4.Historia zaginionej dziewczynki - Elena Ferrante

Spis treści

Postaci występujące w powieści Wiek dojrzały. Historia zaginionej dziewczynki 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83.

84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110.

Starość. Historia złej krwi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

Epilog. Odnalezienie 1. 2.

Przypisy

Postaci występujące w powieści Rodzina Cerullo (rodzina szewca): Fernando Cerullo, szewc, ojciec Lili. Nunzia Cerullo, matka Lili. Raffaella Cerullo, zwana Liną albo Lilą. Urodziła się w sierpniu 1944 roku. W chwili zniknięcia ma sześćdziesiąt sześć lat. Nie pozostawia po sobie żadnego śladu. Bardzo młodo wychodzi za Stefana Carracciego, ale podczas wakacji na Ischii zakochuje się w Ninie Sarratorem, dla którego porzuca męża. Po rozpadzie związku z Ninem i narodzinach syna Gennara, zwanego Rinem, Lila odkrywa, że Stefano będzie miał dziecko z Adą Cappuccio. Odchodzi od męża. Z Enzem Scannem przeprowadza się do San Giovanni a Teduccio, ale po kilku latach cała trójka – ona, Enzo i Gennaro – wraca do dzielnicy. Rino Cerullo, starszy brat Lili. Z żoną Pinuccią Carracci, siostrą Stefana, ma dwójkę dzieci. Pierwszy syn Lili nosi imię Rina. Inne dzieci. Rodzina Greco (rodzina woźnego): Elena Greco, zwana Lenuccią albo Lenù. Urodzona w sierpniu 1944 roku, jest autorką tej długiej historii. Po szkole podstawowej Elena z powodzeniem kontynuuje naukę i wieńczy ją obroną pracy magisterskiej w Wyższej Szkole w Pizie, gdzie poznaje Pietra Airotę, swojego przyszłego męża. Po ślubie przenosi się do Florencji, tam na świat przychodzą dwie córki, Adele, zwana Dede, oraz Elsa. Rozczarowana małżeństwem Elena nawiązuje romans z Ninem Sarratorem, którego od dzieciństwa potajemnie kocha, i opuszcza dzieci oraz Pietra. Peppe, Gianni i Elisa, młodsze rodzeństwo Eleny. Elisa, pomimo dezaprobaty Eleny, zamieszkuje pod jednym dachem z Marcellem Solarą. Ojciec, woźny w magistracie. Matka, gospodyni domowa. Rodzina Carraccich (rodzina don Achillego): Don Achille Carracci, spekulant i lichwiarz. Został zamordowany. Maria Carracci, żona don Achillego, matka Stefana, Pinuccii i Alfonsa. Córka Stefana i Ady Cappuccio nosi jej imię. Stefano Carracci, syn zmarłego don Achillego, sklepikarz i pierwszy mąż Lili. Rozczarowany burzliwym małżeństwem z Lilą nawiązuje romans z Adą Cappuccio, z którą rozpoczyna wspólne życie. Z Lilą ma syna Gennara, a z Adą córkę Marię. Pinuccia, córka don Achillego. Wychodzi za brata Lili, Rina, i ma z nim dwóch synów. Alfonso, syn don Achillego. Jest zmuszony do poślubienia swojej wieloletniej narzeczonej, Marisy Sarratore. Rodzina Peluso (rodzina stolarza): Alfredo Peluso, stolarz i komunista, zmarł w więzieniu. Giuseppina Peluso, oddana żona Alfreda. Po śmierci męża popełnia samobójstwo.

Pasquale Peluso, starszy syn Alfreda i Giuseppiny, murarz, komunista aktywista. Carmela Peluso, zwana Carmen. Siostra Pasqualego, była dziewczyna Enza Sanny. Wychodzi za mąż za właściciela stacji benzynowej przy głównej ulicy i ma z nim dwójkę dzieci. Inne dzieci. Rodzina Cappuccio (rodzina oszalałej wdowy): Melina, wdowa, krewna Nunzii Cerullo. Gdy jej romans z Donatem Sarratorem dobiega końca, Melina traci zmysły. Mąż Meliny, zmarł w niejasnych okolicznościach. Ada Cappuccio, córka Meliny. Była dziewczyna Pasqualego Pelusa, kochanka Stefana Carracciego, z którym mieszka. Ma z nim córkę Marię. Antonio Cappuccio, jej brat, mechanik. Były chłopak Eleny. Inne dzieci. Rodzina Sarratore (rodzina kolejarza poety): Donato Sarratore, wielki kobieciarz, były kochanek Meliny Cappuccio. Elena, pogrążona w bólu z powodu romansu Nina i Lili, oddaje się mu na plaży na Ischii. Lidia Sarratore, żona Donata. Nino Sarratore, pierworodny Donata i Lidii, miał długi romans z Lilą. Poślubia Eleonorę, z którą ma syna Albertina. Nawiązuje romans z Eleną, mężatką i matką dwóch córek. Marisa Sarratore, siostra Nina. Żona Alfonsa Carracciego i kochanka Michelego Solary, z którym ma dwójkę dzieci. Pino, Clelia i Ciro Sarratore, młodsze dzieci Donata i Lidii. Rodzina Scanno (rodzina handlarza owocami): Nicola Scanno, handlarz owocami, zmarł na zapalenie płuc. Assunta Scanno, żona Nicoli, zmarła na raka. Enzo Scanno, syn Nicoli i Assunty. Przez wiele lat był w związku z Carmen Peluso. Kiedy Lila postanawia odejść od Stefana Carracciego, zabiera ją i Gennara i wywozi do San Giovanni a Teduccio. Inne dzieci. Rodzina Solara (rodzina właściciela baru-cukierni „Solara”): Silvio Solara, właściciel baru-cukierni. Manuela Solara, żona Silvia, lichwiarka, w bardzo podeszłym wieku. Zostaje zamordowana na progu własnego mieszkania. Marcello i Michele Solara, synowie Silvia i Manueli. Marcello, który w młodości został odrzucony przez Lilę, po wielu latach samotności zaczyna wspólne życie z Elisą, najmłodszą siostrą Eleny. Michele, mąż Giglioli, córki cukiernika, z którą ma dwóch synów, jest kochankiem Marisy Sarratore i ojcem ich dwójki dzieci. Rodzina Spagnuolo (rodzina cukiernika): Pan Spagnuolo, cukiernik w barze-cukierni „Solara”. Rosa Spagnuolo, żona cukiernika. Gigliola Spagnuolo, córka cukiernika, żona Michelego Solary i matka jego dwóch synów. Inne dzieci.

Rodzina Airota: Guido Airota, profesor literatury greckiej. Adele, żona profesora. Mariarosa Airota, starsza córka, wykłada historię sztuki na uniwersytecie w Mediolanie. Pietro Airota, młodziutki profesor, mąż Eleny i ojciec Dede i Elsy. Nauczyciele: Pan Ferraro, nauczyciel i bibliotekarz. Pani Oliviero, nauczycielka. Pan Gerace, nauczyciel w gimnazjum. Pani Galiani, nauczycielka w liceum. Pozostałe postaci: Gino, syn aptekarza i pierwszy chłopak Eleny. Przywódca dzielnicowej grupy faszystów, pada ofiarą ataku i zostaje zamordowany przed własną apteką. Nella Incardo, kuzynka pani Oliviero. Armando, lekarz, syn profesor Galiani. Żonaty z Izabellą, z którą ma syna o imieniu Marco. Nadia, studentka, córka profesor Galiani, była dziewczyna Nina. Należy do walczącego ugrupowania politycznego. Wiąże się z Pasqualem Pelusem. Bruno Soccavo, przyjaciel Nina Sarratorego i dziedzic rodzinnego zakładu wędliniarskiego. Zostaje zamordowany we własnej fabryce. Franco Mari, chłopak Eleny podczas pierwszych lat na uniwersytecie, później działacz polityczny. W zasadzce zastawionej przez faszystów traci oko. Silvia, studentka i aktywistka. Owocem jej krótkiego związku z Ninem Sarratorem jest syn Mirko.

Wiek dojrzały. Historia zaginionej dziewczynki

1. Począwszy od 1976 roku aż do 1979, kiedy przeprowadziłam się z powrotem do Neapolu, unikałam stałych kontaktów z Lilą. Nie było łatwo. Ona próbowała siłą wedrzeć się do mojego życia: początkowo ją ignorowałam, potem tolerowałam, aż w końcu uległam. Ale choć zachowywała się tak, jakby pragnęła jedynie być przy mnie blisko w tak trudnej chwili, nie potrafiłam zapomnieć o pogardzie, z jaką mnie potraktowała. Dzisiaj myślę, że gdyby chodziło tylko o wyzwisko – kiedy powiedziałam jej o Ninie, wrzasnęła przez telefon: jesteś kretynką, a nigdy dotąd nie zwracała się do mnie w taki sposób – złość prędko by minęła. W rzeczywistości bardziej od wyzwiska zraniła mnie wzmianka o Dede i Elsie. Pomyśl o tym, jak skrzywdzisz córki, ostrzegała mnie. W pierwszej chwili nie zwróciłam na to uwagi, z czasem jednak te słowa nabrały większego znaczenia i często wracałam do nich myślami. Lila nie przejawiała nawet minimalnego zainteresowania Dede i Elsą, z pewnością nawet nie pamiętała ich imion. Za każdym razem kiedy przez telefon opowiadałam jej o takiej czy innej inteligentnej odpowiedzi córek, ucinała krótko i zmieniała temat. A gdy po raz pierwszy spotkała je w mieszkaniu Marcella Solary, spojrzała tylko z roztargnieniem i rzuciła jakiś ogólnik, w ogóle nie zwróciwszy uwagi na to, jak ładnie są ubrane i uczesane, jakie są zdolne pomimo młodego wieku, jak pięknie potrafią się wysławiać. A przecież to ja je urodziłam, ja je wychowałam, były częścią mnie, jej odwiecznej przyjaciółki: powinna była mile połechtać moją matczyną dumę – jeśli nie z życzliwości, to przynajmniej z grzeczności. Ona jednak nawet serdecznie nie zażartowała, zachowała całkowitą obojętność. Dopiero teraz przypomniała sobie o dziewczynkach – z pewnością przez zazdrość, bo ja wzięłam sobie Nina – i postanowiła pokazać mi, jaka ze mnie zła matka, że w pogoni za własnym szczęściem gotowa jestem zadać im ból. Na samą myśl ogarniała mnie wściekłość. Bo czy Lila przejmowała się Gennarem, kiedy zostawiła Stefana? Kiedy podrzucała syna sąsiadce i sama szła do fabryki? Kiedy wysłała go do mnie? Owszem, mam swoje na sumieniu, ale bez wątpienia jestem lepszą matką niż ona.

2. W tamtych latach bez ustanku borykałam się z takimi myślami. Jakby Lila, która przecież o Dede i Elsie wypowiedziała tylko to jedno przewrotne zdanie, wzięła na siebie rolę obrońcy moich córek, a ja z tego powodu za każdym razem, kiedy je zaniedbuję i skupiam się na sobie, muszę udowadniać, że nie ma racji. Ale tak naprawdę chodziło tylko o wytwór mojego złego nastroju, bo ja przecież nie wiedziałam, co ona sądzi o moich matczynych poczynaniach. Tylko ona może to zdradzić, jeśli naprawdę zdoła wedrzeć się do tego długiego splotu słów i zmienić ich ciąg, wprowadzić brakujące ogniwa i ukradkiem wyrzucić inne, żeby tekst powiedział o mnie więcej niż ja sama. Liczę na tę ingerencję, czekam na nią od chwili, kiedy zaczęłam spisywać naszą historię. Ale żeby sprawdzić, czy do niej doszło, muszę dotrzeć do końca, w przeciwnym razie utknę po drodze. Piszę już zbyt długo i jestem zmęczona, coraz trudniej jest mi utrzymać wątek opowieści, który wije się w chaosie lat, małych i wielkich epizodów, nastrojów. Dlatego albo pomijam fakty z własnego życia i skupiam się na Lili i jej perypetiach, albo co gorsza, daję się wciągnąć w wir moich przygód tylko dlatego, że łatwiej przelać je na papier. Muszę dokonać jakiegoś wyboru. Nie mogę jednak zdecydować się na pierwszą drogę, bo sama natura naszej przyjaźni zakłada możliwość dotarcia do Lili tylko wtedy, jeśli będę miała na uwadze siebie samą: gdy odsunę się na bok, stracę ją z pola widzenia. Druga też nie wchodzi w grę. Ona z pewnością tylko czeka, aż zacznę coraz obszerniej opowiadać o własnych doświadczeniach. Powiedziałaby mi wtedy: zdradź nam, jak potoczyło się twoje życie, kogo obchodzi moje, przyznaj, że nawet ty masz je gdzieś. I zakończyłaby: ja to same bazgroły, nie nadaję się na książkę, zostaw mnie w spokoju, nie opowiada się przecież o tym, co skreślone. Co robić? Czy mam jej po raz kolejny przyznać rację? Zgodzić się z tym, że dorosłość polega na usuwaniu się w cień, na umiejętności ukrywania się tak, żeby w końcu całkiem zniknąć? Zaakceptować fakt, że im jestem starsza, tym mniej wiem o Lili? Dzisiaj rano wzięłam w karby zmęczenie i właśnie siadam do biurka. Teraz, kiedy zbliżam się do najbardziej bolesnego wydarzenia w naszej historii, chcę zaprowadzić na papierze równowagę między mną a nią, choć w życiu nie udało mi się jej odnaleźć nawet w sobie.

3. Z Montpellier pamiętam wszystko z wyjątkiem samego miasta, jakby mnie tam w ogóle nie było. Dzisiaj, oprócz hotelu i monumentalnej auli, w której odbywał się kongres, widzę oczami wyobraźni tylko wietrzną jesień i błękitne niebo oparte na białych chmurach. A przecież ta nazwa – Montpellier – z wielu powodów jest w mojej pamięci synonimem ucieczki. Raz już byłam poza granicami Włoch, w Paryżu, razem z Frankiem, i poznałam, jak to jest ekscytować się własną śmiałością. Ale wtedy wydawało mi się, że mój świat na zawsze ograniczać się będzie do dzielnicy, do Neapolu, a cała reszta to tylko krótka wyprawa, podczas której mogę sobie wyobrażać, że jestem kimś, kim tak naprawdę nigdy się nie stanę. Natomiast w Montpellier, o wiele przecież mniej podniecającym od Paryża, miałam wrażenie, że oto zrywają się wszelkie bariery, a ja mogę wszystko. Sam fakt, że znalazłam się w tym miejscu, był w moich oczach dowodem, że dzielnica, Neapol, Piza, Florencja, Mediolan, całe Włochy to tylko drobne odpryski świata i że lepiej się nimi nie zadowalać. W Montpellier zrozumiałam, jak bardzo ograniczone jest moje spojrzenie, mój język, którym się wyrażam i w którym piszę. W Montpellier dotarło do mnie, jak płytkie może być życie trzydziestodwuletniej żony i matki. W tamtych pełnych miłości dniach po raz pierwszy poczułam się wolna od pęt, które latami na siebie wkładałam: pęt wynikających z pochodzenia, pęt z powodzeniem nabytych podczas lat nauki, pęt związanych z podjętymi decyzjami, a przede wszystkich z małżeństwem. Tam zrozumiałam również powód, dla którego w przeszłości odczułam przyjemność na widok mojej pierwszej książki przetłumaczonej na inne języki, i zarazem przykrość na myśl, iż tak niewielu czytelników znalazła poza krajem. To cudowne móc przekraczać granice, zanurzyć się w inną kulturę, odkryć prowizoryczność tego, co do tej pory uważałam za definitywne. Fakt, że Lila nigdy nie wyjechała z Neapolu, że przeraziło ją nawet San Giovanni a Teduccio – co w przeszłości uznałam za dość dyskusyjny wybór, a co ona jak zwykle potrafiła odwrócić na swoją korzyść – teraz był dla mnie zwykłym przejawem umysłowego ograniczenia. W duchu odpłaciłam jej pięknym za nadobne. Mówisz, że to ty pomyliłaś się co do mnie? O nie, koleżanko, to ja się pomyliłam co do ciebie: przez całe życie będziesz tylko patrzeć na ciężarówki przejeżdżające po głównej ulicy. Dni mijały jak szalone. Organizatorzy kongresu już dawno zarezerwowali dla Nina pokój jednoosobowy, a ponieważ zbyt późno zdecydowałam się na wyjazd, nie dało się go zamienić na pokój małżeński. Dostaliśmy więc dwie jedynki. Dlatego co wieczór brałam prysznic u siebie, przygotowywałam się na noc, a potem z silnym biciem serca szłam do niego. Spaliśmy razem, mocno przytuleni, jakbyśmy się bali, że jakieś wrogie moce rozdzielą nas we śnie. Rano zamawialiśmy śniadanie do łóżka i rozkoszowaliśmy się tym luksusem, który dotychczas oglądaliśmy jedynie w kinie: śmialiśmy się, byliśmy szczęśliwi. W ciągu dnia szłam z Ninem do auli kongresowej i chociaż prelegenci czytali z kartek znudzonym tonem, fakt, że z nim jestem, przepełniał mnie radością, siedziałam obok i starałam się nie przeszkadzać. Nino słuchał wystąpień z wielką uwagą, notował i od czasu do czasu szeptał mi na ucho ironiczne komentarze przeplatane miłosnymi słówkami. Podczas obiadu i kolacji otaczał nas tłum akademików z całego świata: obce nazwiska, obce języki. Rzecz jasna najwybitniejsi uczestnicy siedzieli przy jednym stole, a my i cała reszta młodych naukowców przy drugim. Wrażenie zrobiła na mnie energiczność Nina, i to zarówno podczas obrad, jak i w restauracji. Nie było w nim nic z dawnego studenta ani nawet z młodzieńca, który dziesięć lat temu wystąpił w mojej obronie w księgarni w Mediolanie. Zrezygnował z polemicznego tonu, z taktem wykraczał poza akademickie podziały, był ujmujący i poważny, gdy nawiązywał nowe kontakty. Prowadził błyskotliwe rozmowy, mówił biegle po angielsku i całkiem nieźle po francusku, i demonstrował dawne zamiłowanie do cyfr i konkretów.

Podobał się, a fakt ten przepełniał mnie dumą. W kilka godzin zdołał zaskarbić sobie powszechną sympatię i nie mógł opędzić się od rozmówców. Tylko przy jednej okazji zmienił się nie do poznania, a było to w wieczór przed jego wystąpieniem na kongresie. Stał się niemiły i nieuprzejmy, pokonał go strach. Wyraził się nieprzychylnie o swoim tekście, kilkakrotnie powtórzył, że jemu pisanie nie przychodzi z taką łatwością jak mnie, zdenerwował się i stwierdził, że nie miał na to wystarczająco dużo czasu. Poczułam się winna – czyżby to nasza skomplikowana historia odciągnęła go od pracy? – usiłowałam go jakoś uspokoić, przytuliłam go, pocałowałam i zachęciłam, żeby przeczytał mi to, co napisał. Zaczął czytać. Rozczuliła mnie jego mina przerażonego ucznia. Wystąpienie nie było bardziej nudne od tych, których już wysłuchałam w auli, nie szczędziłam mu pochwał i w końcu się uspokoił. Następnego ranka przemawiał z udawanym zapałem i zebrał liczne oklaski. Wieczorem pewien Amerykanin, jeden z wybitnych akademików, zaprosił go do swojego stolika. Zostałam sama, ale nie było mi przykro. Kiedy towarzyszył mi Nino, z nikim nie rozmawiałam, teraz, podczas jego nieobecności, musiałam sobie radzić moim kulejącym francuskim. Zaznajomiłam się z pewną parą z Paryża. Przypadli mi do gustu, bo szybko odkryłam, że ich sytuacja niewiele różni się od naszej. Oboje uważali rodzinę za tłamszącą instytucję, oboje mieli za sobą bolesne rozstania z małżonkiem i dziećmi, oboje wyglądali na szczęśliwych. On, Augustin, był mężczyzną pięćdziesięcioletnim, o czerwonej twarzy, żywych niebieskich oczach i gęstych jasnych wąsach. Ona, Colombe, urzekająco elegancka, niewiele ponad trzydziestkę – jak ja – miała krótkie czarne włosy, drobną twarz i ostro zarysowane oczy i usta. Rozmawiałam głównie z nią. Była matką siedmioletniego chłopca. – Za kilka miesięcy – powiedziałam – moja starsza córka też skończy siedem lat, ale chodzi już do drugiej klasy, jest bardzo zdolna. – Mój jest bardzo bystry i posiada dużą wyobraźnię. – Jak przeżył separację? – Dobrze. – W ogóle nie cierpiał? – Dzieci nie są tak sztywne jak dorośli, są elastyczne. Jeszcze przez chwilę mówiła o elastyczności, która cechuje dzieciństwo, ta myśl chyba dodawała jej otuchy. Powiedziała: w naszym środowisku rodzice dosyć często się rozstają, dzieci wiedzą, że to się zdarza. Kiedy jednak ja stwierdziłam, że oprócz jednej przyjaciółki nie znam innych kobiet, które rozstałyby się z mężem, nagle zmieniła ton i zaczęła skarżyć się na syna: jest zdolny, ale powolny, wykrzyknęła, w szkole mówią, że to bałaganiarz. Nagłe zniknięcie wszelkiej czułości z jej głosu wstrząsnęło mną, teraz mówiła wręcz z niechęcią, jakby syn robił jej na złość, i to wzbudziło mój niepokój. Jej towarzysz musiał dostrzec moją minę, bo się wtrącił, pochwalił swoich dwóch synów, czternastoletniego i osiemnastoletniego, i zażartował z ich powodzenia u kobiet, zarówno młodych, jak i dojrzałych. Kiedy Nino wrócił do stolika, obaj mężczyźni – przede wszystkim zaś Augustin – przeszli do krytykowania większości przemawiających. Colombe od razu przyłączyła się do nich z udawaną wesołością. Obmowa szybko zrodziła pozory zażyłości, Augustinowi usta się nie zamykały cały wieczór. On pił, a jego partnerka się śmiała, jak tylko Nino zabierał głos. Na koniec zaprosili nas, żebyśmy jechali z nimi samochodem do Paryża. Rozmowa o dzieciach oraz zaproszenie, którego ani nie przyjęliśmy, ani nie odrzuciliśmy, sprowadziły mnie na ziemię. W minionych dniach nieustannie myślałam o Dede i o Elsie, o Pietrze zresztą też, ale tak, jakby byli zawieszeni w jakimś równoległym wszechświecie, nieruchomo siedzieli wokół stołu kuchennego w naszym mieszkaniu we Florencji albo przed telewizorem, albo leżeli we własnych łóżkach. Nagle nasze oba światy się połączyły. Zdałam sobie sprawę, że pobyt w Montpellier zaraz dobiegnie

końca, że ja i Nino będziemy musieli wrócić do naszych domów, ja do Florencji, a on do Neapolu, i stawić czoła kryzysom w naszych związkach. Ciała córek gwałtownie się połączyły z moim, mocno mną wstrząsnęło. Od pięciu dni nie miałam o nich żadnych wieści, poczułam silne nudności, a tęsknota stała się wręcz nie do zniesienia. Ogarnął mnie strach, nie przed przyszłością w ogóle, która wydawała się nieuchronnie złączona z Ninem, ale przed najbliższymi godzinami, przed jutrem, pojutrzem. Nie potrafiłam się opanować i chociaż była prawie północ – co z tego, pomyślałam, Pietro nie śpi o tej porze – zadzwoniłam. Nie było to łatwe, ale w końcu uzyskałam połączenie. Halo, powiedziałam. Halo, powtórzyłam. Wiedziałam, że po drugiej stronie słuchawki jest Pietro, zwróciłam się do niego po imieniu: Pietro, to ja, Elena, co z dziewczynkami. Rozmowa została przerwana. Odczekałam kilka minut, potem poprosiłam telefonistkę, aby znowu zadzwoniła. Byłam gotowa próbować całą noc, ale tym razem Pietro mi odpowiedział. – Czego chcesz? – Powiedz, co z dziewczynkami. – Śpią. – To wiem, ale jak się czują. – Co cię to obchodzi? – To moje córki. – Porzuciłaś je, nie chcą już być twoimi córkami. – Tak ci powiedziały? – Powiedziały mojej matce. – Sprowadziłeś Adele? – Tak. – Powiedz jej, że wracam za kilka dni. – Nie, nie wracaj. Ani ja, ani dziewczynki, ani moja matka nie chcemy cię więcej widzieć.

4. Długo płakałam, potem się uspokoiłam i poszłam do Nina. Chciałam mu powiedzieć o telefonie, chciałam, żeby mnie pocieszył. Ale kiedy podnosiłam rękę, żeby zapukać do drzwi, usłyszałam, że z kimś rozmawia. Zawahałam się. Mówił coś przez telefon, nie słyszałam co i w jakim języku, od razu jednak pomyślałam, że kontaktuje się z żoną. Czyżby robił to co wieczór? Czy kiedy ja szłam do swojego pokoju, aby przygotować się na noc, on dzwonił do Eleonory? Czy próbują rozstać się po przyjacielsku? A może chcą się pogodzić i gdy kongres w Montpellier dobiegnie końca, on do niej wróci? W końcu zapukałam. Nino przerwał, zapadła cisza, potem znowu rozległ się jego głos, teraz jednak bardzo cicho. Zdenerwowałam się, powtórnie zapukałam i dalej nic. Otworzył mi dopiero za trzecim razem. Naskoczyłam na niego, zarzuciłam mu, że ukrywa nasz związek przed swoją żoną, wykrzyczałam, że właśnie dzwoniłam do Pietra, że mój mąż nie życzy sobie, abym widziała się z córkami, że ja wywróciłam do góry nogami całe swoje życie, a on sobie grucha przez telefon z Eleonorą. To była ciężka noc pełna kłótni, nie mogliśmy dojść do porozumienia. Nino na wszystkie sposoby usiłował mnie uspokoić: śmiał się nerwowo, pomstował na Pietra za to, jak mnie potraktował, całował mnie, chociaż ja go odpychałam, mówił, że oszalałam. Ale pomimo nacisków ani razu nie przyznał, że rozmawiał z żoną, co więcej, przysięgał na swojego syna, że nie słyszał się z nią od wyjazdu z Neapolu. – W takim razie do kogo dzwoniłeś? – Do kolegi, tutaj, w hotelu. – O północy? – O północy. – Kłamca. – To prawda. Długo mu się opierałam, nie miałam ochoty na seks, nie mogłam, bałam się, że już mnie nie kocha. W końcu uległam, żeby nie myśleć, że to już koniec. Następnego ranka, po pięciu dniach wspólnego życia, po raz pierwszy obudziłam się w złym nastroju. Musieliśmy wyjechać, kongres się zakończył. Nie chciałam, żeby Montpellier było tylko przelotnym epizodem, bałam się powrotu do domu, bałam się powrotu Nina do Neapolu, bałam się, że na zawsze stracę córki. Kiedy Augustin i Colombe znowu zaproponowali wspólną podróż do Paryża i gościnę, zwróciłam się do Nina w nadziei, że on też pragnie przedłużyć pobyt, oddalić chwilę wyjazdu. On jednak z przykrością pokręcił głową i powiedział: to niemożliwe, musimy wracać do Włoch. I zaczął się rozwodzić o biletach na samolot, na pociąg, o pieniądzach. Poczułam rozczarowanie i żal, opadł wszelki entuzjazm. Słusznie podejrzewałam, że kłamie, że nie zerwał z żoną. Naprawdę słyszał się z nią co wieczór, obiecał, że wróci do domu, jak tylko kongres się skończy, nie może zostać nawet dwa dni dłużej. A ja? Przypomniałam sobie o wydawnictwie w Nanterre i o moim uczonym opowiadaniu o męskim pomyśle na kobietę. Do tej pory z nikim nie rozmawiałam o sobie, nawet z Ninem. Byłam wiecznie uśmiechniętą i milczącą kobietą, która sypia z błyskotliwym profesorem z Neapolu, nie odstępuje go na krok, zaspokaja jego potrzeby, wysłuchuje myśli. Teraz jednak rzuciłam z udawaną wesołością: to Nino musi wracać, ja mam coś do załatwienia w Nanterre, wychodzi, a może już wyszła moja książka, ni to esej, ni opowieść, zabiorę się z wami i zajrzę do wydawnictwa. Augustin i Colombe popatrzyli na mnie tak, jakbym dopiero w tym momencie zaistniała, i od razu zaczęli mnie wypytywać o to, czym się zajmuję. Odpowiedziałam im pokrótce. Wyszło na jaw, że Colombe dobrze zna właścicielkę małego, ale jak się właśnie okazało

prestiżowego wydawnictwa. Rozgadałam się więc z wielkim ożywieniem, konfabulując odrobinę na temat mojej literackiej kariery. Nie popisywałam się przed dwójką Francuzów, lecz przed Ninem. Chciałam mu w ten sposób przypomnieć, że ja też mam swoje osiągnięcia, że skoro potrafiłam opuścić córki i Pietra, mogę się obyć również bez niego, i to nie za tydzień, nie za dziesięć dni, ale tu i teraz. On słuchał, potem zwrócił się z powagą do Colombe i Augustina: dobrze, jeśli to żaden kłopot, skorzystamy z zaproszenia. Kiedy jednak zostaliśmy sami, zrobił mi nerwowe i jednocześnie namiętne w treści kazanie, którego ogólny sens był taki, że powinnam mu zaufać, że chociaż znaleźliśmy się w bardzo trudnej sytuacji, na pewno jakoś z niej wybrniemy, że nie wolno nam uciekać z Montpellier do Paryża, a potem kto wie gdzie jeszcze, że musimy stawić czoła naszym małżonkom i zacząć wspólne życie. Nagle poczułam, że mówi nie tylko rozsądnie, ale i szczerze. Zmieszałam się, przytuliłam go, szepnęłam: dobrze. Mimo to wyruszyliśmy do Paryża, potrzebowałam tych kilku dodatkowych dni.

5. Podróż była długa, wiał silny wiatr, miejscami padało. Krajobraz wyglądał jak blada, pordzewiała gdzieniegdzie skorupa, czasami jednak niebo się otwierało, a wtedy wszystko jaśniało, zwłaszcza deszcz. Przez cały czas tuliłam się do Nina, czasami zapadałam w drzemkę na jego ramieniu. Znowu odczuwałam przyjemność przekraczania własnych barier. Podobał mi się obcy język, który rozbrzmiewał w ciasnej przestrzeni samochodu, podobało mi się, że jadę ku mojej książce, którą napisałam po włosku, a która dzięki Mariarosie po raz pierwszy ujrzy światło dzienne w innym języku. To było nadzwyczajne, ileż zaskakujących rzeczy mi się przytrafiło. Ten mały tomik był jak kamień rzucony w nieprzewidzianym kierunku i z prędkością nieporównanie większą od wszystkich kamieni, jakie w dzieciństwie rzucałyśmy z Lilą w bandy chłopaków. Ale nie cała podróż była przyjemna, chwilami ogarniał mnie smutek. Miałam nieodparte wrażenie, że Nino inaczej rozmawia z Colombe, a inaczej z Augustinem. Na dodatek bezustannie opuszkami palców dotykał jej ramienia. Znowu zaczął mnie ogarniać zły nastrój, krzywym okiem patrzyłam, jak ta dwójka coraz lepiej się dogaduje. Kiedy dojechaliśmy do Paryża, byli w świetnej komitywie, rozmawiali już tylko ze sobą, a ona co chwilę się śmiała, odruchowo poprawiając włosy. Augustin mieszkał w pięknym apartamencie nad Canal Saint-Martin, Colombe przeniosła się do niego dopiero niedawno. Pokazali nam nasz pokój, ale nie zostawili nas w spokoju i nie pozwolili iść spać. Jakby się bali, że zostaną we dwójkę, dlatego nie przestawali mówić. Byłam zmęczona i poirytowana, jeszcze rano chciałam jechać do Paryża, teraz zaś pobyt w tym domu, u całkiem obcych ludzi, z Ninem, który w ogóle nie zwraca na mnie uwagi, daleko od córek, wydawał mi się jakimś absurdem. Gdy w końcu zamknęliśmy za sobą drzwi, zapytałam: – Czy Colombe ci się podoba? – Jest sympatyczna. – Zapytałam, czy ci się podoba. – Chcesz się kłócić? – Nie. – To pomyśl, jak może mi się podobać, skoro kocham ciebie? Ogarniał mnie strach, kiedy przyjmował choćby odrobinę ostrzejszy ton, bałam się, że odkryję, iż między nami coś nie gra. Pomyślałam w duchu: jest po prostu uprzejmy wobec tego, kto był uprzejmy dla nas, i zasnęłam. Ale nie spałam dobrze. W pewnym momencie miałam wrażenie, jakbym była w łóżku sama: usiłowałam otworzyć oczy, ale sen wciągnął mnie w swoją otchłań. Przebudziłam się jakiś czas później. Teraz Nino stał w ciemnościach, a przynajmniej tak mi się wydawało. Śpij, powiedział. Zasnęłam. Następnego dnia nasi gospodarze zawieźli nas do Nanterre. Nino przez całą drogę przekomarzał się z Colombe i rzucał dwuznaczne żarciki. Starałam się nie zwracać na to uwagi. Bo jak planować życie u boku kogoś, kogo miałabym cały czas pilnować? Kiedy dotarliśmy do celu, Nino był serdeczny i ujmujący również wobec właścicielki wydawnictwa, koleżanki Mariarosy, a także jej wspólniczki – jedna pod czterdziestkę, druga pod sześćdziesiątkę, przy czym obie pozbawione wdzięków towarzyszki Augustina. Odetchnęłam z ulgą. Nie ma w tym nic złego, pomyślałam, on już taki jest wobec wszystkich kobiet. I znowu wrócił mi dobry nastrój. Obie panie przywitały mnie z wielką radością i wypytały o Mariarosę. Dowiedziałam się, że mój tomik niedawno trafił do księgarni i już pojawiły się pierwsze recenzje. Starsza z pań pokazała mi je,

sama była zaskoczona tym, jak dobrze o mnie napisano, co podkreśliła, zwracając się do Colombe, Augustina i Nina. Przejrzałam pobieżnie artykuły. Autorkami były kobiety – ja o nich nigdy nie słyszałam, ale obie panie i Colombe tak – i naprawdę nie szczędziły książce pochwał. Powinnam była tryskać szczęściem, bo poprzedniego dnia sama sobie musiałam kadzić, a dzisiaj inni robili to za mnie. Odkryłam jednak, że nie ma we mnie egzaltacji. Czułam się tak, jakby przez sam fakt, że ja kocham Nina, a Nino mnie, wszystko, co dobrego już mnie spotkało i co jeszcze mi się przydarzy, było niczym więcej, jak tylko przyjemnym efektem ubocznym. Okazywałam stonowane zadowolenie i odpowiadałam twierdząco na wysuwane propozycje promocji. Musi pani szybko wrócić, zawołała starsza z pań, a przynajmniej my na to liczymy. Młodsza dodała: Mariarosa poinformowała nas o kryzysie w pani małżeństwie, mamy nadzieję, że wyjdzie pani z tego bez większego bólu. W ten sposób odkryłam, że wieść o moim i Pietra rozstaniu nie tylko dotarła do Adele, ale nawet do Mediolanu i do Francji. Tak lepiej, pomyślałam, łatwiej będzie doprowadzić do separacji. I powiedziałam sobie: wezmę to, co mi się należy, nie muszę żyć w strachu, że stracę Nina, nie muszę martwić się o Dede i Elsę. Mam szczęście, on mnie będzie zawsze kochał, moje córki są moje, a reszta jakoś się ułoży.

6. Wróciliśmy do Rzymu. Przy pożegnaniu złożyliśmy sobie tysiące przysiąg, nic, tylko przysięgaliśmy. Potem Nino ruszył do Neapolu, a ja do Florencji. Do domu weszłam niemalże na palcach, byłam przekonana, że czeka mnie jedno z najtrudniejszych przejść w życiu. Ale się myliłam. Dziewczynki przywitały mnie z niepokojem i radością, i nie odstępowały ani na krok – i to nie tylko Elsa, ale nawet Dede – jakby się bały, że jeśli stracą mnie z oczu, ja znowu zniknę. Adele była uprzejma i nawet słówkiem nie wspomniała o powodach, dla których znalazła się w naszym domu. A potwornie blady Pietro ograniczył się do wręczenia mi kartki ze spisem telefonów do mnie (aż cztery razy pojawiło się imię Lili), mruknął, że musi wyjechać w sprawach zawodowych, i dwie godziny potem już go nie było: nie pożegnał się ani z matką, ani z dziewczynkami. Dopiero po kilku dniach Adele oznajmiła mi, co o tym wszystkim myśli: chciała, żebym się opamiętała i wróciła do męża. Ale trzeba było kilku tygodni, żeby do niej dotarło, iż nie zamierzam robić ani jednego, ani drugiego. W tym czasie ani razu nie podniosła głosu, ani razu nie straciła panowania nad sobą, nawet nie szydziła z moich częstych i długich rozmów telefonicznych z Ninem. Okazywała za to zainteresowanie telefonami dwóch pań z Nanterre, które mnie informowały o sprzedaży książki i o kalendarzu spotkań rozsianych po całej Francji. Nie zaskoczyły jej pozytywne recenzje we francuskich gazetach, była pewna, że tekst wkrótce spotka takie samo zainteresowanie we Włoszech, zapewniła, że od naszych rodzimych gazet potrafi uzyskać o wiele więcej. A przede wszystkim bezustannie wychwalała moją inteligencję, kulturę i w ogóle nie broniła syna, który zresztą ani razu się nie pojawił. Nie uwierzyłam w służbowe spotkania Pietra poza Florencją. Szybko doszłam do wniosku – co wzbudziło we mnie złość i pewną pogardę dla niego – że zadanie rozwiązania naszego kryzysu zrzucił na barki matki, a sam zaszył się w jakiejś dziurze, żeby pracować nad odwieczną książką. Raz nie wytrzymałam i powiedziałam do Adele: – Naprawdę niełatwo było żyć z twoim synem. – Z żadnym mężczyzną nie jest łatwo. – Uwierz mi, że z nim było szczególnie trudno. – Uważasz, że z Ninem będzie ci lepiej? – Tak. – Zasięgnęłam języka i plotki, jakie o nim krążą w Mediolanie, nie brzmią zachęcająco. – Nie potrzebuję plotek z Mediolanu. Kocham go od dwóch dziesięcioleci i możesz mi oszczędzić tego, co ludzie o nim gadają. Ja wiem o nim więcej niż ktokolwiek inny. – Z jaką rozkoszą w głosie mówisz, że go kochasz. – A nie powinnam? – Masz rację, czemu nie? Myliłam się, nie ma sensu otwierać oczu zakochanej kobiecie. Od tej chwili nie rozmawiałyśmy więcej o Ninie. I nawet nie mrugnęła, kiedy powierzyłam jej opiekę nad dziewczynkami, żeby jechać do Neapolu. Nie mrugnęła też wtedy, kiedy jej powiedziałam, że z Neapolu muszę jechać do Francji i że zostanę tam z tydzień. Zapytała tylko z lekką ironią w głosie: – Wrócisz na Boże Narodzenie? Będziesz z dziewczynkami? To pytanie mnie ubodło, odparłam więc: – Oczywiście. Spakowałam do walizki głównie bieliznę i elegancką odzież. Dede i Elsa, które w ogóle nie pytały o ojca, choć nie widziały go od dawna, bardzo źle zareagowały na wieść, że znowu wyjeżdżam. Dede

wykrzyczała mi z pewnością nie swoje słowa: dobrze, jedź sobie, jesteś brzydka i antypatyczna. Spojrzałam na Adele z nadzieją, że postara się je jakoś zabawić i odwróci ich uwagę, ona jednak nic nie zrobiła. Kiedy dziewczynki zobaczyły, że idę do drzwi, rozpłakały się. Pierwsza zaczęła piszczeć Elsa: chcę jechać z tobą. Dede początkowo wytrzymała, usiłowała okazać obojętność, a może nawet pogardę, w końcu jednak zaczęła rozpaczać bardziej niż siostra. Musiałam wyrwać się z ich rąk, bo uczepiły się sukienki, chciały, żebym odstawiła walizkę. Ich płacz odprowadził mnie aż na ulicę. Podróż do Neapolu bardzo mi się dłużyła. Na przedmieściach wyjrzałam przez okno. Im bardziej pociąg zwalniał i zanurzał się w miejską gęstwinę, tym większy ogarniał mnie niepokój i zniechęcenie. Z przykrością patrzyłam na peryferia, na szare budowle za torami, na słupy wysokiego napięcia, na światła semaforów, na kamienne parapety. Kiedy pociąg wjechał na stację, poczułam, że ten Neapol, z którym byłam związana, Neapol, do którego ciągle powracam, ogranicza się już tylko do Nina. On był w znacznie większych tarapatach. Eleonora wyrzuciła go z domu, jego życie stało się bardzo prowizoryczne. Od kilku tygodni mieszkał kątem u kolegi z uniwersytetu, parę kroków od Duomo. Dokąd mnie zabierze? Co będziemy robić? A przede wszystkim: co postanowimy, skoro nie mamy nawet żadnego pomysłu na to, jak konkretnie rozwiązać naszą sytuację? Wiedziałam tylko jedno, że spala mnie pragnienie, by go zobaczyć, że nie mogę się już doczekać. Z pociągu wysiadłam cała w strachu, że coś mu przeszkodziło i nie wyszedł po mnie na peron. On jednak był: jego głowa wynurzała się z kłębowiska pasażerów. Poczułam przypływ nadziei. Uspokoił mnie też fakt, że Nino wynajął pokój w małym hoteliku na Mergellinie, czym udowodnił, że nie zamierza trzymać mnie w ukryciu w domu kolegi. Ogarnął nas szał miłości, czas płynął szybko. Wieczorem, przytuleni, spacerowaliśmy po bulwarach: on obejmował mnie za ramiona i co chwilę pochylał się, żeby mnie pocałować. Na wszystkie sposoby usiłowałam go namówić, żeby pojechał ze mną do Francji. Propozycja go kusiła, ale nie dał się przekonać, wykręcił się pracą na uniwersytecie. Ani słowem nie wspomniał o Eleonorze czy Albertinie, jakby to mogło popsuć nam radość z bycia razem. Ja natomiast opowiedziałam mu o rozpaczy dziewczynek i stwierdziłam, że musimy jak najszybciej znaleźć jakieś rozwiązanie. Widziałam, że jest nerwowy, cały spięty, obawiałam się, że w każdej chwili może mi powiedzieć: nie dam rady, wracam do domu. W końcu się okazało, że to z całkiem innego powodu. Kiedy poszliśmy na kolację, wyjawił, o co chodzi. Spoważniał i powiedział, że ma mi nieprzyjemną rzecz do zakomunikowania. – Posłuchajmy – mruknęłam. – Dzisiaj rano zadzwoniła do mnie Lina. – Aha. – Chce się z nami spotkać.

7. To był koniec miłego wieczoru. Nino powiedział, że Lila dowiedziała się od mojej teściowej, iż jestem w Neapolu. Był skrępowany, uważnie dobierał słowa, podkreślał informacje w rodzaju: nie miała mojego adresu; moja siostra dała jej numer telefonu do kolegi; zadzwoniła krótko przed moim wyjściem na dworzec; nie chciałem mówić od razu, bo się bałem, że się zdenerwujesz i będziemy mieć zmarnowany dzień. Zakończył ze smutkiem: – Wiesz, jaka ona jest, nie mogłem odmówić. Widzimy się z nią jutro o jedenastej przed wejściem do metra na piazza Amedeo. Nie potrafiłam się pohamować: – Od jak dawna się kontaktujecie? Widzieliście się? – Co ty wygadujesz? Ależ skąd! – Nie wierzę ci. – Eleno, przysięgam, że nie słyszałem się i nie widziałem z Liną od sześćdziesiątego trzeciego roku. – Wiesz, że to nie twoje dziecko? – Powiedziała mi to dzisiaj rano. – Czyli rozmowa była długa i poufała. – To ona zaczęła mówić o dziecku. – A ciebie przez te wszystkie lata nie korciło, żeby o nie zapytać? – To moje sprawy i nie zamierzam tego roztrząsać. – Teraz twoje sprawy są też moimi. Mamy sobie wiele do powiedzenia, czasu jest mało, a ja nie po to zostawiłam córki same, żeby marnować go na Lilę. Jak mogłeś nas umówić na to spotkanie? – Myślałem, że będziesz zadowolona. Zresztą jeśli nie chcesz, tam wisi telefon, idź, zadzwoń do swojej przyjaciółki i powiedz jej, że jesteśmy zajęci i nie dasz rady się z nią spotkać. Nino stracił cierpliwość, ja zamilkłam. Wiedziałam, jaka jest Lila. Od kiedy wróciłam do Florencji, często telefonowała, ale ja miałam co innego na głowie, zawsze się rozłączałam, a na dodatek poprosiłam Adele, żeby mówiła, że nie ma mnie w domu, jeśli ona odbierze. Lila jednak nie dawała za wygraną. Możliwe więc, że od Adele się dowiedziała o moim pobycie w Neapolu, możliwe, że z góry założyła, że nie pojawię się w dzielnicy, i możliwe też, że usiłowała skontaktować się z Ninem, żeby móc spotkać się ze mną. Co w tym złego? Zresztą czego oczekuję? Przecież wiem, że oni się kochali. Ale to było dawno temu i teraz zazdrość jest nie na miejscu. Pogłaskałam go delikatnie po dłoni i mruknęłam: dobrze, jutro pójdziemy na piazza Amedeo. Zjedliśmy, on długo rozwodził się o naszej przyszłości. Kazał mi obiecać, że jak tylko wrócę z Francji, zażądam separacji. I zapewnił mnie, że skontaktował się już ze znajomym adwokatem i że choć wszystko jest bardzo skomplikowane, a Eleonora i jej krewni z pewnością dadzą mu popalić, zamierza iść na całość. Sama wiesz, powiedział, że tutaj, w Neapolu, tego typu sprawy trudniej rozwiązać niż gdzie indziej, rodzice mojej żony niewiele różnią się od moich czy twoich rodziców, chociaż mają pieniądze i są dobrze wykształceni. A żeby lepiej mi to unaocznić, zaczął wychwalać moich teściów. Na nieszczęście, zakrzyknął, ja nie mam do czynienia z tak porządnymi ludźmi jak państwo Airota, ludźmi cywilizowanymi i o wielkich tradycjach. Słuchałam go, ale między nas wkradła się już Lila i usiadła przy naszym stoliku: nie potrafiłam przegnać jej z myśli. I gdy Nino mówił, ja przypomniałam sobie o kłopotach, w jakie wpadła, byleby tylko być z nim, nie bacząc na to, co może zrobić Stefano, co może zrobić jej brat czy Michele Solara.

Wzmianka o rodzicach na ułamek sekundy przeniosła mnie na Ischię, w wieczór spędzony na plaży Maronti – Lila z Ninem w Forio, a ja na wilgotnym piasku z Donatem – i zadrżałam z obrzydzenia. Tej tajemnicy nigdy nie będę mogła mu wyjawić. Jak wiele niewypowiedzianych słów pozostaje nawet w związku, w którym ludzie się kochają, i jak ogromne jest ryzyko, że ktoś je jednak powie i zniszczy miłość. Jego ojciec i ja, on i Lila. Przegnałam odrazę i wspomniałam o Pietrze, o tym, jak bardzo cierpi. Nino poczerwieniał, teraz on był zazdrosny, starałam się go uspokoić. Zażądał całkowitego zerwania stosunków i stanowczości, ja też tego zażądałam: wtedy wydawało nam się to konieczne, żeby móc rozpocząć nowe życie. Zastanawialiśmy się, kiedy je zaczniemy i gdzie. Praca trzymała Nina w Neapolu, mnie zaś dziewczynki trzymały we Florencji. – Wróć tutaj – powiedział nagle – przeprowadź się jak najszybciej. – To niemożliwe, Pietro musi mieć kontakt z dziewczynkami. – Będziecie jeździć na zmianę, raz ty do niego, raz on do ciebie. – Nie zgodzi się. – Zgodzi. Wieczór szybko minął. Im bardziej roztrząsaliśmy naszą sytuację, tym bardziej się komplikowała. A im bardziej wyobrażaliśmy sobie wspólne życie – dzień w dzień, noc w noc – tym bardziej się pożądaliśmy, a trudności bladły. Tymczasem restauracja opustoszała, a kelnerzy zaczęli ziewać i szemrać między sobą. Nino zapłacił, wróciliśmy na pełne życia bulwary. Przez chwilę, gdy wpatrywałam się w ciemną wodę i wdychałam jej zapach, wydawało mi się, że dzielnica jest o wiele bardziej odległa niż wtedy, kiedy wyjechałam do Pizy, a potem do Florencji. Sam Neapol również stał się bardzo odległy od Neapolu. A Lila od Lili. Czułam, że to nie ona jest przy mnie, lecz moje własne obawy. A tak naprawdę blisko był tylko Nino. Szepnęłam mu na ucho: chodźmy spać.

8. Następnego ranka wstałam wcześnie i zamknęłam się w łazience. Wzięłam długi prysznic, starannie wytarłam włosy: bałam się, że hotelowa suszarka za bardzo je napuszy swoim silnym podmuchem. Tuż przed dziesiątą obudziłam Nina. Był jeszcze otumaniony snem, obsypał mnie komplementami za sukienkę, którą na siebie włożyłam, i usiłował wciągnąć do łóżka. Wykręciłam się. Chociaż udawałam, że wszystko jest w porządku, nie potrafiłam mu wybaczyć, że nasz dzień miłości zamienił w dzień Lili i teraz wisiało nad nami to przymusowe spotkanie. Zaciągnęłam go na śniadanie, poszedł za mną potulnie. Nie śmiał się, nie żartował, powiedział tylko, głaszcząc czubkami palców moje włosy: ślicznie wyglądasz. Najwyraźniej przeczuwał moje obawy. A ja faktycznie bałam się, że Lila przyjdzie na spotkanie w swojej najlepszej formie. Ja jestem, jaka jestem, ona jest elegancka z natury. Na dodatek znowu ma pieniądze, jeśli zechce, może zrobić się na bóstwo, tak jak w młodości za pieniądze Stefana. Nie chciałam, żeby jeszcze raz oczarowała Nina. Wyszliśmy koło dziesiątej trzydzieści, wiał zimny wiatr. Ruszyliśmy w stronę piazza Amedeo, bez pośpiechu, krok za krokiem: choć miałam na sobie ciepły płaszcz, a Nino obejmował mnie za ramiona, wstrząsały mną dreszcze. Ani słowem nie wspomnieliśmy o Lili. Nino, nieco sztucznym tonem, opowiadał o tym, jak bardzo wypiękniał Neapol, od kiedy burmistrzem jest komunista, i znowu naciskał, żebym jak najszybciej przeprowadziła się z córkami. Przytulał mnie przez całą drogę i miałam nadzieję, że nie wypuści z uścisku nawet na stacji metra. Liczyłam, że Lila już czeka w wejściu, że zobaczy nas z daleka, jacy jesteśmy piękni, że będzie musiała pomyśleć: tak wygląda para doskonała. Ale kilka metrów przed miejscem spotkania Nino zsunął rękę z moich ramion i zapalił papierosa. Instynktownie chwyciłam go za dłoń i mocno zacisnęłam palce. Tak weszliśmy na plac. Nie od razu dostrzegłam Lilę i przez chwilę miałam nadzieję, że może w ogóle nie przyszła. Usłyszałam jednak wołanie – wołała na swój typowy, władczy sposób, jakby nawet nie brała pod uwagę, że mogę jej nie słyszeć, że mogę się nie odwrócić, że mogę okazać nieposłuszeństwo. Stała przed barem naprzeciwko wejścia do metra, z rękami w kieszeniach brązowego ortalionu, chudsza niż zazwyczaj, nieco zgarbiona, z kruczoczarnymi włosami poprzetykanymi srebrnymi nitkami i związanymi w koński ogon. Wyglądała jak dawniej, dorosła Lila, Lila zniszczona przez pracę w fabryce: nic nie zrobiła, żeby się upiększyć. Przytuliła mnie z siłą, ja odpowiedziałam bez energii, potem głośno cmoknęła mnie w policzki i roześmiała się z zadowoleniem. Ninowi z roztargnieniem podała rękę. Usiedliśmy w barze, mówiła tylko ona, i to tak, jakbyśmy były same. Od razu stawiła czoło mojej wrogości, którą najwyraźniej dało się wyczytać z twarzy, i czule, ze śmiechem, rzuciła: masz rację, popełniłam błąd, obraziłaś się, ale się stałaś drażliwa, przecież wiesz, że mnie pasuje wszystko, co robisz, pogódźmy się. Wykręcałam się z uśmiechem, nie powiedziałam ani tak, ani nie. Chociaż siedziała naprzeciwko Nina, ani razu na niego nie spojrzała, ani razu się do niego nie zwróciła. Przyszła tu dla mnie, raz nawet wzięła mnie za rękę, ale ja ją wysunęłam powoli. Szukała zgody, zamierzała znowu osiedlić się w moim życiu, chociaż nie popierała kierunku, w jakim zmierzało. Zrozumiałam to po tym, jak zadawała pytania, jedno po drugim, nawet nie poczekawszy na odpowiedź. Tak bardzo jej się spieszyło, żeby wypełnić sobą każdy zakątek mojego jestestwa, że jak tylko poruszała jakiś temat, natychmiast przechodziła do innego. – Jak z Pietrem? – Źle. – A córki?

– Mają się dobrze. – Weźmiesz rozwód? – Tak. – I zamieszkacie razem? – Tak. – Gdzie? W jakim mieście? – Nie wiem. – Wróć tutaj. – To nie takie proste. – Znajdę ci mieszkanie. – Jeśli będę w potrzebie, dam ci znać. – Piszesz? – Wydałam książkę. – Następną? – Tak. – Nic o niej nie słychać. – Na razie wyszła tylko we Francji. – Po francusku? – Tak. – Powieść? – Opowiadanie z elementami eseju. – O czym? Odpowiadałam zdawkowo i szybko zmieniłam temat. Wolałam porozmawiać o Enzu, o Gennarze, o dzielnicy, o jej pracy. Oczy jej się roześmiały, gdy wspomniała o synu, powiedziała, że wkrótce go zobaczę, na razie jest jeszcze w szkole, ale przyjedzie z Enzem i ma dla mnie też inną, piękną niespodziankę. Natomiast o dzielnicy mówiła z lekceważącym wyrazem twarzy. Wspomniała o strasznej śmierci Manueli Solary i o piekle, które się potem rozpętało: nic wielkiego, skomentowała, morduje się ludzi jak w każdym zakątku Włoch. Potem, ku mojemu zaskoczeniu, pochwaliła moją matkę za energiczność i obrotność, choć dobrze wiedziała o naszych trudnych relacjach. Równie zaskakująca była serdeczność, z jaką mówiła o swoich rodzicach: zdradziła, że odkłada pieniądze, aby wykupić mieszkanie, w którym żyją od zawsze, bo chce im zapewnić spokój. Robię to z przyjemnością – wyjaśniła, jakby czuła się w obowiązku usprawiedliwić ten przejaw szczodrości – tam się urodziłam, jestem przywiązana, jeśli się z Enzem przyłożymy, będzie nas na nie stać. Lila pracowała nawet dwanaście godzin na dobę, nie tylko dla Michelego Solary, ale również dla innych klientów. Teraz rozpracowuję nowy komputer, zdradziła, to System 32, o wiele lepszy od tego, który ci pokazałam w Acerze. Biała skrzynia z malutkim sześciocalowym ekranem, klawiaturą i drukarką. Potem opowiedziała o bardziej zaawansowanych maszynach, które już wkrótce się pojawią. Była dobrze poinformowana, zawsze podobały jej się nowinki, choć zazwyczaj nudziła się nimi w ciągu kilku dni. Jej zdaniem ta nowa maszyna ma w sobie coś pięknego. Szkoda tylko, stwierdziła, że wkoło samo gówno. Wtedy wtrącił się Nino i zachował się dokładnie odwrotnie niż ja: zaczął udzielać jej szczegółowych informacji. Z zapałem mówił o mojej książce, że wkrótce wyjdzie także we Włoszech, przytoczył przychylne francuskie recenzje, podkreślił, że mam wiele problemów z mężem i córkami, powiedział o rozpadzie swojego małżeństwa, powtórzył, że jedynym wyjściem jest wspólne zamieszkanie w Neapolu, a nawet poprosił, żeby pomogła nam szukać jakiegoś lokum. Na koniec zadał też parę fachowych pytań o jej pracę i o pracę Enza.

Słuchałam z lekkim niepokojem. Nino cały czas wyrażał się obojętnym tonem, żeby mi zademonstrować, że po pierwsze, naprawdę ani razu nie spotkał się z Lilą, a po drugie, ona nie budzi w nim już żadnych emocji. Ani przez chwilę nie starał się być ujmujący, jak podczas rozmowy z Colombe i z reguły w kontaktach ze wszystkimi kobietami. Nie szukał słodkich słówek, nie patrzył prosto w oczy, nie dotykał jej: ożywiał się tylko wtedy, kiedy mnie prawił komplementy. To mi nie przeszkodziło przypomnieć sobie o plaży w Citarze i o tym, jak on i Lila posłużyli się urozmaiconą tematyką, aby osiągnąć pełne porozumienie i wykluczyć mnie z rozmowy. Chociaż teraz patrzyłam na coś całkiem przeciwnego. Nawet kiedy zadawali sobie pytania i udzielali odpowiedzi, cała ich uwaga skupiona była na mnie, jakbym to ja była ich jedyną rozmówczynią. Dyskutowali w ten sposób przez dobre pół godziny, ale w żadnej kwestii nie doszli do porozumienia. Zaskoczyła mnie przede wszystkim rozbieżność w opiniach o Neapolu. Moja ówczesna wiedza polityczna była praktycznie zerowa: opieka nad dziewczynkami, zbieranie materiałów i praca nad książką, a przede wszystkim trzęsienie ziemi, do jakiego doszło w moim życiu prywatnym, odwiodły mnie nawet od czytania gazet. Oni natomiast byli poinformowani na każdy temat. Nino wyliczył nazwiska komunistów i socjalistów neapolitańskich, których dobrze znał i którym ufał. Pochwalił nareszcie uczciwą administrację pod rządami – jego zdaniem – porządnego, sympatycznego i obcego dawnej złodziejskiej klice burmistrza. A na zakończenie stwierdził: teraz da się tu żyć i pracować, to wspaniała okazja, nie można jej zmarnować. Ale Lila kpiła z każdego słowa Nina. Powiedziała: Neapol jest tak samo ohydny jak dawniej, i jeśli nie każemy monarchistom, faszystom i chadekom zapłacić za wszystkie świństwa, jakich się dopuścili, jeśli przymkniemy oczy na to, co robi teraz lewica, wkrótce miasto znowu wpadnie w szpony sklepikarzy – tu zaśmiała się skrzekliwie – biurokratów, adwokatów, geometrów, bankierów i kamorystów. Nie trzeba było wiele, żebym się zorientowała, że nawet ta dyskusja tak naprawdę dotyczy mnie. Oboje chcieli, żebym wróciła do Neapolu, ale każde z nich otwarcie usiłowało mnie wyrwać spod wpływu tego drugiego i naciskało, abym szybko przeniosła się do miasta z jego wyobrażeń: u Nina było to spokojne miasto pod sprawnymi rządami, zaś u Lili miasto, które mści się na wszystkich grabieżcach, gwiżdże na komunistów i socjalistów i zaczyna od zera. Przez cały czas bacznie im się przyglądałam. Uderzyło mnie, że im bardziej rozmowa schodziła na trudne tematy, tym bardziej Lila sięgała do swojego utajnionego słownictwa, o którego istnieniu wiedziałam, ale które przy tej okazji bardzo mnie zaskoczyło: przy każdym zdaniu okazywało się, że jest o wiele lepiej wykształcona, niż sama przyznaje. Zdziwiło mnie to, że zazwyczaj błyskotliwy i pewny siebie Nino dobierał słowa z ostrożnością, a czasami wydawał się wręcz onieśmielony. Oboje czują się zażenowani, pomyślałam. W przeszłości całkowicie się przed sobą obnażyli i teraz się tego wstydzą. Co takiego rozgrywa się na moich oczach? Może mnie oszukują? Czy oni naprawdę walczą o mnie, czy też tylko usiłują zapanować nad dawnym pożądaniem? Zaczęłam ostentacyjnie okazywać zniecierpliwienie. Lila to zauważyła, wstała i zniknęła, pewnie poszła do łazienki. Ja dalej milczałam, bałam się, że nie zapanuję nad sobą i naskoczę na Nina. On też się nie odzywał. Kiedy Lila wróciła, zakrzyknęła wesoło: – Już pora, chodźmy do Gennara. – Nie możemy – odparłam. – Nie mamy czasu. – Mój syn bardzo się do ciebie przywiązał, będzie mu przykro. – Pozdrów go ode mnie i powiedz, że ja też go lubię. – Jestem umówiona na piazza dei Martiri. Tylko dziesięć minut, przywitamy się z Alfonsem i potem będziecie wolni. Popatrzyłam na nią uważnie, ona natychmiast zmrużyła oczy, jakby próbowała je przede mną ukryć. Czyli to był jej plan? Chciała zaciągnąć Nina do dawnego butiku Solarów, w miejsce, gdzie przez prawie rok potajemnie romansowali?

Uśmiechnęłam się lekko i odpowiedziałam: nie, przykro mi, musimy już lecieć. I spojrzałam na Nina, który od razu skinął na kelnera. Lila odparła: już zapłaciłam, a kiedy on protestował, zwróciła się do mnie przymilnie: – Gennaro nie będzie sam, przywiezie go Enzo. A z nim przyjedzie ktoś, kto umiera z chęci, żeby cię zobaczyć. Będzie niegrzecznie, jeśli wyjedziesz, nie przywitawszy się z nim. Tym kimś był Antonio Cappuccio, mój chłopak z lat młodzieńczych, którego Solarowie ściągnęli z Niemiec natychmiast po zabójstwie matki.

9. Lila wyjaśniła, że Antonio na pogrzeb Manueli przyjechał sam i nie do poznania, tak bardzo wychudł. W ciągu kilku dni wynajął mieszkanie kilka kroków od domu Stefana i Ady, z którymi teraz mieszka Melina, a potem sprowadził do dzielnicy żonę Niemkę i trójkę dzieci. Czyli to prawda, że się ożenił, że ma dzieci. Porozrzucane kawałki życia nagle scaliły mi się w głowie. Antonio był istotną częścią świata, z którego się wywodziłam, dlatego słowa Lili na jego temat przyniosły mi pewną ulgę, dzień nie wydawał się już taki ciężki. Szepnęłam do Nina: tylko kilka minut, dobrze? On wzruszył ramionami. Poszliśmy w stronę piazza dei Martiri. Przez całą drogę, gdy przemierzaliśmy via dei Mille i via Filangieri, ja i Lila z przodu, a Nino za nami, z rękami w kieszeniach, ze spuszczoną głową i na pewno w złym humorze, Lila nie przestawała mówić z dawną poufałością. Stwierdziła, że przy najbliższej okazji powinnam poznać rodzinę Antonia. Barwnie opisała żonę i dzieci. Ona jest piękna, ma jaśniejsze włosy niż ja, dzieci też są blondynkami, żadne nie ma nic z ojca, który jest ciemny jak Turek: kiedy razem spacerują po głównej ulicy, jego żona i dzieci – cztery bielusieńkie głowy – wyglądają jak jeńcy wojenni oprowadzani po dzielnicy. Roześmiała się, a potem wyliczyła tych, którzy oprócz Antoniego czekają na mnie: Carmen, ale ma robotę, będzie tylko parę chwil i zaraz ucieka z Enzem; oczywiście Alfonso, który dalej prowadzi sklep Solarów; oraz Marisa z dziećmi. Poświęcisz im tylko kilka minut, rzuciła, będą szczęśliwi, wszyscy bardzo cię lubią. Ona mówiła, a ja myślałam, że te wszystkie osoby rozpowiedzą po dzielnicy, że moje małżeństwo dobiegło końca, i nawet moja matka, moi rodzice dowiedzą się, że jestem kochanką syna Sarratorego. Jednak o dziwo, myśl, że moi znajomi zobaczą mnie z Ninem, że będą za moimi plecami szemrać: ona robi, co chce, zostawiła męża i córki, jest z innym, nie tylko mnie nie martwiła, ale była wręcz przyjemna. Ku własnemu zaskoczeniu uświadomiłam sobie, że pragnę, by mnie oficjalnie kojarzono z Ninem, by mnie z nim widziano, pragnę przekreślić pamięć o parze Elena–Pietro i zastąpić ją parą Nino–Elena. I nagle ogarnął mnie spokój, byłam gotowa wskoczyć do sieci, którą Lila na mnie zastawiła. Usta jej się nie zamykały. W pewnym momencie chwyciła mnie pod ramię, jak dawniej. Ten gest przyjęłam z obojętnością. Chce mieć pewność, że nic się nie zmieniło, pomyślałam, ale pora zrozumieć, że nasza przyjaźń się wypaliła, że jej ręka jest dla mnie jak kawałek drewna albo urojona pozostałość po emocjonującym uścisku sprzed lat. Przypomniałam sobie, że jakiś czas temu marzyłam, żeby naprawdę była chora i umarła. Wtedy nasza relacja była mimo wszystko żywa i intensywna, dlatego tak bolesna. Teraz natomiast pojawiło się coś nowego. Całe uczucie, do jakiego byłam zdolna – nawet to, które podsycało moje potworne życzenie – skupiło się na mężczyźnie, którego kochałam od zawsze. Lila myśli, że ma jeszcze nade mną władzę, że może mną sterować wedle własnej woli. Ale czy to, co uknuła, nie jest tylko odkurzeniem młodzieńczych miłostek i namiętności? Jeszcze kilka minut temu uważałam jej plan za podły, teraz wyglądał nieszkodliwie jak muzeum. Dla mnie liczyło się co innego, i to bez względu na to, czy jej się to podoba czy nie. Liczyliśmy się tylko my, ja i Nino, Nino i ja, i nawet skandal, jaki wywołamy w małym dzielnicowym światku, miał posmak miłej ratyfikacji naszego związku. Nie czułam już Lili, w jej ręce nie było krwi, a nasz uścisk to tylko kontakt samych tkanin. Dotarliśmy na piazza dei Martiri. Obróciłam się do Nina, aby go ostrzec, że w sklepie będzie również jego siostra z dziećmi. Odburknął coś z niezadowoleniem. Zobaczyliśmy napis – SOLARA – weszliśmy, i chociaż wszystkie oczy skupiły się na Ninie, przywitano mnie tak, jakbym była sama. Marisa jako jedyna zwróciła się do brata, ale żadne z nich nie wyglądało na uszczęśliwione tym spotkaniem. Ona od razu wyrzuciła mu, że nie daje znaku życia. Wykrzyknęła: z mamą jest źle, tata stał się nieznośny, a ty

masz to gdzieś. On nie zamierzał odpowiadać, pocałował z roztargnieniem siostrzeńców, ale ponieważ Marisa nie dawała za wygraną, odburknął: mam swoje problemy, Marì, daj mi spokój. Chociaż każdy z obecnych ciągnął mnie z serdecznością w swoją stronę, ani na chwilę nie spuszczałam go z oczu. Nie byłam zazdrosna, po prostu się obawiałam, że jest zażenowany. Nie miałam pojęcia, czy pamięta Antonia, czy go rozpozna, tylko ja wiedziałam, że mój były chłopak go pobił. Widziałam, jak witają się z powściągliwością, lekkim skinieniem głowy, uśmiechem, zupełnie tak samo, jak chwilę później Nino przywitał się z Enzem, Alfonsem i Carmen. Dla niego to byli obcy ludzie, świat mój i Lili, z którym niewiele miał do czynienia. Pokręcił się po sklepie, zapalił papierosa: nikt, nawet jego własna siostra, nie odezwał się więcej do niego. Jest tu, jest obecny, ten, dla którego porzuciłam męża. Nawet Lila – a właściwie przede wszystkim ona – musi w końcu zdać sobie z tego sprawę. Teraz, kiedy wszyscy dobrze mu się przyjrzeli, chciałam jak najszybciej zabrać go stąd i odejść.

10. Przez pół godziny przeszłość chaotycznie ścierała się z teraźniejszością: buty zaprojektowane przez Lilę, jej suknia ślubna, wieczór inauguracji sklepu i poronienia, ona sama, która dla własnych celów zamieniła go w salon i alkowę; i nasza współczesność, skończone trzydzieści lat, dwie całkiem różne historie, słowa wypowiedziane i te przemilczane. Zachowywałam się powściągliwie, przyjęłam serdeczny ton. Z Gennarem wymieniłam całusy, uściski, zamieniłam kilka słów. Był to już dwunastoletni chłopiec z nadwagą i ciemnym meszkiem na górnej wardze, tak podobny do Stefana w młodości, jakby Lila podczas poczęcia całkowicie odsunęła się na bok. Czułam się w obowiązku, by być równie miła dla dzieci Marisy i dla niej samej, a ona, mile połechtana moją uwagą, przeszła do pewnych aluzji, jakby dobrze wiedziała, jak potoczy się moje życie. Powiedziała: skoro będziesz częściej bywała w Neapolu, nie zapomnij o nas, wiemy, że jesteście bardzo zajęci, jesteście uczonymi ludźmi, ale musicie wygospodarować odrobinę czasu. Stała u boku męża i przytrzymywała synów, którzy wyrywali się, by biec na zewnątrz. Na darmo szukałam na jej twarzy śladów pokrewieństwa z Ninem: nie miała nic z brata, z matki zresztą też nie. Teraz, kiedy przybyło jej kilka kilogramów, przypominała raczej Donata, po nim odziedziczyła również wymuszoną rozmowność, którą usiłowała przekonać mnie, że ma wspaniałą rodzinę i życie. Alfonso tylko kiwał potakująco głową i uśmiechał się w milczeniu, demonstrując śnieżnobiałe zęby. Jego wygląd mnie dezorientował. Był niezwykle elegancki, czarne, bardzo długie spięte w kucyk włosy podkreślały wdzięczne rysy, ale w ruchach, w minie miał coś, czego nie potrafiłam odcyfrować, coś nietypowego, co wzbudziło mój niepokój. Jako jedyny w tym otoczeniu – oprócz mnie i Nina – ukończył szkołę, a przyswojona wiedza, zamiast wyblaknąć z biegiem czasu, zakorzeniła się w tym giętkim ciele i w subtelnie zarysowanej twarzy. Jaki on był piękny, jak dobrze wychowany. Marisa chciała go za wszelką cenę, chociaż on przed nią uciekał, i oto teraz stoją jedno obok drugiego: ona z wiekiem coraz bardziej męska w wyglądzie, a on coraz bardziej zniewieściały, i ich dwaj synowie, którzy jak ludzie gadali, są dziećmi Michelego Solary. Tak, szepnął Alfonso, wtórując zaproszeniu żony, zrobicie nam wielką przyjemność, jeśli pojawicie się u nas na kolacji. A Marisa: Lenù, kiedy napiszesz nową książkę? Czekamy. Ale musisz być na czasie, wydawałaś się niemoralna, ale to za mało. Widziałaś, jaką pornografię dzisiaj publikują? Wszyscy obecni, mimo że nie okazali najmniejszego przejawu sympatii dla Nina, ani słowem, ani jednym spojrzeniem czy uśmiechem nie skrytykowali moich decyzji. Wręcz przeciwnie, gdy tak witali mnie po kolei i rozmawiali ze mną, na wszelkie sposoby okazywali mi serdeczność i szacunek. Enzo w uścisk włożył całą swoją powagę, i choć nie odezwał się ani słowem, tylko się uśmiechał, miałam wrażenie, jakby mi mówił: zawsze będę cię lubił, bez względu na to, co postanowisz. Carmen natomiast od razu odciągnęła mnie na bok – była bardzo nerwowa, nieustannie zerkała na zegarek – i zaczęła opowiadać o bracie, ale tak, jak opowiada się komuś, kto ma władzę, wszystko wie, wszystko może i żadne błędne posunięcie nie jest w stanie przyćmić jego aury. Nie wspomniała o dzieciach, o mężu, o swoim czy moim życiu. Wzięła na swoje barki cały ciężar złej sławy terrorysty, którą zyskał sobie Pasquale, ale tylko po to, żeby ją zanegować. Przez tych kilka minut nie ograniczała się do powtarzania, że jej brat jest niesłusznie prześladowany, ale też wychwalała jego dobroć i odwagę. W jej oczach płonęła determinacja, że zawsze i bez względu na okoliczności stać będzie po jego stronie. Powiedziała, że musi wiedzieć, jak może się ze mną skontaktować, poprosiła o numer telefonu i adres. Szepnęła: ty jesteś ważną osobistością, Lenù, znasz ludzi, którzy mogą pomóc mojemu Pasqualemu, o ile wcześniej

ktoś go nie zabije. Potem skinęła na Antonia, który stał z boku, kilka kroków od Enza. Chodź, zawołała cicho, ty też jej powiedz. I Antonio podszedł ze spuszczoną głową, mówił nieśmiało, coś w rodzaju: wiem, że Pasquale ci ufa, był u ciebie w domu, zanim wybrał to, co wybrał, więc jeśli go jeszcze kiedyś spotkasz, ostrzeż go, że musi zniknąć. We Włoszech nie wolno mu się pokazywać, mówiłem to już Carmen, problemem nie są karabinierzy, problemem są Solarowie. Oni są przekonani, że to Pasquale zabił panią Manuelę, i jeśli go znajdą – teraz, jutro czy za kilka lat – nie będę mógł mu pomóc. Podczas gdy Antonio mówił z powagą w głosie, Carmen obserwowała mnie z niepokojem i bez ustanku wtrącała się z pytaniem: rozumiesz, Lenù? Na koniec przytuliła mnie, ucałowała i szepnęła: ty i Lina jesteście dla mnie jak siostry, i uciekła z Enzem, bo mieli robotę. Zostałam z Antoniem sam na sam. Miałam wrażenie, jakby przede mną stały dwie różne osoby zamknięte w jednym ciele: chłopiec, który lata temu ubóstwiał mnie i przytulał nad stawami, którego intensywny zapach pozostał mi w pamięci jako nigdy w pełni niezaspokojone pragnienie, i mężczyzna bez grama tłuszczu, mięśnie, kości i skóra, o kamiennej twarzy, spuszczonym wzroku i stopach w ogromnych butach. Powiedziałam ze skrępowaniem, że nie znam nikogo, kto mógłby pomóc Pasqualemu, że Carmen mnie przecenia. Ale wiedziałam też, że skoro siostra Pasqualego ma tak wygórowaną opinię o moim autorytecie, jego opinia będzie jeszcze bardziej przesadzona. Antonio mruknął, że jak zwykle jestem skromna, że przeczytał moją książkę po niemiecku, że znają mnie na całym świecie. Chociaż długo mieszkał za granicą, na polecenie Solarów oglądał i robił straszliwe rzeczy, pozostał chłopakiem z dzielnicy i nadal był przekonany – a może tylko udawał, kto wie, żeby zrobić mi przyjemność – że ja mam władzę, taką, jaką posiadają ludzie wykształceni, bo skończyłam studia, bo mówię po włosku, bo piszę książki. Odparłam ze śmiechem: w Niemczech tylko ty kupiłeś moją książkę. I wypytałam go o żonę i dzieci. Odpowiadał monosylabami, tymczasem wyciągnął mnie na plac. Tam oznajmił mi uprzejmym tonem: – Teraz musisz przyznać mi rację. – W czym? – Chciałaś jego, a mnie okłamywałaś. – Byłam tylko dziewczynką. – Nie, byłaś wystarczająco duża. I o wiele mądrzejsza. Nawet nie wiesz, jak bardzo mnie skrzywdziłaś, pozwalając mi wierzyć, że zwariowałem. – Przestań. Zamilkł, a ja cofnęłam się w stronę sklepu. Poszedł za mną, zatrzymał mnie w progu. Przez kilka chwil wpatrywał się w Nina, który siedział w kącie. Mruknął: – Jeśli ciebie też skrzywdzi, daj mi znać. Roześmiałam się: – Jasne. – Nie śmiej się, rozmawiałem z Liną. Ona dobrze go zna, mówi, że nie powinnaś mu ufać. My cię szanujemy, a on nie. Lila. Posłużyła się Antoniem, uczyniła go swoim posłańcem, który ma mnie przestrzec przed ewentualną porażką. Gdzie się zaszyła? Zobaczyłam, że stoi z boku i bawi się z dziećmi Marisy, ale tak naprawdę oczami jak dwie szparki obserwuje każdego z nas. I na swój sposób wszystkimi steruje: Carmen, Alfonsem, Marisą, Enzem, Antoniem, swoim synem i dziećmi innych, a może nawet samymi właścicielami tego sklepu. Znowu powtórzyłam sobie w duchu, że nie dam jej żadnej władzy nad sobą, że ten długi okres już dobiegł kresu. Na koniec jeszcze raz mocno mnie przytuliła, jakby próbowała mnie wchłonąć. A gdy żegnałam się z innymi, po raz kolejny zwróciłam uwagę na Alfonsa i tym razem już wiedziałam, co mnie w nim zaniepokoiło. Z jego twarzy zniknęły nieliczne cechy, które świadczyły o tym,

że jest synem don Achillego i Marii oraz bratem Stefana i Pinuccii. Za to w niewytłumaczalny sposób, z tymi długimi i związanymi w kucyk włosami, przypominał Lilę.

11. Po powrocie do Florencji porozmawiałam z Pietrem o naszej separacji. Strasznie się pokłóciliśmy. W tym czasie Adele, zamknąwszy się z dziewczynkami w swoim pokoju, usiłowała odizolować je i siebie od awantury. W pewnym momencie dotarło do nas, że przesadzamy i że jednocześnie obecność córek nie pozwala nam przesadzić tak, jak tego naprawdę potrzebowaliśmy. Wyszliśmy więc, żeby kąsać się wzajemnie na ulicy. W końcu Pietro gdzieś zniknął, nie wiem, dokąd poszedł. Mną nadal targał gniew, nie chciałam go więcej ani widzieć, ani słyszeć. Wróciłam do domu. Dziewczynki spały, a Adele siedziała w kuchni i czytała. Powiedziałam: – Widzisz, jak mnie traktuje? – A ty? – Co ja? – Czy ty widzisz, jak jego traktujesz? Jak go potraktowałaś? Odwróciłam się na pięcie i zamknęłam w swoim pokoju, głośno trzasnąwszy drzwiami. Pogarda, z jaką wypowiedziała te słowa, zaskoczyła mnie i ubodła. Po raz pierwszy tak otwarcie zwróciła się przeciwko mnie. Następnego dnia wyjechałam do Francji obarczona poczuciem winy, wywołanym przez płacz dziewczynek, i książkami, które miałam w drodze przestudiować. Jednak im usilniej skupiałam się na lekturze, tym bardziej tekst mieszał się z myślami o Ninie, o Pietrze, o moich córkach, z wygłoszoną przez Carmen apologią na temat Pasqualego, ze słowami Antonia, z przeistoczeniem Alfonsa. Do Paryża dotarłam wycieńczona i zagubiona jak nigdy. Ale już na dworcu, kiedy dostrzegłam sylwetkę młodszej z właścicielek wydawnictwa, ogarnęła mnie radość i odnalazłam przyjemność przekraczania własnych barier, w której zasmakowałam, gdy byłam z Ninem w Montpellier. Tym razem nie było żadnych hoteli ani monumentalnych auli, wszystko wyglądało dużo skromniej. Obie panie woziły mnie po dużych i małych miasteczkach: dzień spędzałyśmy w drodze, a wieczór na prezentacji w księgarni albo w prywatnych mieszkaniach. Jeśli chodzi o jedzenie i spanie – tylko kuchnia domowa, jakieś łóżko polowe, czasami kanapa. Byłam bardzo zmęczona, coraz mniej zważałam na wygląd, schudłam. Ale podobałam się wydawczyniom i czytelnikom, z którymi codziennie się spotykałam. Jeżdżąc to tu, to tam, rozmawiając z takim czy owakim w obcym dla mnie języku, którym wkrótce całkiem nieźle władałam, powoli na nowo odkryłam w sobie umiejętność, którą się wykazałam lata temu, przy okazji wydania pierwszej książki: w naturalny sposób przekształcałam drobne fakty z życia prywatnego w publiczną refleksję. Co wieczór z powodzeniem improwizowałam, opierając się na własnym doświadczeniu. Opowiadałam o środowisku, w którym się wychowałam, o biedzie i poniżeniu, o męskiej, a także kobiecej wściekłości, o Carmen, o jej więzi z bratem i o usprawiedliwianiu jego brutalnych akcji, których jej zdaniem nie był w stanie się dopuścić. Opowiadałam o tym, jak od dziecka obserwowałam na przykładzie własnej matki, ale też innych kobiet, najbardziej upokarzające strony życia rodzinnego, macierzyństwa, uległości wobec mężczyzn. Opowiadałam o tym, jak łatwo dla miłości do mężczyzny splamić się podłością wobec innych kobiet, wobec własnych dzieci. Opowiadałam o trudnych kontaktach z feministycznymi grupami we Florencji i w Mediolanie, i nagle to doświadczenie, którego dotychczas nie doceniałam, okazało się istotne, bo dokonując bolesnej samoanalizy na forum publicznym, odkryłam, jak wiele się nauczyłam. Opowiadałam o tym, jak od zawsze usiłowałam narzucić sobie męską formę inteligencji – co wieczór zaczynałam od tego, że czuję się wymyślona przez mężczyzn, skolonizowana przez ich wyobraźnię – i jak

ostatnio zobaczyłam, że przyjaciel z lat dziecinnych na wszystkie sposoby próbuje dokonać czegoś odwrotnego: dobyć z siebie kobietę. Często pomysły czerpałam z owych trzydziestu minut spędzonych w sklepie Solarów, ale uświadomiłam to sobie stosunkowo późno, być może dlatego, że ani razu nie przyszła mi na myśl Lila. Nie wiem dlaczego, ale przy żadnej okazji nie wspomniałam o naszej przyjaźni. Prawdopodobnie wydawało mi się, że choć to ona wciągnęła mnie w burzę własnych pragnień i dążeń naszych przyjaciół z dzieciństwa, nie potrafiła odczytać tego, co miałyśmy przed oczami. Czy widziała to, co ja w ułamku sekundy zobaczyłam u Alfonsa? Czy zastanawiała się nad tym? Wykluczone. Ugrzęzła w toczącej się w dzielnicy walce, i to jej wystarczało. Ja natomiast, w tamtych dniach spędzonych we Francji, znalazłam się w samym sercu chaosu, a mimo to dysponowałam narzędziami niezbędnymi do tego, żeby wyodrębnić rządzące nim prawa. I to przekonanie, utrwalone przez sukces, jaki odniosła moja książka, pomagało mi kontrolować niepokój, z którym spoglądałam w przyszłość, jakby moja umiejętność dopasowywania kawałków układanki za pomocą słowa mówionego i pisanego potrafiła także dopasować je w rzeczywistości. Powtarzałam sobie: upada wartość związku, upada wartość rodziny, upadają wszelkie kulturowe ograniczenia, wszelkie ewentualne socjaldemokratyczne porozumienia, a jednocześnie wszystko usiłuje brutalnie przybrać inną postać, która dotychczas była nie pod pomyślenia: ja i Nino, suma naszych dzieci, hegemonia klasy robotniczej, socjalizm i komunizm, a przede wszystkim nieprzewidywalny podmiot, kobieta, ja. Z każdym dniem, z każdym kolejnym spotkaniem coraz bardziej utożsamiałam się z ideą o powszechnym rozpadzie i o rodzących się nowych strukturach. Tymczasem z duszą na ramieniu dzwoniłam do Adele, rozmawiałam z dziewczynkami, a one odpowiadały mi monosylabami albo pytały bez ustanku: kiedy wrócisz? Przed Bożym Narodzeniem spróbowałam uwolnić się od moich wydawczyń, ale one wzięły sobie do serca mój los i nie chciały mnie puścić. Przeczytały pierwszą książkę i postanowiły ją wznowić: w tym celu zaciągnęły mnie do redakcji francuskiego wydawnictwa, które przed laty opublikowało ją bez większego powodzenia. Z nieśmiałością podjęłam rozmowy i pertraktacje, wspierana przez dwie panie, które w przeciwieństwie do mnie były bardzo bojowniczo nastawione, umiały schlebiać, ale i grozić. W końcu, między innymi dzięki pośrednictwu mediolańskiego wydawnictwa, doszliśmy do porozumienia: moja powieść ujrzy światło dzienne w ciągu następnego roku, i to w edycji moich dobrodziejek. Oznajmiłam to Ninowi przez telefon, on zareagował entuzjastycznie. Ale im dłużej rozmawialiśmy, tym bardziej okazywał niezadowolenie. – Ty mnie już chyba nie potrzebujesz – powiedział. – Żartujesz? Nie mogę się doczekać chwili, kiedy cię przytulę. – Jesteś tak zaaferowana swoimi sprawami, że dla mnie nie masz już czasu. – Mylisz się. To dzięki tobie napisałam tę książkę, dzięki tobie wszystko mi się poukładało w głowie. – W takim razie spotkajmy się w Neapolu, albo nawet w Rzymie. Teraz, jeszcze przed Bożym Narodzeniem. Ale jak tu się spotkać, skoro sprawy wydawnicze się przeciągały, a ja przecież musiałam wracać do córek. Nie potrafiłam jednak oprzeć się pokusie i postanowiliśmy, że zobaczymy się w Rzymie, i chociaż przez kilka godzin ze sobą pobędziemy. Jechałam kuszetką i rankiem 23 grudnia wykończona dotarłam do stolicy. Spędziłam na dworcu kilka bezsensownych godzin: Nino nie dawał znaku życia, a ja byłam zaniepokojona i zrozpaczona. Już miałam wsiadać do pociągu, kiedy nagle on się pojawił, cały zlany potem mimo panującego chłodu. Miał problemy, przyjechał samochodem, pociągiem by nie zdążył. Zjedliśmy coś w pośpiechu, potem poszliśmy do hotelu na via Nazionale, kilka kroków od dworca, i zamknęliśmy się w pokoju. Zamierzałam jechać po południu, ale zabrakło mi sił, by się z nim rozstać, odłożyłam więc wyjazd na następny dzień. Obudziliśmy się odurzeni wspólnie spędzoną nocą: och, jak

pięknie wyciągnąć nogę i odkryć, że po godzinach sennej nieświadomości on jest obok mnie w łóżku. Była Wigilia, poszliśmy kupić sobie prezenty. Przekładałam wyjazd z godziny na godzinę, on zresztą też. Dopiero późnym popołudniem odprowadziłam go z bagażami do auta, trudno mi było się z nim pożegnać. W końcu zapalił silnik, ruszył i znikł wśród innych samochodów. Z trudem zawlekłam walizki z piazza della Repubblica na dworzec, zajęło mi to zbyt wiele czasu i spóźniłam się na pociąg zaledwie kilka minut. Byłam zrozpaczona, wiedziałam, że do Florencji dotrę w środku nocy. Trudno, stało się, musiałam zadzwonić do domu. Odebrał Pietro. – Gdzie jesteś? – W Rzymie, pociąg stoi na dworcu i nie wiem, kiedy ruszy. – Ech, ta kolej. Mam powiedzieć dziewczynkom, że nie będzie cię na Wigilii? – Tak, chyba nie zdążę. Roześmiał się i odłożył słuchawkę. Jechałam w całkiem pustym i zimnym pociągu, nawet konduktor się nie pojawił. Czułam się tak, jakbym utraciła wszystko i teraz zmierzała w stronę nicości, a świadomość opuszczenia tylko pogłębiała moje poczucie winy. Do Florencji dotarłam w nocy, nie znalazłam ani jednej taksówki. Ciągnęłam bagaże po pustych, zimnych ulicach, nawet bożonarodzeniowe dzwony już dawno przebrzmiały. Kluczem otworzyłam drzwi. Mieszkanie tonęło w niepokojącej ciemności i ciszy. Przeszłam przez pokoje, ani śladu dziewczynek, ani śladu Adele. Zmęczona, przybita i zdesperowana zaczęłam szukać jakiejś kartki z wiadomością dla mnie. Bez skutku. W mieszkaniu panował absolutny porządek.

12. Napadły mnie straszne myśli. Może coś się stało Dede albo Elsie, albo obydwu i Pietro z matką zawieźli je do szpitala. A może w szpitalu skończył mój mąż, bo zrobił coś głupiego i teraz Adele i dziewczynki czuwają przy nim. Pokręciłam się po domu, zżerał mnie strach, nie wiedziałam, co robić. W pewnym momencie pomyślałam, że jeśli coś się stało, moja teściowa z pewnością zawiadomiła o tym Mariarosę, i choć była trzecia w nocy, postanowiłam do niej zadzwonić. Moja szwagierka odebrała dopiero po chwili, ledwo ją dobudziłam. W końcu dowiedziałam się, że Adele postanowiła zabrać dziewczynki do Genui – wyjechały dwa dni temu – abyśmy mogli z Pietrem swobodnie przedyskutować naszą sytuację i żeby Dede i Elsa przeżyły Święta Bożego Narodzenia w spokojnej atmosferze. Ta informacja z jednej strony mnie uspokoiła, z drugiej wprawiła we wściekłość. Pietro kłamał: kiedy do niego zadzwoniłam, wiedział, że nie będzie żadnej kolacji wigilijnej, że dziewczynki na mnie nie czekają, że wyjechały z babcią. A Adele? Jak śmiała zabrać moje córki? Wylałam żale przez telefon, a Mariarosa wysłuchała mnie w milczeniu. Na koniec zapytałam: czy mam to, na co zasłużyłam, bo popełniłam błąd? Ona przybrała poważny ton głosu. Pocieszyła mnie, że mam prawo do własnego życia i powinnam nadal pogłębiać wiedzę i pisać. Zapewniła, że jeśli będę miała problemy, ja i dziewczynki zawsze będziemy u niej mile widziane. Jej słowa dodały mi otuchy, ale i tak nie mogłam zasnąć. W piersiach pęczniał niepokój, złość, pragnienie Nina, rozżalenie, bo on mimo wszystko spędzi święta z rodziną, z Albertinem, a ja jestem sama jak palec w pustym domu, bez miłości. O dziewiątej rano usłyszałam klucz w wejściowych drzwiach: to był Pietro. Od razu skoczyłam na niego z krzykiem: dlaczego puściłeś dziewczynki ze swoją matką, nie zapytawszy mnie o zdanie? Miał zmierzwione włosy, długi zarost, śmierdział winem, ale nie był pijany. Pozwolił mi się wykrzyczeć, sam nie reagował, powtórzył tylko kilka razy przybitym głosem: mam pracę, nie mogę się nimi zajmować, a ty masz kochanka i też nie masz dla nich czasu. Zmusiłam go, żeby usiadł w kuchni. Postarałam się opanować, potem powiedziałam: – Musimy dojść do porozumienia. – Wyjaśnij, o jakie porozumienie ci chodzi. – Dziewczynki zamieszkają ze mną, a ty będziesz się z nimi widywał w soboty i w niedziele. – Gdzie? – W moim domu. – A gdzie będzie twój dom? – Nie wiem, zobaczę. Może tutaj, może w Mediolanie, może w Neapolu. Wystarczyło to jedno słowo: Neapol. Jak tylko je usłyszał, skoczył na równe nogi, wytrzeszczył oczy, otworzył usta, jakby chciał mnie ugryźć, i podniósł pięść z tak okrutną miną, że aż się przeraziłam. Czas się zatrzymał. Woda kapała z kranu, lodówka warczała, ktoś śmiał się na podwórku. Pietro był potężny, miał wielkie białe knykcie. Już kiedyś mnie uderzył. Wiedziałam, że jeśli uderzy znowu, to z taką siłą, że zabije mnie na miejscu. Odruchowo zasłoniłam się rękami. Ale on nagle zmienił zamiar, odwrócił się i zaczął walić w metalową szafkę, w której trzymałam miotły. Waliłby jeszcze długo, gdybym nie uwiesiła mu się na ramieniu, wrzeszcząc: skończ już, przestań, zrobisz sobie krzywdę. Efekt tego wybuchu był taki, że sprawdziły się moje obawy i naprawdę trafiliśmy do szpitala. Zagipsowano mu rękę. Gdy wróciliśmy do domu, Pietro wyglądał wręcz na zadowolonego. Przypomniałam sobie, że jest Boże Narodzenie, i przygotowałam coś do jedzenia. Zasiedliśmy do stołu,

wtedy on oznajmił znienacka: – Wczoraj zadzwoniłem do twojej matki. Podskoczyłam. – Co ci strzeliło do głowy? – Cóż, ktoś ją przecież musiał poinformować. Opowiedziałem jej, co mi zrobiłaś. – Ja to powinnam zrobić. – Po co? Żeby wciskać jej kłamstwa, tak jak i mnie? Zdenerwowałam się, ale zaraz się opanowałam, bałam się, że znowu zacznie łamać sobie kości, żeby nie połamać ich mnie. On jednak uśmiechał się spokojnie i patrzył na zagipsowaną rękę. – Z tym nie mogę prowadzić – mruknął. – Gdzie zamierzasz jechać? – Na dworzec. Tak dowiedziałam się, że moja matka wsiadła do pociągu w dzień Bożego Narodzenia – dzień, w którym odgrywała na łonie rodziny kluczową rolę, dzień najwyższych honorów – i zaraz tutaj będzie.

13. Chciałam uciekać. Do Neapolu – do miasta mojej matki, i to właśnie w chwili, kiedy ona przybywała do mnie – żeby poszukać odrobiny ukojenia w ramionach Nina. Ale nawet nie drgnęłam. Chociaż bardzo się zmieniłam, nadal byłam zdyscyplinowana i nie uchyliłabym się przed żadnym obowiązkiem. Zresztą, pomyślałam, co może mi zrobić? Jestem dorosłą kobietą, a nie małą dziewczynką. Co najwyżej przywiezie jakieś smakołyki, jak dziesięć lat temu, kiedy rozchorowałam się na święta i ona odwiedziła mnie w kolegium w Pizie. Pojechałam z Pietrem po moją matkę, ja prowadziłam. Z pociągu wysiadła dumnie wyprężona, w nowych ubraniach, z nową torebką, w nowych butach i z odrobiną różu na policzkach. Ładnie wyglądasz, powiedziałam, jesteś bardzo elegancka. Ona syknęła: to nie twoja zasługa, i więcej już się do mnie nie odezwała. W zamian za to była bardzo czuła dla Pietra. Wypytała go o gips, a ponieważ odpowiadał wykrętnie – że uderzył się o drzwi – zaczęła mamrotać w łamanym języku włoskim: w drzwi, dobre sobie, już ja wiem, kto ci to zrobił. W domu porzuciła sztuczną uprzejmość. Zrobiła mi długie kazanie, kuśtykając tam i z powrotem po salonie. Z emfazą wychwalała mojego męża, rozkazała mi go natychmiast przeprosić. Ponieważ nie zamierzałam tego robić, sama zaczęła go błagać o przebaczenie i przysięgać na głowę Peppego, Gianniego i Elisy, że nie wróci do domu, dopóki my się nie pogodzimy. Mówiła tak podniosłym tonem, że początkowo miałam wrażenie, że drwi sobie ze mnie i z mojego męża. W nieskończoność wyliczała cnoty Pietra i muszę przyznać, że mnie też nie szczędziła komplementów. Setki razy podkreślała, że pod względem inteligencji i wykształcenia jesteśmy dla siebie stworzeni. Prosiła, żebyśmy pomyśleli o Dede – to jej ulubiona wnuczka, Elsy nawet nie wspomniała – bo ona rozumie wszystko, grzechem jest zadawać jej cierpienie. Mój mąż przez cały czas jej przytakiwał, choć miał na twarzy minę wyrażającą niedowierzanie i konsternację. Ona go objęła, pocałowała, podziękowała mu za szczodrość, przed którą, wykrzyczała, powinnam tylko klęczeć. Popychała nas bezceremonialnie jedno w stronę drugiego, abyśmy się przytulili i pocałowali. Wykręcałam się, byłam rozdrażniona. Przez cały czas myślałam: nie cierpię jej i nie cierpię tego, że w takiej chwili muszę na oczach Pietra zmierzyć się z faktem, że jestem córką tej kobiety. Ale jednocześnie usiłowałam się uspokoić: to tylko przedstawienie, za chwilę się zmęczy i pójdzie spać. Dopiero gdy po raz enty chwyciła mnie i kazała przyznać, że popełniłam karczemną pomyłkę, nie wytrzymałam dotyku jej rąk i się wyrwałam. Rzuciłam coś w rodzaju: mamo, dosyć, po co to wszystko, nie mogę być z Pietrem, kocham innego. I to był błąd. Znałam ją, wiedziałam, że tylko czeka na okazję. Przerwała swoją litanię i w jednej chwili wszystko uległo zmianie. Uderzyła mnie mocno w twarz i zaczęła wrzeszczeć: zamknij się, ladacznico, zamknij się, zamknij się, zamknij się. Usiłowała pochwycić mnie za włosy, krzyczała, że już nie wytrzyma, że ja, ja niszczę jej życie, bo uganiam się za synem Sarratorego, a on jest o wiele gorszy niż ten gnojek, jego ojciec. Wrzasnęła: kiedyś myślałam, że to Lina sprowadza cię na złą drogę, ale się myliłam, to ty, ty jesteś bezwstydna, a ona bez ciebie stała się porządną kobietą. Och, dlaczego nie połamałam ci nóg, gdy byłaś mała. Masz złotego męża, dzięki któremu żyjesz jak królowa w tym cudownym mieście. Kocha cię, dał ci dwie córki i ty tak mu się odpłacasz, gówniaro? Chodź tu, ja cię urodziłam i ja cię zabiję. Nacierała na mnie, bałam się, że naprawdę może to zrobić. W tamtych sekundach wyraźnie zobaczyłam ogrom jej rozczarowania, całą prawdę o zawiedzionej matczynej miłości, która po nieudanej próbie

podporządkowania mnie temu, co sama uważa za dobre – czyli temu, czego ona nigdy nie miała, a co ja zdobyłam i co jeszcze do wczoraj czyniło ją najszczęśliwszą matką w dzielnicy – gotowa jest przemienić się w nienawiść i zniszczyć mnie, ukarać za marnotrawienie bożych darów. Wtedy ją odepchnęłam: odepchnęłam, krzycząc głośniej niż ona. Pchnęłam ją mimowolnie, instynktownie, ale z taką siłą, że straciła równowagę i poleciała na podłogę. Pietro się przeraził. Na jego twarzy, w jego oczach zobaczyłam, jak nasze dwa światy zderzają się ze sobą. Z pewnością przez całe swoje życie nie widział podobnej awantury, pełnej wrzasków i wybuchów. Moja matka przewróciła krzesło i upadła z hukiem. Nie mogła się podnieść z powodu chorej nogi, machała bezładnie ręką, aby uczepić się brzegu stołu i się podciągnąć. I ani na chwilę nie przestawała miotać groźbami i wyzwiskami. Nawet wtedy, kiedy zgorszony Pietro zdrową ręką pomógł jej się podnieść. Ona rwącym się głosem, wściekła i zarazem głęboko zbolała, wydyszała z wytrzeszczonymi oczami: ty już nie jesteś moją córką, to on jest moim synem, on. Ojciec też cię nie chce, ani twoi bracia. Oby syn Sarratorego zaraził cię rzeżączką i syfem, co ja takiego zrobiłam, żeby dożyć tego dnia, och, Boże, Boże, Boże, daj mi umrzeć, daj mi umrzeć natychmiast. Była tak zdruzgotana, że ku mojemu niedowierzaniu wybuchła płaczem. Wybiegłam i zamknęłam się na klucz w sypialni. Nie wiedziałam, co robić, nigdy bym nie przypuszczała, że z rozstaniem wiąże się aż takie cierpienie. Byłam przerażona i zrozpaczona. Co mną kierowało, co za pycha mnie podkusiła, żeby pchnąć własną matkę, i to z siłą równą jej brutalności? Uspokoiłam się trochę dopiero wtedy, kiedy Pietro zapukał do drzwi i powiedział cicho, z nieoczekiwaną czułością w głosie: nie otwieraj, nie musisz mnie wpuszczać, chcę ci tylko powiedzieć, że nie planowałem tego, że za dużo tego i nawet ty na to nie zasługujesz.

14. Liczyłam, że mojej matce przejdzie złość, że już następnego ranka zmieni nastawienie i powie, że mnie kocha, że mimo wszystko jest ze mnie dumna. Ale tak się nie stało. Słyszałam, jak rozmawiali z Pietrem przez całą noc. Schlebiała mu, powtarzała urażonym tonem, że zawsze miała krzyż pański ze mną, wzdychała, że do mnie potrzeba anielskiej cierpliwości. Następnego dnia, żeby uniknąć kolejnej kłótni, chyłkiem przemykałam się po domu, trochę czytałam i ani razu nie włączyłam się w ich pogaduszki. Byłam nieszczęśliwa. Wstydziłam się tego, że ją pchnęłam, wstydziłam się za nią i za siebie, chciałam ją przeprosić, przytulić, ale bałam się, że potraktuje to jako gest kapitulacji. Skoro posunęła się do stwierdzenia, że to ja zwodzę Lilę, a nie na odwrót, musiałam naprawdę przynieść jej ogromny zawód. Powiedziałam sobie, żeby ją w duchu usprawiedliwić: jej miarą jest dzielnica, a tam według niej wszystko się poukładało. Dzięki Elizie stała się powinowatą Solarów; jej synowie wreszcie pracują dla Marcella, którego z dumą nazywa swoim zięciem; nosi nowe ubrania i szczyci się dobrobytem, który spadł jej z nieba, dlatego wydaje jej się, że Lila odniosła prawdziwy sukces, bo też pracuje dla Michelego Solary, jest w stałym związku z Enzem i stać ją na wykupienie rodzicom ich małego mieszkanka. Ale te argumenty tylko dodatkowo pogłębiły dystans między nami: nic nas już nie łączyło. Wyjechała, nie zamieniwszy ze mną ani słowa. Razem odwieźliśmy ją na dworzec, ona jednak zachowywała się tak, jakby nie było mnie w samochodzie. Życzyła Pietrowi wszelkiej pomyślności i do ostatniej chwili powtarzała, żeby informował ją o stanie złamanej ręki i o dziewczynkach. Jak tylko pociąg odjechał, z pewnym zaskoczeniem zauważyłam, że jej ingerencja przyniosła nieoczekiwanie pozytywny skutek. Już w drodze do domu mój mąż posunął się o wiele dalej niż tylko do słów solidarności, które poprzedniego wieczoru wyszeptał pod moimi drzwiami. Moje brutalne starcie z matką najwyraźniej unaoczniło mu to, kim jestem i gdzie się wychowywałam – i to o wiele lepiej niż moje opowieści i jego własne wyobrażenia. Przypuszczam, że zrobiło mu się mnie żal. Nagle odzyskał równowagę, a nasze stosunki stały się poprawne. Kilka dni później poszliśmy do adwokata. Ten pogadał przez chwilę o wszystkim i o niczym, po czym zapytał: – Jesteście pewni, że nie chcecie dłużej ze sobą żyć? – Jak można żyć z kimś, kto już cię nie pragnie? – odparł Pietro. – Czy pani już nie pragnie swojego męża? – To moja sprawa – odpowiedziałam. – Pana zadaniem jest przygotować papiery do separacji. Kiedy wyszliśmy na ulicę, Pietro się roześmiał: – Jesteś kropka w kropkę jak twoja matka. – Nieprawda. – Fakt, masz rację, jesteś taka, jaka byłaby twoja matka, gdyby ukończyła studia i zabrała się za pisanie powieści. – Co masz na myśli? – To, że jesteś gorsza. Poczułam się odrobinę urażona, przede wszystkim jednak cieszyłam się, że odzyskał zdrowy rozsądek. Westchnęłam z ulgą i skoncentrowałam się na tym, co dalej. Podczas długich rozmów telefonicznych z Ninem opowiedziałam mu wszystko, co wydarzyło się od chwili, kiedy się rozstaliśmy. Zastanawialiśmy się też nad moim powrotem do Neapolu. Oczywiście przez ostrożność przemilczałam fakt, że Pietro i ja znowu śpimy pod jednym dachem, chociaż w dwóch oddzielnych pokojach. A przede wszystkim często dzwoniłam do córek i zapowiedziałam Adele z wyraźną wrogością w głosie, że

przyjadę je odebrać. – Nie przejmuj się – próbowała mnie uspokoić. – Mogą tu zostać tak długo, jak będziesz tego potrzebowała. – Dede musi chodzić do szkoły. – Może pójść tutaj, dwa kroki od domu, ja się wszystkim zajmę. – Nie ma mowy, chcę je mieć przy sobie. – Dobrze się zastanów. Samotna kobieta z dwójką dzieci i z wielkimi ambicjami musi liczyć się z rzeczywistością i wybrać to, z czego może zrezygnować, a z czego nie. Każde słowo w tym zdaniu było irytujące.

15. Zamierzałam od razu jechać do Genui, ale zadzwoniono do mnie z Francji. Starsza z moich wydawczyń poprosiła, abym spisała refleksje wygłoszone podczas prelekcji dla pewnego znaczącego czasopisma. Znalazłam się więc w sytuacji, w której musiałam wybrać: jechać po córki czy zabrać się do roboty. Odłożyłam wyjazd, pisałam dzień i noc, obawiając się o rezultat. Jeszcze nie nadałam tekstowi ostatecznej formy, kiedy Nino oznajmił, że zanim rozpocznie zajęcia na uniwersytecie, ma kilka dni wolnych i jest gotowy się ze mną spotkać. Nie umiałam sobie tego odmówić, wybraliśmy się samochodem na Półwysep Argentario. Byłam odurzona miłością. Spędziliśmy cudowne dni, upajając się spacerami nad zimowym morzem i – co nigdy nie przytrafiło mi się ani z Frankiem, ani tym bardziej z Pietrem – oddając się rozkoszy jedzenia i picia, inteligentnych rozmów i seksu. O świcie zmuszałam się do pobudki i od razu zabierałam do pisania. Któregoś wieczoru, gdy leżeliśmy już w łóżku, Nino dał mi do przeczytania jakieś kartki, powiedział, że bardzo mu zależy na mojej opinii. To był trudny esej o Italsiderze1 z Bagnoli. Przeczytałam, tuląc się do Nina, który co chwilę mamrotał i sam się krytykował: źle piszę, popraw, jeśli chcesz, jesteś lepsza, już w liceum byłaś lepsza. Pochwaliłam go za esej i zasugerowałam kilka poprawek. Ale Nino nie był zadowolony, chciał, żebym bardziej ingerowała w tekst. Wtedy, żeby przekonać mnie, że moja korekta jest niezbędna, przyznał, że musi mi wyjawić coś strasznego. Zażartował ze skrępowaniem, że to jego wielka tajemnica: najbardziej haniebna rzecz, jakiej się w życiu dopuściłem. I zdradził, że chodzi o mój artykuł opisujący spór z katechetą, ten, który za jego namową napisałam w liceum do szkolnej gazetki. – Co takiego przeskrobałeś? – zapytałam ze śmiechem. – Powiem ci, ale pamiętaj, że byłem tylko małolatem. Zauważyłam, że naprawdę się wstydzi, i nieco się zaniepokoiłam. Powiedział, że kiedy przeczytał mój artykuł, nie mógł uwierzyć, że da się pisać z takim polotem i zarazem inteligencją. Spodobał mi się ten komplement, pocałowałam go, przypomniałam, ile pracy włożyłyśmy z Lilą w tych kilka stron, i jednocześnie, żartując z siebie, opisałam rozczarowanie i ból, kiedy gazetka nie opublikowała tekstu z braku miejsca. – Tak ci powiedziałem? – zapytał Nino skonsternowany. – Chyba, już nie pamiętam. Skrzywił się, wyglądał na zatroskanego. – Prawda jest taka, że było bardzo dużo miejsca na twój artykuł. – To dlaczego go nie opublikowano? – Przez zazdrość. Roześmiałam się. – Czego redaktorzy mi zazdrościli? – Nie oni, ja ci zazdrościłem. Przeczytałem twój tekst i wyrzuciłem go do kosza. Nie mogłem znieść, że jesteś taka zdolna. Zamilkłam na kilka chwil. Wtedy bardzo mi na tym artykule zależało i bardzo cierpiałam. Nie mogłam uwierzyć: jak to możliwe, że ulubiony licealista profesor Galiani tak bardzo zazdrościł gimnazjalistce tych kliku linijek, że wyrzucił jej tekst do kosza? Czułam, że Nino czeka na jakąś reakcję, ale nie wiedziałam, jak pogodzić tak podły uczynek ze świetlistą aureolą, którą otoczyłam go jeszcze jako dziewczynka. Sekundy mijały, a ja byłam zdezorientowana, usiłowałam nie łączyć tej nikczemności ze złą sławą, którą według Adele Nino jest owiany w Mediolanie, oraz z przestrogą Lili i Antonia, abym mu nie

ufała. W końcu otrząsnęłam się z otępienia, dostrzegłam pozytywną stronę wyznania i przytuliłam go. W gruncie rzeczy wcale nie musiał się do niczego przyznawać, to się stało wiele lat temu. A mimo to powiedział i ta potrzeba, by być wobec mnie szczerym bez względu na konsekwencje i ryzyko, że pokaże mi się w złym świetle, wzruszyła mnie. Nagle poczułam, że mogę mu już zawsze wierzyć. Tej nocy kochaliśmy się bardziej namiętnie niż zazwyczaj. Po przebudzeniu uświadomiłam sobie, że Nino, wyznając mi, co zrobił, przyznał tym samym, że w jego oczach zawsze byłam nieprzeciętną dziewczyną, nawet kiedy chodził z Nadią Galiani i kiedy był kochankiem Lili. Och, jakże podniecająca była świadomość, że darzy mnie nie tylko miłością, ale i szacunkiem. Powierzył mi swój tekst, a ja pomogłam mu nadać bardziej błyskotliwą formę. W tamtych dniach na Argentario wydawało mi się, że ostatecznie poszerzyłam horyzonty postrzegania, rozumienia, wyrażania siebie, czego dowodzi – myślałam z dumą – przychylne przyjęcie książki poza granicami Włoch, tej książki, którą napisałam za namową Nina i po to, aby mu się przypodobać. W tamtej chwili miałam wszystko. Na marginesie pozostały tylko Dede i Elsa.

16. Przed teściową przemilczałam spotkanie z Ninem. Opowiedziałam natomiast o francuskim czasopiśmie i przyznałam, że tekst, który właśnie piszę, kompletnie mnie pochłania. Choć niechętnie, podziękowałam jej za opiekę nad wnuczkami. Wówczas, pomimo iż jej nie ufałam, dotarło do mnie, że Adele poruszyła istotny problem. Co mam robić, żeby zatrzymać i córki, i kierunek, jaki obrało moje życie? Oczywiście zamierzałam wkrótce zamieszkać z Ninem, a wtedy będziemy mogli sobie nawzajem pomagać. Ale co do tego czasu? Niełatwo połączyć potrzebę widywania się z Ninem, z Dede i Elsą z pisaniem, z obowiązkami wydawniczymi oraz z naciskami ze strony Pietra, chociaż wróciła mu już zdolność jasnego rozumowania. Nie mówiąc o kwestiach finansowych. Nie zostało mi wiele pieniędzy, a nie wiedziałam jeszcze, ile zarobię na nowej książce. Wykluczone, żeby w najbliższej przyszłości stać mnie było na opłacenie czynszu, telefonu oraz na utrzymanie siebie i córek. Zresztą gdzie ta nasza codzienność miałaby się urzeczywistnić? Wkrótce pojadę po dziewczynki, ale dokąd je zawiozę? Do Florencji? Do mieszkania, w którym się urodziły i w którym patrząc na uprzejmego ojca i na życzliwą matkę, dojdą do wniosku, że wszystko jakimś cudem wróciło na swoje miejsce? Czy zamierzam je mamić, choć wiem, że jak tylko w moje życie znowu wtargnie Nino, rozczaruję je jeszcze bardziej? Czy mam powiedzieć Pietrowi, żeby się wyprowadził, choć to ja z nim zerwałam? A może to ja powinnam opuścić mieszkanie? Wyjechałam do Genui z setką pytań i bez żadnego postanowienia. Teściowie przywitali mnie z chłodną uprzejmością, Elsa – z niepewnym entuzjazmem, a Dede – wrogo. Słabo znałam dom w Genui, w pamięci zostało mi tylko wrażenie jasności. W rzeczywistości wszystkie pokoje były po sufit wypełnione starymi meblami, książkami, kryształowymi żyrandolami, cennymi dywanami i ciężkimi zasłonami. Tylko salon był jasny, wielkie przeszklone drzwi ukazywały skrawek nieba i morza jak drogocenny obraz. Moje córki poruszały się po mieszkaniu z większą swobodą niż we własnym domu: wszystkiego dotykały, wszystko brały bez słowa nagany, a do pokojówki zwracały się uprzejmym, ale władczym tonem, który zapożyczyły od babci. Podczas pierwszych godzin po przyjeździe pokazały mi swój pokój, chciały, żebym zachwyciła się ogromem kosztownych zabawek, na które mnie i ich ojca nigdy nie byłoby stać, i opowiedziały o tym, co pięknego widziały i co robiły. Zauważyłam, że Dede bardzo przywiązała się do dziadka, a Elsa, choć uścisnęła mnie do utraty tchu i wycałowała, z każdą potrzebą zwracała się do Adele, a kiedy była zmęczona, wspinała się na jej kolana i obserwowała mnie melancholijnym wzrokiem, trzymając kciuk w buzi. Czyżby w tak krótkim czasie dziewczynki nauczyły się żyć beze mnie? A może były tak zmęczone tym, co widziały i słyszały przez ostatnie miesiące, że teraz lęk przed cierpieniem, o którym przypomniałam, nie pozwalał im się do mnie zbliżyć? Tego nie wiem. Jedno jest pewne, nie ośmieliłam się od razu zapowiedzieć: spakujcie się, wyjeżdżamy. Zostałam kilka dni, znowu się nimi zajmowałam. A moi teściowie ani razu się nie wtrącili, co więcej, przy pierwszej okazji, kiedy Dede w akcie nieposłuszeństwa próbowała odwołać się do ich autorytetu, wycofali się, by uniknąć konfliktów. Zwłaszcza Guido bardzo uważał, aby nie poruszać drażliwych tematów, i w pierwszym okresie ani razu nie wspomniał o rozpadzie małżeństwa jego syna. Po kolacji, kiedy Dede i Elsa szły do łóżek, a on z grzeczności towarzyszył mi jeszcze chwilę, zanim w końcu nie zamknął się w swoim gabinecie, by pracować do późnej nocy (Pietro najwyraźniej od ojca przejął ten tryb życia), na jego twarzy malowało się zażenowanie. Zazwyczaj szukał ratunku w polityce: w coraz większym kryzysie kapitalizmu, w uzdrawiającej sile prostoty, w coraz bardziej rozległych strefach wykluczenia, w trzęsieniu ziemi we

Friuli – jako symbolu tymczasowości panoszącej się we Włoszech, w wielkich trudnościach, z jakimi boryka się lewica, dawne partie i drobne ugrupowania. Ani razu nie był ciekaw mojej opinii, a ja nawet się nie wysiliłam, aby jakąkolwiek mieć. A jeśli już zachęcał mnie do dyskusji, skupiał się na mojej książce, której włoskie wydanie zobaczyłam po raz pierwszy właśnie w domu teściów: ten skromny i niepozorny tomik przyszedł pocztą razem z mnóstwem innych książek i czasopism, które nieustannie kumulowały się na stolikach i czekały na swoją kolej, aż ktoś je przejrzy. Pewnego wieczoru rzucił od niechcenia jakieś pytanie, a ja, przekonana, że książki nie czytał i nigdy nie przeczyta, przedstawiłam fundamentalne kwestie i zacytowałam kilka linijek. Zazwyczaj słuchał mnie z uwagą. Tylko przy jednej okazji wysunął uczoną krytykę na temat błędnie przytoczonego cytatu z Sofoklesa i przybrał profesorski ton, który wprawił mnie w zawstydzenie. Ten mężczyzna cieszył się wielkim autorytetem, chociaż autorytet to czasami tylko patyna i niewiele trzeba, żeby na kilka minut popękała i ukazała całkiem inną i nie tak budującą postać. Na moją wzmiankę o feminizmie z Guida nagle opadła maska powściągliwości, w jego oczach pojawiła się nieoczekiwana złośliwość, twarz mu poczerwieniała – choć zazwyczaj była anemicznej barwy – i zaczął z sarkazmem wygłaszać gdzieś zasłyszane slogany: seksie, seksie, powiedz przecie, kto ma orgazm na tym świecie? żadna; oraz: nie jesteśmy machinami do reprodukcji, lecz kobietami walczącymi o wyzwolenie. Tak przy tym chichotał, że jego twarz robiła się coraz bardziej czerwona. Kiedy zorientował się, jak niemile mnie zaskoczył, chwycił okulary, wyczyścił je z dbałością i zaszył się w gabinecie. Wieczorami Adele prawie zawsze milczała, ale szybko zrozumiałam, że oboje tylko czekają na okazję, żeby mnie sprowokować do poważnej rozmowy. Ponieważ robiłam zręczne uniki, w końcu mój teść postanowił na swój sposób podjąć temat. Kiedy Dede i Elsa pożegnały się na dobranoc, on zapytał wnuczki poczciwie: – Jak nazywają się te dwie śliczne panienki? – Dede. – Elsa. – I co dalej? Dziadek chce usłyszeć wasze pełne imię i nazwisko. – Dede Airota. – Elsa Airota. – Airota jak? – Jak tatuś. – I kto jeszcze? – I dziadek. – A mama jak się nazywa? – Elena Greco. – A wy się nazywacie Greco czy Airota? – Airota. – Pięknie. Dobranoc, skarby, słodkich snów. Jak tylko Adele wyprowadziła dziewczynki z pokoju, mówił dalej, jakby kontynuował myśl związaną z odpowiedziami wnuczek: dowiedziałem się, że do rozpadu małżeństwa doszło z winy Nina Sarratorego. Aż podskoczyłam na krześle. Potwierdziłam skinieniem głowy. On się uśmiechnął i zaczął wychwalać Nina, ale już nie z absolutną aprobatą jak w minionych latach. Nazwał go młodzieńcem niezwykle inteligentnym, który zna się na rzeczy, ale – położył tu nacisk na spójnik przeciwstawny – jest jak chorągiewka na wietrze, i powtórzył to, jakby sprawdzał, czy dobrał właściwe określenie. Potem oznajmił: jego ostatnie teksty nie spodobały mi się. I z nieoczekiwaną pogardą w głosie zaliczył go do rzeszy tych, którzy uważają, że trzeba jak najszybciej przyswoić sobie sposoby kierowania machiną

neokapitalizmu, a nie kontynuować walkę o przemianę stosunków społecznych i warunków produkcji. Każde z użytych słów brzmiało jak obelga. Tego już nie zniosłam. Usiłowałam go przekonać, że jest w błędzie, i właśnie kiedy cytowałam teksty Nina, które wydawały mi się bardzo radykalne, a Guido słuchał mnie i wydawał głuche pochrząkiwania, jak zawsze, kiedy oscylował między aprobatą a dezaprobatą, weszła Adele. W jednej chwili zamilkłam, byłam bardzo poruszona. Mój teść przez kilka minut mówił już łagodniejszym tonem (nikomu dzisiaj nie jest łatwo odnaleźć się w marazmie włoskiego kryzysu i mogę zrozumieć, że młodzi ludzie mają z tym problem, zwłaszcza jeśli kieruje nimi wola działania), potem wstał i skierował się w stronę gabinetu. Ale zanim zniknął za drzwiami, rozmyślił się. Stanął w progu i powiedział wolno i dobitnie: ale nie każda metoda jest dobra, a Sarratore to inteligent bez tradycji, woli przypodobać się temu, kto jest u władzy, niż bić się za jakąś ideę; będzie z niego bardzo usłużny pracownik. Zamilkł, jakby się wahał, czy powiedzieć to, co miał na końcu języka. Ale mruknął tylko „dobranoc” i wyszedł. Poczułam na sobie spojrzenie Adele. Ja też muszę wyjść, pomyślałam, muszę się wykręcić, że jestem zmęczona. Jednocześnie miałam nadzieję, że Adele powie coś pojednawczego, co mnie uspokoi, dlatego zapytałam: – Co to znaczy, że Nino to inteligent bez tradycji? Popatrzyła na mnie ironicznie. – Że jest nikim. A ten, kto jest nikim, zrobi wszystko, żeby stać się kimś. Wniosek z tego taki, że pan Sarratore jest człowiekiem niewiarygodnym. – Ja też jestem inteligentką bez tradycji. Uśmiechnęła się: – Ty też, zgadza się. I też jesteś niewiarygodna. Cisza. Adele wypowiedziała to zdanie ze spokojem i bez żadnych emocji, jakby ograniczała się do stwierdzenia pewnego stanu rzeczy. Ale ja i tak poczułam się urażona. – Co masz na myśli? – To, że powierzyłam ci własnego syna, a ty postąpiłaś z nim nieuczciwie. Skoro chciałaś innego mężczyznę, po co wychodziłaś za Pietra? – Nie wiedziałam, że chcę innego. – Kłamiesz. Zawahałam się, potem przyznałam: – Owszem, kłamię, ale dlatego, że mnie zmuszasz do udzielania linearnych wyjaśnień, a linearne wyjaśnienia mają to do siebie, że prawie zawsze są kłamstwami. Ty też mówiłaś źle o Pietrze, stałaś po mojej stronie. I co, kłamałaś? – Nie. Ja naprawdę stałam po twojej stronie, ale w ramach pewnej umowy, której powinnaś była dotrzymać. – Jakiej umowy? – Że zostaniesz z mężem i z dziećmi. Stałaś się jedną z Airotów, twoje córki też są Airotami. Nie chciałam, byś czuła się gorsza i nieszczęśliwa, próbowałam ci pomóc, żebyś była dobrą matką i dobrą żoną. Ale ty zerwałaś umowę, a to wszystko zmienia. Niczego już nie dostaniesz ani ode mnie, ani od mojego męża. Co więcej, zabiorę ci to, co dałam. Wzięłam głęboki oddech i odparłam beznamiętnym głosem: – Adele, ja jestem Elena Greco, a dziewczynki są moimi córkami. Pieprzę was, Airotów. Blada i zła skinęła głową: – Wyraźnie widać, że ty jesteś Elena Greco, nie da się tego ukryć. Ale dziewczynki są córkami mojego syna i nie pozwolimy ci ich zniszczyć.

Odwróciła się na pięcie i poszła spać.

