Abt S. - Systemy logistyczne w gospodarowaniu

AKADEMIA EKONOMICZNA W POZNANIU

Stefan Abt

SYSTEMY LOGISTYCZNE W GOSPODAROWANIU TEORIA I PRAKTYKA LOGISTYKI

Wydanie 2 poprawione

Poznań 1996

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE 1. GENEZA I ROZWÓJ LOGISTYKI 1.1. Logistyka w wojsku 1.2. Współczesna logistyka w gospodarowaniu 1.3. Wielość definicji logistyki 1.4. Logistyka a inne dziedziny naukowe 2. SYSTEMY LOGISTYCZNE I ICH RÓŻNORODNOŚĆ 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Procesy logistyczne Rodzaje systemów logistycznych Elementy systemów logistycznych Dążenie do systemów kompleksowych

3. ZINTEGROWANA TECHNOLOGIA INFORMATYCZNA 3.1. Rewolucja mikrokomputerowa 3.2. Integracja sieci komputerowych 3.3. Powielarnosc oprogramowania 3.4. Systemy informacyjno-decyzyjne 4. MARKETING LOGISTYCZNY 4.1. Badania marketingowe 4.2. Oddziaływanie na rynek 4.3. Marketingowe zarządzanie 4.4. Marketing a systemy logistyczne

7 11 11 14 19 22 27 27 30 34 37 44 44 48-< 53 55 59 59 61 63 66

Spis treści

4 5. STRATEGIA LOGISTYCZNA 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.

Projektowanie systemów informatycznych Projektowanie systemów logistycznych Mikro- i makro-skala F.tapowość wdrożeń

73

.•

6. ŁAŃCUCHY ZAOPATRZENIOWE 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5.

73 78 82 83 89

Kooperacja w łańcuchach logistycznych Gospodarka zapasami Zasada Just-in-Time Strategia wyboru dostawców Centra dystrybucji

89 95 99 100 102

7. AUTOMATYCZNA IDENTYFIKACJA

107

7.1. Systemy kodów kreskowych 7.2. Kod EAN 7.3. Różnorodność kodów kreskowych ^'7.4. Usprawnienie łańcuchów zaopatrzeniowych

107 111 114 117

8. RACHUNKI OPTYMALIZACYJNE

124

8.1. 8.2. 8.3. 8.4.

Optymalizacja a hierarchia decyzji Rachunek kosztów w systemach logistycznych Modele optymalizacyjne Optymalizacja kompleksowa

124 128 131 137

9. SYMULACJA KOMPUTEROWA 9.1. 9.2. 9.3. 9.4.

Badania symulacyjne Symulacyjne wspomaganie decyzji Różnorodność symulacji komputerowej Symulacja a optymalizacja

141

,

10. LOGISTYKA W PRZEDSIĘBIORSTWIE 10.1. Organizacja służb logistycznych 10.2. Logistyka w przedsiębiorstwie produkcyjnym 10.3. Logistyka w przedsiębiorstwie handlowym 10.4. Transport w systemach logistycznych

141 146 149 150 155

.«*»

155 159 167 172

Spis treści 11. MAKROLOGISTYKA 11.1. 11.2. 11.3. 11.4. 11.5.

Powiązania między przedsiębiorstwami Logistyczna gospodarka przestrzenna Systemy logistyczne a ekologia Ponadpaństwowe systemy logistyczne Logistyczne kształtowanie jakości produktów

12. WYMOGI EUROLOGISTYKI 12.1. Standardy norm 12.2. EDI - EANCOM 12.3. Unifikacja technologii i środków transportu 12.4. Europejskie Programy Edukacyjne

5 179 179 181 184 188 190 193 193 196 200 201

ZAKOŃCZENIE

207

BIBLIOGRAFIA

208

1. GENEZA I ROZWÓJ LOGISTYKI

Komputeryzacja zarządzania, towarzysząca reformowaniu gospodarki w Polsce lat osiemdziesiątych oraz postępująca za nią automatyzacja identyfikacji towarów, jest niejako wstępnym etapem do wprowadzenia systemów logistycznych. W szczególny sposób restrukturyzacji musi ulec zaopatrywanie, a modernizacji - dotychczasowe zaopatrzenie i gospodarka magazynowa, które w stopniowo wdrażanych rozwiązaniach logistycznych będą musiały być rozpatrywane w coraz bardziej kompleksowym podejściu, obejmującym również problematykę transportu, a także łańcuchy transportowo-magazynowe. Towarzyszące tym procesom doskonalenie telekomunikacji dla celów zarządzania, a także stopniowe wprowadzanie kodów kreskowych powinny przyczynić się do przejścia na systemy logistyczne, choć nie będą to procesy łatwe i szybko osiągalne.

1.1. Logistyka w wojsku /Logistyka jako dziedzina wiedzy rozwinęła się na gruncie wojskowości i stanowi tam teorię i praktykę działalności wojskowej w zakresie zaopatrzeni<^\łowozu i komunikacji, administracji, konserwacji, remontów, ewakuacji rannych i chorych, wykorzystywania zasobów miejscowych, realizacji przedsięwzięć budowlanych oraz inwestycji wojskowychjBada ona całokształt możliwości i zdolności państwa w zakresie zabezpieczenia działań wojennych, planuje i realizuje związane z tym przedsięwzięcia. Mają one prowadzić do osiągnięcia zwycięstwa polegającego na zrealizowaniu celów wytyczonych dla określonych działań.

12

Geneza i rozwój logistyki

Znamienna jest teza o logistyce jako sztuce „kalkulacji przestrzeni i czasu" (Raum und Zeitzu Berechnen), przy jednoczesnym francuskim pochodzeniu tego terminu od słowa: logis, oznaczającego mieszkanie, kwaterę - czego nie można było utożsamiać z kwatermistrzostwem . 'i Termin logistyka przyjął się ostatecznie w siłach zbrojnych i w nowoczesnym po3ćjściu używa się go na określenie teoretycznych i praktycznych przedsięwzięć mających na celu wsparcie i utrzymanie gotowości bojowej sił zbrojnychj Logistykę pojmuje się najczęściej jako jednolity proces, na który składa się przedmiot zaopatrywania (materiały, urządzenia, sprzęt), czynności (określenie potrzeb, dostawa, rozdział) oraz funkcje (organizowanie, planowanie, wykonawstwo, kontrola) 3 . /W miarę coraz bardziej rozbudowywanych akcji militarnych, zwłaszcza wojsk Stanów Zjednoczonych AP rodziły się nowe metody nazywane logistyką, które doprowadziły do silnie rozbudowanej teorii i praktyki systemów logistycznych./^ Wjyzedsięwzięciach tych, gdy angażowano coraz większe siły i środki techniczne, starano się wykorzystać najnowsze osiągnięcia w zakresie komunikacji i informatyki, a także w zakresie zaopatrzenia i transportu. I Logistyka, wykorzystująca skomputeryzowane zarządzanie wojskiem, pozwalała na wypracowanie nowoczesnych oszczędnych metod szkolenia w czasie pokojowym, a także na przygotowanie się do najnowszych i na wielką skalę zakrojonych działań wojennych, zapewniających z niespotykanym dotąd prawdopodobieństwem osiągnięcie założonego sukcesu. l^lówiąc o systemach logistycznych zastosowanych w działaniach wojennych, należy podkreślić niezbędność odpowiedniej skali przedsięwzięciaJW małych potyczkach nie było i nie ma potrzeby stosowania rozwiązań logistycznych, wystarczy tradycyjne kwatermistrzowstwo.l Podobnie tradycyjna gospodarka magazynowa w oddziale gospodarczym w WOJSKU" sama w sobie nie wymaga narzędzi logistycznych. Również w gospodarce narodowej, gdy procesy produkcyjne nie były złożone, nie wymagały skomplikowanych metod zarządzaniaJjJednakże w miarę rozwoju przemysłu, postępującej specjalizacji, pogłębiającej się kooperacji oraz daleko idącej złożoności procesów produkcyjnych systemy logistyczne stały się niezbędnej W zakresie przedsięwzięć militarnych przykładem rozwiązań logistycznych może być operacja „Pustynna Burza", wymagająca użycia odpowiedniej ilości sprzętu i wojska. Gromadzenie tego tradycyjnymi metodami byłoby tajk wolne, że pozbawiłoby elementu zaskoczenia przeciwnika w Zatoce Perskiej w 1991 r. W ciągu pierwszych trzech tygodni po irackiej inwazji na teren działań wojskowych przybyło 150 tys. żołnierzy wraz ze sprzętem. Przeciętnie każdego dnia rozładowywano około' 15 okrętów, przyjmowano 20 tys. ton dostaw. Łącznie do Zatoki dostarczono około 10 min ton sprzętu i zaopatrzenia. Bardzo użyteczne okazały się wielkie, samojezdne urządzenia podnośnikowe, zwane potocznie „koń-

t

• ',

Rys. 1. Droga ładunku do Zatoki Perskiej

Źródło: E. Hałas, Operacja „Pustynna Burza" wielkim sukcesem logistycznym, Problemy Magazynowania i Transportu 1991, nr 1 - 4

14

Geneza i rozwój logistyki

mi roboczymi". W ciągu 15 minut jedno takie urządzenie mogło wykonać wielogodzinną pracę 40 żołnierzy przy rozładunku olbrzymich palet z okrętów transportowych. Tuż przed wybuchem działań wojennych każdego dnia lądowało 127 samolotów, co oznacza jeden samolot co 11 minut na lotnisku. Całe przedsięwzięcie stało się praktycznym testem umiejętności planowania, koordynacji i sprawności tego logistycznego systemu zaopatrzeniowego . Wykorzystanie automatycznej identyfikacji jednostek ładunkowych (por. rys. 1), symulacji komputerowej oraz precyzyjnych systemów informatycznych w dowodzeniu stanowiło o powodzeniu tej akcji, zakrojonej na tak wielką skalę. O zakresie tego przedsięwzięcia świadczą choćby globalne dane: drogą morską zrealizowano 496 rejsów, dostarczając z pięciu punktów wyjścia 6,5 min ton ładunków, co stanowiło 95% wszystkich dostaw w zakresie sprzętu i zaopatrzenia, a drogą powietrzną z sześciu punktów wyjścia wykonano 15 tys. przelotów, dostarczając wprawdzie tylko 0,5 min ton ładunków, ale było to 95% stanu osobowego. Synchronizacja w czasie i w przestrzeni takich ilości strumieni zaopatrzeniowych wymagała zorganizowania 4 systemów: zaopatrywania, amunicyjnego, remontowego i transportowego, aż do najwyższych szczebli dowodzenia, tj. korpusu i teatru wojennego, przy czym uznano, że proces automatyzowania zabezpieczenia logistycznego na szczeblu taktycznym okazał się istotnym elementem dynamizującym pole walki i w konsekwencji doprowadził do sukcesu całą operację, i Wyższość rozwiązań logistycznych w czasie realizacji tak skomplikowanych działań militarnych sprawiła, że również w czasach pokoju siły zbrojne stosują logistykę i nikt już nie kwestionuje jej potrzeby, choć nie zawsze wszystkie problemy organizacyjne są łatwo rozstrzygane. Przykładem może być potrzeba nowego określenia relacji między dowódcą a szefem logistyki na różnych szczeblach dowodzenia, co można rozstrzygnąć zgodnie z doświadczeniami praktyki gospodarczej na wzór relacji między dyrektorem przedsiębiorstwa a menedżerem czy obecnie szefem służb logistycznych. Pracochłonne wydaje się tu przygotowanie komputerowego wspomagania procesów decyzyjnych na różnych szczeblach dowodzeniaJ

1.2. Współczesna logistyka w gospodarowaniu Osiągnięcia w zakresie logistyki w wojsku wkrótce zaczęto przenosić na grunt gospodarki cywilnej, gdzie coraz bardziej złożone przedsięwzięcia wytwórcze, a także dystrybucyjne, wymagały przede wszystkim podejścia systemowego oraz rachunków optymalizacyjnych ułatwiających podejmowanie decyzji gospodarczych. Już w tym momencie nietrudno zauważyć, iż wymagało to kompleksowego podejścia do problemów oraz analizy systemowej w tak złożonych przedsięwzię-

Współczesna logistyka w gospodarowaniu

15

ciach, przy założeniu odrębności realizacji celów o charakterze strategicznym (w najdłuższej perspektywie czasowej), taktycznym i operacyjnym. Skuteczność takiego podejścia do realizowanych złożonych przedsięwzięć skłoniła do rozszerzenia go na działalność gospodarczą w skali kraju, a nawet przedsiębiorstw. Warto podkreślić, że niektórzy pojmują logistykę jako dyscyplinę, a inni jako konkretną działalność wspierającą i utrzymującą gotowość bojową, obejmującą takie dziedziny, jak: gospodarka materiałowa, eksploatacja (w tym naprawy), transport, infrastruktura wojskowa i hospitalizacyjna. To sprawiło, iż w zastosowaniach niewojskowych również można mówić dwojako o logistyce, a więc jako dziedzinie badawczej obejmującej teorię, a także dziedzinie o zastosowaniach praktycznych.

Rys. 2. Fazy rozwoju zarządzania strategicznego

Źródło: według M. Moszkowicz. Zarządzanie strategiczne - proces wielowarstwowy, Przegląd Organizacji 1992. nr 12

Nawiązując do analizy faz rozwoju zarządzania strategicznego' - gdzie odpowiedzią na kolejne problemy rozwijającej się gospodarki ostatnich lat w Polsce było wprowadzanie: rachunku kosztów, kontrolingu, marketingu, planowania strategicznego - kolejnym etapem wydaje się logistyka (por. rys. 2). Będzie to odpowiedź nie tylko na niedostatki w gospodarce kadrami, ale przede wszyst-

16

Geneza i rozwój logistyki

kim na dokonujące się reformowanie gospodarki, polegające na przechodzeniu na gospodarkę rynkową, z jednoczesnym otwarciem się na rynki europejskie i światowe. Tam już tego typu rozwiązania logistyczne są powszechnie eksploatowane i okazały się jedynymi, ze względu na rosnące potrzeby intensyfikacji produkcji i dystrybucji. ^Logistykę z jej systemami można także widzieć jako konsekwencję tendencji rozwojowych w zakresie gospodarowania, rozpatrywanych w długich okresach. Nie wchodząc w szczegóły procesów rozwoju sposobów gospodarowania, można wskazać na coraz to wyżej zorganizowane szczeble gospodarowania, z podkreśleniem przynajmniej niektórych z ich form, tj.: a) naturalnego gospodarowania o małym zasięgu przestrzennym, b) bardziej złożonego gospodarowania z wyróżnieniem pewnych podziałów społecznych, c) gospodarki narodowej o złożonych podziałach pracy, z rozróżnieniem produkcji rolniczej, przemysłowej, rozgraniczeniem usług, d) gospodarki ponadnarodowej, uwzględniającej handel międzynarodowy, umożliwiający specjalizację w skali międzypaństwowej i wymagający wielu zabezpieczeń, by ustrzec się przed kolonializmem czy różnymi formami państw satelitarnych, e) gospodarki logistycznej polegającej na sterowaniu rozwojem i na regulowaniu (z zachowaniem praw rynku) przez, a może pod, potrzeby indywidualne i masowe konsumentów. Ten typ gospodarki może pdjąć próbę pogodzenia różnorodnych sprzeczności, które dotąd się ujawniały w przeróżnych postaciach, a obecnie przy odrobinie dobrej woli ze strony decydentów, dzięki nowoczesnym metodom, jakie przyniosło rozpowszechnienie się sieci komputerowych, mogą być realizowane w optymalnym wymiarze, tzn. najdogodniejszym dla danego momentu rozwojowego w określonym przestrzennie miejscu. Pojawienie się tanich i sprawnych środków komunikacji (gdy list okazuje się stokrotnie droższą i bez porównania dłużej trwającą formą przesyłania informacji od systemu elektronicznej poczty) otwiera nową generację gospodarowania, którą nazywa się logistyką. Jej dostrzeżenie i zastosowanie oraz rozwój staje się wyróżnikiem tej nowej generacji. Z wymienionego stopniowania form gospodarowania nie należy wnioskować, że chodzi tu o gospodarkę interkontynentalną, gdyż sposób logistycznego gospodarowania można i trzeba odnosić do poziomu krajów, a nawet przedsiębiorstw, choć na przykład standaryzacja w zakresie transportu, łączności i wymiany wymaga wielu uzgodnień międzynarodowych. Tego typu rozwiązań kompleksowych nie można oczekiwać w najbliższej przyszłości, zwłaszcza w Polsce, gdzie wskutek nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarowania brak podstaw do osiągania oszczędności, poza tym istnieją tu znaczne opóźnienia w stosowaniu telekomunikacji, małe jest rozpowszechnienie kom-

Współczesna logistyka w gospodarowaniu

17

puterów - wszystko to stanowi poważne przeszkody wobec rozwiązań logistycznych. Można jedynie oczekiwać stopniowych odcinkowych wdrożeń, by w ten sposób przybliżać się do wizji decelowej, która już w wielu krajach w znacznym wymiarze się sprawdziła i stała się nową formą gospodarowania, formą znacznie korzystniejszą ze wzglądów finansowych, ale przede wszystkim, co jest chyba ważniejsze, lepiej satysfakcjonującą ogół konsumentów. Formułując w tym momencie pytanie: Co warunkuje gospodarowanie logistyczne? - i pragnąc na nie odpowiedzieć, należy uwzględnić stopniowe dochodzenie i pewne elementy logistyczne, które mogą się pojawić już obecnie. Wielu prac i ogromnego wspólnego wysiłku będzie trzeba, by dojść do logistycznych zintegrowanych systemów zaopatrzenia w łańcuchach transportowo-magazynowych z zastosowaniem kompleksowych rachunków optymalizacji (por. rys. 3, s. 18). Tak pojęte systemy charakteryzuje wpierw dobre rozeznanie marketingowe potrzeb rynkowych, by na ich podstawie określić zapotrzebownie na określone towary, w określonych ilościach, określonej jakości. Na poziom jakości oddziaływa się w tych systemach od momentu projektowania wyrobu, po czym uruchomiona zostaje technologia na określonym poziomie automatyzacji czy nawet robotyzacji. Uzyskane w ten sposób wyroby przekazywane zostają do systemu dystrybucji, wyposażonego w nowoczesną sieć komputerową. Służy ona sprawnemu przekazywaniu informacji handlowych (wraz z niesłychanie uproszczonymi formami rozliczeń bankowych) poprzez wybór stosownych form transportu i magazynowania. Systemy te przy masowym przepływie towarów wymagają ich automatycznej identyfikacji i mają służyć zaspokojeniu potrzeb konsumenckich (lub nawet na nie umiejętnie oddziaływać). Wszystko to w wersji docelowej powinno się odbywać przy jednoczesnej optymalizacji kosztów. Czy takie formy nowoczesnego gospodarowania szybko da się wdrożyć w Polsce, zależeć będzie od wielu czynników, ale wobec aktualnie rysujących się trudności gospodarczych, będzie to wymagało jeszcze czasu. Ważne jest, by już teraz podejmowane decyzje zmierzały ku takim systemom i by dokonywano odcinkowych wdrożeń. Wszystko to sprawia, że w docelowej swej postaci systemy logistyczne należy uznać za nową generację gospodarowania, która prędzej czy później obejmie większość krajów pragnących wspólnoty gospodarczej. Aktualnie w nowoczesnym zarządzaniu rozpowszechniły się systemy logistyczne, z rozróżnieniem ich zastosowań w produkcji i w dystrybucji. Dystrybucja jest rozumiana tu jako przemieszczanie towarów, z uwzględnieniem aspektów rynku, czego nie należy kojarzyć z rozdzielnictwem okresu centralizmu w zarządzaniu. [Logistyka obejmuje zintegrowane systemy planowania, organ iyowanja^kierowania i kontrolowania procesów fizycznych obiegu towarów i ich informacyjnych uwarunkowań, w aspekcie optymalizacji realizowanych działań i celów . (W zailSsowauiu dirprocesów produkcyjnycn oznacza to takie zabezpieczenie ciągów jeghnólogicznychrBy produkcja przebiegała zgodnie z przewidzianymi harmo-

J ^ - r

Rys. 3. Uwarunkowania logistycznego gospodarowania

Wielość definicji logistyki

19

nogramami, bezkolizyjnie, z jednoczesnym zapewnieniem możliwie najmniejszych kosztów! W zakresie obrotu towarowego oznacza to stworzenie łańcuchów transportowo-magazynowych, dzięki którym usprawniony zostaje transport, przeładunek oraz przechowywanie dóbr, z jednoczesnym zapewnieniem możliwie najpełniejszego zaspokojenia potrzeb.

1.3. Wielość definicji logistyki Można bez zastrzeżeń uznać, że termin logistyka przyjął się już w polskim piśmiennictwie, zwłaszcza dotyczącym zarządzania, choć wielu podkłada pod niego odmienne treści. Jeszcze bardziej wieloznacznie używa się przymiotnika logistyczny, szczególnie w odniesieniu do systemów, strategii czy innych rozwiązań, które się próbuje wprowadzić do życia gospodarczego. Można też przytoczyć różne definicje logistyki i z wieloma z nich wypada się zgodzić, mimo że uwypuklają odmienne cechy specyficzne. Punkt wyjścia rozważań może stanowić określenie logistyki jako procesu zarządzania całym łańcuchem dostaw . Przy tym przez łańcuch dostaw rozumie się działalność związaną z przepływem materiału (towaru) od jego oryginalnego źródła poprzez wszystkie pośrednie formy aż do postaci, w której jest konsumowany przez ostatecznego klienta. Ale nie można też odmówić słuszności definicji używanej w Stanach Zjednoczonych w skali przedsiębiorstwa, gdzie celem Business Logislics jest dążenie do osiągnięcia optymalnej koordynacji przepływu materiałów, surowców, czynności związanych z ich magazynowaniem, czynności manipulacyjnych towarów, problemów dotyczących opakowania, magazynowania i przepływu wyrobów gotowych do ich ostatecznych odbiorców , czy też ogólniejszej definicji, gdzie logistyka jest procesem planowania, wprowadzania w czyn i kontrolowania skutecznych, kosztowo-efektywnych przepływów i zapasów surowców, zapasów produkcyjnych, wyrobów gotowych i związanych z nimi informacji, od punktu początkowego do punktu konsumpcji zgodnie z wymaganiami klientów . Dla pełniejszego obrazu różnorodności podejścia do tej stale jeszcze rozwijającej się dziedziny celowe wydaje się przytoczenie przynajmniej niektórych innych poglądów w tym zakresie: Amerykańskie Towarzystwo Logistyczne jako synonimu logistyki używa terminu Physical Distribution Management, przy czym na treść logistyki składa się integracja dwóch lub więcej rodzajów działalności w celu planowania, realizacji i kontroli efektywności przepływu surowców i materiałów w procesie tworzenia zapasów materiałowych i zapasów wyrobów gotowych

Geneza i rozwój logistyki

u z miejsc pozyskania do miejsc cji. Działania te mogą zawierać: obsługę klientów, wanie popytu, problemy komunikowania się w sferae nia i dystrybucji, kontrolowanie poziomu zapasów mat i towarowych, czynności manipulacyjne, tworzenie prze wiązek podtrzymania poziomu obsługi odbiorców, loka gazynów, pośrednictwo, gospodarkę opakowaniami, tra gospodarowanie odpadów poprodukcyjnych, gospodar frastrukturą magazynową. (Ch. H. Pfohl, Logistiksyste gcr - Verlag, Berlin ... Barcelona 1990, s. 3). Logistyka to suma wszystkich działań, dzięki któ: nuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola proces wych i procesów magazynowania w określonej siec harmonizację tych działań powinien zostać uruchom mień przepływu przedmiotów przez sieć w taki sp przestrzeń i czas mogły zostać efektywnie wyl (Ch. H. Pfohl, Marketing-Logistik, Distributions-Verl 1972, za: H. Krampe, H. J. Lucke, Einfiihrung in die Hussverlag, Munchen 1990, s. 17). Logistyka stanowi teorię systemów obejmującą ws procesy, które służą pokonaniu przestrzeni i czasu prze; przedmioty (P. Rupper, R. Scheuchzer, za: H. Krampe,'. ke, op.cit.). Logistykę należy rozumieć jako naukową teorię ph sterowania i kontroli przepływu materiałów, osób, enerj macji w systemach (R. Jiinemann, za: H. Krampe, H. op.cit.). Logistyka jest organizowaniem, planowaniem, konti alizowaniem przepływów towarów (Hardware i softwan projektowania oraz nabywania, poprzez produkcję i dy: aż do końcowego konsumenta, aby zaspokoić potrzeb z wymaganiami rynku przy minimum kosztów i minin tego kapitału (J. Wedel, Logistics, Góteborg 1992 - fol blikowane). Logistyka jest procesem strategicznego zarządzania, niem, ruchem i magazynowaniem materiałów, częściov cową inwentaryzacją od dostawców przez organizację dzanie kanałami na podobieństwo drogi bieżącej i j z korzyściami maksymizowanymi przez koszty efektywne nych zamówień (R. Christopher, Logistics. The strateg Chapman & Hali, London ... Madras 1992, s. XI).

Wielość definicji logistyki

21

Logistyka jest procesem planowania, wprowadzania w życic i kontrolowania skuteczności, kosztów efektywnych, przepływu i przechowywania surowców i materiałów, w procesie wynalazczym, kończąc towarami i związaną informacją, od punktu powstania do punktu konsumpcji, w celu zgodności z wymaganiami (potrzebami) konsumentów (C. J. Langley, The evolution of the logistics concept, w: R. Christopher, op. cit., s. 22). Logistyka to: Planowanie, realizacja i kontrola - przemieszczania i rozmieszczenia ludzi i/lub dóbr - oraz działań wspierających, związanych z tym przemieszczaniem i rozmieszczeniem, w systemie stworzonym dla osiągnięcia określonych celów (uchwała nr 14 Komitetu Technicznego nr CEN/TC-273 Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2, s. 21). Logistyka zajmuje się kształtowaniem optymalnych strumieni i procesów przepływu materiałów i informacji dla zaspokojenia potrzeb w rozpatrywanym obszarze (J. Fijałkowski, Logistyka w edukacji inżyniera transportu, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 3, s. 15). W świetle powyższego, a szczególnie w obecnym okresie rozwoju logistyki w Polsce oraz odmienności i różnorodności stosowanych metod logistycznych w produkcji i dystrybucji oraz w wojsku, celowe wydaje się wyróżnienie w okresie przejściowym następujących definicji: ( • Logistyka w produkcji - dziedzina wiedzy zajmująca się kształtowaniem optymalnych strumieni materiałów i informacji zabezpieczających procesy produkcji J? w skali przedsiębiorstwa oraz branży, a nawet w skali kraju, koordynująca działał- " ność produkcyjną, obejmującą operacje przemieszczania (transportu) i maga- " zynowania w ujęciu systemów kompleksowych.^ • Logistyka w dystrybucji - dziedzina wiedzy zajmująca się całokształtem czynności potrzebnych do przemieszczania materiałów i surowców oraz towarów od procesu produkcji, poprzez ogniwa obrotu towarowego, aż do ostatecznego konsumenta, ujmująca je w zintegrowane systemy planowania, kierowania, organizacji i kontrolowania procesów fizycznych obiegu towarów i ich informacyjnych uwarunkowań, w aspekcie optymalizacji realizowanych działań i celów. • Logistyka w wojsku - teoria i praktyka działalności wojskowej w zakresie zaopatrywania, dowozu i komunikacji, administracji, konserwacji, remontów, ewakuacji rannych i chorych, wykorzystywania zasobów miejscowych, realizacji przedsięwzięć budowlanych oraz inwestycji wojskowych; bada całokształt *M możliwości i zdolności państwa w zakresie zabezpieczenia działań wojennych, planuje i realizuje związane z tym przedsięwzięcia (odmienne w czasie pokoju i wojny)10.

22

Geneza i rozwój logistyki

Reasumując można stwierdzić, że logistyka staje się obecnie tą dziedziną wiedzy, która na bazie systemów informatycznych zmierza ponad podziałami organizacyjnymi przedsiębiorstw ku ich integracji, by zapewnić optymalne kształtowanie łańcuchów zaopatrzeniowych od momentu pozyskania surowców, poprzez ich przerób, dystrybucję w różnych ogniwach handlu, aż do ostatecznego nabywcy . Swoimi korzeniami logistyka sięga do nowoczesnych metod organizacji i zarządzania, a więc do kompleksowego rachunku kosztów, do informatyki z jej stale doskonalonymi możliwościami, do automatycznej identyfikacji towarów i jednostek ładunkowych, do ekonomicznego transportu, do metod symulacji wykorzystywanych przy projektowaniu wyrobów, jak również przy poszukiwaniu wariantów ich optymalnej dystrybucji.

1.4. Logistyka a inne dziedziny naukowe Logistyka jest dyscypliną badawczą odnoszącą się do nowo dostrzeżonej dziedziny rzeczywistości, jaką stanowią łańcuchy transportowo-magazynowe (dostawcze) rozpatrywane od surowca do konsumenta. Ze względu na specyfikę i różnorodność stosowanych metod, często zapożyczonych z innych dziedzin, można wyróżnić systemy logistyczne w produkcji, transporcie, dystrybucji, a nawet w wojsku - tam, gdzie bardziej wyeksponowane są elementy specyficzne dla tego obszaru nowoczesnego zarządzania. Podporządkowane są one jednak kompleksowej ocenie działalności, z wykorzystaniem integrowanych systemów informatycznych. Można się już wkrótce spodziewać docelowych, znacznie rozbudowanych systemów logistycznych, o szerokim zasięgu przestrzennym (terytorialnym) i o charakterze ponadpaństwowym oraz ponad organizacjami drobnych przedsiębiorstw, w celu lepszego zaspokojenia potrzeb rynkowych. Powszechnie zostaną wykorzystane przy tym metody automatycznej identyfikacji towarów, automatyki w produkcji, automatycznego przesyłania informacji, symulacji komputerowej, kompleksowych rachunków optymalizacji, sterowania, zwłaszcza jakością oraz rozwojem gospodarczym. To wszystko leży u podstaw nowej strategii logistycznych systemów zarządzania . Tako dziedzina badawcza logistyka wyrosła z innych dziedzin i coraz bardziej doskonalonych form zarządzania gospodarką (por. rys. 4). Dzięki temu w stosunkowo krótkim czasie znalazła praktyczne zastosowania, które przynosiły coraz to większe efekty, z coraz szerzej rozprzestrzeniających się systemów logistycznych. Wykorzystano przy tym w sposób zintegrowany sieci komputerowe z zastosowaniem metod symulacyjnych poprzedzających decyzje i untożliwiających trafniejszy wybór oraz możliwość eksperymentowania w komputerze na modelu, zamiast na organizmie gospodarczym. Usprawnienie w zarządzaniu uzyskano także dzięki zastosowaniu kodów kreskowych dla automatycznej identyfikacji ogrom-

Logistyka a inne dziedziny naukowe

23

Rys. 4. Wyrastanie logistyki z różnych dziedzin badawczych

nej ilości towarów przepływających różnorodnymi strumieniami. Pozwoliło to na rzeczywiste sterowanie tymi strumieniami, z zachowaniem, poprzez metody regulacyjne, indywidualnej specyfiki dyktowanej prawami rynku. W ten sposób logistyka stała się nową generacją gospodarowania dzięki sterowaniu przepłj^pm towarów (materiałów) w łańcuchach magazynowo-transportowych.

24

Geneza i rozwój logistyki

Zwrócenie uwagi na rozbieżności definicyjne (może tylko pozorne) ma na celu przybliżenie istoty logistyki rozumianej właśnie jako nowa generacja gospodarowania, poprzez sterowanie przepływem towarów (materiałów) w łańcuchach magazynowo-transportowych, z wykorzystaniem sieci komputerowych, metod symulacji i wielu innych osiągnięć nauki i techniki. To właśnie należy uznać za istotę rozwiązań logistycznych. Logistykę należy więc traktować jako teorię i praktykę czerpiącą z wielu dziedzin naukowo-badawczych ich metody i odnoszącą je do złożonych łańcuchów Iransportowo-magazynowych, wraz z ich optymalizacją. Nie ma więc potrzeby zastanawianie się nad wzajemnymi relacjami tych dziedzin, o czym można się łatwo przekonać porównując logistykę z ich definicjami. Informatyka gospodarcza - całokształt prac związanych ze zbieraniem, przetwarzaniem, przechowywaniem i przekazywaniem informacji, opracowaniem i wykorzystaniem w gospodarce narodowej systemów automatycznego przetwarzania danych oraz zapewnieniem potrzebnych do tego celu środków technicznych w tym komputerów (S. Abt, Możliwości sprzętu mikrokomputerowego, TNOiK, Poznań 1988). Badania operacyjne wiążą się ściśle z teorią podejmowania decyzji. Przedmiotem są metody służące do wyznaczania optymalnych decyzji w bardziej skonkretyzowanych sytuacjach niż w teorii podejmowania decyzji (według: Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974). Ekonometria - nauka zajmująca się ustalaniem za pomocą metod statystyczno-matematycznych konkretnych prawidłowości ilościowych występujących w różnych układach gospodarczych (według: Mały słownik cybernetyczny, WP, Warszawa 1973, s. 96). Ekonocybernetyka (synonim - cybernetyka ekonomiczna) zastosowanie aparatu pojęciowego cybernetyki do badania zjawisk ekonomicznych i poszukiwania najwłaściwszych metod kierowania procesami gospodarczymi. W węższym rozumieniu to zbiór metod matematycznych przetwarzania informacji ekonomicznej do podejmowania optymalnej decyzji (ibidem, s. 94). Zarządzanie - w znaczeniu ogólnym działanie zmierzające do spowodowania funkcjonowania rzeczy, organizacji lub osób podległych zgodnie z celem zarządzającego (według: Mała encyklopedia ekonomiczna, s. 929). Automatyczna identyfikacja - środki identyfikacji obiektu przez maszynę i automatycznego wprowadzania danych do komputera; najpowszechniej stosowaną przy tym technologią są kody kreskowe (według: A Glossary of Auto ID Terminology, AIM EUROPĘ 92). y

Logistyka a inne dziedziny naukowe

25

Cały dorobek tych dziedzin, wzbogacony o modelowanie ekonomiczne i symulację, o których będzie mowa w dalszej części opracowania, odniesiony do problematyki łańcuchów logistycznych w ujęciu kompleksowym, stanowi teorię i praktykę logistyki, z coraz bardziej rozwijającą się specyfiką tych zastosowań. Dochodzi się do nich różnymi drogami, między innymi poprzez poszerzanie się rynków, co doprowadziło do konieczności rozpatrywania procesów przemieszczania dóbr w jednolitych łańcuchach jednoczących transport, przeładunek i magazynowanie (niem. TUL-Prozessen)1J. Jednocześnie został stworzony pomost między marketingiem a dystrybucją towarów, a także gospodarką materiałową. Doprowadziło to wkrótce do tzw. zintegrowanej gospodarki materiałowej. Wkrótce sprawdzoną w praktyce produkcyjnej zasadę Just-In-Time, tzn. dokładnie na czas, rozszerzono także na sferę dystrybucji, co już w ujęciu kompleksowym oznacza rozwiązania logistyczne. Stanowią one konsekwencję doskonalonego w tym właśnie kierunku zarządzania, prowadzącego do systemów logistycznych, zwanego coraz częściej zarządzaniem logistycznym. Rzecz jasna, dziedziny badawcze wspomagające logistykę żyją dalej własnym życiem, podobnie jak rozwija się ich dorobek na gruncie logistyki, co prowadzi do ciągłego doskonalenia systemów logistycznych.

Przypisy 1 Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1974, t. 2. Według W. Stankiewicz, Logistyka - Z zagadnień gospodarki wojskowej państw NATO, Wyd. MON, Warszawa 1968. Leksykon wiedzy wojskowej, Wyd. MON, Warszawa 1979. Według E. Hałas, Operacja „Pustynna Burza" wielkim sukcesem logistycznym, Problemy Magazynowania i Transportu 199], nr 1 - 4, s. 72 - 77. % M. Moszkowicz, Zarządzanie strategiczne - proces wielowarstwowy (I), Przegląd Organizacji, 1992, nr 12. Definicja ta jest autorstwa P. Blaika. W literaturze przedmiotu brak jednomyślności w rozumieniu zakresu pojęcia logistyki, zwłaszcza w odniesieniu do obrotu towarowego. Przeglądu niektórych definicji dokonał P. Blaik (P. Blaik, Logistyka w obrocie towarowym - istota i przesłanki rozwoju. Handel Wewnętrzny 1987, nr 4 - 5, s. 2 - 18), co wykorzystano w niniejszym ukazaniu zakresu logistyki i jego graficznej interpretacji na rysunku 7. Według: D. Bak, Rozwój i rola logistyki w Wielkiej Brytanii, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992 s. 35. W. Drcchsler, Markteffekte logistischer Systems, Der Universitat Miinster, H. 116, Góttingen 1988, s. 19. Według Council of Logistics Management, w: R. II. Ballou, Business Logistics Management, Prentice Hali, New Jersey, 1992, s. 4.

Geneza I rozwój logistyki

26 10

S. Abt, Uwarunkowania przejścia gospodarki magazynowej w Polsce na rozwiązania logistyczne, Problemy Magazynowania i Transportu. Zeszyt Specjalny, 1991, s. 7. 11 S. Abt, IŁ Woźniak, op.cit., s. 7. 19 13

S. Abt, Zarys logistyki z ćwiczeniami, AE, Poznań 1993. B. H. Kortschak, Co to jest logistyka? Wien 1992.

2. SYSTEMY LOGISTYCZNE I ICH RÓŻNORODNOŚĆ

Wobec wielości definicji logistyki, dla lepszego określenia zakresu tej nowej dziedziny badawczej, celowe wydaje się precyzyjniejsze spojrzenie na jej przedmiot, tj. systemy logistyczne. Jest to o tyle istotne, że wdrażane są one najczęściej stopniowo i tak też rozrasta się ich zakres, by następnie integrować się w coraz bardziej złożone systemy nowoczesnego gospodarowania.

2.1. Procesy logistyczne Nic chcąc wchodzić w szczegóły definicyjne i różnorodne propozycje zgłaszane w piśmiennictwie dotyczącym logistyki, można się zgodzić z następującym upo1 rządkowaniem tej problematyki : Systemy uczestniczące w przcstrzennę-czasowej transformacji dóbr są systemami logistycznymi, natomiast dokonujące się w nich procesy - procesami logistycznymi. Procesy te są realizowane przede wszytkim przez specjalizujące się w usługach logistycznych przedsiębiorstwa logistyczne. Celem działania przedsiębiorstw logistycznych mających charakter usługowy jest pokonanie bariery przestrzennej i czasowej. Procesy logistyczne występują również w obrębie przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i usługowych, w których pokonanie przestrzeni i czasu stanowi jedynie zadanie cząstkowe dla potrzeb wypełniania właściwego celu gospodarowania. Przez procesy logistyczne zostaje wzbudzony i realizowany przepływ dóbr i towarzyszących im informacji, który łączy system wytworzenia i system ich użytkowania . System, w którego ramach realizowane są procesy transferu, transakcji, dystrybucji lub ogólnie cyrkulacji, przedstawia o tyle uzupełnienie systemów produkcji

28

Systemy logistyczne i ich różnorodność

i konsumpcji, o ile jest jednocześnie rezultatem oraz czynnikiem warunkującym ich funkcjonowanie i organizację. Z jednej bowiem strony potrzeby pokonania przestrzeni i czasu w gospodarce wynikają z podziału pracy, rozmieszczenia i struktur czasowych produkcji i konsumpcji, z drugiej zaś strukturalna, przestrzenna i czasowa organizacja systemów transformacji dóbr fizycznych jest określona przez warunki transferu . Charakterystyczne dla systemów logistycznych jest wzajemne przenikanie i zazębianie się procesów ruchowych i magazynowania. Dokonując rozróżnienia pewnych podstawowych struktur systemów logistycznych, należy wymienić systemy jednostopniowe, gdzie pokonanie przestrzeni i czasu następuje przez bezpośredni przepływ dóbr między punktem nadania i punktem odbioru, w którym dobra są użytkowane. W znacznie częściej występujących systemach wielostopniowych pokonanie przestrzeni i czasu następuje przez pośredni przepływ między punktem nadania i odbioru. Przepływ jest więc przerwany co najmniej raz, w punkcie w którym muszą wystąpić dodatkowe procesy magazynowania lub procesy ruchowe. Punktami pośrednimi mogą być punkty koncentracji lub dekoncentracji. Racjonalizacja fizycznego przepływu dóbr rzeczowych polega przede wszystkim na wdrażaniu takich rozwiązań organizacyjnych i technologicznych, które mogą doprowadzić do redukcji nakładów związanych z przemieszczaniem, magazynowaniem (składowaniem) i realizacją innych czynności, określanych umownie jako handlowy przerób towarów4. Podstawową funkcją systemów logistycznych jest więc zmiana bytu przestrzenno-czasowego dóbr rzeczowych. Z realizacją funkcji podstawowej związana jest często funkcja przemiany dóbr pod względem ilościowym i asortymentowym. Do zadań systemów logistycznych należy również ułatwianie wymienionych rodzajów transformacji dóbr. Funkcje te spełnione są przez procesy: - transportu, przeładunkowe i magazynowania, - opakowania i oznakowania towarów. Warunkiem przepływu dóbr między punktem nadania i punktem odbioru jest wymiana informacji między tymi punktami. Informacje najczęściej jednocześnie wyprzedzają przepływ dóbr, towarzyszą im w czasie ruchu i występują po jego zakończeniu. Do procesów logistycznych należą zatem nie tylko te procesy, które uruchamiają przepływ dóbr rzeczowych, lecz również te, które umożliwiają odpowiedni przepływ informacji. Warto podkreślić fakt, iż ta funkcja informacyjna systemów logistycznych jest spełniana przez procesy opracowywania i przekazywania-zleceń (zamówień) handlowych. Wymienione procesy logistyczne są niczym innym, jak tylko zadaniami, których wykonanie warunkuje przepływ dóbr rzeczowych i informacji w przestrzeni i czasie. Do zadań logistycznych należą również planowanie, sterowanie i kontrola przepływu dóbr i informacji. Są one niezbędne z punktu widzenia zapewnienia sprawności funkcjonowania systemu logistycznego.

29

Procesy logistyczne STRUMIENIE

ZAOPATRZENIE

produkowanie, magazynowanie składowanie, konfekcjonowanie, przemieszczanie przemieszczanie, składowanie, konfekcjonowanie łączność

A surowce, materiały pomocnicze B towary, opakowania, materiały pomocnicze m MATERIAŁOWO- | * C paliwo, samochody, części, opakowania, kontenery D materiały pomocnicze, przesyłki A stażyści, specjaliści

szkolenie, awans

B stażyści, specjaliści

szkolenie, awans

C stażyści, specjaliści, kierowcy D stażyści, specjaliści

szkolenie, awans

A oferty rynkowe B marketing INFORMACJI

C oferty D marketing

KAPITAŁU

A kredyty, środki obrotowe B kredyty, środki obrotowe C kredyty, środki obrotowe i D środki budżetowe, kredyty

ZBYT

DZIAŁALNOŚĆ

szkolenie, awans

N

system ewidencyjny i decyzyjny system ewidencyjny i decyzyjny, kontroling system ewidencyjny i rozliczeniowy system ewidencyjny

wyroby gotowe, odpady towary, opakowania, odpady zużyte części, opakowania odpady, przesyłki

emerytury, zwolnienia emerytury, zwolnienia I emerytury, i zwolnienia emerytury, zwolnienia

renty, renty, renty, renty,

faktury, reklama faktury, reklama, bilanse faktury sprawozdania

rozliczenia

Ą spłaty, inwestycje, zysk

rozliczenia

spłaty, inwestycje, zysk

rozliczenia

spłaty, inwestycje, zysk

rozliczenia

spłaty, inwestycje, zysk

Rys. 5. Przepływowa koncepcja działalności gospodarczej Obiekty działalności gospodarczej: A - fabryka maszyn, B - hurtownia artykułów spożywczych, C - przedsiębiorstwo przewozów, D - urząd pocztowy

Jak to się najczęściej podkreśla w piśmiennictwie , punktem wyjścia procesów logistycznych są procesy dydstrybucji, które pojawiają się w momencie, gdy ilość wytworzonych wyrobów lub możliwych do zrealizowania usług przekracza lokalne zapotrzebowanie. W dystrybucji wyróżnia się przy tym dwa strumienie działania: - promocję sprzedaży, współcześnie określaną mianem marketingu, - logistykę, czyli również fizyczne przemieszczanie towarów. Procesy logistyczne mają na celu fizyczne przemieszczanie materiałów bądź produktów tak, aby zrealizować wymagania marketingu, a jednocześnie uczynić proces przemieszczania ekonomicznym. Marketing i logistyka, aczkolwiek funkcjonalnie różne, praktycznie są mocno ze sobą związane, tworząc kombinację

30

Systemy logistyczne i ich różnorodność

realizującą niezwykle istotny cci: dystrybucję produktów w gospodarce . Szerzej ten problem omówiony zostanie w dalszej części opracowania. Sprowadzając pojęcie procesów logistycznych do wymiaru przedsiębiorstwa, można łatwiej odwzorować przepływową koncepcję działalności gospodarczej (por. rys. 5). Logistyka, jako dziedzina badawcza opierająca się na ujęciu całościowym, obejmuje swym zakresem wszelkie ważne ze społecznego punktu widzenia strumienie. Wyróżnienie strumieni materiałów (energii), ludzi, informacji i kapitału w tych trzech fazach, tj. zaopatrzenia, działalności i zbytu, ułatwia zastosowanie uogólnionych ujęć prowadzących do wyodrębnienia systemów logistycznych. Tak ukazana funkcja wiążąca elementy logistyki w przedsiębiui stwie stanowi nowe podejście badawcze, umożliwiające zbudowanie dwuwymiarowej struktury macierzowej. Rozpatrywane cztery organizacje dobrano pod Litem ich różnorodności i specjalizacji, tj. przedsiębiorstwo wytwórcze, handlowe oraz dwa usługowe: transportowe i łączności. Łatwo zauważyć, że tego typu strukturę można utworzyć na przykład dla dywizji wojska czy szpitala. Podstawowym założeniem tak sformułowanej koncepcji logistycznej jest systemowy sposób analizy. Charakterystyczne dla takiego ujęcia są: całościowy, kompleksowy sposób analizy oraz zasada, że dla wyjaśnienia funkcjonowania systemu nie wystarcza objaśnienie funkcjonowania jego elementów składowych, lecz niezbędne jest wyjaśnienie związków między tymi elementami. W przypadku systemów logistycznych nie analizuje się w sposób wyizolowany realizacji porozumień handlowych, problemów magazynowania czy transportu, lecz ich wzajemne oddziaływanie przy realizacji przepływu dóbr fizycznych i informacji w przestrzeni i czasie . Nawet w przypadku koncentracji uwagi na opisie jednego subsystemu logistycznego punkt ciężkości analizy przesuwa się na logistyczne punkty styku z innymi subsystemami.

