25._Hetmani_Rzeczypospolitej

Zdzisław Żygulski jun.

Hetmani

Rzeczypospolitej

Dzieje narodu i państwa polskiego 1.1 i II Redaguje kolegium: Jerzy Biesiada Jerzy Bittner Stanisław Grzybowski Feliks Kiryk — przewodniczący Aleksander Kornijasz Michał Rożek Henryk Szydłowski — z-ca przewodniczącego

Opracowanie graficzne serii: Marian Sztuka Opracowanie graficzne: Aleksander Korni jasz

Zdzisław Żygulski jun.

Hetmani Rzeczypospolitej Treść: Rozwój siły zbrojnej w Polsce Problemy obronności państwa Początki hetmaństwa Polska taktyka, strategia i teoria wojskowa Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanów Wielcy hetmani polscy i litewscy Hetmani, którzy zawiedli Kult narodowy wielkich hetmanów Poczet hetmanów polnych i wielkich Rzeczypospolitej opr. Barbara Ochmańska-Jodłowska Wskazówki bibliograficzne

Zdjęcia barwne: Janusz Podlecki, Mirosław Ciunowicz Zdjęcia i reprodukcje czarno-białe: Mirosław Ciunowicz, Zygmunt Gamski, Jacek Książek, Stanisław Michta, Janusz Podlecki, Andrzej Wierzbicki, Zdzisław Żygulski,archiwum Muzeum Narodowego w Krakowie Redaktor: Jerzy Bittner Redakcja techniczna: Elżbieta Boroń, Maria Wyrwa Korekta: Piotr Budny Zdjęcia i reprodukcja ze zbiorów: Muzeum Narodowego w Krakowie, w Poznaniu, w Warszawie, we Wrocławiu, Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, Zamku Królewskiego w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Biblioteki P A N w Kórniku, Skarbca Jasnogórskiego, Muzeum Okręgowego w N o w y m Sączu, w Tarnowie, w Toruniu, w Zamościu oraz Lwowskiej Galerii Obrazów.

© Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1994 I S B N 83-03-03630-0 Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków 1994 Wydanie I, Nakład 44 650 + 350 Objętość: ark. wyd. 8,8, ark. druk. 10,0 Skład, druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie Zam. nr 2012/90 Na okładce: Hetman Stanisław Żółkiewski prezentuje królowi Zygmuntowi III carów Szujskich 29 X 1611 r., mai. Jan Kanty Szwedkowski, fot. Janusz Podlecki (I str.) Jeździec buńczuczny ze znakiem hetmańskim, mai. Józef Brandt, fot. Janusz Podlecki (IV str.)

Dotychczas ukazały się zeszyty: I— 1 J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków I— 2 G. Labuda, Pierwsze państwo polskie I— 4 K. Olejnik, Cedynias Niemcza, Głogów, Krzyszków I— 5 T. Jasiński, Przerwany hejnał I— 6 A. Jureczko, Testament Krzywoustego I— 8 H. Samsonowicz, Łokietkowe czasy I— 9 F. Kiryk, Wielki król i jego następca I—12 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści, heretycy, schizmatycy I—14 M. Biskup, Wojna trzynastoletnia I—15 F. Kiryk, Nauk przemożnych perła I—17 M. Rożek, W cieniu katedr i zamków I—18 K. Bączkowski, Rady Kallimacha I—19 M. Rożek, Złoty wiek II—20 A. Wy czański,Zaorać Europę II—21 A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze szlachtą w złotym wieku II—22 S. Plaża, Wielkie bezkrólewie II—23 S. Grzybowski, Król i kanclerz II—24 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego II—27 Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce II—28 Z. Wójcik, Liberum veto II—30 W. Urban, Epizod reformacyjny II—31 St. Płaza, Rokosz Lubomirskiego II—34 H. Olszewski, O skutecznym rad sposobie II—36 M. Rożek, Blaski i cienie baroku II—37 K. Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami II—40 A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie III—41 Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej III—42 S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795—1805 III—43 B. Grochulska, Małe państwo wielkich nadziei III—44 J. Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej III—45 T. Łepkowski, Powstanie Listopadowe III—46 J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym III—47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji III—48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wolność 1848—1849 III—49 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe III—51 I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w latach 1864—1914 III—52 J. Myśliński, Swobody fabryk ziemi! III—53 A. Zakrzewski, Od Stojałwskiego do Witosa III—55 W. Jakubczyk, Przetrwać nad Wartą III—57 T. Schramm, Wygrać Polskę 1914—1918

Zeszyty w przygotowaniu: 1—13 W. Swoboda, Warna 1444

skan, ocr, korekta : [email protected]

Rozwój siły zbrojnej w Polsce

Naczelne dowództwo wojskowe było w Polsce od czasów wczesnośredniowiecznych przywilejem władzy książęcej, a następnie królewskiej. Wojsko zawsze stanowiło gwarancję suwerenności władcy, a zarazem suwerenności państwa. Pod tym względem organizacja społeczności ludzkich we wszystkich częściach świata była podobna i mimo zmian w zakresie stosunków międzyludzkich, gospodarki, technologii, cywilizacji i kultury, i dzisiaj w znacznej mierze siła zbrojna wyznacza pozycję państwa, osoba zaś obdarzona najwyższą władzą bywa też zwierzchnikiem sił zbrojnych. Ze zrozumiałych względów, w trudnych obowiązkach zawiadywania i kierowania wojskiem, wódz naczelny musiał posługiwać się pomocnikami, ministrami, zastępcami. Tak samo było w Polsce, gdzie w ciągu XVI w. umocnił się urząd hetmana, skupiający sprawy wojskowe. W tym zeszycie zamierzamy przedstawić w sposób popularny, zgodny z założeniami tej serii historycznej, dzieje hetmaństwa w Rzeczypospolitej, instytucji, której przedstawiciele odegrali doniosłą, niekiedy decydującą dla losów państwa rolę, udoskonalili sztukę wojenną, wynaleźli sposoby zwyciężania liczebnie potężniejszego przeciwnika mniejszymi siłami i wyprowadzili kraj z ciężkich opresji. Wraz ze schyłkiem Rzeczypospolitej degeneracji uległ urząd hetmański, występowało tu zresztą sprzężenie zwrotne. Natychmiast po ostatnim rozbiorze, kiedy rozpoczęto walkę o odzyskanie niepodległości, nawiązano do okresu „wielkich hetmanów", o których tu głównie będzie mowa. Rozpoczął się ich świadomy kult, trwający bez mała do dzisiaj. •

•

•

Greckie i łacińskie źródła odnoszące się do najstarszych dziejów Słowian pozwalają sądzić, że siłą zbrojną ich plemion, a więc także plemion prapolskich, było pospolite ruszenie wszystkich zdolnych do walki mężczyzn. Samo słowo „wojsko" znaczyło tyle, co „ludzie", w staropolszczyźnie było więc symbolem wielkiej chmary ludzi. Podstawę organizacji wojska stanowił ród, w jednym oddziale stawali do boju krewniacy, ale stosowano jednocześnie, analogicznie do zasady panującej u Mongołów, Germanów i Litwinów, system dziesiętny. Pierwotne pospolite ruszenie, złożone przeważnie z wolnych kmieci, będące wyrazem swoistej demokracji ludowej, stosowane w Polsce jeszcze w walkach z agresją niemiecką w XI w. i na początku X I I w., przetrwało

w świadomości narodowej i odżyło w formie pospolitego ruszenia rycerstwa-szlachty, odwoływano się do tego sposobu w czasach powstań narodowych, a także w okresie najnowszym, w XX wieku. Występowanie pierwotnego pospolitego ruszenia Słowian do boju „kupą", bez wyraźnego szyku bojowego, przyjmowali starożytni autorzy za wyraz tendencji anarchicznych, ale nie ulega wątpliwości, że na tym początkowym szczeblu dowodzenie należało do wodza plemiennego i do członków rady starszych, a w oddziale rodowym komenderował najstarszy i najbardziej doświadczony wojownik. Kolejnym rodzajem wojsk u Słowian, w tym również u Polaków, stała się drużyna książęca, wpierw tworzona doraźnie dla obrony kraju lub dla wyprawy przeciwko nieprzyjacielowi, następnie jako stała siła zbrojna przy władcy. Według znanej relacji Ibrahima ibn Jakuba z drugiej połowy X w., podróżnika z terenu Hiszpanii, zapisanej w dziele arabskiego geografa al-Bekriego, drużyna księcia Polan Mieszka I liczyła 3 000 doskonale wyposażonych wojowników. Znajdowali się oni na pełnym utrzymaniu księcia, otrzymując od niego żołd i udział w łupach, odzież, konie, broń i żywność. Oczywiście w ostatecznym rozrachunku koszty tego wojska pokrywane były głównie z danin ludności. Sądząc po sukcesach militarnych pierwszych Piastów, zwłaszcza Bolesława Chrobrego, drużyna musiała być świetnie dowodzona przez odpowiednią „starszyznę". Z wielu przekazów źródłowych wynika, że panowała ostra dyscyplina, polegająca na bezwzględnym posłuszeństwie wobec wodza. Po XI w. zastępcą monarchy do spraw przygotowania i prowadzenia wojny stał się wojewoda-palatyn, comes palatinus, będący jednocześnie zarządcą dworu, z ogromną władzą. Tę funkcję, choć w zmniejszającym się zakresie, przejął później marszałek dworu. W miarę rozwoju form ustrojowych średniowiecza własne oddziały tworzyli wysocy urzędnicy państwowi, właściciele dóbr i dostojnicy duchowni, a więc drużyna władcy nie była już jedynym wysoko wyspecjalizowanym wojskiem. Ostatecznie drużyna uległa redukcji, znacznie zmniejszyło się znaczenie pospolitego ruszenia chłopów i w ciągu kilku wieków, aż do drugiej połowy XV w., główną siłą zbrojną państwa stało się pospolite ruszenie rycerstwa wraz z pocztami, wywodzące się z przywileju posiadania ziemi. Pozostała ludność została obciążona różnymi obowiązkami wojskowymi, jak np. tzw. stróżą, czyli dostarczaniem załóg do grodów, pogonią, czyli

Hetmani Rzeczypospolitej ściganiem nieprzyjaciela, dostarczaniem podwód i kwaterowaniem wojska. O ile do połowy XIII w. pełnienie służby wojskowej zarówno w obronie kraju, jak i w wyprawach zagranicznych obowiązywało wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni (z wyjątkiem duchownych), w następnych okresach rozpoczął się proces zwalniania warstw nieszlacheckiech od służby wojskowej, zwłaszcza od wypraw zagranicznych. Jeszcze za Kazimierza Wielkiego pod broń powoływano zarówno szlachtę, jak i mieszczan i chłopów, a nawet duchownych, jeśli mieli prywatne posiadłości ziemskie. Ostatecznie zwyciężyła zasada, że szlachcic, posiadacz dóbr, miał obowiązek służenia w wojsku wraz z pocztem, złożonym najczęściej z podległych mu chłopów. Z kolei w piechocie i w obronie miast występowali mieszczanie. Ustaliły się następujące formy mobilizacji na wypadek wojny: wyprawa powszechna — expeditio generalis, zwana po prostu pospolitym ruszeniem, obejmująca zdolnych do służby wojskowej posiadaczy lub użytkowników ziemi, używana nie tylko do obrony kraju, ale i do działań zaczepnych poza granicami; powszechna obrona krajowa (expeditio domestica lub defensio terrae), obejmująca wszystkich bez wyjątku mieszkańców zdolnych do noszenia broni; wyprawa z dóbr lub wyprawa z miast, obejmująca ograniczoną kategorię ludności. Z biegiem czasu, zwłaszcza od drugiej połowy XV w., coraz powszechniej stosowane było wojsko zawodowe, zaciężne lub najemne, zwane też w źródłach wojskiem pieniężnym (imilites mercenarii lub stipendiarii). Na polecenie króla rotmistrzowie przeprowadzali zaciągi w kraju, najemników zaś wraz z dowódcami sprowadzano z zagranicy, ustalając wysokość żołdu i odszkodowań za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej. Król pozostawał najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale wraz z rozszerzaniem się państwa, a szczególnie wobec unii z Litwą, zwiększały się dowódcze obowiązki, w części przez władcę przelewane na zastępców, noszących różne tytuły. Już w okresie wczesnośredniowiecznym w zastępstwie księcia dowództwo nad wojskami obejmował wspomniany już wojewoda, cotnes palatinus, czuwający nad bezpieczeństwem samego dworu i osoby władcy. W czasach Kazimierza Wielkiego umocniła się rola królewskich starostów, którzy na podległych im ziemiach gromadzili pospolite ruszenie i przewodzili rycerstwu. Ważna była rola starostów generalnych, naznaczonych dla Wielko-

Buława Jana Zamoyskiego

2 polski, dla ziem ruskich, później także dla Podola. Dyscypliny w pospolitym ruszeniu strzegli podkomorzowie. Zresztą dyscyplina, zwłaszcza w boju, trudna była w tym czasie do utrzymania. Wódz ustawiał lub zalecał ustawienie wojsk w szyku, ale na sam przebieg bitwy nie miał większego wpływu. Niekarne wojsko rycerskie nie było skłonne do działania zbiorowego i określonego manewru. Rycerz dbał ponad wszystko o własną sławę i łup wojenny. Odwód służył jedynie do wzmacniana łamiącej się linii bojowej, choć najczęściej załamanie się linii przekształcało się w paniczną ucieczkę. Z kolei ściganie nieprzyjaciela na dłuższą metę uważano za rzecz nierycerską. Rycerskie pospolite ruszenie swój największy triumf odniosło w czasach Jagiełły w zwycięstwie pod Grunwaldem, w wojnie z zakonem krzyżackim. Król jako wódz naczelny odegrał w tym rolę decydującą. Ze zrozumiałych względów w mniej ważnych wyprawach Jagiełło powierzał dowództwo wybranym przez siebie dostojnikom, takim jak Sędziwój z Szubina, Jan Tęczyński, Piotr Szafraniec, Piotr z Niedźwiedzia, Janusz z Kobylan lub Wincenty z Szamotuł. Stawali oni na czele oddziałów różnego rodzaju, zarówno pospolitego ruszenia, jak i wojsk zaciężnych, także ochotników, wreszcie chorągwi nadwornych. W źródłach łacińskich, szczególnie u Długosza, są zapisane ich dowódcze tytuły: ductor, rector, capitaneus exercitusi dux oraz aethman lub hejtman — hetman. W roku 1433, w jeszcze jednej, polsko-czeskiej wyprawie przeciwko Krzyżakom, Jagiełło, pod sam koniec życia, naznaczył zastępstwo w dowodzeniu, in locum suum> wybierając Mikołaja z Michałowa, kasztelana krakowskiego, który otrzymał doraźny tytuł exercituum Regni Poloniae capitaneus generalis. Warto jeszcze dodać, że właśnie za czasów Jagiełły pojawił się przy królu stały dowódca wojsk nadwornych, tak zwanych curienses. Funkcję tę pełnił marszałek królestwa, a od roku 1409 — marszałek nadworny. W toku jednak dalszej ewolucji ustrojowej marszałkowie pozostali cywilnymi dostojnikami państwa, zachowując tylko prawo i obowiązek czuwania nad bezpieczeństwem osoby królewskiej i dowodzenia oddziałami dworskimi, bez szerokiego ingerowania w sprawy wojskowe. Nowa instytucja wysokiego urzędu wojskowego, hetmanów, powstała w wyniku potrzeb obrony ogromnego państwa polsko-litewskiego, otoczonego przez potężnych i agresywnych sąsiadów.

Problemy obronności państwa

W swoim historycznym rozwoju Polska zajmowała wielki niż środkowoeuropejski między Bałtykiem a grzbietami Karpat i Sudetów, rozczłonkowany równoleżnikowo pradolinami i kotlinami, południkowo natomiast dolinami Odry, Wisły, Niemna i Dźwiny. W okresie średniowiecznym kraj w 75% pokryty był lasami, w dużej części puszczami i mokradłami trudnymi do przebycia. Od XV wieku w wyniku wzmożonego osadnictwa karczowano lasy, wytyczano drogi i znaczne tereny przeznaczono pod uprawy rolne. W gruncie rzeczy geograficzna konfiguracja kraju nigdy nie stanowiła wielkiej przeszkody w prowadzeniu działań wojennych, nie chroniła przed najazdami, nawet z bardzo daleka, jak najazd Mongołów w X I I I w. oraz regularnie powtarzające się najazdy Tatarów krymskich w następnych stuleciach, nie mówiąc o wielowiekowym parciu na wschód państw niemieckich i zakonu krzyżackiego. Nie chroniły Polski ani góry, ani morza, gdyż i od południa doświadczała ona inwazji ze strony Czechów, Węgrów, Mołdawian i Turków, zza morza zaś dosięgły Polski niszczące inwazje szwedzkie, doprowadzając kraj do ruiny. Największą trudność w strategii polskiej stwarzała konieczność ścierania się z najbardziej rozmaitymi przeciwnikami, ze wszystkich stron Europy i spoza Europy, stosującymi różną strategię i taktykę, dysponującymi wyspecjalizowaną bronią i na ogół wysoką techniką wojenną. Gdyby sporządzić, nawet niepełną, listę przeciwników, z jakimi spotykali się Polacy na polach bitew do XVIII w. znaleźliby się na niej: z zachodu — Niemcy, Austriacy, Czesi, a wśród rycerzy-gości i rycerzy-ochotników oraz oddziałów najemnych — Flamandowie, Szkoci, Anglicy, Włosi i Hiszpanie; z północy — Szwedzi, Finowie i Estończycy; ze wschodu — Wielkorusi, Tatarzy i Kozacy; z południa — Mołdawianie, Wołosi, Węgrzy i Turcy. Poszczególne te nacje miały do dyspozycji najróżniejsze formacje wojskowe, m.in. ciężką jazdę kopijniczą, stosującą kopie, miecze i koncerze (Krzyżacy), lekką jazdę zbrojną w łuki, rohatyny i szable (Tatarzy), rajtarię uzbrojoną w broń palną i rapiery, piechotę strzelczą uzbrojoną w łuki lub kusze, a następnie w rusznice, arkebuzy i muszkiety, piechotę pikinierów, piechotę taborową, artylerię, saperów i minierów zdobywających warowne miasta i fortece, wreszcie okręty wojenne. Celem strategicznym państwa polsko-litewskiego była obrona terytorium zwłaszcza na dwóch teatrach wojny, na Bałtyku i na Ukrainie. Do tego celu wypadało

siłę zbrojną dostosować do poziomu przeciwnika, niekiedy do kilku przeciwników jednocześnie, a w końcu zyskać przewagę na polu bitwy, ponadto stworzyć system fortyfikacji lądowych i jeszcze zbudować flotę wojenną na Bałtyku. Realizacja tego programu obronnego przekraczała możliwości organizacyjne i finansowe państwa. W szczególności produkcja broni, w porównaniu z Niemcami, Szwedami lub Turcją, była zbyt mała, więc w dużej mierze uzbrojenie wojska trzeba było uzupełniać kłopotliwym i kosztownym importem. W drugiej połowie XV w. wystąpił kryzys pospolitego ruszenia, związany, najogólniej biorąc, ze zmianą nastawienia szlachty, której głównym zajęciem stało się gospodarowanie na roli. Niekarność i nieudolność pospolitego ruszenia w drastyczny sposób objawiała się podczas wojny trzynastoletniej, w sromotnej ucieczce z pola bitwy pod Chojnicami, potem jeszcze kilkakrotnie w XVI i XVII w., zwłaszcza w tzw. wojnie kokoszej za Zygmunta Starego (kiedy to pod Lwowem, zamiast ruszać w pole, wyłapywano kury), naj tragiczniej zaś w wojnach kozackich i szwedzkich. Ostatecznie prawie całkowicie zrezygnowano z tej formy wojska na rzecz armii zaciężnej, zawodowej, opłacanej z podatków gromadzonych w państwowym skarbie. Teraz najtrudniejszym problemem stało się zebranie pieniędzy uchwalonych przez Sejm. W rzeczywistości zawsze ich brakowało, zalegano więc z wypłacaniem żołdu, a to prowadziło do zawiązywania wojskowych konfederacji, do buntów, do porzucania służby, a nawet zaspokajania pretensji w drodze grabieży we własnym kraju, co zresztą występowało i w innych krajach. Abstrahując od tych stale powtarzających się konfliktów płacowych, armia zaciężna i po części najemna była bez porównania bardziej sprawna i efektywna niż pospolite ruszenie. Można było ją łatwiej dostosować do potrzeb danej kampanii i sprawniej nią dowodzić. Tradycyjnie najważniejszą formacją zaciężnej armii była jazda, występująca w kilku odmianach. W początkach XVI w. egzystowała jeszcze ciężka jazda kopi j cza, w guście średniowiecznym, w pełnych zbrojach na rycerza i konia, z ciężką kopią i długim mieczem. Obok tej formacji od końca XV w. pojawiła się w Polsce zaciężna husaria, w stylu węgiersko-serbskim, niekiedy określana mianem „racow", występująca zrazu bez zbroi, w czapkach, kapeluszach, dołmanach i mentykach, z lekką kopią, szablą i drewnianą, podługowatą, asymetryczną tarczą. Od połowy XVI w. husaria przywdziewała szyszaki i lekkie zbroje, przekształcając się w jazdę pół-

Hetmani Rzeczypospolitej ciężką. Również charakter jazdy półciężkiej mieli tzw. kozacy lub pancerni, wzorem formacji kaukaskich, perskich lub tureckich odziani w misiurki i kolczugi, mający w uzbrojeniu lekkie piki, zwane czasem dzidami, szable i łuki, używający też do ochrony koliste tarcze — kałkany. Na Litwie analogiczna formacja jazdy nosiła nazwę petyhorców. Zaciągana też była do wojska polskiego lekka jazda strzełcza, bez żadnego uzbrojenia ochronnego, posługująca się na modłę Tatarów i Wołochów łukami i szablami. Do takich oddziałów w wojsku litewskim werbowano rzeczywistych Tatarów, osiadłych na północy jeszcze w czasach Witolda, Nieustannie modernizowano piechotę i artylerię, początkowo na wzorach niemieckich, w czasach Batorego również na węgierskich. Udało się ostatecznie utworzyć piesze oddziały wysokiej klasy, przystosowane do walki w polu, w taborze oraz do zdobywania obronnych miast i fortec. W polskich rotach pieszych zdecydowanie przeważała broń palna nad bronią drzewcową. Polski tabor, rozwinięty nie bez wpływu husytów, miał specyficzne cechy, gdyż stanowił również schronienie dla jazdy, a budowany był ze zwykłych wozów wojskowych, a nie wozów obronnych, przystosowanych do ciężkich rusznic i hakownic. Ostatecznie, w okresie złotego wieku polskiej wojskowości, od bitwy pod Orszą w roku 1514 do wyprawy wiedeńskiej w roku 1683, wykształciły się dwa rodzaje wojska, zaciąganego zarówno w Koronie, jak i na

Bitwa Polaków z Tatarami, rycina z Kroniki Marcina Bielskiego

4 Litwie: autorament narodowy i autorament cudzoziemski. W pierwszym główną rolę grały oddziały husarii, pancernych i jazdy lekkiej, powoływane tzw. sposobem towarzyskim przez rotmistrza, który od króla lub od hetmana otrzymał listy przy po wie dnie. Pod znak danego oddziału zgłaszał się szlachcic-rycerz prowadzący ze sobą konny zastęp, tzw. pocztowych. Autorament drugi tworzony był według wzorów zachodnich i miał organizację oraz komendę przeważnie niemiecką, choć służyli w nim również Polacy. Tworzono oddziały rajtarii, arkebuzerii, dragonii, piechoty złożonej z muszkieterów i pikinierów oraz związki artyleryjskie, a wszystko to miało na celu dostosowanie wojska polskiego do stylu walki przeciwników zachodnich i północnych,a także stworzenie korzystnej przewagi nad wojskami przeciwników wschodnich i południowych. Król zawierał z oberszterem, czyli organizatorem i dowódcą określonej jednostki, umowę zwaną kapitulacją, w której zawarte były warunki służby i zapłaty za nią. Oberszter mógł korzystać z zagranicznych żołnierzy najemnych, ale zwykle miał także prawo werbowania ludzi „z wolnego bębna", w dobrach królewskich lub kościelnych. Jest rzeczą zupełnie oczywistą, że sam król jako naczelny wódz bez odpowiedniego sztabu i bez zastępców nie zdołałby ogarnąć wszystkich mnożących się spraw obrony rozległego państwa. Taki był powód i cel utworzenia urzędów hetmańskich.

Początki hetmaństwa

Nazwa „hetman", w źródłach już w roku 1410 jako „aethman", następnie z czeska „hejtman", pochodzi z niemieckiego „Hauptmann", co pierwotnie oznaczało kapitana lub rotmistrza naznaczonego przez króla. Warto dodać, że rusko-kozacki termin „ataman", choć zbliżony brzmieniem, wywodzi się z tatarskiego „odaman", czyli starszy nad pasterzami, i etymologicznie nie ma związku ze słowem „hetman". Geneza hetmaństwa w Polsce, do niedawna wywołująca spory historyków, jest o tyle trudna do wyprowadzenia, że funkcja ta wykształcała się stopniowo i nie od razu została w polskim prawodawstwie jasno określona. W wieku XV, przy stosunkowo silnej władzy króla, wola jego była rozstrzygająca, działało też prawo zwyczajowe. Król naznaczał więc hetmana generalnego lub hetmana nadwornego i mógł go w każdej chwili usunąć. W roku 1461 tytuł hetmana wojsk zaciężnych otrzymał Piotr Dunin z Prawkowic, późniejszy zwycięzca spod Świecina (1462) i zdobywca Chojnic (1466). Wobec nieustannej groźby najazdów tatarskich już w latach siedemdziesiątych XV w. próbowano zorganizować „obronę potoczną", czyli stałą, z rot wojska zaciężnego, jezdnego i pieszego. W roku 1479 wojsku temu, liczącemu około 2000 żołnierzy, hetmanił Jan Polak Karnkowski; ów przydomek „Polak" wyniósł z wojska cesarskiego, w którym służył w młodości. W roku 1489, w związku z zaostrzeniem stosunków z Krzyżakami, Kazimierz Jagiellończyk wysłał do Prus wojsko zaciężne pod hetmanem Janem Jasieńskim, noszącym przezwisko Garbacz. W roku 1492 znów podniesiono kwestię stałej obrony kresów południowo-wschodnich, wydając w Krakowie listy przypowiednie sześciu rotmistrzom na z górą 1000 jezdnych, mianując dowódcą tych sił Stanisława z Chodcza, z tytułem exercituum terrestium terrarum Russiae capitaneus, co w istocie oznaczało hetmana „wojsk ziemskich ziem ruskich". Można więc uznać za pewne, że Stanisław z Chodcza otworzył szereg hetmanów polnych koronnych, a zatem formalnie hetmaństwo polne wyprzedziło hetmaństwo wielkie. Ostatecznie urząd hetmański ustanowiony został za panowania króla Aleksandra w roku 1503. Król ten stale niemal przebywał na Litwie, zajęty wojną moskiewską, starał się więc uregulować sprawę dowodzenia wojskiem w Koronie. Hetmanem koronnym mianował Mikołaja Kamienieckiego, kasztelana sandomierskiego i starostę

krakowskiego. Z artykułów sejmowych można wyciągnąć wnioski, że hetman koronny miał uprawnienia w zakresie organizowania pospolitego ruszenia, że jemu podlegali wszyscy rotmistrze wojsk zaciężnych i że miał kierować obroną ziem ruskich oraz Podola, czyli zostawał zwierzchnikiem hetmana polnego. Mimo to w konstytucji sejmu radomskiego z roku 1505, w której określano kompetencje najważniejszych urzędów Rzeczypospolitej, marszałków, kanclerzy, podkanclerzy i podskarbich, nie było jeszcze mowy o urzędzie hetmańskim. Zresztą i później urząd ten nie upoważniał do zasiadania w senacie i przywilej ten uzyskali hetmani dopiero w 1768 r. Przedtem najczęściej hetman piastował jednocześnie godność senatorską, np. jako wojewoda lub kasztelan, i z tego tytułu brał udział w najwyższym zgromadzeniu. Trzeba też przypomnieć, że różne występujące w źródłach oznaczenia stopni dowódczych, jak capitaneus, dux, ductor lub campiductor, niekoniecznie dotyczą hetmana, ale wszystkie one, wraz z samym hetmaństwem, nie miały początkowo charakteru stałego. Po zakończeniu kampanii i rozpuszczeniu wojsk kończyło się hetmanienie. Ponieważ istniał ścisły paralelizm ustrojowy Polski i Litwy, również i na Litwie pod koniec XV w. wyłonił się urząd hetman wielkiego, następnie hetmana polnego. Przez jakiś czas istniało też hetmaństwo nadworne, ale urząd ten pod koniec XVI w. wygasł. Po Konstantym Ostrogskim, hetmanie wielkim litewskim, zwycięzcy spod Orszy, oraz Janie Tarnowskim, hetmanie wielkim koronnym, zwycięzcy spod Obertyna i Staroduba, urząd ten nową chwałą okrył Jan Zamoyski, pierwszy minister Batorego, w roku 1581 mianowany przez króla hetmanem dożywotnim, co od tego czasu pozostało przywilejem wszystkich hetmanów, często ze złym skutkiem dla kraju, bo nieudolnego hetmana król nie mógł usunąć ani poskromić. Władza hetmana była nadwyczajna, gdyż łączył dowództwo wszystkich wojsk z sądownictwem wojskowym i ministerstwem wojny. Z biegiem czasu lista uprawnień hetmana wielkiego przedstawiała się jak następuje: wybór dowódców rot otrzymujących od króla listy przypowiednie na formowanie jednostek, wyrażanie zgody na przejście towarzysza z jednej chorągwi do drugiej, wyznaczenie wojsku leż na odpoczynek, kontrolowanie wydatków na wojsko, dozorowanie wypłaty żołdu dla oddziałów, nadzór nad Kozakami rejestrowymi, pełna władza sądo-

Hetmani Rzeczypospolitej wnicza nad wojskiem, a także wysłuchiwanie skarg od ludzi pokrzywdzonych przez żołnierzy i podejmowanie decyzji w sprawie zadośćuczynienia za krzywdy. Rzecz jasna, podstawowym obowiązkiem hetmana było planowanie i przeprowadzanie operacji wojennych. Miał on ponadto samodzielność w poczynaniach politycznych wobec krajów Wschodu: Turcji, Chanatu Krymskiego, Mołdawii 1 Wołoszczyzny, a w związku z tym przywilej wysyłania i przyjmowania poselstw. Władzy hetmańskiej nie podlegały oddziały nadworne, tj. gwardia królewska, siły zbrojne wystawiane przez powiaty i województwa, wojska prywatne magnatów, załogi miast i zamków podporządkowane miejscowym starostom. Hetman nie dysponował funduszami na wojsko, znajdowały się one w gestii podskarbiego. W miarę umacniania się pozycji hetmana uformował się służący rnu sztab złożony z pisarza polnego (kancelaria i finanse), strażnika (ubezpieczenie), oboźnego (organizacja obozowania), szpitalnego (służba zdrowia), pro-

6 fosa (organ wykonawczy służby sprawiedliwości) oraz probantmajstra (służba tyłów). Hetmanom podlegały wszystkie wojska lądowe: kawaleria, piechota, artyleria i inżynieria. Dowódcą artylerii był „starszy nad armatą", od roku 1632 zwany generałem artylerii. Jego zastępcą był obersztlejtnant, któremu podlegali: cejgmajster, czyli inspektor artylerii, oraz cejgwarci, czyli komendanci poszczególnych arsenałów, cekauzów, mający pod rozkazami ogniomistrzów, puszkarzy oraz pozostały pomocniczy personel artyleryjski. Generałowi artylerii podlegał również naczelny inżynier wojskowy, mający do dyspozycji inżynierów, wałmistrzów, minerów i saperów, czyli szancchłopów. Dowódca floty zależał bezpośrednio od króla. Flota królewska rozbudowywała się w drugiej połowie XVI w,, w związku z czym w roku 1568 powołano Komisję Morską, a w roku 1626 — Komisję Okrętów Królewskich. Jeśli z jakichkolwiek przyczyn hetman nie mógł pełnić funkcji, w jego miejsce powoływano regimentarza o analogicznej władzy.

