33. Andrzej Stasiuk

ANDRZEJ STASIUK (ur. 25 września w Warszawie) 1. Informacje biograficzne z elementami podstawowej wiedzy o niektórych utworach (przy wykorzystaniu materiałów z culture.pl) – warto przeczytać choćby raz, aby mieć rozeznanie w temacie. Nie widzę potrzeby wkuwania tych wiadomości. Uhonorowany wieloma nagrodami (m.in. nagrodą Fundacji im. Kościelskich, 1995), wyrzucany ze szkół (z liceum zawodowego, technikum i zasadniczej szkoły zawodowej, czym zaskarbia sobie sympatię młodzieży na spotkaniach autorskich w szkołach) i imający się rozmaitych prac, właściciel niekonwencjonalnego życiorysu: w początkach lat osiemdziesiątych zaangażowany w ruch pacyfistyczny, zdezerterował z wojska i półtora roku spędził w więzieniu (jak Maleńczuk, tylko ten dwa lata – skojarzenie nie moje). Współpracował z pismami wydawanymi przez animatorów literackiego "undergroundu" w Polsce. Niechętny literackim salonom i oficjalności – w roku 1987 wyprowadził się z Warszawy i zamieszkał na dalekiej prowincji, skąd przysyła swoje teksty do najpoczytniejszych i najbardziej prestiżowych gazet i czasopism, najchętniej do "Gazety Wyborczej" i "Tygodnika Powszechnego". Debiutancki zbiór opowiadań "Mury Hebronu" (1992) przynosił zapis więziennych doświadczeń: obrazki z życia w celi, zapis nagiej, odczłowieczonej egzystencji w świecie, w którym rządzi siła i chytrość. Drastyczne opisy poniżenia oraz przemocy i zarazem patos połączony z liryzmem, sarkazm i artyzm, wyrafinowanie językowe, umiejętność poetyckiego skrótu - oto cechy prozy Stasiuka. Kolejne tomy prozy ugruntowały pozycję literacką Stasiuka. "Opowieści galicyjskie" (1994) [na chomiku jest dobre opracowanie, gdyby ktoś chciał mówić o tej książce] to na poły fabularyzowane, na poły reportażowe obrazki z życia mieszkańców podgórskiej prowincji, ze świetnie podpatrzonymi realiami obyczajowymi w dobie transformacji ustrojowej, z wyraźnie zarysowanymi postaciami i perypetiami z ludowej ballady rodem, oraz z klimatem, w którym poetycki liryzm sąsiadował z brutalnością. Opowiadania pomieszczone w tomie "Przez rzekę" (1996) stanowiły kontynuację tak zamierzonego toku opowiadania i osadzone były w podobnych realiach. Tom prozy Stasiuka "Dukla" (1997) został nominowany do literackiej nagrody Nike'98, a opowiadania "Zima..." (2001) do nagrody Nike'2002. Wydana w 2004 roku książka Andrzeja Stasiuka "Jadąc do Babadag" została laureatką Nagrody Nike 2005. W 2006 roku jego sztuka "Noc czyli słowiańsko-germańska tragifarsa medyczna" (opublikowana przez Wydawnictwo Czarne) uzyskała nominację do Nagrody Nike 2006. Jego kolejna proza "Taksim" (2009) została laureatką Nagrody Literackiej Gdynia 2010 w kategorii prozy, a poza tym była w półfinałowej czternastce Literackiej Nagrody Europy Środkowej "Angelus 2010". Do Nagrody Nike nominowane były także jego kolejne książki: niewielki esej podróżny "Dziennik pisany później" (2011), zbiór felietonów "Nie ma ekspresów przy żółtych drogach" (2014) i zapis podróży po Rosji, Chinach i Mongolii – "Wschód" (2014). W 2015 roku ukazał się zbiór rozmów, jakie ze Stasiukiem przeprowadziła Dorota Wodecka pod tytułem "Życie to jednak strata jest" oraz "Kucając" - zbiór prozatorskich miniatur, w których pisze autor: „Bo przecież jesteśmy zwierzętami, chociaż ze wszystkich sił staramy się o tym zapomnieć. Nieustannie się przebieramy, myjemy bez końca i wciąż paplamy, stłoczeni przy stołach we własnym towarzystwie, bo wydaje nam się, że tak wygląda życie człowieka. A jesteśmy