2.2. Rodzaje systemów logistycznych Rozpatrując logistykę jako dziedzinę naukowo-badawczą, należy wyróżnić: - przedmiot badań, jaki stanowią systemy logistyczne, - metody badawcze, w znacznym stopniu zaczerpnięte z nauk, które przyczyniły się do rozwoju zarządzania coraz bardziej złożonymi przedsięwzięciami. Na czołowym miejscu należy tu wymienić analizę systemową, projektowanie systemów informatycznych, analizę rynku, marketing, teorię podejmowania decyzji, modelowanie i symulację komputerową, organizację i zarządzanie. Niezbędny przy tym jest matematyczno-slatystyczny język opisu zjawisk gospodarczych, który ułatwia wykorzystanie wspomagania komputerowego w tych pracach. Istotę rozwiązań logistycznych stanowi podejście systemowe, wymagane przy bardzo złożonych przedsięwzięciach, gdzie fizyczne przemieszczanie dóbr i towa-

Rodzaje systemów logistycznych

31

rzyszące mu uwarunkowania informacyjne osiągnęły taki stopień automatyzacji (najczęściej poprzez zastosowanie sprzętu komputerowego), że możliwe jest szybkie dokonywanie ocen stopnia osiągnięcia celów oraz wyboru optymalnych wariantów rozwiązań. Należy jednak przy tym podkreślić, że w prowadzeniu prac badawczych w zakresie logistyki najważniejsze to ich aspekt praktyczny i użyteczność w zastosowaniach, wyrażające się wymiernymi efektami ekonomicznymi, w kompleksowo prowadzonym rozrachunku. Można postawić pytanie: Czy w gospodarce rynkowej musimy dążyć do logistyki i czy już teraz elementy łańcuchów magazynowo-transportowych stanowią elementy przyszłych systemów logistycznych? Być może nie we wszystkich sytuacjach odpowiedź byłaby twierdząca, jednakże im mocniej komplikują się powiązania pomiędzy dostawcami i odbiorcami wyrobów wraz z różnorodnym przemieszczaniem i magazynowaniem towarów, tym bardziej niezbędne staje się wprowadzenie systemów logistycznych, co potwierdziła praktyka krajów gospodarczo rozwiniętych, zwłaszcza Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Przystępując do szczegółowszego omówienia systemów logistycznych, należy podkreślić ich różnorodność wynikającą z różnych możliwości podejścia do tego typu problemów badawczych. Można przyjąć, że w ogólnym przypadku przez system logistyczny będzie się rozumiało zintegrowany system informatyczny w zarządzaniu łańcuchami dostaw, umożliwiający ich optymalizację (m.in. poprzez symulację komputerową, automatyczną identyfikację towarów, elektroniczną wymianę danych oraz kompleksowy rachunek ekonomiczny) . Wymagane przy tym jest spełnienie wymogu odpowiedniej skali przedsięwzięcia i precyzji współdziałania z otoczeniem, co wymaga coraz większej powszechności rozwiązań logistycznych. Koncepcja logistycznego zarządzania łańcuchem dostaw jest bardzo szeroka i uwzględnia1 : - źródła surowców, - dostawców, * - politykę zakupu i gromadzenia surowca, - przepływ materiałów wewnątrz firmy, - przechowywanie końcowych produktów, - dystrybucję, - transport i magazynowanie. W przypadku rozpatrywania jednego prostego produktu finalnego, jakim jest na przykład puszka kukurydzy konserwowej, rozpatrywany łańcuch jest stosunkowo przejrzysty. Może to być łańcuch, który rozpoczyna się od wydobycia rudy żelaza na powierzchnię i jest w określonym miejscu połączony z osobnym łańcuchem zapoczątkowanym w gospodarstwie rolnika wysiewającego specjalną odmianę kukurydzy i dokonującego jej uprawy i zbioru z pola, a kończy się wówczas,

32

Systemy logistyczne i ich różnorodność

gdy konsument kupuje puszkę tej kukurydzy, na przykład w supermarkecie. Między tymi momentami w poszczególnych ogniwach systemu logistycznego można wyróżnić etapy obejmujące między innymi procesy obróbki stali i ukształtowania jej w puszki, a także sortowanie i przetworzenie kukurydzy czy wreszcie przechowywanie puszek przed dostarczeniem do sprzedaży. Znacznie trudniej wyobrazić sobie tego typu zarządzanie łańcuchami dostaw w przypadku wielu produktów. Pojawia się mnogość tego typu systemów logistycznych dla każdego z produktów, które stanowią podsystemy oceniane z punktu widzenia logistyki jako bardziej lub mniej racjonalne czy efektywne. Ocena ta wymaga podejścia kompleksowego i w tym tkwi trudność przy ich analizie. Pomocna przy klasyfikacji systemów logistycznych okazuje się analiza systemowa, która zwraca uwagę między innymi na odróżnienie celów obiektów od celów systemów. Celem systemu jest z reguły dążenie do osiągnięcia jednego z celów obiektu, który jest w danym przypadku określony bardziej precyzyjnie. W przypadku systemów logistycznych każdy z takich celów prowadzi do odmiennego wyróżnienia podsystemów kompleksowo traktowanego systemu (por. rys. 6). Organizując bardziej złożone łańcuchy dostaw, można je traktować w skali makro, a więc całej gospodarki narodowej, choć w początkowej fazie wdrożeń droga do takich systemów logistycznych wiedzie poprzez stopniowe wdrożenia systemów logistycznych w skali mikro, tj. w skali przedsiębiorstw. Potrzeba tego typu rozwiązań w obrocie towarowym pojawiła się przy okazji masowych dostaw towarów konsumpcyjnych, zwłaszcza towarów szybko psujących się. Ich sprawny przeładunek uzyskiwano poprzez zastosowanie automatycznej identyfikacji opakowań zbiorczych, natomiast komputerowe wspomaganie zarządzaniem tak realizowanych dostaw doprowadziło do logistycznych systemów transportowych (dla określonego przedsiębiorstwa) lub nawet logistycznych systemów dystrybucji, służących konkretnym przedsiębiorstwom. Stopniowa ich rozbudowa prowadziła do systemów obejmujących branże (spożywczą, odzieżową itp.), a nawet przedsiębiorstwa wielobranżowe, różnych szczebli zarządzania obrotem towarowym. Przykładami takich rozwiązań systemowych może być organizowanie zaopatrzenia w owoce cytrusowe z określonych źródeł dostaw, w celu ich sprawnego przemieszczania i składowania czy też organizowanie eksportu żywych ślimaków, co wymagało ustalenia bardzo ścisłych reżimów czasowych w poszczególnych punktach i ogniwach takich łańcuchów. Szczególne miejsce w tym przypadku zajmują systemy logistyczne w transporcie, wśród których nawet trudno dokonać rozgraniczenia na skalę makro i mikro, choć w praktyce transportowcy najszybciej zostali przekonani do ich przydatności i dlatego to wyróżnienie nadal obowiązuje. W zakresie logistyki produkcji zdobyły sobie już uznanie logistyczne systemy przemysłowe, które z pozycji przedsiębiorstwa produkcyjnego przynoszą znaczne obniżenie kosztów, a rozpowszechniane są wraz z wprowadzaniem modernizacji

Rys. 6. Systemy logistyczne i ich struktura - strumień informatyczny, . strumień materiałowo-towarowy

34

Systemy logistyczne i ich różnorodność

technologii. W przypadku przestarzałego parku maszynowego i braku sterowania produkcją niezbędne staje się stopniowe ich unowocześnianie, co czyni się dzięki wyróżnieniu podsystemów, tworzących samodzielne wyodrębnione jednostki modułowe, umożliwiające ich stopniowe wdrażanie. Są to systemy : 1) zaopatrzenia (physical supply system), 2) produkcyjny (produetion control system), 3) dystrybucji (physical dystńbution system)-, 4) materiałów wtórnych, odpadów, zwrotów surowców i gotowych wyrobów. Powyższe systemy można traktować również jako sposób modernizacji procesów produkcyjnych, w których wprowadzanie systemów logistycznych zostało przyspieszone poprzez nowoczesne metody sterowania produkcją, takie jak: metoda J ust-in-Time czy MRP, tj. Materiał Reąuirement Planning, czy wreszcie metody CAD/CAM, tj. Computer Aided Design/Manufacturing, i CIM, tj. Computer Integrated Manufacturing, o których będzie mowa dalej.

2.3. Elementy systemów logistycznych

Kiedy przystępuje się do budowy systemów logistycznych, niezbędne staje się uporządkowanie i wyodrębnienie odpowiednich struktur systemów i podsystemów. Praktyka wykazała, że przy tego typu złożonych systemach gospodarczych nieuchronnie pojawiają się konflikty na stykach pomiędzy podsystemami i właśnie zadaniem logistyki jest likwidacja bądź ograniczenie i łagodzenie tych konfliktów. Występują one w wyniku działania różnych przyczyn, a do najistotniejszych należą konflikty: a) wynikające z różnorodnego rozumienia celów działań w zależności od szczebla decydentów, b) rodzące się z odmiennego wyobrażenia ról między składnikami występującymi w systemie, c) wynikające z dominacji niektórych podsystemów, uwarunkowanej historycznie (tj. w przeszłości), często wynikające z powiązań nieformalnych itp. Logistyki nie trzeba wdrażać wszędzie dla samego wdrażania nowoczesnych rozwiązań, lecz jest ona potrzebna tam, gdzie pojawiają się sytuacje konfliktowe, które wymagają łagodzenia dla wspólnego dobra całości działań. Nietrudno się domyśleć, że potrzeby logistycznych rozwiązań pojawiają się w sytuacjach bardzo złożonych systemów oraz skomplikowanych przedsięwzięć wymagających złożonej koordynacji, zwłaszcza w przypadkach zaangażowania licznych środków technicznych. Towarzyszy im najczęściej duże nasycenie sprzętem komputerowym zarówno w sferze procesów fizycznych, jak i uwarunkowań informacyjnych. Może to prowadzić do sytuacji konfliktowych, na które lekarstwem może się okazać wdrożenie systemu logistycznego.

Elementy systemów logistycznych

35

Podobnie jak usuwanie sytuacji konfliktowych odbywa się na ogół stopniowo budowanie poszczególnych elementów systemów logistycznych też wymaga odcinkowych wdrożeń. Prowadzi to do naturalnie wypływającego pytania: z jakich elementów składa się system logistyczny? W ujęciu bardziej teoretycznym, w konwencji podejścia sieciowego, wśród elementów systemu logistycznego można wyróżnić: węzły i ścieżki sieci zaopatrzeniowej, rozpatrywanej w dwu warstwach, tj. fizycznej (ludzi i zasobów) i informacyjnej (ilościowego i wartościowego ujęcia). W ujęciu bardziej praktycznego języka elementami systemu logistycznego są: a) Zintegrowane sieci komputerowe umożliwiające zdążanie do automatycznego wspomagania zarządzania (m.in. przez kody kreskowe), przy czym informatyka jest tylko narzędziem realizacji celu, którego skuteczność zależy od rozwiązań systemowych w zakresie: organizacji, planowania, finansów, motywacji działań, kontroli itp. Znaczenie ma przy tym ilość, jakość i częstotliwość obiegu informacji dotyczących obrotu materiałowo-finansowego. b) Środki techniczne umożliwiające przemieszczanie, przeładunek i magazynowanie towarów w cyklach zaopatrzeniowych (od powstania produktu do konsumenta). c) Służby decyzyjne zarządzające fizycznym przemieszczaniem towarów, z zastosowaniem nowoczesnych narzędzi (optymalizacji wielokryterialnej i symulacji), zorganizowane w stosownych komórkach. Stopień rozbudowy poszczególnych elementów systemów logistycznych wpływa na daleko idącą różnorodność rozwiązań logistycznych, w tym także samych systemów. Docelowo systemy logistyczne obejmą nie tylko sam proces produkcji, ale także dystrybucję i stąd rozróżnienie logistyki "produkcji i logistyki dystrybucji wynika tylko ze specyfiki metod, jakimi się te wyodrębnione podsystemy różnią. Należy mieć jednak na uwadze istnienie jednej logistyki, w której zakresie można wyróżnić pięć podobszarów, jakie stanowią (por. rys. 7): - systemy zintegrowane, - czynności planowania, organizowania, kierowania i kontrolowania, - procesy fizyczne obiegu towarów czy dóbr, - informacyjne uwarunkowania procesów fizycznych, - aspekt optymalizacji realizowanych działań i celów. Tak rozumiany zakres logistyki podnosi ją do rangi nowej dziedziny badawczej, mającej już wiele zastosowań w praktyce. Złożone procesy celowego przemieszczania dóbr w łańcuchach transportowo-magazynowych wymagają podejścia systemowego, które z kolei umożliwia zastosowanie automatycznej identyfikacji, a także symulacji prowadzącej do optymalnych rozwiązań zarówno w warstwie informacyjnej, jak i procesów fizycznych.

36

Systemy logistyczne i ich różnorodność

Jednym z istotnych czynników w projektowaniu i wdrażaniu systemów logistycznych jest rodzaj jednostek ładunkowych, jakie będą składowane w magazynach, a które biorą udział w całym łańcuchu magazynowo-transportowym. Łańcuch ten należy rozpatrywać od momentu wyprodukowania danego dobra, gdyż producent przesądza o postaci jednostki ładunkowej. Istotne jest przy tym poznanie wielkości, kształtu i masy jednostek ładunkowych, które mają być składowane i przemieszczane. Producent decyduje o rodzaju opakowań zbiorczych, które w czasie procesów magazynowo-transportowych mogą ulegać rozdrabnianiu, stosownie do potrzeb. Innymi ważnymi czynnikami wpływającymi na strukturę systemów logistycznych są sposoby organizacji procesów produkcyjnych, a także metody przemieszczania produktów, które zamierza się stosować zarówno w transporcie wewnętrznym, jak i między jednostkami, do których produkt ma trafić. Zależy to również

Dążenie do systemów kompleksowych

37

od doboru stosownych środków transportu, co wobec szybkiego rozwoju techniki w zakresie tych środków oraz informatyki staje się bardzo złożonym problemem decyzyjnym. Wśród dalszych czynników można wymienić przestrzeń produkcyjną i magazynową, a zwłaszcza wielkość tej przestrzeni, jaką się dysponuje w chwili przystąpienia do jej zagospodarowania. Zastosowanie odpowiedniej organizacji pracy oraz odpowiedniej technologii produkcji, magazynowania i transportu wpływającej na dobór wyposażenia w sprzęt i jego rozmieszczenie stanowi sedno systemu logistycznego. Istotnym czynnikiem rzutującym na systemy logistyczne jest charakter działalności przedsiębiorstw i operacji w nich przeprowadzanych. Wynikają z niego zadania dla gospodarki magazynowo-transportowej, związane z przepustowością i selektywnością magazynów. Z punktu widzenia logistyki problemy te również należy rozgraniczyć jako odrębne w skali przedsiębiorstw i w skali kraju.

2.4. Dążenie do systemów kompleksowych Postępująca komputeryzacja wspomagająca zarządzanie oraz towarzyszące tym procesom doskonalenie telekomunikacji dla celów zarządzania gospodarką narodową w skali mikro i makro, a także stopniowe wprowadzanie kodów kreskowych powinny się przyczynić do przejścia na systemy logistyczne, choć nie będą to procesy łatwe i szybko realizowane. Dążenie do systemów zintegrowanych oznacza ciągłe usprawnianie stosowanych i rozwijanych metod logistycznych poprzez integrację sprzętu, metod, procedur i wreszcie danych. Jest to proces wymagający czasu. Budowanie takich systemów następuje stopniowo od pierwszych prób w tym zakresie poprzez kolejne ich rozbudowywanie i stopniowe integrowanie. W krajach przodujących obecnie pod względem rozwoju gospodarczego rozwiązania logistyczne w zastosowaniu do gospodarki narodowej w skali mikro i makro wprowadzano stopniowo przez wiele lat. W Polsce można, korzystając z doświadczeń innych, uzyskać przyspieszenie pod warunkiem wyznaczenia właściwych kierunków rozwoju zastosowań logistyki. Jednym z najtrudniejszych zadań w tym zakresie jest dochodzenie do systemów zintegrowanych. Podkreślając znaczenie zintegrowania systemów informatycznych dla logistyki, należy brać pod uwagę nie tylko integrację sprzętową, a więc połączenie w sieci komputerowe czy też mikrokomputerowe, ale również integrację oprogramowania, a także baz danych, a nawet komórek organizacyjnych. Wszystkie te elementy systemu logistycznego, a na początku informatycznego, najczęściej poddawane są stopniowej komputeryzacji i dopiero w miarę upływu czasu można dokonywać prac integracyjnych. Wiąże się to z niezbędną zasadą

Systemy logistyczne i ich różnorodność

38

związaną ze stopniowym wdrażaniem systemów informatycznych jako odcinkowych, o małym zakresie przetwarzania, by potem je rozbudowywać do znaczniejszych rozmiarów i integrować. Przez integrację procesów przetwarzania danych rozumie się taki sposób konstrukcyjnego rozwiązania systemu przetwarzania danych, w którym zastosowano minimalizację cyklu i kosztu przetwarzania. Wśród wielu technik i metod integracyjnych w warunkach stosowania komputerów można wyróżnić grupy doty11

czące łączenia : a) celów, b) komórek przetwarzania danych, c) operacji przetwarzania danych. Mówiąc o łączeniu celów, należy widzieć nadrzędną rolę systemu logistycznego, któremu ma służyć budowany i stopniowo wdrażany system informatyczny. Celom przedsiębiorstwa muszą więc odpowiadać między innymi cele: - kierownictwa - użytkowników systemów, - samego systemu przetwarzania danych, - projektantów systemów EPD (Elektronicznego Przetwarzania Danych). Rozbieżność tych celów jest częstym powodem niepowodzeń. Wspólnota celów kierownictwa i systemów EPD znalazła praktyczny wyraz w postaci tworzenia w USA grup projektowych (ang. łask team) na poziomie kierownictwa taktycznego. Grupy te są wyrazem nowej koncepcji organizacji przedsiębiorstw, gdzie nadrzędne są cele, a nie sztywny schemat organizacji aparatu zarządzania. Tego typu podejście ma istotne znaczenie przy projektowaniu systemów informatycznych dla logistyki. Łączenie komórek przetwarzania danych w kierunku pionowym prowadzi do spłaszczenia schematu organizacji zarządzania, jednak jest ściśle związane z odpowiednią do tego reorganizacją baz danych. Przy łączeniu operacji przetwarzania danych osiąga się znaczne skrócenie czasu trwania operacji: obliczeniowych, kontrolnych, transportowych i magazynowych. Wśród rozwiązań integracyjnych tego typu należy wymienić integrację: - zagadnień, - zbiorów (kartotek), - transakcji (danych źródłowych), - łącznościową, - projektową, - programów komputerowych. W świetle powyższego należy uznać, iż integracja systemów informatycznych polega na scalaniu wszystkich ich elementów z uwzględnieniem ich wzajemnych powiązań i zależności. Całość zabiegów integracyjnych powinna być podporządkowana uzyskaniu możliwie optymalnych efektów funkcjonowania systemu informacyjnego.

40

Systemy logistyczne i ich różnorodność

Mając do czynienia z wdrożonymi podsystemami, można mówić o potrzebie ich integracji, z uwagi na: - możliwość szerszego korzystania przez jeden podsystem z danych pochodzących z pozostałych podsystemów, - potrzebę ujednolicenia sposobów liczenia i prezentacji wyników, - unikanie dublowania prac obejmujących tworzenie informacji, - konieczność integrowania strumieni informacji łączących te podsystemy z poszczególnymi systemami zarządzania. Zwracając uwagę na stopniowość realizacji procesów integracyjnych (por. rys. 8) zarówno w systemach informatycznych, jak również w systemach logistycznych na nich budowanych, należy podkreślić długotrwałość tych prac i potrzebę cierpliwości ze strony użytkowników systemów, którzy będą napotykać różnego typu trudności w tym zakresie. Przy omawianiu sieci komputerowych i ich rozwoju zwraca uwagę integracja technicznych środków informatyki polegająca na łączeniu różnych urządzeń, najczęściej rozproszonych terytorialnie. Jak słusznie się podkreśla , integracja ta powinna przebiegać dwuetapowo: - w sieci lokalnej, - w sieci zdalnej. Integracja w sieci lokalnej na obecnym etapie rozwoju informatyki powinna łączyć komputer sterujący siecią lokalną z mikrokomputerami zainstalowanymi w poszczególnych działach użytkownika. W dalszej kolejności może dopiero następować integracja w sieci zdalnej poprzez podłączenie do komputerów telekomunikacyjnych i sieci rozległych. Należy podkreślić, że skuteczność procesów integracyjnych w projektowaniu i wdrażaniu systemów informatycznych zarządzania, a także systemów logistycznych zmierzających do kompleksowych - zależy od wielu czynników stymulujących lub hamujących te procesy, wśród których można wymienić: - wpływ rodzaju zastosowanych technicznych środków informatyki, - wpływ otoczenia na procesy integracji. Każdy z nich oddziałuje w różnym stopniu na procesy integracyjne. Należy je szczególnie brać pod uwagę, zwłaszcza z racji opóźnień w rozwoju informatyki w Polsce. Kompleksowość rozwiązań logistycznych wymaga nie tylko integracji sieci komputerowych, ale przede wszystkim wykorzystania w nich całego dorobku teorii i praktyki w zakresie technologii informatycznej, marketingu, strategii systemów, łańcuchów zaopatrzeniowych, automatycznej identyfikacji oraz rachunków optymalizacyjnych z zastosowaniem symulacji komputerowej. Powyższe dziedziny stanowią niejako filary (por. rys. 9) przyszłych systemów logistycznych, które można budować w skali mikro, a więc dla różnego typu przedsiębiorstw, a także w skali makro. Zmodernizowany logistycznie przepływ towarów wymaga:

Dążenie do systemów kompleksowych

41

Rys. 9. Logistyka „wyrasta" z nowoczesnego przepływu towarów i informacji - nowoczesnej gospodarki magazynowej, - unowocześnionego transportu, - stosowania automatycznej identyfikacji, - zmodernizowanej gospodarki zapasami, - optymalizacji kosztów, natomiast zmodernizowany przepływ informacji wymaga: - infrastruktury informatycznej, - stosowania modeli decyzyjnych, - stosowania kontrolingu, - wykorzystania metod symulacji, - coraz powszechniej stosowanej elektronicznej wymiany danych. Z punktu widzenia logistyki wprowadzanej do przedsiębiorstw (tzw. Business Logistics) należy wyraźnie rozgraniczyć te dwie warstwy, tj. przepływ towarów i przepływ informacji, z odpowiednio nowoczesną nadbudową, stopniowo ją wdrażając. Ograniczając się tylko do problematyki ściśle związanej z rozwiązaniami logistycznymi, w tabeli 1 (s. 42) przedstawiono powiązanie teorii i praktyki logistyki, co zostanie rozwinięte w kolejnych rozdziałach opracowania.

42

Systemy logistyczne i ich różnorodność Tabela 1

Teoria i praktyka logistyki LOGISTYKA

TEORIA W LOGISTYCE

PRAKTYKA W LOGISTYCE

TECHNOLOGIA INFORMATYCZNA

teoria systemów, teoria automatów, teoria sieci

sieci komputerowe, przetwarzanie danych

MARKETING LOGISTYCZNY

teoria rynku-

badania rynku, reklama

STRATEGIA LOGISTYCZNA

teoria projektowania

projektowanie i wdrożenia systemów logistycznych

ŁAŃCUCHY

teoria organizacji

gospodarka zapasami, ekonomika transportu

AUTOMATYCZNA IDENTYFIKACJA

teoria kodowania

kody kreskowe, czytniki, rejestratory

OPTYMALIZACJA

rachunek kosztów

efektywność inwestycji i łańcuchów logistycznych, symulacje

SYMULACJA KOMPUTEROWA

modelowanie ekonomiczne

modele: - grawitacji, - lokalizacji magazynów, - wyboru tras, - wyboru środków transportu, - projektowania wyrobu, - kształtowania jakości, - kształtowania zapasów

ZAOPATRZENIOWE

Przypisy 1

lona. 2

S. Abt, H. Woźniak, op.cit., s. 10 i n. Problematyka ta została tu szczegółowiej naświet-

H. S. Seidenfus, E. Móhlmann, Logistische Konzepte fur den Giiternnałwerkehr unter Beriicksichtigung neuer Organisationsformen und Kommunikationstechniken, IfV an der UnWersitat Miinster, Juli 1985, s. 17. 3 K. Spera, Die Logistik als Instrument zur Leistungoptimierung und Preisminimierung im Giitertransport, Universitat Insbruck, Folgę 1985, 1, Arbeitsheft, s. 39. 4 Por. W. Paprocki, Koncepcja logistyczna w transporcie, SGPiS, Monografie i opracowania 1989, z. 285, s. 10.

Dążenie do syestemów kompleksowych

43

' Por. np. D. Kisperska-Moroń, Elementy logistyki, AE, Katowice 1993, s. 8. 6 Ibidem, s. 9. B. Z. Szałek, Logistyka. Wstęp do problematyki, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993. Wyodrębnienie w tym przypadku energii wydaje się zbyt szczegółowym podejściem, można ją traktować jako zasilanie materiałowe. Szerzej tę problemtykę omówiono w: S. Abt, H. Woźniak, op.cit. 9 S. Abl, Zarys logistyki, s. 23. 10 Por. D. Bak, op.cit. 11 Według: H. Ch. Pfohl, Logistiksysteme, Springer- Verlag, Berlin ... Barcelona 1990, za: W. Szymanowski, Marketingowa koncepcja analizy systemu zaopatrzenia na przykładzie zaopatrzenia Warszawy w mleko spożywcze, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1991. 1 Por. A. Targowski, Organizacja procesu przetwarzania danych, PWE, Warszawa 1975. J. Ochman, Integracja w systemach informatycznych zarządzania, PWE, Warszawa 1992.

3. ZINTEGROWANA TECHNOLOGIA INFORMATYCZNA

Pojawienie się komputerów po drugiej wojnie światowej można traktować jako konsekwencję rozwoju techniki, co doprowadziło do nowej dziedziny zwanej informatyką. Stanowiła ona przełom w przetwarzaniu danych, a także w formach i metodach zarządzania. Pojawienie się sprzętu mikrokomputerowego w latach osiemdziesiątych bieżącego stulecia doprowadziło do nowej rewolucji w tym zakresie, usprawniając stanowisko pracy personelu zarządzającego. Wykorzystanie tych możliwości wymaga jednak dobrego przygotowania obiektu do przyjęcia tej nowoczesności i jej wykorzystania jako fundamentu do budowy systemów logistycznych.

3.1. Rewolucja mikrokomputerowa Aby uniknąć nieporozumień terminologicznych, celowe jest bliższe określenie samego pojęcia „system informatyczny", a także ukazanie go w powiązaniu z systemami ekonomicznymi. Rozpatrując ten problem na poziomie obiektu działalności, jakim jest na przykład przedsiębiorstwo produkcyjne lub handlowe, można stwierdzić, że tworzy ono z cybernetycznego punktu widzenia układ względnie odosobniony, probabilistyczny, dynamiczny. Realizując cele i funkcje swojej działalności, tworzy on system ekonomiczny - na przykład przedsiębiorstwo. Obiekt taki działa w ramach większego systemu ekonomicznego - resortu, gospodarki narodowej itp. Z cybernetycznego punktu widzenia system ekonomiczny jako układ względnie odosobniony działa w określonych warunkach. Współdziałanie z otoczeniem

Rewolucja mikrokomputerowa

45

systemu określają ograniczenia zewnętrzne. System ten ma określone wejścia (strumienie informacji, czynników produkcyjnych, środków finansowych ) i wyjścia (strumienie informacji, wyrobów, środków finansowych, czynników produkcyjnych). W ramach systemu ekonomicznego obiektu wytwarzania można wyróżnić podsystemy (por. rys. 10) : - produkcji i obsługi, - zarządzania (sterowania), - informacyjny. Podsystemem produkcji i obsługi można nazwać organizację czynników wytwórczych (produkcyjnych), technologię oraz techniki i metody wytwarzania, realizujące funkcję produkcji.

Rys. 10. System ekonomiczny obiektu działalności wytwórczej jako układ względnie odosobniony X - wejście, Y - wyjście, I - strumień informacji

46

Zintegrowana technologia informatyczna

Przez pojęcie podsystem zarządzania należy rozumieć całokształt metod rea lizowania funkcji zarządzania, a więc programowania i planowania, organizo wania, motywacji i pobudzania, koordynowania, nadzoru i kontroli oraz zbiói podmiotów zarządzania. Należy przy tym pamiętać, że proces zarządzania jesi wieloetapowym sekwencyjnym procesem podejmowania decyzji, na który składaj* się: opracowanie i akceptacja programu, ustalenia wynikające z funkcji organizowania i decyzje związane z koordynowaniem działalności wyodrębnionycł podsystemów oraz funkcje kontroli i nadzoru umożliwiające działanie sprzężer zwrotnych w systemie. Wówczas proces podejmowania decyzji - zwłaszcza decyzj kierowniczych - należy widzieć na tle: a) systemu zarządzania, określonego przez: - cele strategiczne i operacyjne, - zadania, - zbiory decyzji i potrzeby informacyjne, b) systemu informacyjnego, służącego poprzedniemu, obejmującego: - bank danych w układzie obszarów decyzyjnych, - pakiety rekordów i zbiory podstawowe, - elementy danych wraz z procedurami przekształceń. Powyższe w pełni można odnieść również do systemów logistycznych budo wanych zarówno dla przedsiębiorstwa, jak i w większej skali. Podsystem informacyjny stanowi tu strukturę strumieni informacyjnych łączącą elementy systemi produkcyjnego i systemu zarządzania oraz zbiór algorytmów przetwarzania danych. Sterowanie przy tym jest pojęciem szerszym w stosunku do pojęcia zarządzania, obejmuje bowiem zarówno zarządzanie (kierowanie), jak i sterowanie procesami wytwórczymi. Warunkiem racjonalnego przebiegu procesu produkcyjnego i dystrybucji jesi właściwy obieg informacji i traktowanie jej na równi z potrzebą dostępności za sobów, takich jak: przedmioty pracy, środki pracy, siła robocza, środki pieniężne Wzrost stopnia złożoności wyrobów, duża różnorodność asortymentów, szybkie zmiany zachodzące w procesach technologicznych zwiększają*liczbę współzależności między elementami struktury realizującej zadania produkcyjne. Następuje w ten sposób rozbudowywanie struktury podsystemu zarządzania, zwiększenie ilości i szybkości przepływu informacji między podmiotami tej struktury, co przyczynia się do utrudnienia zarządzania. Pomocą w tym zakresie okazały się komputery.

Podsystem informacyjny jest systemem umożliwiającym rejestrowanie (zbieranie, gromadzenie), przetwarzanie i przechowywanie danych (informacji) zarejestrowanych w dowolnej postaci oraz ich porzekazywanie (udostępnianie). Należy zauważyć, że może się on posługiwać dowolnymi metodami lub środkami technicznymi do realizacji całości zadań lub ich wybranych elementów W szczególności systemem informatycznym będziemy nazywali system informa-

Rewolucja mikrokomputerowa

47

cyjny, w którym zastosowano sprzęt komputerowy podczas przebiegu procesów przetwarzania informaqi. Systemy informatyczne mogą być odniesione do systemu informacyjnego w całości lub do ich dowolnie wybranego fragmentu. Ze względu na etapowe wprowadzanie komputeryzacji do przedsiębiorstwa najczęściej mamy do czynienia ze stopniową zamianą systemu informacyjnego w informatyczny, a następnie w logistyczny. Oceniając funkcje systemu informatycznego trzeba uznać, że spełnia on, przynajmniej w początkowym okresie, rolę służebną w stosunku do systemu informacyjnego, którego zadania wyznaczone są przez organizację (funkcjonowanie i rozwój) systemu zarządzania. Należy przy tym podkreślić istnienie sprzężeń zwrotnych pomiędzy tymi systemami, co sprawia, iż modelując system zarządzania trzeba zastanawiać się nad tym, jakie metody funkcjonowania mechanizmów zarządzania pozwolą na optymalny sposób wykorzystania komputerowej techniki przetwarzania. Jednocześnie - modelując system informatyczny - należy wybierać metodykę gromadzenia, przetwarzania i prezentacji informacji pod kątem najlepszego przystosowania do funkcji zarządzania. Należy przy tym uwzględnić dwa niespotykane dotąd atrybuty sprzętu komputerowego, jakimi są: - panowanie nad ogromnymi zbiorami informacji, - zawrotne wprost możliwości obliczeniowe w zakresie prędkości, przekraczające miliony operacji w sekundzie. Doprowadziły one do automatyzacji procesów przetwarzania danych, w której rola człowieka zostaje ograniczona prawie wyłącznie do nadzoru. Osiągnięcie w pełni zautomatyzowanych systemów zarządzania wymaga jednak stopniowego dochodzenia do nich, poprzez różne formy wspomagania komputerowego, coraz lepsze w kolejnych etapach. Rewolucja mikrokomputerowa lat osiemdziesiątych, która zbiegła się w Polsce z okresem gruntownej przebudowy gospodarowania, aktualnie otwiera nowe możliwości w zakresie wspomagania decyzji w zarządzaniu gospodarką i to w dwu płaszczyznach: - poprzez instalowanie mikrokomputerów jako końcówek inteligentnych dużych systemów komputerowych, - poprzez wyposażenie decydentów w taki właśnie sprzęt osobisty, zazwyczaj łączony w sieci obsługujące przedsiębiorstwo. Ażeby zakupiony sprzęt mikrokomputerowy mógł faktycznie spełnić rolę usprawniającego zarządzanie - podobnie jak to się dzieje w krajach przodujących gospodarczo - należy stworzyć właściwe warunki do tego, poprzez wielostronne przygotowanie. Godna podkreślenia jest specyfika mikrokomputerów osobistych, które w tak masowych ilościach znajdują zastosowanie w przedsiębiorstwach. Instalując mikrokomputer na stanowisku pracy, nie musimy organizować ośrodka obliczenio-

48

Zintegrowana technologia informatyczna

wego, gdyż może on być postawiony na biurku, a co więcej, nie trzeba przy nii zatrudniać informatyka, z powodzeniem bowiem powinien się nim posługiwa decydent, któremu ma służyć. Podstawowym urządzeniem kontaktowania si z tym sprzętem jest klawiatura współdziałająca z monitorem ekranowym, któr służy zarówno przy wprowadzaniu danych, jak też przy uzyskiwaniu wyników Uzyskiwanie wyników przetwarzania na trwałym nośniku może się odbywać z; pomocą małogabarytowych drukarek oraz ploterów wykonujących rysunki. Sto sowanie niewymiennych dysków twardych ogranicza wprawdzie możliwość bez pośredniego korzystania z dużych baz danych, ale za to posługiwanie się dyskiet karni ułatwia pracę na rozproszonych bazach. Zakupione mikrokomputery zachowują swój charakter sprzętu osobistego a więc są systemami jednoużytkowymi, jednodoslępnymi, jednozadaniowymi, jed noprogramowymi i jednoprocesowymi oraz pracującymi jedynie w trybie rzeczywistym zarządzania pamięcią. Nieuświadomicnie sobie tego przed podjęciem komputeryzacji opartej na sprzęcie mikrokomputerowym może doprowadzić dc wielu rozczarowań. Dopiero łączenie sprzętu w sieci mikrokomputerowe może spowodowć złagodzenie tych ograniczeń, ale często za cenę doskonalszych systemów operacyjnych, a nawet rozbudowy o sprzęt na lepszych mikroprocesorach, co niestety pociąga za sobą znaczne koszty. Wobec niedostatku systemów dużych jest to jednak obecnie jedyna szansa komputeryzacji polskich przedsiębiorstw, tym bardziej więc należy się do takich wdrożeń dokładnie przygotować, rozpracowując kolejne etapy stopniowego usprawniania zarządzania.

3.2. Integracja sieci komputerowych Nie negując celowości drobnych zastosowań sprzętu mikrokomputerowego w zastępowaniu dotychczasowych technik obliczeniowych, należy uwypuklić celowość programowego wdrażania systemów mikrokomputerowych, które może dopiero prowadzić do pełnego zmodernizowania zarządzania przedsiębiorstwem. Wymaga ono jednak identyfikacji potrzeb w zakresie komputeryzacji systemu zarządzania, a co za tym idzie zdefiniowania zadania projektowego. Identyfikacja potrzeb, a następnie określenie zadania projektowego, jest procesem, który może przebiegać zgodnie z następującą sekwencją działań: - uświadomienie potrzeby zastosowania informatyki jako narzędzia usprawnienia systemu zarządzania danym systemem gospodarczym, - określenie celów systemu informatycznego oraz wybór obszarów systemu zarządzania do komputeryzacji, - analiza wybranych obszarów systemu zarządzania w aspekcie celów systemu informatycznego,

Integracja sieci komputerowych

49

- szczegółowe sformułowanie problemu (zadania) projektowego, a w tym między innymi określenie głównej funkcji systemu, wymagań oraz ograniczeń, a także rozwiązań logistycznych, - stosownie do powyższych rozstrzygnięć - podjęcie prac przygotowawczych do etapowych wdrożeń. Mając na uwadze to, iż zadaniem systemu informatycznego zarządzania jest wspomaganie organizacji w jej dążeniu do automatyzacji procesów decyzyjnych we wszystkich istotnych, a realizowanych przez daną organizację, funkcjach w stopniu dopuszczalnym przez aktualne możliwości techniczno-organizacyjne, przechodzenie na systemy logistyczne wymaga bardzo rozbudowanych sieci. Jest to też konsekwencja coraz większej liczby użytkowników, którzy włączają się stopniowo do korzystania z przetwarzanych informacji. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że samo połączenie fizyczne mikrokomputerów w sieci nie umożliwia współpracy pomiędzy systemami, jeśli wcześniej nie zostanie w tym celu przygotowane oprogramowanie oraz odpowiednia organizacja banków danych, które ze sobą mają współpracować. Wielu użytkowników systemów autonomicznie pracujących nie zdaje sobie sprawy z tego, że przejście na pracę w sieciach może oznaczać konieczność budowy od nowa już wdrożonych systemów. Praca w sieciach mikrokomputerowych będzie oznaczać w wersjach docelowych sprzęgnięcie przetwarzania numerycznego z przetwarzaniem systemowym.

Będzie to dopiero przejście z systemów ewidencyjno-kontrolnych na systemy informacyjno-decyzyjne. Jeśli obecnie można mówić już o wielu aplikacjach metod numerycznych na użytek gospodarowania, takich choćby jak: metody simpleks mającej zastosowanie do wyboru optymalnych warunków działania, aproksymacji służącej do wyznaczania tendencji rozwojowych czy wielu innych - to jednak daleko jeszcze do tego, by przy podejmowaniu decyzji można się było tymi metodami posługiwać, opierając się na danych pochodzących z banków danych funkcjonujących w dziedzinowych systemach. Najczęściej obecnie trzeba z trudem zbierać odpowiednie dane, by zastosować stosowny do decyzji model matematyczny pozwalający znaleźć na przykład optymalne rozwiązanie. Przy istnieniu rozproszonych baz danych - a z takimi będziemy mieli jeszcze długo do czynienia integracja sieci mikrokomputerowych będzie mogła przybliżyć przetwarzanie numeryczne wspomagające decyzje do przetwarzania systemowego, coraz bardziej kompleksowego. Wobec znacznych cen systemów mikrokomputerowych bardzo rozbudowanych w najbliższym czasie w Polsce nie można oczekiwać zbyt intensywnych ich wdrożeń, gdyż rzutuje to na wyniki finansowe przedsiębiorstw, które w okresie reformowania gospodarki zmuszane są do baczniejszej troski o osiąganie zysków i zabezpieczenie materialne załogi. Należy się więc spodziewać stopniowego wdrażania małych instalacji, rozbudowywanych w sieci, a przynoszących od zaraz korzyści finansowe wynikające z poprawy zarządzania, co może stanowić zalążki systemów logistycznych.

50

Zintegrowana technologia informatyczna

Aktualnie w polskich warunkach coraz powszechniejsze staje się instalowanie sieci NetWare 286 i NetWare 386 o strukturze gwiaździsto-liniowej z wyróżnionym węzłem obsługi zasobów, pracującym pod specjalizowanym systemem operacyjnym. Sieci takie znane pod nazwą Novell, pochodzącą od nazwy firmy, stają się coraz popularniejsze i należy im wróżyć dalsze rozpowszechnianie. Zaletą w tym przypadku jest zgodność z systemem MS-DOS przy pełnym zabezpieczeniu i ochronie przechowywanych danych. W warunkach przedsiębiorstw handlowych ukierunkowanie na sprzęt mikrokomputerowy pracujący w systemach pochodnych systemu UNIX (od 20 lat znanego w dużych komputerach), takich jak na przykład SCO XENIX, QNX, Microport Unix V, IPIX wydaje się nadal mało realne w Polsce, gdyż te systemy wymagają sprzętu o większej mocy i wyposażeniu, co oznacza efektywność dopiero dla mikrokomputerów klasy PC 386 z wieloma końcówkami. Nadto brak doświadczeń z eksploatacji tych systemów też nie stanowi zachęty. Wobec licznych wdrożeń systemów mikrokomputerowych pracujących pod DOS-em w polskich przedsiębiorstwach handlowych, wydaje się, że następnym etapem będzie przejście na współpracę z sieciami pod systemami UNIX, co zresztą umożliwi włączenie się do sieci międzynarodowych. Obecnie jest to realny etap rozbudowy sieci mikrokomputerowych w skali kraju. Określając wymogi pod adresem systemu informatycznego instalowanego w przedsiębiorstwie handlowym, w tym również w hurtowym nie można pominąć problemu szerszego, jakim jest lub w przyszłości będzie - współpraca pomiędzy systemami, realizowana na rzecz branży czy też nawet na potrzeby zaopatrzenia regionu. Eurologistyka ułatwia orientacje na sieci informatyczne zachowujące standardy europejskie, dlatego należy się liczyć z rozpowszechnieniem się sprzętu mikrokomputerowego i komputerowego połączonego w bardzo zróżnicowane sprzętowo sieci, choć umożliwiające ze sobą współpracę (por. rys. 11). Dla handlu na plan pierwszy wysuwają się problemy związane z budową hierarchicznej sieci wspomagającej obrót towarowy, nawet w skali kraju, na czele z Centrum Informacji Rynkowej (CIR), co ułatwi budowę sieci na rzecz eurologistyki, w wymiarze ponadkrajowym. Prace te w warunkach gospodarki rynkowej należy podjąć niezwłocznie,.gdyż integracja sieci wymaga wiele uzgodnień i przedsięwzięć. Dane źródłowe o charakterze operacyjnym powstają, rzecz jasna, na najniższym szczeblu, a więc w detalu i tam niestety jeszcze dość długo nie będziemy mogli oczekiwać pełnej automatyzacji. Poważny krok usprawniający w tym zakresie może stanowić rozpowszechnienie kodu kreskowego EAN, wraz z systemem kas automatycznych. W chwili obecnej uwaga musi być więc zwrócona na szczebel hurtu i jego systemy mikrokomputerowe, a także nieliczne komputerowe, one bowiem stanowią realny zalążek hierarchicznej sieci wspomagania obrotu towarowego, pod warunkiem że nastąpi koordynacja przy ich wdrażaniu, mająca na celu przede wszystkim ujednolicenie struktur informacyjnych. To umożliwi stosowanie rozwiązań logistycznych zarówno w skali przedsiębiorstw, jak też w skali makro.

Rys. 11. Struktura sieci informatycznych rozległych i lokalnych

52

Zintegrowana technologia informatyczna

Podjęcie powyższych prac na rzecz sieci krajowej powinno nastąpić nie zwłocznie, gdyż wiele problemów, zwłaszcza metodycznych, pozostaje jeszcze d( rozstrzygnięcia, takich choćby jak: agregowanie danych na wyższe szczeble zarżą dzania, bilansowanie potrzeb regionów, standaryzacja struktury informacji de cyzyjnych, organizacja przechowywania szeregów czasowych, dostępność dc zbiorów czy wiele innych. Taka sieć umożliwiłaby stosowanie rachunków optymalizacyjnych na wyższych szczeblach, a więc na przykład prognozowanie z wykorzystaniem symulacji, bilansowanie popytu i podaży, sterowanie transportem pozamagazynowym, wskazywanie zapasów interwencyjnych, oddziaływanie na poprawę jakości wyrobów. Prace te powinny przebiegać równolegle z reformowaniem gospodarowania i zdążaniem do systemów logistycznych, a jednocześnie stać się kolejnym wymogiem pod adresem systemów informatycznych wdrażanych w przedsiębiorstwach. Należy przy tym pamiętać o nowoczesnych rozwiązaniach, jakie stosuje się na świecie, polegających na dążeniu do minimalizacji dokumentów papierowych i na usprawnieniu przesyłania informacji w sposób automatyczny między takimi partnerami, jak: kolej, przewoźnicy, hurtownicy, a nawet banki. Nowoczesne środki techniczne w rodzaju telefaxów, poczty elektronicznej już się u nas pojawiają i należy oczekiwać rychłego w nie nasycenia. Tego rodzaju środki techniczne będą stanowiły dopełnienie sieci komputerowych. Od sieci informacyjnych i informatycznych handlu zaieży w dużej mierze sprawność podejmowania decyzji rynkowych przez poszczególne szczeble w ramach przyznanych im funkcji regulacyjnych; przy czym muszą powstać odpowiednie struktury organizacyjne, gdyż te determinują sieci informacyjne, na które składają się kanały obiegu informacji z rynku do decydenta i od decydenta do wykonawcy decyzji. Taka koncepcja sieci hierarchicznej musi być wypełniona treściami informacyjnymi. Informacja stanie się towarem o określonej cenie, uzależnionej od wartości handlowej. Towarzyszyć temu będzie powstawanie systemu marketingu, w coraz to większej skali, a także stosowanie metod symulacyjnych z odpowiednimi modelami i wreszcie systemów logistycznych w pełnym ich wymiarze. W świetle powyższego komputeryzację zarządzania, zwłaszcza w postaci sieci komputerowych i stosowania metod symulacji należy uznać za podstawowe uwarunkowanie wprowadzania logistyki zarówno w produkcji, jak i w dystrybucji, wyróżniając pewną odrębność ich zastosowań. Mówiąc o sieciach rozległych będących na usługach eurologistyki, należy wziąć też pod uwagę instalacje innych firm niż IBM, które już coraz częściej obecne są na rynku polskim. Do nich należy firma DIGITAL z komputerami VAX i z ich systemem operacyjnym OpenVMS, charakteryzującym się otwartością na inne systemy. Jako integralną część prac nad serwerami sieciowymi traktuje się projektowanie i wdrażanie kolejnych pakietów programowych ob-

Pnwielarność oprogramowania

53

jętych wspólną nazwą DEC ACCliSS-WORKS. Oprogramowanie to działając na platformach systemowych MS-DOS, Windows, OS/2, Macintosh, Open VMS i UNIX, umożliwia dostęp do rozproszonych aplikacji sieciowych, w tym zapewniając bezpieczne wykorzystywanie danych za pomocą znanych produktów w zakresie baz danych, takich jak: DB2, IMS, VSAM, Oracle, Rdb/VMS i RMS zainstalowanych na dużych komputerach IBM lub Digital (z systemami VMS lub UN1X)2.

3.3. Powielarność oprogramowania Proces łączenia licznych sieci lokalnych w sieci rozległe wymaga nie tylko współpracy sprzętowej, ale także programowej. Dążenie do powielarnego oprogramowania stanowi poważny krok w przyspieszeniu osiągnięcia zunifikowanych sieci komputerowych, mogących służyć logistyce. Kolejny przewrót może spowodować wypuszczany od kilku tygodni na rynek procesor Power PC 601, który jest owocem współpracy firm Apple, IBM i Motorola'. Mający kosztować mniej niż połowę tego co Pentium, osiąga lepsze wyniki od sztandarowego wyrobu firmy Intel. Mikroprocesory Power PC, skonstruowane w technice RISC (Reduced Insirucńon Set Computer), wykorzystują proste formaty rozkazów i metody adresacji, które znacząco poprawiają efekty przetwarzania potokowego i równoległego. Może to oznaczać kolejny przewrót w sieciowej współpracy mikrokomputerów, a także daleko idące uproszczenia w •oprogramowaniu. Podkreślając dążenie do nowoczesności oprogramowania i chęci zapewnienia użytkownikom sprzętu mikrokomputerowego daleko idących ułatwień, należy zwrócić uwagę na coraz powszechniejszą pracę w środowisku Windows. Wymaga to lepszych konfiguracji sprzętowych, ale stanowi ułatwienie, z którego już się nie zrezygnuje, więc nie pozostaje nic innego jak pójść za tą tendencją. Tworzenie zintegrowanej technologii informatycznej, tak istotne dla budowy systemów logistycznych, wiąże się często także z modernizacją zarządzania i wprowadzaniem nowych technologii. W zakresie logistyki w produkcji niezbędne jest przechodzenie na nowe technologie, wymagające kapitału inwestycyjnego. Jako pierwsze sygnały pozytywnych rozwiązań należy uznać instalowanie coraz liczniejszych komputerów klasy IBM System/400. Sprzęt mikrokomputerowy może stanowić tu dopełnienie budowanych systemów wspomagających zarządzanie. W zakresie logistyki dystrybucji zwiastunami nowych rozwiązań mogą być mikrokomputerowe systemy obrotu towarowego na szczeblu hurtu, a także w detalu, gdzie również pojawiają się systemy wykorzystujące automatyczną identyfikację . Stanowią one zalążek przyszłych sieci komputerowych wspomagających obrót to-

54

Zintegrowana technologia informatyczna

Rys. 12. Hierarchia podsystemów rozproszonego przetwarzania danych warowy na zasadach logistyki i te tendencje należy pilnie rozwijać. Światowe doświadczenia wskazują, iż w dużych przedsiębiorstwach handlowych z powodzeniem mogą być wykorzystane bądź duże komputery, bądź też minikomputery.

Systemy informacyjno-decyzyjne

55

Ten etap wraz z rozwojem teledacji jest jeszcze przed komputeryzacją polskiego handlu oraz przedsiębiorstw transportowych. Niezbędne jest przy tym zwrócenie uwagi na konieczną etapowość usprawniania zarządzania, a zwłaszcza komputeryzacji, która w początkowej fazie wymaga nie tylko znacznych nakładów, ale także daleko idących zmian w postawach zespołów ludzkich i stopniowego doskonalenia warsztatów pracy menedżerów. Popularyzacja standardowych rozwiązań w zakresie oprogramowania przyczyni się nie tylko do zmniejszenia nakładów na ten cel przeznaczanych, ale także może przyspieszyć wdrożenia przygotowane do przyszłej współpracy. Już teraz podjęte prace unifikacyjne, precyzyjnie koordynowane i konsekwentnie prowadzone w licznych wdrożeniach odcinkowych, mogą doprowadzić do hierarchicznych podsystemów rozproszonego przetwarzania danych (por. rys. 12), wychodzących na przeciw systemom logistycznym. Najważniejszym efektem tych prac jest przyspieszenie uzyskiwanych informacji, co dla większości decyzji jest wysoce znaczące i przynosi konkretne, wymierne efekty finansowe".