Ubezpieczony marsz artylerii, miedzioryt w dziele D. Uffana Archelia, Leszno 1643 r.

Polska taktyka, strategia i teoria wojskowa

Od XV wieku przyjął się w Polsce charakterystyczny sposób ustawiania wojsk do bitwy w otwartym polu, zwłaszcza do bitwy walnej, o rozstrzygającym znaczeniu strategicznym. Sposób ten, zwany później „starym urządzeniem polskim", w zasadzie obejmował tylko kawalerię. Szyk taki składał się w części środkowej z dwóch hufców jazdy ciężkiej, hufca przedniego, czyli czelnego, oraz hufca tylnego, czyli walnego, mających po bokach trzy rzuty jazdy lekkiej; ostatni z tych rzutów, stracenica, był po prostu odwodem. W XVI wieku „stare urządzenie polskie" zreformowano przez wprowadzenie do pierwszej linii, pomiędzy huf czelny i hufy skrzydłowe, oddziałów strzelczej piechoty i artylerii. Odgrywało to rolę w zatrzymaniu ataków nieprzyjacielskich, zwłaszcza po załamaniu się szarż kawaleryjskich wojsk własnych. Sprawianie szyków, jak powiedziano, stanowiło jeden z głównych obowiązków hetmana, przygotowującego się do bitwy. Wzorem orientalnym chętnie rozpoczynano bitwę od starcia harcowników, potem w wybranym miejscu prowadzono gwałtowne szarże kawaleryjskie, dążąc do przełamania lub oskrzydlenia szyków nieprzyjacielskich. Ufano druzgoczącej mocy kopii i efektom broni białej, głównie szabli, w bezpośrednim starciu. Piechotę i artylerię uważano za broń pomocniczą, stosowaną do obrony, do zasadzki, do działań oblężniczych, ale nie decydującą w otwartej bitwie. Jazda pozostawała królową broni, i o dziwo, wiara ta przetrwała w Polsce aż do roku 1939. Wielkie sukcesy jazdy polskiej w bitwach średniowiecznych, z Grunwaldem na czele, oraz zwycięstwa w wojnach z przeciwnikiem stosującym taktykę orientalną, zadecydowały o kawaleryjskiej doktrynie strategicznej i taktycznej hetmanów. Porażki i klęski w bitwach z przeciwnikami zachodnimi, stosującymi taktykę opartą na udoskonaleniu broni palnej, zarówno ręcznej, jak i artyleryjskiej, zmusiły hetmanów do szukania innych rozwiązań. Jednym z nich był tabor, ruchomy obóz warowny, określany w źródłach XVII w. jako prastary zwyczaj ęarodów słowiańskich. Niejasne są początki systemu taborowego, ale wiadomo, że w skrystalizowanej, rozwiniętej formie pojawił się u husytów. Czeskie doświadczenia wykorzystano w Polsce w drugiej połowie XV w. i przez dwa następne stulecia tabor był ulubionym sposobem walki wojsk polskich, zwłaszcza na terenach wschodnich. Pojawił się jako warowny obóz pod Orszą w roku 1514, walnie przyczynił się do zwycięstwa pod Obertynem w roku

1531, stosowany był pod Kircholmem w roku 1605, nie zdał egzaminu pod Cecorą w roku 1620. W ciągu XVII wieku walkę w oparciu o tabor szczególnie rozwinęli Kozacy, a ich udoskonalenia z kolei przejmowali Polacy. Podstawowym elementem taboru był mocny wóz, zaprzęgnięty w trzy lub cztery konie, umiejętnie powożony przez furmana. Całą sztukę stanowiło zataczanie obozu z kolumny marszowej, a następnie ponowne rozwijanie się w kolumnę marszową. W grę wchodziło zwykle kilkaset wozów, a pozycja każdego była ściśle wyznaczona. Nad tym właśnie czuwał oboźny wraz z pomocnikami. Pośrodku obozu wyznaczano rynek otoczony rzędem wozów, zwanych rynkowymi, a w pewnej odległości roztaczano drugi rząd wozów, zwanych skrajnymi. Przestrzeń pomiędzy oboma rzędami zajmowały namioty wojska. Konie odprowadzano w miejsce strzeżone przez koniowodnych. Koła wozów sczepiano łańcuchami, tworząc swoisty i spoisty mur, łatwy do obrony przez piechotę zaopatrzoną w broń palną, rusznice i arkebuzy, muszkiety i hakownice. W murze wozów pozostawiano bramy, zwykle dwie, frontową i tylną, strzeżone przez piechotę, odpowiednie do wyprowadzenia oddziałów jazdy do szarż. Szybkie zatoczenie i rozwinięcie taboru wymagało dużej sprawności, dyscypliny i fachowego kierownictwa. Należało z góry wskazać odpowiednie miejsce i zaznaczyć linie pożądanego manewru. Wozy taborowe zawierały zaopatrzenie wojskowe, żywność, furaż, broń i amunicję, oporządzenie, pieniądze i wszelkie sprzęty potrzebne do obozowego życia. Tabor stanowił oparcie nie tylko dla oddziałów nie biorących udziału w walce, ale i dla całego wojska, jeśli musiało się wycofać z pola bitwy. Ponieważ strategia polska opierała się na prymacie formacji kawaleryjskich, poważne trudności występowały w dziedzinie wojny oblężniczej. Starano się rozwijać i wzmacniać piechotę i artylerię, ale skutki tych wysiłków były raczej mizerne. Wojsko polskie zawodziło często w przypadku, kiedy nie decydował momentalny, frenetyczny atak, a potrzebne było długotrwałe, systematyczne i uparte działanie. Polską myśl strategiczną próbowano kodyfikować i publikować na użytek powszechny dla wzmożenia obronności państwa. Rozwój teorii wojskowości w Polsce nastąpił w XVI w. Przyczynili się do tego pisarze polityczni, prawnicy, znawcy piśmiennictwa starożytnego, wreszcie sami hetmani. Przygotowaniem do dzieł teoretycznych były rozporządzenia dowódców przekazywane rotmistrzom i niż-

Hetmani Rzeczypospolitej

8

Jan Tarnowski, Consilium Rationis Bellicae, Tarnów 1558 r.

Marcin Bielski, Sprawa rycerska, Kraków 1509 r.

szym oficerom, tzw. artykuły hetmańskie. Zbiór rozporządzeń skodyfikowany został za czasów króla Zygmunta Augusta jako „Porządek spraw rycerskich". Od samego początku widoczny był silny wpływ tradycji greckorzymskiej, idącej wraz ze znawstwem łaciny od autorów starożytnych, bardzo w Polsce popularnych. Jan Karol Chodkiewicz miał w swym księgozbiorze „Strategemata", starożytny rękopis dotyczący taktyki wojskowej, należący przedtem do króla węgierskiego Macieja Korwina, zachowany do dzisiaj w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Podstawowa polska doktryna polityczna dotycząca wojen, lansowana już w XV w. m. in. przez Pawła Włodkowicza na Soborze w Konstancji przeciwko zakonowi krzyżackiemu, ujęta została w sposób systematyczny przez Frycza Modrzewskiego w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej", wydanym po raz pierwszy po łacinie w Krakowie w roku 1551 (De Reipublica emendanda), wkrótce potem po polsku, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika, w Łosku, w roku 1557. Trzecia księga tego dzieła, zatytułowana „O wojnie", zawiera doktrynę o woj-

nie sprawiedliwej, jako jedynej dopuszczalnej, jak również uwagi o wychowaniu i wyszkoleniu żołnierzy oraz o obowiązkach dowódcy. W Krakowie w roku 1569 ukazała się drukiem książka Marcina Bielskiego „Sprawa rycerska", będąca rodzajem powszechnej historii sztuki wojennej, ze szczególnym uwzględnieniem epoki starożytnej, ale także z przykładami wojen polsko-tatarskich i polsko-wołoskich. W roku 1561 Maciej Strubicz przełożył na język polski traktat o sztuce wojennej, ułożony pod wpływem króla Zygmunta Augusta przez księcia Albrechta; rękopiśmienny oryginał tego przekładu należy do Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Z lat osiemdziesiątych XVI w. pochodzi, dotychczas nie drukowane, przetrwałe w rękopisie w Bibliotece Jagiellońskiej, dzieło Stanisława Sarnickiego „Księgi hetmańskie", będące kompilacją różnych tekstów. W roku 1576 Bartosz Paprocki, znany heraldyk, wydał w Krakowie książkę pt. „Hetman, czyli konterfekt hetmański". Najpoważniejsze dzieło wojskowe z XVI w. w Polsce wyszło spod pióra hetmana Jana Tarnowskiego pt. Consilium rationis bellicae (Rada sprawy wojennej), wydane

9

Polska taktyka, strategia i teoria wojskowa

Stanisław Samicki, Księgi hetmańskie, ukończone w latach osiemdziesiątych XVI w., rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej

Stanisław Laski, Spraw i postępków rycerskich... opisanie krótkie, Lwów 1599 r.

w Tarnowie w 1558 r., w oficynie Łazarza Andrysowicza. Już w roku 1555 Tarnowski ułożył pierwszą wersję opracowania „Rady sprawy wojennej", które potem fałszywie przypisano Janowi Zamoyskiemu. W ostatecznej redakcji Tarnowski usunął rozdział dotyczący obrony twierdz, gdyż to zagadnienie chciał opracować osobno. Pozostało ono w rękopisie, chyba jako najstarsze polskie dzieło o nowożytnych fortyfikacjach. Consilium... składa się ze wstępu w języku łacińskim i z jedenastu rozdziałów napisanych bardzo piękną polszczyzną. We wstępie rozwinął Tarnowski myśl Andrzeja Frycza Modrzewskiego, pisząc: „Ponieważ taki jest los i stan spraw ludzkich, że zgoda i pokój między ludźmi różnych królestw i prowincji nie mogą być trwałe, a po pokoju, nawet długim, kiedyś musi następować wojna, przeto sama ta zmienność sytuacji poucza, iż każde królestwo powinno niemniej obawiać się wojny, jak mieć nadzieję na pokój. Najlepiej i najpożyteczniej jest, gdy znakomici mężowie, rządzący królestwami i prowincjami w porę zatroszczą się o podlegające im sprawy tak, aby w chwili wypowiedzenia wojny przez nieprzyjaciela nie

byli zaskoczeni, lecz pod każdym względem przygotowani do obrony. Szczęśliwe jest bowiem to państwo, jak się pospolicie mówi, które w czasie pokoju obawia się przyszłych wojen i na pewno nie bez racji mówi się, że przewidywane pociski słabiej uderzają (...) Ponieważ zaś doświadczenie uczy, że wojna może być dwojakiego rodzaju: zaborcza lub obronna, oraz że pierwsza wynika z chęci wyniesienia się i żądzy panowania, czym kierują się, jak widzimy, Turcy, a druga z konieczności bronienia siebie i swoich, sądziłem, że o pierwszej nic obecnie nie należy pisać, jest ona bowiem sprzeczna z rozumem, który zaleca każdemu, aby był zadowolony z tego, co posiada, i z Bogiem, zakazującym pożądania rzeczy cudzych (...) Uważam natomiast, że powinienem napisać o wojnie drugiego rodzaju, zwanej obronną, bowiem konieczność jej prowadzenia została z woli bożej narzucona władcom, którzy miecz dzierżą nie na darmo, lecz dla zwalczania zła (...)» Zajął się więc Tarnowski w jedenastu kolejnych rozdziałach sprawami organizacji uzbrojenia wojska, szkolenia i wojskowej dyscypliny, finansowania (pieniądz

Hetmani Rzeczypospolitej nerwem wojny) i zaopatrzenia, wreszcie sposobami walki z Turkami i Tatarami, których zawsze uważał za najbardziej niebezpiecznych wrogów Rzeczypospolitej, Liczył najbardziej na stałe, dobrze wyćwiczone wojsko zaciężne. Podkreślał znaczenie piechoty, artylerii i saperów. Ogromną wagę przywiązał do wojskowej dyscypliny. Karę śmierci—karanie na gardle—przewidywał dla zdrajców 1 buntowników, dia uchylających się od walki, dla rokujących z nieprzyjacielem bez wiedzy i zgody hetmana, dla wszczynających bójki z groźbą poranienia ludzi, dla utrudniających dowóz żywności dla wojska, także dla grabieżców kościołów, gwałcicieli kobiet i dla tych, którzy utracili broń lub rozerwali szyk taborowy na polu bitwy. Najwyższy wymiar kary spotkać miał też tego „kto by się na swego rotmistrza targnął", „kto by w nocy jaką zamieszkę uczynił", „kto by na straż, na posłuchy jechać nie chciał, gdy mu rozkazują". Okrywał się niesławą, czyli tracił cześć, „kto by z wojska uciekł bez odpuszczenia", „miejsca swego kto by w bitwie nie strzegł, tak jako go szykują", „gdy bitwa jest, kto by się na łupiech stanowił" lub „kto by potykał się z nieprzyjacielem bez rozkazania". Kupcom, którzy jechali za wojskiem ze swymi towarami, zakazywał hetman, pod karą śmierci, nabywania broni od żołnierzy. Zapisał też, aby „panie wesołe, które za wojskiem niegdy chodzą, aby za wojskiem nie szły". Wyjaśnić trzeba, że choroby weneryczne były plagą ówczesnych żołnierzy w całej Europie. Szczegółowo roztrząsał Tarnowski sprawy taktyki wojennej, a to zbierania wiadomości o nieprzyjacielu, wybierania dogodnego miejsca dla stoczenia bitwy, sposobów organizacji przemarszu wojsk, forsowania rzek, zakładania obozu, zataczania taboru i samego sposobu prowadzenia walki. Tak, dla przykładu, przy przeprawie przez rzekę istotna jest kwestia kolejności przepuszczania różnych rodzajów wojska. Zalecał więc Tarnowski na początek przepuścić część lekkiej jazdy, piechotę i lekkie działa, potem ciężką jazdę, wozy z amunicją i ciężkie działa, przy czym zwracał uwagę na chronienie prochu przed zamoknięciem. Przy zakładaniu obozu polecał pamiętać o dostępie do pitnej wody, paszy dla koni i drewna na opał. W następujących słowach Tarnowski określał warunki mianowania hetmana: „Ma się też Król Jego Miłość o to starać ze wszytką pilnością, aby hejtmanem obierał co najgodniejszego, a najsprawniejszego mieć mógł,..", a sam hetman ma tak żyć „jako by wszystkim dobry przykład z siebie dał". Bardzo precyzyjnie wyliczał Tarnowski obowiązki hetmana: najważniejsza jest dyscyplina wojskowa, o którą hetman ma mieć staranie, ma dawać „artykuły na piśmie między rotmistrze", musi mieć wywiad o nieprzyjacielu za pośrednictwem „szpiegów", wyznaczać pole bitwy, sprawiać szyk bojowy, przed bitwą ludzi „animować" mową, ludziom okazywać twarz zawsze „ochotną", mieć przy sobie adiutantów, kazać za sobą nosić „jaki znak na drzewcu", „aby tym łatwiej a prędzej po tym znaku hejtmana znaleźć możono", „przed bitwą rozkazować szermice czyli harce, bo kiedy się w takich szermicach szczęści, to i ku walnej bitwie rycerze bywają chciwi", ma

10 dbać, aby wojsko było dobrze opatrzone i nie głodne, ma dobrze znać miejsce ciągnienia wojska3 ma rozkazać, „aby zbóż około wojska nie psowano", „alarmów niepotrzebnych nie czynić", „zbiegów przepytywać, ale strzec", więźniów wypytywać „męczeniem", dbać o „posłuchy" czyli zwiad, zatrudniać ludzi w sądzie wojskowym, gdy nieprzyjaciel ciągnie kilkoma wojskami — najpierw uderzyć na słabszego, przyjmując zaciężnych — głosić ich dużą liczbę i siłę (gdyż wieść o tym może dojść do nieprzyjaciela), na obcej ziemi kazać obsadzać mocne twierdze, w czasie bitwy zakazać „bawienia się z więźniami", stosować fortele czyli strategemata, walecznych nagradzać i wreszcie łup dzielić sprawiedliwie, przez wyznaczonych ludzi zwanych „bitunkarzami". W wieku XVI, oprócz dzieła Tarnowskiego, powszechnie czytanego i wysoko cenionego, wyszły jeszcze inne podręczniki wiedzy wojskowej, jak np. we Lwowie, w roku 1599, bez podania autora, Stanisława Łaskiego (zm. w 1549 r.) „Spraw i postępków rycerskich... opisanie krótkie". Warto tu jeszcze wymienić pierwszy w Europie podręcznik medycyny wojskowej „O zachowaniu dobrego zdrowia żołnierzy" Antoniego Schneebergera, wydany w Krakowie w roku 1564, dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi. Nie zachowały się różne prace teoretyczno-wojskowe, jak np. Jana Boratyńskiego „O sprawie wojennej" i Hieronima Ossolińskiego „O wyprawie na Turka to jest ruszenie pospolite". W kolejnym okresie wojskowości polskiej kontynuowana była działalność teoretyczna. Hodowli koni kawaleryjskich służyła „Hippika albo nauka o koniach" Krzysztofa Dorohostayskiego, po raz pierwszy wydana w Krakowie w roku 1603. Również w Krakowie w roku 1639 ukazał się podręcznik Szymona Starowolskiego „Zasad sztuki wojennej ksiąg osiem". W drugiej połowie XVII w. wybitnym przedstawicielem teoretycznej myśli wojskowej był Andrzej Maksymilian Fredro (ok. 1620—1679), kasztelan lwowski, później wojewoda podolski. Składał on projekty głębokiej reformy wojskowości polskiej i dostosowania jej do poziomu zachodnioeuropejskiego, wydane w roku 1670 pod tytułami: „Nowe uważania porządku wojennego" oraz „Sposób wyprawy wojennej pod tytułem pospolitego ruszenia małego". Fredro żądał utworzenia silnej piechoty z chłopów polskich, umundurowanych według tradycji polskiej i ćwiczonych w języku polskim przez oficerów Polaków. Pod jego wpływem powstał pierwszy polski regulamin musztry, opracowany przez Błażeja Lipowskiego — „Piechotne ćwiczenie albo wojenność piesza", który ukazał się w Krakowie w roku 1660; był to zapewne tekst samego Fredry wydany pod pseudonimem. Wiek XVII rozwinął w Polsce przede wszystkim literaturę techniczno-wojskową, poświęconą głównie artylerii i fortyfikacjom. Już w roku 1615 ogłoszona została praca Mikołaja Chabielskiego „Sposób ukazania obrony korony polskiej". W roku 1622 spolonizowany inżynier i artylerzysta wenecki Andrzej delPAąua ogłosił projekt organizacji szkolnictwa artyleryjskiego „O zgromadzeniu i szkole puszkarzów króla J. M.", pozostawił też w rękopisie obszerny podręcznik balistyki i artylerii pt. „Praxis ręczna o działach". Pierwszy drukowany w języku pol-

11

Polska taktyka, strategia i teoria wojskowa

skim podręcznik artylerii, przekład hiszpańskiego dzieła Diega Ufano, wydany został w roku 1643 pt. „Archelia, tj. nauka i informacja o strzelbie i o rzeczach do niej należących". W siedem lat później ukazał się bardzo kompetentny podręcznik sztuki artyleryjskiej Kazimierza Siemienowicza Ar tu magnae artilleriae pars prima, wielokrotnie tłumaczony na różne języki i powszechnie używany do połowy XVIII w. W roku 1631 torunianin, lekarz i profesor nauk matematyczno-fizycznych w Kiejdanach, Adam Freytag, ogłosił w Lejdzie znakomity traktat o fortyfikacjach pt. Architectura militaris nova et auctay na którym z kolei oparł się Józef Naronowicz-Naroński w polskim podręczniku „Budownictwo wojskowe", krążącym w odpisach, opublikowanym drukiem dopiero w r. 1957. W ślad za nim poszedł Krzysztof Mieroszewski z dziełem Architectura militaris, pozostającym do dzisiaj w rękopisie w Bibliotece Jagiellońskiej. Wraz z upadkiem wojskowości polskiej w XVIII w. i upadkiem urzędów hetmańskich rzadsze się stało piśmiennictwo wojskowe. Na początku stulecia istotne propozycje zmian w dziedzinie wojskowości zgłosił w broszurze De Republica ordinanda Stanisław Dunin Karwicki, który jako oficer dragonów uczestniczył w kampaniach Sobieskiego. Trzeba tu także wymienić prace inflanckiego szlachcica Jana Kampenhausena (zm. prawdopodobnie w 1744 r.), na czele z jego „Chwałą i apologią kopij i pik", wydaną bezimiennie w Kaliszu w roku 1737, oraz pozostającymi w rękopisie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie „Obserwacjami do wojennych operacji". W roku 1781 ukazał się pierwszy powielony drukiem ikonograficzny album współczesnego wojska polskiego, wydany w Norymberdze przez Gabriela N. Raspego. Znalazły się tam również wizerunki hetmanów. Na poły gawędziarski, na poły groteskowy obraz wojskowości polskiej z czasów saskich, z zachowaniem wszakże wierności realiom, włączając w to instytucję hetmaństwa, zamieścił Jędrzej Kitowicz w swym „Opisie obyczajów za panowania Augusta I I I " , ułożonym około roku 1788. „Skoro który pan otrzymał od króla JMci buławę wielką lub polną", opowiadał Kitowicz, „natychmiast — jeżeli używał stroju francuskiego — musiał się przebrać po polsku (...) Nie zdarzyło się nikomu

pod panowaniem Augusta III widzieć hetmana w stolicy na koniu; pospolicie ta ranga dostawała się starcom, dobrze laty przyciśnionym, a do tego konna jazda już wychodziła z mody, mianowicie u panów wielkich i paniczów, zazwyczaj karety miasto konia w publice używających (...)". Od połowy XVII wieku, ściślej od 1648 r., potem w latach 1650 i 1652 oraz 1672 i 1673, wreszcie w 1715 r. (w tym czasie, w wyniku działali konfederacji tarnogrodzkiej, skierowanej przeciwko polityce króla Augusta II), szlachta podjęła próby ograniczenia władzy hetmanów. Były one wyrazem długotrwałych antagonizmów występujących w Rzeczypospolitej, a szczególnie swoistej ideologii antymagnackiej, której wyznawcą był m. in. wspomniany Dunin Karwicki. Niektórzy królowie popierali tę politykę, z intencją wzmocnienia własnej władzy, i tak Zygmunt III po śmierci Zamoyskiego długo zwlekał z nominacją kolejnego hetmana wielkiego koronnego. Jan Kazimierz na sejmach lat 1650 i 1652 starał się znieść dożywotność tego urzędu, dążył do zrównania władzy hetmana polnego z władzą hetmana wielkiego, a także do tworzenia wysokich stanowisk dowódczych, niezależnych od hetmaństwa, czego przykładem może być pozycja Stefana Czarnieckiego podczas „potopu". Z kolei Jan III marzył o zatrzymaniu uprawnień buławy wyłącznie przy sobie. August II skutecznie wyłączył spod komendy hetmanów autorament cudzoziemski, a po śmierci w 1728 r. Stanisława Rzewuskiego i Stanisława Chomentowskiego przez szereg lat nie mianował hetmanów koronnych, dając regimentarstwo oddanemu sobie Stanisławowi Poniatowskiemu. Za Augusta III nie było potrzeby ograniczania władzy hetmanów — Józef Potocki, Jan Klemens Branicki i Wacław Rzewuski w Koronie, a na Litwie Michał Kazimierz Radziwiłł i Michał Massalski byli nieudolnymi hetmanami, pozbawionymi inicjatywy i walorów dowódczych, a siły zbrojne Rzeczypospolitej nie liczyły się w Europie. W końcu za Stanisława Augusta Rada Nieustająca z Departamentem Wojskowym od 1776 r. całkowicie przejęła nadzór nad sprawami armii, zresztą liczebność żołnierzy pozostawała w symbolicznym wymiarze, 10000 w Koronie i 4000 na Litwie w 1776 r. oraz odpowiednio 14000 i 4500 od 1786 r.

Buława roboty tureckiej, XVII w.

Hetmani Rzeczypospolitej

Władysław IV jako naczelny wódz

12

Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanów

Zgodnie z tradycją hetmani jako naczelni dowódcy wojskowi wyróżniali się wyglądem i atrybutami wysokiej rangi. Ogólnie biorąc, „moda" hetmańska była funkcją czasu, zmieniała się w miarę transformacji mody panującej w Koronie i na Litwie, była też zależna od upodobań i gustów konkretnego nosiciela. W gruncie rzeczy Polska zawsze ulegała różnorakim wpływom idącym od sąsiadów i z dalszych regionów, zawsze potrafiąc wykształcić charakterystyczny własny styl, zwany później polską modą narodową. W wojsku ten styl najsilniej wyraził się w wystroju husarii, w husarszczyźnie, zdefiniowanej już w XVI wieku, nieustannie doskonalonej w kolejnych dwóch stuleciach. Polska czapka, żupan, szyszak, półzbroja i szabla, wszystko to należało do husarszczyzny, a potem, w najwyborniejszym gatunku, przejęte zostało do mody hetmańskiej. Wiadomo, że król Zygmunt III, mocno przywiązany do mody hiszpańskiej, kiedy chciał wystąpić w stroju polskim, wybierał strój husarski. Po husarsku, z buzdyganem w dłoni, dał się sportretować królewicz Władysław. Poza okazjami, w których obowiązywała zbroja, nosili hetmani typowy strój narodowy odmiany dygnitarskiej, a więc szaty długie, w ciemnej tonacji, przeważnie karmazynowej, żupany i delie lub ferezje w XVI i w XVII w., żupany i kontusze w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, mieli głowy podgolone, duży zarost brody. Był odwieczny zwyczaj, zapewne od czasów średniowiecza, że naczelny wódz występował w boju z odkrytą twarzą, aby pokazać swą odwagę i wolę walki, by bez przeszkód wydawać mocnym głosem rozkazy, a więc w hełmie bez zasłony, w czapce albo z gołą głową, przez wszystkich z daleka widziany, nieustraszony. Od czasów rzymskich, zgodnie z tradycją europejską, krótka laska, zwana regimentem, była znakiem naczelnego wodza. U nas też ją niekiedy hetmani stosowali, ale od XVI w. powszechnym ich znakiem stała się wschodnia buława z kulistą głowicą na średniej długości trzonku. Ikonografia hetmanów jest dość bogata, zachowały się ich wizerunki z epoki, w której żyli, malowane niekiedy in vivum> wielokrotnie powielane w kopiach; są też portrety imaginacyjne, przeważnie z epoki romantyzmu i postromantyzmu, kiedy uprawiano kult wielkich wodzów i bohaterów. Istnieją także przedstawienia batalistyczne, zarówno dawne, jak i nowsze, z wizerunkami hetmanów. Wśród nich bodaj najstarszy jest obraz „Bitwa pod Orszą", namalowany przez naocznego świadka wkrótce po 1514 r., znajdujący się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Kompozycja, utrzymana w duchu renesansu, za-

pewne będąca dziełem artysty z kręgu Łukasza Cranacha Starszego, nosi jeszcze pewne cechy średniowieczne, zwłaszcza w zastosowanej manierze kontynuacyjnej. W jednolitej przestrzeni obrazowej ukazane są wydarzenia w rzeczywistości następujące po sobie, w wyraźnych przedziałach czasowych, a to przygotowanie do bitwy, jej kulminacja ze zwycięskim manewrem wojsk polsko-litewskich, wreszcie pościg za nieprzyjacielem. Wobec tak przyjętego układu dowódca naczelny sił polsko-litewskich, hetman kniaź Konstanty Ostrogski, przedstawiony jest aż trzykrotnie, a jego rysy twarzy i sylwetka mają cechy portretowe. Wąsy sczesane w dół i długa broda dodają obliczu dostojeństwa; włosy na głowie hetman ma ujęte złotą siatką, podobnie jak na wielu portretach jego suweren, król Zygmunt Stary. Będąc w wirze bitwy, występuje na jednym z wizerunków z głową całkowicie odkrytą. Zbroi nie nosi, odziany jest w aktualnie modnym stylu węgiersko-husarskim. Wierzchnią szatę kniazia stanowi purpurowy, aksamitny, szamerowany złotem dolman, obcisłe zaś spodnie są wpuszczone w wysokie węgierskie buty. Na długich rapciach oprawiona w złoto szabla i zawieszone u szyi złote łańcuchy dodają mu splendoru. Przy butach widnieją złocone metalowe skrzydełka kryjące sprzączki od długich husarskich ostróg. W jednym z epizodów widać pierścień na wskazującym palcu prawej dłoni, a w scenie pogoni za wrogiem w ręce kniazia pojawia się pierzasty węgierski buzdygan (a więc jeszcze nie buława). Stale towarzyszy hetmanowi dwóch przybocznych. Jeden z nich niesie hetmański proporzec z herbami, Ogończyk i Leliwa, drugi zaś kopię i węgierską tarczę. Jest to bez wątpienia zapowiedź znaku hetmańskiego, o którym pisał Jan Tarnowski w swym dziele Consilium... Rzecz oczywista, że hetmani dysponowali zbrojami i orężem zaczepnym wysokiej klasy, według panującej w XVI w. mody zachodnioeuropejskiej oraz rozwijającej się wówczas w kręgu węgierskim, austriackim i polskim mody husarskiej. Pełne zbroje rycerskie, najczęściej importowane z południowych Niemiec lub z Włoch, po części wytwarzane w lokalnych, miejskich warsztatach cechowych płatnerzy, udokumentowane są przede wszystkim w hetmańskich nagrobkach, wzorowanych zazwyczaj na archetypicznych królewskich nagrobkach wawelskich, zwłaszcza Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Jeśli jednakże hetman na nagrobku przedstawiony jest w zbroi typu zachodniego, bynajmniej nie znaczy, że taką lub analogiczną zbroję posiadał na własność; często w grę wcho-

