynajà si´ broniç przed obecnoÊcià

wymagało długotrwałych testów. Lekarze stymulowali każdy nerw z osobna, a następnie sprawdzali jego reakcję. Cała procedura trwała 30 min, co w dużej mierze zwiększało ryzyko zabiegu.

Australijska firma Cochler zdecydowała się na inne rozwiązanie. Jej automatyczny system potrafi rozmieścić wiele elektrod w 10 min. Nerwy nie są sprawdzane pojedynczo. Podczas stymulacji jednego z nich ocenia się równocześnie reakcję pozostałych. Firma przyczyniła się do zwiększenia liczby wszczepianych elektrod do 10. ❮❮

twardego i niewygodnego cia∏a obcego, spowijajàc je tkankà ∏àcznà. Sprawnie dzia∏ajàca elektroda zostaje przyt∏oczona pierzynà otaczajàcych jà komórek. – Chocia˝ neurochirurdzy starajà si´ uzyskaç bardzo trwa∏e po∏àczenie, to elektroda mo˝e pracowaç najwy˝ej kilka miesi´cy – t∏umaczy amerykaƒski specjalista Richard Andersen z Politechniki Kalifornijskiej w Pasadenie.

Czego się doczekamy?

Najnowsze projekty wskazujà, ˝e na rozwiàzanie problemu b´dzie trzeba czekaç najwy˝ej kilka lat. W ubieg∏ym roku Êwiat obieg∏a informacja, ˝e dzi´ki elektrodzie wszczepionej do mózgu ca∏kowicie sparali˝owany Matt Nagle mo˝e pos∏ugiwaç si´ ❯❯ Współczesna protetyka stara się połączyć sztuczną kończynę z nerwami za pomocą neurotropicznych elektrod.

Ich rozmiary są jednak wciąż zbyt duże i mają negatywny wpływ na okoliczne zakończenia nerwowe

ILUSTRACJA: THEOLOGY.CO.KR

C

a∏kiem „zwyczajna” r´ka spe∏nia wiele rozmaitych funkcji, poczynajàc od poruszania nawet wszystkimi palcami jednoczeÊnie, poprzez ruchy okr´˝ne nadgarstka, otwieranie i zaciskanie pi´Êci, a koƒczàc na odczuwaniu ciep∏a, ucisku lub bólu. Wszystkie te elementy sà istotne, by mo˝na by∏o trzymaç przedmiot, pisaç, rysowaç czy choçby

FOTO: COCHLEAR

sterowane przez m ó z g ?

FOTO: THE SHADOW ROBOT COMPANY

!"#!$#%%#&'()*+#,*-./012!"#!$33%4.$.455!33%624433&7893!$

WSZCZEPY CYBORGÓW

W

szczepianie elektrod neurotropicznych może przynieść pomoc wielu chorym. Dają nadzieję ludziom głuchym, niewidomym, sparaliżowanym i po amputacjach. Jednak nie wszystkie zastosowania są równie bezdyskusyjne. Już od wielu lat profesor cybernetyki na brytyjskim uniwersytecie w Reading, Kevin Warwick, dowodził, że implant z interfejsem to wymarzony sposób na stworzenie cyborga. Fantastycznej istoty zwielokrotniającej możliwości człowieka poprzez bezpośrednie powiązanie go z potężnym robotem. Ludzką inteligencję można będzie wspoma-

gać możliwościami obliczeniowymi komputerów i potęgą maszyn. W 2002 roku Kevin przeszedł nawet operację, która pozwoliła wypróbować możliwości połączenia najlepszych cech człowieka i maszyny. Jego plan polegał na przesyłaniu neuroimpulsów z mózgu na odległość i zamianie ich w polecenia dla maszyn. Posunął eksperyment do tego, że sterował ramieniem robota z odległości kilku tysięcy kilometrów przez Internet. Uważał, że to droga do ulepszania ludzi i jedyne wyjście, by zapewnić ludziom utrzymanie panowania

zdolnoÊç kryszta∏ów do deformacji pod wp∏ywem napi´cia elektrycznego. ❯❯ Nowe ramię robota potrafi malować lub chwytać delikatne przedmioty, ale daleko mu jeszcze do ludzkiej doskonałości

przesuwaç po∏àczonà z nim elektrod´. Kiedy tlen i wodór zamienia si´ z powrotem w wod´, elektroda powraca do swojego pierwotnego po∏o˝enia. Kapsu∏ki z wodà majà zaledwie milimetr Êrednicy i potrafià przesunàç elektrod´ o podobnà odleg∏oÊç. Dodatkowo, do swojego funkcjonowania potrzebujà zaledwie u∏amka energii, jakà poch∏ania∏y silniki piezoelektryczne.

Z maszynkami w mózgu

Testy na zwierz´tach wykaza∏y, ˝e implanty tego rodzaju potrafià aktywnie poszukiwaç êród∏a najsilniejszego sygna∏u. To oznacza, ˝e potrafià automatycznie powróciç na swoje miejsce w przypadku, gdyby z jakiegokolwiek powodu je opuÊci∏y. Elektroda wykonuje ruch w przypadkowym kierunku, a uk∏ad ustala, czy sygna∏ si´ wzmocni∏. JeÊli tak, to ruch w danà stron´ jest kontynuowany. JeÊli wynik si´ nie poprawia, elektroda powraca do pierwotnej pozycji i wybiera inny kierunek ruchu. Urzàdzenie to ma jednak wi´cej wad ni˝ zalet. Jest energoch∏onne, a na dodatek dosyç du˝e. Ârednica 3 mm i d∏ugoÊç 22 mm nie pozwalajà na jego umieszczenie w ludzkim mózgu. Dlatego teraz Andersen skupi∏ uwag´ na systemie wykorzystujàcym silniki pneumatyczne. Punktem wyjÊcia dla niego by∏o to, ˝e pràd elektryczny p∏ynàcy przez wod´ w szczelnie zamkni´tym woreczku uwalnia tlen i wodór. Z tego powodu zwi´ksza si´ ciÊnienie i obj´toÊç woreczka, który zaczyna

Pierwsze protezy już w tym roku

FOTO: DISCOVERY CHANELL

sztucznà r´kà, a nawet graç nià w nieskomplikowane gry komputerowe. By∏o to mo˝liwe dzi´ki pracy amerykaƒskich naukowców z Brown University na Rhode Island. Tak˝e Andersen ma si´ czym pochwaliç. Po wszczepieniu elektrod do mózgu wa˝ne jest, by d∏ugo pozostawa∏y one na swoim miejscu, aby wyeliminowaç nieustanne operacje korygujàce. Mimo zaawansowania neurochirurgii ka˝de otwarcie czaszki oznacza nadal ryzyko infekcji lub mechanicznego uszkodzenia mózgu. Andersen ju˝ od kilku lat prowadzi prace nad stworzeniem elektrod, które nie traci∏yby funkcjonalnoÊci wraz z up∏ywem czasu. Jego zespó∏ skupi∏ si´ poczàtkowo na implantach wewnàtrzczaszkowych, które do precyzyjnego umiejscowienia poszczególnych elektrod pos∏ugujà si´ silnikami piezoelektrycznymi. Silniki te wykorzystujà

❯❯ Przedstawicielem protez nowej generacji jest dłoń Cyberhand, nad którą pracują cztery kraje europejskie. Jest ona połączona bezpośrednio z układem nerwowym ramienia, a każdy palec ma niezależny napęd

na Ziemi. Powodzenie próby potwierdziło możliwości techniki. Jednak takie postępowanie może budzić wątpliwości etyczne. Czym innym jest ingerowanie organizm w celu zastąpienia lub wspomożenia chorych części ciała, a czym innym działania doprowadzające do przemiany zdrowego człowieka w częściowo sztuczny twór. ❮❮

Ruchome elektrody sà elementem nowoczesnych implantatów mózgowych, które pojawiajà si´ w znanym projekcie Cyberhand, przy którym wspó∏pracuje kilka krajów europejskich. Cyberhand, czyli proteza, która potrafi poruszaç poszczególnymi palcami, a nawet pozwala na odczuwanie nacisku i drgaƒ to nie mrzonka. Jest dos∏ownie na wyciàgni´cie r´ki! Wed∏ug Paula Darii z Uniwersytetu Êw. Anny w Pizie jeszcze w tym roku dwóch pierwszych pacjentów powinno otrzymaç protez´ tego rodzaju. Dla nowego urzàdzenia sà opracowywane elektrody z pami´cià kszta∏tu, które przybierajà pierwotny kszta∏t pod wp∏ywem temperatury. Majà d∏ugoÊç 6 cm, ale sà bardzo cienkie. Majà zaledwie 10 mikrometrów, czyli dziesi´ciokrotnie mniej ni˝ gruboÊç ludzkiego w∏osa. Dzi´ki swoim w∏aÊciwoÊciom mogà zginaç si´ w pewnych miejscach i dociskaç si´ do docelowego nerwu. Ka˝da elektroda ma osiem miejsc kontaktowych, przez które si´ z nim ∏àczy. Prace nad ruchomymi elektrodami nie osiàgn´∏y jeszcze takiego stadium, by mog∏y one zostaç zastosowane ju˝ w pierwszych prototypach Cyberhand, które jeszcze w tym roku zostanà przebadane na ochotnikach. Próby laboratoryjne wykazujà na razie, ˝e dzia∏ajà one tak, jak powinny, i nie powodujà uszkodzeƒ tkanek. Ich zastosowanie kliniczne b´dzie jednak mo˝liwe dopiero po przeprowadzeniu szczegó∏owych badaƒ na zwierz´tach. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

listopad 2007

| 21. WIEK | 79

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,2""411%$05611789:1!"

Co się dzieje w jelitach

zwierząt?

W

yobraêmy sobie sytuacj´, ˝e ktoÊ nie jad∏ przez d∏u˝szy czas. Jego ˝o∏àdek i jelita zacz´∏y si´ kurczyç. B∏ona Êluzowa odpowiedzialna za trawienie oraz wch∏anianie substancji od˝ywczych równie˝ znacznie si´ zmniejszy∏a. I nagle pojawia si´ jedzenie. Porcja prawie tak du˝a jak on sam. Zjada jà ∏apczywie i ma nadziej´, ˝e uk∏ad trawienny jakoÊ sobie z tym poradzi.

Post – jedzenie – post – jedzenie

Takie sceny pojawiajà si´ doÊç cz´sto w ˝yciu du˝ych w´˝y z rodziny dusicieli, np. pytonów, boa lub anakond. Ich ˝ycie to bardzo d∏ugie okresy g∏odu poprzeplatane o b f i t y m i posi∏kami. Nic

pomi´dzy. Jednak nie tylko w´˝e sà zwierz´tami, które po d∏ugim poÊcie poch∏aniajà ogromne iloÊci po˝ywienia. Niektóre ptaki sà w stanie pokonaç tysiàce kilometrów bez odpoczynku i jedzenia, ale kiedy wreszcie làdujà na ziemi, jedzà bardzo du˝o, tylko po to, aby uzupe∏niç utraconà energi´. Kolejny przyk∏ad to zwierz´ta, które przesypiajà zim´. Przecie˝ przez wiele miesi´cy mogà nie zjeÊç ani k´sa i nie wypiç kropli wody. Zaskakujàce, ˝e po tak d∏ugim poÊcie ich uk∏ad trawienny zaczyna dzia∏aç, jak tylko obudzà si´ ze snu zimowego. Jak to wytrzymuje ˝o∏àdek i jelita? Czy˝by w okresach g∏odu ich tkanki mia∏y si´ dobrze? I nie niszczy ich nag∏a obfitoÊç pokarmu i substancji od˝ywczych? Przeglàdajàc podr´czniki do anatomii i fizjologii zwierzàt, mo˝na dojÊç do wniosku, ˝e uk∏ad pokarmowy jest

FOTO: TDSPACE.LIB.UOGUELPH.CA

Jelita, to nie jest to, o czym zwykle rozmawia się w towarzystwie. Rzadko przypominamy sobie o tym, że w ogóle je mamy. Mimo to wielu naukowców interesuje się nimi. Wyniki ich badań są dość zaskakujące.

❯❯ Zakończenia na wewnętrznej stronie jelita to kosmki jelitowe. Ich ilość zwielokrotnia całą powierzchnię jelita

systemem doÊç statycznym. To tylko mylne wra˝enie. Jelita nale˝à do najbardziej dynamicznych organów, jakie zna natura.

❯❯ W ciągu dwóch dni trawienia wąż wykorzystuje niesamowitą ilość energii. Objętość jego mięśnia sercowego wzrasta nawet o 40%

Krótkie życie komórek FOTO: MUSEUM.NANTES.FR

FOTO: TUDOR HULOBEI

BIOLOGIA

80 | 21. WIEK | listopad 2007

B∏ona Êluzowa ˝o∏àdka jest jednà z najintensywniej odnawiajàcych si´ cz´Êci cia∏a. Tutejsze komórki prze˝ywajà zazwyczaj jeden lub dwa dni. Martwe zast´powane sà nowymi. Taki cykl wymaga du˝ego poÊwi´cenia ze strony organizmu. Jednak w normalnych warunkach jelita nie majà problemów z pokryciem zapotrzebowania na energi´ oraz substancje od˝ywcze. We wn´trzu tego organu u wi´kszoÊci zwierzàt znajduje si´ zawsze troch´ pokarmu, dlatego nie ustaje przyp∏yw substancji potrzebnych do utrzymania b∏ony Êluzowej. Co si´ dzieje w wypadku du˝ych w´˝y, które jedzà tylko raz na jakiÊ czas? Praca jelit podczas postu jest równoznaczna z marnowaniem si∏, których gady nie majà w nadmiarze. Lepiej pozostawiç jelita, aby

si´ skurczy∏y. Niestety, potem wà˝ ma powa˝ny problem. JeÊli wreszcie z∏apie ofiar´ i po∏knie jà, musi szybko zaczàç trawiç, a jego uk∏ad pokarmowy nie jest na to przygotowany. Nie pozostaje mu wi´c nic innego, ni˝ szybko zmusiç go, aby przywróci∏ swojà aktywnoÊç. Zmiany nast´pujà b∏yskawicznie. Jelita pytonów ju˝ w ciàgu kilku godzin po po∏kni´ciu ofiary podwajajà swojà wag´, równoczeÊnie kilkukrotnie powi´ksza si´ ich powierzchnia wewn´trzna.

FOTO: WIKIPEDIA

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,2""411%$05611789:1!%

Nadmuchiwane jelita

B∏ona Êluzowa po wewn´trznej stronie jelita nie jest g∏adka. Wyst´pujà tam uwypuklenia przypominajàce palce, tzw. kosmki jelitowe. Ka˝dy z nich ma dodatkowo wiele mniejszych koƒcówek, tzw. mikrokosmków. Dzi´ki temu majà odpowiednio du˝à powierzchni´ do wch∏aniania substancji od˝ywczych. KiedyÊ naukowcy uwa˝ali, ˝e w trakcie d∏ugich okresów g∏odu kosmki i mikrokosmki znikajà z powierzchni jelit. Wà˝ po ❯❯ Australijska żaba z gatunku Litoria alboguttata może w ciągu trzymiesięcznego po∏kni´ciu pokarmu musia∏by je odnowiç za postu (suszy) zmniejszyć pojemność jelit nawet o 70% pomocà nowo powsta∏ych komórek. Teraz obrotach nawet przez kilka dni. Bioràc podwy˝szeniem si´ kwasowoÊci soków jednak wydaje si´, ˝e wà˝ „wypompowuje” pod uwag´ obcià˝enie tego organu, mo- ˝o∏àdkowych w pozosta∏ej cz´Êci organizb∏on´ Êluzowà jelit niczym ˝emy bez przesady stwierdziç, mu wzrasta odczyn zasadowy. Krew staje FOTO: TEXARKANACOLLEGE.EDU powietrze z dmuchanego ˝e wà˝ przez kilka dni inten- si´ tak zasadowa, jakby w ˝y∏ach zwierz´cia materaca. Kiedy zaistnieje sywnie biega, mimo ˝e przez krà˝y∏ roztwór ∏ugu. Naukowcy nie umiejà potrzeba szybkiego odnoten czas w ogóle nie ruszy∏ si´ wyjaÊniç, dlaczego wà˝ jest w stanie przewienia jelita, b∏ona Êluzowa z miejsca. W ciàgu dwóch dni ˝yç w takich warunkach, poniewa˝ ka˝de „zag´Êci si´”. OczywiÊcie ciàg∏ej pracy obj´toÊç jego inne stworzenie umiera przy znacznym jelita nie nape∏nià si´ poserca wzrasta o 40%. Ten sam spadku kwasowoÊci w organizmie. ˚o∏àdek w´˝a pracuje zazwyczaj czterywietrzem. Chodzi o dop∏yw efekt mo˝na obserwowaç u krwi do naczyƒ krwionoÊintensywnie trenujàcych atle- -szeÊç dni po zjedzeniu pokarmu. Potem nych tych organów, które tów. Jednak nie jest to tak „zasypia” (cz∏owiek trawi pokarm jedenNa każdym w okresach g∏odu sà doÊç niezwyk∏e jak u w´˝y, a poza dwa dni). Jelita wytrzymujà prac´ tydzieƒ kosmku s∏abo ukrwione. Dzi´ki temu tym u cz∏owieka serce po- d∏u˝ej ni˝ ˝o∏àdek. Po okresie intensywnej jelitowym możemy wà˝ nie zu˝ywa zbyt du˝ej wi´ksza si´ stopniowo, i to pracy, organy zas∏ugujà na d∏u˝szy (w wielokrotnym odpoczynek. iloÊci energii czy substancji w przeciàgu kilku lat. powiększeniu) od˝ywczych. Podczas po∏yZmienianie rozmiaru serca obserwować także kania pokarmu gwa∏townie to niejedyny rekord, który Na pół gwizdka tzw. mikrokosmki wzrasta dop∏yw krwi do jelit. ustanowi∏y w´˝e. Do Wielu ludzi uwa˝a, ˝e ˝aby przebywajà IloÊç krà˝àcej krwi podwy˝sza si´ trzy- trawienia pokarmu wykorzystujà kwaÊne wy∏àcznie w miejscach, gdzie jest pod krotnie, aby wkrótce wzrosnàç nawet soki ˝o∏àdkowe. Potrzebnà iloÊç kwasu dostatkiem wody. Jednak niektóre gatunki dziesi´ciokrotnie. Wà˝ mo˝e trawiç zbierajà z ró˝nych cz´Êci cia∏a. Wraz z ˝yjà tak˝e na pustyniach. Mogà sp´dzaç i pobieraç substancje od˝ywcze a˝ do ukoƒczenia odnowy uk∏adu pokarmowego. JAK WAŻKI ZMIENIAJĄ KIJANKI Rezerwy energetyczne w postaci t∏uszczu Sytuacja zmienia się diasà sk∏adowane w ciele gada (najcz´Êciej wierzę powinno mieć zwierzęcia musi pójść na metralnie, kiedy do zbioriloÊç, która pozosta∏a z okresu g∏odu, jest jak największy układ kompromis. A ten zależy nika z kijankami wpuścimy pokarmowy. Powód? Aby od warunków, w których niewielka). Wà˝ magazynuje w b∏onie wygłodniałe larwy ważek. zwierzę przebywa. Larwy zaczynają łowić Êluzowej jelita t∏uszcz w postaci ma∏ych kijanki, te zaś szybko mukropelek. Jest ich pe∏no w Êcianach jelita, Wspomnianą teorię można szą przystosować się do co prowadzi do powi´kszania si´ organu. łatwo sprawdzić wpuszczanowych warunków. Wtedy

Wąż biegnie, gdy leży

Gwa∏towny wzrost obiegu krwi w naczyniach jelita bardzo obcià˝a serce w´˝a. Organ ten pracuje z takà samà intensywnoÊcià jak w wypadku szybko biegnàcego ssaka. Taki sprinter jak np. gepard goniàcy gazel´ po doÊç krótkim czasie zatrzyma si´ wyczerpany. Jego serce b´dzie bardzo szybko pracowaç. Podobnie jest z sercem gada, które jest w stanie dzia∏aç na pe∏nych