3.4. Systemy informacyjno-decyzyjne Aktualnie większość systemów informatycznych wdrożonych w przedsiębiorstwach w Polsce można by zaliczyć do systemów ewidencyjno-kontrolnych, najczęściej wycinkowego przetwarzania danych księgowych, rzadziej - kompleksowego przetwarzania danych. Dążeniem menedżerów jest eksploatacja systemów informacyjno-decyzyjnych, a więc takich, w których oprócz funkcji ewidencyjnych można realizować szeroko pojęte wspomaganie decyzji gospodarczych. Systemy takie należy zaliczyć do najbardziej złożonych technicznie. W systemach ewidencyjnych (sprawozdawczych) realizowane jest w zasadzie tylko tradycyjne przetwarzanie danych, czyli sortowanie, sumowanie, porównywanie itp. Systemy informacyjno-decyzyjne wymagają znacznie większej złożoności, gdyż: - systemy konwersacyjne wykorzystując system Zarządzania Bazą Danych (rozproszoną lub scentralizowaną), umożliwiają dialogowe korzystanie z niej przez wielu użytkowników, - systemy optymalizacyjnp-symulacyjne oparte na bazach danych wykorzystują dodatkowo bazę procedur, umożliwiającą zastosowanie w szerokiej skali modeli sformalizowanych, za pomocą których decydent może zarówno optymalizować decyzje, jak również zbadać skutki różnych wariantów decyzyjnych. Do realizacji takich zadań stawianych przed komputeryzacją wymagane jest istnienie sieci nie tylko lokalnych, ale także dobrego teleprzetwarzania, co w Polsce napotyka dodatkowe bariery wynikające z zacofanej telekomunikacji. Pokonanie bariery sprzętowej w zakresie komputeryzacji należy uznać w chwili obecnej w Polsce za najpilniejsze zadanie warunkujące wprowadzanie rozwiązań

56

Zintegrowana technologia informatyczna

logistycznych. Wymaga to znacznego czasu, ale może być realizowane stopniowo w miarę stwarzanych w tym zakresie możliwości. Wiele zależy też od przygotowania użytkowników sprzętu mikrokomputerowego. Powinno być realizowane w czterech obszarach przygotowania: kadrowego, sprzętowego, oprogramowania i organizacyjnego. Hierachizacja sieci komputerowej na potrzeby obrotu towarowego (por. rys. 12) powinna powstawać stopniowo, w miarę wdrożeń autonomicznych sieci poszczególnych szczebli zarządzania. Poczynione pierwsze wdrożenia tego typu wskazują na ich wielką przydatność, mimo że stanowią dopiero zalążki takich banków. Przy tych pracach potwierdziła się też teza o wyższości systemów informatycznych opartych na technologii baz danych. Można w nich bowiem dokonać daleko idącego zmniejszenia liczby zbiorów. Przez integrację danych, a także integrację procedur można stworzyć wspólną bazę danych i wspólną bazę procedur. Dzięki temu unika się znacznej redundancji i marnotrawstwa obszarów pamięci tradycyjnych systemów, uzyskuje się zaś możliwość zapewnienia elastyczności systemu oraz maksymalny stopień integracji. Należy przy tym podkreślić funkcję integracji systemowej w bazie danych. Postępująca komputeryzacja zarządzania przedsiębiorstwami skłania do coraz śmielszych rozwiązań w tym zakresie, usprawniających podejmowanie decyzji dotyczących transakcji handlowych. Szczególnego znaczenia nabiera szybkość przesyłania informacji handlowych oraz ich znacznie bogatsze przekroje strukturalne, w porównaniu z praktyką tradycyjnych rozwiązań. Dzięki sieciom komputerowym można dysponować pełną informacją o strukturze posiadanej w magazynach masy towarowej, by reagować w ten sposób na potrzeby rynku i ich korzystne zaspokojenie. Zaangażowanie różnorodnych form marketingu usprawnia w dalszym ciągu wdrożone systemy, dążąc do rozległych systemów logistycznych. Jedną z form koordynacji procesów przepływu towarów może być organizacja sieci komputerowych łączących różnorodnych użytkowników, a nawet Centra Informacji Rynkowej, początkowo na potrzeby regionalne, ze stopniową ich rozbudową na zasięg krajowy, a nawet międzynarodowy (por. rys. 13). * Zintegrowana technologia informatyczna stanowiąca niezbędny warunek nowoczesnych systemów logistycznych wykorzystuje wieloletni dorobek teorii maszyn cyfrowych i automatów, a także teorii systemów oraz sieci, na który logistyka oddziałuje swoimi potrzebami. W praktyce logistyka wykorzystuje te eksploatowane zintegrowane sieci komputerowe do nowoczesnego zarządzania i efekty osiągane w tym zakresie sprawiły, że tradycyjne metody uznano za przeżytek. Komputery stały się niezbędnymi narzędziami menedżerów i jako takie służą w systemach logistycznych, stanowiąc o ich wyższości nad wcześniej rozważanymi łańcuchami magazynowo-transportowymi. Dopiero podbudowanie szybkimi informacjami, zakrojonymi na wielką skalę, umożliwiającymi stosowanie nowoczesnego marketingu, a także kompleksowych rachunków optymalizacyjnych, często

Systemy informacyjno-decyzyjne

57

Rys. 13. Docelowa sieć hierarchiczna z centrum informacji rynkowej

poprzedzonych badaniami symulacyjnymi - przekształca te łańcuchy w systemy logistyczne. Tak rozumiana komputeryzacja i wspomaganie zarządzania nowoczesnymi metodami, zwłaszcza numerycznymi, daje nową jakość w praktyce gospodarczej, prowadząc do rozwoju informatyki na usługach logistyki. Wyraża się to nowymi tendencjami w zakresie przesyłu informacji dyktowanymi przez logistykę i natychmiast weryfikowanymi w praktyce, a także modernizacją stanowisk końcowych sieci w postaci różnego typu kas fiskalnych czy nawet mikrokomputerów jako inteligentnych końcówek wykorzystywanych w centrach dystrybucyjnych, z zastosowaniem tzw. sztucznej inteligencji. Teoria znajduje tu potwierdzenie w praktyce rozwiązań logistycznych.

Zintegrowana technologia informatyczna

58

Przypisy 1

S. Abt, Przygotowanie organizacyjne użytkowników sprzętu mikrokomputerowego, TNOiK. Poznań 1990. 2 Według DEC forum, 4/1992. 3 Według CHIP, 8/1993. 4 Szerzej problematykę tę ukazano w opracowaniu: S. Abt, Wdrażanie kodów kreskowych Polsce w świetle systemów logistycznych, Problemy Magazynowania i Transportu 1991, nr 1 - 4. 5 Por. S. Abt, H. Woźniak, op.cit.

4. MARKETING LOGISTYCZNY

Marketing to dziedzina, którą na pierwszym miejscu wypada wymienić jako tę, która walnie przyczyniła się do rozwoju logistyki. Jest on nadal ściśle związany z systemami logistycznymi, stanowi ich integralną część, w wersji odpowiadającej tym właśnie systemom. Choć jest nadal samodzielną domeną badań rynkowych, to jednak wypada metody marketingu przynajmniej w zarysie ukazać, by na tym tle zaprezentować relacje w stosunku do logistyki.

4.1. Badania marketingowe Pojęcie marketing pochodzi od angielskiego słowa market, tj. rynek. Wprowadzone na początku wieku XX oznaczało kombinację czynników, które należy brać pod uwagę w celu przedsięwzięcia czynności o charakterze sprzedaży lub działalności mającej na celu popieranie sprzedaży . W bardziej rozwiniętej formie definicja ta została przedstawiona przez P.T. Cheringtona, który marketing określił jako naukę związaną z dystrybucją towaru od producenta do konsumenta z wyłączeniem zmiany form produkcji, W latach czterdziestych przyjęła się definicja opracowana przez Amerykańskie Stowarzyszenie Marketingu {American Marketing Associacion), określająca marketing jako prowadzenie działalności gospodarczej skierowanej i odnoszącej się do przepływu towarów i usług od producenta do konsumenta lub użytkownika. W warunkach marketingu tradycyjnego główna uwaga przedsiębiorcy skupiała się na produkcji, przy czym badania rynkowe miały na celu ustalenie danych ilościowych, określenia, czy towar można sprzedać w innych rejonach kraju czy innych krajach. W warunkach marketingu współczesnego rynek stał się punktem

60

Marketing logistyczny

wyjścia do działalności produkcyjnej i handlowej. Nowe wynalazki i udoskonalenia przed zastosowaniem ich w produkcji konfrontowane są z potencjalnym nabywcą. Bada się też to, czy nabywca zaakceptuje również opakowanie produktu, cenę, sposób sprzedaży itp. Przy coraz bardziej postępującej złożoności procesów produkcyjnych, gdy nasila się kooperacja i komplikują się rynki, marketing miał zaradzić na popytową orientację rynku w Polsce w latach sześćdziesiątych (por. rys. 2), choć nie sprzyjało tym procesom ciągłe niedopuszczanie do głosu praw rynku, co w końcu doprowadziło do reformy lat osiemdziesiątych. Godne podkreślenia jest to, że marketingu nie należy uważać za zbiór teoretycznych praw, twierdzeń i wymyślonych zasad. Jest on uogólnionym doświadczeniem praktycznych sposobów postępowania setek tysięcy przedsiębiorstw, które dzięki marketingowi uzyskały i uzyskują przewagę konkurencyjną i sukcesy na rynkach krajowych i w międzynarodowej rywalizacji gospodarczej . Jest on przede wszystkim sposobem myślenia o rynku i przedsiębiorstwie, o jego roli i zadaniach zapewniających przetrwanie i rozwój. Podstawą nowoczesnej koncepcji i praktycznej działalności marketingowej jest satysfakcja nabywców. Wobec dość dużej różnorodności definicji marketingu, można się zgodzić z tym, że jest on podstawową funkcją przedsiębiorstwa, która łączy potrzeby i oczekiwania nabywców, występujące na określonych segmantach rynku, z działalnością produkcyjną i handlową podporządkowaną orientacji na nabywców . W gospodarce rynkowej, której elementy coraz pełniej wykształcają się w Polsce, nabywcy staną się przedmiotem i centrum uwagi ze strony przedsiębiorstw. Ich decyzje dotyczące zakupów stają się coraz bardziej suwerenne, choć są oni poddani różnym działaniom. Wzorce zachowań konsumpcyjnych kształtują się pod wpływem rodziny oraz innych grup społecznych i kulturowych. Poznanie uwarunkowań zakupu staje się więc główną troską producentów. Nic więc dziwnego, że wiele projektowanych badań marketingowych prowadzonych za pomocą takich technik, jak wywiady grupowe czy wywiady kwestionariuszowe dotyczą zachowania się konsumentów na rynku, bardzo mały związek mając z samymi kanałami dystrybucyjnymi. Wśród nich, na tle modelu psychiki 4 konsumenta można analizować procesy decyzyjne , a także prowadzić badania zachowań konsumenckich, opinii i postaw, preferencji i upodobań, planów zakupów, a nawet motywów postępowania. Odrębne grupy badań dotyczą segmentacji i selektywności rynku, udziału i konkurencyjności na rynku czy wreszcie strategii działania przedsiębiorstwa. Wśród strategii marketingowych do najistotniejszych zalicza się strategię cen, strategię promocji i strategię alokacji, przy czym ta ostatnia tylko pośrednio związana jest z kanałami dystrybucji i w tym miejscu należy stwierdzić, iż nadal badania marketingowe mają mało związków z kompleksowym podchodzeniem do tej problematyki, jakie się propnuje w logistyce. Biorąc ponadto pod uwagę skupianie uwagi na promocji konkretnego produktu czy też ewentualnej jego mo-

Oddziaływanie na rynek

61

dernizacji, trzeba stwierdzić, że badania marketingowe w praktyce są dość mocno oderwanymi, incydentalnymi badaniami, mimo że kontrolowanie rynków może być prowadzone w sposób ciągły i systematyczny. Prowadzi to do zebrania znacznych ilości informacji. Bez wspomagania komputerowego i korzystania z ogromnych banków danych trudne byłoby formułowanie praktycznych wniosków wypływających z tych badań. Należy przy tym pamiętać, iż umiejętnie prowadzona reklama czy inne środki promocji produktów mogą w sposób zasadniczy wpływać na kształtowanie się popytu.

4.2. Oddziaływanie na rynek Z punktu widzenia strategii przedsiębiorstw bardzo istotne jest nie tylko poznanie potrzeb rynku, lecz także oddziaływanie na niego z zamysłem realizacji swoich produkcyjno-handlowych celów. Pojawia się przy tym pojęcie tzw. marketing-mix, tj. marketingowych instrumentów oddziaływania na rynek. Można przyjąć, że instrumenty rynkowe tworzące strukturę marketing-mix obejmują": - produkt i jego bezpośrednie wyposażenie, - cenę produktu i warunki transakqi, - kanały dystrybucji służące do bezpośredniego i pośredniego doprowadzania produktów do nabywców, - promocję produktów i pozyskiwanie akceptacji dla przedsiębiorstwa. Instrumenty marketingowe oddziaływania na rynek można więc podzielić na trzy grupy: pierwszą stanowią instrumenty związane z produktem i jego ceną, drugą - z jego spodobem sprzedaży i dystrybucją, oraz trzecią - z komunikowaniem się z nabywcami, a więc z rozpowszechnianiem informacji i oddziaływaniem za pomocą środków i metod promocji. Skuteczne i efektywne posługiwanie się przez przedsiębiorstwo instrumentami marketingowymi wymaga przestrzegania następujących reguł : 1) Instrumenty marketingowe tworzą system, muszą być zatem łącznie analizowane, projektowane, stosowane. 2) Projektowanie wykorzystania zespołu instrumentów marketingowych powinno poprzedzać podjęcie produkcji i służyć do weryfikacji zamierzenia gospodarczego oraz do przygotowania pełnego programu wprowadzenia i obiegu produktu na rynku. 3) Przy analizowaniu i projektowaniu sposobów zastosowania instrumentów marketingowych należy kierować się kolejnością, w jakiej zostały wymienione, poczynając od produktu, poprzez drogę obiegu w kanałach dystrybucji, a kończąc na instrumentach komunikowania się z nabywcami.

62

Marketing logistyczny

4) Ze względu na wewnętrzne realacje i wzajemne powiązania występująi między wszystkimi instrumentami marketingowymi należy dążyć do pełnej zgd ności całego układu, pamiętając, że sposób użycia jednego z instrumentów wpł wa na zastosowanie innych. 5) Stosowanie przez przedsiębiorstwo instrumentów marketingowych mu być wysoce zindywidualizowane w zależności od sytuacji rynkowej, rodzaju pn duktu, rodzaju nabywców oraz ustalonych celów rynkowych i polityki przedsii biorstwa. Przy takim podejściu do oddziaływania na rynek przedmiotem uwagi marki tingu staje się dystrybucja, rozumiana jako analizowanie rozmaitych możliwoś wyznaczania dróg obiegu produktu na rynku, dokonywanie wyboru najbardzii korzystnych kanałów dystrybucji, opracowanie programów współdziałania pr< ducentów z hurtownikami i detalistami, ustalanie sprawnych procedur oferow; nia, zamawiania i dostawy produktów, minimalizowanie kosztów sprzedaży, w; korzystywanie logistyki marketingowej do zapewnienia dostawy towarów „w 1

właściwym czasie", stosownie do lokalizacji nabywców . Warto podkreślić w tyi miejscu fakt, iż wieloletnia praktyka stosowania metod marketingu wymusiła nit jako pojęcie logistyki, dodając jej przymiotnik „marketingowa", co oznacza jet nak działanie w ramach przedsiębiorstwa, na rzecz tego przedsiębiorstwa i na częściej z zastosowaniem tak wąsko rozumianych pól decyzyjnych, a więc nit kompleksowych rachunków optymalizacyjnych. Jest więc rzeczą naturalną, że pc jawiła się logistyka jako odrębna dziedzina, wykorzystująca metody stosowan dotąd. Ubogaca je znacznie szerszym polem manewru, poprzez wykorzystywani głębszych przekrojów informacyjnych, dzięki kompleksowym systemom informa tycznym, dzięki stosowaniu symulacji komputerowej, a przede wszystkim poprze zwrócenie uwagi na kanały dystrybucyjne towarów, w których logistyka jest nad rzędna, a. dane przedsiębiorstwo staje się podsystemem tak rozumianych sys temów. Nic więc dziwnego, że o logistyce marketingowej mówi się, iż jest rozu miana jako system procesów podlegających kwantyfikacji, przez tworzenie łań cucha czynności, działań składających się na te procesy oraz uzyskiwanie efektó\ minimalizujących koszty, dzięki optymalizacji wykorzystania czynników wytwór czych . Przedstawiona w tabeli 2 klasyfikacja czynników sukcesu w przedsiębior stwach, uzyskanych dzięki powszechnemu stosowaniu marketingu, wskazuje n; jego rolę i jednocześnie ukazuje znikome wykorzystanie badań, w których przed miotem stają się systemy logistyczne. Punkt ciężkości zainteresowań marketin gu jest odmienny od problematyki logistyki. Można chyba jednak pokusić sk o stwierdzenie, że logistyka musiała się pojawić jako konsekwencja coraz bardzie rozwijającego się marketingu, a także innych dziedzin badawczych w zakresie nauk ekonomicznych, no i przede wszystkim rozwoju komputerowego wspoma gania zarządzania.

63

Marketingowe zarządzanie

Tabela 2 Klasyfikacja czynników sukcesu Kluczowe czynniki sukcesu w przedsiębiorstwach amerykańskich

zachodnioeuropejskich Koncepcja produktu/rynku Orientacja na zysk Marketing, badania marketingowe Orientacja na innowacje Technologia produkcji Możliwości finansowe System kierowania System planowania i kontroli Orientacja na koszty Zdolność do adaptacji Wizja rozwoju przedsiębiorstwa Czynnik ludzki Kwalifikacje kierownictwa Organizacja kierowania Badania i rozwój Księgowość i system informacji Koordynacja pracy Motywacja kierownictwa Zaopatrzenie w materiały i surowce

Jakość produktów Usługi dla nabywców Reputacja znaku firmowego Dobre kierownictwo Niskie koszty Z,asoby finansowe Orientacja na nabywcę Szerokość asortymentu Wyższość technologiczna Wybór segmentu rynku Zróżnicowanie cech produktu Stałe innowacje produktu Udział w rynku Kanały dystrybucji Niska cena, atrakcyjna oferta Znajomość dziedziny gospodarczej Pionierskie wejście na rynek Elastyczny system produkcji Personel handlowej obsługi nabywców

Źródło: T. Sztucki, Marketing, Placet, Warszawa 1992.

Walka o rynki zbytu dprowadziła do silnego rozwoju handlu zagranicznego, a w konsekwenq'i do wyodrębnienia się marketingu międzynarodowego, ze strategiami międzynarodowymi, promocją na rynkach zagranicznych oraz^ międzynarodowymi badaniami marketingowymi . Tym procesom towarzyszy jednoczenie się poszczególnych państw we wspólnoty gospodarcze, takie jak na przykład Europejska Wspólnota Gospodarcza przekształcająca się w Unię o jeszcze ściślejszych związkach, co zdecydowanie otwiera nowe szansę przed systemami logistycznymi.

4.3. Marketingowe zarządzanie Nawiązując do rozwoju form zarządzania przedsiębiorstwem, należy mieć świadomość tego, że aktualnie w warunkach odradzającej się gospodarki rynkowej polskie przedsiębiorstwa, wobec zagrożeń powodowanych narastającą wal-

64

Marketing logistyczny

ką konkurencyjną, będą musiały coraz częściej wkomponowywać w swój system zarządzania koncepcję marketingu jako swoistą filozofię i zestaw nowoczesnych reguł i narzędzi. Może to chronić przed zagrożeniami powstającymi w jego otoczeniu. W skali przedsiębiorstwa pojawia się więc termin zarządzanie marketingowe, które różni się tym od zarządzania w ogóle, iż w sposób świadomy i planowany wykorzystuje dorobek marketingu przede wszystkim dla lepszego dostosowania swoich produktów i sposobu obsługi do potrzeb klientów, wbudowując trwałe funkcje i czynności marketingowe w strukturę organizacyjną . Zmiana orientacji produkcyjnej na orientację rynkową, jaka towarzyszyła przyjęciu koncepcji marketingowej, spowodowała w przedsiębiorstwach określone konsekwencje. Wśród najważniejszych można wymienić: - zmianę roli poszczególnych funkcji i czynności wykonywanych dotychczas w przedsiębiorstwie, - integrację pionową, polegającą na koordynacji wszystkich ogniw produkcji i obrotu, - wzrost zapotrzebowania na przetworzoną informację, - koszty marketingu. Przyjęcie koncepcji marketingowej oznaczało akceptację zmiany sposobu realizacji głównych celów przedsiębiorstwa. Osiągane są one nie poprzez wykonywanie za wszelką cenę planu produkcji, lecz poprzez kreowanie i dostarczanie satysfakcji klientom, co w konsekwencji powinno tworzyć warunki wzrostu sprzedaży i uzyskiwania niezbędnych dochodów dla rozwoju przedsiębiorstwa. W związku z tym zagadnieniem pierwszoplanowy staje się problem rozpoznawania bieżących i przyszłych potrzeb potencjalnych nabywców, uważnego śledzenia i przewidywania poczynań obecnych i potencjalnych konkurentów, skutecznego komunikowania się ze środowiskiem, form i technik oddziaływania na potencjalnych nabywców w celu wywoływania pożądanych zachowań. Dlatego też konieczne stało się kreowanie nowych komórek organizacyjnych, zatrudniających pracowników posiadających przyswojoną wiedzę i umiejętności dotychczas niedoceniane, takie jak umiejętność organizowania i prowadzenia analizy rynku, badań marketingowych, prowadzenie działań promocyjnych i reklamy . Wśród podstawowych korzyści, jakie przedsiębiorstwa mogły osiągnąć z zastosowania marketingu, wymienia się: - optymalizację wykorzystania zasobów, - wzrost ekspansji przedsiębiorstwa na rynku, - zwiększenie zdolności dostosowawczych. Rozszerzenie tych tendencji na usprawnienie dystrybucji towarów doprowadziło do połączenia zarządzania marketingowego z rozwiązaniami logistycznymi, które stanowią kolejny krok w usprawnianiu zarządzania przedsiębiorstwami, poszerzając też zakres oddziaływania na otoczenie, poprzez budowę łańcuchów logistycznych ponad przedsiębiorstwami, ze szczególnym zwróceniem uwagi na problematykę transportową i magazynowanie.

Marketingowe zarządzanie

65

Strategia marketingowa obejmująca decyzje, środki i sposoby realizacji celów przedsiębiorstwa, przy każdorazowym uwzględnieniu warunków otoczenia, odnosiła się raczej do poszczególnych towarów, w przeciwieństwie do logistyki, która reprezentuje szersze, kompleksowe podejście do analiz i ocen. Rozwój sytuacji na rynku i wewnętrzna sytuacja przedsiębiorstwa w podejściu marketingowym wymagały zmiennego doboru elementów marketingu do realizacji określonych celów. Wśród strategii kształtowanych na podstawie relacji: polityka produktu — rynki zbytu, wypracowano wiele strategii, które można sprowadzić do dwu grup: a) strategii wzrostu - poprzez penetrację rynku (wykorzystując w pełni możliwości obecnych rynków), rozwój rynku (strategia związana z wprowadzaniem produktów istniejących na nowe rynki), rozwój produktu (modyfikacja produktów lub wprowadzanie nowych) czy dywersyfikację (polegającą na rozszerzeniu asortymentów). b) strategii konsolidacji - gdy stają na przeszkodzie możliwości organizacyjne lub finansowe i wówczas stosuje się zbieranie (jako odwrotność strategii penetracji), redukcję (polegającą na wycofywaniu produktów z niektórych segmentów rynku), oczyszczanie (kontynuując dostawy towarów na wybrane segmenty), rezygnację (polegającą na odsprzedaży określonej działalności lub produktu innej firmie). Powyższe strategie nawiązują do wprowadzonych wcześniej metod zwanych analizą portfolio. W 1970 r. w metodzie zwanej BCG (od nazwy firmy - Boston Consulting Group) przyjęto założenie, że konkurencyjna wartość udziału danego przedsiębiorstwa w rynku zależy od struktury konkurencji oraz od cyklu życia produktów oferowanych przez dane przedsiębiorstwo1 . Z punktu widzenia tych dwóch kryteriów za pomocą analizy portfolio dokonuje się oceny struktury asortymentowej produktów danego przedsiębiorstwa i jego przedsięwzięć rynkowych. Klasyfikacji tych przedsięwzięć dokonuje się na podstawie ich dynamiki sprzedaży (która ma wyrażać cykl życia produktu) oraz udziału przedsiębiorstwa w rynku. Przy wykorzystaniu tych zmiennych buduje się układ współrzędnych, wiążących dynamikę sprzedaży z udziałem w rynku. Pozwala to na wyodrębnienie czterech kategorii produktów, z których każda niesie określone informacje o tym produkcie oraz określone sugestie dla strategii marketingowej (por. rys. 14, s. 66). Wysoką dynamikę sprzedaży reprezentują tzw. trudne dzieci (zwane też znakami zapytania), tj. produkty leżące w lewym górnym polu, charakteryzujące się wysoką dynamiką sprzedaży i małym udziałem przedsiębiorstwa w rynku. Są to produkty o niepewnej przyszłości, wchodzące na rynek, wymagające nakładów marketingowych. Obok nich, tj. w prawym górnym polu, znajdują się tzw. gwiazdy, charakteryzujące się wysoką dynamiką sprzedaży i dużym udziałem w rynku. Są to produkty rozwojowe, wymagające wsparcia finansowego, z ukierunkowaniem na inwestycje w dystrybucji i promocji. W dolnych polach leżą produkty o niskiej dynamice sprzedaży, tj. w prawym polu tzw. dojne krowy, mające duży udział

66

Marketing logistyczny

Rys. 14. Model BCG wzrostu udziału w rynku w rynku. Są one dla przedsiębiorstwa źródłem znacznych środków finansowych, które można przeznaczyć między innymi do popierania produktów z górnych pól oraz do finansowania prac badawczo-rozwojowych. W lewym dolnym polu leżą tzw. kule u nogi (zwane też niekiedy - psy), tj. produkty o małej dynamice sprzedaży i małym udziale w rynku. Są to produkty „schyłkowe", które utrzymuje się w produkcji tak długo, jak długo przynoszą zyski. Przedstawiony podział pomaga w planowaniu środków finansowych w ramach programu asortymentowego, w planowaniu działań marketingowych, a także w ocenie przebiegu rozwoju produktu. Jak pokazała praktyka, ten rodzaj analizy asortymentowej prowadzonej w przedsiębiorstwie wytwórczym daje możliwość realizacji długofalowego rozwoju. O metodach tych mówi się też w systemach logistycznych, gdy niezbędna jest ocena Marketingowych przedsięwzięć w odniesieniu do planu asortymentowego.

4.4. Marketing a systemy logistyczne Z uwagi na zajmowanie się dystrybuqą w sieci kanałów doprowadzających produkty do nabywców, nie może dziwić pojawianie się terminu logistyki marketingowej, bo prowadzonej z pozycji przedsiębiorstwa, choć trafniejszą wyda-

67

Marketing a systemy logistyczne

je się nazwa marketingu logistycznego. W nawiązaniu do systemu logistycznego przedstawionego na rysunku 3, marketing j'est częścią tak ogólnego spojrzenia na kanały dystrybucyjne, w których może brać udział wiele przedsiębiorstw, marketing zaś musi nabrać cech logistycznych, tj. powinien służyć strategii szerzej pojętej niż sama działalność marketingowa sprowadzona do poszczególnych wyrobów i ich zachowania się na rynku. Strategia logistyczna obejmuje ponadto zapewnienie pokrycia potrzeb (logistyka dyspozycyjna, system planowania produkcji)

wyjaśnić: -co - w jakiej ilości - kiedy będzie potrzebne

synchronizacja procesu - organizacyjna - w czasie - w możliwościach przerobu - w ilościach

skrócenie cyklu produkcyjnego

samosterowalność procesów - sygnał - działanie - dokumentacja - rozliczenie

zapewnienie zapasów dla procesów (logistyka operacyjna, stanowiska sterowania) - gdzie (miejsce składowania) - ile (w jakiej ilości) - jak długo (okres składowania) Rys. 15. Wielkości docelowe systemów logistycznych Źródło: T. Sztucki, Marketing, Placet, Warszawa 1992

68

Marketing logistyczny

efektywność całego łańcucha logistycznego, a więc elementów transportu i m, gazynowania, w odniesieniu do informacji, jakie dostarcza tak pojęty marketin Wielkości docelowe systemów logistycznych (por. rys. 15) wskazują na skn cenie cyklu produkcyjnego i redukcję zapasów, co dla samego marketingu je; problemem niewiele znaczącym, podczas gdy dla przedsiębiorstwa produkcyjneg jest to naczelne zadanie, formułowane w kategoriach zarządzania logistycznegi W tym miejscu wypada wspomnieć o tzw. łańcuchu franchisingowym polegj jącym na takiej formie organizacji kanałów dystrybucji, w której poszczególn firmy dysponujące własnym kapitałem są zarządzane tak, jakby były elementarr większej organizacji ". Niezmiernie ważne jest to, że uczestnicy kanałów franchs singowych, odwrotnie niż w kanałach dystrybucyjnych innego typu, współpracuj

Marketing a systemy logistyczne

69

ze sobą i nie toczą ostrej walki konkurencyjnej. Stanowią one dobry zalążek systemów logistycznych. Wracając do problemu wzajemnej relacji marketingu i logistyki, warto przytoczyć marketingowy punkt widzenia na składniki marketingu - mix (por. rys. 16) , gdzie w ramach jednego z czterech aspektów pojawia się logistyka, z całym jej bagactwem wciśniętym obok kanałów zbytu. Widzi się tam magazynowanie, transport, czas, rytmiczność dostaw, które stanowią jeden z elementów tak rozumianego marketingu. Zakłada się przy tym, że decyzje o ukształtowaniu relacji pomiędzy poszczególnymi instrumentami marketingu powinny być oparte na wynikach badań rynku. W nawiązaniu do omówionej poprzednio klasyfikacji produkowanych towarów, z wyróżnieniem czterech ich typów, tj. dojnych krów, gwiazd, trudnych dzieci i kul u nogi, warto podkreślić wpływ tego typu analiz na strategię logistyczną przedsiębiorstwa. Strategie normatywne przyporządkowane poszczególnym pozycjom produktów oraz wynikające z nich konsekwencje dla systemu logistycznego przedstawiono1' na rysunku 17 (s. 70). Koncepcje logistyczne należy bowiem dostosowywać do wymagań rynku i włączać je do planowania strategicznego, ponieważ jest ono uzależnione od zmian rynkowych. Do czynników istotnych ze sfery programu kształtowania produktów należą przede wszystkim cechy wynikające ze stanu i rodzaju produktów, tzn. takie kryteria, jak wielkość, waga, podatność na wpływ otoczenia, podatność na zniszczenie, które w konsekwencji mają wpływ na sposób składowania, opakowania i transportu, a zatem na podstawowe zadania logistyczne. Znaczenie ma również szerokość i głębokość asortymentu, wartość produktów, częstotliwość przeładunków i inne relacje. Zachowania nabywców implikują niezbędne wymagania względem poziomu obsługi dostaw i innych środków logistycznych, aby przeciwdziałać wahaniom popytu na rynku i w konsekwencji obniżeniu wielkości sprzedaży. Należy przy tym pamiętać, że punkt ciężkości funkcjonowania systemów logistycznych zależy w istotnym stopniu od złożoności procesów produkcyjnych i kapitałochłonności produkcji. Nadto determinanty ze sfery produkcji mają związek z jej rodzajem i przestrzennym zorganizowaniem: położenie miejsc produkcji zależnie od możliwości połączeń transportowych i związanych z tym kosztów transportu - może mieć duże znaczenie ze względu."iia problemy logistyczne związane z lokalizacją magazynów. To wykracza poza marketing, a należy do logistyki. Problem wzajemnych relacji między marketingiem i logistyką często wraca na łamy piśmiennictwa fachowego16, zwłaszcza wobec coraz bardziej rozwijających się metod logistyki, zaczynających górować nad pozostałymi metodami. W praktyce przedsiębiorstw w krajach wysoko rozwiniętych charakterystyczne jest stosowanie logistyki w zarządzaniu całym przedsiębiorstwem. Najnowsze badania empiryczne prowadzone zarówno w USA, jak i w krajach Europy Zachodniej potwierdzają konieczność traktowania logistyki jako nowej funkcji lub sfery funk-

Rys. 17. Wpływ strategii normatywnych na treść koncepcji logistycznych Ź r ó d ł o : S. Abt, H. Wożniak, op.cit.

Marketing a systemy logistyczne

71

cjonalnej przedsiębiorstwa. Dotyczy to nie tylko wielkich przedsiębiorstw, ale także w coraz większym stopniu średnich i drobnych przedsiębiorstw, a odnosi się do podstawowych właściwości i wymiarów nowoczesnej koncepcji logistyki. W Polsce zbyt często zawęża się zakres logistyki do roli racjonalizującej procesy techniczne czy ekonomiczne w sferze przepływów towarowych. Najczęściej brak przy tym szerokiego myślenia uwzględniającego strategię logistycznego rozwoju przedsiębiorstwa, co wymaga zmiany koncepcji zarządzania. Oczywiście mówiąc o logistyce z pozycji przedsiębiorstwa, można ją widzieć jako dopełnienie systemu zarządzania, czy nawet - jak niektórzy to czynią - jako podsystem zarządzania, ale jest to też zbyt wąskie pojmowanie zakresu logistyki. Zwłaszcza gdy próbuje się utożsamiać strategię logistyczną z marketingową, nie widząc przy tym faktu, że to samo przedsiębiorstwo może stanowić element łańcucha logistycznego jako całość, co wymaga daleko idących zmian w strukturach organizacyjnych i funkcjonalnych, zwłaszcza na styku z partnerami czy kooperantami. Stąd tak wiele miejsca poświęcono problemowi elementów systemów logistycznych i ich podsystemów. Wykorzystanie bogatego dorobku teorii rynku oraz metod jego analizy wraz z technikami marketingowymi sprawiło, że na gruncie logistyki nadal rozwija się tę teorię, najczęściej w skali makro, praktyka zaś w logistyce posługuje się nieustannie metodami marketingu logistycznego, który tak rozumiany dostosował się do jej specyfiki. Mówiąc o logistycznie zorientowanym zarządzaniu zintegrowanym, można mieć na myśli takie przyporządkowanie i wkomponowanie logistyki w systemową koncepcję zarządzania przedsiębiorstwem, w której logistyka stanowiłaby podstawowe kryterium zarządzania. Podejście to oznacza integrację zasad i procesu logistycznego myślenia, podejmowania decyzji i działania z każdym i w ramach każdego szczebla zarządzania (operacyjnego, strategicznego i normatywnego) . W świetle powyższego trzeba uznać, że wszystko przemawia za używaniem terminu „marketing logistyczny" zamiast „logistyka marketingowa", choć spór o słowo jest tu bez znaczenia. Przyszłość pokaże, która z tendencji weźmie górę.

Przypisy 1 Według: Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 436. Por. T. Sztucki, Marketing - Sposób myślenia, system działania. Placet, Warszawa 1992. 3 Ibidem, s. 43. 4 J. Bazarnik, T. Grabiński, E. Kąciak, S. Mynarski, A. Sagan, Badania marketingowe, AE, Kraków 1992. 5 T. Sztucki, op.cit., s. 47. 6 Ibidem, s. 47. 2

Marketing logistyczny

72 7

Ibidem, s. 49. Ibidem, s. 164. 9 Por. np. Marketing międzynarodowy i handel zagraniczny, ZSB przy Uniwersyteci Szczecińskim, Szczecin 1993. 10 Według: J. Karwowski, Zarządzanie marketingowe, ZSB, Szczecin 1993. 11 Ibidem, m.in. to opracowanie prezentuje szerzej omawianą problematykę. R. Kłeczek, W. Kowal, P. Waniowski, J. Woźniczka, Marketing - Jak to się robi Ossolineum, Wrocław 1992. Warto dodać, że metody portfelowe stanowią zbiór narzędz umożliwiających dokonanie oceny różnych możliwości działania oraz określenie przyszłe pozycji przedsiębiorstwa (por. L. Garbarski, J. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing, PWE Warszawa, 1992, s. 95 i n.). • J. Karwowski, op.cit., s. 98. 14 Ibidem, s. 21, według: G. Ringle, Decyzje marketingowe, Przegląd Organizacji 1990 nr 11. Schemat ten jest od wielu lat prezentowany w literaturze zachodniej z zakresi marketingu. " S. Abt, H. Woźniak, op.cit.. s. 46, gdzie szerzej omówiono tę problematykę w powiązaniu z analizą kosztów. 1 Por. np. P. Blaik: Podstawowe wymiary nowoczesnej koncepcji logistyki, Problem) Magazynowania i Transportu 1993, nr 3. Ibidem, z powołaniem się m.in na: B. M. Duerler, Logistik als Teil der Unternehmungsstrategie; die Entwicklung der betriebswirtschaftlichen Logistik in der Schweitz, Vcrlag P. Haup., Bern/Stuttgart 1991. 8

5. STRATEGIA LOGISTYCZNA

Podkreślając znaczenie przechodzenia od orientacji na produkt do orientacji na proces poprzez logistykę, należy nawiązać do zaprojektowania systemów informatycznych, które mają w przyszłości służyć logistyce. Na tej podstawie można widzieć projektowanie systemów logistycznych w ich etapowym ujęciu oraz w skali mikro i makro, co w konsekwencji prowadzi do etapowości wdrożeń.

5.1. Projektowanie systemów informatycznych Godząc się ze stwierdzeniem, że podstawą logistyki są systemy informatyczne, celowe wydaje się zwrócenie uwagi na budowę tych systemów oraz możliwości ich wdrożeń. Nie można w tym momencie, rzecz jasna, ograniczyć rozważań do systemów budowanych na bazie sprzętu mikrokomputerowego, mimo że aktualnie w Polsce na takie sieci najbardziej można liczyć. Są one jednak zdecydownie niewystarczające dla logistyki. Nowoczesne rozwiązania, jakie stosuje się na świecie, polegają na dążeniu do minimalizacji dokumentów papierowych i na usprawnieniu przesyłania informacji w sposób automatyczny między takimi partnerami, jak: kolej, przewoźnicy, hurtownicy, a nawet banki. Nowoczesne środki techniczne w rodzaju telefaxów, poczty elektronicznej już się u nas pojawiają i należy oczekiwać rychłego w nie nasycenia. Tego rodzaju środki techniczne będą stanowiły dopełnienie sieci komputerowych. W związku z tym zachodzi konieczność wytyczenia przejrzystego harmonogramu realizacji kolejnych etapów, które stanowią nie tylko orientację dla koordynacji, ale także umożliwiają przygotowanie środków, a także stosownych dzia-

74

Strategia logistyczna

łań. Już obecnie należy podjąć decyzje o poziomie organizacyjnym systemu informatycznego, któiy zamierza się wdrażać na użytek logistyki. Przedstawione na rysunku 18 poziomy, zilustrowane rozbudową sprzętową, wskazują na złożoność tej problematyki, tym bardziej że w logistyce makroekonomicznej mamy do czynienia raczej z systemami wyższych poziomów, a tych niestety nie można budować wyłącznie na sprzęcie mikrokomputerowym. Nadto daje tu o sobie znać zły stan sieci telekomunikacyjnej, utrudniającej transmisję danych, a przecież szybka informacja warunkuje powodzenie i użyteczność systemów logistycznych . Problem poziomów organizacyjnych systemów Elektronicznego Przetwarzania Danych (EPD) sformułowany w latach siedemdziesiątych stał się ponownie ak-

Rys. 18. Poziomy organizacyjne systemów informatycznych

Projektowanie systemów informatycznych

75

tualny w warunkach sprzętu mikrokomputerowego. Przechodzenie od pracy autonomicznej, poprzez sieci lokalne do rozległych, a następnie do przetwarzania szerokoproblemowego i satelitarnego rzutuje w zasadniczy sposób na koncepcję systemu logistycznego, jakiemu ma służyć sieć komputerowa. Chodzi przy tym nie tylko o strukturę połączeń sprzętowych, ale także o odpowiednie oprogramowanie umożliwiające pracę w hierarchicznych sieciach. Punkt ciężkości spoczywa więc w tym momencie na projektowaniu systemów informatycznych w ich ujęciach sieciowych i przygotowaniu powszechnym do wdrożeń systemów powielarnych. Czynności przygotowawcze do wprowadzenia systemu informatycznego w przedsiębiorstwie, opierając się na sieci lokalnej, można uporządkować w następujący ciąg: 1) Ocena aktualnych i przyszłych potrzeb użytkownika - obejmująca analizę zasobów i strumieni informacji. 2) Sformułowanie wymagań co do funkcji przewidywanego systemu informatycznego działającego w trybie wielodostępnym. 3) Dobranie odpowiedniego rodzaju i struktury sieci lokalnej z podziałem na węzły. 4) Określenie liczby i organizacji wspólnych baz danych łączących użytkowników. 5) Określenie zadań i trybu pracy administratora sieci. 6) Instalacja elementów sieci, okablowanie z kartami sieciowymi, zainstalowanie oprogramowania podstawowego. 7) Testowanie zainstalowanej sieci, z badaniem jej parametrów. 8) Instalacja prototypowej wersji oprogramowania użytkowego wraz z jego testowaniem i próbną eksploatacją. 9) Badanie sprawności sieci pod obciążeniem i w sytuacjach awaryjnych. 10) Rozpoczęcie szkolenia personelu mającego korzystać z sieci. 11) Weryfikacja założeń i projektowanych rozwiązań sieci - modyfikacja projektu. 12) Sformułowanie wniosków praktycznych dotyczących docelowej" konfiguracji sieci i cech funkcjonalnych oprogramowania użytkowego. Patrząc na powyższą problematykę od strony czysto technicznej, nie należy zaniedbać w okresie prac przygotowawczych opracowania oferty instalacji sieci lokalnej, przygotowanej na podstawie specyfikacji wymagań przedsiębiorstwa. Powinna ona zawierać: - projekt struktury sieci z podziałem na węzły, odwzorowujący już docelową strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa, - podział sieci na autonomiczne podsystemy (mogą nimi być pojedyncze mikrokomputery lub kilkuelementowa sieć lokalna z własną lokalną bazą danych i programem), od których można rozpocząć etapowe wdrażanie sieci lokalnej, - analizę według podanych kryteriów technicznych i ekonomicznych wyboru rodzaju sieci i przewidywanego sprzętu sieciowego oraz mikrokomputerowego

76

Strategia logistyczna

z uwzględnieniem już istniejącego sprzętu wraz z dążeniem do zachowania jednolitości sprzętowej, - analizę możliwości sprzęgnięcia sieci lokalnej z dostępnym dla przedsiębior stwa ośrodkiem informatycznym, - wykaz koniecznego oprogramowania podstawowego (system operacyjny translatory, inne programy narzędziowe), - prezentację cech funkcjonalnych i parametrów przewidywanego do zainstalowania systemu, - analizę możliwości stosowania dotychczas istniejącego oprogramowania wykorzystywanego w przedsiębiorstwie oraz możliwości przeniesienia na nowy system istniejących już baz danych, - ocenę niezawodności całego systemu ze wskazaniem przewidywanych do zastosowania metod składowania i ochrony danych oraz wyjść z sytuacji awaryjnych, - projekt techniczny instalacji sieci uwzględniający strukturę pomieszczeń, - warunki sprzedaży sieci i komputerów oraz udzielanych gwarancji, - plan szkolenia personelu, - kosztorys zakupu sprzętu, oprogramowania i instalacji sieci z podziałem na etapy. Wybór najkorzystniejszej z ofert wstępnych powinien skłonić do podpisania urnowy z dostawcą i sporządzenia pełnej oferty zawierającej powyższe składniki. Pozwolą one na systematyczne przygotowanie wdrożenia zarówno w skali przedsiębiorstw, jak i regionów, a także całego kraju. Przy decydowaniu o strategii rozbudowy sieci mikrokomputerowego wspomagania zarządzania należy uwzględnić czas realizacji docelowej wersji systemu, który w ambitnych systemach może, a nawet musi być dostatecznie długi. W metodyce projektowania systemów informatycznych, a także logistycznych można się posłużyć dwojakiego rodzaju metodyką projektowania, tj. metodyką diagnostyczną i prognostyczną (por. rys. 19). Pierwsza z nich wymaga wiele czasu i prac analitycznych i stosowana jest coraz rzadziej, druga wymaga bogatego doświadczenia firm proponujących rozwiązania techniczne, o które jednakże w świecie coraz łatwiej. Przejście od systemów autonomicznych realizujących przetwarzanie rozproszone na bazach rozproszonych do systemów sieciowych wymaga dobrego przygotowania banku danych. Niekiedy może to oznaczać całkowitą reorganizację struktur danych, dlatego im wcześniej zaprojektuje się właściwą koncepcję docelowej wersji systemu mikrokomputerowego z jego bankiem danych, tym łatwiej cel ten można osiągnąć. Oprócz powyższego zróżnicowania systemów przy ocenie ich efektywności ogromną rolę odgrywają szczegółowe składniki tych systemów o wiele bardziej je różnicujące, a także mające ogromny wpływ na uzyskiwane efekty. Przy doborze sprzętu należy więc zastosować następujące kryteria:

Rys. 19. Porównanie projektowania metodą diagnostyczną i prognostyczną

78

Strategia logistyczna

1) wydajność, moc obliczeniową sprzętu, 2) otwartość systemu (możliwość rozbudowy konfiguracji), 3) perspektywy rozwojowe modelu, 4) standaryzację układów i złącz, 5) zasięg zastosowań w Polsce i na świecie, 6) dostępność oprogramowania, 7) szybkość obsługi serwisowej, 8) możliwość pracy wielodostępnej, 9) możliwość pracy w sieciach mikrokomputerów, 10) koszt systemu i okres dostawy, 11) opinie uż)1kowników i ekspertów o systemie. Przy wyborze stosownego oprogramowania, mającego być przedmiotem aktu kupna, użytkownik powinien się kierować kryterium polegającym na zbadaniu, w jakim stopniu proponowany system pokrywa swym zakresem obszar (dziedzinę), w której ma być zastosowany. Największym niebezpieczeństwem autonomicznego stosowania mikrokomputerów w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest możliwość kształtowania się licznych izolowanych i nie dających się wzajemnie dopasować rozwiązań (systemów, podsystemów, programów) indywidualnych, z których każde może być efektywne samo w sobie, ale które nie dają w sumie efektywnego rozwiązania całej problematyki przetwarzania danych dla zarządzania przedsiębiorstwem. Zapobiec można temu dzięki wypracowaniu długofalowej strategii rozwoju przetwarzania danych i zastosowań techniki obliczeniowej w danej jednostce. W sytuacji projektowania systemów logistycznych, gdy jeszcze metodyki tych prac nie są ujednolicone, można skorzystać z powyższego dorobku, odnosząc go odpowiednio do istoty systemów logistycznych.

5.2. Projektowanie systemów logistycznych Celem przygotowania wdrożenia systemu logistycznego jest stworzenie realnego planu wdrożenia, wraz z rozpoznaniem dogodnego zaplecza realizacyjnego". Przedsięwzięcie tego typu jest zadaniem złożonym, wymagającym od realizatorów opanowania jego faz i etapów. Do praktycznych zastosowań celowe jest systematyczne uporządkowanie elementów, z których może składać się proces zawierający przygotowania, badania i projektowanie rozwiązania logistycznego. Przekonujące jest wyróżnienie trzech faz tego procesu, tj.: 1) fazy przygotowania wdrożeń logistycznych (sprecyzowania celów i zakresu), 2) fazy rozstrzygających badań i eksperymentów strategicznych, co odpowiada szukaniu rozwiązań, 3) fazy przygotowania realistycznego planu implementacji, polegającego na wyborze rozwiązań.

Projektowanie systemów logistycznych

79

W ramach tak określonych faz prac przygotowawczych można wyróżnić etapy (por. rys. 20), które nie zawsze uda się realizować w zaproponowanej kolejności. Bywa, że na którymś etapie trzeba wrócić do wcześniejszego, gdy w dostatecznym stopniu nie osiągnięto oczekiwanych rezultatów. Warto podkreślić bardzo silne zaakcentowanie udziału klienta w tworzeniu strategicznego planu wdrożeń logistycznych, co można zauważyć w sformułowaniach nazw poszczególnych etapów strategicznych badań logistycznych :

Rys. 20. Etapy przygotowania wdrożenia logistycznego Źródło: L. Gusłafsaon, op.cit.

80

Strategia logistyczna

(1) Obsługa przyjęcia i zrozumienie klienta. (2) Przeprowadzenie badań kondycji klienta. (3) Określenie i akceptacja zakresu prac. (4) Przeprowadzenie analizy diagnostycznej. (5) Stworzenie wizji strategicznych przedsięwzięcia. (6) Przeprowadzenie rozstrzygających eksperymentów. (7) Opracowanie i ocena realnych alternatyw. (8) Opanowanie przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych. (9) Przygotowanie do zatwierdzenia planu wdrożenia. (10) Implementacja. Jeżeli podczas określania i akceptacji zakresu prac (3) okaże się, że bra uzasadnienia analizy podjęcia dalszych prac, to należy zrezygnować z dalszyc prac. Podobnie sytuacja wygląda, gdy mimo prób realizacji fazy drugiej i trzeci nie można doprowadzić do stworzenia planu realistycznej implementacji lub n można znaleźć trafnego rozwiązania i trzeba wrócić do punktu (3) bez widocznyc szans na sukces w kolejnych fazach przygotowań. Przeprowadzenie na poziomie informacyjnym analizy diagnostycznej i analh działania przedsiębiorstwa (4) po raz pierwszy jest wykonywane po ustaleni i zatwierdzeniu zakresu prac (3). W przypadku trudności w realizacji dalszyc prac może się okazać konieczne dokonanie nawrotu do (4), po dokonaniu gł< bokich badań teoretycznych i eksperymentalnych (6), mających stworzyć dost; teczne podstawy do (7) zaprojektowania realistycznego planu działania badane^ przedsiębiorstwa. Przeprowadzenie analizy diagnostycznej i analizy działania przedsiębiorstw (4) może również doprowadzić do wniosku, że właściwie należy w pracach wzi; pod uwagę jeszcze innych, dotychczas pomijanych w uzgodnieniach, istotnyc uczestników przedsięwzięcia. W takiej sytuacji konieczne jest w pewnym zakres dokonanie dalszych, uzupełniających prac określonych w punktach (1), (2) i (3 czyli w pewnym sensie powrót do (1) - dokładniejszego określenia sposobu w dzenia przedsięwzięcia przez istotnych jego uczestników. Przeprowadzenie analizy informacyjnej przedsiębiorstwa J^4) ma również zn czenie dla realności dalszych kroków, a w szczególności dla stworzenia strat gicznych wizji nowego przedsiębiorstwa (5) oraz dla sprecyzowania badań nan i eksperymentów (6) koniecznych do rozstrzygnięcia realności tycb wizji. Projek i oceny realistycznych wersji przedsięwzięcia wykonane w punkcie (7) wymaga oceny na tle uwarunkowań wewnętrznych, a na tym etapie szczególnie uwaru kowań zewnętrznych i przeszkód implementacyjnych (8). Należy zaprojektow, obsługę reakcji wewnętrznych i reakcji otoczenia na planowane zmiany. Obsłuj taka może się sprowadzać do wcześniejszego szkolenia załogi, włączenia istotnyi reakcji do prac badawczych, a w odniesieniu do otoczenia na nawiązaniu o powiednich umów o współpracy. Nawet wówczas, gdy dysponujemy wynikami badań obcych, powinniśmy uwiarygodnić, przeprowadzając odpowiednie eksperymenty praktyczne lub ek

Projektowanie systemów logistycznych

81

perymenty na modelach symulacyjnych tak, by zapewnić pewność uzyskania oczekiwanych efektów projektowanego przedsięwzięcia i zaufanie do niezawodności środków, które mają być użyte w jego realizacji, pewność tego, że plany są wykonalne, a zmiany możliwe do wprowadzenia. W szczególności dla poszczególnych kroków należy dać odpowiedzi na następujące pytania: Co mamy osiągnąć? Jak możemy to osiągnąć? Zasadniczym celem pierwszego kroku jest uzyskanie zaufania głównych decydentów w przedsiębiorstwie, klienta, a także ich aktywnej współpracy w celu znalezienia dla nich rozwiązania nurtujących ich problemów logistycznych. Ważna jest również faktyczna gotowość do wprowadzenia koniecznych zmian. Selektywna analiza podstawowej dokumentacji przedsiębiorstwa pozwala poznać wiele danych koniecznych do zrozumienia rzeczywistych parametrów przedsiębiorstwa. Dane należy zbierać w sposób usystematyzowany, tak by precyzyjnie można było ujawnić zależności między faktami i mniemaniami decydentów oraz załogi na ich temat. Stanowi to bazę realizacji dalszych kroków. Badania następne powinny ujawnić plany strategiczne rozwoju firmy, jeśli takie w firmie istnieją. Ważne jest również poznanie stanu realizacji tych przedsięwzięć strategicznych. Obraz kluczowych uczestników procesu rozwoju przedsiębiorstwa pozwoli w przyszłości w uzasadniony sposób wyznaczyć zakresy prac związanych ze zmianami w systemie logistycznym przedsiębiorstwa. Ujawnienie silnych stron wyobrażeń kierowników o swoim przedsiębiorstwie i jednoczesne wskazanie oraz udokumentowanie usterek tych wyobrażeń, czy wprost złudzeń, ma duże znaczenie w procesie przyspieszenia wspólnego znajdowania nowych rozwiązań strategicznych dla przedsiębiorstwa. Czynnikiem stymulującym jest zainicjowanie przemian w świadomości kierowników przedsiębiorstwa. Obowiązkiem wykonawcy jest zebranie danych oraz wykonanie obliczeń pozwalających klientowi rozstrzygnąć, czy mu się opłaca wykonanie proponowanych prac. Sprawą bardzo istotną jest odpowiednie uzgodnienie ubezpieczeń oraz zabezpieczeń odpowiadających niepowodzeniom procesu innowacyjnego. W kolejnym kroku należy dokonać na tyle głębokiej analizy przedsiębiorstwa, by następnie stworzyć wizję rozwoju przedsiębiorstwa. Prognoza wyrażona jest tutaj w zarysowaniu profilu strategicznego rozwoju przedsiębiorstwa. Profil powinien być ustalony na bazie fundamentalnych czynników warunkujących sukces z uwzględnieniem głównych realizatorów sukcesu. Ujawnienie przeszkód na drodze rozwoju pozwoli w przyszłości zastosować burzę mózgów z udziałem klienta, zmierzając do ich przezwyciężenia. Zbadanie wrażliwości przedsiębiorstwa klienta na określone zmiany organizacyjne ma umożliwić zasadną selekcję proponowanych rozwiązań. Należy również zbadać skutki przewidywanych zmian asortymentu, wycofania niektórych produktów z oferty, ocenić skutki mierzone wielkością utraconego rynku i dalszymi tego konsekwencjami.