bydlętami i czasem powinniśmy zakosztować ciszy i samotności. Takiej, jakiej doświadcza zwierzę, które nie wie, że się narodziło, i nie wie, że umrze. Staje o świcie naprzeciw świata i nie ma pojęcia, że ktoś oprócz niego jeszcze jest”. 2. „Wschód” Kto choćby zaczął czytać „Wschód”, ten wie, ze nie ma siły, aby go streścić, więc na egzaminie nie musicie się obawiać, że zostaniecie zapytani o przebieg akcji (najwyżej o poruszane tematy). Dlaczego? Bo „Wschód” to kolejna podróżniczo-eseistyczna opowieść Stasiuka, który skacze po tematach i nie tworzy historii jako takiej, ale ubiera w słowa przemyślenia, które mu się nasuwają – stąd fragmentaryczność i przeskakiwanie między pamięcią dzieciństwa a podróżami na Wschód oraz jego porównywanie z „gorszym” Zachodem. Sporo tych rzeczy omówiliśmy w mojej grupie z p. Małochleb, więc przytoczę wyczerpujące notatki, które bezpośrednio przygotują do spójnej wypowiedzi na egzaminie. Potem jeszcze zostanie do opracowania tekst Rojka (Beeeksa!...).

Tematy, wątki, motywy poruszane m.in. w recenzjach „Wschodu”: • • •

• • • • • • •

Zapis podróży po Rosji, Chinach i Mongolii (niejako za komunizmem, w którego cieniu autobiograficzny bohater Stasiuka dorastał), „Wschód” jako książka o rozliczeniu, forma autoanalizy, podróż do własnego wnętrza, dla której wędrówka to tylko tło, Stąd: 2 podróże – przez azjatyckie stepy i w głąb pamięci (PAMIĘĆ jako istotny temat – zaliczany do nurtu wspomnieniowego. We „Wschodzie” to jednak pamięć bez sentymentu. Pojawiają się we wspomnieniu lata 60. I 70., okres PRL-u, ale o ile możemy mówić o „pamięci nostalgicznej” o tyle już o „nostalgii za PRL-em” nie, bo „Wschód” w warstwie wspomnieniowej usuwa kontekst społeczny). Pamięć figuruje tu pod postacią złudnej, ale ocalającej mocy, Wspomnienie własnego dzieciństwa, Zwraca się uwagę na symultaniczność – przenikanie się tematu wspomnień z dzieciństwa i podróży na Wschód, bez ułożonego planu, Wschód rozumiany w książce bardzo szeroko – od Lublina po Chiny (Stasiuk już Lublin nazywa Wschodem, a potem pisze m.in. o Chinach), „Wschód” jako powieść (esej?) o przemijaniu, Niektórych recenzentów razi przypisywanie sobie przez Stasiuka roli ostatniego świadomego strażnika przemijającego świata… ale on już taki jest, Elementy autobiografizmu, Problemy z określeniem gatunku „Wschodu” – niektórzy nazywają go „eseistyczną prozą podróżniczą”. Pierwsza część książki jest eseistyczna i reporterska, a druga to bardziej dziennik podróży (tych dalszych, np. do Chin).

Obecność wykluczających się gatunków: • •

Esej (dygresyjność, jakieś drobne wydarzenia obudowane konstrukcją etyczną, zadawanie pytań, mało dat, konkretnych miejsc i nazwisk), Dziennik (czas teraźniejszy narracji, „ja” na pierwszym planie – filtrowanie wypowiedzi przez osobowość autora jako podstawowa sankcja – jeśli coś mu się podoba, to jest ważne;

• •

opisywanie własnych przeżyć – a to się z kolei kłóci z reportażem, gdzie „ja” jest ukryte, a na pierwszym planie występuje ktoś inny)., Reportaż (opisywanie innej rzeczywistości, warunków życia, zdarzeń historycznych), Proza podróżnicza (fikcja + fakt) – choć to nawet nie gatunek literacki.