FOTO: WWW.ANSWERS.COM

❯❯

Z

pomieścić wystarczającą ilość jedzenia, z której potem organizm pozyska jak najwięcej energii i substancji odżywczych. Z drugiej strony „duży brzuch” może stanowić problem. Nie tak łatwo uciekać przed wygłodniałym ptakiem lub innym drapieżnikiem. Organizm

jąc np. różne ilości kijanek do kilku zbiorników o takiej samej wielkości. Zaobserwowano, że im większy tłok panuje w zbiorniku, tym ważniejsze staje się dobre trawienie każdego zdobytego kęsa. Kijanki, które wyrastają w środowisku dużej konkurencji mają dłuższe i bardziej pojemne jelita niż kijanki, których w zbiorniku było niewiele.

przydaje się długi i gruby ogon. Organizm kijanki zużywa dużą ilość energii na rozwój, co sprawia, że wkrótce brakuje mu jej do powiększania jelit. Udowodniono, że jeśli kijanki przebywają w „towarzystwie” ważek, ich jelita są krótsze i mniejsze, nawet jeśli jest im dane rosnąć „w tłumie”. ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 81

❯

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,3,2""411%$05611789:1!2

sprzyjajàce warunki. Najwi´kszymi Êpiochami sà sus∏y. Gatunki, które zamieszkujà pustynie, przesypiajà ró˝ne niesprzyjajàce okresy zarówno zimà, jak i latem, kiedy wszystko wokó∏ rozgrzane jest do bia∏oÊci. Niektóre gatunki sus∏ów przesypiajà dziesi´ç miesi´cy w roku. Dla porównania niedêwiedê przesypia jedynie dwa-cztery miesiàce. Zmiany nast´pujàce w uk∏adzie trawiennym i budowie samych jelit przeanalizowano na przyk∏adzie amerykaƒskiego sus∏a lamparciego. Podczas d∏ugiego okresu g∏odu jelita sus∏ów ulegajà zmniejszeniu, niektóre komórki nawet obumierajà. Ogólnie jednak organ jest zachowany w doÊç dobrym stanie, dzi´ki genom, które majà zapobiegaç uszkodzeniu lub unicestwieniu komórek jelit. Nawet jeÊli organ ten znacznie si´ skurczy, kosmki i mikrokosmki jelitowe nie zanikajà. Wr´cz odwrotnie, ich liczba powoli wzrasta. Ponadto w komórkach b∏ony Êluzowej jelita wyst´pujà enzymy i zwiàzki chemiczne odpowiedzialne za transport substancji od˝ywczych z wn´trza jelit do innych cz´Êci cia∏a sus∏a. Oznacza to, ˝e zwierz´ nawet podczas d∏ugiego snu trawi pokarm, który pozosta∏ jeszcze we wn´trznoÊciach z poprzedniego „wstawania”. Kiedy suse∏ Êpi, jelita pracujà z jeszcze wi´kszà si∏à, ni˝ kiedy zwierz´ jest obudzone. Z tej odrobiny pokarmu, którà ma do dyspozycji, uzyskuje wi´cej substancji od˝ywczych oraz energii, ni˝ móg∏by tego dokonaç w normalnych warunkach. Jest to bardzo wygodna sytuacja, poniewa˝ po przebudzeniu suse∏ nie wpada w tarapaty, jeÊli w okolicy nie ma zbyt wiele jedzenia. Nawet z ma∏ej iloÊci pozosta∏ego pokarmu suse∏ mo˝e nabraç tyle si∏, ˝eby urodziç m∏ode.

Sztuczki biegusa

❯❯ Suseł może przespać nawet 10 miesięcy w roku, co więcej, pod koniec snu może nadal trawić pokarm

82 | 21. WIEK | listopad 2007

Ptaki w´drowne to kolejne stworzenia, które znajà tego typu „sztuczki” z wn´trznoÊciami. Wiadomo, ˝e podczas d∏ugich lotów do zimowisk i z powrotem tracà du˝e iloÊci energii. W trakcie drogi sà zmuszone do spo˝ywania pokarmu, który w ich ojczyênie w ogóle nie wyst´puje. Dobrym przyk∏adem jest biegus rdzawy (Calidris canutus), który co roku migruje z pó∏nocno-wschodniej Kanady i Grenlandii na drugi koniec globu, na Antarktyd´. Ten ptak jest przyzwyczajony do dwóch rodzajów pokarmu. Pierwszy jest doÊç mi´kki i nie wymaga „obróbki”. Sk∏ada si´ z owadów, drobnych krabów i innych skorupiaków. Biegusy mogà tak˝e prze˝yç na ubo˝szej diecie z∏o˝onej wy∏àcznie z ma∏˝ po∏ykanych wraz z muszlami, które nast´pnie sà mia˝d˝one w umi´Ênionym ˝o∏àdku. Mo˝na powiedzieç, ˝e jest to pewna „specjalnoÊç” ptasiego uk∏adu trawiennego. Umi´Êniony ˝o∏àdek pomaga w „obróbce” twardego pokarmu, do której wi´kszoÊç kr´gowców u˝ywa z´bów. ˚o∏àdek biegusa b´dàcego na diecie z ma∏˝

❯❯ Całkowita powierzchnia rozciągniętego jelita ludzkiego wraz z kosmkami i mikrokosmkami wynosi 210 m2

powi´ksza si´ bardzo szybko. W krótkim czasie nawet o 5 g. Przypomnijmy, ˝e ci´˝ar tego ptaka nie przekracza 130 g (tyle mniej wi´cej wa˝y nowoczesny telefon komórkowy). W trakcie lotu jelita biegusa równie˝ ulegajà zmianom. Kiedy podczas w´drówki ptaki zatrzymajà si´ na chwil´, aby nabraç si∏, jelita sà doÊç skurczone. Wbrew pozorom jest to Êwietne rozwiàzanie, poniewa˝ im mniej „balastu” podczas lotu, tym lepiej. Ptak mniej si´ m´czy i tym samym oszcz´dza si∏y. W trakcie przerwy w podró˝y jelita biegusa szybko si´ regenerujà. Powi´kszajà si´ i wkrótce zostaje przywrócona zdolnoÊç trawienia pokarmu. Wydawa∏oby si´, ˝e lepiej b´dzie, jeÊli ptak przed kolejnym lotem nie b´dzie „aktywowa∏” jelit. To nieprawda. SzybkoÊç, jak i skala regeneracji jelit decyduje o tym,

ŚPIESZ SIĘ POWOLI

A

ustralijskie koale oraz południowoamerykańskie leniwce to zwierzęta roślinożerne, które nie marnują sił. Koala śpi nawet 18 godzin dziennie. Leniwiec to kolejny śpioch, a poza tym nigdzie się nie śpieszy. Porusza się powoli, dzięki czemu oszczędza dużo energii. Oba gatunki nie tracą zbyt dużo energii podczas ogrzewania swoich ciał, ponieważ są wyposażone

w świetną izolację – grubą sierść. Pokarm może krążyć po organizmie cały tydzień. Ponadto zwierzęta te mają zmniejszoną objętość mięśni. Leniwce w porównaniu z innymi ssakami o podobnej wielkości mają o połowę mniejszą masę mięśniową. ❮❮

FOTO: WWW.UWOSH.EDU

FOTO: PHIL MYERS

d∏ugie miesiàce ukryte pod ziemià, gdzie ucinajà sobie tzw. letnià drzemk´. Dzieje si´ tak dopóty, dopóki nie pojawià si´ wi´ksze opady deszczu. Kiedy tylko zacznie padaç, ˝aby wychodzà na powierz chni´, aby zregenerowaç si∏y i wydaç na Êwiat potomstwo. Wiele z nich zdà˝y to zrobiç w ciàgu tygodnia, potem powracajà pod ziemi´. Mogà tam czekaç na nast´pne opady nawet dziesi´ç miesi´cy. Takà „sezonowà” ˝abà jest np. australijski gatunek Litoria alboguttata. Jednak nawet ˝aba nie mo˝e sobie pozwoliç, ˝eby jej wn´trznoÊci pracowa∏y w okresie „snu letniego”. Przez trzy pierwsze miesiàce pobytu pod ziemià jej jelita zmniejszajà si´ o 70%. W ciàgu nast´pnych szeÊciu miesi´cy skurczà si´ ponownie o jednà dziesiàtà. Niezwyk∏e jest to, ˝e ˝aba mo˝e od razu zmobilizowaç uk∏ad trawienny do pracy. Zaraz po przebudzeniu zdolnoÊci trawienne podnoszà si´ u niej do poziomu o 40% wy˝szego ni˝ u dawno obudzonej ˝aby, której jelita od jakiegoÊ czasu pracujà na pe∏nych obrotach. Dlatego kiedy ˝aba po∏yka pierwsze k´sy, jej wn´trznoÊci sà doskonale przygotowane do trawienia. Wiele zwierzàt chowa si´ w podziemnych kryjówkach, aby przeczekaç nie-

FOTO: WWW.TRI-CITYRMC.ORG

BIOLOGIA

13:18

Page 83

w jakim tempie biegus odnowi zapasy t∏uszczu i nabierze si∏ do nast´pnej podró˝y.

Dalekie loty a otyłość

Ptaki, które szybko nabierajà si∏, wykorzystujà uzyskanà energi´ do odbudowy umi´Ênionego ˝o∏àdka. Pozwala im to wkrótce sto∏owaç si´ na bogatych ∏owiskach pe∏nych ma∏˝. Biegusy nie majà problemów ze znalezieniem tego wydajnego pod wzgl´dem energetycznym pokarmu. Ptaki, którym nie uda∏o si´ zebraç wystarczajàco du˝o si∏, nie mogà sobie pozwoliç na umi´Êniony ˝o∏àdek. Dzieje si´ tak g∏ównie u m∏odych osobników, które po raz pierwszy wybierajà si´ w d∏u˝szà podró˝. Podczas przerw w locie muszà na ∏owiskach znaleêç „mi´kkà”, mniej wydajnà energetycznie, ofiar´. Cz´sto biegusy poszukujà pokarmu przez ca∏y dzieƒ, poFOTO: EDUCATION.VETMED.VT.EDU niewa˝ kraby i owady sà rozproszone na du˝ej powierzchni. Dla m∏odych ptaków pierwsze ∏owy to ci´˝ki egzamin Błona śluzo˝yciowy, który wa żołądka nie dla wszystjest jedną z najinkich koƒczy si´ tensywniej odnasukcesem. wiających się OczywiÊcie części ciała. Stare nie u ka˝dego komórki są zastębiegusa dochodzi powane nowymi do redukcji uk∏aw ciągu jednego du pokarmowego lub dwóch dni przed d∏ugim lotem. Dobrym przyk∏adem sà niektóre gatunki amerykaƒskie, np. biegusy alaskaƒskie, które podró˝ujà mi´dzy kolonià w Afryce a zimowiskiem na terenach

❯❯

SKŁADANY KORT WE WNĘTRZNOŚCIACH

J

elito cienkie człowieka ma powierzchnię około 3 m2.

Jeśli do tego doliczymy kosmki i mikrokosmki jelitowe, całkowita powierzchnia wzrośnie 70 razy, czyli do 210 m2! Możemy śmiało powiedzieć, że ludzkie jelito zajmuje obszar jednej trzeciej kortu tenisowego (cały kort – 648 m2). ❮❮

Ameryki Centralnej. Zaobserwowano, ˝e ich uk∏ad trawienny powi´ksza si´. Takie ró˝nice wynikajà z odmiennych zwyczajów podró˝nych u poszczególnych gatunków. Biegusy rdzawe podczas d∏ugiej drogi robià tylko jeden przystanek, który trwa oko∏o miesiàca. Wynika to z tego, ˝e latajà na d∏ugie dystanse, wi´c niska waga cia∏a staje si´ wr´cz koniecznoÊcià. Biegusy alaskaƒskie podró˝ujà na mniejsze odleg∏oÊci. Podczas podró˝y robià wiele przerw, w trakcie których zawsze porzàdnie si´ najedzà. Analizy pracy ˝o∏àdka i jelit u w´˝y, sus∏ów lub biegusów na pierwszy rzut oka wydajà si´ zagadnieniami czysto teoretycznymi. Nie jest to jednak prawda. Poznajàc sposoby regulacji trawienia w jego najbardziej ekstremalnych formach, mo˝emy zrozumieç i postaraç si´ wp∏ynàç na procesy zachodzàce w ˝o∏àdku oraz jelitach cz∏owieka. Sà to bardzo cenne informacje w Êwiecie dotkni´tym pandemià oty∏oÊci i jednoczeÊnie niedo˝ywieniem. ❮❮ OPRAC. ADAM KUZDRALIŃSKI

ILUSTRACJA: U FOTO 21

❯❯ Biegus rdzawy (Calidris canutus) co roku migruje z północno-wschodniej Kanady i Grenlandii nawet na Antarktydę. Podczas podróży może wytrzymać na diecie z małż, które połyka wraz z muszlami i miażdży w umięśnionym żołądku

REKLAMA

20.9.2007

FOTO: ARTHUR MORRIS

80_83_11_STREVO.QXD:80_83

!"#!$#%%#&'()*+,-!"#!$../0)1)/002..%%-/$..3456.!"

ABC...

FOTO: WWW.UNION.K12.IN.US

Kryminalistyka

od A do Z

DAKTYLOSKOPIA

BADANIA ŚLADÓW BIOLOGICZNYCH

ILUSTRACJA: NANOPEDIA.CASE.EDU

W większości wypadków sprawca pozostawia na miejscu czynu mikroślady pochodzenia biologicznego. Najczęściej bywa to krew, pot, sperma, włosy. Zabezpieczone ślady pozwalają zaliczyć sprawcę do jednej z grup identyfikacyjnych. Następnie na podstawie próbek określa się płeć, grupę krwi, czasem nawet i to, z której części ciała pochodzi znaleziony ślad. Tożsamość sprawcy można określić na podstawie badań kodu DNA (analiza genetyczna). Analiza biologicznych mikrośladów pozwala też na identyfikację ofiar o nieustalonej tożsamości.

Technika śledcza, zajmująca się badaniami porównawczymi linii papilarnych z wewnętrznych powierzchni dłoni oraz z palców i powierzchni oporowych stóp. Linie papilarne każdego człowieka cechuje niepowtarzalność. Nie ma na świecie dwóch osób o identycznych liniach papilarnych. Są one różne nawet u bliźniaków jednojajowych! Przez całe nasze życie są one niemal niezmienne. Kartoteki śladów i odbitek osób podejrzanych lub karanych znajdują się w ewidencji policji. Z nimi właśnie porównuje się ślady daktyloskopijne znalezione na miejscu zdarzenia. Daktyloskopia, którą w 1914 r. uznano za technikę śledczą, jest również wykorzystywana przy identyfikowaniu ofiar o nieustalonej tożsamości.

ENTOMOLOGIA KRYMINALISTYCZNA Nowoczesna metoda, którą w latach 80. XX w. zapoczątkował Amerykanin Bernard Greenberg. Wykorzystuje perfekcyjną znajomość cyklów biologicznego rozwoju różnych gatunków owadów, które zasiedlają zwłoki ofiar. Znany jest też fakt, gdy mężczyznę podejrzanego o morderstwo uniewinniono, kiedy okazało się, że w lufie broni, z której miał rzekomo strzelać, znaleziono owada żyjącego tam już w czasie, gdy doszło do morderstwa.

84 | 21. WIEK | listopad 2007

FONOSKOPIA Technika kryminalistyczna badająca autentyczność nagrań. Zajmuje się również odtwarzaniem i spisywaniem treści rozmów oraz identyfikacją mówcy na podstawie analizy mowy. Bywa wykorzystywana np. podczas analizy anonimowych pogróżek telefonicznych.

FOTO: MOCOLOCO.COM

Impulsem do sądowych badań antropologicznych bywa niespodziewane odnalezienie szkieletu lub tylko niektórych kości. Ci niemi świadkowie potrafią w dzisiejszych czasach przemówić. Eksperci są w stanie ustalić płeć, przybliżony wiek, grupę krwi zmarłej osoby, a nawet choroby, jakie przebyła, oraz sposób, w jaki zakończyła życie.

Charakteryzuje się niepowtarzalnym stylem, indywidualnym dla każdego człowieka. Dzięki temu udaje się często zidentyfikować przestępcę, którego zarejestrowały kamery bezpieczeństwa, lub widzieli świadkowie (np. podczas napadu na bank).

FIZJOLOGIA KŁAMSTWA Wariograf lub poligraf, zwany potocznie wykrywaczem kłamstw, po raz pierwszy został wykorzystany w praktyce w 1921 roku przez amerykańskiego policjanta J.A. Larsona. To urządzenie analizuje fizjologiczne reakcje organizmu człowieka, które ujawniają emocje i reakcje na otoczenie zewnętrzne, np. na pytania stawiane przez prowadzącego śledztwo. Aparat rejestruje częstość oddechu i tętna, ciśnienie krwi, temperaturę ciała, przewodnictwo elektryczne skóry. Napięcie psychiczne cechuje przyspieszony oddech oraz podwyższone tętno. Czasami bywa rejestrowane drżenie palców lub zmiany w głosie. Wszystkie zmiany fizjologiczne rejestruje poligraf w formie graficznej. Metoda ta, bardzo popularna w USA, bywa jednak zawodna. Odpowiednio przeszkolone osoby, np. szpiedzy, potrafią panować nad swymi odruchami. Polskie prawo wymaga bezwzględnej zgody badanej osoby na przeprowadzenie badania poligraficznego.

GRAFOLOGIA Technika śledcza, która umożliwia stwierdzenie autentyczności dokumentu (np. testamentu). Eksperci badają kształt znaków pisarskich, wielkość, kąt ich pochylenia oraz wszystkie inne cechy pisma (wielkość odstępów miedzy słowami, znakami, stosowane skróty). Powyższe cechy charakteryzują pismo każdego człowieka przez większość jego życia (dopiero starość może przynieść pewne zmiany). Charakter pisma kształtuje się w wieku 11-13 lat. Prawdopodobieństwo,

FOTO: WWW.GAMESOUL.COM

CHÓD

ANTROPOLOGIA SĄDOWA

FOTO: WWW.POLIZEI.SACHSEN

FOTO: WWW.CALEA.ORG

Kryminalistyka interesuje nas z różnych powodów, niezależnie od wieku. Głównie w formie kryminalnych filmów. Poniżej przedstawiamy podstawowe pojęcia i definicje związane z codzienną walką z przestępczością.

ILUSTRACJA: SCIENCENEWSFORKIDS.ORG ILUSTRACJA: PERT.UNI.EDU

IDENTYFIKACJA W medycynie sądowej ustalanie tożsamosci osób i pochodzenia śladów na podstawie znaków szczególnych, cech kośćca, uzebienia i badań serologicznych. W kryminalistyce stosuje się badania identyfikacyjno-porównawcze między obrażeniami na ciele a domniemanym narzędziem czynu przestępczego.

KWAS DEOKSYRYBONUKLEINOWY Cząsteczki DNA to zwinięte kilkunastocentymetrowe podwójne spirale, znajdujące się w jądrach komórek organizmów żywych. Przypominają skręconą drabinę sznurową z trzema miliardami szczebli. Łańcuchy DNA zawierają informację, kim jesteśmy i jak wyglądamy. Są w nich zapisane sekwencje odpowiadające za syntezę białek. Struktura DNA jest unikatowa dla każdego człowieka, ale wykazuje daleko idące podobieństwa w ramach grupy dziedziczenia. Do identyfikacji wystarczy porównać próbkę uzyskaną z miejsca przestępstwa z pobraną od oskarżonego. Możliwe jest też stwierdzenie pokrewieństwa. W ten sposób dokonywano identyfikacji zwłok ofiar tsunami w Azji.

FOTO: WWW.SCARYSHARP.CO.UK

HACKING Włamanie do czyjegoś komputera, w celu odczytania albo zniszczenia zawartości. To działanie przestępcze. Do przestępstw związanych z komputerami należy również piractwo softwe’rowe – bezprawne kopiowanie i sprzedaż programów komputerowych.

ŁUSKA NABOJU

ROZPOZNAWANIE

Odgrywa niezwykle ważną rolę w badaniach balistycznych. Ta technika śledcza zajmuje się badaniem broni, pocisku, śladów postrzałowych. Ekspertyzy balistyczne prowadzą do ustalenia, jaka broń została użyta, skąd i kiedy oddano strzał.