82

Strategia logistyczna

Obecnie dla celów analitycznych oraz prognostycznych można stosować zarówno modele statyczne, jak również modele dynamiczne, zwane niekiedy symulacyjnymi. Stosowalność tego rodzaju modeli wyznacza wysoki poziom ogólności rozważań strategicznych. Na bazie zgromadzonych materiałów, pod przewodnictwem wprawnego organizatora badań zespołowych, następuje poszukiwanie nowych rozwiązań wcześniej wykrytych sprzeczności. Przeprowadzenie tych badań ma na celu rozstrzygnięcie szczegółowych kwestii, przy zdefiniowaniu obszaru podlegającego analizie, przy opracowywaniu i ocenie realistycznych alternatyw rozwiązania. Prowadzenie wnikliwych, sprawnych i kompetentnych badań, z jednoczesnym wciągnięciem klienta do ich planowania i oceny wyników, powoduje polepszenie porozumienia z klientem, który ma poczucie gospodarza i rolę współtwórcy procesu badań. Następny krok oparty na wynikach dotychczasowych prac - to opracowanie alternatywnych rozwiązań logistycznych. Dzięki wnikliwej analizie sytuacji, z uwzględnieniem realiów w przedsiębiorstwie klienta, można tworzyć, przy odpowiednich kwalifikacjach twórcy, realistyczne alternatywne rozwiązania. Właśnie wszelkie badania z poprzednich punktów powinny być tak prowadzone i udokumentowane, by na ich podstawie było możliwe dokonanie miarodajnych ilościowych oraz jakościowych ocen poszczególnych rozwiązań. Oceny te powinny być przygotowane tak, by ułatwić realizację porównań poszczególnych alternatyw i wybór najodpowiedniejszych. Przeszkody wewnętrzne i zewnętrzne można przezwyciężać lub zagospodarowywać. W praktyce istnieje wiele propozycji metod, które można wykorzystać do rozwiązywania w sytuacji sprzeczności. Wybór i uzgodnienie planu strategicznego oraz wdrożenie rozwiązania logistycznego wymaga odpowiedniej dokumentacji do realizacji wdrożenia. Zwykle wiąże się to z przygotowaniem dokumentacji dla różnych służb oraz indywidualnych wykonawców. Logistyk jest tym, który przez swe ogarniające całość przedsięwzięcia, holistyczne podejście zapewnia prawidłowe i racjonalne zastosowanie wszystkich narzędzi instrumentarium gospodarczego. Jego integracyjna rola obejmuje wszystkie elementy twórcze i decyzyjne przygotowania, badania i wdrapania rozwiązania logistycznego.

5.3. Mikro- i makro- skala Mówiąc o projektowaniu systemów logistycznych z zamiarem ich skutecznego wdrożenia, należy, podkreślić rolę strategii logistycznej, która obecnie jest coraz bardziej doceniana. Wyróżnienie jej spośród struktury przedsiębiorstwa nie jest zabiegiem łatwym, ze względu na wzajemne uwarunkowania i powiązania problemów strategicznych w działalności gospodarczej oraz strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. Biorąc pod uwagę różne koncepcje publikowane na temat rodzajów strategii, można nawiązać do najbardziej rozbudowanej4, która uwzględ-

Etapowość wdrożeń

83

nia strategie w odniesieniu do czterech poziomów firmy: na poziomie całego przedsiębiorstwa, na poziomie różnych branż, grup, produktów, strategie funkcjonalne oraz strategie na poziomie operacyjnym. Do grupy strategii funkcjonalnych zalicza się także strategie logistyczne". Przyjmując, że logistyka spełnia samodzielną funkcję, wiążącą tradycyjne sfery funkcjonownia przedsiębiorstwa, tj. zaopatrzenie, produkcję i zbyt, sformułowanie strategii logistycznej przedsiębiorstwa wymaga uwzględnienia założeń, iż strategia logistyczna powinna: 1) odpowiadać na możliwości, jakie stwarza otoczenie przedsiębiorstwa i na zagrożenia z niego płynące, 2) być spójna z celami przedsiębiorstwa i jego strategią globalną, 3) uwzględniać związki z innymi strategiami realizowanymi przez przedsiębiorstwo, tj. strategią badań i rozwoju, produkcji, marketingu i finansową, 4) być wykonalna przez przedsiębiorstwo, tzn. dostosowana do możliwości realizacyjnych. Dla potrzeb działań strategicznych wydaje się najbardziej przekonujący następujący układ celów : - optymalizacja poziomu zapasów, - minimalizacja czasu przepływu materiałów i wyrobów, - zapewnienie wysokiego poziomu obsługi klientów, - zapewnienie jak najniższego, ale zarazem akceptowanego w kanale logistycznym poziomu kosztów. Trafnie podkreśla się też 7 , że strategia logistyczna to strategia zorientowanego na rynek łańcucha zaopatrzeniowego, takiego by wzrósł udział przedsiębiorstwa w wytwarzaniu w tym łańcuchu współdziałających przedsiębiorstw. W przypadku gdy spogląda się na te procesy z poziomu ponad jednym przedsiębiorstwem, rozważana strategia logistyczna wymaga skali makro, a więc znacznie szerszego podejścia do tej problematyki. Reprezentowane ono było już wcześniej przez przedsiębiorstwa działające na rynkach międzynarodowych, gdy wejście na rynki międzynarodowe wymagało decyzji strategicznych dotyczących wyboru spośród następujących możliwości : eksport pośredni lub bezpośredni, sprzedaż licencji, stworzenie systemu franchisingowego (wspólnych organizacji przy zachowaniu własnych kapitałów), utworzenie spółek z partnerem zagranicznym, stworzenie filii zagranicznej czy też utworzenie za granicą własnego zakładu produkcyjnego. Tak pojęta makroskala logistyki stanowi ogromną perspektywę dla polskiej gospodarki, a także dla krajów, które przeszły na gospodarkę rynkową.

5.4. Etapowość wdrożeń Mimo najlepiej przemyślanej strategii logistycznej rozwoju należy się liczyć ze stopniową realizacją wdrożeń, zachętą zaś mogą być realne korzyści, które również stopniowo się urzeczywistniają, co ilustrują poniższe wybrane przykłady :

Strategia logistyczna

84 PRZYKŁAD 1

Klientem firmy doradczej była firma zajmująca się hurtem i dystrybucją pomocy naukowych, będąca własnością władz lokalnych. Zakres jej działań obejmował hurt i dystrybucję artykułów papierniczych, żywności, książek i innych materiałów szkolnych. Firma jest organizacją nie przynoszącą zysków i dostarcza powyższe wyposażenie głównie do szkół. Ze strony klienta otrzymano niewiele danych, natomiast uzyskano duże zaangażowanie kierownictwa firmy. Udział poszczególnych stron kształtował się następująco: kierownictwo firmy - 40%, konsultanci - 60%. Czas pracy: 3 miesiące. Główne problemy stojące przed konsultantami Punktem wyjścia były funkcjonujące systemy informatyczne, a także: - słaba obsługa i wysokie koszty dystrybucji, - słaby system informatyczny kontroli kosztów, - utrata bazy klientów w związku z wprowadzeniem wolnej konkurencji, - upadający rynek edukacyjny, - niejasna rola hurtowników i dystrybutorów, - kiepskie zarządzanie, - rosnąca konkurencja ze strony sektora prywatnego. Cele działania • Krótkoterminowy - zachować obecny rynek. • Długoterminowy - wypracować strategię efektywnego konkurowania na rynku, opierając się na podstawach komercyjnych, w zakresie: - techniki informatycznej, wdrożenie w pełni zintegerowanego systemu w celu podniesienia poziomu obsługi klienta i zapewnienia kierownictwu pełnej informacji; - dystrybucji, zwiększenie wielkości dostaw przez połączenie grup produktów i zmniejszenie kosztów; - różnorodności produktów, racjonalizowanie różnorodności produktów w celu zmniejszenia kosztów składowania; - struktury cenowej, ustalenie nowej struktur}' cenowej odzwierciedlającej koszty obsługi poszczególnych grup klientów. Zalecenia konsultantów • Wdrożyć w pełni zintegrowany sytem informatyczny zdolny do poprawy ogólnego poziomu obsługi i zmniejszenia kosztów poprzez wprowadzenie strumieni informatycznych w zakresie: - zakupów, - magazynowania i kontroli zapasów, - harmonogramowania transportu, - obsługi posprzedażnej.

Etapowość wdrożeń

85

• Rozwinąć funkcjonalnie zintegrowane przedsiębiorstwo napędzane przez klienta. • Połączyć asortymenty w celu zwiększenia wielkości dostaw i wykorzystania pojazdów. • Rozważyć całą działalność hurtową jako rzeczywistą długofalową szansę przedsięwzięcia. Korzyści • Przetrwanie przedsiębiorstwa jako zdolnego do zapewniania odpowiedniego poziomu usług w obliczu rosnącego nacisku konkurencji. • W poszczególnych obszarach można ponadto przy zastosowaniu sytemu informatycznego uzyskać efekty kosztowe: - zwiększenie kontroli zapasów, - zmniejszenie pracochłonności i dostarczenie bardziej dokładnej informacji, - usprawnienie harmonogramowania transportu i przez to zmniejszenie kosztu o 15%, - zwiększenie konsolidacji produktu i przez to zwiększenie skuteczności dystrybucji i efektywności (zmniejszenie kosztu o 15%). PRZYKŁAD 2

Firma zwracająca się do firmy kosultingowej była czołowym detalistą obuwia, o dużym obrocie, mającym 800 sklepów w kraju i w Europie: - firma tradycyjnie kupowała produkty, mając dużą siłę nabywczą, - pozbyto się produkcji, koncentrując się na handlu detalicznym, - trzy lata temu firma zreorganizowała się na cztery zorientowane rynkowo sektory przedsięwzięcia, - firma prowadzi szeroką sprzedaż produktów zarówno pod własną nazwą, jak i nazwami zastrzeżonymi, - łańcuch dostaw nie był koordynowany ani wewnętrznie, ani zewnętrznie, choć jego część działała bardzo sprawnie (np. fizyczna dystrybucja), - obserwowano słaby obrót magazynowy. * Ze strony klienta uzyskano duże wsparcie kierownictwa, ich udział w pracy wynosił około 30%. Czas pracy: faza 1 - 2 miesiące, faza II - szacunkowo 2 lata. Cele działania • Dokonać przeglądu całego łańcucha dostaw, występującego w nim stopnia integeracji oraz aktualnego podejścia do zarządzania nim. • Zidentyfikować główne czynniki decydujące o kosztach i usługach wpływające na działanie łańcucha dostaw i określić ich względne znaczenie. • Wypracować i uzyskać akceptację zarysu programu projektów poprawy (strategicznych i operacyjnych), opartych na priorytecie i szacowanej skali korzyści.

Strategia logistyczna

86

Zalecenia konsultantów • Przeanalizować działanie łańcucha dostaw, aby określić skalę korzyści i sposób ich osiągnięcia (np. wartość zmniejszenia czasu realizacji i gotowości dostawców). • Praca z dostawcami w celu osiągnięcia korzyści płynących z pilotowych rozwiązań tak, aby upewnić się co do ich praktyczności i aby zmierzyć ich wartość. • Rozwinąć potencjał firmy, opierając się na rynku i przedstawić politykę działania na podstawie poszczególnych magazynów. • Zmniejszyć zapasy, zracjonalizować wielkość asortymentu. • Wdrożyć sposoby mierzenia funkcjonowania przedsiębiorstwa i obsługi klienta wzdłuż całego łańcucha dostaw. Zagrożenia i koszty płynące z proponowanych rozwiązań • Wyższe koszty wysyłki i transportu w związku z potrzebą szybkiego uzupełniania zapasów. • Wyniki będą zależały od zintegrowanego podejścia obejmującego różne funkcje i różne części łańcucha dostaw. • Ważne jest zaangażowanie się dostawców, muszą się dopasowywać do planowych zmian. • Opór do zmian w sferze kulturowej może opóźnić proces. Korzyści • Poprawa rotacji w centralnym składzie, mniej obniżek cen w związku z krótszymi czasami realizacji. Korzyść - do 2,5 % w marży. • Zwiększona dostępność towarów - zwiększenie sprzedaży o 5%. • Zmniejszone zjawisko starzenia się produktów. • Większa elastyczność prowadząca do lepszej konkurencyjności. Wnioski końcowe

Poprzez połączenie działalności detalicznej, logistyki i działań związanych z zakupem oraz rozwinięcie bliskich związków z dostawcami na zasadzie podziału korzyści, klient zyskał możliwość zintegrowania całego łańcucha dostaw. PRZYKŁAD 3

Klientem firm)' konsultingowej była czołowa na swoim rynku firma dostarczająca materiały budowlane (rury i złączki z tworzyw sztucznych). Obrót firmy oceniano jako średni, a jej udział na rynku krajowym sięgał 30%. Produkty były wytwarzane w trzech fabrykach z trzema magazynami przyfabrycznymi oraz kupowane od pewnej liczby zewnętrznych dostawców. Asortyment obejmuje 1300 pozycji dostarczanych do przedsiębiorców budowlanych i bezpośrednio na place budów. Analiza aktualnej i przyszłej sytuacji była dokonana za pomocą Symulatora Strategii Dystrybucji.

Etapowość wdrożeń

87

Klient zebrał odpowiednie dane i informacje. Wkład ze strony jego kierownictwa oceniono na 20%. Udział analityków - 30 %, a konsultantów - 50 %. Czas pracy: opracowanie strategii - 3 miesiące, implementacja - 2 lata. Główne problemy stojące przed konsultantami • W sferze produkcji: - skoncentrowanie inwestycji w centralnym miejscu, - możliwości poprawy metod wytwarzania i wielkości partii. • W sferze magazynowania: - różna liczba, wielkość i lokalizacja urządzeń, - możliwość zbadania składów i metod magazynowania, - magazyny były rozmieszczone przy każdym zakładzie produkcyjnym, przy czym każdy miał zapas na 4 - 10 tygodni. • W sferze zapasów: - uzupełnianie zapasów bez stosowania centralnej koordynacji, - możliwość wprowadzenia zintegrowanego systemu zarządzania zapasami, opracowywania zamówień klientów i harmonogramowania produkcji. • W sferze transportu: - transport wewnętrzny jest realizowany przez inną firmę, - pojemność objętościowa (rury są lekkie, ale zajmują dużą objętość) stanowi ograniczenie obciążenia pojazdów. • W sferze obsługi klienta: - coraz ważniejsza jest dostępność żądanego asortymentu, - coraz większy nacisk jest kładziony na czas realizacji zamówień. Cele działania • Zmniejszyć koszty ogólne. • Odpowiedzieć na rosnący nacisk ze strony klientów (problemy szybkości i niezawodności obsługi). • Podnieść elastyczność i produktywność firmy. • Uniknąć zagrożeń i ryzyka. Zalecenia konsultantów • Scentralizować zapasy w jednym miejscu umieszczonym przy głównej fabryce. • Zamknąć istniejące magazyny. • Stworzyć sieć urządzeń przeładunkowych. • Stworzyć sieć komunikacyjną dla operacji przeładunkowych. • Zaprojektować i wyposażyć nowy centralny magazyn. • Część produktów magazynować na zewnątrz. • Zrewidować system jednostek ładunkowych oraz metody manipulacji materiałami. • Zrewidować metody przechowywania i pobierania z magazynu.

Strategia logistyczna

88 • • • •

Zrewidować specyfikację pojazdów. Wdrożyć priorytety w ustalaniu tras pojazdów. Wdrożyć nowy system planowania. Wprowadzić system DRP (Distribution Reąuirements Plannlng - planowanie zapotrzebowania w dystrybucji) i zintegrować go w drugiej fazie z harmonogramowaniern produkcji.

Korzyści • Poprawa obsługi klienta - zmniejszone koszty ogólne. • Zmniejszone zapasy - skuteczniejsza kontrola zapasów. • Wzrost produktywności - poprawa wykorzystania pojazdów. Przewidywane korzyści były na bieżąco obserwowane i osiągnięte w pełni w założonym dwuletnim okresie implementacji. Powyższe przykłady praktycznych rozwiązań wdrożeniowych dotyczących strategii logistycznej świadczą wymownie o przydatności przede wszystkim teorii projektowania wielkich systemów, którą logistyka umiejętnie potrafiła spożytkować.

Przypisy Pełniejszą interpretację graficzną problemu ukazano w pracy: S. Abt, H. Woźniak, op.cit., s. 112, a omówienie etapów projektowania w opracowaniu: S. Abt, Możliwości sprzętu mikrokomputerowego, TNOiK, Poznań 1988, a także w licznych pracach informatycznych, jak np. J. Kisielnicki, Informatyczna infrastruktura zarządzania, PWN, Warszawa 1993. • j

" Według: S. Stańko, S. Abt, S. Krzyżaniak, Wskazówki metodyczne w zakresie przygotowania wdrożeń logistycznych, IGM, Poznań 1993 (maszynopis zwarty), gdzie można znaleźć dalsze uszczegółowienie omawianej problematyki. Według: L. Gustafsson, Logistics training programme, Chalmers Institut of Technology, Góteborg 1992. Według: A. Thompson, A. Striclam, Strategie Management Concepts and Cases. Bussines Publications. Inc. Piano Texas 1984. Według M. Sołtysik, Wyróżnianie i formułowanie strategii logistycznych w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod redakcją D. Kempny, AE, Katowice 1993. 6 Ibidem, s. 10. 7 Według B. II. Kortschak, Co to jest logistyka, Wien 1992. Według A. Sznajder, Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym, PWN, Warszawa 1992. 9 Według: S. Stańko, S. Abt, S. Krzyżaniak, op.cit.

6. ŁAŃCUCHY ZAOPATRZENIOWE

Wyodrębnienie teoretycznych łańcuchów zaopatrzeniowych stanowi doskonałą pożywkę do podejmowania konkretnych wdrożeń w tym zakresie, co wymaga praktycznej realizacji odcinkowych systemów, zgodnych z docelową strategią logistyczną. Takie łańcuchy zaopatrzeniowe można rozpatrywać w aspekcie kooperacji między przedsiębiorstwami, a także w aspekcie funkcji magazynowania i transportu.

6.1. Kooperacja w łańcuchach logistycznych Znaczenie logistyki jako czynnika wynikającego z działań w podziale pracy i warunkującego skuteczność ekonomiczną przedsiębiorstwa wzrasta, gdy: - zwiększa się stopień podziału pracy, - wzrasta wolumen zbytu, - rozszerza się asortyment przy danym wolumenie zbytu, - cykl życia produktu charakteryzuje wzrastający udział cyklu powstawania i malejący udział cyklu rynkowego, - rynki sprzedawcy przekształcają się w rynki nabywcy, - w wyniku aktywności konkurentów serwis dostaw staje się dodatkowym instrumentem konkurencji1. Przedstawiony na rysunku 21 (s. 90) łańcuch logistyczny wraz z jego elementami ukazuje całościowe spojrzenie na problem dystrybucji, nawiązując do znanego wcześniej pojęcia kanałów dystrybucyjnych. Z doświadczeń marketingu, dobór kanałów dystrybucji stanowił odpowiedź na pytania: jaka trasa przebiegu, prezentacji i oferowania oraz sprzedaży produktów są najwłaściwsze do spowodowania ich zakupu przez finalnego nabywcę. Jest to zależne od: produktów, marży, fizy-

Rys. 21. Usługi na tle łańcucha logistycznego

Kooperacja w łańcuchach logistycznych

91

cznego obiegu produktu, lokalizacji zakładu przemysłowego, środków promocji, kosztów obiegu, sprawnych i wykwalifikowanych pracowników i zasobów finansowych . Z punktu widzenia logistyki, umożliwiającej znacznie szersze spojrzenie na problemy dystrybucji, przez kanał logistyczny rozumie się zespół pewnej liczby jednostek (przedsiębiorstw i instytucji), które działają wspólnie w sposób zintegrowany w celu dostarczenia właściwego produktu we właściwe miejsce, we właściwym czasie, zachowując odpowiednią jakość przy możliwie najniższym koszcie . Celem organizowania kanałów logistycznych jest zmniejszenie do minimum dublujących się funkcji logistycznych. Ze względu na stopień złożoności procesów przepływu w kanale logistycznym rozróżnia się : - proste kanały logistyczne, - wielościeżkowe kanały logistyczne, - złożone kanały logistyczne. Ich rozbudowanie zależy od wielości pośredników i ogniw biorących udział w dystrybucji, na wzór dawniej rozpatrywanych powiązań bezpośrednio producentów z konsumentami lub z pośrednictwem: biur zbytu, agentów handlowych, hurtu, detalu, - występujących samodzielnie lub nawet wspólnie". Przedstawiony na rysunku 22 (s. 92) system funkcjonowania kanału dystrybucji ukazuje złożoność tej problematyki i uzasadnia tezę, iż przy wyborze kanału najważniejsze jest podjęcie decyzji odnośnie do jego struktury oraz intensywności dystrybucji. Nawiązując do pojęcia systemów logistycznych odcinkowych można wyodrębnić fizyczne i informacyjne punkty styku, których wykorzystanie i funkcjonalność zależy od charakteru stosunków międzyorganizacyjnych podmiotów gospodarczych w kanałach rynkowych. Można przy tym wyróżnić stosunki z przewagą 6 konfliktowych oraz z przewagą zgodnych . W pierwszym przypadku należy wskazać na istnienie stosunków konkurencji oraz stosunków o charakterze konfliktowym. W przypadku konkurencji istnieje rywalizacja między podmiotami gospodarczymi, która nie jest związana z konkretnymi sytuacjami decyzyjnymi, podczas gdy konflikt należy przypisać konkretnej sytuacji decyzyjnej. W przypadku stosunków z przewagą interesów zgodnych można rozróżnić wraz ze wzrastającym stopniem powiązań tzw. normalne stosunki handlowe, kooperację, tworzenie koncernów i fuzję podmiotów gospodarczych. Kooperacja oznacza specyficzny charakter stosunków międzyorganizacyjnych, dzięki której powstają systemy metalogistyczne. Podstawowymi jej cechami są wspólne działanie i samodzielność gospodarcza. System kanału logistycznego znajdzie się w stanie równowagi bodźcowo-wyników ej, jeżeli spełnione są następujące warunki: - odpowiednio do swoich indywidualnych wyobrażeń wartości członkowie kanału logistycznego oszacowują wyżej otrzymane efekty niż wniesione wkłady,

Rys. 22. System funkcjonowania kanału dystrybucji

Źródło: L. W. Stern, A. I. El-Ansary, J. R, Brown. Management in Marketing Channels, Prentice Hail International Editions, 1989, s. 418 za: J. Karwowski, Zarządzanie marketingowe, ZSB, Szczecin 1993

Kooperacja w łańcuchach logistycznych

93

- wkłady poszczególnych członków kanału logistycznego doprowadzają logistyczny metasystem do stanu zabezpieczającego im niezbędne bodźce. Zdolność do osiągania równowagi jest określona zatem przez efektywność metasystemu i przez podział uzyskanego efektu. Dojście do skutku kooperacji oraz uzyskanie określonych efektów zależy od tego, czy uda się znaleźć partnerów kooperacji, których słabe i silne strony wzajemnie się uzupełniają. Istotą kooperacji jest bowiem dążenie do lepszego wykorzystania silnych stron u partnerów i neutralizacji stron słabych, przy czym rozmiary kooperacji zależą od jej intensywności i zakresu. W punkcie centralnym tych rozważań znajdują się podmioty gospodarcze współpracujące w kanale logistycznym. Starają się one w taki sposób rozwiązywać problemy logistyczne, aby dzięki kooperacji można było uzyskać optymalny poziom efektów synergicznych, tj. efektów pochodzących ze współdziałania . Przyjmując, że systemy mikrologistyczne funkcjonują w określonych organizacjach gospodarczych (podmiotach gospodarczych), a makrologistyczne mają charakter ogólnogospodarczy (np. przewozów ładunków w gospodarce narodowej), można systemy metalogistyczne umieścić na pośrednim poziomie agregacji. Q

Są one niekiedy określane mianem kanałów logistycznych . Można je wyodrębnić właśnie na podstawie kooperacji przedsiębiorstw przy realizacji zadań logistycznych. Załadowcy z jednej lub różnych branż gospodarczych mogą na przykład wykorzystywać w ramach kooperacji wspólny system dystrybucji dóbr. Kooperacja może również występować między przedsiębiorstwami logistycznymi, na przykład między dwoma specjalistycznymi przedsiębiorstwami transportowo-spedycyjnymi lub między przedsiębiorstwami transportu samochodowego i koleją w przypadku przewozów kombinowanych. Kooperacja ponadzakładowa lub międzyzakładowa w ramach międzyorganizacyjnych systemów logistycznych może przejawiać się w różnych formach, tj. - ujednolicenia wykonywanych funkcji logistycznych, na przykład w sferze opakowań czy realizacji zleceń, - przesunięcia realizowanych funkcji na przedsiębiorstwa logistyczne, - przesunięcia funkcji na inne stopnie kanału, na przykład w zakresie gospodarki magazynowej, - wspólnej realizacji określonych funkcji przy wykorzystaniu wspólnych środków, na przykład przez utworzenie centrum dystrybucji. W nawiązaniu do wcześniej zaproponowanej klasyfikacji systemów logistycznych, a także w świetle powyższego rozróżnienia, można zaakceptować proponowany niekiedy podział czynności objętych kompleksowym systemem logistycznym (por. rys. 23, s. 94), choć trafniejsze wydaje się używanie w tym przypadku określenia podsystemów logistycznych, a nie mówienie o logistyce materiałowej itp.

Rys. 23. Funkcjonalny podział czynności objętych kompleksowym systemem logistycznym Źródło: S. Abt, H. Woźniak. op.cit., za: H. Ch. Pfohl, op.cit.

Gospodarka zapasami

95

6.2. Gospodarka zapasami Przechodzeniu polskiej gospodarki na społeczną gospodarkę rynkową powinny towarzyszyć nie tylko przemiany typu prywatyzacyjnego. Należy oczekiwać również gruntownej przebudowy strukturalnej i funkcjonalnej, co w zakresie gospodarki magazynowej musi się odbywać w ścisłym związku z postępującymi przeobrażeniami w handlu i transporcie. Usprawnień w gospodarce magazynowej nie można więc rozpatrywać wyłącznie w wąskim ich zakresie, odnosząc na przykład do konkretnego urządzenia technicznego, zaniedbując przy tym konsekwencje organizacyjno-technologiczne w całym procesie. Stąd też w ostatnim czasie pojawił się nowy termin tzw. procesów TPM (niem. TUL), będący skrótem obejmującym procesy Transportowania, Przeładunku i Magazynowania. Takie podejście stanowi pierwszy krok do systemów logistycznych na szeroką skalę . Wprowadzając pojęcie procesów TPM dla kompleksowego spojrzenia na omawianą problematykę, warto zwrócić uwagę na wzajemne relacje pomiędzy zbliżonymi do siebie pojęciami, mianowicie: - gospodarki magazynowej, - gospodarki materiałowej, - gospodarki zapasami. KXO\^\ c_ Przez gospodarkę magazynową rozumiano 11 działalność techniczną, ekonomiczną i organizacyjną w skali kraju, regionu, branży, przedsiębiorstwa lub innej jednostki organizacyjnej związaną z magazynowaniem dóbr materialnych (zapasów) w celu zapewnienia właściwej działalności gospodarczej (produkcji i konsumpcji). Obejmowała więc wszystkie typy magazynów niezależnie od tego, gdzie były one funkcjonalnie przydzielone. Gospodarka materiałowa miała na celu zabezpieczenie materiałów i surowców w przedsiębiorstwach produkcyjnych i często obejmowała bardzo szeroko procesy przepływu i gospodarowania materiałami, na zasadach gospodarki centralistycznie zarządzanej. W przypadku gospodarki zapasami punkt ciężkości przeniesiony był na zapasy, co prowadziło do nadrzędności tego pojęcia, przez gospodarkę zapasami rozumiano bowiem całokształt działalności związanej z doborem wielkości i struktury zapasów oraz ich ruchem zapewniającym efektywne zaspokojenie potrzeb w skali przedsiębiorstwa, branży oraz kraju. Było ono jednak efektywne bardziej w założeniach niż w praktyce, o czym mogłyby świadczyć ciągłe akcje upłynniania zapasów nadmiernych, nietrafionych czy nawet przestoje w pracy z braku określonych dóbr. Przyczyn tego stanu rzeczy doszukiwano się w braku gospodarki rynkowej choć czyniono wiele prób, by polepszyć gospodarowanie poprzez wspomaganie komputerowe poszczególnych jego obszarów, jednak bez większych rezultatów. Szczególnie obecnie, na etapie przechodzenia na gospodarkę rynkową, powstała w Polsce okazja do tego, by wyjść naprzeciw logistyce. Jednakże mówiąc

96

Łańcuchy zaopatrzeniowe

o docelowych powiązaniach przedsiębiorstw handlowych z przemysłowymi, należy ten proces widzieć na tle zmian w zarządzaniu, które będą obejmowały stopniowo całą gospodarkę, zdążając w kierunku form stosowanych w krajach zachodnioeuropejskich. Przewidywania w tym zakresie wskazują na nieuchronność przybliżenia się do tych rynków, co wymusi całkowitą niekiedy zmianę postaw i działań. Podkreśla się, że zmiany, do których będą się musiały dostosować przedsiębiorstwa, można zgrupować w trzech obszarach: Pierwszy z nich stanowią skutki ustalonych przez Wspólny Rynek nowych, specyficznych dyrektyw. Komisja Wspólnoty Europejskiej do porozumienia o wspólnym rynku wyda blisko 280 wykonawczych aktów prawnych: norm, nowych przepisów o przedsiębiorstwie, uproszczonych dokumentów granicznych. Niektóre przepisy uzyskają charakter strategiczny, jednak większość z nich odnosi się do codziennych czynności kierowniczych. Druga grupa będzie dotyczyć czynników strategicznych, jak: klimat handlowy, sprawy organizacyjne, marketing, siła robocza. Trzecia grupa zagadnień - to zachowanie się podmiotów działających na rynku, dystrybutorów, konkurentów, klientów i dostawców. Komputeryzacja gospodarki magazynowej pozwala na stosunkowo szybkie przestawienie się na nowe metody i kryteria oceny działań, choć wymaga odpowiedniej klasy sprzętu komputerowego, który nie zawsze jest dostępny. Nadto podkreślenia wymaga fakt, że daleko idącą zachętą do tego typu rozwiązań stało się coraz bardziej rozpowszechniane stosowanie automatycznej identyfikacji towarów, materiałów lub nawet pojemników zawierających te produkty i dzięki temu usprawniające sterowanie na przykład ich przepływem w magazynach, a także kontrolą stanów ich posiadania. W dużych przedsiębiorstwach może to być istotne ogniwo w łańcuchu magazynowo-transportowym i ono może zdecydować o przyszłości logistyki. Stosowanie automatycznej identyfikacji za pomocą kodów kreskowych może w sposób zdecydowany usprawnić tego typu procesy kontrolne i odcinkowo może być na przykład z powodzeniem wdrożone w Magazynach Wysokiego Składowania (MWS), dzięki czemu uzyska się daleko idące usprawnienie systemu kontrolnego w łańcuchu dostaw. Stanowi to jeden z kierunków zastosowania wewnętrznych kodów kreskowych, niezwykle przydatne w zakładach produkcyjnych, gdzie występuje potrzeba obserwacji stanów i ruchu ogromnej liczby detali i sztuk wyrobów w czasie i przestrzeni, a także w dużych magazynach handlowych, zwłaszcza w centrach logistycznych. Zastosowanie kodów kreskowych umożliwiających automatyczną identyfikację towarów najszybciej okazało swą przydatność w magazynach wysokiego składowania. Przykładem mogą być fabryki produkujące samochody, maszyny rolnicze itp. Reprezentantem w tej grupie jest na przykład Fabryka Samochodów Osobowych w Warszawie, która eksploatuje system automatycznej identyfikacji materiałów w Magazynie Wysokiego Składowania .

Gospodarka zapasami

97

Początkowo Fabryka Samochodów Osobowych w Warszawie korzystała z magazynu czterokrotnie mniejszego, z ręcznym systemem obsługi. Kiedy w 1988 r. podjęto decyzję o konieczności rozbudowy tegoż magazynu, zdecydowano się na zastosowanie automatycznej identyfikacji palet, oprócz automatyki umieszczania palet w gniazdach magazynowych. Wymagało to jednak sprzęgnięcia dwu systemów: bułgarskiego firmy INTRANSMASZ, sterującego środkami transportu, tzn. układnicami, oraz nadrzędnego systemu niemieckiego firmy WANG, zarządzającego całością magazynu. Dla lepszego zobrazowania problemu współpracy tych dwu systemów przedstawiono na rysunku 24 (s. 98) schemat ideowy Magazynu Wysokiego Składowania FSO, ze wskazaniem miejsc automatycznej identyfikacji palet oraz konfiguracji sprzętowej systemu komputerowego WANG, realizującego zarządzanie magazynem, z wykorzystaniem automatycznej identyfikacji palet. Obrazuje on powiązanie kodów kreskowych z logistyką produkcji, ograniczoną w tym przypadku tylko do gospodarki magazynowej. Część wysoką magazynu stanowi zespół regatowy umożliwiający składowanie palet w regałach na 16 piętrach, w 11 korytarzach obsługiwanych przez system automatycznych układnie (każda na lewą i prawą stronę), na długości 72 kolumn regatowych. Ogółem w magazynie można składować około 25 tys. pojemników, o wadze do 1 tony każdy. Podstawą organizacji składowania w MWS jest obrót pełnopojemnikowy według zasad „pierwsze weszło - pierwsze wyszło" i „najbliższego wolnego miejsca w regale". Gwarantuje to właściwą kolejność przepływu towarów przez magazyn oraz optymalne zapełnianie regałów. System automatycznej identyfikacji pojemników w MWS, jako system kodowania wewnętrznego, został zorganizowany na zasadach znakowania przyjmowanych pojemników nalepkami oznaczonymi kodem kreskowym. Gospodarka magazynowa stwarza wyjątkowo podatny grunt do komputeryzacji oraz wymusza niejako wdrażanie rozwiązań logistycznych. Odbywać się to musi stopniowo, na co zwraca się uwagę wyróżniając: stopień I - konwencjonalne sterowanie i obieg dokumentów, « stopień II - półautomatyczne sterowanie ze wspomaganiem komputerowym, stopień III - zautomatyzowane sterowanie bez obiegu dokumentów, w połączeniu z komputerem sterującym procesami magazynowymi1'. Podsystemy typu sterowania przepływem materiałów, kompletacja i sterowanie przepływem informacji integrują się w ramach istniejącego otoczenia, ażeby z jednej strony doprowadzić do synchronizacji przepływów materiałów i informacji, a z drugiej osiągnąć jednorodny poziom organizacyjny w ramach całego systemu. Spoglądając na tego typu systemy od strony logistyki, należy podkreślić ich znaczenie dla gospodarki zapasami. Wśród głównych przyczyn utrzymywania zapasów można wymienić:

Rys. 24. Schemat ideowy MWS FSO (ze wskazaniem na automatyczną identyfikację palet)

Zasada Just-in-Time

99

- poprawę obsługi klienta, - wspieranie ekonomiki produkcji, - umożliwienie osiągnięcia korzyści skali w sferze zaopatrzenia i transportu, - zabezpieczenie przed zmianami cen, - ochronę przed niespodziewanymi zmianami popytu i czasu realizacji zamówienia, - cykliczność w produkcji płodów rolnych, - zabezpieczenie przed następstwami klęsk żywiołowych i innych niebezpieczeństw14. Wśród różnorodnych problemów decyzyjnych podejmowanych w zakresie logistycznego zarządzania zapasami trzeba wymienić: - wybór pozycji, których zapasy powinny być utrzymywane, - określenie wielkości zamawianych partii, - określenie czasu składania zamówień, - wdrożenie systemu kontroli zapasów. Problematyka ta, związana ściśle z rachunkiem kosztów, zostanie ukazana w dalszej kolejności.

6.3. Zasada Just-in-Time Przedstawiony system wspomagający obrót materiałowy stanowi przykład odcinkowego wdrożenia pozwalającego na dalszą rozbudowę i dochodzenie do powszechnego stosowania zasady Just-in-Time (JiT), tzn. dokładnie na czas. Oznacza to taką organizacją procesów wytwarzania, w której w fazie projektowania należy przewidzieć potrzeby w zakresie zasobów produkcyjnych, by następnie produkować na życzenie klienta przy minimalnym koszcie, tj. przy minimalnym zapasie. Należy przy tym spełnić żądania klienta zarówno co do ilości, terminu^ jak i jakości wyrobów. Warto przy tym podkreślić, że bardzo złożone systemy tego typu muszą powstawać stopniowo, a efekty w pełni ukażą się dopiero po ich kompleksowym wdrożeniu. Potwierdzeniem mogą być liczne efekty uzyskane przez firmy zachodnioeuropejskie, najbliższe profilem przdsiębiorstwom polskim. I tak na przykład dzięki zastosowaniu metody JiT niemiecka filia angielskiego koncernu kosmetycznego (Avon Cosmetics GmbH) w ciągu czterech lat uzyskała zmniejszenie zapasów do 60 %, skróciła cykle wykonania do 55%, a nawet zmniejszyła administrację o 20%. Podobnie niewielka holenderska firma elektroniczna zmniejszyła zapasy w ciągu trzech lat 1985-1988 do poziomu 45%, przy czym wartość zapasów części spadła do poziomu 70%, robót w toku do 25% i wyrobów gotowych do poziomu 60%. Przytoczone wielkości wskazują jednoznacznie na korzyści tego typu tendencji modernizacyjnych i należy sądzić, iż w miarę rozwoju

100

Łańcuchy zaopatrzeniowe

wspólnoty gospodarczej oraz zacieśniających się powiązań między przedsiębiorstwami doprowadzi to do coraz bardziej rozbudowanych, a jednocześnie integrowanych systemów logistycznych. Tak pomyślany system wymaga bardzo szerokiego rozbudowania bazy informatycznej oraz zintegrowania wielu obszarów decyzyjnych przedsiębiorstwa. Badania przeprowadzone w około stu zachodnioeuropejskich przedsiębiorstwach stosujących sysffem JiT wykazały, że 1 5 : - system doprowadził do zmniejszenia zapasów o 50 - 70% (w tym zapasów gotowych wyrobów średnio o ponad 33%), - przyczynił się do lepszej obsługi rynku, - doprowadził do synchronizacji zaopatrzenia materiałowego z produkcją w granicach od 4 godzin do 2 dni, - doprowadził do skrócenia cykli produkcyjnych o 30 - 50%, - spowodował podwyższenie produktywności o ponad 25%. Przeniesienie tych doświadczeń na grunt Polski wymaga przede wszystkim rozwoju systemów komputerowych wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwami.

6.4. Strategia wyboru dostawców W logistycznych łańcuchach zaopatrzeniowych w ramach polityki zakupów wyznacza się zadania wyboru dostawców oraz oddziaływania na nich i współpracy z nimi. O rozwoju wzajemnych interesów między dostawcą a odbiorcą decydują określone warunki umowne, takie jak położenie koniunkturalne branży, wielkość przedsiębiorstw, rodzaj produktu i forma rynku . W przypadku oceny dostawcy ważnym układem odniesienia jest jego sprawność ekonomiczna i rynkowa, jednakże nie tylko w odniesieniu do przedmiotu zaopatrzenia, lecz ze względu na całkowitą ofertę rynkową dostawcy. Szczególne znaczenie mają dane o strukturze kosztów dostawcy, jego gotowość do współpracy oraz znaczenie, które przypisuje on odbiorcy przy danej wielkości zamówienia handlowego. Te ogólne wymagania jako istotne kryteria decyzyjne powinny być sprowadzone do wymierności w celu ułatwienia decyzji o wyborze dostawcy. Dla wyboru właściwej strategii zaopatrzenia konieczne jest dokonanie analizy pozycji przedsiębiorstwa i jego swobody oraz możliwości działania na poszczególnych rynkach. Działanie, jakim jest wybór dostawców, stanowi niejako przeciwieństwo obsługi klienta, gdyż z pozycji tego poprzedniego ogniwa łańcucha zaopatrzeniowego transakcje rozważane są jako obsługa klienta, co poddane zostaje ocenie prowadzącej do wyboru dostawcy. Mimo iż polityka obsługi klienta wykracza znacznie poza obszar zainteresowań logistyki i obejmuje działania z zakresu markę-

Strategia wyboru dostawców

101

tingu, finansów i innych sfer przedsiębiorstwa, to jednak wśród działań mających na celu zapewnienie należytej obsługi klienta szczególną rolę odgrywają działania logistyczne . Ponieważ każde z tych działań ma wpływ na otrzymanie przez klienta właściwego produktu, we właściwej kondycji, we właściwym miejscu, we właściwym czasie i po właściwych kosztach, więc dążenie do właściwej obsługi klienta sprowadza się do zintegrov*fc.nego zarządzania działaniami logistycznymi w taki sposób, aby osiągnąć niezbędny poziom zadowolenia klienta przy możliwie najniższych kosztach globalnych. Obsługę klienta można więc zdefiniować jako zdolność systemu logistycznego przedsiębiorstwa do zaspokojenia klientów pod względem czasu, niezawodności, komunikacji i wygody. Każdy z tych elementów odgrywa w logistyce specyficzną rolę. Do przykładów różnych form obsługi klienta zalicza się : - zaoferowanie korzystnych warunków finansowych i kredytowych, - zagwarantowanie dostawy w określonym czasie, - unowocześnienie techniki fakturowania w celu sprostania wymaganiom klientów, - postawienie do dyspozycji klientów kompetentnych przedstawicieli pionu sprzedaży przedsiębiorstwa, reagujących szybko na ich sygnały, - rozszerzenie możliwości sprzedaży wysyłkowej, - zapewnienie materiałów wspomagających prezentację sprzedawanych towarów, - zainstalowanie produktu (np. maszyn), - utrzymywanie zadowalających zapasów części zamiennych. Gdy w roli klienta występuje pośrednik jako kolejne ogniwo łańcucha dystrybucyjnego, powinien się on spotkać z takim właśnie traktowaniem, co niewątpliwie ułatwia mu podjęcie odpowiedniej strategii w wyborze dostawcy. Warto zauważyć, że elementy obsługi pojawiają się we wszystkich trzech fazach procesu nowoczesnej wymiany komercyjnej : - w fazie przedtransakcyjnej, pisemne deklaracje firmy w zakresie polityki obsługi klienta, deklaracje złożone klientom, stosowane metody zamówień, organizacja i elastyczność systemu dostaw, - w fazie transakcji - dostępność zapasu odpowiednich produktów, czas realizacji zamówień, stosowane udogodnienia w składaniu zamówień, czas dostawy i sposoby przewozu towarów, możliwość uzyskania dostaw awaryjnych, dogodność i precyzja realizowanych dostaw, zakres substytucji produktowej, - w fazie potransakcyjnej - obsługa posprzedażna, części zamienne, gwarancje, naprawy, reklamacje i skargi. Zachętą do szybkich wdrożeń systemów logistycznych powinno stać się coraz bogatsze oprogramowanie komputerowe. Brytyjski Institute of Logistics and Distribution Management przygotowuje każdego roku „Przewodnik programów dla dystrybucji", który wymienia wszystkie znane programy używane w logistyce.

102

Łańcuchy zaopatrzeniowe

W latach 1986/1987 przewodnik ten wymieniał 146 programów komputerowych, a w 1991 r. było ich już 478. Jest to najlepszy dowód szybkiego rozwoju technologii przetwarzania .

6.5. Centra dystrybucji Gruntowna przebudowa gospodarki, związana z przejściem na gospodarkę rynkową na wzór zachodnioeuropejski, skłania do przyjęcia lansowanej tam strategii w zakresie logistyki, którą streścić można w idei budowy centrów dystrybucyjnych. Na podstawie oceny przedsięwzięć podejmowanych przez państwa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w koncepcji rozwiązania piętrzących się próbiemów określono i przyjęto następujące tendencje rozwojowe na najbliższe lata : - Przyjęcie nowej koncepcji struktur dystrybucji towarów opartej na rozbudowie logistycznego systemu powiązań różnego rodzaju nośników komunikacji i transportu. - Utworzenie logistycznej sieci centrów dystrybucyjnych do realizacji całodobowego serwisu usług zaopatrzeniowo-transportowych na Europę i rozwinięcie systemu Just-in-Time. - Rozszerzenie zakresu usług świadczonych przez usługodawców logistycznych poprzez przyjęcie zadań magazynowania i kompletacji towarów oraz realizację prostych czynności usług produkcyjnych. - Nowe formy kooperacji poziomej i pionowej oraz strategie wzajemnych powiązań. - Standaryzację stosowanych w Europie rozwiązań technologicznych. - Międzynarodową sieć informacyjną i informatyczną poprzez transmisję danych. Nowo tworzone centra usług logistycznych powinny się zajmować koordynacją logistycznych usług i transportu na krótkie i dalekie odległości, na przykład transport kontynentalny, samochodowo-kolejowy, wodny i drogowy. Głównym ich celem będzie znalezienie optymalnych rozwiązań z punktu widzenia obniżenia kosztów. Centra te powinny zapewnić zintegrowane połączenia transportowe z uwzględnieniem najodpowiedniejszej techniki transportowo-przeładunkowej i magazynowej, obszernej informacji oraz systemu kontroli. Na wzór zachodni, centra logistyczne będą stanowiły niezależne przedsiębiorstwa usługowe, działające w obrębie danego regionu ekonomicznego. Powinny stać się elementem integrującym transport na danym obszarze. Jest to jedna z ciekawych form współpracy małych lub średnich firm transportowych. Modernizacja infrastruktury transportu związana jest ściśle z inną nową formą w zakresie rozwiązań logistycznych, jaką są centra dystrybucyjne. Ich nowa rola

Centra dystrybucji

103

oraz postać będzie wynikać nie tyle z potrzeb gospodarki polskiej, ile z łańcuchów logistycznych organizowanych we współpracy z krajami Wspólnoty Europejskiej. Przykładem tego typu rozwiązania może być koncepcja centrum logistycznego zlokalizowanego w północno-zachodniej części Polski, na przykład w Szczecinie, w celu obsługi wymiany handlowej pomiędzy Skandynawią (głównie Szwecją) 00

a Polską, północnym regionem Niemiec i krajami na południe od Polski (por. rys. 25, s. 104). W celu zdefiniowania centrum logistycznego konieczne jest przedstawienie go zarówno jako elementu systemu dystrybucyjnego, jak również jako węzła sieci transportowej. W pierwszym aspekcie centrum to jest centrum dystrybucyjnym w wewnątrzorganizacyjnej sieci dystrybucyjnej w pełni zarządzanej przez firmę transportową. Wszystkie operacje związane z dystrybucją dóbr (transport, magazynowanie, obsługa zamówień) są tutaj wykonywane przez tę firmę i zależnie od rodzaju oferowanego serwisu, jak na przykład: - dedykowana kontraktowana dystrybucja (ang. dedicated contract distńbution), - dzielona kontraktowana dystrybucja (ang. shared contract distribution), - dystrybucja zgrupowana (ang. groupage), usługi są świadczone dla jednego lub wielu producentów. Z punktu widzenia systemu transportowego logistyczne centrum jest punktem, gdzie ładunek może być: * konsolidowany, jeśli dobra pochodzą z wielu źródeł i są przeznaczone dla jednego odbiorcy, * sortowany, jeśli dobra pochodzące z kilku źródeł są dostarczane do tej samej grupy odbiorców, * rozdzielany zgodnie z zamówieniami (ang. break-bulk). Wykorzystanie centrum w tym charakterze jest szczególnie istotne w sytuacji, gdy ilości zamawiane przez klientów są niewielkie, a dystans pomiędzy producentem a odbiorcą jest znaczny. Podobieństwo centrum logistycznego do terminala jest łudzące, gdyż pełni podobne funkcje, jednak różnica tkwi w tym, że centrum ma znacznie bardziej rozbudowane funkcje dystrybucyjne. Budowa systemu transportowego na podstawie koncepcji centrum logistycznego prowadzi do centralizacji kontroli nad carym procesem dystrybucji dóbr w obrębie jednej struktury organizacyjnej - przedsiębiorstwa transportowego, i stwarza możliwości zarówno lepszego dopasowania systemu transportowego do istniejącej infrastruktury, jak również budowy i wykorzystania zintegrowanych komputerowych systemów informacyjnych. Ze względu na ekonomię skali implementacja tej koncepcji może przynieść producentom i ich klientom następujące korzyści: - wyższą jakość świadczonych usług, - znaczne zmniejszenie kosztów transportu,

Rys. 25. Centrum logistyczne dystrybucji Źródło: J. Cypryjański. op.cit.