Hetmani Rzeczypospolitej

Hetman Konstanty Ostrogski pod proporcem własnym, fragment obrazu Bitwa pod Orszą

14

15 dzi forma czysto symboliczna. Wyjątkowym okazem jest hełm-szturmak z figuralnymi scenami treści batalistycznej, zapewne wytwór warsztatów włoskich, pochodzący ze zbrojowni Krasińskich w Warszawie, dziś w Muzeum Wojska Polskiego, tradycyjnie łączony z hetmanem Janem Tarnowskim. Wydaje się wszelako, że pod koniec XVI w. przeważyła w użyciu hetmańskim zbroja husarska, lżejsza i bardziej stosowna do stylu narodowego. Ważną w tym zakresie wskazówką jest zbroja i wizerunek Jana Zamoyskiego w Armamentarium Heroicum arcyksięcia Ferdynanda Tyrolskiego w Ambras koło Innsbrucka. Zbroja zachowana jest obecnie w Kunsthisiorische Museum w Wiedniu i nie ma wątpliwości co do jej autentyczności: jest to tzw. „półanima", kirys husarski, mający u dołu kilka ruchomych, horyzontalnych folg. Towarzyszy jej szyszak w stylu orientalnym wyrobu norymberskiego. W doskonałych rycinach z przełomu XVI i XVII w. hetman Zamoyski przedstawiony jest we wczesnym kirysie husarskim (anima), noszonym na kolczudze lub z kolczymi rękawami przywiązanymi do kaftana, do tego nosi czapkę węgierską-magierkę, wprowadzoną przez króla Stefana Batorego. Warto powtórzyć, że moda węgiersko-husarska, choć znana w Polsce już w początkach XVI stulecia, w pełni się u nas rozwinęła właśnie pod wpływem tego króla. Również z Ambras, dziś w wiedeńskiej zbrojowni, pochodzi sławna husarska zbroja Batorego z przystosowanym do niej szyszakiem tureckim. Jan Karol Chodkiewicz, hetman wielki litewski, którego postać znana jest z kilku portretów, występuje z piękną brodą, w polskim stroju, w żupanie i delii, z buławą w ręku. Odszukać go też można na obrazie „Bitwa pod Kircholmem" we francuskim zamku Sassenage, położonym w pobliżu Grenoble. Wielkie zwycięstwo polskiej husarii nad znacznie liczebniejszą armią Karola Sudermańskiego w roku 1605 odbiło się głośnym echem w Europie i ten obraz jest zapewne jednym z dzieł rozsławiających polski triumf. Chodkiewicz widnieje na prawym skrzydle rozwiniętego w dwa szeregi oddziału husarii. Na koniu, w polskim stroju i polskiej czapce, buławą daje znak do szarży. Nie ulega wątpliwości, że znak buławy hetmańskiej rozpowszechnił się od czasów Batorego. Podobnie ważnym dokumentem jest obraz „Bitwa pod Kłuszynem", namalowany pod okiem samego zwycięzcy kampanii roku 1610, hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Autorem obrazu dla fary żółkiewskiej, hetmańskiego mauzoleum, był zapewne Szymon Boguszowicz — wzmiankowany w lwowskich aktach radzieckich jako artis pictorum socius, czynny na zamku Mniszchów w Samborze, potem świadek i ilustrator koronacji Maryny Mniszchówny w Moskwie, wreszcie w r. 1620 osiadły na dworze żółkiewskim i wykonujący batalistyczne zlecenia hetmańskie. Obraz bitwy kłuszyńskiej wisiał przez całe wieki w żółkiewskiej kolegiacie obok ogromnych obrazów z fundacji Sobieskiego: „Bitwy pod Chocimiem" (1673), „Bitwy pod Wiedniem" i „Bitwy pod Parkanami" (1683). Na obrazie „Bitwa pod Kłuszynem" hetman Żółkiewski widnieje wśród chorągwi husarskich podjeżdżających do szarży, bynajmniej nie w formacie triumfatora górującego nad innymi. Na karym

Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanózu rumaku występuje w czerwonym żupanie i złocistym szyszaku husarskim, a buławą wskazuje kierunek natarcia (taka zawsze będzie bojowa funkcja buławy). W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie zachował się oficjalny sarmacki portret sędziwego już hetmana, a w zamku w Olesku — jego portret młodzieńczy. W XIX i XX w. mnożono wizerunki Żółkiewskiego idealizowane i heroizowane, zarówno w rycinach, jak i w malarstwie olejnym. Niezwykłym, frapującym zabytkiem jest jedwabny, watowany żupan, tego hetmana, rodzaj miękkiej zbroi typu moskiewskiego, zwany po rosyjsku tegilają, zachowany w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie. Ten ubiór pochodzenia tatarskiego, praktyczny w chłodnym klimacie, odporny na cięcie i uderzenie, występuje w mongolskiej ikonografii już w X I I I w. W XVI w. często przedstawiano w tegilajach wojowników moskiewskich, najwierniej w dziele Zygmunta Herbersteina Rerum Moscozńtarum Commentańi (1549). Żupan Żółkiewskiego mógł pochodzić z kampanii moskiewskiej roku 1610 i jako swoiste trofeum przechowany został w rodzinie Czartoryskich i ostatecznie przekazany do puławskiej świątyni Sybilli. Jako specjalne kuriozum strój ten opisała w katalogu księżna Izabela Czartoryska. Po wojnach moskiewskich podobne tegilaje weszły zapewne w modę u dowódców i oficerów polskich. W takim watowanym żupanie zobaczyć można sławnego jeźdźca polskiego na obrazie znanym u nas tradycyjnie pod nazwą „Lisowczyk", pędzla Rembrandta, zakupionym do galerii Stanisława Augusta Poniatowskiego przez Michała Ogińskiego, prawdopodobnie przedstawiającym Marcjana Ogińskiego, który w połowie XVII w. odwiedzał Amsterdam; dziś obraz ten w Kolekcji Fricka w Nowym Jorku budzi nieustające zainteresowanie zarówno historyków sztuki, jak i szerokiej publiczności. Na Jasnej Górze w Częstochowie znajduje się szabla turecka ex voto Żółkiewskiego, a raczej

Szturmak paradny hetmana Jana Tarnowskiego

Hetmani Rzeczypospolitej

16

Atak oddziału husarii rackiej pod chorągwią z Orłem Białym, fragment Bitwy pod Orszą

jej oprawa złożona z rękojeści i pochwy, ze srebrnej, złocistej blachy obsypanej turkusami i płytkami nefrytu. Głownię tej szabli zabrał król Jan III jadąc w roku 1683 pod Wiedeń i z niewiadomych powodów już jej nie zwrócił. W krakowskich Zbiorach Czartoryskich obok żupana Żółkiewskiego eksponowana jest zawsze burka kaukaska Stefana Czarnieckiego. Jest to ubiór podobny do peleryny, uszyty z kosmatej tkaniny z wełny kóz angorskich, odporny i użyteczny w warunkach polowych , zwłaszcza w deszczową pogodę, zarzucany na husarską półzbroję. Tradycja burek przetrwała u dowódców polskich aż do księcia Józefa Poniatowskiego. Przykładem późnej ikonografii hetmańskiej jest gobelin wykonany w Koreliczach, manufakturze radziwiłłowskiej, przez tkaczkę Anastazję Markiewiczową w 1744 r. Gobelin przedstawia przegląd wojsk pod Zabłudowem, dokonany przez hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła Rybeńkę. W szeroko roztoczonym pagórkowatym pejzażu, w dalekim planie, rysują się oddziały husarii oraz widnieje maleńka figurka króla

Augusta III wśród dworu przypatrującego się manewrom, ale wszystko przesłania ogromny wizerunek hetmana w stroju sarmackim, w polskiej czapce z kitą, z buławą w ręku, na wspaniałym rumaku, u którego uzdy zwisa buńczuk. Przez cały okres dawnej Rzeczypospolitej buława oraz tzw. znak hetmański wyróżniały najwyższych dowódców sił zbrojnych, zarówno koronnych, jak i litewskich, choć niekiedy używali oni laski wodzowskiej, zwanej regimentem. Owa prosta, krótka laska, wykonana ze szlachetnego gatunku drewna, czasem z obu stron okuta lub złocona na całej powierzchni, wywodziła się z tradycji rzymskiej i znana była od czasów średniowiecznych. Z regimentem przedstawiano niekiedy króla jako najwyższego wodza. W wyżej wspomnianym triumfalnym obrazie „Zwycięstwo pod Chocimiem, 1673", namalowanym przez Ferdynanda van Kessla i Andrzeja Stecha dla kolegiaty żółkiewskiej, dziś eksponowanym w dawnym kościele Kapucynów w Olesku, Sobieski, na pierwszym planie, konno, górujący nad wszystkimi uczestnikami bitwy, trzyma w prawym ręku regiment,

Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanów

17 mając buławę przytroczoną nad prawym kolanem. Ponieważ obraz powstał pod okiem króla, zapewne oba znaki towarzyszyły mu, kiedy jako hetman wielki koronny pod Chocimiem brał odwet za klęskę cecorską. To ujęcie portretowe zwycięzcy było chętnie później powtarzane w kolejnych obrazach olejnych i w rycinach. Jedna z owych „chocimskich" wersji portretowych zachowała się w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, tamże również oryginalny (bodaj jedyny w Polsce) egzemplarz regimentu, z hebanu oprawionego w srebro, tym razem ze zbrojowni Radziwiłłów. Nierównie starsza od regimentu jest buława z kulistą głowicą na prostym, niezbyt długim trzonku, dająca się wyprowadzić z prastarej broni — drewnianej maczugi używanej już przez istoty człekokształtne. W IV tysiącleciu p.n.e. maczuga-buława doznała swoistej subli-

macji stając się znakiem egipskich faraonów i królów mezopotamskich. Istnieje znaczna liczba przedstawień w rzeźbie, płaskorzeźbie i malarstwie, zaświadczających ceremonialną funkcję buławy w głębokiej starożytności. Zachowały się w zbiorach Muzeum Egipskiego w Kairze, w Luwrze, w Muzeum Brytyjskim i w innych wielkich muzeach antyczne egzemplarze takich buław z głowicami z kamienia, czasem kamienia półszlachetnego, także z ceramiki. W ikonografii egipskiej i babilońskiej z łatwością można znaleźć sceny, w których władca taką właśnie maczugą zabija swych wrogów. W tej formie buława przetrwała na Wschodzie, używana w różnych krajach, wykonywana z różnych tworzyw. Do szczególnego znaczenia doszła w kręgu perskim, arabskim, tureckim i indyjskim, w każdym razie już po zapanowaniu islamu. We wczesnych miniaturach perskich z XIV i XV wieku

Hetman Konstanty Ostrogski przygotowuje zasadzkę, fragment Bitwy pod Orszą

Hetmani Rzeczypospolitej

18

Hetman Konstanty Ostrogski z buzdyganem wodzowskim wysyła pościg, fragment Bitwy pod Orszą

znajdujemy okazy buław, niekiedy gigantycznych rozmiarów, jako broń bohaterów i demonów. W Turcji od XV wieku, pod panowaniem Osmanów, buława, cała kuta z żelaza, używana była w boju jako groźna broń obuchowa w bliskim zwarciu, mogąca skruszyć hełm i zarazem głowę przeciwnika. Jednocześnie buława została przez Turków wybrana jako symbol wysokiej rangi wojskowej, a ponieważ w militarnym państwie najwyższe dostojeństwa miały charakter wojskowy, broń ta nabrała symbolu

władzy w ogóle, czyli stała się rodzajem berła. Wykonywano więc buławy z drogocennych tworzyw, złota, srebra, kości słoniowej, rogu, kryształu lub szlachetnego kamienia barwnego i dodatkowo inkrustowano kamieniami, zwłaszcza turkusami, które w boju przynosiły szczęście. Sułtanowie tureccy wysyłali swym wasalom buławy na znak inwestytury, czyli obdarzenia określoną władzą, oczywiście przy zachowaniu lennej zależności. Wiadomo, że taką buławę od sułtana seldżuckiego otrzy-

19 mał Osman I, założyciel państwa osmańskiego. Z kolei sułtanowie osmańscy wysyłali buławy wojewodom siedmiogrodzkim lub hospodarom mołdawskim. Również wiadomo, że Stefan Batory jako wojewoda siedmiogrodzki otrzymał buławę od sułtana. Właśnie w okresie panowania króla Stefana znak ten, jako symbol najwyższego dostojeństwa wojskowego, rozpowszechnił się w Polsce. Można liczyć, że do końca XVIII w. pojawiło się w Polsce kilkaset takich znaków, przyjmując, że hetman mógł dysponować jedną lub kilkoma buławami i że podobnymi znakami posługiwali się dowódcy nie będący hetmanami, np. regimentarze. Do naszych czasów oryginalnych okazów buław zachowało się bardzo niewiele: kilka w Zbiorach Czartoryskich za sprawą księżny Izabeli, która żywiła osobliwy kult wielkich hetmanów, kilka w zbiorach wawelskich i zbiorach wilanowskich, także ex voto w Skarbcu Jasnogórskim w Częstochowie. Przegląd zachowanych buław pod względem chronologicznym i typologicznym wykazuje ich heterogeniczne pochodzenie. Najstarsze egzemplarze, sięgające XVI w., wywodzą się, zgodnie z przesłanką historyczną, z kręgu węgierskiego. Taka jest, dla przykładu, znajdująca się w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie buława związana z Janem Zamoyskim, ze srebnej, złoconej blachy, ze skromną dekoracją o motywach renesansowych, z kulistą głowicą na dość długim trzonku. Nieco późniejsze buławy „typu węgierskiego", być może wykonywane przez złotników niemieckich lub austriackich, zdobione były ornamentami późnorenesansowymi i wysadzane, już pod wpływem tureckim, turkusami, a na szczycie głowicy miały z reguły lalkowatą sterczynkę. Do tej klasy należy buława łączona z hetmanem polnym koronnym Mikołajem Hieronimem Sieniawskim, towarzyszem broni króla Jana III. Tego rodzaju buławy znajdują się w kilku zbiorach zagranicznych, m.in. w Dreźnie, w Wiedniu i w Budapeszcie, także w Padwie, przeważnie z genealogią

Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanózu dynami, mające w trzonku ukryty dziryt, dający się na śrubie przytwierdzić do stopki trzonka. Ten sposób „zaostrzania" buławy przejęty został z buzdygana oficerskiego typu perskiego. Uzbrojona buława mogła być użyta w boju, w bliskim starciu. Dwa okazy typu „ormiańskiego" znajdują się w Krakowie, jeden w Zbiorach Czartoryskich, tradycyjnie przypisywany hetmanowi Wiśnio wieckiemu, drugi, z kolekcji Brunona Konczakowskiego w Cieszynie, łączony z hetmanem Rzewuskim, obecnie w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu. Analogiczne okazy były niegdyś w posiadaniu Tarnowskich i Krasińskich. Buławę Tarnowskich (oczywiście nie pochodzącą od Jana Tarnowskiego z XVI w., lecz późniejszego) wiernie odmalował Henryk Rodakowski w obrazie „ Wojna kokoszą", dziś w Muzeum Narodowym w Warszawie. W XVII w. największym wzięciem cieszyły się w Polsce buławy typu tureckiego, bądź importowane, bądź wykonywane przez lokalnych złotników more turcaico. Buławy tureckie były od perskich masywniejsze, zwykle z cebulastą lub gruszkowatą głowicą, bez sterczynki na końcu, z trzonkiem bez dzirytu, ze stopką zaokrągloną. Do wyrobu buław stosowali Turcy różne tworzywa stal, blachę srebrną lub złotą, szlachetne gatunki drewna, kość słoniową i róg oraz drogie kamienie, zwłaszcza owe przynoszące szczęście turkusy. W Polsce najbardziej ulubione były tureckie buławy pokryte grubą, cyzelowaną we wzory roślinne i złoconą blachą srebrną, suto sadzoną turkusami w wysokich kasztach, bądź też turkusami i nefrytem. Buława roboty węgierskiej lub tureckiej, z potężną głowicą z kryształu górskiego wysadzanego szmaragdami i turmalinami, z trzonkiem obitym złotą blachą, ex voto Jana Sobieskiego, znajduje się w Skarbcu Jasnogórskim. Sporadycznie pojawiały się w Rzeczypospolitej buławy typu rosyjskiego, mające gruszkowatą, w środku

Buława Marcina Kalinowskiego

polską. W kształcie zbliżona, jednakże z głowicą zdobioną w stylu perskim, jest przypisywana Janowi Karolowi Chodkiewiczowi buława w zbiorach wilanowskich Muzeum Narodowego w Warszawie, Osobną, wyraźnie zarysowaną grupę stanowią buławy wykonane najprawdopodobniej przez Ormian we Lwowie w ostatniej ćwierci XVII w. i juz w XVIII w, całe z żelaza, o dużej głowicy, bogato nabijane złotem i drobnymi kamykami, turkusami i rubinami lub alman-

przewężoną głowicę, oraz buławy „tatarskie", może też „kozackie", noszone przez hetmanów zaporoskich. Przechowywano buławy w hetmańskich skarbcach, w skórzanych futerałach. Podczas urzędowania, „na pokojach" lub pod namiotem, spoczywała buława na stoliczku, na ozdobnej poduszce. W rękach hetmanów nie zawsze była znakiem jedynie symbolicznym, często przy jej pomocy dawano sygnał i określano kierunek natarcia. Jan Karol Chodkiewicz podczas kampanii roku 1618

Hetmani Rzeczypospolitej ukarał niesubordynację Marcina Kazanowskiego, a uchodzącemu przed hetmańskim gniewem cisnął w plecy buławę. W tej samej kampanii Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, hetman kozacki, zwalił z konia wodza strzelców moskiewskich Buturlina, uderzając go w głowę buławą, otrzymaną od królewicza Władysława. Oznaką hetmana w obozie, a także w bitwie, było skrzydło orle, strusie lub żurawie, osadzone na długiej żerdzi zwieńczonej kulą, na której kładziono hetmańską czapkę. Przy skrzydle wiązano niekiedy, pod wpływem tureckim, buńczuk z końskiego ogona, jak również wstęgi biało-czerwone, czasem znów krągłą poduszeczkę imitującą turban. Wraz z tymi elementami tureckimi i husarskimi znak hetmański był kreacją całkowicie polską, oryginalną, nie występującą w innych kulturach militarnych. Znak hetmański Lubomirskich znajduje się w szczątkowym stanie w Muzeum Narodowym w Krakowie, metalowa oprawa do skrzydła orlego na taki znak—w Skarbcu Jasnogórskim, najlepiej zaś zachowany okaz, zdobyty przez Szwedów przypuszczalnie w wojnie północnej — w Muzeum Armii w Sztokholmie. Materialna rekonstrukcja tego znaku może być przeprowadzona na podstawie ikonografii wojskowej z XVII i XVIII w., przy czym można się powoływać na kilka świetnych obrazów, uznanych za wiarygodne pod względem realiów. Znak hetmański widnieje m.in. na wielkim obrazie Wiktorii Wiedeńskiej z 1683 r., namalowanym przez Marcina Altomontiego pod okiem króla Jana III dość rychło po bitwie, z przeznaczeniem dla miejsca trofealnego w kolegiacie w Żółkwi. Ten kapitalny obraz można dziś oglądać tylko częściowo, gdyż ogromny format uniemożliwia jego pełną ekspozycję w komnacie zamku w Olesku. Drzewce znaku tam przedstawionego zakończone jest grotem, a nie kulą na czapkę. W takiej to formie znak ten często powtarzano w graficznych planszach batalistycznych. Werystycznie odmalowane znaki hetmańskie widnieją na obrazie „Bitwa pod Kaliszem", zachowanym w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie. Była to bitwa stoczona w roku 1706 pomiędzy wojskiem króla Augusta Mocnego a wojskiem szwedzkim podczas wojny północnej. August zwyciężywszy kazał się odmalować w postaci triumfatora. Oryginalna kompozycja ozdobiła plafon jednej z sal zamku w Podhorcach, a celem jej było też uhonorowanie hetmana Rzewuskiego, uczestnika bitwy; obraz w Zbiorach Czartoryskich stanowi kopię malowidła plafonowego. Dwaj hetmani oraz król występują w obrazie na czele chorągwi husarskiej. Widnieją nad nimi aż trzy znaki hetmańskie. Znak królewski, jako najwyższego wodza, zakończony jest metalową lilią, podczas gdy znak hetmanów ma tradycyjną kulę do podtrzymania czapki. Przy wszystkich trzech uwiązane są buńczuki. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajdują się wierne kopie dwóch obrazów Jana Christiana Mocka przedstawiających kampament, czyli obóz na terenie wsi Czerniaków pod Warszawą, gdzie w roku 1732 król

20 August Mocny urządził wielkie manewry oddziałów wojska koronnego autoramentu cudzoziemskiego, gwardii przybocznej polsko-saskiej i wojsk saskich, sprowadzonych w tym celu do Polski. Na jednym z tych obrazów widnieje znak hetmański, noszony przez buńczucznego w zbroi husarskiej i skórze lamparta. Jest to po prostu długa kopia z grotem i gałką przed uchwytem, pomalowana w pasy biało-niebieskie, barwy orderu Orła Białego. Pod grotem kopii widoczny jest kabłączek, a na nim zawieszony biały buńczuk w metalowej gałce i umocowane skrzydło z czarnych strusich piór. Hetmanom przysługiwała gwardia przyboczna. Od czasów Jana Sobieskiego były to dwie chorągwie janczarów i dwie chorągwie Węgrów, należące do komputowego wojska Rzeczypospolitej, opłacanego ze skarbu państwowego. Hetman wielki koronny i hetman wielki litewski mieli po jednej chorągwi janczarskiej, zaś hetman polny koronny i hetman polny litewski — po jednej chorągwi węgierskiej. Musztra tak u janczarów, jak i u Węgrów, była w języku niemieckim, taka jak we wszystkich innych regimentach autoramentu cudzoziemskiego, ale różniły je odmienne niż w innych oddziałach pieszych mundury i uzbrojenie. Szczególnie atrakcyjnie prezentowali się janczarzy, dość ściśle imitujący sławną osmańską pieszą formację janczarów, rekrutowaną z chrześcijańskich chłopców. Prawdopodobnie początkowo Sobieski wcielał do swej gwardii jeńców tureckich, potem służyli już tylko obywatele Rzeczypospolitej. W malarstwie i grafice XVII i XVIII w. znaleźć można wierne wizerunki polskich janczarów. Piechur janczarski nosił więc wielką filcową czapę z wiszącym z tyłu „kołnierzem", ozdobioną z przodu mosiężną blachą, żupan, obfite szarawary i polskie buty, karabin z bagnetem i krótką szablę lub tasak, natomiast oficerowi przysługiwał zawój-turban. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie zachowały się dwa hełmy janczarskie z czasów Augusta Mocnego, a także w kilku innych zbiorach, tasaki janczarskie z monogramem tego króla. Janczarska chorągiew miała kapelę złożoną z piszczków, doboszów oraz brzękaczy z mosiężnymi talerzami. Muzyka janczarska, przeraźliwa i jazgotliwa, a jednak do bitwy pociągająca, znacznie różniła się od muzyki włoskiej grywanej w innych formacjach. Węgrzy odznaczali się również charakterystycznym strojem, zieloną barwą i szamerunkami, a także charakterystycznym krojem czapki. Znak buławy przetrwał upadek dawnej Rzeczypospolitej i wygaśnięcie hetmaństwa. Haftowane dwie skrzyżowane buławy pojawiły się na naramiennikach księcia Józefa Poniatowskiego jako naczelnego wodza, wojsko zaś Księstwa Warszawskiego przysięgało na buzdygan Czarnieckiego. Rzeczywiste buławy znalazły się po latach, w Polsce odrodzonej po roku 1918, w rękach naczelnych wodzów: Józefa Piłsudskiego i Edwarda Śmigłego-Rydza. W buńczukach kawalerii i artylerii tego okresu widzieć wreszcie można ślad dawnych znaków hetmańskich.

Wielcy hetmani polscy i litewscy

Poczet znakomitych hetmanów Litwy, będącej w ścisłych związkach państwowych z Polską, otwiera kniaź Konstanty Iwanowicz Ostrogski (1460-1530), który walczył z Tatarami już za czasów króla Jana Olbrachta w latach 1486-90, później zaś wojował z Moskwą. W lipcu 1497 r. rozbił pod Oczakowem czambuł tatarski Mehmet-Gireja i w nagrodę otrzymał tytuł najwyższego hetmana oraz liczne starostwa. Z kolei w roku 1500 w wojnie z Moskwą uległ przeważającym siłom nad rzeką Wiedroszą i wzięty został do niewoli. Łudzony obietnicami zaszczytów w służbie moskiewskiej, przymuszony był w końcu do złożenia wiernopoddańczej przysięgi. Otrzymaną swobodę natychmiast wykorzystał do ucieczki na Litwę, a król Zygmunt Stary przywrócił mu hetmaństwo i dostojeństwa. Wspomagany przez polskie oddziały zaciężne pod Mikołajem Firlejem, prowadził działania wojenne przeciwko Michałowi Glińskiemu, a następnie, w roku 1512, wraz z hetmanem koronnym Mikołajem Kamienieckim, pokonał Tatarów w bitwie pod Wiśniowcem. Kiedy w lipcu 1514 r. wojska moskiewskie opanowały Smoleńsk,wojna rozgorzała na nowo i podjęta została wielka wyprawa polsko-litewska pod najwyższym dowództwem hetmana Ostrogskiego. Sprzymierzona armia liczyła około 35.000 żołnierzy: 15.000 litewskiego pospolitego ruszenia jazdy z kontyngentem litewskich Tatarów oraz 17.000 żołnierzy polskich oddziałów zaciężnych, ciężkiej i lekkiej jazdy, piechoty i artylerii, ponadto 3.000 żołnierzy jazdy ochotniczej polskich możno władców. Zastępcą Ostrogskiego był wojewoda Jerzy Radziwiłł, polskie zaś oddziały znajdowały się pod komendą Janusza Swierczowskiego i Witolda Sampolińskiego; jedną z ochotniczych chorągwi dowodził Jan Tarnowski. Siły moskiewskie, znacznie liczebniejsze, utworzone zostały w tradycyjny sposób, składając się z oddziałów jazdy bojarskiej, uzbrojonej przeważnie w łuki, szable i toporki, bez armat i ręcznej broni palnej. Wielki książę Wasyl pozostawił garnizony w fortecy smoleńskiej i okolicznych zamkach, wysyłając główne siły na spotkanie wojsk polsko-litewskich. Armią moskiewską dowodził carski koniuszy Iwan Andrejewicz Czeladnin, wspomagany przez kniazia Michała Golicę oraz zarządcę Pskowa, Grigorija Fedorowicza Dawidowa. Czeladnin zdecydował się wydać bitwę pod Orszą, w miejscu gdzie Dniepr skręca na południe. Rozwinął oddziały konnicy na froncie długości około trzech kilometrów, dotykając prawym skrzydłem rzeki, w środku grupując

większość swych chorągwi i pozostawiając z tyłu odwody. 7 września pod osłoną nocy armia sprzymierzonych, dobrze technicznie wyposażona, po dwóch mostach zbudowanych na pontonowych beczkach, przeprawiła się na lewy brzeg Dniepru bez strat i uszykowała się zgodnie z tradycją „starego urządzenia polskiego". W pierwszej linii stanęła piechota strzelcza i piechota uzbrojona w broń drzewcową oraz część artylerii, w drugiej linii ciężkozbrojni kopijnicy, po obu skrzydłach chorągwie husarskie i chorągwie lekkiej jazdy, w lesie zaś, poza prawym skrzydłem, osadził kniaź Ostrogski w zasadzce część artylerii i piechoty. Taktycznym celem Czeladnina było oskrzydlenie przeciwnika i zepchnięcie go do rzeki, ale to prowadziło do nadmiernego rozciągnięcia linii frontowej. Około południa polsko-litewskie wojsko ruszyło do przodu i w tej samej chwili Czeladnin nakazał zaatakować jazdę litewską swym oddziałom prawej ręki, pod dowództwem Golicy. Litwini się wprawdzie cofnęli, ale szarżę moskiewską odparli ciężkozbrojni kopijnicy polscy pod Sampolińskim. Z kolei moskiewska szarża lewej ręki, wskutek pozorowanej ucieczki Polaków, naprowadzona została na artylerię zasadzki i ostrzelana załamała się w popłochu. Bitwa zakończyła się pogromem wojsk moskiewskich. Część żołnierzy utonęła w Dnieprze, jeszcze liczniejsi dostali się do niewoli, a wśród nich niefortunny wódz — Czeladnin. W wyniku tego zwycięstwa wojska polsko-litewskie odzyskały szereg zamków, choć nie potrafiły odbić Smoleńska, tak więc strategiczny cel wojny nie został osiągnięty. Orsza znaczą rolę odegrała natomiast w propagandzie politycznej, zwłaszcza w trudnej grze dyplomatycznej prowadzonej pomiędzy Zygmuntem Starym i cesarzem Maksymilianem I, której stawką była dominacja w środkowej Europie. W niecały rok po orszańskiej batalii, w 1515 r. odbył się ważny kongres polityczny, zjazd Jagiellonów i Habsburgów w Wiedniu, podczas którego potwierdzone zostało przymierze pomiędzy dwoma potężnymi dynastiami, a także ustalono związki małżeńskie następców oraz dokonano podziału stref wpływów. Jeżeli rzeczywiście, jak należy przypuszczać, obraz „Bitwa pod Orszą", znajdujący się dziś w warszawskim Muzeum Narodowym, został z Krakowa jako dar od króla przywieziony cesarzowi, wizerunek wiktorii polsko-litewskiej mógł wpłynąć na tok negocjacji. Bohater bitwy, hetman Ostrogski, z tak wielką pasją i energią dowodził oddziałami i tak mocnym głosem wydawał rozkazy, że zupełnie ochrypł. Na wspomnianym

Hetmani Rzeczypospolitej

22

Husarz polski, rycina Abrahama de Bruyn, Kolonia 1587 r. Bitwa pod Orsząs drzeworyt z Kroniki Marcina Bielskiego •

23 obrazie uwija się po polu bitwy zawsze w towarzystwie dwóch przybocznych, Polaka i Litwina. Potem toczył jeszcze liczne wojny, głównie z Tatarami, osłaniając Ukrainę i Wołyń przed ich nieustannymi najazdami. Zgodnie z relacjami współczesnych był on małej postury, lecz wspaniały duchem, przystępny dla każdego, szczodry dla walecznych rycerzy, miłosierny wobec jeńców, w sztuce wojennej bardziej biegły niż ktokolwiek inny. Mówił po białorusku, wyznawał prawosławie, ale oddany idei unii polsko-litewskiej był absolutnie lojalny wobec swego suwerena, króla Zygmunta. Pochowany został w kijowskiej Ławrze Peczerskiej. Jan Tarnowski (1488-1561) zabłysnął jako znakomity wódz, organizator wojska i strateg-teoretyk, na którego wyżej opisanym dziele Consilium rationis bellicae kształciły się całe pokolenia polskich i litewskich dowódców. Przewodzi on plejadzie najwybitniejszych hetmanów i jest zarazem jednym z twórców staropolskiej sztuki wojennej, czyli polskiej szkoły strategii. Kolejni jej protagoniści bacznie obserwowali i uczyli się od swoich poprzedników, śmiało wykorzystując bogate doświadczenia i stosując innowacje, zwłaszcza w wojnach z przeciwnikami ze wschodu—Tatarami, Moskwicinami, Turkami i Wołochami, ale również z przeciwnikami zachodnimi, jak Szwedzi i Brandenburczycy.