Metoda identyfikacji, przy której świadek, a często ofiara rozpoznaje sprawcę po upływie pewnego czasu po głosie, krokach, ubraniu. Podczas rozpoznania osoba podejrzana jest przedstawiana wraz z pozorantami, którzy powinni wyglądem fizycznym przypominać przypuszczalnego sprawcę. Przy ustalaniu tożsamości martwej osoby wychodzi się z założenia, że dokonująca rozpoznania osoba dobrze znała nieboszczyka. Bywa również dokonywana rekognicja – rozpoznanie przedmiotów pochodzących z kradzieży.

MECHANOSKOPIA Technika śledcza badająca ślady pozostawione przez narzędzie użyte przez sprawcę. Mechanoskopia określa typ narzędzia oraz siłę, jakiej użyto, posługując się nim. Pozwala także stwierdzić, czy konkretnym narzędziem rzeczywiście dokonano przestępstwa.

ODOROLOGIA Czasem używa się również pojęcia osmologia. Jest to dział kryminalistyki zajmujący się identyfikacją osób, sprawców przestępstw, a niekiedy też i ofiar, na podstawie charakterystycznych dla nich zapachów. Z materiału kryminalistycznego sporządza się tzw. konserwę zapachową – szklane naczynie, w którym szczelnie zamyka się tkaninę przesiąkniętą danym zapachem. W zależności od potrzeb taki dowód może być przechowywany nawet przez kilka lat.

PORTRET PAMIĘCIOWY Na przezroczystych foliach celuloidowych nakreślone są różne warianty charakterystycznych elementów twarzy (oczy, czoło, nos, włosy). Nakłada się je, a świadek ocenia podobieństwo rysunku do widzianej osoby. Przy pomocy eksperta świadek dokonuje wyboru poszczególnych części twarzy. W ten sposób powstaje portret, którego niektóre części można potem jeszcze w różny sposób uzupełnić. Metodę identyfikacji portretowej wprowadził w 1879 r. francuski urzędnik policji Alphonse Bertillon.

LABORATORIUM KRYMINALISTYCZNE Miejsce przeprowadzania interdyscyplinarnych badań wykorzystywanych w kryminalistyce. Tutaj m.in. przeprowadza się analizę DNA, porównywanie odcisków palców. Nie brak tu również dobrze wyposażonego laboratorium chemicznego oraz specjalistycznych lamp, których światło ujawnia różne mikroślady.

FOTO: US COURT CHICAGO

że u dwóch osób wystąpi zgodność charakteru pisma jest jak 1:68 bln. Porównawcza grafologia kryminalistyczna nie ma związku z psychologiczną, choć niektórzy twierdzą, że na podstawie charakteru ręcznego pisma można określić cechy osobowości piszącego.

FOTO: WWW.OLDAMMO.COM

!"#!$#%%#&'()*+,-!"#!$../0)1)/002..%%-/$..3456.!$

ŚLAD Zmiany wynikłe w następstwie zdarzenia, dające się ustalić w określonym czasie i miejscu. Szczególną odmianą są mikroślady, czyli substancje pochodzenia organicznego, kawałki skóry, krew i włosy znalezione za paznokciami broniącej się ofiary. Pozwalają ekipom śledczym wykryć poprzez analizę DNA przestępcę lub ustalić tożsamość ofiary.

TRASEOLOGIA Traseologia bada przede wszystkim ślady przemieszczania się człowieka i przedmiotów. Na miejscu czynu wyszukuje się i zabezpiecza ślady bosych stóp, butów, ogumienia, rękawic. Utrwalenie śladów poruszania się człowieka to tzw. ścieżka chodu. Jej analiza pozwala np. określić płeć, wzrost, kondycję fizyczną.

WYKRYWANIE FALSYFIKATÓW Najczęściej spotykane są falsyfikaty pieniędzy. Fałszowane bywają też dzieła sztuki. Do wykrywania fałszerstw wykorzystuje się nowoczesną technikę – próbki farby bada się za pomocą specjalistycznych mikroskopów, chromatografów i spektrometrów. Często stosowane jest oświetlenie ultrafioletowe, podczerwień, badania rentgenowskie i aktywacja neutronowa. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

WIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: Detektywi w laboratorium, Evans Colin, 1998 Niezbity dowód. Metody wykrywania zbrodni, Brian Innes, Muza S.A. 2001 Przestępcy i detektywi, Brian Lane, Arkady 2000

listopad 2007

| 21. WIEK | 85

!"#!$#%%#&'()*+,-./012!"#!$3345.6.455$33%%2773389:;3!"

Laktoferyna:

Nowa broń ILUSTRACJA: WWW.CEPS.UNH.EDU

w walce z rakiem? Białka są podstawowym budulcem wszystkich organizmów żywych. Tajemnica życia tkwi nie tylko w informacji genetycznej, lecz również w samych białkach, które są kodowane przez geny. Współczesna nauka zajęła się intensywnym badaniem białek. Powstała nawet nowa dziedzina nauki zwana proteomiką, która zajmuje się badaniem ich struktury, sprawowanych przez nie funkcji oraz zależności między nimi.

FOTO: GTRESEARCHNEWS.GATECH.EDU

LUDZKIE CIAŁO

❯❯ Laktoferyna hamuje rozwój tak poważnych chorób, jak: różne typy nowotworów, mukowiscydoza, zapalenie płuc, stany zapalne jelit, cukrzyca i inne

przypomina okulary. Ka˝da z kulistych domen zawiera miejsce wià˝àce ˝elazo. WielkoÊç i struktura laktoferyny jest ÊciÊle zwiàzana z innymi bia∏kami wià˝àcymi ˝elazo – transferynami. Laktoferyna jest wi´c pe∏noprawnym cz∏onkiem klasy transferaz.

Reguluje żelazo

Jednà z wa˝niejszych funkcji, jakie laktoferyna pe∏ni w organizmie, jest regulowanie st´˝enia jonów ˝elaza. Proces ten odbywa si´ w du˝ej mierze w jelicie cienkim, gdzie ˝elazo jest przyswajane z treÊci pokarmowej. Odkryto, ˝e oprócz jonów ˝elaza laktoferyna mo˝e wiàzaç tak˝e inne metale, choç z mniejszà si∏à. Miejsca w jej kulistych domenach mogà zostaç zape∏nione tak˝e przez jony galu, glinu, wanadu, kobaltu, miedzi lub cynku. Znaczenie tych wiàzaƒ okryte jest nadal tajemnicà.

Stop dla nowotworów?

Z

dotychczasowych badaƒ wynika, ˝e dla prawid∏owego funkcjonowania organizmu wa˝na jest nie tylko obecnoÊç okreÊlonych bia∏ek, lecz równie˝ ich struktura.

❯❯ Inżynierowie genetyczni dążą do wyprodukowania sztucznej laktoferyny. Udało się wyhodować ryż, który zawiera ludzką laktoferynę. Technologia uprawy ryżu jest nieszkodliwa dla organizmu ludzkiego

Co to jest laktoferyna?

chemicznej laktoferyna jest glikoproteinà. Oznacza to, ˝e jej czàsteczka, oprócz aminokwasów, które sà podstawowymi elementami struktury bia∏kowej, zawiera równie˝ powiàzany z nimi element zbudowany z wielocukrów. JeÊli chodzi o wielkoÊç, to mo˝emy jà zaliczyç do grupy bia∏ek Êredniej wielkoÊci. Zawiera bowiem 703 reszty aminokwasowe. Bia∏ka miewajà ich zwykle od kilkudziesi´ciu do kilku tysi´cy. Badania krystalograficzne wykaza∏y, ˝e laktoferyna jest zbudowana z jednego liniowego ∏aƒcucha aminokwasowego oraz z dwóch domen kulistych. Aby lepiej to sobie wyobraziç, mo˝na powiedzieç, ˝e kszta∏tem

Laktoferyna nale˝y do rodziny bia∏ek wià˝àcych ˝elazo. Zosta∏a odkryta w 1939 r. w krowim mleku. Jej nazwa wskazuje na istnienie zdolnoÊci do wiàzania jonów ˝elaza (po∏àczenie ∏aciƒskich s∏ów ferrum – ˝elazo i lac – mleko). Mimo i˝ od dawna wiadomo by∏o, ˝e laktoferyna wyst´puje w mleku wi´kszoÊci ssaków, w ludzkim mleku zosta∏a odkryta dopiero w 1960 r. Ciekawostkà jest to, ˝e w roku tym, ukaza∏y si´ prawie jednoczeÊnie dwie niezale˝ne prace, autorstwa Anglika M.L. Grovesa oraz Szweda B.G. Johanssona, które dowodzi∏y wyst´powania laktoferyny w ludzkim mleku. Od strony

86 | 21. WIEK | listopad 2007

Odkryto równie˝, ˝e obecnoÊç laktoferyny w jelitach ma wp∏yw na wyst´powanie bakterii. Wi´cej – to sprytne bia∏ko wyraênie chroni jelita przed niebezpiecznymi, chorobotwórczymi drobnoustrojami. Zaobserwowano tak˝e ciekawy zwiàzek mi´dzy obecnoÊcià laktoferyny a wzrostem, podzia∏em oraz ró˝nicowaniem si´ komórek. Wszystko to wskazuje, ˝e laktoferyna mo˝e hamowaç rozrost komórek majàcych cechy nowotworów z∏oÊliwych (metastaza, czyli rozwój nowotworu).

Gdzie ją znajdziemy?

W przesz∏oÊci uwa˝ano, ˝e laktoferyna to przeciwbakteryjne (blokuje dost´p bakterii) bia∏ko znajdujàce si´ w mleku ssaków.

KIEDY KORZYSTNIE DZIAŁA COLOSTRUM (SIARA)? ● ● ● ● ● ● ● ●

Obniżona odporność organizmu Kłopoty trawienne Stany zapalne układu trawiennego Syndrom chronicznego zmęczenia Alergie Przywraca równowagę psychiczną Choroby skórne Zaburzenia metabolizmu żelaza

Mimo i˝ laktoferyn´ odkryto w innych wydzielinach ludzkiego organizmu, najwa˝niejszym jej êród∏em pozostaje mleko (zapewne trudno by∏oby jà pozyskiwaç z ∏ez). Wiele osób nie mo˝e piç mleka ze wzgl´du na wyst´powanie problemów z trawieniem laktozy (cukru mlecznego). W zwiàzku z tym ludzie ci tracà wa˝ne êród∏o biologicznie ∏atwo dost´pnego ˝elaza. U ma∏ych dzieci problem ten mo˝e zostaç rozwiàzany dzi´ki zastosowaniu in˝ynierii genetycznej, gdy˝ uda∏o si´ wyhodowaç odmian´ ry˝u, który zawiera ludzkà laktoferyn´. Naukowcy wià˝à du˝e nadzieje z uprawà nowej odmiany ry˝u, mimo ˝e metoda ta jest doÊç kosztowna, a jej dok∏adne przebadanie potrwa prawdopodobnie oko∏o czterech lat. Istniejà firmy, które ju˝ dzisiaj przygotowujà si´ do

Organizacja Zdrowia nie zaleca bowiem w takich wypadkach karmienia piersià.

Pomaga zwierzętom

Hodowcy i weterynarze dobrze znajà Êmiertelne biegunki u nowo narodzonych cielàt wywo∏ywane przez bakterie i wirusy. Szacuje si´, ˝e ostre rozwolnienie jest przyczynà 75% padni´ç cielàt do 3 tygodnia ˝ycia. Tak du˝ej ÊmiertelnoÊci hodowcy próbowali przeciwdzia∏aç, stosujàc ró˝ne antybiotyki, które jednak okaza∏y si´ nieskuteczne i na terenie krajów Unii Europejskiej zosta∏y wycofane. Naukowcy szukajà wi´c rozwiàzaƒ alternatywnych. Jednym z nich b´dzie byç mo˝e wykorzystanie mlecznej laktoferyny, gdy˝ równie˝ u zwierzàt zaobserwowano jej przeciwbakteryjne, przciwpleÊniowe i przeciwzapalne dzia∏anie. U cielàt, którym podawano laktoferyn´, zanotowano wyraênà popraw´ stanu zdrowia.

SILNA BROŃ O ŁACIŃSKIEJ NAZWIE COLOSTRUM

P

olska nazwa dla colostrum to siara. Działając jako „płaszcz ochronny”, substancja ta jest niezbędna do tego, by noworodki ssaków utrzymały się przy życiu.

ILUSTRACJA: NSF.EDU

Zawiera bardzo dużą ilość przeciwciał. Są to głównie IgA, które pozostając na powierzchni układu pokarmowego dziecka, zapobiegają wnikaniu oraz rozwojo-

wi patogenów. Wytwarzanie siary w organizmie matki ustaje kilka godzin po porodzie. Wówczas organizm otrzymuje sygnały, by produkować właściwe mleko. Po pierwszym karmieniu siara zaczyna zamieniać się w mleko. Okres ten trwa 2-3 dni, a gruczoły mleczne karmiącej matki produkują tzw. mleko przejściowe. Właśnie ze względu na

przemys∏owej produkcji ry˝u zawierajàcego ludzkie bia∏ko – laktoferyn´. Ry˝ stanie si´ prawdopodobnie sk∏adnikiem preparatów od˝ywczych dla wczeÊniaków oraz znajdzie zastosowanie przy karmieniu dzieci, których matki sà zara˝one wirusem HIV. Âwiatowa

FOTO: WWW.STONYFIELD.COM

Nie tylko z mleka

❯❯ Białka zawierają tajemnicę ludzkiego życia. Naukowcy zainteresowali się właściwościami laktoferyny

wysoką zawartość przeciwciał w przeszłości wykorzystywano colostrum przy leczeniu różnych chorób. Obecnie można go kupić w aptece jako suplement diety. ❮❮

Wa˝ne jednak jest, by bia∏ko to podawane by∏o w jego naturalnej strukturze.

Właściwości zależą od struktury

Wszystkie pozytywne w∏aÊciwoÊci i efekty dzia∏ania laktoferyny sà, niestety, uwarunkowane jego naturalnà strukturà. JeÊli podczas przygotowania mleka lub potraw mlecznych dojdzie do zmiany struktury tego bia∏ka, znikajà wszystkie jego „czarodziejskie” w∏aÊciwoÊci. W skrócie mo˝na by powiedzieç, ˝e kiedy laktoferyna ma struktur´ w kszta∏cie okularów, zdolna jest pe∏niç wszystkie fizjologiczne funkcje. JeÊli jednak dojdzie do jakichkolwiek zmian

❯❯ Laktoferyna to białko globularne, którego centralną część stanowi kation żelaza. Dotychczas to najlepiej przyswajalna forma żelaza

❯❯ Białko to wykazuje zdecydowane działanie antywirusowe, antybakteryjne, przeciwpleśniowe i przeciwzapalne również u zwierząt. Podawana cielętom wyraźnie poprawia ich stan zdrowia

FOTO: MILK.DK

T´ niezwykle wa˝nà protein´ wià˝àcà ˝elazo, odkryto tak˝e w ˝ó∏ci, enzymach wydzielanych przez trzustk´ oraz w jelitach. W osoczu krwi laktoferyna jest prawdopodobnie syntetyzowana przez krwinki bia∏e (leukocyty). Najwi´kszà koncentracj´ laktoferyny stwierdzono w pierwszym mleku (zwanym siarà), które tworzy si´ w gruczo∏ach mlekowych matki tu˝ przed porodem oraz w pierwszych dniach po porodzie. Potem st´˝enie laktoferyny w mleku karmiàcej matki spada a˝ siedmiokrotnie. W mniejszych iloÊciach bia∏ko to wyst´puje we ∏zach, Êlinie oraz wydzielinie organów p∏ciowych.

FOTO: PETER GINTER

!"#!$#%%#&'()*+,-./012!"#!$3345.6.455$33%%278339:;<3!$

w jej strukturze (np. przesuni´cia lub p´kni´cia ∏aƒcucha strukturalnego), traci wi´kszoÊç swych w∏aÊciwoÊci. Ju˝ sterylizacja krowiego mleka prowadzi do takich w∏aÊnie zmian w strukturze laktoferyny. Wystarczy wyobraziç sobie kurze jajko wrzucone do wrzàcej wody. Z takiego jajka ˝aden kurczak si´ ju˝ nie wykluje. By w bia∏ku zasz∏y a˝ tak biologicznie istotne zmiany, nie musimy si´ jednak posuwaç do takich drastycznych dzia∏aƒ jak gotowanie. Wystarczy tylko dokonaç delikatnej zmiany w chemicznym sk∏adzie komórki, a struktura bia∏ka ulegnie wyraênemu zniekszta∏ceniu. Typowym przyk∏adem sà zmiany strukturalne w bia∏kach prionowych, wywo∏ujàcych chorob´ szalonych krów.

Co jest dobre dla organizmu?

Chyba ka˝dy z nas chce jak najlepiej dla swojego organizmu. Wspó∏czesna nauka bada, jaki wp∏yw na stan naszego zdrowia majà bia∏ka o naturalnej strukturze oraz te ze strukturà zmienionà. Mo˝na byç pewnym, ˝e zdecydowanie lepiej jest spo˝ywaç bia∏ka w ich naturalnej formie, którà organizm o wiele ∏atwiej przyswoi i wykorzysta odpowiednio dla swoich potrzeb. ❮❮ OPRAC. ANNA BOGUSZ WIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: www.lactoferrin-conference.com/ www.raw-milk-facts.com/lactoferrin_T3.html http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/Conformation3.html

listopad 2007

| 21. WIEK | 87

!!"##"$%&'()*+,-.!!//#0*1*0223//#4.01//5678/!!

WULKONOLOGIA

Czy można przewidzieć

t s u n a m i?

ILUSTRACJA: NSF

Na zboczu podmorskiego wulkanu Kick’em Jenny amerykańscy naukowcy zainstalowali nowo czes ną stację monitorującą, która będzie rejestrować aktywność sejsmiczną.

P

o raz pierwszy wykorzystano technikę podmorskiej radiotelemetrii. Za jej pomocą będzie można na bieżąco obserwować lokalną aktywność wulkaniczną.

❺

❯❯ Wszystkie zachowania podmorskiego wulkanu obserwuje sonda. Dane wędrują kablem do pływającej po powierzchni boi, skąd przesyłane są do centrali (zdjęcie na górze). Za pomocą sondy można obserwować narodziny nowej wyspy (zdjęcie na dole)

Stacja pracuje w sieci

❹

❷

❸

❷

ILUSTRACJA: NSF

Ekipa oceanografów finansowanych przez Państwową Fundację Nauki USA (NSF) być może rozwiązała jeden poważniejszych problemów, jakim było prognozowanie wybuchów podmorskich wulkanów. Są one przyczyną tworzenia się ogromnych fal tsunami. Podmorski wulkan Kick’em Jenny na południowo-wschodnich Karaibach został wybrany ze względu na dogodny dostęp od strony wybrzeża. W przyszłości nowa technika będzie wykorzystana do budowy całej sieci stacji monitorujących, które zostaną rozmieszczone w najaktywniejszych sejsmicznie rejonach. Wczesne prognozowanie mogłoby zapobiec ofiarom w ludziach i stratom materialnym, które powstają wskutek wybuchów podmorskich wulkanów oraz trzęsień ziemi. Po katastrofie z 2004 r., kiedy olbrzymie tsunami spustoszyło wybrzeża południowo-wschodniej Azji, naukowcy na całym świecie starają się znaleźć najefektywniejszy sposób ostrzegania przed podobnymi wydarzeniami.

miastowe odkrycie niebezpieczeństwa i błyskawiczne powiadomienie o nim – mówi Isern. Wulkan Kick’em Jenny stał się naturalnym laboratorium umieszczonym na czynnym podmorskim wulkanie. Naukowcy oceniają, że po jego następnym wybuchu powstanie nowa wyspa. Wulkan jest bardzo aktywny, a od 1939 r., kiedy prowadzi się jego obserwację, wybuchł już 12 razy. Do ostatniej znaczącej erupcji doszło w 2001 r.

Jak upilnować wulkan?