Centra dystrybucji

105

- możliwość przesyłania ładunków w mniejszych ilościach, - możliwość zwiększenia częstotliwości dostaw. Warunkiem koniecznym do osiągnięcia niezbędnego poziomu integracji systemu wspomagającego funkcjonowanie logistycznego centrum dystrybucji jest sposób zorganizowania centrum, a w szczególności stworzenie systemu informacyjnego (ściślej: informatycznego), zapewniającego prawidłowy przepływ informacji pomiędzy wszystkimi elementami logistycznego centrum oraz pomiędzy centrum, a jego klientami. Wśród najważniejszych elementów struktury logistycznego centrum dystrybucji można wyróżnić: •Centrum dyspozycji, którego zadaniem jest koordynacja przewozu ładunków poprzez kierowanie pracami terminalu i parku samochodowego. •Biuro magazynu, które koordynuje prace związane z przyjmowaniem towarów do magazynu, rozlokowywaniem ich w magazynie oraz ich wydawaniem. Prowadzi ono również ewidencję towarów w magazynie na potrzeby własne oraz na potrzeby właścicieli tych towarów. •Dział zamówień, który zajmuje się przyjmowaniem zamówień od klientów (przyjęcie zamówienia, sprawdzenie możliwości jego realizacji, potwierdzenie przyjęcia) i kieruje je do odpowiednich działów w celu realizacji. Zadania realizowane przez poszczególne działy łączą się w proces zwany cyklem zamówieniowym. Cykl zamówieniowy ze względu na skalę i różnorodność oferowanych przez logistyczne centrum usług jest procesem znacznie bardziej złożonym od cyklu zamówieniowego tradycyjnego magazynu. Dlatego też wspomaganie podejmowania decyzji w cyklu zamówieniowym, zwłaszcza na poziomie operacyjnym, może znacznie usprawnić funkcjonowanie centrum logistycznego. Wdrażane w krajach przodujących centra logistyczne dają możliwość rozległego podziału pracy w produkcji, sprzyjają intensywnej wymianie towarów na poziomie krajowym i międzynarodowym oraz powstawaniu strukturalnych zmian wpływających na całe regiony, a także na parametry ekonomiczne działania przedsiębiorstw. Wszystko to przynosi ze sobą gospodarka rynkowa. * W przedsiębiorstwach realizuje się lub przystępuje się do przekształceń własnościowych, przez co zgodnie z założeniami gospodarki rynkowej odczuwają one szczególnie wpływ strukturalnych zmian ekonomicznych, umiędzynarodowienia i geograficznego rozszerzenia się rynków, przekształcenia się rynku sprzedawcy w rynek nabywcy, redukcji zapasów, wzrostu jakości usług, obniżenia kosztów itp. Zaangażowanie całej teorii organizacji i zarządzania przy budowie łańcuchów zaopatrzeniowych sprawiło, że teoria ta uległa daleko idącej modernizacji, a co więcej, znalazły potwierdzenie wszystkie wypracowane metody praktyczne kształtowania zapasów. Zapasy zarówno w produkcji, jak i dystrybucji stały się w systemach logistycznych naczelnym zagadnieniem, wymagającym ciągłego analizowania i minimalizowania.

Łańcuchy zaopatrzeniowe

106

Przypisy 1

B. H. Kortschak, op.cit. Według: T. Sztucki, op.cit., s. 97 i n. 3 D. J. Bowerson: Logistical Management, New York 1974. 4 D. Kisperska-Moroń, Elementy logistyki, AE, Katowice 1992. 5 Podstawy marketingu, AE, Poznań 1993, s. 130. 6 S. Abt, H. Woźniak, op.cit., s. 71 i n., gdzie szerzej omówiono tę problematykę. ^ 7 Ibidem, s. 50 i n., gdzie szerzej omówiono tę problematykę. 8 H. Krampe, H. J. Lucke, Einfiihrung in die Logistik, Hussverlag, Miinchen 1990, s. 20. 9 H. Ch. Pfohl, op.cit., s. 16. 10 Szerzej ten problem omówiono w opracowaniu: S. Abt, Informacyjno-decyzyjny aspekt usprawnień w gospodarce magazynowej, w: Organizacyjne sposoby usprawniania gospodarki magazynowej, TNOiK - IGM, Poznań 1985. łl Według PN-84/N-01800. 65.^ 1 S. Abt, Automatic identification of articles in production warehouses, w: Automation in Warehousing, Helsinki 1991; szerzej omówiono oragnizację tego magazynu w S. Abt, H. Woźniak, op.cit., s. 211 i n. 13 Por. np. Logistyka systemu magazynowania w przedsiębiorstwie, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2. 14 F. J. Beier, K. Rutkowski, Logistyka, SGH, Warszawa 1993. 15 H. Wildemann, Das JIT-Konzept Wettbewerbsfaktor, Fortschrittliche Betriebsfuehrung und Industrial Enginering 1987, nr 2. K. Kowalska, Strategia zarządzania a polityka zakupów wobec dostawców w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempy, AE, Katowice 1993. 17 F. J. Beier, K. Rutkowski, op.cit. 18 J. J. Coyle, E. J. Bardi, C. J. Langley Jr., The Management of Business Logistics, West Publishing Company, St. Paul 1992, s. 82. 19 Według D. Kempny, D. Kisperska-Moroń, Strategie obsługi klienta w logistyce firm polskich, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem; za R. H. Ballou, Business Logistics Management, Prentice Hali, Englewood Clifs 1992, s. 80; P. Fawcett, R. McLeigh, J. Ogden, Logistics Management, Pitman Publishing, London < i 1992, s. 10. 20 Według D. Bak, op.cit., s. 38. 21 Według J. Twaróg, Logistyka w Europie, Przegląd Organizacji 1992, nr 5. 2 J. Cypryjański, Opportunity of Implementation of Expert Systems in Transport Service Concept (rozprawa doktorska), Szczecin 1993. 2

7. AUTOMATYCZNA IDENTYFIKACJA

Automatyczna identyfikacja polega na zastosowaniu czytników kodów kreskowych (lub innych oznakowań), podłączonych do systemów informatycznych umożliwiających niemal natychmiastową identyfikację badanych towarów, dokumentów czy innych przedmiotów lub osób. Najszybciej znalazła zastosowanie w odniesieniu do towarów, dzięki czemu uzyskiwano daleko idące usprawnienia w systemach dystrybucji towarów.

7.1. Systemy kodów kreskowych Historia stosowania kodów kreskowych w automatycznej identyfikacji towarów sięga już 20 lat. Aby umożliwić automatyczną identyfikację towarów spożywczych w amerykańskich supermarketach, zdecydowano się wprowadzić symbolikę UPC (Universal Product Code) w ramach Uniwersalnego Kodu Towarowego, czyli system kodowania (numerowania) towarów i odwzorowania tych numerów w symbolach kodów kreskowych, której zasady opublikowano w 1973 r. Stało się to powszechnie dostępne, przy założeniu, że producenci wyrobów noszących kod kreskowy muszą podlegać nadzorowi krajowej organizacji kodowania. Podstawę na początku stanowiły dwa typy symboli: dłuższy UPC-A i krótszy UPC-E. Zestaw ten rozszerzono w 1976 r. z chwilą powstania Europejskiego Stowarzyszenia Znakowania Towarów (EAN - European Article Number) przez ustalenie układów symboli EAN-13 i skróconej wersji EAN-8. Kody kreskowe należą do najliczniejszej grupy metod automatycznej identyfikacji, tj. metod optycznych. Pozostałe to: metoda paska magnetycznego (Magnetic Stripe), korzystania zfal radiowych (Radio Freąuency), rozpoznawania głosu

108

Automatyczna identyfikacja

(Voice Recognitioń). Pojawiają się nowe, na przykład rozpoznawanie obrazu (Vision Systems), które nie znalazły jeszcze szerszych zastosowań . Zapoczątkowane znakowanie towarów kodami kreskowymi sprawiło, że stały się one wygodnym narzędziem identyfikacji. Aktualnie znanych jest ich ponad 200, choć częściej stosuje się około 50, a masowo - w zasadzie 8. Wynika to z ciągłego ich doskonalenia, pojawiania się nowych kodów, eliminujących wady poprzednich, lepiej uwzględniających potrzeby użytkowników i gwarantujących większą efektywność czynności identyfikacji. Rozwój ten podyktowany jest również coraz bardziej doskonalonym sprzętem elektronicznym, który jest rozwijany pod tym kątem i wraz z teorią kodowania ma służyć w doskonaleniu automatycznej identyfikacji, w tym również z przeznaczeniem dla systemów logistycznych. W grupie kodów handlowych czy towarowych na pierwsze miejsce wysunęły się kody UPC i EAN oraz dwa dalsze, tj. IAN (International Article Numhering Międzynarodowa Numeracja Artykułów) i JAN (Japaness Article Numbeńng Japońska Numeracja Artykułów), które odpowiadają kodowi EAN. Stały się one narzędziem racjonalizującym procesy dystrybucji i jednocześnie źródłem informacji o nich, a także o ich otoczeniu rynkowym, w tym o konsumentach. Jeżeli struktura kodu głównego (np. EAN-13) nie jest wystarczająca do podania informacji potrzebnych producentom lub handlowcom (np. nr serii, daty produkcji, wariantu wyrobu), to można te informacje oznaczyć za pomocą kodów uzupełniających. Kody te zostały znormalizowane przez dwie organizacje: EAN oraz UCC {Uniform Code Council); stąd ich oznaczenie EAN/UCC. Kody uzupełniające mają mniej skomplikowaną budowę: po lewej stronie podaje się dwie cyfry, tzw. identyfikator zastosowania, który wskazuje, jakiego typu informacje zawarte są w kodzie uzupełniającym. Zaraz za nimi znajduje się od 2 do 30 znaków alfanumerycznych lub numerycznych, które służą do oznaczania potrzebnych informacji. Określono również dodatkowe symbole uzupełniające, stosowane głównie dla książek i periodyków. Liczba kodów uzupełniających o różnych identyfikatorach zastosowań, która może być umieszczona na jednej jednostce (opakowaniu) produktu nie jest ograniczona. Użytkownicy mogą stosować kody uzupełniające w takiej liczbie i o takich identyfikatorach zastosowań, które odpowiadają ich potrzebom. Użytkownicy mają całkowitą swobodę w podejmowaniu decyzji o stosowaniu łub eliminowaniu -kodów uzupełniających, a także innych rodzajów kodów kreskowych, które mogą być stosowane samodzielnie lub łącznie z kodami uzupełniającymi, co jest zasadą wyjątkowo sprzyjającą w początkowym wdrażaniu systemów logistycznych wykorzystujących automatyczną identyfikację. Odpowiednimi symbolami kodów kreskowych są również oznaczane opakowania zbiorcze, czyli pakiety (kartony lub opakowania z folii termokurczliwej). Ma to na celu umożliwienie automatycznej identyfikacji w magazynie wyrobów gotowych podczas przygotowywania partii towarów dla poszczególnych odbiór-

Systemy kodów kreskowych

109

ców. Do tego celu mogą być stosowane kody kreskowe typu EAN-13 o innym numerze niż na opakowaniach jednostkowych. Można również stosować włączenie kodu opakowania jednostkowego do kodu opakowania zbiorczego i uzupełnić go o identyfikację rodzaju zastosowanego opakowania. Przy obecnej konkurencji na rynkach zagranicznych oznaczanie produkowanych wyrobów kodem kreskowym, umożliwiającym automatyczną identyfikację w jednostkach handlu hurtowego i detalicznego, będzie podstawowym i koniecznym warunkiem, od którego spełnienia odbiorcy będą uzależniać samo rozpoczęcie rozmów na temat kontraktów handlowych. Również na rynku krajowym już w niedługim czasie powstanie powszechna potrzeba oznaczania towarów kodem kreskowym. Wiąże się to także z modernizacją wyglądu opakowań i ich roli w handlu, gdyż coraz częściej, w warunkach nasycającego się rynku, konsument będzie uzależniał decyzje zakupu i wyboru określonego towaru od jego wyglądu i właściwości. Przedstawione na rysunku 26 (s. 110) główne miejsca automatycznej identyfikacji towarów, z rozgraniczeniem fazy produkcji i dystrybucji (rozumianej jako przemieszczanie towarów w handlu, z uwzględnieniem aspektów rynku), ukazują jednoznacznie powiązania problematyki wdrażania kodów kreskowych z dążeniem do systemów logistycznych. Łatwo zauważyć, że nowoczesne metody zarządzania i gospodarowania dobrami wymagają szybkiej, automatycznej identyfikacji w zarządzanych obiektach, co wymusza stosowanie kodów kreskowych. Warunkuje to także rozpowszechnienie logistyki produkcji, gdyż już w niektórych przemysłach, ze względu na masowość, stosowanie surowców będących półproduktami (np. w elektronice) wymaga automatycznej identyfikacji. W magazynach wysokiego składowania czy innych dużych magazynach produkcyjnych, również nie można stosować tradycyjnych systemów ewidencji. Systemy komputerowego sterowania procesami magazynowania wymagają automatycznej identyfikacji bądź to samych materiałów, bądź też pojemników, palet itp. Odrębną problematykę usprawnień stanowi zastosowanie automatycznej identyfikacji na liniach technologicznych w produkcji, co zostało zapoczątkowane w przemyśle sarnochodowym, a obecnie stało się już powszechne w wielu innych procesach wytwórczych i rozciągnięte zostało na łańcuchy transportowo-magazynowe obejmujące także dystrybucję. Dotyczyć to może również identyfikacji części i podzespołów, a nawet narzędzi, szczególnie przy wprowadzaniu robotów, mających zaprogramowane czynności montażowe. Ostatnie ogniwo, jakim jest organizacja magazynów wyrobów gotowych, może się posługiwać kodami nadanymi na wyroby gotowe, by mogły one uczestniczyć w organizowanych na nowoczesnych zasadach systemach dystrybucji. W logistyce dystrybucji odmienne może być wykorzystywanie tych kodów w magazynach zbytu (gdzie trzeba się posługiwać jednostkami zbiorczymi lub ładunkowymi, wymagającymi odrębnych kodów), a także w transporcie, zwłaszcza

Rys. 26. Miejsca automatycznej identyfikacji w sferze produkcji i dystrybucji; 1 - surowce, półfabrykaty, elementy montażowe, 2 - materiały w MWS i dużych magazynach produkcyjnych, 3 - automatycznie sterowane linie produkcyjne, 4 - nadawanie kodów EAN na wyroby gotowe, 5 - wyroby gotowe, 6 - wyroby gotowe, 7 - towary lub jednostki ładunkowe, 8 - towary w magazynach hurtu, 9 - towary w sklepach detalicznych

KodEAN

111

przy przeładunku z samolotów lub statków na inne środki transportu, jak kolej czy samochody. Znakowane mogą tu być jednostki ładunkowe, na przykład kontenery. Dzięki automatycznej identyfikacji można uzyskać ogromne ułatwienie na szczeblu hurtu, zwłaszcza przy sprzedaży drobnohurtowej, która obecnie w Polsce stała się bardzo rozpowszechniona. Oczywiście najważniejsze ogniwo dystrybucji stanowi detal, gdzie automatyczna identyfikacja stała się niezbędna do prowadzenia nowoczesnej sprzedaży, w przeróżnych jej formach. Nic więc dziwnego, że na to ostatnie ogniwo zwrócono szczególną uwagę w pracach nad systemami logistyki dystrybucji.

7.2. Kod EAN Europejski system kodowania towarów EAN (European Article Numbering) to jednolity system identyfikacji towarów, używający symboli, które są automatycznie odczytywane i interpretowane. Zapewnia on jednoznaczną identyfikację każdego oznakowanego kodem artykułu, bez względu na jego pochodzenie czy przeznaczenie. Głównymi zadaniami znakowania towarów kodami EAN są: usprawnienie ewidencjonowania ruchu wyrobów w obrocie handlowym niezależnie od kraju ich pochodzenia i miejsca sprzedaży, dokumentowanie poszczególnych transakcji handlowych, rozliczeń finansowych, analiz statystycznych, bieżącej inwentaryzacji itp. W wyniku współpracy producentów i handlowców utworzono stowarzyszenie do jednolitego kodowania towarów, a w 1973 r. opracowano i oficjalnie zalecono do stosowania 12-znakowy system kodu kreskowego UPC, początkowo zastosowany do usprawnienia ewidencjonowania towarów w sprzedaży detalicznej w supermarketach. Widząc korzyści wypływające ze stosownia kodów kreskowych, dwanaście najbardziej uprzemysłowionych krajów Europy Zachodniej opracowało własny, europejski system kodowania towarów - EAN. Początkowo założone Stowarzyszenie tych krajów w wymiarze europejskim, wkrótce przekształciło się w Międzynarodowe Stowarzyszenie Kodowania Towarów z siedzibą w Brukseli IANA {International Article Numbering Association). Rozpoczęło działalność w 1981 r., obejmując takie kraje, jak: Japonia, Argentyna, Meksyk itd. W 1990 r. zrzeszało już 47 krajów, w tym również Polskę. Członkostwo w IANA jest niezbędnym warunkiem posługiwania się przez dany kraj spójnym i ujednoliconym systemem kodów EAN w skali globalnej oraz uczestnictwa w międzynarodowym obrocie handlowym. Przyjęty niędzynarodowy system EAN oznaczania towarów kodem kreskowym jest systemem speqalnych numerów kodowych reprezentowanych przez symbol, będący szeregiem równoległych kresek i przerw o różnej szerokości. Może on być

112

Automatyczna identyfikacja

odczytywany przez optyczne skanery lub inne elektroniczne czytniki, które z kolei mogą być sprzężone z kasami lub komputerowymi systemami wspomagania obrotu towarowego. Zapewnia to jednoznaczną identyfikację każdego towaru, bez względu na jego pochodzenie czy przeznaczenie, w każdym miejscu na całym świecie. Symbol ten nie zawiera żadnych informacji o towarze, a ma na celu wyłącznie jego identyfikację. Informacje o towarach mogą być jedynie gromadzone w pamięci komputerów, kod zaś wraz z odpowiadającym mu indeksem towarowo-materiałowym pozwala na dostęp do tych informacji. W systemie kodowym EAN przewidziano symbol kodu 13-znakowy (EAN-13) oraz symbol 8-znakowy tzw. skrócony (EAN-8), w jego strukturze zaś wyróżnia się (por. rys. 27): - Pierwsze trzy cyfry, tzw. prefiks, oznaczający numer kraju, a ściślej krajowej organizacji przyznającej numery producentom danego kraju. Polska ma prefiks 590, Niemcy 400 - 440 itp. - Następne cztery cyfry (lub pięć w odniesieniu do krajów, które mają prefiksy dwucyfrowe) to numery konkretnych producentów lub dystrybutorów krajowych. Nadawane są każdorazowo w danym kraju przez organizację narodową należącą do IANA. W Polsce jest nią Centrum Kodów Kreskowych z siedzibą w Poznaniu. - Kolejnych pięć cyfr nadaje producent (dystrybutor), znakując w ten sposób swoje wyroby. - Ostatni trzynasty znak stanowi komputerową cyfrę kontrolną, służącą do sprawdzenia poprawności odczytywania symbolu kodu przez czytnik. W przypadku kodu skróconego EAN-8 podaje się tylko prefiks kraju (3 znaki), numer indywidualny towaru (4 znaki nadawane przez centrum krajowe - w Polsce CKK, a nie przez producenta) i cyfrę kontrolną (1 znak). Każdy wariant danego towaru musi mieć przyporządkowany osobny symbol kodu EAN, jeżeli jest on istotny dla któregoś z parametrów handlowych lub klienta. Oddzielny numer wymagany jest dla: - każdego wariantu danej jednostki konsumenckiej, różniącej się smakiem, kolorem, zapachem itp., - każdego innego rozmiaru opakowania danej jednostki konsumenckiej, - opakowań zbiorczych, - niektórych wariantów promocyjnych, - modyfikacji konsumenckiej (np. poprawiona receptura), kiedy z uwagi na wprowadzone zmiany wymagane jest rozróżnienie między starymi zapasami a nowymi. Kody kreskowe są najczęściej drukowane na opakowaniach, tj. u producenta towarów, choć znakowanie może się odbywać także w handlu. Podczas dru-

Kod EAN

113

Rys. 27. Przykłady zastosowań kodów kreskowych

kowania kodów kreskowych należy zwracać uwagę na konieczność bardzo dokładnego odwzorowania symbolu kodu na opakowaniu, co stawia określone wymagania zakładom poligraficznym. Informacje szczegółowe dotyczące kodów EAN-13 i EAN-8 oraz sposobu obliczania cyfry kontrolnej zawarte są w Polskich Normach: PN-90/0-79004 - „Kod kreskowy FAN. Wymagania ogólne", PN-90/0-79005 - „Kod kreskowy- EAN. Znakowania opakowań jednostkowych". Warto podkreślić, że przyjęte zasady budowy symboli kreskowych decydują o istotnych zaletach tych kodów, jak na przykład: możliwość dwukierunkowego odczytu symboli kodowych zarówno od początku, jak i od końca, skrócenie symbolu poprzez pominięcie odwzorowania pierwszej cyfry kodu numerycznego od strony lewej, możliwość samokontroli poprawności odczytu, duża gęstość informacji zawartych w symbolach kodowych. Komputeryzacja, a więc umożliwienie automatycznego przetwarzania danych, pociągnie za sobą automatyzację identyfikacji, jak to się obserwuje w krajach

114

Automatyczna identyfikacja

rozwiniętych gospodarczo. Integracja gospodarcza krajów Wspólnoty Europejskiej stawia określone wymogi przed towarami eksportowanymi na jej obszar i jednym z nich jest znakowanie towarów międzynarodowym kodem kreskowym EAN. Mówiąc o zastosowaniach kodów kreskowych w systemach informatycznych wspomagających zarządzanie w przedsiębiorstwach, nie można ograniczyć problemu do automatycznej identyfikacji towarów. Stanowi ona niewątpliwie początek stosowania kodów kreskowych i należy się liczyć z tym, że osiągnięcie stanu powszechnego oznaczania wyrobów kodami kreskowymi w Polsce będzie wymagało jeszcze dość sporo czasu.

7.3. Różnorodność kodów kreskowych Oznaczanie towarów kodami kreskowymi podsunęło pomysł znakowania przedmiotów wymagających częstej identyfikacji, jak: narzędzi, sprzętu czy innych przedmiotów, a nawet zjawisk (por. rys. 28). W zakładach przemysłowych znalazł szerokie zastosowanie alfanumeryczny kod kreskowy opracowany w 1975 r. - tzw. CODE 39. Będąc kodem nieciągłym, tzn. każdy znak zaczyna i kończy się elementem kreski, pozwala na większą tolerancję dla przerw międzyznakowych. Tę cechę wykorzystuje się wówczas, gdy istnieje potrzeba kodowania kolejnych grup danych alfanumerycznych. Na początku łat osiemdziesiątych wprowadzono CODE 93 jako towarzyszący symbolice CODE 39 i mający podobny charakter symboliki kodowania. Przykład standardowej etykiety transportowej systemu ty

ODETTE z zastosowaniem kodu 39 przedstawiono na rysunku 27 B . Służy ona do znakowania jednostek wysyłkowych (towarów na paletach, kontenerów i ewentualnie innych jednostek ładunkowych). W tym czasie pojawił się też CODE 128, pozwalający na odwzorowanie 128 różnych znaków danych jako kodów uzupełniających . * Kod kreskowy CODABAR, stosowany w przemysłach związanych z medycyną, w szpitalach, a szczególnie w bankach krwi, pozwala na odwzorowanie dowolnej długości symboli zawierających tylko znaki numeryczne i pięć znaków specjalnych. W jednostkach wysyłkowych na bazie kodów EAN rozpowszechniły się kody DUN-14 i DUN-16, odwzorowywane za pomocą symboli graficznych odpowiednio ITF-14 i ITF-16. W systemach informatycznych wspomagających zarządzanie szpitalami automatyczna identyfikacja znalazła zastosowanie w gospodarce lekami jako produktami rynkowej sprzedaży, a także w organizacji banków krwi, gdzie szybkie i bezbłędne wyszukiwanie odpowiednich pojemników dzięki automatycznej identyfikacji stanowi ogromne usprawnienie. Powodzenie w tym zakresie skłoniło do zastosowania automatycznej identyfikacji pacjentów, a także

Różnorodność kodów kreskowych

115

kart chorobowych, usprawniając ich ewidencję. Odrębne podsystemy stanowi ewidencja w badaniach laboratoryjnych, przede wszystkim ze względu na masowość uzyskiwanych wyników i potrzebę poprawności przyporządkowania otrzymywanych informacji. Coraz częściej pojawia, się też zastosowanie automatycznej identyfikacji personelu, wykorzystywane na przykład w systemach ewidencji czasu, czy nawet uprawnień osób, co staje się powszechne w bankach. Jako przyszłościowy wymienia się system kodowania w symbolice TELEPEN, którego kluczową cechą jest to, że może kodować wprost wszystkie 128 znaków ASCII, ponieważ każdy znak danych ma swój własny indywidualny znak kodowy. Należy podkreślić, iż podstawą grupowania kodów kreskowych w literaturze przedmiotu są zasady ich konstrukcji, a nie ich ukierunkowanie użytkowe. Nie bez znaczenia przy tym są charakterystyka normalizacyjna, ułatwiająca jednolitość opisu oraz wymagania względem stosowania zróżnicowanych urządzeń technicznych. Te właśnie cechy należy brać pod uwagę przy wyborze kodu do systemów logistycznych. Odrębną wreszcie dziedzinę zastosowań automatycznej identyfikacji stanowią różnego rodzaju dokumenty, wśród których na czołowe miejsce wysuwają się dokumenty finansowe w zakresie rozliczeń z bankami. Automatyczną identyfikację w tym zakresie można uznać za kolejny etap zmierzający do rozliczeń bezdokumentowych. Spopularyzowanie w Polsce osiągnięć EDIFACT-u będzie jednak wymagać nie tylko rozpowszechnienia systemów komputerowych, ale także udoskonalenia teledacji. W praktyce sprawdziła się już przydatność automatycznej identyfikacji informacji (w tym również finansowych) w systemach o bardzo złożonej strukturze i znacznej rozbudowie, są one w świecie wymogiem czasów. We wszystkich tych przypadkach, rzecz jasna, automatyczna identyfikacja stanowi tylko dodatek do systemów informatycznych i dlatego projektowanie nowych systemów powinno w swoich koncepcjach wykorzystywać nowe możliwości, jakie pojawiły się dzięki zastosowaniu kodów kreskowych różnego typu w świetle doświadczeń w zakresie wdrażania systemów logistycznych. Stosowanie kodów kreskowych pozwala na gruntowne zreorganizowanie kompletacji jednostek transportowych, gdzie może być wykorzystana automatyczna identyfikacja nie tylko towarów, ale także osób i operacji. Już we wstępnej fazie wdrażania kodów kreskowych można w zasadniczy sposób usprawnić też gospodarkę zapasami, a zwłaszcza ich inwentaryzację. Pomocne mogą być przy tym odpowiednie przenośne rejestratory z automatycznym odczytem informacji kodowych. Wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa produkcyjne wewnętrznych kodów kreskowych i nabranie przekonania o ich przydatności powinno się przyczynić do znacznie szybszego i łatwiejszego decydowania się na oznaczanie wyrobów gotowych kodami kreskowymi, na przykład EAN. Wprowadzaniem ich zainteresowany jest przede wszystkim odbiorca - handel - a producenci, przynajmniej

116

Automatyczna identyfikacja

Rys. 28. Docelowe dziedziny zastosowania automatycznej identyfikacji w okresie początkowym, nie mają motywacji do znakowania wyrobów gotowych (wyjąwszy obecnie przypadki produkcji eksportowej, gdy odbiorcy żądają nadawania określonych kodów, nawet niekiedy nie typu EAN). W światowych rozwiązaniach bowiem zdobyły sobie już należne miejsce różnego typu kody, na przykład kod 39 w przemyśle motoryzacyjnym. Stosują go prawie wszyscy kooperanci większych firm, jak: Forda, Volkswagena, American Motors, Generals Motors itp. System automatycznej identyfikacji umożliwia: skrócenie czasu realizacji procedur produkcyjnych, oszczędną gospodarkę materiałową, niezawodną obserwację procesów wytwórczych, znaczną eliminację prac papierkowych w kon-

Usprawnienie łańcuchów zaopatrzeniowych

117

taktach między producentami a kooperantami i odbiorcami. Do tego celu mogą być również stosowane różne kody wewnętrzne, takie jak: ITF, CODE 39, CODABAR czy CODE 128 (por. rys. 28). W docelowej fazie, gdy kody kreskowe będą szeroko rozpowszechnione w całym obrocie towarowym, przedsiębiorstwa produkcyjne mogą oczekiwać dodatkowych korzyści wynikających ze stosowania kodów kreskowych, w postaci możliwości uzyskiwania informacji dotyczących kształtowania się strumieni towarowych, a co za tym idzie - informacji marketingowych dostosowujących wielkość przyszłej produkcji do potrzeb rynku.

7.4. Usprawnienie łańcuchów zaopatrzeniowych W Polsce na wzór krajów Europy Zachodniej wykonano już początkowe czynności w zakresie stosowania kodów kreskowych do automatycznej identyfikacji towarów. Jednakże na owoce tego kroku będzie jeszcze trzeba poczekać, aż do momentu, kiedy rozpowszechnienie kodów kreskowych w Polsce będzie tak duże, iż staną się opłacalne i co więcej, towary bez kodów nie znajdą nabywców w obrocie towarowym, tak jak to się stało w krajach rozwiniętych. Warunkuje to w znacznym stopniu budowę systemów logistycznych w pełnym wymiarze, a także opłacalność wdrażania skomputeryzowanych systemów kasowych w handlu detalicznym. Prace nad wdrażaniem kodu kreskowego EAN do znakowania towarów produkowanych w Polsce rozpoczęto w 1986 r., z inicjatywy ówczesnego Ministerstwa Handlu Wewnętrznego. Po zaaprobowaniu w 1989 r. przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów propozycji zastosowania tych kodów w Polsce można było przystąpić do realizacji tego znacznego w swych rozmiarach przedsięwzięcia . W ramach prac początkowych Polska Izba Handlu Zagranicznego została zobligowana do uzyskania członkowstwa w International Article Numbeiing Association (IANA), stowarzyszeniu stanowiącym instytucję koordynującą prace nad kodowaniem towarów, z siedzibą w Brukseli. Polska, reprezentowana przez PIHZ, uzyskała członkowstwo w IANA w marcu 1990 r. i otrzymała numer kodowy 590, na oznaczanie wszystkich wyrobów produkowanych w Polsce (tzw. prefiks oznaczający kraj w kodzie EAN). W tym czasie Urząd Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń został zobowiązany do finansowania prac przygotowawczych do wdrożenia kodu kreskowego EAN, co urzeczywistnił, podejmując z Ministerstwem Rynku Wewnętrznego prace przygotowawcze, powierzając to zadanie Instytutowi Gospodarki Magazynowej w Poznaniu, który w tym celu utworzył Centrum Kodów Kreskowych. W zorganizowanym w marcu 1990 r. Centrum Kodów Kreskowych w Instytucie Gospodarki Magazynowej w Poznaniu nadaje się numery polskim produ-

118

Automatyczna identyfikacja

centom i jednostkom kodującym swoje towary, a także towarom (w wersji kodu skróconego EAN-8), zgodnie z ujednoliconymi zasadami. Centrum prowadzi też działalność szkoleniową i popularyzacyjną. W rezultacie tych prac podjęto już pilotowe wdrożenia systemów informatycznych z zastosowaniem kodów kreskowych (por. rys. 29) w: - przedsiębiorstwach produkcyjnych, z zastosowaniem kodów wewnętrznych dla opakowań zbiorczych (palet), we współpracy z systemem informatycznym wspomagającym gospodarkę magazynową i zbyt wyrobów, a także z zastosowaniem znakowania kodami EAN produktów gotowych; pilotowe wdrożenia dotyczą przedsiębiorstw przetwórstwa owocowo-warzywnego oraz wytwarzających kosmetyki; - przedsiębiorstwach hurtu spożywczego, z zastosowaniem kodów kreskowych dla jednostek ładunkowych oraz poszczególnych asortymentów, w celu usprawnienia obrotu towarowego i zapewnienia komputerowej informacji o przekrojach asortymentowych. - domach towarowych, w celu wspomagania sprzedaży detalicznej towarów z oznakowaniem kodowym oraz rozliczania stanowisk kas elektronicznych umożliwiających automatyczną identyfikację sprzedawanych i magazynowanych towarów, a także w sklepach sprzedaży detalicznej stosujących systemy elektronicznych kas sklepowych. Dalszy rozwój tego typu systemów staje się wymogiem czasów i zależy wyłącznie od kondycji gospodarki narodowej. Przejście na gospodarkę rynkową w Polsce już zauważalnie wymusiło troskę o nowoczesne opakowania niezbędne w systemach logistycznych. Opakowania w praktyce gospodarczej spełniają wiele różnorodnych funkcji, wśród których można wyróżnić funkcje": - produkcyjne, polegające na umożliwieniu ilościowego dzielenia produktów, - marketingowe, będące istotnym elementem polityki rynkowej, - użytkowe, wiążące się z ułatwieniem lub wręcz umożliwieniem użytkowania zawartości opakowań, co ostatnio coraz ściślej wiąże się z problematyką ekologiczną (np. aerozole), * - logistyczne, dzięki którym opakowania powinny ułatwiać lub nawet umożliwiać procesy logistyczne. W tej grupie funkcji opakowań wyróżnia się funkcje: • ochronne, zapewniające dostarczenie .właściwych produktów we właściwej liczbie na właściwe miejsce, w odpowiednim czasie, przy zachowaniu właściwej jakości i przy optymalnych kosztach (słynne powiedzenie niemieckich „6 R" od słowa richtig), • magazynowe, sprowadzające się do ułatwienia procesów składowania, przy czym podstawowe znaczenie ma tu przestrzeganie modularnych wymiarów opakowań, co wiąże się z optymalnym wykorzystaniem miejsc i urządzeń magazynowych, • transportowe wiążące się najściślej z przebiegami towarowymi, których optymalizacja jest jednym z podstawowych celów logistyki,

Rys. 29. Logistyczna ocena stanu przygotowań do wdrożeń kodów kreskowych w Polsce

120

Automatyczna identyfikacja

• manipulacyjne, związane z załadunkiem, przeładunkiem i wyładunkiem towarów, • informacyjne, od których zależy dobra gospodarka opakowaniami, przy wielokrotnym ich wykorzystywaniu, • recyklingowe i kasacyjne, wiążące się z problemem kasacji zużytych opakowań oraz z troską o surowce wtórne i ograniczenie powiększania wysypisk. Istotny jest w tej problematyce różnorodny udział kosztów opakowań w stosunku do wartości pakowanych produktów począwszy od 1% w tekstyliach, poprzez 8% w sprzęcie elktrotechnicznym, 12% w artykułach żywnościowych, 30% w słodyczach, aż do 60% w kosmetykach i środkach farmaceutycznych. Toteż problem opakowań może się stać podstawowym w rozpatrywanych systemach logistycznych. Ponadto, jak potwierdziły to liczne badania, znaczny procent szkód towarowych (nawet do 40%) spowodowany był nieodpowiednimi opakowaniami. W tym momencie można zauważyć ścisłe powiązanie przemysłu z obrotem towarowym, gdyż opakowanie powstające u producenta ma służyć w sposób właściwy w obrocie towarowym. Tam również w znaczniejszym stopniu niż w produkcji wykorzystywane będą umieszczane na opakowaniach kody kreskowe, które umożliwiają automatyczną identyfikację, znacznie przyspieszającą manipulację towarami oraz jednostkami ładunkowymi. Bardzo ważne przy tym jest zachowywanie jednolitych standardów, dotyczących wielu cech zarówno opakowań, jak również kodów kreskowych. Pojawienie się, a następnie szybkie rozpowszechnienie się dużych domów handlowych mających za zadanie masową obsługę klientów w stosunkowo daleko idącym rozbudowaniu asortymentowym, stworzyło konieczność usprawnienia obsługi kasowej. Realizację tego wymogu umożliwiło zainstalowanie kas elektronicznych, a w dalszej kolejności - kas z automatycznym odczytem identyfikującym towar i jego cenę. Różnorodność sprzętu w tym zakresie stworzyła wielość rozwiązań - stosownie do potrzeb. Rozpowszechnienie standardów znakowania wyrobów gotowych kodami kreskowymi przesądziło o nieodwracalności tej drogi rozwoju handlu, będącej zakończeniem łańcuchów logistycznych . Wobec dość wysokich cen kas elektronicznych, wyposażonych w skanery, umożliwiających automatyczną identyfikację towarów, ich stosowanie w mniejszych przedsiębiorstwach detalicznych może napotykać opory z uwagi na to, że kody kreskowe umożliwiają tylko identyfikację samego towaru, zapamiętanie natomiast wszystkich cen stanowi zasadnicze utrudnienie. Pełną satysfakcję usprawnienia dokonywania operacji kasowych uzyskuje się dopiero po zainstalowaniu systemów kasowych, z automatycznym odczytem kodów kreskowych, współpracujących z systemem komputerowego wspomagania zarządzania (por. rys. 30). Dzięki takiej organizacji przetwarzania danych, także

Usprawnienie łańcuchów zaopatrzeniowych

121

Rys. 30. Kod kreskowy EAN wspomagający sprzedaż detaliczną

z zastosowaniem sprzętu mikrokomputerowego, kod kreskowy identyfikujący towar może być wykorzystany do współpracy z Rodem materiałowo-towarowym, pozwalającym na przykład na ściągnięcie z kartoteki aktualnej ceny tego towaru oraz dalszą kontrolę spływu masy towarowej. Dzięki takiemu kompleksowemu systemowi następuje usprawnienie sprzedaży w co najmniej trzech obszarach, tj : - w systemie kas, gdzie następuje identyfikacja towaru oraz jego ceny poprzez system mikrokomputerowy i przez to szybsza obsługa, - sterowania spływającą masą towarową z poszczególnych stanowisk sprzedażnych w sklepie, umożliwiając w ten sposób zagwarantowanie ciągłości sprzedaży pełnego asortymentu, a także lepszy dobór asortymentów dzięki szczegółowym statystykom,

122

Automatyczna identyfikacja

- usprawnienia gospodarki magazynowej i zaopatrzenia dzięki możliwości odpowiedniej gospodarki zapasami, między innymi poprzez bieżącą kontrolę szybkości obrotu towarów. Do tego należy dodać wspomaganie zarządzania całością przedsiębiorstwa. Wspomaganie to otwiera nowe możliwości, choćby w zakresie badań rynku i marketingu. Oczywiście przedstawiony schemat ma ukazać główne obszary wykorzystania automatycznej identyfikacji towarów w przedsiębiorstwie detalicznym, a nie struktury systemu informatycznego, w którym można wydzielić różne podsystemy dziedzinowe oraz odpowiednio zorganizowane kartoteki. Należy i tu podkreślić różnorodne możliwości rozwiązań, uzależnione w dużym stopniu od stosowanego sprzętu, w tym również przenośnych rejestratorów czy nawet mikrokomputerów. Podobnie jak w hurcie, również w detalu pełne wykorzystanie kodów kreskowych uzyskuje się wtedy, gdy towarzyszy temu jak najszerzej pojęte komputerowe wspomaganie zarządzania przedsiębiorstwem, gdzie podstawowym podsystemem dziedzinowym jest system obrotu towarowego, natomiast współpracującymi - systemy finansowo-księgowe, kadrowo-płacowe oraz informowania kierownictwa. Szybkie rozpowszechnienie w świecie kodów kreskowych wynika z ogromnych korzyści, jakie przynosi ich stosowanie, a w szczególności: - możliwość uzyskiwania od odbiorców sprzedawanych towarów bieżącej, szczegółowej informacji na temat zbytu, w celu dostosowania produkcji do rzeczywistych potrzeb rynku, - przyspieszenie obrotu towarowego i zmniejszenie wydatków związanych z ruchem towarów, - oszczędność czasu pracy przeznaczonego na inwentaryzację towarów, około 25%, - oszczędność siły roboczej przy magazynowaniu, około 20%, - zmniejszenie wielkości zapasów o około 30%, - usprawnienie wzajemnych relacji pomiędzy handlem i produkcją, - polepszenie ochrony majątku jednostek handlowych, - przyspieszenie obsługi klientów o około 15%, - zwiększenie ochrony nabywców towarów przez prawidłowe stosowanie cen, - usprawnienie wymiany handlowej z zagranicą, - operatywne zarządzanie magazynami i placówkami handlowymi, - stworzenie warunków do systematycznej i usprawnionej obserwacji i analizy popytu i podaży na towary, z uwzględnieniem wymogów systemów logistycznych. Reasumując można stwierdzić, iż bogata teoria kodowania znajduje w logistyce swoje istotne zastosowania, gdyż w podejściu systemowym - dzięki dorobkowi elektroniki - wdrożenia praktyczne systemów nie tylko usprawniają przepływ masy towarowej, ale także ubogacają informacyjny opis rzeczywistości, umożliwiając eksploatację automatycznych systemów sterowania w gospodarce.

Usprawnienie łańcuchów zaopatrzeniowych

123

Przypisy 1

M. Jerczyńska, Wykorzystanie kodów kreskowych do badań i ochrony konsumenta, IRWiK, Warszawa 1993. * Według: A. Kosmacz-Chodorowska, Kody kreskowe i automatyczna identyfikacja dla potrzeb EDI, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 3. S. Abt, Zarys logistyki z ćwiczeniami, AE, Poznań 1993. S. Abt, Komputeryzacja handlu i przemysłu z zastosowaniem kodów kreskowych, Informatyka 1991, nr 11. Według: M. Skrzypek, Problematyka opakowalnictwa w świetle logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992. ' Por. np. A. Górecki, Komputeryzacja handlu detalicznego przy użyciu kas systemowych. Informatyka 1991, nr 5.

8. RACHUNKI OPTYMALIZACYJNE

Znaczenie logistyki dla konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw na rynku znajduje jednocześnie swój drugi wymiar - logistyka jest instrumentem racjonalizacji i obniżki kosztów. Zwrócenie uwagi na powiązanie rachunków optymalizacyjnych z obszarami decyzyjnymi w przedsiębiorstwach sprawiło, że wspomaganie komputerowe w systemach logistycznych stało się warunkiem optymalizacji. Towarzyszą temu coraz to nowe rozwiązania techniczne usprawniające zarządzanie i przyspieszające wdrożenia logistyki.

8.1. Optymalizacja a hierarchia decyzji Punkt wyjścia rozważań w tym zakresie może stanowić charakterystyka obszarów decyzyjnych na szczeblu hurtu. Oczywiście odczuwanie potrzetJy wspomagania komputerowego przy podejmowaniu decyzji w ramach działalności handlowej jest tu konieczne, choć zmiana postawy decydentów w tym zakresie zostanie wymuszona przestawieniem się na gospodarkę rynkową. W poprzednim okresie zarządzania podejście zdominowane zasadami dystrybucji towarów na szczeblu hurtu umożliwiało tylko podjęcie nieśmiałych prób gospodarowania wspomaganego komputerowo. Propozycje w tym zakresie obejmowały uporządkowanie zakresów pól decyzyjnych wraz z funkcjami kryterium, które należy traktować jako jeden z wariantów w rozwiązaniu tego problemu. Maksymalizowanie obrotów świadczące o, rozwoju przedsiębiorstwa nie może być realizowane za wszelką cenę, toteż minimalizacja kosztów stanowi nadrzędną funkcję o znacznie szerszym polu decyzyjnym. Aktualnie do tego dołącza się minimalizację zatrudnienia,

Optymalizacja a hierarchia decyzji

125

spowodowaną polityką płacową, co jednak wymaga włączenia w obszar rozważań również polityki inwestycyjnej, kredytowej itp. Rzutuje to na nadrzędną funkcję w przedsiębiorstwie, tj. maksymalizację zysku (por. rys. 31, s. 126). Na bazie oprogramowania sieciowego zabezpieczającego zbiory można przystąpić do wdrażania tzw. SIK, czyli Systemu Informowania Kierownictwa. System ten powinien stanowić zbiór edycji ekranowych lub wydruków sformatowanych na ekran monitora, zawierających zbiorcze informacje z różnych dziedzin działalności przedsiębiorstwa, oczywiście z zachowaniem pewnej elastyczności ich dobierania. Musi on realizować wybór stosownych informacji i ich opracowywanie na użytek podejmowania decyzji. Otwierają się w tym miejscu szerokie możliwości przed pragnącymi zastosować modele optymalizacyjne dla wspomagania decyzji na tym szczeblu zarządzania. W ramach pierwszej wersji SIK wyróżniono 11 obszarów, które zostały wstępnie zweryfikowane. Mogą one stanowić punkt wyjścia dla dalszego ulepszania tych prac. Zaliczono do nich: 1) planowanie działalności przedsiębiorstwa, 2) strukturę i wielkość obrotu towarowego, 3) wybór dostawców, 4) zatrudnienie pracowników. 5) kształtowanie płac, 6) nakłady inwestycyjne, 7) kredytowanie, 8) kształtowanie cen, 9) promocję wyrobów, 10) podział funduszu mieszkaniowego i socjalnego, 11) podział zysku przedsiębiorstwa. Ze względu na elastyczność systemu, obszary te mogą być rozbudowywane w zależności od zmieniających się zasad zarządzania. Zmianom mogą ulegać także zakresy informacyjne niezbędne do wspomagania podejmowania określonych decyzji. Na rysunku 32 (s. 127) przedstawiona została koncepcja powiązania tych jedenastu obszarów decyzyjnych z możliwościami zastosowania przy ich wspomaganiu pakietów analizy i optymalizacji. Jednocześnie schemat ten ukazuje istotę Systemu Informatycznego Wspomagania Obrotu Towarowego SIWOT, umożliwiającego w skali kraju sterowanie i regulację, z wykorzystaniem Centrum Informacji Rynkowej, natomiast w skali przedsiębiorstwa - wykonywanie analiz i rachunków optymalizacyjnych dla jego potrzeb, przynajmniej w czterech obsza1 rach : - analizy obrotu towarowgo w zakresie sprzedaży, - optymalizacji zapasów, - analizy obrotu towarowego w zakresie zakupów, - optymalizacji w zakresie polityki kredytowej. Uzyskane wyniki powinny stanowić wystarczającą zachętę do tego typu wdrożeń, dzięki czemu wejdzie się w pierwszy etap modernizacji zarządzania, a tym

Rys. 31. Rachunki optymalizacyjne i obszary decyzyjne w hurcie

Optymalizacja a hierarchia decyzji

127

samym urzeczywistnienia koncepcji hierarchicznej sieci komputerowego wspomagania obrotu towarowego. Można nawet twierdzić, że tylko zastosowanie tego typu rachunków optymalizacyjnych otworzy drogę przed kolejnym etapem, polegającym na poszerzeniu zakresu analiz, zastosowaniu doskonalszych metod wspomagania zarządzania

Rys. 32. Przydatność systemu informatycznego wspomagającego obrót towarowy

128

Rachunki optymalizacyjne

w przedsiębiorstwach, by następnie przejść do kolejnego etapu, jakim byłoby komputerowe wspomaganie decyzji na wyższych szczeblach zarządzania obrotem towarowym. Należy pamiętać, że dopiero w tej fazie rozwoju i reorganizacji handlu będzie można mówić o przydatności zbudowanej sieci hierarchicznej, a także o opłacalności systemu marketingowego oraz przydatności Centrum Informacji Rynkowej. Mówiąc bowiem o wielokryterialnych funkcjach decyzyjnych stosowanych w ramach przedsiębiorstwa, należy pamiętać jeszcze o dalszych szczeblach w tej hierarchii, jakie stanowią zadania stawiane przed branżą czy też nawet na przykład optymalizacja zaspokojenia potrzeb w rozpatrywanym regionie. Tu też musi być zapewniona zgodność celów, co zresztą w dotychczasowej praktyce gospodarczej nie zawsze się udawało. Bogaty dorobek literaturowy w zakresie optymalizacji odcinkowych najczęściej niestety dotyczy warunków gospodarowania o odmiennych zasadach, gdyż wyrosły one w klimacie konkurencji na rynkach kapitalistycznych. Nie można było więc ich przenieść na grunt naszej gospodarki, choć obecnie, przy założeniach powrotu do stosowania rynkowych reguł gry, należy się spodziewać, iż zastosowanie ich coraz częściej okaże się przydatne, choć będzie wymagać wielu próbnych weryfikacji, a nawet modyfikacji, co szczególnie można zauważyć przy planowaniu działalności i analizie kosztów.