17. Tak wyglądało moje pierwsze starcie z teściami. Po nim nastąpiły kolejne, ale nie osiągnęły już takiego poziomu pogardy. Teściowie ograniczyli się głównie do okazywania mi na wszystkie sposoby, że skoro zamierzam zająć się przede wszystkim sobą, im muszę powierzyć Dede i Elsę. Rzecz jasna buntowałam się. Nie było dnia, żebym się nie denerwowała i nie postanawiała od razu zabrać córki – do Florencji, do Mediolanu, do Neapolu, gdziekolwiek, byleby nie zostawiać ich w tym domu ani minuty dłużej. Ale szybko ustępowałam, odkładałam wyjazd, znowu pojawiało się coś, co świadczyło przeciwko mnie. Na przykład dzwonił Nino i nie potrafiłam mu się oprzeć, jechałam do niego tam, gdzie tego chciał. A poza tym również Włochy zalała fala popularności mojej nowej książki, która choć ignorowana przez wysokonakładowe gazety, zdobyła już swoich czytelników. Ponieważ często łączyłam prezentacje ze spotkaniem z kochankiem, okresy mojej nieobecności się wydłużały. Z trudem rozstawałam się z dziewczynkami. Czułam na sobie ich oskarżycielskie spojrzenia i cierpiałam. Ale już w pociągu, gdy przygotowywałam się do wystąpienia i debaty, gdy wyobrażałam sobie spotkanie z Ninem, ogarniała mnie niepohamowana radość. Szybko odkryłam, że przywykłam do bycia zarazem szczęśliwa, jak i nieszczęśliwa, jakby chodziło o dwie twarze mojego nowego stylu życia. Kiedy wracałam do Genui, ogarniało mnie poczucie winy – Dede i Elsie było tam dobrze, chodziły do szkoły, miały kolegów i koleżanki, wszystko, czego potrzebowały, i to niezależnie ode mnie – ale jak tylko wyjeżdżałam, wina stawała się niepotrzebną przeszkodą i bledła. Takie balansowanie między dwoma skrajnościami sprawiało, że czułam się podle. Z upokorzeniem musiałam przyznać, że odrobina sławy i miłość do Nina odsunęły Dede i Elsę na bok. Zdanie Lili: pomyśl o cierpieniu, jakie sprawisz córkom, zamieniło się w tamtym czasie w swego rodzaju motto wstępne do rozpaczy. Podróżowałam, co noc spałam w innym łóżku, często nie mogłam zasnąć. W pamięci powracały złorzeczenia mojej matki, które mieszały się ze słowami Lili. Obie, choć przecież tak skrajnie różne, w tamte noce często zlewały się w jedną postać. Czułam ich wrogość, czułam, że w tym nowym życiu stały się dla mnie obce, i choć z jednej strony był to dowód, że wreszcie stałam się niezależna, z drugiej miałam świadomość własnej samotności, tego, że muszę sama borykać się z kłopotami. Zacieśniłam więc stosunki ze szwagierką. Ona, jak zwykle, okazała się bardzo dyspozycyjna i nawet w jednej z mediolańskich księgarni zorganizowała spotkanie promujące moją książkę. Przybyły zwłaszcza kobiety, które albo bardzo mnie krytykowały, albo bardzo wychwalały. W pierwszej chwili przeraziłam się, ale Mariarosa władczo zaprowadziła spokój i wkrótce odkryłam w sobie niespodziewaną umiejętność wykorzystywania zarówno głosów poparcia, jak i sprzeciwu, przy jednoczesnym odgrywaniu roli mediatorki (nieźle mi wychodziło przekonywanie: nie to dokładnie miałam na myśli). Na koniec wszystkie czytelniczki obdarzyły mnie oklaskami, zwłaszcza zaś Mariarosa. Kolację zjadłam w jej domu, u niej też spałam. Oprócz mnie byli tam również Franco, Silvia i jej syn Mirko. Przez cały czas przyglądałam się chłopcu – obliczyłam, że powinien mieć osiem lat – notując w myślach wszystkie podobieństwa w wyglądzie i w zachowaniu, które łączyły go z ojcem. Nigdy nie wyjawiłam Ninowi, że wiem o tym dziecku, i postanowiłam, że nigdy tego nie zrobię. Ale przez cały wieczór skupiałam się tylko na chłopcu: przytulałam go, bawiłam się z nim, trzymałam na kolanach. W jakim bałaganie przyszło nam żyć, na ile odłamków się rozpadliśmy, jakby życie było nieustannym eksplodowaniem. W Mediolanie Mirko, w Genui moje córki, w Neapolu Albertino. Nie wytrzymałam i zdystansowanym tonem kobiety pozbawionej złudzeń opowiedziałam Silvii, Mariarosie i Francowi o tym rozproszeniu. Tak naprawdę liczyłam na to, że mój były chłopak, zgodnie ze swoim zwyczajem,

podchwyci temat i z typową dla siebie logiką uporządkuje teraźniejszość i przyszłość. Ale on okazał się prawdziwym zaskoczeniem tego wieczoru. Zrobił wykład o nieuchronnym schyłku epoki, która była, jak powiedział z sarkazmem, obiektywnie rzecz biorąc rewolucyjna, ale która teraz przemija, a wraz z nią wszystkie dotychczasowe kryteria orientacji. – Nie wydaje mi się – zaoponowałam, ale tylko po to, żeby go sprowokować. – We Włoszech nadal panuje bardzo bojownicza atmosfera. – Nie wydaje ci się, bo jesteś z siebie zadowolona. – Wręcz przeciwnie, jestem przygnębiona. – Kto jest przygnębiony, nie pisze książek. Książki piszą ludzie zadowoleni, którzy podróżują, są zakochani i mówią, mówią w przekonaniu, że słowa w taki czy inny sposób trafią we właściwe miejsce. – A nie jest tak? – Nie, słowa rzadko trafiają we właściwe miejsce, a jeśli już, to na bardzo krótko. Słowa służą do tego, żeby paplać bez zastanowienia, jak my teraz. Albo żeby udawać, że wszystko jest pod kontrolą. – Udawać? Czyli ty udawałeś, że masz wszystko pod kontrolą? – A dlaczego nie? Udawanie to rzecz fizjologiczna. Ponieważ chcieliśmy wzniecić rewolucję, musieliśmy w całym tym chaosie stworzyć jakiś porządek. Udawaliśmy więc, że dobrze wiemy, do czego to wszystko zmierza. – Sam się oskarżasz? – Pewnie. Wystarczy dobra gramatyka, dobra składnia i wyjaśnienie gotowe. Do tego umiejętność logicznego rozumowania: to wywodzi się z tego i prowadzi koniecznie do tamtego. Zrobione. – I co, już się tak nie da? – Ależ da się. To takie pocieszające, nigdy przed niczym się nie pogubić. Bez zadraśnięć, które mogą się zainfekować, bez ran, które mogą ropieć, bez ciemnych pokoi, które wzbudzają strach. Tyle że w pewnym momencie udawanie przestaje działać. – W jakim sensie? – Bla, bla, bla, Lena, bla, bla, bla. Znaczenie wyparowało ze słów. Nie poprzestał na tym. Długo jeszcze ironizował, kpiąc z siebie i ze mnie. Na koniec mruknął: co ja wygaduję, i już tylko słuchał. Uderzyło mnie, że tak jak u Silvii potworne ślady przeżytego gwałtu całkiem zanikły, tak u niego napad i pobicie sprzed lat wyłoniły zupełnie inne ciało i innego ducha. Często wychodził do łazienki, kulał, choć niezbyt widocznie, a w sinej orbicie ze sztucznym okiem było więcej energii niż w prawdziwym oku, które choć żywe, wyglądało na przygaszone depresją. A co najważniejsze, przepadł gdzieś zarówno dawny energiczny Franco, jak i Franco pochmurny z czasów rekonwalescencji. Pojawił się za to człowiek zanurzony w słodkiej melancholii, cyniczny i zarazem dobrotliwy. I tak jak Silvia namawiała mnie, żebym odebrała swoje córki, a Mariarosa twierdziła, że dopóki nie znajdę stabilizacji, lepiej jeśli Dede i Elsa zostaną z dziadkami, tak Franco skupił się na wychwalaniu moich zdolności, które żartobliwie nazwał męskimi, i nalegał, żebym je doskonaliła, a nie zatracała się w kobiecych obowiązkach. Kiedy zamknęłam się w swoim pokoju, długo nie mogłam zasnąć. Co jest dobre dla moich córek, a co nie? Co dobre dla mnie, a co nie, i w czym to się zbiega albo kłóci z tym, co dobre i złe dla nich? Tej nocy Nino pozostał w tle, bo na pierwszy plan wyłoniła się Lila. Sama, bez towarzystwa mojej matki. Chciałam się z nią pokłócić, wykrzyczeć jej: nie krytykuj mnie, ale doradź, co mam robić. W końcu zasnęłam. Następnego dnia wróciłam do Genui i ni z tego, ni z owego w obecności moich teściów zadałam Dede i Elsie pytanie: – Dziewczynki, mam teraz bardzo dużo pracy. Za kilka dni muszę znowu wyjechać, potem jeszcze raz

i jeszcze. Chcecie jechać ze mną, czy wolicie zostać z dziadkami? Nawet teraz, kiedy o tym piszę, wstydzę się tego pytania. Wpierw odpowiedziała Dede, zaraz po niej Elsa: – Z dziadkami. Ale ty wracaj do nas, kiedy możesz, i przywoź nam prezenty.

18. Potrzebowałam dwóch lat pełnych chwil radości, strachu, brzydkich niespodzianek i wycierpianych rozmów, zanim w końcu zaprowadziłam porządek we własnym życiu. W tym czasie, pomimo bolesnego rozdarcia w sferze prywatnej, odniosłam sukces w tej zawodowej. Niespełna stustronicowa książeczka, którą napisałam głównie po to, żeby wywrzeć dobre wrażenie na Ninie, wkrótce została przetłumaczona także na niemiecki i angielski. We Francji i we Włoszech wznowiono moją powieść sprzed dziesięciu lat, a ja wróciłam do publikowania artykułów na łamach gazet i czasopism. Moje nazwisko i cała moja osoba powoli zdobyły pewną sławę, dni mijały prędko, jeden za drugim, zupełnie jak w przeszłości. Budziłam zainteresowanie, czasami wręcz szacunek u osób znanych w tamtym czasie szerszej publiczności. Ale najwięcej pewności siebie dała mi pewna plotka przekazana przez dyrektora mediolańskiego wydawnictwa, który od początku żywił do mnie serdeczną sympatię. Pewnego wieczoru poszłam z nim na kolację, aby omówić przyszłość, a także – co muszę przyznać – aby zaproponować mu zbiór esejów Nina. Wyjawił mi wówczas, że Adele przed minionymi Świętami Bożego Narodzenia robiła naciski, aby zablokowano publikację mojej książki. – Airota – powiedział żartobliwie – są przyzwyczajeni, że przy śniadaniu promują podsekretarza, a przy kolacji dymisjonują ministra. Z twoją książką jednak im się nie udało. Była już gotowa i wysłaliśmy ją do drukarni. Jego zdaniem również za nikłą ilością recenzji we włoskiej prasie stoi moja teściowa. A skoro mimo wszystko książka zdobyła rozgłos, nie należy tego przypisywać uprzejmej zmianie zdania ze strony pani Airota, lecz sile mojego pisarstwa. W ten sposób dowiedziałam się, że tym razem niczego nie zawdzięczam Adele, pomimo że zawsze, kiedy przyjeżdżałam do Genui, ona twierdziła coś całkiem przeciwnego. To dodało mi otuchy i przepełniło mnie dumą. Doszłam do wniosku, że czas mojej zależności wreszcie dobiegł końca. Lila jednak tego nie wiedziała. Z perspektywy dzielnicy, która w tym momencie znaczyła dla mnie tyle co plwociny na chodniku, nadal traktowała mnie jak swoją własność. Od Pietra uzyskała numer telefonu do Genui i korzystała z niego, nie bacząc, że zawraca głowę moim teściom. Gdy udało jej się mnie zastać, udawała, że nie zauważa mojej lakoniczności, i mówiła za dwie, a usta jej się nie zamykały. Opowiadała o Enzu, o pracy, o synu, który dobrze sobie radzi w szkole, o Carmen, o Antoniu. A kiedy mnie nie było, wydzwaniała z neurotyczną nachalnością, czym dawała Adele – która zapisywała w zeszycie telefony do mnie, odnotowując miesiąc, dzień i nazwisko (Sarratore – trzy razy, Cerullo – dziewięć) – okazję do narzekania. Próbowałam przekonać Lilę, żeby więcej nie dzwoniła, jeśli usłyszy, że mnie nie ma, bo mieszkanie w Genui nie jest moim domem i mam przez nią same problemy. Jak do ściany. Zaczęła wydzwaniać nawet do Nina. Trudno powiedzieć, jak naprawdę sprawy się między nimi układały: on był skrępowany, bagatelizował wszystko, bał się mówić mi o rzeczach, które mogły mnie zirytować. W pierwszej chwili zdradził, że Lila wielokrotnie dzwoniła do domu Eleonory i ją rozwścieczyła, potem dał do zrozumienia, że szukała go bezpośrednio w mieszkaniu na via Duomo, wreszcie, że on sam się z nią skontaktował, aby przestała bez ustanku telefonować do jego żony. Jak było, tak było, w każdym razie Lila nakłoniła go do spotkania. Nie sam na sam: Nino od razu podkreślił, że przyszła w towarzystwie Carmen, bo to właśnie Carmen chciała się ze mną koniecznie skontaktować. Wysłuchałam jego relacji bez żadnych emocji. Na początku Lila szczegółowo go wypytała, jak zachowuję się na forum publicznym, kiedy opowiadam o swoich książkach: w co się ubieram, jak się czeszę i maluję, czy jestem nieśmiała, a może zabawna, czy czytam z kartki, czy improwizuję. Poza tym

milczała, oddając głos Carmen. Wyszło na jaw, że cały ten pośpiech, żeby ze mną porozmawiać, dotyczył Pasqualego. Carmen dowiedziała się swoimi kanałami, że Nadia Galiani uciekła za granicę, dlatego chciała mnie znowu prosić o to, abym skontaktowała się z dawną profesorką z liceum i zapytała, czy Pasquale jest z jej córką. Dwukrotnie wykrzyknęła: nie chcę, żeby dzieci burżujów otrzymały ratunek, a ludzie jak mój brat nie. Potem poleciła Ninowi, żeby mi uświadomił, że jeśli naprawdę chcę jej pomóc, nie wolno mi korzystać z telefonu ani w kontaktach z Galiani, ani nawet w kontaktach z nią samą – jakby się obawiała, że troska o Pasqualego to zbrodnia i ja też mogę zostać w nią zamieszana. Nino skomentował: zarówno Carmen, jak i Linie brakuje umiaru, lepiej, jeśli dasz sobie z nimi spokój, mogą wpędzić cię w kłopoty. Pomyślałam, że jeszcze kilka miesięcy temu spotkanie Nina z Lilą, nawet w obecności Carmen, wzbudziłoby we mnie podejrzenie. Teraz jednak z ulgą odkryłam, że jestem obojętna. Najwyraźniej tak bardzo byłam pewna miłości Nina, że choć nie mogłam wykluczyć, że ona zamierza mi go odebrać, nie wierzyłam, aby jej się to udało. Pogłaskałam Nina po policzku i powiedziałam z rozbawieniem: to ty nie daj się wpędzić w kłopoty; jak to jest, że nigdy nie masz czasu, a tym razem czas znalazłeś?

19. W tamtym okresie po raz pierwszy uderzył mnie wąski zakres zainteresowań Lili. Coraz rzadziej angażowała się w sprawy niedotyczące dzielnicy. Jeśli zapalała się do czegoś, co miało zasięg nie tylko lokalny, niechybnie dotyczyło to osób znanych jej od dziecka. I nawet zlecenia, o ile było mi wiadomo, interesowały ją tylko, jeśli obejmowały niezbyt odległy obszar. Enzo musiał czasami na krótko wyjeżdżać do Mediolanu albo do Turynu. Lila nigdy, ona się nie ruszała, ale jej izolacja zaczęła mnie na poważnie martwić dopiero wtedy, kiedy sama odkryłam przyjemność podróżowania. Korzystałam z każdej nadarzającej się okazji, żeby jechać poza granice Włoch, zwłaszcza jeśli mógł mi w tym towarzyszyć Nino. Przykładowo, kiedy pewne małe niemieckie wydawnictwo, które opublikowało moją książkę, zorganizowało promocję w całych Niemczech Zachodnich i w Austrii, on rzucił wszystkie obowiązki i posłusznie woził mnie od hotelu do hotelu. Przez piętnaście dni jeździliśmy wzdłuż i wszerz, przeskakiwaliśmy z jednego krajobrazu w drugi, jakbyśmy przemieszczali się między obrazami. Każda góra, jezioro, miasto czy zabytek wchodziły do naszego wspólnego życia tylko po to, żeby stać się częścią przyjemności płynącej z bycia w danym miejscu i w danej chwili, a my je traktowaliśmy jako subtelny wkład do naszego szczęścia. Nawet kiedy dotykała nas najbardziej brutalna rzeczywistość, przerażająca, bo zbieżna z ponurymi słowami, które wypowiadałam każdego wieczoru przed bardzo radykalną publicznością, rozpamiętywaliśmy ją później jako miłą przygodę. Pewnej nocy, gdy wracaliśmy samochodem do hotelu, zatrzymała nas policja. Język niemiecki, w ciemności, w ustach umundurowanych i uzbrojonych funkcjonariuszy, brzmiał w naszych uszach złowróżbnie. Policjanci brutalnie wyciągnęli nas z auta i rozdzielili, ja z wrzaskiem skończyłam w jednym wozie, Nino w drugim. Potem wrzucili nas do ciasnej celi. Przez jakiś czas siedzieliśmy sami, w końcu zaczęli nas brutalnie przesłuchiwać: dokumenty, powód wizyty, praca. Cała jedna ściana obwieszona była zdjęciami złowrogich twarzy, w większości zarośniętych facetów, gdzieniegdzie widać było jakąś kobietę z włosami obciętymi na krótko. Ku swojemu zaskoczeniu z niepokojem zaczęłam szukać fotografii Pasqualego i Nadii, ale ich nie znalazłam. Wypuścili nas o świcie i odwieźli w miejsce, w którym zmusili do opuszczenia samochodu. Nikt nas nie przeprosił: mieliśmy włoskie tablice rejestracyjne, byliśmy Włochami, to była rutynowa kontrola. Długo rozpamiętywałam to instynktowne szukanie pośród zdjęć zbrodniarzy z połowy świata twarzy człowieka, który w tamtym momencie leżał Lili na sercu. Pasquale Peluso był jak raca wystrzelona z ciasnej przestrzeni, w której się zamknęła, w stronę mojej o wiele rozleglejszej, by przypomnieć mi o jej obecności w planetarnej gmatwaninie wydarzeń. Przez kilka sekund brat Carmen był punktem stycznym między naszymi światami, jej coraz mniejszym i moim coraz większym. Podczas wieczorów, kiedy w obcych i całkiem mi nieznanych miejscowościach mówiłam o mojej książce, często padały pytania o surowy klimat polityczny, a ja wykręcałam się ogólnikowymi sformułowaniami, które nieodmiennie krążyły wokół słowa represja. Jako narratorka czułam się w obowiązku dać dowód własnej imaginacji. Mówiłam: żadna sfera nie została oszczędzona. Walec drogowy przemieszcza się z jednego obszaru na drugi, z Zachodu na Wschód, aby uporządkować całą planetę: robotnicy do roboty, bezrobotni do gnuśnienia, głodni do zagłodzenia, intelektualiści do gadania bez umiaru, czarni do czarnej roboty, kobiety do domu. Ale bywało, że czułam potrzebę powiedzenia czegoś bardziej prawdziwego, szczerego, mojego, i opowiadałam o kolejnych etapach życia Pasqualego, od dzieciństwa po walkę podziemną. Nie stać mnie było na nic bardziej konkretnego, posługiwałam się słownictwem nabytym przed dziesięcioma laty, a ono nabierało znaczenia tylko, jeśli zestawiałam je

z pewnymi faktami z dzielnicy. Poza tym dysponowałam sprawdzonym materiałem o niewątpliwym efekcie. Tyle że tak jak w czasach prezentacji pierwszej książki wcześniej czy później zawsze odwoływałam się do rewolucji, bo takie było powszechne nastawienie, teraz unikałam tego słowa. Nino uznawał je za naiwne, dzięki niemu zaczęłam dostrzegać złożoność polityki i byłam bardziej ostrożna. Posługiwałam się raczej formułą buntowanie się jest rzeczą słuszną, zaraz jednak dodawałam, że należy promować zgodę, że państwo przetrwa o wiele dłużej, niż przypuszczaliśmy, że trzeba nauczyć się nim kierować. Nie zawsze byłam z siebie zadowolona. W kilku przypadkach stonowałam wypowiedź, żeby przypodobać się Ninowi, który przysłuchiwał się moim słowom, siedząc w zadymionych salkach, wciśnięty między piękne cudzoziemki w moim wieku albo i młodsze. Często jednak nie wytrzymywałam i dawałam upust dawnym mrocznym popędom, które w przeszłości pchały mnie do kłótni z Pietrem. Działo się tak zazwyczaj wtedy, kiedy miałam przed sobą publiczność złożoną z kobiet, które przeczytały moją książkę i czekały na cięty język. Ostrożnie, abyśmy same dla siebie nie stały się wrogami, mówiłam wówczas, że to jest walka do ostatniej kropli krwi i skończy się dopiero w momencie, kiedy my zwyciężymy. Po takich wystąpieniach Nino drwił ze mnie, twierdził, że jak zwykle musiałam przesadzić, a potem wspólnie się z tego śmialiśmy. Czasami w nocy tuliłam się do niego i usiłowałam sama siebie zrozumieć. Przyznawałam, że podobają mi się wywrotowe sformułowania, które wytykają kompromisy, na jakie idą partie, oraz przemoc ze strony państwa. Polityka – mówiłam – taka jak ty ją rozumiesz, polityka prawdziwa, nudzi mnie, zostawiam ją tobie, ja nie jestem stworzona do takich rzeczy. Potem jednak zmieniałam zdanie i dodawałam, że nie nadaję się nawet do tego, do czego zmuszałam się w przeszłości, ciągając ze sobą dziewczynki. Groźne wrzaski podczas manifestacji przerażają mnie, podobnie agresywne mniejszości, grupy zbrojne, ofiary na ulicy, nienawiść rewolucyjna. Mam przemawiać publicznie, a nie wiem, kim jestem, nie wiem, do jakiego stopnia naprawdę myślę to, co mówię. Teraz, przy Ninie, mogłam ubrać w słowa najbardziej skryte myśli, nawet to, co przemilczałam sama przed sobą, nawet brak konsekwencji i podłość. On był bardzo pewny siebie, zrównoważony, miał wyrobione zdanie na każdy temat. A ja czułam się tak, jakbym chaotyczny bunt z czasów dzieciństwa okleiła karteczkami ze zgrabnymi formułkami, które służą zrobieniu dobrego wrażenia. Raz, gdy jechaliśmy na kongres do Bolonii – razem z masą innych buntowników zmierzających do miasta wolności i swobody – bez ustanku natykaliśmy się na policyjne kontrole i aż pięć razy nas zatrzymano. Wycelowana broń, my pod ścianą, z dokumentami w dłoniach. Bałam się jeszcze bardziej niż w Niemczech: bo to był mój kraj, mój język. Zdenerwowałam się, chciałam milczeć, być posłuszna, a zamiast tego zaczęłam krzyczeć, mimowolnie przeszłam na dialekt, zwyzywałam policjantów za to, jak mnie chamsko popychają. Buzowały we mnie przerażenie i złość, a ja nie potrafiłam zapanować ani nad jednym, ani nad drugim. Nino natomiast zachował spokój, pożartował z policjantami, udobruchał ich, uspokoił mnie. Dla niego liczyliśmy się tylko my. Pamiętaj, że jesteśmy razem, tutaj i teraz, powiedział, reszta to przemijająca sceneria.

20. W tamtym latach ciągle byliśmy w drodze. Chcieliśmy być obecni, obserwować, uczyć się, rozumieć, zastanawiać, świadczyć, a ponad wszystko kochać się. Syreny policyjne, blokady, warkot helikopterów, pomordowane ofiary – to były kamienie milowe wytyczające kolejne etapy naszego związku: tygodnie, miesiące, pierwszy rok, potem półtora, zawsze licząc od nocy, kiedy ja, w domu we Florencji, poszłam do pokoju Nina. Powtarzaliśmy sobie, że wtedy zaczęło się nasze prawdziwe życie. A tym prawdziwym życiem nazywaliśmy wrażenie, że otacza nas cudowny blask, który nas nie opuszczał nawet wówczas, gdy na scenie rozgrywały się potworności dnia codziennego. W dniach bezpośrednio po porwaniu Alda Mora znajdowaliśmy się w Rzymie. Dojechałam do Nina, który miał prezentować książkę swojego neapolitańskiego kolegi po fachu na temat polityki dotyczącej regionów południowych. O samej publikacji niewiele dyskutowano, skupiono się natomiast na przewodniczącym Chrześcijańskiej Demokracji. Część publiczności zawrzała – co przepełniło mnie strachem – kiedy Nino stwierdził, że to właśnie Moro obrzucił aparat państwowy błotem, ukazał jego najpotworniejsze oblicze i stworzył warunki dla powstania Czerwonych Brygad, bo ukrywał niewygodną prawdę o swojej skorumpowanej partii, a wręcz utożsamiał ją z samym państwem, żeby uchronić przed jakimikolwiek oskarżeniami i karą. Słuchacze nie ochłonęli nawet wtedy, kiedy powiedział, że obrona instytucji nie polega na zatajaniu łajdactw, lecz sprawieniu, aby ich działanie było przejrzyste, jawne, skuteczne i sprawiedliwe pod każdym względem. Posypały się wyzwiska. Widziałam, jak Nino coraz bardziej blednie, dlatego jak tylko było to możliwe, wyprowadziłam go ze spotkania. Schroniliśmy się w sobie, jak w lśniącej zbroi. Takie wtedy panowały czasy. Mnie też to spotkało któregoś wieczoru w Ferrarze. Wyrwało mi się i nazwałam porywaczy Mora zabójcami – i to w czasie, kiedy niewiele ponad miesiąc wcześniej odnaleziono jego zwłoki. Niełatwo było dobierać słowa, moja publiczność wymagała ode mnie, abym je dostosowywała do dialektyki skrajnej lewicy, dlatego zachowywałam maksymalną ostrożność. Często jednak się zapalałam i wtedy wymykały mi się nieprzefiltrowane opinie. Nikomu nie spodobało się słowo zabójcy – zabójcami są faszyści – dlatego zostałam zaatakowana, skrytykowana, wyszydzona. Zamilkłam. Kiedy nagle spotykała mnie dezaprobata, bardzo cierpiałam, traciłam wiarę w siebie, czułam, jakby coś ciągnęło mnie w dół, do moich korzeni, czułam się politycznie upośledzona, czułam się kobietą, która nie powinna w ogóle otwierać ust, i przez jakiś czas unikałam wszelakich konfrontacji. Czy ktoś, kto zabija, nie jest zabójcą? Wieczór skończył się niemiło, Nino o mały włos nie pobił się z jednym takim z głębi sali. Ale również w tym przypadku zależało mu tylko na nas. Jeśli byliśmy razem, żadna krytyka tak naprawdę nas nie obchodziła, byliśmy ponad wszystkim, liczyło się tylko nasze zdanie. Biegliśmy na kolację, na dobre jedzenie, na wino, na seks. Marzyliśmy tylko o tym, by się pochwycić i przytulać.

21. Pierwszy zimny prysznic nastąpił pod koniec 1978 roku i oczywiście zafundowała mi go Lila. To była kulminacja całej serii przykrych wydarzeń, które rozpoczęły się w połowie października. Wtedy to właśnie Pietro w drodze z uniwersytetu został zaatakowany przez dwójkę młodzieńców, nie wiadomo, czy czarnych, czy czerwonych, w każdym razie z odsłoniętymi twarzami i uzbrojonych w kije. Pobiegłam do szpitala: byłam przekonana, że zastanę go w większej depresji niż zazwyczaj. On jednak, pomimo opatrunku na głowie i podbitego oka, był wesoły. Przyjął mnie miło, ale już wkrótce o mnie zapomniał i skupił się na rozmowie z kilkoma studentami, pośród których w oczy rzucała się pewna bardzo ładna dziewczyna. Kiedy reszta wyszła, ona usiadła na brzegu łóżka i wzięła go za rękę. Miała na sobie biały golf i niebieską mini, a jej ciemne włosy spływały na plecy. Byłam wobec niej uprzejma, zapytałam o studia. Powiedziała, że brakuje jej dwóch egzaminów, ale że już zabrała się za pracę magisterską na temat Katullusa. Jest bardzo zdolna, pochwalił ją Pietro. Miała na imię Doriana i nie wypuszczała jego dłoni z uścisku, może jedynie po to, żeby poprawić mu poduszki. Wieczorem w naszym florenckim mieszkaniu pojawiła się moja teściowa z Dede i Elsą. Powiedziałam jej o dziewczynie, ona uśmiechnęła się z satysfakcją: wiedziała o związku swojego syna. Odparła: porzuciłaś go, czego się spodziewałaś. Następnego dnia we czwórkę poszłyśmy do szpitala. Dede i Elsa od razu zachłysnęły się Dorianą, jej koralami i bransoletkami. Nie zwracały uwagi ani na ojca, ani na mnie, cały czas bawiły się na dziedzińcu tylko z nią i z babcią. Pomyślałam, że oto rozpoczyna się nowy etap, i z ostrożnością zaczęłam badać teren. Jeszcze przed napadem coraz rzadziej odwiedzał córki i teraz rozumiałam dlaczego. Zapytałam go o dziewczynę. Opowiedział mi o niej tak, jak to on potrafił, z uwielbieniem. Spytałam: zamieszka z tobą? Odparł, że to jeszcze za wcześnie, że nie wie, ale tak, chyba tak. Stwierdziłam, że musimy się zastanowić, co z dziewczynkami. Zgodził się ze mną. Przy pierwszej okazji porozmawiałam o tej nowej sytuacji z Adele. Ona myślała początkowo, że zamierzam się skarżyć, ale wyjaśniłam jej od razu, że wcale nie jest mi przykro, że chodzi mi tylko o dziewczynki. – Czyli? – zapytała zaalarmowana. – Do tej pory zostawiałam je u ciebie po trosze z konieczności, a po trosze dlatego, że Pietro potrzebował czasu na uporządkowanie własnych spraw. Ale teraz, kiedy on ma swoje życie, wszystko się zmienia. Ja też potrzebuję odrobiny stabilizacji. – Zatem? – Wynajmę mieszkanie w Neapolu i przeprowadzę się tam z córkami. To była bardzo ostra kłótnia. Zależało jej na dziewczynkach i nie zamierzała mi ich oddać. Oskarżyła mnie, że zbytnio skupiam się na sobie, abym mogła zająć się nimi tak, jak należy. Insynuowała, że wpuszczanie do domu obcego człowieka – miała na myśli Nina – kiedy ma się dwie córki, to ogromna nieostrożność. Na koniec przysięgła, że nigdy nie pozwoli, aby jej wnuczki wychowywały się w tak chaotycznym mieście jak Neapol. Nie miałyśmy dla siebie litości. Adele posłużyła się w dyskusji moją matką: syn najwyraźniej opowiedział jej o naszej awanturze. – Z kim je zostawisz, kiedy będziesz musiała wyjechać? Z nią? – Zostawię, z kim będę chciała. – Nie życzę sobie, żeby Dede i Elsa miały kontakt z osobami, które nad sobą nie panują. Odparłam:

– Przez te wszystkie lata myślałam, że jesteś tą matczyną postacią, której zawsze potrzebowałam. Myliłam się, moja matka jest od ciebie lepsza.

22. Podjęłam tę kwestię również z Pietrem i od razu stało się oczywiste, że pomimo protestów gotowy jest na każdą ugodę, byleby tylko mógł z Dorianą spędzać jak najwięcej czasu. Pojechałam więc do Neapolu, żeby porozmawiać z Ninem twarzą w twarz, nie chciałam tak delikatnej kwestii omawiać przez telefon. Przyjął mnie w mieszkaniu przy via Duomo, co nie było dla mnie niespodzianką. Wiedziałam, że dalej tu mieszka, że to jego dom, i choć za każdym razem uderzała mnie prowizoryczność i drażniła brudna pościel, byłam szczęśliwa, że mogę się z nim spotkać, i chętnie tam przyjeżdżałam. Kiedy mu oznajmiłam, że jestem gotowa przenieść się z córkami do Neapolu, nie posiadał się z radości. Uczciliśmy to, on zobowiązał się, że znajdzie dla nas mieszkanie najszybciej jak się da i że weźmie na siebie wszystkie związane z tym formalności. Poczułam ulgę. Po okresie szarpaniny, podróżowania, cierpienia i rozkoszy teraz nadeszła pora, byśmy się ustatkowali. Miałam trochę pieniędzy, resztę dostanę od Pietra na utrzymanie córek, poza tym wkrótce podpiszę korzystny kontrakt na nową książkę. Wreszcie czułam się dorosła, doceniona, dlatego powrót do Neapolu traktowałam jako ekscytujące i pożyteczne dla mojej przyszłej pracy wyzwanie. Ale przede wszystkim pragnęłam zamieszkać z Ninem. Jak pięknie móc z nim spacerować, spotykać się z jego przyjaciółmi, rozmawiać do późnej nocy. Zamierzałam wynająć jasne mieszkanie, z którego widać morze. Moje córki nie mogą odczuć braku wygód, jakimi otoczono je w Genui. Nie zadzwoniłam do Lili i nie powiadomiłam jej o moim postanowieniu. Z góry zakładałam, że na siłę wtrąci się w moje sprawy, a tego sobie nie życzyłam. Zadzwoniłam natomiast do Carmen, z którą w ostatnim roku zacieśniłam kontakty. Aby zrobić jej przyjemność, spotkałam się z bratem Nadii, Armandem, który – jak odkryłam – teraz jest nie tylko lekarzem, ale i znaczącym reprezentantem Demokracji Proletariatu. Potraktował mnie z wielkim poważaniem. Pochwalił za najnowszą książkę, gorąco zapraszał na dyskusję o niej, zaciągnął nawet do radia, które miało ogromną rzeszę słuchaczy, a które osobiście założył, i tam, w godnym pożałowania bałaganie, przeprowadził ze mną wywiad. Ale w kwestii tego, co sam żartobliwie określił mianem nawracającego zainteresowania jego siostrą, był wymijający. Powiedział tylko, że Nadia ma się dobrze, że razem z matką wyjechała w długą podróż. O Pasqualem niczego nie wiedział i nie zamierzał się dowiadywać: tacy jak on – podkreślił – zmarnowali niezwykle obiecujący okres. Rzecz jasna Carmen przekazałam osłodzoną relację ze spotkania, która i tak sprawiła jej przykrość. Potrafiła jednak zapanować nad swoim smutkiem, dlatego od czasu do czasu spotykałam się z nią. Rozumiałam jej niepokój. Pasquale był jednym z nas. Był nam bliski, bez względu na to, co zrobił i co jeszcze zrobi. Mimo to nie miałam o nim wiele wspomnień, a te, które miałam, były raczej wyblakłe: wspólna wyprawa do dzielnicowej biblioteki, wieczór bijatyki na piazza dei Martiri, jazda samochodem do domu Lili, on i Nadia w moim mieszkaniu we Florencji. Carmen natomiast była mi o wiele bliższa. Jej cierpienie z dzieciństwa – cały czas miałam przed oczami chwilę, kiedy aresztowano jej ojca – scaliło się z bólem związanym ze zniknięciem brata, z wytrwałością, z jaką czuwała nad jego losem. I choć kiedyś była tylko dawną koleżanką, która dzięki Lili została sprzedawczynią w nowej wędliniarni Carraccich, teraz bardzo ją polubiłam i chętnie się z nią widywałam. Umówiłyśmy się w barze na via Duomo. Lokal był ciemny, usiadłyśmy przy drzwiach wychodzących na ulicę. Poinformowałam ją szczegółowo o moich planach, wiedziałam, że przekaże wszystko Lili. Myślałam sobie w duchu: i dobrze. Carmen była ubrana w ponure kolory i miała ponurą minę, słuchała mnie z wielką uwagą i ani razu nie przerwała. Za to ja – w eleganckim stroju, z opowieściami o Ninie

i z marzeniami, by zamieszkać w pięknym domu – czułam się przy niej jak trzpiotka. W pewnym momencie spojrzała na zegarek i oznajmiła: – Zaraz przyjdzie Lila. Zirytowałam się, to z nią chciałam się spotkać, a nie z Lilą. Też popatrzyłam na zegarek i powiedziałam: – Muszę już iść. – Poczekaj jeszcze pięć minut. Zaczęła mówić o naszej koleżance z czułością i wdzięcznością. Lila troszczy się o przyjaciół. Lila o wszystkich dba: o rodziców, o brata, a nawet o Stefana. Lila pomogła Antoniemu znaleźć mieszkanie i bardzo się zaprzyjaźniła z jego niemiecką żoną. Lila chce założyć firmę komputerową. Lila jest szczera, jest bogata, jest szczodra, jeśli masz problemy, od razu sięga do kieszeni. Lila jest gotowa za wszelką cenę pomóc Pasqualemu. Och, Lenù, wykrzyknęła, spotkało was wielkie szczęście, że zawsze byłyście takie zżyte, tak bardzo wam zazdrościłam. Odniosłam wrażenie, że w jej głosie, w ruchach dostrzegam gesty naszej przyjaciółki. Pomyślałam o Alfonsie i przypomniałam sobie, jak bardzo ten dorosły mężczyzna upodobnił się do Lili nawet w rysach twarzy. Czyżby cała dzielnica się na niej wzorowała i patrzyła w tym samym kierunku co ona? – Idę – stwierdziłam. – Poczekaj jeszcze chwilę, Lila ma ci coś ważnego do powiedzenia. – Ty mi to powiedz. – Nie, to jej zadanie. Poczekałam, ale niechętnie. W końcu przyszła. Tym razem zadbała o swój wygląd o wiele bardziej niż wtedy, kiedy widziałyśmy się na piazza Amedeo. Musiałam przyznać, że jeśli chce, potrafi jeszcze być piękna. Wykrzyknęła: – Czyli zdecydowałaś, że wracasz do Neapolu? – Tak. – I mówisz o tym Carmen, a mnie nie? – Tobie też chciałam powiedzieć. – Rodzice wiedzą? – Nie. – A Elisa? – Też nie. – Twoja matka nie czuje się dobrze. – Co jej jest? – Ma kaszel, ale nie chce iść do lekarza. Zaczęłam się wiercić na krześle i spoglądać na zegarek. – Carmen twierdzi, że masz mi coś ważnego do powiedzenia. – To nie będzie miłe. – Posłuchajmy. – Poprosiłam Antonia, żeby śledził Nina. Podskoczyłam. – Jak to: śledził? – Żeby zobaczył, co robi. – Po co? – Zrobiłam to dla twojego dobra. – Sama zatroszczę się o swoje dobro.

Lila zerknęła na Carmen, jakby szukała poparcia, potem znowu popatrzyła na mnie. – W takim razie nic nie powiem, nie chcę, żebyś znowu się na mnie obraziła. – Nie obrażę się, ale się pospiesz. Spojrzała mi prosto w oczy i w kilku zdaniach, po włosku, oznajmiła, że Nino nigdy nie zostawił żony, że dalej mieszka z nią i z synkiem, że w nagrodę właśnie w tych dniach mianowano go dyrektorem znaczącego instytutu badań finansowanego przez bank, którego prezesem jest jego teść. Na koniec zapytała poważnym tonem: – Wiedziałaś o tym? Pokręciłam głową. – Nie. – Jeśli mi nie wierzysz, chodźmy do niego. Powtórzę to wszystko, patrząc mu w oczy, słowo w słowo, tak jak tobie to powiedziałam. Machnęłam ręką na znak, że nie ma takiej potrzeby. – Wierzę ci – mruknęłam, ale żeby uniknąć jej wzroku, popatrzyłam przez drzwi na ulicę. Z bardzo daleka dotarł do mnie głos Carmen, która mówiła: jeśli wybierzecie się do Nina, chcę iść z wami, załatwimy go we trzy, obetniemy mu kiełbaskę. Dotknęła mnie lekko w ramię, żeby zwrócić na siebie uwagę. W dzieciństwie w parku obok kościoła czytywałyśmy ilustrowane powieści i kiedy bohaterka miała trudności, gotowe byłyśmy ją wesprzeć. Teraz ona solidaryzowała się ze mną, z tym że miała świadomość powagi sytuacji, i było to szczere uczucie, podsycane nie wyimaginowaną, ale całkiem realną krzywdą. Lila natomiast zawsze pogardzała naszymi lekturami, dlatego siedziała przede mną z całkiem innych powodów. Doszłam do wniosku, że pewnie czuje satysfakcję, tak jak Antonio, kiedy odkrył dwulicowość Nina. Widziałam, jak Lila i Carmen wymieniają spojrzenia, konsultują się w milczeniu, jakby musiały podjąć jakąś decyzję. Sekundy mijały powoli. Z warg Carmen wyczytałam „nie”, a było to jak westchnienie, któremu towarzyszy ledwo zauważalne zaprzeczenie głową. Co nie? Lila znowu popatrzyła na mnie z uwagą, miała rozchylone usta. Sobie, jak zwykle, przyznała zadanie wbicia mi szpili w serce, nie po to, żeby mi je zatrzymać, ale żeby szybciej zabiło. Jej oczy były jak dwie szparki, czoło pomarszczone. Czekała na moją reakcję. Chciała, żebym zaczęła krzyczeć, płakać, żebym zdała się na nią. Odparłam cicho: – Teraz naprawdę muszę już iść.

23. Wykluczyłam Lilę ze wszystkiego, co się potem wydarzyło. Czułam się zraniona, ale wcale nie dlatego, że się dowiedziałam, że od ponad dwóch lat Nino okłamuje mnie w sprawie swojego małżeństwa, ale dlatego, że Lila zdołała mi udowodnić to, co twierdziła od początku: że mój wybór jest pomyłką, że jestem głupia. Kilka godzin później jakby nigdy nic spotkałam się z Ninem. Wykręcałam się jednak z jego uścisków. Całą noc spędziłam z szeroko otwartymi oczami, przepadło gdzieś pragnienie, by przytulić się do tego smukłego męskiego ciała. Następnego dnia Nino chciał mi pokazać mieszkanie przy via Tasso, słuchałam w milczeniu, gdy mówił: jeśli ci się spodoba, nie martw się o czynsz, ja się tym zajmę, wkrótce dostanę posadę, która rozwiąże wszystkie nasze finansowe problemy. Dopiero wieczorem nie wytrzymałam i wybuchłam. Znajdowaliśmy się w mieszkaniu przy via Duomo, jego przyjaciela jak zwykle nie było. Powiedziałam: – Chcę się jutro spotkać z Eleonorą. Popatrzył na mnie podejrzliwie: – Po co? – Muszę z nią porozmawiać. Zamierzam ją zapytać, co o nas wie, kiedy się wyprowadziłeś z domu, od jak dawna ze sobą nie śpicie. Zamierzam zapytać, czy złożyliście podanie o separację. Czy jej ojciec i matka wiedzą, że jej małżeństwo się rozpadło. Nino zachował spokój. – Jeśli masz wątpliwości, zapytaj mnie. Ja ci wszystko wyjaśnię. – Nie, tylko jej ufam, ty jesteś kłamcą. Wtedy zaczęłam wrzeszczeć, przeszłam na dialekt. Od razu się poddał, przyznał do wszystkiego, nie miałam zresztą wątpliwości, że Lila mówi prawdę. Podczas gdy zaciśniętymi pięściami waliłam go w piersi, poczułam nagle, jak odrywa się ode mnie ta druga ja, która chce mu zrobić jeszcze większą krzywdę: bić go po twarzy, napluć w nią, jak to widywałam od dziecka podczas dzielnicowych awantur, wywrzeszczeć mu: gnoju, podrapać go, wydrapać mu oczy. To mnie zaskoczyło i przeraziło. Czy ta druga, wściekła ja to jeszcze ja? Ja tutaj, w Neapolu, w tym obleśnym mieszkaniu? Ja, która gdybym mogła, zabiłabym tego mężczyznę, z całych sił wbiłabym mu nóż w serce? Czy mam powstrzymać ten cień – cień matki, cień wszystkich antenatek – czy też pozwolić mu się uwolnić? Krzyczałam, biłam. On na początku uchylał się przed ciosami, niby w zabawie, potem nagle spochmurniał, opadł na fotel, przestał się bronić. Ja też odpuściłam, serce waliło mi w piersiach, jakby chciało wyskoczyć. Wymamrotał: – Usiądź. – Nie. – Pozwól mi przynajmniej wytłumaczyć. Osunęłam się na krzesło tak daleko od niego, jak się dało, i pozwoliłam mu mówić. – Dobrze wiesz – zaczął zdławionym głosem – że przed Montpellier o wszystkim powiedziałem Eleonorze i że nasz związek się rozpadł. Ale po powrocie – mruknął – sprawy się skomplikowały. Jego żona oszalała, nawet życie Albertina było w niebezpieczeństwie. Dlatego aby móc dalej się ze mną spotykać, musiał jej powiedzieć, że już się nie widujemy. To kłamstwo na jakiś czas zadziałało. On jednak ciągle gdzieś wyjeżdżał, a Eleonora coraz mniej wierzyła jego wymówkom i znowu doszło do awantur. Któregoś dnia jego żona chwyciła za nóż i chciała go sobie wbić w brzuch. Innym razem

otworzyła drzwi na balkon i usiłowała z niego wyskoczyć. Kiedy indziej wyszła z domu z dzieckiem i zniknęła na cały dzień. On wtedy umierał ze strachu. Kiedy w końcu znalazł ją w mieszkaniu jednej z ciotek, do której była bardzo przywiązana, zauważył, że zaszła w niej jakaś zmiana. Mówiła do niego bez złości, tylko z odrobiną pogardy. – Pewnego ranka zapytała – wyznał, dysząc ciężko – czy się z tobą rozstałem. Odpowiedziałem, że tak. Ona rzuciła tylko: dobrze, wierzę ci. Tylko tyle, ale od tamtej pory zaczęła udawać, że mi wierzy, udawać. Teraz żyjemy w tej fikcji i wszystko się układa. Sama widzisz, że jestem tu z tobą, śpię z tobą, wyjeżdżam z tobą, kiedy chcę. I ona to wie, ale zachowuje się tak, jakby niczego nie wiedziała. W tym miejscu wziął głęboki oddech, odchrząknął, sprawdził, czy go słucham, czy nadal pałam gniewem. Ja dalej milczałam, patrzyłam w inną stronę. Doszedł pewnie do wniosku, że zaraz się poddam, dlatego tłumaczył się z jeszcze większą determinacją. Mówił i mówił, jak to on, wkładając w to całą duszę. Był przekonujący, samokrytyczny, cierpiący, zrozpaczony. Ale kiedy próbował się do mnie zbliżyć, odepchnęłam go z krzykiem. Wtedy nie wytrzymał i się rozpłakał. Wymachiwał rękami, przechylał się w moją stronę, mamrotał przez łzy: nie chcę usprawiedliwienia, pragnę tylko, żebyś mnie zrozumiała. Przerwałam mu wściekła jak nigdy i wrzasnęłam: okłamałeś ją, okłamałeś mnie i wcale nie z miłości, zrobiłeś to dla siebie, bo nie masz odwagi, by wziąć na siebie odpowiedzialność za własne czyny, jesteś tchórzem. Potem obrzuciłam go odrażającymi dialektalnymi wyzwiskami. Nie protestował, burknął tylko coś z żalem. Nagle poczułam, że się duszę, zaczęłam sapać, zamilkłam, co pozwoliło mu wrócić do perswazji. Próbował mi udowodnić, że kłamstwo to jedyny sposób, żeby uniknąć tragedii. Kiedy już mu się wydawało, że to skutkuje, kiedy wyszeptał, że teraz, dzięki uległości Eleonory, możemy bez przeszkód rozpocząć wspólne życie, odpowiedziałam ze spokojem, że z nami koniec. Wyjechałam, wróciłam do Genui.

24. Atmosfera w domu teściów była coraz bardziej napięta. Nino dzwonił bez ustanku, ja albo rzucałam słuchawką, albo kłóciłam się z nim przesadnie podniesionym głosem. Kilka razy odezwała się też Lila, chciała zapytać, jak leci. Odparłam: dobrze, wspaniale, a jak ma lecieć, i się rozłączyłam. Byłam poirytowana, o każde głupstwo krzyczałam na Dede i na Elsę. Ale przede wszystkim zaczęłam kłócić się z Adele. Któregoś ranka wyrzuciłam jej, że próbowała przeszkodzić w publikacji mojego tekstu. Nie zaprzeczyła, powiedziała wręcz: to tylko broszurka, nie zasługiwała na to, by stać się książką. Odparłam: ja może piszę broszurki, ale ty nawet tego w życiu nie napisałaś, nie wiem, skąd się wziął autorytet, którym się cieszysz. Obraziła się, wysyczała: ty nic o mnie nie wiesz. O nie, wiedziałam rzeczy, których ona nawet sobie nie wyobrażała. Przy tej okazji ugryzłam się w język, ale kilka dni później miałam potworną awanturę z Ninem, wrzeszczałam do słuchawki w dialekcie, a ponieważ teściowa upomniała mnie pogardliwym tonem, odpowiedziałam jej: – Zostaw mnie w spokoju, zajmij się sobą. – Co masz na myśli? – Dobrze wiesz. – Niczego nie wiem. – Pietro mi powiedział, że miałaś kochanków. – Ja? – Tak, ty, nie udawaj niewiniątka. Ja wzięłam na siebie odpowiedzialność przed wszystkimi, nawet przed Dede i Elsą, i płacę za to, co zrobiłam. Ty natomiast tak się wynosisz, a jesteś tylko obłudną burżujką, która zamiata brudy pod dywan. Adele zabrakło słów. Pobladła i cała zesztywniała, potem z zaciętą miną wstała i zamknęła drzwi do salonu. Powiedziała cicho, niemalże szeptem, że jestem złą kobietą, że nie wiem, co znaczy kochać naprawdę i zrezygnować z ukochanej osoby, że pod pozorami życzliwości i uległości skrywam prostacką zachłanność, której ani studia, ani książki nigdy nie poskromią. I zakończyła: jutro stąd wyjeżdżasz, ty i twoje córki, przykro mi tylko, że nie będą się tu wychowywać, bo mogłyby przynajmniej spróbować nie być takie jak ty. Nic nie odpowiedziałam, zdawałam sobie sprawę, że przeciągnęłam strunę. Chciałam ją przeprosić, ale tego nie zrobiłam. Następnego ranka Adele poleciła pokojówce, aby pomogła mi w pakowaniu. Sama to zrobię, rzuciłam, i nie pożegnawszy się z Guidem, który siedział w swoim gabinecie i udawał, że o niczym nie wie, znalazłam się z walizami i dziewczynkami na dworcu. Dede i Elsa nie spuszczały ze mnie wzroku, usiłowały odgadnąć, co planuję. Pamiętam zmęczenie, gwar w hali dworcowej, poczekalnię. Dede oburzyła się, że ją popycham: nie szturchaj mnie, nie krzycz, nie jestem głucha. Elsa pytała: jedziemy do tatusia? Obie się cieszyły, bo nie musiały iść do szkoły, ale czułam, że mi nie ufają. Pytały z ostrożnością, gotowe w jednej chwili zamilknąć, jeśli się rozzłoszczę: co robimy? kiedy wrócimy do dziadków? gdzie będziemy jeść? gdzie będziemy dzisiaj spać? W pierwszej chwili w porywie rozpaczy postanowiłam, że pojadę do Neapolu i bez zapowiedzi stawię się z dziewczynkami w domu Nina i Eleonory. Mówiłam sobie: tak, tak właśnie powinnam zrobić, ja i moje córki znalazłyśmy się w tej sytuacji między innymi z jego winy, zapłaci nam za to. Chciałam, żeby chaos, który mnie ogarnął, ogarnął także jego i go powalił, tak jak powalił mnie. Nino mnie oszukał. Zatrzymał i rodzinę, i mnie, dla zabawy. Ja podjęłam radykalną decyzję, a on nie. Ja porzuciłam Pietra,

a on sobie zostawił Eleonorę. Racja była po mojej stronie. Miałam prawo wedrzeć się do jego życia i oznajmić mu: mój drogi, oto jesteśmy, martwiłeś się o żonę, bo zaczęła wariować, zobaczymy, jak się zachowasz teraz, kiedy ja będę szaleć. Ale gdy już przygotowywałam się do długiej i nieznośnej podróży do Neapolu, nagle usłyszałam zapowiedź z głośników i zmieniłam zdanie: wyruszyłam do Mediolanu. Teraz potrzebowałam przede wszystkim pieniędzy, dlatego postanowiłam w pierwszej kolejności udać się do wydawnictwa i wyżebrać jakieś zlecenia. I dopiero w pociągu dotarło do mnie, dlaczego tak nagle zmieniłam zamiar. Bez względu na wszystko miłość kołatała się we mnie z okrutną siłą i brzydziłam się na samą myśl, że mogłabym Ninowi zrobić krzywdę. Chociaż pisałam i myślałam jak wolna kobieta, nie potrafiłam obyć się bez jego ciała, bez jego głosu, bez jego inteligencji. To było straszne, ale ja go ciągle pożądałam, kochałam go bardziej niż własne córki. Na samą myśl, że mogłabym mu zaszkodzić i nigdy więcej już go nie zobaczyć, aż mnie skręcało z bólu: wewnątrz mnie więdła wolna i wykształcona kobieta i odrywała się od kobiety-matki, a kobieta-matka odrywała się od kobiety-kochanki, zaś kobieta-kochanka od rozwścieczonej suki, i wszystkie odlatywały w różne strony. Im bliżej Mediolanu byłam, tym bardziej odkrywałam, że bez Lili nie potrafię zachować spoistości i muszę oprzeć się na Ninie. Nie umiem sama dla siebie być wzorem. Jeśli zabraknie Nina, zabraknie również punktu wyjścia, dzięki któremu będę mogła się rozprzestrzeniać i realizować poza dzielnicą, w świecie: zamienię się w kupę gruzu. Do domu Mariarosy dotarłam wycieńczona i przybita.

25. Na ile się u niej zatrzymałam? Na kilka miesięcy, i nie było łatwo. Moja szwagierka wiedziała już o awanturze z Adele i z typową dla siebie szczerością powiedziała: wiesz, że cię lubię, ale źle zrobiłaś, że potraktowałaś moją matkę w taki sposób. – Zachowała się bardzo nieładnie. – Teraz. Ale wcześniej ci pomagała. – Tylko dlatego, żeby jej syn nie musiał się mnie wstydzić. – Jesteś niesprawiedliwa. – Nie, mówię, co myślę. Popatrzyła na mnie z rozdrażnieniem, co mnie u niej zaskoczyło. Potem, jakby wygłaszała regułę, której pogwałcenia nie będzie tolerować, oznajmiła: – Ja też powiem, co myślę. Moja matka to moja matka. Mów, co chcesz, o moim ojcu i o moim bracie, ale ją zostaw w spokoju. Poza tym była uprzejma. Przyjęła nas w domu bez większych ceremonii, zaprowadziła nas do dużego pokoju z trzema łóżkami, dała ręczniki i pozostawiła sobie samym, jak robiła ze wszystkimi goszczonymi kobietami, które pojawiały się i znikały. Jak zwykle uderzyło mnie jej żywe spojrzenie: całe ciało wyglądało jakby zawieszone na tych oczach, jak zużyta halka. Za to bladość i wychudzenie nie zrobiły na mnie większego wrażenia. Byłam tak zaaferowana sobą i własnym cierpieniem, że wkrótce w ogóle przestałam zwracać na nią uwagę. Spróbowałam doprowadzić do porządku pokój, który był zawalony sprzętami, kurzem i brudem. Pościeliłam łóżka. Zrobiłam listę potrzebnych nam rzeczy. Ale organizacyjny zapał nie trwał długo. Myślami byłam gdzie indziej, nie wiedziałam, co dalej robić, pierwsze dni spędziłam uwieszona na telefonie. Tak bardzo brakowało mi Nina, że od razu do niego zadzwoniłam. Zapisał sobie numer do Mariarosy i od tej chwili nie dał mi już spokoju, chociaż każda rozmowa kończyła się kłótnią. Za każdym razem cieszyłam się, gdy go słyszałam w słuchawce, i niekiedy byłam bliska kapitulacji. Mówiłam sobie: ja też ukryłam przed nim, że Pietro wrócił do domu i że mieszkaliśmy pod jednym dachem. Ale zaraz potem złościłam się na siebie i powtarzałam sobie w duchu, że to nie to samo: my nie spaliśmy w jednym łóżku, za to on z Eleonorą tak; ja wszczęłam formalności prowadzące do separacji, on tylko utwierdził swój związek małżeński. Dlatego znowu się kłóciliśmy i znowu krzyczałam, że ma już więcej się ze mną nie kontaktować. Ale telefon dzwonił regularnie co rano i co wieczór. Nino powtarzał mi, że nie potrafi beze mnie żyć, błagał, żebym pojechała do niego, do Neapolu. Któregoś dnia oznajmił, że wynajął mieszkanie przy via Tasso i że wszystko jest gotowe na przyjęcie mnie i moich córek. Mówił, zapewniał, obiecywał, był gotów na wszystko, ale ani razu nie padły te najważniejsze słowa: z Eleonorą teraz już naprawdę koniec. Dlatego zawsze nadchodził ten moment, kiedy nie bacząc na dziewczynki i na inne osoby kręcące się po domu, wrzeszczałam do słuchawki, że ma mnie już więcej nie zadręczać, i odkładałam ją z trzaskiem, rozgoryczona tak, że bardziej nie można.

26. W tamtych dniach byłam pełna pogardy dla siebie, bo nie potrafiłam przepędzić z myśli Nina. Z niechęcią kończyłam prace, wyjeżdżałam, bo musiałam, wracałam też, bo musiałam, rozpaczałam, zaniedbałam się. Rzeczywistość pokazała, że Lila miała rację: zapomniałam o córkach, zostawiłam je bez szkoły i bez opieki. Za to Dede i Elsa były zachwycone nową sytuacją. Słabo znały ciotkę, ale uwielbiały atmosferę absolutnej wolności, która wokół niej panowała. Dom w Sant’Ambrogio dalej przypominał port, a Mariarosa, jak siostra miłosierdzia, bez uprzedzeń przygarniała każdą zabłąkaną duszę, nie bacząc na brud, zaburzenia umysłowe, przestępstwa czy narkotyki. Dziewczynki nie miały żadnych obowiązków, do późnego wieczoru z ciekawością krążyły po pokojach. Wsłuchiwały się w rozmowy prowadzone w różnych żargonach, bawiły się, kiedy puszczano muzykę, śpiewano i tańczono. Ciotka rano szła na uniwersytet i wracała późnym popołudniem. Nigdy nie była zdenerwowana, umiała je rozbawić, goniła po pokojach, bawiła się z nimi w chowanego albo ciuciubabkę. Jeśli zostawała w domu, urządzała wielkie porządki i zaganiała do pomocy wszystkich obecnych: dziewczynki, mnie, zabłąkanych gości. Ale bardziej niż o ciała troszczyła się o nasze umysły. Organizowała kursy wieczorne, zapraszała koleżanki z uniwersytetu, bywało, że sama prowadziła niezwykle zabawne i pouczające wykłady, a wtedy przytulała mocno bratanice, mówiła do nich, angażowała je. Przy tych okazjach mieszkanie zapełniało się kolegami i koleżankami, którzy przychodzili specjalnie, aby jej posłuchać. Pewnego wieczoru, podczas jednego z takich wykładów, ktoś zapukał do drzwi. Dede lubiła witać gości, dlatego pobiegła otworzyć. Po chwili dziewczynka wróciła do salonu i oznajmiła podekscytowanym głosem: to policja. Przez nieliczną publiczność przebiegł wyrażający poirytowanie, wręcz groźny szmer. Mariarosa wstała ze spokojem i poszła porozmawiać z policjantami. Było ich dwóch, powiedzieli, że sąsiedzi skarżą się, czy coś w tym rodzaju. Ona potraktowała ich z grzecznością, nalegała, żeby weszli, posadziła między nami i kontynuowała lekcję. Dede nigdy nie widziała z bliska żadnego policjanta. Oparła się łokciem na kolanie młodszego z nich i zaczęła go zagadywać. Pamiętam pierwsze zdanie, w którym wyjaśniła, że Mariarosa to bardzo dobra osoba. – W rzeczywistości – powiedziała – moja ciocia to profesorka. – W rzeczywistości – mruknął policjant z nieśmiałym uśmiechem. – Tak. – Jak pięknie mówisz. – Dziękuję, w rzeczywistości nazywa się Mariarosa Airota i wykłada historię sztuki. Młodzieniec szepnął coś starszemu koledze na ucho. Przez dziesięć minut siedzieli nieruchomo, potem wstali. Dede odprowadziła ich do drzwi. Później mnie też zaangażowano w tę inicjatywę dydaktyczną, a na mój wieczór przybyło szczególnie dużo ludzi. Moje córki rozsiadły się na poduszkach w pierwszym rzędzie i grzecznie się przysłuchiwały. Przypuszczam, że to wtedy właśnie Dede zaczęła przyglądać mi się z zainteresowaniem. Żywiła wielki respekt do ojca, do swojego dziadka, a teraz również do Mariarosy. Ale o mnie nie wiedziała nic i wiedzieć nie chciała. Ja byłam jej matką, wszystkiego jej zabraniałam, nie cierpiała mnie. Musiało ją zaskoczyć, że inni słuchają mnie z zainteresowaniem, choć ona, z założenia, nigdy nie przykładała wagi do tego, co mówię. I może spodobał jej się również spokój, z jakim odparłam krytykę, którą Mariarosa wygłosiła niespodziewanie tego wieczoru. Moja szwagierka jako jedyna z obecnych kobiet nie zgadzała się z ani jednym moim słowem, chociaż jakiś czas temu sama zachęcała mnie do nauki, do pisania, do

publikowania. Nie zapytawszy mnie o pozwolenie, opowiedziała o mojej kłótni z matką we Florencji i udowodniła, że zna każdy jej szczegół. Przytoczyła wiele mądrych cytatów, a na koniec stwierdziła, że kobieta pozbawiona miłości do swoich korzeni jest kobietą straconą.

27. Kiedy wyjeżdżałam, zostawiałam dziewczynki ze szwagierką, ale szybko się zorientowałam, że tak naprawdę zajmuje się nimi Franco. Prawie wcale nie opuszczał swojego pokoju, nie uczestniczył w wykładach, nie zwracał uwagi na ciągły ruch w mieszkaniu. Ale do moich córek się przywiązał. Kiedy była taka potrzeba, przygotowywał im posiłki, wymyślał zabawy, na swój sposób kształcił je. Od niego Dede dowiedziała się, jak podważać niedorzeczności mowy – tak się wyraziła – Meneniusza Agryppy, o której uczono w nowej szkole, do jakiej w końcu ją zapisałam. Śmiała się i mówiła: patrycjusz Meneniusz Agryppa, mamo, ogłupił plebs gadaniną, ale nie udało mu się udowodnić, że członki jednego człowieka zostają nakarmione, kiedy wypełnia się brzuch drugiego. Cha, cha, cha. Franco pokazał jej również na globusie obszary tonące w dobrobycie i te dotknięte nieznośną biedą. Cały czas powtarzał: to największa niesprawiedliwość. Pewnego wieczoru, pod nieobecność Mariarosy, mój dawny pizański chłopak wskazał na dziewczynki, które goniły się po mieszkaniu z głośnym piskiem, i powiedział z powagą i żalem w głosie: mogły być nasze. Poprawiłam go: dzisiaj byłyby o kilka lat starsze. Potwierdził skinięciem. Przyglądałam mu się przez kilka sekund, on zaś wpatrywał się w czubek swoich butów. Porównałam go z bogatym i wykształconym studentem sprzed piętnastu lat: niby on, a jednak inny. Nie czytał już, nie pisał, od roku zredukował do minimum wystąpienia na zgromadzeniach, debatach, manifestacjach. Mówił o polityce, bo to jedyne jego prawdziwe zainteresowanie, ale bez dawnej pasji i zaangażowania, co więcej, wyostrzyła się w nim skłonność do żartowania z własnych ponurych przepowiedni. Egzaltowanym głosem wyliczał mi kataklizmy, które jego zdaniem wkrótce nadejdą: po pierwsze, zmierzch najważniejszego podmiotu rewolucji, czyli klasy robotniczej; po drugie, definitywne roztrwonienie politycznego dziedzictwa socjalistów i komunistów, których już wynaturzyły codzienne kłótnie o rolę kapitału; po trzecie, kres wszelkich możliwych przemian, to, co było, zostało i musimy się do tego przystosować. Pytałam go ze sceptycyzmem: naprawdę uważasz, że tak się to wszystko skończy? Oczywiście, śmiał się, ale wiesz, że ja umiem operować słowem i jeśli chcesz, w oparciu o tezy, antytezy i syntezy mogę ci udowodnić coś całkiem przeciwnego, że komunizm jest nieuchronny, że dyktatura proletariatu to najwyższa forma demokracji, że Związek Radziecki, Chiny, Korea Północna i Tajlandia są o wiele lepsze od Stanów Zjednoczonych, że przelewanie rzek krwi to w pewnych wypadkach zbrodnia, a w innych słuszna sprawa. Chcesz? Tylko przy dwóch okazjach dostrzegłam w nim dawnego chłopca. Któregoś ranka pojawił się Pietro, bez Doriany, z miną kuratora, który zamierza przeprowadzić inspekcję i sprawdzić, w jakich warunkach żyją jego córki, do jakich szkół je zapisałam, czy są szczęśliwe. Atmosfera była bardzo napięta. Dziewczynki pewnie szczegółowo – i z dziecięcym zamiłowaniem do fantazji i przesady – opowiedziały mu, jak spędzają całe dnie, bo wszczął karczemną awanturę, najpierw z siostrą, a potem ze mną. Obie nas oskarżył o brak odpowiedzialności. Straciłam panowanie i wrzasnęłam: masz rację, zabierz je do siebie i zajmijcie się nimi z Dorianą. W tej chwili ze swojego pokoju wyszedł Franco i się wtrącił. Wszystkich zaskoczył dawną elokwencją, dzięki której w przeszłości panował nawet nad bardzo burzliwymi wiecami. On i Pietro wszczęli mądrą dyskusję na temat związku, rodziny, wychowania potomstwa, a nawet Platona, całkowicie zapominając o mnie i o Mariarosie. Mój mąż wyjechał czerwony na twarzy, z rozpalonym wzrokiem, zdenerwowany, ale zadowolony, że znalazł współrozmówcę, z którym da się dyskutować w sposób inteligentny i cywilizowany. Bardziej burzliwy – i wstrząsający – był dzień, w którym bez uprzedzenia pojawił się Nino. Był

zmęczony długą jazdą samochodem, wymięty i spięty. W pierwszej chwili pomyślałam, że przyjechał, aby wziąć we własne ręce los mój i dziewczynek. Liczyłam, że powie: dosyć, wyjaśniłem sytuację z żoną, przenosimy się do Neapolu. Byłam skłonna ustąpić bez większego oporu, bo ta prowizoryczność mnie wykańczała. Ale sprawy potoczyły się inaczej. Zamknęliśmy się w pokoju i on, torturując sobie palce, włosy, twarz, skręcając się w niepewności, wbrew wszelkim moim oczekiwaniom przyznał, że nie może rozstać się z żoną. Miotał się, próbował mnie przytulić, wyjaśnić, że tylko jeśli zostanie z Eleonorą, nie będzie musiał rezygnować ze mnie i z naszego wspólnego życia. W innych okolicznościach zrobiłoby mi się go żal, bo jego cierpienie najwyraźniej było szczere. Wtedy jednak w ogóle mnie ono nie obchodziło. Spojrzałam na niego oszołomiona. – Co ty wygadujesz? – Że nie mogę zostawić Eleonory, ale nie mogę też żyć bez ciebie. – Czyli dobrze słyszałam. Jako jedyne rozsądne rozwiązanie proponujesz mi, żebym porzuciła rolę kochanki i została twoją drugą żoną. – No coś ty, to nie tak. Naskoczyłam na niego: właśnie że tak, i wskazałam mu drzwi: miałam dość jego krętactw, sztuczek, podłych wymówek. Wtedy on, głosem, który z trudem wydobył z gardła, i z miną człowieka, który podaje główną i bezsprzeczną przyczynę swojego zachowania, wyznał mi coś, czego – to wykrzyczał – nie powinnam się dowiedzieć od innych, dlatego przyjechał, aby mi to osobiście powiedzieć. A mianowicie, że Eleonora jest w siódmym miesiącu ciąży.

28. Dzisiaj, kiedy mam już za sobą prawie całe życie, wiem, że wtedy zareagowałam z przesadą. Piszę o tym i sama się do siebie uśmiecham. Znam wielu mężczyzn i wiele kobiet, którzy mogliby opowiedzieć o podobnych doświadczeniach, bo miłość i seks są nierozsądne i brutalne. Ale wtedy nie wytrzymałam. Fakt, że Eleonora jest w siódmym miesiącu ciąży, uznałam za największą krzywdę, jaką Nino mógł mi wyrządzić. Przypomniałam sobie o Lili, o chwili wahania, kiedy ona i Carmen porozumiały się wzrokiem, jakby miały mi coś jeszcze do zakomunikowania. Czyli Antonio odkrył tę ciążę? Czyli wiedziały? Ale dlaczego Lila zrezygnowała z zamiaru, by mi o tym powiedzieć? Czyżby rościła sobie prawo do dozowania mi bólu? Poczułam, jak coś pęka mi w piersiach i w brzuchu. Kiedy Nina dusił niepokój i gimnastykował się, by mi wyjaśnić, że choć z jednej strony ciąża uspokoiła żonę, z drugiej nie pozwala mu jej teraz porzucić, ja zgięłam się wpół pod ciężarem cierpienia, splotłam ręce: czułam ból w każdym kawałku ciała, nie mogłam mówić, nie mogłam krzyczeć. Potem nagle się wyprostowałam. W mieszkaniu był tylko Franco. Żadnych kapryśnych, zrozpaczonych, niezrównoważonych, chorych kobiet. Mariarosa zabrała dziewczynki na spacer, żebyśmy mogli z Ninem spokojnie porozmawiać. Otworzyłam drzwi i słabym głosem zawołałam byłego chłopaka. On przyszedł natychmiast. Wskazałam na Nina i wycharczałam: wyrzuć go. Nie wyrzucił, ale dał mu znak, by zamilkł. Nie pytał, co się stało, chwycił mnie za ręce, przytrzymał, poczekał, aż wróci mi panowanie nad sobą. Potem zaprowadził mnie do kuchni i posadził. Nino poszedł za nami. Rozpaczliwie dyszałam i jęczałam. Wyrzuć go, powtórzyłam, kiedy Nino próbował się zbliżyć. Franco spokojnie go wyprosił: daj jej spokój i wyjdź. Nino posłuchał, a ja w chaotyczny sposób opowiedziałam Francowi całe zajście. Słuchał mnie cierpliwie do czasu, kiedy zobaczył, że nie mam już więcej sił. Wtedy powiedział mi swoim uczonym tonem, że nie wolno żądać zbyt wiele, że trzeba się zadowolić tym, co jest. Zdenerwowałam się też na niego: zwykła szowinistyczna gadka, wrzasnęłam, mam w dupie zadowalanie się, bzdury wygadujesz. Nie obraził się, zachęcił mnie, żebym na chłodno przeanalizowała całą sytuację. Zgadza się, powiedział, ten pan okłamywał cię przez dwa i pół roku, mówił, że zostawił żonę, mówił, że nie utrzymuje z nią stosunków, i nagle odkrywasz, że siedem miesięcy temu ją zapłodnił. Masz rację, to straszne, Nino to podły człowiek. Ale, zauważył, kiedy odkrył ciążę żony, mógł zniknąć, przestać się tobą interesować. Dlaczego więc przyjechał samochodem z Neapolu, dlaczego jechał całą noc, dlaczego upokorzył się przed tobą, przyznał, błagał, żebyś go nie zostawiała? To wszystko chyba o czymś świadczy. Świadczy o tym, wrzasnęłam, że jest kłamcą, że jest tchórzem, że nie potrafi wybrać. Franco cały czas kiwał głową na znak, że się ze mną zgadza. Potem jednak zapytał: a co, jeśli on cię naprawdę kocha i wie, że inaczej kochać nie potrafi? Nie zdążyłam wykrzyczeć, że Nino twierdzi dokładnie to samo. Drzwi do domu się otworzyły i stanęła w nich Mariarosa. Dziewczynki od razu poznały Nina, zaczęły się z nim kokieteryjnie przekomarzać i tak bardzo chciały skupić na sobie jego uwagę, że nagle zapomniały, iż jego imię całymi dniami i miesiącami rozbrzmiewało w ustach ich ojca jak przekleństwo. On zajął się nimi, a Mariarosa i Franco zajęli się mną. Jakie to wszystko było zagmatwane. Dede i Elsa mówiły głośno, śmiały się, a moi gospodarze zwracali się do mnie z powagą. Chcieli mi pomóc w podjęciu decyzji, ale kierowały nimi emocje, nad którymi nie potrafili zapanować. Franco objawił zaskakującą skłonność do preferowania życzliwej mediacji nad definitywne zerwanie, którego kiedyś był wyznawcą. Moja szwagierka na początku była pełna współczucia dla mnie, potem starała się zrozumieć również motywacje Nina, a przede wszystkim dramat Eleonory, czym mimowolnie – a może świadomie? – mnie zraniła. Nie złość się, powiedziała,

tylko zastanów, co kobieta z twoją wiedzą czuje na myśl, że osiągnęła szczęście kosztem nieszczęścia innej? Trwało to jakiś czas. Franco nakłaniał mnie, żebym brała co się da, w granicach narzuconych przez okoliczności, a Mariarosa odmalowywała obraz porzuconej Eleonory, z jednym małym dzieckiem i drugim w drodze, i radziła: nawiąż z nią kontakt, postarajcie się nawzajem zrozumieć. Bzdury wygadywane przez kogoś, kto nic nie wie, kto nie potrafi zrozumieć, myślałam bezsilnie. Lila dałaby sobie spokój, zawsze tak robiła. Lila doradziłaby mi: popełniłaś już wystarczająco dużo błędów, spluń na wszystko i wyjedź, do tego przecież zawsze dążyłaś. Ale ja się bałam, gadanina Franca i Mariarosy tylko namieszała mi w głowie, przestałam ich słuchać. Oczami wodziłam za Ninem. Jaki on przystojny, gdy tak zaskarbia sobie sympatię moich córek. Właśnie wszedł z nimi do pokoju, jakby nigdy nic zwrócił się do Mariarosy i pochwalił je – widzisz, ciociu, jakie to wyjątkowe panienki? – i już mówił tym swoim ujmującym tonem, już lekko dotykał jej nagiego kolana. Wyciągnęłam go z domu i zmusiłam do długiego spaceru po Sant’Ambrogio. Pamiętam, że było gorąco. Schroniliśmy się w cieniu murów, w powietrzu unosiły się kłębki puchu z platanów. Powiedziałam, że muszę się przyzwyczaić do życia bez niego, ale że na razie jeszcze nie potrafię, potrzebuję więcej czasu. Odparł, że on nigdy nie będzie w stanie żyć beze mnie. Ja na to, że nie jest w stanie rozstać się z nikim i z niczym. Zaprzeczył, że to nieprawda, że winne są okoliczności, że aby mnie mieć, musi zatrzymać też całą resztę. Zrozumiałam, że zmuszanie go do posunięcia się dalej do niczego nie prowadzi, bo on widzi przed sobą tylko przepaść i jest przerażony. Odprowadziłam go do samochodu i odesłałam do Neapolu. Do ostatniej chwili pytał: co zamierzasz. Nie odpowiedziałam, sama tego nie wiedziałam.

29. Los za mnie zadecydował. Kilka tygodni później Mariarosa wyjechała, miała jakieś zobowiązania w Bordeaux. Przedtem jednak wzięła mnie na bok i zrobiła mi mętne kazanie o Francu, o tym, że muszę go pilnować podczas jej nieobecności. Stwierdziła, że jest w depresji. Nagle zrozumiałam to, co do tej pory chwilami przeczuwałam, ale co przez roztargnienie zlekceważyłam: ona w przypadku Franca nie bawi się w dobrą samarytankę, ona naprawdę go kocha, stała się dla niego matką, siostrą i kochanką, a jej zbolała mina i wychudzone ciało to wynik nieprzemijającego strachu o niego, przekonania, że jest bardzo wrażliwy i w każdej chwili może się załamać. Nie było jej osiem dni. Z wielkim wysiłkiem – bo miałam co innego na głowie – starałam się okazywać Francowi życzliwość i rozmawiać z nim co wieczór do późna. Doceniłam, że zamiast rozprawiać o polityce, wolał opowiadać – bardziej sobie niż mnie – o tym, jak nam kiedyś było razem dobrze: o naszych wiosennych spacerach po Pizie, o zgniłym zapachu nad Arnem, o tym, że tylko mnie i nikomu innemu zdradził pewne fakty z dzieciństwa, o rodzicach, o dziadkach. Przede wszystkim jednak sprawiło mi przyjemność, że pozwolił mi mówić o moich obawach, o nowej umowie z wydawnictwem, o obowiązku napisania kolejnej książki, o możliwym powrocie do Neapolu, o Ninie. Niczego nie generalizował, nie posługiwał się frazesami. Jego język bywał cięty, wręcz wulgarny. Jeśli bardziej ci zależy na nim niż na sobie – powiedział pewnego wieczoru, a wyglądał wtedy, jakby był zamroczony – lepiej go sobie weź takim, jaki jest, z żoną, z dziećmi, ze skłonnością do pieprzenia innych kobiet, ze wszystkimi świństwami, do jakich się posunął i jeszcze posunie. Lena, Lenuccia, mruknął czule i pokręcił głową. Potem się roześmiał, wstał z fotela, powiedział tajemniczo, że jego zdaniem miłość kończy się dopiero wtedy, kiedy można wrócić do siebie bez obaw i zniesmaczenia, i wyszedł z pokoju, powłócząc nogami, jakby chciał się upewnić o materialności podłogi. Nie wiem dlaczego, ale tamtego wieczoru na myśl przyszedł mi Pasquale, osoba skrajnie różna ze względu na pochodzenie społeczne, wykształcenie, decyzje. A mimo to przez chwilę wyobraziłam sobie, że jeśli mój przyjaciel z dzieciństwa zdoła cało wyjść z ciemności, która go pochłonęła, będzie chodził w taki sam sposób. Franco przez cały dzień nie opuszczał swojego pokoju. Wieczorem miałam spotkanie związane z pracą, zapukałam i zapytałam, czy przygotuje kolację dla Dede i Elsy. Obiecał, że to zrobi. Wróciłam późno. Franco, wbrew swoim zwyczajom, tym razem zostawił w kuchni wielki bałagan, posprzątałam więc ze stołu, umyłam talerze. Tamtej nocy spałam krótko, o szóstej byłam już na nogach. W drodze do łazienki przeszłam obok jego pokoju: zaciekawiła mnie kartka z zeszytu, którą przypiął do drzwi pinezką. Było na niej napisane: Lena, nie wpuszczaj dziewczynek. Pomyślałam, że pewnie w ostatnich dniach Dede i Elsa dały mu się we znaki albo że zdenerwowały go poprzedniego wieczoru. Postanowiłam, że je skarcę przy śniadaniu. Potem jednak zmieniłam zdanie. Relacje Franca z moimi córkami były bardzo dobre, wykluczone, żeby się na nie obraził z jakiegoś powodu. Koło ósmej dyskretnie zapukałam. Żadnej odpowiedzi. Zapukałam głośniej, potem ostrożnie otworzyłam drzwi: pokój tonął w ciemnościach. Zawołałam go. Cisza. Zapaliłam światło. Na poduszce i na prześcieradle była krew, ogromna ciemna plama, która ciągnęła się aż do stóp. Śmierć jest taka odrażająca. Napiszę tylko, że kiedy zobaczyłam jego ciało bez życia – to ciało, które tak dobrze znałam, które kiedyś było szczęśliwe i pełne energii, które przeczytało tyle książek i tak wiele doświadczyło – doznałam zarazem odrazy i współczucia. Franco był kiedyś żywą materią przesiąkniętą politycznym światopoglądem, szczodrymi zamiarami i nadziejami, dobrymi manierami. Teraz wyglądał potwornie. Sposób, w jaki pozbył się pamięci, języka, zdolności nadawania życiu sensu, był tak okrutny,

że nie miałam wątpliwości co do nienawiści, jaką żywił do samego siebie, do własnej skóry, do płynów ustrojowych, do myśli i do słów, do świata, który przyjął zły obrót i go za sobą pociągnął. W kolejnych dniach często przychodziła mi na myśl Giuseppina, matka Pasqualego i Carmen. Ona także w pewnym momencie przestała tolerować siebie i ten kawałek życia, który jej jeszcze pozostał. Ale Giuseppina należała do poprzedniego pokolenia, Franco natomiast do moich czasów, i jego brutalne zniknięcie nie tylko mnie poruszyło, ale wręcz wstrząsnęło mną. Długo rozmyślałam o kartce na drzwiach, jedynej wiadomości, jaką pozostawił. Zwracał się do mnie, jakby chciał powiedzieć: nie pozwól dziewczynkom wchodzić, nie chcę, żeby mnie widziały, ty natomiast możesz, musisz mnie zobaczyć. Do dzisiaj zastanawiam się nad tym podwójnym poleceniem, jednym dosłownym, a drugim domyślnym. Po pogrzebie, w którym wziął udział tłum aktywistów z wyciągniętą pięścią (Franco był w tamtym czasie nadal bardzo znany i szanowany), próbowałam zacieśnić więzi z Mariarosą. Chciałam ją wspierać, rozmawiać z nią o nim, ale mi nie pozwoliła. Była coraz bardziej roztargniona, jej mina wyrażała chorą nieufność, która przyćmiła także oczy. Dom powoli zaczął się wyludniać. Nawet wobec mnie przestała zachowywać się jak siostra, a jej nastawienie było coraz bardziej wrogie. Albo cały czas spędzała na uniwersytecie, albo jeśli już była w domu, zamykała się w swoim pokoju i nie życzyła sobie, aby ktokolwiek jej przeszkadzał. Złościła się, jeśli dziewczynki zbyt głośno się bawiły, złościła się jeszcze bardziej, jeśli je karciłam. Spakowałam więc walizki i wyjechałam z Dede i Elsą do Neapolu.

30. Nino mówił prawdę, faktycznie wynajął mieszkanie przy via Tasso. Od razu się do niego wprowadziłam, choć pełno tam było mrówek, a wyposażenie ograniczało się do małżeńskiego łoża bez zagłówka, dwóch łóżeczek dla dziewczynek, stołu i kilku krzeseł. Nie wspominałam ani o miłości, ani o przyszłości. Powiedziałam Ninowi, że na moją decyzję w dużej mierze wpłynął Franco, i ograniczyłam się do przekazania mu dobrej i złej informacji. Dobra była taka, że moje wydawnictwo zgodziło się opublikować jego zbiór esejów, pod warunkiem że przygotuje nieco barwniejszą wersję; zła była taka, że nie życzyłam sobie, aby mnie w ogóle dotykał. Pierwszą przyjął z radością, nad drugą rozpaczał. Potem jednak wszystkie wieczory spędzaliśmy, siedząc ramię w ramię i pracując nad jego tekstami, a ta bliskość przygasiła we mnie wszelką złość. Eleonora jeszcze nie zdążyła urodzić, kiedy znowu zaczęliśmy ze sobą sypiać. A w chwili, gdy na świat przyszła dziewczynka, której nadano imię Lidia, Nino i ja byliśmy już parą kochanków o ustalonych zwyczajach, o intensywnym życiu prywatnym i politycznym, z pięknym mieszkaniem i z dwiema córkami. – Nie myśl – uprzedziłam go na początku – że jestem na twoje rozkazy. Na razie nie potrafię cię rzucić, ale wcześniej czy później do tego dojdzie. – Nie dojdzie, nie dam ci powodu. – Ja już mam wystarczająco dużo powodów. – Wkrótce wszystko się zmieni. – Zobaczymy. Ale to była tylko gra, sama przed sobą udawałam, że rozsądne jest to, co w rzeczywistości było nierozsądne i upokarzające. Biorę sobie – mawiałam słowami Franca – to, czego teraz potrzebuję, a jak tylko znudzi mi się jego twarz, jego słowa, wypali się wszelkie pragnienie, odeślę go tam, skąd przyszedł. Dlatego gdy czekałam na niego całymi dniami, powtarzałam sobie w duchu, że tak lepiej, że mam dużo pracy, że on za bardzo mnie absorbuje. A kiedy ogarniała mnie zazdrość, uspokajałam się: to ja jestem kobietą jego życia. A gdy myślałam o jego dzieciach, tłumaczyłam sobie: więcej czasu spędza z Dede i Elsą niż z Albertinem i Lidią. Naturalnie to wszystko było zarazem prawdą, jak i fałszem. Prawda, pociąg, jaki czułam do Nina, w końcu się wyczerpie. Prawda, że mam mnóstwo do zrobienia. Prawda, że Nino mnie kocha, że kocha Dede i Elsę. Ale były też inne prawdy, które świadomie ignorowałam. Prawda, że pociąga mnie bardziej niż kiedykolwiek. Prawda, że jestem dla niego zdolna porzucić wszystko i wszystkich. Prawda, że więź z Eleonorą, Albertinem i małą Lidią jest tak samo silna, jak więź ze mną i z moimi córkami. To jednak skrywałam pod ciemną zasłoną niepamięci, a jeśli gdzieniegdzie pojawiała się szpara, która ukazywała prawdziwy stan rzeczy, w pośpiechu uciekałam się do frazesów na temat współczesnego świata. W kółko powtarzałam albo wypisywałam przy każdej nadarzającej się okazji, że wszystko ulega zmianie, stwarzamy nowe formy współżycia i inne bzdury. Mimo to codziennie borykałam się z trudnościami, które wstrząsały pozorną sielanką. Miasto nic a nic się nie zmieniło na lepsze, prędko i mnie dopadły jego bolączki. Via Tasso nie była najlepszą lokalizacją. Nino postarał się dla mnie o używany samochód, białego renaulta R4, do którego szybko się przywiązałam, ale początkowo w ogóle nie używałam ze względu na zakorkowane ulice. Z trudem stawiałam czoła tysiącom problemów, których było o wiele więcej niż we Florencji, w Genui czy Mediolanie. Dede od pierwszego dnia szkoły znienawidziła nauczycielkę i kolegów. Elsa, która poszła do pierwszej klasy, wracała zawsze smutna i z zaczerwienionymi oczami, ale nie chciała powiedzieć, co się stało. Zaczęłam obie karcić. Mówiłam, że nie potrafią stawić czoła przeciwnościom losu, narzucić

swojego zdania, dostosować się, że muszą się tego nauczyć. Skutek był taki, że siostry zawiązały koalicję przeciwko mnie: wyrażały się o babci Adele i o cioci Mariarosie jak o boginiach, które zorganizowały im szczęśliwy świat, i opłakiwały je coraz bardziej otwarcie. Kiedy przyciągałam je do siebie, żeby jakoś udobruchać, kiedy je tuliłam, obejmowały mnie z rozdrażnieniem, czasami nawet odpychały. A praca? Coraz wyraźniej docierało do mnie, że na tym etapie lepiej było zostać w Mediolanie i znaleźć stałe zatrudnienie w wydawnictwie. Albo wyjechać do Rzymu, bo podczas spotkań promocyjnych poznałam ludzi, którzy zaoferowali mi swoją pomoc. Co ja w ogóle robię z córkami w Neapolu? Czy jesteśmy tu tylko po to, żeby zadowolić Nina? Czy okłamuję się, że jestem wolna i niezależna? I czy okłamuję moją publiczność, kiedy odgrywam rolę kogoś, kto dwiema książeczkami usiłował wesprzeć kobiety w uświadomieniu sobie tego, do czego dotychczas nie odważyły się przyznać? Czyżby chodziło tylko o puste słowa, w które wygodnie mi wierzyć, bo de facto niczym się nie różnię od swoich bardziej konserwatywnych rówieśniczek? Czy ja, pomimo całej tej gadaniny, nadal pozwalam mężczyźnie, by mnie kształtował, i to do tego stopnia, że jego potrzeby stoją zawsze ponad potrzebami moimi i moich córek? Nauczyłam się, jak uciekać przed sobą. Wystarczyło, żeby Nino zapukał do drzwi, a smutek znikał. Mówiłam sobie: takie jest moje życie i teraz nie może być inne. Ale jednocześnie narzuciłam sobie pewien rygor, nie poddawałam się, starałam się walczyć, bywało nawet, że czułam się szczęśliwa. Mieszkanie zalewało światło. Z balkonu widziałam Neapol ciągnący się aż do szarej tafli morza. Uwolniłam córki od prowizorycznego życia w Genui i w Mediolanie. A powietrze, kolory, dialekt na ulicach, wykształceni ludzie, których Nino przyprowadzał do mnie nawet w środku nocy – to wszystko dawało mi poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia. Zawoziłam dziewczynki do Florencji, do Pietra i okazywałam radość, kiedy on odwiedzał je w Neapolu. Gościłam go w domu, walcząc z oporami Nina. Ścieliłam mu łóżko w pokoju córek, które ostentacyjnie demonstrowały mu swoje uczucie, jakby chciały go tą miłością zatrzymać. Staraliśmy się, by nasze kontakty były niewymuszone, wypytywałam go o Dorianę, o książkę, która już-już miała się ukazać, ale znowu pojawiły się jakieś detale, które należało dopracować. Kiedy dziewczynki lgnęły do ojca, całkowicie mnie ignorując, pozwalałam sobie na drobne przyjemności. Schodziłam via Arco Mirelli i spacerowałam po via Caracciolo, wzdłuż morza. Albo wspinałam się aż do via Aniello Falcone i docierałam do Villa Floridiana. Tam siadałam na ławce i czytałam.

31. Z perspektywy via Tasso dzielnica prezentowała się jak odległa, ponura kupa kamieni, miejskie odpadki u stóp Wezuwiusza. I wolałam, żeby tak pozostało: byłam teraz całkiem inną osobą i zamierzałam dołożyć starań, żeby na powrót nie pochwyciła mnie w swoje szpony. Ale i w tym przypadku moje postanowienie było niezwykle chwiejne. Bo ustąpiłam zaledwie trzy czy cztery dni po przeprowadzce. Starannie ubrałam dziewczynki, sama też się wystroiłam i powiedziałam: idziemy złożyć wizytę babci Immacolacie, dziadkowi Vittoriowi i wujostwu. Wyruszyłyśmy wczesnym rankiem, na piazza Amedeo wsiadłyśmy do metra: dziewczynki były zachwycone gwałtownym wiatrem wywołanym przez nadjeżdżający pociąg, który rozwiewał włosy, przyklejał sukienki do ciała, zapierał dech w piersiach. Nie widziałam i nie słyszałam się z matką od pamiętnej awantury we Florencji. Bałam się, że mnie nie przyjmie, i chyba dlatego nie zadzwoniłam i nie uprzedziłam jej o wizycie. Muszę jednak przyznać, że był też inny powód. Niechętnie myślałam: jestem tutaj z takiego a takiego powodu, chcę iść tu i tam, a dzielnica dla mnie to nie tylko rodzice, ale przede wszystkim Lila, dlatego jeśli zamierzam planować wizytę w domu, muszę też odpowiedzieć sobie na pytanie, jak mam się zachować wobec niej. A ja nie miałam jeszcze żadnej gotowej odpowiedzi, wolałam wszystko zostawić przypadkowi. Ale ponieważ mogło się zdarzyć, że wpadniemy na nią, zwróciłam szczególną uwagę na wygląd własny i dziewczynek. Pragnęłam, aby dotarło do niej, że jestem dystyngowaną panią, a moje córki nie cierpią, nie czują się porzucone, mają się świetnie. To był bardzo burzliwy dzień. Przeszłyśmy przez tunel, minęłyśmy stację benzynową, gdzie pracowała Carmen ze swoim mężem Robertem, i weszłyśmy na podwórko. Z bijącym sercem pokonałyśmy wykruszone schody w starej kamienicy, w której przyszłam na świat. Dede i Elsa były tak podekscytowane, jakby czekała je nie wiadomo jaka przygoda. Ustawiłam je przed sobą i nacisnęłam dzwonek. Rozległo się kuśtykanie mojej matki. Otworzyła drzwi i wytrzeszczyła oczy, jakby zobaczyła trzy zjawy. Ja też mimowolnie zrobiłam zdziwioną minę. Między osobą, którą spodziewałam się ujrzeć, a tą, która przede mną stała, była ogromna różnica. Moja matka bardzo się zmieniła. Przez chwilę wydawało mi się, że patrzę na jej kuzynkę, którą widziałam zaledwie kilka razy i na dodatek tylko w dzieciństwie, a która była do niej podobna, chociaż miała sześć czy siedem lat więcej. Moja matka bardzo schudła, a jej twarz, nos i uszy wydawały się ogromne. Chciałam ją przytulić, ale się odsunęła. Ojca nie było, Peppego i Gianniego też nie. Niczego się o nich nie dowiedziałam, bo przez dobrą godzinę moja matka nie odezwała się do mnie ani słowem. Natomiast dziewczynki potraktowała niezwykle czule. Obsypała je komplementami, a potem założyła im dwa wielkie fartuchy, żeby się nie pobrudziły, i razem z nimi zabrała się za przygotowywanie cukierków. Czas mijał, a ja czułam się bardzo skrępowana: moja matka zachowywała się tak, jakby mnie nie było. Kiedy powiedziałam dziewczynkom, że zjadły już zbyt dużo cukierków, Dede natychmiast zwróciła się do babci: – Możemy jeszcze? – Możecie tyle, ile chcecie – odpowiedziała, nawet na mnie nie spojrzawszy. Ta sama scena powtórzyła się, kiedy pozwoliła wnuczkom iść na podwórko. We Florencji, w Genui czy w Mediolanie nigdy nie wypuszczałam ich na dwór bez opieki, zaprotestowałam więc: – Dziewczynki, nie, nie wolno, zostańcie tutaj. – Babciu, możemy wyjść? – Moje córki zapytały jednogłośnie. – Powiedziałam już, że możecie.

Zostałyśmy same. Oznajmiłam jej drżącym głosem, jakbym nadal była dzieckiem: – Przeprowadziłam się. Wynajęłam mieszkanie na via Tasso. – Świetnie. – Trzy dni temu. – Świetnie. – Wydałam kolejną książkę. – A co mnie to obchodzi? Zamilkłam. Ona z niesmaczną miną przecięła cytrynę na pół i wycisnęła sok do szklanki. – Dlaczego to pijesz? – zapytałam. – Bo gdy na ciebie patrzę, to mi się żołądek wywraca. Do soku dolała wody, wsypała odrobinę sody i duszkiem wypiła pieniący się napój. – Źle się czujesz? – Wyśmienicie. – Nieprawda. Byłaś u lekarza? – Nie będę wywalać pieniędzy na lekarza i na lekarstwa. – Czy Elisa wie, że nie jest z tobą dobrze? – Elisa jest w ciąży. – Dlaczego mi nie powiedzieliście? Nic nie odrzekła. Z głębokim, zmęczonym westchnieniem wstawiła szklankę do zlewu i otarła usta grzbietem dłoni. – Ja cię zaprowadzę do lekarza – stwierdziłam. – Co ci jeszcze dokucza? – Wszystko, co ty u mnie wywołałaś. Przez ciebie pękła mi żyła w brzuchu. – Co ty wygadujesz? – Tak, ty mi ją rozerwałaś. – Mamo, ja cię kocham. – A ja nie. Przyjechałaś do Neapolu z tymi biedactwami? – Tak. – A twój mąż? – On nie. – W takim razie nie pokazuj się więcej w moim domu. – Mamo, dzisiaj nie jest tak jak dawniej. Można być porządną kobietą, nawet jeśli się zostawi męża, nawet jeśli jest się z kimś innym. Dlaczego na mnie się gniewasz, a Elisie, która jest w ciąży i nie ma ślubu, nic nie mówisz? – Bo ty nie jesteś Elisą. Czy Elisa studiowała jak ty? Czy po Elisie spodziewałam się tego, czego spodziewałam się po tobie? – Powinnaś być dumna z tego, czego dokonałam. Nazwisko Greco zaczyna coś znaczyć. Zdobyłam też pewną sławę za granicą. – Nie chwal się, bo jesteś nikim. To, za kogo się uważasz, nic nie znaczy dla zwykłych ludzi. Mnie szanują nie dlatego, że urodziłam ciebie, ale dlatego, że urodziłam Elisę. Ona jest panią, pomimo że nie studiowała, pomimo że nie skończyła nawet gimnazjum. Ty się obroniłaś i gdzie skończyłaś? Żal mi tylko twoich córek, są takie śliczne i tak pięknie mówią. O nich nie pomyślałaś? Z ojcem rosły te dzieci jak z telewizji, a ty co, wywozisz je do Neapolu? – Mamo, to ja je wychowuję, nie ojciec. I bez względu na to, gdzie je zawiozę, dalej będą takie same. – Jesteś zarozumiała. Matko, jak bardzo się co do ciebie myliłam. Myślałam, że to Lila jest zarozumiała. Twoja przyjaciółka kupiła rodzicom mieszkanie, a ty co zrobiłaś? Twoja przyjaciółka

wszystkimi dyryguje, nawet Michelem Solarą. A ty kim dyrygujesz? Tym gnojkiem, synem Sarratorego? I zaczęła wychwalać Lilę pod niebiosa: ach, jaka Lina jest piękna, jaka szczodra, teraz ma własną firmę, ona i Enzo wiedzieli, jak się ustawić. Zrozumiałam, że moją największą winą było to, że musiała ostatecznie i bezapelacyjnie przyznać wyższość Lili. Kiedy powiedziała, że przygotuje coś dla Dede i dla Elsy do jedzenia, a o mnie świadomie nawet nie wspomniała, dotarło do mnie, że nie chce mnie zaprosić na obiad. Odeszłam rozgoryczona.

32. Gdy wyszłam na ulicę, zawahałam się: może powinnam poczekać przy bramie na powrót ojca i przywitać się z nim? Pokręcić się i poszukać braci? Sprawdzić, czy moja siostra jest w domu? Znalazłam kabinę telefoniczną, zadzwoniłam do Elisy i zaciągnęłam dziewczynki do jej wielkiego apartamentu z oknami wychodzącymi na Wezuwiusza. Po mojej siostrze nie było jeszcze niczego widać, choć bardzo się zmieniła. Sam fakt bycia w ciąży sprawił, że nie tylko się rozrosła, ale i zdeformowała. W jej ciało, słowa i głos wdarła się wulgarność. Miała ziemistą cerę i tak podły humor, że wpuściła nas z niechęcią. Ani przez moment nie odnalazłam u niej dawnego uczucia i nieco dziecinnego respektu, jakimi zawsze mnie darzyła. A kiedy wspomniałam o stanie zdrowia naszej matki, napadła na mnie ostro. Nigdy bym się po niej nie spodziewała takiego ataku, przynajmniej w stosunku do mnie. Wykrzyknęła: – Lenù, lekarz powiedział, że ma się świetnie, że to jej dusza cierpi. Mama jest zdrowa, jedyne, z czego trzeba ją wyleczyć, to ból. Gdybyś jej tak nie zawiodła, nie byłoby z nią tak źle. – Przestań pleść bzdury. To jeszcze bardziej ją rozjuszyło. – Bzdury? Powiem ci jedno, ja się czuję o wiele gorzej niż mama. Zresztą skoro przeniosłaś się do Neapolu i wiesz lepiej niż lekarz, zajmij się nią. Nie zrzucaj wszystkiego na mnie. Wystarczy, że poświęcisz jej trochę czasu, a zobaczysz, że odżyje. Ugryzłam się w język, nie zamierzałam się kłócić. Dlaczego tak się do mnie zwraca? Czyżbym ja też zmieniła się na gorsze, jak ona? Czyżby epoka siostrzanej zgody dobiegła końca? A może Elisa, najmłodsza w rodzinie, jest wyraźnym dowodem na to, że dzisiaj dzielnica niszczy ludzi jeszcze bardziej niż w przeszłości? Dziewczynki siedziały grzecznie, milczały, były wyraźnie rozczarowane, że ciocia nie zwróciła na nie najmniejszej uwagi. Powiedziałam im więc, że mogą skończyć cukierki od babci. Potem zapytałam swoją siostrę: – Jak ci się układa z Marcellem? – Wspaniale, a jak ma się układać? Gdyby nie wszystkie problemy, które zwaliły się na niego po śmierci matki, bylibyśmy naprawdę szczęśliwi. – Jakie problemy? – Problemy, Lenù, problemy. Skup się na książkach, a życie zostaw nam. – Co z Peppem i Giannim? – Pracują. – Nigdy nie mogę ich spotkać. – Twoja wina, bo nigdy cię nie ma. – Teraz będę częściej bywać. – Świetnie. W takim razie porozmawiaj również ze swoją przyjaciółką Liną. – Co się dzieje? – Nic. Ale ona jest jednym z problemów Marcellego. – W jakim sensie? – O to zapytaj Linę, a jeśli ci odpowie, to jej przekaż, żeby się nie wychylała. W tych słowach dostrzegłam groźną małomówność Solarów i uświadomiłam sobie, że już nigdy nie będzie między nami takiej zażyłości jak dawniej. Odparłam, że moje stosunki z Liną się rozluźniły, ale że dowiedziałam się od naszej matki, że już nie pracuje dla Michelego i założyła własną firmę. Wtedy Elisa wybuchła:

– Założyła własną firmę za nasze pieniądze! – Nie rozumiem. – Czego nie rozumiesz, Lenù? Michele zatańczy tak, jak ona mu zagra. Ale z moim Marcellem nie pójdzie jej tak łatwo.

33. Elisa też nie zaprosiła nas na obiad. Dopiero kiedy odprowadziła nas do drzwi, dotarło do niej, jak niegrzecznie nas potraktowała, i zwróciła się do Elsy: chodź z ciocią. Znikły na kilka minut, co sprawiło Dede wielką przykrość. Moja córka chwyciła mnie za rękę, żeby nie czuć się zaniedbana. Kiedy wróciły, Elsa miała poważną minę i wesołe oczy. Moja siostra z trudem trzymała się na nogach, zamknęła drzwi, jak tylko weszłyśmy na schody. Na ulicy Elsa pokazała nam sekretny prezent od cioci: dwadzieścia tysięcy lirów. Elisa podarowała jej pieniądze tak, jak robili to niektórzy odrobinę bogatsi krewni, kiedy byłyśmy małe. Ale wtedy pieniądze tylko z pozoru były prezentem dla nas, dzieci, bo musieliśmy od razu przekazać je matce, która wydawała je na potrzeby domowe. Najwyraźniej również Elisa zamierzała podarować je raczej mnie niż Elsie, i to w całkiem innym celu. Dwadzieścia tysięcy lirów – równowartość aż trzech książek w pięknej oprawie – miało mi pokazać, że Marcello ją kocha i zapewnia jej dostatnie życie. Uspokoiłam dziewczynki, które już brały się za łby. Musiałam poddać Elsę szczegółowemu przesłuchaniu, żeby wreszcie przyznała, że zgodnie z wolą ciotki pieniądze są dla niej i dla Dede, po dziesięć tysięcy dla każdej. Jeszcze nie przestały się kłócić i szturchać, kiedy usłyszałam wołanie. To była Carmen w niebieskim fartuchu pracownicy stacji benzynowej. W roztargnieniu nie zauważyłam, że właśnie ją minęłyśmy. Machała do mnie. Spojrzałam na jej kruczoczarne loki i szeroką twarz. Nie udało mi się wykręcić. Carmen zamknęła stację i zaprosiła nas na obiad. Przyszedł też mąż, którego jeszcze nie miałam okazji poznać. Przyprowadził dzieci z przedszkola, dwóch chłopców: jednego w wieku Elsy, drugiego młodszego o rok. To był łagodny i niezwykle życzliwy człowiek. Z pomocą dzieci nakrył do stołu, potem posprzątał i umył talerze. Nigdy do tej pory nie widziałam żadnej pary z mojego pokolenia, która byłaby ze sobą tak zżyta, tak zadowolona ze wspólnego życia. Wreszcie poczułam się mile widziana, nawet moje córki odnalazły się w tym domu: zjadły ze smakiem, a potem zaczęły matkować dwóm chłopcom. Nabrałam otuchy, spędziłam dwie spokojne godziny. Kiedy Roberto poszedł otworzyć stację benzynową, ja i Carmen zostałyśmy same. Zachowywała się z dyskrecją, nie zapytała o Nina, czy przeprowadziłam się do Neapolu, żeby z nim zamieszkać. Miała minę kogoś, kto już wszystko wie. Mówiła o mężu, że jest pracowity, oddany rodzinie. Lenù, stwierdziła, w tym całym nieszczęściu on i dzieci to prawdziwe szczęście. I zaczęła wspominać przeszłość: smutny koniec ojca, poświęcenia matki i jej śmierć, okres, kiedy pracowała w wędliniarni Stefana Carracciego, kiedy Ada przyszła na miejsce Lili i zaczęła ją dręczyć. Pośmiałyśmy się trochę z czasów, gdy była dziewczyną Enza: co za idiotyzm, powiedziała. Ani razu nie wspomniała o Pasqualem, to ja o niego zapytałam. Wtedy ona wpatrzyła się w podłogę, pokręciła głową, po czym skoczyła na nogi, jakby usiłowała przegnać coś, czego nie chciała albo nie mogła powiedzieć. – Idę zadzwonić do Liny – rzuciła – jeśli się dowie, że się spotkałyśmy, a ja jej nie zawiadomiłam, przestanie się do mnie odzywać. – Daj spokój, ma pracę. – Coś ty, teraz ona jest panią i może robić, co chce. Usiłowałam powstrzymać ją rozmową, zapytałam więc ostrożnie o relacje między Lilą a Solarami. Carmen się speszyła, odparła, że niewiele wie, i poszła do telefonu. Słyszałam, jak entuzjastycznie informuje ją o naszej – mojej i córek – obecności. Kiedy wróciła, rzekła: – Bardzo się cieszy, zaraz będzie. Od tej chwili byłam coraz bardziej podenerwowana, choć pozytywnie nastawiona: w mieszkaniu

panowała miła atmosfera, dzieci bawiły się w drugim pokoju. Rozległ się dzwonek u drzwi, Carmen poszła otworzyć. Usłyszałam głos Lili.

34. W pierwszej chwili nie odnotowałam ani obecności Gennara, ani Enza. Stali się dla mnie widoczni dopiero po kilku długich sekundach, podczas których słyszałam tylko Lilę i biłam się z nieoczekiwanymi wyrzutami sumienia. Poczułam się winna prawdopodobnie dlatego, że to ona po raz kolejny przybiegła, żeby się ze mną zobaczyć, choć ja nadal uparcie trzymałam ją z dala od własnego życia. A może uznałam za niegrzeczne, że ona się mną interesuje, a ja odwdzięczam się milczeniem i pokazuję jej, że nic mnie to nie obchodzi. Sama nie wiem. Jedno jest pewne, że gdy mnie obejmowała, postanowiłam sobie: jeśli mnie nie zaatakuje perfidnymi słowami na temat Nina, jeśli będzie udawać, że nic nie wie o jego kolejnym ojcostwie, jeśli będzie uprzejma dla moich córek, ja też będę dla niej życzliwa, a potem się zobaczy, co dalej. Usiadłyśmy. Nie widziałyśmy się od tego razu w barze przy via Duomo. Lila odezwała się pierwsza. Wypchnęła Gennara na środek – był to potężny nastolatek z twarzą oszpeconą przez trądzik – i od razu zaczęła się użalać na oceny w szkole. Poskarżyła się, choć w jej głosie dało się wyczuć czułość: w podstawówce był dobrym uczniem, nawet w gimnazjum, ale teraz zostawią go w tej samej klasie, nie radzi sobie z łaciną i greką. Poklepałam chłopca serdecznie po policzku i pocieszyłam go: musisz się tylko przyłożyć, Gennà, przyjdź do mnie na korepetycje. I nagle postanowiłam, że sama podejmę drażliwy dla mnie temat. Kilka dni temu przeprowadziłam się do Neapolu, wyjaśniliśmy sobie z Ninem pewne sprawy i wszystko ma się ku lepszemu. Potem spokojnym głosem zawołałam córki, a kiedy się pojawiły, zakrzyknęłam: oto dziewczynki, co o nich myślisz, urosły, prawda? Nastąpiła chwila zamieszania. Dede rozpoznała Gennara i cała szczęśliwa pociągnęła go za sobą z kokieteryjną miną: ona dziewięciolatka, on prawie piętnastolatek. Elsa nie chciała być gorsza od siostry, zaczęła go więc popychać. Patrzyłam na nie z matczyną dumą i z zadowoleniem przyjęłam komentarz Lili: dobrze zrobiłaś, wracając do Neapolu, każdy powinien robić to, co czuje, dziewczynki wyglądają świetnie, są prześliczne. Poczułam się lepiej. Enzo zapytał mnie o pracę. Pochwaliłam się sukcesem drugiej książki, ale od razu zrozumiałam, że choć o pierwszej kiedyś było w dzielnicy głośno, a co poniektórzy nawet ją przeczytali, to o drugiej ani Enzo, ani Carmen, ani nawet Lila nigdy nie słyszeli. Dlatego jeszcze przez chwilę pożartowałam na swój temat, a potem zapytałam o ich firmę. Rzuciłam ze śmiechem: wiem, że z proletariuszy staliście się przedsiębiorcami. Lila zrobiła minę w stylu „to nic wielkiego” i zwróciła się do Enza, a Enzo spróbował mi to wyjaśnić w paru zdaniach. Powiedział, że ostatnimi laty technika poszła naprzód, że IBM wypuścił na rynek całkiem nowe komputery. Jak zwykle skupił się na detalach, które mnie znużyły. Posługiwał się skrótami, mówił: System 34, 5120, i wyjaśnił, że nie ma już ani kart perforowanych, ani maszyn dziurkujących czy weryfikujących, lecz całkiem inny język programowania, Basic, i coraz mniejsze maszyny, o niewielkiej mocy obliczeniowej i pojemności, ale za to znacznie tańsze. Zrozumiałam tylko tyle, że ta nowa technologia okazała się dla nich decydująca, że zaczęli ją zgłębiać i w końcu postanowili, że sami sobie dadzą radę. Dlatego założyli własną firmę, Basic Sight – to po angielsku, bo inaczej nikt nie potraktuje nas poważnie – z siedzibą w ich mieszkaniu – jacy tam z nas przedsiębiorcy – i że on, Enzo, jest wspólnikiem większościowym i zarządcą, ale duszą, prawdziwą duszą przedsięwzięcia – i Enzo wskazał na nią dumnym gestem – jest Lila. Spójrz na logo, powiedział, sama zaprojektowała. Przyjrzałam się zawijasom wokół pionowej linii. Nagle ogarnęło mnie wzruszenie, był to kolejny przejaw jej zwariowanej głowy, kto wie, ile takich znaków przeoczyłam. Lila uczyła się, odkładała to na bok, uczyła się czegoś nowego. Nie umiała przestać, nigdy się nie zniechęcała: 34, 5120, Basic, Basic

Sight, logo. Piękne, odparłam i poczułam się tak, jak nie czułam się ani z moją matką, ani z siostrą. Wszyscy wyglądali na szczęśliwych, że znowu jestem z nimi, z gościnnością zapraszali mnie do własnego życia. Enzo, żeby pokazać, że pomimo iż interes prosperuje, jego zapatrywania nic a nic się nie zmieniły, zaczął na swój beznamiętny sposób opowiadać o tym, co widuje, kiedy jeździ po fabrykach: ludzie pracują w strasznych warunkach za kilka lirów i nierzadko jest mu wstyd, że musi cały ten brud zamienić w schludne oprogramowanie. Lila zaś dodała, że aby mogła uzyskać taką schludność, wpierw właściciele muszą jej z bliska pokazać całą swoją ohydę, i mówiła z sarkazmem o fałszu, o oszustwach, o trikach, które kryją się za fasadą uporządkowanych rachunków. Carmen nie pozostała w tyle i opowiedziała o stacjach benzynowych: tutaj to samo, gdziekolwiek się ruszysz, gówno. I dopiero wtedy wspomniała o bracie i o słusznych powodach, które zaprowadziły go do błędnych decyzji. Przypomniała o dzielnicy z naszego dzieciństwa i z czasu dojrzewania. Opowiedziała – co nigdy wcześniej się nie zdarzyło – jak ona i Pasquale byli mali i ojciec wyliczał po kolei wszystko, co zrobili mu faszyści pod przywództwem don Achillego: raz oberwał od nich przed wejściem do tunelu, innym razem kazali mu pocałować fotografię z Mussolinim, ale on na nią napluł, a że go nie zabili, że nie przepadł jak wielu innych towarzyszy – historia nie mówi o tych, których faszyści zamordowali, a potem ukryli ich ciała – zawdzięcza tylko temu, że miał zakład stolarski i był dość znany w dzielnicy, i wszyscy by zauważyli, gdyby za ich sprawką zniknął z powierzchni ziemi. Czas mijał nam na wspomnieniach. W pewnym momencie porozumienie między nami było tak intensywne, że postanowili dać mi dowód swojej przyjaźni. Carmen porozumiała się spojrzeniem z Enzem i Lilą, a potem oznajmiła ze spokojem: możemy Lenuccii zaufać. Wyjawiła mi, że niedawno widzieli się z Pasqualem. Pojawił się w nocy w domu Carmen, a ona zadzwoniła po Lilę, i Lila przybiegła z Enzem. Pasquale wyglądał dobrze. Był czysty, schludny, elegancki, wyglądał jak chirurg. Ale miał smutną twarz. Przekonania pozostały te same, on jednak bardzo posmutniał. Powiedział, że nigdy się nie podda, że muszą go zabić. Zanim odszedł, zajrzał do śpiących siostrzeńców: nie znał nawet ich imion. Carmen rozpłakała się, ale cicho, żeby dzieci nie usłyszały. Wszyscy przyznaliśmy – ona w pierwszej kolejności, z wielkim wzruszeniem (Lila była lakoniczna, a Enzo ograniczył się do skinięcia głową) – że nie aprobujemy wyborów Pasqualego, że brzydzimy się całym tym krwawym zamieszaniem we Włoszech i na świecie, ale że on wychował się razem z nami i bez względu na okropieństwa, jakich się dopuścił – a o których czytaliśmy w gazetach – chociaż my ułożyliśmy sobie życie dzięki informatyce, łacinie i grece, dzięki książkom i benzynie, nigdy się go nie wyprzemy. Nie zrobi tego nikt z jego dawnych przyjaciół. Dzień dobiegł końca. Przed rozstaniem zadałam jeszcze Lili i Enzowi jedno pytanie, a to dlatego, że czułam się swobodnie i ciągle miałam w pamięci, co wcześniej powiedziała mi Elisa. Zapytałam: a co z Solarami? Enzo od razu spuścił wzrok. Lila natomiast wzruszyła ramionami i odparła: gnojki, jak zwykle. Potem ironicznym tonem dodała, że Michele zwariował: po śmierci matki rozstał się z Gigliolą, wyrzucił ją i dzieci z mieszkania w Posillipo, a jeśli któreś z nich się pojawia, wali gdzie popadnie. Solarowie są skończeni – powiedziała z lekką satysfakcją w głosie – pomyśl, że Marcello rozpowiada wkoło, że jego brat zachowuje się tak, jak się zachowuje, z mojej winy. Zmrużyła oczy i zrobiła zadowoloną minę, jakby traktowała słowa Marcella jak komplement. Na koniec stwierdziła: wiele się zmieniło podczas twojej nieobecności, Lenù, musisz więcej z nami przebywać, daj mi swój numer telefonu, powinnyśmy się widywać tak często, jak to możliwe. Poza tym chcę ci podesłać Gennara, sprawdź, czy możesz mu jakoś pomóc. Wzięła długopis i przygotowała się do notowania. Pierwsze dwie cyfry podyktowałam bez namysłu, potem się zacięłam, miałam ten numer od niedawna i niezbyt dobrze go pamiętałam. W końcu sobie przypomniałam, ale mimo to się zawahałam, bo się przestraszyłam, że znowu wtargnie do mojego życia.

Podyktowałam więc dwie właściwe cyfry, a pozostałe świadomie zmieniłam. I dobrze zrobiłam. Bo kiedy już wychodziłam z dziewczynkami, Lila zapytała w obecności wszystkich, w tym Dede i Elsy: – Czy zamierzasz mieć z Ninem dziecko?

35. Oczywiście, że nie, odpowiedziałam i zachichotałam z zażenowaniem. Potem po drodze musiałam Elsie wyjaśnić – bo Dede milczała złowrogo – że nie będę miała więcej dzieci, że tylko one są moimi córkami. Przez kilka dni bolała mnie głowa, nie mogłam spać. Lila kilkoma przemyślnie dobranymi słowami zniszczyła tak miłe spotkanie. Powiedziałam sobie: trudno, ona już taka jest, zawsze wie, jak skomplikować mi życie. I nie myślałam tylko o niepokoju, który wzbudziła u Dede i Elsy. Lila z precyzją uderzyła w moją czułą strunę, w pilnie strzeżoną tajemnicę. Chodziło o nagłą potrzebę bycia matką, którą po raz pierwszy odkryłam dwanaście lat temu, kiedy w mieszkaniu Mariarosy wzięłam w ramiona małego Mirka. To był absolutnie instynktowny popęd, rozkaz miłości, który w tamtym czasie mnie przeraził. Bo już wtedy rozumiałam, że nie chodzi o zwykłą chęć posiadania dziecka: ja pragnęłam dziecka takiego jak Mirko, dziecka Nina. I tego pragnienia nie zaspokoił Pietro i poczęcie Dede i Elsy. Ostatnio nasilało się za każdym razem, kiedy widywałam syna Silvii, a przede wszystkim wtedy, gdy Nino powiedział mi o ciąży Eleonory. Coraz częściej nie dawało mi spokoju, a Lila, jak zwykle, dostrzegła to swoim bystrym wzrokiem. To jej ulubiona zabawa, pomyślałam, robi tak z Enzem, z Carmen, z Antoniem, z Alfonsem. I na pewno tak samo postępuje z Michelem Solarą i z Gigliolą. Udaje miłą i przyjacielską, a potem szturcha lekko, delikatnie przesuwa i niszczy. Ze mną i z Ninem też próbuje. Już jej się udało ujawnić ten ukryty dreszcz, który zazwyczaj starałam się ignorować, tak jak ignoruje się mrugnięcie. Przez wiele dni, czy byłam sama, czy w towarzystwie, nieustannie gnębiło mnie pytanie: czy zamierzasz mieć z Ninem dziecko? Ale nie było to już pytanie Lili, to pytanie było moje.

36. Często pojawiałam się w dzielnicy, zwłaszcza kiedy Pietro przyjeżdżał do córek. Schodziłam na piazza Amedeo i tam wsiadałam do metra. Czasami zatrzymywałam się na moście kolejowym i spoglądałam w dół, na główną ulicę. Bywało też, że przechodziłam przez tunel i spacerowałam tylko do kościoła i z powrotem. Częściej jednak szłam, by stawić czoła mojej matce i namówić ją, żeby wybrała się do lekarza. W tę walkę zaangażowałam również ojca, Peppego i Gianniego. Moja matka to uparta kobieta, wściekała się na męża i na synów, jak tylko jej przypominali o problemach ze zdrowiem. A na mnie wrzeszczała: siedź cicho, to przez ciebie umrę, i wyrzucała mnie z domu albo zamykała się w łazience. W dzielnicy dla nikogo nie było tajemnicą, że Lila to bystra dziewczyna, a jako pierwszy zorientował się Michele, i to już dawno temu. Dlatego niechęć Elisy nie wynikała jedynie z niesnasek, do których musiało dojść między Lilą a Marcellem, ale z faktu, że Lila po raz kolejny uwolniła się od Solarów, wykorzystała ich, a teraz bryluje. Dzięki Basic Sight, nowinkom technologicznym i zarobkom cieszyła się coraz większym autorytetem. I nie chodziło tu już tylko o ekstrawertyczkę, która od dziecka potrafiła dobywać z ludzkich głów i serc chaos i zamieniać go w ład albo, jeśli kogoś nie cierpiała, jeszcze bardziej namieszać i w tym zamieszaniu porzucić. Teraz była uosobieniem nowych możliwości, nowej pracy, o której nikt niczego nie wiedział, ale która przynosiła niezłe zyski. Interesy szły tak dobrze – jak mawiano – że Enzo zaczął szukać jakiejś siedziby, żeby założyć biuro z prawdziwego zdarzenia, a nie takie improwizowane między kuchnią a sypialnią. Ale kimże jest Enzo, pomimo niewątpliwych zdolności? Tylko podwładnym Lili. Bo to ona pociąga za sznurki, ona o wszystkim decyduje. Dlatego bez większej przesady można powiedzieć, że sytuacja w dzielnicy w krótkim czasie przedstawiała się następująco: albo jest się takim jak Marcello i Michele, albo takim jak Lila. Może to była tylko moja obsesja, ale w tamtym czasie coraz częściej dostrzegałam Lilę we wszystkich osobach z jej otoczenia. Raz, na przykład, spotkałam Stefana Carracciego: przytył, miał niezdrową cerę i był źle ubrany. Nie zostało w nim nic z młodego sklepikarza, którego Lila poślubiła, a już na pewno nie pieniądze. Niemniej w kilku zdaniach, jakie wymieniliśmy, dopatrzyłam się wielu sformułowań żony. Nawet Ada, która w tamtym czasie darzyła wielkim szacunkiem Lilę i wypowiadała się o niej w samych superlatywach ze względu na pieniądze, jakie ta przekazywała Stefanowi, naśladowała jej ruchy i chyba także śmiech. Krewni i przyjaciele lgnęli do niej w poszukiwaniu pracy i na wszelkie sposoby udowadniali, że się do tego nadają. Ada, na przykład, z dnia na dzień została przyjęta do Basic Sight, miała odpowiadać na telefony, potem może nauczy się czegoś więcej. Nawet Rino, który pewnego dnia pokłócił się z Marcellem i porzucił supermarket, bez pytania o pozwolenie przyłączył się do interesów siostry i chwalił się, że potrafi w mig pojąć wszystko, co jest do pojęcia. Ale najbardziej nieoczekiwaną dla mnie nowiną – którą usłyszałam od Nina, a Nino od Marisy – był fakt, że również Alfonso skończył w Basic Sight. Michele Solara w porywie szaleństwa i bez żadnej przyczyny zamknął sklep na piazza dei Martiri, i Alfonso został bez pracy. Teraz dzięki Lili on również z powodzeniem się przekwalifikował. Mogłabym mieć więcej informacji i może nawet bym chciała, wystarczyło, żebym wtedy zadzwoniła do niej, zajrzała. Ale nie zrobiłam tego. Kiedyś przypadkiem wpadłyśmy na siebie na ulicy, ona niechętnie przystanęła. Chyba się obraziła za to, że podyktowałam jej zły numer, że zaproponowałam jej synowi korepetycje, a potem zniknęłam, że ona zrobiła wszystko, byśmy się pogodziły, a ja to zlekceważyłam. Rzuciła, że się spieszy, i zapytała w dialekcie: – Dalej mieszkasz przy via Tasso?