Wielcy hetmani polscy i litewscy Tarnowski, syn Jana Amora Młodszego, potomek szlachty statusu senatorskiego, wychowany został na dworach kardynała Fryderyka Jagiellończyka oraz kolejnych Jagiellonów: Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I; był wszechstronnie wykształcony i oczytany w dziełach klasyków, ożywiony duchem humanistycznym, głęboko zainteresowany sztuką wojenną zarówno w teorii, jak i w praktyce. Chrzest bojowy przyjmował pod okiem hetmana Ostrowskiego. Już jako dwudziestoletni młodzieniec dowodził w 1508 r. chorągwią jazdy, rok później wziął udział w wyprawie do Mołdawii, w 1512 r. walczył z Tatarami pod Łopuszną, a dwa lata potem z Moskwą pod Orszą. W latach 1517-1521 podjął zwyczajową wielką podróż po świecie, dotarł do Syrii, Palestyny, Egiptu i Grecji, zapoznając się ze stosunkami panującymi w Imperium Osmańskim. Poznał też kraje Europy Zachodniej: Niemcy, Anglię, Francję, Hiszpanię i Portugalię. Jako zwolennik Habsburgów snuł plany wielkiej wojny z Turcją i już w 1521 r. z korpusem zaciężnych żołnierzy pospieszył z pomocą Ludwikowi II w jego zmaganiach z sułtanem Sulejmanem Wspaniałym. W 1524 r. rozbił zagon turecki pod samym Lwowem. Nagrodzony dygnitarstwami, kasztelanią wojnicką, województwem ruskim, wreszcie buławą wielką koronną, wyruszył przeciwko sprzymierzonemu z Turcją hospodarowi mołdawskiemu Petryle Ra-

Hetmani Rzeczypospolitej

24

Tarcza brązowa trofealna hetmana Jana Tarnowskiego

reszowi, który podstępnie zajął należące do Rzeczypospolitej Pokucie. W 1531 r. stoczył z nim bitwę pod Obertynem. Było to najwspanialsze zwycięstwo Tarnowskiego, ukoronowanie jego wieloletnich doświadczeń i strategicznych przemyśleń. Wojsko polskie pod Obertynem składało się z oddziałów obrony potocznej zasilonej nowymi zaciągami i liczyło zaledwie 4.800 żołnierzy jazdy, 1.200 piechoty oraz posiadało 12 dział. Siły hospodara liczyły 17.000 żołnierzy jazdy i 50 dział. Wobec tak drastycznej przewagi liczebnej przeciwnika Tarnowski postanowił walczyć w oparciu o tabor zaciągnięty z wozów połączonych łańcuchami, obsadzony piechotą strzelczą. Północny bok taboru przylegał do lasu, co uniemożliwiało pełne otoczenie przez oddziały nieprzyjaciela. Wewnątrz taboru Tarnowski ustawił swe wojsko według dawnego sposobu, z hufcem czelnym naprzeciwko przedniej bramy obozu, z hufcem walnym naprzeciw bramy tylnej. Po pięciogodzinnym ostrzeliwaniu artyleryjskim hetman zdecydował się na atak kilku chorągwi poprzez bramę tylną i tam zdołał ściągnąć większość sił wołoskich. Kiedy zawrzała zacięta bitwa, Tarnowski niespodziewanie rzucił przez bramę przednią swój hufiec czelny, który z łatwością rozerwał szyki Mołdawian i zdobył ich armaty, z których niebawem otworzono ogień przeciwko nim samym. W ucieczce zginęło lub dostało się do niewoli kilka tysięcy żołnierzy, przy bardzo niewiel-

kich stratach polskich, sięgających kilkuset poległych i rannych. Po śmierci wielkiego księcia Wasyla III wznowiona została wojna litewsko-moskiewska, w której wojskiem litewskim dowodził hetman wielki Jerzy Radziwiłł, zaciężnym zaś wojskiem koronnym — Tarnowski. Wojna, toczona ze zmiennym szczęściem, skupiła się w 1535 r. wokół twierdzy Starodub, bronionej przez kniazia Fiodora Owczynę-Oboleńskiego, z silną załogą, zaopatrzoną w samopały i działa. Potężna palisada i baszty (horodnie) z dębiny czyniły z tego miejsca jedną z potężniejszych warowni moskiewskiego państwa. Tarnowski wiódł ze swoją armią także saperów i minierów zaprawionych na sposób zachodnioeuropejski i turecki do zdobywania fortec za pomocą podkopów i wysadzania umocnień minami prochowymi. Miny udało się założyć, odpalić i po szturmie generalnym gród został zdobyty. Był to nowy wielki sukces hetmana Tarnowskiego. Poza wyprawami Batorego nie mieli już Polacy później takiego szczęścia w zdobywaniu twierdz. W polityce wewnętrznej Tarnowski przeciwstawiał się wpływom szlachty na rządy i w „wojnie kokoszej" roku 1537 stał twardo przy królu Zygmuncie Starym. Za Zygmunta Augusta odsunięty od tronu, pozostawał w opozycji. Wobec reformacji zajmował stanowisko umiarkowane. Był wzorowym administratorem swych dóbr i dbał o obronność kraju, wznosząc twierdze

25

Bitwa pod Obertynem w 1531 r., drzeworyt z Kroniki Marcina Bielskiego

Wielcy hetmani polscy i litewscy

Hetmani Rzeczypospolitej

26 sprężystym i pełnym inicjatywy urzędowaniem. Po powrocie do kraju, jako świetny znawca prawa i łaciny, został sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Podczas pierwszego bezkrólewia stał się rodzajem trybuna szlacheckiego i propagatorem, choć nie twórcą, hasła elekcji — viritimi przez co zyskał ogromną popularność wśród szlachty. Opowiedziawszy się za Henrykiem Walezym, wyjechał po niego z poselstwem do Paryża. Energicznie zwalczał Habsburgów i w czasie drugiego bezkrólewia poparł kandydaturę Anny Jagiellonki i Stefana Batorego, rychło potem stając się prawą ręką króla, jego zaufanym doradcą. Jako podkanclerzy od roku 1576 i kanclerz wielki koronny dwa lata później de facto kierował większością spraw politycznych. Stał się gorącym zwolennikiem wojny z Moskwą i w roku 1580 odznaczył się zdobyciem Wieliża i Zawołocia, a następnie wraz z królem wziął Wielkie Łuki. W roku 1581 został mianowany hetmanem wielkim koronnym i ten urząd, jako pierwszy, zachował dożywotnio. Później w nader ciężkich zimowych warunkach prowadził oblężenie Pskowa. On właśnie, tuż za królem, wyobrażony zostanie przez Jana Matejkę w obrazie „Batory pod Pskowem", dziś w Zamku Królewskim w Warszawie. Po wojnach moskiewskich Zamoyski wraz z Batorym rozpoczął snuć plany wielkiej rozprawy z Turcją Osmańską, bez udziału Habsburgów. W roku 1584 zdusił

Jan Zamoyski, rycina z Armamentańum Heroicum autorstwa Jacoba Schrencka, z około 1601 r.

w Tarnopolu, w Tarnowie i w Rożnowie. Rożnowska beluarda nad Dunajcem była drugą tego rodzaju (po Gdańsku) fortyfikacją bastionową w Polsce. Za czasów króla Zygmunta II Augusta sławę wojenną zdobył Roman Sanguszko (1537-1571), starosta żytomierski, hetman polny litewski od 1567 r. Brał udział w wojnie o Inflanty, walczył z Tatarami i Moskwą, a w 1567 r. pokonał wojska moskiewskie pomiędzy Ułą a Suszą, w końcu w sierpniu 1568 r. zdobył szturmem twierdzę Ułę. Był przeciwnikiem unii polsko-litewskiej, ale ostatecznie w 1569 r. podpisał akt lubelski. Wśród najwybitniejszych hetmanów osobne miejsce zajmuje Jan Zamoyski (1542-1605), będący jednocześnie znakomitym mężem stanu, politykiem piastującym wysoki urząd kanclerza wielkiego koronnego, humanistą i mecenasem w wielkim stylu, założycielem renesansowego Zamościa. Zamoyski pochodził ze szlacheckiej, a nie możnowładczej rodziny. Jego ojciec Stanisław, starosta bełski, był gorliwym kalwinem i wychowywał syna w tym wyznaniu. Po wstępnych naukach w Krasnymstawie udał się Jan na studia zagraniczne, przebywając najpierw w kolegium paryskim, następnie w Strasburgu, wreszcie na uniwersytecie padewskim, kształcąc się w zakresie historyczno-prawnym u sławnego profesora Sigoniusa. W roku 1563 wybrany został konsyliarzem nacji polskiej i przedstawił opracowanie De Senatu Romano, które mu zjednało opinię uczonego. Wbrew woli scholarów niemieckich mianowany rektorem uniwersytetu, wyróżnił się

Arcyksiąże Maksymilian, niefortunny pretendent do tronu polskiego

27

Jan Zamoyski, rycina z XVII w.

groźną opozycję Zborowskich. Pochwyciwszy, przy udziale Stanisława Żółkiewskiego, banitę Samuela Zborowskiego, kazał go ściąć na zamku krakowskim, a następnie przeprowadził banicję Krzysztofa Zborowskiego. Prawdziwym triumfem kanclerza i hetmana był jego ślub w roku 1583 z bratanicą króla, Gryzeldą. Po niespodziewanej śmierci Batorego trzecie bezkrólewie przyniosło nowe komplikacje polityczne. Habsburgowie nie ustawali w wysiłkach zdobycia polskiego tronu, wysuwając tym razem jako kandydata arcyksięcia Maksymiliana. Zamoyski z całą konsekwencją prowadził swą antyaustriacką politykę i poparł Zygmunta, syna Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, który podczas elekcji uzyskał głosy większości szlacheckiej. Jednakże Maksymilian, popierany przez Zborowskich i Radziwiłłów, wkroczył do Polski i postanowił siłą zająć Kraków i tam się koronować. Dla obrony Krakowa Zamoyski zgromadził armię liczącą około 6.000 żołnierzy, głównie husarii, ponadto zmoblizował milicje miejskie dla obrony murów i baszt, kazał też wznieść wał obrony przedmieść. Kilkutysięczna armia Maksymiliana, złożona z muszkieterów i pikinierów, rajtarii i jazdy husarsko-węgierskiej, nie zdołała przełamać polskiej obrony i wycofała się z dużymi stratami. Uchodzącego z terytorium polskiego Maksymiliana dopadł Zamoyski w styczniu roku 1588

Wielcy hetmani polscy i litewscy pod Byczyną, dysponując 6.000 żołnierzy, w tym 3.600 jezdnych, głównie husarii. Arcyksiążę posiadał nieco słabsze siły: 2.900 żołnierzy i 2.600 jazdy, przede wszystkim węgierskiej, oraz 8 dział. Ustawił swe wojsko na umocnionej pozycji; jazdę w pięciu hufcach i piechotę w pięciu czworobokach, w głębi mając artylerię. Zamoyski uszykował się w trzy rzuty, z dwoma czworobokami piechoty na przedzie, ale także z odwodem jazdy. Umiejętne dowodzenie giętkimi szykami i trafne prowadzenie szarż husarii przyniosło polskiej stronie zwycięstwo nad dobrze wyszkolonym, zachodnim przeciwnikiem. Arcyksiążę Maksymilian dostał się do niewoli i przewieziony został do zamku Zamoyskich w Krasnymstawie. Niebawem po Byczynie nastąpiły nieporozumienia pomiędzy Zamoyskim i królem Zygmuntem, którego zasadniczym celem stało się zdobycie i zatrzymanie korony szwedzkiej. Król, ożeniony z arcyksiężniczką Anną, szukał w tym dążeniu pomocy u Habsburgów. Tymczasem hetman, realizując polityczno-strategiczny testament Batorego, zwrócił się ku sprawom tureckim, a szczególnie księstw naddunajskich, Mołdawii i Wołoszczyzny, pozostających w strefie wpływów zarówno polskich, jak i tureckich oraz austriackich. W roku 1595, wspólnie z hetmanem polnym Stanisławem Żółkiewskim, podjął Zamoyski ze znacznym wojskiem wyprawę do Mołdawii i wprowadził na tron hospodara Jeremiego Mohyłę, który uznał się polskim lennikiem. Pod Cecorą Zamoyski ufortyfikował swój obóz wałem z trzystoma bastionami i odparł nadchodzącą armię tatarsko-turecką, nie prowadzącą zresztą dział. Z kolei w roku 1599 wojewoda Wołoszczyzny Michał Waleczny opanował Siedmiogród i w przymierzu z Turcją podjął próbę zjednoczenia ziem rumuńskich, a więc też wyparcia polskich załóg z Mołdawii. Ponad siedmiotysięczna armia polska wraz z kontyngentem mołdawskim wyruszyła w lipcu 1600 roku na Wołoszczyznę. Obok Zamoyskiego dowodzili nią: Stanisław Żółkiewski i Marek Sobieski, wojewoda lubelski. Do decydującego starcia doszło dopiero w październiku. Pod Bukową wojska Michała zostały rozproszone, on sam uszedł do Siedmiogrodu, a na tron wołoski wprowadzony został Symeon Mohyła. Zygmunt III koronował się wprawdzie na króla Szwecji w 1594 r., ale wskutek ultrakatolickiej polityki i intryg swego stryja Karola Sudermańskiego utracił tę koronę już w 1598 r., a niebawem wplątał Polskę w długotrwałe i wyniszczające wojny o Inflanty, ściślej o część Estonii, jaką zobowiązywał się w paktach konwentach wcielić do Rzeczypospolitej. Kampania w latach 1601-1602, przeprowadzona pod naczelnym dowództwem Zamoyskiego w trudnych warunkach zimowych, przy braku żywności i paszy, przy rosnącej dezercji żołnierzy, koncentrowała się wokół twierdz. Kilka z nich zdobyto, ale Karol Sudermański unikał walnej bitwy i do zakończenia konfliktu było daleko. Wyczerpany wojną Zamoyski poprosił o zwolnienie z obowiązków głównodowodzącego, a miejsce jego zajął Jan Karol Chodkiewicz. Jan Zamoyski zmarł mając lat 63. Był pod każdym względem człowiekiem wspaniałym, o pokroju renesansowego męża doskonałego. Wielki humanista, opiekun

Hetmani Rzeczypospolitej

28

Bitwa pod Kłuszynem w 1610 r., fragment, mai. Szymon Boguszowicz przed 1620 r.

uczonych, poetów i artystów, starał się zreformować Uniwersytet Krakowski, pogrążony w średniowiecznym scholastycyzmie, a gdy te starania zawiodły, sam kreował w roku 1594 Akademię w Zamościu, mieście przez siebie założonym. Trzeba dodać, że niektórzy historycy bardziej krytycznie oceniają Zamoyskiego, a zwłaszcza jego talent dowódczy i działalność polityczną. W politycznej i strategicznej szkole Jana Zamoyskiego wykształcił się Stanisław Żółkiewski (1547-1620), towarzysz jego bojów moskiewskich, wołoskich i szwedzkich, kolejno hetman polny i koronny, hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny, urodzony w Turynce na Rusi Czerwonej, gdzie miał dobra jego ojciec, również Stanisław, żołnierz i zapobiegliwy gospodarz, uzyskujący wraz z zamożnością wysokie urzędy, kasztelanię halicką i województwo ruskie. Młody Stanisław pobierał zrazu nauki w domu, pod okiem prywatnych nauczycieli, następnie w lwowskiej

szkole katedralnej. Uczył się łaciny i czytał autorów starożytnych: Wergilego, Horacego i Cycerona, szczególnie pasjonując się pamiętnikami Cezara o wojnie galijskiej i wojnie domowej, które rychło znał na pamięć w dużych fragmentach. Przeczytał Niccola Machiavellego „Księcia" i nieco wcześniejsze pamiętniki Filipa Commynesa, doradcy księcia burgundzkiego Filipa Dobrego. Wkrótce też zapoznał się z polskimi traktatami wojskowymi, szczególnie z dziełem Jana Tarnowskiego. Był nade wszystko człowiekiem swojej epoki, polskiego renesansu, odznaczał się rozległymi horyzontami umysłowymi, żywo interesował się historią, literaturą i sztuką. W roku 1566, jako dziewiętnastoletni młodzieniec, został posłany na wychowanie do Jana Zamoyskiego, podówczas królewskiego sekretarza. Żółkiewskiego z Zamoyskim łączyły więzy pokrewieństwa, niebawem połączyła ich trwała przyjaźń i ścisła współpraca w sprawach politycznych i wojskowych. Uda-

29 ło im się utworzyć rodzaj stronnictwa, którego celem było doprowadzenie do potęgi państwa jako szlacheckiej republiki wielonarodowej, z ograniczoną władzą króla. Zasadą ich polityki było oparcie się na masach szlacheckich przeciwko magnatom, przeprowadzenie egzekucji dóbr królewskich, obrona niezawisłości polskiej wobec zakusów habsburskich, ochrona ziem litewskich i ruskich przed naporem moskiewskim, tatarskim i tureckim, wreszcie obrona ziem nadbałtyckich przeciwko agresji szwedzkiej i moskiewskiej. Drogą do osiągnięcia tych celów była dyplomacja, ale przede wszystkim odpowiednio użyta siła zbrojna oraz sama sztuka wojenna, pozwalająca mniejszymi siłami pokonać liczniejszego przeciwnika. Stanisław Żółkiewski był stałym uczestnikiem, a często i wykonawcą planów Zamoyskiego. Mimo dość słabego zdrowia odznaczał się niestrudzoną energią, wytrwałością i niezłomną wolą. Te cechy złączone z bezwzględną uczciwością, surowymi zasadami moralnymi, rzadką bezinteresownością w służbie publicznej, a zarazem iście humanistyczną ludzkością i tolerancją, czyniły zeń jedną z najbardziej świetlanych postaci w dziejach Rzeczypospolitej. Bohaterska śmierć w walce z Turkami w odwrocie spod Cecory w roku 1620 wprowadziła go na zawsze do panteonu narodowego. Właściwy chrzest bojowy odebrał Żółkiewski w bitwie pod Lubieszowem ze zbuntowanymi po koronacji Batorego gdańszczanami. Dysponowali oni silną armią zaciężną, złożoną z 3.100 lancknechtów, 400 rajtarów i 400 lżejszych jeźdźców, a ponadto kilkoma tysiącami miejskiej milicji uzbrojonej w broń palną, siedmioma działami i 80 hakownicami na wozach, pod dowództwem kondotiera niemieckiego Hansa Winckelbrucha von Koln. W bitwie stoczonej 17 kwietnia 1577 r. zadecydowały szarże husarii, wśród której wyróżniła się chorągiew Zamoyskiego, prowadzona przez porucznika Żółkiewskiego. W pościgu wycięto uciekających przeciwników. Straty wśród gdańszczan sięgały ponad 4000 zabitych i 1000 wziętych do niewoli. Następnie Stanisław Żółkiewski, obok swego ojca i brata, wziął udział w wyprawach Batorego przeciw Moskwie. Już podczas kampanii roku 1579, dzięki uchwalonym przez sejm podatkom, król zdołał przygotować armię nowego typu, liczącą około 56.000 żołnierzy, w tym 25.000 koronnego i ponad 30.000 litewskiego wojska. Ostatecznie zarzucona została ciężka jazda kopijnicza, a jej miejsce zajęła husaria wyposażona w półzbroje, szyszaki, kopie, szable, koncerze i pałasze oraz w lekką broń palną — bandolety i półhaki. Husaria występowała w niewielkich oddziałach-chorągwiach, liczących od 50 do 200 koni, rozciągniętym w dwuszeregu szykiem uderzała cwałem długimi kopiami, a po ich skruszeniu, w walce wręcz cięła szablami i pałaszami, kłuła koncerzami, strzelała z bliskiej odległości. Rychło zdobyła sobie sławę najlepszej jazdy w Europie. Jej przewaga polegała na wielkiej szybkości i ruchliwości oraz rozmaitości broni. Jej wygląd kojarzy się dzisiaj z dwoma skrzydłami na plecach, ale jest to zapewne forma używana w XVII w. W czasach Żółkiewskiego, jak świadczy o tym ikonografia epoki, stosowano skrzydło pojedyncze niezbyt wielkich rozmiarów, a zdarzało się także, że skrzydła do szarży

Wielcy hetmani polscy i litewscy odkładano. Niekiedy husaria występowała bez zbroi, a nawet spieszoną używano do walki pieszej i do zdobywania fortec. Za Batorego husaria stanowiła zdecydowaną większość jazdy polskiej i litewskiej, chociaż formowano też chorągwie jazdy pancernej, zwane kozackimi (w misiurkach i kolczugach), oraz lekkie chorągwie, zwane tatarskimi lub wołoskimi. Nowością armii Batorego były oddziały piechoty łanowej, rekrutowanej z chłopów, jednonolicie umundurowanej w barwę „obłoczystą" żupanów i delii, uzbrojonej w rusznice lub arkebuzy i szable, na wzór piechoty węgierskiej. Batory zaciągał też roty piechoty niemieckiej, zbrojnej w piki, arkebuzy i rapiery, oraz podobne roty piechoty szkockiej. Ważną rolę przydał artylerii, inżynierom wojskowym i saperom, niezbędnym w zdobywaniu twierdz. Sztuka wojenna czasów Batorego zdeterminowała wszystkie późniejsze działania wojskowe Stanisława Żółkiewskiego, choć w kampaniach na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej stosował on dawniejsze instrukcje, zawarte w Consilium Tarnowskiego, zwłaszcza taktykę walki w oparciu o tabor. W wyprawach moskiewskich Żółkiewski zasłynął jako zagończyk, ale też dobrze spisywał się w długim oblężeniu Pskowa, zakończonym w roku 1582. Po śmierci Batorego, w kolejnej trudnej

Bitwa pod Kluszynem, fragment, mai. Szymon Boguszowicz

Hetmani Rzeczypospolitej

30

Hetman Żółkiewski prezentuje królowi Zygmuntowi III carów Szujskich, rycina z epoki

elekcji naznaczonej walką pomiędzy stronnictwami, Żółkiewski wiernie trwał przy Zamoyskim. Dzielnie stawał w obronie Krakowa, a pod Byczyną 24 stycznia 1588 r. zdobył żółtą chorągiew z czarnym dwugłowym orłem cesarskim, otrzymując przy tym ciężki postrzał z arkebuza w udo; z tego powodu utykał już do końca życia. Na wniosek Zamoyskiego król Zygmunt III dnia 7 marca 1588 r. nadał Żółkiewskiemu buławę polną koronną wraz ze starostwem hrubieszowskim. W dwa lata później kasztelania kijowska zapewniła mu krzesło w senacie. Hetmaństwo polne nakładało nań obowiązek strzeżenia kresów, komenderowania wojskiem kwarcianym oraz częstego przebywania w Barze, gdzie mieściła się stała kwatera hetmanów. Ciesząc się wielkim zaufaniem Zamoyskiego, korzystał Żółkiewski z pełni władzy hetmańskiej. W roku 1589 Stanisław Żółkiewski ożenił się z młodszą o 19 lat Reginą Herburtówną. Z tego związku przyszły na świat dwie córki, Zofia i Katarzyna, oraz syn Jan. Dalsze małżeństwa ważne są dla ogólnej kwestii „dynastycznego" hetmaństwa w Polsce. Otóż około r. 1610 Zofia Żółkiewska wydana została za kresowego magnata,

wojewodę ruskiego Jana Daniłowicza, a ich córką była Teofila, przyszła matka Jana Sobieskiego. Z kolei Katarzyna Żółkiewska wyszła za bliskiego podkomendnego Żółkiewskiego, Stanisława Koniecpolskiego, późniejszego hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Żółkiewski, nieustannie zajęty sprawami politycznymi i wojskowymi, miał niewiele czasu na życie rodzinne. Był jednak dobrym gospodarzem, a wzorując się na Zamoyskim, w swych dobrach Winnickich wybudował miasto-rezydencję Żółkiew, z zamkiem obronnym i kościołem-kolegiatą mającym się stać imponującym hetmańskim mauzoleum. W roku 1595 Żółkiewski wziął udział w wyprawie Zamoyskiego na Mołdawię, a w rok później na czele wojska kwardanego i pocztów prywatnych zadał poważne ciosy Semenowi Nalewajce, zmuszając do kapitulacji buntujących się Kozaków. W roku 1600 towarzyszył Zamoyskiemu w wyprawie na Wołoszczyznę przeciw Michałowi Walecznemu, a następnie brał udział w walkach ze Szwedami w Inflantach. Opowiadał się przeciwko małżeństwom króla Zygmunta z arcyksiężniczkami austriackimi, ale podczas rokoszu Mikołaja Zebrzydowskie-

31 go, pomimo koligacji z rokoszaninem, wystąpił zdecydowanie po stronie Zygmunta i w bitwie pod Guzowem dowodził lewym skrzydłem wojsk królewskich, które odniosły pełne zwycięstwo. Na przełomie XVI i XVII wieku państwo rosyjskie znalazło się w ciężkim kryzysie, do którego przyczyniły się despotyczne, krwawe rządy Iwana IV Groźnego, a także klęska głodu oraz dżuma. Ostatecznie obalony został ogólnie znienawidzony car Borys Godunow, a na tron moskiewski wprowadzono, przy poparciu magnatów polskich i samego króla, rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego—Dymitra Samozwańca, ożenionego w r. 1605 z Maryną Mniszchówną, córką potężnego polskiego magnata, wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha. Po niedługim czasie opozycja bojarów doprowadziła do zamordowania Samozwańca i osadzenia na tronie Wasyla IV Szujskiego. Z kolei pojawił się nowy Samozwaniec, pretendent do carskiej korony.

Tzw. Chorągiew carów Szujskich, awers

Wielcy hetmani polscy i litewscy Wydarzenia te spowodowały wojnę interwencyjną ze strony Rzeczypospolitej, uzasadnioną przez antypolską politykę Szujskiego i jego sojusz ze Szwedami. Gorącym jej rzecznikiem stał się król Zygmunt, mający skrytą nadzieję na tron moskiewski i unię obu państw, która przyniosłaby mu niezmierną siłę w walce ze Szwecją. Hetman Stanisław Żółkiewski przeciwny był popieraniu Samozwańców i podejmowaniu nowej wojny z Moskwą w momencie, w którym nie rozwiązane były jeszcze problemy inflanckie i bałtyckie. Ostatecznie dał się przez króla namówić wobec projektu objęcia cesarskiego tronu przez królewicza Władysława. W jesieni 1609 r. podjęto wyprawę celem zdobycia Smoleńska. Siły królewskie, złożone z 8.400 żołnierzy jazdy i 4.500 piechoty oraz 30 dział, okazały się zbyt słabe wobec miasta liczącego około 40.000 mieszkańców, z silną załogą i potężnymi murami o 38 basztach. Oblężenie przebiegało niepomyślnie, choć i stan obrońców był

Hetmani Rzeczypospolitej

32

Tzw. Chorągiew carów Szujskich, rewers

opłakany; głód i choroby szerzyły się po obu stronach. Trwały tymczasem przetargi dyplomatyczne pomiędzy królem Zygmuntem i Samozwańcem II, wreszcie z delegacją bojarów król podpisał układ dotyczący projektowanej unii pomiędzy Rzeczypospolitą i Moskwą z wyznaczeniem Władysława na tron carski. Tymczasem Wasyl Szujski z braćmi szykował odsiecz Smoleńska. Zmobilizował znaczną armię złożoną z jazdy bojarskiej i ze strzelców, ponadto poczynił zaciągi wojsk cudzoziemskich, głównie Szwedów i Niemców, ale także Szkotów, Anglików, Flamandów, Francuzów, a nawet Włochów i Hiszpanów. Wojskami rosyjskimi dowodził brat cara Dymitr Szujski, obce zaś oddziały były pod komendą Jakuba Pontussona de la Gardie i Edwarda Horna; w sumie była to armia 30-tysięczna. Plan moskiewski przewidywał wysłanie silnych oddziałów pod wodzą Hrehora Wałuj ewa w kierunku Smoleńska do Zajmiszcza Carowego, okopanie się tam, ściągnięcie na siebie wojsk polskich, a następnie ujęcie ich w potrzask głównymi siłami Szujskiego oraz zniszczenie.