8,2. Rachunek kosztów w systemach logistycznych Zważywszy, że globalne koszty logistyczne przedsiębiorstw stanowią od 10 do 40% wartości sprzedawanych towarów i są grupą kosztów, w której istnieją największe rezerwy działań oszczędnościowych - waga tej problematyki staje się oczywista wobec podstawowego celu działania, jakim jest maksymalizacja jego długookresowego zysku". Punktem wyjścia do polityki racjonalizacji i obniżki kosztów logistycznych jest zrozumienie ich kompleksowego charakteru. Pomagają to zrozumieć trzy koncepcje: - globalnych kosztów logistycznych, - współzależności kosztów, - unikania suboptymalizacji . Koncepcja globalnych kosztów logistycznych zasadza się na założeniu, że wszystkie działania przedsiębiorstwa mające znaczenie w fizycznym przepływie i składowaniu surowców i materiałów do produkcji oraz wyrobów gotowych powinny być traktowane jako całość, a nie indywidualnie. W koncepcji logistycznej kosztów globalnych powinny być uwzględnione takie koszty cząstkowe, jak: transportu, utrzymywania zapasów, utrzymywania (wynajmu) powierzchni składowej,

Rachunek kosztów w systemach logistycznych

129

zaopatrzenia, realizacji zamówienia itp. W konkretnych sytuacjach listę tę należy powiększyć o koszty opakowania, administracji, czynności pomocniczych, prognozowania popytu czy planowania produkcji, a nawet o koszty doinwestowania narzędzi zarządzania. Może to być na przykład zakup nowego oprogramowania symulacyjnego c/y innych rozwiązań technicznych, które pojawiają się obecnie ze zdwojoną częstotliwością. W rezultacie podejmowania decyzji dotyczących pozycji kosztowych, może się okazać, że pewne koszty logistyczne będą wzrastały, jednak to powinno spowodować spadek innych kosztów. Celem logistyka jest znalezienie wariantu z najniższymi kosztami globalnymi, przy założeniu osiągnięcia określonego poziomu obsługi klienta. Koncepcja kosztów globalnych jest ściśle związana z koncepcją współzależności kosztów (por. rys. 33, s. 130). Wspomaga ona globalne podejście systemowe do logistyki, w którym za cenę wzrostu jednych kosztów uzyskuje się spadek kosztów globalnych - przy danym poziomie obsługi klienta lub kooperanta . Odnosi się to do decyzji dotyczących różnych sfer działalności, a więc: - transportowych (np. wybór gałęzi transportu, drogi przewozu czy wielkości przewożonej partii ładunku), - podejmowanych w sferze zapasów (np. wielkość zamawianej partii, częstotliwość składania zamówień), - dotyczących zmian w polityce składowej (liczba składów, typ składów, ich lokalizacja, wydzierżawienie itp.), - obejmujących zakupy zaopatrzeniowe (np. wybór miejsca zakupów, wybór kooperanta, wielkość zamawianej partii), - dotyczących sposobu realizowania zamówień (np. sposób przyjmowania zamówień, stopień komputeryzacji obsługi). W świetle powyższych zasad logistyk musi mieć ciągle na uwadze unikanie suhoptymalizacji, co następuje wówczas, gdy mimo wysiłków w elementach składowych decyzji logistycznych nie osiąga się optymalnego rezultatu z punktu widzenia systemu jako całości. Oszczędzanie na przykład na transporcie może paraliżować sprzedaż, co jest globalnie niekorzystne dla przedsiębiorstwa i otQczenia. Na szczególne zwrócenie uwagi w rachunku kosztów logistycznych zasługują koszty z tytułu zamrożenia kapitału oraz z tytułu występowania niedoborów. Punkt wyjścia tych kalkulacji stanowi określenie potrzeb kapitałowych przedsiębiorstwa z uwzględnienieni zobowiązań płatniczych oraz środków pieniężnych będących w dyspozycji. Wysokość potrzeb kapitałowych określają następujące czynniki: - okres zamrożenia kapitału w wartościach majątkowych, - program produkcji i zbytu, - stan zatrudnienia, - ceny nabywanych dóbr materialnych i usług, - procesy produkcyjne i technologiczne.

130

Rachunki

optymalizacyjne

Określenie zapotrzebowania na kapitał jest w logistyce problemem, który powinien być rozwiązywany w sposób ciągły, a nie tylko w przypadku poszerzania działalności. Nie jest to problem łatwy, podobnie jak wyodrębnienie i kwantyfikacja kosztów z tytułu występowania niedoborów'. Z punktu widzenia systemów logistycznych wdrażanych odcinkowo na wyróżnienie zasługuje problematyka transportu i rozliczanie kosztów w tym zawężonym zakresie. W logistyce może być wykorzystany dorobek ekonomiki trans-

Modele optymalizacyjne

131

portu, gdzie wycinkowo traktowane łańcuchy transportowo-magazynowe doprowadziły do tworzenia takiej liczby i wielkości baz magazynowych w danym regionie kraju, która warunkuje ponoszenie najniższych kosztów magazynowania i transportu . Wspomagającymi przy tym mogą być tzw. wskaźniki przestrzennego rozmieszczenia sieci handlowej i transportowej oraz wyposażenia danego obszaru w sieć usług handlowych i transportowych. Tego typu kalkulacje mogą być pomocne w kompleksowym rachunku logistycznym, prowadzonym dla całych kanałów dystrybucyjnych. Podobnej modernizacji w sensie podejścia kompleksowego należy poddać problematykę utrzymania i kontroli zapasów w przedsiębiorstwie. Bogata literatura w tym zakresie z badań operacyjnych i modeli ekonometrycznych może posłużyć tu znowu jako teoria i metody praktycznego rozwiązywania tak stawianych problemów . Istotną rolę przy tym odgrywa struktura kosztów zapasów. Z pozycji logistyka można wymienić przy tym cztery główne grupy kosztów : - zakupu lub wyprodukowania konkretnych pozycji zapasów, - zamówienia (lub przestawienia produkcji), - utrzymania zapasów, a w tym koszty: kapitału, składowania oraz starzenia się, psucia i strat, - wyczerpania się zapasów. Wobec wielu trudności, jakie piętrzą się przed wyznaczeniem wysokości kosztów w tak przyjętej strukturze, nie wszystkie metody satysfakcjonują praktyków, co sprawia, że właśnie w tym kierunku trwają prace poszukiwawcze nad doskonaleniem metod analizy kosztów logistycznych w ujęciu analitycznym i globalnym. Towarzyszy temu doskonalenie narzędzi operatywnego zarządzania, dotyczących działalności zaopatrzeniowej i zbytu w aspekcie planistycznym.

8.3. Modele optymalizacyjne Mówiąc o mikrokomputerowym wspomaganiu planowania działalności w jednostce handlowej należy wyróżnić jego trzy horyzonty czasowe, tj. planowanie długookresowe, średniookresowe oraz operacyjne. Planowanie długookresowe wymaga co najmniej trzyletniego okresu działalności firmy, kiedy to okrzepła ona na rynku, natomiast w systemie komputerowym powstaje bank danych za ponaddwuletni okres, by z nich uzyskać obraz pewnych tendencji rozwojowych. Zbyt długie okresy, przy nieporównywalności danych też mogą utrudniać wnioskowanie. W wielu przedsiębiorstwach zajmujących dopiero pozycję na rynku planowanie to musi być zastąpione średniookresowym, obejmującym planowanie na najwyżej dwa lata i to jeszcze w sposób elastyczny. W tym momencie wykorzystanie sprzętu mikrokomputerowego sprowadza się do dwu możliwości:

132

Rachunki

optymalizacyjne

a) wspomagania budowy planu działalności na podstawie danych z okresów poprzednich oraz założeń dotyczących polityki sprzedaży, b) dysponując planem - do symulowania różnych wariantów sprzedaży w zależności od zmian w uwarunkowaniach, a więc kredytowania, doboru asortymentu itp.

Rys. 34. Kostka planowania W zakresie planowania operatywnego można zastosować w arkuszu kalkulacyjnym powiązanie obrotów z wielkościami finansowymi będącymi konsekwencjami działalności handlowej, tj. sprzedażą, marżą, zapasami, rotacją i dochodami. Prezentacja graficzna tego problemu sprowadza się do „kostki planowania" (por. rys. 34) obejmującej na jednej osi czas, na drugiej wartość sprzedaży w zł, a na trzeciej segmenty asortymentowe. Dla każdego wyróżnionego segmentu buduje się dwuwymiarowy arkusz z wartościami planowanymi, by następnie na zasadach kontrolingu śledzić wykonanie planu. Ocena odchyleń pozwala na określenie ich przyczyn i podjęcie decyzji korygujących działalność. Dzięki zastosowaniu arku-

Modele optymalizacyjne

133

szy kalkulacyjnych do tego typu prac można sobie pozwolić na podejście wielowariantowe, co przy tradycyjnych technikach było niewykonalne lub pochłaniało tak wiele czasu i energii, że najczęściej go nie stosowano. W prognozowaniu sprzedaży można również skorzystać z pakietu zintegrowanego umożliwiającego stosunkowo szybką oceną tendencji rozwojowych, a nawet wyznaczanie poziomu nasycenia. Zastosowanie przy tym wyrównania szeregów statystycznych na danych sprowadzonych z bazy do arkusza kalkulacyjnego jest wyjątkowo wygodne, a natychmiastowa interpretacja graficzna pozwala na dokonanie oceny i wyprowadzenie wniosków w polityce sprzedaży. Metody optymalizacyjne, a potem symulacyjne, znalazły w produkcji właściwe zastosowania już w momencie, gdy rozpoczęto, bez większej komputeryzacji, rozpatrywać różne warianty profilu produkcji, oceniając je pod kątem możliwości wykonania, a także efektywności. Zajmowało się tym programowanie liniowe, rozbudowywane pod kątem doskonalenia aparatu matematycznego, a następnie wykorzystanie komputerów. Podobnie modelowanie stanowiło jedną z podstawowych metod poprzedzających zaprojektowany wyrób, kiedy to model - na początku fizyczny, materialny - stanowił przedmiot badań i ocen dopóty, dopóki nie podjęto decyzji o jego odpowiednim poziomie jakości i o rozpoczęciu produkcji. W miarę postępu technicznego i komputeryzacji wykształciła się odrębna faza projektowania wyrobów, stosująca metody optymalizacyjne w różnych wersjach, dzięki doskonalonym metodom i oprogramowaniu komputerów. Wystarczy wymienić tu takie metody, jak CAD/CAM (od słów Computer Aided Design oraz Computer Aided Manufacturing), stosowane do dziś i nadal doskonalone. Procesy komputeryzacji objęły także automatyzację wytwarzania i w ten sposób pojawił się nowy obszar zastosowań symulacji w odniesieniu do zarządzania całymi procesami technologicznymi. Modele matematyczne, na których bazowały tego typu rozwiązania, pozwalały na stosowanie wcześniejszych obliczeń symulacyjnych, by dzięki nim lepiej zorganizować proces produkcyjny, zapewnić jego ciągłość i umożliwić przewidywanie ewentualnych komplikacji. Odrębną wreszcie dziedzinę umożliwiającą zastosowanie metod Symulacyjnych na rzecz produkcji stanowił obszar zaopatrzenia, gdzie przy rozrastających 7 się rozmiarach procesów produkcyjnych pojawił} się problemy z zabezpieczeniem materiałowym, a w każdym razie z gospodarką magazynową, która mając zapewnić ciągłość produkcji, doprowadzała do gromadzenia zapasów często nadmiernych i zbędnych. Symulacja w gospodarce magazynowej to odrębna problematyka związana także z transportem, co w ostateczności doprowadziło do systemów logistycznych zaopatrzenia przedsiębiorstw produkcyjnych. Stopniowe wprowadzanie komputerów pozwoliło na prowadzenie odcinkowych rachunków optymalizacyjnych z zastosowaniem ETO (Elektronicznej Techniki Obliczeniowej), stopniowo podporządkowywanych instalowanym sieciom, wyposażonym w stacje robocze i nadrzędne komputery. Przewidując aktywność

134

Rachunki optymalizacyjne

decydentów również w poszczególnych stacjach roboczych zainstalowanej sieci, należy widzieć i na tym niższym szczeblu zarządzania wspomaganie mikrokomputerowe decyzji, co w wersji dla przedsiębiorstwa produkcyjnego przedstawiono na rysunku 35. Ukazując miejsca zastosowań ETO wspomagającej momenty decyzyjne, możemy prześledzić zależności omawiane na tle pól decyzyjnych w porównaniu z modelowym ujęciem przedsiębiorstwa (od maksymalizacji produkcji, przez minimalizację kosztów, do maksymalizacji zysku) . W pierwszej fazie zastosowań komputerów mogą to być formy incydentalnego wspomagania niektórych tylko momentów decyzyjnych, przy czym wyjątkowo przydatne mogą się okazać nawet półprofesjonalne mikrokomputery, natomiast w wersji docelowej powinny one się zintegrować w system kompleksowy komputerowego zarządzania obiektem. Decydenci muszą jednak w tych przypadkach dostrzec potrzebę nowoczesności i korzyści z niej płynące. Problem ten widoczny jest już na terenie przedsiębiorstwa. W przypadku przedsiębiorstwa produkcyjnego można wyróżnić trzy typy funkcji rachunku optymalizacyjnego, tj. na najniższym szczeblu - maksymalizację rozmiarów produkcji w zależności od zasobów pracy, na średnim szczeblu - minimalizację kosztów produkcji (zależnych od użytych materiałów, surowca, urządzeń, maszyn i siły roboczej), a na najwyższym - maksymalizację zysku (wynikającą z porównania całkowitych nakładów z uzyskiwanymi efektami). W tak szerokim podejściu do oceny efektywności komputeryzacji pod kątem logistyki, można zaproponować jako miarę efektów zyskowność według formuły:

gdzie: P - zyskowność, S - sprzedaż, K - koszty, C - kapitał. Wówczas efektywność systemu informatycznego można obliczyć ze wzoru uwzględniającego odpowiednio zmiany tych wielkości:

gdzie: AP, AS, AK, AC - oznaczają zmiany P, S, K, C, wynikające z usprawnienia kierowania obiektem, KQ i Co - oznaczają odpowiednio wzrost kosztów i zaangażowanego kapitału, spowodowane nakładami na system informatyczny i kosztami jego eksploatacji.

Rys. 35. Lokalizacja zastosowań ETO na tle modelu przedsiębiorstwa wytwórczego

136

Rachunki optymalizacyjne

Efektywność komputeryzacji, szczególnie w dziedzinie wspomagania produkcji, powinna więc być rozpatrywana globalnie jako suma wyników działalności całego przedsiębiorstwa, czyli suma osiąganych efektów. Można ich wyróżnić wiele: - obniżka kosztów, - ograniczenie strat, - ograniczenie ryzyka, - trafniejsze decyzje, - zmniejszenie niepewności, - oszczędności czasu, - podniesienie konkurencyjności, - doskonalenie organizacyjne, - wzrost kwalifikacji pracowników, - wzrost wydajności pracy, - lepsze planowanie działalności gospodarczej, - sprzedaż usług informatycznych, - znaczący wzrost produkąi 1 . Wszystko to przemówiło za stosowaniem tych metod, a nawet pozwoliło na pójście dalej w kierunku objęcia sterowaniem komputerowym całych systemów wytwarzania, a w następnym etapie rozwoju również dystrybucji, co doprowadziło do systemów logistycznych. Poszukiwania coraz to nowych modeli optymalizacyjnych sprawiły, iż dziedzina ta stała się jedną z bardziej rozbudowanych, zwłaszcza że na ogół pracom tym towarzyszy opracowywanie programów komputerowych, jeśli nie można korzystać z gotowego oprogramowania. Analizę modeli w zarządzaniu można przeprowadzić z wielu punktów widzenia. Mówiąc o charakterystyce modelu czy jego elementach, można wyróżnić ich typy w zależności od zastosowanego kryterium : - języka opisu: model opisowy, formalny, mieszany, - postaci modelu: bilansowe, optymalizacyjne, ekonometryczne, systemowe, - wielorakości decyzji: jednostrukturalne, wielostrukturalne, -zapisu funkcji kryterialnej: jednokryterialne, wielokryterialne, bezkryterialne, - sposobu prezentacji zależności: dyskretne, liniowe, nieliniowe, mieszane, - elementu czasu: statyczne, dynamiczne, - metody rozwiązania: programowanie matematyczne, metody graficzne, symulacja, heurystyka, - charakterystyki informacji: deterministyczne, probabilistyczne, statystyczne, strategiczne, - środków technicznych: komputery personalne, średnie, duże lub sieci, także bezkomputerowe, - dziedzin: inwestycje, zaopatrzenie, zbyt, transport itp.

Optymalizacja kompleksowa

137

- formuły zarządzania: rynkowej, parametrycznej, administracyjno-nakazowej. Ponieważ w logistyce obowiązuje podejście kompleksowe, więc w zasadzie wszystkie wymienione typy modeli mają w ostatecznym globalnym rozrachunku charakter optymalizacyjnych. Jak już to było podkreślone, celem logistyka jest znalezienie wariantu z najniższymi kosztami globalnymi, przy założeniu osiągnięcia określonego poziomu obsługi klienta.

8.4. Optymalizacja kompleksowa Podkreślając w logistyce kompleksowy charakter optymalizacji, należy zwrócić uwagę na to, że praktyczne zastosowania tego typu rachunków wymagają bardzo rozbudowanych systemów informatycznych. Wielość uwarunkowań utrudnia zapanowanie nad wszystkimi, przy zastosowaniu dotychczasowych tradycyjnych metod zarządzania. W takich warunkach przedmiotem analizy i oceny funkcjonowania kanału dystrybucji powinny być1 : - skuteczność, oznaczająca stopień zorientowania się na ustalony wcześniej cel, tj. na ile prowadzona działalność handlowa uczestników kanału dystrybucji sprzyja dostosowywaniu strumieni podaży produktów do popytu w miejscach jego występowania, - granica obsługi rynku i jego segmentów, czyli ustalenie granicy, do jakiej kanały handlowe są w stanie obsługiwać segmenty rynku, na którym występują problemy do rozwiązania, - wydajność oznaczająca tempo odtwarzania poniesionych nakładów, mierzona fizyczną efektywnością, - rentowność będąca pomiarem finansowej efektywności członków kanału, obejmującej: zwrot nakładów inwestycyjnych, płynność relacji wartości kredytów do wartości akcji zwykłych, wzrost sprzedaży i zysków. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na tzw. model strategicznego zysku, który wykorzystuje wzajemne wpółzależności między przeciwstawnymi relacjami finansowymi, co w kompleksowej ocenie kanałów dystrybucji może często występować. SPM (Strategie Profit Model) zawiera cztery ważne wnioski dla kierujących dystrybucją, a mianowicie : 1) model wykazuje zasadnicze zadanie finansowe firmy lub celowe tempo zwrotu nakładów na aktywa netto, 2) model wskazuje trzy „drogi zysku" możliwe w przedsiębiorstwie, firma z niedostatecznymi nakładami na inwestycje może poprawić swoją działalność poprzez wzrost relacji obrotu do majątku firmy, zwiększanie marży lub podniesienie tych działań na wyższy poziom,

138

Rachunki optymalizacyjne

3) model eksponuje zasadnicze obszary procesu podejmowania decyzji wewnątrz firmy, mianowicie: zarządzanie kapitałem, zarządzanie marżą i zarządzanie finansami, co oznacza, że powiązaniem kapitału, marż i planów finansowych musi zajmować się najwyższe kierownictwo firmy. 4) model jest użyteczny dla oceny finansowych strategii realizowanych przez różne organizacje w celu osiągnięcia właściwego tempa zwrotu nakładów. Powyższe świadczy o wyjątkowej przydatności tego modelu do kompleksowej optymalizacji niezbędnej w logistyce. Jeżeli przyjmie się rozumienie logistyki jako kompleksowego planowania i kształtowania wszystkich procesów w obrębie systemu i między systemami społecznymi (podmioty gospodarcze, zrzeszenia itp.), które służą pokonaniu przestrzeni i czasu, a także ich sterowanie, regulację i kontrolę, to właśnie na tle kompleksowej oceny działalności i na gruncie cybernetycznej interpretacji powyższego - łatwo dojść do wspólnych obszarów logistyki i kontrolingu. Sterowanie ma na celu uzyskanie określonych zmian przebiegu procesów zachodzących w układzie sterowanym, w rozpatrywanym przypadku, ma ono więc zapewnić celowe działanie systemu logistycznego. Transponować to można na grunt teorii zarządzania, gdzie pojawiła się kontrolingowa koncepcja zarządzania, która za pomocą odpowiedniej metodologii i technik umożliwia osiągnięcie zaplanowanego przebiegu procesów gospodarczych. Dostrzec więc można potrzebę kontrolingu w logistyce. Gdy procesy gospodarcze w przedsiębiorstwie przekraczają pewne, rozmiary, przestaje być możliwy pełny ich przegląd i wówczas pomocny staje się system kontrolingu . Już w 1962 r. amerykańscy praktycy finansiści sformułowali katalog zadań kontrolingu: - planowanie (opracowywanie, realizacja i koordynacja różnorodnych planów w przedsiębiorstwie), - sprawozdawczość i interpretacja (porównywanie planów z jego realizacją, analiza i interpretaqa wyników), - ocena i doradztwo (pomoc kierownictwu we wszystkich zagadnieniach związanych z planowaniem, zarządzaniem i kontrolą), - sterowanie interesami (planowanie, kontrolowanie, zarządzanie), - sprawozdawczość na zewnątrz przedsiębiorstwa, - badania realizacji zadań (kontrola wewnętrzna, rewizja, zapewnienie wykorzystania mocy produkcyjnych), 1 - badania społeczno-gospodarcze ". Przez pojęcie kontroling można więc rozumieć całokształt działań, które uskuteczniają procesy planistyczne, ich wzajemną koordynację, kontrolę przebiegu realizacji zadań planowych, umożliwiają wypracowywanie decyzji korygujących, w przypadku stwierdzenia istotnych odchyleń przebiegu zadań od norm planowych oraz zapewniają właściwe zaopatrzenie informacyjne do powyższych działań. W obecnej epoce osobistego sprzętu komputerowego ta idea nabrała realnych kształtów i stała się powszechna w praktyce wspomagania decyzji (por. rys. 34).

Optymalizacja kompleksowa

139

Kształt systemu kontrolingu w sferze logistyki - jego elementy, instrumenty i struktura powiązań między elementami - ostatecznie będzie zależeć od specyfiki firmy i charakteru zadań logistycznych. Kontroling w logistyce powinien być rozumiany jako „funkcja przekrojowa" , dostrajająca planowanie i koordynację zakładowych obszarów cząstkowych (podsystemów), obejmujących wszystkie poziomy decyzyjne, co ma zapobiegać ich suboptymalizacji - sprzecznej z domeną i celami całej firmy. Konieczny jest przy tym system sprawozdawczości zarządczej. W świetle powyższego trzeba uznać, że doskonalone narzędzia stosowane w zarządzaniu coraz bardziej złożonych systemów wymuszają rozwój metod i teorii, zwłaszcza modelowania, by osiągnąć coraz lepsze efekty w działalności gospodarczej. Ma to odniesienie również do systemów logistycznych, w których kompleksowa optymlizacja stanowi fundamentalne znaczenie wraz z metodami kontrolingu.

Przypisy 1 S. Abt, Zarys logistyki. Według: F. J. Beier, K. Rutkowski, Logistyka, SGH, Warszawa 1993. J. C. Johnson, D. F. Wood, Contemporary Physicai Distribution and Logistics, Macmillan Publishing Company, New York 1986. Według: F. J. Beier, K. Rutkowski, op.cit. ' S. Abt, H. Woźniak, op. cit, gdzie szerzej omówiono tę problematykę. I Por. np. E. Gołembska, Ekonomiczne efekty stosowania logistyki dystrybucji, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1991. Np. A. Kaufman, R. Faure, Badania operacyjne na co dzień, PWN. Warszawa 1973; P. G. Moore, Wprowadzenie do badań operacyjnych, WNT, Warszawa 1973; Y. Muller, Wprowadzenie do nauki organizacji i badań operacyjnych, PWE, Warszawa 1971; Podstawy gospodarki materiałowej, pod red. C. Skowronka, PWE, Wraszawa 1980; H. M. Wagner, Badania operacyjne, PWE, Warszawa 1980; Ekonometria, pod red. M. Krzysztofiaka, PWE, Warszawa 1978. R. G. Schroeder, Operations Management. Decision Making in the Operations Function, Mcgraw-Hill Inc., New York 1993. S. Abt, Decyzje kierownicze przedsiębiorstw a różnorodność ich symulacyjnego wspomagania, w: Symulacyjne modele przedsiębiorstw, AE, Kraków 1988. S. Abt, M. Jerczyńska, Metody badania i oceny efektywności zastosowań komputerów w przedsiębiorstwach małej i średniej skali. Biuletyn Informacyjny nr 2, 1990, IGM, Poznań. II Według: J. Kisielnicki, op.cit., s. 98. 12 Według: J. Karwowski, Zarządzanie marketingowe, ZSB, Szczecin 1993. C. Bert, Mc Cammon, Perspective for Distribution in Programming, w: Vertical Marketing Systems, pod red. L. P. Buclna, Gleniew 1970. Według: M. Chaberek, Kontroling w systemie logistycznym przedsiębiorstwa, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem. 2

Rachunki optymalizacyjne

140 15

Według: K. Seriing, Controlling, Stuttgard 1983, s. 18. Należy zauważyć, że kontroling, podobnie jak wiele innych pojęć (biznes, marketing, menedżer) nie mających odpowiedników w języku polskim, jest spolszczoną wersją słowa angielskiego to controi, oznaczającego: sterować, regulować, kierować, prowadzić. Controlling jest synonimem słowa to controi, a zatem kontrolingu nie można utożsamiać z kontrolą, która jest zaledwie tylko jego częścią. 16 T. Reichmann, Logistik - Controlling. Wie man seine Lager-, Transport- und Handling-kosten in dem Griff bekommt, Controlling 1989, H. 1, s. 19.

•

142

Symulacja komputerowa

mować całych łańcuchów logistycznych czy magazyn owo-transportowych, choć jest to bardzo pożądane. W początkowym okresie zastosowań symulacji komputerowej rozpoczyna się jednak od modeli mniej rozbudowanych, a dopiero w następnych okresach są one doskonalone i rozbudowywane. Model, który nadaje się do analizy symulacyjnej, charakteryzuje się na ogół następującymi cechami: - wiele zmiennych i wiele funkcji, - zmienne losowe i ich rozkłady, - wiele parametrów, - różne powiązania między elementami modelu, - na ogól nieliniowość, - dobrane ograniczenia, - reakcje, które nie zawsze mają określony czas trwania. Komputerowy model symulacyjny stanowi więc logiczno-matematyczne przedstawienie pojęcia, systemu lub działań, zaprogramowane dla rozwiązania za pomocą szybkiego komputera. Można go używać w sposób autonomiczny, w czasie samej symulacji, jednak zebranie danych modelowych jest znacznie bardziej uproszczone, gdy odbywa się za pomocą komputera włączonego w sieci komputerowe. W przypadku symulacji komputerowej można prowadzić eksperymenty na modelu w tzw. określonej chwili lub podczas długiego okresu. W pierwszym przypadku symulacja nosi nazwę symulacji statycznej lub przekrojowej, w drugim zaś - dynamicznej lub symulacji szeregów czasowych. Należy podkreślić, iż zarządzanie wielkimi obiektami wymagało stosowania metod symulacji, jeszcze nawet niekomputerowej, jednak obecnie prowadzenie eksperymentów symulacji matematycznego modelu systemu ekonomicznego za pomocą komputerów znacznie przyspiesza te procesy, eliminując mozolną pracę obliczeniową, a ponadto zmniejsza prawdopodobieństwo popełnienia błędów i poważnie rozszerza możliwości analityczne, zwłaszcza kiedy korzysta się z komputerów włączonych w sieci. Posługując się komputerami, symulację statyczną osiąga się drogą powtarzania pewnego przebiegu symulacji, tj. poprzez zmienianie jednego lub wielu warunków, na których podstawie prowadzi się symulację. Symulacja dynamiczna występuje wtedy, gdy następuje rozciągnięcie w czasie przebiegu danej symulacji bez zmiany warunków, przy których założeniu funkcjonuje. Większość eksperymentów symulacyjnych na modelach systemów ekonomicznych stanowią symulacje stochastyczne, w przeciwieństwie do symulacji czysto deterministycznych, choć w systemach logistycznych i takie często się spotyka. Model teoretyczny można zdefiniować jako pewną abstrakcję danego systemu rzeczywistego^ którą można użyć do przewidywań lub sterowania . Celem modelu teoretycznego jest umożliwienie analitykowi określenia, w jaki sposób jedna lub

Badania symulacyjne

143

wiele zmian we własnościach modelowanego systemu może oddziaływać na inne własności systemu lub na cały system. Modele matematyczne przedsiębiorstw lub systemów ekonomicznych (w tym też logistycznych) składają się z czterech ściśle określonych elementów: składników, zmiennych, parametrów oraz zależności funkcyjnych. Składnikami modelu ekonomicznego są w rzeczywistości proste modele różnych podsystemów pełnego systemu ekonomicznego. Składniki te różnią się znacznie w zależności od tego, czy symulowanym systemem jest cała gospodarka państwa, przemysł, firma, łańcuch zaopatrzeniowy, czy pewien ich składnik. Zmienne występujące w modelach przedsiębiorstw i w modelach ekonomicznych są używane do powiązań jednego składnika z innymi i zazwyczaj można je podzielić na zmienne endogeniczne (tzn. zależne lub obserwowane na wyjściu systemu), zmienne sytuacyjne (też na wyjściu, ale nie wzbudzające zbytniego zainteresowania), zmienne egzogeniczne (tzn. niezależne lub wejściowe modelu, z góry określone) i zmienne decyzyjne (tj. dotyczące polityk, mogą być zmieniane lub poddawane kontroli przez osoby ustalające, politykę lub podejmujące decyzje w ramach systemu). W języku projektowania układu eksperymentów zmienne egzogeniczne oraz dotyczące polityk należy uważać za czynniki. Zależności funkcyjne, które opisują interakcję między zmiennymi lub składnikami modelu mogą być dwojakiego rodzaju - mogą stanowić tożsamości lub równania zachowania się. W przypadku procesów stochastycznych równania zachowania się przyjmują postać funkcji rozkładu prawdopodobieństwa. W przeciwieństwie do składników oraz zmiennych, które mogą być bezpośrednio obserwowane w systemie rzeczywistym, parametry równań zachowania się mogą być otrzymane tylko na podstawie wnioskowania statystycznego. Dokładność wyników symulacji zależy przy tym w dużym stopniu od trafności estymacji parametrów charakteryzujących system. Wśród ogromnego dorobku badawczego w zakresie modelowania przydatnego do symulacji komputerowej należy wyróżnić przede wszystkim modele: Markowa, kolejek, zapasów, produkcji, finansowe, marketingu, korporacji oraz zarządzania. Wszystkie znajdują w określony sposób zastosowanie w systemach logistycznych (por. rys. 36, s. 144). Mówiąc o modelowaniu ekonomicznym nie można pominąć specyficznego obszaru modelowania, jakiemu jest poddana zawartość baz danych służących do wspomagania zarządzania. W tym przypadku do modelowania stosuje się następujące kategorie opisu : a) obiekt informacyjny, b) związek międzyobiektowy, c) atrybut obiektu (związku). Obiektem informacyjnym jest każdy celowo wyróżniony element obiektu gospodarczego. Elementem takim może być dowolny fakt, zdarzenie, miejsce, idea,

SYMULACJA KOMPUTEROWA technika numeryczna służąca do dokonywania eksperymentów na pewnych rodzajach modeli matematycznych, które opisują za pomocą komputera zachowanie się złożonego systemu w ciągu długiego okresu.

KOMPUTEROWY MODEL SYMULACYJNY logiczno-matematyczne przedstawienie pojęcia, systemu lub działań, zaprogramowane w celu rozwiązania za pomocą szybkiego komputera.

ETAPY BADAŃ SYMULACYJNYCH: 1. Sformułowanie zagadnienia 2. Zaplanowanie badania 3. Tworzenie modelu matematycznego 4. Zaprogramowanie modelu na komputer 5. Sprawdzenie poprawności modelu 6. Zaplanowanie eksperymentów 7. Wykonanie przebiegów symulacyjnych i analiza wyników

SYSTEM -

zbiór obiektów scharakteryzowanych za pomocą atrybutów (cech), powiązanych określonymi wzajemnymi zależnościami lub oddziaływaniami. SYMULACJA SYSTEMÓW technika rozwiązywania problemów, polegająca na śledzeniu w czasie zmian zachodzących w dynamicznym modelu systemu

Rys. 36. Badania symulacyjne

Badania symulacyjne

145

konstrukcja, przedmiot, podmiot lub stan, którego istnienie, wystąpienie bądź działanie w istotny sposób wpływa na funkcjonowanie obiektu. W systemach logistycznych mamy do czynienia najczęściej z bardzo złożonymi obiektami, gdyż nie muszą one odpowiadać wyróżnionym jednostkom organizacyjnym, co znacznie utrudnia opis. Między tak zdefiniowanymi obiektami informacyjnymi występują związki międzyobiektowe o istotnym znaczeniu dla wierności odwzorowania funkcjonowania danego obiektu. Powiązania te mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter. Wyróżnia się wśród nich między innymi relacje: - strukturalne (jest elementem, składa się z), - przyczynowo-skutkowe (zależy od, determinuje, wymusza), - chronologiczne (poprzedza, następuje po, równolegle do), - przez przedmiot bądź podmiot (wykonuje, wykonany przez, dotyczy, ma, jest przedmiotem, używa). Ostatnią kategorią opisu jest atrybut obiektu (związku), czyli istotna właściwość (cecha) charakteryzująca elementy opisu. Struktura informacyjna zdefiniowana we wskazany sposób odpowiada konstrukcji zwanej globalnym pojęciowym modelem danych. Model taki stanowi podstawowe narzędzie opracowania struktur danych w trakcie ich projektowania, a także modernizacji, jak to jest na przykład przy zastosowaniu systemu informatycznego na użytek logistyki, gdy wymagana jest ingerencja w zbiory danych. Najbardziej elementarną kategorią opisu struktury danych jest pole, dalszą, grupa pól zwana rekordem (zapisem), a nadrzędną - plik, tj. zbiór danych jako kolekcja rekordów tego samego albo różnych typów. W przypadku projektowania baz danych wspomaganego komputerowe modelowanie może znacznie ułatwić analizę powiązań za pomocą metod symulacji komputerowej. Nadto należy podkreślić to, iż dobry model baz danych w systemach logistycznych ułatwia zastosowanie metod symulacyjnych na użytek logistyki zarówno w dystrybucji, jak również w produkcji. Czynności związane z zastosowaniem symulacji komputerowej rozpoczyna umiejętne sformułowanie problemu (por. rys. 36), by następnie poprzez zbudowanie modelu matematycznego przejść do eksperymentów symulacyjnych oraz analizy uzyskanych wyników. Bogaty dorobek w zakresie budowy modeli ekonomicznych pozwala na powszechne stosowanie symulacji komputerowej na różnych szczeblach zarządzania i trudnością może być tylko przełamanie pierwszych niechęci do współpracy ze sprzętem mikrokomputerowym traktowanym jako narzędzie, sprzęt osobisty decydenta, menedżera. Pomocne mogą przy tym być liczne programy komputerowe, których rozpowszechnienie powinno stanowić podstawowe zadanie służb logistycznych w przedsiębiorstwach i powołanych do tego instytucjach.

146

Symulacja komputerowa

9.2. Symulacyjne wspomaganie decyzji Mówiąc o podejmowaniu decyzji gospodarczych, które wymagają wspomagania komputerowego, należy'podkreślić ich daleko idące zróżnicowanie, wynikające nie tylko ze szczebla zarządzania, a co za tym idzie rozszerzającego sie pola decyzyjnego, ale także typu samej decyzji, a ściślej jej modelowego odwzorowania. Wynika z niego stosowana metoda analityczna bądź matematyczna wskazująca na optymalne rozwiązanie. Przedstawiony na rysunku 37 (s. 147) dorobek teorii decyzji, a zwłaszcza jej części stosowanej, czyli tzw. badań operacyjnych wskazuje na ogrom metod i możliwości, jakimi dysponuje w tym zakresie nauka. Szczególnie dobitnie ukazuje to mnogość modeli opisanych w bogatej literaturze przedmiotu, a także obfite oprogramowanie komputerów w tym zakresie. Odniesienie tego do problemów wspomagających decyzje kierownicze w produkcji, na rynku czy też w gospodarce finansowej dopełnia obraz złożoności postawionego zagadnienia. W systemach logistycznych zachodzi potrzeba połączenia różnorodności celów pod kątem optymalizacji globalnej, całych łańcuchów dostawczych, co jeszcze bardziej komplikuje problem. Stosowanie rachunków symulacyjnych w tym zakresie daje szerokie możliwości, a trudność metodyczną może stanowić zapanowanie nad powiązaniami między tymi wielkościami, które są współzależne. Obowiązuje przy tym zasada symulacji rozproszonej, w której z całą świadomością trzeba zrezygnować z niektórych zależności i obserwować rezultaty symulacji na wybranych obszarach wspomagających określone decyzje. Obecnie po usamodzielnieniu się przedsiębiorstw, a także ich sprywatyzowaniu, podejście do obszarów decyzyjnych uległo modyfikacji pod kątem prawideł gospodarki rynkowej. Na rysunku 38 (s. 148), pokazano to, wyróżniając cztery obszary decyzyjne wspomagane komputerowo, w których metody symulacji rozproszonej znajdują nowe zastosowanie. Pierwszy obszar planowania, z nazwą identyczną w obu przypadkach (w porównaniu z rysunkiem 32) wymaga zdecydowanie odmiennego podejścia - na tyle, na ile uległo przeobrażeniom samo planowanie, które stało się zależne od decydenta. Należy w nim wyodrębnić różne metody w zależności od długości horyzontu czasowego. Dalsze obszary decyzyjne i ich symulacyjne wspomaganie uzależnione są od rozbudowy eksploatowanego systemu informatycznego. Autonomiczny system umożliwia tylko prowadzenie rachunku ekonomicznego w zakresie obrotu towarowego, podczas gdy system rozbudowany w sieć, na przykład typu Novell, pozwala także na bieżący rachunek ekonomiczny w zakresie jakości i strat, opakowań, a nawet transportu (w większych hurtowniach). Podobnie ma się rzecz przy wspomaganiu analizy popytu i bliskim jej badaniom marketingowym, a także przy analizie wyników finansowych. Ta ostatnia może być prowadzona wycin-

Rys. 37. Różnorodność modeli w podejmowaniu decyzji

148

Symulacja

komputerowa

Rys. 38. Symulacyjne wspomaganie decyzji na szczeblu hurtu kowo, na przykład w zakresie kosztów rodzajowych bądź globalnie przy przyjęciu różnych horyzontów czasu (od miesiąca począwszy, poprzez kwartały, a nawet lata). Dzięki odcinkowym wdrożeniom systemów informatycznych, wykorzystywanych do rachunków symulacyjnych, coraz częściej mamy do czynienia z kompleksowymi rozwiązywaniami w tym zakresie, gdzie symulacja staje się narzędziem uzyskiwania wielu wersji rozwoju danego biznesu, wraz z ich ocenami efektywności działań. Często zagadnienia te komplikują się poprzez wielość funkcji kryterium, jednak i w tym podejście systemowe oraz komputeryzacja analiz pozwalają na uzyskanie zadowalających wyników.

Różnorodność symulacji komputerowej

149

Posługiwanie się pełnymi strukturami asortymentowymi w analizach marketingowych, zwłaszcza na szczeblu hurtu (możliwe dzięki komputerom i metodom symulacyjnym), pozwala na znacznie lepsze dopasowanie podaży do potrzeb rynku i pełniejsze zaspokojenie gustów konsumenckich, a niekiedy nawet na oddziaływanie na nie.

9.3. Różnorodność symulacji komputerowej Nowoczesne podejście do dystrybucji towarów, jak pokazały to doświadczenia krajów przodujących, wymaga powiązania gospodarki magazynowej z transportem, prowadząc do systemów logistycznych. Obecnie przy przechodzeniu na sprywatyzowane przedsiębiorstwa spedycyjne, dysponujące różnorodnymi środkami transportu, odpowiedni ich wybór może stanowić o rentowności takich czy innych przewozów. Prowadzi to do nowych powiązań modelowych w symulacji. Z punktu widzenia hurtu opłacalność należy kojarzyć z wielkością partii, a także częstotliwością dostaw. Nadto należy rozpatrywać ten problem z punktu widzenia odbiorców, a więc jednostek handlu detalicznego, które włączone do modeli narzucają kolejną wersję ich modyfikacji. Dochodzą tu nowe funkcje kryterium, które należy wprowadzić, a czasem nawet dokonać rozproszenia symulacji z uwagi na inne podmioty gospodarowania. Dysponując takimi narzędziami w zakresie przetwarzania danych masowych, można z powodzeniem korzystać z różnych wariantów modeli decyzyjnych, wykraczających także poza procesy planowania i weryfikacji planów. Można przy tym stosować rachunek symulacyjny pozwalający na obliczenie konkretnych skutków takiej czy innej strategii sprzedaży. Modele te mogą również obejmować bieżący rachunek ekonomiczny, analizę popytu i wreszcie analizę wyników finansowych. Zastosowanie arkuszy kalkulacyjnych sprzężonych z metodami graficznymi oraz bazami danych źródłowych, pozwala na wygodne prowadzenie rozproszonej symulacji komputerowej, tzn. obejmującej tylko niektóre fragmenty działalności hurtowni. W takiej praktyce wspomagania procesów decyzyjnych może się jednak okazać, że wyniki uzyskane z symulacji odcinkowych wskazują na konfliktowość podejmowanych decyzji. Niezbędne jest wówczas wprowadzenie kolejnych modyfikacji czy nawet nowych wariantów modeli, by uzyskać najbardziej korzystną predykcję. Prowadzi to do kolejnych obliczeń symulacyjnych i tylko dysponowanie gotowymi pakietami programowymi, mającymi taką elastyczność, może sprostać temu zadaniu, zwłaszcza w sytuacji, gdy prace te realizuje decydent, który nie jest informatykiem, a tym bardziej programistą umiejącym modyfikować tradycyjne programy.

150

Symulacja komputerowa

Przy podejmowaniu decyzji szczególną uwagę należy zwrócić na dokładne określenie strategii działania przedsiębiorstwa na poszczególnych rynkach. W celu porównania stopnia opóźnienia Polski w zakresie stosowania symulacji komputerowej można przytoczyć wyniki badań z połowy lat osiemdziesiątych, określających w korporacjach krajów gospodarczo przodujących procent organizacji wykorzystujących symulację, co w odniesieniu do poszczególnych obszarów funkcjonalnych przedstawiało się następująco": produkcja - 59%, planowanie na szczeblu korporacji - 53%, inżynieria - 46%, finanse - 41%, badania i rozwój 37%, marketing - 24%, przetwarzanie danych - 16%, kadry - 10%. Liczby te z pewnością w ostatnich latach znacznie wzrosły - o czym świadczą uzyskiwane efekty. Do głównych zagadnień analizowanych przy użyciu symulacji komputerowej w ramach poszczególnych obszarów funkcjonalnych należały: - w produkcji: opracowywanie harmonogramów produkcji, sterowanie produkcją oraz analiza i sterowanie zapasami, - w finansach: finansowanie inwestycji, analiza portfolio oraz przydział środków (zasobów), - w marketingu: zawieranie umów, analiza możliwości zbytu oraz ustalanie cen wyrobów. Do głównych korzyści wynikających ze stosowania symulacji komputerowej w organizacjach gospodarczych zalicza się: a) lepsze zrozumienie mechanizmów funkcjonowania organizacji (głównie poprzez uczestnictwo w budowie modelu), b) udoskonalenie procesów podejmowania decyzji, c) możliwość zbadania skutków większej liczby decyzji, d) efektywniejsze planowanie, e) szybsze podejmowanie decyzji. Przeniesienie tych wszystkich doświadczeń na grunt polski będzie wymagało pokonania jeszcze wielu barier i oporów, takich jak budowa dużych sieci komputerowych. Jednakże już obecnie należy rozpowszechniać w przedsiębiorstwach zarówno symulację, jak i inne nowoczesne techniki. Jest to konieczne ze względu na współpracę z krajami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i coraz częstsze próby nawiązywania z nimi wymiany międzynarodowej towarów i usług. Stałe umowy w tym zakresie stanowią najlepszy zalążek systemów logistycznych, które już wkrótce muszą się stać również w Polsce rzeczywistością i to bardzo opłacalną.

9.4. Symulacja a optymalizacja Metody symulacji komputerowej w logistyce mogą mieć szerokie zastosowanie w rachunkach optymalizacyjnych czy obliczaniu efektywności dla różnych wariantów rozwiązań, po to by wybrać najkorzystniejsze. Podstawową formą jest tu

Symulacja a optymalizacja

151

jednak sterowanie procesem symulacyjnym jako całością z punktu widzenia logistyki i wówczas proces ten polega na cyklicznym uruchamianiu odpowiednich elementów funkcjonalnych modelu oraz algorytmu symulującego upływ czasu. Można przy tym wyróżnić trzy szczeble hierarchiczne w zakresie komunikacji owego sterowania, a mianowicie : 1) między modelem jako całością a procedurą upływu czasu (szczebel najwyższy), 2) między poszczególnymi blokami funkcjonalnymi modelu (szczebel pośredni), 3) między pojedynczymi elementami funkcjonalnymi modelu (szczebel najniższy). Sterowanie na szczeblu najwyższym zapewnia skokową symulację upływu czasu i przybliżanie terminów zdarzeń, na szczeblu pośrednim umożliwia inicjowanie lub przerywanie procesów, na szczeblu najniższym zaś gwarantuje pożądaną sekwencję akcji rozpoznania i zmian stanu elementów danych modelu. Przy przełożeniu tych skomplikowanych algorytmów na języki komputerów napotykano wiele trudności, co wkrótce doprowadziło do wydzielenia się grupy symulacyjnych języków programowania komputerowego, choć dla dobrze uwarunkowanych matematycznie modeli z powodzeniem można się posługiwać językami ogólnymi . Problematyka programowania w tym zakresie wiąże się także ściśle ze strukturami baz danych, na co już wcześniej zwrócono uwagę, a także z metodyką generowania zmiennych losowych, analizą wyników, oceną błędów i projektowaniem eksperymentów. Stosowanie metod symulacyjnych często wymaga korzystania z danych za kilka okresów, a więc szeregów czasowych znacznie dłuższych niż to się zwykło czynić w warunkach dotychczasowej praktyki. Prowadzi to do analiz dłuższych szeregów czasowych, oczywiście w sytuacjach, gdy jest zagwarantowana porównywalność danych. Obecnie, gdy wszystko wskazuje, że zamierza się wrócić do warunków efektywnego gospodarowania poprzez odpowiednie reformy, należy się liczyć z tym, że stosowane powszechnie badania operacyjne i w naszych warunkach staną się przydatne, a właściwie niezbędne do racjonalnego podejmowania decyzji. Bogaty dorobek w zakresie modeli ekonomicznych wykorzystanych do symulacji komputerowej rozwoju firmy, a także całych przemysłów wkrótce pozwolił na podjęcie trudniejszych zagadnień, jakie stanowi symulacja w skali makroekonomicznej. Jednak i tu już wiele osiągnięto i dzięki tym sukcesom można było podjąć próby w zakresie zastosowania symulacji do wielkich systemów logistycznych. Wymagało to licznych uzgodnień, ujednolicenia standardów informacyjnych, uzyskania odpowiednich łącz w zakresie eksploatowanych sieci trudności jednak stopniowo są pokonywane i można już wskazać na liczne efekty osiągane dzięki tego typu metodom symulacyjnym.

152

Symulacja komputerowa

Na obecnym etapie rozwoju tych zastosowań w Polsce bardziej realne jest zwrócenie uwagi na mikrokomputerową symulację w biznesie, gdyż ta jest możliwa do wdrożeń na posiadanym sprzęcie, mimo że brak jeszcze stale dostatecznego rozwoju sieci telekomunikacyjnej i połączeń między różnorodnymi obiektami gospodarczymi. Biorąc jednocześnie pod uwagę fakt, że małe firmy (tzw. smali business) nie wymagają zaangażowania zbyt dużego kapitału na nowoczesne metody, w tym symulacyjne, należy się spodziewać ich szybkiego rozwoju, zwłaszcza w obrocie towarowym. Stwarzają one jednocześnie nowe miejsca pracy, mają wpływ na różnorodność oferty dla klientów, a także mogą być bardziej elastyczne w porównaniu z dużymi jednostkami handlowymi. Z chwilą przechodzenia na gospodarkę rynkową, wraz z reorganizacją strukturalną handlu, nastąpiła gruntowna przebudowa systemu planowania działalności, uzależniona od podmiotów gospodarowania czy decydentów usamodzielnionych. Pojawił się przy tym nowy termin tzw. biznes plan, niezbędny w przedsiębiorstwach produkcyjnych, a także bardzo przydatny w handlu i usługach. Biznes plan jest dokumentem, który: 1) pokazuje plany przedsiębiorstwa, 2) pokazuje, w jaki sposób można je osiągnąć, 3) demonstruje, czy końcowy efekt działania jest zadowalający. Coraz częściej stanowi on już w Polsce podstawę do finansowania działalności przez banki, w przypadku chęci podejmowania większych kredytów. Dla pełniejszego zrozumienia roli, jaką odgrywa wspomaganie komputerowe oraz symulacja przy sporządzaniu biznes planu, można przytoczyć wykaz jego rozdziałów : 1) Podsumowanie. 2) Wstęp. 3) Informacje o produkcie. 4) Informacje o zarządzie i personelu (kadrze kierowniczej). 5) Badanie rynku - informacje o rynku. 6) Charakterystyka procesu produkcji lub technologii sprzedaży. 7) Informacje finansowe. „ 8) Czynniki ryzyka i spodziewane korzyści (analiza SWOT). 9) Informacje końcowe. 10) Załączniki. Podsumowanie, chociaż pisane jako ostatnie, powinno się znaleźć na początku i powinno przedstawić treściwy przegląd syntetycznie ujętych propozycji działalności. Obejmuje ono cele biznes planu, informacje o tym, jaka suma pieniędzy będzie wykorzystywana w działaniu, w jakim czasie i w jakim celu, jasny opis produktu i rynków zbytu, odzwierciedlający korzyści dla klienta, charakterystykę i uwagi na temat zarządu, charakterystykę finansową spółki, szczegóły dotyczące rozwiązania końcowego, spodziewane zwroty kapitału, a w ujęciu logistycznym coraz częściej objęcie analizą całych łańcuchów dostaw, od surowca do konsumenta.