– Tak. – Niewygodne miejsce. – Widać stamtąd morze. – Co to za morze, z góry. Trochę koloru i tyle. Lepiej przyjrzyj mu się z bliska, same śmieci, siuśki i smród. Ale wy, co czytacie i piszecie książki, lubicie się okłamywać. Ucięłam krótko: – Już tam mieszkam. Ona się odgryzła: – To się da zmienić. Ileż to razy mówimy jedno, a robimy drugie? Przenieś się tutaj. Pokręciłam głową i pożegnałam się. Czyli do tego zmierza? Chce sprowadzić mnie do dzielnicy?

37. W moim i tak wystarczająco skomplikowanym życiu doszło równocześnie do dwóch niespodziewanych wydarzeń. Kierowany przez Nina instytut badań został w związku z jakąś niezwykle istotną pracą zaproszony do Nowego Jorku, a malutkie wydawnictwo z Bostonu opublikowało moją drugą książkę. Te dwie okazje mogły się przerodzić we wspólną podróż do Stanów Zjednoczonych. Po wielu wahaniach, setkach rozmów i kilku kłótniach postanowiliśmy, że skusimy się na te wakacje. Musiałam jednak na całe dwa tygodnie zostawić z kimś Dede i Elsę. Na co dzień z trudem znajdowałam dla nich opiekę: pisałam do kilku gazet, robiłam przekłady, jeździłam na spotkania do małych i większych miejscowości, zbierałam notatki do nowej książki, dlatego niełatwo mi było całą tę pracę pogodzić z wychowywaniem dziewczynek. Zazwyczaj prosiłam o pomoc pewną godną zaufania i tanią studentkę Nina, Mirellę, a jeśli ona nie mogła, zostawiałam córki z Antonellą, pięćdziesięcioletnią sąsiadką, doświadczoną matką dwóch dorosłych już synów. Przy tej okazji spróbowałam wysłać je do Pietra, ale on zapowiedział, że nie da rady zająć się nimi przez tak długi czas. Rozważyłam sytuację (z Adele nie utrzymywałam stosunków, Mariarosa gdzieś wyjechała, moją matkę wykańczała nieznana choroba, a Elisa była wobec mnie coraz bardziej wrogo nastawiona) i nie znalazłam żadnego możliwego rozwiązania. Na koniec Pietro zaproponował: poproś Linę, w przeszłości podrzuciła ci syna na kilka miesięcy, ma dług wobec ciebie. Trudno mi się było zdecydować. Moje zewnętrzne ja wyobrażało sobie, że nawet jeśli pomimo licznych obowiązków zgodzi się zająć dziewczynkami, będzie je traktować jak rozkapryszone i wymagające laleczki, będzie dla nich niemiła i na koniec powierzy Gennarowi; natomiast ta ukryta ja, która mnie drażniła o wiele bardziej od tej zewnętrznej, uznała Lilę za jedyną osobę spośród wszystkich mi znanych, która całe serce włoży w to, żeby moje córki czuły się dobrze. Zadzwoniłam do niej, bo nie miałam innego wyjścia. Na moją dość pokrętną i niejasną prośbę ona odpowiedziała bez wahania, czym, jak zwykle, mnie zaskoczyła: – Twoje córki są dla mnie jak własne. Przyprowadź je, kiedy chcesz, i zajmij się swoimi sprawami tak długo, jak chcesz. Chociaż powiedziałam jej, że wyjeżdżam z Ninem, w ogóle o nim nie wspominała, i to nawet wtedy, kiedy odprowadziłam do niej dziewczynki i przekazałam tysiące zaleceń. I tak w maju 1980 roku, dręczona przez wyrzuty sumienia i jednocześnie pełna entuzjazmu, wyjechałam do Stanów Zjednoczonych. Podróż była dla mnie wyjątkowym przeżyciem. Znowu czułam, że nic mnie nie ogranicza, że mogę latać nad oceanami, obejmować cały świat. To było obłędne upojenie. Oczywiście te dwa tygodnie okazały się nie tylko niezwykle ciężkie, ale i drogie. Kobiety, które wydały moją książkę, nie miały pieniędzy, i choć dołożyły wszelkich starań, i tak wiele mnie to kosztowało. Nino natomiast z trudem uzyskał zwrot kosztów za bilet lotniczy. Mimo to czuliśmy się szczęśliwi. Jeśli chodzi o mnie, już nigdy nie było mi tak dobrze jak w tamte dni. Po powrocie dowiedziałam się, że jestem w ciąży. Jeszcze przed wyjazdem miałam pewne podejrzenia, ale nie powiedziałam o nich Ninowi i przez cały pobyt w tajemnicy i z niepohamowaną radością rozkoszowałam się tym. Kiedy szłam odebrać córki, nie miałam już żadnych wątpliwości i byłam, dosłownie, tak pełna życia, że o mały włos nie zwierzyłam się z tego Lili. Zmieniłam jednak zamiar, bo pomyślałam sobie: powie coś niemiłego, wypomni mi, że twierdziłam, że nie chcę więcej dzieci. Bił ode mnie taki blask, że Lila zaraziła się moim szczęściem, przyjęła mnie z równym entuzjazmem i wykrzyknęła: jak ślicznie wyglądasz. Dałam jej prezenty, które przywiozłam dla niej, dla Enza i dla Gennara. Opowiedziałam ze szczegółami o miastach, które widziałam, o spotkaniach, w jakich

uczestniczyłam. Przez dziurę w chmurach widziałam z samolotu kawałek Oceanu Atlantyckiego, powiedziałam. Ludzie są bardzo mili, nie tacy skryci jak w Niemczech czy zarozumiali jak we Francji. I nawet jeśli słabo mówisz po angielsku, oni słuchają z uwagą i starają się ciebie zrozumieć. W restauracjach wszyscy krzyczą, gorzej niż w Neapolu. Wieżowiec przy corso Novara w porównaniu z drapaczami chmur w Bostonie czy Nowym Jorku to żaden wieżowiec. Ulice tam są ponumerowane, nie noszą nazwisk ludzi, których już nikt nie pamięta. Przemilczałam za to Nina i jego pracę, w ogóle o nim nie wspominałam, jakbym podróżowała sama. Ona słuchała z uwagą, zadawała pytania, na które nie potrafiłam odpowiedzieć, a potem szczerze pochwaliła moje córki, powiedziała, że było jej bardzo dobrze z nimi. Zrobiło mi się miło, znowu pojawiła się pokusa, żeby jej powiedzieć o dziecku. Nie zdążyłam jednak, bo Lila szepnęła z powagą: dobrze, Lenù, że wróciłaś, właśnie otrzymałam wspaniałą wiadomość i cieszę się, że tobie pierwszej mogę to powiedzieć. Ona też była w ciąży.

38. Lila duszą i ciałem poświęciła się dziewczynkom. A nie było łatwo dobudzić je rano, zmusić do umycia się, do ubrania, do obfitego i zarazem szybkiego śniadania, żeby zaraz potem w porannym miejskim chaosie zawieźć je do szkoły na via Tasso i w równie wielkim chaosie odebrać punktualnie po lekcjach, przywieźć do dzielnicy, nakarmić, przypilnować podczas odrabiania zadań i jednocześnie zająć się własną pracą i domem. Ale jak oznajmiły skrupulatnie przepytane przez mnie Dede i Elsa, wspaniale sobie poradziła. I teraz to ja byłam tą matką do niczego. Nie umiałam ugotować makaronu z sosem pomidorowym, tak jak ciocia Lina; nie umiałam wysuszyć i uczesać im włosów z wprawą i z łagodnością, tak jak ciocia Lina; nie umiałam niczego, co ciocia Lina robiła z maksymalną wrażliwością. Wyjątek stanowiły pewne piosenki, które one uwielbiały, a których Lila nie znała. Do tego trzeba dodać fakt, że zwłaszcza w oczach Dede ta cudowna kobieta, którą niesłusznie tak rzadko odwiedzam (Mamo, dlaczego nie pójdziemy do cioci Liny? Dlaczego częściej nas nie zostawiasz u niej na noc? Nie musisz znowu gdzieś jechać?), posiada pewną szczególną cechę, czyniącą ją wyjątkową: jest matką Gennara, niezmiennie zwanego przez moją córkę Rinem i uznawanego za najwspanialszego przedstawiciela męskiego gatunku na świecie. W pierwszej chwili zrobiło mi się przykro. Moje stosunki z dziewczynkami nie były sielskie, a to idealizowanie Lili tylko je pogorszyło. Kiedyś, po kolejnej krytyce, straciłam cierpliwość i wrzasnęłam: dosyć, idźcie na targ, gdzie handlują matkami, i kupcie sobie inną. Ten targ to była taka zabawa, która zazwyczaj służyła do łagodzenia konfliktów i zaprowadzania zgody. Ja mówiłam: sprzedajcie mnie na targu, jeśli wam nie odpowiadam, a one odpowiadały: nie, mamusiu, nie chcemy cię sprzedać, lubimy cię taką, jaka jesteś. Tym jednak razem, może z powodu mojego ostrego tonu, Dede odparła: dobrze, chodźmy natychmiast, sprzedamy ciebie i kupimy sobie ciocię Linę. Taka mniej więcej panowała u nas atmosfera. I z pewnością nie był to najlepszy moment, żeby oznajmić dziewczynkom, że skłamałam. A moje emocje oscylowały między skrajnościami: bezczelna, wstydliwa, wesoła, zaniepokojona, niewinna, winna. Na dodatek nie wiedziałam, od czego zacząć, to był delikatny temat: dziewczynki, myślałam, że nie chcę więcej dzieci, ale chciałam i właśnie jestem w ciąży, będziecie mieć braciszka albo kolejną siostrzyczkę, a ojcem nie jest wasz tata, bo ojcem jest Nino, który ma już żonę i dwójkę dzieci, i nie wiem, jak zareaguje, gdy się o tym dowie. Im dłużej się nad tym zastanawiałam, tym bardziej zwlekałam. Potem nieoczekiwanie doszło do rozmowy, która bardzo mnie zaskoczyła. W obecności Elsy, która przysłuchiwała się z pewnym niepokojem, Dede oznajmiła mi tonem, który przyjmowała w sytuacjach, kiedy chciała zrozumieć jakiś zagmatwany problem: – Czy ty wiesz, że ciocia Lina sypia z Enzem, ale nie są małżeństwem? – Kto ci o tym powiedział? – Rino. Enzo nie jest jego ojcem. – O tym też powiedział ci Rino? – Tak. Wtedy zapytałam ciocię Linę i ona mi wytłumaczyła. – Co ci wytłumaczyła? Była spięta. Patrzyła na mnie badawczo, żeby sprawdzić, czy się zdenerwuję. – Mogę powiedzieć? – Tak. – Ciocia Lina ma męża, tak jak ty, i ten mąż jest ojcem Rina i nazywa się Stefano Carracci. Ma też

Enza, Enza Scannę, który z nią sypia. Tak samo jest z tobą, masz tatę, który nazywa się Airota, ale sypiasz z Ninem, który nazywa się Sarratore. Uśmiechnęłam się, żeby dodać jej otuchy. – Jakim cudem nauczyłaś się tych wszystkich nazwisk? – Ciocia Lina mi powiedziała, mówi, że są głupie. Rino wyszedł z jej brzucha, mieszka z nią, ale nazywa się Carracci, jak ojciec. My wyszłyśmy z twojego brzucha, przebywamy więcej z tobą niż z tatą, ale nazywamy się Airota. – I co w związku z tym? – Mamo, nikt nie powie o brzuchu cioci Liny, że jest to brzuch Stefana Carracciego, ale że należy do Liny Cerullo. To samo dotyczy ciebie. Twój brzuch jest brzuchem Eleny Greco, a nie Pietra Airoty. – Jaki z tego wniosek? – Że byłoby sprawiedliwiej, gdyby Rino nazywał się Rino Cerullo, a my Dede i Elsa Greco. – Ty to wymyśliłaś? – Nie, ciocia Lina. – A ty co uważasz? – To samo. – Naprawdę? – Tak, naprawdę. W tym momencie Elsa skorzystała z okazji, szturchnęła mnie i się wtrąciła: – Nieprawda, mamusiu. Ona powiedziała, że kiedy wyjdzie za mąż, będzie się nazywać Dede Carracci. Dede zakrzyknęła z wściekłością: – Siedź cicho, kłamczucho! Zwróciłam się do Elsy: – Dlaczego Dede Carracci? – Bo chce wyjść za Rina. Zapytałam Dede: – Kochasz Rina? – Tak – odparła buńczucznie – i nawet jeśli się nie pobierzemy, i tak będę z nim spać. – Z Rinem? – Tak. Jak ciocia Lina z Enzem. I jak ty z Ninem. – Będzie jej wolno? – zapytała Elsa z powątpiewaniem. Nic nie odpowiedziałam i zmieniłam temat. Ale ta wymiana zdań polepszyła mój nastrój i zainaugurowała całkiem nowy okres. Szybko zrozumiałam, że dzięki pogaduszkom o prawdziwych i nieprawdziwych ojcach, o starych i nowych nazwiskach Lila nie tylko pomogła Dede i Elsie zaakceptować sytuację, w jakiej z mojej winy przyszło im żyć, ale wręcz przedstawiła ją jako interesującą. Jak za dotknięciem magicznej różdżki moje córki przestały opłakiwać Adele i Mariarosę; po powrocie z Florencji nie mówiły już, że chcą na zawsze zamieszkać z ojcem i Dorianą; przestały sprawiać problemy Mirelli, opiekunce, i traktować ją tak, jakby była ich największym wrogiem; pogodziły się z Neapolem, ze szkołą, z nauczycielami, z kolegami i z koleżankami, a przede wszystkim z faktem, że Nino śpi w moim łóżku. Jednym słowem – stały się weselsze. A ja przyjęłam te wszystkie zmiany z ulgą. Bo choć drażniło mnie, że Lila wdarła się także do życia moich córek i zaskarbiła sobie ich przywiązanie, ostatnią rzeczą, o jaką mogłam ją oskarżyć, byłby brak uczucia i troski, a także obojętność wobec dręczących je problemów. Taką Lilę lubiłam. Potrafiła znienacka zerwać z siebie powłokę złośliwości i miło mnie zaskoczyć. Nagle wyblakło wszelkie rozżalenie – jest perfidna, zawsze

taka była, ale ma wiele pozytywnych cech, trzeba mieć do niej cierpliwość – i przyznałam, że pomaga mi nie krzywdzić własnych córek. Któregoś ranka, po przebudzeniu, po raz pierwszy od bardzo długiego czasu pomyślałam o niej bez uczucia wrogości. Przypomniałam sobie o chwili, kiedy wyszła za mąż, o jej pierwszej ciąży: miała szesnaście lat, tylko siedem czy osiem więcej niż Dede. Moja córka niedługo osiągnie wiek z naszych młodzieńczych wspomnień. Nie do pomyślenia było dla mnie, żeby już wkrótce przyszło jej ubrać suknię ślubną, co zdarzyło się Lili; żeby została zgwałcona w łóżku przez mężczyznę, żeby zamknęła się w roli pani Carracci; nie do pomyślenia było to, co zdarzyło się mnie, gdy leżałam pod ciężarem ciała dojrzałego mężczyzny, w nocy, na plaży Maronti, oblepiona piaskiem i wydzielinami, a wszystko z powodu chęci odegrania się. Przypomniałam sobie setki odrażających rzeczy, które nas spotkały, i pozwoliłam, aby poczucie solidarności znowu się wzmocniło. Pomyślałam: marnotrawstwem byłoby pozwolić, aby złe emocje zniszczyły przyjaźń. Nie da się ich uniknąć, najważniejsze jednak, żeby zawsze spychać je na margines. Zbliżyłam się do Lili pod pozorem tego, że dziewczynki chcą się z nią spotykać. A nasze ciąże dopełniły reszty.

39. Byłyśmy dwiema całkiem różnymi brzemiennymi kobietami. Moje ciało zareagowało pozytywnie, jej zaś opornie, pomimo iż Lila od początku podkreślała, że jest to chciana ciąża, i dodawała ze śmiechem: zaplanowałam ją. Ale coś w jej organizmie jak zwykle się sprzeciwiało. Ja od razu poczułam się tak, jakby rozbłysło mi w środku różowe światełko; ona stała się trupio blada, jej oczy zmatowiały, nie znosiła pewnych zapachów, bez ustanku wymiotowała. Cóż robić, mówiła, ja jestem szczęśliwa, ale żyjątko w moim brzuchu nie, jest na mnie złe. Enzo zaprzeczał, przekonywał: no coś ty, ono jest najszczęśliwsze ze wszystkich. Lila śmiała się z niego, bo jej zdaniem te słowa oznaczały: ja je tam włożyłem, zaufaj mi, zobaczyłem, że jest dobre, nie musisz się o nic martwić. Za każdym razem, kiedy natykałam się na Enza, czułam do niego wielką sympatię i podziw. Wyglądał tak, jakby dawna duma wzbogaciła się o nową, która przejawiała się we wzmożonym pędzie do pracy i zarazem w stałej czujności w domu, w biurze, na ulicy, a także w chęci, by bronić swojej kobiety przed zagrożeniami fizycznymi i metafizycznymi oraz ubiegać każde jej życzenie. Na siebie wziął obowiązek poinformowania o ciąży Stefana, który nawet nie mrugnął, skrzywił się tylko i poszedł w swoją stronę: może dlatego, że stara wędliniarnia nie przynosiła już prawie żadnych zysków i nie dałby sobie rady bez finansowego wsparcia ze strony byłej żony; a może dlatego, że więź z Lilą to już prehistoria, co go obchodzi, czy jest w ciąży, ma inne problemy, inne sprawy na głowie. Ale co najważniejsze, Enzo zobowiązał się, by powiedzieć o tym Gennarowi. Lila miała wobec syna nie mniejsze opory niż ja wobec Dede i Elsy – ale z pewnością bardziej usprawiedliwione. Gennaro nie był już dzieckiem i w jego przypadku nie wystarczy tylko słodki głosik i słówka. To młodzieniec w pełnym rozkwicie kryzysu dojrzewania, który nie znalazł jeszcze wewnętrznej równowagi. Ponieważ dwukrotnie powtarzał klasę w gimnazjum, zrobił się przewrażliwiony, nie potrafił powtrzymać łez i poradzić sobie z upokorzeniem, jakie go spotkało. Całymi dniami albo włóczył się po ulicach, albo przesiadywał w sklepie ojca, w kącie, wyciskając krosty na szerokiej twarzy i w milczeniu przyglądając się każdej minie i każdemu gestowi Stefana. Nie przyjmie tego dobrze, martwiła się Lila, ale jednocześnie bała się, że kto inny mu to powie, na przykład Stefano. Dlatego któregoś wieczoru Enzo odciągnął go na bok i powiedział mu o ciąży. Gennaro zachował kamienną twarz. Enzo zachęcił go: idź, przytul matkę, pokaż jej, że ją kochasz. Chłopiec usłuchał. Ale kilka dni później Elsa zapytała mnie w tajemnicy przed siostrą: – Mamo, kto to suka? – Żona psa. – Na pewno? – Tak. – Bo Rino powiedział do Dede, że ciocia Lina to suka. Jednym słowem kłopoty. Nie rozmawiałam o tym z Lilą, nic by to nie dało. Zresztą ja też miałam problemy: nie wiedziałam, jak powiedzieć Pietrowi, jak powiedzieć dziewczynkom, a przede wszystkim jak powiedzieć Ninowi. Byłam pewna, że Pietro, chociaż ma Dorianę, gdy się dowie o mojej ciąży, znowu się wścieknie, poleci do rodziców i nakłoni matkę, żeby mnie nękała. Byłam pewna, że Dede i Elsa znowu zaczną mnie traktować jak wroga. Ale prawdziwym problemem był Nino. Liczyłam na to, że narodziny dziecka ostatecznie zwiążą go ze mną. Liczyłam, że Eleonora, gdy dowie się o jego kolejnym dziecku, porzuci go. Ale to były wątłe nadzieje, prawie zawsze górę brał strach. Nino powiedział mi jasno i wyraźnie: woli takie podwójne życie – pomimo wszelakiego rodzaju niewygód, obaw i napięcia –

niż ostateczne rozstanie z żoną. Dlatego bałam się, że każe mi usunąć ciążę. Co dzień byłam bliska poinformowania go o moim błogosławionym stanie i co dzień powtarzałam sobie: nie, zrobię to jutro. Na szczęście wszystko samo się ułożyło. Pewnego wieczoru zadzwoniłam do Pietra i oznajmiłam mu: jestem w ciąży. Nastąpiła długa cisza, po czym Pietro odchrząknął i mruknął, że spodziewał się tego. Zapytał mnie: – Mówiłaś dziewczynkom? – Nie. – Chcesz, żebym ja to zrobił? – Nie. – Uważaj na siebie. – Dobrze. Tylko tyle. Od tego dnia często dzwonił. Był troskliwy, pytał, jak zareagowały dziewczynki, proponował, że sam z nimi porozmawia. Ale żadne z nas nie musiało tego robić. To Lila – chociaż nie chciała rozmawiać o ciąży z własnym synem – przekonała Dede i Elsę, że wspaniale byłoby zająć się zabawną żywą laleczką, którą zrobiłam z Ninem, a nie z ich ojcem. Dobrze to przyjęły. A ponieważ ciocia Lina nazwała dziecko laleczką, one też tak o nim mówiły. Zaczęły interesować się moim brzuchem, co rano po przebudzeniu pytały mnie: mamusiu, jak się czuje laleczka? W końcu postanowiłam zmierzyć się z Ninem. Wyglądało to tak. Pewnego popołudnia, kiedy byłam szczególnie nerwowa, poszłam wyżalić się do Lili. Zapytałam ją: – A jeśli zechce, żebym usunęła ciążę? – Cóż – odparła – w takim razie wszystko stanie się jasne. – Co stanie się jasne? – Że na pierwszym miejscu są żona i dzieci, ty jesteś za nimi. Bezpośrednia i brutalna. Lila ukrywała przede mną wiele rzeczy, ale nie niechęć do mojego związku. Mimo to nie zrobiło mi się przykro, co więcej, zauważyłam, że taka szczera wymiana zdań dobrze mi robi. Ostatecznie powiedziała na głos tylko to, czego sama nie odważyłam się przed sobą przyznać: że reakcja Nina pokaże, jak silny jest nasz związek. Burknęłam coś w rodzaju: to możliwe, zobaczymy. Kiedy chwilę później przyszła Carmen z dziećmi i Lila wciągnęła ją do rozmowy, nasze spotkanie zaczęło przypominać popołudnia z czasów, kiedy miałyśmy po kilkanaście lat. Zwierzałyśmy się, spiskowałyśmy, planowałyśmy. Carmen się zdenerwowała, powiedziała, że jeśli Nino stawi mi opór, ona jest gotowa osobiście iść zamienić z nim dwa słówka. I dodała: nie rozumiem, Lenù, jak ktoś na twoim poziomie może pozwalać tak sobą pomiatać. Starałam się usprawiedliwić i siebie, i mojego mężczyznę. Powiedziałam, że jego teściowie bardzo mu pomogli i nadal pomagają, że wszystko, na co ja i Nino możemy sobie pozwolić, jest możliwe tylko dlatego, że on dzięki rodzinie żony sporo zarabia. Przyznałam, że mnie i dziewczynkom ciężko byłoby żyć godnie za to, co dostaję za książki i od Pietra. I dodałam: ale żebyście nie wyobrażały sobie nie wiadomo czego, Nino jest bardzo czuły, co najmniej cztery dni w tygodniu zostaje u mnie na noc, zawsze oszczędza mi wszelkiego rodzaju upokorzeń, kiedy tylko może, zajmuje się Dede i Elsą, zupełnie jakby były jego córkami. Gdy zamilkłam, Lila poleciła mi rozkazującym tonem: – W takim razie powiedz mu dziś wieczorem. Posłuchałam. Wróciłam do domu, a kiedy on się pojawił, zjedliśmy kolację, położyłam dziewczynki do łóżek i wreszcie mu oznajmiłam, że jestem w ciąży. Dłuższą chwilę stał nieruchomo, potem mnie przytulił, pocałował, był bardzo szczęśliwy. Mruknęłam z zadowoleniem: wiem to od dawna, ale bałam się, że się zdenerwujesz. Skarcił mnie i powiedział coś, co mnie zaskoczyło: musimy razem z Dede i Elsą iść do moich rodziców i przekazać im tę radosną nowinę, moja matka będzie szczęśliwa. Chciał w ten

sposób usankcjonować nasz związek, chciał ogłosić, że po raz kolejny zostanie ojcem. Zgodziłam się bez przekonania, potem zapytałam cicho: – Powiesz o tym Eleonorze? – To nie twój problem. – Ciągle jesteś jej mężem. – To tylko formalność. – Powinieneś naszemu dziecku dać swoje nazwisko. – Zrobię to. Zdenerwowałam się: – Nie, Nino, nie zrobisz, będziesz udawał, tak jak zawsze. – Czy źle ci ze mną? – Wspaniale. – Czy cię zaniedbuję? – Nie. Ale to ja zostawiłam męża, ja przyjechałam do Neapolu, ja wywróciłam swoje życie do góry nogami. A ty żyjesz jak dawniej, nic się dla ciebie nie zmieniło. – Moim życiem jesteś ty, twoje córki i to dziecko, które przyjdzie na świat. Reszta to tylko niezbędna sceneria. – Dla kogo niezbędna? Dla ciebie? Bo dla mnie na pewno nie. Przytulił mnie mocniej, wyszeptał: – Zaufaj mi. Następnego dnia zadzwoniłam do Lili i powiedziałam: wszystko w porządku, Nino bardzo się ucieszył.

40. Kolejne tygodnie były trudne, często myślałam, że gdyby mój organizm nie zareagował na ciążę z taką radosną naturalnością, że gdybym nieustannie cierpiała na różne dolegliwości jak Lila, nie wytrzymałabym. Moje wydawnictwo, po licznych rozterkach, wreszcie wydało zbiór esejów Nina, a ja – naśladując Adele, pomimo naszych złych stosunków – wzięłam na siebie obowiązek skontaktowania się z nielicznymi ważnymi osobistościami, które sama znałam, oraz licznymi, które znał Nino, ale do których z powodu dumy nie zadzwonił, aby na łamach gazet poświęciły tej publikacji nieco uwagi. W tym samym czasie światło dziennie ujrzała również książka Pietra: podarował mi ją osobiście, kiedy przyjechał do Neapolu, by odwiedzić córki. Z niepokojem czekał, aż przeczytam dedykację (nieco krępującą: Elenie, która nauczyła mnie, jak kochać pomimo bólu), oboje się wzruszyliśmy, zaprosił mnie do Florencji na przyjęcie wydane na jego cześć. Musiałam jechać chociażby po to, żeby zawieźć dziewczynki. A z tym wiązała się konieczność zmierzenia się nie tylko z otwartą wrogością teściów, ale wcześniej czy później również z nerwowymi wybuchami Nina zazdrosnego o każdy kontakt z Pietrem, obrażonego z powodu dedykacji, złego, bo mu powiedziałam, że książka byłego męża jest wspaniała i została doceniona w całym akademickim światku i nie tylko, niezadowolonego, bo jego publikacja przeszła bez echa. Nasz związek wykańczał mnie, trzeba było uważać na każdy gest, na każde wypowiadane zdanie. Nino nawet nie chciał słyszeć o Pietrze, pochmurniał, gdy wspominałam Franca, był zazdrosny, gdy za bardzo żartowałam z którymś z jego przyjaciół, ale uważał za całkiem normalne to, że ja muszę go dzielić z żoną. Dwa razy wpadłam na niego, gdy szedł z Eleonorą i dziećmi via Filangieri: za pierwszym razem oboje udali, że mnie nie widzą, i poszli dalej; za drugim razem zastąpiłam im drogę, przywitałam się radośnie, zamieniłam kilka słów, wspomniałam o ciąży, choć jeszcze niczego nie było po mnie widać, po czym uciekłam z bijącym sercem i pęczniejącym w gardle gniewem. Ponieważ zganił mnie za to, jego zdaniem, niepotrzebnie prowokacyjne zachowanie, pokłóciliśmy się (nie zdradziłam, że ty jesteś ojcem, powiedziałam tylko, że jestem w ciąży), wyrzuciłam go z domu, a potem znowu przyjęłam. W takich chwilach wyraźnie docierało do mnie, kim tak naprawdę jestem: kobietą uległą, gotową zawsze spełniać jego wolę, ostrożną, żeby nie przesadzić, żeby nie sprawiać mu problemów, przykrości. Marnowałam swój czas, żeby dla niego gotować, prać mu brudną bieliznę, którą rozrzucał po mieszkaniu, wysłuchiwać jego utyskiwań na kłopoty na uniwersytecie i podczas licznych zleceń, które mnożyły się dzięki otaczającej go sympatii, a także znajomości teścia; zawsze witałam go z radością, chciałam, żeby u mnie czuł się lepiej niż w tym drugim domu, żeby odpoczął, zwierzył się; rozczulał mnie, bo nieustannie upadał pod ciężarem odpowiedzialności; czasami zastanawiałam się, czy Eleonora nie kocha go bardziej niż ja, bo przecież godzi się na każdą zniewagę, żeby tylko zatrzymać go przy sobie. Bywało jednak, że nie wytrzymywałam i krzyczałam, nie zważając na to, że dziewczynki mnie usłyszą: kim ja dla ciebie jestem, wyjaśnij mi, po co tu siedzę, po co czekam na ciebie co wieczór, po co godzę się na całą tę sytuację. W takich chwilach ogarniał go strach i błagał mnie, żebym się uspokoiła. Fakt, że którejś niedzieli postanowił zabrać mnie na obiad do swoich rodziców, do mieszkania przy via Nazionale, miał prawdopodobnie przekonać mnie, że to ja – i tylko ja – jestem jego żoną, a Eleonora nie odgrywa w jego życiu żadnej roli. Nie umiałam odmówić. Dzień mijał powoli i w miłej atmosferze. Matka Nina, Lidia, kobieta w podeszłym wieku, nosiła na twarzy wyraźne ślady zmęczenia, a w jej oczach krył się strach, nie przed światem zewnętrznym, ale przed zagrożeniem, które czaiło się w piersi. Pino, Clelia i Ciro, których po raz ostatni widziałam jako dzieci, teraz byli już dorośli, studiowali, pracowali, a Clelia

niedawno wyszła za mąż. Wkrótce przyszła też Marisa z Alfonsem i synami i zasiedliśmy do obiadu. Było mnóstwo dań, jedliśmy od drugiej do szóstej wieczorem w atmosferze wymuszonej radości, ale także szczerej serdeczności. Lidia traktowała mnie tak, jakbym naprawdę była jej synową, posadziła mnie przy sobie, obsypała komplementami moje córki i pogratulowała mi dziecka, które nosiłam w łonie. Rzecz jasna jedynym źródłem napięcia był Donato. Spotkanie po dwudziestu latach wywarło na mnie straszne wrażenie. Miał na sobie ciemnogranatową bonżurkę, na nogach zaś brązowe pantofle. Wyglądał, jakby się skurczył i jednocześnie rozrósł na boki, ciągle wymachiwał potężnymi rękami pokrytymi starczymi plamami, a pod jego paznokciami czarniał brud. Miał rozlaną twarz i przyćmiony wzrok. Łysinę skrył pod kilkoma kosmykami farbowanych włosów w kolorze zbliżonym do czerwonego i śmiał się, demonstrując dziury po zębach. Na początku przyjął dawny ton światowca, parę razy spojrzał na mój biust, rzucił kilka dwuznacznych zdań. Potem zaczął się żalić: nikt już nie pilnuje swojego miejsca, nie obowiązuje dziesięć przykazań, kobiety robią, co chcą, wszystko to jeden wielki burdel. Ale dzieci go uciszyły, zlekceważyły, więc zamilkł. Po obiedzie zaciągnął w kąt Alfonsa – takiego delikatnego, subtelnego, w moich oczach piękniejszego od Lili – żeby choć przed nim dać upust swojej manii bycia w centrum zainteresowania. Co chwilę spoglądałam z niedowierzaniem na tego posuniętego w latach mężczyznę i myślałam: to niemożliwe, żebym ja w młodości, na plaży Maronti, oddała się temu obleśnemu facetowi, to nie mogło się wydarzyć. Och, mój Boże, jaki on łysy, niechlujny, jakie ma sprośne oczka, a obok niego mój dawny szkolny kolega, tak świadomie zniewieściały, zupełnie jak młoda kobieta w męskim ubraniu. I ja w tym samym pokoju, jakże różna od tamtej dziewczyny z Ischii. Czas dzisiaj i czas wtedy. W pewnym momencie Donato zawołał mnie uprzejmie: Lenù. Również Alfonso gestem i spojrzeniem nalegał, żebym podeszła. Niechętnie przyłączyłam się do nich. Donato zaczął mnie wychwalać w górnolotnych słowach, jakby zwracał się do licznego audytorium: ta kobieta to wielka badaczka, niezrównana w świecie pisarka. Jestem dumny, że miałem sposobność poznać ją jeszcze jako dziecko. Na Ischii, kiedy przyjechała spędzić z nami wakacje, dzięki moim skromnym wierszom odkryła literaturę, a przed snem czytywała moją książkę, prawda, Lenù? Spojrzał na mnie niepewnie, błagalnym wzrokiem. Błagał oczami, żebym potwierdziła, jak wielką rolę odegrały jego słowa w moim literackim powołaniu. A ja powiedziałam, że tak, że to prawda, że w dzieciństwie trudno mi było uwierzyć, że osobiście znam człowieka, który wydał tomik poezji i publikuje swoje myśli na łamach gazet. Podziękowałam mu za recenzję, którą dwanaście lat temu poświęcił mojej pierwszej książce, i przyznałam, że bardzo mi pomogła. Donato poczerwieniał z zadowolenia, wyprężył pierś i zaczął sam się wychwalać, a jednocześnie żalić na zawiść przeciętnych ludzi, którzy przeszkodzili mu w zdobyciu jakże zasłużonej sławy. Aż Nino musiał interweniować szorstkim tonem. Z powrotem zaciągnął mnie do swojej matki. Po drodze mnie skarcił: wiesz, jaki jest mój ojciec, nie należy mu ulegać. Przytaknęłam skinieniem głowy i jednocześnie obserwowałam go kątem oka. Czy Nino też straci włosy? Czy przytyje? Czy będzie z zawiścią wypowiadał się o tych, którym bardziej się powiodło? Jest taki śliczny, wolałam nawet o tym nie myśleć. On zaś powiedział: mój ojciec nie może pogodzić się z losem, im jest starszy, tym gorszy.

41. W tamtym czasie, pośród wielu obaw i jeszcze większego wrzasku, moja siostra urodziła chłopca, któremu nadała imię Silvio, po ojcu Marcella. Ponieważ moja matka nadal źle się czuła, ja starałam się pomóc Elisie. Była blada, wycieńczona i przerażona noworodkiem. Na widok dziecka, całego we krwi i w śluzie, przeraziła się, że ono umiera, i jednocześnie poczuła do niego wstręt. Ale Silvio był nad wyraz żywy, płakał z zaciśniętymi piąstkami. Elisa nie wiedziała, jak go wziąć na ręce, jak go wykąpać, jak pielęgnować ranę po pępowinie, jak obcinać mu paznokcie. Odpychał ją nawet sam fakt, że jest chłopcem. Próbowałam ją wszystkiego nauczyć, ale nie trwało to długo. Marcello, który zawsze był trochę niezdarny, od pierwszej chwili traktował mnie z wielkim skrępowaniem, pod którym wyczuwałam rozdrażnienie, jakby moja obecność w domu komplikowała mu życie. Również Elisa, zamiast okazać wdzięczność, reagowała poirytowaniem, i to na wszystko, co mówiłam, bez względu na to jak bardzo się starałam. Co dzień powtarzałam sobie: dosyć, mam tysiąc spraw na głowie, jutro już tam nie pójdę. Ale szłam, aż w końcu okoliczności same za mnie zadecydowały. Przykre okoliczności. Któregoś ranka, gdy byłam w domu siostry – panował straszny upał i cała dzielnica drzemała pod czapą rozpalonego kurzu, a kilka dni wcześniej wyleciał w powietrze dworzec w Bolonii – zadzwonił Peppe: nasza matka straciła przytomność w łazience. Pobiegłam do niej, była zlana zimnym potem, drżała, potwornie bolał ją brzuch. Wreszcie udało mi się ją zmusić i zaprowadzić do lekarza. Przeprowadzono różnego rodzaju badania i w krótkim czasie zdiagnozowano tę straszną chorobę. W dzielnicy ludzie często posługiwali się tym eufemistycznym terminem, gdy chodziło o nowotwór, ja zresztą też natychmiast go przejęłam. Podobnie zresztą lekarze, którzy swoją diagnozę przedstawili w analogicznych i może tylko nieco bardziej uczonych słowach: była to nie tyle straszna, ile bezlitosna choroba. Na tę wieść mój ojciec popadł w depresję, zabrakło mu sił, nie był w stanie znieść ciężaru sytuacji. Bracia, z oszołomionym wzrokiem, pobladłą twarzą i usłużną postawą, przez jakiś czas pomagali, potem jednak znowu wciągnął ich wir niejasnych zadań zlecanych w dzień i w nocy, i przepadli, zostawiwszy tylko pieniądze, które zresztą były niezbędne na lekarzy i lekarstwa. Moja siostra zaś zamknęła się z przerażeniem w domu, przestała o siebie dbać, nie zdejmowała koszuli nocnej i gotowa była na najmniejsze kwilenie wetknąć Silviowi sutek do buzi. W ten oto sposób, kiedy byłam w czwartym miesiącu ciąży, brzemię choroby matki spadło na moje ramiona. Nie sprawiło mi to przykrości, chciałam, aby moja matka zrozumiała, że choć zawsze mnie zadręczała, ja ją kocham. Od razu wzięłam się do roboty: zaangażowałam zarówno Nina, jak i Pietra, aby znaleźli mi wybitnych specjalistów; prowadziłam matkę do przeróżnych luminarzy medycyny; byłam przy niej w szpitalu, kiedy musieli ją w pośpiechu operować, i wtedy, kiedy ją wypisywali, a po powrocie do domu we wszystkim jej pomagałam. Panował nieznośny upał, a mnie nieustannie towarzyszył lęk. Podczas gdy mój brzuch coraz radośniej się powiększał, a w jego wnętrzu biło drugie, jakże różne od mojego serce, dzień po dniu z bólem stwierdzałam, że moja matka opada z sił. Wzruszało mnie, że się mnie chwyta, aby się nie zgubić, zupełnie tak, jak ja chwytałam ją za rękę, gdy byłam mała. Im słabsza się stawała, im bardziej przerażona, tym bardziej rosła we mnie duma, że mogę trzymać ją przy życiu. Na początku jak zwykle była niemiła. Bez względu na to, co mówiłam, sprzeciwiała się niegrzecznie, nie było nic, czego jak twierdziła, nie mogłaby zrobić beze mnie. Wizyta u lekarza? Pójdzie do niego sama. Szpital? Pójdzie tam sama. Kuracja? Sama się o nią zatroszczy. Nic mi nie potrzeba, odpierała

gderliwie, idź już sobie, tylko mi przeszkadzasz. Ale jednocześnie złościła się, kiedy spóźniałam się choćby o minutę (skoro masz co innego do roboty, to po co mówisz, że przyjdziesz); wyzywała mnie, jeśli od razu nie przynosiłam jej tego, o co mnie prosiła, co więcej, sama po to szła, kuśtykając, żeby mi pokazać, jaka to ze mnie śpiąca królewna, że ona ma w sobie o wiele więcej energii (przestań myśleć o niebieskich migdałach, Lenù, nieźle bym wyszła, gdybym tylko na ciebie liczyła); krytykowała mnie ostro za dobre maniery wobec lekarzy i pielęgniarzy i syczała: jeśli nie naplujesz im w twarz, te gnojki będą cię miały za nic, biegają tylko za tymi, których się boją. A tymczasem coś w niej ulegało zmianie. Często przerażały ją jej własne nerwy. Chodziła tak, jakby się bała, że podłoga rozpadnie się pod jej stopami. Raz przyłapałam ją przed lustrem – często się przeglądała, z ciekawością, której nigdy wcześniej nie okazywała – zapytała mnie wtedy ze zmieszaniem: pamiętasz, jak wyglądałam, gdy byłam młodsza? I zaraz potem, jakby obie kwestie były ze sobą powiązane, z typową dla siebie gwałtownością zmusiła mnie, abym przysięgła, że nigdy więcej nie zostawię jej w szpitalu, że nie pozwolę, aby umarła tam w samotności. Miała oczy pełne łez. Martwiło mnie zwłaszcza to, że łatwo wpada we wzruszenie, co nigdy wcześniej jej się nie zdarzało. Wzruszała się, kiedy mówiłam o Dede, kiedy przypominała sobie, że może ojciec nie ma już czystych skarpetek, kiedy opowiadała o Elisie i o jej dziecku, kiedy patrzyła na mój zaokrąglony brzuch, kiedy przypominała sobie o polach, które kiedyś rozpościerały się wokół kamienic. Jednym słowem wraz z chorobą rozwinęła się u niej wrażliwość, której nigdy nie miała, i ta wrażliwość osłabiła jej wrodzoną nerwowość i przemieniła ją w kapryśne cierpienie, które coraz częściej wyciskało łzy. Pewnego popołudnia wybuchła płaczem tylko dlatego, że przyszła jej na myśl pani Oliviero, której przecież nigdy nie lubiła. Pamiętasz, zapytała, jak bardzo nalegała, żebyś podeszła do egzaminów wstępnych do gimnazjum? I od razu polała się fontanna łez. Mamo, odpowiedziałam, uspokój się, dlaczego płaczesz? Krępowało mnie to jej rozpaczanie z byle powodu, nie byłam do tego przyzwyczajona. Ona też pokręciła głową z niedowierzaniem, śmiała się i płakała zarazem: śmiała się, żeby mi pokazać, że sama nie wie, dlaczego płacze.

42. Jej coraz większa słabość wytworzyła między nami taką więź, jakiej nigdy nie miałyśmy. Na początku wstydziła się swojego złego samopoczucia. Jeśli byli przy tym obecni mój ojciec, moi bracia, Elisa z Silviem, uciekała do łazienki, a gdy dyskretnie nalegali (mamo, jak się czujesz, otwórz), nie reagowała, odpowiadała: cudownie, czego ode mnie chcecie, nie zasługuję na odrobinę spokoju nawet w kiblu? Mnie jednak nagle zawierzyła, przede mną postanowiła nie skrywać wstydliwie swojego cierpienia. Zaczęło się to pewnego ranka, w jej domu, kiedy opowiedziała mi, dlaczego kuleje. Sama podjęła ten temat, bez żadnego wstępu. Anioł śmierci, oznajmiła z dumą, dotknął mnie, gdy byłam jeszcze mała, i to taką samą chorobą jak teraz, ale ja go wykiwałam, choć byłam tylko dzieckiem. Zobaczysz, że znowu go wykiwam, bo wiem, jak cierpieć, nauczyłam się tego w wieku dziesięciu lat i od tamtego czasu już nie przestałam tego wiedzieć, a jeśli umiesz cierpieć, anioł ma do ciebie szacunek i odchodzi. Gdy mówiła, podniosła w górę sukienkę i pokazała mi chorą nogę, jak cenną pamiątkę bo dawnej bitwie. Pomachała nią przede mną, obserwując mnie bacznie z uśmiechem na twarzy i strachem w oczach. Od tej chwili coraz bardziej skracały się okresy jej zawziętego milczenia i wydłużały chwile, kiedy zwierzała się bez zahamowania. Czasami opowiadała o krępujących wręcz sprawach. Zdradziła mi, że nigdy nie była z żadnym mężczyzną oprócz mojego ojca. Zdradziła w sprośnych słowach, że ojciec szybko dochodził do orgazmu, że nie pamięta, czy obejmowanie się z nim kiedykolwiek sprawiło jej przyjemność. Zdradziła, że jedyną piękną rzeczą, jaka ją w życiu spotkała, była chwila, kiedy ja wyszłam z jej brzucha, ja, jej pierworodna córka. Zdradziła też, że jej największym grzechem – za który pójdzie do piekła – jest to, że nigdy nie czuła się przywiązana do pozostałych dzieci, że traktowała je, i nadal traktuje, jako karę. Na koniec oznajmiła bez ogródek, że jedyną prawdziwą córką jestem ja. Kiedy to mówiła – pamiętam, że byłyśmy w szpitalu na wizycie lekarskiej – zrobiło jej się tak przykro, że rozpłakała się mocniej niż zazwyczaj. Wymamrotała: tylko o ciebie się troszczyłam, zawsze, pozostałych traktowałam jak pasierbów; dlatego zasłużyłam na zawód, jaki mi przyniosłaś, to był straszny cios, Lenù, straszny cios, nie powinnaś była zostawiać Pietra, nie powinnaś się wiązać z synem Sarratorego, on jest gorszy niż ojciec, uczciwy, zamężny mężczyzna z dwójką dzieci nie odbiera drugiemu żony. Zaczęłam bronić Nina. Usiłowałam ją uspokoić, powiedziałam, że teraz są rozwody, że oboje się rozwiedziemy i pobierzemy. Słuchała mnie, nie przerywając. Wyczerpały się w niej siły, z jakimi kiedyś zaprzeczała i domagała się swoich racji, teraz tylko kręciła głową. Została z niej sama skóra i kości, była blada, a jeśli już mi się sprzeciwiała, robiła to powoli, zniechęconym głosem. – Kiedy? Gdzie? Mam patrzeć, jak marnujesz swoje życie? – Nie, mamo, nie przejmuj się, jeszcze wiele dokonam. – Nie wierzę ci, Lenù, ugrzęzłaś w miejscu. – Zobaczysz, że jeszcze dam ci powód do dumy. Wszyscy ci go damy, ja i rodzeństwo. – Porzuciłam twoje rodzeństwo i wstyd mi za to. – Nieprawda. Elisie niczego nie brakuje, a Peppe i Gianni pracują, zarabiają. Czego chcesz więcej? – Chcę naprawić błędy. Całą trójkę oddałam Marcellemu i źle zrobiłam. Mówiła szeptem. Była niepocieszona, ku mojemu zaskoczeniu opowiedziała, jak się sprawy mają. Marcello jest większym zbrodniarzem niż Michele, oznajmiła, wciągnął moje dzieci w bagno, sprawia wrażenie tego lepszego, ale wcale tak nie jest. Pod jego wpływem Elisa się zmieniła, czuje się bardziej Solarą niż Greco i w każdej sprawie staje po jego stronie. Nie przestawała szeptać, jakbyśmy nie siedziały od kilku godzin w tej ohydnej i zatłoczonej poczekalni, w jednym z najbardziej znanych

w mieście szpitali, ale w jakimś miejscu, gdzie kilka kroków dalej siedzi Marcello. Uspokajałam ją, że nie jest tak źle, że choroba i starość skłaniają ją do przesady. Za bardzo się martwisz, przekonywałam. A ona na to: martwię się, bo ja wiem, a ty nie, zapytaj Linę, jeśli mi nie wierzysz. Na fali smutku, z jakim odmalowała zmiany na gorsze, do których doszło w dzielnicy (było lepiej, kiedy rządził don Achille Carracci), zaczęła mówić o Lili, i to z jeszcze większym podziwem niż dawniej. Lila jako jedyna może zrobić porządek w dzielnicy. Lila potrafi nakłonić po dobroci, i jeszcze lepiej pod przymusem. Lila wie wszystko, nawet najgorsze rzeczy, ale nigdy nie potępia, rozumie, że każdy może popełnić błąd, ona w pierwszej kolejności, i dlatego pomaga. Lila w jej oczach była jak święta wojowniczka, od której bije blask odwetu i zalewa główną ulicę, park, stare i nowe kamienice. Słuchałam tego i czułam się tak, jakby w jej oczach moją jedyną zaletą było już tylko to, że jestem w dobrych relacjach z tym nowym dzielnicowym majestatem. Moją przyjaźń z Lilą nazwała pożyteczną, stwierdziła, że powinnam ją pielęgnować, od razu też wyjaśniła dlaczego. – Wyświadcz mi przysługę – poprosiła. – Porozmawiaj z nią i z Enzem, zorientuj się, czy mogą zabrać twoich braci z ulicy, czy przyjmą ich do siebie. Uśmiechnęłam się, poprawiłam jej kosmyk siwych włosów. Twierdzi, że nie troszczyła się o pozostałe dzieci, a tymczasem pochylona, z drżącymi rękami, z pobielałymi paznokciami zaciśniętymi na moim ramieniu, martwi się przede wszystkim o synów. Chce odebrać ich Solarom i przekazać Lili. To był jej sposób na naprawienie błędnej kalkulacji w walce między wolą krzywdzenia a wolą czynienia dobra, w której od zawsze się zaprawiała. A Lila najwyraźniej jest dla niej wcieleniem tej drugiej. – Mamo – powiedziałam – zrobię, co zechcesz, ale nawet jeśli Lina przyjmie Peppego i Gianniego, w co wątpię, bo tam trzeba się uczyć, nigdy nie pójdą pracować u niej za kilka marnych lirów. U Solarów zarobią o wiele więcej. Pokiwała głową ponuro i dalej nalegała. – I tak spróbuj. Długo cię nie było i nie wiesz tego, co wiedzą wszyscy, że Lina podporządkowała sobie Michelego. A teraz stanie się jeszcze silniejsza, bo jest w ciąży. Zobaczysz. Kiedy wreszcie się zdecyduje, połamie nogi obydwu Solarom.

43. Pomimo wielu trosk mnie ciąża mijała szybko, Lili zaś bardzo powoli. Często stwierdzałyśmy, że całkiem inaczej podchodzimy do czasu oczekiwania. Ja mówiłam zdania w rodzaju: jestem już w czwartym miesiącu, ona zaś w stylu: jestem dopiero w czwartym miesiącu. Oczywiście cera Lili wkrótce się poprawiła, a jej rysy złagodniały. Ale nasze ciała, choć poddane takiemu samemu procesowi reprodukcji, nadal inaczej znosiły jej fazy: moje z gotowością i współpracą, jej z niechęcią i rezygnacją. Nawet ludzie, z którymi się spotykałyśmy, dziwili się, że mnie tak prędko biegnie czas, a jej tak wolno. Pamiętam, jak pewnej niedzieli spacerowałyśmy razem z dziewczynkami via Toledo i natknęłyśmy się na Gigliolę. To było ważne spotkanie, bardzo mnie poruszyło i uświadomiło mi, że Lila naprawdę ma coś wspólnego z szaleństwami Michelego Solary. Gigliola zrobiła sobie bardzo mocny makijaż, ale była rozczochrana, niedbale ubrana, z dekoltu wylewał jej się duży biust, miała szerokie biodra i coraz większe pośladki. Wyglądała na szczęśliwą ze spotkania, nie pozwoliła nam odejść. Hucznie przywitała Dede i Elsę, zaciągnęła nas do „Gambrinusa”, zamówiła mnóstwo jedzenia i wszystko pochłonęła łapczywie, zarówno słone, jak i słodkie dania. O moich córkach szybko zapomniała, one zresztą o niej też: kiedy zaczęła głośno i ze szczegółami opowiadać o wszystkich przykrościach, jakie sprawił jej Michele, dziewczynki się znudziły i poszły się rozejrzeć po lokalu. Gigliola nie potrafiła ścierpieć tego, jak Michele ją potraktował. To zwykłe bydlę, powiedziała. Doszło do tego, że wykrzyczał jej w twarz: nie gróź tylko, zabij się naprawdę, rzuć się z balkonu, zdechnij. Albo myślał, że wszystko załagodzi, jeśli wciśnie jej za dekolt i do kieszeni setki tysięcy lirów, jakby ona nie miała swojej dumy. Była wściekła, była zdesperowana. Opowiedziała – tylko mnie, bo nie było mnie dość długo i nie jestem na bieżąco – jak to mąż kopniakami i pięściami wyrzucił ją z mieszkania w Posillipo, jak odesłał ją z dziećmi do dzielnicy, do dwóch ciemnych pokoików. Ale w chwili kiedy przeszła do złorzeczenia Michelemu i wymyślania najgorszych chorób i najstraszliwszych śmierci, jakie miały go spotkać, zmieniła rozmówczynię i zwracała się już wyłącznie do Lili. Byłam zaskoczona, bo mówiła tak, jakby Lila była w stanie zrealizować złorzeczenia, traktowała ją jak sprzymierzeńca. Dobrze zrobiłaś, cieszyła się, że kazałaś sobie słono zapłacić za pracę, a potem się na niego wypięłaś. Tym lepiej, jeśli naprawdę oskubałaś go z pieniędzy. Szczęściara z ciebie, bo wiesz, jak z nim postępować, żeby pluł krwią. I zapiszczała: on nie może znieść twojego lekceważenia, nie może się pogodzić z tym, że im rzadziej się z nim widujesz, tym jest ci lepiej, brawo, brawo, brawo, spraw, żeby do końca zwariował, żeby się wykończył i zdechł. Westchnęła z udawaną ulgą. Przypomniała sobie o naszych ciążach, zaczęła dotykać nas po brzuchach. Mnie położyła swoją grubą rękę prawie na łonie i zapytała, w którym jestem miesiącu. Gdy odparłam, że w czwartym, zakrzyknęła: nieźle, już w czwartym. Do Lili natomiast rzuciła z nagłą niechęcią w głosie: niektóre kobiety nigdy nie rodzą, chcą zatrzymać dziecko w sobie na zawsze i ty do nich należysz. Nic nie dało mówienie, że obie jesteśmy w tym samym miesiącu, że obie urodzimy w styczniu przyszłego roku. Pokręciła głową i powiedziała Lili: byłam pewna, że już urodziłaś, i dodała z żalem w głosie, który kłócił się ze słowami: im dłużej Michele będzie widywał twój brzuch, tym bardziej będzie cierpiał, dlatego zatrzymaj dziecko jak najdłużej, wiesz, jak to zrobić, niech patrzy, niech pęka ze złości. Potem oznajmiła, że ma pilne sprawy do załatwienia, powtórzyła dwa czy trzy razy, że musimy częściej się widywać (odtwórzmy naszą dawną grupę z dzieciństwa, och, piękne czasy, powinnyśmy były pieprzyć facetów i zająć się tylko sobą). Nawet nie skinęła na dziewczynki, żeby się z nimi pożegnać, zresztą i tak bawiły się na zewnątrz, i odeszła, rzuciwszy z chichotem kilka sprośnych uwag kelnerowi.

– Wariatka – orzekła naburmuszona Lila. – Co jest nie tak z moim brzuchem? – Nic. – A ze mną? – Też nic, nie przejmuj się.

44. To prawda, Lili nic nie było: nic nowego. Pozostała tą samą niespokojną istotą o ogromnej sile przyciągania, która czyniła ją wyjątkową. Wszystko, co się z nią wiązało, czy dobre, czy złe (to, jak znosiła ciążę, co zrobiła z Michelem i jak go sobie podporządkowała, jak zdobyła autorytet w dzielnicy), wyglądało na bardziej intensywne od tego, co my robiliśmy, i dlatego jej czas pozornie płynął wolniej. Widywałyśmy się coraz częściej, między innymi dlatego, że choroba mojej matki na powrót ściągnęła mnie do dzielnicy. A nasze stosunki nabrały innego wymiaru. Czy to dlatego, że byłam znana szerszej publiczności, czy też ze względu na wszystkie kłopoty, które mnie spotkały, czułam się bardziej dojrzała niż Lila i byłam coraz głębiej przekonana, że mogę znowu wpuścić ją do mojego życia i uznać jej wyjątkowość, tym razem już bez cierpienia. W tamtych miesiącach ciągle gdzieś biegałam, a dni mijały jeden za drugim. O dziwo czułam się lekko, nawet kiedy przemierzałam miasto, żeby zawieźć matkę do szpitala na badania. Jeśli nie wiedziałam, co zrobić z dziewczynkami, prosiłam Carmen o pomoc, czasami nawet Alfonsa, który wielokrotnie zapewniał mnie telefonicznie, że mogę na niego liczyć. Ale osobą, której najbardziej ufałam, a przede wszystkim z którą Dede i Elsa najchętniej przebywały, była Lila, chociaż coraz bardziej uginała się pod brzemieniem pracy i ciąży. Różnica między naszymi brzuchami pogłębiała się coraz bardziej. Mój był duży i szeroki, jakby rozlewał się boki; jej był mały, wąski po bokach i wystający z przodu jak piłka, która tylko czeka, żeby wyskoczyć z bioder. Jak tylko Nino dowiedział się o moim stanie, od razu zaprowadził mnie do ginekologa, do żony jednego z kolegów, a ponieważ pani doktor przypadła mi do gustu – bardzo doświadczona, bardzo wrażliwa, nieprzypominająca z zachowania i z wiedzy zrzędliwych lekarzy z Florencji – z entuzjazmem opowiedziałam o niej Lili i zachęciłam ją, żeby choć raz, na próbę, poszła ze mną na wizytę. I tak razem zaczęłyśmy do niej chodzić. Umawiałyśmy się tak, żebyśmy też razem były przyjmowane: kiedy ja byłam badana, Lila siedziała cicho w kącie, a kiedy przychodziła jej kolej, ja trzymałam ją za rękę, bo lekarze nadal napawali ją lękiem. Ale momentem najbardziej doskonałym było wspólne siedzenie w poczekalni. Zapominałam na chwilę o cierpieniu mojej matki i znowu stawałyśmy się dziewczynkami. Lubiłyśmy tak siedzieć jedna przy drugiej, ja ciemna, ona jasna, ja spokojna, ona nerwowa, ja sympatyczna, ona złośliwa, tak różne, a tak zgodne, jakże dalekie od innych ciężarnych, którym przyglądałyśmy się z ironią. To była wyjątkowa godzina wesołości. Raz, gdy zastanawiałam się nad malutkimi istotkami, które kształtowały się w naszych ciałach, przypomniał mi się dzień, kiedy siedziałyśmy na podwórku tak jak teraz w poczekalni, jedna przy drugiej, i bawiłyśmy się naszymi lalkami w mamy. Moja nazywała się Tina, a jej Nu. Lila wrzuciła Tinę do ciemnej piwnicy, a ja w odwecie zrobiłam to samo z Nu. Pamiętasz? – zapytałam. Lila miała niepewną minę i lekki uśmieszek na ustach, jak ktoś, kto nadaremnie wysila pamięć. Potem, kiedy z rozbawieniem szepnęłam jej na ucho, że pomimo strachu zebrałyśmy się na odwagę i poszłyśmy pod drzwi okrutnego don Achillego Carracciego, ojca jej przyszłego męża, bo byłyśmy pewne, że to on zabrał nam lalki, zaczęła się śmiać. Obie chichotałyśmy jak głupie, przeszkadzając zamieszkanym łonom innych, bardziej poważnych pacjentek. Przestałyśmy dopiero, kiedy pielęgniarka zawołała: Cerullo i Greco. Obie podałyśmy nasze panieńskie nazwiska. Pielęgniarka była dobroduszną, potężną kobietą i za każdym razem kładła nam rękę na brzuchu. Do Lili mówiła: tutaj jest chłopczyk; a do mnie: tutaj jest dziewczynka. Potem prowadziła nas do gabinetu, a ja wtedy szeptałam do Lili: mam już dwie dziewczynki, jeśli naprawdę urodzisz chłopca, dasz mi go? Ona odpowiadała: tak, zamienimy się, nie ma problemu.

Pani doktor zawsze powtarzała, że jesteśmy w świetnej formie, mamy wspaniałe wyniki, że wszystko idzie gładko. Co więcej, ponieważ największą uwagę skupiała na naszej wadze, a Lila jak zwykle była szczupła, ja zaś miałam skłonności do tycia, podczas każdej wizyty twierdziła, że ona jest w lepszej kondycji. Jednym słowem, choć obie borykałyśmy się z tysiącem problemów, przy tych okazjach czułyśmy się szczęśliwe, że w wieku trzydziestu sześciu lat, pomimo tylu różnic, odnalazłyśmy bliskość i przyjaźń. Kiedy jednak ja wracałam na via Tasso, a ona biegła do dzielnicy, ta fizyczna odległość ujawniała także dystans emocjonalny. Bez wątpienia odnalazłyśmy rzeczywiste porozumienie. Lubiłyśmy swoje towarzystwo, łatwiej nam było znosić trudności. Ale istniał pewien niepodważalny fakt: ja mówiłam o sobie prawie wszystko, ona o sobie prawie nic. I tak jak ja nie potrafiłam się powstrzymać, żeby nie opowiadać jej o mojej matce albo o artykule, który właśnie piszę, czy o problemach z Dede i Elsą, a nawet o mojej sytuacji kochanki/żony (wystarczyło nie określać, czyjej kochanki/żony, byleby jak najmniej wspominać o Ninie, poza tym mogłam swobodnie się zwierzać), ona, kiedy mówiła o sobie, o swoich rodzicach, o rodzeństwie, o Rinie, o kłopotach z Gennarem, o naszych przyjaciołach i znajomych, o Enzu, o Michelem i o Marcellu Solarze, o całej dzielnicy, nigdy nie zagłębiała się w szczegóły, jakby nie do końca mi ufała. Najwyraźniej ciągle traktowała mnie jako tę, która wyjechała, i choć wróciła, ma już całkiem inne spojrzenie, mieszka w lepszej części Neapolu i nie może zostać w pełni zaakceptowana.

45. Prawdą jest, że miałam wtedy podwójną tożsamość. Nino przyprowadzał na via Tasso swoich wykształconych przyjaciół: oni traktowali mnie z szacunkiem, podobała im się zwłaszcza moja druga książka, prosili, żebym rzuciła okiem na to, nad czym aktualnie pracują. Rozmawialiśmy do późnej nocy, każdy z miną znawcy. Zastanawialiśmy się, czy proletariat jeszcze istnieje, życzliwie wspominaliśmy o socjalistycznej lewicy i kąśliwie o komunistach (są bardziej restrykcyjni niż policja i księża), spieraliśmy się na temat coraz bardziej skorumpowanej władzy w kraju i żartowaliśmy o nowej chorobie, którą wszyscy uważali za jakiś wymysł papieża Wojtyły, żeby zahamować swobodny przejaw seksualności w praktyce. Niektórzy z dumą stosowali używki. Nie ograniczałam się jednak tylko do via Tasso, dużo podróżowałam, nie chciałam stać się niewolnicą Neapolu. Często jeździłam z dziewczynkami do Florencji. Pietro, który ze względu na zapatrywania polityczne od dawna zerwał stosunki z ojcem, otwarcie deklarował się po stronie komunistów, w odróżnieniu od coraz bliższego socjalistom Nina. Zatrzymywałam się na kilka godzin, słuchałam go w milczeniu. Wychwalał pod niebiosa kompetencję i uczciwość w swojej partii, wspominał o problemach na uniwersytecie, informował mnie o przychylnym przyjęciu, z jakim jego książka spotkała się zwłaszcza w anglosaskim środowisku akademickim. Potem znowu wyruszałam w drogę. Zostawiałam córki z Pietrem i Dorianą i jechałam do Mediolanu, do wydawnictwa, przede wszystkim po to, żeby powstrzymać kampanię oszczerstw prowadzoną przez Adele. Moja teściowa – a powiedział mi o tym sam dyrektor pewnego wieczoru podczas kolacji w restauracji – nie przepuści żadnej okazji, by mówić o mnie źle, i przykleiła mi etykietkę osoby niestałej i niewiarygodnej. Dlatego ja ze swej strony usiłowałam być ujmująca wobec każdego, kogo spotykałam w wydawnictwie. Ucinałam sobie uczone pogawędki, chętnie godziłam się na każdą propozycję biura prasowego, zapewniałam dyrektora, że prace nad nową książką są w zaawansowanej fazie, chociaż nawet nie zaczęłam jeszcze pisać. Potem znowu wyruszałam w drogę, zabierałam dziewczynki i wracałyśmy do Neapolu, gdzie na powrót musiałam przystosować się do chaotycznego ruchu na ulicach, do niekończącego dopraszania się o to, co zgodnie z prawem mi się należało, do wyczerpujących, pełnych kłótni kolejek, do domagania się szacunku, do nieodstępującego mnie strachu, kiedy chodziłam z matką po lekarzach, szpitalach i laboratoriach analitycznych. Skutek był taki, że na via Tasso i w pozostałej części Włoch czułam się jak dama otoczona pewną aurą sławy, natomiast w pozostałej części Neapolu, a przede wszystkim w dzielnicy, gubiłam gdzieś elegancję, nikt nigdy nie słyszał o mojej drugiej książce, a jeśli nadużycia wpędzały mnie w gniew, przechodziłam do dialektu i do najbardziej ohydnych wyzwisk. Jedyne, co łączyło te dwa światy, to krew. Zabijano coraz więcej w regionie Wenecji, Lombardii, Emilii, Lacjum, Kampanii. Co rano rzucałam okiem na gazetę i bywało, że dzielnica wydawała mi się miejscem o wiele spokojniejszym niż reszta Włoch. Oczywiście wcale tak nie było, bo i u nas panowała przemoc. Faceci tłukli się między sobą, tłukli kobiety, co chwilę kogoś mordowano z niewyjaśnionych przyczyn. Czasami nawet pośród bliskich mi osób rosło napięcie, a głos przybierał groźny ton. Mnie jednak traktowano z respektem. Byłam mile widzianym gościem, który jednak nie powinien się wypowiadać w sprawach, o których nie ma pojęcia. I faktycznie, czułam się jak obserwator z zewnątrz, dysponujący niewystarczającymi informacjami. Nieustannie towarzyszyło mi przekonanie, że Carmen, Enzo i inni wiedzą więcej niż ja, że Lila zdradza im tajemnice, o których mnie nie wspomina. Pewnego popołudnia udałam się z dziewczynkami do biura Basic Sight – trzy pokoiki z oknami wychodzącymi na fasadę naszej dawnej szkoły podstawowej. Carmen, gdy dowiedziała się, że jestem

w dzielnicy, również tam zajrzała. Z życzliwości i sympatii wspomniałam o Pasqualem, chociaż od dawna wyobrażałam go sobie jako banitę zamieszanego w ohydne zbrodnie. Chciałam się dowiedzieć, czy pojawiły się jakieś nowe informacje, ale na moje słowa zarówno Carmen, jak i Lila zesztywniały, jakbym powiedziała coś nieprzemyślanego. Nie zmieniły tematu, wręcz przeciwnie, długo o nim rozmawiałyśmy, a właściwie pozwoliłyśmy, żeby Carmen dała upust swoim obawom. Nie opuściło mnie jednak wrażenie, że z jakiegoś powodu postanowiły, że nic ponad to nie można mi powiedzieć. Dwa czy trzy razy wpadłam również na Antonia. Raz był sam na sam z Lilą, innym razem chyba z Lilą, Carmen i Enzem. Uderzyło mnie to, jak bardzo zacieśnili więzi, i dziwił mnie fakt, że on, najemnik Solarów, zachowuje się tak, jakby miał teraz innego pana, jakby pracował dla Lili i Enza. Rzecz jasna wszyscy znaliśmy się od dziecka, ale wyczułam, że tu nie chodzi o dawne znajomości. Gdy ta czwórka mnie zobaczyła, zaczęła się zachowywać tak, jakby spotkała się przez przypadek, co mijało się z prawdą. Wyczułam, że istnieje między nimi jakiś sekretny pakt, do którego nie zamierzali mnie przyjąć. Czy dotyczył on Pasqualego? A może działalności firmy? Albo Solarów? Tego nie wiem. Przy jednej z takich okazji Antonio powiedział mi z roztargnieniem: bardzo ładnie ci z tym brzuchem. Nie pamiętam, żeby mówił coś więcej. Czy chodziło o brak zaufania? Nie sądzę. Czasami myślałam, że ze względu na moją porządną reputację, zwłaszcza w oczach Lili utraciłam zdolność pojmowania, dlatego chciała mnie uchronić przed błędnymi decyzjami, które mogłam podjąć przez niewiedzę.

46. Coś jednak było na rzeczy. Miałam wrażenie pewnej nieokreśloności, które nie opuszczało mnie nawet wtedy, kiedy wszystko wydawało się jasne, a tajemniczość przybierała formę dawnej dziecięcej rozrywki Lili, która lubiła tak organizować sytuacje, aby wzbudzić podejrzenie, że pod płaszczykiem pozoru kryje się coś więcej. Pewnego ranka, a było to znowu w Basic Sight, zamieniłam kilka słów z Rinem, z którym nie widziałam się od lat. Zmienił się nie do poznania: wychudł, miał rozbiegane oczy, przywitał mnie z przesadną uczuciowością i obmacał tak, jakbym była z gumy. Bez ustanku mówił o komputerach, o wielkich interesach, którymi się zajmuje. Potem nagle jakby dopadł go atak astmy, zniżył głos i bez wyraźnej przyczyny zaczął uskarżać się na siostrę. Odparłam: uspokój się, chciałam iść po szklankę wody, ale zostawił mnie samą przed zamkniętymi drzwiami do pokoju Lili i zniknął, jakby się bał, że zaraz go skarci. Zapukałam, weszłam. Zapytałam ostrożnie, czy jej brat czuje się dobrze. Zrobiła rozdrażnioną minę, odpowiedziała: wiesz, jaki on jest. Przytaknęłam, pomyślałam o Elisie i wymamrotałam, że z rodzeństwem nie zawsze wszystko układa się dobrze. I wtedy na myśl przyszli mi Peppe i Gianni: rzuciłam, że moja matka bardzo się o nich martwi, że chciałaby odebrać ich Marcellemu Solarze i zwrócić się do niej z prośbą, czy nie znalazłaby dla nich jakiegoś zajęcia. Na te słowa – odebrać ich Marcellemu Solarze, znaleźć im jakieś zajęcie – oczy Lili zwęziły się w dwie szparki, a ona spojrzała na mnie tak, jakby usiłowała odgadnąć, do jakiego stopnia rozumiem znaczenie tego, co właśnie powiedziałam. Doszła chyba do wniosku, że nie jest to dla mnie w pełni jasne, bo odparła kwaśno: Lenù, nie mogę ich tu trzymać, wystarczy mi Rino, nie mówiąc o tym, co grozi Gennarowi. W pierwszej chwili nie wiedziałam, co jej odpowiedzieć. Gennaro, moi bracia, jej brat, Marcello Solara. Próbowałam wrócić do tej kwestii, ale ona zmieniła temat. Także w przypadku Alfonsa robiła uniki. On również pracował dla Lili i Enza, ale nie jak Rino, który błąkał się bez żadnego zajęcia. Alfonso był zdolny, zabierali go ze sobą do firm, żeby zbierał dane. Więź, jaka wytworzyła się między nim a Lilą, od razu wydała mi się o wiele głębsza od zwykłych relacji zawodowych. Nie była to fascynacja z domieszką odrazy, do której w przeszłości przyznał mi się Alfonso, teraz chodziło o coś więcej. Dało się w nim wyczuć pewnego rodzaju potrzebę – sama nie wiem, jak to nazwać – by nie stracić Lili z oczu. Ich relacja była szczególna, oparta jakby na tajemniczych fluidach, które wypływały z niej i kształtowały jego. Szybko doszłam do wniosku, że zamknięcie sklepu na piazza dei Martiri i zwolnienie Alfonsa musiało mieć coś wspólnego właśnie z tymi fluidami. Ale gdy próbowałam zadawać pytania – co stało się z Michelem, jak ci się udało od niego wyrwać, dlaczego zwolnił Alfonsa – Lila tylko się śmiała i mówiła: co mam ci powiedzieć, Michele sam nie wie, czego chce, zamyka, otwiera, tworzy, rozwala, a potem bierze się za łby z innymi. Jej śmiech nie wyrażał szyderstwa, zadowolenia czy satysfakcji. Miał na celu powstrzymać mnie od dalszych pytań. Któregoś popołudnia poszłyśmy na via dei Mille na zakupy, a ponieważ obszar ten od lat był królestwem Alfonsa, zaoferował, że będzie nam towarzyszył: jeden z jego znajomych prowadził tam sklep w sam raz dla nas. Jego homoseksualizm nie był już dla nikogo tajemnicą. Alfonso formalnie mieszkał z Marisą, ale Carmen potwierdziła, że jego dzieci są de facto dziećmi Michelego, i zdradziła szeptem: Marisa teraz jest kochanką Stefana, tak, Stefana, brata Alfonsa, byłego męża Lili, o tym teraz mówi się w dzielnicy. Ale – dodała z wyraźną sympatią – Alfonso ma to gdzieś, on i jego żona już od dawna nie żyją razem. Dlatego nie zdziwiło mnie, że znajomy sklepikarz też jest pedziem – jak ze

śmiechem przedstawił go Alfonso. Zadziwiła mnie natomiast zabawa, do której nakłoniła go Lila. Wybierałyśmy ubrania dla matek w ciąży. Wychodziłyśmy z przymierzalni, przeglądałyśmy się w lustrze i Alfonso oraz jego znajomy podziwiali nas, doradzali, odradzali, a wszystko odbywało się w bardzo miłej atmosferze. W pewnym momencie Lila bez żadnej przyczyny zmarszczyła czoło i zaczęła narzekać. Nie podobała się sobie, dotykała swojego wystającego brzucha, była zmęczona, rzucała w stronę Alfonsa zdania w stylu: co ty mówisz, nie doradzaj mi źle, ty byś nosił taki kolor? W całej tej sytuacji dostrzegłam typowe balansowanie między tym, co jawne, a tym, co ukryte. Nagle Lila pochwyciła piękną ciemną sukienkę i zwróciła się do swojego byłego szwagra tak, jakby lustro w sklepie było zbite: pokaż mi, jak na mnie leży. Te nielogiczne słowa wypowiedziała takim tonem, jakby chodziło o coś najnormalniejszego w świecie. Alfonso nie dał się prosić, wziął sukienkę i zamknął się w przymierzalni na bardzo długo. Ja dalej mierzyłam ubrania. Lila spoglądała na mnie z roztargnieniem, właściciel sklepu entuzjastycznie reagował na wszystko, co wkładałam, a ja czekałam niepewnie na pojawienie się Alfonsa. Kiedy wreszcie wyszedł, zabrakło mi słów. Mój dawny kolega ze szkolnej ławy, w rozpuszczonych włosach i w eleganckiej sukience, wyglądał jak sobowtór Lili. Jego skłonność do upodabniania się do niej, którą już dawniej zauważyłam, nagle przybrała namacalną postać: w tej chwili był nawet ładniejszy/ładniejsza od niej, on, mężczyzna-kobieta, z tych, które opisałam w mojej książce, gotowy/gotowa, by iść prosto do sanktuarium Czarnej Madonny w Montevergine. Zapytał Lilę z obawą w głosie: taka podobasz się sobie? Właściciel sklepu zaklaskał w dłonie z entuzjazmem i powiedział poufnym tonem: już ja wiem, komu byś się spodobała, ślicznotko. Aluzje. Fakty, o których ja nie wiedziałam, a oni tak. Lila uśmiechnęła się przewrotnie i mruknęła: to prezent ode mnie. Tylko tyle. Alfonso z radością przyjął sukienkę, ale nie padło już żadne więcej słowo, jakby Lila bezgłośnie przykazała i jednemu, i drugiemu, że już dosyć, że zobaczyłam wystarczająco dużo.

47. To perfekcyjne oscylowanie między tym, co ewidentne, a tym, co niejasne, uraziło mnie szczególnie, kiedy podczas jednej z naszych wizyt w gabinecie ginekologicznym sprawy nie potoczyły się tak dobrze jak zwykle. Był listopad, a mimo to w mieście panowały takie upały, jakby lato w ogóle się nie skończyło. Lila po drodze poczuła się źle, usiadłyśmy na chwilę w jednym z barów, potem zaniepokojone ruszyłyśmy do lekarki. Lila wyjaśniła jej żartem, że to duże coś w jej brzuchu wyciąga się, rozpycha, blokuje ją, przeszkadza jej i ją osłabia. Lekarka wysłuchała tego z rozbawieniem, po czym uspokoiła ją: pani dziecko będzie tak samo energiczne i pomysłowe jak pani. Krótko mówiąc, wszystko w porządku. Ale zanim się pożegnałyśmy, wolałam się upewnić: – Na pewno nic się nie dzieje? – Na pewno. – To co mi jest? – odezwała się Lila. – Nic, co dotyczyłoby pani ciąży. – A czego dotyczy? – Pani głowy. – Co pani wie o mojej głowie? – Bardzo ją chwalił pani przyjaciel Nino. Nino? Przyjaciel? Cisza. Po wyjściu nieźle się natrudziłam, żeby przekonać Lilę, by nie zmieniała lekarza. Zanim się rozstałyśmy, powiedziała ostro: twój kochanek z pewnością nie jest moim przyjacielem i uważam, że twoim też nie. W ten sposób uderzyła w samo sedno moich problemów: niewiarygodność Nina. Lila w przeszłości udowodniła już, że wie o nim rzeczy, o których ja nie mam pojęcia. Czyżby sugerowała, że takich faktów jest więcej? Na nic się zdało proszenie, aby wyjaśniła, co ma na myśli: ucięła dyskusję i odeszła.

48. Pokłóciłam się z Ninem o to, że był niedyskretny, że zwierzył się żonie swojego kolegi – choć on z oburzeniem zaprzeczał – o wszystko, co dusiłam w sobie i co przy tej okazji również zdusiłam. Nie powiedziałam mu: Lila uważa cię za kłamliwego zdrajcę. Tylko by się roześmiał. Nie wyzbyłam się jednak podejrzenia, że wzmianka o jego wiarołomności dotyczyła czegoś konkretnego. Podejrzenie było słabe, mimowolne, i nie zamierzałam robić nic, by zamienić je w nieznośną pewność. Niemniej tkwiło we mnie jak drzazga. Dlatego pewnej listopadowej niedzieli najpierw poszłam do mojej matki, a potem, koło szóstej wieczorem, do domu Lili. Moje córki przebywały u ojca we Florencji, Nino był ze swoją rodziną na urodzinach teścia (zwyczajowo tak się wyrażałam: ze swoją rodziną). Wiedziałam, że Lila jest sama, bo Enzo musiał jechać do krewnych, do Avellino, i zabrał ze sobą Gennara. Istotka w moim łonie była niespokojna, winę zrzuciłam na ciężkie powietrze. Również Lila skarżyła się, że dziecko jest za bardzo ruchliwe, że jej brzuch cały czas faluje. Aby je uspokoić, postanowiła iść na spacer, ja jednak przyniosłam ciastka, przygotowałam kawę i liczyłam na poważną rozmowę w cztery oczy, w samotności pustego mieszkania z oknami na główną ulicę. Udałam, że zebrało mi się na pogaduszki. Zapytałam wesoło o sprawy, które w gruncie rzeczy nie bardzo mnie interesowały – dlaczego Marcello twierdzi, że zrujnowałaś jego brata? co takiego zrobiłaś Michelemu? – ot tak, żeby tylko wspólnie się pośmiać. Liczyłam, że w ten sposób stworzę atmosferę przyjazną zwierzeniom i dojdę do pytania, które najbardziej leżało mi na sercu, a mianowicie: co ty wiesz o Ninie, czego ja nie wiem. Lila odpowiadała niechętnie. Siadała, wstawała, mówiła, że czuje się tak, jakby wypiła litry gazowanych napojów, skarżyła się na zapach cannoli, które zazwyczaj lubiła, teraz jednak budziły w niej wstręt. Sama wiesz, jaki jest Marcello, powiedziała, nigdy nie zapomniał o tym, co zrobiłam w dzieciństwie, a ponieważ to łajdak, nie powie ci prosto w oczy, udaje człowieka dobrego, nieszkodliwego, a tymczasem rozpuszcza wkoło plotki. Potem dodała tonem, który często przyjmowała w tamtym czasie, po trosze czułym, po trosze ironizującym: ty jesteś damą, zostaw moje problemy, powiedz lepiej, jak się ma twoja matka. Jak zwykle chciała, żebym mówiła o sobie, ale ja się nie poddałam. Wychodząc od matki, od zmartwień związanych z Elisą i z braćmi, znowu wróciłam do Solarów. Ona prychnęła, rzuciła sarkastycznie, że faceci przykładają przesadną wagę do rżnięcia, i wyjaśniła ze śmiechem: Marcello nie, chociaż z nim też nie przelewki; ale Michele ostatnio zwariował, tak się na mnie uwziął, że lata nawet za cieniem mojego cienia. Z aluzją powtórzyła to wyrażenie – cień mojego cienia – i oznajmiła, że Marcello jest na nią zły i się odgraża, bo nie może ścierpieć, że założyła jego bratu smycz i sprowadza go na, jego zdaniem, upokarzające drogi. Znowu się zaśmiała i mruknęła: Marcello myśli, że mnie przestraszy, dobre sobie, jedyna osoba, która naprawdę budziła strach, to była jego matka, a sama wiesz, jak skończyła. Mówiła, dotykała się po czole, skarżyła się na upał, na lekki ból głowy, który męczył ją od rana. Zrozumiałam, że z jednej strony próbuje mnie uspokoić, a z drugiej odsłonić rąbek rzeczywistości, w której pracuje i mieszka, która kryje się za fasadą domów, na ulicach nowego osiedla i starej dzielnicy. Z jednej strony wielokrotnie zanegowała istnienie jakiegokolwiek zagrożenia, z drugiej przedstawiła obraz pleniącej się przestępczości, wymuszeń, napadów, kradzieży, lichwy i niekończącej się zemsty. Po śmierci Manueli jej sekretny czerwony zeszyt trafił w ręce Michelego, a teraz przejął go Marcello, który przez nieufność stopniowo odsuwa brata także od wszystkich legalnych i nielegalnych interesów i od politycznych koneksji. W pewnej chwili Lila powiedziała: kilka lat temu Marcello sprowadził narkotyki

do dzielnicy i ciekawa jestem, dokąd to wszystko zmierza. Tylko tyle. Była bardzo blada, wachlowała się rąbkiem spódnicy. Z tego wszystkiego najbardziej uderzyła mnie wzmianka o narkotykach, głównie ze względu na jej ton wyrażający zdegustowanie i potępienie. W tamtym czasie narkotyki kojarzyły mi się z mieszkaniem Mariarosy, a bywało, że również ze spotkaniami w mieszkaniu przy via Tasso. Ja nigdy ich nie próbowałam, z wyjątkiem trawy, i to tylko z ciekawości. Nie oburzało mnie jednak, jeśli inni je zażywali, bo w moim otoczeniu nikogo to nie oburzało. Dlatego aby podtrzymać rozmowę, odwołałam się do czasów mediolańskich, do Mariarosy, dla której narkotyki były jednym ze sposobów na osiągnięcie dobrego samopoczucia, drogą do wyzwolenia się z tabu, wyższą formą relaksu. Ale Lila pokręciła głową z dezaprobatą: Lenù, jaki relaks, dwa tygodnie temu umarł syn pani Palmieri, znaleźli go w parku. Wyczułam, że to słowo, upust, oraz sposób, w jaki nadałam mu pozytywne znaczenie, rozdrażniły ją. Zasugerowałam jednak: może był chory na serce. Ona odparła: był chory na heroinę, i dodała w pośpiechu: koniec, mam dość, nie zamierzam spędzić niedzieli na roztrząsaniu brudnych interesów Solarów. A tymczasem już to zrobiła, i to bardziej niż przy innych okazjach. Zapadło milczenie. Sama nie wiem dlaczego – czy przez niepokój, czy ze zmęczenia, a może całkiem świadomie – Lila uchyliła rąbka tajemnicy, a ja sobie uświadomiłam, że choć powiedziała niewiele, w mojej głowie pojawiły się całkiem nowe obrazy. Od dawna wiedziałam, że Michele jej pożąda – pożąda na sposób abstrakcyjny i zarazem maniakalnie, co doprowadza go do szaleństwa – i nie było dla mnie tajemnicą, że ona to wykorzystała i rzuciła go na kolana. Teraz jednak wspomniała o cieniu swojego cienia, a wyrażenie to przywiodło mi na myśl Alfonsa: tego Alfonsa, który w sklepie na via dei Mille, ubrany w sukienkę ciążową, udawał jej lustrzane odbicie. Nagle oczami wyobraźni zobaczyłam zaślepionego Michelego, jak podnosi tę suknię do góry i przyciąga go do siebie. Jeśli chodzi o Marcella, w jednej chwili narkotyki przestały być tym, czym dotychczas mi się wydawały: pozbawiającą hamulców zabawą dla bogaczy, i przeniosły się do obleśnego parku przy kościele, przybrały postać żmii, trucizny, która pełza we krwi moich braci, Rina, może nawet Gennara, i zabija, i sumuje zyski w czerwonym zeszycie, który kiedyś należał do Manueli Solary, potem do Michelego, a teraz przeszedł do rąk Marcella, mojej siostry, do jej domu. Byłam zafascynowana tym, jak ona potrafi w kilku słowach, wedle własnego zamysłu, manipulować cudzą wyobraźnią: mówi, milknie, a tymczasem pozwala, aby obrazy i emocje płynęły ze swobodą. Popełniam błąd, pomyślałam ze zmieszaniem, nie powinnam pisać tak jak dotychczas, odnotowując to, co wiem. Powinnam pisać tak, jak ona mówi, zostawiać wiry, budować niedokończone mosty, zmuszać czytelnika, aby wpatrywał się w nurt, w to, jak Marcello Solara prędko odpływa razem z moją siostrą Elisą, z Silviem, Peppem, z Giannim, z Rinem, z Gennarem i z Michelem przesłoniętym przez cień cienia Lili; sugerować, że wszyscy płyną w żyłach syna pani Palmieri, chłopca, którego nawet nie znam, ale przez którego teraz odczuwam ból; w żyłach jakże różnych od żył osób, które Nino przyprowadza do mnie, na via Tasso, od żył Mariarosy i jej przyjaciółki, z którą – co teraz sobie przypominam – było bardzo źle, musiała iść na odwyk; zresztą kto wie, gdzie jest moja szwagierka, od dawna nie mam z nią kontaktu, jedni zawsze uchodzą cało, inni polegają. Zmusiłam się i odrzuciłam wyobrażenia o lubieżnej penetracji między mężczyznami, o igłach wbitych w żyły, o pożądaniu i o śmierci. Chciałam wrócić do rozmowy, ale coś było nie tak, w gardle czułam upał, pamiętam ciężkość nóg i pot na szyi. Spojrzałam na zegar wiszący na kuchennej ścianie, dopiero minęła 19.30. Nie miałam już ochoty mówić o Ninie, pytać Lilę, która siedziała przede mną w słabym żółtawym świetle żarówki: co ty wiesz o nim, czego ja nie wiem. Wiedziała dużo, zbyt dużo, mogła mi zasugerować wszystko, co tylko chciała, a ja nie potrafiłabym już wyrzucić tych obrazów z głowy. Spali razem, razem się uczyli, ona pomagała mu pisać artykuły, tak jak ja eseje. Na moment powróciła

zazdrość, zawiść. Poczułam ukłucie bólu, więc je odepchnęłam. A raczej odepchnął je grzmot, który rozległ się pod kamienicą, pod główną ulicą, jakby jedna z ciężarówek, które nieustannie tamtędy przejeżdżały, skierowała się w naszą stronę, zjechała szybko pod ziemię i na najwyższych obrotach pędziła w kierunku naszych fundamentów, taranując i niszcząc wszystko, co napotkała.

49. Zaparło mi dech w piersiach, przez ułamek sekundy nie wiedziałam, co się dzieje. Filiżanka z kawą drżała na talerzyku, noga stołu uderzyła mnie w kolano. Skoczyłam, Lila też była przerażona, próbowała się podnieść. Krzesło opadło jej na plecy, ona usiłowała je pochwycić, ale robiła to w zwolnionym tempie, pochylona, z jedną ręką wyciągniętą przed siebie, w moją stronę, a drugą w stronę krzesła, ze zmrużonymi oczami, jak wtedy, kiedy się koncentruje, zanim coś powie. Grzmot tymczasem dalej biegł pod kamienicą, podziemny podmuch wiatru wzbudził w podłodze fale ukrytego morza. Popatrzyłam na sufit, lampa chwiała się razem z różowym szklanym abażurem. Trzęsienie ziemi, wrzasnęłam. Cała ziemia się ruszała, niewidzialna burza eksplodowała pod moimi stopami, potrząsała pokojem i wyła jak las smagany wiatrem. Ściany trzeszczały, wybrzuszały się, rozstępowały i zstępowały w kątach. Z sufitu sypała się chmura kurzu, do której dołączyła druga nadciągająca ze ścian. Z krzykiem rzuciłam się w stronę drzwi: trzęsienie ziemi. Ale ten ruch pozostał tylko w zamiarze, nie mogłam zrobić ani kroku. Stopy mi ciążyły, wszystko mi ciążyło, głowa, korpus, a przede wszystkim brzuch. Podłoga, na której chciałam się oprzeć, uciekała, przez chwilę była, a potem nagle się oddalała. Przypomniałam sobie o Lili, poszukałam jej wzrokiem. Krzesło w końcu upadło, meble, a przede wszystkim stara szklana witryna z bibelotami, kieliszkami, sztućcami, pamiątkami, wibrowały wraz z szybami w oknach jak chwasty na gzymsie, gdy wieje od morza. Lila stała pośrodku pokoju, skulona, ze zwieszoną głową, zaciśniętymi oczami, zmarszczonym czołem, i rękami podtrzymywała brzuch, jakby się bała, że zaraz wyskoczy i zgubi się w białym pyle. Sekundy mijały, ale nic nie wskazywało na to, że wszystko wkrótce się uspokoi. Zawołałam ją. Nie zareagowała, nawet nie drgnęła, jedyna w całym otoczeniu ani się nie chwiała, ani nie drżała. Wyglądała, jakby zablokowała wszystkie zmysły: uszy nie słuchały, gardło nie łykało powietrza, usta były zaciśnięte, powieki przesłoniły wzrok. Nieruchome, sztywne ciało, w którym żyły tylko rozczapierzone palce obejmujące brzuch. Lila, zawołałam. Ruszyłam się, aby ją chwycić, wyciągnąć stąd, bo to było najważniejsze. Ale ta uległa część mojej osobowości, którą uznałam za pokonaną, a która teraz zmartwychwstała, podpowiedziała mi: może powinnaś robić jak ona, stać nieruchomo, pochylić się i osłonić dziecko, nigdzie nie uciekać. Nie mogłam się zdecydować. Trudno było dotrzeć do Lili, choć znajdowała się o krok ode mnie. W końcu złapałam ją za ramię, potrząsnęłam nią, ona otworzyła oczy, które wyglądały na całkiem białe. Trudno było znieść panujący huk, całe miasto huczało: Wezuwiusz, ulice, morze, stare kamienice na Tribunali i w Quartieri Spagnoli, nowe domy w Posillipo. Lila wyrwała się, krzyknęła: nie dotykaj mnie. To był wściekły wrzask, który bardziej mi zapadł w pamięci niż powolne sekundy trzęsienia ziemi. Zrozumiałam, że się myliłam: ta, która zawsze wszystko miała pod kontrolą, teraz niczego już nie kontrolowała. Znieruchomiała z przerażenia, bała się, że jeśli tylko ją musnę, rozpadnie się na kawałki.

50. Błaganiem, popychaniem i szarpaniem w końcu udało mi się wyciągnąć ją na otwartą przestrzeń. Bałam się, że po wstrząsie, który nas sparaliżował, może nastąpić kolejny, silniejszy, ostateczny, że wszystko się zawali. Krzyczałam na nią, prosiłam, przypominałam, że musimy ocalić nasze dzieci. Ruszyłyśmy w ślad za przerażonymi wrzaskami, za rosnącą wrzawą, której towarzyszył spanikowany tumult, jakby serce dzielnicy i całego miasta zaraz miało eksplodować. Gdy znalazłyśmy się na podwórku, Lila zwymiotowała. Ja walczyłam z nudnościami, które wstrząsały moim żołądkiem. Trzęsienie ziemi z 23 listopada 1980 roku, które zdruzgotało miasto, wryło się w nasze ciała jak zadra. Przekreśliło poczucie stateczności i trwałości, zniosło pewność, że jedna chwila podobna jest do drugiej, podważyło znajomość dźwięków i gestów, ich rozpoznawalność. Pojawiła się podejrzliwość wobec tego, co kojące, skłonność do dawania wiary wszelakim katastrofalnym przepowiedniom, niespokojne obserwowanie oznak kruchości świata. Z trudem odzyskaliśmy kontrolę nad rzeczywistością. Tamte sekundy wydawały się wieczne. Na zewnątrz było gorzej niż w środku, wszystko się ruszało, wrzeszczało, zderzyłyśmy się z plotkami, które tylko pogłębiały panikę. Ktoś widział czerwone błyski od strony kolei. Wezuwiusz się przebudził. Morze zalało Mergellinę, park miejski, Chiatamone. W Ponti Rossi zawaliły się budynki, cmentarz w Pianto zapadł się pod ziemię razem z umarłymi, całe Poggioreale zostało zniszczone. Więźniowie albo ugrzęźli pod gruzami, albo uciekli i teraz mordują ludzi dla zabawy. Tunel, który prowadził do Mariny, zawalił się, grzebiąc połowę dzielnicy, która tamtędy uciekała. Jedna plotka była pożywką dla kolejnej, a Lila wierzyła we wszystko, drżała, uczepiona mojego ramienia. Miasto jest niebezpieczne, szepnęła, musimy stąd uciec, domy się rozpadają, wszystko się na nas zawali, studzienki wytrysną w powietrze, popatrz na szczury, jak uciekają. Ponieważ ludzie rzucili się do aut, a ulice się zakorkowały, ona też zaczęła mnie ciągnąć, przekonywać: wszyscy wyjeżdżają na wieś, tam jest bezpiecznie. Chciała biec do swojego samochodu, chciała znaleźć się na otwartej przestrzeni, gdzie tylko jasne niebo mogło spaść nam na głowę. Nie potrafiłam jej uspokoić. Dobiegłyśmy do auta, ale Lila nie miała kluczyków. Uciekłyśmy, niczego ze sobą nie zabierając, zatrzasnęłyśmy za sobą drzwi. Dlatego nawet gdyby starczyło nam odwagi, nie mogłyśmy wrócić do domu. Chwyciłam za klamkę i ciągnęłam ze wszystkich sił, szarpałam, ale Lila zaczęła piszczeć, zatkała sobie uszy dłońmi, jakby to moje szamotanie się wytwarzało niemożliwe do zniesienia dźwięki i wibracje. Rozejrzałam się, mój wzrok padł na duży kamień, który oderwał się od murku: rozbiłam nim szybę. Potem ci to naprawię, powiedziałam, tu przeczekamy, aż wszystko minie. Wsiadłyśmy do samochodu, ale nic nie mijało, ciągle miałyśmy wrażenie, jakby ziemia drżała. Przez zakurzoną przednią szybę przyglądałyśmy się ludziom, którzy skupili się w ciasne grupki i dyskutowali. A kiedy wszystko wreszcie się uspokoiło, znowu ktoś przebiegł z wrzaskiem i wywołał generalny popłoch: ludzie pierzchali, uderzając w nasze auto tak, że aż serce mi stawało.

51. Bałam się, o tak, byłam przerażona. Ale ku własnemu zaskoczeniu nie tak bardzo jak Lila. Podczas trzęsienia ziemi w jednej chwili zrzuciła z siebie dawną kobietę, którą była jeszcze minutę wcześniej – kobietę, która potrafi z precyzją wyważyć myśli, słowa, gesty, taktykę, strategię – jakby w tych okolicznościach uznała ją za zbędny bagaż. Teraz była kimś innym. Była dziewczyną z nocy sylwestrowej z 1958 roku, kiedy wybuchła wojna na sztuczne ognie między Carraccimi a Solarami; dziewczyną, która wezwała mnie do San Giovanni a Teduccio, kiedy pracowała w fabryce Bruna Soccava i podejrzewała, że jest chora na serce, więc chciała zostawić mi Gennara, bo miała pewność, że umiera. Tyle że w przeszłości pozostały jakieś punkty styczne między tymi dwoma Lilami, teraz natomiast ta inna kobieta wyłoniła się bezpośrednio z trzewi ziemi, w ogóle nie przypominała mojej przyjaciółki, której jeszcze kilka minut temu zazdrościłam umiejętności dobierania właściwych słów. Nie przypominała jej nawet w rysach, które w tej chwili oszpecił strach. Ja nie mogłabym przejść aż tak radykalnej metamorfozy, moja samodyscyplina zmuszała mnie do stałości, nawet w najpotworniejszych chwilach świat wokół mnie trwał niezachwianie. Wiedziałam, że Dede i Elsa są z ojcem we Florencji, a Florencja jest daleko, poza niebezpieczeństwem, i ta myśl była dla mnie ukojeniem. Miałam nadzieję, że najgorsze już minęło, że żaden dom w dzielnicy się nie zawalił, że Nino, moja matka, mój ojciec, Elisa, moi bracia tylko najedli się strachu jak my, ale tak jak my są cali i zdrowi. Ona nie: nie umiała myśleć w ten sposób. Zwijała się, drżała, głaskała się po brzuchu, nie ufała żadnym punktom odniesienia. Dla niej Gennaro i Enzo utracili wszelką łączność z nami i ze sobą, rozpadli się. Miała wytrzeszczone oczy, wydawała z siebie chrapliwe jęki, chwytała się za ramiona i obejmowała. I maniakalnie powtarzała przymiotniki i rzeczowniki niepasujące do sytuacji, w której się znalazłyśmy, z przekonaniem wypowiadała pozbawione sensu zdania, które mnie przerażały. Długo nie odzyskiwała kontaktu z rzeczywistością. Na nic się zdało to, że pokazywałam jej znane nam osoby, że otwierałam drzwi, machałam rękami, wołałam po imieniu, żeby ci ludzie wypowiedzieli się o tym straszliwym doświadczeniu i wciągnęli ją w logiczny tok rozmowy. Pokazałam jej Carmen z mężem i dziećmi, które zabawnie chowały głowy pod poduszkami, i jakiegoś mężczyznę, może szwagra, który niósł na plecach materac: razem z innymi szli w pośpiechu w stronę dworca, nieśli bezsensowne przedmioty, jak pewna kobieta, która trzymała w ręce patelnię. Pokazałam jej Antonia z żoną i dziećmi, i aż zabrakło mi słów, tacy byli piękni: wyglądali jak bohaterowie z filmu, gdy ze spokojem wsiadali do zielonej furgonetki i odjeżdżali w dal. Pokazałam jej całą rodzinę Carraccich z krewnymi i powinowatymi, mężów, żony, ojców, matki, kochanki i kochanków, czyli Stefana, Adę, Melinę, Marię, Pinuccię, Rina, Alfonsa, Marisę i wszystkie dzieci: to się wyłaniali, to gubili w tłumie, ciągle nawoływali się w strachu, że się pogubią. Pokazałam jej limuzynę Marcellego Solary, który trąbił, żeby wydostać się z tłumu innych aut: obok niego siedziała moja siostra Elisa z synkiem na kolanach, a na tylnym siedzeniu chwiały się blade cienie mojej matki i mojego ojca. Wykrzykiwałam imiona przez otwarte okno, usiłowałam wciągnąć w to Lilę. Ale ona nawet nie drgnęła. Wtedy dotarło do mnie, że ludzie – przede wszystkim ci, których dobrze znamy – tylko napawają ją strachem, zwłaszcza jeśli są podenerwowani, jeśli krzyczą, jeśli biegają. Ścisnęła mnie mocno za rękę i zamknęła oczy, kiedy Marcello z głośnym trąbieniem wjechał autem na chodnik i przedarł się przez dyskutujące grupki. Zawołała: Matko Boska, czego nigdy wcześniej u niej nie słyszałam. Co się dzieje, zapytałam. Krzyknęła, dysząc ciężko, że auto się rozwarstwiło, że Marcello za kierownicą się rozwarstwił, że i przedmiot, i człowiek wytrysnęły, że ciekły metal i ciało zlały się ze sobą.

Tak właśnie powiedziała: rozwarstwił się. Wtedy po raz pierwszy posłużyła się tym czasownikiem, usiłowała wyjaśnić mi jego sens, chciała, żebym dobrze zrozumiała, czym jest rozwarstwienie i jak bardzo ją przeraża. Mocniej ścisnęła moją rękę, słowa jej się plątały. Powiedziała, że kontury przedmiotów i osób są bardzo delikatne, że mogą się zerwać jak bawełniana nitka. Wymamrotała, że ma tak od zawsze, coś się rozwarstwia i spada na coś innego, wszystko się rozpływa, zlewa, miesza. Wykrzyknęła, że odkąd pamięta, wysila się i przekonuje, że życie ma solidne krawędzie, bo od dziecka wie, że tak nie jest – w żadnym razie – dlatego nie ufa ich wytrzymałości na uderzenia i pchnięcia. Nagle przestała bełkotać, mówiła głośno i z podnieceniem, bez przerwy, mieszając włoski z dialektem, cytując słowa przeczytane w dzieciństwie. Powiedziała, że nie może się zdekoncentrować ani na chwilę, bo jeśli się dekoncentruje, wtedy to, co prawdziwe, ze swoimi brutalnymi i bolesnymi skurczami, które napawają ją strachem, bierze górę nad urojeniami, które dzięki ładowi fizycznemu i moralnemu uspokajają ją, a wówczas ona zapada się w poplątaną, lepką rzeczywistość i nie jest już w stanie nadać wrażeniom wyraźnych konturów. Odczucia namacalne mieszają się z widzialnymi, widzialne ze słuchowymi, i och, czymże jest prawdziwy świat, Lenù, teraz to widziałyśmy, że o niczym, absolutnie o niczym nie da się ostatecznie powiedzieć, że jest takie, jakie jest. Dlatego jeśli nie uważa, jeśli przestaje pilnować konturów, wszystko zamienia się w krwiste skrzepy, w mięsaki i polipy, w kawałki pożółkłych tkanek.

52. Długo mówiła. Po raz pierwszy i ostatni starała się wyjaśnić mi świat, w którym się obraca, to, jak go odbiera. Streszczę to własnymi słowami, tak jak dzisiaj pamiętam: dotychczas sądziłam – powiedziała – że to tylko straszliwe chwile, które nadchodzą, a potem mijają jak choroba. Pamiętasz, jak ci opowiadałam o miedzianej patelni, która się rozpękła? A sylwester 1958 roku, kiedy Solarowie wystrzelili w naszą stronę, pamiętasz? Strzały najmniej mnie przeraziły. Przeraziło mnie natomiast to, że barwy sztucznych ogni potrafią ciąć – zwłaszcza zielony i fioletowy były ostre jak nóż – że mogą nas poćwiartować, że smugi po racach przepiłują mojego brata Rina jak pilniki, jak skrobaki i rozwalą jego ciało, że uwolnią z niego innego mojego brata, potwornego, którego albo natychmiast wcisnę z powrotem do środka – do kształtów, jakie miał od zawsze – albo zwróci się przeciwko mnie, żeby mnie skrzywdzić. Lenù, ja przez całe życie skupiałam się tylko na powstrzymywaniu takich chwil. Bałam się Marcella, więc osłaniałam się Stefanem. Bałam się Stefana, więc osłaniałam się Michelem. Bałam się Michelego, więc osłaniałam się Ninem. Bałam się Nina, więc osłaniałam się Enzem. Ale co to znaczy, że się osłaniałam? To tylko słowo. Powinnam ci szczegółowo wyliczyć wszystkie małe i duże osłony, jakie sobie wytworzyłam, a które na nic mi się zdały. Pamiętasz, jak bardzo przeraziło mnie niebo na Ischii? Wy mówiliście, że piękne, a ja nie mogłam. Czułam smak zgniłego jajka z zielonkawym żółtkiem zamkniętym w białku i skorupce, i to jajko na twardo się rozpadało. Czułam w ustach gwiazdy jak zatrute jajka, ich światło było białe i gumowate, kleiło się do zębów razem z galaretowatą czernią nieba, przeżuwałam je z obrzydzeniem, czułam chrzęszczące grudki. Rozumiesz? Rozumiesz, co mówię? A przecież na Ischii byłam szczęśliwa, pełna miłości. Wszystko na nic, głowa zawsze znajdzie jakąś szparkę, żeby wyjrzeć tam, gdzie chowa się strach – ponad, pod, z boku. W zakładzie Bruna, na przykład, kości zwierzęce, jak tylko ich dotknęłam, rozpadały mi się pod palcami i wypływał z nich zjełczały szpik. Czułam takie obrzydzenie, że myślałam, że jestem chora. A czy byłam chora, czy naprawdę miałam szmery w sercu? Nie. Jedynym moim problem od zawsze była niespokojna głowa. Nie potrafię jej powstrzymać, muszę ciągle coś robić, naprawiać, ukrywać, odkrywać, umacniać, by potem nagle burzyć, rozwalać. Patrz na Alfonsa, niepokoił mnie od dziecka, czułam, że bawełniana nitka, która trzyma go w kupie, zaraz się zerwie. A Michele? Michele uważał się za nie wiadomo kogo, a wystarczyło tylko znaleźć szew i pociągnąć, cha, cha, cha, zerwałam go, zerwałam jego nitkę i wymieszałam ją z nitką Alfonsa, męska materia w męskiej materii, to, co w dzień utkałam, w nocy się rozpruło, głowa zawsze znajdzie sposób. Ale to na nic, strach pozostaje, czai się w szparce między jedną normalną rzeczą a drugą. Czai się i czeka, zawsze to podejrzewałam, a od dzisiaj wiem już na pewno: nic się nie ostanie, Lenù, nawet tutaj, w brzuchu, wydaje się, że stworzonko przetrwa, ale nie. Pamiętasz, kiedy wyszłam za Stefana i chciałam na nowo stworzyć dzielnicę, same piękne rzeczy, bez dawnej brzydoty? Ile to trwało? Dobre uczucia są nietrwałe, mnie się miłość nie trzyma. Nie trzyma się mnie miłość do mężczyzny ani nawet do dzieci, robią się w niej dziury. Patrzysz przez rozdarcie i widzisz, jak mgławica dobrych intencji miesza się z tymi złymi. Gennaro wzbudza we mnie poczucie winy, to coś w moim brzuchu sprawia, że ciężar odpowiedzialności aż mnie boli, drapie. Miłość płynie z nienawiścią, a ja nie potrafię, nie potrafię się skupić na żadnej dobrej woli. Oliviero miała rację, jestem zła. Nie potrafię utrzymać nawet przyjaźni. Ty, Lenù, jesteś uprzejma, zawsze miałaś do mnie wiele cierpliwości. Ale dziś wieczorem zrozumiałam ostatecznie, że we wszystkim kryje się coś takiego ciepłego i słodkiego, co rozpuszcza powoli, co niszczy od środka, nawet bez trzęsienia ziemi. Dlatego proszę cię, jeśli czymś cię urażę, jeśli powiem coś niemiłego, ty zatkaj uszy, ja tego nie chcę, a jednak to robię. Proszę, proszę, nie

zostawiaj mnie teraz, bo się zapadnę.

53. Tak – powtarzałam – dobrze, odpocznij. Przytuliłam ją mocno, w końcu zasnęła. Ja czuwałam i patrzyłam na nią, tak jak mi kiedyś poleciła. Co jakiś czas odczuwałam kolejne drobne wstrząsy, ktoś krzyczał z przerażenia w samochodzie. Teraz główna ulica opustoszała. Dziecko pływało mi w brzuchu, dotknęłam brzucha Lili, też się poruszał. Wszystko się ruszało: morze ognia pod ziemską czapą, rozżarzone gwiazdy, planety, wszechświaty, światło w ciemności i lodowa cisza. Gdy na fali wzburzonych słów Lili zaczęłam się nad wszystkim zastanawiać, poczułam, że przerażenie nie zdoła zapuścić we mnie korzeni, że lawa, cała roztopiona materia, która w mojej wyobraźni spływała ogniem w głębinach ziemskiego globu, a nawet strach, jaki we mnie budziła, układają się w mojej głowie w uporządkowane zdania, w harmonijne obrazy, jak kamienny bruk na ulicach Neapolu, bruk, dla którego ja zawsze stanowię centrum. Bez względu na to, co się wydarzy, jestem świadoma swojej wagi. Wszystko, co mnie spotkało – studia, książki, Franco, Pietro, dziewczynki, Nino, trzęsienie ziemi – przeminie, a ja – każda ja spośród tych, które naliczyłam – ja zostanę, jestem jak północ w kompasie, podczas gdy strzałka zatacza kręgi. Natomiast Lila z trudem odnajduje stabilność i teraz wyraźnie to widziałam: ogarnęło mnie poczucie dumy, spokoju i rozczulenia. Ona nie potrafi, nie wierzy. Chociaż kierowała nami od zawsze i wszystkim narzucała sposób bycia, pod karą obrazy majestatu i wściekłości, sama dla siebie była jak lawa, a wszystkie siły skupiała tylko na utrzymaniu siebie w całości. A kiedy pomimo kontroli i zapobiegawczości górę brała lawa, Lila traciła Lilę, chaos stawał się jedyną rzeczywistością, a ona, taka aktywna, taka odważna, unicestwiała się z przerażeniem, stawała niczym.

54. Dzielnica opustoszała, na głównej ulicy zapanował spokój, zrobiło się zimno. W kamienicach, które teraz wyglądały jak ciemne kamienne bloki, nie było ani jednej zapalonej lampy, ani jednej kolorowej łuny od telewizora. Ja też usnęłam. Nagle się przebudziłam, wokół panowały jeszcze ciemności. Lili nie było w samochodzie, drzwi po jej stronie były niedomknięte. Wysiadłam, rozejrzałam się. We wszystkich samochodach spali ludzie, ktoś kaszlał, ktoś inny jęczał przez sen. Ale Lili nie widziałam, ogarnął mnie niepokój, poszłam w stronę tunelu. Znalazłam ją w pobliżu stacji benzynowej Carmen. Chodziła pomiędzy kawałkami gzymsów i innych odpadków i spoglądała w górę, na okna swojego mieszkania. Zmieszała się, kiedy mnie zobaczyła. Nie czułam się dobrze, powiedziała, przepraszam, gadałam bzdury, na szczęście byłyśmy razem. Uśmiechnęła się z zażenowaniem i wypowiedziała jedno z wielu niezrozumiałych tej nocy zdań: „na szczęście” to zapach, jaki się rozpyla, gdy naciskasz pompkę. Przeszedł mnie dreszcz. Jeszcze nie doszła do siebie, namówiłam ją, żebyśmy wróciły do samochodu. Zasnęła w kilka minut. Obudziłam ją, gdy nastał dzień. Była spokojna, zaczęła się usprawiedliwiać. Mruknęła lekceważąco: wiesz, jaka jestem, czasami coś takiego ściska mnie w piersiach. Odparłam: to nic, jesteś przemęczona, za wiele masz na głowie, zresztą każdy był w szoku, trwało to i trwało. Pokręciła głową: ja wiem, jaka jestem. Znalazłyśmy sposób, żeby jakoś wejść do mieszkania. Wybrałyśmy mnóstwo numerów, ale albo nie było połączenia, albo telefon dzwonił w próżnię. Rodzice Lili nie odbierali, nie odbierali krewni w Avellino, którzy mogli nam udzielić jakichś informacji o Enzu i Gennarze; u Nina też nikogo nie było, nie odbierali nawet jego przyjaciele. Porozmawiałam za to z Pietrem, dopiero się dowiedział o trzęsieniu ziemi. Powiedziałam, żeby jeszcze przez kilka dni zatrzymał u siebie dziewczynki, dopóki zagrożenie całkiem nie ustąpi. Z każdą kolejną godziną rozmiar klęski wydawał się coraz większy. Nie bez powodu najadłyśmy się tyle strachu. Lila mruknęła na swoje usprawiedliwienie: widziałaś, ziemia prawie się rozstąpiła. Czułyśmy się jak oszołomione przez przeżycia i przez zmęczenie, mimo to obeszłyśmy całą dzielnicę i miasto pogrążone w żałobie i ciszy, którą przerywało drażniące wycie syren. Nie przestawałyśmy mówić, bo tak łagodziłyśmy napięcie: gdzie jest Nino, gdzie jest Enzo, gdzie jest Gennaro, jak czuje się moja matka, gdzie zabrał ją Marcello Solara, gdzie się podziali rodzice Lili. Zrozumiałam, że ona chce rozmawiać o trzęsieniu ziemi, ale nie tyle po to, żeby roztrząsać jego traumatyczne skutki, ile żeby przekształcić je w nowy punkt wyjścia, wokół którego będzie mogła zreorganizować swoje emocje. Podejmowałam ten temat przy każdej nadarzającej się okazji i miałam wrażenie, że im bardziej ewidentny staje się ogrom zniszczenia i śmierć całych miejscowości na południu Włoch, tym ona lepiej nad sobą panuje. Wkrótce mówiła o przerażeniu bez cienia wstydu, a to przepełniło mnie otuchą. Niemniej było w niej coś nieokreślonego: jej krok stał się ostrożniejszy, głos bardziej zaniepokojony. Wspomnienie o trzęsieniu ziemi nie przemijało, Neapol zatrzymał je w sobie. Przeminęły za to upały, jak mgliste wyziewy unoszące się ponad miastem i jego mozolnym, trudnym życiem. Dotarłyśmy pod dom Nina i Eleonory. Długo pukałam, wołałam, żadnej odpowiedzi. Lila stała sto metrów dalej i obserwowała mnie z wypiętym brzuchem i naburmuszoną miną. Jakiś człowiek wyszedł z bramy z dwoma walizami w rękach, porozmawiałam z nim chwilę, powiedział, że cała kamienica opustoszała. Postałam jeszcze przez chwilę, nie mogłam się zdecydować na odejście. Zerknęłam w stronę Lili. Przypomniałam sobie, co powiedziała i co zasugerowała chwilę przed trzęsieniem ziemi, i wydało

mi się, jakby ścigał ją legion demonów. Wykorzystywała Enza, wykorzystywała Pasqualego, wykorzystywała Antonia. Na nowo ukształtowała Alfonsa. Podporządkowała sobie Michelego Solarę, wciągając go w szaleńczą miłość do niej, do niego. Michele wywijał się, wykręcał, zwolnił Alfonsa, zamknął sklep na piazza dei Martiri, wszystko na nic. Lila go ujarzmiła, upokorzyła i nadal upokarzała. Pewnie wiele wie o interesach obydwu braci. Przyjrzała im się z bliska, kiedy zbierała dane do komputera, była na bieżąco także w kwestii zysków z handlu narkotykami. Oto dlaczego Marcello jej nienawidzi, dlaczego nienawidzi jej moja siostra Elisa. Lila o wszystkim wie. A wie ze strachu, ze zwyczajnego strachu przed wszystkim, co żywe czy martwe. Wie o brudnych sprawkach Nina. I zdaje się mówić na odległość: daj sobie z nim spokój, obie wiemy, że uciekł z rodziną, a na ciebie się wypiął.

55. Co było prawdą. Wieczorem w dzielnicy pojawili się Enzo i Gennaro, zadyszani, wstrząśnięci i brudni, jak żołnierze powracający z wojny, a ich jedynym zmartwieniem było: jak czuje się Lila. Nino natomiast przyszedł kilka dni później i wyglądał, jakby wracał z wakacji. Nie wiedziałem, co się dzieje, wyjaśnił, wziąłem swoje dzieci i uciekłem. Swoje dzieci. Co za odpowiedzialny ojciec. A co z dzieckiem, które ja noszę w brzuchu? Niewymuszonym tonem opowiedział, jak to schronił się z dziećmi, Eleonorą i teściami w rodzinnej willi w Minturno. Poczułam się urażona. Przez wiele dni nie wpuszczałam go do domu, nie miałam ochoty na niego patrzeć, martwiłam się o rodziców. Dopiero od Marcella, który sam wrócił do dzielnicy, dowiedziałam się, że wywiózł ich w bezpieczne miejsce razem z Elisą i Silviem, i umieścił w posiadłości w Gaecie. Kolejny wybawca swojej rodziny. Wróciłam do mieszkania na via Tasso. Sama. Zrobiło się bardzo zimno, dom był wychłodzony. Sprawdziłam po kolei wszystkie ściany, nie znalazłam żadnych pęknięć. Ale wieczorem bałam się zasnąć, bałam się kolejnego trzęsienia ziemi. Cieszyłam się, że Pietro i Doriana jeszcze przez jakiś czas zatrzymają u siebie dziewczynki. Potem nadeszło Boże Narodzenie, nie wytrzymałam i pogodziłam się z Ninem. Pojechałam do Florencji po Dede i Elsę. Życie znowu biegło dawnym torem, ale dla mnie było jak rekonwalescencja, której końca nie widziałam. Za każdym razem kiedy spotykałam Lilę, była w dziwnym nastroju, często przybierała agresywny ton głosu. Spoglądała na mnie tak, jakby mówiła: wiesz, co kryje się za każdym moim słowem. Ale czy na pewno wiedziałam? Przemierzałam ulice obstawione barierkami, przechodziłam obok zniszczonych budynków, umocnionych drewnianym rusztowaniem. Często borykałam się z najpodlejszymi przejawami lenistwa i niesprawności instytucji. I myślałam o Lili, o tym, jak prędko wróciła do pracy, do manipulowania, przestawiania, wyszydzania, atakowania. W pamięci powracało przerażenie, które sparaliżowało ją w kilka sekund, a ślady tego przerażenia dostrzegałam w nawyku ściskania brzucha rozłożonymi palcami. I zastanawiałam się z niepokojem: kim ona jest teraz? kim się stanie? jak będą wyglądać jej reakcje? Któregoś razu, aby utwierdzić nas w przekonaniu, że tamte straszliwe chwile dawno minęły, powiedziałam: – Świat wrócił na swoje miejsce. Ona odparła z kpiną: – Jakie miejsce?

56. W ostatnim miesiącu ciąży wszystko stało się dla mnie trudne. Nino rzadko się pokazywał, miał dużo pracy, a to wpędzało mnie w rozpacz. Kiedy już się pojawił, byłam dla niego nieprzyjemna, myślałam sobie: jestem brzydka, już go nie pociągam. I to była prawda, sama nie mogłam na siebie patrzeć w lustrze. Miałam opuchnięte policzki i ogromny nos. Piersi i brzuch wyglądały tak, jakby pochłonęły resztę ciała, szyja gdzieś zniknęła, nogi zrobiły się krótkie, a kostki obrzmiałe. Stałam się jak moja matka, ale nie ta obecna, wątła i przybita staruszka: przypominałam jej dawną, zawziętą postać, której zawsze się bałam i która teraz istniała już tylko w mojej pamięci. Ta postać matki ciemiężycielki teraz rozpanoszyła się w moim ciele. Zaczęłam utyskiwać na wysiłek, niepokój, żal, jaki budziła we mnie umierająca i słaba matka, i jej spojrzenie tonącego człowieka. Stałam się nieznośna, każdą przeszkodę traktowałam jak spisek przeciwko mnie, często krzyczałam. W chwilach największego niezadowolenia wydawało mi się, jakby szkody poniesione przez Neapol dotknęły mnie osobiście, jakbym traciła umiejętność bycia sympatyczną i ujmującą. Pietro dzwonił, żeby porozmawiać z dziewczynkami, a ja odzywałam się do niego opryskliwie. Dzwoniono do mnie z wydawnictwa czy jakiejś gazety, a ja się oburzałam i prychałam do słuchawki: jestem w dziewiątym miesiącu ciąży, ledwo się ruszam, dajcie mi spokój. Byłam straszna nawet dla córek. Może nie tyle dla Dede, bo do tej mieszaniny inteligencji, życzliwości i męczącej logiki już się przyzwyczaiłam, jako że Dede bardzo przypominała ojca. Za to Elsa działała mi na nerwy: z łagodnej laleczki przemieniła się w istotę o niewyraźnych rysach, na którą nauczycielka ciągle się skarżyła, że jest porywcza i przebiegła, i którą ja sama bez ustanku karciłam, czy to w domu, czy to na ulicy, za to, że się kłóci, że przywłaszcza sobie rzeczy innych, że kiedy musi je oddać, to je niszczy. Piękne z nas żeńskie trio, myślałam sobie, trudno się dziwić, że Nino od nas ucieka, że woli Eleonorę, Albertina i Lidię. Kiedy w nocy nie mogłam spać, bo cały brzuch mi się ruszał, jakby nie było tam dziecka, tylko miękkie bańki powietrza, miałam nadzieję, że wbrew wszelkim przewidywaniom urodzę chłopca, który będzie do niego podobny, który mu się spodoba, którego pokocha mocniej od pozostałych dzieci. Ale choć dokładałam starań, by na powrót stać się taka, jaką sama siebie wolałam – a zawsze chciałam być osobą zrównoważoną, umiejącą roztropnie powstrzymać małostkowe czy brutalne emocje – w tamtych dniach nie potrafiłam odnaleźć równowagi. Winę zrzucałam na trzęsienie ziemi, które pozornie nie wywarło na mnie większego wrażenia, ale chyba odcisnęło piętno na mojej duszy, w głębi mojego brzucha. Gdy przejeżdżałam samochodem przez tunel pod Capodimonte, wpadałam w panikę, bałam się, że zawali się podczas kolejnego wstrząsu. Kiedy kierowałam się wiaduktem na corso Malta, który sam z siebie się chybotał, przyspieszałam, żeby uciec przed ewentualnym trzęsieniem, które mogło znienacka go zerwać. W tamtych dniach przestałam nawet walczyć z mrówkami, często pojawiającymi się w łazience: wolałam zostawić je przy życiu i obserwować, bo słyszałam od Alfonsa, że one potrafią przeczuć katastrofę. Ale nie tylko skutki trzęsienia ziemi wprowadziły we mnie zamęt, doszły do tego półsłówka i aluzje Lili. Na ulicy rozglądałam się, czy leżą strzykawki, które widywałam w czasach mediolańskich. A jeśli dostrzegłam je na dzielnicowych skwerach, budziła się we mnie złość, chciałam iść do Marcella i do moich braci, i wyrzucić im to, choć nie wiedziałam dokładnie, jakimi argumentami mogłabym się posłużyć. Skończyło się na tym, że wygadywałam i robiłam potworne rzeczy. Matce, która zadręczała mnie pytaniami, czy rozmawiałam z Lilą o Peppem i Giannim, odparłam któregoś dnia niegrzecznie:

mamo, Lina nie może ich wziąć do siebie, ma już brata, który się szprycuje, a poza tym boi się o Gennara, nie zrzucajcie na nią wszystkich problemów, z którymi sami nie potraficie sobie poradzić. Ona popatrzyła na mnie zszokowana, nigdy nie wspominała o narkotykach, wypowiedziałam słowo, którego nie powinnam była mówić. Kiedyś zaczęłaby krzyczeć w obronie moich braci i oskarżać mnie o nieczułość, teraz jednak zaszyła się w ciemnym kącie w kuchni i nie odezwała ani słowem. W końcu ja wymamrotałam ze skruchą w głosie: nie przejmuj się, znajdziemy jakieś rozwiązanie. Ale jakie? Tylko skomplikowałam wszystko. Odszukałam Peppego w parku – nie wiem, gdzie się podział Gianni – i zrobiłam mu kazanie, że nieładnie jest zarabiać na nałogach innych ludzi. Powiedziałam: idź do jakiejś innej pracy, ale tego nie rób, zrujnujesz siebie i zaprowadzisz matkę do grobu. Gdy ja mówiłam, on grzecznie słuchał ze spuszczonymi oczami, czyszcząc sobie paznokcie u prawej ręki kciukiem lewej. Miał trzy lata mniej i czuł się mały w stosunku do starszej siostry, która była ważną personą. Ale to nie przeszkodziło mu na koniec odeprzeć z chichotem: bez moich pieniędzy mama już by nie żyła. Odszedł, machnąwszy ręką na pożegnanie. Ta odpowiedź tylko mnie rozjuszyła. Przeczekałam dzień czy dwa i poszłam do Elisy w nadziei, że zastanę też Marcella. Panował wielki chłód, ulice na nowym osiedlu były bardziej zniszczone i zabrudzone niż te w starej dzielnicy. Marcella nie było, dom tonął w bałaganie, moja siostra zirytowała mnie swoim niedbalstwem: nie umyła się, nie ubrała, skupiała się tylko na synku. Prawie wrzasnęłam na nią: przekaż swojemu mężowi – położyłam nacisk na słowo mężowi, choć jeszcze się nie pobrali – że rujnuje życie naszych braci, a jeśli chce sprzedawać narkotyki, niech robi to sam. Tak właśnie się wyraziłam, po włosku. Ona zbladła i odpowiedziała: Lenù, natychmiast wyjdź z mojego domu, co ty sobie myślisz, że rozmawiasz z ludźmi swojego pokroju? Wyjdź i przestań zadzierać nosa, zawsze byłaś zarozumiała. Jak tylko próbowałam się odezwać, wrzasnęła: nigdy więcej nie przychodź i nie pouczaj mojego Marcella, to dobry człowiek, wszystko mu zawdzięczamy, a ja, jeśli zechcę, mogę sobie kupić ciebie, tę dziwkę Lilę i każdego z tych dupków, których ty tak poważasz.