Część projektu poświęcono opracowaniu urządzeń służących do monitorowania trzęsień ziemi w rejonach przybrzeżnych. Stacja RTOSS (Real Time Offshore Seismic Station) wykorzystuje podmorski

ILUSTRACJA: NSF

– Nowa technika umożliwi władzom wcześniejsze ostrzeganie miejscowej ludności – mówi Alex Isern, dyrektor programowy wydziału oceanografii w fundacji NSF. – Podstawowe badania oceanograficzne prowadzą do postępu technicznego i rozwiązań mających ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa ludzi. Nowe stacje monitorujące umożliwią natych-

❶

1/ zestaw detektorów 2/zaczepy wyrównujące 3/ kabel 4/ boja 5/ nadajnik

88 | 21. WIEK | listopad 2007

ILUSTRACJA: DIVERMAC

Aby ratować życie

sejsmograf umieszczony bezpośrednio na zboczu wulkanu. Za pomocą innych czujników można również obserwować „wdechy i wydechy” wulkanu, kiedy wsysa on i wypuszcza przez swe fumarole, wyloty kominów wulkanicznych magmę, gazy i morską wodę. Poprzez nadajnik krótkofalowy RTOSS przesyła dane do obserwatorium znajdującego się w najbliższej osadzie. Dane docierają do brzegu w ciągu kilku milisekund. Natychmiast są opracowywane i przekazywane do systemu wczesnego ostrzegania. – Po raz pierwszy radiotelemetria została wykorzystana do przekazywania danych ze stacji sejsmograficznej znajdującej się pod wodą – podkreślił Rob Reves-Sohn, kierujący projektem. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ

ZNIKNIĘCIE WULKANU ZAPOBIEGŁO WOJNIE

N

iedaleko południowego wybrzeża Sycylii włoscy naukowcy dokonali niezwykłego odkrycia. Znaleźli tam olbrzymi podmorski wulkan Empedokles, którego średnica podstawy wynosi 30 km, a wysokość przekracza 400 m. Wierzchołek wulkanu znajduje się zaledwie 7 m pod powierzchnią wody. Naukowcy odkryli wulkan, badając

historię przedziwnej wysepki, która w minionych tysiącleciach od czasu do czasu wynurzała się u brzegów Sycylii, a potem znowu znikała. Ferdinandea, a dla Brytyjczyków Wyspa Grahama, była kuriozalnym przedmio-

tem dyplomatycznego sporu. Prawa do niej rościły sobie Neapol i Anglia. Szykowano się już do wojny. Po wybuchu w 1831 r. wyspa znacznie się powiększyła. Jednak była zbudowana głównie z popiołów i szybko rozmyły ją fale. Jej zniknięcie zapobiegło konfliktowi między Królestwem Neapolu i Anglią. ❮❮

!"#"$#$$#%&'()*)+,-./!"0"$11$2+"+233411$5/6!11789:1!"

ZWIERZĘTA

fascynujących 5 z d o l n o ści LUDZIE UCZĄ SIĘ OD INNYCH ZWIERZĄT

N

aukowcy wcià˝ odkrywajà coraz to nowe gatunki zwierzàt, g∏ównie w starych lasach tropikalnych i na odleg∏ych obszarach górskich. Dotychczas poznano ok. 1,5 mln ró˝nych organizmów. Wiele z nich natura obdarzy∏a umiej´tnoÊciami, których cz∏owiek mo˝e im tylko zazdroÊciç lub staraç si´ naÊladowaç. Ka˝dy z nas wykorzystuje do funkcjonowania pi´ç podstawowych zmys∏ów: wzrok, s∏uch, dotyk, w´ch i smak. W Êwiecie zwierzàt mamy okazj´ zobaczyç inne fascynujàce zmys∏y.

FOTO: WWW.FUNDACIONCAC.ES

Kto: nietoperze, walenie, niektóre ptaki Zmysł: s∏uch Działa jak: urzàdzenie echolokacyjne Do czego służy: polowanie, orientacja Jak go zastępuje człowiek: za pomocà radaru, sonaru, echosondy Cz´sto podczas letniego wieczoru mo˝emy obserwowaç przelatujàce nad nami nietoperze (Chiroptera). Ten nocny ∏owca orientuje si´ w ciemnoÊciach za pomocà narzàdu s∏uchu. Do okolicznego Êrodowiska przesy∏a szybkie ultradêwi´ki przypominajàce pisk, chlupot i stukot, wszystkie na wysokich cz´stotliwoÊciach. Te odbijajà si´ od znajdujàcych si´ w pobli˝u przedmiotów, powracajà jak echo, a nast´pnie sà wychwytywane przez ma∏˝owiny uszne. Te sygna∏y sà w mózgu zwierz´cia przekszta∏cane w informacj´ zarówno o odleg∏oÊci jak i wielkoÊci obiektu – nawet cieƒszego ni˝ ludzki w∏os. Dlatego nietoperze bez problemu tropià owady nawet w ca∏kowitych ciemnoÊciach. Zwierz´ta te ró˝nià si´ mi´dzy sobà – ka˝dy gatunek ma inny, specyficzny system echolokacyjny. Mo˝e dzia∏aç na ró˝nych cz´stotliwoÊciach lub wysy∏aç innà liczb´ impulsów. Im jest bli˝ej ofiary, tym wi´cej wydaje impulsów. Ciekawym przyk∏adem jest podkowiec du˝y. W przeciwieƒstwie do innych nietoperzy, które podczas lotu wydajà Êwist jak samoloty badawcze, przypomina raczej radar stacjonarny Êledzàcy rakiety. Podkowiec siedzi w jednym miejscu i obracajàc g∏ow´, wydobywa z siebie strumieƒ dêwi´kowy, za pomocà którego bada okolic´. Szybko udaje si´ na miejsce, gdzie zlokalizowa∏ pokarm, potem wraz z ofiarà powraca na swój „posterunek”. Echo w∏asnego g∏osu jest równie˝ wa˝ne dla niektórych ptaków (jerzyki, t∏uszczaki) oraz wielu waleni, o których mo˝emy powiedzieç, ˝e „widzà” za pomocà uszu. To samo zjawisko odnotowano w wypadku delfinów, które emitujà dêwi´ki przez nozdrza w czasie wydmuchiwania powietrza. Te mogà przypominaç pisk, chlupot lub skrzypienie, wszystkie na wysokiej cz´stotliwoÊci. Zwierz´ta nast´pnie pilnie analizujà echo, które jest skupiane przez zbiornik t∏uszczowy umiejscowiony na czole (tzw. melon). Nast´pnie dêwi´ki w´drujà przez kana∏ t∏uszczowy w wydrà˝eniu dolnej szcz´ki do czu∏ej cz´Êci ucha Êrodkowego! Dzi´ki analizie echa wiedzà dok∏adnie, czy znajduje si´ przed nimi niebezpieczna przeszkoda (np. ∏ódê) lub wr´cz przeciwnie – ∏awica ryb. Sà w stanie wykryç jej wielkoÊç oraz okreÊliç, czy potencjalne ofiary sà przera˝one. Ostatnio ku zaskoczeniu wielu naukowców odkryto, ˝e np. delfiny butlonose (Tursiops truncatus) sà tak „dobrze wychowane”, ˝e podczas spotkania z krewniakami wy∏àczajà na chwil´ swój system echolokacyjny, aby si´ wzajemnie nie zag∏uszaç. Podobnie jak delfiny, w przestrzeni orientujà si´ kaszaloty. Wytwarzajà bardzo silne dêwi´ki przypominajàce wystrza∏ z pistoletu. „salwy” dêwi´ków sà przyczynà silnych fali ciÊnieniowych, które najprawdopodobniej mogà oszo∏omiç lub zabiç wybranà wczeÊniej ofiar´. Kaszalot to znakomity nurek, który bez problemu p∏ywa na g∏´bokoÊci 2,5 tys. m. Dlatego w jego jad∏ospisie znajdujà si´ cz´sto g∏owonogi: kalmary i ka∏amarnice.

FOTO: WWW.EMNRD.STATE.NM.US

1 Echolokacja to nie żart

S

ystem echolokacyjny, którego używają nietoperze, delfiny i inne zwierzęta, wykorzystano w łodziach podwodnych (urządzenia radarowe). Również od zwierząt ludzie przejęli zasadę ubarwienia ochronnego (maskowanie, mimikra), którą stosują głównie do celów wojskowych. Feromony to naturalne substancje chemiczne, które „nadają” określone sygnały do płci przeciwnej.

FOTO: LOU PENNEY, DEPT.KAYWON A EARTHGUIDE.UCSD.EDU

zwierząt

Od mikroskopijnych organizmów, które możemy zobaczyć wyłącznie za pomocą specjalistycznego sprzętu, do gigantycznych stworzeń morskich osiągających długość nawet 33 m (więcej niż blok mieszkalny) – oto różnorodność świata zwierząt.

Człowiek korzysta ze sztucznie produkowanych feromonów np. do wabienia szkodliwych owadów w celu ich wyeliminowania.

Wydaje się jednak, że opanowanie innych niezwykłych umiejętności zwierząt pozostanie tylko marzeniem. Na przykład: widzieć jak drapieżniki, pływać jak np. rekiny, być szybki jak kotowate lub gazele. Klasycznym przykładem umiejętności nie do podrobienia jest produkcja energii elektrycznej za pomocą własnego organizmu, co robi np. węgorz elektryczny i płaszczka drętwa – źródła wyładowań powyżej 500 V. Ludzie nawet nie dościgną świetlików, owadów, których odwłoki świecą w ciemnościach (zjawisko bioluminiscencji). ❮❮

listopad 2007

| 21. WIEK | 89

❯

!"#"$#$$#%&'()*)+,-./!"0"$11$2+"+233411$5/6!11789:1"3

Kto: ka∏amarnice, drapie˝niki, owady, zwierz´ta aktywne w nocy Zmysł: wzrok Działa jak: Êrodek do rozpoznawania konkretnego sytuacji Do czego służy: orientacja w okolicy, polowanie, ochrona Czym go zastępuje człowiek: ró˝ne urzàdzenia optyczne, m.in. lornetki, noktowizory (do widzenia w nocy) SpecjaliÊci twierdzà, ˝e 4/5 wszystkich informacji o otaczajàcym nas Êwiecie, jest dostarczane do mózgu za pomocà oczu. Drapie˝niki widzà przedmioty na odleg∏oÊç szeÊciokrotnie wi´kszà ni˝ cz∏owiek. Sowy bez problemu „monitorujà” okolic´ w ca∏kowitych ciemnoÊciach, cz∏owiek w tych samych warunkach nie widzi nic. Ostatnio badania wykaza∏y, ˝e wielkoÊç oka ma sygnalizowaç, w jaki sposób jego w∏aÊciciel widzi. Najwi´ksze oczy wÊród zwierzàt làdowych majà strusie, a one z kolei mogà jedynie pozazdroÊciç 18-metrowej ka∏amarnicy (Architeuthis harveyi), której oczy o Êrednicy pi∏ki no˝nej obserwujà Êwiat morskich g∏´bin. To zwierz´ Êwietnie wykorzystuje swój wzrok zarówno podczas ∏owienia ryb, jak i mniejszych g∏owonogów w ciemnej wodzie. Wytrzeszczone oczy, które wyglàdem przypominajà talerze, znajdziemy tak˝e u wyraka z gatunku Tarsius bancanus, ma∏ego zwierz´cia nocnego. Inny nocny marek – puchacz, mo˝e zatoczyç g∏owà prawie trzy czwarte okr´gu. Wi´kszoÊç kr´gowców – czyli tak˝e cz∏owiek – ma tylko tzw. oczy proste. Mo˝emy powiedzieç, ˝e w wypadku innych organizmów przyroda sobie pofolgowa∏a. Weêmy takà pracowità pszczo∏´. W ka˝dym oku ma 5 tys. samodzielnych jednostek zwanych ommatidiami. Dzi´ki tak skomplikowanej strukturze oczu widzi prawie wszystko, co jà otacza. A co dopiero wa˝ki równoskrzyd∏e. U nich narzàd wzroku przypomina mozaik´ sk∏adajàcà si´ z 30 tys. oczek, dlatego podczas poszukiwania pokarmu mogà zawsze na nim polegaç. Oczy z∏o˝one majà g∏ównie owady oraz wiele skorupiaków. Niektóre gatunki owadów (np. pszczo∏y) widzà równie˝ krótsze d∏ugoÊci fal, których ludzkie oko nie dostrzega (dla niego granicà jest Êwiat∏o fioletowe). Dzi´ki Êwiat∏u ultrafioletowemu owady, np. pszczo∏y, dostrzegajà znaki szczególne roÊlin, które pozostajà niewidoczne dla cz∏owieka. W ten sposób pszczo∏y poznajà okreÊlone gatunki flory. Na odwrotnej stronie spektrum kolorów widzianych przez cz∏owieka jest kolor czerwony. Po nim w praktyce nast´puje podczerwieƒ, która jest bliska g∏ównie w´˝om i motylom. Wiele zwierzàt ma oczy z soczewkà, która dzia∏a podobnie jak w aparacie fotograficznym. Specjalne soczewki w kszta∏cie kuli wyst´pujà tak˝e u ryb, gdzie sà wykorzystywane do ustawienia ostroÊci obrazu. Mo˝emy tak˝e pogratulowaç naszym domowym pupilom. Na przyk∏ad kot domowy ma êrenice, które ulegajà w nocy rozszerzeniu, aby do oka dosta∏o si´ jak najwi´cej Êwiat∏a. W tylnej cz´Êci wn´trza oka znajduje si´ warstwa b∏yszczàcych komórek (rodzaj ma∏ego lustra), która odbija Êwiat∏o. Dlatego oczy kota nabierajà w nocy charakterystycznej zielonkawo–z∏otej barwy. Innym narzàdem, który przyczynia si´ do doskona∏ej orientacji w ciemnoÊciach, sà bardzo delikatne wàsy czuciowe (tzw. wibrysy).

POSŁUCHAĆ MOŻNA TAKŻE ZA POMOCĄ ODNÓŻY

K

iedy zapadnie zmrok, budzą się sowy.Te zwierzęta słyszą za pomocą twarzy! Świetnym przykładem jest płomykówka (Tyto alba), której głowę otaczają rzędy krótkich piór (tzw. szlara). To nie ozdoba, ale odbiornik rejestrujący okoliczne dźwięki, które są następnie kierowane do uszu ukrytych pod pierzem. Ptak porównuje to, co zarejestrowały uszy, i w ten sposób wie, skąd pochodzi dźwięk – np. zlokalizowanie

gryzonia biegnącego po trawie. Ryby mają tzw. linię boczną, która rejestruje ruchy oraz ciśnienie wody. Ponadto to nieprawda, że ryby są nieme, ponieważ w morzu możemy usłyszeć różne dźwięki. Podstawą organów słuchu u owadów jest wibrująca membrana i kilka przyległych do niej komórek zmysłowych. Zazwyczaj nie są umieszczone na głowie, tak jak u człowieka, ale po środku lub w tylnej części ciała.

90 | 21. WIEK | listopad 2007

U niektórych prostoskrzydłych występują nawet na odnóżach. ❮❮

za 3 Wąchanie pomocą języka

FOTO: WWW.DNR.STATE.OH.US

FOTO: USGS

oczy 2 Niesamowite wielkości talerzy

FOTO: SHUTTERSTOCK/RACHKOVSKAYA ELENA VLADIMIROVNA

ZWIERZĘTA

Kto: drapie˝niki, p∏azy, owady, motyle Zmysł: w´ch Działa jak: przenoÊne laboratorium chemiczne Do czego służy: polowanie, obrona, ocena sytuacji Jak go zastępuje człowiek: detektory, analizatory Rekin poczuje krew lub inne p∏yny ustrojowe ju˝ z odleg∏oÊci 500 m. Wystarczy krew w st´˝eniu 1:100 000 000! Zwierz´ta wodne, o ludziach nie wspominajàc, majà du˝e szcz´Êcie, ˝e nie sà cz´sto atakowane przez przedstawicieli 390 gatunków rekina. Wyobraêmy sobie, ˝e za nami p∏ynie z otwartà paszczà rekin wielorybi o d∏ugoÊci 20 m. Przecie˝ tam mo˝e si´ zmieÊciç pi´ç doros∏ych osób! Na szcz´Êcie ten gigant ˝ywi si´ wy∏àcznie planktonem oraz drobnymi zwierz´tami (spo˝ywa ok. 200 kg pokarmu dziennie). W tym samym czasie wieloryby po∏ykajà nawet 3 t pokarmu, czyli tyle, ile wa˝y dorastajàcy s∏oƒ. DoÊwiadczony niedêwiedê polarny wyczuwa padlin´ ju˝ z odleg∏oÊci 20 km. Pies ma tysiàc razy czulszy w´ch ni˝ cz∏owiek. Wiele w´˝y „smakuje” powietrze j´zykiem, z którego „pobiera” próbki chemiczne zapachu. Te po wciàgni´ciu do jamy g´bowej w´drujà do dwóch kieszonek w tzw. narzàdzie Jacobsona zlokalizowanym w górnej cz´Êci podniebienia. Kieszonki pe∏nià funkcj´ ma∏ego laboratorium do przeprowadzania analizy chemicznej. Nie mo˝na tak˝e lekcewa˝yç znaczenia w´chu podczas porozumiewania si´ zwierzàt spokrewnionych. Te wydzielajà specjalne substancje zapachowe – feromony (istnieje kilka rodzajów). Mrówki i pszczo∏y wytwarzajà tzw. feromony alarmujàce, a motyle sà mistrzami w wykorzystywaniu feromonów do ró˝nego rodzaju gier mi∏osnych.

orientacji w terenie zwierz´ta wykorzystujà s∏oƒce (mo˝liwe, ˝e tak˝e ksi´˝yc). Najpierw nastawiajà kompas s∏oneczny wed∏ug pola magnetycznego. Na razie naukowcy odkryli, ˝e w czaszkach oraz mi´Êniach szyjnych ptaków (np. u go∏´bi) wyst´pujà nieznaczne iloÊci substancji magnetycznych. Rekordzistà jest motyl w´drowny z gatunku Danaus plexippus, który pokonuje setki kilometrów z Ameryki Pó∏nocnej do miejsca letniego pobytu w Meksyku. Dopiero w 1951 r. odkryto elektroreceptory u niektórych ryb ˝yjàcych w nieprzezroczystej wodzie. Specjalne mi´Ênie znajdujàce si´ przy p∏etwie ogonowej wytwarzajà ciàg∏à seri´ impulsów elektrycznych, które przemieszczajà si´ w wodzie i nast´pnie sà przechwytywane za pomocà receptorów umieszczonych za g∏owà. JeÊli w wodzie znajduje si´ przedmiot, rytm impulsów zostanie zmieniony, co tak˝e zarejestruje ryba.

Kto: ptaki migrujàce, ryby, motyle, niektóre gatunki owadów, delfiny, myszy Zmysł: dotychczas nie wyjaÊnione ca∏kowicie Działa jak: kompas Do czego służy: orientacja w nieznanym Êrodowisku Jak go zastępuje człowiek: busola, kompas, GPS, satelity nawigacyjne Czy chcielibyÊcie mieç w sobie kompas albo GPS? Posiadaniem takich umiej´tnoÊci mogà si´ pochwaliç ptaki w´drowne, które w trakcie podró˝y potrafià wyczuwaç ziemskie pole magnetyczne, dzi´ki czemu ∏atwo orientujà si´ w przestrzeni. Naukowcy uwa˝ajà, ˝e ptaki nawet z du˝ej wysokoÊci dostrzegajà na ziemi linie pola magnetycznego. „Wewn´trzny kompas” majà równie˝ delfiny, myszy, pszczo∏y, motyle dzienne i sowy, ma go tak˝e leniwy Êlimak. Do

FOTO: WWW.SHIFTINGSANDSAFARIS-BUSHDRIFTERS.COM

Ż

mije i grzechotniki dostrzegają zwierzęta stałocieplne (np. myszy) nawet w całkowitych ciemnościach. Ponieważ pod oczami mają specjalne wgłębienia, gdzie są zakończenia komórek nerwowych wrażliwych na promieniowanie podczerwone, czyli ciepło. Wąż rozróżnia wahania ciepła nawet do 0,005 st. C, co sprawia, że ich polowanie często kończy się sukcesem. Dla porównania płaz odkrywa ofiarę dopiero z odległości mniejszej niż 15 cm. Myszy i ich liczni krewni mają dość słaby wzrok. Więcej informacji o świecie dostarczają im czułe wąsy czuciowe (vibrissae) znajdujące się na pyszczku. Można powiedzieć, że spełniają taką samą funkcję jak biała laska niewidomego.

kompas 4 Zwierzęcy nie oszukuje

Także kleszcze wybierają swoją ofiarę za pomocą specjalnego organu zmysłowego, który rejestruje zapachy, temperaturę, ciśnienie i wilgotność. Jest to narząd Hallera zbudowany z pęczka szczecin i dwóch zagłębień zlokalizowanych u szczytu przednich nóg. ❮❮

znają 5 Czy przyszłość?