Hetman Żółkiewski, powiadomiony przez szpiegów o tych działaniach, podszedł pod wojska Wałuj ewa i zablokował je, a następnie nocą, szybkim marszem komunikiem, głównie z jazdą husarską i zaledwie 200 żołnierzami piechoty kozackiej i kilkoma działami udał się w kierunku wojsk Szujskiego, dążąc do zaskoczenia przeciwnika. Spotkanie obu wojsk nastąpiło pod Kłuszynem dnia 4 lipca .1610 r., ale manewr zaskoczenia nie udał się z powodu trudności marszu wąskimi drogami, przez lasy. Wojska rosyjskie rozłożyły się w dwóch obozach, na północy stanęli cudzoziemscy najemnicy, po stronie południowej Rosjanie. Sprawili szyki, wysuwając na pierwszą linię formacje piesze, w drugiej linii jazdę. Podstawową trudność dla Polaków stanowiły płoty zagradzające drogę szarżom kawaleryjskim. Zadaniem piechoty było usunięcie płotów. Hetman ustawił husarię w szachownicę i zapewnił sobie konieczny odwód. Ostatecznie na polu bitwy miał do dyspozycji około 5.500 husarzy, 1.000 pancernych, 400 Kozaków zaporoskich wspomnianych 200 piechurów i dwa działa.

Hetmani Rzeczypospolitej

33

Król Zygmunt III na tle obozu wojskowego (oblężenie Smoleńska), obraz z około roku 1611

Jerzy Radziwiłł

Jan Tarnowski

Jan Zamoyski

Hetmani Rzeczypospolitej

Jan Karol Chodkiewicz

Lew Sapieha

34

Stanisław Żółkiewski

Stanisław Koniecpolski

35

Hetmani Rzeczypospolitej

Stefan Czarniecki

Wincenty Gosiewski

Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko" w rewii wojsk pod Zabłudowem, 1744 r., gobelin

Hetmani Rzeczypospolitej

Jan Zamoyski bierze do niewoli księcia Maksymiliana w bitwie pod Byczyną w roku 1588

Bitwa pod Kircholmem w roku 1605, mai. Henryk Pilatti

36

37

Carowie Szujscy prowadzeni do niewoli

Śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego w roku 1620, fragment, mai. Witold Piwnicki

Hetmani Rzeczypospolitej

Hetmani Rzeczypospolitej

Król Władysław IV odbierający hołd Michała Borysowicza Szeyna po zwycięstwie pod Smoleńskiem w roku 1632

Karol X Gustaw, król szwedzki w bitwie pod Warszawą, 1656 r., mai. J. P. Lempke

38

Hetmani Rzeczypospolitej

39

Stanisław Żółkiewski

Czarniecki zagrzewa do walki, mai. Walery Eliasz Radzikowski

Bitwa pod Kaliszem, 20 X 1706 r. Na pierwszym planie król August II, za nim hetman wielki koronny Adam Mikołaj Sieniawski oraz hetman koronny Stanisław Mateusz Rzewuski, replika obrazu sufitowego z zamku w Podhorcach

Fragmenty ozdób trumiennych z mauzoleum hetmana Stanisława Żółkiewskiego w Żółkwi

Hetmani Rzeczypospolitej

Żupan w stylu moskiewskim po hetmanie Stanisławie Żółkiewskim

Relikwiarz z ręką Stefana Czarnieckiego oraz jego buzdygan

40

Młodzi Sobiescy przy grobie Stanisława Żółkiewskiego, mai. Walery Eliasz Radzikowski

41

Wielcy hetmani polscy i litewscy

Postać władcy z tzw. Chorągwi carów Szujskich

Tymczasem pomiędzy Rosjanami i cudzoziemcami trwały kłótnie o wysokość żołdu, które hetman wykorzystał wysyłając posłańca z propozycją przeciągnięcia obcych najemników na stronę polską. Nie nastąpiło to od razu, ale osłabiło morale przeciwników. W bitwie tej stosował Żółkiewski pełną ekonomię sił i zapewnił sobie decydujące posunięcie przez zatrzymanie odpowiedniego odwodu. Naśladował taktykę Juliusza Cezara w bitwie z Pompejuszem pod Farsalos w 48 r. p.n.e. Ustawił swe wojsko „w siekanych hufcach propter omnes casus", a potem objechał szeregi i wezwał do boju według słów Tacyta: „nadzieja w męstwie, ratunek w zwycięstwie". Rozpoczął bitwę na prawym skrzydle polskim od uderzenia na moskiewskich bojarów i strzelców. Chorągwie szły do ataku jedna po drugiej, potem wycofały się i od pachołków otrzymywały nowe kopie do kolejnej szarży. Uczestnik i pamiętnikarz tej bitwy Samuel Maskiewicz pisał: „ T o jedno przypomnę do uwierzenia niepodobne, że drugim rotom trafiało się razów ośm albo

dziesięć przyjść do sprawy i potykać się z nieprzyjacielem". Bój taki trwał około pięciu godzin, wymagając od husarzy i ich koni najwyższego wysiłku. W końcu szyki moskiewskie zmieszały się i zostały przełamane; bojarzy i piechurzy szukali schronienia w obozie lub w lesie. Jeszcze cięższe zadanie czekało teraz husarię mającą się rozprawić z przeciwnikami na lewym skrzydle. Jazda musiała nacierać poprzez wyrwy w płotach, mając przeciw sobie muszkieterów i pikinierów stosujących zachodni styl walki obronnej. Wreszcie pojawiła się piechota polska z działami, które spełniły swą niszczącą rolę. Kolejnym zadaniem było oblężenie i zdobycie obu obronnych obozów. Ostatecznie cudzoziemcy częściowo zgłosili gotowość przejścia na stronę polską. Kniaź Dymitr uszedł, a obóz moskiewski został wzięty. W ręce Polaków dostała się ogromna zdobycz w złotych i srebrnych naczyniach, w szatach brokatowych i sobolich futrach, kosztownej broni i skarbcowych pieniądzach, tysiącach florenów i rubli przygotowanych na

Hetmani Rzeczypospolitej

42

Bitwa pod Cecorą w 1620 r., rycina z XIX w.

wypłatę żołdu. Wśród łupów znajdowały się wozy Dymitra Szujskiego, jego szyszak, szabla i buława. „Gdyśmy do nieprzyjaciela szli, tylko działka, a samego hetmana karetka była. Nazad wracając było wozów, kolas, ledwie nie więcej niźli nas, bo zaprzężone zostały moskiewskie kolasy (...)" — pisał Żółkiewski w broszurze „Początek i progres wojny moskiewskiej". W bitwie padło kilkadziesiąt moskiewskich chorągwi, w tym wielka adamaszkowa, zielona i malowana olejno chorągiew Szujskiego. Po wojnie „smoleńskiej" tę właśnie chorągiew, najważniejszą, złożył król Zygmunt III jako wotum przy konfesji św. Stanisława w wawelskiej katedrze. W roku 1803 została ona za sprawą księżny Izabeli Czartoryskiej przeniesiona do puławskiej Świątyni Sybilli. Przetrwała katastrofę Puław i kolejne dramaty narodowe i dzisiaj wystawiona jest w krakowskich Zbiorach Czartoryskich jako dowód kłuszyńskiej wiktorii. Z jednej strony widnieje na niej Madonna Nikopoia w Niebiańskiej Jerozolimie wśród chórów anielskich i pobożnych napisów, po stronie drugiej — car na tronie i liczni święci lokalni. W pracy magisterskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, w r. 1987, p. Iwona Kowalik-Gran zakwestionowała łączność tej chorągwi z bitwą kłuszyńską i zaproponowała datowanie późniejszej, ok. r. 1630. Straty w bitwie kłuszyńskiej po stronie rosyjskiej wyniosły około 2.700 ludzi, w tym 700 cudzoziemców, straty polskie, nierównie mniejsze, liczono na ponad 100 towarzyszy, 300 pocztowych i 400 koni. Dużo też było rannych. Zwycięskie wojsko wykazało niezwykły hart, gdy po bezsennej nocy w marszu i całodniowej bitwie powróciło do obozu. Wałuj ew, zawiadomiony o klęsce, przystał do Żółkiewskiego. Teraz hetman spiesznym marszem ruszył na Moskwę, aby usunąć Wasyla Szujskiego, uprzedzić Dymitra Samozwańca II i na tron

wprowadzić królewicza Władysława. Plan ten udało się Żółkiewskiemu zrealizować. Po zajęciu Moskwy okazał wobec bojarów tolerancję i umiarkowanie, podpisał z nimi układ i rzeczywiście przeprowadził elekcję królewicza na cara. Mimo to król Zygmunt z tych wydarzeń zadowolony nie był, sam chciał zostać carem i rządzić Moskwą absolutnie. Żółkiewski zawsze uważał wyprawę moskiewską i zwycięstwo pod Kłuszynem za największe osiągnięcie swego życia. Jego wspomnienia z okresu tej wojny, wzorowane na Cezarze, napisane są z surową prostotą, pięknym, wolnym od barokowej przesady językiem. Zawierają uzasadnienie hetmańskiej polityki, poddają krytyce króla i jego otoczenie. Doniosłym dokumentem bitwy pozostaje też wcześniej wspomniany obraz, namalowany pod okiem hetmana tuż przed 1620 r. najprawdopodobniej przez nadwornego malarza Szymona Boguszowicza, zawieszony pierwotnie w kolegiacie żółkiewskiej, dziś eksponowany w byłym kościele Kapucynów pod zamkiem w O lesku. W porównaniu ze znajdującymi się tam obrazami triumfów Sobieskiego pod Chocimiem, Wiedniem i Parkanami obraz kłuszyński jest bardziej prymitywny pod względem malarskim, ale zarazem w jakiś sposób bardziej prawdziwy. Ma w sobie walor malarstwa cerkiewnego w charakterystycznym grupowaniu figur i rozdzieleniu grup na odrębne „monady". Właśnie w przypadku szyku zastosowanego przez hetmana, „poszatkowanych hufców", jest to trafne przedstawienie bojowej sytuacji. Każda z chorągwi husarskich, z własnym znakiem powiewającym pośrodku, najeżona kopiami, zdobna w pojedyncze skrzydła, tworzy wyraźnie wydzieloną jednostkę. Wśród nich postacią dominującą jest hetman z buławą. Pali się płot oddzielający wojska, w akcji są strzelcy moskiewscy i roty piechoty cudzoziemskiej, z tyłu

43 zaś widoczna jest masa jazdy bojarskiej, oba obozy wojsk carskich, w dolnym zaś prawym rogu — uchodzący z pola bitwy Dymitr Szujski. Tymczasem wojna moskiewska, zgodnie z intencjami króla Zygmunta, rozgrywała się nadal wokół Smoleńska, ostatecznie zdobytego dnia 13 czerwca 1611 r. 29 października tegoż roku w Warszawie na Sejmie Walnym odbył się wielki triumf, zgotowany zwycięzcy spod Kłuszyna. Przedstawił on w izbie senatorskiej królo wi Zygmuntowi trzech jeńców rosyjskich: cara Wasyla Szujskiego i jego braci, Dymitra i Iwana. Wygłoszono wspaniałe oracje, ale sam hetman przepełniony był goryczą; jego wschodnia polityka w gruncie rzeczy poniosła fiasko. Wojna z Moskwą przedłużała się. Osadzona na Kremlu polska załoga musiała skapitulować 5 listopada 1612 r. Nie udało się na tron carski wprowadzić ani Władysława, ani tym bardziej króla Zygmunta. Dnia 7 lutego 1613 r. Sobór Ziemski wybrał na cara młodego Michała Romanowa, syna przebywającego w polskim więzieniu patriarchy Filareta. Dla Rosji otworzyła się nowa epoka, ale wojny z Polską miały trwać jeszcze długo. Stanisław Żółkiewski, rozczarowany, myślał o złożeniu buławy z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, pozostał jednak wierny królowi. Przeniósł się do swojej nowej rezydencji w Żółkwi i zajął się obroną kresów południowo-wschodnich, nieustannie zagrożonych ze strony Tatarów, Turków i Mołdawian. Hospodarowie mołdawscy i wołoscy przestraszeni ekspansją islamu szukali pomocy i protekcji u polskich magnatów. Nieustannie ponawiały się interwencje i najazdy wojsk. Turcja osmańska, utrzymująca dotychczas dość poprawne stosunki z Rzeczpospolitą, zmieniła swe nastawienie po zawarciu przymierza króla Zygmunta III z Habsburgami. Sułtan ostrzegał Polskę przed konsekwencjami najazdów kozackich na ziemie tureckie, wreszcie słał swe wojska lub zachęcał swych tatarskich wasali do akcji przeciwko Rzeczypospolitej. We znaki dawała się orda budziacka i dobrudzka, prowadzona przez mirzę Kantemira, pustosząca Kijowszczyznę, Wołyń i Podole, wybierająca łup i jasyr. Szczególną wrogością do Polski pałał Iskender pasza, bejlerbej oczakowski. Miał Żółkiewski wielkich przeciwników wśród magnatów, szczególnie z rodziny Zbaraskich, także Sieniawskich, Kalinowskich, Koreckich i Potockich. Ścierał się z nimi głównie podczas sejmów, zwłaszcza w 1618 r., kiedy został zaatakowany pod zarzutem nieudolności w obronie kresów. Potrafił się jednak bronić skutecznie i w rezultacie właśnie w tym samym roku otrzymał najwyższe urzędy, pieczęć wielką koronną i buławę wielką koronną, stając się pierwszą po królu osobą w Koronie. W miarę upływu czasu rosła jego fortuna, bo gospodarzem był zapobiegliwym. Na Rusi sprawy jednak nie szły pomyślnie. Właśnie wiosną roku 1618 pojawili się Tatarzy z bratem chana, Dawletem Gerejem i mirzą Kantymirem na czele. Żółkiewski zgromadził dość znaczne wojsko koronne z licznymi pocztami magnackimi pod Oryninem, niedaleko Kamieńca Podolskiego. Tatarzy po wstępnym boju wprowadzili hetmana w błąd i rozpuścili zagony dla plądrowania Wołynia i Podola, gdy tymczasem wojsko polskie bezczynnie pozostawało w obo-

Wielcy hetmani polscy i litewscy zie. Nad głową hetmana zebrała się burza, umiejętnie podsycana przez przeciwników. W ciągu następnych dwóch lat nasilała się groźba tureckiej agresji na wielką skalę. Narastały konflikty z Kozakami, które bezskutecznie próbowano zażegnać. W roku 1619 w Turcji rozpoczęto przygotowania do wyprawy przeciwko Rzeczypospolitej, poselstwo zaś Hieronima Otwinowskiego zakończyło się niepomyślnie. Tymczasem hospodarem mołdawskim został Kasper Grazziani, Chorwat z pochodzenia, szukający pomocy w Polsce. Wówczas to, w sierpniu 1620 r., głównie dla demonstracji siły, hetman Żółkiewski postanowił wyprawić się do Mołdawii. Wojsko liczyło tylko 7.000 żołnierzy, z pułkami samego Żółkiewskiego, Stanisława Koniecpolskiego, hetmana polnego koronnego, starosty halickiego Mikołaja Strusia, kniazia Samuela Korneckiego oraz starosty kamienieckiego Walentego Kalinowskiego, z artylerią kierowaną przez pułkownika Teofila Szemberga. Udział w kampanii wzięli bliscy krewni hetmana, jego syn Jan i bratanek Łukasz. Plan Żółkiewskiego polegał na oczekiwaniu przeciwnika w obronnym obozie cecorskim, zbudowanym w zakolu Prutu, z wałem chronionym przez 13 bastionów, z czterema bramami do wypadów piechoty i jazdy. Stopniowo nadeszły do obozu dalsze oddziały, zwiększając liczbę żołnierzy do 10.000. Dnia 19 września wojska Iskendera paszy i Kantymira podeszły pod obóz. Żółkiewski wyprowadził swych żołnierzy dla stoczenia decydującej bitwy w oparciu o dwa taborki uzbrojone w broń palną,

Pomnik Żółkiewskiego postawiony w miejscu jego śmierci

Hetmani Rzeczypospolitej dla flankowania głównych sił. Prawym skrzydłem dowodził Koniecpolski, lewym Korecki, sam hetman objął komendę w centrum. Jazda husarska, która uderzyła w centrum, zepchnęła Tatarów i dwa rzuty tureckie, ale utknęła na okopie obsadzonym przez janczarów, strzelających gęstym ogniem, salwami. W decydującym momencie bitwy Mołdawianie Grazzianiego przeszli na stronę turecką. Kontruderzenie Turków odrzuciło Polaków i zagroziło prawemu taborkowi, który ostatecznie uległ przewadze, został rozerwany, a jego załoga wycięta. Polacy ze stratami wycofali się do obozu. Była to porażka, ale jeszcze nie klęska. W obozie rozpoczęły się spory i narady co do dalszej taktyki. Jedni proponowali wydanie kolejnej walnej bitwy, inni radzili wycofanie się taborem obronnym. Wśród żołnierzy powstał tumult, wywołany pogłoską o ucieczce hetmanów. Podpalono wozy i namioty, doszło do grabieży i tylko z największym trudem przywrócono dyscyplinę. Próby rokowania z Turkami nie dały efektu. Nakazano odwrót w kierunku granic Rzeczypospolitej. Dnia 29 września wielki tabor, sprawiony przez Szemberga i Koniecpolskiego, ku zdumieniu przeciwników wyruszył w drogę. Przodem posuwał się tabun spętanych koni kawalerskich, pełniący rolę taranu uderzeniowego, a jednocześnie chroniący przed strzałami. Za nim jechało sześć rzędów wozów, każdy złożony ze stu pojazdów, na wozach umieszczone były działa i hakownice. Po obu zewnętrznych stronach taboru maszerowali w trzech rzędach, w szyku pieszym, husarze i pancerni niosący nabitą broń palną. Na tyle taboru umieszczono jeszcze działka, hakownice, piechotę i lisowczyków. Rannych i chorych wieziono na wozach. Przeciwnicy zaskoczeni tym widokiem początkowo nie atakowali. Marsz odbywał się nocą, w dzień odpoczywano. Rzeczki i jary stanowiły największą przeszkodę dla wycofujących się, ale niebawem pojawili się Tatarzy, a w końcu też Turcy Iskendera. Ich ataki odpierano ogniem. Do dnia 6 października, w ciągu tygodnia, wojsko z największą determinacją przeszło 165 km i odparło 17 większych i mniejszych szturmów. Od Dniestru i zbawczej granicy dzieliło ich już tylko półtorej mili, ale właśnie wtedy nastąpił w wojsku kryzys, załamanie dyscypliny i nowy tumult. Puszczono pogłoskę o ucieczce starszyzny, a więc część czeladzi i lisowczyków zaczęła plądrować wozy. Zaatakowali tabor Tatarzy. Nastała dramatyczna walka o konie i wybuchła panika. Żółkiewski podprowadzonego mu konia przebił szablą, nie chciał uciekać, tylko zginąć w boju. Przemocą wsadzono go na konia i okryto burką hajducką. Z szablą w dłoni torował sobie drogę, ale otoczony przeważającymi siłami Tatarów zginął śmiercią żołnierza. Jan Karol Chodkiewicz (1560—1621), syn Jana, marszałka wielkiego litewskiego, i Krystyny Zborowskiej, uczęszczał do jezuickiego kolegium i do Akademii Wileńskiej, studia zaś prawnicze i filozoficzne odbył w bawarskiej akademii, w mieście Ingolstadt w latach 1586—89. Po powrocie do kraju poświęcił się sprawom wojskowym. Służąc pod hetmanem Żółkiewskim wziął udział w tłumieniu buntu Nalewajki na Ukrainie w 1596 r., następnie w oblężeniu kozackiego taboru pod Lubnami.

44 W roku 1600 wyprawił się z hetmanem Janem Zamoyskim na Wołoszczyznę i odznaczył w bitwie pod Bukową. W tymże roku otrzymał buławę polną litewską, a następnie walczył w Inflantach przeciw wojskom Karola Sudermańskiego, prowadząc m. in. zwycięską szarżę husarską pod Kokenhausen. Od października 1602 r. przyjął z rąk Zamoyskiego główną komendę nad wojskiem w Inflantach, zdobył Dorpat i ponownie rozbił Szwedów pod Białym Kamieniem. Wspaniałe zwycięstwo pod Kircholmem dnia 17 września 1605 r. przyniosło mu największą sławę i buławę wielką litewską. Po niepowodzeniach kampanii roku 1604 Szwedzi przeprowadzili reorganizację swej armii i dużymi siłami wylądowali ponownie w Inflantach, mając za cel strategiczny zdobycie Rygi. Chodkiewicz czujnie śledził ruchy przeciwnika i maszerował ze swym wojskiem po liniach równoległych. Obie armie spotkały się pod Kircholmem nad Dźwiną. Szwedzi mieli około 10.800 żołnierzy, z tego połowę stanowiła jazda. W pierwszym i trzecim rzucie ustawili pikinierów i muszkieterów, w 13 batalionach po 600 ludzi, w drugim i czwartym rzucie stanęły szwadrony rajtarów po 200 koni. Szyk szachownicy umożliwił poruszanie się kawalerii poprzez interwały piechoty. Przed

Bitwa pod Kircholmem w 1605 r.5 fragment obrazu z XVII w: w zamku Sassenage. Francja

45

Wielcy hetmani polscy i litewscy

Bitwa pod Kircholmem, fragment

pierwszym rzutem umieszczono 11 dział. Szerokość szyku wynosiła zapewne około 800 m, przy odpowiedniej głębokości. Wojsko Chodkiewicza liczyło zaledwie 4.000 żołnierzy, mając w pierwszym rzucie cztery roty piesze (około 1.000 ludzi) z czterema działami oraz 300 rajtarów księcia kurlandzkiego Fryderyka i 300 husarzy chorągwi hetmańskiej pod wodzą porucznika Woyny. W dwóch następnych rzutach ustawiona była husaria, z tyłu, jako rezerwa, poczty ochotnicze i dwie chorągwie tatarskie. Chodkiewicz początkowo zmylił przeciwnika pozorując wycofanie się i zmusił go do rozpoczęcia bitwy. Przewidział rozstrzygnięcie na swoim lewym skrzydle i tam skupił największe siły husarii oraz odwód przy obozie rozłożonym nad rzeką. Oddziały na prawym skrzydle powstrzymały szwedzkich rajtarów i wdały się w upartą walkę z pikinierami, podczas gdy na lewym skrzydle przełamująca szarża husarii zmusiła Szwedów do odwrotu. Niebawem cała ich armia poszła w rozsypkę, przy czym piechota straciła ponad połowę swego stanu. Przy płytkim szyku jazdy polskiej wprowadzenie do walki licznych kopii i szabel dało zdecydowaną przewagę, jak również umożliwiło przeskrzydlenie. Wszystkie te czynniki Chodkiewicz znakomicie wyzyskał. W ręce zwycięzców wpadły liczne sztandary, działa i obóz. Zginął generał Linderson, ten sam los spotkał księcia Liineburskiego. Resztki swej piechoty Karol Sudermański załadował na okręty, jazda zaś wycofała się do Parnawy. Wieść o efe-

ktownym zwycięstwie polskim szybko rozniosła się po świecie. Gratulacje przyszły od cesarza Rudolfa II, od króla Jakuba angielskiego, od papieża Pawła V, a nawet od sułtana osmańskiego Ahmeda I oraz od szacha perskiego Abbasa Wielkiego. W Krakowie w katedrze wawelskiej Piotr Skarga miał wobec króla kazanie w dniu 15 października, zatytułowane: „Polska Panu Bogu Zastępów za zwycięstwo inflanckie". Niedaleko Grenoble, we francuskim zamku Sassenage zachował się obraz dużego formatu, nieznanego autora, zapewne namalowany rychło po bitwie, przedstawiający w sposób wysoce realistyczny wojska ścierające się pod Kircholmem. Husaria polska, w przygotowaniu do szarży, rozciągnięta jest w dwa długie szeregi, mając na prawym skrzydle porucznika z buzdyganem oraz grupę muzykantów konnych, z kotłami i trąbami, z tyłu zaś samego hetmana, w czapce, bez zbroi, z buławą w ręku. Husarze przedstawieni są z wysokimi kopiami, w szyszakach i zbrojach, na które narzucone mają skóry dzikich zwierząt, ale bez skrzydeł. Ukazana jest również chorągiew lekkiej jazdy tatarskiej w ataku na szwedzkich muszkieterów. Jeźdźcy w pełnym cwale, bez zbroi, w workowatych czapkach, z wilczymi skórami na ramionach, szarżują szablami i krótkimi spisami. Niemniej wiernie odtworzona jest tam formacja polskiej piechoty wybranieckiej w czapkach-magierkach, błękitnych deliach i czerwonych spodniach, z czarnymi butami. Stoją w czworo-

39 Hetmani Rzeczypospolitej

46

Bitwa pod Kircholmem, fragment

boku, dziesięciu w rzędzie, a przednie szeregi dają salwę z arkebuzów. Unosi się nad nimi chorągiew w poziome pasy. Obraz tej piechoty jest zbieżny z wizerunkiem roty pieszych hajduków wojewody poznańskiego Hieronima Gostomskiego z „Rolki Sztokholmskiej", powstałej w tym samym czasie, dziś będącej własnością Zamku Królewskiego w Warszawie. Zwycięstwo kircholmskie nie zostało politycznie wyzyskane. Dalsze walki prowadzono ze zmiennym szczęściem. Nie opłacone wojsko buntowało się, zawiązując konfederację, hetman więc naciskał króla, ośmielając się ganić jego opieszałość w egzekwowaniu pieniędzy koniecznych dla prowadzenia wojny. Pozostawał jednak Chodkiewicz wiernym regalistą i wobec rokoszu Zebrzydowskiego, podobnie jak Żółkiewski, stanął po stronie Zygmunta, walnie się przyczyniając do zwycięstwa wojsk królewskich pod Guzowem. WT roku 1609 wznowił wojnę przeciw Szwedom w Inflantach, organizując w Parnawie nocny atak improwizowanej flotylli. Początkowo przeciwny planom królewskim wszczynania wojny z Moskwą w sprawie Samozwańców, dał się w końcu namówić i ruszył w 1610 r. pod Smoleńsk, a następnie na Moskwę. W okupowanej Moskwie od czerwca 1611 r. do października 1612 r. pełnił

funkcję wicekróla. Z niebywałą energią, wielką surowością i żelaznym rygorem starał się, zwykle bezskutecznie, utrzymać dyscyplinę wśród żołnierzy, którzy przezywali go „belzebubem". W roku 1619 wraz z korpusem Piotra Konaszewicza Sahajdacznego, prowadzącego Kozaków, znów próbował — bez powodzenia — oblegać Moskwę. W rok później sejm powierzył mu niezwykle trudne zadanie zmazania hańby cecorskiej. Wobec śmierci Żółkiewskiego i pozostawania Koniecpolskiego w niewoli tureckiej, uchwałą z 5 grudnia 1620 r. oddano mu dowództwo nad armią koronną. Dnia 21 lipca 1621 r. Jan Karol Chodkiewicz stanął obronnym obozem pod Chocimiem, z armią koronną i litewską liczącą około 35.000 żołnierzy i ze znacznym kontyngentem Kozaków pod hetmanem Sahajdacznym. Nominalnie współdowodzącym był królewicz Władysław. Sułtan Osman II podszedł pod Chocim z ogromną armią ponad 100.000 żołnierzy tureckich i 20.000 Tatarów. Z żelazną energią, przy niedostatku pożywienia i paszy, przy braku kul i prochu, potrafił Chodkiewicz przetrzymać długie oblężenie i wyprowadzić wojsko do kontrataków. Ciężko jednak zachorował i zmarł w zamku chocimskim dnia 24 września 1621 r., przekazując dowodzenie regimentarzowi Stanisławowi Lubomirskiemu. Ostatecznie

47 sułtan odstąpił od oblężenia, a obrona Chocimia rozsławiła Polskę w świecie, przydając jej miano „przedmurza chrześcijaństwa". Jan Karol Chodkiewicz uznany jest za czołowego przedstawiciela wielkiego pocztu hetmanów Rzeczypospolitej. Wybuchowy, impulsywny, nie pouczał i nie moralizował, lecz wyładowywał się w gwałtownym działaniu. Dumny, twardy i bezwzględny, był przeciwieństwem Żółkiewskiego, którego nie lubił i z którym rywalizował. Nie był teoretykiem, lecz wielkim praktykiem wojskowości. Imponował przy tym jako typ fizyczny; potężnej statury, wielkiej siły i donośnego głosu. Pozostawił po sobie legendę wodza niezwyciężonego. Stanisław Koniecpolski (1591-1646), hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, studia odbył w Akademii Krakowskiej. Wojaczki próbował już za młodu, w roku 1610 pod Smoleńskiem, w pułku Potockiego, następnie w wojsku kwarcianym pod komendą Żółkiewskiego. Został zięciem hetmana, żeniąc się z jego córką Katarzyną.

Bitwa pod Chocimiem w 1621 r., rycina J. Lauro z XVII w.

Wielcy hetmani polscy i litewscy Już w roku 1618 otrzymał polną buławę i pod Cecorą dowodził prawym skrzydłem, wykazując niezwykłe męstwo. Kiedy pierwsze starcie zakończyło się porażką i w obozie polskim wszczęto tumult, Koniecpolski nie szczędził wysiłków dla przywrócenia dyscypliny. Utrzymywał cofające się wojsko w ordynku, ale w końcu nie mógł zapobiec rozerwaniu taboru. Do końca towarzyszył sędziwemu hetmanowi Żółkiewskiemu, Później przy przeprawie przez Dniepr dostał się do mołdawskiej niewoli i przekazany został Turkom, a ci przewiezili go do Stambułu i wtrącili do ciężkiego więzienia w Zamku Siedmiu Wież. Dzielił niedolę z innymi jeńcami cecorskimi, z Samuelem Koreckim, który niebawem przez janczarów został zabity. Koniecpolski odzyskał wolność w 1622 r, za sprawą wielkiego posła polskiego Krzysztofa Zbaraskiego, przybyłego do stolicy osmańskiej po zwycięstwie chocimskim dla zawarcia pokoju. Po powrocie do kraju natychmiast objął ponownie buławę polną i ścierał się z watahami Tatarów, rozbijając

Hetmani Rzeczypospolitej

Sułtan turecki Osman III, rycina z XVII w.

