A. Antoszewski - System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

RYSZARD HERBUT

72

Press, camT i 1 I y cH. (1994), Popular contentio,l in Britain, 1758-1834, Harvard University bridge. York' T r u mi n D. B. (1951)' The Govemmenta! Process, Knopf' New Guide to corporatist Intoductory Att in Perspective: (1989), Corporatism J. n P. o m s w iIIia Theory, Sage, London. ziei gie. ., p ak w. (1g72), Interest Groups in Arnerican sociery, Prentice Hall.

STUDIA Z TEORII POLITYKI Tom I Acta Universitątis wratislaviensis No l84l Wrocław 1998

"

ANoRznr ANroszswsrl

System polityczny jako kategoria analizy politolo gi c znej Systemowe ujęcie polityki: wersja klasyczna Najog lniej m wiąc, pojęcie systemu politycznego pretenduje do ujęcia polityki w jej całościowym,uporządkowanym i najwszechstronniejsżym wyraziel

Wielośći zr żnicowanie koncepcji systemu politycznego (Jabłor ski' 1993, s. 68 i n.) nie usuwa jednak licznych niejasności i kontroweĘi związanych z jego zastosowaniem' Trudno nie przyznac racji jugosłowiariskiemu politologowi J. Djordjeviciovi (1977' s' 47)' kt ry podkreśla, że trudności w definiowaniu systemu politycznego wynikają z dw ch okoliczności: ze skłonnoścido nadużywania słowa,,system'' na oznaczenie wszystkich zbior w dających się empirycznie stwierdzić stosunk w społecznych oraz z głębokich r żnic w rozumieniu polityki. Niezależnie jednak od r żnicy w rozumieniu pojęcia ,,system polityczny'', panuje zgoda co do tego, że odnosi się ono ao^sieiy T-"!g;rru]i;"+ł.o_txt_ąŁłpęhanizm w-ffi E{on'ją.yć-if 'ffiffiEi rzej: a$_p'..co określa się jak __Ęrlć Btilityczne d1nęgq_spoJgczeristwa. To wstęp e określni iiioże posłuayć za punkt w/jśćiado dalszyih"iozliltizuł. Najbardziej znan4 pt bą wyjaśnienia specyfiki życia po|ttycznego jest ame-

ło-u'ź;Łłnn;":

ryka ska *ffJ1g$p:''9y-;19powej'' wyrastająca z

ni system w oiaz cyberneĘki. ZoŚEła

fu nkcj onalizmu, og lnej teo-. ona wyczerpująco om wiona w literaru-

rze polskiej (Sztompka, 1975; Langer, 1977). Jej centralnym założeniemjest stwierdzenie, ze sysle_Ęr_t polityczny stanowi wyodrębnioną analitycznie calość o-,1lo-żor]eistruktu'rze, umiej9cgwioną w wielowymi-arowym o t o c z e n i u, z'$,5so c?erpie informĄę i energie' przetwarza ją j oddz'iąfuj" ś]-oj!owilałdostarczana wniez r pomocą za informacji 6neisni' i Informacja i energia !!o

jest do systemu za pomocą zespofu w e j ść, natomiast do otoczenia za pomocą zespołu w y j ść. Polityka jest więc traktowana jako efekt znoszących się wektor w - działzui ,,uruchamiających'' system polityczny i decyzji stanowiących efekt jego pracy. Gł wną właściwościąsystemu politycznego jest zdolność przetrwa-

.

v I

't4

ANDRZE ANTOSZEWSKI

nia, tj'utrzymywaniar w n

ow ag i

a Stanem otoczenia, określana mianem h

pomiędzy swym stanemwewnętrznym om e o s t a z y. To centralnę założe-

nie analizy systemowej pzedstawia rysunek

l.

-l

informacja

System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

informacja I

weJscle

- n'8.lr'ge"*Wnsi lakzauważa A. Rapoport

(1966, s. 130)' ,'dynamiczna teona-systemu jest jedyną, kt ra umożliwia dedukcję jego przyszłych stan w z konkretnego stanu obecnego''. Jęst to wprawdzie, *oiocena zbyt 'a*i"m,politycznego entuzjastyczna, ale sądzę' że możliwościbadania proces w rozwoju przez pry zmat dynamiki zależnościpomiędzy elementami systemu potitycznego

oraz relacji między nim a jego otoczeniem nie zostały jeszcze cał'i.o*ici" *y-

czerpane.

sprzęŹenie zwrotne

RYs.

I

Zaproponowany m.in. pruezD.Eastona, T. Parsonsa, G. Almonda i K. Deutbada nad polityką zakładałjednoczesną realizację trzech cel w. Po pierwsze, miał zapewnić obiektywizację rvyniku badawczego' Analiza systemowa, będąc podstawą budowy empirycznej (a nie normatywnej) teorii polityki, umożliwić powinna odejście od ,,rozważania zjawisk i proces w politycznych wylącznie w kategoriach etycznych czy formalnoprawnych'' i przesunięcie, akcentu z tego, ,,w jaki spos b zjawiska, procesy czy dzialania polityczne przebiegać powinny, na rzeczywisty przebieg zjawisk i proces w politycznych'' (Sztompka, l975, s. 80, 81). Podejście systemowe pozwolić miało na uwolnienie się od ,,nieznośnej chęci wartościowania'', tak charakterystycznej dla politologii pojmowanej jako ,,studia ideologiczne nastawione na popieranie reżimu'' (Easton, Gunnell, Graziano, 1991' s. 5) bądźteż- o czym wspomina się rzadziej _ na jego totalną negację. Z tego punktu widzenia użyteczny wydaje się sam język analizy systemowej, sięgający chętnie do aideologicznych kategorii nauk ścisłychi przyrodniczych. W badaniacb nad polityką, kt ra szeroko wkracza w sferę interes w indywidualnych igrupowych, istnieje bowiem pokusa manipulowania terminami wywofującymi pozytywne lub negatywne skojarzenia (takimi' jak np. demokracja lub totalitaryzm)' Nie pozostaje to bez wpływu na rezultaty osiągane przy konstruowaniu schemat w teoretycznych. Przedstawiciele analizy systemowej takich pojęć zdecydowanie unikaja, dążąc do stworzenia teorii dającej się zastosować do badafl każdego typu systemu politycznego (Almond, Po_ well, I 978, s. 72--'15). Po drugie, należy podkreślić dązenie analizy sytemowej do całościowego, holistycznego, a jednocześnie dynamicznego ujmowania przedmiotu badania. Jeślijest nim całośćtak złożona i tak wielorako uwarunkowana jak system polityczny, to wartościowy rezuitat badawczy polega na opisie i wyjaśnieniu relacji zachodzących pomiędzy jego elementami: relacji podlegajacych zmianom i wywołujących przekształcenia obecnego i pnyszłego stanu systemu' Badanie związk w i zależnośqi,jakie zachodzą pomiędzy r żnymi rodzajami zmian politycznych, pozwala na ipełnien ie przez politologię jectnej z 1ej wużniejszych funkcji scha kierunek