BYKI TO DALTONIŚCI!

P

gdyby s∏onie nie ostrzeg∏y ludzi. Zwierz´ta ukrywa∏y si´ w bezpieczniejszych miejscach, zanim jeszcze woda zacz´∏a pustoszyç okolic´. Za pomocà ˝o∏àdka wydawa∏y dêwi´ki, które przemieszcza∏y si´ w zasi´gu wielu kilometrów. Niestety, ludzie nie s∏yszà sygna∏ów na tak niskiej cz´stotliwoÊci. Tak˝e myszy przeczuwajà niebezpieczeƒstwo – np. na ∏odzi, która zaczyna si´ topiç. Podobne zachowanie, które zaobserwowano u s∏oni, wyst´powa∏o tak˝e wÊród koni, krów, królików lub kretów, które wyczuwa∏y zbli˝ajàcà si´ powódê. Jak widaç, cz∏owiek musi si´ od przyrody wiele nauczyç. ❮❮ OPRAC. ANNA BOGUSZ

FOTO: KOBE-MARI.MAXS.JP A GUCIANO.FILES.WORDPRESS.COM

Kto: psy, s∏onie, konie, szczury, byd∏o, króliki Zmysł: dotychczas niewyjaÊnione ca∏kowicie Działa jak: przewidywanie przysz∏ych zdarzeƒ Do czego służy: cz´sto jako ochrona przed gro˝àcym niebezpieczeƒstwem Jak go zastępuje człowiek: przewidywanie katastrof ˝ywio∏owych za pomocà specjalnych urzàdzeƒ (np. sejsmograf) Pies ju˝ z daleka potrafi wyczuç, ˝e jego w∏aÊciciel wraca do domu. Wed∏ug najnowszych badaƒ brytyjskich specjalistów z uniwersytetu w Cambridge psi w´ch odnajdzie tak˝e substancje chemiczne, które sà wydzielane do moczu przez komórki nowotworowe w p´cherzu moczowym. Liczba ofiar fal tsunami z 26.12.2005 r. w Azji mog∏aby byç o wiele wy˝sza,

rzez wiele lat naukowcy zastanawiali się, czy zwierzęta zauważają różnice w kolorach. W naszym oku znajdują się dwa główne typy komórek światłoczułych – pręciki (120 mln) i czopki (7 mln). Każdy z trzech rodzajów czopków jest wrażliwy na określony kolor – głównie niebieski, żółty i zielony. Inne kolory widzimy jako mieszankę tej podstawowej trójki.

Obecnie wiemy, że goryle lub pawiany widzą podobnie jak my. Nawet żaby nie mają większych problemów, mimo, że ich narządy wzroku są wrażliwe na kolor niebieski. Psy i wiewiórki mają tylko dwa typy pigmentów wzrokowych, więc ich skala kolorów nie jest tak zróżnicowana jak u ludzi. Bezsprzecznymi rekordzistami są ptaki mające pięć rodzajów pigmentu, czyli dostrzegają o wiele więcej odcieni barw! Naukowcy podejrzewają, że liczne gatunki zwierząt dostrzegają pewne kolory. Niedawno naukowcy odkryli, że byki są daltonistami. I tak upadł mit, że drażni je czerwony kolor tkaniny w rękach torreadora. Obecnie uważa się, że byki reagują wyłącznie na gwałtowne ruchy materiału! ❮❮

FOTO:MARIE ODILE ALBALADEJO

WĘŻE SĄ SZCZĘŚLIWE, KIEDY JEST CIEPŁO

FOTO: CASADO INTERNET GROUP

!"#"$#$$#%&'()*)+,-./!"0"$11$2+"+233411$5/6!11789:1"$

WIĘCEJ DOWIECIE SIĘ: http:/www.livescience.com/animals/top_animal_senses-1.html

listopad 2007

| 21. WIEK | 91

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%0*!*"001//%$.2%//3456/!"

6

najważniejszych technologii dla komórek O

1.

MIEJSCE: ROZMOWY TELEFONICZNE

dpowiedzialnoÊç za to wszystko ponosi Aleksander Graham Bell. Choç prawdà jest, ˝e gdyby 15 lutego 1876 r. nie przybieg∏ do urz´du patentowego o par´ godzin szybciej ni˝ Elisha Gray, dziÊ komu innemu przypisywalibyÊmy odkrycie telefonu. Do mi´dzymiastowych rozmów telefonicznych dosz∏o kilka lat póêniej, w 1884 r., mi´dzy Bostonem a Nowym Jorkiem. WczeÊniej

trzeba by∏o stworzyç dzia∏ajàcà sieç po∏àczeƒ d∏ugodystansowych. Od tego czasu min´∏o zaledwie 120 lat i dziÊ ju˝ nie potrafimy sobie wyobraziç ˝ycia bez mo˝liwoÊci zatelefonowania w ciàgu ca∏ej doby praktycznie w dowolne miejsce na Êwiecie. W redakcji „21. Wieku” odby∏a si´ dyskusja na temat znaczenia rozwiàzaƒ, oferowanych dziÊ przez telefony komórkowe. Wzi´li w niej udzia∏: przedstawiciel firmy Nokia i Vertu oraz nasza redakcja.

Vertu: Nad tym, ˝e w ogóle mo˝emy telefonowaç przez komórki, dziÊ ju˝ nikt si´ nie zastanawia, ale wystarczy sobie przypomnieç, jak to wyglàda∏o zaledwie dziesi´ç lat temu. Jaka cz´Êç ludnoÊci mia∏a dost´p do technologii mobilnych i jak wyglàda∏y stosowane wówczas urzàdzenia? Kilkukilogramowa skrzynka umia∏a tylko telefonowaç, a z powodu s∏abego rozwoju sieci mo˝na si´ by∏o dodzwoniç tylko przy du˝ej dozie szcz´Êcia. DziÊ telefony mieszczà si´ w d∏oni i majà te˝ wiele innych. Wszystkim wydaje si´ to oczywiste.

RozdzielczoÊç wynosi∏a 290 kpx. Wspó∏czesne telefony majà przeci´tnie parametry takie, jakie majà aparaty kompaktowe sprzed trzech-czterech lat, co przy popularnych zdj´ciach pamiàtkowych ca∏kowicie wystarczy. PUNKTY: ● ● ● ● ● ●

PUNKTY:

●

●

●

●

●

W SUMIE: 18 PUNKTÓW

2. MIEJSCE: FOTOGRAFOWANIE 21. Wiek: Transmisja g∏osu przesz∏a w ciàgu 120 lat niewiarygodny rozwój. Bellowi wystarczy∏a kiedyÊ analogiczna transmisja dêwi´ku za pomocà pràdu elektrycznego p∏ynàcego w zamkni´tym obwodzie. DziÊ, ze wzgl´du na lepszà jakoÊç, przewa˝a przekaz cyfrowy, który codziennie zapewnia ponad 2 mld ludzi po∏àczenia komórkowe ze Êwiatem. PUNKTY:

●

●

●

●

●

●

Nokia: Sprawienie, by mo˝na by∏o telefonowaç, chodzàc lub je˝d˝àc, nie by∏o wcale proste. Droga do systemu GSM, z którego dziÊ korzysta blisko 2,5 mld u˝ytkowników, zaj´∏a ponad 100 lat. PUNKTY:

●

●

●

●

●

92 | 21. WIEK | listopad 2007

●

●

Nokia: Pierwsze aparaty cyfrowe by∏y drogie i mia∏y rozdzielczoÊç zdecydowanie mniejszà ni˝ wi´kszoÊç obecnych aparatów fotograficznych w telefonach komórkowych. Trudno si´ dziwiç, ˝e jest to jedna z najpopularniejszych funkcji. PUNKTY:

●

●

●

●

●

●

Nokia: W nowoczesnych wielofunkcyjnych telefonach komórkowych i komunikatorach aparat fotograficzny stanowi bardzo istotnà funkcj´ dodatkowà. Dzi´ki optyce wysokiej jakoÊci i chipom mo˝na osiàgnàç rozdzielczoÊç a˝ 5 Mpx. Na tegorocznym CeBiT-cie zaprezentowano telefon z aparatem o rozdzielczoÊci 7 Mpx. Dzi´ki wstawieniu aparatów fotograficznych dosz∏o te˝ do rozwoju us∏ugi MMS, która jest dziÊ bardzo popularna. PUNKTY:

●

●

●

●

●

●

W SUMIE: 14 PUNKTÓW FOTO: NOKIA

FOTO: WWW.IP-PHONE-FORUM.DE

Czasy, kiedy telefon służył tylko do prowadzenia rozmów na odległość, już dawno minęły. Współczesne urządzenia potrafią nas obudzić, mogą też robić zdjęcia, odtwarzać muzykę, a także naprowadzać zbłąkanych nieszczęśników z powrotem na właściwą drogę.

21. Wiek: RozdzielczoÊç obecnych aparatów fotograficznych wynosi 2-3 Mpx, czyli wi´cej ni˝ mo˝liwoÊci komercyjnych aparatów fotograficznych z poczàtku lat 90. XX wieku. Cyfrowe aparaty fotograficzne jako pierwsza wprowadzi∏a na rynek firma Sony w 1981 r.

FOTO: SONY ERICSON

6 NAJ...

●

●

●

●

●

●

Nokia: Jeszcze przed 15 laty Internet by∏ w∏aÊciwie wielkà niewiadomà. Kiedy zaczà∏ si´ szybko rozwijaç, tylko nieliczni potrafili sobie wyobraziç, ˝e stanie si´ dost´pny bezprzewodowo. DziÊ mamy miliony telefonów umo˝liwiajàcych dost´p do Internetu. PUNKTY:

●

●

●

●

●

Nokia: DziÊ ju˝ niewiele osób pami´ta, ˝e pierwszà gr´ na telefon komórkowy zaprezentowa∏a Nokia. By∏ to legendarny „wà˝” w modelu 5110 z 1998 r. Gry komórkowe znacznie zmieni∏y si´ od tej pory i czasem ju˝ si´ nie ró˝nià od tradycyjnych gier komputerowych. „Wà˝” w dalszym ciàgu pozosta∏, ale dziÊ ju˝ tylko w wersji 3D i mo˝na w niego graç za poÊrednictwem komórki na telewizorze. PUNKTY :

●

●

●

●

●

●

Vertu: Dla wi´kszoÊci ludzi mobilny Internet stanowi dziÊ koniecznoÊç. Proporcje wykorzystania telefonów komórkowych do komunikacji g∏osowej oraz przenoszenia danych ciàgle si´ wyrównujà. Coraz wi´cej ludzi korzysta w swoich telefonach komórkowych z us∏ug komunikacyjnych, takich jak ICQ, Skype lub MSN. Odbieranie poczty elektronicznej jest ju˝ dziÊ oczywistoÊcià.

Vertu: Nawigacja powinna pomóc cz∏owiekowi w osiàgni´ciu celu podró˝y. DziÊ jednak istniejà te˝ inne us∏ugi, dzi´ki którym mo˝na zorganizowaç np. bilety do opery, urzàdziç wesele lub wys∏aç kwiaty na drugi koniec Êwiata. Dost´p do tej us∏ugi (Vertu Concierge) jest ca∏odobowy przez siedem dni w tygodniu za pomocà przycisku na boku ka˝dego telefonu, który ma jà w swojej ofercie.

Vertu: Aplikacje JAVA, dzi´ki swoim ma∏ym wymaganiom wobec sprz´tu, przyczyni∏y si´ do znacznego spopularyzowania gier w telefonach komórkowych. Ten j´zyk programowania pozwala na o wiele wi´cej ni˝ tylko granie. Za jego pomocà mo˝na te˝ obrabiaç zdj´cia (kadrowanie, zoom, dowcipne animacje).

PUNKTY:

PUNKTY :

PUNKTY :

●

●

●

W SUMIE: 13 PUNKTÓW

6. FOTO: NOKIA

●

Nokia: Telefon komórkowy coraz cz´Êciej staje si´ uniwersalnym i niezastàpionym kompanem. Dla przyk∏adu, z telefonem Nokia N95 mo˝emy pojechaç na wycieczk´ do Pary˝a i w zupe∏noÊci zastàpi nam on przewodnik i map´. PUNKTY : ● ● ● ● ● ●

21. Wiek: Chwila rozrywki jest dobra przede wszystkim dla u˝ytkowników komunikacji miejskiej. Gry na telefony komórkowe przesz∏y podobnà drog´ rozwoju jak gry komputerowe. Od prostego, kilkupikselowego „w´˝a” i „tetrisa” w ciàgu kilku lat powsta∏y takie gry, które – zw∏aszcza dzi´ki j´zykowi programowania Java – mogà konkurowaç z grami komputerowymi sprzed pi´ciu lat. PUNKTY : ● ● ● ● ● ●

MIEJSCE: MUZYKA

●

●

●

●

●

●

●

●

●

W SUMIE: 8 PUNKTÓW

●

●

●

●

●

●

●

W SUMIE: 6 PUNKTÓW

21. Wiek: Mo˝liwoÊç s∏uchania muzyki na telefonie komórkowym wynik∏a logicznie z tego, ˝e ma on kart´ pami´ci i mo˝e wydawaç dêwi´ki. Mimo to ze wzgl´du na ograniczonà pojemnoÊç wspó∏czesnych baterii i kart pami´ci komórki nie sà zbyt cz´sto wykorzystywane do odtwarzania plików MP3. PUNKTY :

●

FOTO: VERTU

PUNKTY:

21. Wiek: Telefon komórkowy s∏u˝y pomocà przede wszystkim tam, gdzie ludzie nie majà dost´pu do komputera i sta∏ego ∏àcza telefonicznego, czyli przewa˝nie w podró˝y. Niektóre bardziej inteligentne telefony ju˝ dziÊ zawierajà w sobie system nawigacyjny GPS, a dane z niego sà w stanie w prosty sposób przenieÊç np. do trójwymiarowej mapy ca∏ego Êwiata Google Earth. PUNKTY: ● ● ● ● ● ●

5. MIEJSCE: GRY

●

●

●

●

Nokia: Kiedy przed mniej wi´cej dziesi´ciu laty pojawi∏ si´ pierwszy odtwarzacz przenoÊny MP3, telefony komórkowe by∏y jeszcze w powijakach i nikomu nie przysz∏o do g∏owy, ˝e mog∏yby kiedyÊ pos∏u˝yç do odtwarzania muzyki. DziÊ, wed∏ug naszych ba-

daƒ, wi´kszoÊç u˝ytkowników s∏ucha muzyki podczas podró˝y w∏aÊnie z komórki. PUNKTY :

●

●

●

●

●

●

Vertu: JeÊli weêmiemy pod uwag´ ograniczonà pami´ç wewn´trznà telefonu komórkowego, to jest jasne, ˝e cz´Êciej s∏u˝y on do s∏uchania radia, a nie plików MP3. Nie zawsze mo˝na rozszerzyç pami´ç telefonu za pomocà kart pami´ci i cz´sto bywa te˝ ona wykorzystywana przez inne pliki, np. zdj´cia. PUNKTY :

●

●

●

●

●

●

W SUMIE: 4 PUNKTY

listopad 2007

| 21. WIEK | 93

OPRAC. JAN RZESZEWICZ

21. Wiek: Ze wzgl´du na wielkoÊç wyÊwietlacza we wspó∏czesnych telefonach komórkowych ich wykorzystanie podczas korzystania z Internetu ogranicza si´ do Êciàgania e-maili i wa˝nych informacji. Sprawdzenie, jaka jest obecnie pogoda w docelowym miejscu naszej podró˝y albo w jaki sposób dostaniemy si´ najszybciej do domu, jest w niektórych momentach nie do przecenienia.

NAWIGACJA 4. MIEJSCE:

ILUSTRACJA: BOGEE-GAMES.COM

MIEJSCE: 3. DOSTĘP DO INTERNETU

FOTO: NOKIA

FOTO: WEBTOWN.TYPEPAD.COM

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//%0*!*"001//%$.2%//3456/!$

FOTO: CORNFIELDS

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,!,233411%"03311(5671!"

ENERGETYKA

Będziemy palić trawą?

Nasza cywilizacja zużywa gigantyczne ilości energii. Co będzie, jeśli zabraknie elektryczności? Czy tak zacznie się jej upadek? A może istnieje niewyczerpane źródło energii? Tak! Nawet o tym nie wiemy, ale znajduje się bezpośrednio pod naszymi nogami. Trawa!

E

lektrownie węglowe emitują dużo szkodliwych gazów. Energia jądrowa nadal napawa wielu strachem, głównie ze względów bezpieczeństwa. Wiatr, słońce lub woda nie są w stanie całkowicie pokryć ludzkiego zapotrzebowania na energię. Dodatkowym problemem są wysokie ceny ropy oraz świadomość, że jej zapasy kiedyś się wyczerpią. To wszystko zmusiło naukowców do szukania nowych sposobów pozyskiwania energii.

Czy przyszłość to biomasa?

FOTO: MULTIMEDIA CAMERA, WWW.NWTF.ORG A WŁADYMIR PFEIFER

Obecnie na świecie wzrosła produkcja bioetanolu. Jego źródłem może być kukurydza oraz inne rodzaje surowców roślinnych. Coraz częściej używa się także zbóż. Pewnym powodem jest to, że nie każde skoszone zboże jest tak dobrej jakości, żeby użyć go do produkcji artykułów spożywczych. Jeśli wyko-

rzystamy je do uzyskania energii, nie wpływamy na bilans gazów cieplarnianych. To logiczne, ponieważ każda roślina (pszenica nie jest wyjątkiem) w procesie spalania wydziela jedynie tyle dwutlenku węgla, ile go związała podczas wzrostu. Jednak wciąż na wielu obszarach używa się nawozów azotowych. Dlatego zboże podczas spalania wydziela do atmosfery również pewną ilość azotanów. Bardzo ważny jest aspekt moralny takiego postępowania. Dlaczego mamy palić pożywienie, jeśli przyczyną śmierci wielu ludzi na świecie jest głód?

Trawa jest o wiele lepsza

Być może jesteśmy świadkami prawdziwego przełomu w produkcji energii! Niedawno amerykańscy uczeni z University of Minnesota przeprowadzili interesujący eksperyment. Zespół pod przewodnictwem profesora Davida

OGRZEWANIE ZA POMOCĄ BIOMASY

● Zboże – wielką zaletą jest pełna automatyzacja procesu spalania. Wykorzystuje się zboże złej jakości, które nie nadaje się do przetwórstwa spożywczego. ● Drewno – ludzie zawsze używali drewna do ogrze-

wania. Kto ma domek na wsi, wie o co chodzi. W tym wypadku nie ma żadnych problemów technologicznych. We Francji, Hiszpanii i Portugalii powstały specjalne plantacje szybko rosnących gatunków drzew. Młode drzewa są ścinane, suszone, a potem podlegają procesowi zgazowania.

94 | 21. WIEK | listopad 2007

● Słoma i siano – niektóre gatunki słomy nie mają większego zastosowania, dlatego wykorzystanie ich podczas produkcji energii jest wręcz wskazane. ● Odpady powstałe podczas produkcji roślinnej – ostatnio stawiamy sobie pytanie, co zrobić ze śmieciami? W spalarniach niszczy się wiele różnych odpadów, a przecież to, co pozostanie po spaleniu roślin uprawnych, nie jest dużym obciążeniem dla środowiska naturalnego. ❮❮

Tillmana posadził różne rodzaje traw preryjnych na poletkach doświadczalnych. Celem naukowców było sprawdzenie, ile energii można uzyskać z określonych rodzajów traw. Ostatecznie stwierdzili, że jeśli na pewnej powierzchni posiejemy wiele różnych gatunków traw (a obecnie znamy ich ponad 10 tys.), to można uzyskać przynajmniej taką samą ilość energii jak w wypadku FOTO: WWW.NWTF.ORG

FOTO: HD24.COM

Zielona r e w o l u c j a !

❯❯ Nowoczesne spalarnie wykorzystują różne rodzaje biomasy do uzyskiwania energii cieplnej

uprawy kukurydzy. Ponadto pomysł użycia różnych gatunków traw jest doskonałym sposobem ochrony drzewostanu.