57. Coraz bardziej mieszałam się w sprawy dzielnicy, które Lila pomogła mi dostrzec. Zbyt późno zorientowałam się, że angażuję się w problemy, których nie da się naprawić, że pogwałciłam zasadę, jaką sobie narzuciłam, gdy przeprowadzałam się do Neapolu: że nie pozwolę, aby miejsce, w którym się urodziłam, wciągnęło mnie w swój wir. Pewnego popołudnia zostawiłam dziewczynki z Mirellą i najpierw poszłam do matki, a potem – sama nie wiem, czy żeby się uspokoić, czy może wyrzucić z siebie zdenerwowanie – zajrzałam do biura Lili. Drzwi otworzyła mi Ada i przywitała mnie radośnie. Lila siedziała w swoim gabinecie i głośno dyskutowała z jakimś klientem, Enzo pojechał gdzieś z Rinem, chyba do jakiegoś zakładu, Ada więc czuła się w obowiązku, żeby mnie zabawiać. Opowiedziała mi o swojej córce Marii, o tym, jak bardzo wyrosła, jak dobrze radzi sobie w szkole. Potem zadzwonił telefon i pobiegła odebrać. Wcześniej jednak zawołała Alfonsa: chodź, Lenuccia przyszła. Mój dawny szkolny kolega, bardziej niż zazwyczaj zniewieściały w ruchach, w uczesaniu, w doborze kolorów, wpuścił mnie z zażenowaniem do małego nieumeblowanego pokoju. Byłam zaskoczona, gdy spotkałam tam Michelego Solarę. Nie widzieliśmy się od dawna, wszyscy wyglądaliśmy na zmieszanych. Michele bardzo się zmienił. Miał poszarzałą, zmęczoną twarz, choć jego ciało nadal wyglądało młodo i atletycznie. Ale co najdziwniejsze, moja obecność go krępowała i nie zachowywał się jak dawniej. Wstał na powitanie. Był uprzejmy, ale mówił niewiele, znikł gdzieś szyderczy ton, który od zawsze go cechował. Często spoglądał na Alfonsa, jakby szukał u niego ratunku, ale jednocześnie błyskawicznie odwracał wzrok, jakby samo spojrzenie mogło go skompromitować. Alfonso też nie czuł się swobodnie. Ciągle poprawiał długie włosy i cmokał ustami, nie mogąc znaleźć odpowiednich słów. Rozmowa się nie kleiła, atmosfera była podminowana. Zrobiłam się nerwowa, nie wiedziałam, co się ze mną dzieje. Może irytował mnie fakt, że się kryli, i to przede mną, jakbym nie potrafiła zrozumieć, przede mną, choć to ja obracałam się w o wiele bardziej wyzwolonym otoczeniu niż ten prowincjalny pokoik, choć napisałam książkę o tym, jak niestabilna jest tożsamość seksualna, którą doceniono nawet za granicą. Miałam na końcu języka: o ile dobrze zrozumiałam, jesteście kochankami, ale nie powiedziałam tego z obawy, że błędnie odczytałam sugestie Lili. Nie mogłam jednak znieść ciszy, dlatego mówiłam dużo i jednocześnie pchałam rozmowę w tym kierunku. Zwróciłam się do Michelego: – Gigliola powiedziała mi, że jesteście w separacji. – Tak. – Ja też rozstałam się z mężem. – Wiem, i wiem nawet, z kim jesteś. – Nigdy nie lubiłeś Nina. – Nie. Ale ludzie muszą robić to, na co mają ochotę, inaczej chorują. – Nadal mieszkasz w Posillipo? Alfonso entuzjastycznie wtrącił się do rozmowy: – Tak, a jaki piękny stamtąd widok. Michele popatrzył na niego z rozdrażnieniem i dodał: – Dobrze mi tam. – Samemu nigdy nie jest dobrze – rzuciłam. – Lepiej samemu niż w złym towarzystwie – odparł.

Alfonso chyba wyczuł, że szukam okazji, żeby powiedzieć Michelemu coś niemiłego, dlatego próbował skupić moją uwagę na sobie. Wykrzyknął: – Ja też rozstaję się z Marisą – i opowiedział ze szczegółami o kłótniach z żoną w kwestiach finansowych. Ani razu nie wspomniał o miłości, o seksie, o jej zdradach. Przez chwilę kładł nacisk na pieniądze, potem przeszedł do Stefana, ale wspomniał jedynie o fakcie, że Marisa wygryzła Adę (kobiety nie mają skrupułów, żeby odebrać innej kobiecie mężczyznę, co więcej, robią to z przyjemnością). Mówił o żonie tak, jakby chodziło o jakąś znajomą, z której perypetii można sobie pożartować. Sama pomyśl, co za odbijaniec, roześmiał się, Ada odebrała Stefana Lili, a teraz Marisa odbiera go jej, cha, cha, cha. Słuchałam i powoli odkrywałam – ale tak, jakbym wyciągała to z jakiejś głębokiej studni – dawną zażyłość i solidarność, która nas łączyła, gdy siedzieliśmy w tej samej ławce. Dopiero teraz jednak zrozumiałam, że choć nigdy nie byłam świadoma jego odmienności, przywiązałam się do niego właśnie dlatego, że nie był taki jak inni chłopcy, właśnie ze względu na ten nietypowy brak męskiego zachowania promowany przez dzielnicę. Zrozumiałam, że ta więź jest nadal silna. Do Michelego natomiast czułam coraz większą niechęć. Burknął kilka wulgarnych epitetów na temat Marisy, zniecierpliwiła go gadatliwość Alfonsa, przerwał mu gniewnie w połowie zdania (mogę zamienić z Lenuccią kilka słów?) i zapytał mnie o matkę, bo wszystkim wiadomo było, że jest chora. Alfonso natychmiast ucichł, poczerwieniał, a ja zaczęłam opowiadać o matce, kładąc nacisk na to, jak bardzo martwi się o moich braci. Powiedziałam: – Nie podoba jej się, że Peppe i Gianni pracują dla twojego brata. – Co takiego nie pasuje jej w Marcellu? – Tego nie wiem, sam mi to powiedz. Słyszałam, że już się nie dogadujecie. Spojrzał na mnie ze zmieszaniem. – Źle słyszałaś. W każdym razie, jeśli twojej matce nie odpowiadają pieniądze Marcella, niech idą na służbę do kogo innego. Już miałam mu wyrzucić ową służbę: moi bracia służą Marcellemu, służą jemu, służą komu innemu; moi bracia, którym nie pomogłam w nauce, teraz z mojej winy muszą iść na służbę. Żadna ludzka istota nikomu nie powinna usługiwać, a już na pewno nie Solarom. Zalała mnie fala złości, miałam ochotę na kłótnię. Ale zajrzała Lila. – Co za tłumy – rzuciła i zwróciła się do Michelego: – Masz coś do mnie? – Tak. – Długo ci to zajmie? – Tak. – W takim razie najpierw porozmawiam z Lenuccią. On skinął potulnie głową. Ja wstałam, spojrzałam na Michelego, jednocześnie dotykając ramienia Alfonsa, jakbym chciała pchnąć go w jego stronę, i odezwałam się: – Zaproście mnie któregoś wieczoru do Posillipo, cały czas siedzę sama. Mogę coś ugotować. Michele otworzył usta, ale nic nie powiedział, za to Alfonso odparł niespokojnym tonem: – Nie ma takiej potrzeby, ja dobrze gotuję. Jeśli Michele nas zaprosi, sam się wszystkim zajmę. Lila wyprowadziła mnie z pokoju. Długo rozmawiałyśmy w jej gabinecie, o wszystkim i o niczym. Ona też była bliska rozwiązania, chociaż wyglądała, jakby ciąża przestała już jej przeszkadzać. Powiedziała z rozbawieniem, dotykając swojego brzucha: w końcu się przyzwyczaiłam, dobrze mi tak, może już na zawsze zatrzymam w sobie dziecko. Z rzadką dla siebie próżnością obróciła się bokiem i pokazała swój profil. Była wysoka, jej

chuda sylwetka nabrała zgrabnych krągłości: w biuście, na brzuchu, w biodrach i w łydkach. Enzowi bardziej podobam się w ciąży, powiedziała ze śmiechem, odrobinę wulgarnym tonem, nie musimy bawić się w kalendarzyk. Pomyślałam: trzęsienie ziemi tak bardzo ją przeraziło, że teraz każdy moment jest wielką niewiadomą, wolałaby zatrzymać wszystko tak, jak jest, nawet ciążę. Co chwilę spoglądałam na zegarek, ale ona w ogóle nie przejmowała się Michelem i świadomie przedłużała naszą rozmowę. – Nie przyszedł w interesach – odpowiedziała, kiedy przypomniałam jej o nim – udaje tylko, szuka wymówek. – Po co? – Wymówek, nie wnikaj. Zajmij się swoimi sprawami, a jeśli chcesz się mieszać w sprawy innych, traktuj je poważnie. Nie powinnaś była proponować kolacji w Posillipo. Speszyłam się. Mruknęłam, że żyję w ciągłym napięciu, opowiedziałam jej o starciu z Elisą i z Peppem, zdradziłam, że zamierzam porozmawiać z Marcellem. Pokręciła głową i odparła: – To też nie są sprawy, w które możesz się wtrącić, a potem uciec do siebie, na via Tasso. – Nie chcę, żeby moja matka odeszła, martwiąc się o synów. – To ją uspokój. – Jak. Uśmiechnęła się. – Kłamstwami. Kłamstwa są lepsze niż tabletki uspokajające.

58. W tamtych ponurych dniach nie byłam w stanie kłamać nawet w dobrym celu. Dopiero po tym, jak Elisa poskarżyła się naszej matce, że ją obraziłam i że nie zamierza utrzymywać dłużej ze mną relacji, i po tym, jak Peppe i Gianni wykrzyczeli, że ma już nigdy więcej nie wysyłać mnie do nich z kazaniami, w końcu zdecydowałam się na kłamstwo. Powiedziałam, że rozmawiałam z Lilą i że Lila obiecała, że zajmie się Peppem i Giannim. Ona jednak wyczuła, że nie mówię z przekonaniem, i odparła ponuro: dobrze, teraz idź do domu, dziewczynki czekają. Zdenerwowałam się sama na siebie. W następnych dniach wydała mi się jeszcze bardziej niespokojna, marudziła, że chce szybko umrzeć. Ale kiedy zaciągnęłam ją do szpitala, wyglądała na nieco pogodniejszą. – Zadzwoniła do mnie – oznajmiła mi chrapliwym i zbolałym głosem. – Kto? – Lina. Ze zdziwienia zabrakło mi słów. – Co ci powiedziała? – Że mogę być spokojna, zajmie się Peppem i Giannim. – W jakim sensie? – Nie wiem, ale skoro mi to obiecała, znajdzie jakieś wyjście. – Na pewno. – Wierzę jej, ona wie, co robić. – Tak. – Widziałaś, jaka jest piękna? – Tak. – Powiedziała, że jeśli urodzi dziewczynkę, nazwie ją Nunzia, po swojej matce. – Urodzi chłopca. – Ale jeśli dziewczynkę, to będzie Nunzia – powtórzyła, nie patrząc mi jednak w oczy, ale na inne zbolałe twarze w poczekalni. – Ja na pewno urodzę dziewczynkę, wystarczy spojrzeć na mój brzuch – stwierdziłam. – No i? Wysiliłam się i jej obiecałam: – Nie martw się, dam jej twoje imię. Mruknęła: – Syn Sarratorego będzie chciał jej dać imię swojej matki.

59. Odparłam, że Nino nie ma nic do gadania, wtedy denerwował mnie już sam dźwięk jego imienia. Znikał, ciągle miał coś do zrobienia. Ale tego samego dnia, kiedy złożyłam obietnicę mojej matce, niespodziewanie pojawił się wieczorem, w porze kolacji. Był radosny, udawał, że nie widzi mojej kwaśnej miny. Zjadł ze mną i z dziewczynkami, położył Dede i Elsę do łóżka, żartował z nimi, opowiadał bajeczki, poczekał, aż zasną. Jego swobodne zachowanie tylko pogorszyło mój nastrój. Teraz zajrzał, ale potem znowu zniknie, i nie wiadomo na jak długo. Czego się boi, że dostanę bóli porodowych, kiedy będzie ze mną w domu, kiedy będzie ze mną spał? Że będzie musiał zawieźć mnie do kliniki? Że będzie musiał powiedzieć Eleonorze: muszę zostać z Eleną, bo właśnie rodzi moje dziecko? Gdy dziewczynki zasnęły, on wrócił do salonu. Tulił się, ukląkł przede mną, pocałował mój brzuch. W tym momencie na myśl przyszedł mi Mirko: ile teraz mógł mieć lat? Pewnie ze dwanaście. – Co wiesz o swoim synu? – zapytałam bez ogródek. Oczywiście nie zrozumiał, myślał, że mówię o dziecku, które w sobie noszę, i uśmiechnął się ze zdezorientowaniem. Wyjaśniłam więc, z lubością łamiąc daną sobie obietnicę: – Mówię o synu Silvii, Mirku. Widziałam go, cały ty. Czy dałeś mu swoje nazwisko? Czy kiedykolwiek się nim zajmowałeś? Zmarszczył brwi, wstał z kolan. – Czasami nie wiem, co mam z tobą zrobić – wymamrotał. – Co zrobić? – Jesteś mądrą kobietą, ale chwilami stajesz się jakaś inna. – Czyli? Nierozsądna? Głupia? Uśmiechnął się i machnął ręką, jakby odganiał dokuczliwą muchę. – Za bardzo słuchasz się Liny. – Co ma z tym wspólnego Lina? – Miesza ci w głowie, w uczuciach, we wszystkim. Te słowa ostatecznie wytrąciły mnie z równowagi. Odparłam: – Dziś wieczorem zamierzam spać sama. Nie protestował. Z miną człowieka, który dla świętego spokoju ugina się pod wielką niesprawiedliwością, cicho zamknął za sobą drzwi. Dwie godziny później, kiedy jeszcze kręciłam się niechętnie po domu, odczułam niewielkie skurcze, jakby ból miesiączkowy. Zadzwoniłam do Pietra, wiedziałam, że nadal pracuje po nocach. Powiedziałam: będę rodzić, przyjedź jutro po Dede i Elsę. Jeszcze nie odłożyłam słuchawki, kiedy po nogach pociekły mi wody. Chwyciłam za torbę, która od dawna czekała spakowana, i nie oderwałam palca od dzwonka sąsiadów, dopóki mi nie otworzyli. Miałam z Antonellą umowę i choć była półprzytomna, nie wyglądała na zaskoczoną. Powiedziałam: – Już pora, zostawiam pani córki. Nagle ulotniła się ze mnie wszelka złość i niepokój.

60. Był 22 stycznia 1981 roku, dzień mojego trzeciego rozwiązania. Nie miałam szczególnie bolesnych wspomnień z poprzednich dwóch porodów, ten jednak był bez wątpienia najłagodniejszy, przeżyłam go wręcz jako szczęśliwą chwilę wyzwolenia. Lekarka bardzo mnie chwaliła za samokontrolę, była zadowolona, że nie ma ze mną kłopotów. Och, gdyby wszystkie były jak ty, powiedziała, jesteś stworzona do wydawania dzieci na świat. I szepnęła mi na ucho: Nino czeka na korytarzu, ja go powiadomiłam. Te słowa sprawiły mi radość, ale jeszcze większą radość odczułam na myśl, że nie ma we mnie żadnego żalu. Podczas porodu wyrzuciłam z siebie wszystkie urazy minionego miesiąca i bardzo mnie to cieszyło, bo na nowo poczułam w sobie dobrotliwość i wyrozumiałość. Z czułością przywitałam kolejną córeczkę, siną, łysą dziewczynkę o wadze trzech kilo dwieście. Doprowadziłam się do porządku, żeby ukryć ślady po niedawnym wysiłku, i pozwoliłam Ninowi wejść do sali. Powiedziałam mu: teraz jest nas cztery, zrozumiem, jeśli mnie zostawisz. Nie wspomniałam o niedawnej kłótni. On mnie przytulił, pocałował i przysiągł, że nie może beze mnie żyć. Podarował mi złoty łańcuszek z wisiorkiem. Był piękny. Jak tylko poczułam się lepiej, zadzwoniłam do sąsiadki. Dowiedziałam się, że Pietro, jak zwykle sumienny, już jest na miejscu. Porozmawiałam z nim, chciał przyjść do kliniki z dziewczynkami. Przekazał im słuchawkę, ale one były tak uszczęśliwione obecnością ojca, że obie odpowiadały monosylabami. Powiedziałam mojemu byłemu mężowi, że wolałabym, gdyby zabrał je na kilka dni do Florencji. Pietro zwracał się do mnie serdecznym głosem, chciałam mu podziękować za pomoc, powiedzieć, jak bardzo go lubię. Ale czułam na sobie badawcze spojrzenie Nina, dlatego nic mu nie powiedziałam. Zaraz potem zadzwoniłam do rodziców. Ojciec zachował obojętność, może przez nieśmiałość, a może dlatego, że uważał moje życie za katastrofę, że podzielał niechęć moich braci do mojego ingerowania w ich sprawy, chociaż ja nigdy im nie pozwoliłam ingerować w swoje. Moja matka natomiast powiedziała, że chce od razu zobaczyć dziecko, i z trudem ją od tego odwiodłam. Potem zadzwoniłam do Lili, skomentowała wesoło: tobie zawsze wszystko łatwo przychodzi, u mnie jeszcze na nic się nie zapowiada. Chyba była zawalona robotą, bo rozmawiałyśmy krótko i nawet nie wspomniała o tym, że przyjdzie mnie odwiedzić. Pomyślałam z zadowoleniem: czyli wszystko w porządku, i zasnęłam. Gdy się obudziłam, byłam pewna, że Nina już nie ma, on jednak nigdzie się nie ruszył. Długo rozmawiał ze znajomą ginekolog, wypytał ją o procedury związane z uznaniem ojcostwa, nie miał żadnych obaw co do ewentualnych reakcji Eleonory. Kiedy powiedziałam, że chcę dać córce imię mojej matki, zgodził się z radością. A jak tylko doszłam do siebie, stawiliśmy się w urzędzie i dopełniliśmy formalności, aby istota, która wyszła z mojego brzucha, nazywała się Immacolata Sarratore. Nawet przy tej okazji Nino nie wyglądał na skrępowanego. To ja byłam zmieszana, powiedziałam, że jestem w związku małżeńskim z Giovannim Sarratorem, potem poprawiłam się i mruknęłam, że w separacji z Pietrem Airotą. Bez ładu i składu podawałam imiona, nazwiska, niedokładne dane. Niemniej sama chwila przepełniła mnie radością i znowu uwierzyłam, że aby zaprowadzić porządek w życiu osobistym, wystarczy odrobina cierpliwości. W pierwszych dniach Nino zaniedbał swoje obowiązki i na wszystkie sposoby okazywał mi, jak ważna jestem dla niego. Spochmurniał tylko na wiadomość, że nie zamierzam ochrzcić córki. – Trzeba chrzcić dzieci – stwierdził. – Czy Albertino i Lidia zostali ochrzczeni?

– Oczywiście. W ten sposób dowiedziałam się, że pomimo ostentacyjnie manifestowanego antyklerykalizmu jego zdaniem chrzest jest niezbędny. Oboje poczuliśmy się zakłopotani. Ja od czasów liceum byłam przekonana, że on jest niewierzący, on zaś zdradził mi, że właśnie z powodu mojego sporu z katechetą w gimnazjum myślał, że ja jestem wierząca. – W każdym razie – podsumował nieśmiało – czy się wierzy czy nie, dzieci trzeba ochrzcić. – Dziwny sposób rozumowania. – To nie rozumowanie, to przekonanie. Odparłam wesoło: – Muszę być konsekwentna, nie ochrzciłam ani Dede, ani Elsy, nie mogę też ochrzcić Immacolaty. Same o tym zadecydują, gdy dorosną. Zastanowił się przez chwilę i się roześmiał: – Co tam, niech będzie, szkoda tylko przyjęcia. – I tak je urządzimy. Obiecałam, że zorganizuję coś dla wszystkich jego przyjaciół. W pierwszych godzinach życia naszej córki pilnie obserwowałam każdy jego gest, każdą minę, czy to dezaprobaty, czy akceptacji. Czułam się szczęśliwa i zarazem zdezorientowana. Czy to on? Mężczyzna, którego kocham od zawsze? Czy może jakiś nieznajomy, którego zmuszam, żeby przyjął określoną i ostateczną fizjonomię?

61. W klinice nie pojawił się nikt z moich krewnych, nikt z dzielnicy. Może – pomyślałam sobie już w domu – dla nich też powinnam wydać jakieś niewielkie przyjęcie. Tak bardzo odcięłam się od moich korzeni, że choć spędzam niemało czasu w dzielnicy, ani razu nie zaprosiłam do mieszkania przy via Tasso nikogo, z kim byłam związana w dzieciństwie i jako nastolatka. Poczułam smutek, to wyraźne odcięcie się było pozostałością najbardziej burzliwych etapów mojego życia, znakiem pewnej niedojrzałości. Gdy się tak nad tym zastanawiałam, zadzwonił telefon. To była Lila. – Zaraz będziemy. – Kto? – Ja i twoja matka. Popołudnie było mroźne, szczyt Wezuwiusza pobielił śnieg, wizyta nie wydała mi się dobrym pomysłem. – W takie zimno? Rozchoruje się. – Mówiłam jej, ale ona mnie nie słucha. – Na dniach zorganizuję przyjęcie, wszystkich was zaproszę, powiedz, że wtedy zobaczy wnuczkę. – Ty jej to powiedz. Nie zamierzałam się spierać. W jednej chwili przeszła mi ochota na jakiekolwiek imprezowanie, ta wizyta była dla mnie jak inwazja. Niedawno wróciłam do domu. Byłam zmęczona karmieniem, kąpielami, szwami. A co najważniejsze, Nino tu był. Nie chciałam, żeby mojej matce zrobiło się przykro, i irytowała mnie myśl, że on i Lila spotkają się w chwili, kiedy ja nie jestem w najlepszej formie. Próbowałam pozbyć się Nina, ale on zachowywał się tak, jakby nic do niego nie docierało, był wręcz zadowolony, że zaraz przyjdzie moja matka, i postanowił zostać. Pobiegłam do łazienki, żeby się przygotować. Kiedy zapukały do drzwi, ja otworzyłam. Nie widziałam mojej matki od dziesięciu dni. Kontrast między piękną i energiczną Lilą, która nosiła w sobie dwa życia, a nią uwieszoną na jej ramieniu jak na kole ratunkowym podczas sztormu, bardziej niż zwykle skuloną, wycieńczoną i bliską omdlenia, był szokujący. Podtrzymałam ją i zaprowadziłam na fotel stojący przed przeszklonym balkonem. Wyszeptała: jaka piękna ta nasza zatoka. I wpatrzyła się w pejzaż za balkonem, pewnie po to, żeby nie patrzeć na Nina. On jednak podszedł do niej i na swój ujmujący sposób zaczął jej pokazywać ciemne profile na styku morza i nieba: to jest Ischia, tam jest Capri, proszę podejść, stąd lepiej widać, proszę się o mnie oprzeć. Ani słowem nie zwrócił się do Lili, nawet się z nią nie przywitał. Ja się nią zajęłam. – Szybko wróciłaś do formy – powiedziała. – Jestem trochę zmęczona, ale czuję się dobrze. – Upierasz się, żeby mieszkać tu na górze, trudno tu dotrzeć. – Ale jest pięknie. – Cóż. – Chodź, weźmiemy małą. Zaprowadziłam ją do pokoju Immacolaty. – Już ci zeszła opuchlizna z twarzy – wyraziła podziw – i jakie masz piękne włosy. A łańcuszek? – To prezent od Nina. Wyciągnęłam córeczkę z kołyski. Lila powąchała ją, zanurzyła nos w jej szyjce i powiedziała, że już od drzwi wszędzie czuć jej zapach.

– Jaki zapach? – Posypki, mleka, płynu dezynfekującego, świeżości. – Podoba ci się? – Tak. – Myślałam, że będzie cięższa. Najwyraźniej to ja przytyłam. – Ciekawe, jaki będzie mój. O swoim dziecku mówiła już tylko w rodzaju męskim. – Będzie śliczny i dobry. Przytaknęła głową, ale jakby mnie nie słuchała, z uwagą wpatrywała się w dziewczynkę. Palcem wskazującym dotknęła jej czoła, uszka. Przypomniała o pakcie, jaki zawarłyśmy na żarty: – Zrobimy zamianę. Roześmiałam się, zaniosłam dziecko mojej matce, która stała przy oknie i opierała się na ramieniu Nina. Teraz mierzyła go od stóp do głów z życzliwością, uśmiechała się do niego, jakby zapomniała o swoim stanie i znowu czuła się młodo. – Oto Immacolata – powiedziałam. Spojrzała na Nina, a on zawołał bez chwili namysłu: – To przepiękne imię. Moja matka mruknęła: – Nieprawda. Ale możecie nazywać ją Imma, brzmi nowocześniej. Zostawiła rękę Nina i skinęła na mnie, żebym podała jej wnuczkę. Zrobiłam to, choć nie bez strachu, że zabraknie jej sił i jej nie utrzyma. – Matko, jaka jesteś śliczna – szepnęła do niej i zwróciła się do Lili: – Podoba ci się? Lila patrzyła gdzie indziej, na nogi mojej matki. – Tak – powiedziała z roztargnieniem, nie podnosząc oczu – ale lepiej usiądźcie. Ja też podążyłam wzrokiem w tym samym kierunku. Spod czarnej spódnicy mojej matki kapała krew.

62. W jednej chwili instynktownie chwyciłam za dziecko. Moja matka uświadomiła sobie, co się dzieje, i zobaczyłam na jej twarzy obrzydzenie i wstyd. Nino podtrzymał ją sekundę przed tym, zanim zemdlała. Mamo, mamo, wołałam, a on klepał ją delikatnie palcami po policzku. Byłam zdenerwowana, nie odzyskiwała przytomności, na dodatek dziecko zaczęło kwilić. Umrze, pomyślałam z przerażeniem, wytrzymała, żeby zobaczyć Immacolatę, a teraz umrze. Powtarzałam bez ustanku i coraz głośniej: mamo. – Zawołaj karetkę – powiedziała Lila. Poszłam do telefonu, przystanęłam zdezorientowana, chciałam oddać małą Ninowi. On mnie odsunął, zwrócił się do Lili, a nie do mnie, i powiedział, że szybciej będzie, jeśli sam zawiezie ją do szpitala. Miałam ściśnięte gardło, dziecko płakało, moja matka odzyskała przytomność i zaczęła jęczeć. Wymamrotała przez łzy, że nie chce iść do szpitala, przypomniała mi, ciągnąc mnie za spódnicę, że już raz tam leżała i nie zamierza umierać w całkowitym osamotnieniu. Drżała i powtarzała: ja chcę patrzeć, jak ona rośnie. Wtedy Nino przyjął stanowczy ton, który słyszałam u niego, gdy był jeszcze uczniem i musiał stawiać czoła trudnym sytuacjom. Jedziemy, powiedział, i podniósł moją matkę, trzymając ją pod pachami. Ponieważ ona protestowała cicho, zapewnił ją, że sam się wszystkim zajmie. Lila spojrzała na mnie niepewnie, a ja pomyślałam: profesor, który leczy moją matkę w szpitalu, jest przyjacielem rodziny Eleonory, Nino jest w tej chwili niezbędny, dobrze, że tu był. Wtedy Lila powiedziała: zostaw mi dziecko, jedź z nimi. Zgodziłam się, podałam jej Immacolatę, ale z ociąganiem, byłam z nią bardzo związana, jakbym nadal miała ją w sobie. Zresztą nie mogłam się z nią teraz rozstać, musiałam ją nakarmić, wykąpać. Z moją matką też czułam się związana jak nigdy dotąd, drżałam, co to za krew, co ona oznacza. – Chodź – Nino zwrócił się do Lili z niecierpliwością. – Pośpieszmy się. – Tak – mruknęłam – idźcie, potem wszystko mi powiecie. Dopiero kiedy drzwi się zamknęły, poczułam absurd tej sytuacji: Lila i Nino wspólnie wiozą moją matkę do szpitala, zatroszczyli się o nią, chociaż to ja w tej chwili powinnam się nią zająć. Czułam się słaba i zagubiona. Usiadłam na sofie, podałam Immacolacie pierś, żeby się uspokoiła. Nie mogłam oderwać wzroku od krwi na podłodze. Wyobrażałam sobie pędzący po mroźnych ulicach miasta samochód, wystawioną przez okno chusteczkę na znak, że to nagły wypadek, dłoń na klaksonie, moją umierającą matkę na tylnym siedzeniu. Samochód był Lili, ona prowadzi czy Nino? Muszę zachować spokój, powtarzałam sobie. Odłożyłam małą do kołyski, postanowiłam zadzwonić do Elisy. Powiedziałam, że to nic takiego, przemilczałam Nina, wspomniałam o Lili. Moja siostra straciła równowagę, wybuchła płaczem, zwyzywała mnie. Wrzasnęła, że posłałam naszą matkę nie wiadomo gdzie, i to z obcą osobą, że powinnam była zadzwonić po karetkę, że myślę tylko o sobie i o własnych sprawach, że jeśli moja matka umrze, to będzie to tylko moja wina. Potem usłyszałam, jak woła Marcella rozkazującym tonem, którego u niej nie znałam, z gniewem i zarazem z rozpaczą. Odparłam: co znaczy, że nie wiadomo gdzie? Lina zawiozła ją do szpitala! Dlaczego tak do mnie mówisz? Rzuciła słuchawką. Elisa miała rację. Straciłam głowę, powinnam była wezwać karetkę. Albo oderwać od siebie małą i zostawić ją z Lilą. Podporządkowałam się woli Nina, tej typowo męskiej manii, by zawsze stanąć na wysokości zadania, okazać zdecydowanie, wybawić z opresji. Czekałam przy telefonie na jakieś wieści. Minęła godzina, potem półtorej, w końcu telefon zadzwonił. Lila powiedziała ze spokojem:

– Przyjęli ją na oddział. Nino dobrze zna tych, którzy ją leczą, powiedzieli, że wszystko jest pod kontrolą. Bądź spokojna. Zapytałam: – Jest sama? – Tak, nie pozwalają do niej wejść. – Ona nie chce umrzeć sama. – Nie umrze. – Lila, ona jest przerażona, nie jest taka jak dawniej, zrób coś. – Takie mają zasady w szpitalu. – Pytała o mnie? – Powiedziała, żebyś przyniosła jej wnuczkę. – Co teraz robicie? – Nino jeszcze chwilę porozmawia z lekarzami, ja jadę do domu. – Tak, jedź, dziękuję, nie przemęczaj się. – Zadzwoni do ciebie, jak tylko będzie mógł. – Dobrze. – I nie denerwuj się, bo stracisz mleko. Wzmianka o mleku dobrze mi zrobiła. Usiadłam obok kołyski Immacolaty, jakby jej bliskość gwarantowała, że moje sutki pozostaną nabrzmiałe. Czymże jest ciało kobiety: wpierw karmiłam swoją córkę w brzuchu, a teraz, na zewnątrz, je z moich piersi. Pomyślałam, że ja kiedyś też byłam w brzuchu u mojej matki, że ssałam jej piersi. Piersi duże, jak moje, a może nawet większe. Jeszcze do niedawna, zanim się rozchorowała, mój ojciec często robił sprośne aluzje do jej piersi. Nigdy jej nie widziałam bez biustonosza, w żadnej fazie jej życia. Zawsze się kryła, nie ufała swojemu ciału ze względu na nogę. Ale wystarczyła jedna szklanka wina i od razu zaczynała ripostować sprośności mojego ojca nie mniej wulgarnymi słowami, w których wychwalała swoje wdzięki: lecz ta ostentacyjna bezwstydność była zwykłym przedstawieniem. Znowu zadzwonił telefon, pobiegłam odebrać. Tym razem Lila mówiła ponurym tonem: – Lenù, pojawiły się problemy. – Gorzej z nią? – Nie, lekarze są spokojni. Ale przyjechał Marcello i odstawia numery. – Marcello? Dlaczego Marcello? – Nie wiem. – Daj mi go. – Poczekaj, kłóci się z Ninem. W tle rozległ się gruby głos Marcella, z charakterystycznym dialektalnym akcentem, i wykształcony, choć nieco piskliwy – co mu się zdarzało w chwilach napięcia – głos Nina. Rzuciłam z niepokojem: – Powiedz Ninowi, żeby dał spokój, niech podejdzie do telefonu. Lila nic nie odrzekła, słyszałam, jak wtrąca się w kłótnię, a potem nagle krzyczy w dialekcie: co ty, do cholery, wygadujesz, Marcè, pojebało cię. Chwilę później krzyknęła do mnie: porozmawiaj z tym gnojkiem, proszę, wy się dogadajcie, ja nie zamierzam się wtrącać. Jakieś dalekie odgłosy. Po kilku sekundach odezwał się Marcello. Zmusił się do uprzejmego tonu i oznajmił, że Elisa mu poleciła, aby nie zostawiał naszej matki w szpitalu, tylko zawiózł ją do kliniki na Capodimonte. Zapytał, jakby naprawdę zależało mu na mojej aprobacie: – Dobrze robię? Powiedz, czy dobrze robię. – Uspokój się.

– Jestem spokojny, Lenù. Ty rodziłaś w klinice, Elisa rodziła w klinice, dlaczego wasza matka ma tutaj umierać? Odpowiedziałam skrępowana: – Bo jej lekarze tutaj pracują. Naskoczył na mnie tak, jak jeszcze nigdy mu się nie zdarzyło: – Lekarze są tam, gdzie są pieniądze. Kto tu decyduje, ty, Lina czy ten dupek? – Tu nie chodzi o to, kto decyduje. – Właśnie że tak. Albo powiesz swoim przyjaciołom, że mogę ją zabrać na Capodimonte, albo rozwalę komuś pysk i zabiorę ją mimo wszystko. – Daj mi Linę – powiedziałam. Ledwo trzymałam się na nogach, czułam pulsowanie w skroniach. Zapytaj Nina, poprosiłam, czy moją matkę można przewieźć, niech porozmawia z lekarzami, a potem oddzwoń. Rozłączyłam się, wyłamując sobie palce. Nie wiedziałam, co mam robić. Minęło kilka minut, telefon znowu się rozdzwonił. To był Nino. – Lenù, powstrzymaj to zwierzę, bo zaraz wezwę policję. – Pytałeś lekarzy, czy można przewieźć moją matkę? – Jasne, że nie można. – Nino, pytałeś czy nie? Ona nie chce być w szpitalu. – Prywatne kliniki są jeszcze gorsze. – Wiem, ale teraz się uspokój. – Jestem bardzo spokojny. – To dobrze, natychmiast wracaj do domu. – Jak to? – Lina się wszystkim zajmie. – Nie zostawię Liny z tym typem. Podniosłam głos: – Lina umie o siebie zadbać. Ledwo trzymam się na nogach, dziecko płacze, muszę ją wykąpać. Powiedziałam ci, natychmiast wracaj do domu. I odłożyłam słuchawkę.

63. To były bardzo trudne godziny. Nino wrócił wstrząśnięty, mówił w dialekcie, był zdenerwowany, ciągle powtarzał: zobaczymy, kto będzie górą. Zdałam sobie sprawę, że pobyt mojej matki w szpitalu jest dla niego sprawą honoru. Bał się, że Solarowie naprawdę zabiorą ją w jakieś nieodpowiednie miejsce, co to działa tylko po to, żeby wyciągać z ludzi pieniądze. W szpitalu, zawołał, wracając do włoskiego, twoja matka ma do dyspozycji najlepszych specjalistów, profesorów, którzy pomimo zaawansowanego stadium choroby utrzymali ją przy życiu. Podzielałam jego obawy. A on coraz bardziej brał sobie całą sprawę do serca. Chociaż była pora kolacji, telefonował do ważnych osób, których nazwiska były wtedy powszechnie znane w Neapolu: sama nie wiem, czy po to, żeby się wyżalić, czy żeby zyskać poparcie w ewentualnej walce z arogancją Marcella. Słyszałam jednak, że jak tylko padało nazwisko Solara, rozmowa zaczynała się komplikować, on milkł i już tylko słuchał. Uspokoił się dopiero koło dziesiątej wieczorem. Byłam przerażona, ale starałam się tego po sobie nie pokazywać, żeby nie wrócił do szpitala. Moje zdenerwowanie udzieliło się Immacolacie. Płakała, karmiłam ją, usypiała, znowu płakała. Nie zmrużyłam oka. Telefon zadzwonił koło szóstej rano, pobiegłam odebrać w nadziei, że ani mała, ani Nino się nie obudzą. To była Lila, spędziła całą noc w szpitalu. Zmęczonym głosem zdała mi szczegółową relację. Marcello pozornie się poddał i poszedł sobie, nawet się z nią nie pożegnawszy. Ona ukradkiem przemykała się po korytarzach i salach, i w końcu znalazła oddział, gdzie zawieziono moją matkę. Leżała w pokoju dla umierających, razem z nią było pięć innych nieszczęsnych kobiet, wszystkie jęczały, krzyczały, zostawione na pastwę cierpienia. Moja matka leżała nieruchomo, z wytrzeszczonymi oczami i szeptała z twarzą zwróconą do sufitu: Matko Boska, pozwól mi szybko umrzeć, i cała drżała, z trudem znosząc ból. Lila przytuliła się do niej, uspokoiła ją. Teraz musiała uciekać, ponieważ nastał dzień i pojawiły się pielęgniarki. Cieszyła się jak dziecko, że mogła pogwałcić wszystkie zasady, zawsze czerpała przyjemność z niesubordynacji. Ja jednak miałam wrażenie, że tylko udaje, żeby ukryć wysiłek, na jaki się dla mnie zdecydowała. Była bliska rozwiązania, bez wątpienia zmęczona, wykończona przez własne potrzeby. Martwiłam się o nią tak samo, jak ona martwiła się o moją matkę. – Jak się czujesz? – Dobrze. – Na pewno? – Na pewno. – Idź odpocząć. – Jak tylko pojawi się Marcello z twoją siostrą. – Jesteś pewna, że wrócą? – Dam sobie głowę uciąć, że nie zrezygnują z możliwości zrobienia awantury. Kiedy jeszcze rozmawiałyśmy, obok mnie stanął zaspany Nino. Przez chwilę słuchał w milczeniu, potem powiedział: – Daj mi słuchawkę. Nie dałam, mruknęłam tylko: już się rozłączyła. On zaczął się skarżyć, powiedział, że postawił na nogi mnóstwo ludzi, żeby moja matka miała najlepszą opiekę, i chce się dowiedzieć, czy jego interwencje przyniosły jakiś skutek. Na razie żadnego, odpowiedziałam. Umówiliśmy się, że zawiezie mnie do szpitala razem z małą, chociaż wieje silny i mroźny wiatr. On zostanie z Immacolatą w samochodzie, a ja

będę chodzić do matki między jednym karmieniem a drugim. Zgodził się, a jego uległość mnie rozczuliła. Potem jednak zirytowałam się, bo pomyślał o wszystkim, ale nie o tym, żeby zapisać sobie porę wizyt. Zapytałam o to telefonicznie, potem porządnie opatuliliśmy dziecko i pojechaliśmy. Lila więcej się nie odezwała, byłam pewna, że zastaniemy ją w szpitalu. Ale kiedy przyjechaliśmy, okazało się, że nie ma nie tylko jej, ale i mojej matki. Została wypisana.

64. Dowiedziałam się później od mojej siostry, jak to wszystko przebiegło. Opowiedziała mi to takim tonem, jakby mówiła: uważacie się za takich ważnych, ale bez nas nic nie znaczycie. Punktualnie o dziewiątej pojawił się Marcello z jakimś ordynatorem, po którego osobiście pojechał samochodem. Nasza matka została natychmiast przewieziona karetką do kliniki na Capodimonte. Tam, powiedziała Elisa, traktują ją jak królową, możemy ją odwiedzać, kiedy tylko zechcemy, jest łóżko dla taty, który może zostać u niej także na noc. I wyjaśniła z pogardą: nie martw się, sami wszystko opłacimy. A potem otwarcie zagroziła: twój przyjaciel profesor chyba nie rozumie, z kim ma do czynienia, lepiej, żebyś mu to wyjaśniła. I powiedz tej durnej Linie, że może i jest inteligentna, ale Marcello się zmienił, Marcello nie jest już zakochanym w niej chłopaczkiem, i nie jest jak Michele, który pozwala sobą dyrygować: Marcello powiedział, że jeśli jeszcze raz podniesie na mnie głos, jeśli mnie obrazi tak, jak obraziła w szpitalu, to ją zabije. Nawet nie wspomniałam o tym Lili i wolałam nie pytać, w jakich okolicznościach doszło do starcia z moją siostrą. Ale w następnych dniach na wszelkie sposoby okazywałam jej swoją przyjaźń, często dzwoniłam, żeby dać do zrozumienia, że jestem jej bardzo wdzięczna, że darzę ją wielką sympatią i nie mogę się doczekać, aż ona też urodzi. – Wszystko w porządku? – pytałam. – Tak. – Żadnych zmian? – Żadnych. Potrzebujesz dzisiaj pomocy? – Jutro, jeśli możesz. To były ciężkie dni, do starych problemów dołączyły nowe. Całe moje ciało pozostawało jeszcze w symbiozie z malutkim ciałkiem Immy, nie mogłam się od niej oderwać. Ale tęskniłam też za Dede i Elsą, dlatego zadzwoniłam do Pietra, a on mi je przywiózł z powrotem. Elsa z początku udawała, że bardzo kocha nową siostrzyczkę, ale nie wytrzymała długo, w ciągu kilku godzin zaczęła na jej widok krzywić się z obrzydzeniem i mówić: brzydka ci wyszła. Dede natomiast od razu chciała mi udowodnić, że może być o wiele lepszą matką niż ja, co nieustannie groziło tym, że albo upuści, albo utopi małą w wanience. W tych pierwszych dniach potrzebowałam wsparcia i muszę przyznać, że Pietro przyszedł mi z pomocą. Choć jako mąż w niewielkim stopniu starał się mi ulżyć w obowiązkach, teraz, kiedy byliśmy oficjalnie w separacji, nie miał sumienia zostawić mnie samą z trójką dzieci, z których jedno dopiero co przyszło na świat, i zaproponował, że zostanie kilka dni. Musiałam mu jednak odmówić i wcale nie dlatego, że nie życzyłam sobie jego pomocy, ale ponieważ przez tych kilka godzin, kiedy zatrzymał się w mieszkaniu na via Tasso, Nino zadręczał mnie telefonami i pytał, czy Pietro już pojechał i czy może przyjść do swojego domu bez obawy, że będzie go oglądał. Kiedy jednak mój były mąż wyjechał, nagle na Nina zwaliło się tyle obowiązków związanych z pracą i z działalnością polityczną, że zostałam całkiem sama: żeby zrobić zakupy, zaprowadzić dziewczynki do szkoły, odebrać je po lekcjach, poczytać książkę czy napisać kilka linijek, musiałam Immę zostawiać z sąsiadką. Ale to jeszcze nic. O wiele trudniej było mi znaleźć czas na odwiedziny u matki w klinice. Nie ufałam Mirelli, dwie dziewczynki i jeden noworodek to za dużo jak na nią. Dlatego postanowiłam Immę zabierać ze sobą. Ubierałam ją ciepło, wzywałam taksówkę i jechałam na Capodimonte w godzinach, kiedy Dede i Elsa były w szkole.

Moja matka czuła się lepiej. Oczywiście była osłabiona, a jeśli nie widywała codziennie wszystkich swoich dzieci, od razu podejrzewała nieszczęścia i zaczynała płakać. Na dodatek cały czas leżała, chociaż wcześniej, pomimo wielkiego wysiłku, poruszała się po domu i poza nim. Niemniej trudno było nie dostrzec, że wygody panujące w klinice dobrze jej robią. Iście królewskie traktowanie odrywało jej myśli od choroby, a leki uśmierzające ból wprawiały ją w euforyczny nastrój. Podobał jej się wielki i jasny pokój, do gustu przypadł wygodny materac, była dumna, że ma łazienkę tylko dla siebie, i to we własnym pokoju. Łazienkę – podkreślała – a nie kibel. Chciała nawet wstać, żeby mi ją pokazać. A do tego kolejna wnuczka. Kiedy przychodziłam do niej z Immą, tuliła ją do siebie, wypowiadała infantylne zdania, cieszyła się, że mała się do niej uśmiecha – co było raczej mało prawdopodobne. Jednak jej skupienie na małej nie trwało długo. Szybko zaczynała opowiadać o swoim dzieciństwie, o dorastaniu. Wracała pamięcią do czasów, kiedy miała pięć lat, potem przeskakiwała do lat dwunastu, czternastu i mówiła mi o swoich sprawach, o sprawach koleżanek. Któregoś ranka powiedziała w dialekcie: jako dziecko wiedziałam, że ludzie umierają, zawsze to wiedziałam, ale nigdy nie myślałam, że kiedyś spotka to i mnie, nawet teraz nie mogę w to uwierzyć. Przy innej okazji roześmiała się, idąc tokiem swoich myśli, i mruknęła: dobrze robisz, że nie chrzcisz córeczki, to bzdury, wiem, że kiedy umrę, cała rozpadnę się na kawałeczki. Ale co najważniejsze, w tamte mozolnie płynące godziny naprawdę czułam, że jestem jej ulubionym dzieckiem. Kiedy mnie obejmowała przed wyjściem, robiła to tak, jakby chciała wśliznąć się w moje ciało i pozostać w nim, tak jak ja kiedyś byłam w niej. Gdy była zdrowa, fizyczny kontakt z nią mnie drażnił, teraz lubiłam ją przytulać.

65. Niesamowite było to, że klinika wkrótce stała się miejscem spotkań dla starszych i młodszych z dzielnicy. Mój ojciec spał w pokoju z matką. Kiedy widywaliśmy się rano, miał zarost na twarzy i przerażone oczy. Witaliśmy się pośpiesznie, co nie było dla mnie czymś odbiegającym od normy. Zawsze mieliśmy sporadyczny kontakt, czasami czuły, częściej przelotny, w niektórych przypadkach wspólnie stawialiśmy opór matce. Nic głębszego nas jednak nie łączyło. Moja matka przydzielała mu i odbierała określoną rolę, zależnie od okoliczności, a jeśli chodziło o moje sprawy, całkowicie odsunęła go na margines – bo w moim życiu decydować mogła tylko ona. Teraz, kiedy energiczność żony odeszła w niepamięć, mój ojciec nie wiedział, jak mamy ze sobą rozmawiać, ja zresztą też nie. Mówiłam „cześć”, on odpowiadał, potem dodawał: skoro ty jesteś z nią, ja pójdę na papierosa. Czasami zastanawiałam się, jak tak przeciętnemu człowiekowi udało się przeżyć w okrutnym świecie: w Neapolu, w pracy, w dzielnicy, a nawet w domu. Kiedy przychodziła Elisa z dzieckiem, widziałam, że między nią a naszym ojcem panuje większa zażyłość. Elisa traktowała go z życzliwą władczością. Często zatrzymywała się na cały dzień, a bywało, że nawet na noc, żeby ojciec mógł się wyspać we własnym łóżku. Ale jak tylko się pojawiała, od razu wszystko krytykowała: kurz, niedomyte szyby, jedzenie. Robiła to, żeby wymóc szacunek, chciała pokazać, że ona tu rządzi. Peppe i Gianni nie byli lepsi. Kiedy moja matka miała gorszy dzień, a ojca ogarniała rozpacz, wpadali w popłoch, chwytali za dzwonek, wołali pielęgniarkę. Jeśli pielęgniarka zwlekała z przyjściem, bracia robili jej ostre wymówki, by potem, na przekór własnym słowom, dać jej hojny napiwek. Przede wszystkim Gianni, zanim wychodził, wciskał jej pieniądze do kieszeni i mówił: masz czuwać pod drzwiami i zrywać się, jak tylko mama cię zawoła, kawę wypijesz po pracy, jasne? Po czym, aby dać do zrozumienia, że nasza matka jest ważną osobą, kilkakrotnie powtarzał nazwisko Solara. Pani Greco, mówił, należy do Solarów. Należy do Solarów. Denerwowały mnie te słowa, napawały wstydem. A jednocześnie myślałam: albo to, albo szpital. I obiecywałam sobie: ale potem (nie precyzowałam jednak, co oznacza owo potem) będę musiała wyjaśnić sobie pewne sprawy z moimi braćmi i z Marcellem. Tymczasem sprawiało mi przyjemność, kiedy zastawałam u niej w pokoju koleżanki z dzielnicy, same rówieśniczki, przed którymi chwaliła się słabym głosem i mówiła zdania w rodzaju: moje dzieci tak postanowiły; albo wskazując na mnie: Elena to znana pisarka, ma mieszkanie na via Tasso, z którego widać morze, patrzcie, jaką piękną córeczkę urodziła, ma na imię Immacolata – jak ja. Kiedy jej koleżanki wychodziły i mówiły do mnie szeptem: śpi, natychmiast szłam sprawdzić, potem wracałam z Immą na korytarz, gdzie powietrze było świeższe. Zostawiałam drzwi otwarte, aby mieć pod kontrolą ciężki oddech matki, która często po wyczerpujących odwiedzinach zasypiała i jęczała przez sen. Niektóre dni bywały prostsze. Na przykład Carmen, pod pozorem odwiedzenia mojej matki, przyjeżdżała po mnie samochodem. To samo robił Alfonso. Oczywiście był to dowód sympatii dla mnie. Z moją matką wymieniali życzliwe słowa, czasami podziwiali udogodnienia w pokoju i wnuczkę. Resztę czasu spędzali albo ze mną na korytarzu, albo czekając w aucie, by potem zawieźć mnie na czas pod szkołę. Ranki z nimi były zawsze przyjemne i doprowadziły do pewnego interesującego zjawiska: zbliżyły chylącą się ku kresowi dzielnicę mojej matki z nowym jej obliczem, kształtującym się pod wpływem Lili. Opowiedziałam Carmen, jak wiele nasza przyjaciółka zrobiła dla mojej matki. Ona odparła z zadowoleniem: to pewne, że Lili nikt nie powstrzyma, i mówiła o niej w taki sposób, jakby

przypisywała jej magiczne zdolności. Ale najbardziej zapadł mi w pamięć kwadrans spędzony z Alfonsem na czystym korytarzu kliniki w czasie, gdy u mojej matki był lekarz. Jego też rozpalała wdzięczność do Lili, jednak największe wrażenie zrobiło na mnie to, że po raz pierwszy otwarcie mi o sobie opowiedział: Lina nauczyła mnie zawodu, który ma wielką przyszłość. Wykrzyknął: bez niej byłbym niczym, kawałkiem żywego mięsa na zawsze pozbawionym swojej pełni. Porównał zachowanie Lili z zachowaniem żony: nigdy nie przeszkadzałem Marisie w przyprawianiu mi rogów, dałem nazwisko jej dzieciom, ale ona i tak jest na mnie zła, ciągle mnie zadręczała i nadal zadręcza, setki razy napluła mi w twarz, twierdzi, że ją oszukałem. I bronił się: ale Lenù, jak ja mogłem ją oszukać, ty jesteś intelektualistką, dlatego mnie zrozumiesz, największym oszukanym jestem ja, i to przez siebie samego, i gdyby Lina mi nie pomogła, umarłbym w tym oszustwie. Do oczu napłynęły mu łzy: najpiękniejszą rzeczą, jaką dla mnie zrobiła, było to, że zmusiła mnie do szczerości. Ona nauczyła mnie mówić: jeśli dotknę nagiej stopy tej kobiety, nic nie poczuję, ale umieram z pragnienia, żeby dotknąć stopy tego mężczyzny, tak, właśnie jego, i pieścić jego dłonie, obcinać mu paznokcie, wyciskać zaskórniki, być z nim na sali balowej i mówić, jeśli umiesz tańczyć walca, poprowadź mnie, pokaż mi, jak dobrze prowadzisz. Przypomniał pewien epizod z przeszłości: czy pamiętasz, jak ty i Lina przyszłyście do mojego domu i prosiłyście mojego ojca, żeby oddał wam lalki? On zawołał mnie i zapytał szyderczo: Alfò, to ty je wziąłeś? Bo ja przynosiłem wstyd rodzinie, bawiłem się lalkami siostry i wkładałem korale mamy. I zaraz wyjaśnił, ale tak, jakbym ja już wszystko wiedziała, a on chciał jedynie powiedzieć na głos, jaka jest jego prawdziwa natura: od dziecka wiedziałem, że nie jestem taki, za jakiego uważają mnie inni, i nawet nie taki, za jakiego sam siebie uważam. Powtarzałem sobie: jestem kimś innym, kto chowa się w żyłach, nie ma jeszcze imienia, czeka. Ale nie wiedziałem, kto to jest, a przede wszystkim jak ten ktoś może być mną, aż w końcu Lila zmusiła mnie – nie wiem, jak to inaczej wyrazić – żebym wziął odrobinę z niej. Wiesz, jaka ona jest, powiedziała: zacznij od tego i zobaczysz, co się stanie; i tak się zmieszaliśmy, to było bardzo zabawne, i teraz ja już nie jestem tym, kim byłem, i nie jestem nawet Lilą, ale całkiem inną osobą, która powoli się określa. Był szczęśliwy, że może mi się z tego zwierzyć, ja też byłam szczęśliwa. Zrodziło się między nami całkiem nowe zaufanie, inne niż wtedy, kiedy razem wracaliśmy na piechotę ze szkoły. Nawet stosunki z Carmen nabrały większej zażyłości. Potem jednak uświadomiłam sobie, że oboje, choć na różne sposoby, oczekują ode mnie czegoś więcej. A stało się to przy dwóch okazjach, obu związanych z obecnością Marcella w klinice. Moją siostrę Elisę i jej dziecko zazwyczaj przywoził starszy mężczyzna o imieniu Domenico. Domenico zostawiał ich w klinice i zabierał naszego ojca do dzielnicy. Bywało jednak, że to sam Marcello z nimi przyjeżdżał. Któregoś ranka pojawił się osobiście, była ze mną wtedy Carmen. Nie miałam wątpliwości, że dojdzie do spięcia między tą dwójką, oni jednak wymienili pozdrowienia, co prawda bez entuzjazmu, ale też bez złości, a Carmen zaczęła krążyć wokół Marcella jak zwierzę czekające na każde skinienie. Gdy znalazłyśmy się same, wyjaśniła cicho i ze zdenerwowaniem, że chociaż Solarowie jej nie cierpią, ona stara się okazywać im życzliwość, tylko z miłości do Pasqualego. Ale ja – krzyknęła – już nie daję rady, Lenù, nienawidzę ich, chciałabym ich udusić, robię to tylko z musu. Potem zapytała: a ty jak zachowałabyś się na moim miejscu? Podobnie było z Alfonsem. Pewnego ranka zawiózł mnie do mojej matki. Nagle pojawił się Marcello, a on wystraszył się na sam jego widok. Mimo to Solara postąpił jak zwykle: ze mną przywitał się ze skrępowaną uprzejmością, a Alfonsowi skinął tylko głową, udając, że nie widzi wyciągniętej ręki. Aby zapobiec starciu, wypchnęłam przyjaciela na korytarz pod pozorem tego, że muszę nakarmić Immę. Gdy wyszliśmy z pokoju, Alfonso burknął: jeśli mnie zabiją, pamiętaj, że to na pewno Marcello. Odparłam: nie przesadzaj. On jednak był spięty, zaczął z sarkazmem w głosie wyliczać ludzi z dzielnicy – znanych

mi i nieznanych – którzy chętnie by się go pozbyli. Na listę wciągnął swojego brata Stefana (śmiał się: rżnie moją żonę tylko po to, żeby pokazać, że nie wszyscy w naszej rodzinie to pedały), a także Rina (od kiedy zauważył, że przypominam jego siostrę, chętnie mnie zrobiłby to, czego nie może zrobić jej). Ale na pierwszym miejscu zawsze był Marcello, bo jego zdaniem on najbardziej go nienawidzi. Powiedział z satysfakcją i zarazem przerażeniem: uważa, że Michele zwariował przeze mnie. I dodał‚ chichocząc: Lila namówiła mnie, żebym się do niej upodobnił, podoba jej się wysiłek, jaki w to wkładam, podoba jej się, jak ją karykaturalnie naśladuję, i podoba jej się wrażenie, jakie wywieram na Michelem, a mnie też się to podoba. Nagle się zaciął i zapytał: a ty co myślisz? Słuchałam i karmiłam córkę. On i Carmen nie zadowolili się tym, że mieszkam w Neapolu, że czasami się spotykamy: oni chcą wciągnąć mnie w wir dzielnicy, chcą, żebym stanęła u boku Lili w roli opiekuńczego bóstwa, naciskają, żebyśmy obie wszystkim kierowały, czy to w zgodzie, czy w niezgodzie, ale zawsze uważne na ich kłopoty. Ta prośba o większe zaangażowanie, którą na swój sposób wysuwała także Lila i którą zazwyczaj traktowałam jako niestosowne naciski, przy tej okazji wzruszyła mnie, poczułam, że moi przyjaciele przyłączają się do mówiącej zmęczonym głosem mojej matki, kiedy z dumą chwali się mną koleżankom z dzielnicy, traktuje jako część siebie. Przycisnęłam Immę do piersi i poprawiłam kocyk, żeby osłonić ją przed przeciągiem.

66. Tylko Nino i Lila ani razu nie pokazali się w klinice. Nino postawił sprawę jasno: nie zamierzam spotkać się z tym kamorystą, przykro mi ze względu na twoją matkę, pozdrów ją ode mnie, ale nie mogę iść tam z tobą. Czasami dochodziłam do wniosku, że to tylko wymówka na usprawiedliwienie nieobecności, częściej jednak wydawało mi się, że naprawdę mu przykro, bo tyle zrobił dla mojej matki, a ja i cała moja rodzina koniec końców przyznaliśmy rację Solarom. Wyjaśniłam mu, że to bardzo trudna sytuacja: tu nie chodzi o Marcella, my się zgodziliśmy na to, co zadowala naszą matkę. On jednak odburknął: w ten sposób Neapol nigdy się nie zmieni. Z kolei Lila w ogóle nie wypowiadała się na temat przeniesienia matki do kliniki. Nadal mi pomagała, choć w każdej chwili mogła zacząć rodzić. Czułam się winna, powtarzałam jej: nie przejmuj się mną, musisz na siebie uważać. No coś ty – odpowiadała, pokazując na brzuch z rozbawioną i trochę zatroskaną miną – spóźnia się, ani ja, ani on nie mamy na to ochoty. I jak tylko czegoś potrzebowałam, od razu do mnie przybiegała. Ale ani razu nie zaproponowała, że zawiezie mnie samochodem na Capodimonte, jak to robili Carmen i Alfonso. Jeśli jednak dziewczynki miały gorączkę i nie mogłam posłać ich do szkoły – jak zdarzyło się kilka razy w pierwszych trzech tygodniach życia Immacolaty, które były szczególnie zimne i deszczowe – ona zostawiała swoją pracę Enzowi i Alfonsowi, i chętnie przyjeżdżała na via Tasso, żeby zająć się całą trójką. Bardzo mnie to cieszyło, bo czas, jaki Dede i Elsa spędzały z Lilą, zawsze przynosił korzyści. Ona wiedziała, jak zbliżyć dwie siostry do trzeciej, potrafiła wzbudzić w Dede poczucie odpowiedzialności, umiała zapanować nad Elsą i wiedziała, jak uspokoić Immę bez wtykania jej w buzię smoczka, jak to robiła Mirella. Jedynym problemem był Nino. Bałam się, że choć zawsze wykręca się pracą, gdy ja jestem sama, nagle znajdzie czas wolny, żeby przyjść i pomóc Lili, kiedy ona zajmuje się dziewczynkami. Dlatego w głębi serca nigdy nie byłam w pełni spokojna. Lila przychodziła, przekazywałam jej tysiące zaleceń, zostawiałam na karteczce telefon do kliniki, zawiadamiałam sąsiadkę, tak na wszelki wypadek, i biegłam na Capodimonte. Byłam z matką nie więcej niż godzinę, potem uciekałam, żeby zdążyć na karmienie, żeby ugotować obiad. Czasami jednak w drodze powrotnej wyobrażałam sobie, że wchodzę do domu i przyłapuję Nina i Lilę na swobodnej rozmowie, zupełnie jak na Ischii. Oczywiście moja wyobraźnia podsuwała mi też bardziej odrażające obrazy, ale od razu je odrzucałam z przerażeniem. Bałam się przede wszystkim jednego, co jednak wydawało mi się całkiem uzasadnione. Wyobrażałam sobie, że podczas pobytu Nina ona dostaje bóli, on więc musi w pośpiechu zawieźć ją do kliniki, dlatego zostawia dziewczynki same: przerażona Dede odgrywa rolę rozsądnej dziewczynki, Elsa grzebie w torebce Lili, żeby coś jej ukraść, a Imma płacze w kołysce, głodna i odparzona. Moje obawy w części się sprawdziły, tyle że Nino nie miał z tym nic wspólnego. Pewnego ranka wróciłam do domu punktualnie o umówionej godzinie i odkryłam, że Lili nie ma, że zaczął się poród. Ogarnął mnie strach. Ona najbardziej ze wszystkiego bała się rozwarstwienia i zakrzywienia materii, nienawidziła niedomagania pod każdą postacią, nie cierpiała brzmienia słów, kiedy były pozbawiane jakiegokolwiek sensu. Dlatego modliłam się, żeby jakoś to wytrzymała.

67. O jej porodzie wiem z dwóch źródeł: od niej samej i od naszej ginekolog. Przedstawię obie opowieści i podsumuję sytuację własnymi słowami. Padało. Ja byłam już dwadzieścia dni po rozwiązaniu. Moja matka leżała w klinice od dwóch tygodni i jeśli się nie pojawiałam, płakała jak przerażone dziecko. Dede miała niewielką gorączkę. Elsa nie chciała iść do szkoły i upierała się, że sama zaopiekuje się siostrą. Carmen była zajęta, Alfonso też. Zadzwoniłam do Lili i jak zwykle powiedziałam na wstępie: jeśli nie czujesz się dobrze, jeśli masz dużo pracy, nie przejmuj się, znajdę jakieś rozwiązanie. Ona odparła z sarkazmem, że ma się świetnie i że to właściciel przydziela obowiązki, a sam może robić, co chce. Kochała dziewczynki, ale najbardziej lubiła angażować je w zajmowanie się Immą, i ta forma zabawy podobała się całej czwórce. Zaraz wychodzę, powiedziała. Wyliczyłam, że przyjedzie w ciągu godziny, ona jednak się spóźniała. Poczekałam chwilę, a ponieważ wiedziałam, że zawsze dotrzymuje obietnicy, poszłam do sąsiadki: to kwestia kilku minut. Zostawiłam jej dziewczynki i pobiegłam do mojej matki. Ale Lila była spóźniona, bo jej ciało coś już przeczuwało. Chociaż nie miała jeszcze skurczów, niezbyt dobrze się czuła, dlatego na wszelki wypadek przywiózł ją do mnie Enzo. Jeszcze nie weszła do domu, kiedy ściął ją ból. Od razu zadzwoniła do Carmen z błaganiem, żeby przyszła i pomogła mojej sąsiadce, po czym pojechała z Enzem do kliniki, gdzie pracuje nasza ginekolog. Skurcze od razu stały się bardzo bolesne, ale nie definitywne: poród trwał szesnaście godzin. Lila opowiedziała mi o nim w skrócie i niemalże na wesoło. To nieprawda, stwierdziła, że cierpi się męki tylko przy pierwszym dziecku i że później jest łatwiej, cierpi się zawsze. I podała okrutne, ale i zabawne argumenty. Uznała za bezsensowne to, że chcemy zachować dziecko w sobie i jednocześnie je wyprzeć. To śmieszne, oznajmiła, że wielkiej dziewięciomiesięcznej gościnności towarzyszy czekanie na chwilę, aż brutalnie wyrzucimy naszego gościa. Kręciła ze zgorszeniem głową i dziwiła się niekonsekwencji całego tego mechanizmu. Czyste szaleństwo, zawołała po włosku, twój własny organizm jest twoim wrogiem, buntuje się przeciwko tobie tak bardzo, że staje się też najgorszym wrogiem dla siebie samego, dostarcza sobie najbardziej nieznośnego bólu. Ona przez wiele godzin czuła w brzuchu jakby zimne, ostre płomienie, nieznośny przepływ bólu, który brutalnie uderza w sam środek brzucha, a potem wycofuje się i taranuje nerki. Kłamczucha z ciebie, śmiała się, gdzie tu wspaniałe przeżycie. I przysięgła – tym razem na poważnie – że nigdy więcej nie zajdzie w ciążę. Ale zdaniem lekarki, którą pewnego wieczoru Nino zaprosił z mężem na kolację, poród przebiegał całkiem normalnie i inna kobieta nie robiłaby z tego żadnej hecy. Sytuację komplikowała tylko głowa Lili. Lekarka bardzo się zdenerwowała. Robisz dokładnie na odwrót, niż powinnaś, skarciła ją, przytrzymujesz, kiedy powinnaś przeć: teraz, mocno, przyj. Pani doktor czuła wyraźną niechęć do tej pacjentki, czego u mnie w domu w ogóle nie kryła, zwłaszcza w zażyłej rozmowie z Ninem. Jej zdaniem Lila zrobiła wszystko, żeby tylko nie wydać dziecka na świat. Przytrzymywała je w sobie z całych sił, a jednocześnie jęczała: rozetnij mi brzuch, ty je wyjmij, ja nie dam rady. Ponieważ lekarka nie przestawała zachęcać jej do parcia, Lila zwyzywała ją wulgarnie. Była cała zlana potem, zdradziła nam, a szerokie czoło tylko uwydatniało przekrwione oczy, i wrzeszczała: ty tylko mówisz, wydajesz rozkazy, chodź tu, na moje miejsce, kretynko, wypchnij za mnie dziecko, jeśli potrafisz, ono zaraz mnie zabije. Poczułam się zniesmaczona i wtrąciłam: nie powinnaś nam tego opowiadać. Ona jeszcze bardziej się zirytowała, krzyknęła: opowiadam to dlatego, że jesteśmy w gronie przyjaciół. Ale ponieważ moja uwaga ubodła ją do żywego, przyjęła lekarski ton i orzekła z udawaną powagą, że jeśli zależy nam na Lili, powinniśmy (miała na myśli Nina i mnie) pomóc jej skupić się na czymś, co naprawdę da jej satysfakcję,

w przeciwnym razie jej rozchwiany umysł (tak właśnie się wyraziła) wpędzi ją i jej bliskich w kłopoty. I zakończyła słowami, że na sali porodowej oglądała walkę przeciwko naturze, potworne starcie matki ze swoim dzieckiem. To było naprawdę nieprzyjemne doświadczenie, orzekła. To dziecko było dziewczynką, a nie chłopczykiem, jak wszyscy prorokowali. Kiedy odwiedziłam Lilę w klinice, ona, choć wykończona, z dumą pokazała mi swoją córkę. Zapytała: – Ile ważyła Imma? – Trzy kilo dwieście. – Nunzia waży prawie cztery kilo, brzuch był mały, ale ona jest duża. Naprawdę dała jej imię po matce. I żeby nie drażnić ani swojego ojca Fernanda, który na starość stał się jeszcze bardziej porywczy niż w młodości, ani krewnych Enza, ochrzciła ją w kościele parafialnym i wydała wielkie przyjęcie w siedzibie Basic Sight.

68. Dziewczynki od pierwszej chwili stworzyły nam okazję, byśmy częściej przebywały razem. Lila i ja dzwoniłyśmy do siebie, umawiałyśmy się na wspólne spacery z noworodkami, rozmawiałyśmy już o nie nas, ale o nich. A przynajmniej tak nam się wydawało. W rzeczywistości ta nowa, złożona postać naszej przyjaźni opierała się na wzajemnej uwadze skupionej na córkach. Porównywałyśmy je w każdym szczególe, jakby zdrowie czy choroba jednej były wyznacznikiem dla zdrowia i choroby drugiej, dzięki czemu mogłyśmy natychmiast interweniować, żeby utwierdzić pierwsze i zapobiec drugiemu. Przekazywałyśmy sobie wszystkie informacje, które wydawały nam się pożyteczne dla zdrowego wychowania, i prześcigałyśmy się w odkrywaniu lepszych metod żywienia, bardziej miękkiej pieluszki, skuteczniejszego kremu na odparzenia. Gdy Lila kupowała śliczne ubranko Nunzii – którą nazywała Tiną, zdrobniale od Nunziatiny – ani razu nie zapomniała, by kupić je również Immie. Ja zresztą, w miarę moich finansowych możliwości, robiłam to samo. Te śpioszki były w sam raz na Tinę, dlatego kupiłam je też Immie – mówiła – na Tinę były te buciki, kupiłam je również Immie. – Czy ty wiesz – zapytałam ją raz rozbawionym tonem – że dałaś jej imię po mojej lalce? – Jakiej lalce? – Tinie, pamiętasz? Dotknęła czoła, jakby bolała ją głowa, i odpowiedziała: – Prawda, ale nie zrobiłam tego świadomie. – To była piękna lalka, bardzo ją lubiłam. – Moja córka jest ładniejsza. Tygodnie mijały, w powietrzu można było wyczuć pierwsze zapachy wiosny. Pewnego ranka mojej matce się pogorszyło, wszyscy wpadliśmy w popłoch. Ponieważ moje rodzeństwo doszło do wniosku, że lekarze w klinice nie są wystarczająco dobrzy, zaczęło rozważać możliwość przeniesienia jej do szpitala. Porozmawiałam o tym z Ninem, żeby się dowiedzieć, czy dzięki profesorom powiązanym z jego teściami, którzy już wcześniej zajęli się moją matką, istnieje szansa na uniknięcie sali wieloosobowej i dostanie pokoju jednoosobowego. Ale Nino stwierdził, że jest przeciwny wszelkim protekcjom, że w państwowej służbie zdrowia wszyscy powinni być traktowani jednakowo, i odburknął ze złością: trzeba wreszcie skończyć z panującym w tym kraju przekonaniem, że nawet żeby dostać się do szpitala, trzeba być członkiem loży czy oddać się w ręce kamorry. Nino był wściekły na Marcella, nie na mnie, ale mnie i tak zrobiło się przykro. Jestem jednak pewna, że w końcu by pomógł, gdyby moja matka, pomimo okrutnego cierpienia, nie dała nam do zrozumienia, że woli umrzeć pośród wygód niż choćby na kilka godzin wrócić do szpitala. Dlatego któregoś ranka Marcello po raz kolejny nas zaskoczył i przywiózł do kliniki jednego ze specjalistów, którzy ją leczyli. Profesor ten w szpitalu odzywał się raczej szorstko, teraz jednak był niezwykle serdeczny i często zaglądał do mojej matki. Prywatni lekarze z kliniki traktowali go z niezwykłym szacunkiem. Stan mojej matki wkrótce się poprawił. Niestety nie na długo. Wtedy moja matka zebrała w sobie wszystkie siły i zrobiła dwie sprzeczne ze sobą rzeczy, w jej oczach jednak równie istotne. Ponieważ Lila w tamtych dniach załatwiła Peppemu i Gianniemu pracę u pewnego klienta z Baiano, a oni całkowicie zlekceważyli tę propozycję, wezwała do siebie synów – błogosławiąc po tysiąckroć moją przyjaciółkę za jej szlachetność – i podczas tego długiego spotkania na kilka minut stała się na powrót taka, jak w przeszłości. Oczy jej zapłonęły i zagroziła, że nie przestanie ich prześladować z królestwa umarłych, jeśli nie przyjmą tej oferty: jednym słowem doprowadziła ich do łez i nie wypuściła, dopóki nie stali się jak baranki i nie ugięli pod jej

wolą. Potem przeszła do drugiej sprawy. Wezwała Marcellego, któremu właśnie odebrała Peppego i Gianniego, i kazała mu uroczyście przysiąc, że poślubi jej najmłodszą córkę, zanim ona na zawsze zamknie oczy. Marcello przysiągł, zapewnił, że on i Elisa zwlekali ze ślubem, bo czekali na jej powrót do zdrowia, ale teraz, ponieważ to wkrótce nastąpi, natychmiast zatroszczy się o przygotowanie dokumentów. To zadowoliło moją matkę. Dla niej nie było żadnej różnicy między władzą, jaką przypisywała Lili, a władzą Marcellego. Naciskała i na jedną, i na drugą, i była szczęśliwa, że u najważniejszych osób w dzielnicy – czyli całego jej świata – zadbała o dobro swoich dzieci. Przez kilka dni tonęła w błogiej radości. Przyprowadziłam jej Dede, którą uwielbiała, i pozwoliłam jej potrzymać Immę w ramionach. Okazała czułość nawet Elsie, choć nigdy nie żywiła do niej sympatii. Przyjrzałam się mojej matce, była szara i pomarszczona, chociaż miała zaledwie sześćdziesiąt lat, a nie sto. Po raz pierwszy zderzyłam się z pędem czasu, z siłą, która pcha mnie ku czterdziestce, z prędkością, z jaką przemija życie, z konkretną groźbą śmierci: skoro ją to spotyka, pomyślałam, to nie ma wyjścia, spotka i mnie. Pewnego ranka, kiedy Imma miała niewiele ponad dwa miesiące, moja matka odezwała się słabym głosem: Lenù, teraz jestem naprawdę zadowolona, tylko ty mnie martwisz, ale ty to ty i zawsze robisz to, co uważasz za słuszne, dlatego ci ufam. Potem zasnęła i wpadła w śpiączkę. Wytrzymała jeszcze kilka dni, nie chciała umierać. Pamiętam, że byłam w jej pokoju z Immą, jej charczący oddech nie ustawał ani na minutę, wtopił się w zwyczajowe odgłosy kliniki. Mój ojciec nie mógł już go słuchać, został tej nocy w domu, żeby płakać. Elisa wyszła z Silviem na dziedziniec, na świeże powietrze, a bracia palili kilka kroków dalej w pokoiku dla palaczy. Długo wpatrywałam się w zapadnięty kształt pod prześcieradłem. Niewiele zostało z mojej matki, a przecież była potężną kobietą, zawsze czułam się przy niej jak robak pod kamieniem, bezpieczna, ale i stłamszona. Życzyłam jej, żeby to charczenie się skończyło, natychmiast, teraz, i ku mojemu zaskoczeniu tak się stało. Nagle w pokoju zapadła cisza. Poczekałam chwilę, nie miałam sił, by wstać i do niej podejść. Ale Imma mlasnęła i przerwała ciszę. Podniosłam się i przybliżyłam do łóżka. My dwie – ja i mała, która przez sen zachłannie szukała sutka, żeby jeszcze poczuć się częścią mnie – byłyśmy w tej opanowanej przez chorobę przestrzeni jedynym, co zdrowego i żywego pozostało po mojej matce. Tamtego dnia, sama nie wiem dlaczego, włożyłam bransoletkę, którą podarowała mi ponad dwadzieścia lat temu. Dawno nie miałam jej na ręce, zazwyczaj wkładałam wyrafinowaną biżuterię, do której przyzwyczaiła mnie Adele. Od tamtej pory często ją nosiłam.

69. Niełatwo mi było pogodzić się ze śmiercią matki. Chociaż nie wylałam ani jednej łzy, ból długo mi towarzyszył i chyba tak naprawdę nigdy już nie minął. Zawsze uważałam ją za kobietę pozbawioną wrażliwości, wulgarną, bałam się jej i unikałam. Po pogrzebie poczułam się tak, jak czuje się człowiek podczas nagłej ulewy, kiedy się rozgląda i nie wie, gdzie mógłby się schronić. Przez wiele tygodni widziałam ją i słyszałam wszędzie, w dzień i w noc. W mojej wyobraźni była jak opary, które spalają się bez knota. Opłakiwałam nowy sposób bycia razem, który odkryłyśmy podczas choroby, i dobywałam z pamięci miłe wspomnienia z czasów, kiedy ja byłam mała, a ona młoda. Moje poczucie winy pomagało mi zatrzymać ją przy sobie. Wkładałam do szuflad jej spinkę, chusteczkę, nożyczki, ale to nie wystarczało, nawet bransoletki było mi mało. Z tego chyba powodu, jako że w ciąży powróciło kłucie w biodrze, które po porodzie nie minęło, postanowiłam nie zwracać się z nim do lekarzy. Pielęgnowałam tę dolegliwość w ciele jak prawdziwe dziedzictwo. Także jej ostatnie słowa (ty to ty, ufam ci) długo rozbrzmiewały w mojej głowie. Umarła w przekonaniu, że ze względu na mój charakter, na zdobyte wykształcenie, nic nie zdoła mnie powalić. Ta myśl nie dawała mi spokoju i koniec końców mi pomogła. Postanowiłam udowodnić, że miała rację. Zaczęłam znowu systematycznie zajmować się sobą. Każdą wolną chwilę poświęcałam na czytanie i pisanie. Drobne politykierstwo w ogóle przestało mnie interesować – w żaden sposób nie mogłam wskrzesić w sobie pasji do przepychanek pięciu rządzących partii i ich kłótni z komunistami, którą aktywnie pielęgnował Nino – za to z uwagą śledziłam korupcję i przemoc ciągnące kraj na dno. Oddałam się feministycznym lekturom i posiłkując się drobnym sukcesem ostatniej książki, zaproponowałam nowym czasopismom dla kobiet swoje artykuły. Muszę jednak przyznać, że najwięcej siły wkładałam przede wszystkim w przekonywanie mojego wydawnictwa, że prace nad nową książką idą pełną parą. Dwa lata wcześniej wypłacono mi połowę sowitej zaliczki. W tym czasie niewiele posunęłam się do przodu, ciągle szukałam tematu. Dyrektor wydawniczy, na którym spoczywała odpowiedzialność za tę ogromną kwotę, ani razu nie naciskał, pytał tylko z dyskrecją, a gdy ja się wykręcałam, bo nie śmiałam się przyznać, jak naprawdę stoją sprawy, on godził się na te wykręty. W końcu doszło do pewnego nieprzyjemnego incydentu. Na łamach „Il Corriere della Sera” pojawił się żartobliwy artykuł, w którym autor po wstępnych komplementach dla pewnej debiutanckiej i głośnej powieści wspomniał o niedotrzymanych obietnicach młodych włoskich pisarzy i jako przykład wymienił moje nazwisko. Kilka dni później w Neapolu pojawił się dyrektor – przyjechał na jakiś uroczysty kongres – i poprosił mnie o spotkanie. Jego poważny ton od razu mnie zaniepokoił. Przez piętnaście lat nigdy nie dał mi odczuć ciężaru pełnionej funkcji, stanął w mojej obronie przed Adele, traktował mnie z życzliwością. Z udawaną radością zaprosiłam go do siebie na kolację: kosztowało mnie to wiele nerwów i wysiłku, zrobiłam to jednak między innymi dlatego, że Nino chciał mu zaproponować kolejny zbiór esejów. Dyrektor był uprzejmy, ale nie serdeczny. Złożył mi kondolencje z powodu śmierci matki, obsypał Immę pochwałami, Dede i Elsie podarował niezwykle barwne książeczki, po czym z cierpliwością poczekał, aż uwinę się z kolacją i z córkami. W tym czasie wysłuchał, co Nino ma do powiedzenia na temat planowanej książki. Do prawdziwego powodu swojej wizyty przeszedł podczas deseru, chciał wiedzieć, czy może na jesień zaplanować publikację mojej powieści. Spąsowiałam. – Na jesień osiemdziesiątego drugiego roku?

– Na jesień osiemdziesiątego drugiego roku. – Prawdopodobnie tak, ale jeszcze nie wiem. – Musisz to wiedzieć teraz. – Daleko mi jeszcze do końca. – Pokaż mi jakiś fragment. – Nie jestem na to gotowa. Cisza. Wypił łyk wina i powiedział z powagą: – Eleno, miałaś do tej pory wiele szczęścia. Ostatnia książka sprzedała się wyjątkowo dobrze, jesteś szanowaną pisarką, zdobyłaś grono czytelników. Ale o czytelników trzeba dbać. Jeśli ich stracisz, stracisz też możliwość publikowania kolejnych książek. Zrobiło mi się przykro. Zrozumiałam, że Adele w końcu zdołała wpłynąć także na tego niezwykle uprzejmego i wykształconego człowieka. Wyobraziłam sobie nawet słowa, jakimi posłużyła się matka Pietra – to wiarołomna dziewczyna z południa, która za pozorami sympatii skrywa niecne knowania – i poczułam do siebie odrazę, ponieważ przed chwilą udowodniłam, że tak właśnie jest. Siedząc nad deserem, dyrektor w kilku oschłych zdaniach odrzucił propozycję Nina, bo – jak stwierdził – nastały ciężkie czasy dla eseistyki. Zapanowało ogólne skrępowanie, nikt nie wiedział, o czym mówić. Opowiadałam więc o Immie do chwili, kiedy gość spojrzał na zegarek i wymamrotał, że musi już iść. Wtedy nie wytrzymałam: – Dobrze, oddam książkę na czas, żeby mogła ukazać się na jesieni.

70. Moja obietnica uspokoiła dyrektora. Siedział jeszcze godzinę, rozprawiał o wszystkim i o niczym, był bardziej otwarty na propozycje Nina. Na koniec objął mnie i szepnął na ucho: jestem pewien, że piszesz przepiękną historię, i sobie poszedł. Jak tylko zamknęłam za nim drzwi, zawołałam: Adele dalej toczy przeciwko mnie wojnę, będę miała problemy. Ale Nino nie zgodził się ze mną. Nawet nikła szansa na to, że jego książka zostanie wydana, bardzo go rozweseliła. Ponadto niedawno był w Palermo na zjeździe partii socjalistycznej i przy tej okazji spotkał zarówno Guida, jak i Adele, a profesor wypowiadał się bardzo pozytywnie o jego najnowszych artykułach. Dlatego rzucił pojednawczo: – Nie przesadzaj z tym spiskowaniem Airotów. Widziałaś, wystarczyła obietnica, że przyłożysz się do pracy, i od razu zmienił mu się humor. Pokłóciliśmy się. To prawda, że dopiero co obiecałam książkę, ale jak ją miałam napisać, gdzie znaleźć potrzebną koncentrację i systematyczność? Czy on sobie zdaje sprawę, jak dotychczas wyglądało i jak wygląda moje życie? Zaczęłam mu chaotycznie wyliczać: chorobę i śmierć matki, zajmowanie się Dede i Elsą, obowiązki domowe, ciążę, narodziny Immy, jego brak zainteresowania własnym dzieckiem, to, że biega z jednej konferencji na drugą, i to coraz częściej beze mnie, oraz niesmak, tak, niesmak, że muszę się nim dzielić z Eleonorą. Ja, wykrzyczałam, ja wkrótce się rozwiodę z Pietrem, a ty nawet nie jesteś z nią w separacji. Czy mogę pracować w takich warunkach, zdana tylko na siebie, bez żadnej pomocy z jego strony? Na nic się zdała ta scena, Nino zareagował jak zawsze. Zrobił zbolałą minę i wymamrotał: nie rozumiesz, nie możesz zrozumieć, jesteś niesprawiedliwa, i przysiągł ponurym głosem, że mnie kocha i nie może żyć bez Immy, bez dziewczynek, beze mnie. Na koniec zaproponował, że opłaci mi służącą. Już wcześniej mnie zachęcał, żebym znalazła sobie kogoś, kto zajmie się domem, zakupami, gotowaniem, dziewczynkami, ale ponieważ nie chciałam uchodzić za wymagającą, zawsze odpowiadałam, że nie zamierzam obarczać go zbędnymi wydatkami. Zazwyczaj kładłam nacisk nie na to, co było korzystne dla mnie, ale na to, co on mógł docenić. Zresztą nie chciałam, żeby w naszych relacjach pojawiły się problemy, które już przerobiłam z Pietrem. Tym razem jednak, ku własnemu zaskoczeniu, od razu odparłam: tak, dobrze, znajdź mi jak najszybciej jakąś kobietę do pomocy. Wydawało mi się, że przemawia przeze mnie głos mojej matki, ale nie ten słaby z okresu choroby, lecz dawny, kłótliwy. Pieprzyć zakupy, muszę zatroszczyć się o własną przyszłość. A moją przyszłością jest powieść, którą muszę napisać w kilka miesięcy. Na dodatek bardzo dobra powieść. I nic, nawet Nino, mi w tym nie przeszkodzi.

71. Przeprowadziłam analizę sytuacji. Dwie poprzednie książki, które przez lata, między innymi dzięki przekładom, przynosiły pieniądze, od jakiegoś czasu przestały być źródłem dochodu. Zaliczka, którą otrzymałam za nową powieść i na którą jeszcze sobie nie zapracowałam, wkrótce się skończy. Za artykuły, które pisałam do późnej nocy, albo dostawałam bardzo niewiele, albo w ogóle nic. Jednym słowem żyłam z pieniędzy, jakie Pietro regularnie przesyłał co miesiąc, i z tych, które Nino dawał mi na czynsz i na rachunki, a także, co muszę przyznać, nierzadko również na ubrania dla mnie i dla dziewczynek. Dopóki musiałam stawiać czoła wszystkim zmianom, niedogodnościom i bolączkom związanym z powrotem do Neapolu, wydawało mi się to sprawiedliwe. Teraz jednak – zwłaszcza po tamtym wieczorze – postanowiłam, że muszę jak najszybciej się uniezależnić. Muszę regularnie pisać i publikować, muszę ugruntować swój pisarski wizerunek, muszę zarabiać. A powodem nie było powołanie literackie, lecz moja przyszłość: bo czy Nino zawsze będzie się troszczył o mnie i o moje córki? Właśnie wtedy jakaś część mnie – ale tylko część – świadomie i bez przesadnego cierpienia przyznała, że nie mogę zbytnio na niego liczyć. Nie chodziło tylko o dawny strach przed ewentualnym porzuceniem, bo moje pole widzenia gwałtownie się zacieśniło. Przestałam spoglądać w dal, zaczęłam myśleć o tym, że tu i teraz nie mogę oczekiwać od Nina więcej, niż mi daje, i że muszę zadecydować, czy to mi wystarczy. Naturalnie nadal go kochałam. Podobało mi się jego długie i chude ciało, jego metodyczna inteligencja. I podziwiałam go za jego pracę. Dawna umiejętność zbierania danych i interpretowania ich przerodziła się w bardzo poszukiwany fach. Ostatnio opublikował pracę, niezwykle cenioną – może to ona tak bardzo spodobała się Guidowi – na temat kryzysu gospodarczego i kapitału o niewiadomym pochodzeniu, który się przeniósł do sektora budownictwa, finansów i prywatnej telewizji. Ale było w Ninie coś, co zaczęło mnie drażnić. Na przykład ugodziła mnie radość, z jaką wrócił do łask mojego byłego teścia. I nie podobało mi się, że dokonuje rozróżnienia między Pietrem – pozbawionym wyobraźni profesorkiem, którego chwalą tylko za nazwisko i za tępy aktywizm w szeregach partii komunistycznej – a jego ojcem, prawdziwym profesorem Airotą, którego wychwala ponad miarę jako autora fundamentalnych tekstów o hellenizmie i jako walczącego, wybitnego przedstawiciela socjalistycznej lewicy. Ponadto zraniła mnie odrodzona sympatia do Adele, którą bez ustanku nazywał wielką panią, nadzwyczajną w sprawach relacji publicznych. Jednym słowem widziałam, że jest łasy na aprobatę ze strony tego, kto cieszy się autorytetem, i nie ma oporów przed lekceważeniem – albo wręcz upokarzaniem przez zawiść – tego, czyj autorytet jest jeszcze niewystarczający albo kto go w ogóle jeszcze nie ma, ale może w przyszłości mieć. Ta świadomość nie tylko kłóciła się z moim odwiecznym wyobrażeniem o nim, ale także z wizerunkiem, jaki sam zazwyczaj usiłował kreować. To nie wszystko. Zmieniał się klimat polityczny i kulturalny, a wraz z nim styl interpretowania rzeczywistości. Przestaliśmy wygłaszać ekstremistyczne idee i sama sobie się dziwiłam, że akceptuję opinie, które lata temu zwalczałam u Pietra, przez zwykłą przekorę, przez potrzebę sprowokowania kłótni. Nino jednak przesadzał, śmieszyły go nie tylko wszelkie wywrotowe hasła, ale nawet deklaracje etyczne, każdy przejaw czystości. Kpił sobie ze mnie: – Za dużo cnotek wkoło. – Czyli? – Ludzi, którzy się oburzają, jakby nie wiedzieli, że albo partie będą robić, co do nich należy, albo

zaczną się mnożyć zbrojne bandy i loże masońskie. – Co masz na myśli? – To, że partia to tylko rozdawca przywilejów w zamian za aprobatę, a ideały to tylko rekwizyt. – Cóż, w takim razie jestem cnotką. – Wiem o tym. Nie lubiłam tej jego manii, by być politycznie nieprzewidywalnym. Kiedy organizował u mnie kolacje, wpędzał w zakłopotanie swoich gości, bo stojąc po stronie lewicy, bronił opinii prawicy. Faszyści – twierdził – nie zawsze mówią głupio, i powinniśmy się nauczyć, jak z nimi rozmawiać. Albo: dosyć zwykłego demaskowania, jeśli chce się cokolwiek zmienić, trzeba samemu zakasać rękawy i pobrudzić sobie ręce. A także: wymiar sprawiedliwości należy podporządkować racjom tych, na których spoczywa odpowiedzialność za rządy, w przeciwnym razie sędziowie staną się jak zabłąkane miny, groźne dla całego demokratycznego systemu. I jeszcze: należy zablokować wynagrodzenia, mechanizm ruchomych podziałów rujnuje Włochy. A jeśli ktoś się z nim nie zgadzał, Nino zaczynał go lekceważyć, wyśmiewał go, dawał do zrozumienia, że nie warto dyskutować z kimś, kto ma klapki na oczach i stare slogany w głowie. Nie chciałam występować przeciwko niemu, dlatego ograniczałam się do skrępowanego milczenia. Nino uwielbiał ruchome piaski teraźniejszości, jego zdaniem to teraz kształtuje się przyszłość. Wiedział, co dzieje się w partiach i w parlamencie, wiedział o wewnętrznych przesunięciach w kapitale i w organizacji pracy. Ja natomiast czytałam zawzięcie tylko to, co dotyczyło kroniki kryminalnej, porwań i krwawych ataków dogorywających czerwonych bojówek, debaty o zmierzchu przewodniej roli klasy robotniczej i wyodrębnienia nowych antagonizmów. W związku z tym bliższy był mi język naszych gości niż język Nina. Któregoś wieczoru pokłócił się z kolegą z wydziału architektury. Był cały rozpalony, rozczochrany, przepiękny. – Nie potraficie dostrzec różnicy między krokiem naprzód, krokiem wstecz a staniem w miejscu. – Czym jest krok naprzód? – zapytał kolega. – To powołanie premiera, który nie jest chadekiem. – A stanie w miejscu? – To manifestacja hutników. – A krok wstecz? – Pytanie, kto mniej splamił sobie ręce, socjaliści czy komuniści. – Stajesz się cyniczny. – A ty zawsze byłeś dupkiem. O nie, Nino już mnie tak nie pociągał jak kiedyś. Wyrażał się w sposób wyzywający i zarazem nijaki, jakby – choć wychwalał dalekowzroczność – potrafił dostrzec tylko codzienne przepychanki w kwestiach, które dla mnie i dla jego kolegów były jedynie zgnilizną u podstaw. Dosyć, nalegał, skończmy z tą dziecinną awersją do władzy: trzeba być obecnym w miejscach, gdzie rodzą się i umierają partie, banki, telewizja. Słuchałam go, ale kiedy zwracał się do mnie, spuszczałam wzrok. Nie kryłam się z tym, że jego dywagacje po trosze mnie nudzą, a po trosze demaskują niestabilność, która ciągnie go w dół. Pewnego razu zrobił tego rodzaju wykład Dede, która miała napisać jakieś dziwaczne wypracowanie do szkoły. Powiedziałam, aby złagodzić jego pragmatyzm: – Dede, narody zawsze mogą wszystko wywrócić do góry nogami. On odparł dobrotliwie: – Mama lubi wymyślać historyjki, to piękna praca. Ale niewiele wie o tym, jak działa świat, na którym żyjemy, dlatego zawsze, kiedy pojawia się coś, co się jej nie podoba, ucieka do magicznej formułki

„wywróćmy wszystko do góry nogami”. Powiedz swojej nauczycielce, że trzeba naprawić ten świat, który już jest. – Jak? – zapytałam. – Za pomocą praw. – Ale ty sam twierdzisz, że sędziów należy kontrolować. Z dezaprobatą pokręcił głową, dokładnie tak jak kiedyś Pietro. – Idź pisać swoją książkę – powiedział. – Potem będziesz marudzić, że przez nas nie możesz pracować. I zrobił Dede lekcję na temat podziału władzy. Słuchałam w milczeniu i zgadzałam się z każdym jego słowem, od a do zet.

72. Kiedy Nino był w domu, odprawiał z Dede i Elsą pewien śmieszny rytuał. Zaciągali mnie do pokoiku, w którym miałam swoje biurko, surowym tonem przykazywali mi, bym się brała do pracy, i zamykali drzwi. Jeśli ośmielałam się je otworzyć, krzyczeli na mnie chórem. Nino chętnie zajmował się dziewczynkami, gdy miał czas. Dede uważał za niezwykle mądrą, ale zbyt sztywną, z kolei Elsa bawiła go swoją udawaną uległością, za którą kryły się złośliwość i przebiegłość. Ale to, na czym najbardziej mi zależało, nigdy się nie ziściło: nie związał się z małą Immą. Oczywiście bawił się z nią, czasami naprawdę wyglądał na zadowolonego. Na przykład razem z Dede i Elsą chodzili na czworaka i szczekali, żeby nakłonić ją do powiedzenia słowa pies. Próbowałam coś notować i jednocześnie nasłuchiwałam, jak wyją nadaremnie po domu, a jeśli Immie przez czysty przypadek wyrwał się z głębi gardełka jakiś nieartykułowany dźwięk, który przypominał ie, zaczynali wrzeszczeć wniebogłosy: powiedziała, brawo, powiedziała ie. I tyle. Mała była dla niego tylko laleczką, dzięki której mógł zabawiać Dede i Elsę. Gdy spędzał z nami niedzielę, co zdarzało się coraz rzadziej, i była ładna pogoda, szedł z dziewczynkami i Immą do parku: tam zachęcał Dede i Elsę, żeby pchały wózek z siostrą po alejkach. Po powrocie cała czwórka zawsze tryskała radością. Wystarczyło jednak zaledwie parę słów, żebym się domyśliła, że kiedy Dede i Elsa bawiły się w matki Immy, Nino zapominał o nich i oddawał się rozmowom z prawdziwymi matkami z Vomero, które przyprowadzały do parku dzieci, by zażyły słońca i świeżego powietrza. Z czasem przyzwyczaiłam się do tej jego instynktownej manii uwodzenia i zaczęłam ją traktować jako swego rodzaju tik. Przyzwyczaiłam się przede wszystkim do tego, że podoba się kobietom. Ale również w tej sferze coś się w pewnym momencie popsuło. Zaczęło mi się rzucać w oczy, że liczba jego przyjaciółek i koleżanek tak naprawdę jest niezliczona i że wszystkie promienieją w jego towarzystwie. Znałam to światło, dlatego nie byłam zaskoczona. Jego obecność pomagała kobiecie spojrzeć przede wszystkim na siebie, a to zawsze przynosi satysfakcję. Nic dziwnego, że te wszystkie panny, a nawet dojrzałe kobiety, przywiązały się do niego emocjonalnie, i choć nie wykluczałam pożądania, nie uważałam go za nieodzowny element. Z mieszanymi uczuciami stawałam przed zdaniem, które jakiś czas temu wypowiedziała Lila: uważam, że nie jest też twoim przyjacielem, i jak ognia strzegłam się pytania: czy to jego kochanki? Dlatego to nie podejrzenie o zdradę zaczęło mnie niepokoić, ale coś całkiem innego. Doszłam do wniosku, że Nino świadomie budzi w tych kobietach swego rodzaju instynkt macierzyński, aby w ramach możliwości robiły to, co przynosi mu korzyść. Wkrótce po narodzinach Immy Ninowi zaczęło się powodzić coraz lepiej. Kiedy się pojawiał, z dumą opowiadał o kolejnych sukcesach, i zauważyłam, że tak jak w przeszłości jego kariera ruszyła z kopyta dzięki rodzinie żony, tak teraz za każdym nowym zleceniem stała jakaś kobieta. Jedna załatwiła mu rubrykę co piętnaście dni w „Il Mattino”. Druga zarekomendowała go na otwarcie jakiegoś ważnego kongresu w Ferrarze. Trzecia umieściła go w kierownictwie jednego z turyńskich czasopism. A czwarta – urodzona w Filadelfii żona oficera NATO stacjonującego w Neapolu – wciągnęła go na listę konsultantów pewnej amerykańskiej fundacji. Lista uprzejmości cały czas się wydłużała. Zresztą czyż ja sama nie pomogłam mu opublikować książki w liczącym się wydawnictwie? A czy teraz nie zabiegam o wydanie kolejnej? I jeśli się dobrze zastanowić, czyż za jego powodzeniem w liceum nie stała sama profesor Galiani? Zaczęłam mu się uważnie przyglądać w chwilach, kiedy oddawał się swojej uwodzicielskiej pasji. Często zapraszał młodsze i starsze panie do mnie na kolację, same albo w towarzystwie mężów bądź

partnerów. Przy tych okazjach obserwowałam z lekkim niepokojem, jak potrafi je dowartościować: całkowicie ignorował zaproszonych panów, umieszczał kobiety w centrum uwagi, czasami wyróżniał jedną z nich. Przez wiele wieczorów przysłuchiwałam się rozmowom. Choć odbywały się w towarzystwie innych osób, Nino potrafił poprowadzić je tak, jakby był sam na sam z tą panią z towarzystwa, która w danym momencie go interesowała. I to bez żadnych dwuznaczności, bez kompromitujących aluzji, tylko same pytania. – I co się potem stało? – Wyjechałam z domu. Opuściłam Lecce w wieku osiemnastu lat. Ale w Neapolu nie żyło się łatwo. – Gdzie mieszkałaś? – W zniszczonym mieszkaniu przy via Tribunali razem z dwójką innych dziewcząt. Nie miałam nawet swojego kąta, żeby się spokojnie uczyć. – Jacyś mężczyźni? – Ależ skąd. – Ktoś jednak musiał być. – Jeden się pojawił i na moje nieszczęście jest tutaj, bo za niego wyszłam. Mimo że kobieta wskazała na męża, wciągając go niejako do rozmowy, Nino całkowicie go ignorował i swoim ciepłym głosem dalej zwracał się tylko do niej. Jego zainteresowanie światem kobiet było autentyczne. Ale – o czym się dobrze przekonałam – nie przypominał mężczyzn, którzy w tamtych latach udowadniali, że odstąpili kobietom przynajmniej część swoich przywilejów. I nie mam na myśli tylko profesorów, architektów, artystów, którzy często bywali w naszym domu i demonstrowali swego rodzaju zniewieścienie w zachowaniu, w uczuciach, w opinii, ale także męża Carmen, Roberta, który był niezwykle pomocny, oraz Enza, który bez wahania poświęciłby cały swój wolny czas dla Lili. Nina szczerze ekscytowało to, w jaki sposób kobiety poszukują własnej tożsamości. Nie było kolacji, na której by nie powtórzył, że myślenie razem z kobietami to jedyne prawdziwe myślenie. Ale bacznie strzegł swojej prywatności i swoich licznych działalności, na pierwszym miejscu stawiał tylko i wyłącznie siebie, nie był skłonny oddać ani chwili ze swojego czasu. Raz wytknęłam mu przed wszystkimi kłamstwo, zrobiłam to jednak na żarty, czułym tonem: – Nie wierzcie mu. Na początku pomagał mi sprzątać ze stołu, zmywać talerze. Teraz nie podnosi nawet skarpetek z podłogi. – To nieprawda – uniósł się. – Prawda. Pragnie wyzwolenia dla kobiet innych mężczyzn, ale nie dla swojej. – Cóż, twoje wyzwolenie niekoniecznie musi się wiązać z utratą wolności przeze mnie. Nawet w takich zdaniach, choć wypowiedzianych dla zabawy, szybko z przykrością zaczęłam dostrzegać echo konfliktów z Pietrem. Dlaczego tak bardzo złościłam się na swojego byłego męża, a Ninowi na wszystko pozwalam? Zastanawiałam się: może każdy związek z mężczyzną jest tylko powielaniem tych samych sprzeczności, a w niektórych środowiskach nawet tych samych miłych odpowiedzi? Potem jednak powtarzałam sobie: nie powinnam przesadzać, istnieje pewna różnica, z Ninem bez wątpienia jest mi lepiej. Ale czy naprawdę? Byłam tego coraz mniej pewna. Przypomniałam sobie, jak gościliśmy go we Florencji i jak stanął po mojej stronie przeciwko Pietrowi. Przypomniałam sobie, jak zachęcił mnie do pisania. A teraz? Teraz, kiedy koniecznie powinnam wziąć się do roboty, nie budzi we mnie takiej wiary w siebie jak dawniej. Wiele się przez te lata zmieniło. Nino ma coraz więcej własnych spraw i nawet gdyby chciał, nie może się już mną zajmować. Aby mnie udobruchać, za pośrednictwem swojej matki załatwił mi Silvanę, potężną kobiecinę koło pięćdziesiątki, z trójką dzieci, wiecznie pogodną, energiczną i dającą sobie radę z moimi dziewczynkami. Przemilczał, ile jej płaci, a po tygodniu zapytał: wszystko

w porządku? Widać było jednak, że ten wydatek potraktował jako upoważnienie, aby więcej nie zawracać sobie mną głowy. Oczywiście pytał mnie systematycznie: piszesz? Ale nic więcej. Zniknęło gdzieś całe zainteresowanie, jakim darzył moje pisarstwo na początku naszej relacji. I nie tylko to. Ja sama z pewnym zażenowaniem musiałam przyznać, że nie darzę go już takim autorytetem. Jakaś część mnie, która wiedziała, że nie może liczyć na Nina, przestała też dostrzegać podczas każdego wypowiadanego przez niego słowa płomienną aureolę wokół niego, którą widziałam od dziecka. Dawałam mu do przeczytania jakiś bezkształtny szkic, a on wykrzykiwał: doskonałe. Opowiadałam mu w skrócie fabułę, przedstawiałam postaci, a on: piękne, bardzo mądre. Ale nie był przekonujący, nie wierzyłam mu, zbyt wiele kobiet chwalił z entuzjazmem za ich pracę. Po każdym wieczorze spędzonym z innymi parami powtarzał ten sam refren: jaki nudny facet, ona jest bez wątpienia lepsza od niego. Wszystkie swoje przyjaciółki oceniał jako wspaniałe, właśnie dlatego, że były jego przyjaciółkami. W ogóle miał bardzo pozytywną opinię o kobietach. Nino potrafił usprawiedliwić nawet sadystyczną tępotę urzędniczek na poczcie, a także ciasnotę umysłową nauczycielek Dede i Elsy. Jednym słowem nie czułam się już jedyna, pasowałam do wzorca, któremu odpowiadały także wszystkie pozostałe. A skoro nie byłam dla Nina wyjątkowa, skoro nie mogłam z jego opinii czerpać energii, by dobrze wypełnić zadanie, na co mi ona? Pewnego wieczoru, rozjuszona przez pochwały, jakimi w mojej obecności obsypał pewną zaprzyjaźnioną panią biolog, zapytałam: – Czy naprawdę nie ma na świecie żadnej głupiej kobiety? – Tego nie powiedziałem. Powiedziałem, że generalnie jesteście od nas lepsze. – Ja jestem lepsza od ciebie? – Ależ oczywiście, i wiem to od bardzo dawna. – W porządku, wierzę ci, ale chyba choć raz w życiu spotkałeś jakąś jędzę? – Tak. – Powiedz, jak ma na imię. Wiedziałam, co mi odpowie, ale dalej naciskałam w nadziei, że wymieni Eleonorę. Czekałam, on spoważniał: – Nie mogę. – Mów. – Będziesz zła. – Nie będę. – Lina.

73. Chociaż w przeszłości wierzyłam odrobinę w jego wrogie nastawienie do Liny, teraz byłam co do niego coraz mniej przekonana. A powodem były między innymi wcale nie tak rzadkie chwile, kiedy okazywał kompletnie odmienne uczucia. Pewnego wieczoru próbował dokończyć esej poświęcony pracy i mechanizacji w fabryce Fiata. Wiedziałam jednak, że ma z tym problem (co to takiego mikroprocesor, czym jest chip, jak działają te rzeczy). Powiedziałam więc: porozmawiaj z Enzem Scannem, on jest dobry w tych sprawach. Zapytał z roztargnieniem: kto to jest Enzo Scanno? Mężczyzna Liny, odparłam. On na to z lekkim uśmieszkiem: w takim razie wolę porozmawiać z Liną, na pewno wie więcej. I jakby nagle wróciła mu pamięć, dodał z niechęcią: czy to ten Scanno, przygłupi syn handlarki owocami? Jego ton wywarł na mnie niemiłe wrażenie. Enzo był założycielem małej nowatorskiej firmy, tworu naprawdę cudownego, jeśli pomyśleć, że jego siedziba znajduje się w samym sercu starej dzielnicy. A Nino, właśnie jako analityk, powinien okazać mu pewne zainteresowanie czy nawet podziw. On natomiast sprowadził go do czasów szkoły podstawowej, kiedy Enzo pomagał matce w sklepiku albo razem z ojcem obwoził owoce i warzywa, dlatego nie miał czasu na naukę i nie był wybitnym uczniem. Z rozdrażnieniem odebrał Enzowi wszelkie zasługi i przypisał je Lili. W ten sposób uświadomiłam sobie, że gdybym zmusiła Nina do głębszej analizy, okazałoby się, że tak hołubiona kobieca inteligencja – a może nawet jego uwielbienie dla niej oraz pewne wypowiedzi, w których za największe marnotrawstwo uznał lekceważenie intelektualnych możliwości kobiet – dotyczy Lili. I że choć nasza historia miłosna zaczyna zmierzchać, historii z Ischii nic nigdy nie przyćmi. Pomyślałam kiedyś, że mężczyzna, dla którego zostawiłam Pietra, jest taki, jaki jest, bo spotkanie z Lilą go takim uczyniło.

74. A stało się to pewnego mroźnego jesiennego poranka, kiedy wiozłam Dede i Elsę do szkoły. Prowadziłam z roztargnieniem. I wtedy właśnie ta myśl się we mnie zakorzeniła. Przeprowadziłam rozróżnienie między miłością do chłopaka z dzielnicy, do ucznia liceum – to było moje uczucie, a jego obiektem był wytwór mojego umysłu, zrodzony jeszcze przed Ischią – a namiętnością do młodzieńca, którego spotkałam w księgarni w Mediolanie, i do człowieka, który pojawił się w moim domu we Florencji. Zawsze łączyłam te dwa emocjonalne etapy, ale tamtego ranka poczułam, że między nimi nie ma żadnej więzi, że ciągłość jest tylko wytworem mojego umysłu. Doszłam do wniosku, że pośrodku doszło do rozłamu pod postacią miłości do Lili, i ten rozłam powinien był na zawsze wykreślić Nina z mojego życia. Ja jednak nigdy nie chciałam sobie z tego zdać sprawy. Z kim się zatem związałam i kogo nadal kocham? Zazwyczaj to Silvana odprowadzała dziewczynki do szkoły. Ja zaś, podczas gdy Nino jeszcze spał, zajmowałam się Immą. Tego dnia postanowiłam cały ranek spędzić poza domem, zamierzałam poszukać w Bibliotece Narodowej starej pozycji Roberta Bracca zatytułowanej W świecie kobiety. Toczyłam się powoli w porannym korku, a moje myśli krążyły wokół Nina. Odpowiadałam na pytania dziewczynek, prowadziłam i jednocześnie zastanawiałam się nad tym rozdwojonym Ninem, jednym, który należał do mnie, i drugim, który był mi całkiem obcy. Kiedy wysadziłam Dede i Elsę pod ich szkołami i udzieliłam im tysiąca napomnień, ta myśl przerodziła się w obraz, ten zaś, jak często wtedy ze mną bywało – w zalążek ewentualnej historii. Jadąc w stronę bulwarów, myślałam sobie, że można z tego zrobić powieść: pewna kobieta wychodzi za mężczyznę, w którym jest od dziecka zakochana, ale w noc poślubną spostrzega, że choć jedna część jego ciała należy do niej, druga jest fizycznie zamieszkana przez jej przyjaciółkę z dzieciństwa. Nagle w mojej głowie rozległ się alarm, który przygłuszył wszystko inne: zapomniałam o pieluszkach dla Immy. Codzienność często wdzierała się brutalnie do moich zagmatwanych fantazji i okrywała je śmiesznością. Wkurzona na siebie, zaparkowałam. Byłam tak zmęczona, że chociaż zapisywałam skrupulatnie w notesie wszystkie niezbędne sprawunki, zawsze zapominałam zabrać ze sobą listę. Prychnęłam: nigdy się nie zorganizuję jak należy. Nino miał jakieś ważne spotkanie w pracy, pewnie już wyszedł, zresztą na niego i tak nie ma co liczyć. Silvany nie mogłam po nie posłać do apteki, bo musiałaby zostawić dziecko samo w domu. W związku z tym Imma nie będzie przebierana, a od kilku dni ma odparzoną skórę. Wróciłam na via Tasso. Pobiegłam do apteki, kupiłam pieluszki, wbiegłam do mieszkania zasapana. Na schodach byłam pewna, że słyszę popiskiwania Immy, ale gdy otworzyłam drzwi, mieszkanie tonęło w ciszy. Dziecko siedziało w kojcu w salonie, bez pieluszki, i bawiło się pluszową zabawką. Przemknęłam, bałam się, że jeśli mnie zobaczy, zacznie wołać, żebym wzięła ją na ręce, a ja chciałam tylko wręczyć paczkę Silvanie i od razu lecieć do biblioteki. Ponieważ z dużej łazienki (mieliśmy dwie, z mniejszej korzystał Nino, z drugiej, większej, ja i dziewczynki) dobiegały hałasy, pomyślałam, że Silvana w niej sprząta. Poszłam tam, drzwi były niedomknięte, pchnęłam je. Najpierw w jasnym prostokącie lustra zobaczyłam pochyloną naprzód głowę Silvany i uderzył mnie siwy przedziałek pośrodku czarnych włosów. Potem spostrzegłam zamknięte oczy i otwarte usta Nina. W jednej chwili odbity obraz połączył się z żywymi ciałami. Nino miał na sobie tylko podkoszulek, poza tym był nagi, stał w rozkroku, na bosaka. Silvana pochylała się do przodu, rękami opierała się o umywalkę, jej duże majtki plątały się w kolanach, a ciemna koszula była podwinięta aż do pasa. On jedną ręką masował jej przyrodzenie

i jednocześnie ramieniem podtrzymywał ciężki brzuch, a drugą obejmował ogromny biust, który wylewał się z koszuli i stanika, i nie przestawał uderzać płaskim podbrzuszem w jej szerokie i blade pośladki. Dokładnie w chwili, kiedy Nino otwierał oczy, a Silvana poderwała głowę i rzuciła w moją stronę przerażone spojrzenie, z siłą zatrzasnęłam drzwi. Pobiegłam po Immę, wyciągnęłam ją z kojca i gdy Nino krzyczał za mną: Eleno, poczekaj, ja byłam już na piętrze, nawet nie wezwałam windy, zbiegałam po schodach z małą na rękach.

75. Schroniłam się w samochodzie, zapaliłam silnik i ruszyłam z Immą na kolanach. Mała wyglądała na szczęśliwą, chciała trąbić klaksonem, tak jak nauczyła ją Elsa, mówiła coś niezrozumiale i popiskiwała z radości, że ma mnie przy sobie. Jechałam bez celu, chciałam po prostu znaleźć się jak najdalej od domu. W końcu trafiłam pod zamek Sant’Elmo. Zatrzymałam się, zgasiłam silnik i odkryłam, że łzy nie cisną mi się do oczu, że nie cierpię, że jestem zwyczajnie porażona przez obrzydzenie. Nie mogłam w to uwierzyć. Czy to możliwe, że ten Nino, którego nakryłam, jak wbija napięty członek w przyrodzenie dojrzałej kobiety – kobiety, która mi sprząta dom, robi zakupy, gotuje, zajmuje się moimi córkami, kobiety wyniszczonej przez trudy życia, grubej, rozczochranej, dalekiej od wykształconych i eleganckich dam, które przyprowadzał do mnie na kolację – to chłopiec z mojej młodości? Przez cały czas, kiedy tak jechałam na oślep, nie czując na sobie ciężaru półnagiej Immy, która uderzała w klakson i wołała mnie radośnie, nie udało mi się nadać mu wyraźnej osobowości. Czułam się tak, jakbym po wejściu do mieszkania znienacka odkryła we własnej łazience obcą istotę, która dotychczas kryła się wewnątrz cielesnej powłoki ojca mojej trzeciej córki. Ten obcy wyglądał jak Nino, ale nim nie był. Czyżby to był ten drugi, ten, który zrodził się po Ischii? Ale jaki drugi? Ten, który zapłodnił Silvię? Kochanek Mariarosy? Niewierny, ale zarazem przywiązany mąż Eleonory? Mężczyzna żonaty, który mnie, zamężnej kobiecie, powiedział, że mnie kocha, że chce mnie za wszelką cenę? Przez całą drogę na Vomero usiłowałam pochwycić wspomnienie Nina z dzielnicy i z liceum, Nina czułego i kochającego, aby wyrzucić z siebie poczucie odrazy. I dopiero kiedy zatrzymałam się pod Sant’Elmo, w pamięci wróciła łazienka i chwila, kiedy on otworzył oczy i zobaczył w lustrze, że stoję w drzwiach. Nagle wszystko stało się jasne. Nie ma żadnego rozdarcia między mężczyzną z czasów po Lili i chłopcem sprzed Lili, w którym zakochałam się w dzieciństwie. Nino jest jeden, a dowodzi tego jego wyraz twarzy, gdy był w Silvanie. Taką samą minę miał jego ojciec Donato – nie wtedy, kiedy rozdziewiczał mnie na plaży w Maronti, ale kiedy w kuchni u Nelli wsunął rękę pod pościel i dotykał mnie między nogami. Żaden obcy. Zwykła ohyda. Nino stał się taki, jakim nigdy nie chciał być. Od zawsze taki był. Kiedy rytmicznie uderzał w pośladki Silvany i uprzejmie troszczył się o jej rozkosz, nie kłamał, tak jak nie kłamał, gdy mnie krzywdził i jednocześnie wyrażał skruchę, przepraszał, błagał, żebym mu przebaczyła, przysięgał, że mnie kocha. On już taki jest, powiedziałam sobie. Ale to mnie nie pocieszyło. Co więcej, poczułam, że to stwierdzenie, zamiast osłabić odrazę, tylko ją we mnie wzmacnia. Potem aż po kolana zalało mnie ciepło. Otrząsnęłam się: Imma była naga, zrobiła na mnie siusiu.

76. Nie mogłam wrócić do domu, chociaż było zimno i Imma mogła się rozchorować. Udając zabawę, owinęłam ją we własny płaszcz, kupiłam pieluszki, umyłam nawilżonymi chusteczkami i przewinęłam. Teraz musiałam zadecydować, co dalej. Dede i Elsa złe i wygłodniałe zaraz wyjdą ze szkoły, Imma też jest głodna. A mnie było zimno w mokrych dżinsach, bez płaszcza, z nerwami jak postronki. Poszukałam telefonu i zadzwoniłam do Lili. Zapytałam: – Mogę przyjechać do ciebie z dziewczynkami na obiad? – Jasne. – Enzo się nie pogniewa? – Wiesz, że będzie zadowolony. Usłyszałam radosny głosik Tiny, Lila ją uciszyła. Potem zapytała z niebywałą dla siebie ostrożnością: – Coś nie tak? – Owszem. – Co się stało? – To, co przewidziałaś. – Pokłóciłaś się z Ninem? – Potem ci opowiem, teraz się spieszę. Pod szkołą byłam za wcześnie. Imma straciła już jakiekolwiek zainteresowanie mną, kierownicą, klaksonem, zrobiła się nerwowa, pokrzykiwała. Znowu owinęłam ją ciasno w płaszcz i poszłyśmy szukać ciasteczek. Myślałam, że działam ze spokojem – bo w środku czułam się spokojna, nadal nad wściekłością przeważała odraza, wstręt, jaki bym odczuła na widok dwóch spółkujących jaszczurek – ale zauważyłam, że gdy tak biegnę po ulicy w mokrych spodniach i głośno przemawiam do opatulonego w płaszcz niemowlęcia, które wyrywa się i płacze, przechodnie spoglądają na mnie z ciekawością i zaniepokojeniem. Imma, jak tylko dostała ciasteczko, od razu się uspokoiła, za to ja byłam coraz bardziej zdenerwowana. Nino pewnie odłożył spotkanie, prawdopodobnie mnie szuka, mogę się na niego natknąć pod szkołą. Ponieważ Elsa kończyła lekcje przed Dede, która była już w drugiej gimnazjalnej, zaszyłam się w miejscu, z którego mogłam obserwować furtkę szkoły podstawowej, sama nie będąc widziana. Szczękałam zębami z zimna, Imma wysmarowała mój płaszcz śliną i mokrymi okruchami ciastka. Rozglądałam się nerwowo, ale Nina nigdzie nie było. I nie pojawił się nawet pod bramą gimnazjum, z której chwilę później, na fali kuksańców, pokrzykiwań i dialektalnych wyzwisk, wypłynęła Dede. Dziewczynki nie zwróciły na mnie większej uwagi, za to bardzo zaciekawił je fakt, że przyszłam po nie z Immą. – Dlaczego trzymasz ją w płaszczu? – zapytała Dede. – Bo jej zimno. – A wiesz, że właśnie ci go niszczy? – Nie szkodzi. – Ale kiedy ja ci go pobrudziłam, uderzyłaś mnie po twarzy – pożaliła się Elsa. – Nieprawda. – Najprawdziwsza prawda. Dede dalej wypytywała: – Dlaczego ma tylko koszulkę i pieluszkę?

– To wystarczy. – Stało się coś? – Nie. Teraz idziemy na obiad do cioci Liny. Tę informację przyjęły z wielkim entuzjazmem, wsiadły do samochodu, a kiedy mała mówiła coś do sióstr w swoim niezrozumiałym języku, przeszczęśliwa, że jest w centrum uwagi, one zaczęły kłócić się o to, która może trzymać ją na kolanach. Rozkazałam, żeby obie ją wzięły, zamiast szarpać: nie jest z gumy, krzyknęłam. Elsie nie spodobało się takie rozwiązanie, rzuciła więc w stronę Dede dialektalnym wyzwiskiem. Próbowałam ją dosięgnąć i trzepnąć, potem powiedziałam wolno, patrząc na nią w lusterku wstecznym: co ty powiedziałaś, powtórz, co ty powiedziałaś? Nie płakała, zostawiła Immę Dede i mruknęła, że zajmowanie się siostrzyczką ją nudzi. A kiedy mała wyciągała do niej ręce, żeby się bawić, odpychała ją niegrzecznie. I krzyczała, co tylko mnie dodatkowo rozjuszyło: dosyć, daj mi spokój, pobrudzisz mnie. A do mnie: mamo, każ jej przestać. Nie wytrzymałam, zawyłam tak, że przestraszyłam całą trójkę. Przemierzyłyśmy miasto w napiętej ciszy, którą przerywały szepty Dede i Elsy: próbowały zrozumieć, czy w ich życiu znowu wydarzy się coś nieodwracalnego. Nie byłam w stanie znieść nawet tego spiskowania. Miałam już wszystkiego dość: ich dzieciństwa, mojej roli matki, bełkotu Immy. A poza tym obecność moich córek w mieszkaniu kłóciła się z obrazem spółkowania, który nieustannie miałam przed oczami, z zapachem seksu, który ciągle czułam w nozdrzach, z wściekłością, która zaczęła we mnie brać górę razem z najbardziej wulgarnymi dialektalnymi przekleństwami. Nino zerżnął służącą, a potem poszedł do siebie, mając w dupie mnie i własną córkę. Co za gnój, jak ja mogłam się tak pomylić. Czy jest jak jego ojciec? O nie, to zbyt proste. Nino jest bardzo inteligentny, Nino jest nadzwyczaj wykształcony. Jego skłonność do rżnięcia nie bierze się z prymitywnej i naiwnej demonstracji męskości, opartej na faszystowskich i południowych stereotypach. Jest w pełni świadomy tego, co mi zrobił, że mnie krzywdzi. Karmi się bardzo złożonymi koncepcjami. Dobrze wiedział, że to mnie zrani do żywego, że mnie zrujnuje. Ale i tak się nie cofnął. Pomyślał sobie: nie mogę przecież wyrzec się własnej przyjemności tylko dlatego, że ta jędza będzie mnie potem wkurwiać. Właśnie tak. I z pewnością uznał moją reakcję za filistyńską – ten przymiotnik był jeszcze stosunkowo rozpowszechniony w naszym środowisku. O tak, za filistyńską. Nietrudno było mi sobie wyobrazić, jak się będzie elegancko usprawiedliwiał: ależ co w tym złego, ciało jest słabe, wszystko o tym przeczytałem. Pieprzony skurwysyn. Gniew przedarł się przez odrazę. Wrzasnęłam na Immę – nawet na Immę – żeby się uciszyła. Kiedy podjechałam pod dom Lili, nienawidziłam Nina tak jak jeszcze nikogo do tej pory.