15

Po trzecie, maltza systemowa stawia sobie za cel umożliwienie w miarę precyzyjnego wyodrębnienia przedmiotu badania (tu: systemu politycznego) od tych zjawisk, proces w i zachowali, kt re stanowi4 jego otoczenie. Chętriie po_ wtarzane twierdzenie, że system polityczny jestprzez te ostatnie uwarunkowany i zarazem sam je wamnkuje, nabiera sensu jedynie w wczas, gdy potrafimy zakreślićgranice stanowiące ,,kryterium włączenia lub wyłączenia etementow oo systemu'' (Sztompka, l975' s. 90). Nie jest to zadanie łatwe: poszczeg lne strukfury, procesy i działania społeczne przenikają się wzajemnie i okazują się niekiedy fragmentem systemu politycznego, niekiedy zaśtworzą jego otoćzenie. R w_ nież wspomniane kryteria włączenia do systemu lub wyłączenia zeil, mające w spos b nieunikniony charakter subiektywny, mo8ą w istotny spos b rzutować na osiągane rezultaty badawcze. Niemniej jednak spostrzeżenie G. Almonda i G. Powella (1978' s. 6), że ,,system polityczny gdzieśsię zaczyna i gdzieśsię ko czy" oraz że można do zar wno ,,wejść'', jak i z niego ,,wyjść''_ może być vżytecznym punktem wyjścia bada nad rozwojem politycznym. Zgodnie z założentami og 'lnej teorii systęmÓq. po-Ja/-szechnie przyjmuje się, że każdy $yslep (w tym i jącychw sstanie interakcji (Bertalanffy, 1984, l98ą-ś.48) s. 48) lub |ub zestav, J zestal składnik w, mię ?cy:!: taryę L::gMi WTt rlml zachodzą frŻąjemne stosunki i gdzie każdy składnik połączony jest z innymi bezpośrednio lub pośrednio(Ackoff, 1973, s. I44).Tym, co r żni poszczeg |nych autor w analizujących życie polityczne, jest charakter podstawowych element w systemu' Dla D. Eąqtolra (1965) są nimi zachowanĘ-wi4Ęce

pćffi

:r*#"tŁlŁ* :::śj: r i'. s'Śtem-polit'cżiiy-t-1i6"ffiĘ"Te-iir"ićiakcje,

'i,

r,

u-

kt re powstają wploććs)e żifiiany

f, ł*""li' G:P;;;ll ii;ai

uczestnrct

wobec własneEo "'1 "*---,-*"'' slę. an styka.

ml. maJą

polityczny o!"jnsJ:'g"i1!':::I:l't,!1:*::3':1::: "1"".:"

:.ę.::,:': ą.s.j ą't_r'n

o-

76 -

System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

ANDRZEI ANTOSZEWSKI

b i l i.z.s."'ty''ą._n i'ę mą-ł3 9' o p_ w dla urzeczywistniania cel w zbiorowych, śtanowiącąfunkcję przesądzajĄcąo wyodrębnieniu go spośrd innych podsystem w społecznych. Jeszcze inaczej widzi ten problem polski badacz FjyJzka (1984,;. 28o, j69), kt ry za gł wny element systemu uznaje zależnościlielacje; między podmiotami pglityi51v_1a'le'ich stosunku do władzy'', wyrażonego jej

*;aśna'*'"ffi-aa;i;i*i-J6l"j;irouyciżI.'' ---p562E *&''.' iniowane go

sy

stemu pol itycznego jest poj ęo!{7iatyw."E'1ę nefi!;

^*i"ni"iit'a"f oznaczające1w_zajemne,_pow_t11q|.1e

cie i Ęt 1.ą-lŚ_ąii, g

-

co najnrnięj'd.yQch składnik w śysiemuspołecznego. Czyniąc z interakcji podśliwowąjednostkę analizy systemu politycznego musimy pamiętać o tym' że pojęcie to odnosi się zar wno do oddziaływaft zachodz4cych w e w n ą t r z sy;t"*" - a więc między aktorami politycznymi podejmującymi grę o realizację j g określonych interes w-jaki p om ię dzy s y s te m em a e o o t o_ c z e n i e m. Uwagę badaczy systemu politycznego przyciągają przede wszy_ stkim relacje pierwszego rodzaju, d. wzajemne oddziaływania uczestnik w żlcia jest jednak politycznego (interakcje polityczne). Pojęcie interakcji politycznej tltgCra"$lsf przedstawicieli Wedle io",r*i*n" .tu co najmniej dwa sposoby. ono relacje, jaka kształtuje się w procesie Ję9ŁlszJrygiusp-q|ę9-znego oznacza określonąwsp lnotę polityczną wzmacniających w, cel ln!ćh ;;iil[ji *;p (Parsons, ts6s, s. tą i n-). I!!eĘ!cja_P9L'ł-czBu to, innymi słowy' wsP łśziaŁnie na rzęczzbiorowego aou.afraćf,zipitru,ą się na tę kwestię zwolennicy trakt6w'dfTifpoiii'ii jTiio śferykonfliktu interes w (Ęg9r;n1.1e9ria rozwojq'spo!ęsię wtedy' cznego).'Zdarliem R. Dahla (i9 3, s. 72) systemloiĘćiny iiojawia i śJodki cele przyję'ę na się zgadzają stwa społecze członkowie gdxir" *r'yrcy (1975' Easton D' drugiEh' zachowania gay i &ilłaniu .ieani 'rni.niuć "t'.ą jest to, że poliryczny, L sgoiŃd;jr"' że powodlm, dla kt rego istnieje śy't.m pełni zaspokojone w być mogą jednostti lub grupy stawiaja żądanta, kt re nie

ti"

_i

na. wymagają,,autorytatywnego i legatnego rozstrzygnięcia'' opartego "zorganijednak do są stanowiska dwa Te itwa''. *ysiłku ze ,t.on} 'poł""ze "o*un/- stopnia komplementarne: do rozstrzygnięcia konfliktu spowodowanego p"*n"!o podjęcia wiążącej decyzji koniecz_ wymagającego i d br ,ri"dou-or"* "enionych zbiorowych cel w, zar wno po stronie tych, kt rzy rozne jest uświadomienie strzygnięcia takiego się domagają, jak i tych, kt rzy go dokonuja' jest systemem q }..y,'*ąJJ,y".Ln' to jest Podkreśla się też, z"

77

komplementame i pnyczyniają się do powodzenia całości,jaką stanowi najszerzej rozumiany system społeczny działający w granicach par1stwa narodowego. otwartośćsystemu politycznego polega na tyrn, że podlega on owym ,,dopełniającym'' oddziĄwaniom innych system w, jednocześnie wspomagając je w re_ aLizacji ich zada . Wszelki konflikt między działaniami poszczeg lnych podsystem w ma jednoznacznie negatywne skutki dla systemu społecznego jako całości.Z kolei dla zwolennik w teorii konfliktowej jest on motorem rozwoju. jest w jego sprzeczności, otwartość każdego systemu społecznego ',zawarta w ciągłym powstawaniu i realizowaniu wcią nowych zada(|i w konflikcid' walce starego z nowym' w wypieraniu, odrzucaniu tego, co się zestarzało, w zachowaniu rozwoju tego, co rokuje przyszłość,w asymilacji tego' co pozwala systemowi przeżyć, umocnić się, udoskonalić, tlczynić nowy krok do przodu'' (Afanasjew, 1981, s. 38). Między systemem politycznym a jego otoczeniem stale

rodzą się napięcia, kt re zagrażiją egzystencji systemu lub co najmniej narażają go na działanie w warunkach stresu (Easton, 1965' s. 5'7-ł0, zzuz4 ; Almond, Powell, 1978' s. 6). Powstanie i usuwanie owych napięć jest czynnikiem dynamizującym rozw j społeczny i stanowi naturalny kontekst wszelkiej działalności politycznej. Niezależnie od tego, kt re stanowisko przyjmiemy, jednym z centralnych założe(t analizy systemowej jest to, żę )tterlr-p lityc.Tyj9ilą*9|.''y do rozwoju przez ciągłe interakcje ze swym otocżeniem. Wyr żnia się przy tym dwie sfery otoczenia -zew n ę t r zn ą (środowisko międzynarodowe) oraz w e w n ęt r z n ą (środowisko narodowe), kt rą tworzą przede wszystkim normy i zachowania wyr żniające podsystem ekonomiczny, kulh:rowy' prawny ię., a także otoczenie flzyczne' Z obu sfer płyną do ośrodkw władzy politycznej informacje, żąduia podjecia określonych działail oraz wyrazy poparcia lub dezaprobaty. obie sfery podlegają z kolei oddziaływaniom systemu politycznego, kt rego wytwory w postaci wiąących decyzji mogą zmieniać stan otoczenia. Położenie systemu politycznego w przestrzeni społecznej obrazuje rysunek 2.

lEFJLpgbt*ę.glJ

komunjk:łjegLĘ]-'srę.'ę":ffi_66ffiffirn+gętształc!!.cJf'l*"gąg'rp'lągy**3.