Szczaw – odporny na mróz

Uprawa kukurydzy w celu pozyskania źródła energii ma jedną wadę. Może to zabrzmieć zaskakująco, ale jest to bardzo wymagające źródło energii. Pola kukurydzy należy często i intensywnie nawozić. Używa się do tego różnych technologii, które paradoksalnie wydzielają dużą ilość gazów cieplarnianych. Kukurydza nie może rosnąć bez opieki rolnika. Ponadto sam proces produkcji paliwa wymaga bardzo dużych nakładów energii. Z drugiej strony trawa oraz – używany na całym świecie, a także u nas – szczaw, są odporne na mróz. Żadnego z nich nie trzeba nawozić, nie wymagają też sztucznego nawadniania

Po paliwo w góry

Kolejnym problemem jest to, że kukurydzy nie można uprawiać w dowolnym miejscu. Jest to dość kapryśna roślina, która potrzebuje sporej ilości ciepła. To

FOTO: TERENCE L. DAY

!"#!$#%%#&'()*+,-./0!"#!$11%2,!,233411%"03311(5671!$

❯❯ Wszędzie, jak okiem sięgnąć, rośnie ogromna ilość niewykorzystywanych surowców roślinnych, które mogłyby zastąpić paliwa kopalne. Ponadto koszenie trawy to obowiązek każdego właściciela gruntu

Czy czeka nas zielona rewolucja?

David Tilman stwierdził jednoznacznie: – Podczas spalania traw do powietrza dostaje się o wiele mniej dwutlenku węgla niż podczas spalania tradycyjnych paliw kopalnych. Dodał też, że: Potrzebujemy względnie małej powierz-

chni zasiewu traw, aby uzyskać satysfakcjonującą ilość energii. Według prof. Tilmana, jeśli zasiejemy trawę na nieurodzajnych obszarach USA, pokryje to ponad 10% zapotrzebowania Amerykanów na energię, czyli o tyle zmniejszy się zużycie klasycznych paliw. Jak pokazują badania, uprawianie przemysłowe wykorzystanie traw może być efektywne zarówno z ekonomicznego, jak i ekologicznego punktu widzenia. Na przykład obsadzenie trawą 10% rolnych terenów w Irlandii mogłoby wystarczyć na pokrycie 30 proc. krajowych potrzeb energetycznych. Czy czeka nas „zielona” rewolucja energetyczna? Na razie za wcześnie na takie wnioski. Ludzie zaczynają zdawać sobie sprawę, że jeśli nasza cywilizacja chce utrzymać dotychczasowy poziom, musi szukać nowych, ekologicznych sposobów pozyskiwania energii. ❮❮ OPRAC. ZBIGNIEW GAWRYŚ FOTO: RON FRICKE

FOTO: FIREMANS.NY

zrozumiałe, zważywszy na to, że pochodzi z klimatu ciepłego. Jej ojczyzną jest Ameryka Centralna, gdzie została udomowiona ok. 3 tys. lat temu. Kukurydza, którą hoduje się jako źródło energii, zabiera miejsce roślinom, których używa się do produkcji artykułów spożywczych. Załóżmy, że Unia Europejska zdecydowałaby się na korzystanie z kukurydzy do produkcji biopaliw. Aby pokryć jedną dziesiątą zapotrzebowania na energię, Unia będzie musiała przeznaczyć na to trzy czwarte swoich gruntów ornych. W przeciwieństwie do kukurydzy trawa to roślina skromna. Można ją siać także na terenach uważanych za nieurodzajne. I tak powstaje szansa wykorzystania obszarów położonych daleko na północy lub tych, które znajdują się wysoko nad poziomem morza. Wszystkie te tereny leżą zazwyczaj odłogiem, dlaczego więc nie skorzystać z taniego sposobu pozyskiwania energii?

FOTO: FIELD.COMPANY

❯❯ Rośliny energetyczne, które nadają się do uprawy w Europie to: słonecznik, rzepak, Inicznik oraz wilczomlecz. Podobne zastosowanie mają trawy jednoroczne: zboża, sorgo, kukurydza oraz wieloletnie trawy typu C3 (trzcina, mozga trzcinowata) i C4 (miskanty, spartina, palczatka Gerarda, proso rózgowate, trzcina laskowa). Wśród roślin energetycznych rosnących w Europie znaleźć można również szybko rosnące drzewa (wierzba, topola, eukaliptus) i byliny dwuliścienne: karczoch, topi-nambur, sylfia, rdesty (japoński i sachaliński) i ślazowiec pensylwański

UWAGA NA MYSZY!

T

akże w Polsce są już dostępne piece o różnej mocy i zastosowaniu do spalania biomasy. Mogą wykorzystywać małe pellety (głównie ze sprasowanych odpadków drewna), jak i granulaty (także z ziaren). Biorąc pod uwagę rosnące ceny gazu, wspomniane rozwiązanie może zainteresować wiele gospodarstw domowych. Ponadto z 1 kwintala (ok. 100 kg) pozostaną jedynie 3 kg popiołu. Na przeszkodzie stoi jednak pewien problem – jak uchronić zapasy paliwa przed głodującymi gryzoniami, które na pewno wolą, żeby znalazły się w ich żołądkach, a nie w kotłach? ❮❮

❯❯ Podjęcie decyzji o założeniu plantacji energetycznej wymaga uwzględnienia warunków siedliskowych, wymagań agrotechnicznych roślin, technologii zbioru i przechowywania biomasy, jakości surowca, technologii wykorzystania biomasy oraz opłacalności. Na zdjęciu zakład przetwarzania biomasy, który przypomina laboratorium. Można tu produkować np. brykiety, których używa się do palenia w kominkach i piecach

listopad 2007

| 21. WIEK | 95

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//01*!*011$//%2.3"//4567/!"

TABU NAUKOWE

Czy człowiek ma prawo

do eutanazji? W większości krajów czynną eutanazję uważa się za zabójstwo. Choć stała się ona tematem zjazdów uczonych i lekarzy, nie przestaje budzić kontrowersji. Dlatego na całym świecie prowadzi się w tym zakresie badania opinii publicznej.

EUTANAZJA W POLSKIM PRAWODAWSTWIE

FOTO: WWW.MHSKS.ORG

prawodawstwie polskim i niektórych krajów europejskich (Grecji, Norwegii, Szwajcarii, Finlandii) odebranie człowiekowi życia na jego żądanie i pod wpływem współczucia jest przestępstwem, lecz przyjmuje się łagodniejszą odpowiedzialność sprawcy (niższa kara) niż w wypadku zabójstwa. Okolicznością uprzywilejowaną jest żądanie i współczucie, a niekiedy tylko samo żądanie. Współczucie należy do motywów moralnie nienagannych, powszechnie akcep-

O

dejÊcie z tego Êwiata z w∏asnej woli zawsze odbierane by∏o z niech´cià. Samobójców chowano tylko w odleg∏ych cz´Êciach cmentarzy. W oczach chrzeÊcijan nie mieli wst´pu do nieba. We wszystkich religiach dar ˝ycia by∏ Êwi´toÊcià, a instynkt samozachowawczy decydowa∏ o przetrwaniu jednostek i spo∏eczeƒstw. Bez niego nie prze˝ylibyÊmy wielu milionów lat rozwoju ewolucyjnego. Nasze spojrzenie na znaczenie ˝ycia ulega∏o przeobra˝eniu wraz z rozwojem cywilizacji oraz poprawà warunków bytowania. Ludzie pragn´li ˝yç coraz d∏u˝ej i coraz lepiej.

Cena życia

Wi´kszoÊç mieszkaƒców krajów rozwini´tych podziela opini´, ˝e ˝ycie ma sens tylko wtedy, kiedy ma ono okreÊlony cel oraz przynosi po˝ytek i radoÊç. Jak wykazujà statystyki, takie podejÊcie jest cz´ste wÊród

96 | 21. WIEK | listopad 2007

towanych, można zatem stwierdzić, że sprawca działał moralnie dobrze, chociaż moralnie niesłusznie. To znane etyce stwierdzenie tłumaczy uprzywilejowanie dla eutanazji. Karzemy, bo sprawca naruszył porządek prawny i etyczny, a więc działał moralnie niesłusznie, karzemy jednak łagodniej niż za zabójstwo, ponieważ motywem działania sprawcy jest współczucie, a zatem działał moralnie dobrze. W wypadku braku realizacji znamion żądania i współczucia odpowiedzial-

m∏odych ludzi, którzy sà pod mniejszym wp∏ywem religii. Trudno wartoÊciowym ˝yciem nazwaç stan, w którym nieuleczalnie choremu pacjentowi pozostaje tylko kilka tygodni oczekiwania na Êmierç w wielkich bólach lub „pustce psychicznej” wywo∏anej silnymi i cz´sto uzale˝niajàcymi Êrodkami farmakologicznymi. Przez miliony lat nasz mózg kierowa∏ nami tak, byÊmy chcieli prze˝yç za wszelkà cen´. DziÊ wspomaga nas w tym nowoczesna medycyna, nawet jeÊli nie mo˝emy zaspokoiç swoich podstawowych potrzeb. Cz∏owiek w tak ci´˝kim stanie pozostawiony sam sobie, nie prze˝y∏by d∏ugo. Jednak dzi´ki post´powi nauki mo˝e przetrwaç d∏ugie miesiàce lub lata.

ZA:

ność sprawcy przesuwa się na płaszczyznę odpowiedzialności za zabójstwo. W polskim prawie problem eutanazji regulują następujące przepisy: Kodeks karny: art. 150. §1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5; § 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. ❮❮

Lekarz a eutanazja

Legalizacja eutanazji napotyka trudnoÊci g∏ównie w sferze etyki medycznej. Zadaniem lekarzy jest leczenie oraz ochrona ˝ycia cz∏owieka. Wi´kszoÊci z nich trudno pogodziç si´ z tym, ˝e zamiast chroniç ˝ycie pacjenta mieliby je Êwiadomie przerywaç. Takie dzia∏ania, wed∏ug wielu ludzi, sà sprzeczne z przysi´gà Hipokratesa (choç podobnie jest w wypadku aborcji, zosta∏a ona zalegalizowana w wi´kszoÊci krajów zachodnich). Kolejne obawy rodzi to, ˝e „∏agodnà Êmierç” mogà wybieraç osoby, które znajdujà si´ w ci´˝kiej sytuacji tylko przejÊciowo – np. czujàc brak zainteresowania ze strony rodziny lub tracàc nadziej´ na popraw´ stanu zdrowia wbrew przes∏ankom obiektywnym.

Dr Gerrit Kimsma, lekarz holenderski, wykładowca etyki lekarskiej na Free University of Amsterdam

E

utanazja to nie tylko przerwanie życia człowieka. Zasadniczą kwestią pozostaje sposób, w jaki się tego dokona. Jeśli ktoś zdecyduje się umrzeć, to nie koncentruje się jedynie na tym, żeby pozbyć się cierpień. Ludzie często myślą o tym, co chcieliby jeszcze zrobić. Na przykład porozmawiać z rodziną, wyjechać na wymarzoną wycieczkę lub po prostu pożegnać się z kimś. Oni czują ulgę, ponieważ mogą zakończyć swoje życie tak, jak sobie tego życzą. Nie muszą obawiać się cierpienia, którego kres może przyjść za tydzień lub nawet za rok. Byłem świadkiem wielu sytuacji, w których możliwość poddania się eutanazji doprowadziła pacjenta do pogodzenia się z losem, uspokojenia myśli oraz szybkiej śmierci z przyczyn naturalnych. Uważam, że powinno się zezwolić na przeprowadzanie eutanazji, jak i na korzystanie z leczenia paliatywnego. Czułbym się winny wobec cierpiącego pacjenta, którego poddano eutanazji, a nie zastosowano leczenia paliatywnego. Powód? Uważam, że w takim wypadku nie wykorzystaliśmy wszystkich możliwości, a pacjent nie mogąc znieść bólu, podjął decyzję nie całkiem świadomie. Jednak nie mogę wykluczyć, że korzystając z dobrodziejstw leczenia paliatywnego, taki człowiek miałby nadal chęć do życia. ❮

FOTO: FUA A U FOTO 21

W

!"#!$#%%#&'()*+,-.!"#!$//01*!*011$//%2.3"//4567/!$

ANKIETA CZYTELNIKÓW: CZY CZŁOWIEK POWINIEN MIEĆ PRAWO DO EUTANAZJI?

CO NA TO T

10 % Nie, istnieje zbyt duże ryzyko nadużyć.

FOTO: ARCHIW. AUTORA

❯❯ Eutanazja jest tematem bardzo kontrowersyjnym, który dzieli społeczeństwo. Kategorycznie odrzucają ją ludzie wierzący

FOTO: WIKIPEDIA

12 % 17 % 11 % Nie mam Nie, życie Nie jest to wystarczających to dar od najlepsze informacji, żeby Boga rozwiązanie, i człowiek ponieważ nie ma odpowiedzieć na to pytanie. nie ma prawa gwarancji, że go odrzucać. lekarze właściwie zrozumieją intencje chorego.

FOTO: WWW.SAHP.VCU.EDU

50 % Tak, dobre prawo zapewni odpowiednią ochronę przed nadużyciami, a pacjent zyska możliwość uniknięcia niepotrzebnych cierpień.

endencje przeważające w cywilizacjach zachodnich zapewne doprowadzą do tego, że pewnego dnia czynna eutanazja stanie się czymś oczywistym. Musi jednak upłynąć trochę czasu. Jak pokazują dane z klinik holenderskich z lat 90. XX w., prawo do eutanazji zostało tam ustanowione zbyt wcześnie i jest na tyle niedoskonałe, że często dochodzi do nadużyć. Dowiedziono, że państwo ma za małe możliwości kontroli takich działań. Podobnie jest w Belgii, gdzie eutanazja została zalegalizowana w 2002 r. Stwierdzono, że co roku dochodziło do około tysiąca uśmierceń, które nie zostały przeprowadzone na bezpośrednie żądanie pacjenta. Z drugiej strony doświadczenia wspomnianych państw mogą być wykorzystane gdzie indziej do stworzenia doskonalszych regulacji prawnych zapobiegających ewentualnym przestępstwom. Starsi ludzie mają podstawy do obaw, że rodzina może wywrzeć na nich presję, by podpisali deklarację zawierającą zgodę na poddanie ich eutanazji. Mimo to działania zmierzające do skrócenia cierpienia pacjentów nieuleczalnie chorych zyskują coraz więcej zwolenników. Ponadto tzw. leczenie paliatywne polegające na zaniechaniu leczenia i podawaniu wyłącznie środków przeciwbólowych w celu podtrzymania funkcji życiowych organizmu jest także formą pomocy w „dobrowolnej” śmierci. Jednak w tym wypadku nie ma ryzyka wystąpienia nadużyć lub też sprzeniewierzenia się lekarza zasadom etyki zawodowej. ❮

PRZECIW: Prof. Paweł Klener, onkolog i hematolog

N

ie należę do zwolenników eutanazji. Wychowano mnie w poczuciu poszanowania życia. Ponadto, podczas studiów medycznych uczono mnie, jak ratować ludzkie życie, a nie jak je skracać. Oczywiście nie zgadzam się również z tzw. dystanazją, tj. z leczeniem stanu beznadziejnego za wszelką cenę przy wykorzystaniu nowoczesnych technik medycznych. Obowiązek leczenia nie oznacza przedłużania cierpień chorego. Nowoczesna medycyna dysponuje bardzo skutecznymi metodami leczenia paliatywnego, które umożliwiają pacjentowi godne przeżycie ostatnich tygodni lub dni bez bólu i innych symptomów chorobowych. To, że w praktyce nie korzystamy z tych środków, nie jest usprawiedliwieniem dla przeprowadzania eutanazji. Nie twierdzę, że człowiek nie ma prawa sam decydować o własnym losie. Po wielu latach doświadczeń z chorymi w stanie ciężkim doszedłem do wniosku, że w takiej sytuacji nie należy uważać decyzji chorego za naprawdę dobrowolną, ponieważ może się ona zmienić z dnia na dzień. Nie mogę zaakceptować wykorzystywania chwilowego załamania pacjenta do przeprowadzenia eutanazji. Ponadto uważam za absurdalne, aby wykonawcą jego woli był lekarz, nie mówiąc już o możliwym ryzyku wykorzystywania eutanazji do innych celów. ❮

❯❯ Amerykański lekarz Jack Kevorkian oficjalnie praktykował eutanazję i dlatego znalazł się na pewien czas w więzieniu

Przeciwnicy eutanazji uwa˝ajà, ˝e przyzwolenie na nià mo˝e doprowadziç do rozluênienia wi´zi rodzinnych, odrzucenia przez dzieci obowiàzków wobec rodziców oraz do wybierania ∏atwiejszych rozwiàzaƒ, czyli przerwania ˝ycia chorego zamiast d∏ugotrwa∏ej opieki nad nim. Istniejà równie˝ uzasadnione obawy zwiàzane z wykorzystywaniem prawa do eutanazji z pobudek czysto egoistycznych. ❮❮ OPRAC. PAWEŁ RZESZEWICZ

listopad 2007

| 21. WIEK | 97

!"#$%%#$$#&'()*+,!"#$%%--.%(!(.%%/--$0,0$--1234-!"

NOWOŚCI TECHNICZNE

Notebook multimedialny

Nowe urządzenia techniczne są zarówno coraz lepsze, jak i coraz tańsze. Ułatwiają pracę i naukę, Acer Aspire 4920 a także zapewniają rozrywkę. Zapraszamy do otebook z dwurdzeniowym procesorem Centrino 2 Duo na platformie Santa Rosa i wyświetlaczem CrystalBrite o przekątnej zapoznania się z kilkunastoma z nich.

N

14,1” WXGA. Za obsługę grafiki odpowiada karta ATI Radeon HD X2400 XT wyposażona w pamięć wideo o pojemności do 256 MB. Maksymalna pojemność dysków twardych wynosi 160 GB, a pamięci operacyjnej – 4 GB. W obudowie znajduje się czytnik kart pamięci (5 w 1). Do odbioru plików multimedialnych służy kamera CrystalEye i system dźwiękowy Dolby Digital Live, do nagrywania – dwuwarstwowa DVD-Super Multi. W notebooku zainstalowano system Windows Vista Home Premium, dołączono także pakiet programów: Acer Empowering Technology, Acer GridVista, Acer Video Conference Manager, Microsoft Office Ready 2007, Adobe Reader, CyberLink Power DVD, NTI CD-Maker oraz Norton Internet Security.❮❮ ● + paket dodatkowych programów – brak portów ● COM i LPT oraz czytnika linii papilarnych

Elegancki automat Emporio Armani Meccanico AR4613

FOTO: EMPORIO ARMANI

❯❯ Cena 2170 zł

Profesjonalne cyfrowe wideo JVC Everio GZ-HD7

K

FOTO: JVC

amera full HD (high definition). Zastosowana w niej technologia „przesuwanego piksela” podczas skanowania tworzy obraz 1920x1080p, który konwertowany jest do formatu 1920x1080i i zapisywany na dysk; dzięki temu uzyskuje się znacznie wyższą rozdzielczość. Doskonałą jakość obrazów zapewnia obiektyw Fujinon z 10-krotnym zoomem optycznym i stabilizator obrazu (OIS). Kamerę wyposażono w różne funkcje filmowania, m.in. manualny pierścień ogniskowej, tryb priorytetu apertury i migawki. Funkcja Focus Assist pokazuje krawędzie elementów w polu ostrości na czerwono, niebiesko i zielono, a funkcja Zebry ułatwia manualne ustawienie ekspozycji. Twardy dysk o pojemności 60 GB umożliwia 5-godzinny zapis w rozdzielczości 1920x1080i. Kamerę można połączyć z nagrywarką DVD CU-VD40 HD, aby zgrać materiał na płytę DVD, odtwarzać i archiwizować. Zarówno tryb HD wideo 1440x1080i, jak i zdjęcia można zapisywać na kartach SD. ❮❮ ❯❯ Cena ok. 6500 zł ● + profesjonalny obiektyw Fujinon – wysoka cena ●

98 | 21. WIEK | październik 2007

❯❯ Cena ok. 4878 zł

Nowy wymiar komunikacji

Logitech® ClearChat Pro USB™

Z

estaw słuchawkowy oparty na USB z laserowo ustawianą membraną, która zwiększa jakość i wydajność dźwięku. Na słuchawkach zamontowano przełącznik equalizera, który optymalizuje jakość dźwięku: w trybie czatów lepiej uwydatniany jest ludzki głos, muzyka ma bardziej zrównoważone brzmienie, a dźwięki gier online (eksplozje, wystrzały) brzmią bardziej relistycznie. Regulator głośności i wyłącznik mikrofonu znajdują się na obudowie. Zestaw ma także obrotowy mikrofon z funkcją niwelacji szumów oraz regulowany wysięgnik. Na słuchawkach umieszczono diodę kontrolną, która sygnalizuje, czy mikrofon jest wyciszony. ❮❮ ● + precyzyjny regulator głośności i wyłącznik mikrofonu – brak sterowania na kablu ● ❯❯ Cena 240 zł

FOTO: LOGITECH

egarek z nowej kolekcji Meccanico, w skład której wchodzi 13 modeli z automatycznym mechanizmem. Zegarek ma klasyczną okrągłą kopertę ze stali szlachetnej z przezroczystym mineralnym szkiełkiem i srebrną tarczę. Czarny skórzany pasek imitujący krokodylą skórę zakończono metalowym zapięciem ze stali szlachetnej. Jasna tarcza z kalendarzem, datownikiem, wskaźnikiem faz księżyca ciekawie kontrastuje z czarnymi detalami. Wodoszczelny do 3 atmosfer. ❮❮ ● + designerski wygląd ● + wskaźnik faz księżyca

FOTO: ACER

Z

!"#$%%#$$#&'()*+,!"#$%%--.%(!(.%%/--$0,0$--1234-!!