Opozycje, elementy grające ze sobą we „Wschodzie”: Europa Wschodnia – Zachód Przeszłość – teraźniejszość Marginesy (krawędzie) świata, prowincja – Centrum Czas – przestrzeń (Stasiuk, podróżując przez przestrzeń, chce podróżować przez czas) Brzydota, tandeta, rozpad – cywilizacja Zachodu Życie – polityka (w domu się o polityce nie mówi)

Po co Stasiuk (=narrator książki) jeździ na „Wschód”? • • •

Za pamięcią własną, ożywieniem wspomnień, W celu budowy tożsamości środkowo-wschodniego Europejczyka (która nie byłaby krytykowana, drugorzędna), Aby odeprzeć myśli, że tylko Zachód jest godny podziwu.

Figury retoryczne stosowane przez Andrzeja Stasiuka (charakterystyka języka „Wschodu”): • •

• • •

Powtórzenia (repetitio) – rytmizują tekst, wprowadzają literackość. Ponadto powtórzenia wprowadzają kategorię obsesyjności (cały czas wraca jakiś obraz), Wyliczenia (enumeracje) – zwłaszcza dotyczące doznań zmysłowych. Skupienie uwagi na konkrecie, szczegółach, przez co rzeczywistość jest bardziej namacalna. Wyliczenia Stasiuk stosuje nałogowo przy opisach „katalogu tandety” Zachodu (aby w zestawieniu ze Wschodem pokazać jego wady), choć doszły mnie słuchy, że znacznie więcej tego w „Taksimie”. Narracja szczegółu (w mniej hardkorowej formie niż u Chwina, ale jednak), Retardacja – spowolnienie, zatrzymanie akcji (jeżeli obdarzamy „Wschód” tak dużym komplementem i mówimy w jego kontekście o akcji), Paralelizmy składniowe (obok bardzo krótkich zdań dynamizujących narrację i wprowadzających dramatyzm, co tworzy pewien dysonans).

Role przyjmowane przez Stasiuka (nie tylko we „Wschodzie”): • • • • •

Dawniej: włóczęga Teraz: Stasiuk syn (taki motyw zaczyna się w „Grochowie”) – Stasiuk przedstawia postać swojej matki, z którą rozmawia w chwilach pobytu w domu; to jedyne dialogi we „Wschodzie”. Bardzo poruszające. Mędrzec Antyintelektualista Człowiek obcujący z przyrodą, naturą

• •

Niezaangażowany obserwator (cecha reportażu) – nie ma Stasiuka, który widzi nędzę i zaczyna pomagać; jedzie dalej. Krytyk cywilizacji Zachodu

Rzucę jeszcze kilkoma wyimkami z recenzji „Wschodu”, które dadzą więcej tematów do poruszenia na egzaminie: o