R wnież i la teza nie ieŚt itujil;l_aęg"iaiJ '*"go i9tnign!_a i łpzwoju' rozwoju spoi"ilffiFmr.;ru': Żgoin\e ź z'dłożbnlami integracyjnej teoriiinnych podsy-

,yrt.* polityczny ,,dopełnia'' niejako funkcjonowanie i.poł"."r'y.t. t. par.on' (196 , s. 108) zakłada ścisłypodział funkcji Podsystem ekonomiczny i tech_ -ięa"y r znymi podsystemami społecznymi' kulturowy integracji, - funkcję utrzymywania wzornoiogi""ny p"łnlą n'nL"ję integracyjną, polityka - fun_ funkcje łeczna spo i kontrola prawo c w'
łecznego,

stem

wobec siebie kcję osiągania cel w. Wszystkie cztery struktury społeczne są

Rys. 2. System polityczny (1), otoczenie wewnętrzne _ podsystem ekonomiczny i kulturowy

-

(2), otoczenie międzynarodowe (3)

Ztego, co dotąd powiedziano, wynika, że system polityczny w klasycznym ujęciu analizy systemowej jest kategorią metodologiczną, będącą efektem wydzielenia pewnej liczby składnik w złączonych określonymi zależnościami-

78

ANDMEJ ANTOSZEWSK(

System polityczny jako kateeoria

a więc tworzącymi zorganizowaną i uporządkowaną całość.Dla badaczy waźne jest przede wszystkim to, by owa całośćdawała się logicznie wyodrębnić i by wyodrębnienie to dawało istotny efekt poznawczy' Tak właśniepostępuje D' Eł ston (1975, s. 563) stwierdzając, Żę_ d|a cel w analitycznych - należy,,oddzielić życie polityczne od reszty działait społecznych oraz analizować je tak' jakby w danej chwili było ono samodzielnym tworem osadzonym w środowisku (lub otoczeniu), w kt rym działą|ecz wyra:Źnie od niego odr zrrialnym''. Zdaniem amejak system polityczrykar{skiego politologa założenie to pozwala zrozumieć, skąd i ny czerpie energię niezbędną do utrzymania go w ruchu oraz jakie są efekry jego działulia. Gł wne założenia'rq}ds,Ł.kmm przedstawiają się następująco: l-źx**npJilyx"Tr;-nlę iEtpłe'rę ry a5'żni _ podlega oddziĄwaniom zr Żnicowanego środowiska- ftzycznego, biologicznego, społecznego, kulturowego, psychologicznego i międzynarodowego. Ż'-Ży-cie-polrityczne tworzy system-otwa$JJla oddziafuwania, a iednocześnie zdolny do reago'wa1ria'na zakl .cenia powsuj;;'T'Tffirdaptowania się .d6'afr w', w jalcicn aziała. 3. Podstawowym z-P!łeg_eJglgli niezbędnej do_ry-ły rIł '_y:!ę!Łu"p"-o'titycznegosąqśtądy_s!9:ąęiizumaffiT*eąąTostrćżeaililiil6liffi.t6ffi rwsze riliićEanria1ą ośrodkidecyzyjne do działania. Dru}fd:-żpewniają systemowi zasoby konieczne do jego funkcjonowania' Docierają one do systemu za pomocą zespofu tzw. wejść(inputs).

t

4'

Podsta-woyy.m.yJ!-Yyor9m_sŁłt9.'q1t.P.o]ity9?p'9gq

są dępJlie, lrzybierającę

postae iiśivilaczeri i dokona ośrodkw władzy. mające na celu jego adaptację do otoczenia lub wymuszenie na nim zmian. Komunikacja systemu Z otoczeniem odbywa się w tym wypadku za pomocą zespołu wyjść(ouęuts)'

5 lglat4 dział+nia.łyqlggltłpolitycłrl ca-jEĘt -9|ąclJ"-Ę99.Ł,p,',I1ętwągpania w_kiadi1v-!v'wyty*.y'określanymianemt91w..e5ji.il'Ył3Fnł9,1ęn9y9.

6. Miqdzy' "w.ylw_grami a wkładami zac.tii;ilżi" 191i'9'"1,,iPr.''ę-7,ę.l.la"'l.^otn*"c? Efekty oświadcze i dokona wpływają na treśćżąda i rozmiar poparcia - podlegające zmianom.

7. Gł 'yvnym efektem

istnieni-a_

sysemu

goJ!5l'_.c.z'19cg.."J^"-*

"..ędHKi*

nąpsć'

jakie pows j{^nę&i"źianiami kieiciwlffliiri pod adresem ośrodk w władzy a ich decyzjami _ wyrłżającazdolność uzyskiwania stanu r wnowagi między systemem a jego otoczeniem. Koncepcję D. Eastona w ujęciu graficznym przedstawia rysunek 3'

l roNwrRslł l wejście rygy7NATRZ_ wyjście ' poparcia i svsreMowA l-=

Żądania

sprzężenie zwr,rtne

Rys. 3

oświadczenia autorytatywne oświadczenia symboliczne dokonania autorytatywne dokonania symboliczne

79

Istotrtym osiągnięciem analizy systemowej jest zwr cenie uwagi na rolę wkław or w. p, p^ lr"'Ts:. dio wadza tu *X#'.:'#

;,;';;;' ;t ji'l 1qn' pićnłsŻe'śĄ."il;iT#.#l:l'**'::.!i"#'tr';]i,gru;j:trł* j! ff;

mogą, choć nie miiszą spowodowdć ieakcj*;;;Jk * ;a*'i""';i1i]i; przyjmują one najczęściej. postać po"ulu'*-''i any politycznej (np. wEastona formie oświadczenia' rnanifestacji,''t.";t' l"u p.opozycji reformy). Pojęciu ,,żądanie,, można jednak nadać szersze znaczenie.w ś*i"tl"funkcji przypisanych

D' Eastona może być nim każde

i

mu przez

.rr.g"*."i" (np. pow dŹ czy wojna) lub w systemie (np. pr<5ba. p"""i, dj;.t" przez opozy-cję), k!Órę_ yy.wofuje reakcję ośrodk w de91{jn1ch' * po'oJi .o zy1zeyia i{1p_ decyzji nodjecia { EąM ćięi,iaro*. _;ua;,i otoczeniu

o@iffiti

wrio., l i""ii lu a luru*' gatunłorłego sffiilijćłtii'b"Żeźi.dd'ćł'sii.śrii, " .y.t"rno.1E*ton, l 965, s' 57 i n). Poparcia ^"g;;g;;;;Iozić'egzysten".1i stanowią"z tJl.i ni.ruęany wkład energii do systemu, kt rego efektem jest zwiększe:* p;^;;'1 .;;;h maierialnycl,

ini".,iu"t".iulny"r, zasob w' Dra D' Eastona podstawowyn ,u.ou"- o"y.tv*y--o.i"l *r.o.a poparciajestumocnienie legitymizacji systemu jako całtsci bad;;l"il;ch jego składnik w (np' reżimu poli,y.rn"gJ"iv ,"ł o' .owell (1978, s. ll)wyodęa1a;a.poiarc "iiłi e (np. zapłatępodatk w lub realizację obowiązku-słuzuy *oirto'*ej) oraz pa rt y c y pa cy j n e (np' udział w wyborach lub referen u'n): In''. rozr żnieniem jest podział poparcia na m a t e r i a l n e (dostarcźeni" źu.ouo* materialnych) i s y mb o l i c zn e (np. manifestowanie *il"k; dh władzy). Spadekpoparcia ozilacza redukcję zaso!l ,1 pozostających w dyspozycji systemu politycznego i stanowi kolejne źr dło stresu' Zar wno D. Easton, jak i G. Almond i G. Powell zwracająuwagę na to' że żądania.i poparcia pochodzą najczęściej irŻ"n z.oo"ł: wiinegi"ffi."",nstwa, elit politycznych oraz.z otoczenii międzynarodowego (Almond, Powell, 1978, s. l1). określenie,,własne.poł".r"rir-t*i, odnosi się ru do rządzonych, a więc tych, kt rych wiązą decyzje systemu politycznego, t"'rr""T" ui*u udziału w ich podejmowaniu. Ijh-iąauniu "," i poparcie

,ł;;;.