Podróż kontrolowana

Muzyka z miniodtwarzacza

K

T

FOTO: NAVIGON

o jeden z najmniejszych odtwarzaczy muzycznych. Mimo że urządzenie ma wielkość pudełka zapałek, wyposażono je w kolorowy wyświetlacz OLED ułatwiający wybieranie utworów. Sansa Clip odtwarza pliki w formatach MP3, WMA, WAV, Audibile (książki audio). Ma wbudowny mikrofon, a z tunera radiowego FM można nagrywać audycje. Bateria wystarcza na 15 godz. pracy. ❮❮ ● + długi czas pracy baterii ● + odtwarza MP3 bez zabezpieczeń DRM – nie odtwarza plików ogg ● ❯❯ Cena: ok. 120 zł – 1 GB, ok. 170 zł – 2 GB FOTO: SANDISK

ompaktowy nawigator z dotykowym wyświetlaczem LCD o przekątnej 3,5 cala. Trójwymiarowa grafika oraz technologia wygładzania krawędzi zapewniają estetyczny wygląd ulic i symboli graficznych. Strzałki w trybach Reality View (Rzeczywisty Wygląd Skrzyżowań) i Lane Assistant (Asystent Pasa Ruchu) wskazują właściwy pas ruchu. Na pełen obraz sytuacji na drodze składają się informacje o ograniczeniach prędkości, najbliższych stacjach benzynowych, restauracjach i muzeach. Urządzenie monitoruje sytuację na drogach i podaje alternatywną trasę. Dokładną lokalizację zapewnia nowoczesny moduł GPS SIRFStar III. Akumulatory litowo-jonowe zapewniają ok. 4,5-godziną pracę. Urządzenie można podłączyć do zewnętrznego źródła zasilania w samochodzie. Kod PIN zapobiega użyciu go przez osoby nieupoważnione. ❮❮ ● + małe wymiary, czytelny ekran ● + mapy 37 krajów europejskich – w niektórych wypadkach wymagana jest antena ● zewnętrzna GPS ❯❯ Cena ok. 1599 zł

SanDisk Sansa Clip

Multimedialna karta Creative ZEN™

FOTO: CREATIVE

Navigon 5110

W diamentowej obudowie Nokia Prism 7900

E

legancki aparat w anodyzowanej obudowie z wygrawerowanym diamentowym wzorem kolekcji Nokia Prism. Aparat ma wyświetlacz z organicznych diod LED i świetlną grafikę wygaszacza ekranu, który dodatkowo reaguje na porę dnia, poziom baterii i moc sygnału. Spośród 49 kolorów można wybrać jeden, który będzie podświetlał klawiaturę i ekran oraz sygnalizował nieodebrane połączenia lub wiadomości. Nokia 7900 Prism działa w dwóch pasmach sieci 3G, co umożliwia szybkie i łatwe pobieranie plików oraz przeglądanie stron internetowych, a także w czterech pasmach GSM. Wyposażono ją w aparat fotograficzny o rozdzielczości 2 megapikseli oraz pamięć wewnętrzną 1 GB. ❮❮ ● + oryginalne wzornictwo – brak usługi EMS ● ❯❯ Cena ok. 1530 zł

dtwarzacz muzyki, filmów, przeglądarka zdjęć z kolorowym ekranem TFT o przekątnej 2,5 cala. Odtwarza pliki muzyczne zapisane w formacie AAC, niechronione pliki iTunes Plus i pliki ripowane z płyt CD, popularne formaty audio: MP3, WMA, WAVE i Audible oraz pliki wideo: MPEG-4, DivX, XviD i WMV. Urządzenie ma wbudowany dyktafon i radio UKF z 32 programowalnymi stacjami. Organizator umożliwia synchronizację kontaktów, listy zadań i kalendarza z programem Microsoft Outlook. Dostępny z pojemnościami 4, 8 i 16 GB. Wbudowany czytnik kart SD/SDHC. Akumulatory wystarczają na 5 godz. odbiór filmów lub 25 godz. muzyki. ❮❮ ● + czytnik kart SD, duży ekran – mała rozdzielczość ● ❯❯ Cena ok. 599 zł (4 GB), 749 zł (8 GB) FOTO: IPOD

FOTO: NOKIA

O

Gadżet dla telemaniaków iPod Video Goggles

O

kulary wideo do iPodów do oglądania filmów, zdjęć, teledysków. Obraz widziany przy użyciu okularów jest podobny do tego, jaki można oglądać na 24-calowym telewizorze. Ponieważ energia zasilająca urządzenie jest czerpana z odtwarzacza, nie potrzebuje ono baterii. Gogle podłącza się bezpośrednio do iPoda. Bateria z iPodem 30 GB zapewniają 2 godz. rozrywki, a w wersji 80 GB – 4 godz. ❮❮ ● + nie wymagają baterii – nie działają z iPhonem! ● ❯❯ Cena ok. 570 zł

listopad 2007

| 21. WIEK | 99

!"#$%%#$$#&'()*+,!"#$%%--.%(!(.%%/--$0,0$--1234-$%%

NOWOŚCI TECHNICZNE FOTO: OLYMPUS

Wydajniejszy i trwalszy Lenovo ThinkPad T61p

❯❯ Cena ok. 7500 zł

Monitor dla graczy NEC MultiSync® LCD20WGX2Pro

20

FOTO: NEC

-calowy monitor z serii GX2 Pro w czarnej obudowie, ze srebrną ramką. Powłoka OptiClear zapewnia doskonałą jakość prezentacji kolorów, a funkcja DVM (Dynamic Visual Mode) dynamicznie dostosowuje reprodukcję kolorów do wyświetlanego obrazu. Podstawowe parametry: czas reakcji matrycy 6 ms, jasność: 470 cd/m2, wielkość plamki: 0.258, kontrast: 700:1, 1600:1 (Adv. DVM), kąt widzenia: 178 st., optymalna rozdzielczość: 1680x1050@60Hz, rzeczywisty rozmiar wyświetlanego obrazu: 433x271 mm. Redakcja magazynu „CD-Action” uznała go za najlepszy monitor do gier komputerowych.❮❮ ● + doskonała jakość – wysoka cena ●

❯❯ Cena ok. 1980 zł

100 | 21. WIEK | listopad 2007

Europejska lustrzanka Olympus E-510

L

ekka, kompaktowa lustrzanka cyfrowa nagrodzona przez stowarzyszenie EISA tytułem Europejski Aparat Konsumencki 2007-2008. Funkcja Live View ułatwia optymalne kadrowanie kompozycji, a zintegrowany stabilizator obrazu skutecznie zabezpiecza przed poruszonymi zdjęciami. Pracując w systemie Cztery Trzecie (sensor obrazu typu 4/3), może współpracować z wymiennymi obiektywami. Chociaż są one mniejsze i lżejsze, za to oferują większą jasność niż ich odpowiedniki w aparatach małoobrazkowych. Zaletą E-510 jest unikalny filtr ultradźwiękowy chroniący przed kurzem. Korekcję ekspozycji i balansu bieli można wykonać na ekranie LCD, przez co dobranie optymalnych ustawień naświetlania i kolorystyki staje się o wiele prostsze. Aparat otrzymał nową 10 mpx matrycę Live MOS charakteryzującą się małymi szumami nawet przy ISO 1600. Lustrzanka wykonuje trzy kadry na sekundę i maks. siedem zdjęć w buforze RAW. Dostępne są gniazda kart xD-Picture Card i CompactFlash. ❮❮ ● + funkcja Live View ● + filtr ultradźwiękowy zabezpieczający przed kurzem – fioletowa dominanta barwna ● ❯❯ Cena ok. 2750 zł

Laserowa mysz Logitech V470

M

yszka do komputerów przenośnych PC i Mac, z którymi komunikuje się za pomocą technologii Bluetooth 1.2 (maks. 10 m). W urządzeniu zastosowano Side-to-Side Scrolling Plus Zoom, które umożliwia szybką zmianę powiększenia obrazu oraz przewijanie go w pionie i poziomie. Myszka ma wskaźnik zużycia baterii (typu AA), steruje nią oprogramowanie Logitech SetPoint. Dostępna w kolorze białym i niebieskim. ❮❮ ● + wskaźnik zużycia baterii – brak odbiornika Bluetooth ● na USB ❯❯ Cena ok. 200 zł

FOTO: LOGITECH

otebook z panoramicznym ekranem o przekątnej 15,4 cala. Urządzenie jest cichsze, lepiej chłodzone i bardziej energooszczędne niż poprzednie modele Lenovo. Ma wszystkie zalety normalnego ThinkPada (solidna obudowa magnezowa, świetna klawiatura i wygodny trackpoint), a dodatkowo mocniejszą kartę graficzną. W górnej pokrywie zainstalowano ochronną klatkę (Roll Cage), która zapewnia większą trwałość. Notebook jest zgodny z systemem Linux i został wyposażony w ultraszybką technologię łączności bezprzewodowej, a także najnowsze procesory Intela, które gwarantują optymalną wydajność. Notebook ma opcjonalne wyłączanie portów, 32-bajtową ochronę haseł, zintegrowany czytnik linii papilarnych oraz szyfrowanie całego dysku twardego. ❮❮ ● + duży wyświetlacz, wysoka rozdzielczość ekranu (147 dpi) ● + karta graficzna Quadro FX 570M – kąty widzenia ● monitora

FOTO: LENOVA

N

!"!#$%&'()&%*+*,-./0!"!11!",2,3""411!5065117*8&1!"!

NIE PRZEGAP TAKIEJ OKAZJI! 21.WIEK W PRENUMERACIE TYLKO 4,90 ZŁ Wśród Prenumeratorów zostaną rozlosowane atrakcyjne nagrody!

2. nagroda:

CYFROWY APARAT CYBER-SHOT S650 Sony

ZACHĘCAMY DO KORZYSTANIA Z NAJWYGODNIEJSZEJ FORMY ZAKUPU

Roczna prenumerata tylko – 58,80 zł

1. nagroda:

PRENUMERATA ZA POMOCĄ E-MAIL LUB SMS

KAMERA DVD Panasonic

3. nagroda:

ODTWARZACZ WALKMAN® WIDEO MP3 NW-A800 Sony Wydawca zastrzega sobie prawo do zmiany nagrody

Prenumeratę redakcyjną można zamówić od numeru, który aktualnie jest w sprzedaży. Każdy nowy numer ukazuje się z miesięcznym wyprzedzeniem (np. 10/07 we wrześniu, 11/07 w październiku itd.).

Zamów roczną prenumeratę i wygraj cenne nagrody! Aby wziąć udział w konkursie wystarczy zamówić prenumeratę miesięcznika 21.WIEK na 12 miesięcy, wypełnić załączony kupon i wysłać go wraz z kopią dowodu wpłaty na adres Wydawnictwa podany niżej. Opłatę za prenumeratę należy uiścić przekazem pocztowym lub przelewem na konto: 76 1240 1037 1111 0000 0693 4330

To się opłaca!

Opłacając roczną prenumeratę

oszczędzasz!

Miesięcznik 21.WIEK wydaje: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o. ul. Świeradowska 49, 02-662 Warszawa tel. /22/ 843-66-56; fax 847-11-04

Na najbliższej poczcie należy wypełnić druk opłaty pocztowej prenumeraty magazynu 21.WIEK. Do 25 listopada we wszystkich urzędach pocztowych, bez względu na miejsce zamieszkania (siedzibę) prenumeratora, można dokonać wpłaty za prenumeratę 6- i 12-miesięczną. Prenumeratę miesięcznika 21.WIEK prowadzi każdy oddział RUCH S.A. właściwy dla miejsca zamieszkania. Do 5 grudnia zbierane są zamówienia na prenumeratę 3-miesięczną. Cena jak wyżej. Prowadzimy także prenumeratę zagraniczną: RUCH S.A., Dział Prenumeraty, tel. +48 (0-22) 532 88 09, 532 88 10, 532 88 11 Teraz prenumeratę możesz zamówić za pośrednictwem e-mail lub SMS podając swoje dane adresowe i okres trwania prenumeraty. Wyślij e-mail na adres: [email protected] lub SMS* na numer 7193 o treści: PREN CZAS TRWANIA (zapisany cyframi arabskimi) IMIĘ NAZWISKO ADRES ZAMIESZKANIA (np. prenumerata na 6 miesicy: PREN 06 JAN KOWALSKI SWIETOKRZYSKA 160 M 90 WARSZAWA 02-456) Egzemplarze prześlemy po dokonaniu płatności na konto: 76 1240 1037 1111 0000 0693 4330 *

koszt SMS 1,22 zł brutto

Prenumerata Chcesz zaprenumerować czasopismo 21.WIEK? Wypełnij poniższy druczek i prześlij go pocztą wraz z dołączoną kopią opłaty za wybrany okres subskrybcji. Nasz adres: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Świeradowska 49, 02-662 Warszawa ZAMÓWIENIE PRENUMERATY REDAKCYJNEJ MIESIĘCZNIKA 21.WIEK Proszę o przesłanie (należy zaznaczyć odpowiednie pole) 6 za 29,40 zł 12 za 58,80 zł egzemplarzy magazynu 21.WIEK od numeru .......... Dane wpłacającego: Imię* ........................................................ Nazwisko* ......................................................... Ulica* ....................................................... Kod i miasto* .................................................... Telefon ...................................................... E-mail ............................................................... (Pola zaznaczone gwiazdką są obowiązkowe)

Dokonując wpłaty, wyrażam zgodę na umieszczenie i przetwarzanie moich danych teleadresowych w bazie danych Amconex Sp. z o.o. na potrzeby obsługi prenumeraty i w celach promocyjnych. Oświadczam, że moje dane zostały podane dobrowolnie i przysługuje mi prawo do ich wglądu i poprawiania, zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych.

Data .......................................

Podpis............................................

listopad 2007

| 21. WIEK | 101

!"#$!"%$!!$&'()*+,-.!"#$!"%//!"*0*#""1//!%.23//4567/!"#

❯❯

Proponujemy coś do pomyślenia i dla relaksu. Prawidłowe odpowiedzi znajdują się na stronie 106.

I. Która część pasuje w puste miejsce na zdjęciu?

ZDROJ: 100+1 SUDOKU PRO MISTRY/LUBOŠ BOKŠTEFL, NAKL. DOKOŘÁN

MÓZGOWNICA IV. Sudoku: która cyfra pasuje do lewego dolnego pola w lewym dolnym kwadracie:

3 7

2 7 9 2

6 3 5

2 5

6 4 5

6 8

6 3 7 2

5 4

7 4 ? 8

Każdy wiersz, każda kolumna i każdy kwadrat o wymiarach 3x3 pola musi zawierać cyfry od 1 do 9.

V. Która para wyrazów ma podobny stosunek logiczny jak: Hesse Hermann – Wilk stepowy A/ Joseph Heller – Paragraf 22 B/ Heinrich Mann – W krainie pieczonych gołąbków C/ Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara D/ Czesław Miłosz – Traktat moralny F/ Kurt Vonnegut – Rzeźnia numer pięć

B

C

D

II. Szukamy początku: Mężczyzna udaje się na spacer. Przez jedną milę zmierza na południe, następną na wschód, ostatnią na północ. Kończy w tym samym miejscu, z którego wyszedł. Powiecie, że to proste – wystartował z bieguna północnego. Zgoda, ale skąd jeszcze mógł wyruszyć?

III. Z podanych liter w ciągu 5 minut ułóż rzeczowniki w mianowniku liczby pojedynczej. Każda litera może być użyta w jednym słowie tylko raz. Jeżeli w ciągu zadanego czasu uda Ci się ułożyć co najmniej 8 słów, możesz sobie pogratulować. Jeśli ułożysz 20 wyrazów, możesz być z siebie dumny.

S O K

EW

R L A O T

102 | 21. WIEK | listopad 2007

R A K VII. Wskaż, który z wariantów jest taki sam jak: AYZSRBGCFV211cvdav A) AYZSRBGCFV211cvdav

av

cvd V211 BGCF

R AYZS RBGCFV B) 211ovd av av cd 11 V2 CF G B D) AYZSR E) AYZSRBGCFV211cvbav

C) AYZS

PRZGOTOWAŁ: J.GAWLIN

A

VI. Utwórz łańcuch wyrazów od... do... zmieniając tylko jedną literę w każdym wyrazie. Każdy wyraz musi być rzeczownikiem w mianowniku liczby pojedynczej.

!"#$!"%$!!$&'()*+,-.!"#$!"%//!"*0*#""1//!%.23//4567/!"%

WYGRAJ Z MÓZGOWNICĄ VIII. Co wstawić w miejsce znaku zapytania?

89

EA

38

?

DC

11

85

FD

21

A:

KONKURS SMS „21. WIEKU”

B:

C:

IKU IIU

IJT

D:

E:

F:

MTV PIL

54

IX. Wysokość: Klara jest wyższa od Heleny, która jest wyższa od Gabrysi. Wiemy także, że Gabrysia i Paulina są tego samego wzrostu. Czy Paulina jest wyższa od Heleny? A/ tak B/ nie C/ nie da się stwierdzić

WYŚLIJ POPRAWNE ODPOWIEDZI NA PONIŻSZE CZTERY PYTANIA ZA POMOCĄ WIADOMOŚCI SMS, A MOŻESZ STAĆ SIĘ POSIADACZEM JEDNEJ Z CZTERECH NAGÓD. 1. Które z przysłów zostało zmienione? A/ Aby chleb był, to i zęby będą. B/ Tak śpiewa, jak mu zagrają. C/ Mądrego oszukać można tylko raz. D/ Gdy cztery chcesz otrzymać, proś o pięć. 2. Iloma szczegółami różnią się te zdjęcia?

A/1 X. Z podanych liter ułóż rzeczownik w mianowniku liczby pojedynczej (anagram):

BLOIRKE XI. Która liczba najbardziej nie pasuje do pozostałych? A/ 4 3 2 B/ 3 8 7 C/ 4 3 D/ 6 8 7 1 E/ 9 9

4 1 2

2

7

2

1

XII. Co należy wstawić zamiast pytajnika? A/

B/

C/

D/

? B/

C/

C/3

D/4

3. Co wstwić zamiast znaku zapytania?

2 A/8

4

? B/7

16

32

C/6

64 D/9

4. Który rysunek występuje dwa razy? 1/ 2/ 3/ 4/ A/1+2

B/2+3

C/3+4

D/4+1

ZASADY KONKURSU W każdym konkursie, który rozpoczyna się w pierwszym dniu ukazania się bieżącego numeru czasopisma na rynku, a kończy w przeddzień sprzedaży następnego – każdy 10., 100., 200. i 400. SMS, z ogólnej liczby nadesłanych z poprawnymi odpowiedziami otrzyma nagrodę 100cps CD-R Gigamaster 100 partii + 4x CD / DVD. Uczestnicy, którzy w przewidzianym terminie udzielą poprawnych odpowiedzi, a ich wiadomość zostanie zarejestrowana według przyjętego porządku jako: 10., 100., 200., 400. zostaną powiadomieni o tym w wiadomości SMS. W kewstii wygranych w konkursie nie przysługują żadne roszczenia prawne.