o

o

o

"Wschód" przepełnia nostalgia, ale pozbawiona złudzeń i sentymentu, bo świat w końcu potoczył się w odpowiednią stronę. Ale czy na długo? Pustkę po komunizmie wypełnił dziki kapitalizm. Oba systemy to wedle Stasiuka awers i rewers tej samej lucyferycznej nowoczesności, która w swojej pysze zbuntowała się przeciwko ludziom w imię abstrakcyjnej, arbitralnej idei Człowieka. Dlatego rozumie on lęki i ciężką dolę słuchaczy Radia Maryja, dlatego pogardza galeriami handlowymi, a tęskni za Stadionem Dziesięciolecia, największym bazarem Europy, gdzie Wschód spotykał się z Zachodem, a "wyklęty lud ziemi" wreszcie "sięgał po to, co mu się należy" Stasiuk jeździ na Wschód, żeby wrócić do swojego dzieciństwa. Po autobiograficznym, pięknym „Grochowie” dostajemy obszerny „Wschód”, w którym dzieciństwo: wieś nad Bugiem, potem robotnicze przedmieścia Warszawy, przeplata się z obrazami ze źródła systemu: z Mongolii, Syberii czy Chin. Komuna w Polsce była przeniknięta schyłkiem i rozpadem od zawsze, była szara, przykurzona i zmęczona. Wracanie na Wschód jest u niego jednocześnie schodzeniem w głąb pamięci, nie tylko własnej – stoją za nim rodzice, zwłaszcza matka (najpiękniejsze fragmenty są o niej), babki, ciotki, pamięć wojny, pamięć powojennej pustki po Żydach, pamięć (jego własna) przeprowadzki ze wsi do miasta. I przede wszystkim pamięć dziecinnego wyobrażenia o raju – słowo „komuna” połączyło mu się z religijną procesją. Komuna pochodziła z książki dziadka sołtysa o Komunie Paryskiej, a za oknem szła procesja z litanią do Maryi Królowej Polski. I tak powstała w wyobraźni dziecka Komuna Królowa Polski. Gdzieś w stepie, w środku niczego, między stertami zardzewiałych blach i resztek betonu, Stasiuk uświadamia sobie, że spełniony komunizm polegałby na zniesieniu materii. Ale „Wschód” Stasiuka to nie jest książka o nostalgii za komuną. To książka o pamięci. Ma rytm litanii, składa się z powtórzeń i powrotów (ma w sobie litanijny mozół), wracają obrazy z dzieciństwa i obrazy z pustyni, cały czas podróżujemy po kole, do początku. „Wschód” jest też ciekawym autokomentarzem do innych książek, innych podróży, ale jest też lustrem, które Stasiuk przystawia czytelnikom po to, by zajrzeli we własną przeszłość. Może niedługo nikomu nie będzie ona potrzebna, będziemy żyć bez pamięci, codziennie od nowa. „Wracam na Wschód, chociaż go nigdy nie opuszczałem, ponieważ tylko głupcom może wydawać się, że prawdziwe życie jest gdzie indziej. A prawdziwe życie zawsze jest tu, w samym środku”. W podróży Stasiuk nie rozstaje się z powieścią Wykop Andrieja Płatonowa. Ten wybór jest zrozumiały. Rosyjski prozaik z Woroneża eksploatował motyw rewolucji, budowania socjalizmu i kolektywizacji na wiele sposobów. Był jednym z prekursorów antyutopii w literaturze. Płatonow staje się źródłem wiedzy o początkach Związku Radzieckiego, podczas gdy wędrówka Stasiuka po zgliszczach ZSRR jest kluczeniem po śladach końca. Ścieżki komunizmu zaprowadzą autora do Chin. Tam, gdzie totalitarny system przystosował się do nowych warunków kapitalistycznej rzeczywistości, znajduje się ciąg dalszy opowieści rozpoczętej w dzieciństwie: Dlatego musiałem tam [do Chin – P.M.] pojechać, żeby zobaczyć, w co zmienia się komunizm, którego byłem dzieckiem. Po prostu jego koniec w moim kraju wydawał się zbyt błahy i banalny, by mogła z tego powstać jakaś opowieść. Musiałem się przekonać, że moja historia jest fragmentem czegoś większego. Płatonowowi nieobca była także wrażliwość na ogrom nieprzebytych przestrzeni. Tak jak bohaterowie jego powieści posyłają melancholijne spojrzenia na te ogromne połacie ziemi, stepów i pustyń, tak Stasiuk patrzy na monotonny syberyjski krajobraz, zastanawiając się, co go właściwie przygnało w te strony. Często nie zna powodów. Nie wie. Przecież owo poszukiwanie przeszłości to dość wątpliwa motywacja. Może więc chodzi o brak sensu? O to, by dotrzeć w miejsca, gdzie nie ma żadnego sensu, tylko gołe życie w tym rozrzedzonym powietrzu; o to mi chodziło, o wyrazistość bytu. Podróż nabiera znamion wyprawy metafizycznej. Stasiuka nie ciągnie do Moskwy czy Petersburga. Głubinka, stepy, pustynia – to są miejsca, które mamią niejasną obietnicą doświadczenia świata sprzed nastania nowoczesności. Wędrowca jednak najczęściej spotyka zawód. Postęp i technicyzacja dotykają nawet najodleglejsze i najbardziej opuszczone miejsca. Ludzie, którzy jeszcze przed paroma latami prowadzili żywot prostych pasterzy czy rolników, przemieszczają się do nowo powstających miast.