20 czerwca 1624 r. pod Martynowem znaczny czambuj Kantymira i uwalniając część jeńców wziętych w jasyr. Rok później otrzymał wysoki urząd senatorski, województwo sandomierskie. Od roku 1626 dowodził w Prusach Królewskich przeciwko wojskom Gustawa Adolfa II, a więc wodza najwyższej klasy, który od kilku lat wznowił wojnę z Zygmuntem III i odnosił znaczne sukcesy. Działania wojenne rozpoczął król szwedzki w Inflantach w 1621 r., korzystając z zaangażowania głównych sił polskich w wojnie z Turcją. Skoncentrował pod Rygą ponad 15.000 żołnierzy piechoty i 2.500 jazdy z bardzo silną artylerią i po miesięcznym oblężeniu zdobył miasto. Wojsko litewskie pod hetmanem polnym Krzysztofem II Radziwiłłem nie miało szans sukcesu w odsieczy. W następnych latach zdobywając Mitawę i Dorpat Gustaw Adolf opanował całe Inflanty. Tymczasem hetmani, zwiększając zaciągi cudzoziemskie, zwłaszcza dragonów, próbowali organizować kontrofensywę. W lipcu roku 1626 Gustaw Adolf wysadził niespodziewanie nową armię w Piławie i ruszył w kierunku Gdańska, zajmując po drodze Braniewo, Frombork, Elbląg, Malbork, a następnie, po sforsowaniu Wisły, Tczew, Gniew i Puck. Pod Gniewem król szwedzki zgromadził około 9.000 żołnierzy piechoty i 1.500 żołnierzy jazdy, pozostałe oddziały, niemal tak samo liczne, zużył do zablokowania Gdańska i na załogi zdobytych miast. W bitwie gniewskiej, w której stroną polską dowodził sam król Zygmunt III, husaria

48 w walce ze szwedzką piechotą i artylerią okazała się bezsilna i poniosła dotkliwą porażkę. Właśnie w tymże roku, w listopadzie dowództwo objął Stanisław Koniecpolski, przybywając z wojskiem kwarcianym i oddziałami zaciężnych liczącymi 11.000 żołnierzy. Mając teraz jako przeciwnika hrabiego Axela Oxenstiernę, wybitnego kanclerza i generała szwedzkiego, przystąpił do natarcia na kilku frontach, zdobył Puck i Czarne. Gdy w roku 1627 Gustaw Adolf wylądował z nową armią, kierując się wprost na Gdańsk, hetman czekał już na niego w umocnionym obozie pod Tczewem. W ciężkich bojach król szwedzki został ranny w obojczyk i działania przerwano. Szwedzi nie osiągnęli swego celu strategicznego, a tymczasem Gdańsk wielkim nakładem kosztów unowocześnił swe fortyfikacje. Pod koniec listopada tegoż roku eskadra polska złożona z dziesięciu okrętów odniosła efektowne zwycięstwo pod Oliwą nad eskadrą szwedzką patrolującą Zatokę Pucką. Po porażce pod Gniewem i po nierozegranej bitwie pod Tczewem Koniecpolski zwątpił w skuteczność staropolskiej sztuki wojennej i postanowił zwalczać Szwedów ich własnymi metodami, odcinać im żywność i paszę, nękać nagłymi wypadami, blokować zajęte przez nich miasta. W czerwcu roku 1629, działając z zaskoczenia, Koniecpolski odniósł zwycięstwo pod Trzcianą. Raz jeszcze jazda polska okazała wyższość nad szwedzką rajtarią, nie wspomaganą ogniem piechoty i artylerii. Z pola bitwy z największym trudem uszedł sam Gustaw Adolf. Podpisany w Starym Targu sześcioletni rozejm nie był dla Polski korzystny, traciła ona Elbląg, Braniewo i Kłajpedę, a nawet Malbork, oddany elektorowi brandenburskiemu. Gdańsk nie miał prawa w swoich dokach budować polskich okrętów, a król szwedzki uzyskał prawo pobierania cła z handlu polskiego. Wojna prowadzona przez obu znakomitych wodzów przypominała skomplikowaną partię szachów, a hetman polski w tej rozgrywce wykazał ogromny talent strategiczny i taktyczny. Już w następnym roku po zawarciu traktatu ze Szwedami Stanisław Koniecpolski przeniósł się na kresy południowo-wschodnie, wciąż krwawiące, niepokojone najazdami tatarskimi i buntami Kozaków. Starał się wprowadzić rządy twardej ręki, narzucając Kozakom tzw. ordynację kurukowską, ograniczającą ich rejestr do 6 tysięcy szabel podporządkowanych Rzeczypospolitej. W roku 1633 rozbił kolejny czambuł tatarski pod Sasowym Rogiem i w tym samym roku pod Kamieńcem Podolskim odparł Turków prowadzonych przez paszę Abazego, a w roku 1644 ponownie pokonał Tatarów pod Ochmatowem. Starając się przeprowadzić reformy wojskowe i wzmocnić armię, ściśle współpracował z królem Władysławem IV. Dla uzyskania żelaza na broń i zbroje zakładał w różnych miejscowościach kuźnice. Z własnych funduszów wzniósł w 1635 r. według planów Wilhelma Beauplana, na wzór fortyfikacji holenderskich, potężną twierdzę Kudak na Zaporożu, na prawym brzegu dolnego Dniepru. Zadaniem tej twierdzy było trzymanie w ryzach Kozaków i osłanianie południowo-wschodnich granic państwa. Podobnie jak i inni wielcy hetmani, jego poprzednicy, Koniecpolski był dobrym gospodarzem swych majątków. W Podhorcach zbudował wspaniałą rezydencję

49

Wielcy hetmani polscy i litewscy zamkowo-pałacową, w Brodach zaś założył manufakturę tkanin jedwabnych. Stawiając zawsze najwyżej dobro i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej, układał projekty podboju Chanatu Krymskiego. Pierwszą jego małżonką była Krystyna Lubomirska, drugą zaś Zofia Opalińska, córka wojewody poznańskiego Krzysztofa. W tym drugim związku żył nader krótko. Stefan Czarniecki (1599-1665), urodzony w Czarncy, pochodził ze średnio zamożnej szlachty. Jego ojciec Krzysztof, ożeniony z Krystyną Rzeszowską, był starostą chęcińskim, następnie żywieckim. Czarniecki całe swe życie spędził na wojnach, w polu, nie szczędząc zdrowia, odbierając liczne rany, nie nagradzany jak inni za niezwykłe trudy i zasługi w obronie ojczyzny. Jemu przypisywane jest powiedzenie „Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli", oznaczające, że nie otrzymywał wysokich dostojeństw w oparciu o swe koligacje i bogactwa. Został wojewodą ruskim dopiero w wieku 58 lat, hetmanem zaś polnym tuż przed śmiercią w 1665 r. Ponieważ de facto funkcji hetmańskich nie sprawował, może wyniknąć kwestia słuszności wciągnięcia Czarnieckiego na listę najwybitniejszych hetmanów. Jego wojskowa biografia rozwiewa te wątpliwości. Stefan Czarniecki, ukończywszy szkołę średnią, wybrał karierę wojskową. Pod Stanisławem Koniecpolskim służył w wojnie przeciwko Szwedom w latach 1626—1629, a po układzie w Starym Targu przebywał w Niemczech, służąc w wojsku cesarskim. W roku 1633 przywołany przez króla do kraju, wziął udział w kampanii smoleńskiej jako porucznik hetmana Marcina Kazanowskiego. W roku

Stanisław Koniecpolski, obraz Bogumiła Plerscha z XVIII w.

Pochód jeźdźców polskich w czasie koronacji króla szwedzkiego Karola XI, rycina G. Ch. Eimmarta

Hetmani Rzeczypospolitej

50 1637 wziął ślub z Zofią Kobierzycką, ale już w następnym roku walczył z Kozakami, a w roku 1644 z Tatarami pod Ochmatowem. Podczas buntu Chmielnickiego pod Żółtymi Wodami dostał się do niewoli tatarskiej i przekazany następnie Kozakom uwolniony został dopiero po traktacie Zborowskim w 1649 r. Od tego czasu stał się głównym doradcą króla Jana Kazimierza w kwestiach kozackich. Za jego radą wojska królewskie w 1651 r. poszły pod Beresteczko i przyjęły bitwę, w której uczestniczył w randze pułkownika. Choć naczelne dowództwo było w rękach samego króla, a obok niego wielką rolę odgrywał kniaź Jeremi Wiśniowiecki, zwycięstwo beresteckie w dużym stopniu zawdzięczać należy Czarnieckiemu. W wielkiej trzydniowej bitwie, obfitującej w brawurowe szarże kawaleryjskie, zasadzki, boje strzeleckie i taborowe, doszło do załamania i ucieczki najpierw Tatarów, a następnie dowodzonych przez Chmielnickiego i Bohuna wojsk kozackich. Ucieczka Kozaków przez groblę i bagna rzeki Plaszówki przyniosła im w rezultacie ogromne straty w zabitych i utopionych. Od roku 1970 na polu bitwy pod Beresteczkiem, pod kierownictwem lwowskiego archeologa Igora Świesznikowa,prowadzone są wykopaliska, które dają zaskakująco bogate plony: odnaleziono tysiące dobrze w torfie zachowanych obiektów broni i wojskowego oporządzenia, a także szkielety poległych, w sposób absolutnie wierny dokumentujących tę wielką bitwę, stoczoną z końcem czerwca roku 1651, w której wojsko polskie w otwartym polu pokazało swą bezwzględną wyższość taktyczną nad Tatarami i Kozakami. Obiekty odzyskane z pola bitwy pozwalają też

Król Jan Kazimierz w bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r., fragment płaskorzeźby z nagrobka króla w kościele Saint-Germain-des -Pres w Paryżu, 1672 r.

Bitwa pod Beresteczkiem, husaria i Kozacy, fragment płaskorzeźby z nagrobka króla Jana Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Pres w Paryżu, 1672 r.

51

Wielcy hetmani polscy i litewscy

ocenić wartość dokumentalną współczesnych przekazów ikonograficznych, a szczególnie wielkiej płaskorzeźby z wizerunkiem bitwy beresteckiej na pomniku grobowym króla Jana Kazimierza w paryskim kościele St. Germain-des-Pres. W dalszych działaniach wojennych w latach 1653 i 1654 Stefan Czarniecki kończył swą edukację dowódcy, prowadząc wielkie kawaleryjskie zagony. Już w następnym roku wybuchła nowa, groźna dla Rzeczypospolitej wojna z najazdem szwedzkim króla Karola X Gustawa, który w osłabionym długotrwałymi konfliktami kraju widział łatwy łup. Bohaterem walki ze „szwedzkim potopem" stał się właśnie Czarniecki, wiernie stojący przy królu Janie Kazimierzu. Gdy latem roku 1655 dwie silne armie szwedzkie wkroczyły przez pruskie Pomorze do Wielkopolski, a trzecia armia od strony Inflant na Litwę; ziem tych broniło jedynie pospolite ruszenie i wojsko łanowe niskiej jakości. W rozprzężonym państwie pewna grupa magnatów nie zawahała się jawnie zdradzić Jana Kazimierza i przejść na stronę najeźdźcy-uzurpatora. Za sprawą Hieronima Radziejowskiego i Krzysztofa Opalińskiego wielkopolskie pospolite ruszenie pod Ujściem oddało się sromotnie pod protektorat Karola X Gustawa. Podobnie stało się na Litwie, gdzie hetman Janusz Radziwiłł poddał się Szwedom w Kiejdanach. Karol Gustaw działał szybko i wkrótce zajął całą Koronę wraz z Warszawą. Już podczas wojny Stefan Czarniecki został mianowany kasztelanem kijowskim, a w jesieni, od 26 września do 17 października, z wielką zawziętością bronił oblężoBohdan Chmielnicki, wg rysunku Coenrada Waumansa

Bitwa pod Beresteczkiem, piechota zaporoska, fragment płaskorzeźby z nagrobka króla Jana Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Pres w Paryżu

Hetmani Rzeczypospolitej

52 tyzantką ludową. Udało się do walki wciągnąć chłopów, co poszło tym łatwiej, że Szwedzi dopuszczali się na wsi niesłychanych zdzierstw i gwałtów. Szczęśliwie rozegrana kampania wiosenna roku 1656 składała się z szybkich doskoków i odskoków kawalerii, naprowadzania przeciwnika na zasadzkę, atakowania tyłów. Po błyskotliwym zwycięstwie pod Warką Czarniecki wkroczył na Pomorze, zajął Bydgoszcz i Tucholę, 20 czerwca Jan Kazimierz obiegł i zdobył Warszawę. W miesiąc później wydali Polacy pod Warszawą walną bitwę, ale znów w otwartym polu Szwedzi wykazali wyższość i na nic się zdały heroiczne ataki husarii oraz próby obejścia ich pozycji przez oddziały sprzymierzonych Tatarów. Kulminacyjnym momentem tej wyniszczającej wojny był rok 1657, kiedy to w porozumieniu ze Szwedami książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy napadł na Polskę, straszliwie złupił województwo ruskie, dotarł aż do Krakowa, a nawet chwilowo zajął Warszawę. Wreszcie udało się dzięki akcji dyplomatycznej, niestrudzenie prowadzonej przez króla Jana Kazimierza i królową Ludwikę Marię, doprowadzić do skutku rodzaj

Stefan Czarniecki, rycina A. Melaera

nego przez Szwedów Krakowa. Po kapitulacji udał się na Śląsk do Głogówka koło Opola, gdzie schronił się Jan Kazimierz. Tam wspólnie opracowano plany uwolnienia Polski spod szwedzkiej okupacji. Ponieważ wschodnie terytoria państwa, z wyjątkiem Lwowa i okolic, zajęte zostały przez wojska moskiewskie i wojska Chmielnickiego, niewiele pozostawało miejsca na zorganizowanie regularnej armii obronnej, rzucono więc myśl powstania narodowego, w którym by i chłopi chwycili za broń. Podnietą do wzmożenia oporu stała się szczęśliwa obrona Częstochowy, w której przeor paulinów ks. Augustyn Kordecki z garstką szlachty i mnichów wytrzymał oblężenie znacznej armii szwedzkiej. Za sprawą hetmanów koronnych, Stanisława Rewery Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego, zawiązana została w Tyszowcach w województwie lubelskim konfederacja narodowa w obronie wiary i ojczyzny. Dowódcą wojsk powstańczych z tytułem regimentarza mianowany został przez króla Jana Kazimierza Stefan Czarniecki. Zaraz na początku działań ofensywnych poniósł on jednak porażkę pod Gołębiem i od tego czasu unikał spotkań z przeciwnikiem w otwartym polu. Zastosował wojnę szarpaną, podjazdową, przy współdziałaniu wojsk regularnych z par-

Karol X Gustaw, król szwedzki, rycina z epoki

Wielcy hetmani polscy i litewscy

53

Trtufciwu Sieo: C«.«ł,ll»j!

^CAROLO CVSTAW

Oblężenie Krakowa przez Szwedów w 1655 r., rycina w dziele S. Pufendorfa z XVII w.

anty szwedzkiej koalicji. A więc Duńczycy wkroczyli do posiadłości szwedzkich, a wojska austriackie zajęły Kraków. Teraz król szwedzki poczuł się zagrożony i opuścił Polskę, a Rakoczy rozpoczął odwrót, który skończył się dla niego haniebnie. Osaczony przez Czarnieckiego, Jerzego Lubomirskiego i Pawła Sapiehę skapitulował, a w dalszej ucieczce do reszty rozbity przez Tatarów, w końcu przez Portę Osmańską został wygnany z kraju. Teraz już Polska mogła wystąpić zaczepnie. Czarniecki po dwakroć wyprawiał się na pomoc sprzymierzeńcom do Danii, gdzie jazda polska znów okryła się sławą, przepływając cieśninę morską przy zdobywaniu wyspy Alsen, a następnie twierdzy Koldyngi. Kiedy w roku 1660 niespodziewanie zmarł król Karol X Gustaw, za pośrednictwem Francji doszło do zawarcia pokoju w Oliwie. Koszty ciężkiej wojny były ogromne: Jan Kazimierz ostatecznie zrezygnował z praw do korony szwedzkiej, a Polska utraciła znaczną część Inflant. Straszne jednak były skutki „potopu": zrujnowany i wyludniony kraj podźwignął się dopiero po stu latach. Tymczasem wybuchła nowa wojna z Moskwą i Czarniecki bezzwłocznie przystąpił do działań na wschodzie. Odniósł zwycięstwo pod Połonką, ale z kolei borykać się musiał z trudnościami wywołanymi przez konfederację nie opłacanego żołnierza. W latach 1663-1665 podjął dalszą walkę z wojskami moskiewskimi i z powstańcami ukraińskimi. Akcje jego nadal odznaczały się szybkością i sprawnością marszów, w bitwach wykazywał błyskawiczny refleks. A jednak, nieustanny wysiłek wojenny i odniesione rany, zwłaszcza groźny postrzał pod Monasterzyskami, gdzie kula urwała mu część podniebienia, nadszarpnęły zdrowie i przyspieszyły śmierć hetmana.

Unieśmiertelniony w „Mazurku" Dąbrowskiego, przeszedł do historii jako wzór służącego ojczyźnie żołnierza. Jerzy Sebastian Lubomirski (1616-1667), marszałek wielki i hetman polny koronny, syn Stanisława, wojewody krakowskiego, i Zofii Ostrogórskiej, już za młodu wyróżniał się wielkimi zdolnościami i świetną pamięcią. W roku 1626 zapisany został do Akademii Krakowskiej, a w trzy lata później odbył młodzieńczą podróż do Niemiec i Niderlandów, dłużej zatrzymując się w Ingolstadt, w Lowanium i Lejdzie. W następnych latach podróżował do Hiszpanii i Włoch. Jako potomek jednego z najpotężniejszych rodów magnackich, skoligacony z Radziwiłłami i Ossolińskimi, wcześnie obdarzony został starostwami, a właściwą karierę polityczną i wojskową rozpoczął w roku 1636. Doświadczenia wojennego nabierał pod okiem hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Rychło wzbudził w sobie dumę, poczucie siły i ogromną ambicję. Poślubił Konstancję Ligęziankę, córkę kasztelana sandomierskiego i rzucił się w wir walki politycznej, przyjmując postawę opozycyjną wobec dworu królewskiego i starając się zyskać poparcie i popularność w masach szlacheckich. Wybierany na marszałka sejmików i posła do sejmu, popisywał się znakomitymi mowami, demagogicznie głosząc wyższość dobra ojczyzny nad prywatą. Za czasów króla Władysława był przeciwnikiem planowanej wojny z Turcją, następnie w 1648 r. zajął wobec buntujących się Kozaków stanowisko umiarkowane i pojednawcze, ale doznał goryczy klęski pod Piławcami i sromotnej ucieczki wojska. Podpisał potem elekcję Jana Kazimierza i uczestniczył w wyprawie Zborowskiej. W 1650 r. otrzymał marszałkostwo nadworne

Hetmani Rzeczypospolitej

Zdobycie Koldyngi, rycina z XIX w.

po Adamie Kazanowskim, a straciwszy żonę snul plany poślubienia owdowiałej Elżbiety Kazano wskiej, dziedziczącej olbrzymi majątek. Na tym tle znów popadł w konflikt z dworem królewskim. Po śmierci Jerzego Ossolińskiego pragnął objąć urząd kanclerski, ale musiał się zadowolić marszałkostwem wielkim koronnym. W1651 r. miał zatarg o saliny z instygatorem koronnym Danielem Żytkowiczem i ciężko go znieważył. Spiskował z Jerzym II i Zygmuntem Rakoczymi dla obalenia polskiego „króla-tyrana". Był jednak mistrzem politycznej intrygi i nieustannie łudził swych przeciwników perspektywą porozumienia. W bitwie pod Beresteczkiem, a następnie w wyprawie żwanieckiej wystąpił u boku Jana Kazimierza. W 1654 r. zawarł nowy związek małżeński z Barbarą Tarłówną, wdową po Janie Aleksandrze Daniłowiczu. Podczas najazdu szwedzkiego zrazu wyczekiwał w swym spiskim zamku w Lubowli, prowadził rokowania z Karolem Gustawem i z Rakoczym, ale w grudniu 1655 r. zdecydowanie opowiedział się po stronie Jana Kazimierza i pociągnął za sobą szlachtę małopolską. Przeniósł się do Łańcuta i w następnym roku rozpoczął skuteczne działanie przeciwko Szwedom, łącząc się ze Stefanem Czarnieckim. Razem osaczyli wojsko szwedzkie w widłach Wisły i Sanu, a potem odnieśli zwycięstwo pod Warką i odbili Warszawę. We wszystkich akcjach Lubomirski wyróżniał się szybką, trafną decyzją i świetnym obeznaniem ze sztuką wojenną. Wreszcie w roku 1657 wziął

54 buławę polną wakującą po Stanisławie Lanckorońskim, po czym zaraz przeprowadził brawurowy zagon na terytorium siedmiogrodzkie, zmuszając tym Rakoczego do wycofania się z terytorium Polski. Najświetniejszą kampanię odbył w 1660 r. pod Cudnowem, doprowadzając do kapitulacji znacznych sił rosyjsko-kózackich. Była to jedna z najbardziej sprawnych akcji wojska polskiego w XVII stuleciu. Kiedy ustały wojny, Lubomirski pogrążył się w wirze wielkiej polityki, ponownie w opozycji do Jana Kazimierza i królowej Ludwiki Marii, ostro występował przeciwko pomysłowi wyboru nowego władcy vivente rege — za życia króla. Doszło do tego, że w 1664 r., głównie za sprawą Ludwiki Marii, oskarżono Lubomirskiego 0 próbę zamachu stanu i wyrokiem sądu senatorskiego skazano na „utratę czci, życia i wszystkich dóbr". Lubomirski uszedł na Śląsk, najpierw do Nysy, potem do Wrocławia, aby przygotować formalny rokosz. Intrygował przy tym z cesarzem, z elektorem brandenburskim, a nawet usiłował skłonić Moskwę do napadu na Polskę. Na wiosnę 1665 r. przybył na Spisz i prowadząc agitację wśród szlachty zwerbował znaczne siły zbrojne. We wrześniu tegoż roku pod Częstochową rozbił oddziały litewskie wierne królowi. Potem podążył do Wielkopolski 1 gromadząc malkontentów wzrastał w siłę, a przy tym wciąż łudził króla obietnicami porozumienia. Za sprawą Lubomirskiego zerwany został sejm w r. 1666 i wojna domowa rozgorzała na dobre. Dnia 1 lipca tegoż roku pod Mątwami, u przeprawy przez Noteć, Lubomirski w krwawej, bratobójczej bitwie pokonał wojsko królewskie. Z końcem lipca zawarta została ugoda: Lubomirski, pomimo militarnych sukcesów, zrzekł się wszystkich godności, król zaś porzucił projekt elekcji vivente rege. Ostatecznie Lubomirski ponownie wyjechał do Wrocławia, gdy wydał manifest swojej „jawnej niewinności", ale niebawem zmarł. Sejm w 1669 r. przeprowadził jego rehabilitację. Pochowany został w Wiśniczu. Ocena postaci Jerzego Sebastiana Lubomirskiego budzi spory historyków; czy był wielkim statystą, trybunem szlachty i obrońcą złotej wolności, czy rokoszaninem i zdrajcą, nie wahającym się wzywać pomocy wrogów dla załatwienia osobistych pretensji i urazów? Był niewątpliwie wybitnym dowódcą wojskowym, wszechstronnie wykształconym, wielbicielem Tacyta. Skrycie zapewne marzył o zdobyciu korony. Nie były mu obojętne sztuki piękne. Jemu zawdzięcza się sprowadzenie do Polski wybitnego inżyniera architekta Tylmana von Gameren, który pod Mątwami kierował artylerią. Jan Sobieski (1629-1696), którego historia eksponuje przede wszystkim jako króla-zwycięzcę spod Wiednia w roku 1683, musi być także włączony do pocztu najznakomitszych hetmanów polskich. Jak wiadomo, ten syn Jakuba Sobieskiego, uczestnika i pamiętnikarza wojny chocimskiej roku 1621, i prawnuk hetmana Żółkiewskiego, już jako chłopiec, wraz ze swoim bratem Markiem, często prowadzony był do mauzoleum Żółkiewskich i wychowywany w duchu pomszczenia śmierci swego wielkiego przodka. Nauki pobierał w Akademii Krakowskiej, a następnie uzupełniał wykształcenie w młodzieńczej podróży do Francji, Niemiec, Niderlandów i Anglii. Wezwany do

Wielcy hetmani polscy i litewscy

55 kraju na wieść o powstaniu Chmielnickiego, z własną chorągwią uczestniczył w kampanii Zborowskiej, a potem otrzymał ciężką ranę w bitwie beresteckiej. W roku 1655, podczas najazdu szwedzkiego, początkowo, wraz z wielu innymi, zgłosił akces do Karola X Gustawa, ale niebawem porzucił szeregi szwedzkie i stał się gorącym stronnikiem Jana Kazimierza. Potem pod komendą Stefana Czarnieckiego brał udział w walkach z Moskwą i Kozakami. W pewnym stopniu można go uznać za ucznia Czarnieckiego, choć też wiele nauczył się podpatrując wojenną sztukę Szwedów. Pozostawał w bliskich stosunkach z królem i królową Ludwiką Marią, tym bardziej, że zapłonął gorącym uczuciem do wychowanicy królowej, Marii Kazimiery d'Arquien 5 słynnej Marysieńki, którą poślubił w roku 1665, rychło po śmierci jej męża, Jana Zamoyskiego. Ściśle związany ze stronnictwem dworskim, Sobieski wystąpił czynnie u boku króla przeciwko rokoszowi Jerzego Lubomirskiego, narażając się opinii szlacheckiej. W tymże roku mianowany został marszałkiem wielkim koronnym, a w rok później hetmanem koronnym. Wykazał talent znakomitego wodza, odpierając w r. 1667 szczupłymi siłami natarcie silnej armii kozacko-tatarskiej pod Podhajcami. Dla zagrodzenia drogi wojskom Doroszenki, liczącym ponad 20.000 żołnierzy, wspomagającym Tatarów w marszu na Lwów, Sobieski stanął umocnionym obozem pod Podhajcami w wybranym przez siebie, dogodnym do obrony miejscu. Miał zaledwie 3.000

żołnierzy, a więc występowała owa drastyczna różnica ilościowa, charakterystyczna dla polskich działań wojskowych. Taktyka obronna Sobieskiego polegała na usypaniu na przedpolu obozu dwóch półksiężycowatych umocnień, obsadzonych piechotą strzelczą i lekkimi działami. Pod osłoną tych umocnień wysyłał Sobieski szarże jazdy. Bitwa pod Podhajcami była więc typową bitwą odporno-zaczepną, a o wszystkim zadecydował silny odwód wykorzystany w kulminacyjnym momencie starcia. Podobną taktykę zastosował w roku 1709 car Piotr I w bitwie pod Połtawą, doprowadzając do zwycięstwa wojsk rosyjskich nad szwedzką armią Karola XII. Podhajce przyniosły Sobieskiemu buławę wielką koronną. Po abdykacji Jana Kazimierza w roku 1668 rozpoczął on wielką akcję polityczną dla poparcia kandydatury francuskiej na tron Polski. Wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego rozczarował Sobieskiego. Rychło zajął on stanowisko zdecydowanie opozycyjne, dążąc do detronizacji nieudolnego króla. Szlachta popierająca Wiśniowieckiego zawiązała konfederację w Gołębiu, podczas gdy Sobieski powołał w roku 1672 konfederację wiernego sobie wojska w Szczebrzeszynie. Dalsze rozgrywki polityczne przerwane zostały najazdem tureckim pod wodzą samego sułtana Mehmeda IV i niespodziewaną, bolesną utratą Kamieńca Podolskiego. Kiedy pospolite ruszenie zebrane pod Gołębiem nie kwapiło się do wojowania, hetman wielki z nielicznym wojskiem zaciężnym ruszył na dziesięciodniowy rajd

Pościg za czambułami, rycina Romeyna de Hooghe, wg. rysunku Franciszka Gratty

Hetmani Rzeczypospolitej

56

Buława Jana III Sobieskiego

kawaleryjski przeciwko tatarskim czambułom, jakie grasowały po kraju. W bitwach i potyczkach przebył około 400 km, uwolnił prawie 10.000 ludzi zagarniętych w jasyr, w końcu rozbił główny kosz, czyli obóz tatarski, dowodzony przez zastępcę chana, Nurredina. Tę wypr.awę upamiętnia świetna rycina holenderskiego grafika Romeyna de Hooghe, wykonana z kilku płyt na podstawie nadesłanych z Polski rysunków uczestnika tej kampanii, sekretarza hetmana — Franciszka Gratty. Mimo sukcesów tej wyprawy podpisany został haniebny traktat w Buczaczu, nakładający na Polskę obowiązek corocznego płacenia haraczu, czyniący Rzeczpospolitą wasalem Turcji Osmańskiej. Wobec tak tragicznej sytuacji stronnictwa szybko się pojednały, a Sobieski na sejmie pacyfikacyjnym w roku 1673 przedstawił plan wielkiej kontrofensywy przeciwko Osmanom, łączący środki dyplomatyczne i militarne. Z funduszy płynących w wyniku uchwały tego sejmu Sobieski zgromadził silną armię i w dniu 11 listopada 1673 odniósł nad tureckim korpusem Husejna Paszy wielkie zwycięstwo pod Chocimiem. W czasie bitwy chocimskiej sytuacja była odwrotna niż w roku 1621. Armia turecka, złożona z piechoty janczarskiej i kawalerii spahisów, zalegała obóz umocniony wałami i rowami, oparty o Dniestr i zamek chocimski. Po próbnym ataku w dniu 10 listopada Sobieski przetrzymał swoje wojsko przez całą noc w gotowości do szturmu, zmuszając tym samym przeciwnika do nieustannego pogotowia, które wyczerpało Turków nieprzywykłych do listopadowych chłodów. Kiedy Turcy nad ranem zaczęli schodzić ze stanowisk, Sobieski dał sygnał do ataku, przy wsparciu artyleryjskim rzucając w pierwszej linii piechotę i spieszoną dragonię. Niwelując wały, piechota umożliwiła jeździe przeprowadzenie ataków do wnętrza obozu, utrudnionych zresztą wskutek labiryntu namiotów, plątaniny sznurów i kołków. Most na Dniestrze, droga ucieczki, załamał się pod ogniem dział polskich i ciężarem wycofujących się, co przyczyniło się do całkowitego zwycięstwa Sobieskiego. Wzięto liczne trofea, a imię Sobieskiego rozsławione zostało w Europie. Chocim bez wątpliwości, po śmierci króla Michała, walnie przyczynił się do wyboru Jana Sobieskiego na króla w maju roku 1674. Po elekcji Sobieski natychmiast wyruszył w pole, odkładając koronację na dwa lata. Sobieski miał ogromny wpływ na polską sztukę wojenną ostatniej ćwierci wieku XVII. Zawdzięczał swe

sukcesy wybitnym zdolnościom wojskowym, ale także wszechstronnemu wykształceniu i doświadczeniom, zdobytym w walkach pod dowództwem swych znakomitych poprzedników. Miał okazję potykać się z różnorodnymi, zarówno zachodnimi, jak i wschodnimi przeciwnikami. Był przede wszystkim dowódcą jazdy w typowo polskim stylu, przejętym głównie od Czarnieckiego. Cechą dominującą tego stylu było piorunujące uderzenie przy jednoczesnym zaskoczeniu kierunkiem tego uderzenia. Znał się również na inżynierii wojskowej i jej praktycznym zastosowaniu przy budowie umocnień polowych oraz zdobywaniu obronnych obozów, co uwidoczniło się pod Podhajcami i pod Chocimiem. Poprzez bezpośrednią obserwację wojsk szwedzkich i cesarskich, a także przy Jerzym Lubomirskim, nauczył się Sobieski działać siłami broni połączonych, co przy wybitnym talencie strategicznym uczyniło go wodzem na miarę światową. Znalazło to pełne potwierdzenie w wiktorii wiedeńskiej. Żaden z późniejszych polskich dowódców aż do końca dawnej Rzeczypospolitej nie dorównał Sobieskiemu. W okresie Wiednia w jego cieniu pozostawali współdowodzący hetmani koronni, Stanisław Jabłonowski i Mikołaj Hieronim Sieniawski, choć ten pierwszy zasługuje na zaliczenie w poczet dowódców wybitnych. We Lwowie Jabłonowski doczekał się brązowego pomnika w rycerskiej zbroi. Stanisław Jan Jabłonowski (1634-1702) podobnie jak Sobieski studiował w Akademii Krakowskiej, a następnie w Paryżu sztukę wojenną, ściślej fortyfikację i inżynierię. W roku 1651 powrócił do Polski, ale pod Beresteczkiem nie był, karierę wojskową rozpoczynając od wyprawy żwanieckiej. Walczył potem przeciwko Moskwie i Kozakom, a w czasie szwedzkiego „potopu" służył z chorągwią pancerną pod Czarnieckim, wyróżniając się pod Gołębiem, Rudnikiem i Sandomierzem, a także w trzydniowej bitwie warszawskiej roku 1656. Był wielokrotnie ranny. Czarnieckiemu towarzyszył w wyprawach duńskich, a w roku 1660 z Rewerą Potockim wyprawił się nad Dniestr do Mohylewa. Ciesząc się wysoką protekcją królowej Ludwiki Marii, otrzymał urząd oboźnego wielkiego koronnego, a od roku 1664 województwo ruskie i liczne starostwa. Jako wybitny stronnik partii francuskiej przyjmował jurgielt od króla Ludwika XIV. Przyjaźniąc się z Sobieskim, zawsze próbował go naśladować, a nawet na wielu polach z nim konkurować. Z wojskiem królewskim uczestniczył w bi-