E/

XIII. Która część nie pasuje do pozostałych? A/

B/2

D/

Jak wysłać wiadomość: SMS wyślij na numer 7211 w następującej postaci: 21WIEK 1ODPOWIEDŹ 2ODPOWIEDŹ 3ODPOWIEDŹ 4ODPOWIEDŹ IMIĘ NAZWISKO ULICA NUMER MIASTO KOD (na przykład: 21WIEK 1A 2B 3A 4D Jan Kowalski Solidarnosci 88 Warszawa 01003). Wysłany tekst nie może zawierać polskich znaków diakrytycznych. Wiadomość SMS może się składać maksymalnie z 160 znaków. Koszt połączenia: 2 zł netto (2,44 zł brutto).

listopad 2007

| 21. WIEK | 103

!"#$!"%&'()*(+,-./!"#$!"%001"+2+1""300!!/"400567(0!"#

REVUE ❯❯

Matthews Rupert RZYM MROCZNY, PONURY I KRWAWY

Rozrywki starożytnych Rzymian kojarzą się przede wszystkim z krwawymi widowiskami rozgrywającymi się na arenach cyrkowych. Dlaczego tak wiele trudu wkładano w organizację tych wystawnych przedstawień? W jaki sposób Rzym stał się miastem „igrzysk i chleba”? Odpowiedzi na te pytania autor poszukuje w historii starożytnego Rzymu oraz w strukturze społeczeństwa rzymskiego. ■ Bellona ■ s. 240 ■ 25 zł ■

❯❯

S.P. Morreale, B.H. Spitzberg, J. K. Barge KOMUNIKACJA MIĘDZY LUDŹMI

Wybitni specjaliści pokazują, jak wiedza, motywacja i umiejętności wpływają na zdolności komunikacyjne ludzi. Przedstawiono podstawowe zasady komunikacji oraz sposoby ich wykorzystania w celu skuteczniejszego komunikowania się. Omówiono główne wyzwania i zagrożenia w różnych sytuacjach komunikacyjnych oraz pokazano, jak pokonać trudności w tym zakresie, aby osiągnąć osobisty i zawodowy sukces. Każdy rozdział zawiera krótkie podsumowanie i słowa kluczowe, czyli najważniejsze terminy i zagadnienia. Do książki dołączono testy i zadania. Zagadnienia teoretyczne ilustrują przykłady i teksty przemówień. ■ Wydawnictwo Naukowe PWN ■ s. 744 ■ 89,90 zł ■

Steven M. Stanley HISTORIA ZIEMI

❯❯

barwne ilustracje.

Dzieje Ziemi, od jej powstania do czasów współczesnych wraz z rozwijającymi się na niej formami życia. Przedstawiono procesy kształtujące powierzchnię ziemi, metody ustalania wieku skał i ewolucję świata organicznego. Przejrzysta treść, staranny układ, liczne

■ Wydawnictwo Naukowe PWN ■ s. 706 + XXVI ■ 149 zł ■

❯❯

Paweł Rochala IMPERIUM U PROGU ZAGŁADY. NAJAZD CYMBRÓW I TEUTONÓW

Dzieje plemion barbarzyńskich, które nieomal rozbiły Imperium Rzymskie w okresie jego największych zwycięstw militarnych. Autor omawia tło konfliktu, okoliczności wędrówki Cymbrów i Teutonów, sytuację wewnętrzną i polityczną Imperium Romanum, przebieg działań militarnych oraz główne bitwy, które stoczyli Rzymianie z najeźdźcami. Dużo miejsca poświęcono uzbrojeniu i organizacji armii. Szczegółowo przedstawiono także postać konsula Gajusza Mariusza, który zreformował rzymską armię.

KONFERENCJE SEMINARIA WYKŁADY WYSTAWY Muzeum Archeologiczne Sukiennice 14/15, Wroc∏aw ❯❯ TROJA. SEN HENRYKA SCHLIEMANNA Pierwsza w dziejach polskiej archeologii ekspozycja zabytków z Troi, które sà cz´Êcià europejskiego dziedzictwa kulturowego. Czynna do 7.10 br. Centrum Dydaktyczno-Konferencyjne Wydz. Zarzàdzania UG ul. Piaskowa 9, Sopot ❯❯ II FESTIWAL FILMÓW POPULARNONAUKOWYCH Organizator – Akademicka Telewizja Edukacyjna Uniwersytetu Gdaƒskiego. Trójmiasto, 11-13.10 br. Wi´cej informacji: www.ate.univ.gda.pl/festiwal Uniwersytet Warszawski ul. Kr. PrzedmieÊcie 26/28 ❯❯ OD SZTUBAKA DO ŻAKA II edycja cyklu spotkaƒ dla m∏odzie˝y ponadgimnazjalnej w roku akademickim 2007/2008. Spotkania odbywajà si´ w trzech blokach: przyrodniczo-matematycznym, spo∏eczno-ekonomicznym, kulturoznawczo-filologicznym. Pa∏ac Tyszkiewiczów-Potockich UW (sala Balowa). Wi´cej informacji: www.rekrutacja.uw.edu.pl Muzeum Historii Fotografii ul. Józefitów 16, Kraków ❯❯ PATRZĘ NA KRAKÓW – retrospektywna wystawa plenerowa, 26.10-24.11

■ Dom Wydawniczy Bellona ■ s. 248 ■ 248, 29 zł ■

❯❯

Nick Lane TLEN. CZĄSTECZKA, KTÓRA STWORZYŁA ŚWIAT

Dlaczego ewolucja zwierząt była gwałtowna i nieoczekiwana? Dlaczego ptaki i nietoperze żyją tak długo? Dlaczego istnieją dwie płcie? Aby odpowiedzieć na te pytania, warto bliżej przyjrzeć się właściwościom tlenu. Cząsteczka, która miała kluczowe znaczenie dla powstania i ewolucji życia, odgrywa ważną rolę w procesie starzenia się i umierania. Obok udowodnionych faktów i badań naukowych, autor prezentuje najnowsze odkrycia na temat tlenu powołuje się na różne dziedziny nauki, m.in. chemię, biologię, paleontologię i medycynę. ■ Prószyński i s-ka ■ s. 382 ■ 44 zł ■

104 | 21. WIEK | listopad 2007

Muzeum Techniki PKiN, Warszaw ❯❯ OCHRONA ZABYTKÓW W POLSCE Celem wystawy jest przypomnienie polskich tradycji w dziedzinie ochrony zabytków techniki, jak równie˝ spopularyzowanie zasad i metod pracy na tym odcinku. Poruszone problemy ilustrowane sà przyk∏adami najbardziej wartoÊciowych i oryginalnych

zabytków techniki w kraju. Poza licznymi ilustracjami znajdujà si´ eksponaty z ró˝nych dziedzin techniki, m.in.: maszyna do liczenia z 1842 r., aparat filmowy OKO z 1912 r., maszyna do pisania FK z lat 30. XX w., motocykl SHL z 1955 r., waga równoramienna z 1878 r. Muzeum Âlàskie al. W. Korfantego 3, Katowice ❯❯ KOŚĆ I ZŁOTO – POCZĄTKI SZTUKI EGIPSKIEJ Wystawa fotografii obrazujàcych dokonania polskich archeologów w Tell el-Farcha (Delta NiluEgipt) autorstwa Roberta S∏aboƒskiego. Ukazujà najwa˝niejsze zabytki oraz sposób prowadzenia prac wykopaliskowych, dokumentacyjnych i konserwatorskich. Czynna do 14.10 br.

Muzeum ˚up Krakowskich ul. Zamkowa 8, Wieliczka ❯❯ NA FUNDAMENCIE SOLI. ARCHITEKTURA SALINARNA WIELICZKI I BOCHNI Wystawa prezentuje rozwój architektury przedsi´biorstw solnych Wieliczki i Bochni z lat 1772-1918. Fotografie, rysunku i makiety pokazujà architektur´ przemys∏owà (nadszybia, warzelnie, m∏yny) oraz inne salinarne budowle mieszkalne, szpitale itp. Zamek ˚upny. Czynna do 11.11 br. Muzeum Etnograficzne Galeria Nusa Dua ul. Nowogrodzka 18a, Warszawa ❯❯ KALILA I DIMNA Iilustracje Barbary Jarosik do bajek wschodnich z polskiego wydania arabsko-perskich opowiadaƒ moralizatorskich „Kalila i Dimna”. G∏ównymi bohaterami tych przedstawieƒ

!"#$!"%&'()*(+,-./!"#$!"%001"+2+1""300!!/"400567(0!"%

CIEKAWE PROGRAMY DZIWNE CZASY NA ZIEMI: JEDNA PRZYCZYNA Nad Atlantykiem formujà si´ chmury py∏owe. Maleje populacja karibu. Gatunki w morzach i oceanach sà na granicy wymarcia. Naukowcy twierdzà, ˝e te zjawiska mogà byç spowodowane ociepleniem klimatu na ziemi. National Geographic Channel. 9.10, godz. 13 DZIWNE CZASY NA ZIEMI: DRAPIE˚NIKI Na podstawie badaƒ przeprowadzonych w Wenezueli i innych regionach Êwiata naukowcy stwierdzili, ˝e drapie˝niki odgrywajà wa˝nà rol´ w strukturze i funkcjonowaniu ekosystemów. Wymarcie tych zwierzàt mo˝e mieç tragiczne skutki. National Geographic Channel. 10.10, godz. 13 CZYSTA NAUKA: BLISKIE SPOTKANIA Czy jesteÊmy jedynymi inteligentnymi istotami, które ˝yjà we wszechÊwiecie? W programie analiza teorii na temat istnienia innych form ˝ycia, które byç mo˝e kiedyÊ nawià˝à z nami kontakt. National Geographic Channel. 12.10, godz. 18 CZYSTA NAUKA: RZYMSKIE TECHNOLOGIE Chocia˝ imperium rzymskie upad∏o 1500 lat temu, to z wielu technologii

TRYUMF ˚YCIA: SI¸A MÓZGU Podczas d∏ugiego procesu ewolucji zwierz´ta dzielnie stawia∏y czo∏o ró˝norodnym wyzwaniom, doskonalàc swoje mózgi. I tak s∏oƒ ma niewiarygodnà pami´ç, a malutki mózg pszczo∏y odwzorowuje zarówno przestrzeƒ, jak i czas. National Geographic Channel. 19.10, godz. 13 JAK TO JEST ZROBIONE? Jak powstajà rzeczy, które otaczajà nas w naszym codziennym ˝yciu? W programie o Êwidrach, automatach fotograficznych i znaczkach. Discovery Channel. 12.10, godz. 20

❯❯

John Emsley GALERIA CZĄSTECZEK

i Cambridge.

Dlaczego czekolada poprawia nastrój? Które naturalne leki chronią serce? Czy substancje radioaktywne są w każdym mieszkaniu? Jaki jest sekret coca-coli? Co będzie paliwem w XXI w.? Na te i wiele innych pytań odpowiada John Emsley, wykładowca uniwersytetów w Londynie

■ Prószyński i s-ka ■ s. 304 ■ 34 zł ■

❯❯

Melvyn Bragg, Ruth Gardiner NA BARKACH GIGANTÓW

Odkrycia i wynalazki odmieniły naszą planetę. Czy na lepsze? Czy nauka, doszedłszy do poziomu kwarków i kwazarów, osiągnęła już kres swoich możliwości, a może zbliża się do sformułowania „teorii wszystkiego”? Jeśli tak, to czy będzie to zasługą kolejnego „giganta”, czy raczej „pigmejów” – skromnych badaczy, których rola we współczesnych badaniach naukowych bywa kluczowa? „Widziałem dalej dzięki temu, że stałem na barkach gigantów” – oświadczył Izaak Newton w 1675 r. Zainspirowany tym słynnym powiedzeniem Bragg wytypował dwunastu „gigantów”, od Archimedesa ze starożytnej Grecji po Jamesa Watsona i Francisa Cricka. ■ Prószyński i s-ka ■ s. 236 ■ 28 zł ■

❯❯

George V. Coyne, Michał Heller POJMOWALNY WSZECHŚWIAT

Czemu nasz świat jest pojmowalny? Okazuje się, że odpowiedź na nie jest niezmiernie trudna. Jedną z najlepszych metod pozwalających zbliżyć się do odpowiedzi na to pytanie lub przynajmniej lepiej uzmysłowić sobie omawiany problem jest poznanie okoliczności, w jakich zostało ono zadane, po raz pierwszy. Autorami są prof. George V. Coyne – matematyk, astronom, filozof, wykładowca uczelni amerykańskich – i ks. prof. Michał Heller – filozof przyrody, kosmolog, teolog, wykładowca Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.

PRZE¸OMOWE WYNALAZKI: OKREÂLANIE CZASU Ronald Top zaprasza w niezwyk∏à podró˝ w czasy, kiedy jedynym zegarem by∏a pozycja s∏oƒca na niebie. W programie równie˝ o najnowszych urzàdzeniach do pomiaru czasu. Discovery Channel. 13.10, godz. 11:30 BRO¡ PRZYSZ¸OÂCI: BEZ SZANS Richard Machowicz, by∏y ˝o∏nierz si∏ specjalnych SEAL, wyrusza na poszukiwania doskona∏ej broni. W programie: o nowoczesnym myÊliwcu odrzutowym i broni, która strzela zza rogu. Discovery Channel. 20.10, godz. 21

■ Prószyński i s-ka ■ s. 136 ■ 24 zł ■

❯❯

Michael Streeter ŚRÓDZIEMNOMORSKA KOLEBKA KULTURY EUROPEJSKIEJ

Barwna opowieść o narodzinach i rozwoju wielkich cywilizacji, które powstawały w basenie Morza Śródziemnego i dały początek kulturze europejskiej. Autor omawia bogatą, zróżnicowaną i sprzyjającą uprawom i hodowli przyrodę regionu, a także kreśli historyczne i polityczne tło powstania starożytnych i nowożytnych cywilizacji śródziemnomorskich. Opisuje zdobycze naukowe i kulturalne żyjących tu społeczeństw, m.in. alfabet Fenicjan, odkrycia astronomiczne Egipcjan, grecką filozofię i teatr, nowatorskie rozwiązania inżynierskie starożytnych Rzymian. Wyjaśnia, jaki wpływ miały one na kształtowanie się tradycji, kultury i świadomości europejskiej. Starannie dobrane ilustracje i zdjęcia pokazują dawne i współczesne piękno krajobrazu, dzieł sztuki i obiektów architektury. ■ Wydawnictwo Naukowe PWN ■ s. 240 ■ 99 zł ■

❯❯

Paweł Lipiec, Łukasz Sosna JAK STWORZYĆ NAJLEPSZY BLOG

Poradnik na temat tego, jak stworzyć własny blog, który będą odwiedzali czytelnicy z całego świata, i znajdą na nim interesujące treści. Dzięki poradom czytelnik dowie się, jakie czynniki wpływają na odpowiednie pozycjonowanie blogu w wyszukiwarce. Opisano jedno z najlepszych bezpłatnych rozwiązań do tworzenia blogów – skrypt WordPress. Dzięki dostępowi do źródła programu czytelnik, który zna się na programowaniu w języku PHP, może go dowolnie modyfikować i dostosować do swoich potrzeb. ■ Wydawnictwo Naukowe PWN ■ s. 124 ■ 29,90 zł ■

listopad 2007

ANNA LATO

Muzeum Techniki PKiN, Warszawa ❯❯ ROCZNICA ŚMIERCI F. ŻWIRKI I S. WIGURY Pokaz unikatowych pamiàtek po parze lotników, m. in: zdj´cia, prywatny dziennik lotów i karta uczestnictwa F. ˚wirki w Challenge w 1932 r., modele samolotów RWD-6.

rozwini´tych przez Rzymian wcià˝ czerpiemy wzorce do naÊladowania. Beton zbrojony, areny sportowe i akwedukty to tylko niektóre z wynalazków staro˝ytnego Rzymu. National Geographic Channel. 13.10, godz. 16

PRZYGOTOWAŁA:

sà rozmaite zwierz´ta i ludzie. Sà to prace zsyntetyzowane, o graficznych formach, jednak zachowujàce charakterystycznà dla sztuki islamu dekoracyjnoÊç. Czynna do 31.10 br.

| 21. WIEK | 105

ZA MIESIĄC W 21. WIEKU: NAJBRUDNIEJSZE RZEKI ŚWIATA

MAGIA DWÓCH SŁOŃC

JAK MIESZKAJĄ ZWIERZĘTA?

I S S N 1 8 9 6 - 41 17 I n d e k s 2 2 1 3 2 5

| Výsledky: I/A, II/1. rozwiązanie: zakładając, że Ziemia jest doskonałą kulą, zaczął gdzieś na półkuli południowej, jedną milę na północ od równoleżnika, którego długość wynosi dokładnie jedną milę. Przeszedł jedną milę na południe do tego równoleżnika, następnie jedną milę na wschód (obszedł cały równoleżnik i wrócił tam, skąd wyszedł). W następnym kroku (jedna mila na północ) wrócił tam, skąd zaczął 2. rozwiązanie: Mógł być także w odległości jednej mili na północ od równoleżnika długości pół mili – w takim przypadku w drugim kroku musiał go obejść dwa razy. Mógł też być w odległości jednej mili na północ od równoleżnika długości 1/3 mili, 1/4 mili itd., III/ar, alt, atol, era, lew, lewa, lot, lora, rewolta, rola, rota, war, wat, walet, woal, wola, IV/6, V/D (noblista) VI/SOK – LOK – LAK – RAK, VII/A, VIII/F, IX/B, X/KOLIBER, XI/C, XII/E, XIII/D

!"#$!!$%&'()*+,-./!00$1$0!()$%&'()*+,-.220"+1+0""322!!/!#22%4562!"#

| 1 2 | GRUDZIEŃ 2007 | 6,90 zł (w tym 7% VAT) | | W PRENUMERACIE: 4,90 zł (w tym 7% VAT) |

Dlaczego pokwitanie jest wciąż zagadką? Kulisy dojrzewania

Jak strącić satelitę z orbity? Czy wystarczy porwanie?

Uwaga, obcy! Czy zagrażają nam

tajemnicze

Gdzie Gdzie żyją żyją współczesne współczese smoki? smoki?

10 najstraszniejszych ziemskich potworów

PLUS:

istoty z krzemu?

❯❯ Polowanie na satelitę Zestrzelić czy złowić w sieć?

❯❯ Tam gdzie pija się błoto 5 najbrudniejszych rzek świata

!! TEMAT MIESIĄCA: Sposób na niewidzialność: znikanie na żądanie !! Śliwowica zamiast benzyny? !! 20 groźnych narkotyków !! Tajemnica świątyni Tygrysa !! Future: jak będziemy się komunikować? narkotyków!! !! Jak zrobić 3D? !! 10 najbardziej zagadkowych chorób !! EKSTRA: Losy medialnych magnatów

❯❯ Jak sklasyfikikować ryzyko?

Naukowcy opracowali nową skalę dla narkotyków

❯❯ Mistrzowie sztuki budowlanej

❯❯ Zabójcze telefony w samochodach

Jak mieszkają zwierzęta?

❯❯ Za 50 i 100 lat

Ludzki mózg ma swoją wytrzymałość

Jak będziemy się ze sobą komunikować?

❯❯ Napęd radioaktywny w sondach kosmicznych Jak działają generatory RTG

EKSTRA: ❯❯ Kto rządzi opinią publiczną?

❯❯ Hormonalne burze Kulisy pokwitania

Losy medialnych magnatów

❯❯ Nowe paliwo dla samochodów

Czy będziemy jeździć na owocach?

❯❯ Magia światła

TEMAT MIESIĄCA ❯❯ Jak skutecznie zniknąć?

Halo – dwa słońca

Naukowcy dotarli do sedna odwiecznej tajemnicy

❯❯ Latające mikroroboty

Uwaga! Atakują mechaniczne owady

❯❯ 10 najbardziej zagadkowych chorób

Odporne na wszystko i wciąż groźne

❯❯ Ostatnia oaza w sercu Indii Tajemnica Świątyni Tygrysów

❯❯ Intruzi nie z tego świata Czy odwiedzią nas krzemowe istoty?

❯❯ Współczesne smoki

10 stworów z realnego świata

NASTĘPNY NUMER 21. WIEKU UKAŻE SIĘ 6 LISTOPADA 106 | 21. WIEK | listopad 2007

03_obalka.QXD:03_obalka.QXD

20.9.2007

15:28

Page 3

03_Canon.QXD:13

3/22/07

2:30 PM

Page 3