77. Lila przygotowała jedzenie. Wiedziała, że Dede i Elsa uwielbiają makaronowe uszka w sosie pomidorowym, dlatego wzbudziła nimi głośny entuzjazm. To nie wszystko. Wzięła ode mnie Immę i zajęła się i nią, i Tiną, jakby nagle jej córka się rozdwoiła. Przebrała je obie, umyła, ubrała w takie same ubranka i obsypała pieszczotami z wyjątkową macierzyńską troską. Potem, ponieważ dziewczynki od razu zaczęły się ze sobą bawić, położyła je razem na starym dywanie, żeby raczkowały i gaworzyły. Bardzo się od siebie różniły. Z niechęcią porównałam moją i Nina córkę z córką Lili i Enza. Tina wydała mi się ładniejsza, zdrowsza, była słodkim owocem trwałego związku. Tymczasem Enzo wrócił z pracy, był serdeczny i jak zwykle lakoniczny. Przy stole ani on, ani Lila nie zapytali, dlaczego nie tknęłam jedzenia. Tylko Dede to skomentowała, chcąc w ten sposób wytłumaczyć mnie przed sobą i innymi. Powiedziała: moja mama zawsze mało je, ponieważ nie chce przytyć, ja też tak robię. Zawołałam groźnie: ty masz wyczyścić talerz do ostatniego uszka. Enzo, jakby chciał obronić moje córki przede mną, urządził zawody, kto zje więcej i skończy wcześniej. Był też uprzejmy wobec Dede, która pytała go o Rina – moja córka miała nadzieję, że spotka go na obiedzie – i wyjaśnił, że chłopak zaczął pracować w warsztacie, dlatego nie będzie go przez cały dzień. Po posiłku w wielkiej tajemnicy zaprowadził obie siostry do pokoju Gennara, aby pokazać im wszystkie ukryte tam skarby. Kilka minut później eksplodowała jakaś wściekła muzyka: nie wyszli już z pokoju. Zostałam sama z Lilą. Opowiedziałam jej o wszystkim ze szczegółami, tonem oscylującym między sarkazmem a bólem. Ona słuchała mnie w milczeniu. Zdałam sobie sprawę, że im dłużej mówię o tym, co mnie spotkało, tym bardziej scena seksu między tą otyłą kobietą a wątłym Ninem wydaje mi się śmieszna. W pewnym momencie wyrwało mi się w dialekcie: obudził się, zastał Silvanę w kiblu i zanim się wysikał, podciągnął jej koszulę i wsadził w nią kutasa. Potem roześmiałam się wulgarnie, na co Lila patrzyła ze skrępowaniem. Ona używała takiego języka, ale po mnie się go nie spodziewała. Musisz się uspokoić, powiedziała, a ponieważ Imma płakała, poszłyśmy sprawdzić, co się dzieje. Moja jaśniutka i cała czerwona na twarzy córka wylewała krokodyle łzy i darła się wniebogłosy, a jak tylko mnie zobaczyła, podniosła rączki, żebym ją wzięła. Tina, ciemna, blada, spoglądała na nią zmieszana, a kiedy pojawiła się jej matka, nawet nie drgnęła, zawołała tylko wyraźnie mama, jakby oczekiwała, że mama wyjaśni jej, co się dzieje. Lila wzięła obie na ręce: pocałowała Immę, ustami osuszyła jej łzy, przemawiała do niej kojąco. Byłam jak ogłuszona. Pomyślałam: Tina wyraźnie wypowiada słowo mama, wszystkie sylaby, Imma nie, a jest prawie o miesiąc starsza. Poczułam się zagubiona i smutna. 1981 rok dobiegał końca. Wyrzucę Silvanę. Ale nie wiem, co pisać, miesiące przelecą mi przez palce, nie oddam książki, stracę możliwość publikowania i wiarygodność. Moja przyszłość zawiśnie na włosku, będę zależna od pieniędzy Pietra, sama z trzema córkami, bez Nina. Koniec z Ninem, Nina już nie ma. Znowu górę wzięła ta część mnie, która nadal go kochała, ale nie tak jak we Florencji, a raczej tak, jak go kochała w dzieciństwie, w podstawówce, kiedy patrzyłam, jak wychodzi ze szkoły. Na ślepo szukałam jakiegoś punktu zaczepienia, żeby pomimo upokorzenia mu przebaczyć: nie mogłam się pogodzić z myślą, że wyrzucę go z mojego życia. Gdzie on teraz jest? Czy to możliwe, że w ogóle nie próbował mnie szukać? Fakt, że Enzo od razu zajął się dziewczynkami, skojarzyłam z tym, że Lila odciążyła mnie od wszelkich obowiązków i wysłuchała, dając mi całkowicie wolną rękę. W końcu zrozumiałam, że zanim ja przyjechałam do dzielnicy, oni już o wszystkim wiedzieli. Zapytałam: – Nino dzwonił?

– Tak. – Co powiedział? – Że to był idiotyzm, że mam być przy tobie, pomóc ci zrozumieć, że dzisiaj tak się żyje. Same bzdury. – A ty? – Rzuciłam słuchawką. – Zadzwoni jeszcze? – Zdziwiłabym się, gdyby nie zadzwonił. Czułam się podle. – Lila, nie potrafię żyć bez niego. Wszystko trwało tak krótko. Zniszczyłam małżeństwo, przeprowadziłam się tutaj z dziewczynkami, urodziłam kolejną córkę. I po co? – Popełniłaś błąd. To zdanie mi się nie spodobało, zabrzmiało jak echo dawnej obelgi. Zarzucała mi, że popełniłam błąd, chociaż ona próbowała mnie przed nim ustrzec. Mówiła, że ja chciałam zbłądzić, dlatego to ona popełniła błąd – wcale nie jestem inteligentna, jestem durną idiotką. Odparłam: – Muszę się z nim rozmówić. – Dobrze, ale zostaw mi dzieci. – Nie dasz rady, będziesz miała czwórkę na głowie. – Piątkę, jest jeszcze Gennaro. A z nim jest najwięcej kłopotów. – Sama widzisz, zabiorę je ze sobą. – Nie ma mowy. Racja, potrzebowałam jej pomocy. Powiedziałam: – Zostawię ci je do jutra, potrzebuję czasu, żeby jakoś to rozwiązać. – Jak rozwiązać? – Nie wiem. – Chcesz dalej być z Ninem? Wyczułam sprzeciw w jej głosie i prawie wrzasnęłam: – A co mam robić? – Tylko jedno, zostawić go. Jej zdaniem to była właściwa decyzja, zawsze chciała, żeby tak to się skończyło, nigdy tego przede mną nie ukrywała. Obiecałam: – Zastanowię się nad tym. – Nie, nie zastanowisz, ty już postanowiłaś. Będziesz udawać, że nic się nie stało, i dalej to ciągnąć. Nie zamierzałam odpowiadać, ale ona nalegała, powiedziała, że nie powinnam tak marnować życia, że czeka mnie inny los, że jeśli nic nie zrobię, będę się coraz bardziej zatracać. Zauważyłam, że mówi z coraz większym zacięciem, że aby mnie powstrzymać, zaraz powie to, co ja od dawna chciałam usłyszeć, a czego ona nie chciała mi zdradzić. Przestraszyłam się. Ale przecież ja sama przy wielu okazjach nakłaniałam ją do szczerości. Zresztą czy teraz nie po to przybiegłam do niej, żeby wreszcie to z siebie wyrzuciła? – Jeśli masz mi coś do powiedzenia – mruknęłam – to mów. Popatrzyła mi prosto w oczy, ja spuściłam wzrok. Powiedziała, że Nino często się z nią kontaktował. Że prosił, żeby do niego wróciła, zarówno zanim związał się ze mną, jak i potem. Że kiedy zawieźli moją matkę do szpitala, był szczególnie natrętny. Że podczas gdy lekarze badali moją matkę, oni siedzieli w poczekalni, i wtedy on jej przysiągł, że jest ze mną tylko po to, żeby być bliżej niej. – Popatrz na mnie – wymamrotała. – Wiem, źle robię, że ci to mówię, ale on jest o wiele gorszy niż ja. Jest gorszy, bo jest płytki.

78. Wróciłam na via Tasso z postanowieniem, że zerwę z Ninem wszelki kontakt. W mieszkaniu nie było nikogo, panował absolutny porządek. Usiadłam przy drzwiach balkonowych. Życie w tym miejscu dobiegło końca. W ciągu dwóch lat wyczerpały się też wszystkie powody, dla których miałabym zostać w Neapolu. Z narastającym napięciem czekałam na jego przyjście. Minęło kilka godzin, zasnęłam. Przebudziłam się znienacka, gdy było już ciemno. Dzwonił telefon. Pobiegłam odebrać, byłam pewna, że to Nino, a to był Antonio. Dzwonił z baru pod domem, zapytał, czy zejdę do niego. Powiedziałam: ty wejdź. Czułam, że się waha, w końcu się zgodził. Nie miałam żadnych wątpliwości, że Lila go do mnie przysłała, zresztą sam to od razu przyznał. – Boi się, że zrobisz coś głupiego – wyjaśnił, siląc się na włoski. – I ty mi w tym przeszkodzisz? – Tak. – Jak? Usiadł w salonie, nie chciał kawy, którą mu zaproponowałam, i spokojnie, tonem człowieka nawykłego do szczegółowych relacji, wyliczył mi wszystkie kochanki Nina: z imienia, nazwiska, zawodu, pokrewieństwa. Niektórych nie znałam, były to starsze romanse. Inne przyprowadził do mnie na kolację, pamiętałam, że były serdeczne dla mnie i dla dziewczynek. Mirella, która zatroszczyła się o Dede, Elsę i Immę, była z nim od trzech lat. Jeszcze dłuższy był związek z panią ginekolog, która przyjęła mój i Lili poród. Antonio zestawił znaczącą liczbę kobiet, wobec których Nino, choć w różnym czasie, zastosował ten sam schemat: okres intensywnych randek, potem okazjonalne spotkania, ani jednego definitywnego rozstania. To oddany typ, zażartował z sarkazmem, nigdy nie zrywa kontaktów, raz idzie do jednej, innym razem do drugiej. – Lina o tym wie? – Tak. – Od kiedy? – Od niedawna. – Dlaczego od razu mi tego nie powiedzieliście? – Ja chciałem od razu. – A Lina? – Kazała czekać. – I ty jej posłuchałeś. Pozwoliliście, żebym gotowała i nakrywała do stołu dla kobiet, z którymi zdradził mnie poprzedniego dnia albo zamierzał zdradzić nazajutrz. Gdy ja jadłam, one dotykały go pod stołem po stopie, kolanie albo po czymś jeszcze innym. Powierzyłam własne dzieci dziewczynie, na którą się rzucał, jak tylko ja się odwróciłam w inną stronę. Antonio wzruszył ramionami, wpatrzył się w swoje dłonie, zaplótł je i oparł na kolanach. – Jeśli każą mi coś robić, to ja to robię – odparł w dialekcie. Ale potem się zmieszał. Robię tak prawie zawsze, wyjaśnił, i usiłował się usprawiedliwić: czasami słucham dla pieniędzy, czasami przez szacunek, bywa, że dla siebie samego. I mruknął: jeśli człowiek nie dowie się o zdradach we właściwym momencie, wszystko na nic, bo kiedy jesteś zakochana, wszystko przebaczysz. Żeby zdrady cokolwiek znaczyły, wpierw musi zrodzić się odrobina niechęci. Zbolałym głosem rozwodził się o ślepocie tego, kto kocha. A żeby podać jakiś przykład, przypomniał mi o tym, jak

to wiele lat temu z polecenia Solarów śledził Nina i Lilę. Wtedy, powiedział z dumą, nie zrobiłem tego, co mi kazali. Nie przekazał Lili Michelemu, za to zawołał Enza, żeby on wyciągnął ją z tarapatów. Przypomniał, jak pobił Nina. Zrobiłem to, mruknął, przede wszystkim dlatego, że ty kochałaś jego, a nie mnie, a także dlatego, że gdyby ten gnojek wrócił do Liny, ona pozostałaby przy nim i zrujnowała sobie dla niego życie. Widzisz, stwierdził na zakończenie, nawet wtedy na nic by się zdały kazania, Lila by mnie nie posłuchała, miłość jest nie tylko ślepa, ale i głucha. Byłam oszołomiona, zapytałam: – Czy przez te wszystkie lata nigdy nie powiedziałeś Linie, że tamtego wieczoru Nino wrócił do niej? – Nie. – A powinieneś. – Dlaczego? Kiedy głowa mi podpowiada, żebym robił tak a tak, ja tak robię i nie zastanawiam się nad tym więcej. Bo jeśli zaczniesz się zastanawiać, to narobisz tylko problemów. Jaki on stał się mądry. W ten sposób dowiedziałam się, że związek Nina i Lili trwałby nieco dłużej, gdyby Antonio nie przerwał go siłą pięści. Od razu jednak odrzuciłam pomysł, że gdyby kochali się przez całe życie, to może zarówno on, jak i ona staliby się inni: wydało mi się to nie tylko nieprawdopodobne, ale wręcz nieznośne. Westchnęłam żałośnie. Antonio z sobie znanych powodów postanowił ocalić Lilę, a teraz Lila przysłała go do mnie, żeby ocalił mnie. Popatrzyłam na niego i zażartowałam z sarkazmem o jego roli opiekuna kobiet. Pomyślałam, że powinien był pojawić się we Florencji wtedy, kiedy znalazłam się na krawędzi, kiedy nie wiedziałam, co dalej robić, i swoimi sękatymi dłońmi za mnie podjąć decyzję, tak jak lata temu zadecydował za Lilę. Zapytałam szyderczo: – Jakie teraz otrzymałeś rozkazy? – Zanim Lina mnie tu przysłała, zakazała mi rozwalać gębę temu gnojowi. Ale ja to już raz zrobiłem i mam ochotę na jeszcze. – Nie można ci ufać. – I tak, i nie. – Czyli? – To trudna sytuacja, Lenù, lepiej, jeśli się nie będziesz wtrącać. Powiedz mi tylko, czy syn Sarratorego ma pożałować, że się urodził, a ja się tym zajmę. Nie mogłam się dłużej powstrzymać i patrząc na zmanierowaną powagę, z jaką się wyrażał, wybuchłam śmiechem. Nauczył się tak mówić jeszcze jako chłopak, w dzielnicy, bo tak mówią prawdziwi faceci, chociaż on zawsze był nieśmiały i bojaźliwy. Musiał włożyć w to wiele wysiłku i teraz to był jego styl, nie potrafiłby już inaczej. Jedyna różnica polegała na tym, że w tym momencie silił się na język włoski, który wychodził mu z mocnym obcym akcentem. Spochmurniał na mój wybuch wesołości, spojrzał na czarne prostokąty okien i mruknął: nie śmiej się. Popatrzyłam na jego zroszone pomimo chłodu czoło: pocił się ze wstydu, bo się przede mną ośmieszył. Powiedział: wiem, że nie mówię dobrze, lepiej znam niemiecki niż włoski. Poczułam jego zapach, taki sam jak w ekscytujących czasach randek nad stawami. Wytłumaczyłam mu ze skruchą: śmieję się z całej tej sytuacji, z ciebie, bo od zawsze chcesz zabić Nina, i ze mnie, bo jeśli teraz wróci, to powiem ci tak, zabij go; śmieję się z rozpaczy, bo nikt nigdy tak mnie nie obraził, bo zostałam tak upokorzona, że nawet sobie nie potrafisz tego wyobrazić, bo jest mi tak niedobrze, że zaraz chyba zemdleję. Naprawdę byłam słaba i martwa w środku. Ale nagle poczułam wdzięczność dla Lili, że taktownie przysłała do mnie właśnie Antonia, jedyną osobę, w której uczucia teraz nie wątpiłam. Na dodatek jego wychudzone ciało, wielkie kości, gęste brwi, surowa twarz były mi bliskie, nie odpychały mnie, nie bałam się go. Zapytałam: nad stawami było zimno, ale my tego nie czuliśmy, cała się trzęsę, mogę się przytulić?

Spojrzał na mnie niepewnie, ale ja nie czekałam na jego zgodę. Wstałam i usiadłam mu na kolanach. On nawet nie drgnął, rozłożył tylko ręce, jakby się bał mnie dotknąć, i opuścił je wzdłuż fotela. Wtuliłam się w niego, wcisnęłam twarz między szyję a ramię, przez kilka sekund wydawało mi się, że zaraz zasnę. – Lenù. – Tak? – Dobrze się czujesz? – Obejmij mnie, muszę się rozgrzać. – Nie. – Dlaczego? – Nie jestem pewien, czy mnie chcesz. – Teraz cię chcę, ten jeden raz, jesteśmy to sobie winni. – Nic ci nie jestem winien. Mnie na tobie zależy, a ty zawsze kochałaś tylko jego. – Owszem, ale nigdy nikogo nie pragnęłam tak mocno jak ciebie. Nawet jego. Długo mówiłam. Wyznałam mu prawdę, prawdę o tej chwili i prawdę o odległych czasach nad stawami. To z nim odkryłam, czym jest podniecenie, przy nim moje łono stawało się gorące, rozwierało się, topniało i wyzwalało palącą niemoc. Franco, Pietro i Nino potknęli się o to oczekiwanie, ale nigdy nie zdołali go zaspokoić, bo było to oczekiwanie pozbawione określonego celu, najtrudniejsza do spełnienia nadzieja na rozkosz. Smak ust Antonia, zapach jego żądzy, ręce, nabrzmiały członek wciśnięty między uda – to wszystko stanowiło niezrównany wstęp. To, co potem, nigdy nie dorównało przeżyciom podczas naszych sekretnych popołudni w ruinach fabryki konserw, chociaż były to popołudnia miłości bez penetracji i często nawet bez orgazmu. Mówiłam do niego po włosku, i to w sposób dosyć zagmatwany, nie tyle, żeby jemu wytłumaczyć, co robię, ile sobie samej. On to najwyraźniej odebrał jako akt zawierzenia, był zadowolony. Objął mnie, pocałował w ramię, potem w szyję, na koniec w usta. Nie przeżyłam chyba drugiego takiego stosunku jak ten, który w jednej chwili połączył stawy sprzed dwudziestu lat i pokój na via Tasso, fotel, podłogę, łóżko, i przekreślił wszystko, co było pomiędzy nami i co nas dzieliło, czym byłam ja, czym był on. Antonio był delikatny i zarazem brutalny, ja zresztą też. Miał wymagania i ja też je miałam, żądałam ich spełnienia z taką furią, niecierpliwością, potrzebą przekraczania tabu, jakich się po sobie nie spodziewałam. Na koniec oboje opadliśmy wyczerpani i zadziwieni. – Co się stało? – zapytałam ogłuszona, jakby wspomnienie tej naszej absolutnej intymności już gdzieś znikło. – Nie wiem – powiedział – ale dobrze, że się stało. Uśmiechnęłam się: – Jesteś jak wszyscy, zdradziłeś swoją żonę. Chciałam zażartować, on zaś potraktował to poważnie i odparł w dialekcie: – Nikogo nie zdradziłem. Moja żona przedtem jeszcze nie istniała. Niejasne sformułowanie, ale ja zrozumiałam. Usiłował mi powiedzieć, że czuje to co ja, że czas dla nas toczy się poza bieżącą chronologią. Że teraz przeżyliśmy moment, który należy do dnia sprzed dwudziestu lat. Pocałowałam go i szepnęłam: dziękuję. Dodałam, że jestem bardzo wdzięczna, że postanowił zignorować przyziemne pobudki, które jego i mnie pchnęły do seksu, i dostrzegł tylko wzajemną potrzebę wyrównania rachunków. Potem zadzwonił telefon, poszłam odebrać, to mogła być Lila, której jestem potrzebna, by zająć się dziewczynkami. Usłyszałam głos Nina. – Jak dobrze, że jesteś w domu – powiedział zadyszany. – Zaraz przyjdę. – Nie.

– Kiedy będę mógł? – Jutro. – Pozwól mi wszystko wytłumaczyć, teraz, zaraz. – Nie. – Dlaczego? Odpowiedziałam i odłożyłam słuchawkę.

79. Trudno było się rozstać z Ninem, zajęło to wiele miesięcy. Nie wiem, czy kiedykolwiek jeszcze tak bardzo cierpiałam z powodu mężczyzny: torturą było zarówno zrezygnować z niego, jak i zatrzymać go przy sobie. Nie przyznał się do propozycji miłosnych i erotycznych, jakie składał Lili. Zwyzywał ją, wyśmiał, oskarżył, że chce zniszczyć nasz związek. Kłamał. Przez pierwsze dni cały czas kłamał, próbował nawet wmówić mi, że to, co zobaczyłam w łazience, było wynikiem przemęczenia i zazdrości. Potem zaczął się poddawać. Przyznał się do kilku romansów, ale cofnął je w czasie, o innych, bez wątpienia świeższych, powiedział, że nic nie znaczą, że z tymi kobietami łączy go przyjaźń, a nie miłość. Kłóciliśmy się przez całe święta Bożego Narodzenia, przez całą zimę. Albo go uciszałam, bo miałam dość jego samooskarżania się, bronienia i żądania przebaczenia, albo ulegałam w obliczu rozpaczy, która wyglądała na szczerą – często przychodził do mnie pijany – albo wyrzucałam go za drzwi, bo przez uczciwość, dumę, a może poczucie godności ani razu nie obiecał, że już się więcej nie spotka ze swoimi rzekomymi przyjaciółkami, ani też nie zagwarantował mi, że nie wydłuży ich listy. Na ten temat często wygłaszał mi uczone monologi, w których usiłował mnie przekonać, że wina leży po stronie natury, ciała astralnego, ciała jamistego i gąbczastego oraz ich przesadnego ukrwienia, nadmiernie rozpalonych nerek, jednym słowem nadmiernej męskości. Pomimo wszystkich książek, które przeczytałem – mówił ze szczerością, z cierpieniem w głosie, a jednocześnie z taką dumą, że aż mnie to śmieszyło – pomimo języków, których się nauczyłem, pomimo matematyki, nauk ścisłych, literatury, pomimo przede wszystkim miłości do ciebie, tak, miłości i tego, jak bardzo cię potrzebuję, i strachu, że mogę cię stracić, uwierz mi, błagam, uwierz, nic na to nie poradzę, nie daję rady, przygodne, głupie, prymitywne żądze biorą górę. Czasami mnie rozczulał, częściej denerwował, zazwyczaj reagowałam z sarkazmem. On wtedy milkł, mierzwił nerwowo włosy, znowu się tłumaczył. Ale kiedy pewnego ranka powiedziałam lodowato, że ten cały jego pęd do kobiet jest dowodem na chwiejną heteroseksualność, która musi być nieustannie utwierdzana, aby się utrzymać, obraził się i przez wiele dni mnie zadręczał, żeby się dowiedzieć, czy z Antoniem było mi lepiej niż z nim. Ponieważ miałam serdecznie dość jego cierpiętniczych gadek, wykrzyczałam, że tak. A ponieważ na tamtym etapie naszych karczemnych awantur niektórzy z jego kolegów próbowali wślizgnąć mi się do łóżka, a ja z nudów, z chęci rewanżu czasami się na to godziłam, rzuciłam kilkoma nazwiskami, z którymi był blisko związany, i żeby bardziej go zranić, dodałam, że okazali się lepsi. Zniknął. Zapewniał, że nie może żyć bez Dede i Elsy; zapewniał, że kocha Immę bardziej niż swoje pozostałe dzieci; zapewniał, że zatroszczy się o dziewczynki, nawet jeśli ja już nigdy do niego nie wrócę. Ale gdy przyszło do faktów, nie tylko zapomniał o nas z dnia na dzień, ale też przestał opłacać czynsz oraz rachunki za światło, gaz i telefon. Zaczęłam się rozglądać za jakimś tańszym mieszkaniem w okolicy, bezskutecznie: często za brzydsze i mniejsze lokale chciano jeszcze większy czynsz. Potem Lila powiedziała mi, że dokładnie nad nią zwolniły się trzy pokoje z kuchnią. Prawie nic nie kosztowały, a okna wychodziły zarówno na główną ulicę, jak i na podwórko. Powiedziała to na swój sposób, tonem kogoś, kto tylko sygnalizuje: przekazuję ci informację a ty zrobisz z nią, co zechcesz. Czułam się zrozpaczona, zagubiona. Elisa niedawno wykrzyczała mi podczas jednej z kłótni: tata jest sam, zamieszkaj z nim, tylko ja się nim zajmuję i jestem już zmęczona. Oczywiście odmówiłam, w mojej sytuacji nie mogłam dodatkowo obarczyć się ojcem, i tak byłam niewolnicą własnych córek: Imma bez ustanku chorowała, a jak tylko Dede wychodziła

z przeziębienia, wirus przechodził na Elsę; Elsa nie chciała odrabiać lekcji, jeśli ja nie siedziałam koło niej, wtedy Dede się złościła i mówiła: w takim razie mnie też pomagaj. Byłam u kresu sił, miałam zszarpane nerwy. Na dodatek w całym tym chaosie, w którym skończyłam, straciłam tę odrobinę własnego życia, jaką dotychczas sobie zagwarantowałam. Nie przyjmowałam zaproszeń i zleceń, nie podróżowałam, nie odbierałam telefonów, bo bałam się, że to wydawnictwo z pytaniem o książkę. Wpadłam w wir, który ciągnął mnie coraz bardziej na dno – ewentualny powrót do dzielnicy byłby dowodem, że tego dna dotknęłam. O nie, nie zamierzałam zanurzyć się z córkami w tę mentalność, dać się wciągnąć w sprawy Lili, Carmen, Alfonsa i innych, dokładnie tak, jak tego ode mnie oczekiwali. Nie. Przysięgłam sobie, że prędzej zamieszkam na Tribunali, Duchesca, Lavinaio czy Forcelli, pośród niegroźnych rur i uszkodzeń po trzęsieniu ziemi, niż w dzielnicy. Ale właśnie w tamtych dniach zadzwonił dyrektor wydawniczy: – Na jakim jesteś etapie? To była chwila, lampka, która zapaliła mi się w głowie i mnie oświeciła. Wiedziałam, co powinnam powiedzieć i zrobić. – Wczoraj skończyłam. – Poważnie? Wyślij jeszcze dzisiaj. – Jutro rano pójdę na pocztę. – Dziękuję. Jak tylko książka do mnie dotrze, przeczytam i dam ci znać. – Nie ma pośpiechu. Rozłączyłam się. Poszłam do sypialni i z pudła, które leżało w szafie, wyciągnęłam maszynopis. Wiele lat temu nie spodobał się ani Adele, ani Lili, teraz nie zamierzałam go nawet czytać. Następnego ranka odprowadziłam dziewczynki do szkoły i poszłam z Immą na pocztę, żeby wysłać tekst. Wiedziałam, że to ryzykowne posunięcie, ale jedyne możliwe, by ocalić własną reputację. Obiecałam, że dostarczę książkę, i oto ona. A że powieść jest nieudana i zdecydowanie brzydka? Trudno, nie opublikują jej. Ja jednak pracowałam wytrwale, nikogo nie oszukałam, następna będzie lepsza. Kolejka na poczcie była długa, musiałam nieustannie kłócić się z tymi, którzy próbowali wepchnąć się przede mnie. Wtedy w pełni sobie uświadomiłam własną porażkę. Co ja tu robię, dlaczego tak marnuję czas? Córki i Neapol całkowicie mnie pochłonęły. Nie czytam, nie piszę, straciłam wszelką samodyscyplinę. Zdobyłam życie całkiem różne od tego, które z racji pochodzenia mi się należało, i oto jak skończyłam. Byłam zrozpaczona, miałam wyrzuty sumienia wobec siebie, a przede wszystkim wobec własnej matki. Na dodatek od jakiegoś czasu byłam niespokojna o Immę, bo za każdym razem, kiedy konfrontowałam ją z Tiną, dochodziłam do wniosku, że jest opóźniona w rozwoju. Córka Lili, choć młodsza o trzy tygodnie, była energiczna, wyglądała na starszą o rok, Imma natomiast słabo reagowała na bodźce, miała wiecznie osłupiałą minę. Dlatego obsesyjnie ją sprawdzałam, zadręczałam improwizowanymi naprędce próbami. Myślałam sobie: to byłoby straszne, gdyby Nino nie tylko zniszczył mi życie, ale na dodatek spłodził chorą córkę. Co prawda zatrzymują mnie na ulicy, chwalą, jaka tłuściutka, jaka blondynka. Nawet na poczcie kobiety z kolejki obsypały ją komplementami, taka jest pulchniutka. A ona nawet się nie uśmiechnęła. Jakiś mężczyzna dał jej cukierek, Imma wyciągnęła niechętnie rączkę, wzięła go i upuściła. Ech, ani chwili spokoju, co dzień tylko więcej trosk. Kiedy wyszłam z budynku, a paczka została wysłana i nie dało się już niczego odwrócić, aż podskoczyłam, bo przypomniałam sobie o teściowej. Boże święty, co ja zrobiłam?! Jak mogłam nie pomyśleć, że wydawnictwo przekaże maszynopis Adele do przeczytania? Przecież to ona napierała na publikację zarówno pierwszej, jak i drugiej mojej książki, są jej to winni chociażby przez uprzejmość. A ona wtedy powie: Greco was oszukuje, to nie jest nowy tekst, ja go czytałam wiele lat temu i jest potworny. Zlał mnie zimny pot, nogi się pode mną ugięły. Żeby zatkać jedną dziurę, otwieram inną. Nie jestem nawet

w stanie kontrolować – w miarę możliwości – konsekwencji tego, co robię.

80. A żeby było jeszcze ciekawiej, właśnie w tamtych dniach wrócił Nino. Nigdy nie oddał mi kluczy, chociaż ja bardzo na to nalegałam, dlatego pojawił się w mieszkaniu bez zapowiedzi, bez pukania. Powiedziałam, żeby wyszedł, że to mój dom, że on nawet nie płaci za czynsz i nie daje ani grosza na Immę. Przysiągł, że z bólu po naszym rozstaniu całkiem o tym zapomniał. Brzmiał szczerze, miał nieprzytomny wzrok, był bardzo wychudzony. Obiecał uroczyście, co mnie nieco rozśmieszyło, że od następnego miesiąca znowu będzie płacił, gorąco mnie zapewniał o miłości do Immy. Potem zaczął, niby z ciekawości, wypytywać o spotkanie z Antoniem, jak się potoczyły sprawy: najpierw ogólnie, później skupiając się na sferze seksualnej. Od Antonia przeszedł do swoich kolegów. Próbował mnie nakłonić do przyznania się, że uległam (ulec to było według niego właściwe słowo) jednemu czy drugiemu nie ze względu na prawdziwe zainteresowanie, ale tylko po to, żeby się na nim odegrać. Przestraszyłam się, kiedy zaczął mnie głaskać po ramieniu, po kolanie, po policzku. Z jego wzroku i słów szybko wywnioskowałam, że on nie rozpacza nad utraconą miłością, ale nad tym, że byłam – i wcześniej czy później znowu będę – z innymi mężczyznami i że wolę ich od niego. Pojawił się tylko po to, żeby zaciągnąć mnie do łóżka. Chciał, żebym skrytykowała niedawnych kochanków i udowodniła, że moim jedynym pragnieniem jest mieć go w sobie. Jednym słowem chciał utwierdzić swój prymat, a potem znowu zniknąć. Jak tylko udało mi się odzyskać klucze, wyrzuciłam go z domu. Wtedy ku własnemu zaskoczeniu zrozumiałam, że już nic do niego nie czuję. Tamtego ranka definitywnie odeszły w niepamięć wszystkie długie lata, kiedy go kochałam. Od następnego dnia zaczęłam szukać informacji, co powinnam zrobić, żeby zostać zatrudniona w szkole średniej albo otrzymać przynajmniej jakieś zastępstwa. Szybko się okazało, że to nie jest takie proste i że w każdym razie trzeba czekać na nowy rok szkolny. Ponieważ uznałam za oczywiste, że moja współpraca z wydawnictwem dobiegła końca, z czym wiązał się głośny upadek mojej pisarskiej kariery, byłam przerażona. Dziewczynki od urodzenia nawykły do wygodnego życia, a ja – od chwili ślubu z Pietrem – nie potrafiłam nawet wyobrazić sobie, że nie byłoby mnie stać na książki, czasopisma, gazety, płyty, kino i teatr. Musiałam od razu załatwić sobie jakąś dorywczą pracę, dlatego w okolicznych sklepach rozwiesiłam ogłoszenia, że udzielam korepetycji. Ale pewnego czerwcowego ranka zadzwonił dyrektor. Otrzymał maszynopis i już go przeczytał. – Tak prędko? – zapytałam z udawaną naturalnością. – Tak. Nie spodziewałbym się po tobie takiej książki, ale ty, o dziwo, ją napisałaś. – Chcesz powiedzieć, że jest taka zła? – Od pierwszego do ostatniego zdania to czysta przyjemność opowiadania. Moje serce zaczęło walić jak oszalałe. – Dobra jest czy nie? – Jest nadzwyczajna.

81. Przepełniła mnie duma. W ciągu kilku sekund nie tylko odzyskałam wiarę w siebie, ale również polot, zaczęłam mówić o swoim dziele wręcz z dziecięcym entuzjazmem, zbyt często się śmiałam, szczegółowo przepytałam dyrektora, aby się upewnić, że naprawdę mu się podobało. Dowiedziałam się, że odebrał mój tekst jako swego rodzaju autobiografię pod formą powieści, rozliczenie się z własnym doświadczeniem, z najbardziej biednym i brutalnym obliczem Neapolu. Powiedział, że miał obawy co do mojego powrotu do rodzinnego miasta, że źle na mnie wpłynie, teraz jednak musi przyznać, że bardzo dobrze zrobiłam. Przemilczałam fakt, że książkę napisałam wiele lat temu, we Florencji. To ostra powieść, podkreślił, powiedziałbym, że męska, ale zarazem subtelna, jednym słowem ogromny krok naprzód. Potem zajął się sprawami organizacyjnymi. Przesunął datę publikacji na wiosnę 1983 roku, żeby samemu zająć się redakcją tekstu i dobrze przygotować jego wejście do księgarń. Zakończył z lekkim sarkazmem w głosie: – Rozmawiałem o książce z twoją byłą teściową. Powiedziała, że czytała starą wersję i nie spodobała jej się. Najwyraźniej albo jej gusta się zestarzały, albo wasze sprawy osobiste nie pozwoliły jej na obiektywną ocenę. Przyznałam pośpiesznie, że jakiś czas temu dałam Adeli do przeczytania pierwszy szkic. On odparł: widać, że neapolitańskie powietrze ostatecznie wyzwoliło twój talent. Kiedy się rozłączył, byłam bardzo podniesiona na duchu. Uspokoiłam się, stałam się wyjątkowo czuła dla córek. Wydawnictwo zapłaciło mi resztę zaliczki i moja sytuacja finansowa się poprawiła. Nagle zaczęłam spoglądać na miasto, a przede wszystkim na dzielnicę, jak na istotną część mojego życia, bez której nie tylko nie mogę się obyć, ale która odgrywa również istotną rolę w mojej pracy. Gwałtownie przeszłam od zwątpienia do pewności siebie. To, co wcześniej uznałam za całkowitą porażkę, teraz nie tylko nabrało literackiej wartości, ale okazało się wręcz decydującym wyborem na płaszczyźnie kulturowej i politycznej. A wszystko dzięki autorytetowi dyrektora i jego słowom: dla ciebie powrót do punktu wyjścia okazał się kolejnym krokiem naprzód. Oczywiście nie powiedziałam mu, że książka powstała we Florencji, że powrót do Neapolu nie miał na nią żadnego wpływu. Ale materiał do fabuły i zarys postaci zaczerpnęłam z dzielnicy i z pewnością to w niej kryje się tajemnica. Adele zabrakło wrażliwości, żeby to zrozumieć, dlatego się pomyliła. Wszyscy Airoci się pomylili. Pomylił się także Nino, który zasadniczo uznał mnie za jedną z panienek ze swojej listy, równą pozostałym. Jednak – co dla mnie najważniejsze – pomyliła się nawet Lila. Książka jej się nie spodobała, bardzo surowo się o niej wypowiedziała, a kiedy musiała zranić mnie swoją negatywną oceną, rozpłakała się, chociaż rzadko w życiu wylewała łzy. Ale nie miałam jej tego za złe, co więcej, byłam zadowolona. Od dzieciństwa przypisywałam jej zbyt wielkie znaczenie i teraz czułam się tak, jakby spadł mi kamień z serca. Wreszcie jasno zobaczyłam, że ja to ja, a ona to ona. Jej autorytet nie był mi już do niczego potrzebny, miałam własny. Poczułam się silna, nie byłam już ofiarą własnego pochodzenia, bo umiałam nad nim zapanować, nadać mu kształt, zrehabilitować je dla mnie, dla Lili, dla każdego. To, co przedtem ciągnęło mnie w dół, teraz pomoże mi się wspiąć. Pewnego lipcowego poranka 1982 roku zadzwoniłam do niej i powiedziałam: – Wynajmę mieszkanie nad tobą, wracam do dzielnicy.

82. Przeniosłam się w samym środku lata, przeprowadzką zajął się Antonio. Załatwił kilku silnych mężczyzn, którzy zabrali wszystko z mieszkania przy via Tasso i wstawili do nowego w dzielnicy. Nowe mieszkanie było ciemne i nawet świeżo pomalowane ściany niewiele je rozjaśniły. Ale mnie to nie przeszkadzało, choć po powrocie do Neapolu myślałam całkiem inaczej. Na dodatek przykurzone światło, które od zawsze z trudem przedostawało się przez okna kamienic, przywoływało wspomnienia z dzieciństwa i przepełniało mnie nostalgią. Za to Dede i Elsa długo protestowały. One wychowywały się we Florencji, w Genui, w pełnym blasku apartamencie na via Tasso i od pierwszej chwili znienawidziły podłogi z rozklekotanymi kafelkami, małą i ciemną łazienkę, hałas dobiegający z głównej ulicy. Pogodziły się z losem tylko dlatego, że mogły cieszyć się wcale niemałymi korzyściami, jak codzienne wizyty u cioci Liny, późniejsza pobudka rano i samodzielne chodzenie do szkoły, która była kilka kroków od domu, oraz zabawy na ulicy i na podwórku. Od pierwszej chwili opętała mnie mania, by całkowicie wtopić się w dzielnicę. Zapisałam Elsę do tej samej szkoły podstawowej, do której ja chodziłam, a Dede do mojego dawnego gimnazjum. Odnowiłam kontakty z każdym, kto mnie jeszcze pamiętał, młodym czy starym. Uczciłam mój powrót z Carmen i jej rodziną, z Alfonsem, Adą i Pinuccią. Oczywiście dręczyły mnie wątpliwości, a Pietro, któremu moja decyzja się nie podobała, tylko je pogłębił. Powiedział mi przez telefon: – W oparciu o jakie kryteria zamierzasz wychować nasze córki w miejscu, z którego sama uciekłaś? – Nie będę ich tu wychowywać. – Ale wynajęłaś mieszkanie i zapisałaś je do szkoły, nie zastanawiając się, że zasługują na więcej. – Muszę skończyć książkę, a mogę to zrobić dobrze tylko tutaj. – Ja się mogłem nimi zająć. – Immą też? To moje córki i nie chcę ich rozdzielać. Uspokoił się. Był szczęśliwy, że zostawiłam Nina, dlatego szybko przebaczył mi przeprowadzkę. Przyłóż się do pracy, powiedział, ufam ci, wiesz, co robisz. Miałam nadzieję, że to prawda. Patrzyłam na ciężarówki, które z hałasem jechały po głównej ulicy i wznosiły chmury kurzu. Spacerowałam po skwerach zasypanych strzykawkami. Wchodziłam do zaniedbanego i pustego kościoła. Spoglądałam ze smutkiem na zamknięte kino parafialne, na porzucone lokale dawnych oddziałów partyjnych. Wsłuchiwałam się, zwłaszcza wieczorem, w dochodzące z mieszkań krzyki mężczyzn, kobiet, dzieci. Przerażały mnie wendety między rodzinami, wrogość panująca między sąsiadami, tempo, z jakim dochodziło do bójek, wojny między bandami młodzieniaszków. Kiedy szłam do apteki, na myśl przychodził mi Gino, przebiegał mnie dreszcz na widok miejsca, w którym został zabity, krążyłam ostrożnie po pomieszczeniu, ze współczuciem zwracałam się do jego rodziców, którzy jak dawniej stali za ciemną drewnianą ladą, jak dawniej uprzejmi i w białych fartuchach, choć bardziej przygarbieni, bardziej siwi. Wszystko to przeżyłam w dzieciństwie, pomyślałam, a teraz sprawdzimy, czy potrafię nad tym zapanować. – Dlaczego w końcu się zdecydowałaś? – zapytała mnie Lila jakiś czas po przeprowadzce. Może chciała usłyszeć ode mnie coś miłego albo żebym przyznała, że jej decyzje były słuszne, coś w stylu: dobrze zrobiłaś, że zostałaś, jeżdżenie po świecie na nic się zdaje, teraz to rozumiem. Ja natomiast odpowiedziałam: – To jest pewien eksperyment. – Jaki eksperyment?

Byłyśmy w jej biurze, Tina siedziała przy niej, Imma krążyła w sobie wiadomym celu. Powiedziałam: – Poukładania wszystkiego. Ty życie spędziłaś tutaj, ja nie, i czuję się tak, jakbym była cała z porozrzucanych kawałeczków. Lila na twarzy miała wypisaną dezaprobatę. – Daj sobie spokój z takimi eksperymentami, Lenù, bo tylko się rozczarujesz i znowu wyjedziesz. Ja też jestem cała w kawałkach. Zaledwie kilka metrów dzieli warsztat szewski mojego ojca od tego biura, ale to tak, jakby leżały na przeciwległych biegunach, południowym i północnym. Odparłam z udawanym rozbawieniem: – Nie zniechęcaj mnie. Moja praca polega na sklejaniu faktów słowami, tak żeby na koniec wydawały się spójne, nawet jeśli nie są. – Ale skoro nie ma tej spójności, to po co udawać? – Żeby zaprowadzić porządek. Czy pamiętasz powieść, którą dałam ci do przeczytania i ci się nie spodobała? Spróbowałam w niej scalić to, co wiem o Neapolu, z tym, czego potem nauczyłam się w Pizie, we Florencji, w Mediolanie. Teraz przekazałam ją wydawnictwu i stwierdzili, że jest dobra. Opublikują ją. Jej oczy zrobiły się jak dwie szparki. Odparła powoli: – Mówiłam, że ja się na tym nie znam. Poczuła się urażona, jakbym jej zarzuciła: skoro nie potrafisz połączyć historii o butach z historią o komputerach, to nie znaczy, że się nie da, ale że tobie brakuje umiejętności. Pospieszyłam z wyjaśnieniem: zobaczysz, że nikt tej książki nie kupi, i okaże się, że miałaś rację. Potem wyliczyłam jej bez ładu i składu wady, jakie sama dostrzegam w tekście, oraz co zamierzam zmienić przed publikacją. Ona jednak już mi się wymknęła, zaczęła rozprawiać o komputerach, jakby chciała podnieść swoją wartość i podkreślić: ty masz swoje sprawy, a ja swoje. Zwróciła się do dziewczynek: chcecie zobaczyć nowy komputer, który kupił Enzo? Zaprowadziła nas do małego pokoiku. Wyjaśniła Dede i Elsie: ta maszyna nazywa się komputerem osobistym, kosztuje mnóstwo pieniędzy i można na niej robić cudowne rzeczy, same popatrzcie, jak działa. Usiadła na stołku, na kolanach posadziła sobie Tinę, potem zaczęła Dede i Elsie wszystko cierpliwie tłumaczyć. Na mnie nawet nie patrzyła. Cały czas przyglądałam się Tinie. Rozmawiała z matką, pokazywała palcem, pytała: co to jest, a jeśli matka nie zwracała na nią uwagi, ciągnęła ją za bluzkę, chwytała za podbródek, nalegała: mamo, co to jest. Lila mówiła do niej jak do dorosłego. Imma natomiast krążyła po pokoju i ciągnęła za sobą wózek, czasami siadała zdezorientowana na podłodze. Imma, wołałam, chodź, posłuchaj, co mówi ciocia Lina. Ale ona dalej bawiła się wózkiem. Moja córka nie była taka zdolna jak córka Lili. Niemniej kilka dni wcześniej pozbyłam się obaw, że ma wady rozwojowe. Zaprowadziłam ją do bardzo dobrego pediatry, który oznajmił, że dziecko nie wykazuje żadnego rodzaju opóźnienia. Byłam spokojniejsza, a mimo to konfrontacja Immy z Tiną zawsze sprawiała mi lekką przykrość. Bo Tina była energiczna, a patrzenie na nią, słuchanie jej i rozmawianie z nią sprawiało radość. Wzruszałam się, gdy widziałam matkę i córkę razem. Dopóki Lila mówiła o komputerach, obie obserwowałam z podziwem. Czułam się szczęśliwa, zadowolona, lubiłam moją przyjaciółkę taką, jaka jest, za jej zalety i za wady, za wszystko, nawet za tę małą istotkę, którą wydała na świat. Dziewczynka była wszystkiego ciekawa, uczyła się w mig, miała bogate słownictwo i nadzwyczajne manualne zdolności. Pomyślałam sobie: niewiele przejęła z Enza, za to jest identyczna jak Lila, tak samo otwiera oczy, tak samo je mruży, ma takie same płaskie uszy. Nie miałam odwagi przyznać się, że Tina bardziej mnie pociąga od mojej własnej córki, ale kiedy popis dobiegł końca, zachwyciłam się komputerem, pochwaliłam małą, chociaż miałam świadomość, że Immie może zrobić się

przykro (jesteś taka zdolna, taka piękna i jak ładnie mówisz, jak szybko się uczysz), również Lilę obsypałam komplementami, przede wszystkim po to, aby złagodzić napięcie, które się zrodziło, gdy jej powiedziałam o publikacji mojej książki. Na koniec stwierdziłam optymistycznie, że nasze córki czeka wspaniała przyszłość. Skończą szkoły, będą podróżować po świecie, staną się kimś. Ale Lila wpierw wycałowała porządnie Tinę – tak, jest bardzo zdolna – a potem odparła oschle: Gennaro też był bystry, ładnie mówił, czytał, dobrze sobie radził w szkole i zobacz, jak skończył.

83. Pewnego wieczoru, kiedy Lila krytykowała Gennara, Dede zebrała się na odwagę i stanęła w jego obronie. Cała poczerwieniała na twarzy i stwierdziła: on jest bardzo mądry. Lila popatrzyła na nią z zaciekawieniem, uśmiechnęła się i odparła: to miłe z twojej strony, jestem jego matką, dlatego to, co powiedziałaś, bardzo mi się podoba. Od tej chwili Dede czuła się upoważniona do występowania w obronie Gennara przy każdej okazji, nawet kiedy Lila była na niego bardzo zła. Gennaro skończył już osiemnaście lat, miał ładną twarz, jak jego ojciec w młodości, ale był bardziej korpulentny i przede wszystkim małomówny. Na dwunastoletnią wtedy Dede nawet nie zwracał uwagi, co innego miał w głowie. Ale ona nigdy nie przestała uważać go za najwspanialszy męski egzemplarz, jaki kiedykolwiek pojawił się na ziemi, i przy każdej nadarzającej się okazji wychwalała go pod niebiosa. Bywało, że Lilę dopadał zły nastrój i wtedy nie odpowiadała na jej pochwały. Ale zazwyczaj śmiała się i wołała: co ty wygadujesz, to łotr, wy jesteście zdolne, zajdziecie dalej niż wasza matka. Chociaż Dede podobał się ten komplement (lubiła słyszeć, że jest lepsza ode mnie), od razu umniejszała siebie, żeby tylko wywyższyć Gennara. Ona go uwielbiała. Często siadała przy oknie, żeby patrzeć, jak wraca z warsztatu, i gdy tylko się pojawiał, krzyczała: cześć, Rino. Jeśli on jej odpowiedział (a zdarzało się to sporadycznie), biegła na schody, żeby tam go dopaść i zagaić rozmowę w stylu: jesteś zmęczony? co sobie zrobiłeś w rękę? nie gorąco ci w tej bluzie? itp. Nawet zdawkowa reakcja przepełniała ją entuzjazmem. Jeśli przez przypadek powiedział coś więcej niż zazwyczaj, wtedy, żeby tylko przedłużyć kontakt, brała Immę i wołała do mnie na odchodnym: zaprowadzę ją do cioci Liny, niech się pobawi z Tiną. I zanim ja udzieliłam pozwolenia, już ich nie było. Nigdy jeszcze nie dzieliła nas z Lilą tak mała odległość, nawet w czasach dzieciństwa. Moja podłoga była zarazem jej sufitem. Kilka schodów w dół i ja byłam w jej mieszkaniu, kilka schodów w górę i ona była już w moim. Rano i wieczorem słyszałam niewyraźne rozmowy, piski Tiny, na które Lila odpowiadała też jakby piskiem, niski głos Enza, który choć zazwyczaj milczący, często rozmawiał z córką, a nawet śpiewał jej piosenki. Przypuszczam, że do Lili też dochodziły odgłosy mojej obecności. Kiedy była w pracy, kiedy dwie starsze córki były w szkole, kiedy po domu biegały tylko Imma i Tina, która często zostawała u mnie nawet na noc, poniżej panowała cisza, a wtedy wyczekiwałam, aż usłyszę kroki wracających z pracy Lili i Enza. Wszystko ułożyło się tak, jak powinno. Dede i Elsa zajmowały się Immą, zabierały ją ze sobą na podwórko albo do Lili. Jeśli musiałam wyjechać, Lila troszczyła się o całą trójkę. Od lat nie miałam tyle czasu dla siebie co teraz. Czytałam, poprawiałam książkę, czułam się dobrze bez Nina i bez strachu, że go stracę. Nawet stosunki z Pietrem się poprawiły. Często przyjeżdżał do Neapolu, żeby widywać się z córkami, przyzwyczaił się do biednego i ponurego mieszkania i do neapolitańskiego akcentu zwłaszcza u Elsy, często też zostawał na noc. Był miły dla Enza, ucinał sobie długie pogawędki z Lilą. Chociaż w przeszłości miał o niej zdecydowanie negatywną opinię, teraz chętnie spędzał czas w jej towarzystwie. A Lila, jak tylko wyjeżdżał, wyrażała się o nim z wyjątkowym entuzjazmem – jak o nikim innym. Ile on książek przeczytał, pytała z powagą, pięćdziesiąt tysięcy? sto tysięcy? Przypuszczam, że w moim byłym mężu widziała wcielenie swoich dziecięcych fantazji o ludziach, którzy czytają i piszą z zamiłowania, a nie z zawodu. – Ty jesteś bardzo zdolna – powiedziała mi pewnego wieczoru – ale on mówi tak, że naprawdę mi się to podoba. W jego głosie słychać książki, ale nie mówi jak książka.

– A ja tak? – zapytałam żartem. – Trochę. – Nawet teraz? – Tak. – Gdybym nie nauczyła się tak mówić, nikt poza Neapolem nie brałby mnie na serio. – On jest jak ty, ale w taki bardziej naturalny sposób. Kiedy Gennaro był mały, chciałam, żeby stał się dokładnie taki jak Pietro, chociaż wtedy jeszcze go nie znałam. Często opowiadała mi o synu. Że powinna była dać mu więcej, ale zabrakło jej czasu, wytrwałości, umiejętności. Oskarżała się, że wpierw nauczyła go tyle, ile mogła, a potem straciła wiarę w to, co robi, i go zaniedbała. Któregoś wieczoru przeszła płynnie od jednego dziecka do drugiego. Bała się, że Tina także się zmarnuje, gdy dorośnie. Wyraziłam szczery podziw dla jej córki, ona jednak odparła z powagą: – Skoro już tu jesteś, musisz mi pomóc, żeby stała się jak twoje dziewczynki. Enzowi też na tym zależy, powiedział, żebym cię o to poprosiła. – Dobrze. – Ty pomożesz mnie, ja pomogę tobie. Szkoła to za mało, pamiętasz panią Oliviero? Mnie nie wystarczyła. – To były inne czasy. – Sama nie wiem. Dałam Gennarowi tyle, ile umiałam, ale coś poszło źle. – To wina dzielnicy. Spojrzała na mnie poważnie i powiedziała: – Nie wierzę w to, ale skoro postanowiłaś zostać z nami, to zmieńmy dzielnicę.

84. W ciągu kilku miesięcy nasze stosunki bardzo się zacieśniły. Razem wychodziłyśmy na zakupy, a w niedzielę, zamiast spędzać czas między odwiecznymi straganami przy głównej ulicy, wybieraliśmy się z Enzem do centrum, aby nasze córki zażyły słońca i morza. Spacerowaliśmy po via Caracciolo albo po miejskim parku. On brał Tinę na barana, nie szczędził jej pieszczot. Ale nigdy nie zapominał o moich córkach: kupował im baloniki, słodycze, bawił się z nimi. Ja i Lila szłyśmy w tyle. Rozmawiałyśmy o wszystkim, ale nie jak w młodości, bo tamte czasy już nigdy nie wrócą. Ona pytała mnie o to, co usłyszała w telewizji, a ja odpowiadałam, co mi ślina na język przyniosła. Mówiłam na przykład o postmodernizmie, o problemach w sektorze wydawniczym, o najnowszych nowinkach feministycznych. Lila słuchała mnie z uwagą, z lekkim rozbawieniem w oczach, od czasu do czasu wtrącała kilka słów, ale tylko po to, żeby zadać dodatkowe pytania, nigdy żeby wyrazić własną opinię. Lubiłam mówić. Lubiłam jej pełną podziwu minę, lubiłam zdania w rodzaju: jak wiele wiesz, jak mądrze myślisz, nawet jeśli pobrzmiewały sarkazmem. Kiedy jednak ja chciałam usłyszeć, co ona sądzi, wycofywała się, mamrotała: nieważne, palnę tylko coś głupiego, ty mów. Często pytała mnie o słynne osoby, żeby się dowiedzieć, czy je znam, a kiedy odpowiadałam, że nie, była rozczarowana. Muszę przyznać, że była rozczarowana także wtedy, gdy ludzi, z którymi miałam do czynienia, przedstawiałam jako zwykłych śmiertelników. – Czyli – podsumowała pewnego ranka – oni nie są tacy, za jakich uchodzą. – W żadnym razie. Często są dobrzy w tym, co robią, ale w życiu codziennym są chciwi, lubią krzywdzić innych, trzymają się z silnymi i występują przeciwko słabym, tworzą grupy, które zwalczają inne grupy, kobiety traktują jak pieski do towarzystwa, a kiedy nadarzy się okazja, mówią sprośności i cię obmacują, dokładnie jak w naszych autobusach. – Nie przesadzasz? – Nie. Nie trzeba być świętym, żeby mieć wzniosłe idee. W każdym razie prawdziwych intelektualistów jest naprawdę niewielu. Rzesze uczonych przez całe życie tylko leniwie komentują opinie innych. A najwięcej wysiłku wkładają w sadystyczne odgrywanie się na ewentualnych rywalach. – Dlaczego więc trzymasz z nimi? Odpowiedziałam: ja z nimi nie trzymam, przecież jestem tutaj. Chciałam, żeby zobaczyła, że stanowię część tego wielkiego świata, a mimo to jestem inna. Ona sama pchała mnie w tym kierunku. Bawiło ją, gdy drwiłam z moich kolegów po fachu, ale chciała, żeby dalej byli moimi kolegami. Czasami odnosiłam wrażenie, że oczekuje ode mnie dowodu, że naprawdę należę do grupy tych, którzy mówią ludziom, jak sprawy się mają i co należy myśleć. Moja decyzja, by mieszkać w dzielnicy, miała dla niej sens tylko pod warunkiem, że dalej będę się obracała w kręgach osób piszących książki, współpracujących z gazetami i periodykami, występujących w telewizji. Chciała mieć we mnie przyjaciółkę i sąsiadkę, ale pod warunkiem że będzie mnie otaczała aura sławy. A ja na to przystałam. Jej podziw utwierdzał moją wiarę w siebie. Szłam obok niej po miejskim parku, razem z naszymi córkami, a mimo to dzieliły nas lata świetlne, dwa odmienne życia. Schlebiało mi, że w porównaniu z nią jestem kobietą o dużym doświadczeniu, i czułam, że jej się to też podoba. Opowiadałam jej o Francji, o Niemczech i o Austrii, o Stanach Zjednoczonych, o debatach, w jakich uczestniczyłam, o mężczyznach, z którymi spotykałam się po Ninie. Ona uważnie słuchała każdego słowa z lekkim uśmiechem na ustach i nigdy nie zdradziła, co sama myśli. Nawet kiedy opowiadałam o okazjonalnych stosunkach, nie udało mi się skłonić jej do zwierzeń. – Dobrze ci z Enzem? – zapytałam któregoś ranka.

– Raczej tak. – I nikt inny cię nie pociąga? – Nie. – Bardzo go kochasz? – Raczej tak. Nie byłam w stanie wydusić z niej nic więcej, to ja mówiłam o seksie, czasami wręcz dosłownie. Moja gadatliwość kontra jej milczenie. Ale bez względu na temat, który podejmowałyśmy podczas naszych spacerów, z jej ciała dobywało się coś, co mnie urzekało, co pobudzało mój umysł i co, jak dawniej, pomagało mi w myśleniu. Może właśnie dlatego nieustannie szukałam jej towarzystwa. Biła od niej energia, która dawała mi poczucie swobody, utwierdzała mnie w postanowieniach, dyskretnie podpowiadała rozwiązania. Ta energia nie działała tylko na mnie. Czasami Lila zapraszała nas na kolację, częściej to ja zapraszałam ich. Niestety, Gennaro nie przychodził i nic się z tym nie dało zrobić: wybywał z domu i wracał późną nocą. Szybko się przekonałam, że Enzo martwi się o chłopca, Lila natomiast mówiła: jest duży, może robić, co chce. Czułam jednak, że usiłuje jedynie uspokoić partnera. W takich sytuacjach jej głos brzmiał dokładnie tak jak podczas naszych rozmów: Enzo przytakiwał i wtedy jakiś dobroczynny fluid przechodził z niej na niego. Podobnie bywało także z innymi mieszkańcami dzielnicy. Każde wyjście z nią na zakupy nie przestawało mnie dziwić, bo Lila urosła do rangi lokalnego autorytetu. Ciągle ktoś ją zatrzymywał, odciągał na bok, z szacunkiem, ale i poufałością, szeptał coś na ucho. A ona słuchała. Czy traktowano ją tak ze względu na sukces, jaki odniosła jej firma? Bo sprawiała wrażenie kogoś, dla kogo nie ma nic niemożliwego? A może ta energia, która zawsze od niej biła, teraz, kiedy zbliżała się do czterdziestki, upodabniała ją do czarownicy – urzekającej i przerażającej? Sama nie wiem. Jedno jest pewne: zaskakiwało mnie, że ludzie zwracają większą uwagę na nią niż na mnie. Byłam znaną pisarką, a wydawnictwo dwoiło się i troiło, żeby w przeddzień publikacji nowej książki jak najwięcej pisano o mnie w gazetach: w „La Repubblica”, obok krótkiego artykułu poświęconego zapowiedziom, ukazało się moje pokaźnych rozmiarów zdjęcie, a w samym tekście można było przeczytać: szczególnie oczekiwana jest nowa powieść Eleny Greco, której historia rozgrywa się w skąpanych we krwi nieznanych dzielnicach Neapolu etc. A mimo to tutaj, gdzie się urodziłyśmy, ja przy niej byłam tylko ozdobą, świadectwem jej zasług. Kto znał nas od urodzenia, jej wpływom przypisywał fakt, że dzielnica może poszczycić się obecnością tak ważnej osoby jak ja.

85. Przypuszczam, że wielu się zastanawiało, dlaczego ja, taka znana i bogata, jak dało się wywnioskować z gazet, zamieszkałam w podłym mieszkaniu w coraz bardziej podupadającej części miasta. W pierwszej kolejności to pytanie zadawały sobie moje córki. Pewnego ranka Dede wróciła ze szkoły zniesmaczona: – Jakiś starzec robił siku w naszej bramie. Innym razem Elsa przybiegła z przerażeniem do domu: – Dzisiaj zadźgano nożem człowieka w parku. W takich sytuacjach ogarniał mnie strach i ta część mojego ja, która dawno temu wyrwała się z dzielnicy, zaczynała się burzyć, martwić o dziewczynki, mówiła: dosyć. Dede i Elsa w domu rozmawiały po włosku, ale czasami słyszałam je przez okno albo gdy wchodziły po schodach i uświadamiałam sobie, że przede wszystkim Elsa potrafi się posługiwać bardzo agresywnymi, a wręcz wulgarnymi wyrażeniami w dialekcie. Karciłam ją za to, ona okazywała skruchę. Wiedziałam jednak, że trzeba wielkiego samozaparcia, żeby nie ulec złemu zachowaniu i innym pokusom. Czyżby w czasie, kiedy ja tworzę literaturę, moje córki się zatracały? Uspokojenie przynosiła myśl, że nasz pobyt tutaj jest czasowo ograniczony, i gdy książka się ukaże, wyprowadzimy się z Neapolu. Bez ustanku powtarzałam sobie, że muszę tylko wytrwać do ostatecznej wersji powieści. A książce bez wątpienia służyło wszystko, co wiązało się z dzielnicą. Prace postępowały szczególnie dobrze zwłaszcza dzięki Lili, która nigdy nie opuściła tego środowiska. Jej głos, jej spojrzenie, jej gestykulacja, jej złośliwość i szczodrość, sam dialekt – to wszystko było ściśle związane z miejscem, z którego się wywodziłyśmy. Nawet jej Basic Sight, pomimo egzotycznej nazwy (ludzie nazywali je bazissit, z akcentem na ostatnią sylabę), nie przypominał meteorytu, który spadł z nieba, lecz raczej nieprzewidziany owoc biedy, przemocy i degradacji. Dlatego musiałam z niej czerpać wiedzę, by nadać swojej historii pozory prawdziwości. Potem będę mogła na zawsze wyjechać: miałam nadzieję, że do Mediolanu. Wystarczyło, żebym chwilę pobyła w biurze Lili, a od razu uświadamiałam sobie, z czym musi się borykać na co dzień. Patrzyłam na jej wyniszczonego przez narkotyki brata. Patrzyłam na Adę, jak z każdym dniem staje się coraz bardziej okrutna, wrogo nastawiona wobec Marisy, która zabrała jej Stefana. Patrzyłam na Alfonsa, który często miał podbite oko albo rozciętą wargę, bo znowu oberwał, nie wiadomo gdzie, nie wiadomo kiedy; na to, jak jego twarz, ruchy, kobiecość i męskość nieustannie się ze sobą przeplatają, w sposób, który jednego dnia mnie odpychał, innego wzruszał, zawsze jednak niepokoił. Patrzyłam na Carmen, jak opatulona w swój niebieski fartuch pracownicy stacji benzynowej odciąga na bok Lilę i wypytuje ją jak wyrocznię. Patrzyłam na Antonia, jak krąży wokół niej z informacjami albo stoi w milczeniu, nieruchomo, podczas grzecznościowej wizyty z przepiękną żoną Niemką i dziećmi. I jednocześnie przechwytywałam niekończące się plotki. Stefano Carracci zamyka wędliniarnię, nie ma już ani grosza, chce pieniędzy. To Pasquale Peluso porwał Iksińskiego, a jeśli nawet nie on, z pewnością maczał w tym palce. Igrekowski sam podpalił swoją fabrykę koszul w Afragoli, żeby wyłudzić ubezpieczenie. Uważaj na Dede, rozdają młodzieży narkotyki pod postacią cukierków. Koło szkoły podstawowej kręci się pedofil, który porywa dzieci. Solarowie otwierają klub nocny na nowym osiedlu, kobiety i narkotyki, a muzyka będzie tak głośna, że nikt już nie zmruży oka. Po głównej ulicy jeżdżą w nocy ogromne tiry i przewożą coś, co zniszczy nas szybciej niż bomba nuklearna. Gennaro wpadł w złe towarzystwo i jeśli dalej tak będzie, nie puszczę go nawet do pracy. Ciało, które znaleziono w tunelu, wyglądało jak kobieta, a to był mężczyzna: tyle krwi się z niego wylało, że pociekła aż do stacji

benzynowej. Obserwowałam i słuchałam z pozycji, do której ja i Lila aspirowałyśmy w dzieciństwie i którą ja osiągnęłam: pozycji autorki pokaźnej książki, którą szlifowałam – a miejscami pisałam na nowo – i która wkrótce się ukaże. W pierwszej wersji – powtarzałam sobie – dałam za dużo dialektu. Dlatego kreśliłam, poprawiałam. Potem doszłam do wniosku, że jest go za mało, więc dołożyłam więcej. Byłam w samym sercu dzielnicy, a mimo to bezpiecznie ukryta w przyjętej roli, za kulisami spektaklu. Ambitne przedsięwzięcie usprawiedliwiało moją obecność i dopóki pracowałam, nadawało znaczenie choremu światłu wpadającemu do pokoi, wrzaskom na podwórkach, niebezpieczeństwu, które groziło dziewczynkom, ciężarówkom na głównej ulicy, które przy ładnej pogodzie wzbijały chmury kurzu, a kiedy padało, rozbryzgiwały wodę i błoto, rojowi klientów kręcących się wokół Lili i Enza, władcom peryferii, wielkim luksusowym limuzynom, strojom zdradzającym wulgarną zamożność, ociężałym ciałom, które przemieszczały się to z butą, to z uniżonością. Raz, kiedy z Immą i Tiną czekałam na Lilę w siedzibie Basic Sight, wszystko nagle wydało mi się jasne: Lila wykonuje całkiem nową pracę, ale jest kompletnie zanurzona w naszym starym świecie. Usłyszałam, jak wykrzykuje wulgaryzmy do jakiegoś klienta i kłóci się z nim o pieniądze. Byłam wstrząśnięta: co się stało z kobietą, która z uprzejmością narzucała swoją wyższość? Nadbiegł Enzo i ten mężczyzna – koło sześćdziesiątki, drobny, ale z ogromnym brzuchem – odszedł, ciskając przekleństwami. Zapytałam Lilę: – Kim ty naprawdę jesteś? – W jakim sensie? – Jeśli nie chcesz powiedzieć, nie mów. – Nie, porozmawiajmy, ale wyjaśnij mi, o co ci chodzi. – Chodzi o to, jak się zachowujesz w tym środowisku, z ludźmi, z którymi masz do czynienia. – Z ostrożnością, jak każdy. – I to wszystko? – Cóż, jestem ostrożna, ale tak kieruję sprawami, żeby toczyły się po mojej myśli. Zawsze tak postępowałyśmy, prawda? – Tak, ale teraz jesteśmy odpowiedzialne za nasze dzieci. Czy nie ty powiedziałaś, że powinnyśmy zmienić dzielnicę? – A co twoim zdaniem trzeba zrobić, żeby ją zmienić? – Działać zgodnie z prawem. Sama byłam zaskoczona tym, co właśnie powiedziałam. Ku własnemu zdziwieniu zrobiłam kazanie jak praworządny obywatel, bardziej wierzący w wymiar sprawiedliwości niż mój były mąż, a pod wieloma względami nawet bardziej niż Nino. Lila odparła z drwiną: – Prawo jest dobre, kiedy masz do czynienia z ludźmi, którzy na sam dźwięk słowa prawo stają na baczność. Ale sama wiesz, jak jest tutaj. – I co w związku z tym? – Jeśli ludzie nie boją się prawa, ty musisz wzbudzić w nich strach. Dla tego gnoja, którego właśnie widziałaś, wykonaliśmy dużą robotę, bardzo dużą, ale on nie chce nam zapłacić, mówi, że nie ma pieniędzy. Zagroziłam mu sądem. A on mi odpowiedział, że ma w dupie sąd. – Ale ty wniesiesz sprawę do sądu? Roześmiała się: – Wtedy nigdy nie zobaczę swoich pieniędzy. Jakiś czas temu pewien księgowy ukradł nam kilka milionów. Zwolniliśmy go i pozwaliśmy. Ale wymiar sprawiedliwości nic nie zrobił w naszej sprawie. – I co potem?

– Znudziło mi się czekanie i poprosiłam Antonia o pomoc. Pieniądze od razu się znalazły. I teraz też się znajdą, bez procesu, bez adwokatów, bez sędziów.

86. Czyli tego rodzaju prace Antonio wykonuje dla Lili. Nie zarobkowo, lecz z przyjaźni, z szacunku. Chyba że ona wypożyczyła go od Michelego, od którego Antonio zależy, a Michele jej go dał, bo zgadza się na wszystko, o co Lila go poprosi. Ale czy Michele naprawdę zaspokaja każde jej życzenie? Z pewnością tak było, zanim przeprowadziłam się do dzielnicy, ale teraz już nie wiadomo, jak sprawy się mają. Zauważyłam bowiem kilka sprzecznych ze sobą sygnałów: Lila przestała wypowiadać imię Michelego z pogardą, teraz robi to raczej z rozdrażnieniem, a nawet z wyraźną obawą; przede wszystkim jednak Michele coraz rzadziej pojawia się w siedzibie Basic Sight. Po raz pierwszy zauważyłam, że coś uległo zmianie, na przesadnie wystawnym weselu Marcella i Elisy. Marcello przez cały czas trzymał brata przy sobie, często szeptał mu na ucho, obejmował go ramieniem, razem się śmiali. Michele z kolei wyglądał, jakby zmartwychwstał. Znowu zaczął wygłaszać długie nadęte przemówienia, a obok niego karnie siedziała nadzwyczaj gruba Gigliola i synowie, jakby w niepamięć odeszło to, w jaki sposób ich potraktował. Uderzyło mnie, że prowincjonalna wulgarność z czasów wesela Lili uległa modernizacji. Teraz to była wulgarność metropolitalna, do której dostosowała się sama Lila – w zachowaniu, w mowie, w ubiorze. Wszystko do siebie pasowało, może jedynie z wyjątkiem mnie i moich córek, bo nasze stonowane sukienki i postawa kłóciły się z przepychem barw, zbyt głośnym śmiechem, przesadnym zbytkiem. Prawdopodobnie właśnie dlatego szczególnie niepokojący był wybuch złości u Michelego. Właśnie miał wznieść toast za nowożeńców, gdy nagle Tina zaczęła domagać się od Immy czegoś, co ta jej zabrała, i piszczała na całą salę. On mówił, a Tina krzyczała. Wtedy Michele przerwał, po czym wrzasnął z oszalałym wzrokiem: Lina, do jasnej cholery, uciszże to drące się dziecko! Dokładnie w tych słowach. Przez kilka sekund Lila wpatrywała się w niego. Nic nie powiedziała, nawet nie drgnęła. Potem powoli położyła rękę na dłoni Enza, który siedział obok niej. Ja pośpiesznie wstałam zza stołu i wyprowadziłam obie dziewczynki. Ten incydent zmobilizował pannę młodą, czyli moją siostrę Elisę. Po toaście, kiedy rozległy się gromkie oklaski, pojawiła się w swojej wystawnej białej sukni i podeszła do mnie. Powiedziała wesoło: mój szwagier znowu jest taki jak dawniej. I dodała: ale nie powinien w ten sposób traktować dzieci. Wzięła Immę i Tinę na ręce i żartując z nimi, wróciła na salę. Niepewnie podążyłam za nią. Przez jakiś czas myślałam, że ona też jest taka jak dawniej. Bo faktycznie po ślubie Elisa bardzo się zmieniła, jakby brak węzła małżeńskiego źle na nią wcześniej wpływał. Teraz jako matka była spokojna, jako żona – zrównoważona i zarazem stanowcza, a poza tym przestała okazywać mi wrogość. Kiedy ja i moje córki, często także Tina, szłyśmy do niej z wizytą, wobec mnie była uprzejma, a dziewczynkom okazywała czułość. Również Marcello, gdy się mijaliśmy, witał się ze mną grzecznie. Nazywał mnie szwagiereczką, która pisze powieści (jak się ma szwagiereczka, która pisze powieści?), rzucał kilka miłych słów i znikał. W mieszkaniu cały czas panował doskonały porządek, a Elisa i Slivio przyjmowali nas w odświętnych strojach. Ale szybko zrozumiałam, że mojej młodszej siostrzyczki już nie ma. Ślub zainaugurował pełną sztuczności panią Solarę: żadnych poufałości, dobrotliwy ton i skopiowany od męża uśmiech. Mimo to siliłam się na serdeczność wobec niej, a przede wszystkim wobec siostrzeńca. Nie darzyłam jednak Silvia sympatią, za bardzo mi przypominał Marcella, i Elisa musiała to zauważyć. Któregoś popołudnia znowu na chwilę górę w niej wzięła uraza. Powiedziała: bardziej kochasz córkę Liny niż mojego syna. Przysięgałam, że to nieprawda, przytuliłam chłopca, obsypałam go całusami. Ale

ona pokręciła głową i wysyczała: zamieszkałaś koło Liny, a nie koło mnie czy taty. Jednym słowem dalej była na mnie zła, i nie tylko na mnie, bo także na naszych braci. Przypuszczam, że uznała ich za niewdzięczników. Mieszkali i pracowali w Baiano, a do Marcella, który okazał im tyle serca, nawet się nie odzywali. Ludzie myślą, że więzy krwi są silne, ale wcale tak nie jest, powiedziała. Mówiła takim tonem, jakby wygłaszała jakąś powszechnie obowiązującą zasadę. I dodała: trzeba chęci, żeby się nie zerwały, a mój mąż je miał. Michele oszalał, ale Marcello pomógł mu odzyskać rozum. Słyszałaś, jaki piękny toast wzniósł na moim weselu?

87. Oznaką, że Michele wyzdrowiał, był nie tylko powrót do kwiecistej mowy, ale także brak pośród zaproszonych gości tego, kto bez wątpienia podtrzymywał go na duchu w czasie choroby: Alfonsa. Mój dawny szkolny kolega bardzo z tego powodu cierpiał. Przez wiele dni żalił się głośno i pytał, co on takiego zrobił Solarom. Tyle lat dla nich pracowałem, mówił, a oni nawet mnie nie zaprosili. Potem doszło do pewnego głośnego wydarzenia. Któregoś wieczoru przyszedł do mnie z Lilą i Enzem na kolację, był bardzo przybity. I chociaż nigdy w mojej obecności nie przebierał się za kobietę – z wyjątkiem tego razu, kiedy przymierzył sukienkę ciążową w sklepie na via Chiaia – teraz miał na sobie kobiece ubrania, na co Dede i Elsa dosłownie rozdziawiły buzie. Przez cały wieczór zachowywał się w sposób natrętny, wypił też sporo. Obsesyjnie pytał Lilę: czy ja przytyłem? czy zbrzydłem? może już cię nie przypominam? I Enza: która z nas jest ładniejsza, ja czy ona? W pewnym momencie zaczął się skarżyć, że ma zatkane jelita, że potwornie boli go w tym, co – zwracając się do dziewczynek – nazwał tyłeczkiem. I poprosił mnie, żebym rzuciła okiem i sprawdziła, co mu jest. Obejrzyj mi tyłeczek, mówił i śmiał się wulgarnie. Dede przyglądała mu się z niepokojem, Elsa zaś z trudem powstrzymywała chichot. Enzo i Lila musieli pośpiesznie go wyprowadzić. Ale Alfonso się nie uspokoił. Następnego dnia, już bez makijażu i w męskim ubraniu, z zaczerwienionymi od płaczu oczami, wyszedł z Basic Sight, mówiąc, że idzie na kawę do baru „Solara”. W drzwiach natknął się na Michelego – nie wiadomo, co sobie powiedzieli. Kilka minut później Michele rzucił się na niego z pięściami i kopniakami, potem chwycił za pręt, który służył do podciągania rolety, i zaczął go okładać długo i metodycznie. Alfonso wrócił do biura w strasznym stanie, cały czas powtarzał tylko: to moja wina, nie umiałem przystopować. Nikt jednak nie wiedział, w czym miałby przystopować. Od tamtej chwili zachowywał się coraz gorzej, a Lila nie przestawała się o niego martwić. Przez wiele dni bez powodzenia usiłowała uspokoić Enza, który nie tolerował przemocy silniejszego nad słabszym i zamierzał iść do Michelego, żeby sprawdzić, czy również na niego odważy się podnieść rękę, tak jak ją podniósł na Alfonsa. Słyszałam przez ściany, jak mówiła: przestań, bo wystraszysz Tinę.

88. Potem przyszedł styczeń, w mojej książce aż roiło się od różnych drobnych epizodów, jakie miały miejsce w dzielnicy. Ogarnął mnie strach. Kiedy po raz ostatni sprawdzałam tekst, zapytałam nieśmiało Lilę, czy może go dla mnie przeczytać (jest całkiem inny), ale ona kategorycznie odmówiła. Nie przeczytałam nawet twojej ostatniej książki, stwierdziła, brakuje mi kompetencji. Poczułam się osamotniona, zdana na łaskę własnych stron, kusiło mnie nawet, by zadzwonić do Nina i jego poprosić o tę przysługę. Potem przypomniałam sobie, że on przecież ma mój adres i numer telefonu, ale ani razu się nie odezwał, zignorował zarówno mnie, jak i swoją córkę. Dlatego dałam sobie spokój. Wysłałam tekst i razem z nim rozstałam się również z ostatnim stadium prowizoryczności. Byłam przerażona, następnym razem zobaczę go w końcowym kształcie, jako książkę, a wtedy każde słowo będzie już nieodwracalne. Zadzwoniono do mnie z biura prasowego. Gina powiedziała: w „Panoramie” przeczytali fragmenty i książka bardzo ich zainteresowała, wyślą do ciebie fotografa. Nagle pożałowałam mieszkania na via Tasso, to był prawdziwie pański apartament. Pomyślałam: nie chcę być znowu fotografowana przed wjazdem do tunelu, ani nawet w tym nędznym mieszkaniu czy w parku, pośród strzykawek narkomanów; nie jestem już dziewczęciem sprzed piętnastu lat, to moja trzecia książka, chcę, żeby mnie traktowano jak należy. Ale Gina nalegała, a książkę trzeba było wypromować. Odpowiedziałam więc: przekaż fotografowi mój numer telefonu, niech przynajmniej powiadomi mnie w porę, żebym mogła się przygotować, ewentualnie przełożyć spotkanie, jeśli nie będę w formie. W tamtych dniach pilnowałam porządku w mieszkaniu, ale nikt do mnie nie zadzwonił. Doszłam do wniosku, że w obiegu jest wiele zdjęć ze mną i że pewnie „Panorama” zrezygnowała z sesji zdjęciowej. Ale któregoś ranka, kiedy Dede i Elsa były w szkole a ja, rozczochrana, w dżinsach i w starym swetrze, siedziałam na podłodze i bawiłam się z Immą i Tiną, ktoś zapukał do drzwi. Dziewczynki układały zamek z porozrzucanych klocków, a ja im w tym pomagałam. Od kilku miesięcy wydawało mi się, że przepaść rozwojowa między moją córką a córką Lili całkowicie znikła: wspólnie pracowały nad budowlą, wykonywały precyzyjne ruchy, i nawet jeśli Tina wykazywała się większą fantazją i zadawała mi zaskakujące pytania, które wypowiadała wyraźnie i dokładnie, Imma była bardziej zdecydowana, może bardziej zdyscyplinowana, a na jej niekorzyść przemawiał tylko niewyraźny sposób mówienia, dlatego często, żeby ją zrozumieć, trzeba było prosić o pomoc jej towarzyszkę zabaw. Ponieważ nie poderwałam się od razu, bo kończyłam odpowiadać Tinie na pytanie, ten ktoś zadzwonił z większą natarczywością. Poszłam otworzyć: przede mną stała przepiękna trzydziestoletnia kobieta, cała w blond loczkach i w długim błękitnym prochowcu. To była pani fotograf. Okazało się, że pochodzi z Mediolanu i jest niezwykle ekspansywną osobą. Wszystko, co na sobie miała, było bardzo kosztowne. Zgubiłam pani numer, wyjaśniła, ale tak lepiej, im mniej się czeka na zdjęcia, tym ładniejsze wychodzą. Rozejrzała się wokół. Trudno tu dotrzeć, co za miejsce, ale tego właśnie potrzebujemy. Czy te dwie laleczki to twoje córki? Tina uśmiechnęła się, Imma nie, ale najwyraźniej obie uznały ją za kogoś w rodzaju wróżki. Przedstawiłam dziewczynki: Imma to moja córka, a Tina jest córką przyjaciółki. Jeszcze nie skończyłam mówić, a fotografka już zaczęła obchodzić mnie ze wszystkich stron i bez ustanku pstrykać zdjęcia. Miała kilka aparatów i cały zestaw narzędzi pomocniczych. Muszę się doprowadzić do porządku, rzuciłam. W żadnym razie, dobrze wyglądasz. Fotografowała mnie w każdym kącie domu: w kuchni, w pokoju dziewczynek, w mojej sypialni, a nawet przed lustrem w łazience. – Masz tu swoją książkę?

– Nie, jeszcze nie wyszła. – A jakiś egzemplarz poprzedniej? – Tak. – Weź i usiądź tutaj, udawaj, że czytasz. Posłuchałam. Byłam jak ogłuszona. Tina też wzięła książkę i przyjęła taką samą pozę, mówiąc do Immy: zrób mi zdjęcie. Fotografka wpadła w zachwyt, powiedziała: usiądź na podłodze razem z dziećmi. Pstrykała i pstrykała, a Tina i Imma były przeszczęśliwe. W końcu wykrzyknęła: teraz jedno zdjęcie z twoją córką. Pochyliłam się, żeby przyciągnąć Immę, ale ona zaprzeczyła: nie, z drugą, ma fantastyczną buzię. Posadziła przy mnie Tinę i zrobiła nieskończoną ilość ujęć. Imma posmutniała: ja też chcę, powiedziała. Wyciągnęłam ręce i zawołałam: jasne, chodź do mamy. Ranek szybko zleciał. Kobieta w błękitnym prochowcu wyciągnęła nas na zewnątrz, ale nie bez obaw. Kilkakrotnie powtórzyła pytanie: nie ukradną mi sprzętu? Potem ogarnął ją entuzjazm, fotografowała każdy biedny zaułek w dzielnicy, posadziła mnie na rozwalonej ławce przed obdrapaną ścianą, obok starego szaletu. Ja powiedziałam do Immy i Tiny: stójcie nieruchomo, nigdzie się nie oddalajcie, tu jeżdżą samochody, pamiętajcie. One trzymały się za ręce, jedna blondynka, druga brunetka, równego wzrostu, i czekały. Lila wróciła z pracy na kolację. Przyszła do mnie, żeby zabrać córkę. Ale jeszcze nie przekroczyła progu, kiedy Tina jej wszystko opowiedziała. – Była dzisiaj przepiękna pani. – Piękniejsza ode mnie? – Tak. – Piękniejsza nawet od cioci Lenuccii? – Nie. – Czyli najpiękniejsza ze wszystkich jest ciocia Lenuccia. – Nie, ja. – Ty? Co ty wygadujesz. – To prawda, mamusiu. – I co robiła ta pani? – Zdjęcia. – Komu? – Mnie. – Tylko tobie? – Tak. – Kłamczucha. Imma, podejdź tutaj, powiedz, co tak naprawdę robiłyście.

89. Czekałam, aż wyjdzie „Panorama”. Byłam zadowolona, biuro prasowe wykonało niezłą pracę, czułam się dumna, że poświęcono mi cały serwis fotograficzny. Minął jednak tydzień, a zdjęcia się nie ukazały. Minęło piętnaście dni i dalej nic. W końcu nadszedł marzec, książka leżała już w księgarniach, a po zdjęciach ani śladu. Co innego miałam na głowie: wywiad w radiu, wywiad w „Il Mattino”. Musiałam nawet jechać do Mediolanu na prezentację książki. Odbyła się w tej samej księgarni co przed piętnastu laty i ten sam profesor prowadził spotkanie. Adele się nie pokazała, Mariarosa też nie, ale publiczność była o wiele liczniejsza niż kiedyś. Profesor przedstawił książkę bez zbytniego zaangażowania, ale w życzliwych słowach, a któraś z obecnych – przyszły przede wszystkim kobiety – wypowiedziała się z entuzjazmem na temat złożonej tożsamości głównej bohaterki. Był to dobrze znany mi rytuał. Następnego ranka wsiadłam do pociągu i zmęczona wróciłam do Neapolu. Pamiętam, że właśnie ciągnęłam walizę za sobą, kiedy na głównej ulicy, na mojej wysokości zatrzymał się jakiś samochód. Prowadził Michele, obok siedział Marcello. Przypomniało mi się, jak kiedyś ta dwójka próbowała mnie wciągnąć do auta – zrobili tak już z Adą – a Lila mnie obroniła. Wtedy również miałam na sobie bransoletkę mojej matki: odruchowo schowałam rękę. Marcello patrzył przed siebie, ani się nie przywitał, ani nie powiedział tym swoim dobrotliwym tonem: oto szwagiereczka, co pisze powieści. Mówił Michele, był wściekły: – Lenù, co ty, kurwa, napisałaś w tej książce? Takie haniebne oszczerstwa rzucasz na własne gniazdo? Na moją rodzinę? Na tych, którzy widzieli, jak dorastasz, którzy cię podziwiają i lubią? Na nasze piękne miasto? Odwrócił się i wziął z tylnego siedzenia świeżutki egzemplarz „Panoramy”. Podał mi przez okienko. – Lubisz opowiadać bzdury, co? Popatrzyłam. Tygodnik był otwarty na stronie, która mówiła o mnie. Było tam wielkie kolorowe zdjęcie ze mną i z Tiną, jak siedzimy na podłodze w moim mieszkaniu. Od razu w oczy rzucił mi się podpis: Elena Greco z córką Tiną. W pierwszej chwili pomyślałam, że w tym tkwi problem, i nie mogłam zrozumieć, o co Michele się wścieka. Odparłam niepewnie: – Pomylili się. Ale on wrzasnął niezrozumiale: – To nie oni się pomylili, ale wy dwie. – Jakie my dwie? Nie wiem, o czym ty mówisz. Wtedy Marcello wtrącił się z rozdrażnieniem: – Michè, daj spokój, Lina obraca nią jak chce, a ta nawet tego nie widzi. Ruszyli z piskiem opon, a ja zostałam na chodniku z gazetą w ręku.

90. Stałam jak sparaliżowana z walizką u nogi. Przeczytałam artykuł, cztery strony z fotografiami przedstawiającymi najbrzydsze miejsca w dzielnicy: jedyne, na którym ja byłam, to zdjęcie z Tiną, przepiękne, na tle biednego mieszkania, które nadawało naszym postaciom nadzwyczajną subtelność. Ten, kto napisał artykuł, nie zrecenzował mojej książki i nie mówił o niej jako o powieści, lecz posłużył się nią, by opowiedzieć o tym, co nazwał „feudum braci Solara”, obszarem pogranicznym, być może powiązanym z nową zorganizowaną kamorrą, a może nie. Niewiele było o Marcellu, autor skupił się na Michelem, któremu przypisał takie cechy, jak przedsiębiorczość, cynizm, gotowość do skakania z jednego politycznego kwiatka na drugi, zgodnie z logiką biznesu. Jakiego biznesu? „Panorama” podała listę interesów, mieszając legalne z nielegalnymi: bar-cukiernia, skóry, buty, minimarket, klub nocny, lichwa, przemyt papierosów, paserstwo, narkotyki, ustawianie przetargów na odbudowę po trzęsieniu ziemi. Zlał mnie zimny pot. Co ja narobiłam, jak mogłam być tak nieostrożna. Wymyśliłam tę historię we Florencji, śmiało czerpiąc ze wspomnień z dzieciństwa i z lat dorastania, bo byłam daleko. Neapol z tamtej perspektywy stanowił wytwór mojej wyobraźni, miasto jak z filmów, gdzie ulice i budynki są prawdziwe, ale służą jedynie za tło dla fikcyjnych morderstw i romansów. Potem, kiedy przeniosłam się tutaj i widywałam z Lilą codziennie, ogarnęła mnie mania realizmu, i chociaż unikałam prawdziwych nazw, opowiedziałam o naszej dzielnicy. Ale najwyraźniej przesadziłam i równowaga między prawdą a fikcją została zachwiana: można było rozpoznać każdą ulicę, każdą kamienicę, a nawet ludzi i akty przemocy. Zdjęcia pokazały to, co tak naprawdę przedstawiłam na tych stronach, umożliwiły zidentyfikowanie obszaru, i choć dzielnica przez cały czas pisania była dla mnie tylko wytworem literackim, de facto przestała nim być. Autor artykułu zarysował jej historię, wspomniał nawet o zabójstwie don Achillego Carracciego, o zamordowaniu Manueli Solary. Rozwodził się przede wszystkim nad tym ostatnim wydarzeniem, wysunął hipotezę, że albo był to widoczny przejaw konfliktu między rodzinami mafijnymi, albo wyrok wydany i wykonany przez „niebezpiecznego terrorystę Pasqualego Pelusa, urodzonego i dorastającego w dzielnicy, niegdyś murarza i sekretarza lokalnej komórki partii komunistycznej”. Ale ja przecież nie pisałam o Pasqualem, nie pisałam o don Achillem czy o Manueli. Rodzina Carraccich, Solarowie posłużyli mi tylko za wzorce, które swoją dialektalną mową, gestykulacją, nierzadko agresywnym tonem głosu ożywiły wymyśloną i fantastyczną fabułę. Nie chciałam wtrącać się w ich prawdziwe interesy. Co ma do tego „feudum braci Solara”? Ja napisałam powieść.

91. Ruszyłam do domu Lili, byłam roztrzęsiona. Dziewczynki przebywały u niej. Już wróciłaś, powiedziała Elsa, która pod moją nieobecność korzystała ze swobody. A Dede machnęła do mnie z roztargnieniem i mruknęła pod nosem z udawanym skupieniem: mamo, tylko minutkę, skończę zadania i cię przytulę. Tylko Imma przywitała mnie z entuzjazmem, przylgnęła ustami do mojego policzka i całowała mnie długo. To samo chciała zrobić Tina. Co innego było mi w głowie, dlatego nie poświęciłam im zbyt wiele czasu, od razu pokazałam Lili „Panoramę”. Tłumiąc niepokój, opowiedziałam jej o Solarach: wkurzyli się. Lina ze spokojem przeczytała artykuł i skomentowała go w dwóch słowach: piękne zdjęcia. Wykrzyknęłam: – Wyślę list do redakcji, będę protestować. Niech sobie robią reportaż o Neapolu, niech robią reportaż, czy ja wiem, o porwaniu Cirilla, o ofiarach kamorry, o czym tylko im się zamarzy, ale nie wolno im posługiwać się moim nazwiskiem. – A dlaczego? – Bo to jest literatura, ja nie opowiadam prawdziwych zdarzeń. – Nie wydaje mi się. Spojrzałam na nią niepewnym wzrokiem. – Co ty mówisz? – Nie wymieniasz nazwisk, ale i tak można się domyślić, o czym piszesz. – Dlaczego mi tego nie powiedziałaś? – Powiedziałam, że książka mi się nie podoba. Albo o czymś opowiadasz, albo nie, a ty zostałaś pośrodku. – To jest powieść. – Trochę powieść, trochę nie. Nic nie odrzekłam, byłam coraz bardziej zdenerwowana. Nie wiedziałam, czy bardziej mi przykro ze względu na reakcję Solarów, czy dlatego, że ona ze spokojem potwierdziła swoją negatywną ocenę sprzed lat. Nic niewidzącym wzrokiem popatrzyłam na Dede i Elsę, które przechwyciły gazetę. Elsa wykrzyknęła: – Tina, chodź zobacz, jesteś w gazecie. Tina podeszła, popatrzyła na siebie, zrobiła duże oczy ze zdziwienia i uśmiechnęła się z zadowoleniem. Imma zapytała Elsę: – A ja gdzie jestem? – Ciebie nie ma, bo Tina jest ładna, a ty jesteś brzydka – odparła siostra. Imma więc zwróciła się do Dede, aby spytać, czy to prawda. A Dede, przeczytawszy dwukrotnie na głos podpis pod zdjęciem, zaczęła ją przekonywać, że ponieważ ona nazywa się Sarratore, a nie Airota, tak naprawdę nie jest moją córką. Wtedy nie wytrzymałam, byłam zmęczona, przygnębiona. Wrzasnęłam: dosyć tego, wracamy do naszego domu. Sprzeciwiła mi się cała trójka, wspierana przez Tinę, a zwłaszcza przez Linę, która nalegała, żebyśmy zostały na kolacji. Zostałyśmy. Lila usiłowała mnie uspokoić, a nawet sprawić, żebym zapomniała o tym, że ona znowu źle się wypowiedziała o mojej książce. Zaczęła w dialekcie, a potem przeszła na swój włoski, którego używała od wielkiego dzwonu, i który nigdy nie przestał mnie zadziwiać. Wspomniała o trzęsieniu ziemi: przez ostatnie dwa lata mówiła o nim tylko wtedy, gdy chciała się pożalić na upadek miasta. Zdradziła mi, że od tamtej chwili stara się ani na chwilę nie zapominać, że jesteśmy tłumnie zamieszkiwanymi

istotami, wypchanymi fizyką, astrofizyką, biologią, religią, duszą, burżujstwem, proletariatem, kapitałem, pracą, zyskiem, polityką, masą spójnych i niespójnych zdań, chaosem w środku i chaosem na zewnątrz. Dlatego uspokój się, zawołała ze śmiechem, kim są tacy Solarowie. Twoja powieść już wyszła, napisałaś ją, poprawiłaś, pobyt tutaj pomógł ci nadać jej większy realizm, ale teraz poszła w świat i nie możesz już tego cofnąć. A że Solarowie się wkurzyli? Trudno. Michele ci pogroził? Kogo to obchodzi. W każdej chwili może nadejść kolejne trzęsienie ziemi, i to o wiele silniejsze. Albo wszechświat może spaść nam na głowę. Kim więc jest taki Michele Solara? Nikim. I nikim jest Marcello. Ta dwójka to tylko ciało, z którego bryzgają groźby i żądania pieniędzy. Westchnęła i dodała cicho: Solarowie to groźne bestie, Lenù, i nic tego nie zmieni, jednego ujarzmiłam, ale brat się postarał, żeby znowu był okrutny. Widziałaś, jak Michele pobił Alfonsa? Chciałby zlać mnie, ale brakuje mu odwagi. I nawet wściekłość za twoją książkę, za artykuł w „Panoramie”, za zdjęcia wymierzona jest we mnie. Dlatego olej to, tak jak ja olewam. Dzięki tobie Solarowie trafili na pierwsze strony gazety, dlatego nie mogą tego ścierpieć, bo to szkodzi ich interesom i machlojkom. Ale nam się to podoba, prawda? Dlatego nie mamy się czym martwić. Słuchałam w milczeniu. Kiedy mówiła w taki nieco pretensjonalny sposób, zawsze rodziło się we mnie podejrzenie, że nigdy nie przestała pochłaniać książek, jak w dzieciństwie, ale że z niezrozumiałych dla mnie powodów trzyma to w tajemnicy. W jej domu nie było ani jednego egzemplarza, z wyjątkiem tekstów specjalistycznych związanych z pracą. Chce uchodzić za osobę bez wykształcenia, ale oto znienacka wyskakuje z kazaniem o biologii, psychologii, o tym, jak skomplikowana jest ludzka istota. Dlaczego tak się wobec mnie zachowuje? Tego nie wiedziałam, ale potrzebowałam wsparcia, dlatego jej zaufałam. Lila wywarła na mnie kojący wpływ. Jeszcze raz przeczytałam artykuł i teraz mi się spodobał. Przyjrzałam się zdjęciom: dzielnica wyszła brzydko, ale Tina i ja byłyśmy śliczne. Zabrałyśmy się za gotowanie, przygotowania pomogły mi poukładać myśli. Doszłam do wniosku, że artykuł i zdjęcia rozreklamują książkę i że tekst zrodzony we Florencji i rozbudowany w Neapolu, w mieszkaniu piętro nad Lilą, naprawdę jest całkiem niezły. Tak, powiedziałam, olejmy Solarów. I odprężyłam się, znowu byłam miła dla dziewczynek. Przed kolacją, po wielu tajnych naradach, podeszła do mnie Imma, a tuż za nią Tina. Mieszając poprawnie wypowiedziane słowa z tymi, które ledwo rozumiałam, zapytała: – Mamo, Tina chce wiedzieć, czy to ja jestem twoją córką czy ona. – Ty też chcesz to wiedzieć? – zapytałam. Jej oczka zwilgotniały: – Tak. Odpowiedziała Lila: – Obie jesteśmy waszymi mamami i obie was kochamy. Kiedy Enzo wrócił z pracy, bardzo się ucieszył z fotografii, na której była jego córka. Następnego dnia kupił dwa egzemplarze „Panoramy” i powiesił zdjęcia w swoim biurze – jedno ze mną i z Tiną, a jedno tylko z Tiną. Oczywiście odciął błędny podpis.

92. Kiedy o tym piszę, wstyd mi, że los przez całe życie mi sprzyjał. Książka wzbudziła ogromne zainteresowanie. Jedni chwalili ją za przyjemność czytania, inni za wspaniale zarysowaną postać bohaterki. Jeszcze inni mówili o brutalnym realizmie, o mojej barokowej wyobraźni albo podziwiali wdzięczną kobiecą narrację. Jednym słowem same pozytywne oceny, chociaż nierzadko wyraźnie sprzeczne ze sobą, jakby recenzenci nie czytali książki, która leżała na półkach w księgarni, ale każdy mówił o książce widmie, wytworze własnych uprzedzeń. Tylko co do jednego byli zgodni: powieść absolutnie wykracza poza zwyczajowy sposób mówienia o Neapolu. Kiedy otrzymałam egzemplarze autorskie, byłam tak szczęśliwa, że postanowiłam jeden podarować Lili. Nie dałam jej poprzednich książek, z góry też założyłam, że tej nawet nie otworzy, przynajmniej na razie. Ale to była jedyna bliska mi osoba, na której mogłam polegać, i chciałam okazać jej moją wdzięczność. Nie zareagowała dobrze. Najwyraźniej tamtego dnia miała dużo pracy i cała była pochłonięta przez lokalne konflikty związane z wyborami, które miały się odbyć 26 czerwca. A może coś poszło nie po jej myśli, sama nie wiem. Faktem jest, że ja położyłam przed nią książkę, a ona nawet jej nie dotknęła, powiedziała tylko, że nie powinnam tak marnować swoich kopii. Zrobiło mi się przykro. Enzo próbował złagodzić skrępowanie. Daj mnie, mruknął, mnie książki nigdy nie pociągały, ale zachowam ją dla Tiny, przeczyta, jak dorośnie. Poprosił też o dedykację dla córki. Wpisałam się ze skrępowaniem: Tinie, która dokona więcej niż my wszyscy. Potem przeczytałam dedykację na głos, a Lila wykrzyknęła: niewiele trzeba, żeby dokonać więcej niż ja, mam nadzieję, że zajdzie o wiele dalej. Puste słowa i całkiem niepotrzebne: bo ja napisałam więcej niż my wszyscy, a ona zinterpretowała to jako więcej niż ja. Oboje z Enzem przyjęliśmy jej komentarz w milczeniu. On postawił książkę na półce, między podręcznikami o komputerach, i zaczęliśmy rozmawiać o zaproszeniach, które do mnie napływały, i o wyjazdach, których nie uniknę.

93. Zazwyczaj nietrudno było odgadnąć, kiedy Lila ma zły humor, bywało jednak, że wrogość kryła się nawet za pozorną dyspozycyjnością czy życzliwością. Dalej okazywała zadowolenie, że może zajmować się moimi córkami, chociaż głosem dawała mi do zrozumienia, że wiele jej zawdzięczam, jakby chciała powiedzieć: to, kim jesteś, kim się stajesz, zależy od tego, kim ja, dzięki mojemu poświęceniu, pozwalam ci się stawać. Gdy przybierała taki ton, ja pochmurniałam i sugerowałam, że wynajmę opiekunkę. Wtedy zarówno ona, jak i Enzo prawie się na mnie obrażali, nie chcieli w ogóle o tym słyszeć. Pewnego ranka, kiedy potrzebowałam jej pomocy, powiedziała z rozdrażnieniem o problemach, z którymi się boryka, ja więc odparłam chłodno, że poszukam innego rozwiązania. Naskoczyła na mnie: czy ja ci powiedziałam, że nie mogę? Jeśli jesteś w potrzebie, jakoś się zorganizuję. Czy twoje córki kiedykolwiek się skarżyły? Czy ja je zaniedbuję? Uświadomiłam sobie wtedy, że ona pragnie jedynie, abym otwarcie mówiła, że jest mi niezbędna, i przyznałam ze szczerą wdzięcznością, że moje życie publiczne nie istniałoby, gdyby przestała mi pomagać. Potem bez skrupułów oddałam się własnym obowiązkom. Dzięki obrotności biura prasowego co dzień pojawiałam się w innej gazecie, a dwa razy zostałam nawet zaproszona do telewizji. Byłam tym zachwycona i jednocześnie zdenerwowana; podobało mi się narastające wokół mnie zainteresowanie, ale bałam się też, że mogę powiedzieć coś niewłaściwego. W chwilach największego stresu nie wiedziałam, do kogo się zwrócić, dlatego biegłam do Lili po radę: – Co, jeśli zapytają mnie o Solarów? – Mów, co myślisz. – A jeśli Solarowie się wkurzą? – Na razie ty jesteś większym zagrożeniem dla nich niż oni dla ciebie. – Martwię się, Michele wygląda mi na coraz bardziej szalonego. – Piszesz książki po to, żeby ktoś cię potem słuchał, a nie żeby siedzieć cicho. Mimo to zawsze starałam się zachować ostrożność. Byliśmy w samym sercu burzliwej kampanii wyborczej, dlatego podczas wywiadów uważałam, żeby nie mieszać się w politykę, żeby nie wspominać o Solarach, którzy – jak wszyscy wiedzieli – zaangażowali się w zdobywanie głosów dla pięciu rządzących partii. Mówiłam za to dużo o warunkach życia w dzielnicy, o definitywnej degradacji po trzęsieniu ziemi, o biedzie i o półlegalnych interesach, o korupcji w instytucjach. A poza tym, w zależności od rodzaju pytań i od mojego nastawienia w danej chwili, mówiłam o sobie, o zdobytym wykształceniu, o trudzie, jaki włożyłam w naukę, o mizoginii panującej w Wyższej Szkole w Pizie, o mojej matce, o moich córkach, o feministycznych ideałach. Były to trudne chwile dla sektora wydawniczego, dla pisarzy w moim wieku, którzy balansowali między awangardą a tradycyjną formą narracji i silili się na stworzenie własnego stylu oraz zdobycie popularności. Mnie było łatwiej. Moja pierwsza książka ukazała się pod koniec lat sześćdziesiątych, drugą udowodniłam, że posiadam solidne wykształcenie i szerokie zainteresowania, byłam jedną z niewielu, którzy mieli jakieś doświadczenie pisarskie, a nawet niewielkie grono wiernych czytelników. Dlatego telefon coraz częściej dzwonił. Muszę jednak przyznać, że dziennikarze rzadko oczekiwali ode mnie opinii czy wypowiedzi na tematy literackie, pytali przede wszystkim o moje spostrzeżenia dotyczące kwestii społecznych i bieżących spraw w Neapolu. Mimo to przykładałam się do pracy. Wkrótce zaczęłam współpracować z „Il Mattino”, do którego pisałam o przeróżnych zagadnieniach, przyjęłam też rubrykę w „Noi donne”, prezentowałam książkę wszędzie, gdzie mnie zaproszono, i odpowiadałam na oczekiwania publiczności, z którą miałam do czynienia. Sama nie wierzyłam, że to dzieje się naprawdę. Poprzednie książki sprzedawały się dobrze,

ale nie aż tak dobrze. Zadzwoniło do mnie dwóch bardzo znanych pisarzy, których nie miałam wcześniej okazji poznać. Pewien słynny reżyser chciał się ze mną spotkać, planował ekranizację mojej powieści. Codziennie otrzymywałam informacje, że o książkę pytało takie czy inne zagraniczne wydawnictwo. Jednym słowem miałam coraz więcej powodów do zadowolenia. Ale szczególną satysfakcję przyniosły mi dwa nieoczekiwane telefony. Pierwszy był od Adele. Zwracała się do mnie z wielką życzliwością, zapytała o wnuczki, powiedziała, że od Pietra wie o nich wszystko, że widziała je na zdjęciu i są śliczne. Wysłuchałam jej, sama ograniczyłam się do kilku okolicznościowych formułek. O książce powiedziała: przeczytałam ją jeszcze raz, brawo, teraz jest o wiele lepsza. A na pożegnanie kazała mi przyrzec, że jeśli wybiorę się do Genui na prezentację, koniecznie dam jej znać, zabiorę ze sobą dziewczynki i zostawię je u niej na trochę. Przyrzekłam, chociaż wiedziałam, że nie dotrzymam słowa. Kilka dni później zadzwonił Nino. Powiedział, że moja powieść jest świetna (niewyobrażalny jak na Włochy styl), i poprosił o możliwość spotkania z dziewczynkami. Zaprosiłam go na obiad, zajął się Dede, Elsą i Immą, a poza tym dużo mówił o sobie. Rzadko teraz bywa w Neapolu, cały czas jest w Rzymie, często pracuje z moim byłym teściem, otrzymuje ważne zlecenia. Ciągle powtarzał: sprawy mają się coraz lepiej, Włochy wreszcie wkroczyły na drogę postępu. W pewnym momencie spojrzał mi prosto w oczy i wykrzyknął: wróćmy do siebie. Roześmiałam się głośno: jeśli chcesz się widzieć z Immą, wystarczy zadzwonić, ale my nie mamy sobie już nic do powiedzenia, odnoszę wrażenie, że to dziecko poczęłam z jakimś duchem, bo ciebie w łóżku na pewno nie było. Odszedł nadąsany i już więcej się nie pojawił. Zapomniał o Dede, o Elsie, o Immie i o mnie na bardzo długo. Z pewnością zapomniał o nas już w chwili, kiedy zamknęłam za nim drzwi.

94. Czegóż więcej mogłam chcieć? Moje do tej pory anonimowe nazwisko stało się rozpoznawalne. To dlatego Adele Airota zadzwoniła, jakby chciała mnie przeprosić, to dlatego Nino Sarratore próbował uzyskać przebaczenie i wrócić do mojego łóżka, to dlatego wszędzie mnie zapraszano. Oczywiście trudno mi było rozstawać się z dziewczynkami i na kilka dni przestać być ich matką. Ale nawet to weszło mi w nawyk. Wkrótce wyrzuty sumienia zastąpiła potrzeba robienia dobrego wrażenia na publiczności. W głowie tłoczyły się myśli, Neapol i dzielnica rozpływały się, inne krajobrazy nabierały konkretnych kształtów, przybywałam do pięknych i nieznanych mi miast, czułam, że chętnie bym się tam przeprowadziła. Spotykałam mężczyzn, którzy mnie pociągali, którzy sprawiali, że czułam się ważna, którzy dbali o mój dobry nastrój. W ciągu kilku godzin otwierał się przede mną wachlarz czarujących możliwości. I wtedy matczyna odpowiedzialność słabła, czasami nawet zapominałam zadzwonić do Lili, by powiedzieć dobranoc dziewczynkom. Opamiętanie i otrzeźwienie przychodziło dopiero wtedy, kiedy docierało do mnie, że mogłabym bez nich żyć. Potem wydarzyło się coś szczególnie nieprzyjemnego. Wyruszyłam w długą promocyjną podróż po południu Włoch. Miało mnie nie być przez tydzień. Przed wyjazdem Imma nie czuła się dobrze, była niemrawa, bardzo przeziębiona. Nie mogłam o to winić Lili: ona bardzo dbała o dziewczynki, ale miała tysiące spraw na głowie i nie była w stanie zwracać uwagi na każde spocenie, na przeciągi. W biurze prasowym poprosiłam o telefony do hoteli, w których miałam się zatrzymać, i na wszelki wypadek podałam je Lili. Jeśli będą problemy, poleciłam, zadzwoń, a ja od razu wrócę. Wyjechałam. Na początku cały czas myślałam o Immie i jej chorobie, dzwoniłam za każdym razem, kiedy nadarzała się okazja. Potem o niej zapomniałam. Przyjeżdżałam do danego miejsca, witano mnie z wielką uprzejmością, przygotowywano napięty program, ja starałam się stanąć na wysokości zadania, na koniec urządzano na moją część niekończące się kolacje. A czas leciał. Raz usiłowałam się dodzwonić, ale nikt nie odbierał, więc dałam sobie spokój; innym razem odebrał Enzo i na swój charakterystyczny lakoniczny sposób powiedział: rób, co masz robić, nic się nie martw; jeszcze kiedy indziej porozmawiałam z Dede, która zawołała dorośle: wszystko w porządku, mamo, cześć, baw się dobrze. Ale kiedy wróciłam do domu, dowiedziałam się, że Imma od trzech dni jest w szpitalu. Mała dostała zapalenia płuc. Lila nie zostawiła jej samej, porzuciła wszystkie obowiązki, nawet Tinę, i zamknęła się z moją córką. Ogarnęła mnie rozpacz, zaprotestowałam, dlaczego trzymali mnie w niewiedzy. Lila nie zeszła z posterunku nawet po moim powrocie, dalej czuła się odpowiedzialna za małą. Idź, powiedziała, byłaś cały czas w drodze, odpocznij. Naprawdę byłam zmęczona, ale przede wszystkim oszołomiona. Żałowałam, że nie było mnie przy córce, że pozbawiłam ją matczynej opieki i to właśnie wtedy, kiedy najbardziej jej potrzebowała. Nie wiedziałam, jak bardzo cierpiała. Lila natomiast zachowała w pamięci wszystkie etapy choroby Immy, problemy z oddychaniem, strach, jazdę do szpitala. Popatrzyłam na nią: stała w szpitalnym korytarzu i wyglądała na bardziej zatroskaną niż ja. Zaoferowała Immie stały i pełen czułości kontakt ze swoim ciałem. Od kilku dni nie wracała do domu, prawie wcale nie sypiała, w jej spojrzeniu widać było zmęczenie. Ja natomiast mimo wszystko roztaczałam wokół siebie blask, który miałam w środku. I chociaż wiedziałam o chorobie córki, nie potrafiłam przegnać poczucia satysfakcji z tego, kim się stałam, poczucia wolności, że mogę przemieszczać się po Włoszech, przyjemności swobodnego rozporządzania sobą, jakbym nie miała za plecami żadnej przeszłości i jakby wszystko dopiero teraz się zaczynało.

Jak tylko małą wypuszczono ze szpitala, zwierzyłam się Lili z tego swojego stanu ducha. Chciałam odnaleźć jakąś równowagę między poczuciem winy a dumą, pragnęłam wyrazić jej swoją wdzięczność, ale także nakłonić ją do powiedzenia mi dokładnie, co dała Immie, kiedy mnie tam nie było, żebym sama mogła jej to ofiarować. Lila natomiast odparła z niechęcią: Lenù, daj spokój, było, minęło, twoja córka już ma się dobrze, teraz są inne problemy. Na początku myślałam, że chodzi o problemy u niej w pracy, ale nie to miała na myśli: problemy dotyczyły mnie. Na krótko przed chorobą Immy dowiedziała się, że czeka mnie proces. Carmen pozwała mnie do sądu.

95. Przeraziłam się, poczułam bolesne ukłucie. Carmen? Carmen zrobiła mi coś podobnego? W jednej chwili dobiegła końca ekscytująca faza mojego sukcesu. W ciągu kilku sekund wyrzuty sumienia, że zaniedbałam Immę, połączyły się z obawą, że na drodze sądowej odebrane mi zostanie wszystko – radość, prestiż, pieniądze. Ogarnął mnie wstyd, za siebie, za aspiracje. Powiedziałam Lili, że natychmiast chcę rozmawiać z Carmen, ale ona mi to odradziła. Miałam jednak wrażenie, że wie o wiele więcej, niż mi powiedziała, dlatego i tak do niej poszłam. Zajrzałam na stację benzynową, ale Carmen tam nie było. Roberto wyglądał na wyraźnie skrępowanego. Przemilczał pozew, powiedział, że żona pojechała z dziećmi do krewnych do Giugliano i zostanie tam przez jakiś czas. Zostawiłam go i pobiegłam do ich domu, aby sprawdzić, czy mówi prawdę. Albo Carmen naprawdę pojechała do Giugliano, albo mi nie otworzyła. Był straszny upał. Poszłam na spacer, żeby uspokoić nerwy, potem poszukałam Antonia: nie miałam wątpliwości, że coś musi na ten temat wiedzieć. Pomyślałam, że nie będzie łatwo na niego trafić, ciągle gdzieś biega. Żona jednak powiedziała mi, że poszedł do fryzjera, i naprawdę tam go zastałam. Zapytałam, czy słyszał o krokach prawnych przeciwko mnie, a on, zamiast mi odpowiedzieć, zaczął narzekać na szkołę, że nauczyciele źle traktują jego dzieci, że się skarżą, że mówią albo po niemiecku, albo w dialekcie, ale sami języka włoskiego ich nie uczą. Potem nagle zniżył głos prawie do szeptu: – Od razu się z tobą pożegnam. – Gdzie jedziesz? – Wracam do Niemiec. – Kiedy? – Tego jeszcze nie wiem. – To dlaczego już się żegnasz? – Nigdy cię nie ma, rzadko się widujemy. – To ty się ze mną nie kontaktujesz. – Ty też nie. – Dlaczego wyjeżdżasz? – Moja rodzina źle się tutaj czuje. – Michele cię wyrzuca? – On rozkazuje, ja wykonuję. – Czyli to on cię już nie chce w dzielnicy. Spojrzał na dłonie i długo się im przyglądał. – Czasami wraca kryzys nerwowy – powiedział i zaczął mówić o swojej matce Melinie, o tym, że z jej głową nie jest dobrze. – Zostawisz ją z Adą? – Zabiorę ze sobą – mruknął. – Ada i tak ma zbyt dużo kłopotów. A poza tym jestem do niej podobny, wolę mieć ją na oku, żeby widzieć, co ze mną będzie. – Całe życie spędziła tutaj, w Niemczech będzie cierpieć. – Wszędzie można cierpieć. Chcesz mojej rady? Po jego wzroku zrozumiałam, że właśnie przechodzi do sedna sprawy. – Posłuchajmy. – Ty też wyjedź.

– Dlaczego? – Dlatego że Lina uważa, że we dwójkę jesteście niezwyciężone, ale wcale tak nie jest. A ja nie będę już mógł wam pomóc. – Pomóc w czym? Pokręcił głową z niezadowoleniem. – Solarowie są wściekli. Widziałaś wyniki wyborów w dzielnicy? – Nie. – Nie mają już takiej kontroli nad głosami jak dawniej. – I co w związku z tym? – Lina zdołała zdobyć komunistom liczne głosy. – A co ja mam z tym wspólnego? – Marcello i Michele uważają, że za wszystkim stoi Lina, za tobą też. Pozew naprawdę wpłynął, a adwokaci Carmen to ich adwokaci.

96. Wróciłam do domu, nawet nie zajrzałam do Lili. Wykluczyłam możliwość, że nic nie wie o wyborach, o głosach, o rozjuszonych Solarach, którzy skryli się za Carmen i czyhają. Dla własnych celów dozowała informacje. Zadzwoniłam do wydawnictwa, powiedziałam dyrektorowi o pozwie i o tym, co przekazał mi Antonio. Na razie to tylko pogłoski, wyjaśniłam, nic pewnego, ale bardzo się tym martwię. On starał się mnie uspokoić, obiecał, że zleci prawnikom zbadanie sytuacji, i jak tylko czegoś się dowie, od razu zadzwoni. I zakończył: czym się denerwujesz, to tylko pomoże książce. Ale mnie nie, pomyślałam w duchu, popełniłam straszny błąd, nie powinnam była tutaj wracać. Dni mijały, a wydawnictwo się nie odzywało, za to przyszło mi do domu zawiadomienie o pozwie. To było jak nóż w serce, przeczytałam i nie mogłam otrząsnąć się ze zdziwienia. Carmen żądała ode mnie i od wydawnictwa wycofania książki z księgarń i ogromnego odszkodowania za skalanie pamięci jej matki Giuseppiny. Nigdy jeszcze nie widziałam kartki papieru, która poprzez nagłówek, styl, pieczęcie i znaczki skarbowe stanowiłaby kwintesencję potęgi prawa. Odkryłam, że to, co w młodości nie robiło na mnie żadnego wrażenia, teraz mnie przeraża. Tym razem pobiegłam do Lili. Kiedy jej powiedziałam, o co chodzi, zaczęła ze mnie szydzić. – Chciałaś prawa, to je masz. – Co powinnam zrobić? – Zamieszanie. – Czyli? – Opowiedz gazetom, co cię spotkało. – Oszalałaś. Antonio zdradził mi, że za Carmen stoją adwokaci Solarów, i nie mów, że tego nie wiesz. – Jasne, że wiem. – Dlaczego więc mi nie powiedziałaś? – Bo widzisz, jak łatwo wpadasz w panikę? Ale się nie martw. Ty się boisz prawa, a Solarowie boją się twojej książki. – Ja się boję, że dzięki pieniądzom, jakie oni mają, mogą mnie zrujnować. – I ty właśnie powinnaś uderzyć w ich pieniądze. Pisz. Im więcej będziesz pisać o ich przekrętach, tym bardziej popsujesz im interesy. Załamałam się. Czyli tego oczekuje Lila? Taki jest jej plan? W tej chwili dotarło do mnie z całą wyrazistością, że ona przypisuje mi moc, którą my w dzieciństwie przypisałyśmy autorce Małych kobietek. Więc po to na wszelkie sposoby usiłowała mnie ściągnąć do dzielnicy? Odeszłam, nic nie powiedziawszy. Z domu jeszcze raz zadzwoniłam do wydawnictwa. Miałam nadzieję, że dyrektor coś zrobił, ma jakieś informacje, które mnie uspokoją, ale nie zastałam go. Następnego dnia to on do mnie zatelefonował. Oznajmił mi wesoło, że w „Il Corriere della Sera” ukazał się jego artykuł – własnoręcznie przez niego napisany – w którym opowiedział o pozwie. Biegnij po gazetę, powiedział, i daj mi znać, co o nim myślisz.

97. Do kiosku dotarłam cała w nerwach. Znowu zobaczyłam zdjęcie mnie z Tiną, tym razem czarno-białe. O pozwie informowano już w tytule, zaś artykuł mówił o nim jako o próbie uciszenia jednej z nielicznych odważnych autorek itd., itp. Nie padła nazwa dzielnicy, nie było żadnej wzmianki o Solarach. Artykuł zręcznie umieścił cały incydent wewnątrz toczącego się wszędzie konfliktu „między pozostałościami po średniowieczu, które hamują w państwie proces modernizacji, a niepowstrzymanym dążeniem – również na południu kraju – do nowoczesności w polityce i w kulturze”. Tekst był krótki, ale skutecznie bronił literatury, zwłaszcza w zakończeniu, oddzielając ją od tego, co autor nazwał „żałosnymi lokalnymi porachunkami”. Poweselałam, mogłam liczyć na pomoc. Zadzwoniłam do dyrektora, pogratulowałam mu artykułu, a potem poszłam, by pokazać go Lili. Byłam pewna, że ją ucieszy. Bo chyba tego przecież chciała, aby ujawniła się moc, którą mi przypisała. Ona jednak prychnęła odpychająco: – Dlaczego kazałaś napisać artykuł temu typkowi? – Co ci się nie podoba? Wydawnictwo stanęło po mojej stronie, sami zajmą się tym rwetesem, to chyba dobrze. – Puste słowa, Lenù, jego obchodzi tylko to, czy książka się sprzedaje. – A to niedobrze? – Dobrze, ale ty powinnaś napisać ten artykuł. Zdenerwowałam się, nie potrafiłam odgadnąć, co takiego knuje. – Dlaczego ja? – Dlatego, że jesteś dobra i wiesz, jak to zrobić. Pamiętasz, co napisałaś o Brunie Soccavie? Ta wzmianka nie spodobała mi się, tylko mnie rozdrażniła. Bruno umarł i nie zamierzałam przypominać sobie tego, co napisałam. Zabrakło chłopakowi rozumu, trafił w szpony Solarów i nie wiadomo czyje jeszcze, skoro go zamordowano. Nie byłam dumna z tego, jak go potraktowałam. – Lila – odparłam. – Artykuł nie był o Brunie, lecz o warunkach pracy w fabryce. – Wiem, i co z tego? Miał przez to niezłe kłopoty, a teraz, kiedy jesteś jeszcze ważniejsza, możesz o wiele więcej. Solarowie nie powinni chować się za Carmen. Musisz wykurzyć ich z kryjówki, żeby już więcej nie rozkazywali. Zrozumiałam, dlaczego wzgardziła tekstem dyrektora. Nic jej nie obchodziła wolność słowa i walka zacofania z postępem. Ją interesowały tylko żałosne lokalne porachunki. Chciała, żebym przyłączyła się do walki z konkretnymi ludźmi, których znałyśmy od dziecka i o których dobrze wiedziałyśmy, do czego są zdolni. Powiedziałam jej: – Lila, „Il Corriere della Sera” ma gdzieś, czy Carmen sprzedała się Solarom i czy Solarowie ją sobie kupili. Żeby artykuł ukazał się w tak ważnej gazecie, musi mieć szerszą wymowę, w przeciwnym razie go nie opublikują. Skrzywiła się. – Carmen się nie sprzedała – odparła. – Nadal jest twoją przyjaciółką. Pozwała cię tylko dlatego, że ją do tego zmusili. – Nie rozumiem, wyjaśnij mi to. Uśmiechnęła się szyderczo, była bardzo zła. – Niczego ci nie wyjaśnię. Ty piszesz książki i ty powinnaś wyjaśniać. Ja wiem tylko tyle, że nas nie broni żadne wydawnictwo z Mediolanu, że nikt dla nas nie pisze artykułów. My jesteśmy sprawą lokalną

i radzimy sobie, jak możemy. Jeśli ty chcesz nam pomóc, dobrze, jeśli nie, sami damy sobie radę.