P. Małochleb mówiła nam na zajęciach, żeby za nic nie czytać do egzaminu tekstu Przemysława Rojka (bo „obraża Stasiukowego czytelnika”, bo Rojek konstatuje, że Stasiuk to pisarz narcystyczny, a nostalgia u niego to tęsknota za sobą samym, co jest nieprawdą…). No ale nigdy nie wiadomo, co się przyda. Wieelkie podziękowania dla słynnej badaczki Pauliny Trofimiec, która podzieliła się ze mną skrupulatnymi notatkami z tego tekstu! :) PRZEMYSŁAW ROJEK – „COŚ MUSI ZOSTAĆ ODRZUCONE, BY TO, CO POZOSTAŁO, ZYSKAŁO NA ZNACZENIU”. PROZY ŚRODKOWOEUROPEJSKIE ANDRZEJA STASIUKA – ZATRATA I ODZYSK • Teza: część utworów Stasiuka podlega logice odrzucania i odzyskiwania • Stasiuk koncentruje się albo na braku, nicości, albo na próbach odzyskania, re-kreacji rzeczywistości • Stasiuk, badając to co zanika i obumiera, dokonuje masochistycznej estetyzacji  za piękne bierze brzydotę i rozkład; opisy straty i braku są estetycznie pociągające • ODZYSK – koncentruje się na przywróceniu czy stworzeniu wspólnoty środowo- i wschodnioeuropejskiej. Ta wspólnota jest nomadyczna, habsburska – żywi się resztkami, „DUCHOWY LUMPENPLORETARIAT”. • Prozy środkowoeuropejskie: o Dziennik okrętowy o Jadąc do Babadag o Fado o Dojczland o Wschód • Melancholia, żałoba, nostalgia  doświadczenia utraty: o Niekiedy pejzaże przejmują uczucia o Widoczna chęć uchwycenia tego rozpadu, stąd Stasiuk wybiera jako cel swoich podróży miejsca wysoce nieturystyczne; tego rozpadu nie da się uchwycić o Oznaką melancholii może być enumeracja – wyraża swego rodzaju gorączkowość, daje złudzenie całości, to próba uchwycenia wieczności o U Stasiuka enumeratio, realizowane w nazwach własnych, jest również próbą przywrócenia środkowoeuropejskiej wspólnoty o Resentymentalne negowanie rzeczywistości, mitologizowanie czasu dzieciństwa, lękowe postrzeganie przyszłości, tworzenie wyimaginowanych ojczyzn; Stasiuk negatywnie osądza rzeczywistość współczesną o Proces narracji często uruchomiony jest prze mapę, banknot, zdjęcie o Własny wkład w debatę nad Europą Środkową, choć jego projekt Europy jest skrajnie pesymistyczny • Metafora śmietnika • Smutek czy melancholia czasem zamieniają się w narcystyczne doznanie krzywdy, poczucie pustki i agresję, ekspansywne pragnienie posiadania • Porównanie do Jądra ciemności Conrada. Podobne opisy krajobrazu znajdujemy u Stasiuka, w książkach skrajnie empatycznych. Znajdziemy oposy krajobrazów absolutnie obcych, innych • Stasiuk nie zwiedza przestrzeni, lecz czas (obsesja zastępowania przestrzeni czasem) • Interesuje go przeszłość jako present perfect – to, co przeszłe, da się zaobserwować poprzez skutki obecne w rzeczywistości

• STYLIZACJA – metaforyzowanie rzeczywistości. Im bardziej Stasiuk metaforyzuje opisywaną rzeczywistość, tym bardziej się od niej oddala; snuje wówczas opowieść o własnych pragnieniach, a nie rzeczywistości  przechodzi od opisu do kreacji • Ważny obraz z Dziennika okrętowego (kolonizatorstwo) – ostrze cyrkla wbite jest na mapie w Wołowiec; ramię jest rozwarte tak, aby dotykać rodzinnej Warszawy; gest zakreślenia – bardzo symboliczne. W ren sposób Europejczycy wyznaczali granicę dominiów w Afryce. • Stasiuk jest z góry skazany na niemożność zrozumienia słowackiej, albańskiej czy jakiejkolwiek inności. Tropi przede wszystkim rozpad, który jest projekcją jego własnych lęków • Brak dialogów czy kwestii wypowiadanych w mowie niezależnej przez kogokolwiek niż podmiot odautorski – cała proza Stasiuka. Wszystko podane w mowie zależnej lub pozornie zależnej • Stasiuk kwalifikuje kulturę Europy Środka i Wschodu jako słabszą, dotkniętą cywilizacyjnym niedowładem