;y.uszon

^ffi:li

,

są czynnikami , kt re każda władza musi brać pod uwagę. D. Easton s. 567) zwraca jednak uwagę na 1lłł, fakt, że istotne znaczenie mogą oagrywac tutz" *łłaay od wewnątrz (withinputs)' pochodzące od uczestnik w pioceso* decyzyjnych. Występują oni często z propozycjami ustanowjenia nowych reguł

gry'pśuri"riE J.'J,'Jl",iyo"l" ,iu iJ;k;" ;!i r*u-

ważniej sze, swoj ą lojal nością wobec ."gui or *ią"ującyc tr Ją system' powstrzymując (przynajmniej do czasu) aiijania

unicestwienia (np' rewolucję). "'i"oują""t1"go Interesująca wydaje się także koncepcja wytwor w sysfemu politycznego, przez kt re wpływa on na stan otoczenia, zwłaśzczazaśna zakres żądaft i rozmiar poparcia. D. Easton (J9i:, s 354 i n.) *yrizn udwa podstawo*" .ooru;" wytwor w: oświadczenia i dokonania. Te pierwsze są informacjami, jakie sy-u stem polityczny

pnekazuje otoczeniu. Moeą

*i"e charakter

u'i o .

y_

ta

System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

ANDRZEJ ANTOSZEWSKI

80 tyw

ny

iczn y (nP'deklaracjeczy po_ przek azer1 energ ety cz nym' wystę_

(nP'przepisy prawa) bądź.sy mbol

aoele).Dokonaniasąnatomiast

;"#a"Ń"'p"s..a"'"

i one przekształcenia stanu otoczenia. R wnież symboli_ lub sądowego) wyroku *vŁonTie

pują w postaci uotoryt"ty;;;j i''p-

rodzaju inter_ Posfugując "G' się kryterium żnia działania cznej (uhonorowanle oj"nu"ź.nL-). elmond wyr akcji, jakie zachodzą"il;;j'*h''y:':{' ula c y j ne (nP'wyroki re w), s rpodatk e k srr akc y jn e (np.pob e (przyznanie*świadczeri socjalnych) oraz sądowe), d y st., P'o" yi " 99)'

sv mb ol i c zn ",

ili

1ut'*np''a'klaracje

ideologicznei.s:'-tĘ.'Y,7j:-s'

pomiędzy

dokonywanymi iid;: il;";,.o'-'il;iwytwory nie sątransalc3arru skorelowane' co może powosobą ze jego

-

otoczeniem' systemem a się dicyzj7dystrybucyjne nie pokrywają * cen'o zakl dować że polityce so:jalnE lbywą Tl:y,:y.obiecują z treściamideklaracji o zamieruonej

; '*J""*l ttre po wycranT wybor w *yffi;;j;;izlJ" lq"*';"' jnośćwytwor w' nieskutecaność

w Eakcię kampanii

metę niesp podnoszą). Utrzymująca się na dłuzszą obniżenia poparcia na żądania mogą staj się źr dłem *

decyzji, op źnienie

;i;;Ń*"'

utraty

r

polirycznego' "ot'cji wnowagi i przesłanką kyzysu ni. ton*"i*ji się na kwestiach

defini

-"i;;:;;tlmowej ietacji' jakie powstają na *"y'iki'n cyjnych. Interesuje i'h'_p"'"d' |]:^b'"i wyjściach) oraz (wejściach z jego otoczeliem Przedstawiciel"

stykach systemu politycznego

polityczne' Cen_ przetwarzania żądari w decyzje wewnątrz systemu' * p.o""ii" p'"egłly informacji i energii miedzv -sv-stemem tralną kwestią u.ou*'"ą;"'i między systemem polĘcze'ai"" i jego społecznv* s.ooT*1iti'. 1'j'};:' m'in' * badaniach nad rewolucjanym a jego otoczenrem znalazlazastosowanie(D^ob"y' 1995)' erozją systemu (Anmi (Skocpol' l978), k'y;s;ipoiity"ny*i 1979)' Mimo wielu toszewski, tsgzl "ru: p:rffi;;;ffiiJrnąis'."!panski, dlaczego i w jakich *1"lpr b nie dopracowano I" i']o"lt tiorii.tłumaczącej lub umacnlaJą' upadaj1' przekształcają się kach pewne systemy ;;i;;" w teza' funkcjonalist p"i*i"'lt'i' uiubiona przez oraz W szczeg lnos.i ni" ^łźij industria|izacją z wraz powstają i rozwijaja się że systemy demokratyczne żnorodR 6l)' s' l995' wykwtałceniaiI-ip*"' wzrostem dobrobytu i poziomu się gł wną i wielośćjego u*arunkowan okazała poliiycznego nośćform rozwoju wszyteoretycznego' kt'' r"y'':],1bydo 'y przeszkodą do stworzenia *od"lo Stapolirycznego' i uuttniu r wn"owagi tyti"*tt podstkich przypaato* o'i'ti*unlu i cyt"rnetycznego ,ięciu ło się to

1"anarprryJrilffid;itJry.rn.go

koniepcj i alternatywnych' ;u"'. p.ui fo.*uło*-iu

KrYtYka koncePcj i klasYcznej i ujęcia alternatywne przez analizę syste_ się dzisiai żę cele założone Dośćpowszechnie przyjmuje' nie udało się amerykariskim Autorom nie zostały w pełni zręalizowane'