98. Wróciłam do Roberta i tak długo go zadręczałam pytaniami, aż podał mi adres krewnych w Giugliano. Potem wsiadłam z Immą do samochodu i ruszyłam na poszukiwania Carmen. Upał był nie do zniesienia. Z trudem odnalazłam dom, krewni mieszkali na peryferiach. Otworzyła mi potężna kobieta, która gburowato odparła, że Carmen wróciła do Neapolu. Odeszłam bez przekonania. Imma marudziła, chociaż przeszłyśmy zaledwie sto metrów, mówiła, że jest zmęczona. Jak tylko skręciłam za róg, żeby wrócić do samochodu, wpadłam na obwieszoną zakupami Carmen. To był moment, spojrzała na mnie i się rozpłakała. Przytuliłam ją, ona wycałowała Immę. Potem znalazłyśmy bar ze stolikami w cieniu, i gdy udało nam się nakłonić małą, aby cichutko bawiła się swoimi lalkami, Carmen opowiedziała mi o swojej sytuacji. Potwierdziła to, co przekazała mi Lila: została zmuszona do złożenia pozwu. I podała przyczynę: Marcello dał jej do zrozumienia, że wie, gdzie ukrywa się Pasquale. – Czy to możliwe? – Możliwe. – Ty też wiesz, gdzie on jest? Zawahała się, potem skinęła głową. – Powiedzieli, że go zabiją, jeśli tylko zechcą. Próbowałam ją uspokoić. Powiedziałam, że gdyby Solarowie naprawdę wiedzieli, gdzie jest człowiek, którego oskarżają o zamordowanie ich matki, już dawno by po niego poszli. – Czyli twierdzisz, że nie wiedzą? – Jasne, że nie wiedzą. Dlatego ty, dla dobra brata, możesz zrobić tylko jedno. – Co? Oświadczyłam, że jeśli chce ratować Pasqualego, powinna oddać go w ręce karabinierów. Nie przyjęła tego dobrze, cała zesztywniała. Pośpieszyłam z wyjaśnieniami, że to jedyny sposób, żeby uchronić go przed Solarami. Bez skutku, moja rada brzmiała w jej uszach jak najgorsza ze zdrad, jak coś o wiele straszliwszego od jej zdrady. – Ale w ten sposób mają nad tobą władzę – perswadowałam – skoro zażądali, żebyś mnie pozwała do sądu, mogą zażądać wszystkiego. – Jestem jego siostrą – zakrzyknęła. – Tu nie chodzi o siostrzaną miłość – odparłam – bo ta miłość mnie skrzywdziła, z pewnością jego nie ocali, a na dodatek może zniszczyć ciebie. Nie udało mi się jej przekonać, im dłużej rozmawiałyśmy, tym bardziej czułam się zmieszana. Znowu zaczęła płakać: albo rozpaczała nad tym, co mi zrobiła, i błagała mnie o przebaczenie, albo nad tym, co Solarowie mogli zrobić jej bratu, a wtedy wpadała w czarną rozpacz. Przypomniałam sobie ją jako dziewczynkę, w tamtym czasie nie przypuszczałabym, że jest zdolna do tak upartej wierności. Zostawiłam ją w tym stanie, bo nie potrafiłam jej pocieszyć, bo Imma była cała spocona i bałam się, że znowu się rozchoruje, bo sama nie wiedziałam, czego od niej oczekuję. Czy naprawdę chciałam, żeby przerwała tę wieloletnią zmowę milczenia z Pasqualem? Czy uważałam, że tak trzeba? A może pragnęłam, aby stanęła po stronie państwa, a nie brata? Po co? Żeby wyrwać ją ze szponów Solarów i nakłonić do wycofania pozwu? Czy to martwiło mnie bardziej niż jej udręka? Powiedziałam na koniec: – Rób, co uważasz za słuszne, i pamiętaj, że ja niczego ci nie mam za złe. Wtedy oczy Carmen rozbłysły gniewem: – A co miałabyś mieć mi za złe? Co ci grozi? Piszą o tobie w gazetach, promują, coraz lepiej się

sprzedajesz. O nie, Lenù, nie powinnaś była tego mówić, nie powinnaś była mi radzić, żebym przekazała Pasqualego karabinierom, to był błąd. Odeszłam rozgoryczona i już w drodze powrotnej doszłam do wniosku, że to spotkanie to jednak nie był dobry pomysł. Przestraszyłam się, że teraz sama pójdzie do Solarów i opowie im o mojej wizycie, a oni po artykule dyrektora w „Il Corriere della Sera” zmuszą ją do innych kroków przeciwko mnie.

99. Przez wiele dni czekałam na kolejne katastrofy, tymczasem nic takiego się nie wydarzyło. Artykuł wzbudził pewien rozgłos, neapolitańskie gazety przedrukowały go i szeroko skomentowały, otrzymałam listy i telefony z głosami wsparcia. Po kilku tygodniach przyzwyczaiłam się do myśli, że złożono przeciwko mnie pozew, odkryłam, że spotkało to wielu ludzi z mojej branży i że ich sytuacja przedstawiała się o wiele gorzej. Górę wzięła codzienność. Przez jakiś czas unikałam Lili, a przede wszystkim uważałam na to, co robię. Książka cały czas dobrze się sprzedawała. W sierpniu pojechałam na wakacje do Santa Maria di Castellabate. Początkowo również Lila i Enzo chcieli tam wynająć dom, ale w końcu praca im na to nie pozwoliła i bez oporów powierzyli mi także Tinę. Pośród tysiąca obowiązków i trudów (zawołaj jedną, nakrzycz na drugą, uspokój kłótnię, zrób zakupy, ugotuj) jedyną przyjemnością w tamtym czasie było przyglądanie się dwójce plażowiczów, którzy leżeli pod parasolem z moją książką w rękach. Jesienią sprawy przyjęły jeszcze lepszy obrót, otrzymałam znaczącą nagrodę literacką, a wraz z nią całkiem niezłą sumkę, i poczułam się zdolna, obrotna i z perspektywami. Ale radość i zadziwienie, które towarzyszyły mi podczas pierwszych tygodni sukcesu, już nie powróciły. Dzień w dzień wydawało mi się, jakby światło zmatowiało, a wokół postrzegałam tylko szerzącą się chorobę. Od jakiegoś czasu nie było wieczoru, żeby Enzo nie wydzierał się na Gennara, co wcześniej zdarzało się sporadycznie. Zawsze kiedy zaglądałam do Basic Sight, Lila rozmawiała z Alfonsem, a gdy próbowałam podejść, dawała mi ręką znak, żebym chwilkę poczekała. Tak samo się zachowywała, kiedy rozmawiała z Carmen, która wróciła do dzielnicy, i z Antoniem, który z niejasnych powodów odłożył wyjazd na czas nieokreślony. Było dla mnie jasne, że sprawy Lili nie mają się dobrze, ale ona trzymała mnie od nich z daleka, zresztą ja nie zamierzałam się w nie mieszać. Potem doszło do dwóch potwornych wydarzeń, jednego po drugim. Lila odkryła przez przypadek, że Gennaro ma ręce całe pokłute igłami. Wrzeszczała tak jak jeszcze nigdy. Napuściła na niego Enza, żeby zmasakrował jej syna: ci dwaj potężni mężczyźni tłukli się gdzie popadnie. Następnego dnia wywaliła z Basic Sight brata, Rina, chociaż Gennaro błagał ją, żeby nie zwalniała wuja, i przysięgał, że to nie on zachęcił go do heroiny. Ta tragedia bardzo odbiła się na dziewczynkach, przede wszystkim na Dede. – Dlaczego ciocia Lina tak traktuje swojego syna? – Dlatego że zrobił coś, czego nie powinno się robić. – Jest duży, może robić, co chce. – Ale nie to, co go może zabić. – Dlaczego nie? To jego życie, ma prawo z nim robić to, co uważa. Ani ty, ani ciocia Lina nie wiecie, czym jest wolność. Ona, Elsa a nawet Imma były oszołomione krzykami i brzydkimi słowami, które wyrzucała z siebie ich ukochana ciocia Lina. Gennaro został uwięziony w domu i darł się przez cały dzień. Jego wuj Rino zniknął z Basic Sight, rozwaliwszy wpierw bardzo drogie auto, a jego przekleństwa niosły się echem po całej dzielnicy. Pewnego wieczoru przyszła Pinuccia z dziećmi i teściową, i błagały Lilę, żeby z powrotem zatrudniła Rina. Lila bardzo źle potraktowała zarówno swoją matkę, jak i szwagierkę: ich krzyki i obelgi wyraźnie docierały do mojego mieszkania. Oddajesz nas w ręce Solarów, wrzeszczała zrozpaczona Pinuccia. A Lila odpowiadała: zasłużyliście sobie, pieprzę to tyranie na was, jaką mam za to wdzięczność. Ale to jeszcze nic w porównaniu z tym, co się stało kilka tygodni później. Ledwo ucichła jedna

awantura, a zaraz wybuchła kolejna, z Alfonsem, który był niezbędny w Basic Sight, a mimo to zachowywał się w sposób coraz mniej odpowiedzialny. Nie stawiał się na ważne spotkania, a jeśli już się pojawiał, zachowywał się w sposób żenujący, przychodził wymalowany, mówił o sobie w rodzaju żeńskim. Mimo to z jego twarzy całkowicie znikło wszelkie podobieństwo do Lili, a męskość, pomimo wysiłków, jakie wkładał, by ją ukryć, znowu wzięła go w swoje szpony. W nosie, w czole, w oczach dało się dostrzec cień jego ojca, don Achillego, i nawet sam Alfonso czuł do siebie wstręt. Dlatego ciągle uciekał przed własnym ciałem, które zaczęło przybierać na wadze, i bywało, że przez wiele dni nie dawał znaku życia. A kiedy wracał, był cały w siniakach. Brał się za pracę, ale niechętnie. Któregoś dnia przepadł na amen. Lila i Enzo szukali go wszędzie, bez powodzenia. Jakiś czas później jego ciało znaleziono na plaży w Coroglio. Gdzieś, nie wiadomo gdzie, zatłuczono go, a potem wrzucono do morza. W pierwszej chwili nie uwierzyłam. Kiedy jednak dotarło do mnie, że to brutalna prawda, ogarnął mnie ból, który jeszcze długo dawał mi o sobie znać. Miałam Alfonsa przed oczami takim, jaki był w czasach gimnazjum: uprzejmy, uważny na innych, adorowany przez Marisę, dręczony przez Gina, syna aptekarza. Czasami widziałam go we wspomnieniach, jak stoi za ladą w wędliniarni podczas letnich wakacji i wykonuje znienawidzoną pracę. Ale resztę jego życia wyrzuciłam z pamięci, słabo je znałam, fakty mieszały się ze sobą. Nie chciałam myśleć o tym, kim się stał, wyblakły nasze ostatnie spotkania, zapomniałam nawet o czasach, kiedy prowadził butik na piazza dei Martiri. W pierwszej chwili pomyślałam: to wina Lili, przez jej manię narzucania innym własnej woli namieszała mu w życiu. Posłużyła się nim, a potem go porzuciła. Ale zaraz zmieniłam zdanie. Lila wiedziała o tragedii od kilku godzin. Wiedziała, że Alfonso nie żyje, ale nie potrafiła wyzbyć się złości, która od wielu dni toczyła ją w środku, i dalej wulgarnie go krytykowała za brak wiarygodności. Potem, ciągle na niego pomstując, nagle osunęła się na podłogę, jakby przygniótł ją niemożliwy do uniesienia ciężar. Wtedy doszłam do wniosku, że kochała go bardziej niż ja, bardziej nawet niż Marisa i – co często Alfonso powtarzał – pomogła mu tak jak nikt inny. Po tym incydencie stała się markotna, przestała pracować, przestała zajmować się Gennarem, zostawiła Tinę u mnie. Między nią a Alfonsem musiało być coś o wiele bardziej złożonego, niż mogłam to sobie wyobrazić. Przejrzała się w nim jak w lustrze i dostrzegła samą siebie, dlatego postanowiła dobyć z jego ciała kawałek siebie. Całkiem na odwrót, niż napisałam w mojej drugiej książce, pomyślałam z niechęcią. Alfonsowi pewnie spodobał się wysiłek Lili, zaoferował się jako żywa materia, a ona pomogła mu wykiełkować. Tak mi się przynajmniej wydawało w tym krótkim czasie, kiedy usiłowałam nadać całej historii jakiś porządek i ukoić nerwy. Prawda jest taka, że ani wtedy, ani nigdy później Lila nic mi nie zdradziła na temat łączącej ich relacji. Aż do dnia pogrzebu była jakby ogłuszona przez cierpienie, pogrążona w sobie tylko wiadomych uczuciach.

100. W ceremonii uczestniczyło niewiele osób. Nie przyszedł nikt ze znajomych z piazza dei Martiri, nie przyszli nawet jego krewni. Uderzyła mnie przede wszystkim nieobecność Marii, jego matki, chociaż nie zjawiło się również rodzeństwo, Pinuccia i Stefan, ani Marisa z chłopcami, którzy może byli, a może nie byli jego synami. Ale o dziwo pojawili się Solarowie. Michele przeraźliwie schudł, patrzył krzywo i cały czas rozglądał się wkoło z szaleństwem w oczach. Marcello wręcz przeciwnie, przyjął pokorną postawę, która kłóciła się z jego kosztownym ubiorem. Bracia nie ograniczyli się tylko do obecności w orszaku pogrzebowym, podjechali samochodem aż na cmentarz i uczestniczyli w pochówku. Przez cały czas zastanawiałam się, dlaczego się na to zdecydowali, i usiłowałam przechwycić wzrok Lili. Ona jednak ani razu na mnie nie popatrzyła, skupiła się na nich i obserwowała wyzywająco. Na koniec, kiedy zobaczyła, że zbierają się do odejścia, chwyciła mnie za ramię. Była wściekła. – Chodź ze mną. – Gdzie? – Żeby z nimi pogadać. – Jestem z dziewczynkami. – Enzo się nimi zajmie. Zawahałam się, nawet nie drgnęłam, powiedziałam tylko: – Daj spokój. – W takim razie idę sama. Prychnęłam. Zawsze to samo, jeśli się z nią nie zgadzam, odwraca się do mnie plecami. Skinęłam na Enza, żeby przypilnował dziewczynek – sprawiał wrażenie, jakby w ogóle nie zwracał uwagi na Solarów – i z takim samym nastrojem, z jakim poszłam za nią po schodach aż do domu don Achillego albo na bitwę na kamienie przeciwko chłopakom, ruszyłam wzdłuż geometrycznych budowli pełnych grobowych nisz. Lila zignorowała Marcella i stanęła od razu przed Michelem: – Po co przyszedłeś? Masz wyrzuty sumienia? – Nie drażnij mnie, Lina. – Jesteście skończeni, będziecie musieli opuścić dzielnicę. – Lepiej, żebyś to ty ją opuściła, póki masz czas. – Grozisz mi? – Tak. – Nawet się nie ważcie tknąć Gennara i Enza. Michè, zrozumiałeś? Pamiętaj, że wiem wystarczająco dużo, żeby cię zniszczyć, ciebie i to drugie bydlę. – Nic nie wiesz, nie masz żadnych dowodów, a przede wszystkim nic nie zrozumiałaś. Jesteś taka inteligentna, a jeszcze się nie zorientowałaś, że mam cię w dupie. Marcello pociągnął go za ramię i odezwał się w dialekcie: – Michè, chodźmy, tylko tracimy czas. Michele wyrwał mu rękę i zwrócił się do Lili: – Myślisz, że się ciebie boję, bo w gazetach ciągle piszą o Lenuccii? Tak myślisz? Że ja się boję powieściopisarki? Ona jest nikim. Ty za to jesteś kimś, nawet twój cień jest więcej wart niż każdy inny człowiek z krwi i kości. Ale nigdy nie chciałaś tego pojąć, tym gorzej dla ciebie. Zabiorę ci wszystko, co masz.

To ostatnie zdanie wyrzucił z siebie tak, jakby nagle rozbolał go żołądek, a potem, w odpowiedzi na ten fizyczny ból, zanim brat zdołał go powstrzymać, uderzył Lilę pięścią prosto w twarz i przewrócił ją na ziemię.

101. Ten całkowicie niespodziewany atak sparaliżował mnie. Nawet Lila nie mogła go przewidzieć, obie przywykłyśmy do myśli, że Michele nigdy jej nie tknie i na dodatek zabije każdego, kto się na to waży. Dlatego nawet nie pisnęłam, nie mogłam z siebie dobyć żadnego dźwięku. Marcello złapał brata i gdy tak go ciągnął i popychał, i gdy Lila pluła krwią i dialektem (zabiję cię, jak Bóg na niebie, obaj już jesteście martwi), zwrócił się do mnie po przyjacielsku, ale z ironią w głosie: opisz to w następnej powieści, Lenù, i powiedz Linie, bo ona chyba tego nie zrozumiała, że ja i mój brat naprawdę już jej nie lubimy. Trudno było przekonać Enza, że opuchnięta i posiniaczona twarz Lili jest wynikiem nagłego zasłabnięcia i upadku. Jestem prawie pewna, że w to nie uwierzył, po pierwsze dlatego, że moje nerwowe wyjaśnienia nie brzmiały prawdopodobnie, a po drugie dlatego, że Lila w ogóle nie siliła się na to, aby być przekonująca. Kiedy jednak Enzo zaczął protestować, ona odparła oschle, że tak właśnie było, i wtedy on natychmiast zamilkł. Ich związek opierał się na przekonaniu, że nawet jawne kłamstwo Lili jest jedyną możliwą prawdą. Zabrałam córki do domu. Dede była przerażona, Elsa nie mogła uwierzyć w to, co widziała, a Imma zadawała pytania w rodzaju: czy krew jest w środku nosa? Byłam zdezorientowana i rozwścieczona. Co jakiś czas schodziłam na dół, żeby sprawdzić, jak się czuje Lila, i zabrać Tinę do siebie, ale dziewczynka była równie przerażona stanem matki co rozochocona na myśl, że może się nią zająć. Z tych dwóch powodów nie odstępowała jej ani na minutę i albo rozsmarowywała jej maść z wielką ostrożnością, albo kładła metalowe przedmioty na czoło, żeby przynieść ulgę w cierpieniu. Kiedy przyprowadziłam dziewczynki, żeby skusić Tinę i zabrać ją do siebie, tylko pogorszyłam sytuację. Imma na wszystkie sposoby usiłowała włączyć się do zabawy w leczenie, a Tina jej nie dopuszczała i piszczała rozpaczliwie, kiedy Dede i Elsa usiłowały odebrać jej władzę. Chora mama była jej i nie zamierzała jej nikomu odstąpić. Na koniec Lila wyrzuciła nas wszystkie, i to z taką energią, że na pewno czuła się już lepiej. I faktycznie, ona szybko się pozbierała. Ale ja nie. Furia przerodziła się w złość, a ta w pogardę do siebie. Nie potrafiłam sobie wybaczyć, że w obliczu przemocy byłam jak sparaliżowana. Powtarzałam sobie: co się z tobą stało, dlaczego wróciłaś tutaj, skoro nie umiesz nawet zareagować na poczynania tych gnojków; jesteś zbyt porządna, chcesz uchodzić za demokratyczną panią, która miesza się z pospólstwem, lubisz powtarzać w gazetach: mieszkam tam, gdzie się urodziłam, nie chcę stracić kontaktu z rzeczywistością, ale się tylko ośmieszasz, bo już dawno go straciłaś, mdlejesz na sam zapach brudu, wymiocin, krwi. Zadręczałam się takimi myślami, a w mojej głowie rodziły się obrazy, które tylko podsycały gniew na Michelego. Uderzałam w niego, drapałam, gryzłam, serce waliło mi jak oszalałe. W końcu żądza krwi zmalała i wtedy pomyślałam: Lila ma rację, nie pisze się tylko po to, żeby coś napisać, pisze się po to, żeby skrzywdzić tego, kto sam krzywdzi. Słowa przeciwko pięściom, kopniakom i narzędziom śmierci. To niedużo, ale wystarczy. Oczywiście ona miała ciągle w głowie nasze dziecięce mrzonki. Myślała, że pisarstwem zdobywa się sławę, pieniądze i władzę, że w ten sposób można stać się człowiekiem, którego wypowiedzi rażą jak grom. Ja natomiast od dawna wiedziałam, że rzeczywistość jest bardziej prozaiczna. Książka czy artykuł mogą wzbudzić rozgłos, ale starożytni wojownicy też wydawali okrzyki przed bitwą i gdyby tym okrzykom nie towarzyszyła rzeczywista siła i bezgraniczna przemoc, byłby to tylko teatr. Mimo wszystko chciałam odkupić swoją winę, a w tym przypadku nawet sam rozgłos mógł zaszkodzić. Któregoś ranka zeszłam do Lili i zapytałam: co takiego wiesz, czego boją

się Solarowie? Popatrzyła na mnie z zaciekawieniem, chwilę krążyła wokół tematu, na koniec odparła: kiedy pracowałam dla Michelego, miałam w rękach wiele dokumentów, dobrze się im przyjrzałam, niektóre sam mi dał. Na twarzy miała jeszcze sińce, skrzywiła się z bólu i dodała wulgarnie w dialekcie: kiedy facet pożąda cipki i pożąda jej tak bardzo, że nie potrafi nawet tego wypowiedzieć, nawet jeśli mu każesz włożyć kutasa do wrzącego oleju, on to zrobi. Potem chwyciła głowę rękoma i potrząsnęła nią tak silnie, jakby to był kubek z kośćmi. Uświadomiłam sobie, że ona też czuje do siebie pogardę. Nie była zadowolona z tego, jak musiała potraktować Gennara, jak zelżyła Alfonsa, jak wyrzuciła swojego brata. Nie podobały jej się nawet wulgarne słowa, które teraz padały z jej ust. Nie cierpiała siebie, niczego już nie cierpiała. W pewnym momencie chyba wyczuła, że jesteśmy w podobnych nastrojach, bo zapytała: – Jeśli dam ci materiał, ty go opiszesz? – Tak. – I opublikujesz to, co napiszesz? – Być może, tego nie wiem. – A od czego to zależy? – Muszę być pewna, że zaszkodzi Solarom, a nie mnie czy moim córkom. Popatrzyła na mnie niezdecydowana. Potem odparła: popilnuj Tiny przez dziesięć minut, i wyszła z domu. Wróciła po półgodzinie ze szmacianą torbą w kwiatki, wypchaną dokumentami. Usiadłyśmy przy kuchennym stole, podczas gdy Tina i Imma bawiły się na podłodze lalkami, karocami i końmi i cały czas szeptały między sobą. Lila wyciągnęła papiery, własne notatki i dwa zeszyty w czerwonej poplamionej okładce. Od razu przewertowałam je z ciekawością: kartki w kratkę pokryte były dawną kaligrafią, jakiej kiedyś uczono w szkołach podstawowych; skrupulatnie odnotowywana księgowość pełna była błędów gramatycznych, a na każdej stronie widniały inicjały M.S. Zrozumiałam, że to część tego, co dzielnica dawno ochrzciła mianem czerwonego zeszytu Manueli Solary. Te dwa słowa, czerwony zeszyt, brzmiały groźnie i sugestywnie, i fascynowały nas przez wszystkie lata dzieciństwa i dorastania. Bez względu na to, jakkolwiek byśmy go nazwały – rejestr, na przykład – i bez względu na jego kolor zeszyt Manueli Solary ekscytował nas właśnie dlatego, że był tajnym dokumentem, wokół którego rozgrywały się wszystkie krwawe epizody. A teraz miałyśmy go przed sobą. Tak naprawdę całość składała się z wielu szkolnych zeszytów, podobnych do tych dwóch, które leżały przed nami: banalnych, potłuszczonych zeszytów z wymiętym prawym dolnym rogiem. W jednej chwili uświadomiłam sobie, że pamięć to już literatura i że może Lila miała rację, iż moja książka – choć odniosła wielki sukces – naprawdę jest brzydka, bo dobrze zorganizowana, bo napisana z przesadną dbałością, bo nie potrafiłam odzwierciedlić chaotycznej, antyestetycznej, nielogicznej, zniekształconej i banalnej rzeczywistości. W czasie kiedy dziewczynki się bawiły – jak tylko zaczynały się kłócić, nerwowo je uciszałyśmy – Lila położyła przede mną cały posiadany materiał i wyjaśniła jego znaczenie. Posegregowałyśmy dokumenty. Od bardzo dawna nie pracowałyśmy razem. Miała zadowoloną minę, tego właśnie ode mnie oczekiwała. Pod koniec wieczoru jej torba znikła, a ja wróciłam do swojego mieszkania, żeby przestudiować notatki. W następnych dniach miałyśmy się spotkać w Basic Sight. Zamknęłyśmy się w jej pokoju i Lila zasiadła przed komputerem – wyglądał jak telewizor z klawiaturą i bardzo się różnił od maszyny, którą jakiś czas temu pokazała mnie i dziewczynkom. Wcisnęła guzik i włożyła jakieś ciemne prostokąty do szarej skrzynki. Z niepewnością czekałam, co będzie dalej. Na ekranie pojawiły się świetliste znaczki. Wtedy Lila zaczęła pisać na klawiaturze, a ja oniemiałam ze zdziwienia. Nawet najlepsza elektryczna maszyna do pisania nie dorównywała komputerowi. Lila pieściła opuszkami palców szare klawisze, a na ekranie, w ciszy, pojawiał się tekst, zieloniutki jak świeża trawka. To, co

w jej głowie uczepione było szarych komórek mózgu, teraz jakimś cudem uzewnętrzniało się i utrwalało w próżni ekranu. Ta moc, choć zamknięta w określonej czynności, dalej pozostawała mocą, elektrochemicznym bodźcem, który natychmiast przeradzał się w światło. Dla mnie to było jak Boże pismo na Synaju w czasach dziesięciu przykazań, nieuchwytne i straszliwe, a zarazem konkretne i nieskazitelne. Cudowne, powiedziałam. Nauczę cię, odparła Lila. I nauczyła. Świetliste, hipnotyzujące bloki zaczęły się wydłużać, moje zdania, jej zdania, nasze ulotne dyskusje zostawiały na ciemnej tafli ekranu czyste smugi. Lila pisała, ja się rozmyślałam. Ona wtedy jednym klawiszem wymazywała, kilkoma innymi eliminowała cały blok świetlny, w mgnieniu oka przenosiła go w dół albo w górę. By zaraz potem też się rozmyślić i zmienić układ jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki: jedno znikało, inne pojawiało się całkiem gdzie indziej. I nie potrzeba pióra, ołówka, nie potrzeba nowej kartki. Istnieje tylko jedna strona, a jest nią ekran, bez śladów skreśleń, zawsze taki sam. Charakter pisma jest nienaganny, linijki doskonale wyrównane: i nawet teraz, kiedy do świństw Solarów dokładamy przekręty połowy Kampanii, całość prezentuje się czysto i schludnie. Pracowałyśmy przez wiele dni. Tekst zstąpił z nieba na ziemię w hałasie drukarki i ucieleśnił się w czarnych punkcikach na papierze. Lili się nie spodobał, wróciłyśmy do długopisów, z mozołem go poprawiałyśmy. Była rozdrażniona, spodziewała się po mnie więcej, sądziła, że umiem odpowiedzieć na wszystkie jej pytania, złościła się, bo była przekonana, że jestem studnią wiedzy, a przy każdej linijce odkrywała, że nie znam lokalnej geografii, kruczków administracyjnych, funkcjonowania rad gminnych, hierarchii obowiązującej w danym banku, zbrodni i kar. Ale o dziwo, od dawna nie widziałam, żeby była taka dumna ze mnie i z naszej przyjaźni. Musimy ich zniszczyć, Lenù, a jeśli tego będzie mało, własnoręcznie ich zabiję. Nasze głowy długo zderzały się ze sobą – i jeśli dobrze się zastanowić, to po raz ostatni – aż stały się jednym. W końcu musiałyśmy się pogodzić z tym, że to już wszystko, że zaczął się nijaki okres, że to, co było, minęło. Ona po raz enty wydrukowała tekst, ja włożyłam kartki do koperty i wysłałam do dyrektora wydawnictwa z prośbą, aby cały materiał pokazał adwokatom. Muszę wiedzieć – wyjaśniłam mu przez telefon – czy to wystarczy, żeby posłać Solarów za kratki.

102. Minął tydzień, potem dwa. Wreszcie pewnego ranka zadzwonił dyrektor z pochwałami. – To bardzo owocny dla ciebie czas – powiedział. – Pracowałam z przyjaciółką. – Ale widać twoją rękę, to nadzwyczajny tekst. Zrób mi przyjemność i pokaż go profesorowi Sarratoremu, żeby zobaczył, że każdą treść da się zawrzeć w ekscytującej formie. – Nie widuję się już z Ninem. – Może dlatego jesteś w tak wspaniałej formie. Nie było mi do śmiechu, musiałam koniecznie się dowiedzieć, co powiedzieli adwokaci. Odpowiedź mnie rozczarowała. Zgromadzony materiał, stwierdził dyrektor, nie wystarczy, żeby choć na jeden dzień wpakować ich za kratki. Możesz sobie na nich powetować, ale twoi Solarowie nie pójdą do więzienia, zwłaszcza że, jak sama piszesz, mają powiązania z lokalnymi politykami i pieniądze, żeby każdego kupić. Poczułam się słabo, nogi się pode mną ugięły, straciłam wiarę w siebie i pomyślałam: Lila się wścieknie. Odparłam cicho: są o wiele gorsi, niż ich opisałam. Dyrektor wyczuł moje rozczarowanie i próbował podnieść mnie na duchu, wyraził podziw, że włożyłam w to tyle serca. Ale to niczego nie zmieniało: nasz materiał ich nie zniszczy. Potem zaskoczył mnie i nalegał, żebym nie chowała tekstu do szuflady, lecz go opublikowała. Sam zadzwonię do „L’Espresso”, zaproponował, tego rodzaju artykuł, i to w takiej chwili, będzie istotny dla ciebie, dla twoich czytelników, dla wszystkich; pokażesz, że Włochy, w których żyjemy, są o wiele gorsze, niż je opisujemy. I poprosił o pozwolenie powtórnego przekazania tych stronic adwokatom, żeby się wypowiedzieli, czy coś mi grozi z prawnego punktu widzenia, co należy wykreślić, a co mogę zostawić. Pomyślałam: jakie wszystko było proste, gdy chodziło o przestraszenie Bruna Soccava, i stanowczo odmówiłam. Znowu pozwą mnie do sądu, niepotrzebnie tylko napytam sobie biedy i będę musiała przyznać – czego wolałabym nie robić ze względu na miłość do córek – że prawo działa tylko w przypadku tego, kto się go boi, a nie tego, kto je łamie. Przeczekałam, zebrałam się na odwagę i wszystko zrelacjonowałam Lili, słowo w słowo. Zachowała kamienną twarz. Włączyła komputer, przejrzała tekst, ale moim zdaniem wcale go nie czytała, wpatrywała się tylko w ekran i myślała. Potem zapytała z wrogością w głosie: – Ufasz temu dyrektorowi? – Tak, to dobry człowiek. – Dlaczego więc nie chcesz opublikować artykułu? – A na co to się zda? – Żeby wszystko wyjaśnić. – Wszystko już jest jasne. – Dla kogo? Dla mnie? Dla ciebie? Dla dyrektora? Pokręciła głową z niezadowoleniem i rzuciła lodowato, że ma dużo pracy. – Poczekaj – powiedziałam. – Spieszy mi się. Bez Alfonsa wszystko się skomplikowało. Proszę cię, idź już. – Dlaczego złościsz się na mnie? – Idź. Nie widziałyśmy się przez jakiś czas. Rano wysyłała do mnie Tinę, wieczorem odbierał ją Enzo, a jeśli nie, ona wołała ze schodów: Tina, chodź do mamy. Minęły jakieś dwa tygodnie i dyrektor znowu

zadzwonił. Był niezwykle podekscytowany: – Brawo, jestem szczęśliwy, że się zdecydowałaś. Nie rozumiałam, o czym mówi, on więc wyjaśnił, że otrzymał telefon od kolegi z „L’Espresso”, bo ten pilnie potrzebuje mojego adresu. Od niego dowiedział się, że artykuł o Solarach wyjdzie w tym tygodniu, ale nieco okrojony. Mogłaś mnie uprzedzić, że zmieniłaś zdanie. Spociłam się, nie wiedziałam, co powiedzieć, zaczęłam więc udawać. W jednej chwili zrozumiałam, że to Lila wysłała tekst do tygodnika. Pobiegłam do niej, żeby zaprotestować, byłam oburzona, za to ona zachowywała się szczególnie serdecznie i wesoło. – Nie mogłaś się zdecydować, więc ja zrobiłam to za ciebie. – Ja zadecydowałam, że go nie opublikuję. – A ja nie. – W takim razie podpisz go własnym nazwiskiem. – Co ty wygadujesz? Przecież to ty jesteś pisarką. Nie docierała do niej ani moja dezaprobata, ani obawy, a każde krytyczne słowo traciło na sile w zderzeniu z jej dobrym nastrojem. Artykuł ukazał się z wielkim hukiem, liczył sześć gęsto zadrukowanych stron. Oczywiście widniało pod nim tylko jedno nazwisko – moje. Kiedy to zobaczyłam, pokłóciłyśmy się. Byłam wściekła, naskoczyłam na nią: – Nie rozumiem twojego postępowania. – Ja za to rozumiem – odparła. Na jej twarzy widoczny był jeszcze ślad po pięści Michelego, ale z pewnością to nie strach skłonił ją do wykreślenia swojego nazwiska. Co innego ją przerażało, i ja o tym wiedziałam, Solarów miała gdzieś. Czułam się jednak dotknięta do żywego, dlatego i tak jej wygarnęłam – wymazałaś swój podpis, bo wolisz pozostać w ukryciu, bo wygodniej jest rzucić kamieniem i schować rękę, mam dość twoich spisków. Ona tylko się roześmiała, stwierdziła, że to bezsensowne oskarżenie. Nie podoba mi się, że tak uważasz, odparła. Zrobiła nadąsaną minę i mruknęła, że wysłała artykuł do „L’Espresso” tylko z moim nazwiskiem, bo jej nic nie znaczy, bo to ja skończyłam studia, ja jestem sławna, ja mogę bez obawy każdemu wygarnąć. Te słowa wyraźnie dowodziły, że naiwnie mnie przecenia, i powiedziałam jej to. Ale ona skrzywiła się, odparła, że to ja się nie doceniam, że powinnam bardziej się przyłożyć, że chce, żebym cieszyła się coraz większym rozgłosem, że pragnie jedynie tego, aby coraz bardziej doceniano moje zasługi. – Zobaczysz, co spotka Solarów – wykrzyknęła. Wróciłam do domu przygnębiona. Nie potrafiłam pozbyć się podejrzenia, że mnie wykorzystuje, dokładnie tak, jak powiedział Marcello. Naraziła mnie na niebezpieczeństwo i liczy teraz na tę odrobinę sławy, którą zdobyłam, żeby wygrać własną wojnę, żeby dokonać własnej wendety, żeby uciszyć własne wyrzuty sumienia.

103. W rzeczywistości ten artykuł pomógł mi się wzbić jeszcze wyżej. Dzięki jego publikacji scalonych zostało wiele fragmentów mojego życia. Pokazałam, że jestem nie tylko powieściopisarką, ale że tak jak w przeszłości zajmowałam się walkami związkowymi, angażowałam się w krytykę sytuacji kobiet, tak teraz walczę z degradacją swojego miasta. Do niewielkiej grupki czytelników, którą zdobyłam pod koniec lat sześćdziesiątych, dołączyli miłośnicy z lat siedemdziesiątych, których pomimo wzlotów i upadków jakoś przy sobie zatrzymałam, oraz całkiem nowe, liczniejsze od poprzednich, grono wielbicieli. Moje dwie pierwsze książki zostały wznowione, a sprzedaż trzeciej bardzo wzrosła, poza tym coraz bardziej realna stawała się perspektywa jej ekranizacji. Rzecz jasna artykuł przysporzył mi niemało przykrości. Zostałam wezwana przez karabinierów. Przesłuchiwała mnie policja skarbowa. Lokalne prawicowe gazety szkalowały mnie takimi określeniami jak rozwódka, feministka, komunistka, zwolenniczka terrorystów. Dostawałam anonimowe telefony z obscenicznymi wyzwiskami i pogróżkami wobec mnie i moich córek. Ale chociaż nieustannie towarzyszył mi niepokój – doszłam do wniosku, że nie ma pisarstwa bez niepokoju – koniec końców bałam się o wiele mniej niż wtedy, kiedy pojawił się artykuł w „Panoramie” oraz pozew Carmen. Taka była moja praca i chciałam wykonywać ją coraz lepiej. Poza tym czułam, że mogę liczyć na prawne wsparcie wydawnictwa, na przychylność prasy lewicowej, na coraz bardziej tłumne spotkania z czytelnikami i na przekonanie, że walczę w słusznej sprawie. Ale jeśli mam być szczera, to nie wszystko. Tak naprawdę uspokoiłam się dopiero wtedy, kiedy zrozumiałam, że Solarowie nic mi nie zrobią. Ja pozostawałam cały czas na widoku, dlatego oni postanowili jak najmniej rzucać się w oczy. Marcello i Michele nie tylko nie wystąpili z drugim pozwem, ale całą sprawę przemilczeli, i nawet kiedy spotkaliśmy się przed przedstawicielami władzy, obaj ograniczyli się do chłodnego, ale uprzejmego powitania. Burza wkrótce się uspokoiła. Jedynym konkretnym rezultatem było wszczęcie kilku dochodzeń i utworzenie tyluż samo akt sprawy. Ale jak przewidzieli prawnicy z wydawnictwa, te pierwsze ugrzęzły w ślepym zaułku, a drugie, jak przypuszczam, skończyły pod tysiącem innych teczek. Solarowie zaś pozostali na wolności. Dlatego jedyną szkodą, jaką artykuł mi wyrządził, było to, że moja siostra, mój siostrzeniec Silvio i nawet mój ojciec wykluczyli mnie ze swojego życia – nie słowami, ale w czynach. Tylko Marcello nadal okazywał mi serdeczność. Pewnego popołudnia spotkałam go przy głównej ulicy. Odwróciłam wzrok, on jednak stanął przede mną i powiedział: Lenù, wiem, że gdybyś mogła, darowałabyś sobie całe to zamieszanie, dlatego nie mam ci tego za złe, to nie twoja wina, i pamiętaj, że mój dom jest zawsze dla ciebie otwarty. Odparłam: właśnie wczoraj Elisa rzuciła słuchawką podczas rozmowy ze mną. On się uśmiechnął: twoja siostra jest tam panią, co ja na to poradzę?

104. Fakt, że cała sprawa rozeszła się po kościach, przygnębił Lilę. Nie ukrywała rozczarowania, chociaż nigdy otwarcie się do niego nie przyznała. Dalej robiła swoje, jakby nigdy nic: wpadała do mnie, żeby zostawić Tinę, i szła do biura, gdzie zamykała się w swoim pokoju. Bywało jednak, że cały dzień spędzała w łóżku, tłumaczyła, że głowa jej pęka. I drzemała. Pilnowałam się, aby jej nie wyrzucić, że sama zadecydowała o opublikowaniu naszego tekstu. Nie powiedziałam: ostrzegałam cię, że Solarowie wyjdą z tego bez szwanku, w wydawnictwie mi to uświadomiono, na nic więc się teraz zda cała ta rozpacz. I bez tego miała wypisany na twarzy żal, że tak się pomyliła w ocenie. Czuła się upokorzona, bo przez całe życie przypisywała moc rzeczom, które jak się okazało, w obecnie obowiązującej hierarchii niewiele znaczą, jak alfabet, umiejętność czytania i pisania, jak książki. Dzisiaj myślę, że choć wydawała się taka świadoma, taka dojrzała, dopiero w tamtych dniach naprawdę dorosła. Przestała mi pomagać. Za to coraz częściej obarczała mnie opieką nad swoją córką, a czasami, choć rzadko, nawet nad Gennarem, który tylko się u mnie nudził. W moim życiu natomiast działo się coraz więcej i nie wiedziałam, jak sobie z tym wszystkim poradzić. Pewnego ranka, kiedy zapytałam ją, czy nie zajmie się dziewczynkami, odparła z rozdrażnieniem: zadzwoń do mojej matki, niech ona ci pomoże. To było coś nowego, zmieszałam się, wróciłam do siebie i zrobiłam, jak powiedziała. W ten sposób w moim domu pojawiła się Nunzia, bardzo posunięta w latach, spolegliwa, skrępowana, ale równie zaradna co w okresie wakacji na Ischii. Moje starsze córki od pierwszej chwili odnosiły się do niej wyniośle i arogancko, zwłaszcza Dede, która weszła w okres dojrzewania i nie miała w sobie ani krztyny delikatności. Jej twarz zrobiła się nabrzmiała, a skórę rozpalił trądzik, z każdym dniem coraz bardziej w niepamięć odchodził dawny wygląd, do którego się przyzwyczaiła, przez co czuła się brzydka i była rozdrażniona. Coraz częściej dochodziło między nami do sprzeczek w rodzaju: – Dlaczego musimy siedzieć z tą starą? Brzydzę się tego, co ona gotuje, ty masz nam gotować. – Przestań. – A gdy mówi, to pluje. Widziałaś, że nie ma zębów? – Ani słowa więcej, dosyć. – Nie wystarczy, że mieszkamy w ruderze, musimy ją trzymać w domu? Nie chcę, żeby spała z nami, kiedy ciebie nie ma. – Dede, powiedziałam: dosyć. Elsa swoim zachowaniem w niczym nie ustępowała siostrze: mówiła z powagą i tak, jakby stała po mojej stronie, ale treść jej wypowiedzi była perfidna. – Mnie się podoba, mamuś, dobrze zrobiłaś, że ją tu sprowadziłaś. Rozsiewa ładny trupi zapach. – Zaraz cię uderzę. Przecież ona może to usłyszeć! Tylko Imma od razu przywiązała się do matki Lili: była uległa wobec Tiny, dlatego we wszystkim ją naśladowała, nawet w uczuciach. Obie krążyły wokół Nunzii, gdy ona krzątała się po mieszkaniu, obie wołały do niej: babciu. Ale babcia była oschła, zwłaszcza wobec Immy. Głaskała prawdziwą wnuczkę, bywało, że rozczulała się, gdy ta coś powiedziała albo się przytuliła, natomiast gdy Imma starała się zwrócić na siebie uwagę, pracowała w milczeniu. Wkrótce odkryłam, co ją dręczy. Pod koniec pierwszego tygodnia zwróciła się do mnie ze spuszczonym wzrokiem: Lenù, nie ustaliłyśmy, ile mi dasz. Byłam niemile zaskoczona, bo naiwnie sądziłam, że przyszła, ponieważ córka ją o to poprosiła. Gdybym

wiedziała, że mam jej płacić, wybrałabym kogoś młodszego, kogo polubiłyby moje córki i od kogo mogłabym wymagać o wiele więcej. Powstrzymałam się jednak, omówiłyśmy sprawę pieniędzy i ustaliłyśmy kwotę. Dopiero wtedy Nunzia odrobinę poweselała. Na koniec zaczęła się usprawiedliwiać: mój mąż jest chory, powiedziała, nie pracuje, a Lina oszalała, zwolniła Rina, zostaliśmy bez grosza. Mruknęłam, że rozumiem, i poprosiłam, żeby była milsza dla Immy. Posłuchała. Od tej chwili, chociaż wyraźnie preferowała Tinę, starała się uprzejmie traktować także moją córkę. Tylko wobec Lili się nie zmieniła. Zarówno kiedy przychodziła, jak i gdy wychodziła, ani razu nie zajrzała do córki, dzięki której przecież dostała tę pracę. Jeśli spotykały się na schodach, nawet się nie witały. Z wiekiem Nunzia straciła swój ujmujący styl bycia, który kiedyś ją cechował. Ale trzeba powiedzieć, że także z Lilą trudniej było się porozumieć, robiła się coraz gorsza.

105. Do mnie zawsze, bez żadnej przyczyny, zwracała się opryskliwie. Drażniło mnie przede wszystkim to, że traktowała mnie tak, jakbym w ogóle nie widziała, co się dzieje z moimi córkami. – Dede dostała ciotę. – Ona ci o tym powiedziała? – Tak, bo ciebie nigdy nie ma. – Użyłaś wobec niej tego słowa? – A jakiego miałam użyć? – Czegoś mniej wulgarnego. – A czy ty wiesz, jak twoje córki rozmawiają ze sobą? Słyszałaś, co wygadują o mojej matce? Nie spodobał mi się jej ton. Chociaż w przeszłości była bardzo przywiązana do Dede, Elsy i Immy, teraz miałam wrażenie, że usiłuje mi je pokazać w złym świetle i przy każdej okazji próbuje udowodnić, że ponieważ cały czas jeżdżę po Włoszech, zaniedbałam je, co widać po manierach. Zdenerwowałam się, zwłaszcza kiedy zaczęła mnie oskarżać, że nie dostrzegam problemów Immy. – Co jej jest? – zapytałam. – Ma tik w oku. – Sporadycznie. – Ja to często widzę. – Co to oznacza według ciebie? – Nie wiem. Wiem tylko, że nie ma ojca, a na dodatek nie jest pewna, czy ma matkę. Chciałam zignorować jej uwagi, ale to nie było łatwe. Imma zawsze odrobinę mnie niepokoiła i nawet kiedy stawiała czoła żywiołowości Tiny, wydawało mi się, że czegoś jej brakuje. Na dodatek od jakiegoś czasu dostrzegałam w niej cechy, których u siebie nie lubiłam. Była uległa, od razu we wszystkim ustępowała z obawy, że nie będzie lubiana, a potem smuciła się, że ustąpiła. Wolałabym, żeby odziedziczyła po Ninie jego bezpośredniość i uwodzicielskość, nonszalancką witalność, ale tak się nie stało. Cechowało ją niechętne podporządkowywanie się, chciała wszystko, ale udawała, że nie chce niczego. Dzieci to efekt przypadku, mówiłam, a ona niczego nie ma po ojcu. Ale również w tej kwestii Lila nie zgadzała się ze mną, co więcej, cały czas wskazywała na podobieństwo małej do Nina, tyle że nie widziała w tym nic pozytywnego i nazywała to organicznym defektem. Na dodatek powtarzała mi w kółko: mówię ci o tym, ponieważ cię lubię i się martwię. Próbowałam jakoś sobie wytłumaczyć to nagłe zacietrzewienie w stosunku do moich córek. Pomyślałam, że ponieważ ją zawiodłam, odwróciła się ode mnie i dlatego oddala także od nich. Wydawało mi się, że skoro moja książka odnosi coraz większy sukces, a to utrwala moją niezależność od Lili i od jej opinii, moja przyjaciółka usiłuje umniejszyć moją wartość, okazując dezaprobatę moim córkom i podważając moją umiejętność bycia dobrą matką. Ale żadna z tych dwóch hipotez mnie nie przekonała, dlatego na plan pierwszy wysunęła się trzecia z nich: Lila widzi to, czego ja, jako matka, nie umiem albo nie chcę zobaczyć, a ponieważ jest krytycznie nastawiona przede wszystkim do Immy, powinnam sprawdzić, czy jej uwagi nie są słuszne. Zaczęłam więc przyglądać się małej i szybko doszłam do wniosku, że naprawdę cierpi. Była kompletnie uzależniona od ekspansywnej Tiny i zepchnięta w cień z powodu jej wybitnych zdolności językowych oraz umiejętności wzbudzania czułości, podziwu i sympatii u każdego, a przede wszystkim u mnie. Moja córka, która też była ładna i inteligentna, obok Tiny robiła się nijaka, a jej talenty gdzieś

przepadały, przez co czuła się źle. Pewnego dnia przysłuchiwałam się ich wymianie zdań w pięknym języku włoskim: wymowa Tiny była perfekcyjna, u Immy brakowało jeszcze kilku sylab. Kolorowały kredkami zwierzęta, Tina stworzyła zielonego nosorożca, a Imma wielobarwnego kota. Tina powiedziała: – Powinien być albo szary, albo czarny. – Nie rozkazuj mi, jakiego koloru mam użyć. – To nie rozkaz, tylko sugestia. Imma spojrzała na nią zaniepokojona. Nie znała różnicy między rozkazem a sugestią. Odparła: – Sugestii też nie posłucham. – To nie słuchaj. Immie zadrżała dolna warga: – Dobrze – powiedziała – posłucham, ale mi się nie podoba. Postanowiłam, że poświęcę jej więcej uwagi. Na początek przestałam zachwycać się Tiną i częściej zachęcałam Immę, chwaliłam ją za każdą drobnostkę. Szybko jednak zrozumiałam, że to za mało. Dziewczynki się lubiły, a wzajemna konfrontacja pomagała im w rozwoju, kilka sztucznych pochwał nie wystarczy, żeby Imma przestała dostrzegać w Tinie coś, co ją rani i za co jej przyjaciółka nie ponosi winy. Wtedy zaczęłam się zastanawiać nad słowami Lili: nie ma ojca, nie jest pewna, czy ma matkę. Przypomniałam sobie o błędnym podpisie pod zdjęciem w „Panoramie”. Ten podpis wraz ze złośliwymi żarcikami Dede i Elsy (ty nie należysz do naszej rodziny, nazywasz się Sarratore, a nie Airota) musiał narobić wiele szkody w psychice Immy. Ale czy naprawdę to było sedno problemu? Wykluczone. Brak ojca wydał mi się o wiele poważniejszą sprawą, dlatego doszłam do wniosku, że to jest przyczyna jej cierpienia. Przyjrzałam się temu, w jaki sposób Imma usiłuje zwrócić na siebie uwagę Pietra. Kiedy on dzwonił do córek, ona stawała w kącie i przysłuchiwała się rozmowie. Śmiała się, gdy siostry się śmiały, a kiedy one po kolei żegnały się z ojcem, Imma krzyczała: cześć. Pietro to słyszał i często mówił do Dede: podaj słuchawkę Immie, chcę z nią zamienić słówko. Ale wtedy ona albo wpadała w onieśmielenie i uciekała, albo podchodziła do telefonu i milczała. Podobnie zachowywała się, kiedy on przyjeżdżał do Neapolu. Pietro nigdy nie omieszkał przywieźć Immie prezentu, a ona krążyła wokół niego, udawała, że jest jego córką, była szczęśliwa, jeśli on ją za coś pochwalił, jeśli wziął na ręce. Raz, kiedy mój były mąż przyjechał, żeby zabrać ze sobą Dede i Elsę, jego uwadze nie umknęło cierpienie malujące się na twarzy małej, dlatego powiedział mi na pożegnanie: przytul ją mocno, jest jej przykro, że siostry wyjeżdżają, a ona zostaje. Ta uwaga tylko nasiliła moje obawy. Postanowiłam coś z tym zrobić, dlatego pomyślałam, że może porozmawiam z Enzem i poproszę, aby był jeszcze bardziej obecny w życiu Immy. Ale on i tak był przesadnie ostrożny. Jeśli nosił córkę na barana, zawsze brał także moją; jeśli kupował Tinie zabawkę, taką samą kupował Immie; jeśli cieszyły go i wzruszały aż do łez inteligentne pytania stawiane przez jego córkę, pamiętał, aby entuzjastycznie reagować na bardziej przyziemne pytania mojej. Mimo to porozmawiałam z Enzem, z takim skutkiem, że zaczął wręcz karcić Tinę, gdy ta za bardzo skupiała na sobie uwagę i spychała Immę w cień. Było mi przykro, bo przecież dziewczynka nie ponosiła żadnej winy. W takich chwilach Tina wyglądała na oszołomioną, nagłe oburzenie z powodu jej żywiołowości traktowała jako niezasłużoną karę. Nie rozumiała, dlaczego czar prysł, i usiłowała wkupić się w łaski ojca. Wtedy ja przyciągałam ją do siebie i zabawiałam. Krótko mówiąc, sprawy nie miały się za dobrze. Pewnego ranka byłam u Lili w biurze, chciałam, żeby nauczyła mnie pisać na komputerze. Imma i Tina bawiły się pod stołem. Tina ze zwykłą dla siebie

brawurą opisywała wyimaginowane miejsca i postaci. Potworne stworzenia goniły ich lalki, a odważni książęta ruszali im na ratunek. Nagle usłyszałam, jak moja córka krzyczy w nieoczekiwanym przypływie złości. – Ja nie! – Ty nie? – Ja się nie uratuję. – Ty nie musisz się ratować, uratuje cię książę. – Nie mam swojego księcia. – W takim razie uratuje cię mój. – Powiedziałam, że nie chcę. Zabolało mnie, gdy Imma gwałtownie przeskoczyła z lalki na siebie, pomimo że Tina starała się ją zatrzymać w realiach zabawy. Lila się zdenerwowała, bo ja byłam rozkojarzona, i poleciła: – Dziewczynki, albo zaczniecie mówić szeptem, albo idziecie się bawić na dwór.

106. Tamtego dnia napisałam długi list do Nina i wyliczyłam problemy, które moim zdaniem komplikują życie naszej córce: jej siostry mają ojca, który się nimi zajmuje, a Imma nie; jej towarzyszka zabaw, córka Lili, ma ojca, który ją kocha, a Imma nie; ja ze względu na pracę jestem cały czas w drodze i często muszę ją zostawiać z innymi; jednym słowem Imma rośnie w przeświadczeniu, że jest gorsza. Wysłałam list i czekałam, aż Nino odpowie. Ale się nie odezwał, dlatego postanowiłam zadzwonić do jego domu. Odebrała Eleonora. – Nie ma go – stwierdziła obojętnie. – Jest w Rzymie. – Czy mogłabyś mu przekazać, że moja córka go potrzebuje? Proszę. Jej głos się załamał. Po chwili się opanowała i odparła: – Moje dzieci też nie widzą ojca od co najmniej sześciu miesięcy. – Zostawił cię? – Nie, on żadnej nie zostawia. Albo jesteś wystarczająco silna i sama go zostawiasz – a ty pokazałaś, że to potrafisz, za co wielkie brawo, podziwiam cię – albo odchodzi, przychodzi, znika, znowu się pojawia, jak mu wygodnie. – Powiedz mu, że dzwoniłam, i że jeśli szybko się nie odezwie, znajdę go i zawiozę mu córkę bez względu na to, gdzie jest. Rozłączyłam się. Minęło jeszcze trochę czasu, zanim Nino zdecydował się oddzwonić, w końcu jednak to zrobił. Zachowywał się oczywiście tak, jakbyśmy widzieli się kilka godzin temu. Mówił energicznie, wesoło, obsypał mnie komplementami. Ucięłam krótko i zapytałam: – Dostałeś mój list? – Tak. – Dlaczego nie odpisałeś? – Bo nie mam ani chwili. – Znajdź go, i to prędko, z Immą nie jest dobrze. Przyznał niechętnie, że będzie w Neapolu pod koniec tygodnia, zmusiłam go więc, żeby przyszedł do mnie na niedzielny obiad. Nalegałam, żeby przy tej okazji nie rozmawiał ze mną, nie żartował z Dede czy z Elsą, ale całą uwagę skupił na Immie. Wizyty mają wejść ci w nawyk, powiedziałam, byłoby świetnie, gdybyś przychodził raz na tydzień, ale nie proszę cię o to, bo się tego po tobie nie spodziewam. Jednak raz na miesiąc musisz się pojawić. Odpowiedział poważnym tonem, że będzie przychodził co tydzień, obiecał to i w tamtej chwili na pewno był szczery. Nie pamiętam, kiedy rozmawialiśmy przez telefon, za to nigdy nie zapomnę dnia, w którym o dziesiątej rano bardzo elegancki Nino przyjechał do dzielnicy nowiuteńką limuzyną. Był 16 września 1984 roku. Ja i Lila niedawno skończyłyśmy czterdzieści lat, a Tina i Imma nie miały jeszcze czterech.

107. Poinformowałam Lilę, że Nino przyjdzie do mnie na obiad. Powiedziałam jej: zmusiłam go do tego, bo chcę, żeby cały dzień spędził z Immą. Liczyłam, że zrozumie i ten raz nie przyśle do mnie Tiny, ale albo nie zrozumiała, albo nie chciała zrozumieć. Za to chciała okazać się pomocna i wykrzyknęła: powiem mojej matce, żeby ugotowała coś dla wszystkich, i może zjemy u mnie, jest więcej miejsca. Byłam zaskoczona i poirytowana. Ona nienawidziła Nina, skąd więc ta nachalność? Odmówiłam: ja ugotuję, i powtórzyłam, że ten dzień jest poświęcony Immie, na nic innego nie będzie czasu. Ale punktualnie o dziewiątej rano Tina weszła na schody ze swoimi zabawkami i zapukała do moich drzwi. Była czysta, miała czarne warkoczyki i wesołe, sympatyczne oczy. Wpuściłam ją i natychmiast pokłóciłam się z Immą, która chociaż była jeszcze w piżamie, nie do końca rozbudzona, bez śniadania, od razu chciała się z nią bawić. Ponieważ mnie nie słuchała, tylko przekomarzała się i chichotała ze swoją przyjaciółką, zdenerwowałam się, zamknęłam zaskoczoną Tinę w drugim pokoju, żeby przez chwilę sama się sobą zajęła, i zmusiłam Immę do kąpieli. Nie chcę, piszczała cały czas. Powiedziałam jej: musisz się ubrać, zaraz przyjdzie tatuś. Od wielu dni jej to powtarzałam, ale ona na słowo „tatuś” jeszcze bardziej zaczęła protestować. Zresztą ja również na myśl o rychłej wizycie zrobiłam się bardziej nerwowa. Mała się wyrywała, krzyczała: nie chcę tatusia, jakby chodziło o jakieś obrzydliwe lekarstwo. Nie mogła pamiętać Nina, to wykluczone, i na pewno nie wyrażała niechęci wobec określonej osoby. Pomyślałam sobie: może źle zrobiłam, że go zaprosiłam, bo gdy Imma mówi, że nie chce tatusia, ma na myśli, że nie chce innego tatusia: ona chce Enza, chce Pietra, chce tego, co mają jej siostry i Tina. I wtedy przypomniałam sobie o Tinie. Nie protestowała, ani razu nie wyjrzała z pokoju. Powstydziłam się swojego czynu, ona niczemu nie była winna. Kiedy zawołałam ją słodkim głosem, wyszła zadowolona, usiadła w kącie łazienki na taborecie i udzielała mi wskazówek, jak zapleść Immie takie warkoczyki, jakie sama ma. Moja córka się uspokoiła, pozwoliła mi się ubrać bez dalszych protestów. Na koniec obie pobiegły się bawić, a ja poszłam ściągnąć z łóżka Dede i Elsę. Elsa wstała z radością, była szczęśliwa, że zobaczy Nina, i w mig była gotowa. Dede natomiast myła się bez końca i wyszła z łazienki tylko dlatego, że na nią nakrzyczałam. Nie mogła się pogodzić z zachodzącą przemianą. Jestem odrażająca, powiedziała ze łzami w oczach. Zamknęła się w sypialni, wrzeszcząc, że nie chce nikogo widzieć. W pośpiechu zajęłam się sobą. Nino nic mnie już nie obchodził, ale nie chciałam wyglądać na zaniedbaną i postarzałą. Ponadto bałam się, że Lila zajrzy, a ja dobrze wiedziałam, jak ona potrafi skupić na sobie wzrok mężczyzny. Byłam zarazem zdenerwowana i zniechęcona.

108. Nino przyjechał nadzwyczaj punktualnie, wszedł na schody obładowany prezentami. Elsa wybiegła na piętro i tam na niego czekała, za nią ruszyła Tina, a na końcu, z ostrożnością, Imma. Znowu pojawił się u niej tik w prawym oku. To tatuś, powiedziałam, a ona niemrawo pokręciła głową. Nino od pierwszej chwili zachowywał się poprawnie. Już na schodach zaczął podśpiewywać: gdzie jest moja mała Imma, muszę dać jej trzy całusy i jednego prztyczka. Kiedy pojawił się na piętrze, rzucił „cześć” do Elsy, Tinę pociągnął za warkoczyk, a swoją córkę wziął na ręce, wycałował, powiedział, że nigdy nie widział tak pięknych włosów, zachwycał się sukienką, bucikami, wszystkim. W domu nawet na mnie nie spojrzał. Usiadł na podłodze, posadził sobie Immę na kolanach i dopiero wtedy zagadnął Elsę oraz gorąco przywitał się z Dede (Boże święty, jak wyrosłaś, cudownie wyglądasz), która podeszła do niego z nieśmiałym uśmiechem. Widziałam, że Tina ma niemrawą minę. Zazwyczaj wszyscy obcy byli nią oczarowani i obsypywali pieszczotami, jak tylko ją zobaczyli. Nino natomiast zaczął rozdawać prezenty i całkowicie ją zignorował. Zwróciła się do niego swoim słodkim głosikiem, próbowała zająć miejsce na jego nogach, obok Immy, ale jej się to nie udało, oparła się więc na nim łokciem i z melancholijnym wzrokiem położyła głowę na jego ramieniu. Nic, Nino dał Dede i Elsie po książce, potem skupił się na córce. Mnóstwo dla niej kupił. Czekał, aż rozpakuje jeden podarunek, i od razu dawał jej następny. Imma wyglądała na szczęśliwą i wzruszoną. Patrzyła na tego mężczyznę, jakby to był czarodziej, który przyszedł czarować tylko dla niej, a kiedy Tina próbowała wziąć sobie jeden z prezencików, krzyczała: to moje. Tina wycofała się więc, a jej dolna warga zaczęła drżeć. Wzięłam ją na ręce i powiedziałam: chodź do cioci. Dopiero wtedy Nino zorientował się, że przesadza, pogrzebał w kieszeni, wyciągnął kosztowny długopis i zwrócił się do niej: to dla ciebie. Postawiłam dziewczynkę na podłodze, ona wzięła długopis z cichym „dziękuję”, a on wyglądał tak, jakby dopiero teraz po raz pierwszy ją zobaczył. Usłyszałam, jak mamrocze zaskoczonym tonem: – Jesteś kropka w kropkę jak matka. – Napisać ci moje imię? – Tina zapytała poważnie. – Umiesz już pisać? – Tak. Nino wyciągnął z kieszeni złożoną kartkę papieru, ona położyła ją na podłodze i napisała: Tina. Jesteś bardzo zdolna, pochwalił ją. Chwilę później spojrzał na mnie, bojąc się najwyraźniej, że zaraz go skarcę, i żeby naprawić błąd, zwrócił się do córki: założę się, że ty też jesteś bardzo zdolna. Imma postanowiła mu to udowodnić, wyrwała przyjaciółce długopis i nabazgrała coś na kartce, wielce z siebie zadowolona. On był zachwycony, chociaż Elsa już drwiła z siostry (to jest nieczytelne, wcale nie umiesz pisać), a Tina bez skutku próbowała odzyskać długopis i mówiła: umiem pisać też inne słowa. Nino postanowił zakończyć te przepychanki, wstał razem z córką i oznajmił: teraz idziemy zobaczyć najpiękniejsze auto na świecie. I zabrał wszystkie ze sobą. Immę niósł Nino, Tina próbowała wziąć go za rękę, Dede ją odciągała, a Elsa drapieżnym ruchem przywłaszczyła sobie kosztowny długopis.

109. Drzwi zamknęły się za ich plecami. Na schodach rozlegał się donośny głos Nina – obiecywał słodycze, przejażdżkę samochodem – i entuzjastyczne piski Dede, Elsy i dwóch dziewczynek. Wyobraziłam sobie Lilę, jak siedzi piętro niżej, zamknięta w ciszy swojego mieszkania, i wsłuchuje się w te same odgłosy. Dzieliła nas tylko cienka podłoga, a mimo to ona wiedziała, jak skrócić albo zwiększyć dystans, w zależności od nastroju, okoliczności i stanu jej głowy, która była rozchwiana jak morze, kiedy księżyc je chwyta i ciągnie w górę. Posprzątałam, ugotowałam obiad i pomyślałam, że pod spodem Lila robi to samo. Obie czekałyśmy, aż znowu rozlegną się głosy naszych córek, kroki mężczyzny, którego kiedyś kochałyśmy. Przyszło mi na myśl, że ona musiała wielokrotnie widzieć w Immie Nina, tak jak on teraz zobaczył ją w Tinie. Czy przez te wszystkie lata czuła niechęć? A jej troska o małą wiązała się między innymi z tym podobieństwem? Czy Nino w głębi ducha jeszcze jej się podoba? Czy przygląda mu się teraz z okna? Czy Tina zdołała chwycić go za rękę i czy ona teraz patrzy na swoją córkę u boku tego chudego i wysokiego mężczyzny i myśli: może gdyby wszystko potoczyło się inaczej, to byłaby jego córka? Co zamierza zrobić? Czy wejdzie do mnie, żeby mnie skrzywdzić perfidnym komentarzem? A może otworzy drzwi do mieszkania właśnie w chwili, kiedy on będzie wracał z czterema dziewczynkami, i zaprosi go do siebie, a potem zawoła też mnie i będę zmuszona zaprosić ją i Enza na obiad? Mieszkanie tonęło w ciszy, ale na zewnątrz panował świąteczny gwar: dzwony w południe, okrzyki straganiarzy, zgrzyt przetaczanych pociągów, hałas ciężarówek jadących na budowę bez względu na dzień tygodnia. Nino z pewnością pozwoli dziewczynkom objeść się słodyczami i nie pomyśli, że potem nawet nie tkną obiadu. Dobrze go znam: spełnia wszelkie zachcianki, kupuje wszystko bez mrugnięcia powieką, przesadza. Jak tylko obiad był gotowy, a stół nakryty, wychyliłam się przez okno, które wychodziło na główną ulicę. Chciałam ich zawołać, że pora już wracać. Ale stragany przesłaniały mi widok, dostrzegłam tylko Marcella spacerującego z moją siostrą i Silviem u boku. Ulica widziana z góry wzbudziła mój niepokój. Świąteczne dni zawsze były dla mnie jak blichtr przesłaniający zepsucie, teraz to wrażenie tylko się umocniło. Co ja tu robię, dlaczego dalej tu mieszkam, skoro mam wystarczająco dużo pieniędzy i mogłabym przeprowadzić się, gdzie tylko chcę? Pozwoliłam Lili na zbyt wiele, dałam jej przyzwolenie na ingerowanie w moje życie, uwierzyłam, że jeśli publicznie przyznam się do własnych korzeni, będę lepiej pisać. Teraz wszystko zbrzydło, poczułam wstręt nawet do jedzenia, które przygotowałam. Otrząsnęłam się jednak, uczesałam, sprawdziłam, czy wyglądam porządnie, i wyszłam. Przed drzwiami Lili przeszłam na palcach, nie chciałam, żeby mnie usłyszała i postanowiła iść ze mną. Na zewnątrz unosił się silny zapach prażonych migdałów. Rozejrzałam się. Najpierw zobaczyłam Dede i Elsę, jadły watę cukrową i przyglądały się straganowi ze świecidełkami: były tam bransoletki, kolczyki, naszyjniki, spinki do włosów. Kawałek dalej dostrzegłam Nina, stał w rogu. Dopiero ułamek sekundy później odkryłam, że zwraca się do Lili, pięknej tak, jak potrafiła być piękna, jeśli tego chciała, i do naburmuszonego i poważnego Enza. Imma siedziała u niej na rękach i ciągnęła ją za ucho: ze mną też tak robiła, gdy czuła się zaniedbana. Lila pozwalała jej na to, wyglądała na pochłoniętą Ninem, który mówił do niej uradowany i uśmiechnięty, gestykulując długimi rękami. Zdenerwowałam się. Oto dlaczego Nino wyszedł i już się więcej nie pokazał. Proszę, jak się zajmuje moją córką. Zawołałam go, nie usłyszał mnie. Za to Dede się odwróciła i razem z Elsą zaczęły się śmiać z mojego przesadnie piskliwego głosu: zawsze tak robiły, gdy krzyczałam. Znowu zawołałam. Chciałam, żeby Nino natychmiast się pożegnał, żeby wrócił do domu sam z moimi córkami. Ale zagłuszył mnie

przenikliwy gwizd sprzedawcy orzeszków i huk przejeżdżającej ciężarówki, która cała aż się trzęsła i podnosiła tumany kurzu. Prychnęłam i poszłam do nich. Dlaczego Lila trzyma na rękach moją córkę? Po co? I dlaczego Imma nie bawi się z Tiną? Nie przywitałam się, od razu powiedziałam do Immy: co robisz na rękach, jesteś już za duża, zejdź. Wzięłam ją od Lili i postawiłam na ziemi. Potem zwróciłam się do Nina: dziewczynki muszą coś zjeść, obiad gotowy. Zorientowałam się, że moja córka nie pobiegła od razu do swojej przyjaciółki, tylko stoi uczepiona mojej spódnicy. Rozejrzałam się i zapytałam Lilę: gdzie jest Tina? Ona jeszcze miała na twarzy serdeczny wyraz aprobaty, z którym minutę wcześniej słuchała paplaniny Nina. Pewnie jest z Dede i Elsą, odparła. Nie ma jej z nimi, powiedziałam. Chciałam, żeby razem z Enzem skupiła się na swojej córce, zamiast stawać między Immą a jej ojcem w ten jedyny dzień, kiedy on raczył się pojawić. I choć Enzo zaczął się rozglądać wkoło, Lila dalej rozmawiała z Ninem. Opowiedziała mu o tym, jak kiedyś znikł Gennaro. Roześmiała się: któregoś ranka nie mogliśmy go znaleźć, wszyscy już wyszli ze szkoły, a jego nie było, bardzo się wtedy bałam, wyobrażałam sobie straszne rzeczy, on jednak spokojnie siedział na ławce w parku. I gdy tak mówiła, nagle pobladła. Jej oczy stały się puste, zapytała Enza łamiącym się głosem: – Znalazłeś ją? Gdzie jest?

110. Szukaliśmy Tiny na całej ulicy, potem w całej dzielnicy, potem znowu na ulicy. Wielu do nas dołączyło. Przybiegł Antonio, przybiegła Carmen, przybiegł Roberto, mąż Carmen, nawet Marcello Solara zmobilizował garstkę swoich ludzi i osobiście przetrząsał drogi aż do późnej nocy. Lila wyglądała teraz jak Melina, biegała tam i z powrotem bez żadnego celu. Ale najbardziej oszalał Enzo. Wrzeszczał na straganiarzy, wygrażał im, chciał zaglądać do ich aut, do furgonetek, do wozów. Dopiero karabinierzy zdołali go uspokoić. Co chwilę wydawało się, że Tina już się odnalazła i wtedy wszyscy wzdychali z ulgą. Ludzie znali dziewczynkę: jeden przysięgał, że widział ją minutę temu przy tamtym straganie, drugi, że w tamtym zaułku albo na podwórku, albo w parku, albo przy tunelu z jakimś wysokim mężczyzną, a może z niskim. Każda informacja okazywała się jednak zwodnicza, ludzie stracili nadzieję i zapał. Wieczorem rozniosła się plotka, która przeważyła nad innymi wersjami. Dziewczynka zeszła z chodnika i pobiegła za niebieską piłką. W tej samej chwili nadjechała ciężarówka. Ciężarówka była w kolorze błota, jechała z ogromną prędkością, trzęsła się i podskakiwała na dziurach. Nikt niczego nie widział, ale słyszano uderzenie, i to uderzenie nagle wydostało się z opowieści i zapadło w pamięci każdego słuchacza. Ciężarówka nawet nie hamowała i zaraz przepadła w głębi ulicy razem z ciałkiem Tiny, z jej warkoczykami. Na asfalcie nie pozostała ani kropla krwi, nic a nic. I to nic pochłonęło ciężarówkę i na zawsze pochłonęło też dziewczynkę.

Starość. Historia złej krwi

1. Neapol opuściłam definitywnie w 1995 roku, kiedy wszyscy mówili, że miasto zaczyna się odradzać. Ale ja już nie wierzyłam w odrodzenie. Przez lata patrzyłam, jak powstaje nowy dworzec kolejowy, jak ospale rośnie wieżowiec przy via Novara, na falujące budowle w Scampii, na mnożące się drapacze chmur, które górują nad szarym gruzowiskiem w Arenacci, przy via Taddeo da Sessa, na piazza Nazionale. Te zaprojektowane we Francji czy w Japonii budowle, wzniesione między Ponticelli a Poggioreale ze zwyczajową zepsutą powolnością, w zawrotnym tempie straciły wszelką wspaniałość i przemieniły się w nory dla desperatów. O jakim więc odrodzeniu mówimy? Przecież tu chodzi tylko o bezmyślne i efekciarskie przypudrowanie nowoczesnością skorumpowanego oblicza miasta. Zawsze tak było. Blichtr odnowy rozpalał nadzieje, a potem się kruszył i zamieniał w kolejną skorupę, jak wszystkie poprzednie. Dlatego właśnie w chwili, kiedy należało pozostać w mieście, żeby wspierać jego uzdrawianie pod egidą byłej partii komunistycznej, ja postanowiłam wyjechać do Turynu, gdzie pociągała mnie możliwość poprowadzenia wydawnictwa, które w tamtym czasie buzowało ambicjami. Gdy skończyłam czterdzieści lat, czas się rozpędził, a ja nie potrafiłam już mu dotrzymać kroku. Rzeczywisty kalendarz zastąpiły terminy przewidziane w umowach, a lata odmierzałam kolejnymi publikacjami. Opatrzenie konkretną datą wydarzenia dotyczącego mnie czy moich córek kosztowało mnie wiele wysiłku i zawsze osadzałam je w chronologii mojego pisarstwa, które zabierało mi coraz więcej czasu. Kiedy to się wydarzyło, a kiedy tamto? Odruchowo odwoływałam się do dat publikacji moich książek. Miałam ich na swoim koncie sporo, a one przyniosły mi pewną sławę, prestiż, dostatnie życie. Z czasem ciężar utrzymania dziewczynek nieco zelżał. Dede i Elsa – najpierw jedna, a potem druga – wyjechały za namową Pietra, który od siedmiu czy ośmiu lat prowadził katedrę na Harvardzie, na studia do Bostonu. Dobrze czuły się z ojcem. Jeśli nie brać pod uwagę listów, w których skarżyły się na podły klimat i na zarozumialstwo bostończyków, były zadowolone z siebie i z faktu, że wyrwały się z życia, które ja dla nich wybrałam. Ponieważ Imma koniecznie chciała iść w ślady sióstr, nic mnie już nie trzymało w dzielnicy. I choć na początku służył mi wizerunek pisarki, która zamiast wyjechać, pozostała na niebezpiecznej peryferii, aby nadal karmić się realiami, teraz wielu intelektualistów uciekało się do tego. A ponieważ moje książki podążyły innym nurtem, materiał dostarczany przez dzielnicę skończył na marginesie. Czy w takim razie ograniczanie się pomimo sławy, pomimo przywilejów, i pozostanie w miejscu, gdzie mogłam jedynie ze smutkiem obserwować, jak coraz gorzej żyje się mojemu rodzeństwu, moim przyjaciółkom, ich dzieciom, ich wnukom, a może nawet mojej najmłodszej córce, nie było czystą hipokryzją? W tamtym czasie Imma miała czternaście lat, nie brakowało jej niczego, dużo się uczyła. Potrafiła jednak posługiwać się ostrym dialektem, a jej szkolne koleżanki i koledzy nie podobali mi się. Byłam tak przerażona, kiedy wychodziła po kolacji, że często z własnej woli postanawiała zostać w domu. Moje życie w mieście też było ograniczone. Widywałam się ze znajomymi z porządnych dzielnic Neapolu, miałam zalotników, nawiązywałam romanse, które jednak nie trwały długo. Nawet najbardziej błyskotliwi mężczyźni wcześniej czy później okazywali się ludźmi zawiedzionymi, wkurzonymi na los, żartobliwymi, a mimo to delikatnie złośliwymi. Czasami odnosiłam wrażenie, że adorują mnie przede wszystkim po to, żeby dać mi do przeczytania swój maszynopis, by zapytać o telewizję czy kino, czasami nawet pożyczyć pieniądze, których potem nie oddawali. Robiłam dobrą minę do złej gry, wysilałam się na podtrzymanie życia towarzyskiego i sentymentalnego. Ale wyjście z domu w eleganckim stroju to nie

była zabawa, lecz igranie z losem. Raz nie zdążyłam jeszcze zamknąć za sobą bramy, a już dwójka trzynastolatków pobiła mnie i okradła. Czekający dwa kroki dalej taksówkarz nawet nie wyjrzał przez okno samochodu. Dlatego latem 1995 roku opuściłyśmy z Immą Neapol. Wynajęłam mieszkanie nad Padem, dokładnie na tyłach Ponte Isabella. Życie moje i mojej córki natychmiast stało się prostsze. Stamtąd łatwiej było rozmyślać o Neapolu, pisać o nim z jasnością umysłu i pomagać innym o nim pisać. Kochałam moje miasto, ale przestałam być jego adwokatem. Doszłam do wniosku, że zniechęcenie, w które wcześniej czy później przemienia się miłość, to szkło powiększające, przez które należy obserwować cały zachodni świat. A Neapol to wielka europejska metropolia, w której wiara w technologię, w naukę, w rozwój gospodarczy, w dobro natury, w demokrację bardzo szybko okazała się bezpodstawna. Raz nawet napisałam – mając na myśli nie siebie, ale pesymizm Lili – że jedyna korzyść, jaka płynie z bycia neapolitańczykiem, to wiedzieć od zawsze, instynktownie, to, co dzisiaj wszyscy zaczynają twierdzić: że sen o nieograniczonym postępie jest w rzeczywistości koszmarem pełnym okrucieństwa i śmierci. W 2000 roku zostałam sama, bo Imma wyjechała na studia do Paryża. Próbowałam ją przekonać, że nie ma takiej potrzeby, ale ponieważ wiele jej koleżanek zdecydowało się na to, ona nie chciała być gorsza. Na początku nie ciążyła mi jej nieobecność, tonęłam pod ogromem obowiązków. Ale w ciągu dwóch lat starość zaczęła dawać się we znaki: czułam się tak, jakbym zaczęła przemijać razem ze światem, do którego przynależałam. I chociaż w przeszłości w różnych okresach i dzięki różnym dziełom otrzymałam parę prestiżowych nagród, teraz moich książek prawie nikt już nie kupował: tak dla przykładu powiem, że w 2003 roku z trzynastu powieści i dwóch zbiorów esejów zarobiłam brutto dwa tysiące trzysta dwadzieścia trzy euro. Nadszedł czas, żebym przyjęła do wiadomości, że moi wielbiciele już niczego się po mnie nie spodziewają, a młodsi czytelnicy – choć należałoby raczej powiedzieć: czytelniczki, bo od początku czytały mnie przede wszystkim kobiety – mieli inne gusta, inne zainteresowania. Nawet gazety przestały być źródłem dochodu. Nikt się mną już nie interesował, coraz rzadziej zwracano się do mnie z propozycją współpracy i albo płacono marne grosze, albo wcale nie płacono. Jeśli chodzi o telewizję, po kilku obiecujących doświadczeniach z lat dziewięćdziesiątych spróbowałam sił w popołudniowym programie poświęconym klasykom literatury greckiej i łacińskiej: pomysł przeszedł tylko dzięki uznaniu, jakim cieszyłam się pośród kilku znajomych, w tym Armanda Galianiego, który prowadził wtedy własny program na Canale 5 i miał kontakty także w kręgach telewizji publicznej. Skończyło się to bezdyskusyjnym fiaskiem i od tamtej pory nie pojawiły się inne oferty. Nieprzychylne wiatry dotarły także do wydawnictwa, które prowadziłam od lat. Jesienią 2004 roku zostałam wygryziona przez niewiele ponad trzydziestoletniego energicznego młodzieńca i sprowadzona do roli zewnętrznego konsultanta. Miałam wtedy sześćdziesiąt lat i znalazłam się u kresu kariery. W Turynie zimy były za zimne, lata za upalne, a sfery wykształcone za mało życzliwe. Zrobiłam się nerwowa, mało sypiałam. Mężczyźni przestali na mnie zwracać uwagę. Całymi dniami spoglądałam z balkonu na Pad, na wioślarzy, na wzgórza i nudziłam się. Coraz częściej jeździłam do Neapolu, ale nie miałam ochoty na spotkanie z przyjaciółmi i krewnymi, zresztą przyjaciele i krewni nie mieli ochoty na spotkanie ze mną. Widywałam się tylko z Lilą, choć bywało, że i z tego rezygnowałam. Czułam się przy niej nieswojo. W ostatnich latach zapałała do miasta pasją, która moim zdaniem ocierała się o prymitywny patriotyzm lokalny, dlatego wolałam sama spacerować po via Caracciolo albo wspiąć się na Vomero czy przejść się po via Tribunali. I tak wiosną 2006 roku, zamknięta z powodu ulewnych deszczów w starym hotelu na corso Vittorio Emanuele, dla zabicia czasu w kilka dni napisałam opowiadanie liczące osiemdziesiąt stron, umiejscowione w dzielnicy i poświęcone Tinie. Napisałam je szybko, aby nie mieć czasu na zmyślanie, efektem były bezpośrednie i pozbawione ozdobników stronice. Dopiero w zakończeniu dałam się ponieść fantazji.

Opublikowałam je jesienią 2007 roku pod tytułem O pewnej przyjaźni. Książka została przyjęta z wielkim entuzjazmem, po dzień dzisiejszy sprzedaje się bardzo dobrze, a nauczycielki sugerują ją swoim uczennicom jako lekturę na wakacje. Ja jednak jej nie cierpię. Zaledwie dwa lata wcześniej, kiedy ciało Giglioli znaleziono na skwerze – potworna śmierć na zawał serca w całkowitym osamotnieniu – Lila kazała mi przyrzec, że nigdy o niej nie napiszę. Ale ja to zrobiłam, i to w sposób najbardziej bezpośredni z możliwych. Przez kilka miesięcy uważałam, że stworzyłam najpiękniejszą w swojej karierze książkę, znowu zrobiło się o mnie głośno, od dawna nie cieszyłam się taką popularnością. Jednak już pod koniec 2007 roku, kiedy przed świętami Bożego Narodzenia udałam się do księgarni Feltrinelli na piazza dei Martiri na prezentację O pewnej przyjaźni, ogarnął mnie nagły wstyd. Bałam się, że wśród publiczności, może nawet w pierwszym rzędzie, zobaczę Lilę przygotowującą się do wystąpienia, które wpędzi mnie w zażenowanie. Mimo obaw wieczór okazał się bardzo przyjemny, a czytelnicy przyjęli mnie z ogromną życzliwością. Podniesiona na duchu, po powrocie do hotelu próbowałam się do niej dodzwonić, najpierw na telefon stacjonarny, potem na komórkowy, na koniec znowu na stacjonarny. Nie odebrała ani wtedy, ani nigdy później.

2. Nie umiem wyrazić w słowach bólu Lili. Spotkało ją coś, co może czyhało na nią od zawsze, i nie była to śmierć córki w wyniku choroby, wypadku, aktu przemocy, ale jej niespodziewane zniknięcie. Dlatego jej cierpienie nie miało się na czym oprzeć. Nie mogła przytulić martwego ciałka i go opłakać, nie uczestniczyła w pogrzebie, nie dane jej było czuwać przy dziecku, które kiedyś chodziło, biegało, mówiło, obejmowało ją, a potem zamieniło się w zwłoki. Przypuszczam, że Lila czuła się tak, jakby jakaś kończyna, która jeszcze minutę wcześniej była częścią jej ciała, nagle straciła kształt i spoistość, chociaż nie uległa żadnym obrażeniom. Nie wiem jednak wystarczająco o jej bólu i nie potrafię go sobie wyobrazić. Przez dziesięć lat, jakie minęły po stracie Tiny, chociaż dalej mieszkałyśmy w tej samej kamienicy, chociaż spotykałyśmy się codziennie, ani razu nie widziałam, żeby płakała, ani razu nie byłam świadkiem kryzysu nerwowego. I tak jak na początku biegała po całej dzielnicy w dzień i w nocy, w chaotycznym poszukiwaniu córki, potem poddała się, opadła z sił. Usiadła przy kuchennym oknie i nie ruszała się stamtąd przez długi czas, chociaż widziała z niego mały fragment torów i skrawek nieba. Potem wstała i wróciła do normalnego życia, ale już mu się nie podporządkowała. Lata odcisnęły się na niej piętnem, jej trudny charakter uległ pogorszeniu, budziła wokół siebie skrępowanie i strach, zestarzała się na wrzasku i kłótniach. Na początku mówiła o Tinie przy każdej okazji i do każdego, uczepiła się imienia małej, jakby samo jego brzmienie mogło przywrócić jej córkę. Potem w ogóle nie pozwalała w swojej obecności przypominać o tej stracie, a jeśli mnie się to zdarzało, już po kilku sekundach niegrzecznie się mnie pozbywała. Doceniła jedynie list od Pietra, przede wszystkim dlatego, że – jak sądzę – zdołał go napisać z uczuciem, w ogóle nie wspominając o Tinie. Jeszcze w 1995 roku, zanim wyjechałam, zachowywała się tak, jakby nic się nie wydarzyło. Raz, kiedy Pinuccia zaczęła mówić o dziewczynce jak o aniołku, który czuwa nad nami wszystkimi, Lila rzuciła do niej: idź precz.

3. Nikt w dzielnicy nie uwierzył władzom porządkowym i dziennikarzom. Mężczyźni, kobiety, nawet grupki chłopaków szukali Tiny przez wiele dni i tygodni, ignorując zarówno policję, jak i telewizję. Zmobilizowali się wszyscy krewni, przyjaciele i znajomi. Jedynym, który odezwał się tylko dwa razy – i to przez telefon, żeby dać do zrozumienia: ja nie jestem niczemu winny, chwilę wcześniej przekazałem dziewczynkę Linie i Enzowi – był Nino. Wcale mnie to nie zdziwiło, dorośli tacy jak on, gdy bawią się z dzieckiem i to dziecko upadnie i zrani się w kolano, sami stają się jak dzieci, boją się, że ktoś wskaże na nich palcem i powie: to ty pozwoliłeś, żeby upadło. Nikt jednak go nie obarczał żadną odpowiedzialnością, w ciągu kilku godzin całkowicie o nim zapomnieliśmy. Enzo i Lila zawierzyli przede wszystkim Antoniowi, który po raz kolejny odłożył wyjazd do Niemiec, i to jedynie po to, żeby znaleźć Tinę. Zrobił to nie tylko z przyjaźni, ale także dlatego, że – jak uściślił ku naszemu zaskoczeniu – rozkazał mu to Michele Solara. Solarowie bardziej niż ktokolwiek inny zaangażowali się w sprawę zniknięcia dziewczynki i – co muszę przyznać – zadbali, żeby nie umknęło to niczyjej uwadze. Chociaż wiedzieli, że zostaną wrogo potraktowani, stawili się pewnego wieczoru w domu Lili i zapewnili, jakby przemawiali w imieniu całej wspólnoty, że zrobią wszystko, aby Tina cała i zdrowa wróciła do swoich rodziców. Lila przez cały czas patrzyła na nich z nieobecną miną. Za to trupio blady Enzo słuchał przez kilka minut, a potem wrzasnął, że to oni zabrali mu córkę. Powiedział to wtedy, i powtórzył przy wielu innych okazjach, krzyczał wszędzie: Solarowie zabrali Tinę, bo on i Lila nigdy nie przekazali im części zysków z Basic Sight. I tylko czekał, aż ktoś zaoponuje, żeby móc go zabić. Ale nikt w jego obecności nie oponował. Tamtego wieczoru nawet dwaj bracia się nie sprzeciwili. – Rozumiemy twój ból – powiedział Marcello – gdyby mnie zabrano Silvia, zachowywałbym się tak samo jak ty. Poczekali, aż ktoś uspokoi Enza, po czym odeszli. Następnego dnia wysłali z grzecznościową wizytą swoje żony, Gigliolę i Elisę, które zostały przyjęte bez życzliwości, ale z większą uprzejmością. Później nasilili inicjatywy. Prawdopodobnie to oni zorganizowali akcję przetrzepywania wszystkich wędrownych handlarzy, którzy zazwyczaj pojawiali się podczas lokalnych uroczystości, oraz okolicznych Cyganów. I z pewnością to oni przewodzili pospolitemu oburzeniu na działania policji, kiedy ta przyjechała na syrenie po Stefana, który w tamtym czasie przeżył swój pierwszy zawał i skończył w szpitalu, a następnie po Rina, którego wypuszczono po kilku dniach, i po Gennara, który płakał kilka godzin i zarzekał się, że kocha swoją siostrzyczkę bardziej niż kogokolwiek innego na świecie i nigdy nie zrobiłby jej krzywdy. Ponadto nie można wykluczyć, że Solarom zawdzięczano też straż pod szkołą podstawową, dzięki której na dobre pół godziny ucieleśnił się pedofil, który do tego momentu był jedynie tworem ludowych opowieści. Przed wejściem pobito pewnego wątłego mężczyznę, lat około trzydziestu, który stał tam, choć nie odprowadzał ani nie odbierał żadnego dziecka: udało mu się uciec, ale rozwścieczeni ludzie ruszyli za nim i zagonili go aż do parku. Tam z pewnością by go zatłukli, gdyby nie wyszło na jaw, że nie jest tym, za kogo go uważano, lecz praktykantem z „Il Mattino” szukającym nowinek. Po tym incydencie dzielnica zaczęła się uspokajać, mieszkańcy wrócili do codziennej rutyny. Ponieważ po Tinie wszelki ślad zaginął, coraz bardziej utwierdzała się plotka o morderczej ciężarówce. Poważnie potraktowali ją nie tylko ci, którym znudziły się poszukiwania, ale również policjanci i dziennikarze. Uwaga przeniosła się na okoliczne place budowy i tam ugrzęzła na długo. Wtedy właśnie spotkałam

Armanda Galianiego, syna mojej dawnej profesorki z liceum. Przestał być lekarzem, nie dostał się do parlamentu w wyborach w 1983 roku i teraz dzięki pozbawionej zasad prywatnej telewizji praktykował bardzo agresywną formę dziennikarstwa. Dowiedziałam się, że niewiele ponad rok temu zmarł jego ojciec i że jego matka mieszka we Francji, ale jej też zdrowie nie dopisuje. Poprosił, żebym zaprowadziła go do Lili, odparłam więc, że z Lilą jest bardzo źle. On nalegał, więc zadzwoniłam. Początkowo Lila nie wiedziała, o kim mówię, ale kiedy wreszcie go sobie przypomniała, zgodziła się na spotkanie, chociaż do tej pory odmawiała wszystkim dziennikarzom. Armando wyjaśnił, że zbierał materiały na temat postępu prac po trzęsieniu ziemi i jeżdżąc po placach budowy, usłyszał o złomowanej w pośpiechu ciężarówce, która miała związek z jakąś śmierdzącą sprawą. Lila pozwoliła mu mówić, potem odparła: – Zmyślasz. – Przekazuję to, co wiem. – Nic cię nie obchodzi ani ciężarówka, ani place budowy, ani moja córka. – Obrażasz mnie. – Jeszcze nie, teraz cię obrażę. Byłeś gówno wart jako lekarz i jako rewolucjonista, a teraz jesteś gówno wart jako dziennikarz. Wyjdź z mojego domu. Armando zmarszczył brwi, skinieniem pożegnał się z Enzem i sobie poszedł. Na ulicy powiedział, że jest mu przykro. Mruknął: nawet tak wielkie cierpienie jej nie zmieniło, wyjaśnij jej, proszę, że chciałem tylko pomóc. Potem przeprowadził ze mną długi wywiad i się rozstaliśmy. Jego maniery i wyważone słowa zrobiły na mnie wrażenie. Wiele doświadczył zarówno w okresie działalności Nadii, jak i wtedy, kiedy rozstał się z żoną. Teraz wrócił już do formy, a dawną postawę znawcy słusznej antykapitalistycznej drogi przemienił w bolesny cynizm. – Włochy to ciemna studnia – powiedział z żalem w głosie – w której wszyscy skończyliśmy. Jeśli się rozejrzysz, zobaczysz, że porządni ludzie to zrozumieli. Jaka szkoda, Eleno, jaka szkoda. W partiach robotniczych aż roi się od uczciwych działaczy, których porzucono i pozbawiono wszelkich złudzeń. – Dlaczego zabrałeś się za tę pracę? – Z tego samego powodu, dla którego ty wykonujesz swoją. – Czyli? – Od kiedy nie mam się za czym schować, odkryłem, że jestem próżny. – A kto ci mówi, że ja też jestem próżna? – Porównanie. Twoja przyjaciółka nie jest próżna. I mi jej szkoda, bo próżność to skarb. Jeśli jesteś próżny, pilnujesz siebie i swoich spraw. W Linie nie ma próżności, dlatego straciła córkę. Przez jakiś czas śledziłam jego pracę, uznałam, że jest niezły. To on natrafił na spalony wrak starego pojazdu w okolicach Ponti Rossi i to on połączył go ze zniknięciem Tiny. Sprawa nabrała rozgłosu, informacja pojawiła się w gazetach o zasięgu krajowym i utrzymywała się przez kilka dni. Potem uznano, że nie istnieje żaden związek między spaloną ciężarówką a zniknięciem dziewczynki. Lila powiedziała mi wtedy: – Tina żyje, nie chcę więcej oglądać tego dupka na oczy.

4. Nie wiem, jak długo wierzyła, że jej córka jeszcze żyje. Im bardziej Enzo rozpaczał, im bardziej zżerały go nieszczęście i wściekłość, z tym większym przekonaniem ona powtarzała: zobaczysz, że nam ją oddadzą. W wersję z ciężarówką na pewno nigdy nie uwierzyła, powiedziała, że od razu by się zorientowała, że usłyszałaby zderzenie albo przynajmniej krzyk. I nie sądzę, aby dała wiarę słowom Enza, nigdy nie wspominała, że Solarowie są w to zamieszani. Stosunkowo długo uważała natomiast, że Tinę zabrał któryś z jej klientów, ktoś, kto wie, ile zysków przynosi Basic Sight, i chce pieniądze w zamian za zwrot dziewczynki. Tak samo sądził Antonio, trudno jednak powiedzieć na jakiej podstawie. Policja również zainteresowała się taką możliwością, ale ponieważ nigdy nie było telefonów z żądaniem okupu, w końcu zamknęła sprawę. Wkrótce dzielnica podzieliła się na dwie grupy: większość uważała, że Tina umarła, a mniejszość, że jest żywa i przetrzymywana. Wszyscy, którzy darzyli Lilę sympatią, należeli do drugiej grupy. Carmen żywiła tak głębokie przekonanie, że Tina żyje, że w kółko powtarzała to każdemu, a jeśli z czasem ktoś dochodził do wniosku, że dziewczynka jednak umarła, stawał się jej wrogiem. Słyszałam, jak raz szepnęła do Enza: powiedz Linie, że Pasquale też jest z wami, jego zdaniem dziewczynka się odnajdzie. Ale w końcu większość przeważyła i ten, kto jeszcze szukał Tiny, uchodził albo za głupca, albo za hipokrytę. Rozniosło się też przekonanie, że z głową Lili jest coś nie tak. Carmen jako pierwsza przeczuła, że zarówno powszechna aprobata, jaka otaczała naszą przyjaciółkę przed zniknięciem Tiny, jak i późniejsza solidarność to tylko pozór, że w gruncie rzeczy dzielnica pielęgnuje wobec niej dawną niechęć. Popatrz, powiedziała, kiedyś traktowano ją jak Matkę Boską, a teraz nikt nawet na nią nie spogląda. Zaczęłam zwracać na to uwagę i zdałam sobie sprawę, że Carmen ma rację. Ludzie zapewne myśleli sobie w duchu: przykro nam, że straciłaś Tinę, ale to tylko oznacza, że gdybyś naprawdę była tym, za kogo się podawałaś, nikt by się nie ośmielił jej tknąć. Kiedy szłyśmy razem ulicą, ze mną się witano, a z nią nie. Ludzi przerażała jej zbolała mina i aura nieszczęścia, jaką wokół siebie roztaczała. Jednym słowem ta część dzielnicy, która przyzwyczaiła się do myśli, że Lila stanowi alternatywę dla Solarów, odsunęła się od niej zawiedziona. To nie wszystko. Pojawiła się inicjatywa, która początkowo była wyrazem życzliwości, później jednak przerodziła się w akt perfidii. W bramie kamienicy i przy wejściu do Basic Sight przez pierwsze tygodnie składano kwiaty i bileciki ze słowami współczucia dla Lili albo bezpośrednio dla Tiny, a nawet zostawiano wiersze przepisane z podręczników. Potem zaczął się czas zabawek przynoszonych przez matki, babcie i dzieci. Po nich były spinki do włosów, kolorowe wstążki, stare buciki. A na koniec szmaciane, ręcznie szyte lalki, pomalowane na czerwono i z potwornymi minami, oraz martwe zwierzęta zawinięte w brudne szmaty. Lila wszystko zbierała ze spokojem i wyrzucała do śmieci, ale zdarzało się, że nagle zaczynała obrzucać okropnymi przekleństwami każdego, kto tamtędy przechodził, zwłaszcza obserwujące ją z dala dzieci. Dlatego z matki budzącej współczucie przerodziła się w siejącą postrach wariatkę. Kiedy Lila wściekła się na dziewczynkę, która wypisywała kredą na drzwiach: umarli pożrą Tinę, i ta potem ciężko się pochorowała, dawne plotki zlały się z nowymi i ludzie zaczęli unikać mojej przyjaciółki, jakby sam jej widok przynosił nieszczęście. Ona zdawała się tego nie zauważać. Pewność, że Tina wciąż żyje, całkowicie pochłaniała jej uwagę i pchnęła ją, moim zdaniem, w kierunku Immy. W pierwszych miesiącach starałam się zredukować kontakt między Lilą a moją najmłodszą córką, bo bałam się, że to tylko pogłębi jej cierpienie. Ale Lila chciała ją mieć przy sobie cały czas, dlatego pozwoliłam, aby Imma zostawała u niej nawet na noc.

Pewnego ranka, gdy zeszłam, aby zabrać ją do siebie, drzwi do mieszkania były niedomknięte, weszłam więc bez pukania. Moja córka właśnie pytała Lilę o Tinę. Od tamtej tragicznej niedzieli uspokajałam Immę zapewnieniem, że Tina pojechała do krewnych Enza, do Avellino, ona jednak często nie dawała za wygraną i chciała wiedzieć, kiedy wróci. Teraz zadała to pytanie bezpośrednio Lili, ale ona zamiast odpowiedzieć, dalej mówiła szczegółowo o tym, jak Tina się urodziła, o jej pierwszej zabawce, jak przysysała się do piersi i nie chciała się oderwać, i tak dalej. Stanęłam w progu. Usłyszałam, że Imma przerywa jej ze zniecierpliwieniem: – Ale kiedy wróci? – Czujesz się samotna? – Nie mam się z kim bawić. – Ja też nie. – To kiedy wróci? Lila zamilkła na dłuższą chwilę, potem ją skarciła: – To nie twoja sprawa, zamknij się. Te słowa, wypowiedziane w dialekcie, zabrzmiały tak niegrzeczne, tak ostro, tak nieodpowiednio, że aż się przestraszyłam. Zamieniłam kilka ogólnikowych zdań z Lilą i zabrałam córkę do domu. Zawsze wybaczałam Lili jej ekscesy, a w tych okolicznościach gotowa byłam na większą wyrozumiałość niż w przeszłości. Często przesadzała, a ja w miarę możliwości starałam się przemówić jej do rozsądku. Kiedy policjanci przesłuchiwali Stefana i ona doszła do wniosku, że to on porwał jej Tinę – do tego stopnia, że nie zamierzała go odwiedzić w szpitalu, gdzie trafił po zawale – uspokoiłam ją i razem poszłyśmy z wizytą. Dzięki mnie nie rzuciła się z furią na brata, kiedy policja sprawdzała również jego. Dwoiłam się i troiłam także w ten straszliwy dzień, gdy Gennaro został wezwany do komisariatu: po powrocie do domu posypały się na niego oskarżenia, wybuchła straszliwa awantura, po czym Rino wyniósł się do ojca, wrzeszcząc do Lili na odchodnym, że straciła na zawsze nie tylko córkę, ale również syna. Nie było jej łatwo i mogłam zrozumieć, że jest zła na wszystkich, nawet na mnie. Ale nie na Immę, na to się nie godziłam. Od tej pory, kiedy Lila zabierała do siebie dziewczynkę, ogarniało mnie zdenerwowanie, napadały czarne myśli, szukałam jakiegoś rozwiązania. Niewiele jednak dało się zrobić, Lila zaplątała się w swoim cierpieniu, a Imma przez jakiś czas stanowiła część tej plątaniny. W ogólnym chaosie, w którym wszyscy skończyliśmy, pomimo skrajnego wycieńczenia Lila dalej sygnalizowała mi wszelkie problemy mojej córki, tak jak robiła wcześniej, zanim postanowiłam sprowadzić Nina do domu. Podejrzewałam w tym pewną zawziętość, czułam się urażona, ale próbowałam dostrzegać także pozytywny aspekt. Pomyślałam, że stopniowo przenosi swoją matczyną miłość na Immę, że w ten sposób daje mi znać: ponieważ miałaś szczęście i nie straciłaś córki, musisz to wykorzystać, musisz lepiej się nią zająć, otoczyć ją opieką, której dotychczas jej brakowało. Ale to były tylko pozory. Wkrótce doszłam do wniosku, że Imma, jej ciało, są oznaką winy. Często rozmyślałam o okolicznościach, w jakich zaginęła Tina. Nino przekazał ją Lili, ale Lila się nią nie zajęła. Do swojej córki powiedziała: ty poczekaj tutaj, a do mojej: chodź z ciocią. Być może zrobiła to, żeby skupić uwagę Nina na Immie, żeby ją przed nim pochwalić, żeby wzbudzić w nim ojcowskie uczucia, kto wie. Ale Tina była żywiołowym dzieckiem, albo najzwyczajniej w świecie poczuła się zaniedbana, obraziła się i odeszła. Skutek jest taki, że ból zakorzenił się w ciężarze ciałka Immy, w jej ramionach, w ciepłym kontakcie z jej skórą. Moja córka była jednak delikatna, powolna, całkiem inna niż błyskotliwa i ruchliwa Tina. Imma w żaden sposób nie mogła jej zastąpić, mogła tylko chwilowo przystopować czas. Jednym słowem podejrzewałam, że Lila chce mieć ją przy sobie, aby zatrzymać w sobie tamtą straszliwą niedzielę, aby móc myśleć: Tina jest tutaj, zaraz pociągnie mnie za spódnicę, zawoła mnie, a ja wtedy wezmę ją na ręce i wszystko będzie jak dawniej. Oto dlaczego nie chciała, żeby

dziewczynka wprowadzała zamieszanie, a kiedy mała nalegała, żeby jej przyjaciółka wróciła, kiedy przypominała Lili, że Tiny już nie ma, ona traktowała ją z taką samą surowością, z jaką traktowała nas, dorosłych. Na to nie mogłam się zgodzić. Dlatego gdy Lila przychodziła po Immę, pod byle jakim pretekstem wysyłałam również Dede albo Elsę, żeby pilnowały siostry. Bo skoro użyła tak ostrego tonu w mojej obecności, skąd miałam wiedzieć, co się dzieje, kiedy zabiera ją na kilka dobrych godzin?

5. Od czasu do czasu uciekałam daleko od domu, od schodów dzielących nasze dwa mieszkania, od parku, od głównej ulicy i wyjeżdżałam służbowo. W takich chwilach oddychałam z ulgą: malowałam się, wkładałam eleganckie stroje i nawet fakt, że po ciąży nie przestałam lekko utykać na jedną nogę, traktowałam jako sympatyczny wyróżnik. Chociaż chętnie drwiłam z histerycznego zachowania literatów i artystów, w tamtym czasie wszystko, co miało do czynienia z edytorstwem, z kinem, z telewizją i z wszelakim przejawem estetyki, traktowałam jeszcze jako fantastyczny krajobraz, któremu warto się przyglądać. Nawet kiedy na scenę wkraczał rozrzutny i pełen przepychu chaos wielkich kongresów, wielkich konferencji, wielkich spektakli, wielkich wystaw, wielkich filmów i wielkich oper, podobało mi się, że mogę w tym uczestniczyć, i czułam się zaszczycona, jeśli czasami sadzano mnie w pierwszych rzędach, tych zarezerwowanych, skąd w otoczeniu bardzo znanych ludzi przyglądałam się paradzie małej i wielkiej władzy. Lila natomiast cały czas, bez chwili wytchnienia, pozostawała w szponach swojej tragedii. Raz otrzymałam zaproszenie na jakąś operę do San Carlo – miejsca cudownego, gdzie jeszcze nigdy nie byłam – i koniecznie chciałam ją ze sobą zabrać, ale ona się nie zgodziła, przekonała Carmen, żeby mi towarzyszyła. Ulgę – jeśli tak można powiedzieć – przynosił jej tylko inny powód do cierpienia. Nowy ból działał na nią jak antidotum. Stawała się wtedy waleczna, zdeterminowana, jak człowiek, który wie, że utonie, ale mimo wszystko macha ramionami i nogami, żeby utrzymać się na powierzchni. Pewnego wieczoru dowiedziała się, że jej syn znowu się szprycuje. Bez słowa, nic nie mówiąc nawet Enzowi, poszła po niego do Stefana, do domu w nowej dzielnicy, gdzie wiele lat temu mieszkała jako młoda małżonka. Ale tam go nie zastała: Gennaro pokłócił się też z ojcem i przeniósł się do wuja Rina. Została przyjęta z otwartą wrogością zarówno przez Stefana, jak i Marisę, która z nim żyła. Ten niegdyś przystojny mężczyzna teraz wyglądał jak sama skóra i kości, był trupio blady, a ubrania wisiały na nim, jakby były o dwa numery za duże. Zawał go zrujnował, był przybity, prawie niczego nie jadł, nie pił, przestał palić, unikał wstrząsów ze względu na opłakany stan serca. Przy tej okazji jednak bardzo się zdenerwował i miał ku temu powody. W związku z chorobą musiał definitywnie zamknąć wędliniarnię. Ada żądała od niego pieniędzy dla siebie i dla córki. Pieniędzy żądały także jego siostra Pinuccia i matka Maria, a nawet Marisa – dla siebie i dla swoich dzieci. Lila od razu zrozumiała, że Stefano chce wyciągnąć te pieniądze od niej, a pretekstem ma być Gennaro. I chociaż kilka dni wcześniej wyrzucił syna z domu, stanął w jego obronie i wspierany przez Marisę stwierdził, że potrzebuje znacznej kwoty, aby zapewnić synowi dobry byt. A ponieważ Lila odparła, że już nikomu nie da ani grosza, że ma gdzieś krewnych, przyjaciół i całą dzielnicę, rozpętała się straszna awantura. Stefano ze łzami w oczach wyliczył jej wszystko, co przez lata stracił – od wędliniarni po sam dom – a winę za to, choć nie dosłownie, zrzucił na nią. Ale najgorsze spotkało ją od Marisy, która wykrzyczała: Alfonso zmarnował sobie życie przez ciebie, ty nas wszystkich zrujnowałaś, jesteś gorsza od Solarów, dobrze zrobił ten, kto ci zabrał dziecko. Lilę zatkało, rozejrzała się wokół w poszukiwaniu jakiegoś krzesła. A ponieważ go nie znalazła, oparła się plecami o ścianę w salonie, który wiele lat temu był jej salonem – białym pokojem z nowymi meblami, jeszcze niezniszczonym przez dorastające dzieci i przez niedbalstwo dorosłych. Chodźmy, powiedział wtedy Stefano, który chyba zdał sobie sprawę, że Marisa przesadziła, chodźmy po Gennara. Wyszli razem, on podtrzymywał ją za ramię. Ruszyli w stronę domu Rina. Ale gdy znaleźli się na świeżym powietrzu, Lila doszła do siebie i odsunęła się od niego. Szli na piechotę, ona dwa kroki z przodu, on dwa kroki za nią. Jej brat mieszkał w starym domu Carraccich,

razem z teściową, z Pinuccią i z dziećmi. Gennaro był z nimi. Kiedy chłopiec zobaczył rodziców, zaczął krzyczeć. Rozpętała się kolejna kłótnia, najpierw między ojcem a synem, a potem między synem a matką. Przez jakiś czas Rino przyglądał się temu w milczeniu, potem, z przygaszonym wzrokiem, zaczął się skarżyć na całe zło, które od maleńkości wyrządziła mu siostra. Kiedy Stefano się wtrącił, naskoczył też na niego, zwyzywał go i powiedział, że kłopoty zaczęły się wtedy, kiedy Stefano podawał się za nie wiadomo kogo, a dał się zrobić w konia najpierw Lili, a potem Solarom. Mężczyźni rzucili się na siebie z pięściami i Pinuccia musiała przytrzymać męża. Szepnęła do niego: masz rację, ale się uspokój, to nie jest właściwy moment. Natomiast starsza pani Maria złapała Stefana i wydyszała ciężko: dosyć, synku, udawaj, że niczego nie słyszałeś, z Rinem jest gorzej niż z tobą. Wtedy Lila chwyciła energicznie Gennara za ramię i wyprowadziła go stamtąd. Ale na ulicy dobiegł do nich Rino, słyszeli, jak idzie za nimi. Chciał pieniędzy, chciał ich za wszelką cenę, i to natychmiast. Powiedział: umrę, jeśli teraz mnie zostawisz. Lila szła przed siebie, on zaś ją szturchał, śmiał się, jęczał, szarpał za rękę. Wtedy Gennaro się rozpłakał i wrzasnął do matki: masz pieniądze, daj mu je. Lila jednak przepędziła brata i zaciągnęła syna do domu, sycząc do niego: chcesz być jak on? Chcesz być jak twój wuj?

6. Wraz z powrotem Gennara mieszkanie poniżej zamieniło się w istne piekło, czasami musiałam zbiegać do nich, bo się bałam, że się pozabijają. Otwierała mi Lila i pytała lodowato: czego chcesz. Ja odpowiadałam równie lodowato: przesadzacie, Dede płacze, chce wzywać policję, a Elsa jest przerażona. Ona na to: siedź w domu i zatkaj córkom uszy, jeśli nie chcą słuchać. W tamtym czasie coraz mniej interesowała się obiema dziewczynkami, sarkastycznie nazywała je panienkami. Moje córki również zmieniły do niej stosunek. Przede wszystkim Dede przestała być nią zafascynowana, jakby zniknięcie Tiny także w jej oczach odebrało Lili autorytet. Któregoś wieczoru zadała mi pytanie: – Skoro ciocia Lina nie chciała kolejnego dziecka, to po co je robiła? – A skąd wiesz, że nie chciała? – Tak powiedziała Immie. – Immie? – Tak, słyszałam na własne uszy. Rozmawia z nią jak z dorosłą, moim zdaniem to wariatka. – Tu nie chodzi o wariactwo, Dede, tu chodzi o ból. – Nigdy nie wylała ani jednej łzy. – Łzy to nie ból. – Owszem, ale jeśli nie ma łez, to skąd wiesz, że jest ból? – Jest, i często ogromny. – Ale nie u niej. Chcesz wiedzieć, co ja myślę? – Zamieniam się w słuch. – Ona specjalnie straciła Tinę. A teraz chce stracić także Gennara. Nie wspominając nawet o Enzu. Nie widzisz, jak go traktuje? Ciocia Lina jest taka sama jak Elsa, ona nikogo nie kocha. Dede zawsze taka była, lubiła uchodzić za dalekowzroczną i wydawać bezapelacyjne wyroki. Zabroniłam jej powtarzać tak okrutne słowa w obecności Lili i postarałam się jej wyjaśnić, że nie wszyscy ludzie reagują w taki sam sposób, że emocjonalność Lili i Elsy jest całkiem inna niż jej emocjonalność. – Twoja siostra, na przykład, nie stawia czoła problemom jak ty i śmieszy ją demonstrowanie uczuć, do wszystkiego podchodzi z dystansem. – I przez ten dystans straciła wszelką wrażliwość. – Dlaczego Elsa cię drażni? – Dlatego że jest taka sama jak ciocia Lina. Błędne koło: Lila źle robi, bo jest taka jak Elsa, Elsa źle robi, bo jest taka jak Lila. W rzeczywistości źródłem tej negatywnej oceny był Gennaro. Zdaniem Dede zarówno Elsa, jak i Lila popełniają w tym istotnym przypadku błąd polegający na niewłaściwej ocenie, co pokazuje, że cierpią na to samo zaburzenie emocjonalne. Zarówno dla Lili, jak i dla Elsy Gennaro to zwierzę. Dede mi zdradziła, że jej siostra często powtarzała na złość, że Lila i Enzo bardzo dobrze robią, że go tłuką, jak tylko próbuje wyściubić nos z domu. Jedynie ktoś tak głupi jak ty, kto nic nie wie o mężczyznach, mógł się zadurzyć w kupie niedomytego mięsa, pozbawionego nawet krzty inteligencji – wyrzucała jej Elsa. A Dede odpowiadała: tylko takie ścierwo jak ty może w ten sposób mówić o drugim człowieku. Ponieważ obie dużo czytały, w kłótniach posługiwały się językiem literackim, i jeśli nie przechodziły znienacka do najbardziej wulgarnego dialektu, z podziwem przysłuchiwałam się ich wymianie zdań.

Pozytywną stroną tego konfliktu było to, że Dede żywiła coraz mniejszą niechęć do mnie, natomiast jego negatywna strona bardzo mi ciążyła, bo wszystkie złe uczucia przelała na swoją siostrę i na Lilę. Bez ustanku donosiła mi o podłych uczynkach Elsy: koledzy i koleżanki jej nienawidzą, bo we wszystkim uważa się za lepszą i bez ustanku innych upokarza; chwali się, że miała stosunki ze starszymi mężczyznami; chodzi na wagary i sama sobie pisze usprawiedliwienia, fałszując mój podpis. O Lili natomiast mówiła: to faszystka, jak możesz być jej przyjaciółką? I zawsze stawała po stronie Gennara. Jej zdaniem narkotyki to forma buntu przeciwko represjom stosowana przez wrażliwe jednostki. Zarzekała się, że kiedyś znajdzie sposób, żeby pomóc Rinowi – zawsze tak go nazywała, w związku z czym my też przejęliśmy to zdrobnienie – uciec z więzienia, w którym przetrzymuje go własna matka. Przy każdej okazji starałam się gasić emocje: skarciłam Elsę, stanęłam w obronie Lili. Chociaż stawanie w jej obronie bywało trudne. Przerażały mnie ekscesy wywołane jej wściekłym bólem. Z drugiej strony bałam się, że – jak zdarzyło się już w przeszłości – jej organizm nie wytrzyma, i choć podobała mi się rozsądna i zarazem zapalczywa wojowniczość Dede, chociaż bawiła mnie fantazyjna bezczelność Elsy, pilnowałam, aby moje córki pochopnymi słowami nie wywołały u Lili kryzysu nerwowego (wiedziałam, że Dede jest jej w stanie powiedzieć: ciociu Lino, powiedz prawdę, ty chciałaś stracić Tinę, to nie był przypadek). Ale obawiałam się też czegoś gorszego. Co prawda panienki, jak je nazywała Lila, wrosły w realia dzielnicy, niemniej posiadały głęboką świadomość własnej odmienności. Zwłaszcza po powrocie z Florencji czuły się lepsze i robiły wszystko, aby to każdemu udowodnić. Dede była świetną uczennicą, a jej profesor w gimnazjum – człowiek najwyżej czterdziestoletni, niezwykle wykształcony i onieśmielony przez nazwisko Airota – kiedy wołał ją do tablicy, bardziej się stresował zadawaniem pytań niż Dede odpowiadaniem. Z kolei Elsa nie radziła sobie tak dobrze jak siostra, a jej oceny na półrocze były zazwyczaj fatalne. Lecz tym, co najbardziej drażniło innych, była nonszalancja, z jaką na koniec roku wyciągała asa z rękawa i plasowała się pośród najlepszych uczniów. Ja znałam ich obawy i niepewność, wiedziałam, że są przerażone, i dlatego miałam świadomość, że to poczucie wyższości to tylko poza. Jednak zdawałam sobie sprawę, że inni mogli je uważać za naprawdę nieznośne. Na przykład Elsa z dziecięcą lekkomyślnością tworzyła obraźliwe przydomki: dla nikogo nie miała litości. Enza nazywała niemym prostakiem, Lilę – jadowitą suką, a o Gennarze mówiła krokodyl ridens. Ale najbardziej była cięta na Antonia, który wpadał do Lili prawie codziennie, albo do biura, albo do domu, i jak tylko przychodził, odciągał ją i Enza do drugiego pokoju i tam rozmawiali. Od czasu zniknięcia Tiny Antonio zrobił się bardzo drażliwy. Jeśli ja byłam obecna, odprawiał mnie bez ogródek, a moje córki po minucie wykluczał z rozmowy i zwyczajnie zamykał drzwi. Elsa dobrze znała Poego, dlatego nazywała go maską żółtej śmierci, jako że Antonio z natury miał raczej żółtawą cerę. Nie muszę więc tłumaczyć, dlaczego obawiałam się jakiegoś wyskoku ze strony córek. I oczywiście nie dało się go uniknąć. Raz, kiedy właśnie przebywałam w Mediolanie, Lila wybiegła na podwórko, na którym Dede czytała, Elsa rozmawiała z koleżankami, a Imma się bawiła. Dede i Elsa nie były już małymi dziewczynkami, Dede miała szesnaście lat, Elsa prawie trzynaście, tylko Imma była jeszcze dzieckiem, miała pięć lat. Ale Lila całą trójkę potraktowała tak, jakby nie miały prawa do żadnej swobody. Bez słowa wyjaśnienia zaciągnęła je do domu (a one zawsze jakiegoś żądały), krzyknęła tylko, że przebywanie na dworze jest niebezpieczne. Moja najstarsza córka uznała takie zachowanie za karygodne i wrzasnęła: – Mama mnie powierzyła opiekę nad siostrami i to ja będę decydować, czy wrócimy do domu czy nie. – Kiedy waszej matki nie ma, ja jestem dla was matką. – Gównem, nie matką – rzuciła Dede w dialekcie. – Straciłaś Tinę i nawet nie zapłakałaś. Lila wymierzyła jej siarczysty policzek. Elsa stanęła w obronie siostry i też dostała po buzi, Imma zalała się łzami. Nie wolno wychodzić z domu, wydyszała moja przyjaciółka, na zewnątrz jest

niebezpiecznie, na zewnątrz się umiera. I trzymała je w domu przez kilka dni, zanim ja nie wróciłam. Po powrocie Dede zrelacjonowała mi całe zajście, a ponieważ była z natury szczera, przyznała się także do swojej pyskówki. Chciałam jej uświadomić, że zachowała się karygodnie, dlatego skarciłam ją surowo: ostrzegałam cię, że nie wolno tak mówić. Elsa stanęła po stronie siostry i wyjaśniła, że cioci Linie brakuje piątej klepki, że żyje w przekonaniu, iż jedyną radą na zagrożenia jest zabarykadować się w domu. Trudno było im wytłumaczyć, że to nie wina Lili, lecz imperium sowieckiego, bo w miejscowości, która nazywa się Czarnobyl, wybuchła elektrownia jądrowa i doszło do emisji radioaktywnego promieniowania, a ponieważ planeta jest mała, promieniowanie może dotknąć każdego i przeniknąć go aż do kości. Ciocia Lina was chroniła, powiedziałam. Ale Elsa krzyknęła: to nieprawda, uderzyła nas, plus był tylko taki, że dawała nam do jedzenia same mrożonki. A Imma na to: ja często płakałam, bo nie lubię mrożonek. A Dede: traktowała nas gorzej niż Gennara. Mruknęłam: ciocia Lina tak samo postąpiłaby z Tiną, pomyślcie, jak bardzo musiała cierpieć na myśl, że podczas gdy ona o was dba, o jej córkę nikt się nie troszczy. I to był błąd, bo Imma wszystko usłyszała. Dede i Elsa tylko się skrzywiły sceptycznie, ona zaś spochmurniała i uciekła się bawić. Kilka dni później Lila wyrzuciła mi bez ogródek: – Czy to ty mówisz swoim córkom, że chciałam stracić Tinę i nawet po niej nie zapłakałam? – Przestań. Naprawdę uważasz, że mogłabym coś takiego powiedzieć? – Dede nazwała mnie gównem. – To jeszcze dziecko. – Źle wychowane dziecko. Wtedy zachowałam się nie lepiej niż własne córki i powiedziałam: – Uspokój się. Wiem, jak bardzo kochałaś Tinę. Nie duś tego w sobie, powinnaś się wygadać, mówić, co tylko przyjdzie ci do głowy. To prawda, że miałaś trudny poród, ale nie powinnaś tego tak roztrząsać. Wszystko w tym zdaniu było nie na miejscu: kochałaś w czasie przeszłym, wzmianka o porodzie, głupkowaty ton. Rzuciła do mnie krótko: zajmij się swoimi sprawami. A potem wrzasnęła, jakby Imma była dorosłą osobą: i naucz swoją córkę, że jeśli ktoś jej coś mówi, nie powinna tego rozpowiadać wkoło.

7. Sytuacja pogorszyła się dodatkowo, kiedy któregoś ranka – przypuszczam, że było to w czerwcu 1986 roku – doszło do kolejnego zniknięcia. Nunzia przyszła bardziej ponura niż zazwyczaj i powiedziała, że Rino poprzedniego wieczoru nie wrócił na noc do domu, że Pinuccia szuka go po całej dzielnicy. Powiedziała to, ani razu nie spojrzawszy mi w oczy, jak zawsze, kiedy to, co mówiła, przeznaczone było w rzeczywistości dla Lili. Poszłam na dół, żeby przekazać informację. Lila od razu zawołała Gennara, była pewna, że on wie, gdzie jest wuj. Chłopiec początkowo się opierał, nie chciał zdradzać niczego, co tylko bardziej zdenerwuje matkę. Ale kiedy minął dzień, a Rina dalej nie było, postanowił współpracować. Następnego ranka nie życzył sobie ani Enza, ani Lili, ale zgodził się, żeby w poszukiwaniach towarzyszył mu ojciec. Stefano przyszedł zasapany, zdenerwowany kolejnymi kłopotami, jakie sprawia mu szwagier, i zaniepokojony własnym stanem, bo nie czuł się dobrze. Bezustannie dotykał szyi i mówił grobowo: brakuje mi tchu. W końcu ojciec i syn – potężny chłopiec i chudy jak szczapa mężczyzna w przydużych ubraniach – podążyli w stronę kolei. Przeszli przez stację rozrządową i ruszyli wzdłuż starych torów, gdzie stały wycofane z taboru wagony. W jednym z nich znaleźli Rina. Siedział z otwartymi oczami. Jego nos zrobił się przeraźliwie duży, miał długą czarną brodę, która pięła się po policzkach jak powój. Na widok szwagra Stefano zapomniał o słabym zdrowiu i ogarnął go wściekły szał. Obrzucił zwłoki wyzwiskami i już zabierał się do kopania. Świnią byłeś – wrzeszczał – i świnią zostałeś, zasłużyłeś sobie na taką śmierć, zdechłeś jak świnia. Miał mu za złe to, że zniszczył życie jego siostrze Pinuccii i jego siostrzeńcom, i że zniszczył mu syna. Patrz, mówił do Gennara, patrz, co cię czeka. Gennaro chwycił ojca za ramiona i mocno przytrzymał, choć ten rzucał się i wierzgał nogami. Godzina była wczesna, ale już robiło się gorąco. Wagon śmierdział gównem i szczynami, siedzenia były rozwalone, a szyby tak brudne, że nic nie było przez nie widać. Ponieważ Stefano nie przestawał się wyrywać i wrzeszczeć, chłopak stracił cierpliwość i wygarnął ojcu bez ogródek: że brzydzi się, że jest jego synem, i że jedynymi osobami w całej dzielnicy, jakie szanuje, są jego matka i Enzo. Wtedy Stefano się rozpłakał. Usiedli przy zwłokach Rina, ale nie po to, by przy nim czuwać, lecz żeby się uspokoić. Potem wrócili i poinformowali o jego śmierci.