Wielcy hetmani polscy i litewscy

57 twie pod Mątwami nad Notecią, w której triumfował Jerzy Lubomirski. Rok później, 6 października 1667 r., pod Podhajcami walnie przyczynił się do zwycięstwa Sobieskiego, dowodząc środkowym hufcem i świetnie prowadząc ataki husarii. Równie znakomicie spisał się w roku 1673 pod Chocimiem i w roku 1675 pod Lwowem. Sobieski nazywał go „Diablonowskim", ale miał do niego zaufanie i powierzał mu najtrudniejsze zadania. Jabłonowski od czasu sejmu koronacyjnego w 1676 r. dzierżył buławę polną. W ciężkich bojach pod Żórawnem odpierał ataki Ibrahima Szejtana. Wreszcie w 1683 r. zrezygnował z orientacji profrancuskiej i otrzymując buławę wielką koronną poszedł wraz z Sobieskim pod Wiedeń, gdzie odegrał ważną rolę w samej odsieczy i następnych bitwach. Z kolei prowadził, jednak bez sukcesu, wyprawy na Kamieniec Podolski z próbą odzyskania twierdzy (1684 r.), na Bukowinę (1685 r.) i Wołoszczyznę (1686 r.) Licząc się z nieustannym zagrożeniem ze strony Turcji, budował wzdłuż Dniestru forty, m.in. Okopy św. Trójcy i Mariampol koło Jezupola. Po śmierci Jana III dążył bezskutecznie do poślubienia Marii Kazimiery i objęcia tronu polskiego. Ostatecznie, podczas elekcji roku 1697 poparł Augusta

Mocnego, lecz później stał się jego przeciwnikiem. Zmarł we Lwowie. Na tej liście godni są jeszcze umieszczenia wybitni hetmani z rodu Radziwiłłów, Sapiehów i Potockich. Radziwiłłowie, potężny ród litewski, w miarę postępów unii spolonizowany, ale też skłonny do religijnych nowinek i stale akcentujący swą odrębność i chęć oderwania Litwy od Korony, odgrywali ważną rolę w sprawach wojskowych Rzeczypospolitej, wielokrotnie dzierżąc buławy litewskie. Mieli zwyczaj przybierać przydomki, ale one już same świadczą o ich wczesnej chwale wojennej i późniejszej dekadencji, kiedy po takich, jak „Herkules" lub „Fulmen Belli", czyli „Piorun Wojny", szły takie, jak „Rybeńko" i „Panie Kochanku". Tak więc Jerzy Radziwiłł Herkules (około r. 1480-1541), kasztelan wileński i hetman wielki litewski, walczył z Tatarami pod Wiśniowcem i z Moskwą pod Orszą, gdzie dowodził oddziałami lekkiej jazdy litewskiej, znacznie przyczyniając się do zwycięstwa. W roku 1519 uczestniczył w wyprawie do Prus przeciwko wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu Albrechtowi, a w latach 1534-36 dowodził wojskiem litewskim w kampanii moskiewskiej, zakończonej zdobyciem Staroduba.

Bitwa pod Chocimiem w 1673 r., mai. Ferdinand van Kessel i Andrzej Stech

58

39 Hetmani Rzeczypospolitej

roku 1632 poparł kandydaturę królewicza Władysława. Do czasu przybycia wojsk odsieczy z królem Władysławem dowodził oddziałami wojennymi pod Smoleńskiem w 1633 r., przyczyniając się do kapitulacji armii moskiewskiej. Buława hetmańska kilkakrotnie przypadała przedstawicielom możnego rodu litewskich Sapiehów. Jednym z twórców potęgi rodu był Lew Sapieha, syn Iwana (1557-1633), kanclerz wielki litewski od 1589 r. wojewoda wileński od 1621 r. i hetman wielki od 1625 r. Był uczestnikiem wypraw wojennych Stefana Batorego, a potem wyróżnił się jako gorący zwolennik i doradca króla Zygmunta III, ale zarazem antagonista Stefana Żółkiewskiego. Popierał dążenia Zygmunta do objęcia tronu carskiego i zachęcał go do wyprawy na Moskwę w 1609 r. W roku 1617 towarzyszył w wyprawie moskiewskiej królewiczowi Władysławowi i w dwa lata później brał udział w rokowaniach i zawarciu rozejmu w Deulinie. Z kolei Paweł Jan Sapieha (ok. 1610-1665), oboźny litewski, wojewoda witebski od 1646 r., wojewoda wileński i hetman wielki litewski od 1656 r., w czasie powstania Chmielnickiego walczył pod Zborowem i Beresteczkiem,

Krzysztof Radziwiłł zwany Piorunem Wojny, rycina z XVII w.

Mikołaj Radziwiłł Rudy (1512-1584) był synem Jerzego i bratem Barbary Radziwiłłówny, hetmanem wielkim litewskim od 1553 r., wojewodą wileńskim i kanclerzem wielkim litewskim od 1566 r. W roku 1564 odniósł zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi nad rzeką Ułą koło Połocka, był uczestnikiem wypraw Batorego, ale też zagorzałym przeciwnikiem unii litewsko-polskiej. Syn Radziwiłła Rudego, Krzysztof Mikołaj Radziwiłł, Piorun Wojny (1547-1603) kolejno piastował buławę polną i buławę wielką i wsławił się jako towarzysz wypraw wojennych Batorego, podczas których dotarł aż nad Wołgę. W kampanii roku 1601 przeciw Szwedom odniósł wraz z Janem Karolem Chodkiewiczem zwycięstwo pod Kokenhauzen, a następnie zdobył Wenden. Jego wspaniała, ogromnych rozmiarów zbroja zachowała się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Wreszcie Krzysztof II Radziwiłł (1585-1640), syn Pioruna, hetman polny litewski od 1615 r., kasztelan i wojewoda wileński od 1633 r. i hetman wielki litewski od 1635 r., walczył ze Szwedami w Inflantach i w 1622 r. odzyskał Mitawę. Jako przywódca protestantów pozostawał w opozycji do Zygmunta III, ale w czasie elekcji

Stanisław Jabłonowski, rycina z XVII w.

59

Wielcy hetmani polscy i litewscy

Jan Paweł Sapieha, rycina z epoki

Jerzy Sebastian Lubomirski

a podczas szwedzkiego „potopu" twardo stał przy Janie Kazimierzu. Jego rola w walce z najazdem była doniosła: wyparł Szwedów z Lublina, brał udział w oblężeniu Warszawy, obiegł Janusza Radziwiłła w Tykocinie, zdobywając zamek szturmem w 1657 r. i w tymże roku wraz ze Stefanem Czarnieckim i Jerzym Lubomirskim zmusił do kapitulacji Jerzego Rakoczego. Wreszcie w 1660 r. wraz z Czarnieckim zadał klęskę wojskom moskiewskim pod Połonką. Koronne buławy przypadły niejednokrotnie członkom rodziny Potockich. Wśród nich wybili się dwaj hetmani, których dzieje wojenne przypadły na wiek XVII. Mikołaj Potocki, którego data urodzenia nie jest ściśle określona, zmarły w r. 1651, był hetmanem polnym koronnym od 1637 r., a kasztelanem krakowskim i hetmanem wielkim koronnym od 1646 r. Pod Cecorą dostał się do niewoli tureckiej. W kampanii roku 1633 wraz Jeremim Wiśniowieckim i Stanisławem Koniecpolskim pokonał pod Kamieńcem Podolskim wojska tureckie dowodzone przez Abazego paszę. W roku 1637 rozbił pod Kumejkami powstańcze oddziały kozackie Pawluka, a w następnym roku zmusił do poddania się Dymitra Kunię. Został nagrodzony wielkimi posiadłościami na Ukrainie, stając się jednym ze znienawidzonych przez ludność ukraińską „królewiąt". W roku 1648 w czasie powstania

Bohdana Chmielnickiego pokonany pod Korsuniem dostał się do niewoli tatarskiej, z której powrócił w 1650 r. na czas, aby wziąć udział w bitwie od Beresteczkiem. Uczestniczył jeszcze w zawarciu ugody w Białej Cerkwi, wkrótce jednak potem zmarł. Wreszcie Stanisław Potocki z przydomkiem Rewera (1579-1667), po nauce w szkołach krajowych, przebywał na dalszych studiach we Francji i Niderlandach. Po powrocie do kraju walczył przeciwko rokoszaninowi Mikołajowi Zebrzydowskiemu pod Guzowem w 1607 r., brał udział w wyprawie na Wołoszczyznę w 1608 r. i oblężeniu Smoleńska w 1611 r., był uczestnikiem bitwy pod Cecorą i bitwy pod Chocimiem (1620-1621), brał udział w wojnie ze Szwecją (1626-1629) oraz w tłumieniu powstań kozackich (1637-1638). W roku 1655 przyczynił się do pobicia wojsk moskiewskich i kozackich pod Ochmatowem. W miarę sukcesów wojennych spadły na niego dostojeństwa, kasztelania kamieniecka, województwo bracławskie i podolskie, buława polna od 1652 r. oraz buława wielka koronna w dwa lata później. Podczas „potopu" szwedzkiego przystał zrazu do króla Karola X Gustawa, ale szybko go odstąpił, stając się jednym z twórców konfederacji tyszowieckiej. W roku 1660 wraz z Jerzym Lubomirskim pod Cudnowem zmusił armię rosyjską Szeremietiewa do kapitulacji.

Hetmani, którzy zawiedli,..

Z biegiem czasu urząd hetmański stawał się coraz bardziej narzędziem skrajnie egoistycznej polityki rodowej, zamiast służbą dla Rzeczypospolitej. Dożywocie władzy i brak odpowiedzialności za powzięte decyzje, nienasycona żądza bogacenia się drogą zbierania dygnitarstw i posiadłości ziemskich, ambicje rodowe sięgające korony królewskiej lub przeciwnie, chęć pozbawienia króla resztek władzy — wszystko to prowadziło do zatraty szczytnego etosu hetmaństwa, a zarazem do osłabienia państwa, którego los w gruncie rzeczy zawsze zależał od siły militarnej. Objawy upadku urzędu hetmańskiego widoczne były już w połowie XVII w. Sprzeczne są opinie historyków o Wincentym Aleksandrze Gosiewskim (data urodzenia nieznana), synu Aleksandra, wojewody smoleńskiego i wybitnego dyplomaty. Starannie wykształcony w Wilnie, Wiedniu, Rzymie i Padwie, został w 1651 r. generałem artylerii litewskiej, potem podskarbim wielkim litewskim, a od 1654 r. hetmanem polnym litewskim. W 1648 r. walczył z Kozakami, w okresie „potopu" w 1655 r. najpierw podpisał w Kiejdanach akt uznania Karola Gustawa, a potem zdecydowanie wystąpił przeciwko Szwedom. Po bitwie warszawskiej na czele posiłkowych oddziałów tatarskich wkroczył do Prus Książęcych, gdzie odniósł nad wojskami szwedzko-brandenburskimi świetne zwycięstwo pod Prostkami (1656 r.); dlatego to w zachowanym portrecie z XVII w. (w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Pałac w Łazienkach) Gosiewski występuje w stroju i uzbrojeniu tatarskim. Wkrótce odwróciła się od niego szczęśliwa karta, w kilka dni po Prostkach poniósł porażkę pod Filipowem, z kolei w działaniach wojennych przeciwko Moskwie dostał się pod Wilnem do niewoli w 1658 r., w której przebywał cztery lata. Po powrocie do kraju stanął po stronie dworu królewskiego i poparł plany osadzenia na tronie polskim, vivente rege, kandydata francuskiego. W lipcu 1662 r. przybył do Wilna, aby przeprowadzić układy ze skonfederowanym wojskiem litewskim. Posądzony przez żołnierzy o zdradę ich interesów, został w listopadzie tegoż roku samowolnie rozstrzelany pod Ostrynią. Pycha i brak odpowiedzialności cechowały Marcina Kalinowskiego, wojewodę czernihowskiego, hetmana polnego koronnego od 1646 r., uczestnika wojen ze Szwedami w Prusach i wojny smoleńskiej. Po wybuchu powstania kozackiego nieudolnie prowadząc wojsko koronne, poniósł wraz z Mikołajem Potockim sromotną klęskę pod Korsuniem i dostał się do niewoli kozackiej, z której

powrócił w 1650 r. Pod Beresteczkiem dowodził lewym skrzydłem armii polskiej, ale w rok później doprowadził wojsko koronne do katastrofy pod Batohem. Na czele pułków komputowych i prywatnych zaciągów magnackich zamierzał przeciąć Tymofiejowi Chmielnickiemu drogę do Mołdawii. Wskutek błędów w dowodzeniu dał się zaskoczyć przez przeważające siły kozacko-tatarskie i poddał się bez walki Tatarom. Od Tatarów wykupili jeńców Kozacy, jedynie po to, aby dokonać zbiorowej rzezi. Zginęło wówczas około 8.000 najbardziej wartościowych żołnierzy Rzeczypospolitej, dał gardło sam hetman Kalinowski, a wśród znakomitych oficerów Marek Sobieski, brat Jana. Obraz hetmańskiej pychy i świadomego działania na zgubę Rzeczypospolitej uwiecznił Henryk Sienkiewicz w wizerunku księcia Janusza Radziwiłła, sugestywnie przedstawionym w „Potopie". Janusz Radziwiłł (1612—1655), hetman polny litewski od 1646 r., wojewoda wileński od 1653 r. i hetman wielki litewski od 1654 r., był jednym z najpotężniejszych magnatów na Litwie i przywódcą dysydentów wyznających kalwinizm. Po elekcji Władysława IV posłował do Anglii i Niderlandów z wiadomością o wyborze króla. Walczył z Kozakami, zadając w 1651 r. klęskę płk. Michałowi Krzyczewskiemu pod Łojowem i tegoż roku zajął Kijów. Za jego sprawą w 1652 r. poseł Władysław Siciński zerwał sejm, stosując po raz pierwszy liberum veto. Po wybuchu wojny z Moskwą w 1654 r. odniósł wprawdzie zwycięstwo pod Szkłowem, ale wkrótce został pobity pod Szepielewiczami, pod Nowym Bychowem i Wilnem. W czasie najazdu szwedzkiego podpisał w Kiejdanach dnia 18 sierpnia 1655 r. akt poddania się królowi szwedzkiemu. Do historii przeszedł z przydomkiem zdrajcy. Polaków nienawidził, mówiąc że „przyjdzie czas, kiedy Polaków będzie się wyrzucać nie przez drzwi, ale przez okna". Na balach dworskich pojawiał się w błazeńskim stroju, niby to indyjskim, w koronkach i klejnotach. Zawarł umowę ze Szwedami, w której zrywał unię polsko-litewską i uznawał protektorat Szwecji nad udzielnym księstwem litewskim. Wymiar niemal klasyczny zdrady narodowej przybrało postępowanie Franciszka Ksawerego Branickiego (1730—1819), potępionego w „Weselu" Stanisława Wyspiańskiego, którego poeta ukazał jako wstrząsające, piekielne widmo, dławione przez diabłów moskiewskim złotem. Pochodził z półmagnackiej rodziny herbu Korczak i za młodu służył w armiach cudzoziemskich, w Au-

Hetmani, którzy zawiedli

61 strii i we Francji. Ze Stanisławem Poniatowskim, przyszłym królem, związał się w czasie pobytu w Petersburgu, co przyniosło mu w rezultacie liczne godności i lukratywne starostwa. Dowodził wojskami królewskimi przeciw konfederatom barskim i w 1768 r. pacyfikował Ukrainę. Hetmanem polnym został mianowany w 1773 r. i zaraz w następnym roku hetmanem wielkim. Zaprzyjaźnił się z kniaziem Potiomkinem, faworytem carycy Katarzyny II, i uzyskał powiększenie władzy hetmańskiej. W roku 1775 zerwał z królem i przystał do opozycji magnackiej, w roku 1781 ożenił się z kochanką Potiomkina, Aleksandrą Engelhardt. Wraz ze Szczęsnym Potockim

Janusz Radziwiłł, rycina Daniela Schultza

dążył do utworzenia konfederacji prorosyjskiej, która miała carowej dostarczyć żołnierzy do walki z Turcją. Podczas Sejmu Czteroletniego nadal przewodził stronnictwu opozycyjnemu, zwalczającemu reformy. W kwietniu roku 1792 wyjechał do Rosji i stał się jednym z twórców konfederacji targowickiej. Po obaleniu Konstytucji 3 maja przewodniczył w listopadzie roku 1792 poselstwu wysłanemu do Katarzyny II z podziękowaniem za udzieloną pomoc. W czasie powstania kościuszkowskiego został zaocznie skazany na śmierć przez powieszenie. Nie wrócił do kraju, złożył hetmaństwo i przeszedł całkowicie na służbę rosyjską.

Kult narodowy wielkich hetmanów

Jeszcze żyli ci hetmani, którzy zdradzili naród i zamiast bronić kraju spowodowali jego upadek i długą niewolę, kiedy rozpoczęło się rozpamiętywanie dawnej wielkości i potęgi, oszałamiających zwycięstw, rodziła się patriotyczna legenda, mająca trwać poprzez pokolenia, w gruncie rzeczy aż po okres drugiej wojny światowej, a w pewnym stopniu nawet do dzisiaj. Najstarszą genealogię miała legenda Stanisława Żółkiewskiego, kształtowana tuż po jego śmierci zarówno w sferze ideowo-literackiej, jak i monumentalno-plastycznej. Miał Żółkiewski wielkich przeciwników, a nawet wrogów, którzy nie wahali się oczerniać go nawet w obliczu tragicznej i bohaterskiej śmierci, ale przeważała po nim ogólnonarodowa żałoba. Mowę pogrzebową wygłosił Jakub Sobieski, na sejmie zaś jesiennym roku 1620 Tomasz Zamoyski miał orację w obronie czci i honoru zmarłego, rychło wydrukowaną w Krakowie i rozpowszechnioną w kraju. Męstwo i poświęcenie hetmana wysławiali pisarze baroku, szczególnie Stanisław ze Skrzypny Twardowski. Porównywano hetmana do bohaterów antycznych, stawiając Cecorę na równi z Termopilami. Najważniejszym miejscem kultu hetmana stało się jego mauzoleum w kolegiacie żółkiewskiej. Regina Żółkiewska w ozdobnej trumnie pochowała ciało męża znalezione na pobojowisku, a następnie za ogromną sumę pieniędzy wykupiła głowę męża, wziętą przez Turków do Stambułu i wbitą na hak przy bramie sułtańskiego seraju. Na ten cel musiała poświęcić srebra rodzinne, przekuwając je na talary. Ponadto na miejscu śmierci męża kazała wznieść kamienny pomnik. Na trumnie umieściła napis: Exoriare aliąuis de nostris ossibus ultor — „Z naszych kości powstanie mściciel". Zapowiedź ta rychło miała się spełnić, a tym mścicielem został prawnuk hetmana Jan Sobieski. W dowód wypełnienia zobowiązania kazał zawiesić w kolegiacie żółkiewskiej, obok obrazu bitwy kłuszyńskiej, trzy obrazy własnych zwycięstw: pod Chocimiem, pod Wiedniem i pod Parkanami, czyniąc z tego kościoła jedyne w swoim rodzaju miejsce triumfalne w Polsce. Podobną aranżację trofealną przeprowadził w swoim zamku w Schleissheimie inny zwycięzca nad Turkami, elektor bawarski Maksymilian Emanuel, zięć króla Jana Sobieskiego. W wieku XVIII, zwłaszcza od czasu, kiedy Małopolska okupowana była przez Austriaków, kolegiata żółkiewska znajdowała się w zaniedbaniu, a sarkofag w złym stanie. Ze zniszczonej trumny księżna Czartoryska wydobyła fragment czaszki wielkiego hetmana i resztki

jedwabnego żupana , w którym został pochowany, przenosząc te relikwie do puławskiej Świątyni Sybilli. Wzięła jednocześnie cynową figurkę z trumny, przedstawiającą, według jej opinii, jednego z carów Szujskich. Inne fragmenty tej trumny dostały się do zbiorów muzeów narodowych w Krakowie i w Warszawie. Fragment czaszki Żółkiewskiego włożony został przez Czartoryską do relikwiarza „białego mozaikowego" na postumencie czarnym dębowym z napisem „On piersi swemi Ojczyznę zasłonił". Kiedy po powstaniu listopadowym zbiory puławskie znalazły schronienie w Paryżu, ów pierwotny relikwiarz był już widocznie mocno zniszczony, skoro książę Władysław Czartoryski umieścił czcigodną relikwię w marmurowej, rzeźbionej i pokrytej łacińskimi napisami urnie rzymskiej z I w., w której przetrwała do dzisiaj w krakowskich Zbiorach Czartoryskich. Szczątki trumiennego żupana z jedwabiu, pierwotnie karmazynowego, obecnie barwy brązowej, zamknęła księżna Izabela w szkatułce z wielobarwnego kamienia, awanturynu, ze złocistymi okuciami. Na niej położyła napis jak na relikwiarzu, otoczony wężem uroboros, połykającym własny ogon, odwiecznym symbolem nieśmiertelności. Jeśli się przypomni, że do Świątyni Sybilli przeniosła z Wawelu chorągiew carów Szujskich, zdobytą pod Kłuszynem, i że postarała się o wojskowy żupan hetmański, watowaną w stylu moskiewskim tegilaję, trzeba powiedzieć, że w Puławach w pierwszych dziesiątkach XIX w. zgromadzony został najbardziej oryginalny i cenny zespół pamiątek po bohaterskim hetmanie. Na ideologię muzealnictwa puławskiego na pewno oddziałał Julian Ursyn Niemcewicz, poseł inflancki na Sejm Wielki, który w roku 1790 ułożył „Dumę o Żółkiewskim", przedrukowaną potem w „Śpiewach historycznych". W tym samym czasie chwałę Żółkiewskiego głosili inni pisarze: Franciszek Dionizy Kniaźnin w „Odzie do wąsów" oraz Ignacy Krasicki w „ Podróży z Warszawy do Biłgoraja". Zgodnie z duchem epoki Żółkiewski przybrany był najczęściej w szatę antycznego bohatera, osłaniającego własną piersią ojczyznę i cytującego słowa Horacego Quam dulce et decorum est pro patria moń — „Jak słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę". Długo jeszcze w ciągu XIX i XX wieku rosła w naszej literaturze legenda Żółkiewskiego, wierszami uczciła go i Maria Konopnicka, i Or-ot, ukoronowaniem tego kultu stał się poemat prozą Stefana Żeromskiego „Duma o hetmanie". Jednocześnie wizerunki hetmana rozpowszech-

63

Kult narodowy wielkich hetmanów

Buława typu węgierskiego

niała grafika romantyczna. Wielką popularność zdobyła kompozycja malarska Juliusza Kossaka „Ostatnie chwile Stanisława Żółkiewskiego". Znacznych rozmiarów obraz olejny na ten sam temat, namalowany z dużym znawstwem rekwizytów ubioru i uzbrojenia, ofiarował w 1879 r. do nowo powstającego Muzeum Narodowego w Krakowie Witold Piwnicki, uczeń Jana Matejki. Stanisław Żółkiewski był bohaterem tragicznym, a jego życie przypieczętowała cecorska klęska. Polsce potrzebny był teraz bohater pozytywny, który by w bitwie nie ginął, lecz potrafił wyprowadzić kraj z najcięższych tarapatów i ochronić przed najeźdźcami atakującymi ze wszystkich stron. Po utracie niepodległości i w pierwszych latach walki o wolność takim bohaterem został obwołany Stefan Czarniecki. Na niego powoływał się twórca tekstu „Mazurka" Dąbrowskiego, pieśni najsilniej pobudzającej narodowe uczucia. Wśród historyczno-symbolicznych obiektów broni, na którą przysięgali żołnierze Księstwa Warszawskiego, obok szabli Jana Sobieskiego, złożonej jako wotum w Loreto po zwycięstwie chocimskim i wziętej

przez legionistów Dąbrowskiego, znalazł się buzdygan i kałkan Stefana Czarnieckiego. Po roku 1815 przedmioty te złożone zostały również w Świątyni Sybilli i dotrwały do naszych czasów. Ponadto księżna Czartoryska postarała się o relikwie bohatera. Wyjął je z trumny w Czarncy Tadeusz Czacki, wystawiając odpowiednie świadectwo ich autentyczności: „W Czarncy, wsi w województwie sandomierskim, powiecie chęcińskim, zwłoki Stefana Czarnieckiego leżą. Tysiąc siedemset dziewięćdziesiąt drugiego, dwunastego lipca, poszedłem do grobu w prawej stronie kościoła parafialnego będącego, ze czcią kość jedną z trumny wyjąłem. Tę relikwię równie cnotliwego obywatela, jak szczęśliwego wodza do składu pamiątek Polaków, do Puław, a pod dozór cnotliwej i uczonej Polki, Izabeli z hrabiów Flemingów, księżęcia Adama Czartoryskiego, oddaję (...)". Tymczasem w roku 1794, po bitwie pod Szczekocinami, kozacy splądrowali kościół w Czarncy i zniszczyli grób hetmana. Księżna Czartoryska pozyskała jeszcze

Hetmani Rzeczypospolitej

64

Buława roboty ormiańskiej (Dymitra Wiśniowieckiego?)

Buława robory ormiańskiej (Rzewuskich?)

Buława roboty węgierskiej, Stanisława Jabłonowskiego

inne cenne pamiątki po bohaterze wojen szwedzkich, a mianowicie wspomnianą już wyżej jego burkę kaukaską oraz czarę kryształową, którą otrzymał w darze od króla duńskiego Fryderyka. Również i te przedmioty dochowały się do naszych czasów w Zbiorach Czartoryskich. Kult Czarnieckiego rozkwitał w polskim malarstwie historycznym XIX w. zwłaszcza w akwarelach Juliusza Kossaka. Jeden z ciekawszych polskich obrazów batalistycznych — Józefa Brandta „Czarniecki w Koldyndze" — znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Szczególną zaś popularnością cieszył się zawsze obraz Januarego Suchodolskiego (w kilku wersjach) przedstawiający śmierć Czarnieckiego w Sokołówce: w skromnej

izbie chłopskiej umierający hetman żegna się z ulubionym koniem. Aleksander hrabia Chodkiewicz, pułkownik wojsk polskich, w roku 1815 dostarczył do Puław, na prośbę księżny, relikwie po swym przodku, adresując na jej ręce następujący list: „Od dawna staraniem moim było odkryć zwłoki szanowne przodka mojego Jana Karola Chodkiewicza, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego litewskiego i koronnego, zwycięzcy Szwedów, Moskali i Turków. Życzenia moje wzięły swój skutek, bo ciało tego wielkiego męża w posiadaniu jest moim i wkrótce spoczywać będzie w Supraślu, gdzie są groby wszystkich przodków moich. Pozwól W.Ks.Mość, abym złożył w Świątyni Sybilli

65

Kult narodowy wielkich hetmanów

Tarcza trofealna hetmana Jana Zamoyskiego

Tarcza trofealna Stanisława Żółkiewskiego

Tarcza trofealna hetmana Rewery Potockiego

Tarcza trofealna hetmana Jana Karola Chodkiewicza

Hetmani Rzeczypospolitej odrobinę z jego głowy, odłączonej przeze mnie od reszty ciała. Głowa ta stale ze mną przebywać będzie, a to dla przypomnienia mi tej miłości ojczyzny, która go do sławy zawiodła, a jednej tylko, w której podobny jemu być potrafię. Krzyżyk wydobyty z trumny przeze mnie spoczywał w jego ręku, i ten W.K. Mości przyłączam, pewny, iż tym upominkiem nie wzgardzisz i stale mnie zachowasz w pamięci swojej (...)". Prócz relikwii księżna Czartoryska zgromadziła w owym panteonie sławy Polaków liczne trofea oraz oryginalną broń hetmanów, m. in. zbroję karacenową hetmana Mikołaja Hieronima Sieniawskiego oraz piękną szablę husarską hetmana Stanisława Jabłonowskiego. Szczególnie uczczony został Jan Zamoyski z nim związaną buławą, ale także fragmentem bramy do zamku w Krasnymstawie, przez którą wprowadzony został znakomity jeniec spod Byczyny, arcyksiążę Maksymilian. Fragment ten znalazł się wśród zabytków lapidarialnych, wmurowanych w zewnętrzne ściany Domu Gotyckiego. Hetmanom poświęciła księżna specjalnie za-

Śmierć Stefana Czarnieckiego, rycina z XIX w.