mową

81

choć taki był cel ich teofetycznych propozycji _ wyjaśnić za pomocą kategorii cybernetycznych caĘ złożonościzjawisk i proces w politycznych. Analizie systemowej postawiono przede wszystkim zarzut, że nie bierze pod uwagę takich czynnik w, jak zmienność indywidualnych motywacji politycznych, treści interes w politycznych czy przeformułowywania strategii politycznych poszczeg l_ nych uczestnik w (aktor w) życia politycznego. Wątpiiwe wydaje się też zało_ żenię, że działania podejmowane w otoczeniu systemu politycznego mają tę sa_ mą moc sprawczą co działania ośrodk w decyzji politycznej. ,,Zamiłowanie do cybernetyki w kontekście coraz silniejszej odczuwalności skutk w działafiawładzy _ piszą M. Crozier i E. Friedberg (1982, s. 34) - jest szczeg lnie zdumiewa_ jące, poniewaz cybęrnetyczny mode| systemu zależnośćtę jeszcze potęguje' Jest to model Systemu zamkniętego, sterowanego przez centtalny regulator, a więc nie politycznego''. Autorzy ci podkreślają, że ,'modele tworzone przez analogię do system w cybernetycznych są zawsze modelami ignorującymi strategiczny wymiar łudzkich działa , ich nie dającą się do kolica wyeliminować nieprzewidywalność, kt ra sprawia, że nieadekwatne są tu wszelkie mechanizmy regulacyjne oparte na założeniu sterowania bezpośredniego (tamże, s. Ż24, ŻŻ5). Ten punkt widzenia kwestionuje podstawowe założeniaanalizy systemowej, jakim jest homeostaza - zdolnośćsystemu politycznego do zapewnienia i pozostawania w stanie r wnowagi. R wnie niejasne są deklaracje przedstawicieli ualizy systemowej co do możnościuniknięcia wartościowania w opisie i wyjaśnianiu polityki. Dzieje się tak m. in. dlatego, żę więlu autor w nie może się zdecydować, czy wartości pohty_ czne są elementem systemu, czy jego otoczenia (np. kulturowego)' Na ptzykład dla D. Eastona są one jednocześnie składnikiem kultury politycznej funkcjonującej na zewnątrz systemu i spoiwem wsp lnoty poiitycznej stanowiącej część systemu. Co więcej, wchodzą one także w skład reżimu politycznego' będącego r wnież elementem systemu. T. Parsons uznaje, że funkcja podtrzymywania wzorc w działania opartych na akceptowanych zbiorowo wartościach realizowana jest przez podsystem kulturowy, stanowiący elęmęnt otoczenia systęmu politycznęgo, oraz tzw. podsystem poparcia (stowarzyszeniowy), będący integralnym elementem systemu politycznego. Ta niejednoznaczność prowadzi do podwłżenianastępnęgo założeniaanalizy systemowej - możliwościprecyzyjnego oddzielenia systemu politycznego od jego otoczenia. Co więcej zaciemnia obraz struktury systemu, utrudniając odpowiedź na pytanie: Jakiego rodzaju elementy go tworzą? Czy są nimi'zachowania polityczne, czy oczekiwania i orientacje, czy instyfucje, czy nonny (wartości)polityczne, z kt rych wyrastają reguły gry politycznei, czy wreszcie wszystko to razęm? Klasycy analizy systemowej nie są zgodni co do sposobu rozstrzygnięcia tego dylematu. warto w tym kontekście odnotować propozycję polskiego politologa K. Paleckiego (1988' s. 13-24)'ktć,-

-

ry

uznaje system polityczny

za cŃośćzłożonąz

dw ch podsystem

w:

n o rm aty wn eg o' obejmującego wartości polityczne, wzorcezachowafl i reguły gry politycznej, oraz be h a w i o ra l n e g o, na kt ry skladają się

System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

ANDRZEI ANTOSZEWSKI

8Ż

postulatu daje możnośćanalityrealne działania polityczne. Uwzględnienie tego g o od funkcjonujących w jee c zn p l o u i m oddzięlenia re ż cznęgo go ra-mach

li

ily

(zob.rozdz' Reżim polityczny)' zach określenia granic między systemem polityczp.""yryj''"go Brak możliwości ow a

jeden z zasadniczych mankamen-

.t*o*ini"*ątpliwie wiele pytan r.r"'v*.ej wersji analizy systemowej' Na tym tle rodzi się. co do tego' już kontrowe'rsję wspomnianą wątpliwości' Mu.n nu mysti nieiytto i^"r{'trror""działania

nym a jego otoczeniem

ij'

kulfury politycznej naieży otoczenia' Niejasna jest irłtowae jako składnit ,y,t'*i, czy jego kulturowego się nad tym' czy zastanawiać koncepcja roli politycznej' Można np'

polity.".'"go"*owiąceelement

,o*-ni"z w systemu politycznego' iid".;y związku zawodowego pełnĘ funkcję uczestnik

otoczenia (zgłaszaniem żądari pod sąjedyniJołdziaływaniem "czy

"rilćndziałania partia antysy_stemowa (Sartori' 1976' adresem ośrodk w decyzyjnych)' Czy wreszcie wyborca' s. t32 i n.) dziala * .y.r.*i", czy w'jego otoczeniu? grajac role_r1c-zestnika syste_ uczestnicząc w elekcji, podejmuje wiry:ącądecyzje' rl ueaącego wt<łaoem otoczenia? Wymienność mu, czy tylko udz'iela p;p"'li^' ',lę jednym-z istotnych utrudnię w określeniu granic nJi,'"i'"y"r' ,noz" .tae _ nadzwyczaj pĘnn1' Dąząc do elimi-

stają się r.,o* _ w tatimujęciu skła_ narodzić się na tym tle' wielu autor w jak1e mogłyby ffi ni"po.orumieri, utoż.samiapolityczny'" nia się ku rygorystycznemu roJumięniu terminu "system sprawowania władzy publicznej i insty_ nego z ,,wąsko pojętym mechanizmem s' 78)' Propozvcjata ,dorra y# for;"mi jego realizacji" (Gebethner' 1988' politycznego' zgodsystemu koncepcji j;Jil;;;; "awronr a'o instytuc;onalnej g" *vii"'"i" działania podejmowane' w ramach instytucji

i''iJ*",

nie z kt

rą tworzą

Nurt ten zyskał w ostatnim czasie na władzypublicznej tos.oalJ* decyzyjnych)' 1994' s'Ż8-Ż9)' ,"ł*"ii"(Jabłoriski, 1993, s' l7 ii;śt"pun' Skach' systemowej do uniknięcia analizy jest zdolność Inną kontrowe.ryj,,i t*"tią elementem systemu polisą polityczne wartościowania. Sp r i''' "'y 'i'"""ści pr by stworzęnia tęorii systemu ,';; ;' doprowadził" ao pol*uzenia sensuempirycznej' Komerrtuj4c koncepwyłącznie na obserwacji pori,y*n"g. 2Ż) "partej rsss, s' :tśi n)' G' su'to'i (1995' s' ŻL' cję poliarchii R. Dahil re kt wartości' systemu do odnoszenia się

al'r,

zwraca uwagę nu

r.oni"Jnosj

'iuł"go

u'

Dahla są

politycznego' "Poliarchie leżą u podłożu a"*ot'u'y"""'go '!u"-". _ pisze włoski badacz ":*1":: tym, czym .ą, ponie*Jo"i"t'i"iują ideały'' i postulatem nie umnte1sza między.opisem podziafu linię iyty"rye ,i.i"";*, G. Sartoriego sprowadza się do ważnościtego rozr żni"n#. s".r. stanowiska politycznego' kt ra ogranicz1-sĘ tylko do stwierdzenia, że pr ba analizy systemu przyczyn t

ich \:11"; l-*y:isni"niu rJty"""ytn a"iui* iolitycznych' j"" teorrl' jakim mają "pit" kwencji, abstrahując oJ*u'tos'l, :T.:łuży'f' systemowej' 1!:^":1:mR' Dahl analizy i" przedstawicieli Wprawdzie, * p.r""i*it'i't* dęmokacji, a nie systemu poliryi G. Sartori podejmująp'r'JG ,wo.'.niu teorii

otwarty' cznego * ogOt", jednak probiem pozostaje poddano koncepcję homeostazy' krytyce s""zegjh"j Jak już *spomniuno,