Symulacja a optymalizacja

153

Jak już z powyższego widać, podstawę do opracowania tych części biznes planu powinny stanowić komputerowe odcinkowe systemy ewidencyjno-kontrolne już eksploatowane, poszerzone w przyszłości o pewne elementy, zwłaszcza niezbędne w rachunkach symulacyjnych. Dotyczyć to może szczególnie tzw. analizy SWOT, polegającej na wskazaniu obszarów ryzyka, z pogrupowaniem na cztery obszary, co prowadzi do skrótu „Analiza SWOT" od angielskich słów: Strenghts mocne strony, Weaknesess - słabe strony, Opportunites - możliwości (korzyści dla inwestorów, jeśli będą osiągnięte zamierzone cele), Threate - zagrożenia (słabe strony w przyszłości). Wmontowanie do biznes planu metod symulacyjnych daje menedżerom jeszcze lepsze narzędzie analizy, co zwłaszcza może być przydatne przy opracowywaniu strategii rozwoju przedsiębiorstwa, regionu czy branży. Odrębną grupę metod symulacji komputerowej stanowią tzw. gry kierownicze, które można wykorzystać jako narzędzia symulacji działalności, ale przede wszystkim mogą one służyć do przygotowania kadry menedżerów, tak bardzo potrzebnych również w coraz doskonalszych i bardziej rozległych systemach logistycznych. Uzyskiwane efekty natury optymalizacyjnej dzięki zastosowaniu metod symulacji komputerowej sprawiały, że metody te doskonalono systematycznie. Towarzyszyło temu doskonalenie komputerów, a więc narzędzi obliczeniowych, w rezultacie czego aktualnie istnieje ogromna liczba gotowych pakietów komputerowych w tym zakresie . Specjalizowanie się w tej dziedzinie doprowadziło do powstania odrębnej klasy systemów wspomagania decyzji (SWD), które stały się syntezą wszystkich elementów i relacji informatycznej infrastruktury zarządzania. Do systemów wspomagania decyzji można zaliczyć: systemy konwersacyjne do wyszukiwania informacji decyzyjnych, systemy informowania kierownictwa, systemy z modelami matematycznymi, pozwalające na optymalizację lub symulację procesu podejmowania decyzji, oraz systemy ekspertowe1 . Tak uszeregowane systemy stanowią odzwierciedlenie rozwoju kierunków nauk o zarządzaniu i w zasadzie pierwsze dwa z nich stanowią tylko wprowadzenie do rozwiązań modelowych. Aktualnie wiele firm komputerowych opracowało dla równej klasy użytkowników specjalne pakiety programowe. Jednym z nich, o dużej uniwersalności zastosowań, jest pakiet firmy IBM o nazwie ADPS (Application Development Project Support), będący narzędziem do koordynowania i wspomagania działalności w zakresie planowania rozwoju, kontroli jakości i podejmowania decyzji, przy zastosowaniu systemów komputerowych. Zależnie od potrzeb może być użyty cały pakiet lub jego część. Jest on systemem trójpoziomowym i tak skonstruowanym, że automatycznie przetwarza model sformułowany w kategoriach najwyższego poziomu: procesu, problemu, czyli tzw. biznes model, poprzez poziom systemu, na poziom kodów zrozumiałych dla komputera. Najbardziej zaawansowane i złożone, a równocześnie najbardziej użyteczne przy podejmowaniu decyzji są systemy ekspertowe, znajdujące coraz częściej zastosowanie w logistyce. Najbardziej charakterystyczną cechą wyróżniającą je od

154

Symulacja komputerowa

innych jest posiadania bazy wiedzy oraz procesora lingwistycznego, dzięki którym system „uczy się" rozwiązywania nowych sytuacji na podstawie zdobytej wcześniej wiedzy. Może to być wykorzystywane w sytuaqach problemów źle zdefiniowanych lub braku danych. Jak wynika z powyższych rozważań, symulacja komputerowa, dzięki wykorzystaniu teorii zwłaszcza modelowania ekonomicznego, wespół z rachunkiem optymalizacyjnym stanowią znaczące narzędzie teoretyczne, które poprzez gotowe oprogramowanie komputerowe znajduje szerokie zastosowania w systemach logistycznych. Wykorzystana jest ona przy wyborze tras, środków transportu, rozmieszczeniu magazynów, kształtowaniu zapasów, kształtowaniu jakości, a nawet w modelach grawitacji i innych skomplikowanych zagadnieniach, umożliwiając ich efektywność. Rozpowszechnienie tych metod będzie stanowić o pełnym rozwoju logistyki.

Przypisy Większa część tego rozdziału odpowiada ujęciu z opracowania S. Abl, H. Woźniak, op.cit. ' T. H. Naylor, Modelowanie cyfrowe systemów ekonomicznych, PWN, Warszawa 1975. 3 Ibidem, s. 73. 4 J. Ochraan, op.cit. Według: Zastosowanie modelowania i symulacji komputerowej w analizie przedsiębiorstwa, pod red. E. Radosińskiego, Polskie Towarzystwo Symulogiczne, Kraków-Katowice-Wrocław 1991. L. Kondratowicz, Modelowanie symulacyjne systemów, WNT, Warszawa 1978. 7 Według: G. S. Fishman, Symulacja komputerowa. Pojęcia i metody, PWE, Warszawa 1981. 8 T. H. Naylor, op. cit. Por. m.in. E. Walińska, R. Ignatowski, Z. Leszczyński. Biznes plan i zarządzanie finansowe małą firmą, Warszawa 1991, czy A. Ganicz, Business plan. Łódź 1991*. 10 T. H. Naylor, op.cit. 11 Według J. Kisielnicki, op.cit., s. 217, choć inni autorzy podają odmienne klasyfikacje, np. T. Wierzbicki, Systemy informacji gospodarczej, PWE, Warszawa 1981, czy W. Flakicwicz, Komputerowe systemy wspomagania decyzji, Problemy Organizacji 1986, nr 2.

10. LOGISTYKA W PRZEDSIĘBIORSTWIE

Zanim zaczną funkcjonować w gospodarce rozbudowane systemy logistyczne obejmujące wiele przedsiębiorstw, należy wdrożyć w tych przedsiębiorstwach ich wewnętrzne systemy, co wpłynie nie tylko na ich strukturę organizacyjną i funkcjonowanie, ale także ukaże ich zróżnicowanie w zależności od typu przedsiębiorstwa, a więc produkcyjnego, handlowego czy transportowego.

10.1. Organizacja służb logistycznych Każde wdrożenie systemu logistycznego, nawet w jego odcinkowej wersji musi w przedsiębiorstwie spowodować ingerencję w jego organizację i strukturę działalności. Logistyka jakby klinem wbija się w dotychczasowe struktury (por. rys. 39, s. 156). Zjawisko to można zaobserwować zarówno w przedsiębiorstwach przemysłowych, jak i w handlu, przy czym trzon logistyki zasadza się*na informatyce, razem z automatyczną identyfikacją1. Tempo tych przemian bywa różne w poszczególnych przedsiębiorstwach, ale można już znaleźć wiele przykładów pozytywnych efektów. Obejmują one modernizację zarówno technologii, zaopatrzenia i organizacji, jak też systemów magazynowania, transportu i sprzedaży, do czego walnie przyczyniają się systemy informatyczne wykorzystujące kody kreskowe. Dążenie do systemów zintegrowanych oznacza ciągłe usprawnianie stosowanych i rozwijanych metod logistycznych poprzez integrację sprzętu, metod, procedur i wreszcie danych. Za strategiczny kierunek logistyki należy uznać poprawę wydajności oraz obniżenie kosztów. Wymagana jest przy tym poprawa gospodarki zasobami, racjo-

W PROCESACH DYSTRYBUCYJNYCH

Rys. 39. Logistyka wkracza do przedsiębiorstw

Organizacja służb logistycznych

157

nalne wykorzystanie zapasów, a także podejmowanie inwestycji racjonalizujących organizację, automatyzacją i systemy sterowania. Prawa rynku wymuszają takie działania, które pozwolą utrzymać się mimo konkurencji. Nowa koncepcja logistyczna gospodarki obejmuje synchronizację wszystkich działań przedsiębiorstwa i skierowana jest na potrzeby konsumenta. Rozeznanie tych potrzeb staje się naczelnym zadaniem, gdyż warunkuje zbyt posiadanych, nabytych lub wytworzonych towarów. W tym celu przedsiębiorstwo musi mieć: - wysoką gotowość sprostania żądaniom klientów, - natychmiastową gotowość dostarczania żądanej ilości towarów na właściwe miejsce, dokładnie na czas, - umiejętność unikania nadmiernych zapasów i koncentrowania się na dobrze sprzedających się towarach. Model organizacyjny (por. rys. 40, s. 158) powinien integrować funkcje logistyczne zaopatrzenia, produkcji i dystrybucji w jednym dziale służby logistycznej, do tego celu specjalnie przygotowanej. Przed służbami tymi stawia się następujące zadania: - dopasowanie ilościowe oraz jakościowe produkcji przedsiębiorstwa do zapotrzebowania rynku, przy jednoczesnym osiąganiu minimalnych kosztów logistycznych, - uzyskiwanie optymalnej wartości produkowanych wyrobów, przy jednoczesnym osiąganiu możliwie najlepszych wskaźników jakości oraz wydajności. W przypadku występowania w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstw samodzielnych pionów lub służb, realizujących procesy przepływu materiałów, istnieją możliwości wydzielania miejsc powstawania kosztów na bazie jednostek organizacyjnych i wykonywanych przez nie funkcji . Za podstawowe rozwiąznie w literaturze przedmiotu uważa się ujmowanie kosztów przepływu materiałów według następujących procesów przemieszczeń: -

pozyskiwania materiałów, magazynowania materiałów, transportu wewnątrzzakładowego, magazynowania półproduktów, magazynowania wyrobów gotowych, przekazywania wyrobów gotowych.

W niektórych rodzajach działalności może wystąpić hierarchiczna postać systemów sterowania przepływem materiałów, co należy przewidzieć przy konstrukcji systemu. Warunkiem funkcjonowania systemów logistycznych są rozpowszechnione systemy informatyczne, zapewniające sprawną sieć informacji handlowej oraz stosowanie symulacji komputerowej - przy jednoczesnym prowadzeniu nieustannego rachunku ekonomicznego, umożliwiającego optymalizację działań. Niezwykle istotnym usprawnieniem w dystrybucji towarów okazała się automatyczna identyfikacja towarów, dzięki zastosowaniu kodów kreskowych. Stała się ona nie-

158

logistyka w przedsiębiorstwie

Rys. 40. Funkcjonalne wkomponowanie logistyki w strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa Źródło: Według: M. Kufel, op. cit.

odłącznym elementem nowoczesnych systemów informatycznych. Właśnie tak pomyślane zintegrowane systemy informatyczne wyposażone w skanery, pozwalające na identyfikację towarów, prowadzą do obniżki kosztów dystrybucji, a w następnym etapie do wyeliminowania papierowych nośników informacji. Procesy te wymagają ustalenia wielu standardów zarówno w zakresie postaci przesyłanych informacji, jak też jednolitości oprogramowania i stosowanego sprzętu komputerowego oraz telekomunikacji, dlatego ich wdrożenia wymagają czasu i w warunkach polskiego opóźnienia rozwoju teledacji rozpowszechnienie ich będzie trudniejsze. Nadto, d)'sponując dość dużą liczbą sprzętu mikrokomputerowego, natrafiamy coraz częściej na niedostatek większych maszyn liczących, czyli komputerów większej mocy. Powinny one stanowić węzły sieci komputerowych, a zwłaszcza ośrodki umożliwiające przechowywanie informacji handlowych w bankach danych ułatwiających zarządzanie. To właśnie poprzez te ośrodki moż-

Logistyka w przedsiębiorstwie produkcyjnym

159

liwa byłaby realizacja powiązań między rynkami i obecnymi na nich kontrahentami. Ich brak może być skutecznym hamulcem w rozwoju logistyki w Polsce. Reformowanie szczególnie wielkich przedsiębiorstw państwowych, które mogłyby stanowić, główny trzon systemów logistycznych, sprawia, że te borykają się z trudnościami przetrwania, co leż przemawia za podjęciem ostrożniejszej strategii w rozwoju logistyki.

10.2. Logistyka w przedsiębiorstwie produkcyjnym Coraz nowsze koncepcje w zakresie systemów sterowania produkcją często sięgają do odmiennych w każdym z systemów metod i procedur planowania i istnieją w formie pakietów oprogramowania komputerowego, chronionego prawem autorskim. System JiT stanowi niejako nową filozofię zaopatrzenia, produkcji i zbytu stosowaną już powszechnie w krajach Europy Zachodniej. Wyrosła z japońskiej metody operatywnego planowania procesu produkcyjnego „Kanban". Funkcjonuje obecnie na bazie systemów komputerowych umożliwiających synchronizację produkcji i poprawę informacji mających na celu zmniejszenie, a nawet wyeliminowanie w przedsiębiorstwie produkcyjnym zakłóceń i działań nie tworzących wartości. Dotyczy to nie tylko pracy wewnątrz zakładu, ale także spraw poprzedzających procesy produkcyjne, jak zaopatrzenia i kooperacji, oraz następujących po tych procesach, na przykład sprzedaży. Celem tego systemu jest zwiększenie sprawności działania i obniżenie kosztów, a więc uzyskanie większych zysków. Ujmując precyzyjniej istotę metody JiT można stwierdzić , że stanowi ona serię powiązanych technik produkcji i dostaw mającą na celu zmniejszenie zapasów magazynowych i poprawę obsługi klientów przez wytwarzanie wyrobów na ściśle określony termin, pożądany przez klienta i w ilości mu potrzebnej. Stosując komputery do wspomagania produkcji wyzyskujemy pięć hierarchicznie powiązanych poziomów, odpowiadających kolejnym etapom „życia" produktu. Są to: - komputerowo wspomagana koncepcja produktu czy też opracowywanie konstrukcji (system CAD - Computer Aided Design), - wytwarzanie wspomagane komputerowo (system CAM - Computer Aided Manufacturing), - komputerowo wspomagane zarządzanie produkcją (PC - Production Control lub FM - Factory Management), - komputerowe sterowanie procesem technologicznym (CNC - Computer Numerical Control lub DNC - Direct Numerical Control),

160

Logistyka w przedsiębiorstwie

- kontrola jakości produktu wspomagana komputerem (CQC - Computer Quality Control). Nowoczesna metoda CAD obejmuje konstruowanie części oraz całych wyrobów. Projektant zastępuje deskę kreślarską ekranem monitora. Oznacza to jednak nie tylko wykonywanie rysunków, lecz także obliczenia, sprawdzanie i dokumentowanie. Ocenia się, że praca przy desce w czasie formułowania zadania zajmuje konstruktorowi od 20 do 40% całkowitego czasu pracy. Dzięki zastosowaniu CAD czas pracy na tym wstępnym etapie można skrócić nawet o 75%. Nadto uzyskuje się precyzję, której w tradycyjnym projektowaniu nie można osiągnąć. Dzięki sprzęgnięciu dwu metod w jeden system CAD/CAM można uzyskać znaczne korzyści, wynikające z ich stosowania. Są to między innymi: -większa możliwość projektowania wyrobu i jego detali oraz ich wytwarzania, - lepsze wykorzystanie obrabiarek i maszyn oraz automatów, - możliwość opisywania i analizowania procesu wytwórczego z punktu widzenia jego sprawności funkcjonalnych, - zdolność przestawiania w czasie rzeczywistym procesu wytwórczego z jednej konstrukcji na drugą lub od jednej odmiany detalu do drugiej, - projektowanie systemów robot-obrabiarka, - nadzór nad określoną częścią systemu produkcyjnego z bardzo dużą szczegółowością. Integracja systemów CAD/CAM jest poważnym krokiem w kierunku rozwoju zautomatyzowanych fabryk, które będą w równym stopniu zintegrowanym systemem komputerowym, co zbiorem współpracujących mechanizmów. Projektowanie wyrobów oraz ich jakości wspomagane komputerowo było przez lata doskonalone, co w efekcie doprowadziło do systemów CIM - komputerowo zintegrowanej produkcji (por. rys. 41), systemów logistyki przedsiębiorstw produkcyjnych. Decydowały o tym uzyskiwane efekty. Wszystko to przemówiło za stosowaniem tych metod, a nawet pozwoliło na pójście dalej w kierunku objęcia sterowaniem komputerowym całych systemów wytwarzania. Pojawiły się dalsze skrótowo wyrażane metody komputerowo wspomaganego zarządzania (por. rys. 41), a więc: - wspomagane komputerowo opracowywanie zadań w zakresie planowania produkcji (system CAP - Computer Aided Planning), - wspomagana komputerowo kontrola realizacji wymogów jakościowych (system CAQ - Computer Aided Quality Assurance), - obliczanie i symulacja przy użyciu komputerów (system CAE - Computer Aided Engineering, oznaczający połączenie CAD+CAP), - komputerowo wspomagana administracja przedsiębiorstwa (system CAA Computer Aided Administratioń). Tak wielka liczba wspomaganych komputerowo funkcji będących aplikacjami wspomagania komputerowego różnych odcinków zarządzania procesami produk-

logistyka w przedsiębiorstwie produkcyjnym

161

Rys. 41. Logistyczny System CIM - komputerowo zintegrowanej produkcji i jego struktura

cyjnymi z powodzeniem była stosowana u konkretnych użytkowników. Doskonaląc te partykularne metody dostrzegano konieczność ich integracji, co wynikało ze specyfiki systemów komputerowych i ich naturalnej dążności do ujęć coraz bardziej kompleksowych. Doprowadziło to do pojęcia CIM - Computer Integrated Manufacturing, obejmującego koordynację wszystkich biorących udział w procesie produkcji wydziałów i połączenie ich w zintegrowanej sieci, służącej do przesyłania informacji i sterowania poszczególnymi podsystemami w formie zintegrowanego, komputerowo wspomaganego systemu. System ten obejmuje w informatycznej sieci wszystkie wydziały przedsiębiorstwa biorące udział w procesach produkcyjnych (por. rys. 42, s. 162). Komisja robocza Stowarzyszenia Wytwórczości Gospodarczej w Niemczech opracowała w tym kontekście dyrektywę do zdefiniowania pojęcia CIM : CIM określa zintegrowane zastosowanie techniki EPD w zakresie wszystkich współdziałających w procesie produkcji wydziałów i sfer. CIM obejmuje informatyczno-techniczne współdziałanie pomiędzy CAD, CAP, CAM, CAQ i PPS. Pozwala to na integrację technicznych i organizacyjnych funkcji służących reali-

Rys. 42. Komputerowe wspomaganie procesów w przedsiębiorstwie produkcyjnym

Logistyka

w

przedsiębiorstwie

produkcyjnym

163

zacj'i zadań produkcyjnych. Warunkiem tego j"est wspólne, uniwersalne dla wszystkich wydziałów użytkowanie jednej bazy danych". CIM zapewnia zarówno czasowe, jak i miejscowe wyodrębnienie informacji i postawienie ich do dyspozycji użytkownika. Celem stosowania tego systemu jest optymalizacja procesów wytwórczych w ich całej rozciągłości w formie redukcji kosztów i międzyczasów operacyjnych przy jednoczesnym wzroście efektywności produkcji, wyników jakościowych i elastyczności eksploatacyjnej. CIM jest realizowany za pomocą stopniowego, uzależnionego od specyfiki zakładu, informatyczno-technicznego łączenia cząstkowych elementów automatyzacji, w istocie zmierzający do systemu logistycznego produkcji pod warunkiem, że te wszystkie osiągnięcia techniczne w zakresie wytwarzania zostaną wzbogacone w dodatkowe cele typu logistycznego, polegające na usprawnieniu łańcuchów zaopatrzeniowych w ich wymiarze od surowca do konsumenta, z zastosowaniem kompleksowych rachunków optymalizacyjnych i efektywnościowych. Tego typu kierunek rozwojowy przedsiębiorstw produkcyjnych, raz ukazany, stanowi drogę sprawdzonych aplikacji wspomagania komputerowego. W dalszej perspektywie systemów logistycznych, o czym świadczą płynące z tego korzyści, prowadzi do sprostania wymogom współczesnego rynku. Wśród najważniejszych tego typu efektów można wymienić: - krótszy czas reakcji na potrzeby rynku i wysoki stopień elastyczności, bliski kontakt z rynkiem, szybszy i pewniejszy sukces oraz wzrost konkurencyjności, - szybsze międzyczasy operacyjne w ramach realizacji procesów wytwórczych, mały stopień związania kapitału, minimalizację kosztów produkcyjno-wytwórczych, - krótsze czasy cyklów rozwojowo-wdrożeniowych wraz z obniżką kosztów, - zapewnienie wymaganej jakości produktów za pomocą nowoczesnych technologii przetwarzania i transmisji informacji, - wzrost efektywności produkcyjnej poprzez zastosowanie efektów synergicznych, tzn. efektów współdziałania różnych sił, aby osiągnąć wspólny cel. Przykładem rozwoju tego typu systemów w kierunku logistyki może "być zrealizowana w Bremie inwestycja firmy Kellog's". Firma ta, producent środków spożywczych, wybudowała w maju 1989 r. i oddała do eksploatacji centrum dystrybucji towarów. Całkowicie zautomatyzowane centrum dystrybucyjne ulokowano w odległości około 200 m od wydziałów produkcyjnych. Zostało ono sprzężone z wydziałami produkcyjnymi za pomocą systemu ciągów transportowych, które przenoszą pojedyncze pudła kartonowe, zapakowane w przylegającej do hal produkcyjnych pakowni. Przenośniki doprowadzają pudła do strefy rozdziału przed wejściem do magazynu, w strefie tej są one rozdzielane w zależności od formowanych palet, podlegają paletyzacji i odpowiedniemu zabezpieczeniu. Następnie spaletyzowane wyroby kierowane są do: - magazynu wysokiego składowania, obejmującego 33 000 miejsc paletowych,

164

logistyka w przedsiębiorstwie

- strefy wydania, realizowanego za pomocą transportu drogowego i kolejowego, - strefy dokładnie zaplanowanego załadunku automatycznego. W ten sposób logistyka produkcji przemienia się w logistykę dystrybucji wraz z jej systemami budowanymi pod kątem marketingu i obsługi klientów, przy czym w pełni zostaje tu wykorzystany system automatycznej identyfikacji towarów za pomocą kodów kreskowych na opakowaniach indywidualnych, zbiorczych, a nawet na środkach transportu. Innym przykładem ciekawego wdrożenia systemu logistyki w produkcji jest przemysł samochodowy. W Niemczech dzięki strategii logistycznej zmodernizowano montownie samochodów, a w firmie BMW po dziesięciu latach wdrożeń stwierdzono, że procesy decyzyjne mogą być kierowane przez właściwie skonstruowany kompleks logistyczny, przynosząc ogromne zyski, przy jednoczesnej poprawie warunków pracy . Innym przykładem w tej dziedzinie - o tak dużej skali przedsięwzięcia - mogą być dane charakteryzujące firmę OPEL, która ma 7 miejsc produkcji (w tym w Hiszpanii, Belgii i Austrii). Zatrudnionych w nich jest około 80 000 pracowników. Dzienna produkcja sięga 5300 samochodów. Każdy z nich ma około 40 000 części. To jest skala produkqi, której tradycyjnymi metodami nie dałoby się opanować, konieczne stały się systemy informatyczne wspomagające zarządzanie, stopniowo przekształcone w systemy logistyczne. Oprócz ogromnej liczby systemów zaliczanych do klasy MRP (Materiał Reąuirement Planning, tj. systemów planowania materiałowego), które z powodzeniem przyczyniły się do osiągania sukcesów z tak rozumianej komputeryzacji sterowania produkcją, obecnie popularyzują się dalsze, co wynika z pojawiających się nowych wersji oprogramowania użytkowego. Konkurowanie w tym zakresie z instytucjami wyspecjalizowanymi o standardzie światowym nie wydaje się w Polsce realne, a w strategii działania należy się raczej zdecydować na wybór odpowiedniego oprogramowania oraz przygotowywanie przedsiębiorstw do wdrożeń tego typu systemów, bo już to wymaga ogromnej ilości nakładów. Procesy te wiążą się też ściśle z reorganizacją przestarzałych na ogół technologii wytwarzania i wymagają dość znacznych nakładów inwestycyjnych. Toteż modernizacja procesów wytwórczych wydaje się najstosowniejszym momentem do przechodzenia na systemy logistyczne tak rozumiane. Do logislyków zaś będzie należało przygotowanie odpowiednich strategii rozwojowych, co leży w sferze projektowania systemów i koncepcji modernizacji przemysłu w Polsce. Dotyczyć to powinno raczej zakładów większych, choć małe też powinny modernizować swoje technologie. Stosowanie kodów kreskowych do identyfikacji towarów czy palet, czy też innych jednostek w czasie produkcji jest istotnym usprawnieniem, z punktu widzenia logistyki przedsiębiorstwa produkcyjnego. Wiąże się to bardzo ściśle z typem opakowań produktów finalnych, a także formą i postacią jednostek ładunkowych oraz opakowań zbiorczych. Modernizację systemu logistycznego w pro-

Rys. 43. Miejsca lokalizacji inwentaryzacji na tle procesu produkcyjnego w łańcuchu logistycznym

166

Logistyka w przedsiębiorstwie

A. LOGISTYCZNA STRATEGIA DLA GOSPODARSTWA ROLNEGO

B. LOGISTYCZNA STRATEGIA DLA ZAKŁADU PRZETWÓRCZEGO

,.

I Ocena możliwości produkcyjnych ! a) moce produkcyjne 1 t) magazyny j c) potrzeby rynku krajowego '.. d) potrzeby rynków zagranicznych

systemy

informatyczne

Rys. 44. Logistyka w agrobiznesie

dukcji prezentuje rysunek 43, rezultat zaś godzenia strategii logistycznej gospodarstw rolnych z przetwórstwem, na przykładzie Zakładów Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, przedstawiono na rysunku 44. Może on inspirować do podobnych rozwiązań jako wdrożony w zasadniczym fragmencie. Uogólnienie tego typu systemów dla różnych przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego ukazano na

Logistyka w przedsiębiorstwie liandlowym Przedsiębiorstwa według złożoności zaopatrzenia i procesów technologicznych

167

Rodzaje systemów informatycznych wspierających systemy logistyczne

Rys. 45. Różnorodność systemów logistycznych przedsiębiorstw przetwórczych rysunku 45, co powinno się przyczynić do racjonalniejszej gospodarki w zakresie przetwórstwa rolnego w Polsce .

10.3. Logistyka w przedsiębiorstwie handlowym Ze względu na coraz powszechniejsze stosowanie automatycznej identyfikacji towarów w handlu, co jest już widoczne nawet w Polsce, a także wobec konieczności szybszego reagowania na potrzeby klientów, należy się spodziewać, że to

168

Logistyka w przedsiębiorstwie

właśnie obrót towarowy wymusi rozpowszechnianie się systemów logistycznych. Choć logistyka obejmuje również produkcję, to systemy te w dystrybucji mogą się rozwijać znacznie szybciej, gdyż mniej wymagają nakładów i szybciej przynoszą efekty. Mówiąc o komputeryzacji handlu na rzecz logistyki, należy podkreślić rolę szczebla hurtu w tych procesach. Przedsiębiorstwa hurtowe stanowią ogniwo wiążące produkcję z handlem detalicznym. Realizują podstawową funkcję hurtu polegającą na zakupywaniu u producentów dużych partii towarów, w celu zaopatrywania przedsiębiorstw detalicznych i własnych sklepów oraz niektórych jednostek gospodarczych, np. drobnego przemysłu i konsumentów zbiorowych (żłobki, szpitale itp.). W toku realizacji tego podstawowego zadania jednostki realizujące funkcję hurtu wykonują wiele czynności organizacyjnych polegających na: - gromadzeniu i przechowywaniu niezbędnych zapasów towarowych, co wynika z sezonowych wahań produkcji i konsumpcji, - oddziaływaniu na produkcję poprzez inicjowanie produkcji odpowiadającej potrzebom i upodobaniom nabywców oraz przez kontrolę jakości, - mobilizowaniu i uruchamianiu zasobów towarowych, zgodnie z zasadami logistyki dystrybucji, - utrzymaniu ciągłości zaopatrzenia detalu, - ułatwieniu przedsiębiorstwom handlu detalicznego zaopatrywania się we właściwe towary, między innymi poprzez organizowanie wzorcowni i inne nowoczesne badania rynku. Jednostki spełniające funkcje hurtu oprócz tych czynności organizacyjnych wykonują również czynności techniczne, jak: sortowanie, przepakowywanie, kompletowanie czy uszlachetnianie, którym poddawane są gromadzone w ich magazynach towary. Tutaj mogą się najszybciej ujawnić korzyści zastosowanych metod logistyki dystrybucji w skali przedsiębiorstw, a także kraju. Mając na uwadze konieczność usprawnienia przepływu zwiększającej się liczby towarów i potrzebę szybkiej ich identyfikacji, coraz powszechniej stosuje się do tego celu kody kreskowe, którymi znakowana jest na świecie większośó>towarów na użytek handlu detalicznego, co nie wyklucza także stosowania kodów na potrzeby hurtu. Na rynkach europejskich najpowszechniejsze są kody kreskowe EAN (European Article Numbeńng), zgodnie a ustalonymi standardami w wersji 13- lub 8-znakowej. Dzięki nim można zidentyfikować każdy towar, dysponując jednocześnie automatycznym przetłumaczeniem tego symbolu na kod materiałowo-towarowy kartotek ewidencyjnych. Kody kreskowe EAN mogą być także stosowane w obrębie danego kraju, sieci handlowej czy nawet przedsiębiorstwa. Właśnie w przedsiębiorstwach hurtowych stosowane są często kody wewnętrzne, nadawane i umieszczane na przykład na opakowaniach zbiorczych, by w ten sposób usprawnić organizację i technologię magazynowania.

Logistyka w przedsiębiorstwie handlowym

169

Obecnie, w okresie przejściowym wymagającym reorganizacji hurtowni, przy jednoczesnym oczekiwaniu na powszechne oznakowanie towarów kodami kreskowymi, godny polecenia jest system komputerowego rozliczania sprzedaży drobnohurtowej z wykorzystaniem automatycznej identyfikacji towarów. Schemat ideowy takieeo systemu przedstawia rysunek 46. Pomyślany on został jako auto-

Rys. 46. Schemat ideowy automatycznej identyfikacji towarów przy sprzedaży drobnohurtowej

170

Logistyka w przedsiębiorstwie

nomiczny system funkcjonujący w dużej hurtowni, na przykład artykułów spożywczych, gdzie sprzedaż drobnohurtowa stała się obecnie bardzo powszechna. Wydzielony w tym celu magazyn ma przy towarze wywieszki zawierające kod kreskowy. Dzięki temu można dokonywać wyboru kupowanego towaru z ewidencjonowaniem go na przenośnym rejestratorze wyposażonym w skaner do odczytu kodu kreskowego identyfikującego dany towar. Uzyskuje się znaczne przyspieszenie w obsłudze klienta, a także zapewnienie bezbłędności identyfikacji. Najistotniejsze jest przyspieszenie w sporządzeniu faktury, gdyż po zakończeniu obsługi danego klienta rejestrator zostaje podłączony do mikrokomputera i w sposób automatyczny zostają mu przekazane informacje dotyczące zakupu, co pozwala na niezwłoczne sporządzenie faktury. Skrócenie czasu i uzyskanie bezbłędności odczytów stanowią ogromne usprawnienie w obsłudze klientów przy sprzedaży drobnohurtowej. Należy podkreślić, że system ten może pracować w mniejszych hurtowniach jako samodzielny, w większych zaś może stanowić moduł kompleksowego systemu ewidencji obrotu towarowego hurtowni, gdyż jest przygotowany do pracy w sieci typu Novell. Docelowo odczyt kodów będzie mógł się odbywać z opakowań jednostkowych, jeśli będą one już oznakowane kodami kreskowymi. Dotychczasowa praktyka wykazała, że im bardziej kompleksowo podejdzie się do komputeryzacji, tym większe uzyskuje się efekty, nie tylko ekonomiczne, ale zwłaszcza płynące z zastosowania systemów logistycznych. Opłacalność nowoczesnych elektronicznych stanowisk sprzedaży jest uzależniona od właściwego doboru sprzętu i oprogramowania, a więc rozwiązań w ujęciu systemowym. Najszybciej efekty automatycznej identyfikacji towarów można będzie uzyskać w domach towarowych, przy wspomaganiu sprzedaży detalicznej towarów z oznakowaniem kodowym oraz dzięki rozliczaniu stanowisk kas elektronicznych umożliwiających automatyczną identyfikację sprzedawanych i czasowo magazynowanych towarów, a nawet w małych sklepach sprzedaży detalicznej stosujących systemy elektronicznych kas sklepowych . Wybór odpowiedniego sprzętu i systemów stanowi odrębny problem istotny z punktu widzenia logistyki dystrybucji, wiążący się z unifikacją stanowisk sprzedaży wyposażonych w sprzęt elektroniczny, nazywanych skrótowo EPOS (od ang. Electronic Point of Sale). Chodzi bowiem o dobór odpowiedniej konfiguracji stanowiska sprzedaży, stosownie do wymogów sklepu i zainstalowanych systemów informatycznych. Przedstawione na rysunku 47 trzy wersje różnorodnej konfiguracji sprzętowej takich stanowisk wskazują nie tylko na różny stopień możliwości zaangażowania inwestycyjnego, ale także na wynikające z niego możliwości wykorzystania tego typu systemów informatycznych wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwami handlowymi. Należy się cieszyć, że obecnie takie systemy są już w Polsce eksploatowane i stanowią główne ogniwa docelowych systemów logistycznych, gdyż w nich następuje zebranie podstawowej, źródłowej informacji dotyczącej zaspo-

Rys. 47. Konfiguracja systemów kasowych EPOS

172

logistyka w przedsiębiorstwie

kojenia potrzeb i gustów konsumenckich. Zaczynanie od systemów kas elektronicznych z automatycznym odczytem kodów kreskowych prowadzi w dalszej fazie do ich rozbudowy i sprzężenia ze sprzętem mikrokomputerowym, by docelowo budować systemy obejmujące sieci sklepów. Powstawanie sieci może następować sukcesywnie w miarę pozyskiwania środków, dzięki już wprowadzonym innowacjom. Zwrócenie uwagi na opłacalność wdrożeń kas systemowych w handlu detalicznym jest niewątpliwie słuszne i przekonywające. Niezbędne wydaje się jednak szersze spojrzenie na problematykę wdrażania kodów kreskowych i efektywność automatycznej identyfikacji w różnych sytuacjach, co zresztą nie zawsze musi być mierzalne finansowo, a decydujące mogą być inne korzyści, zwłaszcza dla logistyki. Wobec znacznych nakładów finansowych oraz zabiegów organizacyjnych związanych z wprowadzaniem, a później ciągłą eksploatacją systemów znakowania towarów kodami kreskowymi (które muszą ponosić przede wszystkim wytwórcy towarów), należy podkreślić ogromne korzyści, jakie osiąga się z tego tytułu, zwłaszcza przez usprawnienie obrotu towarowego, rozumianego w ujęciu logistyki jako dystrybucji. Wśród najważniejszych efektów wynikających ze stosowania różnego typu kodów kreskowych w skali krajowej należy wymienić na pierwszym miejscu możliwość wejścia z tymi towarami do obrotu światowego (przynajmniej na rynki europejskie), gdyż tam towary bez kodów nie są już przyjmowane. Oczywiście przy tej okazji umożliwiona zostaje automatyczna identyfikacja towarów w handlu krajowym i to zarówno na szczeblu hurtu, jak i w detalu. Oznacza to dokonanie znaczących kroków w kierunku systemów logistycznych dystrybucji. Dalszy rozwój wdrożeń w tym zakresie powinien przyspieszyć ich docelowe zintegrowane wersje, sprawdzone w innych krajach.

10.4. Transport w systemach logistycznych Z instytucjonalnego punktu widzenia można wyodrębnić trzy możliwe rodzaje działalności przedsiębiorstw transportowo-spedycyjnych : - usługi transportowe w wąskim znaczeniu, polegające na bezpośrednim przemieszczaniu przedmiotów przewozu, - usługi transportowe w szerszym rozumieniu, do których trzeba zaliczyć ponadto przeładunki, magazynowanie, kompletowanie przesyłek, rozwiązywanie problemów opakowania itp., - usługi w formie doradztwa, pośrednictwa oraz organizacji powyżej wymienionych usług transportowych, w których centrum znajduje się spedytor. W państwach o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego powyższe usługi transportowe coraz częściej prowadzone są bardziej kompleksowo - dążą do roz-

173

Transport w systemach logistycznych

wiązań logistycznych. Towarzyszy temu z jednej strony rozszerzenie usług transportowych, między innymi o odbiór z miejsc wytwarzania, kontrolę ilościową i jakościową, zestawienie asortymentów itp., a z drugiej strony rozwój potrzeb logistycznych w sektorach gospodarki (por. tab. 3). Tabela 3 Rozwój potrzeb logistycznych w transporcie PRZEWOZY Wyszczególnienie

surowców i produktów masowych

półfabrykatów produktów i przemysłowych gotowych w handlu produktów gotowych

Punkty ciężkości potrzeb logistycznych

transport koncernu lub własny, niskie koszty transportu (wyspecjalizowane urządzenia)

niezawodność z punktu widzenia produkcji (prędkość, integracja procesów, standaryzacja środków pomocniczych

wysoki poziom obsługi, integracja ze sprzedażą i marketingiem

Tendencje rozwojowe

wzrost stopnia specjalizacji transportu koncernu lub własnego

przyrost ilościowy, wzrost przestrzennego podziału pracy, specjalizacja środków transportu

duży przyrost potrzeb na usługi logistyczne (ilościowy i jakościowy)

Źródło: Opracowanie własne, z wykorzystaniem H. B. Stubcnau, Yerkelusbetriebslehre, Bremen 1981.

Wobec zaniedbań w zakresie infrastruktury transportu w latach minionych w Polsce należy podjąć decyzje w zakresie: - celowości rozwoju żeglugi śródlądowej, - docelowego udziału transportu samochodowego i kolejowego w systemie transportowym, - szybkiego rozwoju infrastruktury transportu. Powyższe tezy znajdują potwierdzenie w danych liczbowych charakteryzujących strukturę transportu przedstawioną za pomocą wycinkowo dobranych danych na rysunku 48 (s. 174). Przedstawione dane oraz analizy dalszych materiałów w tym zakresie wskazują na konieczność dokonania daleko idących zmian strukturalnych w transporcie, gdyż Polska w drugiej połowie lat osiemdziesiątych nie była imponującym partnerem handlowym i transportowym Wspólnoty (udział masy przewozów wykonywanych przez polskie przedsiębiorstwa transportowe stanowił 0,4% globalnej masy przewozów międzynarodowych EWG, licząc zaś wraz z cross-tmde i tranzytem - 1,1% , co w żadnej mierze nie odpowiada potencja-

174

Logistyka w przedsiębiorstwie

A. Przewozy lądowe ładunków między EWG i Europą Wschodnią

Rys. 48. Struktura transportu EWG - Wschód Źródło: J. Burnewicz. op. cit.

łowi gospodarczemu i demograficznemu naszego kraju w stosunku do Wspólnoty). Podobnej restrukturyzacji należy oczekiwać w odniesieniu do polskiego transportu lotniczego, gdzie w programie przewidziano1 : 1) konieczność zmian instytucjonalnych w organizacji władz lotnictwa cywilnego,

Transport w systemach logistycznych

175

2) przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw transportu lotniczego i portów lotniczych, 3) zmiany w zakresie dostępu do rynku, 4) kształtowanie cen, 5) pomoc finansową państwa, 6) wymagania, normy i standardy techniczne, 7) względy ochrony środowiska, 8) normy pozatechniczne i standardy ustalone przez organizacje międzynarodowe, 9) konieczność zmian w zakresie kierowania ruchem lotniczym. Aktem prawnym stanowiącym podstawy procesu przekształceń własnościowych w transporcie jest ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Obok tego należy oczekiwać powstania nowych, prywatnych przedsiębiorstw czy spółek na bazie prawa handlowego, stanowiących zaczątek struktury własnościowej odpowiadającej państwom Wspólnoty. W tych procesach przekształceniowych trwających wiele lat decydującym czynnikiem będzie konkurencyjność polskich firm transportowych, szczególnie wobec pozostałych krajów pragnących się włączyć do Wspólnoty. W tym zakresie pilnego usunięcia wymagają przeszkody: - fizyczne (m.in. kwalifikacji przewoźników), - techniczne (w tym wiek pojazdów i emisja spalin), - finansowe (m.in. deficyt budżetowy). W celu ich przezwyciężenia, trzeba aktualnie podjąć radykalne rozwiązania o charakterze strategicznym dla polskiego transportu. Znaczące oszczędności w systemach logistycznych może przynieść transport kombinowany (zwany łączonym) - forma transportu u nas zaniedbana. Jedną z prób w tym zakresie było zorganizowanie nowej oferty przewozowej PKP w postaci kombinowanych przewozów w systemie Rollende Landstrasse. Od 24 maja 1993 r. PKP wraz z niemiecką firmą Kombiverkehr uruchomiło regularne przewozy samochodów ciężarowych wraz z ładunkiem na specjalistycznych wagonach typu RO-LA, na trasie między Hanowerem i Gadkami pod Poznaniem. Samochody o wysokości maksymalnej 4,0 m i szerokości 2,5 m oraz ciężarze 38 ton w liczbie 17 sztuk mogły być przewożone na przystosowanych do tego wagonach wraz z wagonem kuszetką (dla kierowców). Pociąg taki przewidziany był w dniach od poniedziałku do piątku w godzinach nocnych na zasadzie „wahadła", na trasie długości 574 km. Odprawy celne dokonywane były w Hanowerze i Gadkach, co usprawniało całe przedsięwzięcie, choć i tak osiągano prędkość użytkową zaledwie 44 km/godz. Oprócz uzyskania przyspieszenia przy przejściu granicy, nie bez znaczenia był aspekt ekologiczny, bo samochody nie zatruwały spalinami atmosfery. Zasadniczo znaczące były jednak względy ekonomiczne, gdyż w sumie koszty przewozu towaru tą metodą są dużo niższe od kosztów, jakie ponosi kontrahent na tej samej trasie w przypadku klasycznego transportu drogowego.

176

Logistyka w przedsiębiorstwie

Mimo niewątpliwych zalet tego systemu, takich jak: • bezpieczny i terminowy przewóz, • odprawy celne w miejscach za- i rozładowczych, • konkurencyjne stawki przewozowe, • proekologiczność systemu, • dobre warunki podróżowania dla kierowców, w ostatnich dniach października 1993 r. podjęto decyzję o zawieszaniu tej formy transportu. Główną przyczyną tej decyzji było wykorzystanie możliwości przewozowych pociągu zaledwie w 19%. Powodu tego doszukiwano się w złej reklamie tej formy transportu. Mimo że na zachodzie Europy jest to forma popularna, to w tym przypadku falstart miał chyba też głębsze podłoże. Wystarczy choćby wymienić niechęć kierowców, którzy zarabiają na kierowaniu samochodem w czasie faktycznej jazdy, a ta forma transportu zmniejsza ich zarobki. Do tego należy dodać przepisy prawne, które muszą ulec zmianie, co jednak wymaga czasu. Przeważyć jednak musi tu interes społeczny, który będzie reprezentowany przez firmę spedycyjną czy logistyczną oferującą taką formę transportu, ze względów ogólno-społecznych z pewnością korzystniejszą i w przyszłości jedynie rozsądną. Warto przy tym podkreślić i to, że według niektórych opinii celnicy w Gadkach mają więcej czasu na dokładne sprawdzenie każdego transportu, a obecnie przy wielu aferach nie każdego to urządza. Wstrzymanie ruchu na tej trasie nie trwało długo (około roku). Dzięki reklamie i właściwej informacji transport ten powinien okazać się skuteczny i opłacalny. Pamiętać bowiem należy o tym, że przygotowywane tego typu linie wahadłowe między innymi do białoruskiego Brześcia, mogą stanąć pod znakiem zapytania, jeśli nie przekona się ich potencjalnych użytkowników o opłacalności takich rozwiązań. Ta forma transportu w szczególnym położeniu Polski wydaje się wyjątkowo korzystna, zwłaszcza w przewozach tranzytowych. Wymaga to jednak dalszych analiz, a przede wszystkim uwarunkowań prawnych takich, by tego typu logistyczny łańcuch stał się zachętą w unowocześnianiu gospodarki poprzez usprawnienie transportu. » Tradycyjne przedsiębiorstwa transportowe muszą poddać się próbie modernizacji, polegającej na włączeniu się w systemy logistyczne. Staną się więc nawet przedsiębiorstwami usług logistycznych oferujących zintegrowane pakiety usług, będących kombinacją różnych cząstkowych usług związanych z przewozem i składowaniem produktów. Pojawia się na świecie zintegrowana oferta logistyczna, która jest kształtowana, sprzedawana i rozliczana jako jendnostka (por. rys. 49). Obok usług związanych z zarobkowym organizowaniem przemieszczania przesyłek towarowych na zlecenie przemysłu i handlu, pojawiają się usługi serwisów, informacji i finansowe . Wielu spośród oferentów kompleksowych usług logistycznych powstało na bazie nowoczesnych działów logistycznych przedsiębiorstw przemysłowo-handlowych i z tą tendencją należy się liczyć w Polsce. Dokonana

Rys. 49. Pakiety logistyczne i ich zakres

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne z wykorzystaniem W. Paprocki, K. Rutkowski. op. cit.

178

Logistyka w przedsiębiorstwie

musi jednak być modernizacja infrastruktury transportu, zwłaszcza przebudowa linii kolejowych i układu dróg kołowych oraz unowocześnienie taryf i opłat transportowych - na gruncie kształtowania filozofii logistycznej w transporcie.

Przypisy 1

S. Abt, Logistyka wkracza do przedsiębiorstw, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2. W tym warto zwrócić uwagę na tłumaczenie terminu angielskiego business logistics na język polski. Zarówno termin logistyka marketingowa, jak tym bardziej termin logistyka biznesu trzeba uznać za niefortunne - najbardziej odpowiednim tłumaczeniem wydaje się termin logistyka w przedsiębiorstwie. 2 M. Kufel, Miejsca powstawania kosztów przepływu materiałów a wymogi logistyki w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993. 3 A. Pabian, System Just-in-Time w przedsiębiorstwie polskim. Ekonomika Organizacji Przedsiębiorstwa 1992, nr 1. Według: R. Jansen, M. Hertlein, Kurs 2000 -Logistyka lat dziewięćdziesiątych -wymogi rozwiązania. Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992. 15 Ibidem. 6 Według: H-U. Pretzsch, BMW logistics: a ste into the future, 7 th International Conference, London 1987. Wiele ciekawych propozycji w zakresie wdrożeń odcinkowych systemów logistycznych prezentuje opracowanie: J. C. Johnson, D. F. Wood, op.cit., C. Schulte, Logistik, Verlag Vahlen, Monachium 1991. S. Abt, Logistyczny system przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego, w: Koncepcie logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem. S. Abt, Wdrażanie kodów kreskowych. Według: H. Woźniak, Podstawy teoretyczne logistyki w transporcie. Przegląd Komunikacyjny 1991, nr 1/2. 1 J. Burnewicz, Polscy przewoźnicy na rynku transportowym EWG. Materiały seminarium naukowego „Włączenie transportu Polski w system europejski", Sopot 1992. 1 D. Rucińska, A. Rudński, Program dostosowawczy polskiego transportu lotniczego do norm i standardów EWG (Materiały seminarium naukowego). * W. Paprocki, K. Rutkowski, Kompleksowe pakiety usług - logistyczne wyzwanie lat dziewięćdziesiątych, Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

11. MAKROLOGISTYKA

W miarę rozwoju systemów logistycznych w skali przedsiębiorstw pojawi się potrzeba ich łączenia, a także rozpatrywania systemów w skali makro, ponad przedsiębiorstwami, a nawet ponad państwami. Wynika to z powiązań między przedsiębiorstwami oraz z potrzeby przestrzennego gospodarowania. Makrologistyka wyrasta na gruncie ekologii, a także z racji troski o jakość w interesie ponad przedsiębiorstwami. '

11.1. Powiązania między przedsiębiorstwami Coraz bardziej rozwijające się systemy logistyczne prowadzą do makroekonomicznych systemów, o bardzo złożonych strukturach. Można przyjąć, że makroekonomiczne systemy logistyczne składają się z wzajemnie ze sobą sprzężonych mikroekonomicznych systemów logistycznych różnego typu1. W skali gospodarki narodowej sieć takich sprzężonych mikrosystemów tworzy na ogół system logistyczny kraju. Elementami integrującymi podsystemy takiego systemu są najczęściej procesy transportowe oraz procesy przepływu informacji (regulacji). Wśród wielu systemów makroekonomicznych, wspomagających funkcjonowanie krajowego systemu logistycznego można wymienić: - krajowe sieci transportowe i spedycyjne, - krajowe systemy dystrybucji produktów, - krajowe systemy informatyczne dotyczące różnych zagadnień logistyki, - krajowe systemy gospodarki opakowaniami i inne. Współcześnie procesy logistyczne przekraczają też granice państw. Z takiej pozycji należy spojrzeć na organizowanie się nowych powiązań między przedsiębiorstwami wytwórczymi i handlowymi, a także tymi wszystkimi, które

180

Malcrologistyka

Rys. 50. Rola centrum informacji rynkowej biorą udział w łańcuchach logistycznych. Obserwowane obecnie, w okresie reorganizacji handlu, bardzo częste kontaktowanie się prywatnych sprzedawców bezpośrednio z producentami nie może stanowić perspektywy rozwoju naszego obrotu towarowego. Jako naturalni pośrednicy muszą się pojawić hurtownicy, być może też prywatni, ale spełniający te wszystkie funkcje, które spełnia hurt. Z punktu widzenia kosztów społecznych można uznać obecne praktyki za nierentowne na dłuższą metę. Można się więc spodziewać, że wkrótce nastąpi proces, który syntetycznie obrazuje rysunek 50. Przedstawiono na nim dwie krańcowe sytuacje, tzn. w części A rysunku ukazano dwustronne przekazywanie informacji na zasadach kontaktów handlowców, często detalicznych, bezpośrednio z wytwórcami. Oczywiście przy daleko idącej specjalizacji taka oferta handlowa musi być znacznie zawężona, nie mówiąc o tym, że ta forma rozprowadzania wyrobów do konsumentów prowadzi

Logistyczna gospodarka przestrzenna

181

do znacznego podwyższenia ogólnych kosztów społecznych. Transport bowiem małych partii towarów jest znacznie bardziej kosztowny. Powstają także nie do przezwyciężenia problemy magazynowania towarów sezonowych. Tutaj pojawia się rola hurtowników i pośredników, a także - zgodnie z doświadczeniami krajów przodujących - pojawi się konieczność Centrum Informacji Rynkowej (CIR), którego głównym zadaniem jest koordynowanie zamysłów producentów i dostosowywanie ich do potrzeb rynkowych, a właściwie gustów konsumenckich, oczywiście na zasadach sprzężeń zwrotnych i wzajemnego oddziaływania na siebie tych składników życia gospodarczego. Krańcowo przedstawioną tę sytuację obrazuje część B rysunku 50. Rolę pośrednika spełnia tu CIR. Centrum Informacji Rynkowej tak rozumiane musi powstawać stopniowo, na bazie naturalnych związków, jakie się wytworzą między producentami i handlowcami. Początek mogą stanowić powiązania branżowe, które zaczną wymieniać informacje na zasadach odpłatnego ich zbierania i przekazywania na użytek innych. Chodzi tu o informacje płynące z rynku do producentów jako oddziaływanie na strukturę produkcji, a także o informacje płynące w stronę przeciwną, tzn. od producentów do konsumentów, poprzez ogniwa handlu, kształtując gusta i upodobania. Odpłatność za tak udzielaną informację musi się zwrócić i to jest podstawa tego typu systemów, które powstają w krajach przodujących gospodarczo. Przy okazji mogą powstawać różnego typu związki przedsiębiorstw, na przykład korporacje, dzięki którym przyspiesza się ten proces. Należy w tym miejscu podkreślić, iż zwłaszcza obecnie daje o sobie znać tzw. rynek równoległy czy też gospodarka równoległa, przez pojęcie której należy rozumieć wszelką działalność produkcyjną, handlową i finansową. Działalność ta nie podlega oficjalnemu organizowaniu, kontrolowaniu, rejestrowaniu i rozliczaniu. Trzeba się z takim zjawiskiem liczyć, ale w normalnie funkcjonującej gospodarce stanowi ono margines. Powiązania przedsiębiorstw handlowych z przemysłowymi należy rozpatrywać na tle zmian w zarządzaniu. Będą one obejmowały stopniowo całą gospodarkę, zdążając w kierunku form stosowanych w krajach zachodnioeuropejskich. Przewidywania w tym zakresie wskazują na nieuchronność przybliżenia się«do takich rynków, co wymusi całkowitą niekiedy zmianę postaw i działań. Niezbędne w tym zakresie jest przygotowanie stosownych przepisów prawnych, które byłyby nie tylko przeniesieniem prawa państw europejskich na grunt Polski, ale które by chroniły gospodarkę polską od konkurencji zagranicznej.