66 projektowane i wykute w brązie tarcze trofealne, umieszczając je w krypcie Świątyni Sybilli. Były to tarcze poświęcone Janowi Tarnowskiemu, Janowi Zamoyskiemu, Stanisławowi Żółkiewskiemu, Janowi Karolowi Chodkiewiczowi, Stefanowi Czarnieckiemu, Romanowi Sanguszce, Lwu Sapieże, a także rodzinom hetmańskim: Lubomirskim, Potockim, Radziwiłłom i Sieniawskim. W pewnym więc sensie puławską Świątynię Sybilli należy uważać za pierwsze polskie muzeum wojskowe. Rzeczywiste Muzeum Wojska w Warszawie powołane zostało do życia w roku 1920 rozkazem Naczelnego Wodza, marszałka Józefa Piłsudskiego. Tam zgromadzono różne cenne pamiątki hetmańskie, wizerunki hetmanów i obrazy ich zwycięstw. Jak wspomniano, Józef Piłsudski otrzymał buławę , a po nim ten znak przypadł Edwardowi Śmigłemu Rydzowi. Nie zapomniano o wielkich hetmanach, ich imionami nazywano szkoły, drużyny harcerskie i pułki wojska. Po części tradycja ta dotrwała do dzisiaj.

Poczet hetmanów polnych i wielkich Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku

Hetmani polni koronni 1539— 1561 Mikołaj Sieniawski h. Leliwa * ok. 1489 † 21.02.1569 1561 — 1569 vacat 03.09.1569 Jerzy Jazłowiecki h. Abdank * przed 1510 † 03.08.1575 (od roku 1569 zwany hetmanem wielkim koronnym) 1569 — 1587 Mikołaj Sieniawski h. Leliwa * n.z. †1587 1587 — 1588 vacat 1588 — 1613 Stanisław Żółkiewski h. Lubicz * 1547 lub 1550 † 07.10.1620 (od roku 1613 hetman wielki koronny)

czerwiec 1652 — połowa marca 1654 Stanisław Rewera Potocki h. Pilawa * ok. 1589 † 27.02.1667 (od połowy marca 1654 roku hetman wielki koronny) 1654— 19.02.1657 Stanisław Lanckoroński h. Zadora * n.z. † 19.02.1657 1657 — 1664 Jerzy Lubomirski h. Śreniawa * 1616 † 31.01.1667 27.07.1664— 16.02.1665 Stefan Czarniecki h. Łodzią * 1599 † 16.02.1665 1665 — 1666 vacat

1613—1618 vacat

1666 — 1667 Jan Sobieski h. Janina * 17. 08.1629 † 17.06.1696 (od roku 1667 hetman wielki koronny)

kwiecień 1618 — kwiecień 1632 Stanisław Koniecpolski h. Pobóg * 1591 † 11.03.1646 (od kwietnia 1632 roku hetman wielki koronny)

1667 — 1676 Dymitr ks. Wiśniowiecki h. własnego * 1631 † 1682 (od roku 1676 hetman wielki koronny)

1632 — 1633 vacat

kwiecień 1676 — 1682 (lub luty 1683) Stanisław Jabłonowski h. Prus III * 1634 † 03.04.1702 (od lutego 1683 hetman wielki koronny)

1633— 19.10.1636 Marcin Kazanowski h. Grzymała * ok. 1563 † 19.10.1636 1636 — 1637 vacat 12.03.1637— 1646 Mikołaj Potocki h. Pilawa * ok. 1593 t 20.11.1651 (od roku 1646 hetman wielki koronny) listopad 1646 — 03.06.1652 Marcin Kalinowski h.Kalinowa * ok. 1605 † 03.06.1652 (od 26.04.1648 do 1650 przebywał w niewoli tatarskiej, po powrocie objął urząd. Zabity jako jeniec po bitwie pod Batohem).

1682— 15.12.1683 Mikołaj Hieronim Sieniawski h. Leliwa * 1645 † 15.12.1683 1684 — 30.08.1691 Andrzej Potocki h. Pilawa * n.z. † 30.08.1691 1691 — 1692 vacat 1692 — 1702 Feliks Szczęsny Potocki h. Pilawa * n.z. † 15.05.1702 (od roku 1702 hetman wielki koronny)

Hetmani

68

Rzeczypospolitej

01.05.1702 — 22.05.1702 Hieronim Lubomirski h. Śreniawa * ok. 1647 † 20.04.1706 (od 22.05.1702 hetman wielki koronny)

1561 —21.02.1569 Mikołaj Sieniawski h. Leliwa * 1489 † 21.02.1569 (w latach 1539 — 1561 hetman polny koronny)

1702 — 1706 Adam Mikołaj Sieniawski h. Leliwa * ok. 1666 † 1727 (od roku 1706 hetman wielki koronny)

1569 — 08.03.1575 Jerzy Jazłowiecki h. Abdank * przed 1510 † 08.03.1575 (od 03.09.1569 hetman polny koronny)

1706 — 1726 Stanisław Rzewuski h. Krzywda * n.z. † 04.11.1728 (od roku 1726 hetman wielki koronny)

1575 — 1579 vacat

11.10.1726 — 31.08.1728 Stanisław Chomętowski h. Bończa * 13.12.1673 † 31.08.1728 1728 — 1736 vacat 1736 — 1752 Jan Klemens Branicki h. Gryf * 20.09.1689 † 30.10.1771 (od roku 1752 hetman wielki koronny) 1752 — 1773 Wacław Rzewuski h. Krzywda * 29.10.1706 † 27.10.1779 (od rok 1773 do 1774 hetman wielki koronny) 1774 Franciszek Ksawery Branicki h. Korczak * ok. 1730 † 1819 (w tym samym roku mianowany hetmanem wielkim koronnym) 1774 — 1793 lub 1794 Seweryn Rzewuski h. Krzywda * 1743 † 1811

02.02.1579— 1580 Mikołaj Mielecki h. Gryf * n.z. † 11.05.1585 (w roku 1580 ustąpił z urzędu) 1580— 1581 vacat 1581 —03.06.1605 Jan Zamoyski h. Jelita * 19.03.1542 † 03.06.1605 1605 — 1613 vacat 1613 — 07.10.1620 Stanisław Żółkiewski h. Lubicz * 1547 † 07.10.1620 (w latach 1588 — 1613 hetman polny koronny, zginął w odwrocie po bitwie pod Cecorą) 1620 — 1632 vacat 1632— 11.03.1646 Stanisław Koniecpolski h. Pobóg * ok. 1594 † 11.03.1646 (w latach 1618 — 1632 hetman polny koronny) 19.10.1646 — 20.11.1651 Mikołaj Potocki h. Pilawa * ok. 1593 † 20.11.1651 (w latach 1637 — 1646 hetman polny koronny) 1651—1654 vacat

Hetmani wielcy koronni 02.05.1503— 15.04.1515 Mikołaj Kamieniecki h. Pilawa * ok. 1460 † 15.04.1515 30.08.1515 — 1526 Mikołaj Firlej h. Lewart * n.z. † 1526 1526— 1527 vacat 1527— 16.05.1561 Jan Tarnowski h. Leliwa * 1488 † 16.05.1561

połowa marca 1654 —1667 Stanisław Rewera Potocki h. Pilawa * ok. 1589 † 1667 (w latach 1652 — 1654 hetman polny koronny) 1667 — 1674 Jan Sobieski h. Janina * 17.08.1629 † 17.06.1696 (w roku 1674 obrany królem) 1674 — 1676 vacat 1676 — 1682 Dymitr ks. Wiśniowiecki h. własnego * 1631 † 1682 (w latach 1667 — 1676 hetman polny koronny)

69

Poczet hetmanów polnych i wielkich

1682 — 1683 vacat

1531 — 1536 vacat

luty 1683 — 03.04.1702 Stanisław Jabłonowski h. Prus III * 1634 † 03.04.1702 (w latach 1676 — 1682 hetman polny koronny)

1536 — 1541 Andrzej Niemirowicz h. Jastrzębiec * n.z. † 1541 1541 — 1561 vacat

01.05.1702 — 15.05.1702 Feliks Szczęsny Potocki h. Pilawa * n.z. † 15.05.1702 (w latach 1692 — 01.05.1702 tegoż roku hetman polny koronny)

09.11.1561 — 1566 Herhory Chodkiewicz h. Kościesza * n.z. † 1569 (od roku 1566 hetman wielki litewski)

22.05.1702 — 20.04. 1706 Stanisław Hieronim Lubomirski h. Śreniawa * ok. 1647 † 20.04.1706

1567 — 12.05.1571 Roman ks. Sanguszko h. Pogonią * 1537 † 12.05.1571

1706 — 1726 Adam Sieniawski h. Leliwa * ok. 1666 † 1726 (mianowany hetmanem wielkim koronnym przez króla Augusta II)

1572— 15 lub 18.04.1589 Krzysztof Mikołaj Radziwiłł h. Trąby, zwany „Piorunem" * 1547 — 20.11.1603 (od 1589 roku hetman wielki litewski)

1726 — 04.11.1728 Stanisław Rzewuski h. Krzywda * n.z. † 04.11.1728 1728 — 1735 vacat 09.09.1735 — 19.05.1751 Józef Potocki h. Pilawa * 1673 † 19.05.1751 (w sierpniu 1706 roku mianowany hetmanem wielkim koronnym przez króla Stanisława Leszczyńskiego, 29.10.1706 roku w bitwie pod Kaliszem dostał się do niewoli) 1751 — 1752 vacat 1752 — 09.10.1771 Jan Klemens Branicki h. Gryf * 20.09.1689 † 09.10.1771 1771 — 1773 vacat 1773 — 1774 Wacław Rzewuski h. Krzywda * 29. 10. 1706 † 27.10.1779 1774 — 1794 Franciszek Ksawery Branicki h. Korczak * ok. 1730 † 1819

Hetmani polni litewscy czerwiec 1521 — 20.03.1531 Jerzy ks. Radziwiłł h. Trąby * ok. 1480 † 1541 (od 20.03.1531 hetman wielki litewski'

1589 — 1600 vacat 1600 — 1605 Jan Karol Chodkiewicz h. Kościesza * 1560 † 24.09.1621 (od roku 1605 hetman wielki litewski) 1605 — 1615 vacat 1615 — 1635 Krzysztof ks. Radziwiłł h. Trąby * 1585 † 19.09.1640 (od 01.01. 1635 hetman wielki litewski) 14.01.1635 — 1646 Jan Kiszka h. Dąbrowa * n.z. † 1653 (od roku 1646 hetman wielki litewski) 19.04.1646— 17.06.1654 Janusz Radziwiłł h. Trąby * 1612 † 30/31.12.1655 (od 17.06.1654 roku hetman wielki litewski) czerwiec (?) 1654 — 1662 Wincenty Gosiewski h. Korwin * n.z. † 1662 (zginął rozstrzelany przez skonfederowanych żołnierzy, posądzony o zdradę ich interesów) 08.12.1663— 1667 Michał Pac h. Gozdawa * ok. 1624 † 04.04.1682 (od stycznia 1667 roku hetman wielki litewski) styczeń 1667 — 15.09.1668 Władysław Wołłowicz h. Bogoria * ok. 1639 † 15.09.1668

Hetmani

Rzeczypospolitej

30.12.1668— 14.11.1680 Michał Kazimierz ks. Radziwiłł h. Trąby * 1635 † 14.11.1680 1681 — 1682

Kazimierz Sapieha h. Lis * 1637 † 1720 (od roku 1682 hetman wielki litewski) 1682 — 1684 Jan Samuelewicz ks. Ogiński h. własnego * n.z. † 1684 1684 — 1685 vacat 25.04.1685 — 08.10.1701 Józef Bogusław Słuszka h. Ostoja * n.z. † 08.10.1701 17.01.1702 — 27.11.1703 Michał Serwacy ks. Wiśniowiecki h. własnego * 13.05.1680 † 18.09.1744 (od 27.11.1703 hetman wielki litewski) 20.11.1703-17.11.1709 Grzegorz Antoni ks. Ogiński h. własnego * n.z. 117.11.1709 (20.11.1709 roku, trzy dni po śmierci mianowany het— manem wielkim litewskim) 1707—1709 Michał Serwacy ks. Wiśniowiecki h. własnego * 13.05.1680 † 18.08.1744 (w roku 1709, po powrocie Augusta II na tron polski, wywieziony do Rosji) 22.10.1709—28.10.1709 Ludwik Pociej h. Waga * 1664 † 30.01.1730 (od 28.10.1709 hetman wielki litewski) 05.11.1709—02.08.1728 Stanisław Donhoff h. własnego * ok. 1673 † 02.08.1728 1728—1735 vacat 09.11.1735—05.10.1744 Michał Kazimierz ks. Radziwiłł h. Trąby, zwany „Rybeńko" * 1702 † 22.05.1762 (od 05.10.1744 hetman wielki litewski) 05.10.1744—08.10.1762 Michał Józef ks. Massalski h. własnego * przed 1700 † 20.01.1768 (od 08.10.1762 hetman wielki litewski) 08.10.1762—13.09.1775 Aleksander Michał Sapieha h. Lis * 1730 † 1793 (od 13.09.1775 kanclerz wielki litewski)

70 13.09.1775—1780 Józef Sosnowski h. Nałęcz * n.z. † 03.01.1783 (w roku 1780 zrezygnował z urzędu) 16.12.1780—13.09.1791 Ludwik Tyszkiewicz h. Leliwa *n.z. † 26.06.1808 (od 13.09.1791 mianowany podskarbim wielkim litewskim) 1791—1792 vacat 26.06.1792—do lipca 1793 Szymon Kossakowski h. Ślepowron * 1741 † 25.04.1794 (od lipca 1793 roku hetman wielki litewski) 15.06.1793—09.05.1794 Józef Zabiełło h. Topór * n.z. † 09.05.1794 (powieszony za zdradę)

Hetmani wielcy litewscy 11.09.1497—1500 (10.08.1530) Konstanty ks. Ostrogski h. własnego * ok, 1460. † 10.08.1530 (w latach 1500—1503 przebywał w niewoli moskiewskiej) 1500—1501 Semen Jurewicz ks. Holszański h. Hippocentaurus * n.z † 1505 1501—1502 Stanisław Janowicz Kieżgajło h. Zadora * n.z. † 1527 1503/1504—1507 Stanisław Piotrowicz Kiszka h. Dąbrowa * n.z. † 1513/1514 1507—10.08.1530 Konstanty ks. Ostrogski h. własnego * ok. 1460 † 10.08.1530 20.03.1531—1541 Jerzy ks. Radziwiłł h. Trąby * ok. 1480 † 1541 (od czerwca 1521 roku do 20.30.1531 hetman polny litewski) 1541—1553 vacat 1553—1566 Mikołaj ks. Radziwiłł h. Trąby, zwany „Rudym" * 1512 † 27.04.1584 (od 1566 roku wojewoda wileński i kanclerz wielki litewski)

71 1566—1572 Herhory Chodkiewicz h. Kościesza * n.z. † 1572 (od 09.11.1561 — 1566 hetman polny litewski) 1572—1576 vacat 1576—27.04.1584 Mikołaj ks. Radziwiłł h. Trąby, zwany „Rudym" * 1512 † 27.04.1584 1584—1589 vacat 15.04.1589—20.11.1603 Krzysztof ks. Radziwiłł h. Trąby, zwany „Pio— runem" * 1547 † 20.11.1603 (1572—1589 hetman polny litewski) 1603—1605 vacat 1605—24.09.1621 Jan Karol Chodkiewicz h. Kościesza * 1560 † 24.09.1621 (1600—1605 hetman polny litewski) 1621—1625 vacat lipiec 1625—07.07.1633 Lew Sapieha h. Lis * 1557 † 07.07.1633 01.01.1633—1635 vacat 01.01.1635—(19.09)1640 Krzysztof ks. Radziwiłł h. Trąby * 1585 † (19.09)1640 (w latach 1615—1635 hetman polny litewski) 1640—1646 vacat 18.04.1646—1654 Janusz Kiszka h. Dąbrowa * ok. 1586 † 1654 (od 14.01.1635—18.04.1646 hetman polny litewski) 17.06.1654—30/31.12.1655 Janusz ks. Radziwiłł h. Trąby * 1612 † 30/31.12.1655 1656—30.12.(?)1665 Paweł Jan Sapieha h. Lis * ok. 1610 † 30.12.(?)1665 1665—1667 vacat styczeń 1667—04.04.1682

Michał Kazimierz Pac h. Gozdawa

* ok. 1624 † 04.04.1682 (od 08.12.1663—styczeń 1667 hetman polny litewski)

Poczet hetmanów polnych i wielkich 1682—1703 vacat Kazimierz Jan Sapieha h. Lis * 1637 † 1720 (w latach 1681—1682 hetman polny litewski, w roku 1703 odsądzony od czci i urzędu przez króla Augusta II) 27.11.1703—1707 Michał Serwacy ks. Wiśniowiecki h. własnego * 13.05.1680 † 18.09.1744 (w roku 1707 zrzekł się buławy hetmana wielkiego litewskiego, pozostał hetmanem polnym litewskim, który to urząd piastował od 13.05.1702 do 27.11.1703.) 1707—1708 Kazimierz Jan Sapieha h. Lis * 1637 † 1720 (w roku 1708 zrzekł się buławy na rzecz Jana Sapiehy) 1708—1709 Jan Sapieha h. Lis * n.z. † 1730 (w latach 1708—1709 urząd hetmana wielkiego litewskiego sprawował z nominacji króla Stanisława Leszczyńskiego, po powrocie na tron króla Augusta II oddalony został z urzędu) 20.10.1709 Grzegorz Antoni Ogiński h. własnego * n.z. † 17.10.1709 (od 27.11.1703 do 17.11.1709 był hetmanem polnym litewskim, zmarł trzy dni przed mianowaniem go hetmanem wielkim litewskim) 28.10.1709—30.01.1730 Ludwik Pociej h. Waga * 1664 † 30.01.1730 1730—1735 vacat 09.11.1735—18.09.1744 Michał Serwacy ks. Wiśniowiecki h. własnego * 13.05.1680 † 18.09.1744 05.10.1744—22.05.1762 Michał Kazimierz ks. Radziwiłł h. Trąby, zwany „Rybeńko" * 1702 † 22.05.1762 08.10.1762—20.01.1768 Michał ks. Massalski h. własnego * przed 1700 † 20.01.1768 29.02.1768—06.07.1793 Michał Kazimierz ks. Ogiński h. własnego * 1730 † 31.01.1800 (już w roku 1792 odsunięty od urzędu, buławę hetmana wielkiego litewskiego złożył 06.07.1793 za sumę 300.000 Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu, który oddał ją Szy— monowi Kossakowskiemu)

Hetmani

72

Rzeczypospolitej

lipiec 1793—25.04.1794 Szymon Marcin Kossakowski h. Ślepowron * 1741 † 25.04.1794 (powieszony za zdradę) opr. Barbara Ochmańska-Jodłowska

Znak hetmański z XVII w.

Wskazówki bibliograficzne J. T a r n o w s k i , Consilium Rationis Bellicae, Tarnów 1558. M. B i e l s k i , Sprawa rycerska, Kraków 1569. B. P a p r o c k i , Hetman, czyli konterfekt hetmański, Kraków 1578. S. Ł a s k i , Spraw i postępków rycerskich... opisanie krótkie, Lwów 1599. S. S t a r o w o l s k i , Institutorum Rei Militaris VIII, Kraków 1639. K. N i e s i e c k i , Herbarz polski, powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych, wydany przez J. N. Bobrowicza, t.l—10, Lipsk 18391846. J. B a r t o s i e w i c z , Hetmaństwo. Dzieła Juliana Bartosiewicza, t.IX, Kraków 1881. J. W o l f f , Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1794, Kraków 1885. S. K u t r z e b a , Urzędy koronne i nadworne w Polsce, „Przewodnik Naukowy i Literacki", XXXI, 1903. S. K u t r z e b a , Starostowie, ich początki i rozwój do końca XIV w., Kraków 1903. W. H a h n, Stanisław Żółkiewski w poezji polskiej, Lwów 1908. Z. T a r l i ń s k i , Rozwój i zakres władzy hetmańskiej, Tarnów 1909. W. Bo g a t y ń s k i , Hetman Jan Tarnowski, ,, Przegląd Polski", 1913. W. S o b i e s k i , Żółkiewski na Kremlu, Warszawa (1920). T. K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t.l, Lwów-Warszawa-Kraków 1923. J. K a m i ń s k i , Urzędy hetmańskie w dawnej Polsce. „Księga pamiątkowa ku czci W. Abrahama", t.l, Lwów 1930. S. W o l i ń s k i , Urzędy hetmańskie w świetle ustawodawstwa polskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", t.VI, Warszawa 1933. W. T o m k i e w i c z , Jeremi Wiśniowiecki, Warszawa 1933. O. L a s k o w s k i , Młodość wojskowa Jana Sobieskiego, Warszawa 1933. S. K e m p s k i , Władza buławy, Warszawa 1935. O. L a s k o w s k i , Odrębność staropolskiej sztuki wojennej, Warszawa 1935. S. K u t r z e b a , Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937 Encyklopedia wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. I—VII, Warszawa 1931-1939. Archiwum Jana Zamoyskiego, t. I, wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904, t.II, wyd. J. Siemiński, Warszawa 1909, t. III, wyd. J. Siemiński, Warszawa 1913, t. IV, wyd. K. Lepszy, Kraków 1948. M. K u k i e ł , Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1949. T. N o w a k , Polska sztuka wojenna w czasach Odrodzenia, Warszawa 1955. E. R o s t w o r o w s k i , Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, Warszawa 1957.

Dzieje narodu i państwa polskiego t.I i II Redaguje kolegium: Jerzy Biesiada Jerzy Bittner Stanisław Grzybowski Feliks Kiryk — przewodniczący Aleksander Kornijasz Michał Rożek Henryk Szydłowski — z-ca przewodniczącego

Opracowanie graficzne serii: Marian Sztuka Opracowanie graficzne: Aleksander Kornijasz

Zdzisław Żyguiski jun.

Hetmani Rzeczypospolitej Treść: Rozwój siły zbrojnej w Polsce Problemy obronności państwa Początki hetmaństwa Polska taktyka, strategia i teoria wojskowa Ubiory, uzbrojenie i znaki hetmanów Wielcy hetmani polscy i litewscy Hetmani, którzy zawiedli Kult narodowy wielkich hetmanów Poczet hetmanów polnych i wielkich Rzeczypospolitej opr. Barbara Ochmańska-Jodłowska Wskazówki bibliograficzne

Zdjęcia barwne: Janusz Podlecki, Mirosław Ciunowicz Zdjęcia i reprodukcje czarno-białe: Mirosław Ciunowicz, Zygmunt Gamski, Jacek Książek, Stanisław Michta, Janusz Podlecki, Andrzej Wierzbicki, Zdzisław Żyguiski,archiwum Muzeum Narodowego w Krakowie Redaktor: Jerzy Bittner Redakcja techniczna: Elżbieta Boroń, Maria Wyrwa Korekta: Piotr Budny Zdjęcia i reprodukcja ze zbiorów: Muzeum Narodowego w Krakowie, w Poznaniu, w Warszawie, we Wrocławiu, Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, Zamku Królewskiego w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Biblioteki P A N w Kórniku, Skarbca Jasnogórskiego, Muzeum Okręgowego w N o w y m Sączu, w Tarnowie, w Toruniu, w Zamościu oraz Lwowskiej Galerii Obrazów.

© Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1994 I S B N 83-03-03630-0 Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków 1994 Wydanie I, Nakład 44 650 + 350 Objętość: ark. wyd. 8,8, ark. druk. 10,0 Skład, druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie Zam. nr 2012/90 Na okładce: Hetman Stanisław Żółkiewski prezentuje królowi Zygmuntowi III carów Szujskich 29 X 1611 r., mai. Jan Kanty Szwedkowski,/or. Janusz Podlecki (I str.) Jeździec buńczuczny ze znakiem hetmańskim, mai. Józef Brandt, fot. Janusz Podlecki (IV str.)

Dotychczas ukazały się zeszyty: I— 1 J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków I— 2 G. Labuda, Pierwsze państwo polskie I— 4 K. Olejnik, Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków I— 5 T. Jasiński, Przerwany hejnał I— 6 A. Jureczko, Testament Krzywoustego I— 8 H. Samsonowicz, Łokietkowe czasy I— 9 F. Kiryk, Wielki król i jego następca I—12 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści, heretycy, schizmatycy I—14 M. Biskup, Wojna trzynastoletnia I—15 F. Kiryk, Nauk przemożnych perła I—17 M. Rożek, W cieniu katedr i zamków I—18 K. Bączkowski, Rady Kallimacha I—19 M. Rożek, Złoty wiek II—20 A. Wyczański,Dć>£orac Europę II—21 A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze szlachtą w złotym wieku II—22 S. Płaza, Wielkie bezkrólewie II—23 S. Grzybowski, Król i kanclerz II—24 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego II—27 Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce II—28 Z. Wójcik, Liberum veto II—30 W. Urban, Epizod reformacyjny II—31 St. Płaza, Rokosz Lubomirskiego II—34 H. Olszewski, O skutecznym rad sposobie II—36 M. Rożek, Blaski i cienie baroku II—37 K. Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami II—40 A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie III—41 Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej III—42 S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795—1805 III—43 B. Grochulska, Małe państwo wielkich nadziei III—44 J. Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej III—45 T. Łepkowski, Powstanie Listopadowe III—46 J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym III—47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji III—48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wolność 1848—1849 III—49 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe III—51 I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w latach 1864—1914 III—52 J. Myśliński, Swobody fabryk ziemi! III—53 A. Zakrzewski, Od Stojałwskiego do Witosa III—55 W. Jakubczyk, Przetrwać nad Wartą III—57 T. Schramm, Wygrać Polskę 1914—1918

Zeszyty w przygotowaniu: X—13 w. Swoboda, Warna 1444

Wskazówki bibliograficzne W. D w o r z a c z e k j Genealogia, Warszawa 1959. Z. S p i e r a l s k i , Geneza i początki hetmaństwa w Polsce, „Studia i materiały do historii wojskowości", 1960, t. V. B. C e t e r a, Czyżby istotnie świeże spojrzenie na genezę hetmaństwa, „Studia i materiały do historii wojskowości", 1961, t. VII, cz. II. S. i B. M a s k i e w i c z , Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów (w. XVII), oprać. A. Sajkowski, pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław 1961. J. W i m m e r i Z. S p i e r a l s k i , Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej w latach 1563—1647, Warszawa 1961. Z. Ż y g u l s k i jun., Dzieje Zbiorów Puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, „Rozprawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie", t. VII, 1962. Z. S p i e r a l s k i , W sprawie genezy i początków hetmaństwa w Polsce (w związku z wypowiedzią B. Cetery), „Studia i materiały do historii wojskowości" 1962, t. VIII, cz. I. Z. S p i e r a l s k i , Kampania obertyńska 1531 roku, Warszawa 1962. S. K u c z y ń s k i , W sprawie niektórych tez artykułu dr. Z. Spieralskiego pt. Geneza i początki hetmaństwa w Polsce, „Studia i materiały do historii wojskowości", 1963, t. IX, cz. I. A. K e r s t e n, Stefan Czarniecki, Warszawa 1963. Z. Ż y g u l s k i j u n . , Geneza i typologia buław hetmańskich, „Muzealnictwo wojskowe", t. II, Warszawa 1964. Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, pod red. J. Sikorskiego, t. I, 1965. J. S i k o r s k i , „Księgi hetmańskie" Stanisława Sarnickiego na tle piśmiennictwa wojskowego w Polsce XVI wie-

ku. „Studia i materiały do historii wojskowości", 1966, t. XII, cz. II. S. Ż ó ł k i e w s k i , Początek i progres wojny moskiewskiej, oprać. J. Maciszewski, Warszawa 1966. R. M a j e w s k i , Cecora — rok 1620, Warszawa 1970. Z. Ż y g u l s k i j u n . , Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975 (wyd. II — 1982). K. O l e j n i k , Rozwój polskiej myśli wojskowej do końca XVII w., Poznań 1976. Z. S p i e r a l s k i , Jan Tarnowski 1488—1561, Warszawa 1977. L. P o d h o r o d e c k i , Stanisław Koniecpolski (ok. 1592— 1646), Warszawa 1978. W. C z a p l i ń s k i , Stanisław Żółkiewski (w:) Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, t. I, pod red. J. Tazbira i Z. Stefanowskiej, Warszawa 1980. Z. Ż y g u l s k i j u n . , „Bitwa pod Orszą" — struktura obrazu, „Rocznik historii sztuki", t. XII, 1^81. L. P o d h o r o d e c k i , Jan Karol Chodkiewicz (15601621), Warszawa 1982. Czterysta lat Zamościa, oprać, zbiorowe pod red. J. Kowalczyka, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk— —Łódź 1983. Z. W ó j c i k , Jan Sobieski, 1629-1696, Warszawa 1983. K. G ó r s k i , Oblężenie Smoleńska w latach 1609-1611 i bitwa pod Kłuszynem, "Przegląd Naukowy i Literacki", t. 23, 1985. W. D w o r z a c z e k , Hetman Jan Tarnowski, Warszawa 1985. J. B e s a l a , Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988. L. P o d h o r o d e c k i , Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988.

Pochód jeźdźców polskich w czasie koronacji króla szwedzkiego Karola XI, rycina G.Ch. Eimmarta

Serię wydawniczą Dzieje narodu i państwa polskiego redagują dwa zespoły: krakowski i warszawski Krajowej Agencji Wydawniczej. Tomy obejmujące dzieje Polski średniowiecznej i Polski nowożytnej do 1795 r. przygotowuje oddział krakowski KAW. Przewidywane jest wydanie 40 wolumenów, o których ukazywaniu się będą zamieszczane informacje w każdym kolejnym numerze. Natomiast redakcja warszawska przygotowuje edycję 24 tematów poświęconych historii Polski od rozbiorów do wybuchu II wojny światowej. Każdy z wolumenów posiada swój własny tytuł i numer i omawiać będzie odrębny okres dziejów Polski, bądź temat ujęty monograficznie, przy zachowaniu przyjętej w historii Polski chronologii wydarzeń.

Adres redakcji: 31-019 Kraków, ul. Floriańska 33

11-25