83

zakładającą, że system polityczny działa na zasadzie samoregulacji, dysponując zdolnością do utrzymywania r wnowagi zar wno wewnętrznej, jak i w_stosunkach ze swym otoczeniem. Krytyka ta poszła w dw ch kierunkach. Po pierwsze,

r wn ow ag i jako słabo poddające się operacjonalizacji. Jak dotąd nie udzielono bowiem zadowaiającej odpowiedzi na pytanie: Kiedy r wnowaga systemu politycznego zostaje naruszona w takim stopniu, że mamy do czynienia z jego upadkiem (rozpadem)? Czy dzieje się tak tylko w wyniku rewolucji (przy całej niejasności tego pojęcia), czy także przy innych, nie tak głębokich zmianach politycznych. Czy moha np' zestawiać ze sobą upadek carskiej Rosji oraz IV Republiki we Francji? Kiedy możemy ofzec o zastąpieniu jednego systemu politycznego innym, a kiedy mamy do czynienia tylko ze zmianą reżimu politycznego? Jak oceniać zmiany stylu przyw dztwa politycznego? Czy system polityczny ZSRR w latach trzydziestych i w drugiej połowie lat osiemdzięsiąrych jest ą samą jakością? Większośćautor w podejmuw wątpliwoś podanosamo pojęcie

jących pr bę rozstrzygnięcia tych dylemat w wprowadza pojęcie s t a b

i

j,

i

l-

uznając, że r wnowaga _ utożsamiana z brakiem konflikt w o rewolucyjnym charakterze _ może być stabilna bądź nie (Kaplan, 1975' s' 6). Wiąże się to m.in. z rozwojem empirycznej teorii demokratycznych system w politycznych, kładącej nacisk nie na to, jakie wartości powinna realizować demokracja, lecz na to, w jakich warunkach pozostaje ona systemem stabilnym' tj. zdolnym do wyegzekwowania zachowa zgodnych z regułami demokratycznej gry (Antoszewski' Herbut, 1992, s. 12, l3). Stabilnośćdemokratyczna, definiowana jako zdolność do utrzymywania demokratyczneso systemu polirycznego, porądku obywatelskiego, legirymacji i efektywności (Lijphart, 797'l , s. 4), może być badana w perspektywie długo- bądź kr tkoterminowej. Zdaniem szwedzkich politolog w J. Lane'a i S. Erssona (1987, rozdz. IX), ta pierwsza oznacza,,instytucjonalizację indywidualnych praw i obowiązk w i mechanizm w gwarantujących polityczny wpływ obywateli'' (tamże, s. 283), druga natomiast mierzona jest za pomocą takich wskaźnik w' jak częstotliwość zmian gabinetu, przekształcenia systemu partyjnego, częstotliwość i zasięg zmian konstytucyjnych oraz trwałośćzachowa wyborczych (tamże, s. Ż85-281). Ten spos b charakteryzowania systemu politycznego, obejmujący zar wno jego elemen_ ty norrnatywne, jak i realne zachowania polityczne, jest szczeg lnie przydatny w badaniach por wnawczych nad systemami politycznymi opierającymi się na podobnych założentach (np. nad rozwiniętymi demokracjami). Drugi kierunek krytyki zaloŻenia homeostazy jest zwiąany z pojawieniem się i n d y w i d u a l i s t y c z n e 8 o nurtu w badaniach nad systemem politycznym (Jabłorski, 1993, s. 73 i n.). Przedstawiciele tego kierunku kładą nacisk na niepowodzenia pr b zbudowania teorii og lnej r wnowagi politycznej i koniecznośćzastąpienia tak zarysowanego kierunku badawczego analizą r wnowag cząstkowych, osiąganych na r żnych poziomach systemu politycznego lub w reIacjach z r żnymi elementami jego otoczenia (tarrrże, s' 75). odrzucając założe' nie wzajemnego dopasowania wszystkich podsystem w działĄących w ramach

n o śc

pol i

ty c zn

e

84

Syst m polityczny jako kategoria analizy politologicznej

ANDRZU ANTOSZEWSKI

systemu społecznego oraz politycznego (T. Parsons) podkreśla się, żę w ramach tego ostatniego można wyodrębnić r zne areny, na kt rych działają r żni akto-

gru'r" są r żne role polityczne i obowiązują odmienne wzorce zachowa politycznych' w tym kontekście m wi się np. o arenie wyborczej, parlamentarnej, rządowej, administracyjnej i korporatywisĘcznej (Luther, 1989, s. 6). Każda z nich może być,icoraz częściejjest, przedmiotem odmiennych bada , a formułowane na ich podstawie wnioski nie mają mocy uog lnieri, umożliwiających stworzenie generalnej teorii systemu politycznego. Nurt indywidualistyczny akcentuje r wnież ro1ę wybor w podejmowanych przezaktor vł polityki, a wynikających z pnyjętych przeznlch strategii. W miejsce modeli funkcjonalnych czy cybernetycznych M. Crozier i E. Friedberg (1982) proponują traktowanie systemu politycznego jako ,'konkretnego systemu dziaiarii, rozumianego jako ustrukturalizowana cąbśćspołeczna, kt ra koordynuje działania swych uczestnik w poprzez stosunkowo stałe mechaniuny gier oraz podtrrymuje swoją strukturę, tzn- stabilnośćtoczących się w niej gier i relacji 'międq tymi grami, d'zięki mechaniłnom regttlacji mającymi r wniez postać gier (tamż'e,-s. zb4; .Istotą interakcji politycznej jest turaj gra tocząca się między aktorami politycznymi, dążącymi do maksymalizacji zysk w (np. władzy lub wpływu) i/lub minirnalizacji strat. 7laniem M. Croziera i E. Friedberga uznanie,

,'y,

zesystempolitycznyjestkonkretnymsystememdziałarlsprowadzonychdopozostaci władiy, pozwala na przezutycięzenie jednostronności cybernetycznie auto_ możliwość zakładajacych systemowej, w analizy wariant rientowany;h

-uty.r.r.!o niejako osiągnięcia

Stanu

r

wnowagi'

o

ile _ jak twierdzą

- klasy-

cznaana\izaSystemowainteresujesięprzedewszystkimfunkcjamisystemu, ich prozachdzącymi w jego ramach relacjami oraz obiegiem informacji' o tyle

pozycja tonc.ntroje się na zbiorowych zachowaniach politycznych' wynikająiy"t , o*u..tkowanej zachowaniarni innych aktor w strategii. System polityczprzetarny w tym ujęciu tworzy ramy, w kt rych moga się toczyć gry, konflikty ' jest politycznego systemu gi, nejocjacje (tamże, s. zzi).Ten spos b rozumienia koi utrzymywaniem Jr'u'u[r"łrł czny dqanowszych badari nad formowaniem Keman' Budge' 1991; Schofield' Laver, alicji gabinetowych (Pridham, 1986; funkcjonowa19ril)lzachowaniami wyborczymi (Budge, Farlie, 1983) oraz nad

1982)' niem mechan izm(sw neokorporatywizmu (Lehmbruch' Schmitter' jak już wspomniano, kiytyka analizy systemowej i osiągniętych 'przez nią do t"go, że nie udało się stworzyć og lnej teorii rezultat w jesi zgodna "o się odejście od systemu poiity"r,i.go. Dlatego tei w osuatnich latach obserwuje swoistej konulegĘ politycznymi systemami wysiłk w tego typu. Badania nad przed' pierwsze Po b' spos tĄaki co najrnniej w się krltyzacji pizejawia.jącej ' demosię pizede wszystkim zaawansowane i rozwijające się miotęm 6ud^n 'tuły Mair, 1992; Smith, 1992, Huntington, 1995). Należy (Laver, cjtagtler, kracje poy ry.., zaznaczyć, że obserwujemy charakterystyczne przesunięcie akcentu: kłudą"enaciskna to, czym p o w i n n a być demokracja

i.ori. rro.rnuty*n.,

ijakiemarealizowaćwartości,sąwypieraneprzezteorieempiryczne,koncen-

trujące się na tym, czym demokracja

je

s

t

85

i co warunkuje jej stabilność.Ana-

liza wsp łczesnych system w politycznych koncentruje się gi wnie na proble_ matyce reżimu politycznego (obejmującego takie elementy' jak

system'yio.""y

czy system rząd w) (Lijphart, 1984), systemu partyjnego (Sartori, 1976; von

Beyme,

1 985) oraz zachowari wyborczych (crewe, Denver, 1 9g5; Franklin, Mackie, Valen, 1992) i koalicyjnych. Koncentracja wysiłk w badawczych na reżimie

politycznym jest związana ze wspomnianym już renesansem pod".1ś"iu inrty-

tucjonalnego, kt re dostrzega decydujący wptyw instytucji politycznych na za_ chowania indywidualne i zbiorowe. Po drugie, szczeg |ną rolę we wsp łczesnej politologii odgrywa komparaty_ styka system w politycznych, umożliwiająca nie tylko ujawnianie r żnic i podobieristw, ale także uchwycenie wsp lnych tendencji rozwojowych. Przedmiotem