8. Nunzia i Fernando jako jedyni rozpaczali nad odejściem Rina. Pinuccia opłakiwała męża tylko tyle, ile było trzeba, a potem odżyła. Zaledwie dwa tygodnie później stawiła się w moim domu z pytaniem, czy może zastąpić pogrążoną w bólu teściową, bo ta nie czuje się na siłach, żeby pracować: obiecała, że dokładnie za taką samą kwotę zajmie się domem, gotowaniem i moimi córkami podczas mojej nieobecności. Nie była tak pracowita jak Nunzia, ale za to bardziej rozmowna, a przede wszystkim przypadła do gustu Dede, Elsie i Immie. Ciągle prawiła im komplementy, mnie zresztą też. Pięknie wyglądasz, mówiła, jak prawdziwa dama, widziałam w twojej szafie śliczne ubrania i wiele par butów, od razu widać, że jesteś kimś ważnym i spotykasz się z wybitnymi ludźmi. Czy to prawda, że zrobią z twojej książki film? Na początku ubierała się jak wdowa, wkrótce jednak zaczęła mnie wypytywać, czy mam coś, czego już nie noszę, pomimo że była gruba i moje rzeczy na nią nie pasowały. Poszerzę je, mówiła, a ja coś dla niej wybierałam. I naprawdę świetnie przerabiała ubrania, a potem przychodziła do pracy, jakby wybierała się na bal, chodziła tam i z powrotem po korytarzu i czekała na moją i dziewczynek ocenę. Była mi bardzo wdzięczna i czasami czuła się tak szczęśliwa, że zamiast pracować, zaczynała opowiadać o dawnych czasach z Ischii. Często wspominała o Brunie Soccavie, wzruszała się wtedy i mamrotała: co za straszna śmierć go spotkała. A przy kilku okazjach wypowiedziała zdanie, które chyba bardzo jej się podobało: dwukrotnie zostałam wdową. Pewnego ranka wyjawiła mi, że Rino zachowywał się jak mąż tylko przez pierwsze lata, potem znowu był jak chłopiec, nawet w łóżku: minuta i po wszystkim, a bywało, że krócej. Och tak, to był niedojrzały samochwała i kłamczuch, na dodatek zarozumiały jak Lina. To typowa cecha wszystkich Cerullich – denerwowała się – pozbawieni uczuć fanfaroni. Potem zaczęła obmawiać Lilę, oskarżyła ją o to, że przywłaszczyła sobie wszystkie wytwory inteligencji i pracy swojego brata. Ja jej odparłam: nieprawda, Lina bardzo kochała Rina, to on ją wykorzystywał na wszystkie sposoby. Wtedy Pinuccia spojrzała na mnie z niechęcią i nagle zaczęła wychwalać męża. To on wymyślił buty „Cerullo”, powiedziała wolno i dobitnie, Lina je sobie przywłaszczyła, oszukała Stefana, wyszła za niego, ukradła mu mnóstwo pieniędzy – bo tatuś zostawił nam miliony – a potem zmówiła się z Michelem Solarą i wszystkich nas doprowadziła do ruiny. I dodała: nie broń jej, sama dobrze o tym wiesz. To nie była prawda, ja wiedziałam coś całkiem innego. A Pinuccia mówiła tak ze względu na dawne animozje. Niemniej reakcja Lili na śmierć brata utwierdziła te kłamstwa. Od dawna wiedziałam, że każdy pamięta to, co mu pasuje, i sama sobie się dziwię, że ja robię tak samo. Zaskoczyło mnie jednak, że można nadać faktom taki porządek, który wykracza poza własny interes. Lila prawie od razu przypisała Rinowi wszystkie zasługi związane z popularnością butów. Powiedziała, że jej brata od dziecka wyróżniały nadzwyczajna wyobraźnia i wiedza, że gdyby Solarowie się nie wmieszali, zaszedłby o wiele dalej niż Ferragamo. Zrobiła wszystko, żeby zatrzymać życie Rina dokładnie w momencie, kiedy warsztat obuwniczy ojca został przekształcony w mały zakład, natomiast całą resztę wykreśliła. Zatrzymała w pamięci tylko żywą postać chłopca, który bronił jej przed ciężką ręką ojca, wspierał w dziecinnych marzeniach i w poszukiwaniu ujścia dla rodzących się w jej głowie pomysłów. Prawdopodobnie było to dobre lekarstwo na ból, bo w tamtym czasie ożywiła się i zaczęła robić to samo z Tiną. Przestała spędzać całe dnie tak, jakby dziewczynka miała w każdej chwili wrócić, ale postarała się wypełnić pustkę w domu i w sobie świetlistą postacią córki, jakby to był efekt programu komputerowego. Tina stała się w pewnym sensie hologramem, była, choć jej nie było. Lila jej nie

wspominała, lecz ją przywoływała. Pokazywała mi zdjęcia, na których najlepiej wyszła, albo puszczała jej głosik, który Enzo nagrał na taśmę, gdy miała rok, dwa, trzy latka, albo cytowała jej zabawne pytania i nadzwyczaj inteligentne odpowiedzi. I cały czas się pilnowała, żeby mówić o niej w czasie teraźniejszym: Tina ma, Tina robi, Tina mówi. To jednak wcale nie ukoiło jej nerwów, krzyczała jeszcze częściej. Krzyczała na syna, krzyczała na klientów, krzyczała na mnie, na Pinuccię, na Dede i Elsę, czasami też na Immę. Krzyczała przede wszystkim na Enza, jeśli ten podczas pracy wybuchał płaczem. Ale bywało też, że siadała, jak w pierwszych tygodniach, i rozmawiała z Immą o Rinie i o córce tak, jakby z jakiegoś powodu razem gdzieś wyjechali. Jeśli dziewczynka pytała: kiedy wrócą, odpowiadała już bez złości: wtedy, kiedy zechcą. Ale to też rzadko się zdarzało. Po naszym starciu na temat moich córek nie potrzebowała już Immy. Zaczęła zabierać ją do siebie coraz rzadziej i traktować na równi z siostrami, chociaż ciągle z większą sympatią. Pewnego wieczoru, kiedy dopiero weszłyśmy na nasze brudne podwórko – Elsa powiedziała płaczliwie, że zobaczyła karalucha, Dede na samą myśl ogarnęło obrzydzenie, a Imma chciała, żebym wzięła ją na ręce – Lila zwróciła się do całej trójki tak, jakby mnie tam nie było: jesteście córkami damy, co wy tu jeszcze robicie, przekonajcie matkę, żeby was stąd zabrała.

9. Wszystko wskazywało na to, że po śmierci Rina Lili znacznie się polepszyło. Przestała żyć w nieustannej trwodze, ze zmrużonymi oczami. Skóra na jej twarzy, która dotychczas wyglądała jak naciągnięty przez wiatr śnieżnobiały całun, przestała być napięta. Ale to była tylko chwilowa poprawa. Wkrótce pojawiły się zmarszczki – na czole, w kącikach oczu, a nawet na policzkach, gdzie wyglądały jak bruzdy. Całe ciało zaczęło się starzeć, plecy się zgarbiły, brzuch napęczniał. Pewnego dnia Carmen wyskoczyła z jednym ze swoim sformułowań. Powiedziała o Lili z niepokojem: Tina otorbiła się w niej, musimy ją stamtąd wyciągnąć. I miała rację, trzeba było znaleźć sposób, żeby historia dziewczynki znowu zaczęła płynąć. Ale Lila odmawiała, wszystko, co dotyczyło córki, stanęło w miejscu. Przypuszczam, że coś się ruszyło w relacjach z Antoniem i z Enzem, ale tylko z konieczności i w tajemnicy. Kiedy jednak Antonio nagle wyjechał – z całą jasnowłosą rodziną i ze starą zwariowaną Meliną, z nikim się nawet nie pożegnawszy – zabrakło też tajnych relacji, które jej zdawał. Została sama, wyżywała się więc na Enzu i na Gennarze, często szczuła ich na siebie nawzajem. Albo też tonęła we własnych myślach, w pozie oczekiwania. Zaglądałam do niej codziennie, nawet kiedy terminy mnie goniły, i robiłam wszystko, żeby tylko przywrócić dawną zażyłość między nami. Ponieważ Lila wyglądała na coraz bardziej zniechęconą, zapytałam ją kiedyś: – Lubisz jeszcze swoją pracę? – Nigdy jej nie lubiłam. – Kłamiesz, ja pamiętam co innego. – Nie, ty niczego nie pamiętasz. Enzo ją lubił, dlatego ja się do niej przekonałam. – Znajdź więc co innego do roboty. – Dobrze mi tak, jak jest. Enzo chodzi z głową w chmurach i jeśli mu nie pomogę, będziemy musieli zamknąć interes. – Oboje musicie pokonać cierpienie. – Lenù, jakie cierpienie? My musimy pokonać gniew. – To go pokonajcie. – Staramy się. – Róbcie to z większym przekonaniem, Tina na to zasługuje. – Zostaw Tinę w spokoju i zajmij się własnymi córkami. – Zajmuję się. – Za mało. W tamtych latach zawsze znajdowała sposób, żeby odwrócić kota ogonem i pokazać mi wady Dede, Elsy i Immy. Zaniedbujesz je, mawiała. Ja przyjmowałam krytykę, często uzasadnioną, bo za bardzo goniłam za własnym życiem i naprawdę je zaniedbywałam. I czekałam na okazję, żeby znowu wrócić do rozmowy o niej i o Tinie. W pewnym momencie zaczęłam natrętnie interesować się jej ziemistą cerą. – Jesteś bardzo blada. – A ty zbyt czerwona, prawie sina, spójrz na siebie. – Rozmawiamy o tobie. Co się dzieje? – Anemia. – Jaka anemia? – Ciota przychodzi, kiedy zechce, i trwa wieki.

– Od jak dawna? – Od zawsze. – Lila, powiedz prawdę. – To jest prawda. Naciskałam, prowokowałam, ona mi odpowiadała, ale nigdy nie traciła panowania nad sobą i nie buntowała się. Przyszło mi do głowy, że to może kwestia języka. Zamykała się we włoskim jak w fortecy, podczas gdy ja usiłowałam ją wywabić i pchnąć w stronę dialektu, naszego języka szczerości. Ale tak jak jej włoski był tłumaczeniem z dialektu, tak mój dialekt był zawsze tłumaczeniem z włoskiego, obie więc posługiwałyśmy się sztucznym językiem. Dlatego musiałam wytrącić ją z równowagi, aby słowa wyrwały się spod kontroli. Chciałam, żeby powiedziała prosto z mostu, w neapolitańskim z naszego dzieciństwa: czego, do cholery, chcesz, Lenù, czuję się źle, bo straciłam córkę, która może żyje, a może umarła, ale ja nie potrafię znieść żadnej z tych możliwości. Bo jeśli żyje, to daleko ode mnie, w miejscu, gdzie dzieją jej się straszne rzeczy, które ja wyraźnie widzę, i to każdego dnia i każdej nocy, jakby działy się na moich oczach. A jeśli umarła, to ja też umarłam, umarłam w środku śmiercią gorszą od prawdziwej, bo ta prawdziwa jest bez czucia, a moja śmierć zmusza mnie każdego dnia do tego, żeby wszystko czuć, żeby się budzić, myć, ubierać, jeść i pić, pracować i rozmawiać z tobą, chociaż ty niczego nie rozumiesz albo nie chcesz zrozumieć, a gdy cię widzę taką odstawioną, prosto od fryzjera, z córkami, które dobrze się uczą, które wszystko robią perfekcyjnie, których nie zniszczyło nawet to gówniane miejsce, co więcej, dobrze im robi, bo stają się jeszcze pewniejsze siebie, jeszcze bardziej zarozumiałe, jeszcze bardziej przeświadczone, że mają do wszystkiego prawo, krew mi się ścina w żyłach. Dlatego idź już, idź i daj mi spokój, Tina miała być lepsza od wszystkich, ale mi ją zabrano i ja już nie daję sobie z tym rady. Chciałam nakłonić ją do takiego chaotycznego, rozpaczliwego wyznania. Czułam, że jeśli się na to zdecyduje, z mętliku, jaki w sobie ma, dobędzie takiego rodzaju słowa. Ale się nie zdecydowała. Jeśli się dobrze zastanowić, w tamtym czasie była o wiele mniej agresywna niż w innych okresach naszej przyjaźni. A ja do tego wybuchu dążyłam chyba tylko pod naporem własnych uczuć, które nie pozwalały mi jasno spojrzeć na sytuację, przez co Lila była dla mnie jeszcze bardziej nieuchwytna. Czasami nachodziło mnie podejrzenie, że w jej głowie kryje się coś niemożliwego do wyrażenia, czego ja nawet nie jestem w stanie sobie wyobrazić.

10. Najgorsze były niedziele. Lila siedziała w domu, nie pracowała, a z zewnątrz dochodził świąteczny gwar. Zaglądałam do niej i proponowałam: wyjdźmy, przejdźmy się do centrum, nad morze. Odmawiała, a jeśli za bardzo nalegałam, złościła się na mnie. Dlatego Enzo, żeby zadośćuczynić jej złym manierom, odpowiadał: ja pójdę z tobą. Ona wtedy wrzeszczała: tak, idźcie, zostawcie mnie w spokoju, wykąpię się i umyję włosy, dajcie mi trochę wytchnienia. Wychodziliśmy, zabieraliśmy moje córki i czasami także Gennara, którego po śmierci wuja wszyscy już nazywaliśmy Rinem. Podczas tych spacerów Enzo zwierzał mi się na swój sposób, w kilku słowach, często niejasnych. Mówił, że bez Tiny nie wie, po co w ogóle zarabia. Mówił, że znakiem tego paskudnego czasu, jaki nastał, jest porywanie dzieci, żeby zadać rodzicom ból. Mówił, że po narodzinach córki w jego głowie zapaliło się światełko, a teraz całkiem zgasło. Mówił: pamiętasz, jak właśnie tutaj, na tej ulicy, nosiłem ją na barana? Mówił: dziękuję ci, Lenù, za pomoc, nie gniewaj się na Linę, to bolesny dla nas czas, ale znasz ją lepiej niż ja, wcześniej czy później wróci do równowagi. Słuchałam, pytałam: jest bardzo blada, jak się czuje fizycznie? Chciałam powiedzieć: wiem, że rozdziera ją ból, powiedz mi tylko, czy jest zdrowa, czy zauważyłeś jakieś niepokojące objawy. Ale na słowo fizycznie Enza ogarniało skrępowanie. Niewiele wiedział o ciele Lili, uwielbiał ją tak, jak uwielbia się bóstwa, z ostrożnością i z szacunkiem. Dlatego odpowiadał bez przekonania: dobrze. Potem robił się nerwowy, śpieszyło mu się do domu, mówił: spróbujmy przekonać ją przynajmniej do przechadzki po dzielnicy. Na darmo, tylko kilka razy udało mi się wyciągnąć Lilę na niedzielny spacer. I to nie był dobry pomysł. Ona szła szybko, była źle ubrana, miała rozpuszczone i rozczochrane włosy, rozglądała się zaczepnie. Ja i moje córki ledwo za nią nadążałyśmy, wyglądałyśmy jak niewolnice, ładniejsze i strojniej ubrane od swojej pani. Wszyscy ją znali, nawet obwoźni straganiarze, którzy dobrze pamiętali kłopoty, jakie spotkały ich z powodu zniknięcia Tiny, i bali się, że teraz znowu mogą je mieć, dlatego jej unikali. Lila była przerażającą kobietą, którą dotknęło wielkie nieszczęście, która nosiła w sobie jego moc i rozsiewała ją wokół siebie. Dlatego gdy ze srogim spojrzeniem zmierzała główną ulicą w stronę parku, ludzie spuszczali wzrok albo spoglądali w inną stronę. I nawet jeśli ktoś się z nią przywitał, ona nie zwracała na niego uwagi, nie odpowiadała. Dalej szła przed siebie, jakby musiała pilnie dotrzeć do celu. W rzeczywistości zwyczajnie uciekała przed wspomnieniem tamtej niedzieli sprzed dwóch lat. Kiedy wychodziłyśmy razem, zawsze natykałyśmy się na Solarów. Od jakiegoś czasu nie opuszczali dzielnicy, w Neapolu trudno było zliczyć ofiary zabójstw, a oni przynajmniej niedzielę chcieli spędzić w spokoju, pośród ulic, na których się wychowali i na których mogli czuć się bezpiecznie, jak w warownym zamku. Obie rodziny zawsze odprawiały ten sam rytuał. Szły na mszę, potem spacerowały pośród straganów, a na koniec zaprowadzały dzieci do dzielnicowej biblioteki, która od mojego i Lili wczesnego dzieciństwa była otwarta w dni świąteczne. Myślałam, że to Elisa albo Gigliola narzuciły tak kulturalny zwyczaj, ale pewnego razu, kiedy nie miałam innego wyjścia i musiałam się zatrzymać i zamienić kilka słów, dowiedziałam się, że taka jest wola Michelego. Wskazał na swoich synów, którzy pomimo iż byli duzi, słuchali go najwyraźniej ze strachu (natomiast dla matki nie mieli żadnego szacunku), i powiedział: – Oni wiedzą, że jeśli nie przeczytają od deski do deski choćby jednej książki w miesiącu, nie dam im ani grosza. Dobrze robię, Lenù? Nie wiem, czy naprawdę coś wypożyczali, mieli tyle pieniędzy, że mogli kupić całą Bibliotekę

Narodową. Ale bez względu na to, czy robili to z potrzeby serca czy tylko na pokaz, co niedzielę wspinali się po schodach, otwierali wahadłowe witrażowe drzwi jeszcze z lat czterdziestych, wchodzili na nie więcej niż dziesięć minut i wychodzili. Jeśli spacerowałam tylko z córkami, Marcello, Michele, Gigliola, a nawet chłopcy byli dla nas serdeczni, tylko moja siostra zachowywała się chłodno. Gdy towarzyszyła nam Lila, sprawy się komplikowały i bałam się, że może dojść do spięcia. Ale podczas tych sporadycznych niedzielnych przechadzek ona zawsze zachowywała się tak, jakby Solarowie nie istnieli. I vice versa, a ponieważ ignorowali Lilę, woleli ignorować także mnie. Jednak pewnego niedzielnego poranka Elsa postanowiła pogwałcić tę niepisaną regułę i typowym dla siebie tonem królowej przywitała się z synami Michelego i Giglioli, a oni odpowiedzieli jej ze skrępowaniem. Dlatego chociaż było bardzo zimno, wszyscy musieliśmy przystanąć na kilka minut. Bracia Solara nagle mieli jakieś pilne sprawy do omówienia, ja rozmawiałam z Gigliolą, dziewczynki z chłopcami, a Imma przyglądała się z uwagą kuzynowi Silviowi, którego widywałyśmy coraz rzadziej. Nikt ani słowem nie zwrócił się do milczącej Lili. Tylko Michele, kiedy przestał rozmawiać z bratem, odezwał się do mnie z drwiną w głosie i wspomniał o niej, nawet nie spojrzawszy w jej stronę. Powiedział: – Lenù, teraz zajrzymy do biblioteki, a potem idziemy coś zjeść. Wybierzesz się z nami? – Nie, dziękuję – odparłam. – Musimy już iść, może następnym razem. – Wspaniale, powiesz moim chłopakom, co powinni czytać, a czego nie. Jesteś dla nas przykładem, ty i twoje córki. Kiedy widzimy cię na ulicy, zawsze powtarzamy, że Lenuccia jest jedną z nas, a popatrzcie, jak daleko zaszła. Nie wie, co to pycha, jest demokratyczna, żyje pośród nas i jak my, chociaż jest ważną osobą. O tak, kto się uczy, staje się dobry. Dzisiaj wszyscy chodzą do szkoły, wszyscy mają książki w rękach, dlatego w przyszłości będziemy mieli wkoło tyle dobroci, że nam uszami wyjdzie. Ale jeśli ktoś nie czyta i się nie uczy, jak było z Liną, jak było z nami wszystkimi, pozostaje zły, a zło jest niedobre. Prawda, Lenù? Chwycił mnie za przegub, jego oczy płonęły. Powtórzył z sarkazmem: prawda? Przytaknęłam głową i z siłą wyszarpnęłam rękę. Bransoletka mojej matki została w jego dłoni. – Och – wykrzyknął i tym razem poszukał wzroku Lili, ona jednak patrzyła w inną stronę. Odparł z udawanym żalem: – Przepraszam, każę ją naprawić. – Nic się nie stało. – Ależ stało się, będzie jak nowa. Marcè, podejdziesz do złotnika? Marcello przytaknął skinięciem. Ludzie przechodzili obok ze spuszczonymi oczami, była prawie pora obiadu. Kiedy uwolniliśmy się od Solarów, Lila powiedziała: – W ogóle nie potrafisz się bronić, tej bransoletki już więcej nie zobaczysz.

11. Doszłam do wniosku, że nadciąga jeden z jej kryzysów. Widziałam, że jest słaba, spięta, jakby spodziewała się, że coś niepohamowanego zaraz przepołowi kamienicę, mieszkanie, ją samą. Przez kilka dni nie miałam o niej wieści, dostałam grypy i czułam się jak ogłuszona. Dede także miała gorączkę i kaszel, zakładałam więc, że wirus wkrótce przeniesie się na Elsę i Immę. Na dodatek musiałam pilnie coś wymyślić dla czasopisma, które planowało cały numer poświęcić ciału kobiety, a brakowało mi i chęci, i sił do pisania. Na dworze zerwał się zimny wiatr, który wstrząsał szybami, okna się nie domykały, do środka wdzierały się lodowate powiewy. W piątek Enzo powiedział mi, że musi jechać do Avellino, ponieważ jego stara ciotka nie czuje się dobrze. Rino zamierzał spędzić sobotę i niedzielę u Stefana, który poprosił go o pomoc w rozkręcaniu wyposażenia wędliniarni i zaniesieniu go do takiego jednego, który jest gotów je odkupić. Lila więc zostanie sama. Enzo dodał, że jest nieco przybita, i poprosił, żebym dotrzymała jej towarzystwa. Ale ja byłam zmęczona, ledwo zdążyłam uchwycić jakąś myśl, a już Dede mnie wołała, Imma mnie potrzebowała, Elsa protestowała i myśl się wymykała. Kiedy przyszła Pinuccia, żeby zrobić w mieszkaniu porządek, poprosiłam ją, aby ugotowała od razu na sobotę i niedzielę. Potem zamknęłam się w sypialni, gdzie stał mój stolik do pracy. Następnego dnia, skoro Lila sama się nie odzywała, ja zeszłam do niej, żeby zaprosić ją na obiad. Otworzyła mi rozczochrana, w kapciach i w starym ciemnozielonym szlafroku narzuconym na piżamę. Ale – co mnie bardzo zaskoczyło – miała oczy i usta mocno pomalowane. Dom tonął w bałaganie, w powietrzu unosił się nieprzyjemny zapach. Powiedziała: jeśli wiatr zawieje silniej, cała dzielnica odleci. To była zwykła i banalna hiperbola, ja jednak się zaniepokoiłam: powiedziała to tak, jakby naprawdę była przekonana, że dzielnica może zostać wyrwana z fundamentów, wznieść się i rozbić gdzieś w okolicach Ponti Rossi. Kiedy zdała sobie sprawę, że wyczułam coś nietypowego w jej tonie, zmusiła się do uśmiechu i mruknęła: tylko żartuję. Przytaknęłam skinięciem i wyliczyłam smakołyki, które są na obiad. Ucieszyła się z przesadą, ale już sekundę później zmienił się jej nastrój i odburknęła: przynieś mi tu obiad, nie chcę iść do ciebie, twoje córki mnie irytują. Przyniosłam jej obiad i od razu kolację. Na schodach było lodowato, ja nie czułam się dobrze i nie zamierzałam latać tam i z powrotem tylko po to, żeby wysłuchiwać przykrych komentarzy. Tym razem jednak Lila była zaskakująco serdeczna, powiedziała: poczekaj, posiedź chwilę ze mną. Zaciągnęła mnie do łazienki, wyszczotkowała starannie włosy i jednocześnie opowiadała o moich córkach z czułością w głosie, z podziwem, jakby chciała mnie przekonać, że tak naprawdę nie myśli tego, co powiedziała kilka minut temu. – Na początku Dede przypominała ciebie, teraz jednak upodabnia się do ojca – mówiła, jednocześnie rozdzielając włosy na pół i zaplatając warkocze. Cały czas wpatrywała się w swoje odbicie w lustrze. – Z Elsą jest odwrotnie, była cała jak ojciec, a teraz zaczyna przypominać ciebie. Wszystko jest płynne. Pragnienia, wyobrażenia krążą szybciej niż krew. – Nie rozumiem. – Czy pamiętasz, jak myślałam, że Gennaro jest synem Nina? – Tak. – Wydawało mi się, że dziecko wygląda zupełnie jak on, jest jego kopią. – Chcesz powiedzieć, że pragnienie może być tak silne, że się pozornie wypełni? – Nie, chcę powiedzieć, że Gennaro przez kilka lat naprawdę był synem Nina.

– Nie przesadzaj. Popatrzyła na mnie krzywo, potem przeszła się po łazience, kulejąc, i roześmiała sztucznie. – Czy to też jest przesada? Rozdrażniło mnie, że naśladuje mój krok. – Nie natrząsaj się, boli mnie noga. – Nic cię nie boli, Lenù. Wymyśliłaś sobie, że będziesz kuleć, żeby twoja matka całkiem nie umarła, i teraz naprawdę kuśtykasz. Przyjrzałam ci się i muszę stwierdzić, że dobrze ci to robi. Solarowie zabrali ci bransoletkę, a ty nie zareagowałaś, nie zrobiło ci się przykro, nie zmartwiłaś się. W pierwszej chwili pomyślałam, że nie potrafisz się postawić, i dopiero później zrozumiałam, że to nie o to chodzi. Starzejesz się jak należy. Czujesz się silna, przestałaś być córką i naprawdę stałaś się matką. Speszyłam się, powtórzyłam więc: – Mnie tylko trochę boli noga. – Tobie nawet ból dobrze robi. Wystarczyło, że odrobinę pokuśtykałaś, i twoja matka uspokoiła się w tobie. Jej noga jest zadowolona, że ty kulejesz, i dlatego ty też jesteś zadowolona. Czyż nie tak? – Nie. Skrzywiła się z ironią, żeby podkreślić, że mi nie wierzy, potem spojrzała na mnie oczami jak dwie szparki i zapytała: – Czy twoim zdaniem tak będzie wyglądać Tina, kiedy będzie miała czterdzieści dwa lata? Przyjrzałam się jej. Miała wyzywającą minę, makijaż na twarzy, dłonie zaciśnięte na warkoczach. Odparłam: – Możliwe. Tak, chyba tak.

12. Moje córki musiały sobie same poradzić, zostałam na obiad z Lilą, chociaż chłód przenikał mnie aż do kości. Przez cały czas rozmawiałyśmy o fizycznym podobieństwie. Usiłowałam odgadnąć, co się dzieje w jej głowie. Wspomniałam jej również o tekście, nad którym pracuję. Powiedziałam, żeby podnieść ją na duchu: rozmowa z tobą mi pomaga, ułatwia myślenie. To ją ucieszyło, mruknęła: gdy słyszę, że jestem ci potrzebna, od razu mi lepiej. I zaraz, żeby naprawdę okazać się potrzebna, przeszła do zawiłych i bezsensownych refleksji. Na twarz nałożyła dużo podkładu, pod którym ukryła bladość skóry, dlatego wyglądała jak karnawałowa maska z czerwonymi policzkami. Chwilami słuchałam jej z zainteresowaniem, chwilami skupiałam się tylko na oznakach choroby, które dobrze znałam i które mnie niepokoiły. Powiedziała na przykład ze śmiechem: przez jakiś czas wychowywałam syna Nina, tak jak ty wychowywałaś Immę, jego dziecko z krwi i kości. Ale kiedy syn Nina stał się synem Stefana, gdzie skończył ten pierwszy? Czy Gennaro ma go jeszcze w sobie? Może ja go mam? Mówiła i gubiła wątek. Potem nagle zaczęła wychwalać moją kuchnię, powiedziała, że od dawna nie jadła z takim smakiem. Kiedy odparłam, że to nie moje dzieło, lecz Pinuccii, spochmurniała, burknęła, że niczego nie chce od Pinuccii. Wtedy właśnie Elsa zawołała mnie ze schodów, krzyknęła, że mam natychmiast wracać do domu, bo Dede z gorączką jest jeszcze gorsza niż Dede zdrowa. Poleciłam Lili, żeby dała znać, jeśli tylko będzie czegoś potrzebowała, żeby dużo odpoczywała, i z pośpiechem wróciłam do mieszkania. Przez resztę dnia usiłowałam zapomnieć o niej, pracowałam do późnej nocy. Dziewczynki przyzwyczaiły się do tego, że kiedy gonią mnie terminy, nie wolno mi przeszkadzać i muszą sobie radzić same. I faktycznie, zostawiły mnie w spokoju. Zazwyczaj wystarczyło pół zdania Lili, a jej aura już wpływała na mój umysł, rozpalała go i rozbudzała inteligencję. Wiedziałam, że dobrze wykonam swoją pracę, jeśli ona za pomocą kilku nawet niedorzecznych słów zapewni tę najbardziej niepewną część mnie, że mam rację. Jej dygresyjny bełkot umieściłam w zwartej i eleganckiej formie. Napisałam o mojej nodze, o mojej matce. Ponieważ moje teksty cieszyły się coraz większym powodzeniem, bez skrępowania przyznawałam, że rozmowa z nią przynosi mi nowe pomysły, nakłania do odnajdywania powiązań między odległymi ideami. W tamtych latach, kiedy sąsiadowałyśmy ze sobą – ja piętro wyżej, ona piętro niżej – często do tego dochodziło. Wystarczył lekki bodziec, żeby moja głowa, która wcześniej wydawała się pusta, nagle ożywiała się i wypełniała myślami. Przypisywałam jej swego rodzaju dalekowzroczność, nie widziałam w tym nic złego. Powtarzałam sobie, że na tym polega dorosłość – na przyznaniu, że potrzebuję jej pomocy. I choć kiedyś ukrywałam przed innymi i przed sobą, że Lila pobudza u mnie natchnienie, teraz byłam z tego dumna, a wręcz opisałam to w artykule. Ja to ja i właśnie dlatego mogłam wpuścić ją do siebie i nadać jej trwałą formę. Ona natomiast nie chciała być sobą, dlatego nie potrafiła postąpić analogicznie. Bez wątpienia tragiczne zniknięcie Tiny, osłabiony organizm, rozchwiany umysł dokładały się do jej kryzysów nerwowych. Ale u podstaw choroby, którą ona nazywała rozwarstwieniem, leżał właśnie brak akceptacji siebie. Poszłam spać o trzeciej, o dziewiątej się obudziłam. Dede nie miała już gorączki, za to Imma dostała kaszlu. Doprowadziłam mieszkanie do porządku i poszłam sprawdzić, jak się czuje Lila. Długo pukałam, nie otwierała. W końcu nacisnęłam dzwonek i nie puszczałam, dopóki nie usłyszałam szurania i przekleństw w dialekcie. Warkocze rozplotły się do połowy, makijaż się rozmazał, a twarz jeszcze bardziej przypominała maskę boleści. – Pinuccia mnie otruła – stwierdziła z przekonaniem. – Nie zmrużyłam oka i brzuch mi zaraz pęknie.

Weszłam, uderzył mnie bałagan i brud. Na podłodze obok umywalki zobaczyłam poplamiony krwią papier toaletowy. Powiedziałam: – Ja jadłam to samo i czuję się dobrze. – W takim razie wyjaśnij, co mi jest. – Miesiączka? Zdenerwowała się: – Ja mam miesiączkę cały czas. – W takim razie musisz się zbadać. – Nikomu nie pozwolę zaglądać mi do brzucha. – W takim razie co ci jest? – Już ja wiem, co mi jest. – Pójdę do apteki po leki na uspokojenie. – Nie masz ich w domu? – Nie potrzebuję. – A Dede i Elsa? – One też nie. – Jesteście doskonałe, nigdy niczego nie potrzebujecie. Prychnęłam i pomyślałam: zaczyna się. – Chcesz się kłócić? – To ty chcesz się kłócić, skoro mi mówisz, że mam bóle miesiączkowe. Nie jestem dzieckiem jak twoje córki, wiem, czy mam miesiączkę czy nie. To nie była prawda, nic o sobie nie wiedziała. Kiedy musiała się zmierzyć z własnym organizmem, była gorsza niż Dede i Elsa. Zorientowałam się, że naprawdę cierpi, że trzyma się rękami za brzuch. Może się myliłam: co prawda ogarnął ją strach, ale nie jak dawniej, teraz naprawdę coś ją bolało. Zaparzyłam rumianek, kazałam jej go wypić, włożyłam płaszcz i pobiegłam sprawdzić, czy apteka jest otwarta. Ojciec Gina był bardzo doświadczonym farmaceutą, z pewnością coś mądrego mi doradzi. Ale jak tylko wyszłam na główną ulicę i zanurzyłam się w niedzielne stragany, usłyszałam wystrzały podobne do petard, jakie dzieci podpalają na Boże Narodzenie. Cztery nastąpiły jeden po drugim, po chwili rozległ się piąty. Weszłam w ulicę prowadzącą do apteki. Ludzie wyglądali na zdezorientowanych, do Bożego Narodzenia było jeszcze daleko, ktoś przyspieszył kroku, ktoś biegł. Nagle rozległy się zewsząd syreny policyjne i pogotowia. Zapytałam jednego z przechodniów, co się stało, pokręcił głową, skarcił żonę, że się wlecze, i pomknął przed siebie. Wtedy zobaczyłam Carmen z mężem i dziećmi. Stali po drugiej stronie ulicy, podeszłam do nich. Zanim zdążyłam się odezwać, Carmen rzuciła w dialekcie: zabili obydwu Solarów.

13. Bywają takie chwile, kiedy to, co osiadło na marginesie naszego życia i wydawać by się mogło, że już na wieki będzie stanowić dla niego tło – jakieś imperium, partia polityczna, wiara, zabytek albo po prostu ludzie, którzy należą do naszej codzienności – upada w sposób nieoczekiwany, i to właśnie wtedy, kiedy mamy na głowie tysiące pilnych spraw do załatwienia. To była jedna z takich chwil. Dzień po dniu, miesiąc po miesiącu, trud po trudzie, drżenie po drżeniu: długo sądziłam, że jestem jak te postaci z powieści czy z obrazu, które odważnie stoją na skale albo na dziobie statku, a sztorm nawet ich nie tyka. Mój telefon dzwonił bez ustanku. Fakt, że mieszkałam na obszarze zarządzanym przez Solarów, obligował mnie do niekończącego wypowiadania się – ustnie i na piśmie. Moja siostra Elisa po śmierci męża zamieniła się w przerażoną dziewczynkę, chciała, żebym przy niej czuwała w dzień i w nocy, była pewna, że zabójcy wrócą, by zabić ją i dziecko. Ja jednak przede wszystkim musiałam zająć się Lilą, która tamtej niedzieli została nagle odebrana dzielnicy, synowi, Enzowi i pracy, i przekazana w ręce lekarzy: bo była słaba, bo widziała rzeczy, które nie istniały, bo się wykrwawiała. Wykryto u niej włókniaka, zoperowano ją i wycięto jej macicę. Raz, kiedy leżała jeszcze w szpitalu, przebudziła się nagle i zawołała, że Tina znowu wyszła z jej brzucha i teraz mści się na wszystkich, nawet na niej samej. Przez ułamek sekundy była wręcz przekonana, że to córka zabiła Solarów.

14. Marcello i Michele zginęli w grudniową niedzielę 1986 roku przed kościołem, w którym zostali ochrzczeni. Zaledwie kilka minut po zabójstwie cała dzielnica znała szczegóły. Do Michelego strzelono dwa razy, do Marcella trzy. Gigliola uciekła, synowie instynktownie pobiegli za nią. Elisa chwyciła Silvia, odwróciła się do zabójców plecami i mocno przytuliła dziecko. Michele umarł od razu, Marcello nie, usiadł na schodku i próbował zapiąć kurtkę, bez skutku. Ci, którzy na początku wiedzieli wszystko o śmierci braci Solara, kiedy przyszło do pytania o to, kto ich zabił, nagle spostrzegli, że właściwie niczego nie widzieli. Strzelał jakiś mężczyzna, potem spokojnie wsiadł do czerwonego forda fiesty i odjechał. Nie, było ich dwóch, dwóch mężczyzn, a za kierownicą fiata 147, którym uciekali, siedziała kobieta. Wcale że nie, zabójców było trzech, sami mężczyźni w kominiarkach, i oddalili się na piechotę. Czasami wydawało się, jakby w ogóle nikt nie strzelał. Na przykład w opowieści, którą przedstawiła mi Carmen, Solarowie, moja siostra, mój siostrzeniec, Gigliola i jej synowie bez wyraźnej przyczyny biegali przed kościołem na oślep: Michele upadł na plecy i uderzył się głową o kamień; Marcello ze spokojem usiadł na stopniu a ponieważ nie mógł zapiąć kurtki, którą włożył na niebieski golf, zaklął i położył się na boku; żony i dzieci wyszły bez szwanku i w ciągu kilku sekund schroniły się w kościele. Wyglądało na to, że obecni patrzyli tylko w stronę zabitych, a nie zabójców. W tamtym czasie Armando znowu przeprowadził ze mną wywiad do swojej telewizji. Nie on jeden. Mówiłam i pisałam tylko o tym, co na pewno wiedziałam. Ale w ciągu dwóch czy trzech dni zorientowałam się, że zwłaszcza dziennikarze z neapolitańskich gazet wiedzą o wiele więcej niż ja. Nagle rozmnożyły się informacje, na które jeszcze do niedawna nie można było nigdzie natrafić. Braciom Solara przypisano imponująco długą listę przestępstw, o których nigdy wcześniej nie słyszałam. Równie imponująca była lista ich posiadłości. To, co napisałam razem z Lilą i co opublikowałam jeszcze za ich życia, było niczym w porównaniu z tym, co pojawiło się w prasie po ich śmierci. Wtedy zdałam sobie sprawę, że ja wiem co innego, wiem rzeczy, o których nie wie nikt i o których nikt jeszcze nie napisał. Wiem, że gdy byłyśmy dziewczynkami, Solarowie wydawali nam się bardzo przystojni, że jeździli tam i z powrotem po dzielnicy swoim nowym fiatem 1100, jak starożytni wojownicy na wozach bojowych, że któregoś wieczoru obronili nas na piazza dei Martiri przed zamożną młodzieżą z via Chiaia, że Marcello chciał poślubić Lilę, ale potem się ożenił z moją siostrą Elisą, że Michele bardzo wcześnie dostrzegł u mojej przyjaciółki nadzwyczajne zdolności i kochał ją przez lata w sposób tak absolutny, że zagubił samego siebie. I gdy to sobie uświadomiłam, odkryłam, że te informacje są ważne. Bo pokazywały, że ja i tysiące innych porządnych ludzi w całym Neapolu żyliśmy w świecie Solarów, uczestniczyliśmy w inauguracjach ich sklepów, kupowaliśmy ciasta w ich barze, chodziliśmy na ich wesela, nosiliśmy ich buty, gościliśmy w ich domach, jedliśmy przy tym samym stole, bezpośrednio lub pośrednio braliśmy od nich pieniądze, doświadczyliśmy od nich przemocy i udawaliśmy, że nic się nie stało. Marcello i Michele byli tak samo częścią nas jak Pasquale. Z tym że od Pasqualego społeczeństwo od razu się odcięło wyraźną kreską, natomiast w stosunku do takich osób jak Solarowie kreska ta była i jest w Neapolu oraz w całych Włoszech dosyć pokrętna. A im bardziej odskakujemy z oburzeniem, tym bardziej o nas zahacza. Namacalność tych powiązań w tak ograniczonej i dobrze znanej przestrzeni, jaką była dzielnica, przybiła mnie. Ktoś, aby obrzucić mnie błotem, napisał, że jestem spokrewniona z Solarami, dlatego przez jakiś czas nie odwiedzałam siostry i siostrzeńca. Unikałam także Lili. Oczywiście ona była

śmiertelnym wrogiem obydwu braci, ale czyż pieniędzy, dzięki którym zbudowała swoją małą firmę, nie zarobiła, pracując dla Michelego? A może nawet mu je zabrała? Długo się nad tym zastanawiałam. Ale czas mijał i nawet Solarowie zlali się z masą innych nazwisk, które codziennie kończyły na liście zabitych. W końcu zaczęło nas martwić tylko to, że na ich miejsce przyjdą o wiele okrutniejsi obcy. Ja całkowicie wyrzuciłam Solarów z pamięci, i to do tego stopnia, że kiedy dwa tygodnie później jakiś chłopiec wręczył mi paczuszkę od złotnika z Montesanto, nie od razu domyśliłam się, o co chodzi. Zdziwiło mnie czerwone pudełko i koperta zaadresowana do pani Eleny Greco. Dopiero gdy przeczytałam bilecik, zrozumiałam, co to jest. Marcello skreślił mozolnie tylko jedno słowo: przepraszam, i podpisał się M, całym w zawijasy, tak jak uczono nas w szkole podstawowej. W pudełku leżała moja bransoletka, tak wypolerowana, że wyglądała jak nowa.

15. Kiedy powiedziałam Lili o paczuszce i pokazałam jej błyszczącą bransoletkę, odparła: nigdy jej nie wkładaj i córkom też nie pozwalaj jej nosić. Wróciła do domu bardzo osłabiona, weszła na pierwsze piętro i nie mogła złapać tchu. Brała tabletki i sama robiła sobie zastrzyki, ale dalej była blada, wyglądała, jakby wróciła z królestwa umarłych, o bransoletce też mówiła tak, jakby była pewna, że stamtąd pochodzi. Śmierć Solarów zbiegła się z jej pobytem w szpitalu, a krew, którą ona przelała, w moich wspomnieniach z tamtej burzliwej niedzieli zmieszała się z ich krwią. Ale za każdym razem kiedy usiłowałam porozmawiać z nią o egzekucji przed kościołem, krzywiła się z poirytowaniem i prychała: to byli parszywi ludzie, Lenù, olać ich, przykro mi z powodu twojej siostry, ale gdyby była odrobinę mądrzejsza, nie wyszłaby za Marcella, bo wiadomo, że tacy jak on nie umierają śmiercią naturalną. Przy kilku okazjach próbowałam wciągnąć ją w rozmowę o tym, co łączyło nas z Solarami i co w tym momencie było dla mnie powodem zażenowania. Pomyślałam, że dla niej powinno być to jeszcze trudniejsze. Powiedziałam coś w rodzaju: – Znałyśmy ich od dziecka. – Wszyscy kiedyś byli dziećmi. – Dali ci pracę. – Im to pasowało, mnie zresztą też. – Michele z pewnością był bydlakiem, ale ty też parę razy zachowałaś się nie lepiej. – A powinnam zachować się o wiele gorzej. Gdy mówiła, starała się ograniczać tylko do pogardy, ale zdradzało ją złowrogie spojrzenie i palce, które splatała tak mocno, że bielały. Czułam, że za tymi niemiłosiernymi słowami kryją się inne, o wiele okrutniejsze, które jednak nie padają, choć ma je na końcu języka. Wyczytywałam je z jej twarzy, wyobrażałam sobie, jak je wykrzykuje: jeśli to Solarowie zabrali mi Tinę, zbyt lekko ich potraktowano, powinno się ich poćwiartować, wyrwać im serce, a flaki rozrzucić po ulicy; a jeśli to nie oni, to też dobrze, bo oni sobie na to zasłużyli; gdyby mnie uprzedzono, pobiegłabym pomóc. Lila jednak nigdy tak nie powiedziała. Wyglądała, jakby gwałtowne zejście ze sceny obydwu braci w niewielkim stopniu na nią wpłynęło. Skoro jednak już ich nie było, zaczęła częściej wychodzić na spacery po dzielnicy. Ale nie wróciła do aktywnego życia sprzed zniknięcia Tiny, całego skoncentrowanego na pracy i na domu. Przez wiele tygodni przedłużała swoją rekonwalescencję, krążyła po dzielnicy od tunelu po park. Zawsze szła ze spuszczoną głową, z nikim nie rozmawiała, a ponieważ jej zaniedbany wygląd sugerował, że nadal jest zagrożeniem dla siebie i dla innych, nikt też się do niej nie odzywał. Czasami zmuszała mnie, żebym jej towarzyszyła, nie przyjmowała odmowy. Często przechodziłyśmy przed barem-cukiernią z wywieszoną na drzwiach kartką „zamknięte z powodu żałoby”. Żałoba trwała i trwała, a baru więcej nie otworzono: czas Solarów przeminął definitywnie. Lila zawsze spoglądała na opuszczone rolety, na wyblakłą wywieszkę i komentowała z zadowoleniem: dalej zamknięte. Był to dla niej tak miły widok, że często z jej piersi wyrywał się chichot – chichot i nic więcej, jakby w tym zamknięciu dostrzegała coś śmiesznego. Tylko raz zatrzymałyśmy się na rogu ulicy, żeby przyjrzeć się jej szpetocie, kiedy zabrakło ozdoby pod postacią baru. Kiedyś stały tam stoliki i kolorowe krzesła, unosił się zapach ciast i kawy, panował ruch, ubijano interesy, zawierano umowy, uczciwe i te niegodziwe. Teraz pozostała tylko odrapana szara

ściana. Kiedy umarł dziadek, powiedziała Lila, kiedy zabito ich matkę, Marcello i Michele wykleili dzielnicę krzyżami i Matkami Boskimi, a ich lamentom nie było końca; ale kiedy sami umarli, cisza. Potem przypomniała sobie, co jej mówiłam, gdy leżała jeszcze w klinice: że z niechętnych zeznań ludzi wynika, iż nikt nie wystrzelił pocisków, które zabiły Solarów. Nikt ich nie zamordował – uśmiechnęła się – więc nikt ich nie opłakuje. I zamilkła na kilka sekund. Na koniec ni z tego, ni z owego oznajmiła, że nie zamierza już więcej pracować.

16. To nie był chwilowy przejaw złego humoru, z pewnością od dawna się nad tym zastanawiała, może nawet od chwili, kiedy opuściła klinikę. Stwierdziła: – Jeśli Enzo da radę sam, to dobrze. A jeśli nie, sprzedamy wszystko. – Chcesz sprzedać Basic Sight? I co będziesz robić? – A czy koniecznie trzeba coś robić? – Musisz czymś się zająć. – Tak jak ty? – Dlaczego nie? Roześmiała się i westchnęła: – Ja chcę marnować czas. – Masz Gennara, masz Enza, powinnaś o nich pomyśleć. – Gennaro ma dwadzieścia trzy lata, zbyt długo się nim zajmowałam. A Enza muszę odstawić. – Dlaczego? – Chcę spać sama. – Smutno jest spać samemu. – Ale ty śpisz. – Ja nikogo nie mam. – A ja muszę mieć? – Nie jesteś przywiązana do Enza? – Jestem, ale na nic i na nikogo nie mam ochoty. Zestarzałam się i kiedy śpię, nikomu nie wolno mi przeszkadzać. – To idź do lekarza. – Skończyłam z lekarzami. – Ja cię zaprowadzę, takie problemy da się rozwiązać. Odparła z powagą: – Nie, dobrze mi tak, jak jest. – Nikomu tak nie jest dobrze. – Mnie jest. Pieprzenie się wcale nie jest takie fajne. – Ja mówię o miłości. – Co innego mi w głowie. Ty już zapomniałaś o Tinie, ja nie. Słyszałam, jak ona i Enzo coraz częściej się kłócą. Prawdę mówiąc, gruby głos Enza rzadko do mnie docierał, za to Lila cały czas wrzeszczała. Przez podłogę niewiele słyszałam z tego, co Enzo mówił. Nigdy się nie denerwował na Lilę, był za to zrozpaczony. Mówił, że wszystko się popsuło – Tina, praca, ich związek – a ona nie robi nic, żeby naprawić sytuację, co więcej, chce, żeby wszystko dalej się psuło. Ty z nią porozmawiaj, poprosił mnie któregoś razu. Odpowiedziałam, że to na nic, że ona potrzebuje tylko więcej czasu, żeby wrócić do równowagi. Wtedy po raz pierwszy rzucił twardym tonem: Lina nigdy nie była zrównoważona. Ale to nieprawda. Lila, kiedy chciała, potrafiła zachować spokój, rozsądek, nawet w tamtym trudnym czasie. Miewała lepsze dni, a wtedy była pogodna i bardzo serdeczna. Zajmowała się mną i moimi córkami, wypytywała mnie o podróże, o to, co piszę, o ludzi, których spotykam. Z rozbawieniem, czasami z oburzeniem wysłuchiwała opowieści Dede, Elsy, a nawet Immy o kulawej szkole, o zwariowanych

nauczycielach, o kłótniach i o miłostkach. I była szczodra. Pewnego popołudnia z pomocą Gennara przyniosła mi stary komputer. Pokazała, jak go używać, a na koniec powiedziała: to prezent. Już następnego dnia zaczęłam na nim pisać. Szybko się do niego przyzwyczaiłam, chociaż bezustannie towarzyszył mi strach, że chwilowy brak prądu pochłonie wiele godzin pracy. Poza tym byłam zachwycona maszyną. W obecności Lili powiedziałam córkom: pomyślcie, że nauczyłam się pisać piórem, potem zamieniłam je na długopis, w końcu przerzuciłam się na maszynę do pisania, mechaniczną i elektryczną, a teraz, proszę, uderzam w klawiaturę i na ekranie w cudowny sposób pojawiają się słowa. To wspaniała rzecz, nigdy nie wrócę do długopisu, już zawsze będę używać komputera, chodźcie, dotknijcie odcisku na moim środkowym palcu, widzicie, jaki twardy? Mam go od zawsze, ale teraz w końcu zniknie. Lilę rozbawił mój zachwyt, miała minę człowieka szczęśliwego, bo udał jej się prezent. Powiedziała jednak: wasza matka cieszy się, bo nic z tego nie rozumie, i wyciągnęła dziewczynki z pokoju, żebym mogła popracować. Chociaż wiedziała, że straciła ich zaufanie, kiedy była w dobrym nastroju, często zabierała je do siebie do biura, żeby pokazać, co potrafią jej najnowsze maszyny, jak działają i do czego służą. Mówiła, żeby je do siebie przekonać: pani Elena Greco, którą być może znacie, przypomina hipopotama drzemiącego w kałuży, za to wy jesteście bardzo pojętne. Ale nie udało jej się odzyskać ich uczucia, zwłaszcza jeśli chodzi o Dede i Elsę. Po powrocie dziewczynki mówiły mi: mamo, nikt nie wie, co się kryje w tej jej głowie, najpierw zachęca nas, żebyśmy poznawały komputery, a potem twierdzi, że te maszyny służą do zarabiania dużych pieniędzy, ale niszczą wszystkie stare metody pracy. Mimo to już wkrótce moje córki, nawet Imma, nabyły umiejętności, które przepełniały mnie dumą. Ja natomiast dalej posługiwałam się komputerem tylko do pisania. Gdy cokolwiek się działo, prosiłam o pomoc Elsę, która zawsze wiedziała, co zrobić, a potem chwaliła się przed ciocią Liną: naprawiłam to w taki a taki sposób, dobrze zrobiłam? Sprawy przybrały jeszcze lepszy obrót, kiedy Dede przekonała Rina do komputera. On nigdy nawet nie dotknął sprzętu Enza i Lili, teraz jednak wykazał odrobinę zainteresowania, poniekąd dlatego, żeby dziewczęta go nie karciły. Pewnego ranka Lila powiedziała mi ze śmiechem: – Dede zmieniła mojego Gennara. Ja na to: – Rino potrzebuje tylko odrobiny wiary w siebie. Ona odparła sprośnym tonem: – Już ja wiem, jakiej wiary on potrzebuje.

17. To były dobre dni. Wkrótce jednak nadeszły również złe: to było Lili zimno, to gorąco, to bladła, to robiła się cała rozpalona, krzyczała, żądała, pociła się, kłóciła z Carmen, którą nazywała głupią marudą. Po operacji jej organizm wywrócił się do góry nogami. Nagle przestawała być uprzejma, nie mogła ścierpieć Elsy, krzyczała na Dede, źle traktowała Immę, a gdy ja coś mówiłam, odwracała się do mnie plecami i odchodziła. W takich chwilach nie potrafiła wysiedzieć w domu, ale w biurze czuła się jeszcze gorzej. Wsiadała więc do autobusu albo do metra i jechała przed siebie. – Co ty robisz? – pytałam ją. – Jeżdżę po Neapolu. – To wiem, ale gdzie? – Czy muszę ci się ze wszystkiego spowiadać? Każda okazja była dobra, żeby się pokłócić. Kłóciła się przede wszystkim z synem, ale winę za te spięcia zrzucała na Dede i na Elsę. I miała rację. Moja starsza córka chętnie i często przebywała z Rinem, a jej siostra, żeby nie czuć się wykluczona, starała się go zaakceptować i również spędzała z nimi wiele czasu. Skutek był taki, że obie wprowadziły go w stan trwałej niesubordynacji, który w ich przypadku przejawiał się jedynie jako pełne pasji ćwiczenie językowe, zaś w przypadku Rina – jako zagmatwana i samousprawiedliwiająca gadanina, której Lila nie cierpiała. Te dwie, krzyczała do syna, robią to mądrze, a ty tylko bezmyślnie po nich powtarzasz, jak papuga. Często bywała rozdrażniona, nie tolerowała frazesów, patetycznych wyrażeń, wszelakiej postaci sentymentalizmu, a przede wszystkim buntu karmiącego się dawnymi sloganami. Mimo to, gdy nadarzała się okazja, sama wyciągała z zanadrza zmanierowany anarchizm, który z kolei mnie wydawał się nie na miejscu. Kiedy tuż przed kampanią wyborczą w 1987 roku przeczytałyśmy, że Nadia Galiani została aresztowana w Chiasso, doszło między nami do ostrego starcia. Carmen przybiegła do mnie cała roztrzęsiona, nie potrafiła rozsądnie myśleć, powtarzała tylko: teraz dorwą też Pasqualego, zobaczycie, umknął przed Solarami, a zabiją mi go karabinierzy. Lila jej odparła: Nadii nie złapali karabinierzy, sama się zgłosiła, żeby otrzymać mniejszą karę. To przypuszczenie brzmiało rozsądnie. W gazetach pojawiło się tylko kilka linijek, nie było mowy o pościgu, strzelaninie, pojmaniu. Aby uspokoić Carmen, znowu jej poradziłam: Pasquale też powinien się poddać, wiesz, co ja o tym myślę. Gromy się na mnie posypały. Lila się wściekła, zaczęła krzyczeć: – Komu się poddać! – Państwu. – Państwu? Wyliczyła mi wszystkie przekręty, wszystkie dawne i aktualne powiązania ze światem przestępczym ministrów, zwykłych parlamentarzystów, policjantów, prokuratorów i tajnych służb, począwszy od 1945 roku, czym jak zwykle mi udowodniła, że jest o wiele lepiej poinformowana, niż przypuszczałam. Na koniec wrzasnęła: – Tak wygląda państwo, dlaczego więc, do cholery, chcesz mu przekazać Pasqualego? – I zaczęła nachalnie wypytywać: – Założymy się, że Nadia posiedzi kilka miesięcy i wyjdzie, a Pasqualego, jeśli go złapią, zamkną w celi i wyrzucą klucz? – I prawie na mnie weszła, powtarzając coraz gniewniej: – Założymy się? Nie odpowiedziałam. Martwiłam się, Carmen taka rozmowa nie pomoże. Po śmierci Solarów od razu wycofała pozew przeciwko mnie, obsypała mnie uprzejmościami, była zawsze gotowa zająć się córkami,

nawet jeśli sama miała mnóstwo obowiązków i trosk na głowie. Było mi przykro, że zamiast ją uspokoić, tylko utwierdzimy ją w strachu. Cała drżała, zwróciła się do mnie, ale tak, jakby powoływała się na autorytet Lili: Lenù, skoro Nadia dała się schwytać, to znaczy, że poszła na współpracę i teraz całą winę zrzuci na Pasqualego, a sama z tego wyjdzie. Prawda, Lino? A potem powiedziała do Lili urażonym tonem, tym razem powołując się na mój autorytet: Lina, tu nie chodzi już o żadne zasady, teraz musimy się zastanowić nad tym, co jest lepsze dla Pasqualego, musimy mu dać do zrozumienia, że lepiej żyć w więzieniu, niż dać się zabić, prawda, Lenù? Wtedy Lila zwyzywała nas wulgarnie i chociaż byłyśmy w jej mieszkaniu, wyszła, trzaskając za sobą drzwiami.

18. Dla niej ucieczka z domu i szwendanie się po mieście stało się sposobem na wszystkie spięcia i problemy. Coraz częściej znikała rano i wracała wieczorem, nie troszcząc się o Enza, który nie wiedział, co mówić klientom, o Rina, o obowiązki, które na siebie brała, kiedy ja wyjeżdżałam i powierzałam jej swoje córki. Nie można już było jej zaufać, każdy pretekst był dobry, żeby wszystko rzuciła, w ogóle nie myśląc o konsekwencjach. Carmen powiedziała raz, że Lila zaszywa się na starym cmentarzu w Doganelli, gdzie wybrała sobie jakiś grób małej dziewczynki, by tam rozmyślać nad Tiną, która grobu nie ma, a potem spaceruje po zadrzewionych alejkach pośród roślin i starych grobowców i przystaje przed wyblakłymi zdjęciami. Umarli, powiedziała, dają poczucie pewności, mają nagrobek, datę urodzin i śmierci, a jej córka nie, jej córka na zawsze pozostanie tylko z samą datą urodzin, i to jest straszne, ta biedna dziewczynka nigdy nie będzie miała swojego końca, miejsca, w którym jej matka będzie mogła usiąść i się uspokoić. Ale Carmen zawsze wykazywała skłonności do grobowych wyobrażeń, dlatego nie dawałam wiary jej słowom. Przypuszczałam, że Lila przemierza miasto na piechotę, na nic nie zwracając uwagi, tylko po to, żeby zagłuszyć ból, który po wielu latach nadal ją zatruwał. Albo że w ten ekstremalny sposób naprawdę postanowiła już się nikim i niczym nie zajmować. A ponieważ wiedziałam, że jej umysł potrzebuje czegoś całkiem przeciwnego, obawiałam się, że w końcu puszczą jej nerwy, że przy pierwszej lepszej okazji wybuchnie na Enza, na Rina, na mnie, na moje córki, na przypadkowego przechodnia, który jej przeszkodzi, na tego, kto zbyt długo będzie na nią patrzał. W domu mogłam się z nią kłócić, uspokajać, pilnować. Ale jak to robić na ulicy? Za każdym razem kiedy wychodziła, bałam się, że wpakuje się w kłopoty. Mimo to coraz częściej, kiedy miałam dużo pracy i słyszałam zatrzaskiwane drzwi i jej kroki na schodach, a potem na ulicy, oddychałam z ulgą. Nie wejdzie do mnie, nie zwali się i nie będzie mnie prowokować, nie będzie dogryzać dziewczętom, nie będzie wytykać niedostatków Immie, nie będzie na wszystkie sposoby usiłowała mnie zranić. Znowu zaczęłam myśleć, że pora już wyjechać. Nie było sensu, abym dłużej mieszkała z córkami w dzielnicy. Sama Lila zresztą po pobycie w szpitalu, po operacji, gdy jej ciało się rozchwiało, coraz częściej powtarzała to, co wcześniej mówiła sporadycznie: wyjedź stąd, Lenù, co ty tutaj jeszcze robisz, spójrz na siebie, siedzisz tu, jakbyś złożyła śluby Matce Boskiej. Dawała mi w ten sposób do zrozumienia, że nie sprostałam jej oczekiwaniom, że mój pobyt w dzielnicy to tylko zasłona dymna dla intelektualistów, że pomimo studiów i książek nie pomogłam i nie pomagam ani jej, ani temu miejscu, w którym się urodziłyśmy. Irytowały mnie jej słowa i myślałam sobie: traktuje mnie tak, jakby mnie zwalniała za słabe wyniki w pracy.

19. Zaczął się okres, kiedy nieustannie zastanawiałam się, co dalej. Moje córki potrzebowały stabilizacji, musiałam przede wszystkim postarać się o to, aby ich ojcowie się nimi zajęli. Nino był tutaj największym problemem. Czasami dzwonił, przemawiał do Immy przymilnie, ona odpowiadała monosylabami, i to wszystko. A jego ostatnie posunięcie było dość przewidywalne, jeśli brać pod uwagę wielkie ambicje: wystartował w wyborach z listy partii socjalistycznej. Przy tej okazji przysłał mi list, w którym mnie prosił, abym sama na niego zagłosowała i żebym zachęcała do tego innych. Do listu, który kończył się słowami Powiedz o tym także Linie!, dołączył ulotkę z czarującym zdjęciem i notką biograficzną. W nocie długopisem podkreślił linijkę, w której informował wyborców, iż posiada trójkę dzieci: Albertina, Lidię i Immę. Na marginesie dopisał: proszę, przeczytaj tę linijkę córce. Nie głosowałam na niego i nie zrobiłam nic, żeby inni na niego głosowali, ale pokazałam ulotkę Immie, a ona zapytała, czy może ją zatrzymać. Kiedy jej ojciec został wybrany do parlamentu, wyjaśniłam z grubsza, co oznaczają takie pojęcia jak naród, wybory, przedstawiciele, parlament. Nino teraz na stałe przeniósł się do Rzymu. Po sukcesie wyborczym odezwał się tylko raz: przesłał pośpieszny i bardzo górnolotny list z prośbą, żebym przeczytała go jego córce, Dede i Elsie. Nie było w nim ani numeru telefonu, ani adresu, tylko słowa, w których zaoferował swego rodzaju opiekę na odległość (bądźcie pewne, że będę nad wami czuwał). Imma postanowiła zatrzymać i ten dowód na istnienie ojca. I kiedy Elsa mówiła jej: jesteś nudna, dlatego nazywasz się Sarratore, a nie Airota, wyglądała na mniej zdezorientowaną – może zaniepokojoną – swoim odmiennym nazwiskiem. Pewnego dnia nauczycielka zapytała ją: czy ty jesteś córką deputowanego Sarratorego? Wtedy Imma zaniosła do szkoły ulotkę, którą trzymała na wszelki wypadek. Cieszyła mnie ta jej duma i miałam w planach zatroszczyć się, aby nie spotkało jej żadne więcej rozczarowanie. I co z tego, że życie Nina było jak zwykle burzliwe i intensywne? Córka to nie ozdoba, którą się wyciąga na wielkie okazje, a potem chowa w szufladzie do następnego razu. Za to z Pietrem nie miałam w ostatnim czasie problemów. Systematycznie przelewał pieniądze na utrzymanie córek (od Nina nigdy nie otrzymałam ani grosza) i starał się być w miarę możliwości obecny. Niedawno jednak rozstał się z Dorianą, miał dość Florencji i chciał wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Zawsze był uparty, dlatego nie miałam wątpliwości, że dopnie swego. I to mnie martwiło. Pytałam go: porzucisz swoje córki? On mi odpowiadał: teraz to może wyglądać na dezercję, ale zobaczysz, że prędko same na tym skorzystają. Być może, ale jego słowa miały wiele wspólnego z zapewnieniami Nina (bądźcie pewne, że będę nad wami czuwał). Bo w ten sposób również Dede i Elsa zostaną bez ojca. Z tą różnicą, że Imma nigdy go nie miała, natomiast Dede i Elsa były bardzo związane z Pietrem, przyzwyczaiły się, że mogą na niego liczyć w każdej chwili. Byłam pewna, że jego wyjazd je zasmuci i zniechęci. Co prawda były już duże, Dede miała osiemnaście lat, Elsa prawie piętnaście, chodziły do dobrych szkół, obie miały dobrych nauczycieli. Czy to jednak wystarczy? Nigdy tak naprawdę nie zżyły się z otoczeniem, żadna z nich nie ufała kolegom ani koleżankom z klasy, czuły się dobrze tylko w obecności Rina. Ale co tak naprawdę łączyło je z tym dużo starszym, a mimo to bardziej od nich infantylnym chłopakiem? Nie, koniecznie musiałam wyjechać z Neapolu. Mogłam na przykład spróbować osiedlić się w Rzymie, żeby z miłości do Immy zacieśnić stosunki z Ninem, oczywiście tylko na płaszczyźnie przyjacielskiej. Albo też wrócić do Florencji, licząc na to, że Pietro ze względu na córki nie wyjedzie za ocean. Doszłam do wniosku, że nie mogę dłużej zwlekać z podjęciem decyzji, kiedy pewnego wieczoru

przyszła do mnie wyraźnie zła i żądna kłótni Lila i zapytała: – Czy to prawda, że zabroniłaś Dede widywać się z Gennarem? Zmieszałam się. Ja tylko wyjaśniałam córce, że nie powinna cały czas zawracać mu głowy. – Może się z nim widywać tak często, jak chce, mam tylko obawy, że Gennaro w końcu się nią znudzi. To dorosły mężczyzna, Dede jest dużo młodsza. – Lenù, powiedz otwarcie. Uważasz, że mój syn nie jest zbyt dobry dla twojej córki? Popatrzyłam na nią niepewnie. – Dobry na co? – Dobrze wiesz, że ona się w nim zakochała. Roześmiałam się. – Dede? W Rinie? – Bo co? To takie dziwne, że twoja córka straciła głowę dla mojego syna?

20. Do tej pory przykładałam niewielką wagę do faktu, że Dede, w odróżnieniu od swojej siostry, która co miesiąc beztrosko zmieniała adoratora, nigdy nie afiszowała się z miłością. Jej powściągliwość przypisywałam częściowo temu, że nie czuła się ładna, a częściowo dyscyplinie, jaką sobie narzuciła, czasami nawet żartowałam z niej: czyżby żaden z twoich kolegów nie zasługiwał na uwagę? Dede była dziewczyną, która u nikogo nie tolerowała frywolności, zwłaszcza u siebie i u mnie. Kiedy widziała, że się śmieję (nie było mowy o kokietowaniu) w rozmowie z takim czy innym mężczyzną albo że jestem serdeczna dla kolegi, który odprowadził ją do domu, okazywała dezaprobatę, a kilka miesięcy temu podsumowała mnie wulgarnym komentarzem w dialekcie, co mnie bardzo zdenerwowało. Ale może tu wcale nie chodziło o wojnę z płochością. Po rozmowie z Lilą zaczęłam uważnie przyglądać się Dede i zdałam sobie sprawę, że jej opiekuńcze zachowanie wobec Rina nie ma nic wspólnego z wieloletnim dziecięcym przywiązaniem, jak sądziłam dotychczas, czy z zawziętym młodzieńczym występowaniem w obronie upokorzonych i ciemiężonych. Zauważyłam natomiast, że jej ascetyzm jest wynikiem intensywnej i wyjątkowej więzi, jaka łączyła ją z Rinem od najwcześniejszego dzieciństwa. To mnie przeraziło. Pomyślałam o mojej wieloletniej miłości do Nina i powiedziałam sobie w duchu: Dede wkracza na tę samą drogę, z tym że Nino był nadzwyczajnym chłopcem i wyrósł na przystojnego, inteligentnego i cieszącego się powodzeniem mężczyznę, a Rino to niepewny, niewykształcony, pozbawiony uroku i przyszłości młodzieniec, i jeśli się dobrze przyjrzeć, fizycznie jest bardziej podobny do swojego dziadka, don Achillego, niż do Stefana. Postanowiłam, że z nią porozmawiam. Brakowało tylko kilku miesięcy do egzaminów maturalnych, Dede dużo się uczyła, mogła mnie łatwo spławić wymówką w rodzaju: nie mam czasu, odłóżmy to na kiedy indziej. Ale Dede to nie Elsa, która zawsze wiedziała, jak się wykręcić, jak udawać. Moją starszą córkę wystarczyło po prostu zapytać, a byłam pewna, że w każdej chwili, bez względu na to, co robi, odpowie mi szczerze. Zapytałam więc: – Czy jesteś zakochana w Rinie? – Tak. – A on? – Nie wiem. – Od jak dawna? – Od zawsze. – Co, jeśli nie odwzajemnia tego uczucia? – Moje życie straci sens. – Co zamierzasz? – Powiem ci po maturze. – Powiedz mi teraz. – Jeśli mnie zechce, wyjedziemy. – Dokąd? – Tego nie wiem, ale na pewno daleko. – On też nienawidzi Neapolu? – Tak, chce jechać do Bolonii. – Dlaczego tam? – Bo tam panuje wolność.

Popatrzyłam na nią z miłością. – Dede, wiesz, że ani ja, ani twój ojciec nie pozwolimy ci wyjechać. – Nie musicie mi pozwalać. Wyjadę i już. – Za czyje pieniądze? – Będę pracować. – A co z twoimi siostrami? Co ze mną? – Mamo, pewnego dnia i tak będziemy musiały się rozstać. Po tej rozmowie czułam się bezsilna. Chociaż ona przedstawiła mi nieracjonalne argumenty, starałam się zachować tak, jakby mówiła jak najbardziej rozsądnie. Targały mną obawy, musiałam znaleźć jakieś rozwiązanie. Dede to tylko zakochana nastolatka, wymogę na niej posłuszeństwo, po dobroci albo pod przymusem. Problemem za to była Lila, to jej się bałam, bo wiedziałam, że czeka mnie ostre starcie. Straciła Tinę, został jej tylko Rino. Razem z Enzem bardzo surowymi metodami w ostatniej chwili wyciągnęli go z nałogu, nie zgodzi się, żeby cierpiał przeze mnie. Zwłaszcza że towarzystwo moich córek bardzo dobrze mu robiło, w tamtym okresie nawet zaczął pracować z Enzem, i odseparowanie go od nich prawdopodobnie źle na niego wpłynie. Zresztą ewentualny regres u Rina mnie też martwił. Przywiązałam się do niego, kiedyś był nieszczęśliwym dzieckiem, a teraz nieszczęśliwym młodzieńcem. Z pewnością bardzo lubił Dede i trudno mu będzie pogodzić się z jej stratą. Ale cóż robić. Okazywałam mu jeszcze więcej serdeczności, chciałam, żeby nie miał wątpliwości, że bardzo go cenię, że zawsze będę służyć mu pomocą, wystarczy, że poprosi. Niemniej dla nikogo nie było tajemnicą, że on i Dede bardzo się od siebie różnią, i bez względu na to, co postanowią, w krótkim czasie doprowadzi to do katastrofy. Moja uprzejmość sprawiła, że również Rino stał się milszy, naprawił zepsute żaluzje, kapiące krany, a wszystko przy pomocy trzech sióstr. Lili jednak nie podobała się ta dyspozycyjność Rina. Jeśli zbyt długo u nas przebywał, wołała go kategorycznym tonem.

21. Nie ograniczyłam się tylko do tej strategii, zadzwoniłam też do Pietra. On już zdecydował, że przeprowadza się do Bostonu. Był zły na Dorianę, która – jak mi powiedział z niesmakiem – okazała się podłą kobietą, całkowicie pozbawioną sumienia. Potem wysłuchał mnie z uwagą. Dobrze znał Rina, pamiętał go jako chłopca i wiedział, co się z nim działo, gdy dorósł. Zapytał dwukrotnie, aby się upewnić: nie ma już problemów z narkotykami? I raz: pracuje? W końcu orzekł: to się w głowie nie mieści. Doszliśmy do wniosku, że mając na uwadze wrażliwość naszej córki, między tą dwójką w tym momencie nawet flirt nie wchodzi w grę. Byłam zadowolona, że myślimy podobnie, powiedziałam, żeby przyjechał do Neapolu i porozmawiał z Dede. Obiecał, że to zrobi, ale miał dużo pracy i pojawił się dopiero przed egzaminami maturalnymi, żeby pożegnać się z córkami przed wyjazdem do Ameryki. Od dawna się nie widzieliśmy. Jak zwykle wyglądał na roztargnionego, jego włosy posiwiały, a sylwetka stała się bardziej ociężała. Ponieważ ostatni raz widział się z Lilą i Enzem jeszcze przed zniknięciem Tiny – gdy przyjeżdżał do córek, albo zatrzymywał się tylko na kilka godzin, albo od razu zabierał je ze sobą w drogę – poświęcił im sporo czasu. Pietro to człowiek uprzejmy i dbający o to, żeby otaczająca go fama słynnego profesora nie wywoływała u innych skrępowania. Długo z nimi rozmawiał z poważną i zatroskaną miną, którą dobrze znałam i która w przeszłości mnie drażniła, teraz jednak doceniałam ją, bo nie była efektem sztuczności. Również Dede nieświadomie ją przyjmowała. Nie wiem, co takiego powiedział o Tinie, ale podczas gdy Enzo pozostał obojętny, Lila rozpromieniła się i podziękowała za przepiękny list sprzed lat, który – jak stwierdziła – bardzo jej pomógł. Dopiero przy tej okazji dowiedziałam się, że Pietro napisał do niej po zniknięciu córki, i zaskoczyła mnie szczera wdzięczność Lili. On się speszył. Wtedy Lila całkowicie wykluczyła Enza z rozmowy i zaczęła rozprawiać z moim byłym mężem o Neapolu. Długo rozwodziła się nad pałacem Cellamare, o którym ja wiedziałam tylko tyle, że leży ponad via Chiaia, ona natomiast, ku mojemu zaskoczeniu, znała szczegółowo jego strukturę, historię, zbiory. Pietro słuchał jej uważnie, ja zaś wychodziłam ze skóry, bo chciałam, żeby pobył trochę z własnymi córkami, a przede wszystkim porozmawiał z Dede. Kiedy Lila wreszcie go wypuściła, Pietro wpierw zajął się Elsą i Immą, a potem wyszedł z Dede, żeby zostać z nią sam na sam. Rozmawiali ze sobą długo i spokojnie. Patrzyłam na nich przez okno, jak spacerują tam i z powrotem po głównej ulicy – ojciec i córka. Po raz pierwszy dotarło do mnie, że są bardzo do siebie podobni. Dede nie miała takich bujnych i kręconych włosów, za to odziedziczyła po ojcu grube kości i charakterystyczny, nieco zabawny chód. Ta osiemnastoletnia dziewczyna, choć cechował ją kobiecy wdzięk, przy każdym ruchu, przy każdym kroku wyglądała tak, jakby wchodziła do ciała Pietra i wychodziła z niego, idealnego przybytku. Stałam w oknie jak zahipnotyzowana. Czas płynął, a oni nadal rozmawiali, aż w końcu Elsa i Imma zaczęły się niecierpliwić. Ja też mam tatusiowi coś do powiedzenia, stwierdziła Elsa. Kiedy mu to powiem, skoro wyjeżdża? Imma zaś mruknęła: obiecał, że porozmawia również ze mną. W końcu Pietro i Dede wrócili, byli w świetnych humorach. Wieczorem cała trójka usiadła wokół Pietra i zamieniła się w słuch. On powiedział, że jedzie pracować w budynku z czerwonych cegieł, wielkim i pięknym. Przed wejściem do niego stoi posąg przedstawiający posępnego męża, który cały jest czarny z wyjątkiem jednego buta, bo studenci codziennie go dotykają, żeby przyniósł im szczęście, jest więc wypolerowany i błyszczy się w słońcu, jakby był ze szczerego złota. Dobrze im było razem, nie potrzebowali mnie. W takich chwilach myślałam sobie: teraz, kiedy Pietro nie musi być na co dzień

ojcem, jest ojcem doskonałym, nawet Imma go uwielbia. Może tylko tak da się żyć z mężczyznami? Przez chwilę być razem, spłodzić dzieci, a potem do widzenia. Jeśli są powierzchowni jak Nino, odejdą i nie będą się poczuwać do żadnego obowiązku; jeśli są poważni jak Pietro, niczego nie zaniedbają, a w razie potrzeby dadzą z siebie to, co najlepsze. W każdym razie epoka wierności i trwałych związków dobiegła końca zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Dlaczego w takim razie patrzymy na biednego Gennara, zwanego Rinem, jak na zagrożenie? Dede przeżyje pierwszą miłość, a gdy ta się wypali, pójdzie w swoją stronę. Od czasu do czasu spotkają się, zamienią kilka serdecznych słów. Tak to dzisiaj wygląda. Dlaczego więc chcę dla mojej córki czegoś innego? To pytanie wpędziło mnie w zażenowanie. Kategorycznym tonem oznajmiłam, że pora spać. Elsa dopiero skończyła przysięgać, że za kilka lat, jak tylko skończy liceum, przyjedzie do ojca do Stanów Zjednoczonych, a Imma ciągnęła Pietra za ramię, by zwrócić na siebie uwagę – z pewnością miała na końcu języka pytanie, czy ona też będzie mogła do niego jechać. Dede zaś milczała. Może, pomyślałam, sprawy już zostały rozwiązane, może Rino został odsunięty na margines i zaraz powie Elsie: ty musisz czekać cztery lata, ja teraz kończę liceum i góra za miesiąc jadę do taty.

22. Ale jak tylko zostaliśmy sami, wystarczył mi jeden rzut oka na Pietra i już wiedziałam, że jest bardzo zatroskany. Powiedział: – Nic się nie da zrobić. – Czyli? – Dede działa schematycznie. – Co ci powiedziała? – To nieważne, co powiedziała, ale co na pewno zrobi. – Pójdzie z nim do łóżka? – Tak. Ma już wszystko szczegółowo zaplanowane, krok po kroku. Od razu po maturze oświadczy Rinowi, że go kocha, straci dziewictwo, wyjadą razem i będą żyć z jałmużny, na przekór etyce pracy. – Nie żartuj. – Nie żartuję, tylko cytuję słowo w słowo jej plan. – Łatwo ci drwić, skoro zaraz dasz drapaka i na mnie zrzucisz rolę złej matki. – Ona na mnie liczy. Powiedziała, że jeśli Rino zechce, razem przyjadą do Bostonu. – Połamię jej nogi. – Albo oni połamią je tobie. Dyskutowaliśmy do późnej nocy, na początku tylko o Dede, potem także o Elsie i Immie, na koniec o wszystkim: o polityce, o literaturze, o książkach, które pisałam, o artykułach w gazetach, o nowym eseju, nad którym on pracował. Od dawna tak dobrze nam się nie rozmawiało. Pietro zaczął się ze mną przekomarzać, że ja, jak twierdził, zawsze staję pośrodku. Zażartował z mojego połowicznego feminizmu, połowicznego marksizmu, połowicznego freudyzmu, połowicznego foucaultyzmu i połowicznego anarchizmu. Tylko wobec mnie, stwierdził odrobinę cierpkim tonem, byłaś zawsze radykalna. I westchnął: nic ci nie pasowało, we wszystkim byłem do niczego. Ten drugi za to był doskonały. I co? Wydawał się taki stanowczy, a skończył z bandą socjalistów. Eleno, Eleno, ile przez ciebie cierpiałem. Byłaś na mnie zła nawet wtedy, kiedy mierzono do mnie z pistoletu. A do domu przyprowadziłaś swoich znajomych z dzieciństwa, dwójkę zabójców. Pamiętasz? Ale mówi się trudno, ty to ty, bardzo cię kochałem, mamy dwie córki, zawsze będziesz mi bliska. Nie przerywałam mu. Potem przyznałam, że często zajmowałam bezsensowne stanowiska. Przyznałam mu też rację w sprawie Nina, który okazał się wielkim rozczarowaniem. I usiłowałam wrócić do kwestii Dede i Rina. Martwiłam się, nie wiedziałam, co robić. Powiedziałam, że jeśli będę chłopaka trzymać z dala od naszej córki, tylko napytam sobie biedy z Lilą, a poza tym czuję się winna, bo wiem, że ona to potraktuje jako obrazę. Pietro skinął głową. – Musisz jej pomóc. – Nie wiem jak. – Szuka sposobu, żeby czymś zająć głowę i uciec od bólu, ale jej się to nie udaje. – Nieprawda, tak było kiedyś, teraz przestała nawet pracować, nic nie robi. – Mylisz się. Lila wyjawiła mu, że całe dni spędza w Bibliotece Narodowej, że chce się wszystkiego dowiedzieć o Neapolu. Popatrzyłam na niego z powątpiewaniem. Lila w bibliotece? I to nie tej dzielnicowej z lat pięćdziesiątych, ale w znanej i kiepsko funkcjonującej Bibliotece Narodowej? Czyli tym się zajmuje, kiedy znika? Tak wygląda jej nowa pasja? Ale dlaczego to przede mną przemilczała? A może

powiedziała Pietrowi właśnie dlatego, żeby on przekazał to mnie? – Ukryła to przed tobą? – Powie, kiedy sama zechce. – Zachęcaj ją, żeby nie rezygnowała. To niedopuszczalne, aby tak zdolna osoba poprzestała na piątej klasie szkoły podstawowej. – Lila robi tylko to, na co ma ochotę. – Ty tak to widzisz. – Znam ją, od kiedy skończyła sześć lat. – Może dlatego cię nie znosi. – Wcale nie. – Niełatwo jest codziennie stwierdzać, że ty jesteś wolna, a ona nie. Jeśli piekło istnieje, to jest nim jej niezadowolona głowa. Nie chciałbym się tam znaleźć nawet na kilka sekund. Pietro użył dokładnie tego słowa, znaleźć się i jego ton pełen był przerażenia, fascynacji, współczucia. Odparłam: – To nieprawda, że Lina mnie nie znosi. Roześmiał się. – Dobrze, jak wolisz. – Chodźmy spać. Spojrzał na mnie niepewnie. Nie przygotowałam mu łóżka, jak to zazwyczaj robiłam. – Razem? Od dwunastu lat nawet się nie dotknęliśmy. Przez całą noc bałam się, że dziewczęta się przebudzą i zastaną nas w łóżku. W ciemnościach patrzyłam na tego wielkiego rozczochranego mężczyznę, jak cicho chrapie. Kiedy byliśmy małżeństwem, rzadko się zdarzało, żeby przez tyle godzin ze mną spał. Zazwyczaj długo uprawiał seks, z trudem osiągał orgazm, potem zapadał w drzemkę, przebudzał się i szedł do swojego gabinetu. Tym razem było inaczej, przyjemnie: miłość na pożegnanie, bo oboje wiedzieliśmy, że więcej się nie wydarzy, i było nam ze sobą dobrze. Pietro nauczył się od Doriany tego, czego ja nie umiałam albo nie chciałam go nauczyć, i zrobił wszystko, żebym to zauważyła. Obudziłam go koło szóstej rano i powiedziałam: musisz już jechać. Odprowadziłam go do samochodu, po raz enty polecił mi, żebym dbała o córki, zwłaszcza o Dede. Uścisnęliśmy sobie dłonie, pocałowaliśmy się w policzki i odjechał. Niechętnie poszłam do kiosku, sprzedawca dopiero rozpakowywał gazety. Wróciłam do domu z trzema dziennikami pod pachą, z których przeczytam tylko tytuły, i zabrałam się za przygotowywanie śniadania, cały czas rozmyślając o Pietrze i o naszych rozmowach. Ale dziwnym trafem (czasami zachodzi jakaś tajemnicza więź między tokiem naszych myśli a wydarzeniami, o których wkrótce się dowiemy), zamiast skupić się na jego lekkim rozżaleniu, na Dede, na zbyt pobieżnej psychologicznej analizie Lili, w pamięci utkwiło mi przede wszystkim to, że nazwał Pasqualego i Nadię – bo to oni byli owymi znajomymi z dzieciństwa – dwójką zabójców. Uświadomiłam sobie, że do Nadii pasuje mi słowo zabójczyni, ale o Pasqualem nie potrafię tak powiedzieć. Zastanawiałam, dlaczego tak jest, kiedy nagle rozległ się dźwięk telefonu. To była Lila, dzwoniła od siebie. Słyszała, że odprowadziłam Pietra i że już wróciłam. Chciała się dowiedzieć, czy kupiłam gazety. Bo przed chwilą powiedziano w radiu, że Pasquale został aresztowany.

23. Fakt ten przez wiele tygodni całkowicie nas pochłaniał i przyznaję, że bardziej zajęłam się sprawą naszego przyjaciela niż egzaminami Dede. Razem z Lilą od razu pobiegłyśmy do mieszkania Carmen, ona jednak już wszystko wiedziała, a przynajmniej to, co najważniejsze, i wyglądała na spokojną. Pasqualego aresztowano w górach nad Serino, w prowincji Avellino. Karabinierzy otoczyli dom, w którym się schronił, a on zachował się rozsądnie, nie stawiał oporu, nie usiłował uciekać. Carmen powiedziała: teraz mam tylko nadzieję, że nie zabiją mi go w więzieniu, tak jak stało się z tatą. Dalej uważała swojego brata za dobrego człowieka, co więcej, na fali emocji powiedziała, że my trzy – ona, ja i Lila – mamy w sobie o wiele więcej zła niż on. Bo my zajęłyśmy się tylko własnymi sprawami – wymamrotała, łkając – a Pasquale nie, Pasquale jest taki, na jakiego wychował go nasz ojciec. Dzięki szczeremu cierpieniu zawartemu w tych słowach po raz pierwszy, od kiedy się znałyśmy, w obecności Carmen odebrało nam mowę. Lila w ogóle się nie sprzeciwiła, a ja poczułam się skrępowana. Rodzeństwo Peluso, ich proste i zwyczajne życie, zawsze w tle moich perypetii, wpędzało mnie w konsternację. Wykluczone, żeby ojciec stolarz nauczył ich, tak jak Franco nauczył Dede, jak podważać niedorzeczności Meneniusza Agryppy: oboje jednak – Carmen w mniejszym stopniu, Pasquale w większym – wiedzieli instynktownie, że członki jednego człowieka nie nakarmią się, jeśli zostanie wypełniony brzuch drugiego, a kto próbuje wmawiać takie niedorzeczności, wcześniej czy później otrzyma to, na co zasługuje. I choć bardzo się między sobą różnili, ich historie tworzyły jedną całość, której nie chciałam złączyć z historią moją i Lili, ale nie potrafiłam się też od niej oderwać. Dlatego jednego dnia przekonywałam Carmen: powinnaś się cieszyć, teraz, kiedy Pasquale jest w rękach prawa, możemy się zorientować, jak mu pomóc; a następnego mówiłam Lili, w pełnej zgodzie z jej przekonaniami: prawo i zapewnienia nie chronią ludzi pozbawionych władzy, zmasakrują go w więzieniu. Czasami jednak zarówno przed jedną, jak i przed drugą przyznawałam, że chociaż przemoc, jakiej doświadczałyśmy od dziecka, przepełnia mnie obrzydzeniem, pewna jej dawka jest niezbędna, żeby stawić czoła okrutnemu światu, na jakim przyszło nam żyć. I tego się trzymając, zrobiłam wszystko co w mojej mocy, żeby jakoś pomóc Pasqualemu. Nie chciałam, żeby w przeciwieństwie do swojej dawnej towarzyszki Nadii, którą traktowano z wielkimi względami, czuł się nikim – kimś, na kim nikomu nie zależy.

24. Poszukałam wiarygodnych adwokatów, postanowiłam nawet skontaktować się z Ninem, jedynym parlamentarzystą, którego znałam osobiście. Ani razu nie udało mi się go zastać, ale ponieważ nie dawałam za wygraną, w końcu sekretarka umówiła mnie na spotkanie. Proszę mu przekazać, powiedziałam lodowato, że przywiozę ze sobą naszą córkę. Po drugiej stronie słuchawki sekretarka długo zwlekała z odpowiedzią. Wreszcie odparła: przekażę. Kilka minut później zadzwonił telefon. To znowu była sekretarka: deputowany Sarratore będzie zaszczycony, jeśli pojawimy się w jego biurze na piazza Risorgimento. Ale w następnych dniach miejsce i godzina spotkania nieustannie się zmieniały: deputowany wyjechał; deputowany wrócił, ale jest zajęty; deputowany ma posiedzenie w parlamencie. Byłam szczerze zdumiona, że pomimo pewnej sławy, pomimo legitymacji prasowej, pomimo iż jestem matką jego dziecka, tak trudno mi skontaktować się z przedstawicielem narodu. Kiedy wszystko wreszcie zostało ustalone – spotkanie miało się odbyć w samym pałacu Montecitorio2 – Imma i ja wystroiłyśmy się i wyruszyłyśmy do Rzymu. Przed wyjazdem zapytała mnie, czy może zabrać ze sobą cenną ulotkę wyborczą, powiedziałam, że tak. W pociągu cały czas na nią patrzyła, jakby chciała się przygotować na konfrontację z rzeczywistością. W stolicy wzięłyśmy taksówkę i pojechałyśmy do parlamentu. Przy każdej kontroli pokazywałam dokumenty i mówiłam – głównie po to, żeby Imma słyszała: oczekuje nas deputowany Sarratore, to jest jego córka, Imma Sarratore. Długo czekałyśmy, w pewnym momencie moja córka w przypływie strachu zapytała: a co, jeśli naród go zatrzyma? Zapewniłam ją: nie zatrzyma. Nino w końcu przyszedł w asekuracji młodej i bardzo atrakcyjnej sekretarki. Był niezwykle elegancki, cały promieniał, przytulił córkę czule i pocałował, potem wziął ją na ręce i trzymał tak cały czas, jakby nadal była małym dzieckiem. Ale najbardziej mnie zaskoczyła natychmiastowa poufałość, z jaką Imma objęła go za szyję i powiedziała, tryskając szczęściem i pokazując na ulotkę: jesteś ładniejszy niż na zdjęciu, czy wiesz, że moja nauczycielka na ciebie głosowała? Nino przez cały czas skupiał się tylko na niej, wypytał o szkołę, o koleżanki, o przedmioty, które lubi najbardziej. Na mnie nie zwracał uwagi, ja należałam do dawnego, gorszego etapu jego życia, i nie zamierzał marnować na mnie swojej energii. Powiedziałam mu o Pasqualem, wysłuchał mnie, nie spuszczając wzroku z córki, skinął tylko na sekretarkę, żeby notowała. Gdy skończyłam, zapytał poważnym tonem: – Czego ode mnie oczekujesz? – Żebyś sprawdził, czy jest zdrowy i czy respektowane są jego prawa. – Współpracuje z policją? – Nie i wątpię, żeby kiedykolwiek poszedł na współpracę. – Dobrze by było, gdyby poszedł. – Jak Nadia? Roześmiał się z zażenowaniem. – Nadia zrozumiała, że to jedyna szansa, żeby nie spędzić reszty życia za kratkami. – Nadia to rozpieszczona dziewczynka, a Pasquale nie. Nie od razu odpowiedział, przycisnął nos Immy i wydał z siebie dźwięk naśladujący dzwonek. Oboje się roześmiali, potem zwrócił się do mnie: – Sprawdzę, jak wygląda sytuacja twojego przyjaciela. Jestem tutaj po to, żeby czuwać nad prawami

wszystkich ludzi. Ale powiem mu, że prawa mają też krewni tych, których zabił. Nie można bawić się w buntownika i rozlewać prawdziwej krwi, a potem domagać się praw dla siebie. Zrozumiałaś, Immo? – Tak. – Tak, tato. – Tak, tato. – A jeśli nauczycielka będzie cię źle traktowała, zadzwoń do mnie. Wtrąciłam się: – Jeśli nauczycielka będzie ją źle traktowała, sama sobie poradzi. – Tak jak poradził sobie Pasquale Peluso? – Pasquale nigdy nie miał nikogo, kogo mógłby prosić o opiekę. – I to go usprawiedliwia? – Nie, ale znamienne jest to, że jeśli Imma ma domagać się swoich praw, ty jej mówisz „zadzwoń do mnie”. – A czy ty w sprawie swojego przyjaciela Pasqualego nie zadzwoniłaś do mnie? Odeszłam zdenerwowana i nieszczęśliwa, ale dla Immy to był najważniejszy dzień jej pierwszych siedmiu lat życia. Dni mijały. Już zaczęłam podejrzewać, że tylko zmarnowałam swój czas, ale Nino dotrzymał słowa i zainteresował się Pasqualem. Od niego dowiedziałam się rzeczy, których adwokaci nie wiedzieli albo które ukrywali. To prawda, że udział naszego przyjaciela w pewnych głośnych zbrodniach politycznych, jakie wstrząsnęły Kampanią, był sednem szczegółowych zeznań Nadii, niemniej nie było to dla nikogo tajemnicą. Teraz jednak ona przypisywała mu udział we wszystkim, nawet w akcjach o mniejszym rozgłosie. I tak na długiej liście przestępstw popełnionych przez Pasqualego pojawiło się także zabójstwo Gina, zastrzelenie Bruna Soccava, śmierć Manueli Solary i wreszcie jej dwóch synów, Marcella i Michelego. – Co za pakt zawarła twoja była dziewczyna z karabinierami? – zapytałam Nina podczas naszego ostatniego spotkania. – Nie wiem. – To, co opowiada Nadia, to stek bzdur. – Niewykluczone. Jedno jest pewne, zrujnowała mnóstwo ludzi, którzy czuli się bezpieczni. Dlatego powiedz Linie, żeby uważała, bo Nadia zawsze jej nienawidziła.

25. Minęło wiele lat, a Nino dalej nie przepuścił żadnej okazji, by wspomnieć o Lili, by na odległość okazać jej troskę. I chociaż to na mnie patrzył, chociaż to ja go kiedyś kochałam, a obok mnie stała nasza córka, która jadła czekoladowe lody, traktował mnie tylko jak koleżankę z lat młodości, przed którą chce się popisać wspaniałą drogą, jaką przebył od licealnej ławki aż po fotel w parlamencie. Podczas tego spotkania największym komplementem, jakim mnie obdarzył, był fakt, że uznał mnie za równą sobie. Powiedział mianowicie, nie pamiętam już à propos czego: my naprawdę daleko zaszliśmy. Ale jeszcze nie dokończył tego zdania, a ja już wyczytałam w jego spojrzeniu, że to tylko maskarada. On uważał siebie za o wiele lepszego, bo przecież to ja, pomimo cieszących się sukcesem książek, stałam przed nim w roli petentki. Jego oczy śmiały się do mnie serdecznie i jednocześnie mówiły: patrz, co straciłaś, straciwszy mnie. Odeszłam z córką w pośpiechu. Byłam pewna, że wobec Lili zachowałby się całkiem inaczej. Bełkotałby coś pod nosem, czułby się zmiażdżony, może nawet śmieszny z tym swoim puszeniem się. Kiedy doszłyśmy na parking, gdzie zostawiłam samochód – tym razem przyjechałyśmy do Rzymu autem – do głowy przyszła mi pewna myśl, na którą nigdy nie zwróciłam uwagi: tylko dla Lili Nino naraził własne ambicje. Na Ischii, a potem przez cały następny rok zaangażował się w przygodę, która mogła mu przynieść same kłopoty. To była jedyna anomalia w jego życiu, dlatego że w tamtym czasie był już bardzo znanym i bardzo obiecującym studentem. Wreszcie zrozumiałam, że związał się z Nadią jedynie dlatego, że jako córka profesor Galiani mogła go wprowadzić do wyższych sfer, które wtedy wydawały nam się niedostępne. Jego decyzjami zawsze kierowały ambicje. Bo czyż nie ożenił się z Eleonorą dla interesu? A ja sama, kiedy zostawiłam dla niego Pietra, czyż nie byłam kobietą o pewnym statusie, obiecującą pisarką związaną z ważnym wydawnictwem, jednym słowem kobietą użyteczną dla jego dalszej kariery? A czy wybierając wszystkie pozostałe panie, które mu pomogły, nie kierował się tą samą logiką? Nino oczywiście kochał kobiety, ale był przede wszystkim wielbicielem pożytecznych relacji. Bez siatki znajomości, którą zaczął zaplatać już jako chłopiec, sam nie miałby wystarczająco dużo sił, żeby zrealizować swoje pomysły. Co zatem z Lilą? Ukończyła piątą klasę szkoły podstawowej, była młodziutką żoną sklepikarza i gdyby Stefano odkrył ich relację, zabiłby oboje. Dlaczego w tym jednym przypadku Nino ryzykował całą swoją przyszłość? Wsadziłam Immę do samochodu, skarciłam za to, że poplamiła lodami kupioną na tę okazję sukienkę. Zapaliłam silnik i opuściłam Rzym. Może Nino był zafascynowany Lilą, bo wydawało mu się, że odnalazł w niej to, co sam posiada, ale potem w wyniku konfrontacji odkrył, że on jednak tego nie ma. Ją cechowała ponadprzeciętna inteligencja, jednak ona z niej nie korzystała, co więcej, trwoniła ją jak wielka dama, dla której wszystkie bogactwa świata to tylko przejaw wulgarności. I właśnie ta bezinteresowność inteligencji Lili musiała oczarować Nina. Spośród innych wyróżniało ją to, że nie poddała się żadnemu szkoleniu, nie zrobiła ze swych umiejętności żadnego użytku i w żaden sposób ich nie ukierunkowała. My zaś się poddaliśmy. A próby, przez jakie przeszliśmy, upadki i sukcesy, jakich doświadczyliśmy, umniejszyły naszą wartość. Tylko Lili nikt i nic nie umniejszyło. Co więcej, choć z biegiem lat stała się – jak wszyscy – głupia i nieznośna, zalety, które jej przypisaliśmy, na zawsze pozostaną nienaruszone, a wręcz się utwierdzą. Nawet kiedy jej nienawidziliśmy, zawsze czuliśmy wobec niej respekt i bojaźń. Nie dziwiło mnie więc, że Nadia, choć spotkały się zaledwie kilka razy, nienawidziła jej i próbowała zaszkodzić. Lila zabrała jej Nina. Lila upokorzyła ją z powodu wiary w rewolucję. Lila była zła i umiała zadać cios, zanim sama została uderzona. Lila była plebsem, ale

odrzuciła odkupienie. Jednym słowem Lila była największym wrogiem i zniszczyć ją to czysta przyjemność pozbawiona wyrzutów sumienia, które z pewnością budziło obarczenie winą wybranego na kozła ofiarnego Pasqualego. Nadia mogła w ten sposób myśleć. Jak bardzo wszystko się pogmatwało przez te lata: profesor Galiani, jej mieszkanie z widokiem na zatokę, jej książki, obrazy, uczone dyskusje, Armando i Nadia. Jaka była wdzięczna, jak dobrze wychowana, kiedy widziałam ją pod szkołą u boku Nina, kiedy przywitała mnie na przyjęciu w pięknym mieszkaniu. I miała w sobie coś niedościgłego, kiedy wyzbyła się wszystkich przywilejów, żeby w całkiem nowym świecie przywdziać o wiele wspanialsze szaty. I co z tego? Przepadły gdzieś szlachetne powody tego wyzbycia się, pozostała jedynie potworność bezsensownie przelanej krwi i hańba zrzucenia wszelkiej winy na byłego murarza, którego kiedyś uznała za awangardę nowej ludzkości, a który teraz przydał się – razem z innymi – by do minimum zredukować własną odpowiedzialność za czyny. Zdenerwowałam się. W drodze do Neapolu znowu pomyślałam o Dede. Ona też może paść ofiarą błędu, który popełniła Nadia, podobnego do wszystkich błędów odciągających od tego, kim się jest. Lipiec zbliżał się ku końcowi. Poprzedniego dnia Dede uzyskała najwyższą ocenę z egzaminu dojrzałości. Jest Airotą, jest moją córką, a jej wybitny umysł zdolny jest do najwyższych wzlotów. Wkrótce może dokonać więcej niż ja, a nawet więcej niż jej ojciec. To, co ja zdobyłam dzięki wysiłkowi, dyscyplinie i dużej dozie szczęścia, ona wzięła z nonszalancją jako coś, co jej się należy ze względu na pochodzenie. A zamiast tego co zaplanowała? Wyznać miłość Rinowi. Stoczyć się z nim, odrzucić przywileje, zatracić się w duchu solidarności i sprawiedliwości, przez fascynację tym, co inne, ponieważ w bełkocie tego chłopca ona dostrzegła niepospolity umysł. Nagle spojrzałam na Immę we wstecznym lusterku i zapytałam: – Czy tobie Rino się podoba? – Mnie nie, ale podoba się Dede. – Skąd wiesz? – Elsa mi powiedziała. – A Elsie kto powiedział? – Dede. – Dlaczego Rino ci się nie podoba? – Bo jest bardzo brzydki. – A kto ci się podoba? – Tata. W jej oczach dostrzegłam odblask płomieni, które ona widziała wokół swojego ojca. Pomyślałam, że Nino nigdy nie miałby w sobie tyle blasku, gdyby stoczył się z Lilą; Nadia ten blask utraciła, bo stoczyła się z Pasqualem; i opuści on również Dede, jeśli zatraci się w pogoni za Rinem. Nagle ze wstydem poczułam, że rozumiem i usprawiedliwiam rozdrażnienie, z jakim Galiani patrzyła na córkę, gdy ta siedziała Pasqualemu na kolanach, że rozumiem i usprawiedliwiam Nina, który w taki czy inny sposób porzucił Lilę, i – dlaczego nie – rozumiem i usprawiedliwiam Adele, która robiła dobrą minę do złej gry, gdy godziła się, żebym to ja poślubiła jej syna.

26. Od razu po powrocie zapukałam do drzwi Lili. Otworzyła mi niechętnie, była roztargniona, ale rzadko kiedy bywała inna, dlatego się nie przejęłam. Ze szczegółami zrelacjonowałam jej to, co mi powiedział Nino, i dopiero na koniec przekazałam jego ostrzeżenie. Potem zapytałam: – Czy Nadia naprawdę może ci zaszkodzić? Zrobiła lekceważącą minę. – Można zaszkodzić tylko temu, kto kocha. A ja nie kocham już nikogo. – A co z Rinem? – Rino odszedł. Od razu pomyślałam o Dede i o jej planach i się przeraziłam. – Dokąd? Wzięła ze stołu kartkę i podała mi ją, mamrocząc pod nosem: – Jako dziecko pisał tak ładnie, a teraz sama spójrz, analfabeta. Przeczytałam. Rino w mozolnie skreślonych sześciu linijkach informował, że ma wszystkiego dość, obrzucił wyzwiskami Enza i zapowiedział, że jedzie do Bolonii, do pewnego przyjaciela, którego poznał w wojsku. Tylko tyle, żadnej wzmianki o Dede. Serce waliło mi w piersiach. Co ta kaligrafia, ortografia i składnia ma wspólnego z moją córką? Nawet jego rodzona matka czuje się rozczarowana i uważa to za porażkę, a może nawet swego rodzaju przepowiednię: oto co by się stało z Tiną, gdyby jej nie porwano. – Sam wyjechał? – zapytałam. – A z kim miał jechać? Pokręciłam niepewnie głową. Ona wyczytała w moich oczach strach i uśmiechnęła się: – Boisz się, że wyjechał z Dede?

27. Poleciałam do domu, Imma biegła tuż za mną. Weszłam, zawołałam Dede, zawołałam Elsę. Żadnej odpowiedzi. Ruszyłam do pokoju, gdzie spały i uczyły się moje starsze córki. Dede leżała na swoim łóżku, miała oczy czerwone od płaczu. Poczułam ulgę. Pomyślałam, że pewnie powiedziała Rinowi o swojej miłości, a on ją odrzucił. Nie zdążyłam otworzyć ust, a już Imma, która chyba nie zauważyła, w jakim stanie jest jej siostra, zaczęła z entuzjazmem opowiadać o swoim ojcu. Dede jednak cisnęła w nią dialektalnym przekleństwem, usiadła i się rozpłakała. Skinęłam na Immę, żeby się nie obrażała, a do starszej córki powiedziałam łagodnie, głaszcząc ją po głowie: wiem, że to straszne, dobrze to wiem, ale minie. Zareagowała brutalnie. Gwałtownie się odchyliła i wrzasnęła: co ty wygadujesz, ty nic nie wiesz, niczego nie rozumiesz, myślisz tylko o sobie i o bzdetach, jakie wypisujesz! Potem podała mi kartkę w kratkę, a właściwie rzuciła mi ją w twarz, i wybiegła z pokoju. Gdy Imma zrozumiała, że jej siostra jest zdesperowana, do jej oczu też napłynęły łzy. Szepnęłam do niej, żeby czymś ją zająć: zawołaj Elsę, poszukaj jej, i podniosłam kartkę z podłogi. To był najwyraźniej dzień liścików. Od razu rozpoznałam piękne pismo mojej średniej córki. Elsa napisała długi list do Dede. Wyjaśniła jej, że serce nie sługa, że Rino od dawna ją kocha i że ona stopniowo też się w nim zakochiwała. Oczywiście ma świadomość, że sprawi jej tym ból, i bardzo jej przykro, ale wie też, że jeśli zrezygnuje z ukochanego, niczego to nie zmieni. Potem zwróciła się do mnie niemalże rozbawionym tonem. Napisała, że postanawia porzucić szkołę, że mój kult dla nauki zawsze uważała za głupotę, że to nie książki sprawiają, iż ludzie są dobrzy, ale że to dobrzy ludzie piszą dobre książki. Podkreśliła, że Rino jest dobry, chociaż nigdy żadnej książki nie przeczytał; że jej ojciec jest dobry i napisał wspaniałe książki. I na tym więź między książkami, ludźmi i dobrocią się wyczerpała, o mnie nie było mowy. Na koniec pożegnała się ze mną serdecznie i poprosiła mnie, żebym nie gniewała się zbytnio, bo Dede i Imma z pewnością będą dla mnie powodem do dumy, ona zaś nigdy niczego wielkiego nie dokona. Najmłodszej siostrze zadedykowała serduszko ze skrzydełkami. Ogarnęła mnie furia. Nakrzyczałam na Dede, że się nie zorientowała, że jej siostra jak zwykle zamierza jej zwinąć sprzed nosa to, na czym jej najbardziej zależy. Powinnaś to przeczuć, wrzasnęłam, powinnaś ją zatrzymać, jesteś taka mądra, a dałaś się wyrolować zarozumiałej spryciarze. Potem zbiegłam na dół, do Lili: – Twój syn nie wyjechał sam, twój syn zabrał ze sobą Elsę. Ona popatrzyła na mnie zdezorientowana. – Elsę? – Tak. A Elsa jest nieletnia. Rino jest dziewięć lat od niej starszy i jak Bóg na niebie, pójdę na policję i doniosę na niego. Roześmiała się. W jej śmiechu nie było złośliwości, lecz niedowierzanie. Śmiała się i mówiła: – Popatrz, popatrz, ile szkody narobił, nie doceniałam go. Nie wierzę, zawrócił w głowie obydwu panienkom. Lenù, chodź tu, uspokój się, usiądź. Zastanów się, tu nie ma co płakać, tu trzeba się śmiać. Wrzasnęłam w dialekcie, że nie ma w tym nic śmiesznego, że Rino popełnił przestępstwo, że naprawdę pójdę na policję. Wtedy zmieniła ton i pokazała mi drzwi: – Idź, idź, na co czekasz. Wyszłam, ale na razie zrezygnowałam z zamiaru, wróciłam do domu, przeskakując po dwa stopnie. Krzyknęłam do Dede: chcę wiedzieć, gdzie oni do cholery są, mów natychmiast. Dede się przestraszyła,

Imma zatkała dłońmi uszy, ale ja się nie uspokoiłam, dopóki Dede nie wyjawiła, że Elsa poznała bolońskiego kolegę Rina, kiedy ten przyjechał do Neapolu. – Wiesz, jak ma na imię? – Tak. – Masz jego adres, telefon? Zadrżała, miała na czubku języka informacje, których od niej żądałam, ale chociaż w tej chwili nienawidziła siostry bardziej niż Rina, pomyślała pewnie, że donoszenie to haniebna rzecz, i zamilkła. Sama sobie poradzę, krzyknęłam i zaczęłam grzebać w jej rzeczach, szukać po całym mieszkaniu. Nagle się zatrzymałam. Bo gdy tak szukałam kolejnej kartki czy notatki w dzienniczku szkolnym, uświadomiłam sobie, że brakuje czego innego. Zniknęły wszystkie pieniądze z szuflady, w której zazwyczaj je trzymałam, na dodatek nie było mojej biżuterii, nie było nawet bransoletki mojej matki. Elsie zawsze bardzo na niej zależało. Mówiła pół żartem, pół serio, że babcia, gdyby napisała testament, z pewnością jej zostawiłaby tę bransoletkę, a nie mnie.

28. To odkrycie sprawiło, że nie odpuściłam, dopóki Dede nie wręczyła mi adresu i numeru telefonu, którego szukałam. Gardziła sobą za to, co zrobiła, i wrzasnęła, że jestem taka sama jak Elsa, że nie mam szacunku dla nikogo i dla niczego. Uciszyłam ją i chwyciłam za telefon. Kolega Rina miał na imię Moreno. Pogroziłam mu, powiedziałam, że wiem o handlu heroiną, że wpędzę go w takie tarapaty, że do końca życia nie wyjdzie z pierdla. Nic nie wskórałam. Przysięgał, że niczego nie wie o Rinie, że pamięta Dede, ale mojej drugiej córki, Elsy, nigdy nie widział na oczy. Wróciłam do Lili. Ona mi otworzyła, ale w domu był już Enzo – potraktował mnie życzliwie i posadził na krześle. Oznajmiłam, że zamierzam natychmiast jechać do Bolonii, i tonem nieznoszącym sprzeciwu poprosiłam Lilę, żeby mi towarzyszyła. – Nie ma takiej potrzeby – odparła. – Zobaczysz, że kiedy zabraknie im pieniędzy, sami wrócą. – Ile Rino ci zabrał? – Nic. Wie, że jeśli tknie choćby dziesięć lirów, połamię mu wszystkie kości. Poczułam się upokorzona. Mruknęłam: – Elsa wzięła pieniądze i biżuterię. – Bo nie umiałaś jej wychować. Enzo fuknął na nią: – Przestań. Wtedy ona naskoczyła na niego: – Będę mówić to, na co mam ochotę. Mój syn ćpa, mój syn się nie uczy, mój syn źle mówi i źle pisze, mój syn jest leniem, mój syn jest wszystkiemu winien. Ale kto kradnie? Kto zdradza siostrę? Elsa. Enzo zwrócił się do mnie: – Chodźmy. Ja pojadę z tobą do Bolonii. Noc spędziliśmy w samochodzie. Dopiero wróciłam z Rzymu, byłam zmęczona. Ból i wściekłość pochłonęły resztki energii i teraz, kiedy napięcie zaczęło opadać, czułam się wykończona. Kiedy tak siedziałam obok Enza, kiedy opuszczaliśmy Neapol i wjeżdżaliśmy na autostradę, górę wziął strach o Dede, którą zostawiłam potwornie przybitą, a także odrobina wstydu za to, że przestraszyłam Immę, że byłam niemiła dla Lili i zapomniałam, że przecież Rino jest jej jedynym synem. Nie wiedziałam, czy mam dzwonić do Pietra do Ameryki i prosić go, żeby natychmiast wracał, nie wiedziałam, czy naprawdę powinnam iść na policję. Sami to rozwiążemy, zapewnił mnie Enzo z udawanym przekonaniem, nie martw się, nie ma sensu krzywdzić chłopaka. – Nie chcę donosić na Rina – wyjaśniłam. – Chcę tylko, żeby znaleźli Elsę. To była prawda. Wymamrotałam, że pragnę jedynie zabrać córkę do domu i od razu spakować rzeczy, żeby ani minuty dłużej nie przebywać w tym mieszkaniu, w dzielnicy, w Neapolu. To nie ma sensu, powiedziałam, żebyśmy kłóciły się teraz z Lilą o to, która lepiej wychowała dzieci, która jest winna temu, co się stało. Nie dam rady. Enzo słuchał mnie w milczeniu, potem, pomimo że od dawna miał pretensje do Lili, zaczął ją usprawiedliwiać. Nie mówił o Rinie, o problemach, jakie stwarza, ale o Tinie. Powiedział: jeśli kilkuletnia istotka umiera, przestaje żyć, wszystko dobiega końca i wcześniej czy później trzeba się z tym pogodzić. Ale jeśli znika, jeśli nic o niej nie wiadomo, całe życie staje do góry nogami. Tina wróci czy nie wróci już nigdy? A jeśli wróci, to żywa czy martwa? W każdej sekundzie – mruknął – zastanawiasz się, gdzie jest. Czy żebrze na ulicy? Czy trafiła do bogatych ludzi, którzy nie mogli mieć dzieci? Czy każą

jej robić straszne rzeczy, a potem sprzedają z nią filmy i fotografie? Czy ją poćwiartowano i za grube pieniądze sprzedano jej serce, by trafiło do piersi innego dziecka? A co z resztą? Czy trafiła do ziemi? Może jej ciałko spalono? A może cała została zakopana, bo przez przypadek umarła po tym, jak ją porwano? Ale jeśli ziemia i ogień jej nie pochłonęły i rośnie gdzieś, nie wiadomo gdzie, to jak teraz wygląda, jaka będzie w przyszłości, czy ją rozpoznamy, gdy spotkamy ją na ulicy? A jeśli ją rozpoznamy, kto nam zwróci to wszystko, co utraciliśmy, to wszystko, co się wydarzyło, kiedy nie było nas przy Tinie, a ona, taka mała, czuła się porzucona? W pewnym momencie, gdy Enzo jeszcze mówił, z trudem, ale przejmująco, w świetle reflektorów zobaczyłam jego łzy i zrozumiałam, że nie ma na myśli tylko Lili, lecz próbuje wyrazić także własne cierpienie. To była bardzo ważna dla mnie podróż, nawet dzisiaj nie potrafiłabym wskazać drugiego takiego mężczyzny, o tak subtelnej wrażliwości. Na początku Enzo zwierzył mi się z tego, co przez ostatnie cztery lata Lila mówiła do niego szeptem albo wykrzykiwała, w dzień i w nocy. Potem nakłonił mnie, żebym opowiedziała o swojej pracy i o tym, co mnie męczy. Mówiłam więc o córkach, o książkach, o mężczyznach, o żalu, o potrzebie akceptacji. Zdradziłam mu też, że całe to moje pisanie stało się obowiązkiem, że haruję dniem i nocą, żeby być obecna, żeby nie zepchnięto mnie na margines, żeby walczyć z tymi, którzy uznają mnie za nachalne beztalencie: ci prześladowcy – wymamrotałam – mają na celu jedynie odebranie mi czytelników i wcale nie dlatego, że kierują się wzniosłymi ideami, ale z zamiłowania do podcinania skrzydeł albo żeby uszczknąć dla siebie i dla swoich protegowanych odrobinę władzy. Enzo pozwolił mi się wygadać, pochwalił mnie za energiczność. Widzisz, powiedział, to cię rozpala. Cały ten trud trzyma cię przy życiu, które dla siebie wybrałaś, dostarczył ci szerokiej wiedzy i kompetencji, a przede wszystkim zaangażował twoje serce. Dlatego nie stanęłaś w miejscu i zniknięcie Tiny, choć bez wątpienia jest dla ciebie potwornym wydarzeniem i przepełnia cię smutkiem, to już przeszłość. Natomiast Lila przez te wszystkie lata patrzyła obojętnie na świat walący jej się na głowę i wciskający ją w pustkę, którą po sobie zostawiła córka, jak deszcz spływający w dół rynną. Ona pozostała przy Tinie i zrodziła się w niej niechęć do wszystkiego, co nadal żyje, co rośnie i prosperuje. Oczywiście, że jest silna, stwierdził, źle się obchodzi ze mną, z tobą, mówi nieprzyjemne rzeczy. Ale nawet nie wiesz, ile razy zemdlała, chociaż wydawała się spokojna, myła talerze albo patrzyła przez okno na główną ulicę.

29. W Bolonii nie trafiliśmy na żaden ślad Rina ani mojej córki, chociaż Moreno, przerażony okrutnym spokojem Enza, zaprowadził nas w miejsca, gdzie jego zdaniem, gdyby przebywali w mieście, na pewno znaleźliby nocleg. Enzo często dzwonił do Liny, ja do Dede. Mieliśmy nadzieję, że się czegoś dobrego dowiemy, ale nic z tego. Wtedy znowu wpadłam w rozpacz, nie wiedziałam, co robić. Powiedziałam: – Idę na policję. Enzo pokręcił głową. – Wstrzymaj się jeszcze. – Rino sprowadził Elsę na złą drogę. – Tego nie wiesz na pewno. Powinnaś spróbować zobaczyć swoje córki takimi, jakie naprawdę są. – Cały czas to robię. – Tak, ale nie dość dobrze. Elsa zrobiłaby wszystko, żeby zadać ból Dede, a obie działają zgodnie tylko wtedy, jeśli chodzi o dręczenie Immy. – Nie prowokuj mnie, to Lila tak uważa, a ty po niej powtarzasz. – Lila cię lubi, podziwia cię i jest przywiązana do twoich córek. To ja tak uważam i mówię o tym, żeby ci pomóc rozwiązać tę sytuację. Uspokój się, zobaczysz, że ich znajdziemy. Ale ich nie znaleźliśmy, postanowiliśmy więc wrócić do Neapolu. Niedaleko Florencji Enzo znowu zdecydował się zadzwonić do Lili. Kiedy odłożył słuchawkę, zamyślił się i powiedział: – Dede chce z tobą rozmawiać, ale Lina nie wie dlaczego. – Jest u was? – Nie, jest w domu. Od razu zadzwoniłam, bałam się, że może Imma się rozchorowała. Dede nie pozwoliła mi nawet otworzyć ust, rzuciła od razu: – Jutro wyjeżdżam do USA, będę tam studiować. Postarałam się nie krzyczeć: – To nie jest odpowiedni moment na taką dyskusję. Porozmawiamy z tatą, jak tylko będzie to możliwe. – Ale zapowiadam ci jedno, mamo, że Elsa może wrócić do domu dopiero wtedy, kiedy mnie już tu nie będzie. – Na razie musimy się dowiedzieć, gdzie ona jest. Wtedy Dede wrzasnęła w dialekcie: – Ta gówniara przed chwilą dzwoniła, jest u babci.

30. Oczywiście chodziło o Adele. Natychmiast wybrałam numer teściów. Odebrał Guido, z chłodem przekazał słuchawkę żonie. Adele była życzliwa, powiedziała, że Elsa jest u nich, i dodała: nie sama. – Jest też chłopak? – Tak. – Mogę przyjechać? – Czekamy na ciebie. Enzo odwiózł mnie na dworzec we Florencji. Dalsza podróż była trudna: spóźnienia, czekanie, wszelkiego rodzaju problemy. Zastanawiałam się nad Elsą, która sprytnie wciągnęła w to Adele. Dede nie była zdolna do żadnych matactw, za to ona celowała w wymyślaniu strategii, które miały ją ochraniać i na dodatek zagwarantować jej zwycięstwo. Nietrudno było się domyślić, że zamierza zmusić mnie do zaakceptowania Rina w obecności babci – która z ciężkim sercem zgodziła się, żebym została jej synową, o czym obie siostry dobrze wiedziały. Przez całą drogę czułam się lepiej, bo wiedziałam, że Elsa jest bezpieczna, ale jednocześnie byłam na nią wściekła za sytuację, w którą mnie wpakowała. Do Genui dotarłam przygotowana na ostre starcie. Tymczasem Adele przywitała mnie bardzo życzliwie, a Guido był uprzejmy. Jeśli zaś chodzi o Elsę – która wystroiła się jak od święta, wymalowała, na rękę włożyła bransoletkę mojej matki i pierścionek, który wiele lat temu podarował mi jej ojciec – zachowywała się przymilnie i swobodnie, jakbym nie miała żadnych powodów, by się na nią złościć. Tylko Rino milczał ze spuszczonym wzrokiem, aż zrobiło mi się go żal, dlatego byłam bardziej surowa wobec własnej córki niż wobec niego. Enzo chyba miał rację, w całym tym zamieszaniu chłopak odegrał niewielką rolę. Nie miał w sobie nic z bezczelności i zawziętości matki, to Elsa go omamiła i pociągnęła za sobą po to, żeby skrzywdzić Dede. Rino tylko kilka razy ośmielił się spojrzeć na mnie, i to wzrokiem zbitego psa. Szybko do mnie dotarło, że Adele przyjęła Elsę i Rina jak parę: dostali swój pokój, ręczniki, mogli spać razem. Elsa nie kryła się z tą ratyfikowaną przez babcię intymnością, chyba specjalnie się z nią przede mną obnosiła. Kiedy po kolacji młodzi, trzymając się za ręce, udali się do swojego pokoju, teściowa usiłowała wyciągnąć ze mnie wyznanie, że Rino nie budzi mojej sympatii. Elsa to jeszcze dziecko, powiedziała w pewnej chwili, nie wiem, co widzi w tym młodzieńcu, trzeba jej pomóc wyjść z całej tej sytuacji. Ja jednak zebrałam się na odwagę i odparłam: to dobry chłopak, ale nawet gdyby nie był dobry, niewiele możemy zrobić, bo ona się w nim zakochała. Potem podziękowałam, że przyjęła ich ciepło i z wyrozumiałością, i poszłam spać. Całą noc rozmyślałam. Jeśli popełnię błąd i powiem coś niewłaściwego, prawdopodobnie zniszczę obie córki. Nie mogę tak po prostu rozdzielić Elsy i Rina. Nie mogę też zmusić obu sióstr do mieszkania pod wspólnym dachem, w tym momencie to niemożliwe: doszło między nimi do poważnego rozłamu i na jakiś czas trzeba je rozdzielić. Przeprowadzka do innego miasta tylko skomplikuje sprawy, Elsa będzie się czuła w obowiązku, by zostać przy Rinie. Doszłam do wniosku, że jeśli chcę sprowadzić Elsę do domu i zmusić ją do ukończenia szkoły i zdania matury, muszę rozstać się z Dede i naprawdę wysłać ją do ojca. Dlatego następnego dnia, gdy Adele poinstruowała mnie, jaka jest najlepsza pora na telefon (w ten sposób dowiedziałam się, że cały czas jest w kontakcie z synem), zadzwoniłam do Pietra. Matka przekazała mu już szczegółowe informacje, a jego zły humor dowodził, że Adele wcale nie odebrała zajścia tak dobrze, jak usiłowała mi to pokazać. Pietro powiedział poważnym tonem: – Musimy się zastanowić, jakimi rodzicami jesteśmy i czego pozbawiliśmy nasze córki.