badar{ por wnawczych są więc z jednej strony rozwiązania instytrrcjonalne, z drugiej natomiast - ewolucja partii politycznych (Antoszewski, Herbuq 1995), systemu partyjnego (Andeweg, 1995; Herbut, 1995), zachowari wyborczych (Fran_ klin, Mackie, Yalen, 1992) oraz zmiana kulturowa i jej wpływ na funkcjonowanie systemu (Inglehart, 199l). Uwzględnianie w badaniach system w politycznych ich dynamiki jest niewątpliwie odpowiedzią na postulat klasycznej wersji analizy systemowej, nakazującej postrzegać system polityczny jako całośćznajdującą się w bezustannym ruchu. Wsp łczesne wysiłki badawcze idą jednak dalej' Podejmuje się bowiem pr by odpowiedzi na pytanie: Na czym polegają zmiany polityczne i jakie niosą ze sobą konsekwencje? Po trzecie, ana|iza system w politycznych koncentruje się na opisie i wyjaśnieniu poszczeg lnych element w systemu politycznego i uchwyceniu swoistościjego aren. opisując system polityczny A' Lijphart uwzględnia takie czynniki, jak rozwiązwtia instytucjonalne, spos b dystrybucji władzy, Strukfurę podział w socjopolitycznych, system partyjny i systęm wyborczy. Kłżdyz tych element w może stanowić przedmiot bada por wnawczych. Tak więc szczeg łowej analizie poddaje stę zwłaszcza referenda (Butler, Ranney, 1994), systemy wyborcze i ich polityczne konsękwencje (Rae, 1971; Lijphart, 1990), polityczne skutki prezydencjali zmu bądź parlamentaryzmu (Lijphart, 1992; Lijphart, 1 994), fu n_ kcjonowanie koalicji gabinetowych (Laver, Schofield, 1991), gabinety mniejszościowe(Stroem, l991), ewolucję organizacyjną partii politycznych (Panebianco, 1988)' przeobrażenia system w partyjnych (Sztompka, 1989) czy kształtowanie się transnacjonalnego systemu partyjnego (Andeweg, l995). Można więc powiedzieć,że cechą charakterystyczną wsp łczesnych badari nad systemami politycz_

nymi jest swoista konkretyzacja przedmiotu badawczego oraz tendencja do por wnywania obiekt w bada zar wno w czasie, jak i w przestrzeni. W świetlewskazanych tendencji rozwojowych wsp łczesnej politologii moż_ naprzyjąć, że system polityczny traktowany jest jako układ normatywnych i fakrycznych zalezności,jakie funkcjonują w obszarze władzy politycznej. Całościowe, systemowe ujęcie życia po|itycznego obejmuje takie kwestie, jak spos b uzyskiwania władzy, organizację i faktyczny przebieg rywatizacji politycznej,

8

ANDRZEJ ANTOSZEWSKI

struktuĘ władz par{stwa, dystrybucję (podział) władzy pomiędzy ośrodkidecy_ zyjne t poziomy systemu, spos b podejmowarria wiąż1cych decyzji o podziale d br i ciężar w oraz egzekwowanie odpowiedzialności politycznej. W ramach systemu politycznego możemy wyr żnić podsystem nonnatywny (reżim polity_ czny) oraz faktyczne działania (życie polityczne). Kazda z tych sfer może stanowić odrębny przedmiot badarl politologicznych. Moga być też analizowane łącmie. Obecne doświadczenia polityczne kraj w Europy Wschodniej skłaniają do uważnych studi w nad problematyką systemu politycznego obejmującą zar wno erozję autorytaryzmu' jak i tworzenie podstaw demokracji. Na szczeg lną uwagę zasfuguje zvlłaszcza analiza zachowail wyborczych' ich tendencji rozwojowych oraz skutk w (Raciborski, 1997). Akfualne pozostaje także pytanie dotyczące szansy konsolidacji demokracji wyrastających na gruzach system w komunistycznych (Kolarska-Bobir ska, 1991). Zachodzi r wnież koniecznośćanalizy por wnawczej młodych demokracji' przyjmujących r żne rozwiązania instytucjonalne, r żny styl przyw dztwa politycznego i kształtujących odmienne systemy partyjne (Mainwaring iin., 1992; Gunther i in., 1995; Huntington, 1995;Ltnz, Stepan, 1996). Wykorzystanie zar wno dorobku klasycznej analizy systemowej, jak i ujęć alternatywnych możp stać się dogodnym punktem wyjścia sformułowania nowych paradygmat w teoretycznych, uwzględniających fakt, że po raz pierwszy w historii Europa staje się w całościkontynentem demokracji.

Literatura f R. (1973)' o system pojęć s.vsremowych,,,Prakseologia''' nr 2. Af anasjew G.(|98l),Dialektykasyslem\9spotecznych,',StudiaNaukPoliĘcznych'',nr5' Almond G.,Coleman J. (red.)(1960),ThePoliticsof DevebpingAreas,UniversityPress' A ckof

Princeton.

AlmondG.,PowellG.B.(1978),ComparativePolitics:System,ProcessandPolicy, Boston. A n d e w e g R. (1995), The Resluping of National Party Sy't/emr,,,WestEuropean Politics", vol. 18, no 3. A n t o s z e w s k i A. (1992), Ero4ja systemupolirycTnego PRL'Studium procesa, Wyd. UWr.,

Wrocław' z ews k i A.' UWr.' Wrocław.

An tos _

Herbu t

R. (1995\,SocjaWenokracja w Europie ZachodnĘ' wyd.

('l9g1), Demokracje zachodnioeuropejskie' Analiza por wttawcza, Wyd. UWr.' Wrocław' B e r tal a n f f y L.(1984), Og lnateoriasystem w, PWN, Warszawa. B e y m e K. von (1985), Politicąl Parties in Western Democracies' New York. Budge I.,Far]ie D.(1983), Eąllainingand Predicting Elections. Issue Effects and Palty Strategies in 23 Dełnocracies, Allen & Unwin, London. B u tJge I., K e m an H' (1992), PartiesandDemocracy: CoalitionFormationandcovernmełlt Functioning in Twenry States, University Press, Oxtbrd. B u t l e r D.'R a nn e y A. (1994), Referendułns around,the World,Washington.The Growing IJse of Direct Democracy, AEI Press.

System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

87

Crewe

I', D en v er D. (red-)(1985), ElectorąI Change in Western Dełnocracies' Patterns andSources of ElectoralVolatility, Croom Heim, London. Crozier M''Friedberg E.(1982), Człowiekisystem.ograniczeniadziałania7,es1lołowego, PWN, Warszawa. D a h I R. (1963), Modern political Analysis, yale University press, New ' (19'71)' Polyarchy: parricipation and opposition, yale university press,Haven. New

Haven. (1995), Demokracja i jej krytycy, Znak, Krak w. Dj o rdj e v i ć J. (|917),Politićki sistem. Prilog nauci o ćoveku,Privredni Pregled' Beograd. D o b r y M. (1995), Socjologia kryzys w polityczlrycł, PWN' Warszawa. E u: D. (1965), A System Anatysis oyroiticail tye, Wiiley, york.

-

New !g I Analiza system w polityanych, [w:) Eremenry teoii socjorogicznych, podred. J. szackiego, W. Derczylskiego i A. Jasi skiej-Kani, pWN, Warszawa. Easton D..Cunnell J.,Gr aziano L. (red.) (1991),The Development of politica! Science. A Comparative.guney, Routledge, London. Fra nk I i n M., M ac k i e T., Val en H. Ged.) (1992), Electoral Change. Responses to Evolving Social and Anitulinąl Structures in Western Countries, University P-ress' Cambridge. G ebet h n e r S. (L988), Przeobrażeniaw systemie politycznym Polski w iatachołiemdziesiątych, [w:l Pokk'ą na rozdrozu. Szanse i 7agro7enia, pod red. S. Włodowskiego' orroiin"u,n, Warszawa, Gunther R.,Di amando uros p. N., pu h le H.J. (red.) (1995), The politics of Democratic consolidation. southern Europe in comparative perspective,John Hopkins university Press, Baitimore, H e r b u t R. (i996)' Systemy partyjne Euro1ry 7-nchotlniej. CĄgłośći aniana,Wyd. UWr., Wroc-

-

(1975'),

ław.

H u n t i n g t o n S. P. (1995), Tąeciąfalademol
Kolarska-Bobi

sztu-

skaL.(r99'r),Konsolidacjademokracjiwporsce,lw:)prognoqiwy-

bory. Polska denlokracja'95, pod red.

L' Kolarskiej_Bobirlskiej i R. trłariowstieg"o, Wyda*_ nictwo Sejmowe, Warszawa. L a n e E., E r s s o n S. (1987), Politics and Society in Western Europe, Sage, London. L a n g er T. (197-7)'Amerykaliskawersja analizy systemowej w nauce o pitźstwie,PWN, War_ szawa.

er

M., S c ho f i e I d N. (1991), Multiparty Government. The Politics of Coalition in Euro pe, U niversity Press, Oxford. Leh mb G., s ch P. c. (red.) (1982),patternsof Corporatistpolicy-Making, Sage, London. L i j p h a r t A. (1977)' Democracy in Plurąl Societies; Comparative Exploration' Yale Univer' sity Press, New Haven.

L av

ruch

-

-

mitter

(1984)' Democracies, Pattems of Majoritarian and consensus Goventment in Twenry,one Countries, Yale University Press, New Haven.

(1990),ThePoliticalConsequencesoJElectoraLlnwslg45-lgS5,,,AmericanPoliticalScience Review", vol.84, no 2. - (1991), Constiturional Choices for New Democracies,,Journal ofDemocracy", vol. 2, no l. - (red.) (1992), Parliamentary versus Presidential Govemment, New york. - (1994), Electoral Systerns and Party Systems, University press, Oxford. Linz l., Stepan A.(l99 ), Problemsof DemocraticTrąnsitionandConsolidation.Southcrn

Europe, south America and Post-communist Europe, John Hopkins University press, Baltimore. w ari n g S., O'D o nn ellG., zue I a J., 1992 (red.), Issues inDemocratic Consolidation: The New South American Democracies in Compararive Perspective, University

Main

of Notre Dame Press, Notre Dame.

Valen

88

i K. (1988)' Prawo, poliryka, władzą, CoM, Warszawa. Panebianco A.(1988), PoliticalParties: Organizationand Power,CambridgeUniversiry P a łe c k Press.

P a r s o n s T. (l9 6)' The Political Aspect of Sociąl Struclure and Process, [w:l Varieties of Political Theory, pod red. D. Eastona, Englewood Cliffs, New York.

STUDIA Z TEORII POLITYKI

Tom I Acta Universitatis Wratislaviensis No lg4l Wrocław 1998

P r i d h a m G. (red.), Coalitional Behaviour in Theory and Practice: An Inductive Model for Westem Europe, Cambridge University Press.

Przew orski A.,Alv ar ez M., Che i bub J.,Li mongi Dełnocracies Endure?, ,loumal of Democracy'', vol. 7, no

Raciborski R

R

l.

F. (1996), What Makes

J'(1997)' Polskie wybory. Zachowąniawyborcze społecze stwa polskiego

1989_1995, Wyd. Scholał Warszawa. a e D' (1971), The Political Consequences of Electorąl Laws, YaIe Univenity Press, New Haven. ap o p o r A. (1966), Sone System Approachesto PolitbalTheory,lw:)VarietiesoJPolitical

t

Theory, pod red. D. Eastona, Englewood Cliffs, New York. R y s z k a F' (1984)' Nauka o polityce. Rozwaząnia metodologicue, PWN, Warszawa. S arto ri G. (1976)' Pąrties andParry Systems:A FraneworkforAnalysis, University Press, Cambridge. - (1995)' Teoria demokraĘi, PWN, Warszawa.

Skocpol

T.'(1979)'StatesandSocialRevolutions:AComparativeAnalysisofFrance,Russią

ąntl China, University Press, Cambridge. S t r o e m K. (1990), Minority Covemments and Majority Rule, University Press, Cambridge.

S S

zczepa

ski

w.(1979)' Europawmyślipolitycuej deGaulle'a. Prt5baanalizysystemo-

wej, PWN, Warszawa. zto m pk a P. (1975), AnaliTasystemowaw naukachpolitycznych,fw:)MetodologicTne iteoretycule problemy nauk politycaycr'l' pod red. K' opałka' PWN, Warszawa. (1989) I-.lnderstanding of Parry System Change in Western Europe,,,West European Politics", vol. 12, no 4 (special issue).

-

AmoRzrr ANtoszEwsrr

Rezim polityc zny Pojęcie rezimu politycznego Jedną z trudności, jakie

napotykamy posfugując się pojęciem ,,reżim polityczny'',jest to, że w potocznej opinii kojarzy siJono zwłaiząniedemokratyczną' nakładającą na obywatela sufowe rygory, oraz'z ogtaniczeniem praw człowieka. Szczeg lne zdziwienie budzi zwłasz"cza otresleniJ,,."zm a".olui'v"łiy, :^t" wewnętrznie sprzeczne' Nie spotyka się natomiast ze sprzeciwem termin ,,reżim wojskowy'' czy ,reżim policyjny;, utożsamiany jakąś z postaciu ayt**ł. ry*_ czasem w języku politologicznym, podobnie ir"s.tą iulr. * p.";"1;';',poję"l" reżimu politycznego nie zawiera w iobie elementu wartościowania ijest uŻywane na określenie pewnego aspektu' systemu politycznee" tąaŻ nJ#lli nu*", utożsamiane z tym ostatnim. W takim wtaśnie neutralnym atsjologi"znie znaczeniu będzie ono stosowane w dalszycb rozważaniach' Jak już była o tym * rozdziale poświęconym problematyce systemu politycznego, ten ostatniTo:1 obejmuje dwa poisystemy: normatywny i behawioralny' opis i wyjaśnianie sensu zachowal politycznych obejmuji nu;"'us"ił oan,"sienia ich do norm, stanowiących *"oi"" izlałłnia. n.zi'"poliiy.""y l'"., *;częściejtraktowanyjako' n o rm a ty w n y p o d s y s t; *;;i iiy rn y. Najog lniej rzecz biorąc, twoną go wszystkie " wartości i zasaay usrro;owe (takie jak wolność,r wność, n*odu, reprezentacja, podział władz),

'u'"."nność struktura autorytet w, formalne i njeformalne reguły gry polił""*l-o.- *yni kające z nich zależnościpomiędzy podmiotami pJlitytl (Easton, 199Q s. 12, 64). tak-okreśIonego rezimu polityczrrego j.r, *yrnu.r"nie granic swobody |u."!';1 działania politycznego, kt re moina po djąe-ae.nartżeniasię na ryzyko zastosowania sankcji za zachowanie antyśyitemowe, orazustanowienie lewnej hierarchii podmiot w polityki. To wstępne określeniewymagadalszego rozwinięcia. Uznanie reżimu politycznego. za normatywny aspekt systemu politycznego sugeruje, że jego ęlemęntem składowym są wyłącznie no*y, ti. *zLrr"'piząau' nego działania. Jakjednak zaiważa K. Palecki (l988, s' rg i kazJy'|oasystem normatywny ma złożoną i niejednorodną strukfurę. ".l, *go Zdanięm iuro.u,