– Masz na myśli to, że nie byłam i nie jestem dobrą matką? – Mam na myśli to, że Dede i Elsa potrzebują uczucia, którego ani ty, ani ja nie potrafiliśmy zagwarantować. Przerwałam mu i oznajmiłam, że wkrótce będzie miał okazję zostać ojcem na pełny etat przynajmniej dla jednej z nich, bo Dede zamierza natychmiast przeprowadzić się do niego. Chce wyjechać tak szybko, jak to tylko możliwe. Nie przyjął tego dobrze, zamilkł, potem zaczął się wykręcać, że jeszcze się nie przystosował, że potrzebuje więcej czasu. Znasz Dede, odpowiedziałam, jesteście tacy sami, nawet jeśli jej zabronisz, i tak znajdziesz ją pod drzwiami. Jeszcze tego samego dnia porozmawiałam w cztery oczy z Elsą. Jej mizdrzenie się nie robiło na mnie żadnego wrażenia. Kazałam jej oddać pieniądze, biżuterię, bransoletkę mojej matki – którą natychmiast włożyłam na rękę – i powiedziałam jasno i dobitnie: nie wolno ci więcej dotykać moich rzeczy. Ona była przymilna, ja nie, wysyczałam, że następnym razem nie zawaham się ani chwili i od razu pójdę na policję. Jak tylko próbowała zaprotestować, pchnęłam ją na ścianę i podniosłam rękę do ciosu. Musiałam mieć potworny wyraz twarzy, bo się przestraszyła i rozpłakała. – Nienawidzę cię – wyszlochała. – Nie chcę cię więcej oglądać i nie wrócę do tego pieprzonego miejsca, w którym kazałaś nam żyć. – Dobrze, zostawię cię tu na całe lato, jeśli dziadkowie sami cię wcześniej nie wyrzucą. – A co potem? – We wrześniu wrócisz do domu, pójdziesz do szkoły, będziesz się uczyć i zamieszkasz z Rinem w naszym mieszkaniu tak długo, aż ci się nie sprzykrzy. Przyjrzała mi się z zaskoczeniem, długo nie mogła uwierzyć w to, co usłyszała. Ja te słowa wypowiedziałam takim tonem, jakbym skazywała ją na jedną z najgorszych kar, ona zaś potraktowała je jako nieoczekiwany gest wielkoduszności. – Naprawdę? – Tak. – Nigdy mi się nie sprzykrzy. – To się okaże. – A ciocia Lina? – Ciocia Lina się zgodzi. – Nie chciałam skrzywdzić Dede, mamo. Ja kocham Rina, po prostu się stało. – I stanie się jeszcze setki razy. – Nieprawda. – Tym gorzej dla ciebie. Będziesz kochać Rina przez całe życie. – Nabijasz się ze mnie. Powiedziałam, że wcale nie, tyle że takie zapewnienia brzmią niepoważnie w ustach młodej dziewczyny.

31. Wróciłam do Neapolu i zakomunikowałam Lili to, co zaproponowałam Elsie i Rinowi. Rozmawiałyśmy chłodno i z dystansem, jakbyśmy prowadziły pertraktacje. – Zamieszkają u ciebie? – Tak. – Jeśli tobie to pasuje, to mnie też. – Wydatkami podzielimy się po połowie. – Ja mogę za wszystko płacić. – Na razie mam pieniądze. – Na razie ja też je mam. – W takim razie wszystko ustalone. – Jak to przyjęła Dede? – Dobrze. Wyjeżdża za dwa tygodnie, jedzie do ojca. – Powiedz jej, żeby przyszła się pożegnać. – Nie sądzę, żeby to zrobiła. – W takim razie powiedz, żeby pozdrowiła ode mnie Pietra. – Przekażę. Nagle poczułam wielki ból w piersiach i powiedziałam: – W ciągu kilku dni straciłam obie córki. – Nie używaj tego słowa, bo niczego nie straciłaś, na dodatek zyskałaś syna. – To wszystko twoja sprawka. Zmarszczyła brwi, wyglądała na zdezorientowaną. – Nie wiem, o czym mówisz. – Cały czas jątrzysz, wichrzysz, podjudzasz. – Czyli teraz masz mi za złe nawet to, co wyprawiają twoje córki? Mruknęłam, że jestem zmęczona, i wyszłam. Przez wiele dni, a nawet tygodni nie potrafiłam przestać myśleć o tym, że Lila nie znosi, gdy w moim życiu panuje równowaga, dlatego stara się ją zachwiać. Zawsze tak było, ale po zniknięciu Tiny stała się jeszcze gorsza: wykonywała ruch, przyglądała się jego konsekwencjom, potem robiła następny ruch. W jakim celu? Tego chyba nawet ona sama nie wiedziała. Jedno jest pewne: siostry zerwały ze sobą kontakt, Elsa wpadła w tarapaty, Dede wkrótce wyjedzie, a ja będę musiała pozostać w dzielnicy nie wiadomo jeszcze jak długo.

32. Zajęłam się wyjazdem Dede. Od czasu do czasu powtarzałam jej: zostań, sprawiasz mi ogromne cierpienie. Ona odpowiadała: masz dużo pracy, nawet nie zauważysz, że mnie nie ma. Ja nalegałam: Imma cię uwielbia, Elsa też, dojdziecie do porozumienia, wszystko się ułoży. Ale Dede nawet nie chciała słyszeć o siostrze, jak tylko wymieniałam jej imię, krzywiła się z niesmakiem i wychodziła, trzaskając drzwiami. Kilka dni przed wyjazdem, podczas kolacji nagle strasznie pobladła i zaczęła się trząść. Wymamrotała: nie mogę oddychać. Imma szybko nalała jej wody do szklanki. Dede wypiła łyk, potem wstała i usiadła mi na kolanach. To mnie zaskoczyło. Była wielka, przerosła mnie, od dawna unikała jakichkolwiek kontaktów fizycznych ze mną, a jeśli przez przypadek otarłyśmy się o siebie, odskakiwała z odrazą. Zdumiała mnie jej waga, ciepło, pełne biodra. Objęłam ją w pasie, ona zarzuciła mi ręce na szyję i się rozpłakała. Imma też wstała i podeszła do nas, żeby przyłączyć się do uścisku. Pewnie pomyślała, że siostra zmieniła zamiar, bo w następnych dniach była wesoła i zachowywała się tak, jakby wszystko wróciło do normy. Dede jednak wyjechała. Na dodatek po tej chwili słabości była jeszcze bardziej oschła i bezpośrednia. Immie okazywała miłość, całowała ją setki razy i powtarzała: chcę otrzymywać co najmniej jeden list na tydzień. Mnie pozwalała się przytulać i całować, ale nie odwzajemniała czułości. Krążyłam wokół niej, odgadywałam wszelkie pragnienia, bez skutku. Kiedy poskarżyłam się na ten chłód, odparła: z tobą nie można nawiązać prawdziwej relacji, jedyne, co się dla ciebie liczy, to praca i ciocia Lina, cała reszta musi się podporządkować. Prawdziwą karą dla Elsy jest zostać tutaj. Cześć, mamo. Pocieszające było tylko to, że znowu zaczęła nazywać swoją siostrę po imieniu.

33. Kiedy na początku września 1988 roku Elsa wróciła do domu, miałam nadzieję, że swoją energicznością przegoni poczucie, że Lila zdołała wciągnąć mnie w swoją pustkę. Ale tak się nie stało. Obecność Rina w domu, zamiast wypełnić pokoje nowym życiem, tylko nasiliła ponury nastrój. To był serdeczny chłopak, całkowicie oddany Elsie i Immie – one traktowały go jak służącego. Muszę przyznać, że ja sama wkrótce nabrałam zwyczaju, by mu zlecać wszystkie nudne zadania – przede wszystkim wystawanie w długich kolejkach na poczcie – dzięki czemu miałam więcej czasu na pracę. Przygnębiał mnie jednak jego ospały wygląd i powolność, i choć zawsze był gotów wypełnić każde polecenie, nie przestrzegał fundamentalnych przykazań, jak podnoszenie sedesu przed sikaniem, pozostawianie po sobie czystej łazienki, podnoszenie brudnych skarpetek i majtek z podłogi. Elsa nawet nie kiwnęła palcem, żeby coś zmienić, za to sama chętnie dodatkowo komplikowała sytuację. Nie podobało mi się, że mizdrzy się do Rina na oczach Immy, nie cierpiałam, gdy odgrywała rolę wyzwolonej kobiety, podczas gdy była tylko piętnastoletnim podlotkiem. A przede wszystkim nie tolerowałam stanu, w jakim zostawiała swój pokój, w którym dawniej spała z Dede, a który teraz dzieliła z Rinem. Wstawała z łóżka zaspana, jadła w pośpiechu śniadanie i wybiegała do szkoły. Po chwili pojawiał się Rino, przez ponad godzinę pałaszował wszystko, na co natrafił, potem zamykał się łazience na kolejne pół godziny, ubierał się, krążył po domu, a na koniec wychodził, żeby odebrać Elsę ze szkoły. Po powrocie jedli wesoło i hałaśliwie, po czym na powrót zamykali się w pokoju. Pomieszczenie to wyglądało niemalże jak miejsce zbrodni, Elsa nie pozwalała, żeby ktokolwiek czegokolwiek dotykał. Ale żadne z nich nie otwierało okien, nie troszczyło się o porządek. Ja to robiłam, zanim przychodziła Pinuccia, bo nie chciałam, żeby wyczuła zapach seksu, żeby znalazła ślady po ich stosunkach. Cała ta sytuacja nie podobała się Pinuccii. W kwestii odzieży, obuwia, makijażu, fryzur zawsze okazywała podziw dla mojej nowoczesności, jak sama mówiła, ale w tym konkretnym przypadku od razu dała mi do zrozumienia – i to na wszelkie sposoby – że zrobiłam się zbyt wyrozumiała. Ta opinia zresztą była szeroko podzielana w dzielnicy. Pewnego ranka, gdy usiłowałam pracować, doszło do nieprzyjemnego incydentu: stanęła przede mną z gazetą w ręku, na której leżała prezerwatywa, i to zawiązana na supeł, żeby sperma się nie wylała. Znalazłam to przy łóżku, powiedziała z obrzydzeniem. Udałam, że nie robi to na mnie wrażenia. Nie odrywając palców i wzroku od klawiatury komputera, odparłam: nie musisz mi tego pokazywać, po to mamy kosz. W rzeczywistości jednak nie wiedziałam, jak postępować. Na początku myślałam, że wszystko z czasem jakoś się ułoży. Ale sprawy tylko się zagmatwały. Codziennie dochodziło między mną a Elsą do spięcia, ja jednak starałam się kontrolować, rana po wyjeździe Dede jeszcze się nie zabliźniła i nie zamierzałam stracić również drugiej córki. Dlatego coraz częściej chodziłam do Lili i prosiłam: porozmawiaj z Rinem, to dobry chłopak, wytłumacz mu, że powinien być nieco bardziej uporządkowany. Ona jednak jakby tylko czekała na moje skargi, żeby wszcząć kłótnię. – Odeślij go do mnie – rozzłościła się któregoś ranka – dosyć tych wygłupów i mieszkania u ciebie. Zrobimy inaczej. U mnie miejsca jest dużo, kiedy twoja córka będzie chciała się z nim spotkać, zejdzie, zapuka i może nawet zostać tu na noc. To mnie rozdrażniło. Moja córka ma pukać i prosić ją o pozwolenie, żeby móc spać z jej synem? Wymamrotałam: – Nie, dobrze jest, jak jest.

– Skoro jest dobrze, to o czym rozmawiamy? Prychnęłam: – Lila, ja cię tylko proszę, żebyś porozmawiała z Rinem. Ma dwadzieścia cztery lata, powiedz mu, żeby się zachowywał jak dorosły człowiek. Ja nie mogę ciągle kłócić się z Elsą, w końcu stracę cierpliwość i wyrzucę ją z domu. – Czyli to nie mój syn stwarza problemy, tylko twoja córka. W takich razach napięcie między nami rosło błyskawicznie, ale pozostawało bez ujścia, ona kpiła sobie ze mnie, a ja sfrustrowana wracałam do domu. Pewnego wieczoru zasiedliśmy już do kolacji, kiedy nagle ze schodów dobiegł jej rozkazujący ton, chciała, żeby Rino natychmiast przyszedł. On się zdenerwował, Elsa zaproponowała, że pójdzie razem z nim. Ale gdy Lila ją zobaczyła, oznajmiła: to są nasze sprawy, wracaj do domu. Moja córka wróciła niechętnie. Piętro niżej rozpętała się potworna awantura. Lila wrzeszczała, wrzeszczał Enzo, wrzeszczał też Rino. Mnie było przykro z powodu Elsy, która wykręcała sobie palce, była zaniepokojona, powtarzała: mamo, zrób coś, co się dzieje, dlaczego tak go traktują? Nic nie powiedziałam i nic nie zrobiłam. Kłótnia ucichła, minęło trochę czasu, ale Rino nie wracał. Wtedy Elsa zmusiła mnie, żebym poszła i sprawdziła, co się stało. Poszłam, otworzył mi Enzo. Był zmęczony, przybity, nie wpuścił mnie do środka. Powiedział tylko: – Lila mi przekazała, że chłopiec nie zachowuje się dobrze, dlatego zostaje tutaj. – Chcę z nią porozmawiać. Spierałam się z Lilą do późnej nocy, podczas gdy Enzo z posępną miną zamknął się w drugim pokoju. Od razu zrozumiałam, że ona chce, żebym ją błagała. Zainterweniowała, zabrała swojego syna, upokorzyła go. Teraz chciała usłyszeć: traktuję twojego syna, jakby to było moje dziecko, pasuje mi, że mieszka u mnie i śpi z Elsą, nie będę się więcej skarżyć. Długo się wahałam, ale w końcu zrobiłam, jak oczekiwała, i zabrałam Rina do domu. Jak tylko wyszliśmy, Lila i Enzo znowu zaczęli się kłócić.

34. Rino był mi bardzo wdzięczny. – Ciociu Lenù, ja ci wszystko zawdzięczam, jesteś najlepszą osobą, jaką znam, i bardzo cię lubię. – Rino, ja wcale nie jestem dobra, ja cię tylko proszę, żebyś pamiętał, że mamy jedną łazienkę i z tej łazienki korzystam także ja i Imma. – Masz rację, przepraszam, czasami o tym zapominam, ale już nie będę. Ciągle przepraszał i ciągle zapominał. Dobrych chęci mu nie brakowało. Tysiąc razy zarzekał się, że znajdzie pracę, że dołoży się do wydatków, że będzie uważał, żeby w żaden sposób nie wprawić mnie w zakłopotanie, że darzy mnie bezgranicznym szacunkiem. Ale pracy nie znalazł, a codzienność i wszystkie jej nieprzyjemne aspekty pozostały bez zmian, chyba że na gorsze. Przestałam jednak skarżyć się przed Lilą, mówiłam, że wszystko jest w porządku. Coraz wyraźniej było widać, że napięcie między nią a Enzem rośnie, i nie chciałam być przyczyną ich awantur. Od jakiegoś czasu martwiło mnie, że charakter ich kłótni uległ zmianie. W przeszłości Lila krzyczała, a Enzo przeważnie milczał. Ale od jakiegoś czasu to się zmieniło. Ona krzyczała, często słyszałam, jak wymawia imię Tiny, a jej głos przez podłogę brzmiał jak chore skamlanie. Potem nagle wybuchał Enzo. Wrzeszczał, a jego wrzask płynął jak wzburzony potok słów rozgoryczenia, w najbardziej wulgarnym dialekcie neapolitańskim. Lila wtedy nagle milkła i dopóki Enzo krzyczał, ona się nie odzywała. Gdy on też cichł, rozlegało się trzaśnięcie drzwiami. Wsłuchiwałam się w szybki tupot nóg po schodach i na podwórku. Potem kroki Lili gubiły się w hałasie na głównej ulicy. Jeszcze niedawno Enzo pobiegłby za nią, teraz jednak już tego nie robił. Zastanawiałam się, czy nie powinnam iść do niego i przypomnieć mu: sam mi opowiadałeś, jak bardzo Lina cierpi, bądź więc dla niej wyrozumiały. Ale nie schodziłam, liczyłam tylko, że ona szybko wróci. Bywało jednak, że nie wracała przez cały dzień, a nawet całą noc. Co w tym czasie robiła? Wyobrażałam sobie, że przesiaduje w bibliotece, jak mówił Pietro. Albo że szwenda się po Neapolu, przygląda kamienicom, kościołom, zabytkom, tablicom. Albo że robi jedno i drugie: najpierw zwiedza miasto, a potem grzebie w książkach w poszukiwaniu informacji. Miałam swoje problemy, dlatego zabrakło mi chęci i czasu, żeby porozmawiać z nią o tej nowej pasji, zresztą ona też mi nigdy o niej nie wspomniała. Wiedziałam jednak, że jeśli coś ją interesuje, skupia się na tym wręcz obsesyjnie, dlatego nie dziwiło mnie, że poświęca temu tyle czasu i energii. Martwiłam się tylko wtedy, kiedy jej zniknięcia następowały po krzykach, bo wiedziałam, że nocnemu błąkaniu się po mieście nieodzownie towarzyszy cień Tiny. Przychodziły mi wówczas na myśl podziemne tunele, bezkresne katakumby usłane kościotrupami, poczerniałe czaszki z brązu, które prowadzą do nieszczęsnych dusz zamkniętych pod kościołem Santa Maria delle Anime del Purgatorio ad Arco. Czasami nie zasypiałam, dopóki nie usłyszałam trzaśnięcia bramy i jej kroków na schodach. Któregoś dnia pojawiła się policja. Wcześniej Lila i Enzo strasznie się pokłócili, ona wyszła z domu. Wyjrzałam z okna, byłam zaniepokojona: zobaczyłam policjantów, którzy zmierzali w kierunku naszej kamienicy. Przeraziłam się, pomyślałam, że może Lili coś się przytrafiło. Wybiegłam na piętro. Policjanci przyszli po Enza, żeby go aresztować. Próbowałam się wtrącić, wypytać. Uciszyli mnie niegrzecznie, zakuli go w kajdanki i wyprowadzili. Na schodach Enzo krzyknął do mnie w dialekcie: kiedy Lina wróci, powiedz jej, żeby się nie martwiła, że to głupstwo.

35. Niełatwo było się dowiedzieć, o co jest oskarżony. Z Lili wyparowała wszelka wrogość, zebrała siły i skupiła się tylko na Enzu. Podczas tej nowej próby, której została poddana, działała w milczeniu i z determinacją. Zdenerwowała się tylko raz, kiedy odkryła, że państwo nie chce jej przyznać statusu równego żonie i w związku z tym nie otrzyma pozwolenia na widzenie. Problem w tym, że ona nigdy nie związała się formalnie z Enzem, a na dodatek nie była w separacji ze Stefanem. Za pomocą ogromnych pieniędzy i nieoficjalnych kanałów próbowała więc dać Enzowi do zrozumienia, że jest przy nim i że go wspiera. Ja zaś po raz kolejny zwróciłam się do Nina. Od Marisy wiedziałam, że trudno od niego uzyskać jakąkolwiek pomoc, że nie kiwnął palcem nawet w sprawie ojca, matki czy rodzeństwa. Ale w moją sprawę znowu się zaangażował, i to z gotowością: nie wiem, czy po to, żeby zrobić wrażenie na Immie, czy żeby pokazać Lili – choćby tylko na odległość – że ma władzę. Mimo to nawet jemu nie udało się dowiedzieć, jak dokładnie wygląda sytuacja Enza: co chwilę dzwonił z innymi hipotezami, a na dodatek sam nie dawał im zbyt wielkiej wiary. Co takiego się stało? Bez wątpienia Nadia podczas swoich wyszlochanych zeznań wymieniła imię Enza. Bez wątpienia odgrzebała czasy, w których Enzo razem z Pasqualem chodził na spotkania kolektywu robotniczo-studenckiego przy via dei Tribunali. Bez wątpienia obojgu przypisała drobne akcje demonstracyjne przeciwko oficerom NATO rezydującym przy via Manzoni. Bez wątpienia śledczy usiłowali wmieszać również Enza w liczne przestępstwa, o które oskarżyli Pasqualego. Ale w tym właśnie miejscu pewniki się kończyły, a zaczynały przypuszczenia. Być może Nadia stwierdziła, że Enzo wysługiwał się Pasqualem w zbrodniach o charakterze niepolitycznym. Być może utrzymywała, że niektóre z krwawych akcji – w szczególności zabójstwo Bruna Soccava – przeprowadził Pasquale, ale zaplanował Enzo. Być może powiedziała, że sam Pasquale przyznał się jej, że we trójkę zabili braci Solara: on, Antonio Cappuccio i Enzo Scanno, przyjaciele od dziecka, których do tej zbrodni pchnęła dawna solidarność i równie dawne animozje. To były trudne lata. Ład, w którym dorastaliśmy, rozpadał się na kawałki. Wiedza oparta na wykształceniu i na nauce o słusznej politycznie postawie nagle stała się bezsensownym sposobem na marnowanie czasu. Takie określenia jak anarchista, marksista, komunista, gramscizm, leninizm, trockizm czy maoizm zestarzały się albo, co gorsza, zaczęły stanowić symbol bestialstwa. Wykorzystywanie człowieka przez człowieka oraz logika największego zysku, choć wcześniej uznawane były za coś wstrętnego, teraz wszędzie stały się podstawą wolności i demokracji. Jednocześnie zarówno na drodze prawa, jak i bezprawia twardą ręką kończono wszystkie porachunki w państwie i organizacjach rewolucyjnych. Nietrudno było o śmierć czy więzienie, dlatego zwykli ludzie zaczęli pierzchać na wszystkie strony. Tacy jak Nino – który zasiadał w parlamencie – albo Armando Galiani – który zdobył sławę dzięki telewizji – w porę przewidzieli, co się święci, i szybko przystosowali się do nadchodzących zmian. Takim jak Nadia najwyraźniej dobrze doradzono i właśnie płukali sumienia pod strumieniem doniesień. Ale tacy jak Pasquale czy Enzo nic się nie zmienili. Przypuszczam, że nadal myśleli, wypowiadali się, atakowali i bronili w oparciu o hasła, których nauczyli się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Pasquale nawet w więzieniu prowadził swoją osobistą wojnę i nie pisnął ani słówka funkcjonariuszom, ani żeby oskarżać, ani żeby się bronić. Enzo natomiast z pewnością coś powiedział. W typowy dla siebie wymuszony sposób, ważąc każde słowo, wyłuszczył komunistyczne sympatie, ale odrzucił oskarżenia, jakie przeciwko niemu wysuwano. Z kolei Lila zaprzęgła do walki swój bystry umysł, paskudny charakter i kosztownych adwokatów, aby

wyciągnąć go z kłopotów. Enzo strategiem? Enzo bojownikiem? Kiedy, skoro od lat pracuje od rana do wieczora w Basic Sight? Jak miałby zabić Solarów razem z Antoniem i Pasqualem, skoro on był wtedy w Avellino, a Antonio w Niemczech? Zresztą nawet gdyby to było możliwe, trójka przyjaciół była dobrze znana w dzielnicy i z maskami czy bez z pewnością zostałaby rozpoznana. Nic jednak nie dało się zrobić, machina sprawiedliwości ruszyła i w pewnym momencie obawiałam się, że Lilę również aresztują. Nadia sypała kolejnymi nazwiskami. Zatrzymano kilku spośród członków kolektywu przy via dei Tribunali – jeden pracował w FAO, drugi w banku. Nie odpuszczono nawet Isabelli, byłej żonie Armanda, spokojnej gospodyni domowej zamężnej z pracownikiem technicznym ENEL-u3. Nadia oszczędziła tylko dwie osoby: swojego brata i, pomimo powszechnych obaw, Lilę. Być może córka profesor Galiani pomyślała, że wystarczająco ją ukarała, gdy obarczyła winą Enza. A może oprócz nienawiści żywiła do niej też pewien respekt i po wielu wahaniach postanowiła jej nie oskarżać. Albo zwyczajnie się jej bała, bała się bezpośredniej konfrontacji. Ja osobiście wolę myśleć, że dowiedziała się o historii z Tiną i zrobiło jej się żal, a właściwie pomyślała, że gdy matkę spotyka tak trudne doświadczenie, nic już nie jest w stanie jej zranić. Tymczasem góra oskarżeń przeciwko Enzowi zaczęła powoli topnieć, a wymiar sprawiedliwości przyhamował, zmęczył się. Po wielu miesiącach na jego koncie pozostała tylko garstka zarzutów: o dawną przyjaźń z Pasqualem, o działalność w komitecie robotniczo-studenckim w czasach, gdy mieszkał w San Giovanni a Teduccio, oraz o to, że podupadające domostwo, w którym skrył się Pasquale, najmował jeden z jego krewnych z Avellino. I tak, po wielu sądowych tułaczkach ten, którego uznano za niebezpiecznego przywódcę, za organizatora i za wykonawcę okrutnych zbrodni, został zdegradowany do sympatyka walki zbrojnej. Kiedy w końcu nawet sympatie okazały się zwyczajnymi i dosyć ogólnikowymi opiniami, które nigdy nie przerodziły się w żadną akcję przestępczą, Enzo wrócił do domu. Ale od czasu aresztowania minęły prawie dwa lata i w dzielnicy urósł do rangi terrorysty o wiele groźniejszego niż Pasquale Peluso. Ludzie szemrali na ulicach i w sklepach: Pasqualego wszyscy znamy od dziecka, całe życie pracował, jego jedyną winą jest konsekwencja i upór, nawet po upadku muru berlińskiego nie zrzucił z siebie szat komunisty, które skroił mu ojciec, wziął na siebie winy innych ludzi i nigdy się nie ugiął. Za to Enzo jest bardzo mądry, dobrze się zakamuflował za milczeniem i za miliardami Basic Sight, ale co najważniejsze, stoi za nim Lina Cerullo, szara eminencja, o wiele bardziej inteligentna i groźna niż on: ta dwójka mogła dopuścić się straszliwych zbrodni. I tak od jednej zawistnej plotki do drugiej, aż przyczepiono im łatkę tych, którzy nie tylko przelali cudzą krew, ale byli na tyle sprytni, żeby uniknąć kary. W tej sytuacji ich firma, i tak borykająca się z trudnościami ze względu na zniechęcenie Lili i na ogromne kwoty, jakie wydawała na adwokatów i nie tylko, nie zdołała utrzymać się na rynku. Sprzedali ją za obopólną zgodą, i choć Enzo często twierdził, że warta jest miliard lirów, z trudem wytargowali dwieście milionów. Na wiosnę 1992 roku, kiedy już się więcej nie kłócili, rozstali się jako wspólnicy i jako para. Enzo oddał Linie większą część pieniędzy i wyjechał szukać pracy w Mediolanie. Któregoś popołudnia powiedział do mnie: bądź przy niej, jej nie jest ze sobą dobrze, czeka ją straszna starość. Początkowo często pisaliśmy do siebie, on zadzwonił ze dwa razy. Potem kontakt się urwał.

36. Mniej więcej w tamtym czasie również inna para się rozpadła, a chodzi o Elsę i Rina. Żyli w zgodzie i miłości przez pięć lub sześć miesięcy, potem moja córka wzięła mnie na bok i zwierzyła się, że pociąga ją pewien młody profesor matematyki, który uczy w równoległej klasie i nawet nie wie o jej istnieniu. Zapytałam: – A co z Rinem? Ona na to: – Rino to miłość mojego życia. I kiedy ona sobie żartowała, co rusz wzdychając sentymentalnie, ja zrozumiałam, że miłość i pociąg to dla niej dwie różne sprawy i że uczuciu do Rina w żadnym razie nie zagraża fascynacja nauczycielem. Ale ponieważ jak zwykle byłam zawalona pracą – dużo pisałam, dużo publikowałam i często wyjeżdżałam – to Imma stała się powierniczką Elsy i Rina. Moja najmłodsza córka, mająca wielki respekt dla ich uczuć, zaskarbiła sobie u tej dwójki zaufanie i stała się wiarygodnym źródłem informacji. Od niej dowiedziałam się, że Elsa zdołała uwieść profesora. Od niej dowiedziałam się też, że w pewnym momencie Rino zaczął podejrzewać, iż sprawy między nimi nie układają się za dobrze. Że Elsa zostawiła profesora, aby nie sprawiać bólu Rinowi. Że po miesiącu nie wytrzymała i znowu zaczęła się spotykać z profesorem. Że Rino, po roku cierpienia, w końcu postanowił z nią porozmawiać i z płaczem błagał, żeby mu powiedziała, czy go jeszcze kocha. Że Elsa wykrzyczała mu w twarz: już cię nie kocham, kocham innego. Że Rino wymierzył jej wtedy policzek, ale tylko opuszkami palców, żeby zachować się jak mężczyzna. Że Elsa natychmiast pobiegła do kuchni, chwyciła za miotłę i zaczęła go z wściekłością okładać, on zaś w ogóle nie reagował. Za to Lila mi powiedziała, że kiedy mnie nie było, a Elsa w ogóle nie wracała po szkole do domu i często nie pojawiała się nawet na noc, Rino szedł do niej wylewać łzy. Zajmij się swoją córką, rzuciła któregoś wieczoru, postaraj się odgadnąć, co ona zamierza. Ale mówiła to bez woli, bez troski o losy Elsy czy Rina. I zaraz dodała: zresztą jeśli masz swoje sprawy na głowie i nic nie chcesz robić, też dobrze. Po czym mruknęła: my nie jesteśmy stworzone do tego, by mieć dzieci. Chciałam odpowiedzieć, że ja uważam się za dobrą matkę i robię wszystko, żeby nie zaniedbać pracy, a jednocześnie żeby Dede, Elsie i Immie niczego nie brakowało, ale się pohamowałam, bo w tamtej chwili Lila nie była zła ani na mnie, ani na moją córkę, usiłowała jedynie nadać cechy normalności temu, że brakowało jej miłości do Rina. Sprawy przybrały inny obrót, kiedy Elsa rzuciła profesora i związała się z kolegą z klasy, z którym uczyła się do matury: od razu powiedziała o tym Rinowi, żeby dać mu do zrozumienia, że między nimi koniec. Wtedy Lila przyszła do mojego domu i korzystając z faktu, że ja akurat przebywałam w Turynie, zrobiła Elsie potworną awanturę. Co ci twoja matka napakowała do głowy, powiedziała w dialekcie, nie ma w tobie za grosz wrażliwości, krzywdzisz innych i nawet tego nie dostrzegasz. Potem wrzasnęła: kochana, uważasz się za nie wiadomo kogo, a jesteś zwykłą dziwką. Tak przynajmniej przekazała mi to Elsa, wspierana aktywnie przez Immę, która przytaknęła: to prawda, mamo, nazwała ją dziwką. Bez względu na to, co Lila powiedziała, jej słowa wywarły ogromne wrażenie na mojej średniej córce. Przestała zachowywać się jak lekkoduch. Rozstała się z kolegą z klasy, zrobiła się miła dla Rina, ale zostawiła go samego w pokoju i przeniosła się do Immy. Po egzaminach maturalnych postanowiła pojechać do ojca i do Dede, chociaż nic nie wskazywało na to, że Dede zamierza się z nią pogodzić. Poleciała do Bostonu i tam obie siostry przy pomocy Pietra doszły do wniosku, że ich miłość do Rina to

była pomyłka. Gdy zakopały topór wojenny, wesoło wyruszyły w podróż po Stanach Zjednoczonych. Po powrocie do Neapolu Elsa wyglądała na bardziej pogodną. Jednak niedługo pozostała ze mną. Złożyła papiery na wydział fizyki, znowu stała się frywolna i złośliwa, często zmieniała chłopaków. Ponieważ prześladował ją zarówno szkolny kolega, jak i młody profesor matematyki oraz, co oczywiste, Rino, oblała egzaminy, wróciła do dawnych miłostek, wymieszała je z nowymi, niczego nie dokonała. W końcu znowu wyleciała do Stanów Zjednoczonych, żeby tam iść na studia. Podobnie jak Dede, nie pożegnała się z Lilą, ale ku mojemu zdziwieniu wyraziła się o niej bardzo pozytywnie. Powiedziała, że rozumie, dlaczego przyjaźnimy się od tylu lat, i stwierdziła – bez ironii – że to najlepsza osoba, jaką kiedykolwiek poznała.

37. Rino nie podzielał jej zdania. Choć to może dziwić, wyjazd Elsy nie przeszkodził mu dalej mieszkać u mnie. Długo rozpaczał, bał się, że znowu wpadnie w nędzę fizyczną i moralną, z których ja – bo to mnie z wielkim oddaniem przypisywał tę i inne zasługi – go wyrwałam. I dalej zajmował dawny pokój Dede i Elsy. Oczywiście załatwiał za mnie tysiące sprawunków. Kiedy wyjeżdżałam, odwoził mnie autem na dworzec i niósł moją walizkę, to samo robił, gdy wracałam. Stał się moim szoferem, moim posłańcem, moim pomocnikiem. Jeśli potrzebował pieniędzy, prosił o nie grzecznie, czule i bez najmniejszych skrupułów. Czasami, kiedy mnie irytował, przypominałam mu, że ma też obowiązki wobec matki. On rozumiał w lot i znikał na jakiś czas. Ale wcześniej czy później znowu wracał, mamrocząc, że Lili nigdy nie ma w domu, że puste mieszkanie go przeraża, albo też szemrał: nawet się ze mną nie przywitała, siedzi tylko przy komputerze i pisze. Lila pisze? Co takiego? Moja ciekawość była raczej słaba, z roztargnieniem przyjęłam ten fakt do wiadomości. Liczyłam już prawie pięćdziesiąt lat, cieszyłam się wielką poczytnością, publikowałam nawet dwie książki rocznie, moje teksty dobrze się sprzedawały. Czytanie i pisanie stały się dla mnie pracą i jak każda praca zaczęły mi ciążyć. Pamiętam, że pomyślałam sobie wtedy: ja na jej miejscu wylegiwałabym się na plaży, na słońcu. Ale potem przyznałam: skoro pisanie jej pomaga, tym lepiej. I zaraz o tym zapomniałam, bo moje myśli zajęło co innego.

38. Z wielkim bólem przeżyłam wpierw wyjazd Dede, a potem Elsy. Przygnębiała mnie myśl, że obie koniec końców wybrały ojca. Z pewnością mnie kochały, z pewnością tęskniły. Ja nieustannie słałam listy, w chwilach smutku dzwoniłam, nie bacząc na koszty. I lubiłam słuchać głosu Dede, kiedy mówiła: często mi się śnisz; i wzruszałam się, gdy Elsa mi pisała: wszędzie szukam twoich perfum, ja też chcę ich używać. Ale faktem było, że wyjechały, że je straciłam. Każdy ich list, każdy telefon był dowodem na to, że choć cierpiały z powodu rozłąki, z ojcem nie przeżywały takich konfliktów, jakie przeżywały ze mną, on był kluczem do ich prawdziwego świata. Pewnego ranka Lila stwierdziła tonem, który trudno mi było odcyfrować: nie ma sensu, żebyś dalej trzymała Immę w dzielnicy, wyślij ją do Rzymu, do Nina, nawet ślepy zobaczy, że chciałaby powiedzieć swoim siostrom „ja też zrobiłam jak wy”. Jej słowa sprawiły mi przykrość. Uznałam je za beznamiętną radę, bym rozstała się także z moją trzecią córką. Jakby Lila chciała powiedzieć: Immie będzie lepiej bez ciebie i tobie bez Immy też. Odparłam: jeśli także Imma mnie zostawi, moje życie straci sens. Ona się uśmiechnęła: a kto powiedział, że życie musi mieć jakiś sens? Potem zaczęła podważać całą moją pracę, mówiła z rozbawieniem: jaki sens ma ciąg czarnych znaczków przypominający kupę robaka? Stwierdziła, że powinnam odpocząć, i wykrzyknęła: po co tak się trudzić, daj sobie spokój! Długo się tym zadręczałam. Z jednej strony myślałam: Lila chce pozbawić mnie także Immy; z drugiej powtarzałam sobie: ma rację, powinnam umożliwić Immie zbliżyć się z jej ojcem. Nie wiedziałam, co robić, czy zatrzymać tylko dla siebie miłość jedynej córki, która mi jeszcze została, czy dla jej dobra zacieśnić relacje z Ninem. Ale niełatwo było dojść z nim do porozumienia, co tylko potwierdziły ostatnie wybory. Imma miała dopiero jedenaście lat, ale i tak zapaliła się do polityki. Pamiętam, że pisała wtedy do ojca, dzwoniła do niego, na wszystkie sposoby oferowała się, że pomoże mu w kampanii, i chciała, abym ja też to zrobiła. Ja jednak nie cierpiałam socjalistów jeszcze bardziej niż w przeszłości. Kiedy spotykałam się z Ninem, nie potrafiłam się opanować i mówiłam: kim ty się stałeś, nie poznaję cię. Raz z pewną przesadą zarzuciłam mu nawet: wychowaliśmy się w biedzie i w przemocy, Solarowie to byli zbrodniarze kradnący na potęgę, ale wy jesteście gorsi, jesteście bandą grabieżców, którzy konstruują prawa wymierzone przeciwko innym grabieżcom. On wtedy odparł mi wesoło: nigdy polityki nie rozumiałaś i nie zrozumiesz, baw się dalej w literaturę i przestań się wypowiadać na tematy, o których nie masz pojęcia. Potem jednak sprawy potoczyły się bardzo szybko. Na wierzch wypłynęła kwestia korupcji – powszechnie praktykowanej i akceptowanej na każdym szczeblu jako niepisane, ale zawsze obowiązujące i najczęściej aprobowane prawo – a wszystko za sprawą nieoczekiwanego posunięcia ze strony prokuratury. Wysocy rangą i skorumpowani urzędnicy, których na początku było niewielu i wydawali się tak nieroztropni, że dali się przyłapać na gorącym uczynku, nagle zaczęli się mnożyć, obnażając prawdziwe oblicze publicznej administracji. Gdy do wyborów było coraz bliżej, Nino przestał być taki rezolutny. Ponieważ cieszyłam się pewną sławą i autorytetem, za pośrednictwem Immy poprosił mnie, żebym publicznie ogłosiła poparcie dla jego kandydatury. Córce obiecałam, że to zrobię, żeby nie sprawiać jej przykrości, ale potem się z tego wycofałam. Imma się zdenerwowała, potwierdziła swoje poparcie dla ojca i bardzo się ucieszyła, kiedy on ją poprosił, żeby wystąpiła u jego boku w spocie przedwyborczym. Mnie się to nie podobało i znalazłam się w parszywej sytuacji. Nie mogłam Immie tego zabronić, żeby jednocześnie nie doprowadzić do rozłamu, dlatego wykrzyczałam Ninowi do słuchawki:

pokaż Albertina w swoim spocie, pokaż Lidię, ale nie waż się wykorzystywać mojej córki w ten sposób. On nalegał, potem zaczął się wahać, na koniec zrezygnował. Zmusiłam go, żeby powiedział Immie, że zasięgnął języka i że w tego rodzaju spotach dzieciom nie wolno występować. Ona jednak się domyśliła, że to ja ją pozbawiłam przyjemności publicznego pokazania się z ojcem, i zarzuciła mi: ty mnie nie kochasz, Dede i Elsę wysłałaś do Pietra, a ja nie mogę nawet pięć minut pobyć z tatą. Kiedy Nino przegrał wybory, Imma się rozpłakała. Szlochając, wymamrotała, że to moja wina. Wszystko potwornie się skomplikowało. Nino zgorzkniał, trudno było się z nim dogadać. Przez jakiś czas wydawało się, że to jedyna ofiara wyborów, wkrótce jednak cały system partyjny runął i Nino zniknął ze sceny politycznej. Wyborcy byli wściekli na starych polityków, na młodych i na tych najmłodszych. I tak jak wcześniej ludzie cofali się z przerażeniem na widok tego, kto chciał obalić państwo, teraz odskakiwali z odrazą przed tymi, którzy udawali, że mu służą, a tak naprawdę wydrążyli je od środka jak tłusty robak jabłko. Czarna fala, którą wcześniej maskowano przepychem władzy i zuchwałym, a nawet bezczelnym słowotokiem, teraz wypłynęła na wierzch i zalała każdy zakątek Włoch. Już nie tylko dzielnica z mojego dzieciństwa była miejscem dotkniętym zepsuciem, już nie tylko Neapol był zatraconym miastem. Pewnego ranka spotkałam na schodach Lilę, była wesoła. Pokazała mi egzemplarz „La Repubblica”, który właśnie kupiła. W środku widniało zdjęcie profesora Guida Airoty: fotografowi udało się ująć jego wystraszoną minę, przez co był niemalże nie do poznania. Artykuł, obfitujący w „chyba” i „jak wieść niesie”, wysuwał hipotezę, jakoby również ten wybitny profesor i starej daty działacz polityczny wkrótce miał stanąć przed sądem jako osoba dobrze poinformowana na temat panoszącej się we Włoszech zgnilizny.

39. Guido Airota nigdy przed sądem nie stanął, przez wiele dni jednak dzienniki i tygodniki opisywały kręgi objęte korupcją, w których pojawiało się jego nazwisko. Cieszyłam się, że Pietro jest w USA, że również Dede i Elsa ułożyły sobie życie za oceanem. Martwiłam się natomiast o Adele, chciałam do niej zadzwonić. Wahałam się jednak, bałam się, że sobie pomyśli, iż rozkoszuję się ich problemami, i trudno będzie ją przekonać, że wcale tak nie jest. Zadzwoniłam więc do Mariarosy, bo to wydawało mi się łatwiejsze. Myliłam się. Od lat się nie widziałyśmy i nie słyszałyśmy. Odebrała mój telefon z chłodem. Powiedziała kąśliwie: zrobiłaś karierę, kochana, wszędzie cię pełno, nie można otworzyć gazety czy czasopisma, żeby na ciebie nie trafić. Potem zaczęła mówić o sobie, czego w przeszłości nigdy nie robiła. Wymieniła książki, artykuły, podróże. Uderzył mnie przede wszystkim fakt, że zrezygnowała z uniwersytetu. – Dlaczego? – zapytałam. – Budził we mnie wstręt. – I co teraz? – W jakim sensie? – Z czego będziesz żyć? – Jestem bogata z domu. Od razu jednak pożałowała tych słów, roześmiała się z zażenowaniem i przeszła natychmiast do ojca. Powiedziała: musiało do tego dojść. I przypomniała Franca, mruknęła, że jako jeden z pierwszych zrozumiał, że albo wszystko szybko zmienimy, albo nadejdą gorsze czasy i nie będzie już odwrotu. I dodała ze zdenerwowaniem: mój ojciec sądził, że świat da się zmieniać stopniowo, trochę tu, trochę tam. Ale kiedy zmieniasz odrobinę lub prawie nic, musisz dostosować się do systemu kłamstw, i albo sam zaczniesz mówić jak inni, albo cię wykluczą. Zapytałam więc: – Czy Guido jest winny? Czy brał pieniądze? Zachichotała nerwowo: – Brał. Ale jest niewinny, w całym życiu nie wziął ani grosza, który nie należałby mu się zgodnie z prawem. Potem znowu wróciła do mnie i rzuciła obraźliwie: za dużo piszesz, już mnie nie zaskakujesz. I chociaż to ja do niej zadzwoniłam, powiedziała cześć i odłożyła słuchawkę. Niespójna ocena Mariarosy o ojcu okazała się prawdziwa. Medialny szum wokół Guida powoli zaczął przycichać, a on znowu zamknął się w swoim gabinecie, jako człowiek niewinny, na którym ciąży wina, albo inaczej, jako winny, który niczego nie popełnił. Wtedy doszłam do wniosku, że mogę wreszcie zadzwonić do Adele. Podziękowała mi z ironią za troskę i przekazała takie informacje o życiu i o studiach Dede i Elsy, których ja nie posiadałam. Na koniec rzuciła coś w stylu: to jest kraj, w którym człowiek narażony jest na wszelką zniewagę, porządni ludzie powinni stąd jak najszybciej wyemigrować. Kiedy powiedziałam, że chciałabym przywitać się z Guidem, odparła: ja go w twoim imieniu pozdrowię, teraz odpoczywa. I zawołała urażonym tonem: jego jedyną winą jest to, że otaczał się pozbawionymi moralności pseudointeligentami, młodymi karierowiczami zdolnymi do wszystkiego, hołotą. Jeszcze tego samego wieczoru w telewizji pokazano szczególnie radosną twarz byłego socjalistycznego deputowanego Giovanniego Sarratorego – który do ludzi młodych już raczej nie należał, bo miał pięćdziesiąt lat – i zaliczono go do coraz liczniejszej grupy skorumpowanych i korumpujących.

40. Ta informacja wstrząsnęła przede wszystkim Immą. W ciągu swojego krótkiego życia rzadko widywała ojca, a mimo to stał się dla niej idolem. Chwaliła się nim przed kolegami i koleżankami ze szkoły, przed nauczycielami, wszystkim pokazywała jego zdjęcie z gazety, na którym trzymają się za ręce przed wejściem do parlamentu. Jeśli musiała opisać mężczyznę, za którego chciałaby wyjść, mówiła: będzie z pewnością wysoki, ciemnowłosy i przystojny. Kiedy się dowiedziała, że jej ojciec trafił za kratki jak pierwszy lepszy mieszkaniec naszej dzielnicy – miejsca, które zawsze uważała za potworne, a teraz, gdy była coraz starsza, mówiła bez ogródek, że się go boi, i miała rację – straciła tę odrobinę radości, którą udało mi się jej zapewnić. Szlochała przez sen, budziła się w środku nocy i chciała spać ze mną. Raz wpadłyśmy na Marisę, rozczochraną, źle ubraną, bardziej wściekłą niż zazwyczaj. Powiedziała, nie zwracając uwagi na Immę: Nino na to zasługuje, zawsze myślał tylko o sobie, i dobrze o tym wiesz, nigdy nam nie pomógł, ten dupek przestrzegał prawa jedynie wtedy, gdy dotyczyło to jego krewnych. Moja córka nie chciała tego słuchać, zostawiła nas i uciekła. Pożegnałam się więc pośpiesznie i pobiegłam za Immą. Usiłowałam jakoś ją pocieszyć: nie przejmuj się, twój ojciec i jego siostra nigdy nie żyli w zgodzie. Od tej pory nie krytykowałam go już w obecności córki. Co więcej, w ogóle przestałam go krytykować. Przypomniałam sobie, jak prosiłam go o pomoc w zdobyciu informacji o Pasqualem i o Enzu. Każdy potrzebuje świętego w raju, żeby pomógł mu się poruszać w wyrachowanej matowości świata doczesnego, a Nino, chociaż obca mu była wszelka świętość, okazał się pomocny. Teraz, kiedy święci runęli do piekieł, nie miałam się do kogo zwrócić, żeby zapytać o niego. Mało wiarygodne informacje zdobywałam jedynie z kręgu jego licznych adwokatów.

41. Muszę przyznać, że Lila ani razu nie wykazała zainteresowania losami Nina. Na wieść o jego problemach z sądem zareagowała tak, jakby to był żart. Powiedziała z taką miną, jakby przypomniała sobie pewien kluczowy szczegół: za każdym razem kiedy potrzebował pieniędzy, pożyczał od Bruna Soccava i z pewnością nigdy mu ich nie oddał. Potem mruknęła, że nietrudno sobie wyobrazić, co mu się przytrafiło. Uśmiechał się, ściskał dłonie, czuł się lepszy od innych, chciał nieustannie pokazywać, że nie istnieje taka sytuacja, której on nie sprosta. Jeśli zrobił coś złego, to z pewnością dlatego, by cieszyć się coraz większą aprobatą, wydawać się najmądrzejszym, wspiąć się jeszcze wyżej. To wszystko. I dalej żyła tak, jakby Nina nigdy nie było. Dwoiła się i troiła w sprawie Pasqualego i Enza, a wobec kłopotów byłego deputowanego Sarratorego okazała całkowitą obojętność. Być może śledziła jego losy w gazetach i w telewizji, gdzie Nino często się pojawiał, blady, nagle posiwiały, ze wzrokiem nadąsanego dziecka, które bełkocze: przysięgam, to nie ja. Jedno jest pewne: ani razu nie zapytała, co ja wiem, czy udało mi się z nim spotkać, co go czeka, jak zareagowali jego ojciec, jego matka, jego rodzeństwo. Za to bez wyraźnej przyczyny znowu zaczęła interesować się i zajmować Immą. Swojego syna Rina porzuciła u mnie jak psa, który przywiązał się do innej pani i na widok dawnej nie merda już ogonem, sama zaś bardzo zżyła się z Immą, a że moja córka zawsze była żądna uczuć, na powrót pokochała ciotkę. Widziałam, jak ze sobą rozmawiają, jak często razem wychodzą. Lila mówiła mi wtedy: pokażę jej ogród botaniczny, muzeum na Capodimonte. W ostatnim okresie naszego pobytu w Neapolu dzięki wspólnym spacerom Lila zaszczepiła w Immie pasję do miasta, która już jej została. Ciocia wie bardzo dużo, mówiła moja córka z podziwem. A ja się cieszyłam, bo Lila, angażując ją w swoje wędrówki, zdołała złagodzić strach o ojca, zmniejszyć gniew z powodu okrutnych wyzwisk ze strony szkolnych kolegów, z pewnością powtarzanych za rodzicami, zrekompensować utraconą pozycję, jaką dzięki nazwisku cieszyła się wśród nauczycieli. Ale to nie wszystko. Z relacji Immy dowiedziałam się, że przedmiotem, którym Lila zaprząta sobie głowę, o którym pisze, godzinami ślęcząc przy swoim komputerze, nie jest taki czy inny zabytek, lecz cały Neapol. Sama nigdy mi nie powiedziała o swoim szeroko zakrojonym projekcie. Skończyły się czasy, kiedy angażowała mnie w swoje pasje, teraz wybrała moją córkę na powierniczkę. To jej powtarzała wszystko, czego się dowiedziała, albo ciągnęła ją ze sobą, żeby pokazać to, co ją oczarowało czy tylko zaciekawiło.

42. Imma była bardzo pojętna, w lot wszystko zapamiętywała. Ona opowiedziała mi o piazza dei Martiri, jakże ważnym dla mnie i dla Lili w przeszłości. Ja niczego nie wiedziałam o tym placu, Lila zaś przeanalizowała jego dzieje i przekazała swą wiedzę Immie. A Imma powtórzyła to mnie, gdy któregoś ranka poszłyśmy na zakupy, mieszając, jak sądzę, prawdziwe informacje z wytworem wyobraźni swojej i Lili. Tutaj, mamo, w osiemnastym wieku była wieś. Rosły drzewa, stały chłopskie chaty, karczmy i biegła droga, która schodziła prosto do morza i nazywała się Calata Santa Caterina a Chiaia, od nazwy pobliskiego kościoła, który jest stary, ale raczej brzydki. Po tym, jak 15 maja 1848 roku zabito w tym miejscu wielu patriotów usiłujących stworzyć konstytucję i parlament, król Ferdynand II Burbon, by uczcić na nowo zaprowadzony pokój, postanowił zbudować drogę della Pace, a na środku placu wznieść kolumnę z Matką Bożą na szczycie. Ale kiedy ogłoszono przyłączenie Neapolu do Królestwa Włoch i Burbonowie zostali wygnani, burmistrz Giuseppe Colonna ze Stigliano poprosił rzeźbiarza Enrica Alviniego, żeby kolumnę z Matką Bożą Patronką Pokoju przekształcił w kolumnę ku czci neapolitańczyków, którzy oddali życie za wolność. Wtedy Enrico Alvino u podstawy kolumny umieścił cztery lwy, które symbolizują wielkie neapolitańskie powstania. I tak mamy śmiertelnie zranionego lwa z 1799 roku; lwa zamieszek z 1820 roku, którego przeszywa miecz, a mimo to kąsa powietrze; lwa z 1848 roku, który przedstawia siłę ujarzmionych, ale nie zwyciężonych patriotów; i wreszcie groźnego i mściwego lwa z 1859 roku. A na górze, mamo, zamiast Matki Bożej Patronki Pokoju umieszczono brązowy posąg prześlicznej młodej pani, czyli Victorii, która unosi się nad światem: Victoria w lewej ręce trzyma miecz, a w prawej wieniec dla obywateli Neapolu, męczenników za Wolność, którzy w walce bądź na szafocie przelali krew i w ten sposób zapewnili ją ludowi… I tak dalej. Często odnosiłam wrażenie, że Lila wykorzystuje przeszłość, żeby unormować burzliwą teraźniejszość Immy. W neapolitańskich historiach zawsze na początku pojawiało się coś brzydkiego, burzliwego, co z czasem nabierało kształtów pięknego budynku, ulicy, zabytku, by następnie utracić pamięć i znaczenie, podupaść, wznieść się i znowu podupaść, zgodnie z nurtem czasu, z natury nieprzewidywalnym i sinusoidalnym: raz na wozie, raz pod wozem. W schemacie Lili podstawą były pytania. Kim są męczennicy? Co oznaczają lwy? I kiedy miały miejsce walki i szafoty, a kiedy powstała via della Pace i Matka Boża, i Victoria? Jej opowieści tworzyły z tego, co przedtem, i tego, co potem, jeden związek przyczynowo-skutkowy. Zanim powstała elegancka i pańska dzielnica Chiaia, była tu playa, wspomniana w listach Grzegorza, bagna ciągnące się aż do plaży i morza, dzikie zarośla pnące się na Vomero. Zanim pod koniec XIX wieku zrodził się ruch odnowy miasta, Risanamento, zanim powstały zrzeszenia pracowników kolei, wszędzie pełno było zdegradowanych terenów, na których jednak nie brakowało wspaniałych zabytków, zniszczonych później przez wiatr odnowy. Jeden z obszarów, które trzeba było uzdrowić, nazywał się od dawna Vasto. Vasto to toponim, tereny między bramami: Porta Capuana i Porta Nolana, dlatego dzielnica, gdy już została odnowiona, zachowała dawną nazwę. Lila położyła na nią nacisk – Vasto: podobała się jej, podobała się więc i Immie. Vasto i Risanamento, to co zepsute i co w dobrym zdrowiu, mania niszczenia, grabienia, oszpecania, wyciągania bebechów, by potem budować, porządkować, planować nowe ulice albo przemianowywać stare, a wszystko w celu utrwalania nowych światów i ukrywania dawnych bolączek, które jednak bezustannie czyhały, by w końcu znaleźć ujście. I faktycznie, zanim Vasto tak się nazywało i zanim się zdegradowało – opowiadała ciocia Lina – w tym miejscu wznosiły się wille, rozciągały ogrody i fontanny. To tutaj markiz Di Vico kazał zbudować pałac z ogrodem nazwanym Rajem, w którym pełno było ukrytych fontann, mamo. Najbardziej znane było

wielkie drzewo białego jaśminu, w którego konarach schowano niewidoczne rurki: woda kapała z jego gałęzi jak deszcz, a po pniu spływała jak wodospad. Rozumiesz? Od Raju markiza Di Vico do Vasto markiza Del Vasto, aż po Risanamento burmistrza Nicoli Amore, po nowe Vasto, po kolejne odrodzenia i tak dalej. Och, co za miasto, mówiła Lila mojej córce, co za wspaniałe i wybitne miasto: tutaj rozmawiało się we wszystkich językach świata, Immo, tutaj budowano i niszczono, tutaj ludzie nie wierzą żadnym pogłoskom, ale sami są gadatliwi, tutaj jest Wezuwiusz, który codziennie przypomina, że ogień, trzęsienie ziemi, popiół i morze są w stanie zmieść z powierzchni ziemi w kilka sekund nawet najwspanialsze przedsięwzięcie możnych, najwspanialsze ich dzieło. Słuchałam i czasami nie wiedziałam, co mam myśleć. Owszem, Imma się uspokoiła, ale tylko dlatego, że Lila wprowadziła ją w odwieczną naprzemienność splendoru i biedy, w cykliczność rządzącą Neapolem, gdzie wszystko wpierw jest cudowne, potem staje się szare i bez sensu, i znowu powraca do blasku. Jak słońce, kiedy dogania je chmura i wydaje się, że to słońce ucieka, onieśmiela się, blednie, że zaraz zgaśnie, ale oto nagle chmura się rozwiewa i słońce znowu oślepia blaskiem, tak że trzeba przesłonić oczy ręką. W opowieściach Lili pałace z rajskimi ogrodami podupadały i dziczały, bywało, że zaludniały się nimfami, driadami, satyrami i faunami, czasami umarłymi duszami, niekiedy demonami, które Bóg zsyła do zamków, ale i do domów zwykłych ludzi za karę albo żeby wystawiły na próbę dobrodusznych mieszkańców, których po śmierci ma spotkać nagroda. To, co piękne, trwałe i promieniste, aż pęczniało od nocnych zjaw, bo obie lubowały się w mrocznych historiach. Imma opowiadała mi, że na przylądku w Posillipo, kilka kroków od morza, naprzeciwko Gajóli, dokładnie nad Grotą Wróżek, wznosi się słynna, opanowana przez duchy budowla. Duchy, mówiła, zamieszkują także kamienice w vico san Mandato i vico Mondragone. Lila obiecała jej, że wspólnie wyruszą na poszukiwania pośród uliczek w dzielnicy Santa Lucia pewnego ducha zwanego Faccione – ze względu na szeroką twarz – groźnego, bo obrzucającego kamieniami tych, którzy go niepokoją. Ponoć zdradziła jej również, że w Pizzofalcone i w innych miejscowościach można spotkać liczne duchy dzieci. A w okolicach Porta Nolana wieczorami pojawia się mała dziewczynka. Ale czy te duchy naprawdę istnieją? Ciocia Lina twierdzi, że duchy istnieją, ale nie mieszkają w kamienicach, w zaułkach i przy dawnych bramach w Vasto. Istnieją w ludzkich uszach i w oczach, kiedy te oczy spoglądają do środka, a nie na zewnątrz, w głosie, jak tylko otwiera się usta, w głowie i w myślach, bo słowa i wyobrażenia pełne są duchów. Czy to prawda, mamo? Tak, odpowiadałam, chyba tak, to możliwe, skoro ciocia Lina tak twierdzi. Lila zdradziła jej też: to miasto pełne jest historii prawdziwych i zmyślonych, duchy zobaczysz nawet w muzeum, w Pinakotece, a przede wszystkim w Bibliotece Narodowej, bo między książkami jest ich pełno. Otwierasz jedną i już wyskakuje z niej Masaniello. Masaniello to duch zabawny, ale i straszny, rozbawiał ubogich, a bogatych wprawiał w przerażenie. Immie spodobało się przede wszystkim to, jak ciął mieczem, ciach, ciach, ale nie księcia Maddaloniego, nie ojca księcia Maddaloniego, lecz ich portrety. A najbardziej zabawne jest to, jak portretom księcia i jego ojca Masaniello odcinał głowę albo jak przyklejał im głowy innych okrutnych arystokratów. Ucinał głowy portretom, śmiała się Imma z niedowierzaniem, wieszał ich portrety na szubienicy. A po tych egzekucjach Masaniello przywdziewał strój z błękitnego, haftowanego srebrem jedwabiu, na szyi wieszał złoty łańcuch, w kapelusz wpinał diamentową szpilę i szedł na rynek. Mamo, chodził taki wystrojony, jak jakiś markiz albo książę, choć wywodził się z ludu, był rybakiem i nie potrafił ani czytać, ani pisać. Ciocia Lina powiedziała, że w Neapolu wszystko jest możliwe, nie trzeba udawać, że tworzy się prawa, dekrety, całe państwa, które są lepsze od dotychczasowych. W Neapolu każda przesada jest dozwolona, i to bez uciekania się do podstępów, otwarcie i z wielkim zadowoleniem.

Na Immie szczególne wrażenie wywarły losy pewnego ministra, w które zamieszane było również miejskie muzeum i Pompeje. Imma powiedziała mi raz poważnym tonem: wiesz, mamo, że pewien minister edukacji, niejaki Nasi, przedstawiciel narodu sprzed prawie stu lat, przyjął od osób pracujących przy wykopaliskach w Pompejach małą cenną statuetkę, którą dopiero wykopano? I czy wiesz, że zlecił wykonanie kopii największych dzieł sztuki odnalezionych w Pompejach, żeby ozdobić nimi swoją willę w Trapani? Ten Nasi, mamo, chociaż był ministrem Królestwa Włoch, zareagował odruchowo: przyniesiono mu piękną statuetkę w darze i on ją wziął, bo pomyślał, że będzie się pięknie prezentować w jego domu. Czasami łatwo popełnić błąd, bo jeśli od maleńkości cię nie nauczono, czym jest własność publiczna, nawet nie będziesz wiedziała, że źle postępujesz. Nie wiem, czy to ostatnie zdanie było cytatem słów Lili, czy może owocem przemyśleń Immy. Nie spodobało mi się i postanowiłam interweniować. Zrobiłam jej jasne, ale dosyć ostrożne kazanie: ciocia Lina opowiada ci wiele wspaniałych rzeczy i bardzo mnie to cieszy, bo kiedy ona zapała do czegoś pasją, nikt nie jest jej w stanie powstrzymać. Nie wolno ci jednak myśleć, że ludzie dopuszczają się zła przez lekkomyślność. Immo, nie powinnaś tak myśleć, zwłaszcza jeśli chodzi o posłów, ministrów, senatorów, bankierów i kamorystów. Świat to nie wąż, który zjada sobie ogon, raz jest dobrze, a raz źle, ale potem znowu będzie dobrze. Trzeba wytrwale i systematycznie nad sobą pracować, iść naprzód małymi kroczkami bez względu na to, co się wokół dzieje, i zawsze uważać na błędy, bo za błędy się płaci. Immie zaczęła drżeć dolna warga. Zapytała: – Tata nie wejdzie już więcej do parlamentu? Nie wiedziałam, co odpowiedzieć, ona dostrzegła moje zmieszanie. Chciała, żebym ją pocieszyła, dlatego mruknęła: – Ciocia Lina uważa, że jeszcze tam wróci. Długo się wahałam, w końcu odparłam: – Nie, Immo, myślę, że nie wróci. Ale tata nie musi być ważną osobą, żebyś go kochała.

43. To była zła odpowiedź. Nino z typową dla siebie zręcznością wymknął się z pułapki, w którą wpadł. Imma przyjęła to z wielką radością. Poprosiła go o spotkanie, on jednak przez jakiś czas się wykręcał, trudno było się z nim skontaktować. Kiedy wreszcie się umówiliśmy, zaprowadził nas po pizzerii na Mergellinie. Zmienił się, brakowało mu dawnej werwy, teraz był nerwowy, roztargniony, przestrzegł Immę, żeby nie dowierzała stronnictwom politycznym, a siebie określił mianem ofiary lewicy, która nie jest już lewicą i stała się gorsza od faszystów. Zobaczysz – zapewnił ją – że tatuś wszystko jeszcze naprawi. W gazetach pojawiły się jego bardzo agresywne artykuły, w których podejmował pewną starą kwestię: a mianowicie, że władza sądownicza powinna podlegać władzy wykonawczej. Pisał z oburzeniem: to niedopuszczalne, aby prokuratorzy jednego dnia walczyli z tym, kto chce uderzyć w samo serce państwa, a następnego przekonywali obywatela, że to serce jest chore i należy się go pozbyć. Jednym słowem toczył bitwę o zachowanie dawnej pozycji. Przechodził od jednej rozbrojonej partii do drugiej, i coraz bardziej przesuwał się na prawo, aż w końcu w 1994 roku, tryskając szczęściem, na powrót zasiadł w parlamencie. Imma z wielką radością przyjęła wieść, że jej ojciec znowu jest deputowanym i że Neapol udzielił mu znaczącej liczby głosów. Nie omieszkała mi od razu zakomunikować: może i piszesz książki, ale nie jesteś tak dalekowzroczna jak ciocia Lina.

44. Nie miałam jej tego za złe, w gruncie rzeczy moja córka chciała mi tylko zwrócić uwagę, że jestem niemiłosierna dla jej ojca, że nie dostrzegam, jakim wspaniałym jest człowiekiem. Jej słowa jednak (może i piszesz książki, ale nie jesteś tak dalekowzroczna jak ciocia Lina) przyniosły nieoczekiwany skutek: w końcu dotarło do mnie, że Lila, zdaniem Immy kobieta dalekowzroczna, w wieku pięćdziesięciu lat oficjalnie wróciła do książek, do nauki, a nawet do pisania. Pietro już kiedyś sugerował, że sama sobie wybrała tę formę terapii, żeby zwalczyć pustkę i niepokój po zniknięciu Tiny. W ostatnim roku mojego pobytu w dzielnicy przestałam się zadowalać przypuszczeniami Pietra i pośrednictwem Immy, i kiedy tylko mogłam, otwarcie zagadywałam ją o tę kwestię i zadawałam pytania: – Skąd to całe zainteresowanie Neapolem? – Co w tym dziwnego? – Nic, po prostu ci zazdroszczę. Ty zdobywasz wiedzę dla przyjemności, ja czytam i piszę, bo muszę. – Nie zdobywam wiedzy. Po prostu oglądam jakąś kamienicę, jakąś ulicę czy zabytek, a potem szukam informacji, to wszystko. – I na tym właśnie polega zdobywanie wiedzy. – Naprawdę? Wykręcała się, nie chciała się przede mną otworzyć. Bywało jednak, że się rozpalała, jak to ona, i zaczynała opowiadać o mieście w taki sposób, jakby nie chodziło o zwyczajne drogi, codziennie widywane zaułki, lecz sekretną historię, która tylko jej została objawiona. Za pomocą kilku zdań potrafiła to miasto zamienić w najbardziej pamiętne i znaczące miejsce na świecie, przez co zaledwie po krótkiej pogawędce wracałam do swoich spraw z buzującą głową. Co za głupota urodzić się i mieszkać w Neapolu i nic nie zrobić, żeby go poznać. Wkrótce po raz drugi opuszczę to miasto, gdzie spędziłam trzydzieści lat, a mimo to niewiele o nim wiem. W przeszłości Pietro skarcił mnie za tę niewiedzę, teraz sama ją sobie wyrzucałam. Słuchałam Lili i czułam się przy niej nikim. Ona zaś, dzięki umiejętnościom szybkiego przyswajania informacji, była w stanie każdy zabytek, każdy kamień obdarzyć głębią i tak wspaniałym znaczeniem, że chętnie porzuciłabym głupstwa, którymi się zajmowałam, i sama zabrałabym się za poznawanie miasta. Te głupstwa jednak pochłaniały całą moją energię, pracowałam nawet w nocy, ale dzięki temu żyłam dostatnio. Bywało, że wsłuchiwałam się w ciszę panującą w mieszkaniu i zastanawiałam, czy Lila też nie śpi, czy pisze jak ja, czy streszcza książki przeczytane w bibliotece, czy notuje przemyślenia, by wyjść od nich i opowiedzieć o swoim życiu. Bo może wcale nie interesuje jej prawda historyczna, a jedynie odnalezienie punktów zaczepienia dla własnych fantazji. Z pewnością kierowała się chwilowymi zrywami, improwizacją, nagłym zainteresowaniem, które stopniowo słabło, by w końcu całkiem zaniknąć. O ile wiedziałam, zajmowała się fabryką porcelany położoną w okolicach Pałacu Królewskiego, potem zaczęła gromadzić informacje na temat kościoła San Pietro a Majella, by chwilę później szukać świadectw pozostawionych przed cudzoziemskich podróżników, w których dopatrywała się zarazem zauroczenia i odrazy. Wszyscy, twierdziła, ale to wszyscy, bez względu na stulecie, wysławiali wielki port, morze, statki, zamki, wysoki i ciemny Wezuwiusz z jego gniewnymi płomieniami, miasto i amfiteatr, ogrody, parki i pałace. Ale potem zaczynali się skarżyć na powolność, na korupcję, na fizyczny i moralny upadek. Nigdy nie było ani jednej instytucji, która oprócz fasady – napuszonej nazwy i licznych urzędników – mogłaby się też poszczycić sprawnym działaniem. Nigdy nie było porządku, tylko ciasne uliczki i rozpasane tłumy wszelkiej maści

handlarzy, rozkrzyczanych przechodniów, łobuzów i żebraków. Ech, nie ma drugiego tak hałaśliwego i rozwrzeszczanego miasta jak Neapol. Kiedyś opowiedziała mi o przemocy. My myślałyśmy, zaczęła, że to cecha naszej dzielnicy. Od urodzenia byłyśmy nią otoczone, dotykała nas przez całe życie, myślałyśmy więc: źle trafiłyśmy. Czy pamiętasz, jak posługiwałyśmy się słowami, żeby zadać ból, i jak wymyślałyśmy nowe obelgi, żeby upokorzyć? Czy pamiętasz, ile ciosów zarobili – i ile rozdali – Antonio, Enzo, Pasquale, mój brat, Solarowie, a nawet ja i ty? Czy pamiętasz, jak mój ojciec wyrzucił mnie przez okno? Teraz czytam stary artykuł o kościele San Giovanni a Carbonara, który wyjaśnia, czym była Carbonara albo Carboneto. Zawsze myślałam, że tam kiedyś był węgiel albo zbierali się karbonariusze. Ale nie, to było wysypisko śmieci, wszystkie miasta miały coś takiego. Nazywało się fosą węglową i spływały do niego ścieki, wrzucano zwierzęce ścierwa. Fosa w Neapolu od najdawniejszych czasów mieściła się tam, gdzie teraz wznosi się kościół San Giovanni a Carbonara. Na tym obszarze, gdzie dzisiaj jest piazza di Carbonara, poeta Wergiliusz zarządził, że co roku rozgrywać się będą zawody gladiatorów, ale nie na śmierć i życie – wypowiedziała to w starowłoskim, który ją bawił, z wyraźną przyjemnością cytowała archaizmy – ale żeby ćwiczyć mężów w sztukach walk. Szybko jednak przestało chodzić o zwykłe zawody czy ćwiczenia. Bo w miejscu, do którego wrzucano zwierzęta i śmieci, zaczęto przelewać także ludzką krew. Jak się przypuszcza, to tam wymyślono grę w ciskanie kamieniami – my też się w to bawiłyśmy. Pamiętasz, jak Enzo zranił mnie w czoło? Do teraz mam bliznę. A jak rozpaczał i jak podarował mi wieniec z jarzębu? Aż w końcu zamieniono kamienie na broń i walczono do ostatniej kropli krwi. Na plac przybiegali nędzarze, panowie i książęta, żeby popatrzeć, jak ludzie mordują się z zemsty. A kiedy jakiś piękny młodzieniec upadał, przeszyty ostrzem wykutym na kowadle śmierci, hołota, burżuje, królowie i królowe tak gromko klaskali, że aplauz wznosił się aż do gwiazd. Ech, przemoc: ciąć, zabijać, rozrywać. Lila z przerażeniem, ale i z uniesieniem opowiadała mi o tych wydarzeniach, mieszając dialekt, język włoski i uczone cytaty, na które gdzieś natrafiła i które przytaczała z pamięci. Cała planeta, mówiła, to jedna wielka fosa. Czasami myślałam, że byłaby w stanie porwać aule pełne studentów. Zaraz potem jednak wracałam do rzeczywistości: to pięćdziesięcioletnia kobieta, która ledwo ukończyła pięć klas, nie wie, jak prowadzić badania, nie wie, czym jest materiał źródłowy. Ona po prostu czyta, zapala się, miesza prawdę z fałszem i snuje fantazje. Nic ponad to. A najbardziej interesował ją i bawił fakt, że na tej zgniliźnie, na odciętych członkach, na wyłupionych oczach i na rozłupanych czaszkach wyrósł – skrywając to w swoich trzewiach – kościół pod wezwaniem Świętego Jana Chrzciciela i klasztor Eremitów Świętego Augustyna, zaopatrzony w niezwykle bogatą bibliotekę. Hi, hi – śmiała się – na dole krew, a na górze Bóg, pokój, modlitwa i księgi. I tak właśnie połączono świętego Jana i fosę w jedną nazwę, w San Giovanni a Carbonara: Lenù, my po tej ulicy przechodziłyśmy z tysiąc razy, biegnie kilka kroków od dworca, od Forcelli i od Tribunali. Dobrze wiedziałam, gdzie jest via San Giovanni a Carbonara, ale nie znałam tych historii. Długo mi o nich opowiadała, tak jakby chciała dać do zrozumienia, że to, co mówi, już zostało spisane i stanowi część o wiele obszerniejszego tekstu, o którym jednak niczego nie wiedziałam. Zastanawiałam się: co ona knuje. Jakie ma plany? Czy tylko nadaje jakiś porządek swoim wędrówkom i lekturom, czy może zamierza napisać książkę o neapolitańskich ciekawostkach, książkę, której rzecz jasna nigdy nie ukończy, ale która pomoże jej iść naprzód dzień po dniu, teraz, kiedy zabrakło nie tylko Tiny, ale także Enza, zabrakło Solarów, i mnie wkrótce też zabraknie, a ze mną wyjedzie Imma, dzięki której przeżyła ostatnie lata?

45. Krótko przed moją przeprowadzką do Turynu spędziłam z nią cały dzień: to było takie nasze serdeczne pożegnanie. Był letni dzień 1995 roku. Przez wiele godzin rozmawiałyśmy dosłownie o wszystkim. Na koniec Lila skupiła się na Immie, która miała już czternaście lat, była piękna, energiczna i dopiero co zdała egzaminy gimnazjalne. Chwaliła ją bez cienia perfidii w głosie, ja słuchałam, a na koniec podziękowałam za to, jak jej pomogła w bardzo trudnym dla niej okresie. Ona spojrzała na mnie zmieszana i poprawiła moje słowa: – Ja od zawsze pomagam Immie, nie tylko teraz. – Tak, ale kiedy Nino miał problemy, byłaś szczególnie obecna. Nawet to jej się nie spodobało, nastąpiła chwila konsternacji. Nie chciała, żebym wiązała jej troskę o Immę z Ninem, przypomniała mi, że zajmowała się nią od początku, że robiła to, bo Tina ją bardzo kochała, i dodała: Tina chyba bardziej kochała Immę niż mnie. Potem z niezadowoleniem pokręciła głową: – Nie rozumiem cię – stwierdziła. – Czego nie rozumiesz? Zrobiła się nerwowa, chciała mi coś powiedzieć, a jednocześnie się wahała. – Nie rozumiem, jak to możliwe, że przez te wszystkie lata ani razu o tym nie pomyślałaś. – Lila, o czym? Zamilkła na kilka sekund, potem odezwała się ze spuszczonym wzrokiem: – Pamiętasz zdjęcie w „Panoramie”? – Które? – To z Tiną. Napisano, że ona jest twoją córką. – Jasne, że pamiętam. – Często się zastanawiałam, czy nie zabrali mi Tiny z powodu tego zdjęcia. – Co masz na myśli? – Może sądzili, że porywają twoją córkę, a porwali moją. Tego ranka wyraźnie zrozumiałam, że spośród tysięcy hipotez, wyobrażeń i obsesji, które ją dręczyły i nadal dręczą, do mnie nie dotarło absolutnie nic. Na nic się zdało dziesięć lat, ona nie odnalazła spokoju, a jej umysł – miejsca spoczynku dla jej córki. Mruknęła: – Wszędzie cię było pełno, w gazetach i w telewizji, byłaś piękna, elegancka, jasnowłosa. Może to od ciebie chcieli pieniędzy, a nie ode mnie, kto wie. Ja dzisiaj już nic nie wiem, sprawy toczą się w jednym kierunku, a potem zawracają i zmieniają bieg. Powiedziała, że Enzo rozmawiał o tym z policjantami, że ona rozmawiała o tym z Antoniem, ale ani policja, ani nawet Antonio nie potraktowali poważnie takiej możliwości. A jej ton sugerował, że znowu jest pewna, iż tak to musiało się potoczyć. Ile jeszcze tajemnic chowała w zanadrzu, ile jeszcze ja przegapiłam? Nunziatina porwana zamiast mojej Immacolaty? Mój sukces powodem porwania jej córki? A jej przywiązanie do Immy – czy to wynik strachu, opieki, pilnowania? Czyżby się obawiała, że porywacze, gdy już pozbędą się Tiny, wrócą, żeby zabrać tę właściwą dziewczynkę? A może coś jeszcze? Co takiego chodziło jej po głowie, co takiego nadal jej chodzi? Dlaczego dopiero teraz mówi mi o swoich podejrzeniach? Czy chce wstrzyknąć mi ostatnią dawkę jadu, za karę, że ją zostawiam? Teraz już rozumiem, dlaczego Enzo wyjechał. Życie z nią to prawdziwy koszmar. Lila zauważyła, że spoglądam na nią z niepokojem, zmieniła więc temat i zaczęła opowiadać o swoich

lekturach. Tym razem jednak bez ładu i składu, z wykrzywioną twarzą – wyraźnie było widać, że nie jest z nią dobrze. Wymamrotała ze śmiechem, że nie da się przewidzieć, skąd nadejdzie zło. Przykryjesz je kościołami, klasztorami, książkami, bo takie są ważne – ty poświęciłaś przecież książkom całe życie, prychnęła z sarkazmem – a zło i tak przebije się przez podłogę i wyskoczy tam, gdzie najmniej się go spodziewasz. W końcu się uspokoiła, znowu mówiła o Tinie, o Immie, o mnie, ale już łagodnie, jakby chciała przeprosić za to, co powiedziała wcześniej. Kiedy panuje zbyt wielka cisza, wyjaśniła, przychodzą mi do głowy różne myśli, nie zwracaj na to uwagi. Tylko w niedobrych powieściach ludzie zawsze myślą jak należy, mówią jak należy, każdy skutek posiada swoją przyczynę, bohaterowie dzielą się na sympatycznych i antypatycznych, dobrych i złych, a całość podnosi na duchu. I dodała cicho: być może Tina wróci dziś wieczorem, a wtedy kogo będzie obchodzić, jak to się stało, najważniejsze, że znowu będzie i że mi wybaczy chwilę nieuwagi. Ty też mi wybacz – i mnie przytuliła – a teraz jedź, jedź, masz do zrobienia jeszcze piękniejsze rzeczy niż te, które zrobiłaś dotychczas. Ja byłam blisko Immy także ze względu na strach, że ktoś ją zabierze, a ty kochałaś mojego syna nawet wtedy, kiedy twoja córka go zostawiła. Jak wiele dla niego zniosłaś, dziękuję. Bardzo się cieszę, że przez tyle lat byłyśmy przyjaciółkami i że nadal nimi jesteśmy.

46. Przypuszczenie, że porwano Tinę w przekonaniu, że to moja córka, wstrząsnęło mną, i to wcale nie dlatego, że mogło mieć jakieś podstawy. Ja myślałam raczej o splocie niewypowiedzianych uczuć, do którego potem doszło, i starałam się zaprowadzić w głowie porządek. Po raz pierwszy od bardzo dawna przypomniałam sobie, że przez czysty przypadek – bo pod najmniej znaczącymi przypadkami kryją się całe połacie ruchomych piasków – Lila nazwała swoją córkę imieniem, jakie nosiła moja ukochana lalka, ta, którą w dzieciństwie sama wrzuciła do ciemnej piwnicy. Wtedy właśnie po raz pierwszy zaczęłam to analizować, ale nie wytrzymałam zbyt długo: zaledwie pochyliłam się nad ponurą głębią studni, w której połyskiwały małe iskierki, i zaraz się cofnęłam. Każda silna więź pełna jest pułapek i jeśli chce się ją zachować, trzeba się nauczyć je omijać. Tak też zrobiłam i koniec końców doszłam do wniosku, że natrafiłam jedynie na kolejny dowód na to, jak wspaniała i zarazem mroczna jest nasza przyjaźń, jak trwały i złożony jest ból Lili, który nie minął i nigdy już nie minie. Wyjechałam do Turynu w przekonaniu, że Enzo miał rację: Lila zamknęła się w sobie i na starość trudno jej będzie osiągnąć spokój. W pamięci odcisnął mi się obraz pięćdziesięciojednoletniej kobiety, która wygląda tak, jakby miała o dziesięć lat więcej, i od czasu do czasu, gdy mówi, zalewa ją fala gorąca i cała czerwienieje. Nawet na szyi pojawiają się plamy. Ona patrzy zagubionym wzrokiem, chwyta rąbek spódnicy i wachluje się nim, pokazując jednocześnie mnie i Immie swoje majtki.

47. W Turynie wszystko było już gotowe: znalazłam mieszkanie w okolicach Ponte Isabella i przewiozłam już tam większość swoich i Immy rzeczy. Teraz jechałyśmy my. Pamiętam, że gdy pociąg opuścił Neapol, na twarzy córki, która siedziała naprzeciwko, po raz pierwszy zobaczyłam smutek i tęsknotę za tym, co zostawia. Ja zaś byłam wykończona podróżami, które odbyłam przez ostatnie miesiące, tysiącami rzeczy, którymi musiałam się zająć, tym, co zrobiłam i co zapomniałam zrobić. Oparłam się o siedzenie i patrzyłam przez okno na peryferia miasta i na oddalający się Wezuwiusz. W tej właśnie chwili nagle, jak boja wyskakująca ponad powierzchnię wody, pojawiło się w mojej głowie przekonanie, że Lila, pisząc o Neapolu, napisze o Tinie, a jej tekst, karmiony trudem wyrażenia niewyrażalnego bólu, okaże się niepospolity. Przekonanie to zakorzeniło się w moich myślach i już nigdy mnie nie opuściło. A w Turynie – chociaż kierowałam małym, ale obiecującym wydawnictwem, chociaż czułam się doceniana i szanowana, a właściwie miałam świadomość, że posiadam większą władzę niż Adele kilkadziesiąt lat temu – przybrało postać oczekiwania i nadziei. Liczyłam na to, że pewnego dnia Lila zadzwoni do mnie i powie: mam maszynopis, brulion, notatki, w każdym razie własny tekst, który chciałabym ci dać do przeczytania i prosić cię o pomoc w uporządkowaniu go. Przeczytałabym od razu. I zajęłabym się nadaniem mu godziwego kształtu, może nawet opracowałabym na nowo. Bo Lila, pomimo intelektualnego wigoru, nadzwyczajnej pamięci i wiedzy z książek, które przeczytała – czasami o nich mówiła, częściej ukrywała je przede mną – nie miała wystarczającego przygotowania i żadnych umiejętności narracyjnych. Obawiałam się, że będzie to chaotyczna zbieranina ciekawych, ale źle sformułowanych myśli, wspaniałych, ale niewłaściwie poukładanych informacji. Nigdy jednak – ale to nigdy – nie przyszło mi do głowy, że może napisać banalną i pełną frazesów historyjkę: byłam święcie przekonana, że jej dzieło przyniesie jej chlubę. Bywało, że w okresach, kiedy borykałam się z trudnościami przy tworzeniu sensownego planu wydawniczego, zadręczałam Rina pytaniami. On zresztą nieustannie pojawiał się u mnie, przyjeżdżał bez zapowiedzi, mówił: wpadłem, żeby się przywitać, i zostawał na co najmniej dwa tygodnie. Wypytywałam go: czy twoja matka jeszcze pisze? Nigdy nie zerknąłeś, nie sprawdziłeś, co to takiego? On zaprzeczał: nie, nie pamiętam, to jej sprawy, nic nie wiem. Ja jednak nalegałam. A oczami wyobraźni widziałam już serię, w którą włączam książkę widmo, obmyślałam, co zrobić, żeby ją rozreklamować i przy okazji nagłośnić także własne nazwisko. Bywało, że dzwoniłam do Lili, pytałam, jak się czuje, i drążyłam dyskretnie, nigdy nie wchodząc w szczegóły: dalej pasjonujesz się Neapolem? Dużo notujesz? Ona systematycznie zaprzeczała: jakie pasjonujesz? jakie notujesz? jestem tylko zwariowaną staruszką, jak Melina. Pamiętasz Melinę? Ciekawe, czy jeszcze żyje. Wtedy dawałam za wygraną i przechodziłyśmy do innych tematów.

48. W trakcie tych telefonów coraz częściej rozmawiałyśmy o umarłych, którzy byli okazją do wspominania również żywych. Umarł jej ojciec Fernando, a kilka miesięcy później także matka Nunzia. Wtedy Lila przeniosła się razem z Rinem do mieszkania, w którym się urodziła, i które jakiś czas temu wykupiła. Teraz jednak pozostałe rodzeństwo utrzymywało, że mieszkanie było własnością rodziców, i zadręczało ją roszczeniami, bo każdy chciał otrzymać swoją część. Po kolejnym zawale umarł Stefano – upadł twarzą na ziemię i nikt nawet nie zdążył zadzwonić po karetkę – a Marisa razem z dziećmi opuściła dzielnicę. Nino w końcu zaczął jej pomagać. Nie tylko znalazł jej pracę sekretarki w kancelarii prawnej na via Crispi, ale na dodatek przelewał jej pieniądze na utrzymanie siostrzeńców, którzy byli już na studiach. Umarł jeden taki, którego nigdy nie poznałam, ale który, o czym powszechnie wiedziano, był kochankiem mojej siostry Elisy. Ona też się wyprowadziła, ale nikt, ani Elisa, ani mój ojciec, ani bracia mnie o tym nie poinformowali. Od Lili się dowiedziałam, że przeniosła się do Caserty, że poznała pewnego adwokata, który był również radcą w magistracie, i za niego wyszła, ale na ślub mnie nie zaprosiła. Rozmawiałyśmy o tym i o owym: Lila informowała mnie o wszelkich nowinkach, ja jej opowiadałam o moich córkach, o Pietrze, który ożenił się z o pięć lat starszą koleżanką z uniwersytetu, o tym, o czym piszę, jak mi idzie praca w wydawnictwie. Tylko ze dwa razy otwarcie ją zapytałam o to, co leżało mi na sercu: – Załóżmy, hipotetycznie, że coś napiszesz. Dasz mi to do przeczytania? – Coś, czyli co? – Coś. Rino twierdzi, że cały czas siedzisz przy komputerze. – Rino plecie bzdury. Chodzę po Internecie. Czytam o nowinkach technicznych. To robię, kiedy siedzę przy komputerze. I niczego nie piszę. – Na pewno? – Na pewno. Czy kiedykolwiek odpisałam ci na maile? – Nie, i to mnie złości. Ja ciągle piszę, a ty nic. – Widzisz? Do nikogo nie piszę, nawet do ciebie. – Dobra. Ale jeśli coś napiszesz, dasz mi to przeczytać? Pozwolisz mi to wydać? – To ty jesteś pisarką. – Nie odpowiedziałaś. – Odpowiedziałam, ale ty udajesz, że nie rozumiesz. Żeby pisać, trzeba chcieć coś po sobie pozostawić. A mnie nawet żyć się nie chce, moja wola życia nigdy nie była taka silna jak u ciebie. Gdybym mogła się teraz wymazać, podczas naszej rozmowy, byłabym przeszczęśliwa. Po co więc miałabym cokolwiek pisać? Często mówiła o wymazaniu się, ale od końca lat dziewięćdziesiątych – a zwłaszcza od roku dwutysięcznego – słowo to padało coraz częściej, jak szyderczy refren. Rzecz jasna była to tylko przenośnia. Podobała jej się, wielokrotnie ją stosowała i nigdy, nawet w najgorszych chwilach po zniknięciu Tiny, nie przyszło mi do głowy, że ma na myśli samobójstwo. Wymazanie się miało raczej związek z estetyką. Nie daję już rady, informatyka wydaje się taka czysta, a przecież brudzi, zmusza do pozostawiania wszędzie swoich śladów, jakbyś cały czas sikała i srała pod siebie. A ja po sobie nie

chcę pozostawić niczego, moim ulubionym klawiszem jest ten, który służy do wymazywania. Ta mania nasilała się w pewnych okresach i słabła w innych. Pamiętam jej złośliwy wywód na temat mojej sławy. Ech, powiedziała kiedyś, ile hałasu o nazwisko. Znane czy nieznane, to tylko wstążka zawiązana wokół worka wypełnionego krwią, ciałem, słowami, gównem i myślami. Długo ze mnie szydziła: rozwiązuję wstążkę z napisem Elena Greco i co? I worek dalej działa, chaotycznie, rzecz jasna, bez zasług i win, tak długo, aż pęknie. Gdy miała gorsze dni, mówiła, śmiejąc się gorzko: chciałabym rozwiązać swoje imię, ściągnąć je z siebie, wyrzucić i zapomnieć. Ale przy innych okazjach była bardziej odprężona. Bywało, że dzwoniłam do niej w nadziei, że uda mi się ją nakłonić do rozmowy o jej tekście, i choć ona usilnie zaprzeczała i wykręcała się, ja odnosiłam wrażenie, że mój telefon oderwał ją od natchnionej pracy. Pewnego wieczoru była jakby oszołomiona, a zarazem podekscytowana. Rozwodziła się nad unicestwieniem wszelkiej hierarchii – tyle hałasu o wielkość takiego czy innego gościa, ale co to za zasługa urodzić się zdolnym, to tak, jakby podziwiać loterię za wygrane numery – ale mówiła z polotem i zarazem precyzją, czerpiąc przyjemność z wymyślania obrazowych porównań. Jak ona potrafiła dozować słowa! Jeśli oczywiście tego chciała. Jakby skrywała jakiś tajemniczy sens, który odbiera sens całej reszcie. Prawdopodobnie wtedy zrodził się we mnie smutek.

49. Kryzys nadszedł zimą 2002 roku. Pomimo wzlotów i upadków czułam się jeszcze kobietą spełnioną. Co jakiś czas Dede i Elsa przylatywały ze Stanów Zjednoczonych, niekiedy same, innym razem z kolejnymi chłopakami. Dede zajęła się tym samym co ojciec, Elsa zaś, pomimo młodego wieku, otrzymała stanowisko w katedrze algebry. Kiedy siostry się zjawiały, Imma odkładała na bok wszelkie obowiązki i cały swój czas spędzała z nimi. Rodzina się scalała, siedziałyśmy w czwórkę w moim domu w Turynie albo spacerowałyśmy po mieście, szczęśliwe, że możemy choć chwilę pobyć razem, czułe i uważne. Patrzyłam na nie i myślałam: miałam w życiu szczęście. Ale w Boże Narodzenie 2002 roku wydarzyło się coś, co mnie przygnębiło. Trójka dziewcząt przyjechała do mnie na dłużej. Dede niedawno wyszła za poważnego inżyniera o irańskich korzeniach i miała dwuletniego energicznego synka o imieniu Hamid. Elsa przyjechała w towarzystwie kolegi z Bostonu, też matematyka, bardziej dziecinnego niż ona i równie hałaśliwego. Także Imma wróciła z Paryża, gdzie od dwóch lat studiowała filozofię, a razem z nią przyjechał znajomy z kursu, wysoki, brzydki i małomówny Francuz. To był bardzo przyjemny grudzień. Miałam pięćdziesiąt osiem lat, byłam babcią i obsypywałam Hamida pieszczotami. Pamiętam, że w bożonarodzeniowy wieczór siedziałam z chłopcem w kącie i z błogością przyglądałam się młodym, tryskającym energią córkom. Wszystkie były do mnie podobne, a zarazem całkowicie się od siebie różniły, ułożyły sobie życie daleko ode mnie, a mimo to czułam, że są częścią mnie. Pomyślałam: ileż trudu włożyłam i jak długą drogę przebyłam. Na każdym kroku mogłam się potknąć, ale tak się nie stało. Opuściłam dzielnicę, potem do niej wróciłam, żeby po latach znowu wyjechać. Nic nie zdołało pociągnąć mnie na dno razem z tymi dziewczętami, które urodziłam. Ocalałyśmy, ja je ocaliłam. Ale teraz związały się już z innymi miejscami i z innymi językami. Dla nich Włochy to wspaniały zakątek ziemi i zarazem nic nieznaczące peryferie świata, dobre na wakacje. Dede często mi powtarza: wyjedź, zamieszkaj ze mną, u mnie też możesz pracować. Ja odpowiadam, że dobrze, wcześniej czy później to zrobię. Wszystkie są ze mnie dumne, a mimo to żadna na dłuższą metę by mnie nie zniosła, nawet Imma. Świat się zmienił i teraz należy bardziej do nich niż do mnie. To dobrze – powiedziałam sobie i przytuliłam Hamida – w końcu najważniejsze jest to, żeby te zdolne dziewczęta nie musiały borykać się z takimi trudnościami, z jakimi ja się borykałam. Cechuje je sposób bycia, ton, wymagania, roszczenia i świadomość własnej wartości, na które ja nawet dzisiaj bym się nie ośmieliła. Inni nie mieli tyle szczęścia. W krajach rozwiniętych przeważyła przeciętność, za którą kryją się potworności rozgrywające się w pozostałych częściach świata. A kiedy z tych potworności rodzi się przemoc i trafia w samo serce naszych miast i naszych zwyczajów, drżymy i boimy się. W ubiegłym roku, gdy zobaczyłam w telewizji, jak samoloty rozsadzają wieże w Nowym Jorku z taką łatwością, z jaką pocierana zapałka wznieca ogień, umierałam ze strachu i bez ustanku wydzwaniałam do Dede, do Elsy, a nawet do Pietra. Świat pełen jest piekła. Moje córki to wiedzą, ale tylko z opowieści, oburzają się i dalej korzystają z uciech życia, dopóki trwa. Zasługę za dostatek i sukcesy przypisują ojcu. Ale to ja – ja, pozbawiona kiedyś przywilejów – jestem fundamentem ich przywilejów. Kiedy tak rozmyślałam, coś nagle mnie zasmuciło. Stało się to prawdopodobnie wtedy, gdy dziewczęta wesoło zaprowadziły swoich mężczyzn przed półkę, na której widniały moje książki. Przypuszczam, że żadna z nich nigdy ich nie czytała, a już na pewno ja nigdy tego nie widziałam, w każdym razie nic mi o tym nie mówiły. Teraz jednak wertowały je, czytały na głos pojedyncze zdania. Te książki są owocem klimatu, w jakim się wychowałam, tego, co mnie ukształtowało, myśli, które na mnie wpłynęły. Krok za krokiem śledziłam moją epokę, wymyślałam historie, rozważałam. Wytykałam zło, opisywałam je. Sama

nie wiem, ile razy przepowiadałam zbawcze przemiany, które jednak nigdy nie nadeszły. Posługiwałam się językiem dnia codziennego, bo przedstawiałam codzienne sprawy. Wiele razy powracałam do takich tematów jak praca, konflikt klasowy, feminizm, wykluczenie społeczne. Teraz słuchałam zdań wyrwanych z kontekstu i czułam, że brzmią śmiesznie. Elsa – bo Dede miała więcej szacunku, a Imma była ostrożniejsza – ironicznym tonem czytała fragmenty mojej pierwszej powieści, potem skupiła się na eseju o stworzeniu kobiety przez mężczyzn i na wielokrotnie nagradzanych książkach. Jej głos zgrabnie uwypuklał wady, emfazę, niepotrzebne wykrzyknienia, przestarzałe ideologie, które przedstawiałam jako niepodważalne prawdy. Z rozbawieniem zatrzymywała się przede wszystkim na archaicznym słownictwie, wielokrotnie powtarzała wyrazy, które dawno wyszły z mody i teraz brzmiały niedorzecznie. Co to było? Czy niegroźne naigrawanie się, typowe dla neapolitańczyków – bo moja córka z pewnością taki ton nabyła w Neapolu – czy może coś więcej, co z każdą kolejną linijką przeradzało się w demonstrację nikłej wartości tych wszystkich książek, które stały w jednym szeregu razem z wielojęzycznymi przekładami? Młody matematyk, chłopak Elsy, jako jedyny spostrzegł, że moja córka sprawia mi przykrość, i przerwał jej, wziął książkę z jej rąk i zaczął zadawać mi pytania o Neapol, jakby chodziło o miasto rodem z fantazji, podobne do tych miejsc, o których donosili najbardziej odważni podróżnicy. Świąteczny dzień szybko dobiegł końca. Wtedy jednak coś we mnie pękło. Bywało, że zaglądałam do swoich książek, czytałam po kilka stron i dostrzegałam ich słabość. Moje odwieczne wątpliwości tylko się nasiliły. Coraz częściej powątpiewałam w wartościowość mojego pisarstwa. Za to hipotetyczny tekst Lili nabrał w mojej wyobraźni wielkiego znaczenia. I choć kiedyś myślałam o nim jak o surowej materii, nad którą mogłabym popracować wspólnie z Lilą, by przekształcić ją w dobrą książkę dla mojego wydawnictwa, teraz nabrał kształtów dzieła skończonego, czyli ewentualnego kryterium. Ku własnemu zaskoczeniu zaczęłam się zastanawiać: co, jeśli wcześniej czy później z jej plików wyskoczy opowieść o wiele lepsza od moich? Co, jeśli ja nie napisałam nic naprawdę pamiętnego, a ona – ona – od lat coś takiego pisze i poprawia? Co, jeśli geniusz, który w dzieciństwie zrodził Błękitną wróżkę i zburzył spokój pani Oliviero, teraz, na starość, objawi całą swoją moc? W takim przypadku jej książka stanie się – nawet jeśli tylko dla mnie – dowodem na moją porażkę, a czytając ją, zrozumiem, jak powinnam była pisać i jak nigdy nie pisałam. Uparta samodyscyplina, trudne studia, każda opublikowana i ciesząca się sukcesem strona i linijka rozpłyną się jak cienki fioletowy horyzont na morzu pod uderzeniem sztormu. Moja pisarska wyobraźnia, zrodzona w zdegradowanym miejscu, a mimo to ciesząca się powszechnym uznaniem, objawi swoją słabość. Zmaleje radość z posiadania udanych córek, sławy, a nawet kochanka – o osiem lat młodszego profesora politechniki, dwukrotnie rozwiedzionego, z synem jedynakiem na utrzymaniu – z którym raz w tygodniu spotykałam się w jego domu na wzgórzu. Całe moje życie sprowadzi się tylko do małostkowej walki o wejście na wyższy szczebel na drabinie społecznej.

50. Postanowiłam trzymać depresję na wodzy, dlatego rzadziej dzwoniłam do Lili. Teraz już nie czekałam, aż mi powie: chcesz przeczytać, co napisałam? Od lat nad tym pracuję, wyślę ci pocztą elektroniczną. Teraz się tego obawiałam. Nie miałam wątpliwości, jak zareaguję, jeśli odkryję, że ona naprawdę wtargnęła w sferę mojej zawodowej tożsamości i pozbawiła ją sensu. Z pewnością będę zauroczona, tak jak zauroczyłam się Błękitną wróżką. Bez wątpienia opublikuję jej tekst. Ale trudno mi będzie rozgłaszać jej błyskotliwość. Nie jestem już kilkuletnią dziewczynką, która nagle odkryła nadzwyczajne zdolności koleżanki ze szkolnej ławy. Jestem dojrzałą kobietą o niepodważalnym statusie. Jestem, jak Lila sama często powtarzała pół żartem, pół serio, Eleną Greco, genialną przyjaciółką Raffaelli Cerullo. Jeśli dojdzie do nagłego odwrócenia ról, zostanę unicestwiona. W tamtym czasie jeszcze mi się powodziło. Bujne życie, młody wygląd, liczne obowiązki i zadowalająca sława nie zostawiały mi wiele czasu na tego typu myśli i sprowadzały je do nieokreślonego braku satysfakcji. Potem nadeszły trudne lata. Moje książki sprzedawały się coraz gorzej, znaczenie w wydawnictwie zmalało, przybrałam na wadze, straciłam zgrabne kształty, poczułam się stara i przerażała mnie uboga i pozbawiona splendorów starość. Musiałam przyjąć do wiadomości, że chociaż mój umysł pracuje na falach sprzed kilkudziesięciu lat, wszystko teraz jest inne, ja sama też. W 2005 roku pojechałam do Neapolu, wtedy też spotkałam się z Lilą. To był ciężki dzień. Ona bardzo się zmieniła, siliła się na życzliwość, nerwowo witała się z każdym, dużo mówiła. Patrząc na Afrykańczyków i Azjatów, którzy zaludnili naszą dzielnicę, wdychając zapachy egzotycznych kuchni, dała się ponieść entuzjazmowi: ja nie jeździłam po świecie jak ty, ale sama widzisz, świat przyjechał do mnie. W Turynie było tak samo, a to nagłe pojawienie się egzotyki, która stała się codziennością, podobało mi się. Dopiero jednak w Neapolu dotarło do mnie, jak bardzo dawna atmosfera uległa zmianie. Dialekt, zgodnie z utwierdzoną tradycją, od razu otworzył się na inne, tajemnicze języki, zmierzył się z różnorodnymi dźwiękami, z odległą składnią i emocjami. Szare kamienice teraz mieniły się nietypowymi napisami, dawne legalne i nielegalne interesy wymieszały się z nowymi, a stara przemoc otworzyła się na nowe kultury. Wtedy właśnie rozeszła się wieść o śmierci Giglioli. Nie wiedziano jeszcze, że zmarła na zawał, ja myślałam, że została zabita. Na ziemi w parku leżało jej ogromne ciało. Bardzo musiała cierpieć z powodu zmian, jakie w niej zaszły: kiedyś była śliczna i została dziewczyną ślicznego Michelego Solary. Ja jeszcze żyję – pomyślałam – a mimo to czuję, że nic mnie nie różni od tego wielkiego pozbawionego życia ciała, żałośnie rozwalonego w tak potwornym miejscu. I choć obsesyjnie o siebie dbałam, już się nie poznawałam, miałam coraz bardziej chwiejny krok, a mój wygląd odbiegał od tego, do którego przyzwyczaiłam się przez dziesięciolecia. Jako dziewczynka czułam, że jestem inna niż Gigliola, teraz, na stare lata, zauważyłam, że niczym się od niej nie różnię. Lila natomiast w ogóle nie zwracała uwagi na swoją starość. Energicznie wymachiwała rękami, krzyczała, głośno pozdrawiała ludzi na ulicy. Nie zapytałam po raz enty o jej tekst. Byłam pewna, że bez względu na to, co mi odpowie, ja nie poczuję się lepiej. Nie wiedziałam, jak wyjść z depresji, czego się chwycić. Problemem nie było tylko dzieło Lili, jego znakomitość: i bez zagrożenia, jakie ze sobą niosła, czułam, że to, co napisałam od końca lat sześćdziesiątych, straciło na znaczeniu i na sile, nie przemawia już do czytelników tak jak przez minione dziesięciolecia, nie ma wielbicieli. Śmierć Giglioli uświadomiła mi natomiast, że sama natura moich obaw uległa zmianie. Teraz niepokoił mnie fakt, że nic po mnie nie zostanie. Moje książki wcześnie ujrzały światło dzienne, a dzięki ich powodzeniu przez

wiele lat łudziłam się, że angażuję się w coś istotnego. Nagle to złudzenie zniknęło i przestałam wierzyć, że to, czego dokonałam, posiada jakąkolwiek wartość. Z drugiej strony również dla Lili wszystko przeminęło: prowadziła ponure życie w małym mieszkanku rodziców i wklepywała do komputera jakieś myśli i wrażenia. A mimo to – myślałam sobie – nadal istnieje szansa, że jej imię – czy też wstążka, jak sama twierdzi – właśnie teraz, kiedy jest stara, a może nawet już po jej śmierci rozsławi jedyne i wspaniałe dzieło: nie tysiące stron, jak u mnie, lecz książka, której sukcesu nigdy nie zakosztuje, a która przetrwa w czasie i będzie czytana przez następne stulecia. Lila ciągle ma taką szansę, ja swoją zmarnowałam. Dlatego mój los niczym się nie różni od losu Giglioli. Jej być może tak.

51. Przez pewien czas ulegałam zniechęceniu. Mało pracowałam, zresztą ani w wydawnictwie, ani nigdzie indziej nie żądano, żebym pracowała więcej. Z nikim się nie widywałam, dzwoniłam tylko do córek i prowadziłam z nimi długie rozmowy. Teraz, kiedy Elsa wydała na świat chłopca o imieniu Conrad, a Dede postarała się o siostrzyczkę dla Hamida, którą nazwała Eleną, często prosiłam, żeby przekazywały słuchawkę wnukom, do których przemawiałam w infantylnych słowach. Te dziecięce głosiki, wypowiadające się z wielką poprawnością, przywodziły mi na myśl Tinę. W chwilach największego przygnębienia utwierdzała się we mnie pewność, że Lila szczegółowo opisała historię swojej córki, że z arogancją i naiwnością typową dla niewykształconej osoby splotła ją z historią Neapolu i że właśnie dlatego stworzyła coś cudownego. Zaraz jednak docierało do mnie, że to się dzieje tylko w mojej wyobraźni. Nieświadomie połączyłam w jedną całość gnębiący mnie niepokój, zawiść, niechęć i przyjaźń. Lila nie miała takich ambicji, ona nigdy nie miała żadnych ambicji. Żeby stworzyć projekt, z którym następnie zwiąże się własne nazwisko, najpierw trzeba pokochać siebie, a ona otwarcie mi powiedziała, że siebie nie kocha, że niczego w sobie nie kocha. Gdy wpadałam w głęboką depresję, wyobrażałam sobie nawet, że świadomie straciła córkę, żeby nie musiała kiedyś oglądać u dziecka własnej antypatii, złośliwości i zmarnowanej inteligencji. Chciała się wymazać, bo nie potrafiła siebie znieść. I robiła to bez przerwy, podczas całego życia, począwszy od coraz większego ograniczania własnych horyzontów, i to wtedy, kiedy planeta dążyła do pozbycia się granic. Nigdy nie wsiadła do pociągu, nawet po to, żeby pojechać do Rzymu. Nigdy nie leciała samolotem. Prawie niczego nie doświadczyła, i jeśli się nad tym zastanawiałam, robiło mi się jej żal, wstawałam z jękiem, szłam do komputera i pisałam kolejny mail: odwiedź mnie, spędzimy trochę czasu razem. W takich chwilach byłam pewna, że nigdy nie było i nie będzie żadnego maszynopisu. Od zawsze ją przeceniałam, ona nigdy nie stworzy niczego pamiętnego. Ta myśl z jednej strony mnie pocieszała, z drugiej szczerze smuciła. Kochałam Lilę. Chciałam, żeby przetrwała. Ale chciałam sama jej w tym pomóc. Uważałam to za swój obowiązek. Byłam przekonana, że przydzieliła mi go Lila, gdy byłyśmy jeszcze małe.

52. Opowiadanie, które później zatytułowałam O pewnej przyjaźni, powstało w Neapolu, gdy pewnego deszczowego tygodnia ogarnął mnie błogi stan wycieńczenia. Rzecz jasna miałam pełną świadomość, że sprzeniewierzam się naszej niepisanej umowie, jaką zawarłyśmy z Lilą, że jej się to nie spodoba. Myślałam jednak, że jeśli efekt okaże się dobry, to koniec końców usłyszę: jestem ci wdzięczna, ja nie miałabym odwagi przyznać tego nawet sama przed sobą, ty zaś opowiedziałaś to w moim imieniu. Ten, kto czuje powołanie do sztuki, a przede wszystkim do literatury, zawsze skrywa w duchu pychę i pracuje tak, jakby miał misję do wypełnienia, choć w rzeczywistości nikt niczego mu nie zlecił. Sami siebie upoważniliśmy do bycia autorami, a mimo to skarżymy się, jeśli inni nam mówią: to, co napisałeś, nie interesuje mnie, jest nudne, kto ci dał prawo? W kilka dni przelałam na papier historię, którą obmyśliłam w każdym szczególe, której przez lata się obawiałam, a jednocześnie pragnęłam, żeby to Lila ją napisała. Zrobiłam to, ponieważ wszystko, co było z nią związane albo co ja jej przypisywałam od dziecka, wydawało mi się bardziej znaczące i bardziej obiecujące od tego, co wychodziło ze mnie. Brudnopis ukończyłam w hotelowym pokoju z małym balkonem, z którego rozciągał się widok na miasto i na Wezuwiusz. Mogłam zadzwonić do Lili na telefon komórkowy i powiedzieć jej: napisałam o sobie, o tobie, o Tinie, o Immie. Chcesz zobaczyć? To zaledwie osiemdziesiąt stron, wpadnę do ciebie, przeczytam ci na głos. Ale nie zrobiłam tego, bo się bałam. W tej kwestii wyraziła się jasno: nie wolno mi pisać o niej ani wykorzystywać osób i wydarzeń z naszego otoczenia. Jeśli łamałam jej zakaz, wcześniej czy później oświadczała mi – choć z bólem w głosie – że książka jest niedobra, że albo opowiada się historie takimi, jakie były, niczego nie porządkując, albo puszcza się wodze fantazji, a ja nie umiem ani jednego, ani drugiego. Dlatego zaczęłam się uspokajać: będzie jak zawsze, opowiadanie jej się nie spodoba, zlekceważy je, a za kilka lat da mi do zrozumienia – albo powie to otwarcie – że powinnam bardziej się postarać. Bo gdyby to od niej zależało, nie opublikowano by ani jednego mojego słowa. Książka wyszła, spotkała się z takim entuzjazmem, jakiego od dawna nie doświadczałam, a ponieważ bardzo tego potrzebowałam, wreszcie poczułam się szczęśliwa. O pewnej przyjaźni wyciągnęło mnie z kręgu pisarzy, których wszyscy uważają za umarłych, chociaż oni nadal żyją. Znowu kupowano moje dawne powieści, interesowano się mną, a moje życie, pomimo nadciągającej starości, ponownie nabrało tempa. Wkrótce jednak przestałam lubić to opowiadanie, choć początkowo uznałam je za najlepszy spośród wszystkich moich tekstów. To Lila sprawiła, że je znienawidziłam, bo na wszystkie sposoby unikała spotkania ze mną, rozmowy, nawet tylko po to, żeby mnie zwyzywać czy spoliczkować. Ciągle do niej wydzwaniałam, pisałam setki maili, pojechałam do Neapolu, rozmawiałam z Rinem. Jej nigdy nie było w domu. Z drugiej strony Rino nigdy mi nie powiedział: moja matka tak się zachowuje, bo nie chce cię więcej widzieć. Zazwyczaj bełkotał coś w stylu: znasz ją, ciągle gdzieś biega, a komórka albo jest wyłączona, albo zapomina jej z domu. Czasami nie wraca nawet na noc. Musiałam pogodzić się z faktem, że nasza przyjaźń dobiegła końca.

53. Tak naprawdę nie wiem, co ją obraziło: czy jakiś konkretny szczegół, czy cała historia. Moim zdaniem zaletą O pewnej przyjaźni jest wielka linearność. Opowiada w skrócie o wszelakich pułapkach losu, o naszych dwóch życiach od utraty lalek po utratę Tiny. Jaki błąd popełniłam? Długo byłam przekonana, że Lila obraziła się, ponieważ w części końcowej, pomimo iż bardziej niż w innych miejscach posłużyłam się fikcją literacką, przedstawiłam rzeczywiste wydarzenia: Lila skupiła się na Immie, by pochwalić dziewczynkę przed Ninem, dlatego nie zwracała uwagi na Tinę i ją straciła. Ale najwyraźniej to, co w literaturze jest niewinną sztuczką, by dotrzeć do serca czytelników, dla kogoś, kto dostrzega cień rzeczywistych przeżyć, przybiera postać zniewagi. Krótko mówiąc, przez długi czas uważałam, że wybieg, który zadecydował o powodzeniu książki, jednocześnie zadał Lili ból. Później jednak zmieniłam zdanie. Doszłam do wniosku, że Lila nie chce się ze mną widzieć ze względu na sposób, w jaki opowiedziałam dawny epizod z lalkami. Świadomie przerysowałam chwilę, w której wpadły do ciemnej piwnicy, wyolbrzymiłam traumę po ich utracie, a żeby poruszyć najgłębsze struny, posłużyłam się faktem, że zaginiona dziewczynka nosiła imię jednej z lalek. To wszystko miało doprowadzić czytelników do skojarzenia straty córek na niby z późniejszym utraceniem prawdziwej córki. Lila najwyraźniej uznała, że wykorzystanie tak istotnej chwili z naszego dzieciństwa, jej dziewczynki i jej cierpienia tylko po to, żeby zadowolić publiczność, jest oznaką cynizmu i braku lojalności z mojej strony. To są tylko moje przypuszczenia, bo żeby wiedzieć, co tak naprawdę się stało, musiałabym skonfrontować się z nią, wysłuchać jej żalów, wytłumaczyć się. Bywa, że czuję się winna i ją rozumiem. Innym razem jestem na nią zła, że mnie wykluczyła ze swojego życia, i to na starość, kiedy obie potrzebujemy bliskości i solidarności. Ale ona zawsze tak robiła: jeśli się nie podporządkowałam, wykluczała mnie, karała, niszczyła przyjemność płynącą z napisania dobrej książki. Jestem zrozpaczona. Nawet fakt, że wymazała się z oblicza świata, nie tyle mnie martwi, ile złości. Być może w ogóle nie chodzi o małą Tinę, może nie chodzi nawet o jej cień, który zadręcza ją swoją obsesyjną obecnością, i to zarówno pod postacią czteroletniej dziewczynki, jak i mglistego wyobrażenia kobiety, która teraz miałaby trzydzieści lat, jak Imma. Zawsze chodzi tylko o nas dwie: Lila chce, żebym ja dawała to, czego ona ze względu na swój charakter i na życiowe okoliczności sama nigdy dać nie mogła, ale ja nie potrafię sprostać jej żądaniom. Wtedy ona się złości i z zemsty pragnie mnie unicestwić, tak jak zrobiła to ze sobą, chociaż ja przez wiele, wiele miesięcy pisałam, żeby nadać jej taki kształt, który się nie rozwarstwi, żeby ją utrwalić, uspokoić i w ten sposób uspokoić także siebie.

Epilog. Odnalezienie

1. Sama nie mogę w to uwierzyć. Skończyłam opowieść, chociaż wydawało mi się, że nigdy nie dobrnę do finału. Skończyłam i cierpliwie przeczytałam, ale nie po to, żeby poprawić język, tylko by sprawdzić, czy Lila naprawdę wdarła się do mojego tekstu i postanowiła mieć w niego swój wkład. Niestety muszę stwierdzić, że wszystkie strony są tylko moim dziełem. Lila często mi groziła, że zakradnie się do mojego komputera, ale tego nie zrobiła: może zwyczajnie nie potrafi i tylko taka starsza pani jak ja, która nie zna się na sieci, na kablach, na połączeniach i na elektronicznych chochlikach, mogła sobie wyobrażać, że naprawdę jest do tego zdolna. Lili nie ma w moich słowach. Jest tylko to, co sama zdołałam utrwalić. Chyba że tak długo wyobrażałam sobie, co ona mogłaby napisać i w jaki sposób, że teraz nie jestem już w stanie odróżnić tego, co moje, od tego, co jej. Często podczas pisania dzwoniłam do Rina, pytałam go o matkę. Nic nie wiadomo, policja ograniczyła się do trzykrotnego czy czterokrotnego wezwania go, żeby zidentyfikował ciała bezimiennych starszych pań. Wiele ich teraz znika. Dwukrotnie sama byłam zmuszona jechać do Neapolu: spotkaliśmy się wtedy w starym mieszkaniu, ciemniejszym i bardziej podupadłym niż kiedyś. Po Lili naprawdę nie został nawet ślad, nic, co kiedyś do niej należało. Syn zaś wyglądał na jeszcze bardziej roztargnionego, jakby matka definitywnie wyszła mu także z głowy. Do miasta ściągnęły mnie dwa pogrzeby: wpierw pogrzeb mojego ojca, a potem Lidii, matki Nina. Nie pojawiłam się natomiast na pogrzebie Donata: nie było w tym świadomego zamiaru, zwyczajnie przebywałam za granicą. Kiedy chowałam ojca, w dzielnicy panowało wielkie poruszenie, ponieważ niedawno przed wejściem do biblioteki zamordowano pewnego młodzieńca. Przy tej okazji pomyślałam, że to nigdy się nie skończy, że zawsze będą pokrzywdzeni przez los młodzi ludzie, którzy żeby poprawić swój status, sięgną po książki leżące na starych półkach, jak ja i Lila w dzieciństwie, że plotki, obietnice, oszustwo i krew nigdy nie pozwolą mojemu miastu i całemu światu na prawdziwą przemianę. Pogrzeb Lidii odbył się pewnego pochmurnego dnia: miasto tonęło w błogim spokoju i ja razem z nim. Potem jednak przyjechał Nino i przez całą ceremonię rozprawiał przesadnie podniesionym głosem, żartował, śmiał się nawet, jakbyśmy nie zebrali się na pochówku jego matki. Stał się grubym, napuchniętym, rubasznym facetem z przerzedzonymi włosami, który bez ustanku wysławia samego siebie. Trudno było się od niego uwolnić. Nie zamierzałam go słuchać, ani nawet patrzeć na niego. Przypominał mi o zmarnowanych latach, o nadaremnym wysiłku i bałam się, że to wspomnienie utkwi mi w głowie i powoli pochłonie także całą resztę. Podczas obydwu wizyt w mieście spotkałam się z Pasqualem. Przez te wszystkie lata starałam się z nim widywać przy każdej nadarzającej się okazji. Będąc w więzieniu, Pasquale skupił się na nauce, zdobył dyplom, niedawno obronił pracę magisterską z astronomii. – Gdybym wiedział, że aby zdać maturę i skończyć studia, wystarczy mieć dużo wolnego czasu, siedzieć zamkniętym w jednym miejscu, nie troszczyć się o utrzymanie, tylko systematycznie wkuwać na pamięć całe książki, już dawno bym to zrobił – powiedział mi raz z ironią w głosie. Dzisiaj Pasquale to starszy pan, który wypowiada się w sposób dystyngowany i prezentuje o wiele lepiej niż Nino. W rozmowach ze mną rzadko posługuje się dialektem. Ale nie wykreślił ani joty ze szczytnych idei, które w dzieciństwie wpoił mu jego ojciec. Kiedy po pogrzebie Lidii powiedziałam mu o Lili, wybuchnął gromkim śmiechem. Pewnie w jakimś zakątku świata realizuje swoje mądre i dziwaczne pomysły, mruknął. Zaraz potem wzruszył się na wspomnienie dnia, kiedy spotkaliśmy się w dzielnicowej bibliotece i nauczyciel wręczał nagrody dla najbardziej pilnych czytelników: okazało się,

że na pierwszym miejscu była Lila, a zaraz po niej cała jej rodzina. Bo Lila bezprawnie wypożyczała książki na karty swoich krewnych. Ech, Lila, która robiła buty, która naśladowała żonę Kennedy’ego, Lila artystka i dekoratorka, robotnica i programistka, zawsze w tym samym miejscu, a mimo to taka niepospolita. – Kto jej zabrał Tinę? – zapytałam. – Solarowie. – Na pewno? Uśmiechnął się, pokazując zniszczone zęby. Zrozumiałam, że nie mówi prawdy, może nawet go ona nie obchodzi: wygłasza tylko jedną z niepodważalnych prawd wiary opartą na poznanych skutkach nadużyć i na doświadczeniu zdobytym w dzielnicy, która pomimo książek, studiów, potajemnych podróży, zbrodni, które popełnił albo które tylko wziął na siebie, pozostała jedyną kuźnią dla wszystkich jego pewników. Odpowiedział: – Czy mam ci też powiedzieć, kto zamordował tych gnojów? Nagle w jego oczach pojawiło się coś, co mnie przeraziło – nigdy niezapomniana uraza – i zaprzeczyłam. On pokręcił głową z uśmiechem na twarzy i mruknął: – Zobaczysz, że kiedy Lila zechce, da o sobie znać. Mimo to wszelki ślad po niej zaginął. Podczas tych dwóch pobytów w Neapolu skorzystałam z okazji i podczas spaceru po dzielnicy wypytywałam o nią z ciekawości: nikt niczego nie pamiętał, a może wszyscy po prostu udawali. Nie dane mi było porozmawiać o Lili nawet z Carmen. Po śmierci Roberta zostawiła stację benzynową i przeniosła się do jednego ze swoich synów, do Formii. Na co więc te wszystkie strony? Zależało mi, żeby ją uchwycić, zatrzymać przy sobie, a zamiast tego umrę, nie dowiedziawszy się nawet, czy mi się to udało. Czasami zastanawiam się, gdzie ona się rozpłynęła. W głębi morza? W jakiejś rozpadlinie albo w podziemnym tunelu, o którego istnieniu tylko ona wie? W starej kadzi pełnej żrącego kwasu? W fosie węglowej z dawnych czasów, której poświęciła tyle słów? W krypcie jakiejś zagubionej w górach kapliczki? W jednym z wielu wymiarów, których my jeszcze nie znamy, ale Lila już tak i cieszy się tam obecnością córki? Czy wróci? A może wrócą razem, stara Lila i dorosła Tina? Siedzę na balkonie, z którego widzę Pad, i czekam.

2. Codziennie o siódmej jem śniadanie, potem w towarzystwie labradora, którego niedawno kupiłam, idę do kiosku. Większą część ranka spędzam w parku Valentin na zabawach z psem i na przeglądaniu prasy. Wczoraj, po powrocie, na mojej skrzynce pocztowej znalazłam paczkę niedbale owiniętą w gazetę. Wzięłam ją niepewnie. Nic nie świadczyło o tym, że przeznaczona jest dla mnie, a nie dla jakiegoś innego lokatora. Na paczce nie było żadnej kartki, nie było też mojego nazwiska. Ostrożnie rozchyliłam zawiniątko z jednej strony i to wystarczyło. Tina i Nu wyskoczyły z otchłani pamięci, zanim całkowicie uwolniłam je z gazetowego papieru. Od razu rozpoznałam lalki, które prawie sześćdziesiąt lat temu jedna za drugą skończyły w piwnicy: najpierw Lila wrzuciła moją, potem ja wrzuciłam tę Lili. Nigdy ich nie znalazłyśmy, chociaż zeszłyśmy pod ziemię, by ich szukać. Lila nakłoniła mnie wtedy, żebyśmy poszły po nie do mieszkania don Achillego, mitycznego orka i złodzieja. Don Achille twierdził, że nigdy ich nie widział, może przypuszczał, że to jego syn Alfonso je zabrał, i dlatego dał nam pieniądze, abyśmy mogły sobie kupić nowe lalki. Ale my za te pieniądze nie kupiłyśmy lalek – bo czyż mogłyśmy zastąpić Tinę i Nu? – lecz Małe kobietki, powieść, która skłoniła Lilę do napisania Błękitnej wróżki, a mnie do stania się tym, kim dzisiaj jestem – autorką licznych książek, a przede wszystkim bestsellerowego opowiadania zatytułowanego O pewnej przyjaźni. Korytarz był pusty, z mieszkań nie dochodziły żadne rozmowy, żadne hałasy. Rozejrzałam się wkoło z niepokojem. Chciałam, żeby nagle Lila wyszła z pierwszej albo drugiej klatki, albo z opuszczonej dyżurki portiera: chuda, szara, zgarbiona. Pragnęłam tego bardziej niż czegokolwiek innego, bardziej niż nieoczekiwanego powrotu moich córek z wnukami. Czekałam, aż zapyta tym swoim szyderczym głosem: podoba ci się prezent? Ale nic takiego się nie wydarzyło, a ja wybuchłam płaczem. Zwyczajnie mnie oszukała, przez cały czas wodziła za nos, i to od początku naszej przyjaźni. Całe życie, posługując się moim żywym ciałem i moją egzystencją, opowiadała swoją historię odkupienia. A może nie. Może te dwie lalki, które przetrwały ponad pół wieku i dotarły aż tu, do Turynu, oznaczają jedynie, że ma się dobrze i mnie kocha, że zerwała z ograniczeniami i wreszcie zamierza objechać świat, który skurczył się do rozmiarów jej świata, przeżyć na starość według nowych kryteriów to, czego w młodości jej nie pozwolono i czego sama sobie odmówiła. Wsiadłam do windy. Potem zamknęłam się w mieszkaniu. Dokładnie obejrzałam lalki, wdychałam zapach pleśni, potem oparłam je o książki. Wyglądały mizernie i brzydko, i to mnie zmieszało. W przeciwieństwie do opowieści prawdziwe życie, kiedy już przeminie, traci blask i pochłania je ciemność. Pomyślałam sobie: teraz, kiedy Lila tak wyraźnie mi się pokazała, muszę pogodzić się z faktem, że już nigdy jej nie zobaczę.

1 Italsider – jedno z największych XX-wiecznych hutniczych konsorcjów we Włoszech (przyp. tłum.). 2 Siedziba włoskiego parlamentu (przyp. tłum.). 3 ENEL – największy włoski koncern energetyczny (przyp. tłum.).