11.2. Logistyczna gospodarka przestrzenna Należy podkreślić, że logistyka, a zwłaszcza koncepcja systemu transportowego zbudowanego z zastosowaniem idei centrum logistycznego jest bardzo podatna na wykorzystanie technologii systemów ekspertowych i można się spodzie-

182

Makrologistyka

wać szerokiego rozwoju badań w tej dziedzinie. Pozyskanie wiedzy potrzebnej do efektywnego funkcjonowania tego typu systemów ekspertowych nie stwarza większych problemów, a co więcej, ich implementacja jest możliwa do urzeczywistnienia. Za zastosowaniem systemów ekspertowych w logistyce przemawiają również kierunki, w których podąża rozwój współczesnych systemów transportowych w krajach skandynawskich. Wysokie wymagania dotyczące usług transportowych i rosnąca konkurencja wśród firm oferujących te usługi, to kolejny czynnik wpływający na zapotrzebowanie na wspomaganie komputerowe decyzji w zakresie transportu. Do 2000 r. przewiduje się zwiększenie wolumenu przewozów międzynarodowych o 40%, przy równoczesnym obniżeniu o 40% kosztów transportu - nieodzowna staje się zatem gruntowna reorganizacja, ze szczególnym uwzględnieniem organizowania logistycznych centrów dystrybucyjmych. Centra te będą mogły zapewnić zintegrowane połączenia transportowe z uwzględnieniem najbardziej odpowiedniej techniki transportowo-przeładunkowej i magazynowej, obszernej informacji oraz systemu kontroli. Będą to najprawdopodobniej niezależne przedsiębiorstwa usługowe działające w obrębie danego regionu ekonomicznego, niezależnie od granic państwowych. Będą one stanowiły element integrujący logistykę transportu na danym obszarze, tworząc w ten sposób zalążki praktycznych sytemów eurologistycznych. Wymagać to będzie stopniowego zacieśniania współpracy międzynarodowej, a zwłaszcza współpracy małych lub średnich firm transportowych. Tak zorganizowane centra dają możliwość rozległego podziału pracy w produkcji. Sprzyjają intensywnej wymianie towarów na poziomie krajowym i międzynarodowym oraz powstawaniu strukturalnych zmian wpływających na całe regiony, a także na parametry ekonomiczne działania przedsiębiorstw. Odczują one szczególnie wpływ zmian w rynkach zbytu, w redukcji zapasów, wzrostu jakości usług, obniżki kosztów itp. Pomocne przy wyznaczaniu lokalizacji centrów logistycznych mogą być analizy łańcuchów logistycznych, łączących magazyn „wejścia" z magazynem wyrobów gotowych, w ujęciu nie tylko przedsiębiorstwa, ale właśnie w spojrzeniu ponadregionalnym. Mogą one w naturalny sposób prowadzić do zawiązywania spółek czy nawet tworzenia karteli, ale jest to proces nieuchronny i Polska powinna się do tego przygotować. Podkreślić bowiem należy znaczenie logistyki jako czynnika warunkującego i wynikającego z podziału pracy, co przyczynia się do wzrostu skuteczności ekonomicznej przedsiębiorstwa, gdyż: • zwiększa się stopień podziału pracy, • wzrasta wolumen zbytu, • rozszerza się asortyment przy danym wolumenie zbytu, • cykl życia produktu charakteryzuje wzrastający udział cyklu powstawania i malejący udział cyklu rynkowego,

Logistyczna gospodarka przestrzenna

183

• rynki sprzedawcy przekształcają się w rynki nabywcy, • w wyniku aktywności konkurentów serwis dostaw staje się dodatkowym instrumentem konkurencji. Punktem wyjścia dla takiego przekształcenia jest zakwestionowanie istniejących struktur podziału pracy w odniesieniu do logistycznych potrzeb dopasowywania. W nowoczesnej eurologistyczncj koncepcji przedsiębiorstwa istotę stanowi synchronizacja wszystkich działań i skierowanie ich na potrzeby konsumenta. Aby to osiągnąć, przedsiębiorstwo musi mieć: - jak najpełniejszy obraz potrzeb konsumenckich w regionie, - wysoką gotowość sprostania żądaniom klientów, - natychmiastową gotowość dostarczenia dokładnie na czas i na właściwe miejsce żądanej ilości towarów, - umiejętność unikania dużych zapasów i koncentrowania się na dobrze sprzedających się towarach, - umiejętność organizacji przeładunków i przewozów odpowiednio dobranymi środkami transportu, by zapewnić sprawne wykonanie szeroko pojętych usług logistycznych. Aktualnie w świecie obserwuje się, podobnie jak w Europie, tendencje do rozszerzania oferty ze strony przedsiębiorstw transportowych czy spedycyjnych, a nawet producentów zajmujących się również dystrybucją swoich wyrobów. Biorąc za podstawę koncepcję logistyki, przedsiębiorstwo transportowe zaczyna być rozumiane jako logistyczne przedsiębiorstwo usługowe, którego sfera zadań polega na harmonizacji i rea!izaq'i potrzeb pokonania przestrzeni i czasu w interesie określonych podmiotów rynkowych. Czy to drogą płynnego rozszerzenia zakresu podmiotowego oferty usług, czy też drogą skokowej rozbudowy - przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjne mogą objąć prawie pełen zespół czynności realizowanych w sferze wymiany. Do głównych czynności, czy podsystemów, które przedsiębiorstwa transportowe obejmują swoją ofertą, można zaliczyć: - magazynowanie dóbr rzeczowych wraz z odpowiednim kształtowaniem zapasów, - eksploatację potencjału magazynowego, - produkcję opakowań i ich stosowanie, a także użycie odpowiednich urządzeń transportowych (palety, kontenery, opakowania jednostkowe i zbiorcze itp.), - realizację przemieszczania dóbr rzeczowych. Poza ofertą pozostają w zasadzie tylko czynności związane z zawieraniem kontraktów handlowych oraz rozliczanie wymiany towarowej. W Europie ta tendencja jest raelizowana przez curologistykę. Lokalizacja zakładów produkcyjnych i składów w systemie logistycznym przedsiębiorstwa może prowadzić do ograniczeń w tworzeniu użyteczności czasu i miejsca. Lokalizacja obiektów logistycznych wpływa bezpośrednio na koszty transportu, poziom obsługi klienta i koszt zapasów. W analizie krótkookresowej

184

Makrologistyka

lokalizacja obiektu logistycznego jest dana, a menedżer-logistyk musi działać w ramach ograniczeń narzucanych mu przez tę lokalizację. Niewłaściwa lokalizacja obiektu może znaleźć odzwierciedlenie w dodatkowych kosztach lub mało atrakcyjnym poziomie logistycznej obsługi klienta. W długookresowej analizie mamy do czynienia z możliwością lokalizacji obiektów, gdyż ta uwzględniająca rynki zbytu i źródła zaopatrzenia, ma wpływ na wysokość kosztów transportu i rentowność przedsiębiorstwa, choć klasyczne teorie lokalizacyjne uważają koszty transportowe za podstawowy czynnik lokalizacji3. Do specyficznej klasy systemów logistycznych należy zaliczyć takie, które obejmują swoim działaniem określoną przestrzeń pod kątem na przykład zaopatrzenia w dany produkt. Przykładem mogą być aglomeracje wielkomiejskie z ich złożoną problematyką zaopatrzeniową. Również w Polsce potrzeba chwili zrodziła marketingową, a właściwie logistyczną koncepcję analizy systemu zaopatrzenia Warszawy w mleko spożywcze . Systemy zaopatrzenia aglomeracji miejskich w produkty nietrwałe należą do systemów megalogistycznych międzyorganizacyjnych, których zadania wykraczają poza ramy prawne poszczególnych organizacji. Są to na ogół systemy mieszane produkcyjno-handlowe i dlatego tym trudniej je wdrożyć.

11.3. Systemy logistyczne a ekologia Problematyka standaryzacji oraz wprowadzania przepisów międzynarodowych mających na celu unifikację w zakresie transakcji handlowych prowadzonych w przyszłości na wielką skalę wiąże się bardzo ściśle z lepszym gospodarowaniem środkami, a więc takim, które zapewni ochronę środowiska naturalnego. Szczególnie w okresie intensywnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, gdy wielu przedsiębiorcom zależy na nadrobieniu zaległości - bagatelizuje się problematykę ekologii, czemu sprzyjają warunki gospodarki rynkowej. Kierując się zyskiem, zaniedbuje się często elementarne przepisy w zakresie ochrony środowiska i to nie tylko w zakresie złej lokalizacji zakładów produkcyjnych, ale także złej eksploatacji oraz wypuszczania na chłonny rynek produktów zanieczyszczających środowisko. Makrologistyka w swej strategii powinna zapewnić dostrzeganie niebezpieczeństw płynących z bagatelizowania ochrony środowiska i może dzięki podejściu systemowemu zapewnić skuteczne przeciwdziałanie takim niekorzystnym procesom. Na pierwszym miejscu godny podkreślenia jest sam fakt oszczędności surowców i energii, które stanowiąc istotę działania logistycznego prowadzą tym samym do ochrony środowiska, poprzez wolniejsze zużywanie zasobów. Jest to tylko jeden z aspektów tej problematyki.

Systemy logistyczne a ekologia

185

Ogromne możliwości tkwią jednak w systemowym podejściu do gospodarowania, jakie niesie ze sobą makrologistyka. Dotyczy to zarówno działalności przemysłowej, jak też produkcji rolnej. Wytwarzanie produktów nowoczesnych z reguły w Polsce będzie się wiązało z wprowadzaniem nowych technologii, nawet lokalizacją nowych zakładów, w czym należy uwzględnić wymogi ekologiczne, jakie formułuje się w odniesieniu do dużych aglomeracji miejskich, a także terenów o charakterze rekreacyjnym. Oprócz tego w tym makroekonomicznym podejściu logistycznym należy uwzględnić wymogi połączeń transportowych i rozbudowy infrastruktury sieci komunikacyjnej. W zakresie produkcji rolnej dostrzega się również potrzebę brania pod uwagę współzależności ekologii i ekonomii w planowaniu produkcji rolnej. Wzajemna zależność między ekonomią i ekologią dotyczy w efekcie współdziałania systemu ekonomicznego z biologicznym, w tym przypadku z agro-ekosystemem". Przedstawione na rysunku 51 (s. 186) zależności systemowe pomiędzy ekonomią i ekologią wskazują kierunek agrobiznesu, a więc organizacji produkcji rolnej i zbytu w nowoczesnym spojrzeniu planistycznym. Tak właśnie podchodzi do tej problematyki logistyk, który śledząc łańcuchy logistyczne pragnie dojść do powiązań systemowych, umożliwiających optymalizację produkcji, z zapewnieniem ochrony środowiska. Stronę ekologiczną oddziałujących na siebie systemów stanowi ogromny układ życia biologicznego, którego podstawowymi elementami są pokarm, energia, woda, występujące gatunki i populacja ludzka. Stanowią one naturalną bazę produkcji rolniczej, ale także szersze środowisko (czy też ekosystem), w którym odbywa się ta produkcja i na które oddziałują jej zmiany. Ze strony ekologicznej na nauki rolnicze wpływają liczne gałęzie biologii i nauki o ziemi. Wykres ukazuje tylko cztery spośród głównych dyscyplin, związanych z produkcją rolną: klimatologię, gleboznawstwo, botanikę i entomologię. Określają one możliwości techniczne wytwarzania określonych gatunków roślin lub wprowadzenie nowych czynników produkcyjnych. Konfrontując je z wynikami badań marketingu logistycznego oraz z możliwościami ekonomicznymi i finansowymi gospodarstw, można otrzymać lepszy obraz przyszłej produkcji rolnej, z jednoczesnym zapewnieniem jej zbytu i zadowolenia konsumentów. Oczywiście w warunkach Wspólnoty Gospodarczej wykorzystana zostanie eurologistyka z jej zasadami ponadnarodowymi, korygującymi dotychczasowe podziały pracy. Wzrostowi produkcji lub zastosowaniu nowej technologii towarzyszą liczne korzystne lub niekorzystne zmiany w agrosystemie. Celem oczywiście jest uzyskanie stabilnego i trwałego poziomu produkcji danego towaru. To, czy do tego dojdzie, zależy w znacznej mierze od nowych wzajemnych związków ekologicznych, które towarzyszą zmianom mikroklimatu, składu gatunkowego roślin (nowa uprawa zastępuje inne lub zaczyna być kultywowana na dawnych terenach leśnych), od poziomu odżywczego roślin (rośliny jadalne mają wysoką koncentrację składników pokarmowych), od chemizmu i struktury gleby, chemizmu wód, zmian

Rys. 51. Zależność systemowa pomiędzy ekologią i ekonomiką w produkcji rolnej Źródło: K. E. Desmami. op. cit.

Systemy logistyczne a ekologia

187

w populacjach owadów i innych zwierząt oraz zmian wynikłych z nowych upraw i większych zbiorów czy zastosowania w rolnictwie środków chemicznych. Ten ostatni problem stanowi wyjątkowy przykład logistycznego rozumowania, gdyż stosowanie oprysków czy wysiewu nawozów musi następować w bardzo precyzyjnie określonym przedziale czasu, co prowadzi do zasady określanej w logistyce jako Just-in-Time. Zaniedbania w dostawach mogą zaprzepaścić cały trud rolników, nie dając spodziewanych plonów. Jest to ponadto problem współpracy rolnictwa z określonymi gałęziami przemysłu i z transportem, gwarantującym terminowość dostaw. Logistyka w agrobiznesie odgrywa coraz większą rolę i międzynarodowa wymiana doświadczeń w tym zakresie może przynieść Polsce znaczące korzyści. Odrębny problem stanowi przyszłościowy rozwój ekologicznej i chroniącej środowisko naturalne logistyki miejskiej6. Rozwoju systemów dystrybucyjnych nie można ograniczyć do stref peryferyjnych, pozamiejskich. Towary w przeważającej większości dostarczane są w bezpośrednie otoczenie odbiorcy, niezależnie od jego lokalizacji. To prowadzi nieodwołalnie do powstawania sytuacji konfliktogennych na styku innych sfer funkcjonowania określonej aglomeracji. Wiąże się to z emisją spalin, co oddziałuje na atrakcyjność miejsca zamieszkania i jakość życia mieszkańców danej aglomeracji miejskiej. Do tego dochodzą jeszcze wymogi, dotyczące zachowania historycznej zabudowy starówek w centralnych punktach miast. Wymaga to skutecznego wypracowania kształtu ekologicznej logistyki miejskiej, wraz z nowymi formami organizacyjnymi i wyposażeniem technicznym. Utworzenie terminali tranzytowych, połączonych z lokalnymi branżowymi i zakładowymi systemami dystrybucji towarów, mogłoby z pewnością stanowić rozwiązanie z szansą powszechnej akceptacji jako dorobku eurologistyki. Podmioty gospodarcze, zainteresowane współdziałaniem na gruncie rynku europejskiego muszą uznać to, że eurologistyka w swym całokształcie powiązana jest z ekosferą makroregionów oraz to, że tylko wspólna odpowiedzialność wszystkich zainteresowanych może w efekcie doprowadzić do powstania skutecznych, chroniących dobra i środowisko naturalne rozwiązań logistycznych. * Aktualnie coraz bardziej podkreśla się rolę opakowalnictwa w problematyce logistycznej. Funkcje logistyczne opakowań, takie jak: ochronne, magazynowe, transportowe, manipulacyjne, informacyjne, re^yklingowe i kasacyjne muszą być uwzględniane od początku projektowanego wyrobu, skończywszy na zakończeniu łańcucha dostawczego, wraz z oceną pozostałości w postaci surowców wtórnych czy odpadów . Szczególnie w ostatnim czasie zwraca się coraz większą uwagę na problem wielokrotnego wykorzystywania, a gdy to jest niemożliwe, na problem kasaq'i zużytych opakowań. Stwarza to duże wymagania w zakresie funkcji recyklingowych i kasacyjnych. Chodzi tu przede wszystkim o maksymalne ograniczenie powiększania wysypisk odpadów niepodlegających biologicznemu rozkładowi. W ten sposób zakres logistyki powiększył się o zagospodarowywanie i kasację

188

Mikrologistyka

odpadów, a szczególnie opakowań (m.in. problem folii z tworzyw sztucznych nie ulagających degradacji). Największy niepokój posiały zanieczyszczenia środowiska odpadami promieniotwórczymi, a także transportowanie kontenerów z tolcsycznymi odpadami. Problematyka ta została wydrębniona jako podsystemy logistyczne czy końcowe ogniwa łańcuchów, będące jednocześnie początkiem nowych, zagospodarowujących te produkty i opakowania. W niedalekiej przyszłości będzie można orzec, że logistycy mają faktyczny wpływ na środowisko naturalne. To nie tylko wpływ na emisję spalin, lokalizację magazynów czy wolny ruch samochodów na drogach, ale także zagadnienia pakowania, powtórne wykorzystanie czy usunięcie odpadów itp. Dla logistyków-profesjonalistów środowisko naturalne musi być stałą troską i odgrywać zasadniczą rolę w decydowaniu o kierunkach podejmowanych działań. Kompleksowo muszą być rozważone główne elementy łańcucha dostaw, współczesne prawodawstwo i najlepsze dotychczasowe doświadczenia praktyczne. W Polsce problematyka ta znalazła już wyraz w założeniach polityki przemysłowej , dla ich realizacji niezbędne jest lepsze przygotowanie wykonawców tych założeń.

11.4. Ponadpaństwowe systemy logistyczne Wraz z intensywnie rozwijającym się handlem zagranicznym, wymagającym coraz bardziej rozbudowywanych usług transportowych nasilają się tendencje do ponadpaństwowych systemów logistycznych. Na tego typu systemy mogą sobie pozwolić tylko wielcy przewoźnicy, w wyniku czego następuje stopniowy zanik granic państwowych. Stale niepokojący obraz polskich granic nie wskazuje jednak na szybkie rozwiązanie tych problemów. Wspólnota gospodarcza, początkowo w wybranych artykułach, przekształciła się we wspólny rynek i mimo walki konkurencyjnej nie należy się spodziewać ucieczki od tych tendencji jednoczenia się państw. Początek nowego widzenia roli sfer funkcjonalnych w przedsiębiorstwach przypada na okres pierwszych raportów Klubu Rzymskiego o granicach wzrostu i okres pierwszego kryzysu paliwowego (lata 1974 - 1975). Do głosu doszła wówczas „nowa" gospodarka materiałowa, która zażądała możliwości oddziaływania na poziom kosztów własnych przedsiębiorstw, poziom zamrożenia kapitału i w efekcie na poziom zysku. Zmieniające się w latach późniejszych struktury rynków wymusiły działania adaptacyjne do nowych warunków. Po wykształceniu się nowej koncepcji gospodarki materiałowej, do instrumentów kształtowania rynku zaopatrzeniowego zaczęto zaliczać politykę:

Ponadpaństwowe systemy logistyczne

189

• kształtowania ilości zakupów, • kształtowania jakości, • cenową, • selekcji, • komunikacyjną. W swoim łącznym oddziaływaniu umożliwiają one kształtowanie skutecznej strategii gospodarki materiałowej i to nie tylko w skali przedsiębiorstwa, ale na znacznie wyższych szczeblach oddziaływania. wektor PRZESTRZENNY

Rys. 52. Usługi logistyczne według wektorów sektorowych Źródło: J. Coopcr, M. Browne, M. 1'ctcrs. op. cit.

Weryfikacji ulega również stopniowo ocena rynku usług logistycznych, które przyjmują różne formy. Różne też są wymagania konsumentów pod względem ich zaspokojenia. Usługi logistyczne trzeba więc traktować jako wielowymiarowe. Jakąkolwiek usługę weźmiemy pod uwagę, to jest ona kombinacją wielu własności, cech. Na rysunku 52 przedstawiono strukturę usługi logistycznej

190

Makrologistyka

HEPTAGON, która obejmuje siedem wektorów sektorowych9. Każdy z nich reprezentuje jedną klasą własności usługi logistycznej. Wyróżnia się przy tym klasy: przestrzeń, objętość, zarządzanie, działalność, obsługę klienta, technologię informacyjną i funkcję logistyczną. Każda z nich ma określoną liczbę opcji. Mimo to nie można uznać w pełni walorów poznawczych takiego podejścia, niedosyt bowiem był już nawet przy segmentacji rynków europejskich. Tego typu opracowania teoretyczne wymagają jednak większego wkładu praktyków.

11.5. Logistyczne kształtowanie jakości produktów Konieczność sterowania produkcją w odniesieniu do jakości wymusza eurologistyka, przy czym punkt wyjściowy stanowi marketingowo określony poziom jakości wyrobu, oddziaływanie zaś na jakość musi się odbywać w czasie całego procesu nowoczesnego gospodarowania, tj. poprzez produkcję i dystrybucję aż do konsumenta stojącego na końcu łańcucha transportowo-magazynowego. Można w tym miejscu przywołać normy europejskie w zakresie jakości, które zaczną wkrótce obowiązywać we wszystkich krajach Unii Europejskiej i dzięki temu przyczynią się nie tylko do ujednolicenia wymagań jakościowych, ale także ułatwią wdrażanie systemów logistycznych. Normy dotyczące zarządzania jakością i zapewnienia jakości pozwalają na wybór (norma ISO 9000) jednego z trzech modeli zapewnienia jakości, tj. w projektowaniu produkcji i instalowania (norma ISO 9001), w samej produkcji i instalowaniu (ISO 9002) oraz podczas kontroli i przy badaniach końcowych (ISO 9003). Takie systemowe podejście do standaryzacji badań jakości doprowadziło do pojęcia tzw. spirali (pętli) jakości, tj. pojęciowego modelu współzależności działań, które wpływają na jakość wyrobu lub usługi na różnych etapach: od identyfikacji potrzeb do stwierdzenia, czy te potrzeby zostały zaspokojone. Wyróżnienie w tym przypadku łańcuchajogistycznego umożliwia dopiero faktyczną realizację tak rozumianego sterowania jakością, czyli metod i działania stosowanego w celu spełnienia wymagań jakościowych. Celem tego modelu, zwanego spiralą jakości, jest zapobieganie występowania wad na wszystkich „etapach życia wyrobu", czyli od fazy projektowania aż do jego likwidacji włącznie oraz stosowania środków zapobiegawczych ponownemu ich powstawaniu. Po stronie odbiorcy konsumenta spirala jakości (według normy ISO 9004) wyróżnia: • marketing i badania rynku, • likwidację i utylizację, • pomoc techniczną i obsługiwanie, • instalowanie i uruchamianie, • sprzedaż i dystrybucję,

Logistycz>ie kształtowanie jakości produktów

191

po stronie zaś producenta dostawcy: • tworzenie projektu specyfikacji i konstruowanie wyrobu, • zaopatrzenie, • planowanie i rozwój procesu, • produkcję, • kontrolę i badania, • pakowanie i przechowywanie. W nawiązaniu do rysunków 3 i 6 celowe wydaje się podkreślenie roli transportu w kształtowaniu jakości, co dopiero uwidacznia się w pełnej prezentacji logistycznych łańcuchów transportowo-magazynowych. Normy europejskie wprawdzie zwracają uwagę na tzw. system jakości, tj. strukturę organizacyjną, podział odpowiedzialności, procedury, procesy i zasoby umożliwiające wdrożenie zarządzania jakością, jednakże dopiero w odniesieniu do systemów logistycznych daje się zauważyć wszystkie ogniwa takiego systemu jakości. Producent jest odpowiedzialny za jakość wytwarzanych wyrobów oraz podejmowanie różnorodnych działań technicznych, organizacyjnych, ekonomicznych i motywacyjnych składających się na system jakości. Działania te realizowane w trzech sferach - przedprodukcyjnej, produkcyjnej i poprodukcyjnej - powinny się charakteryzować między innymi: - pełnym udziałem zaplecza naukowo-badawczego w kształtowaniu i rozwoju jakości, - ciągłym ulepszaniem metod kontroli i badań jakości, - tworzeniem i wykorzystywaniem zbioru informacji o jakości wyrobów opartego na sprawnie działających układach sprzężeń zwrotnych, - współpracą z dostawcami i kooperantami oraz jednostkami obrotu towarowego i użytkownikami wyrobów, - ścisłym powiązaniu wysokości wynagrodzeń z wynikami jakościowymi na każdym stanowisku pracy. Rozwojowi działań systemowych na rzecz zapewnienia jakości sprzyjają ponadto: • zbiór norm przedmiotowych ujmujących wymagania użytkowe wyrobów oraz norm czynnościowych określających metody badań i kontroli, • system certyfikacji jakości, stymulujący rozwój produkcji wyrobów o zagwarantowanym poziomie jakości, bezpiecznych w użytkowaniu (określony normami z serii EN 45 000), • system miar, wzorców i metod pomiarowych spełniających funkcję weryfikacyjną. Tak określone w normach wymogi, dotyczące zarządzania jakością w odniesieniu do ogólnej masy towarowej w obrocie, mogą się wydawać zbyt ogólne, jednakże gdy odniesie się je do konkretnych łańcuchów logistycznych, wówczas jasne się staje, kto w jakim momencie odpowiada za jakość i jej kształtowanie.

192

Makrologistyka

Logistyka staje się przy tym dziedziną porządkującą problemtykę kształtowania jakości w nowoczesnym gospodarowaniu.

Przypisy 1

D. Kisperska-Moroń, op.cit.; por. też G. B. Ihde, Transport, Verkehr, Logistik; Verlag Vahlen Monachium 1991. Według: J. Twaróg, op.cit. 3 F. J. Beier, K. Rutkowski, op.cit., a także bogata literatura z gospodarki przestrzennej, np. Ekonomiczna analiza przestrzenna, poci kier. C. Ponsarda, AE, Poznań 1992. W. Szyraanowski, Zastosowanie modeli optymalizacyjnych w zaopatrzeniu aglomeracji miejskiej w mleko spożywcze, SGGW-AR, Warszawa 1991; por. też E. Gołembska, Logistyka jako zarządzanie łańcuchem dostaw, AE, Poznań 1994. 5 R. F. Dasmann, J. P. Milton, P. H. Freeman, Ekologiczne podstawy rozwoju ekonomicznego, PWN, Warszawa 1980. H. Krampe, Logistyka globalna w krajach Europy Wschodniej, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt specjalny, 1992. M. Skrzypek, Problematyka opakowalnictwa w świetle logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt specjalny, 1992; A. Korzeniowski, Tendencje rozwoju opakowań ekologicznych. Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2. „Założenia polityki przemysłowej" opracowane przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu w czerwcu 1992 r.. Przegląd Rządowy. Według: J. Cooper, M. Browne, M. Peters, Europcan Logistics, Oxford 1991.

12. WYMOGI EUROLOGISTYKI

Wobec niezwykle szybko rozwijających się systemów logistycznych w krajach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a także podjętych decyzji odnośnie do włączenia się Polski do EWG niezbędne się staje pilne określenie wymogów eurologistyki wobec rozwoju gospodarczego Polski.

12.1. Standardy norm Pojęcie eurologistyki było dotychczas rozpatrywane w kontekście rozwoju Wspólnego Rynku przy uwzględnieniu przede wszystkim sfery transportu oraz problemów ogólnogospodarczych. Logistyka wymaga jednak odniesienia tych za1 gadnień do podziału pracy. Można więc przyjąć , iż eurologistyka zajmuje się wszystkimi tymi zmianami, które zostają spowodowane zarówno nowymi warunkami ramowymi funkcjonowania gospodarek w sferze międzynarodowej (europejskiej) w wyniku budowy Wspólnego Rynku z dniem 1 stycznia 1993 f. i Unii Europejskiej od 1 listopada 93 r., jak również wprowadzeniem struktur gospodarki rynkowej w Europie Środkowej i Wschodniej, przy uwzględnieniu podziału pracy w ramach współpracy międzynarodowej. W wyniku przejścia z krajowych konstrukcji ładu gospodarczego na ład wspólnotowy (supranancjonalny) zasadniczej zmianie ulegnie potencjał otwarcia przestrzeni. Dotychczas w życiu gospodarczym obowiązywały autonomiczne regulacje krajowe, teraz w wyniku dążenia do zakończenia procesu tworzenia Wspólnego Rynku zostaną one zastąpione przez regulacje o charakterze wspólnotowym, czyli supranacjonalnym. Przestrzenne zróżnicowanie rynków dla rozwijania działalności gospodarczej na podstawie uwzględnienia suwerenności państw i zasady terytorialności spowo-

194

Wymogi eurologistyki

dowało krótkookresową ochronę rodzimych oferentów, wobec silniejszych konkurencyjnie zagranicznych. W definicji „wspólnego rynku" akcentuje się to, że w rozumieniu praktycznym chodzi o jednolitą przestrzeń gospodarczą bez granic lądowych, w której zapewniony jest wolny przepływ towarów, osób, usług i kapitału. Są to cztery podstawowe swobody wspólnoty, do których należy również bez zaznaczania w tekście układu - wolny międzynarodowy przepływ płatności. Z logistycznego punktu widzenia interesujące jest to, że wyeliminowanie ogniwa kontroli granicznych prowadzi do znaczących oszczędności czasowych i zmniejszania poziomu zapasów w drodze, co z kolei spowoduje obniżenie poziomów zapasów w przedsiębiorstwach, utrzymywanych na wypadek nieterminowego przekroczenia przejść granicznych przez środki transportu. Z logistycznego punktu widzenia istotny jest również proces zmian strukturalnych w produkcji przemysłowej, sprowadzający się do specjalizacji w wyniku redukcji głębokości produkcji i stosowania technologii wspomaganych komputerowo. To również wymaga harmonizacji norm. Należy przy tym rozróżnić normy europejskie jako podstawę do tworzenia norm krajowych, bez możliwości stosowania odchyleń od norm, a także dokumenty harmonizacji z potwierdzonymi odchyleniami krajowymi, czy wreszcie normy wstępne, które wskazują na porządkownie kolejnych obszarów działalności gospodarczej. Procesy nornrownia swym zakresem obejmują wiele aspektów działań, a wśród nich EDI, przyszłościowy automatyczny bezpapierowy system przesyłania informacji. Rozwój procesów konkurencyjnych w ostatnich latach wykazał, że przymus do obniżki kosztów w wyniku obecności na rynku światowym doprowadził do szybkiego wzrostu i rozwoju wielu przedsiębiorstw. W porównaniu z przedsiębiorstwami z USA i Dalekiego Wschodu (Japonia, Tajwan, Singapur, Korea, Tajlandia, Hongkong) ukierunkowanymi na ekspansję światową, Europa Zachodnia wykazywała dotychczas nie tylko wyraźne rozczłonkowanie na rynki regionalne w poszczególnych krajach, lecz także wielość procesów transportowych, przeładunkowych i magazynowych, z dużym poziomem „zapasów w drodze" w łańcuchach logistycznych (por. rys. 3). Okazuje się to niekorzystne* od kiedy warunki dostawy i płatności stały się istotną cechą i elementem konkurencji". W produkcji stosuje się na coraz szerszą skalę technologie wspierane komputerowo, pozwalające na realizację wielości wariantów wytwarzania przy minimalizacji kosztów jednostkowych. Ekonomiczny przymus oferowania wzrastającej liczby wariantów produktów z krótkimi okresami dostawy do odbiorców doprowadził do starań, aby spowodowany tym przyrost kosztów zneutralizować przez niższy poziom zapasów w kanałach dystrybucji. Do tego należy zaliczyć także rezygnację z pośrednich stopni magazynowania, kiedy w pobliżu rynku zbytu wykorzystuje się magazyn centralny, w którym dokonuje się kompletacji asortymentów. Poprzez łączenie różnych towarów w przesyłki przeznaczone do przewozu w jednym kierunku, można zwięk-

Standardy norm

195

szyć wielkość dostaw i obniżyć koszty jednostkowe przewozu. Gospodarki poszczególnych krajów europejskich traciły wiele w konkurencji międzynarodowej, z uwagi na krajowy charakter segmentacji rynków. Ukształtowanie się struktury produkcji i dystrybucji w skali poszczególnych państw ograniczało ekonomiczną sprawność Europy Zachodniej jako całości na rynkach międzynarodowych. W związku z tym między innymi już w 1956 r. utworzono EWG z sześciu państw. Mimo osiągnięcia unii celnej od 1 lipca 1968 r. wszystkie procesy w poszczególnych państwach biegły w zasadzie niezmiennie i niekorzystnie dla przedsiębiorstw. Państwa członkowskie próbowały usunąć negatywne skutki w sferze gospodarki poprzez subwencje, zlecenia publiczne, przepisy regulujące normy itp. Podpisany w lutym 1986 r. przez 12 państw członkowskich Jednolity Akt Europejski określa definicję jednolitego rynku wewnętrznego, wskazując dzień 1 stycznia 1993 r. jako moment przełomowy tego rynku . W ten sposób rynek EWG stał się największą potęgą gospodarczą na świecie z zasobem 350 min mieszkańców i dochodem narodowym brutto większym niż w USA czy Japonii. Już na etapie wyeliminowania kontroli granicznych wprowadzone zmiany - według szacunków - przyniosły w EWG roczne oszczędności rzędu 15 mld DM, dzięki polepszeniu ekonomiczności i racjonalności w sferze zaopatrzenia i dystrybucji . Podczas gdy z powodu formalności celnych przejazd pojazdu ciężarowego z Amsterdamu do Rzymu odbywał się z przeciętną prędkością eksploatacyjną równą 20 km/godz., w USA na podobnej odległości - 60 km/godz;. Likwidacja przejść granicznych oznacza dla logistyki istotną możliwość koncentracji transportu dla potrzeb zaopatrzenia i dystrybucji oraz ukształtowania się nowych centralnych punktów przeładunkowych z optymalnym zasięgiem dla efektywnego zaopatrzenia rynku. Utworzenie planowanego Jednolitego Rynku Wewnętrznego EWG od 1 stycznia 1993 r. przyniesie -według badań Instytutu Logistyki w Bremen - skrócenie cykli produkcyjnych w przemyśle z 65% w 1986 r. do 40% w 2000 r. Według obecnego stanu konieczna jest dalsza redukcja od 10 do 15%, aby osiągnąć równowagę konkurencyjną w stosunku do dalekowschodnich konkurentów. Na szczególne podkreślenie zasługuje według tych badań stwierdzenie, że spośród badanych przedsiębiorstw w 1986 r. tylko w 75% z nich istniały działy logistyki, a z tego tylko 12% to całościowa ponaddziałowa logistyka. W świetle powyższego można przyjąć, iż eurologistyka odnosi się do przemian, które będą zachodziły w wyniku utworzenia Jednolitego Rynku Wewnętrznego EWG (obecnie Unii Europejskiej), a którymi są: nowe warunki ramowe we współdziałaniu w podziale pracy w sferze międzypaństwowej i wprowadzenie struktur gospodarki rynkowej w Europie Środkowej i Wschodniej . Aktualne przeobrażenia gospodarcze realizowane w Polsce nie mogą pozostać obojętne na takie wyzwanie czasów i w pierwszej kolejności tego przejścia od narodowych do ponadnarodowych ram prawnych, muszą się znaleźć zagadnienia transportowe., co w przypadku geopolitycznego położenia Polski nabiera szczególnego znaczenia.

196

Wymogi eurologistyki

Na rynek europejski wejdą z kapitałami konkurenci z innych kontynentów zdecydowani zdobyć jak największy udział w tym rynku. Cała struktura istniejących stosunków ulegnie radykalnym zmianom, będą się więc musiały również zmienić dotychczasowe przyzwyczajenia i praktyki handlowe. Polski handel, chcąc się przybliżyć do wspólnego rynku, będzie musiał przejąć podobne zasady gry, przy jednoczesnym nadrobieniu opóźnień rozwojowych, zwłaszcza w zakresie komputeryzacji wspomagania zarządzania. Rozpocząć się ona musi równolegle od przedsiębiorstw począwszy, poprzez ich związki, a na wspomaganiu komputerowym obrotu towarowego w skali makro skończywszy. Będzie się to wiązało ze zmianami współpracy z bankami na odcinku rozliczeń, a także z przedsiębiorstwami transportowymi, gdzie we wszystkich tych dziedzinach należy zadbać o standardowe rozwiązania w zakresie komputeryzacji. Standaryzacja stanowi bowiem warunek szybkiego rozwiązania rozlicznych problemów, jakie stają przed nowoczesnością zarządzania, z czołowym zadaniem, jakim jest budowanie współpracujących ze sobą sieci komputerowych, stanowiących fundament systemów logistycznych.

12.2. EDI - EANCOM Jeden z podstawowych obszarów prac standaryzacyjnych podjętych już w praktyce gospodarczej, w skali całego świata, stanowi unifikacja w zakresie elektronicznej wymiany danych i automatyzacji identyfikacji. Trzeba jednak podkreślić, iż łączenie się przedsiębiorstw w systemy logistyczne wymaga także standaryzacji w zakresie sprzętu elektronicznego, a zwłaszcza łącz sieciowych. Ten aspekt problemu jest domeną informatyków, choć musi uwzględniać ścisłą współpracę z ekonomistami, użytkownikami tych systemów, zainteresowanymi bardziej formą i treścią przesyłanych informacji decyzyjnych. One przecież stanowią^o efektywności działań gospodarczych. Stąd też prace nad systemami EDI rozpowszechniają się szybko i coraz więcej krajów decyduje się na przyłączenie się do uzgodnionych standardów w tym zakresie, zdążając do systemów bezpapierowej ewidencji (por. rys. 53). W związku z takimi tendencjami światowymi polski handel musi niezwłocznie przystąpić do przygotowania wdrożeń zasad UN/EDIFACT {United Nations ndes for Elektronie Data Interchange For Administration, Commerce ad Transport - Zasady ONZ dla Elektronicznej Wymiany Danych w Administracji, Handlu i Transporcie) i w tym kierunku skierować prace związane z komputeryzacją handlu. Projekt EDIFACT obejmuje standardową grupę informacyjną dla następujących dziedzin : - handel i przemysł,

EDI - EANCOM

197

Rys. 53. Obieg dokumentów w systemie sprzedaży * - transport (powietrzny, wodny, lądowy), - cło i zarządzanie, - banki, instytucje finansowe i ubezpieczenia, - turystyka, budownictwo, konstrukcja oraz inne dziedziny. Dla każdej z tych dziedzin opracowane już zostały propozycje norm w systemie EDIFACT, regulujących wszystkie rodzaje działalności. Niektóre z nich mają już status norm międzynarodowych i w dalszej komputeryzacji polskiego handlu należy je uwzględniać, mimo że ich znajomość nie jest powszechna, choć istotna w podejściu logistycznym. Zasady tworzenia komunikatów w EDIFACT są bardzo precyzyjne i przypominają raczej jeden z języków programowania komputerowego, niż język stosowany w dokumentach handlowych. Opis standardu narzuca pojęcia analogiczne

198

Wymogi eurologistyki

do stosowanych w informatyce, a więc: element danych, segment danych, komunikat (wiadomość, tj. odpowiednik całego dokumentu handlowego), grupa funkcyjna, elektroniczna wymiana. Jednocześnie w wielu krajach producenci i dystrybutorzy zwrócili się do swoich macierzystych organizacji EAN, odpowiedzialnych za stosowanie automatycznej identyfikacji towarów, z inicjatywą opracowania uniwersalnego standardu EDI, który spełniałby potrzeby handlu detalicznego i hurtowego. Uzgodniono, że nowy międzynarodowy standard będzie rozwijał się na bazie UN/EDIFACT i przyjęto dla niego nazwę EANCOM (EAN-COMmunication - porozumiewania się). EANCOM jest praktycznym wielobranżowym standardem, który może być stosowany zarówno w przypadku transakcji krajowych, jak i międzynarodowych, z wykorzystaniem kodu identyfikacyjnego EAN. EANCOM oparty został na standardowych komunikatach UN/EDIFACT i proponuje szczegółowe projekty wybranych wiadomości. W swoich komunikatach wykorzystuje wszystkie standardy EAN, a więc 10 : - standardową identyfikację towarów i usług opartą na międzynarodowym systemie znakowania towarów EAN, - standardową identyfikację partnerów handlowych i miejsc lokalizacyjnych, - standardowe kody uzupełniające, służące do przekazywania dodatkowych informacji o towarze lub innych danych niezbędnych przy zawieraniu transakcji, - standardowe formaty kodów kreskowych umożliwiające automatyczną i bezpieczną rejestrację towarów i dodatkowych danych, - standardowy format dla transakqi handlowych. EANCOM został opracowany głównie z myślą o tych firmach, które każdego dnia zawierają kilkanaście, kilkadziesiąt lub nawet więcej transakcji ze swoimi zazwyczaj stałymi partnerami handlowymi. Tak rozumiana automatyczna identyfikacja oraz przesyłanie informacji handlowych stanowi bardzo istotną część systemów logistycznych dystrybucji. Jako dalszy kierunek rozwoju standaryzacji zmierzającej ku eurologistyce, można uznać wymianę danych dotyczących podstaw (rozwoju i produksji) graficznych elementów danych, elektronicznego obiegu płatności (Electronic Funds Transfer), kodowania danych i elektronicznego podpisu (potwierdzania autentyczności). W dalszej przyszłości należy się spodziewać tego, co obserwuje się już w handlu krajów przodujących technicznie, mianowicie liberalizacji przepisów telekomunikacyjnych oraz rywalizacji handlowej powodującej redukcję kosztów przekazu danych, co przyczyni się do szybkiego rozszerzenia systemu elektronicznego przekazu informacji. Nowoczesna telekomunikacja bowiem oferuje różnorodne możliwości w systemach transmisji danych. Orientacyjny czas przekazania danych, zawartych na arkuszu formatu A4 zostaje zredukowany do poniżej 5 sekund, co wobec przekazu listowego (1-3 dni), czy nawet telexu (5 minut), stanowi kolejny

EDI-EANCOM

199

znaczący krok w usprawnieniu, polegający na przyspieszeniu i potanieniu. Badania w różnych branżach wykazały, że wprowadzenie systemu EDIFACT może obniżyć koszty wytwarzania i obrotu od 5 do 15%. Koszty wprowadzenia tego systemu w przedsiębiorstwie amortyzują się w ciągu dwóch lat. Wobec takich argumentów ten kierunek komputeryzacji handlu należy uznać za niezwykle istotny i choć niektórym może się wydawać zbyt odległy w czasie, to jednak nie można go bagatelizować, zwłaszcza wobec opóźnień w Rozwoju polskiej telekomunikacji. Spoglądając na problem standaryzacji od strony sprzętu komputerowego łączonego w coraz bardziej rozległe sieci, należy się posługiwać pojęciem systemów otwartych, to jest systemów komputerowych pozostających w zgodzie z uznanymi międzynarodowymi standardami, współpracujących z każdym produktem spełniającym wymagania tych standardów. Standaryzacja złącz jest tu podstawą tworzenia sieci. Należy zwrócić uwagę, że praktycznie każda licząca się firma produkująca sprzęt komunikacyjny stosuje własne, firmowe standardy złącz. Firmowe standardy stanowią pułapkę dla nabywców sprzętu uniemożliwiając często uzupełnienie instalacji lepszymi elementami firm konkurencyjnych. Na podkreślenie zasługuje także działalność standaryzacyjna Międzynarodowej Organizacji Normalizacji ISO (International Standards Organization), która opracowała Model Odniesienia Systemów Otwartych OSI (Open Systems Interconnection). Standard ten określa pełny zbiór protokołów, które mogą stanowić bazę dla współpracy różnych produktów komputerowych. Standard ten ma strukturę warstwową, gdzie każda warstwa wykorzystuje usługi warstwy niższej. Najniższa warstwa, zwana fizyczną, zapewnia obsługę standardową złącz sprzętowych i linii przesyłowych. Standard OSI ma zapewnić sprawne porozumiewanie się dowolnych elementów komputerowych, niezależnie od różnic konstrukcyjnych, typów procesorów, zasilania, wytwórcy, organizacji wewnętrznej i złącz zewnętrznych. Standard OSI wprowadzony w wielu krajach jako obowiązujący powoduje, że również sieci publiczne będą mogły być poprawnie i efektywnie wykorzystywane w budowie sieci rozległych, co dla systemów logistycznych może mieć podstawowe znaczenie. W aktualnej sytuacji należy położyć duży nacisk na zgodność instalowanych w kraju strategicznych złącz, złącz dalekiego zasięgu, ze standardami przyjętymi w skali światowej czy w ramach Europy. Należy zalecić przestrzeganie następujących zasad odnoszących się do instalowanego sprzętu, który powinien działać: - według protokołów zgodnych z dotychczas pracującym w kraju sprzętem komputerowym, - w sposób zgodny z protokołami sieci krajów ościennych, - zgodnie ze standardami, które zostały ratyfikowane w kraju i krajach ościennych,

200

Wymogi eurologistyki

- współdziałać zgodnie ze sprzętem i oprogramowaniem wszystkich liczących się na terenie kraju producentów takiego sprzętu, - tak, by nie stanowił pułapki w postaci standardu firmowego. Oczywiście poza tymi zasadami powinien obowiązywać pełny proces oceny użyteczności i efektywności przedsięwzięcia. Należy sieć krajową wyposażyć w alternatywne złącza sieci rozległych tak dobrane, by w sytuacjach kryzysowych, katastrof, czy kataklizmów, nie rozpadła się sieć globalna oraz by nie poddawały się upadkowi sieci lokalne. Należy więc rozwijać współbieżnie i w pewnym sensie konkurencyjnie złącza oparte na: - naziemnych stacjach przekaźnikowych, - kablach światłowodowych, - kablach przewodowych, - satelitarnych stacjach przekaźnikowych, - podziemnych oraz podwodnych stacjach przekaźnikowych. Powszechne dążenie do bezpapierowego obiegu dokumentów handlowych wkrótce zmieni klimat również w Polsce i od dobrego przygotowania tej chwili będzie zależeć powodzenie i jednocześnie utrzymanie wspólnego języka z pozostałymi partnerami, zwłaszcza Unii Europejskiej. Tym językiem stał się już UN/EDIFACT i jako norma musi się przyjąć w polskich przedsiębiorstwach. Stworzy to dopiero w pełni grunt dla systemów eurologistyki.

12.3. Unifikacja technologii i środków transportu Włączenie polskiego transportu do europejskiego systemu transportowego jest zadaniem długofalowym i wymaga podjęcia wielu istotnych decyzji dotyczących polityki rozwoju transportu. Decyzje te muszą dotyczyć zarówno docelowej struktury systemu transportowego, zamierzeń w zakresie układu i jakości infrastruktury transportu, technologii przewozu, jak i sposobów osiągnięcia założonych celów. Wymaga to określenia kierunków przemian, priorytetów i realnych możliwości realizacji planowanych przedsięwzięć zmierzających ku systemom logistycznym. Jednym z podstawowych zadań polskiej polityki transportowej jest określenie przyszłej struktury gałęziowej transportu w Polsce, co wzbudza wiele kontro11 wersji . Obecna struktura gałęziowa systemów transportowych Polski i krajów Europy Zachodniej różni się znacznie, gdyż w Polsce jest przewaga transportu kolejowego przy znikomej żegludze. Europa ze względów ekologicznych zamierza ograniczyć rolę transportu samochodowego, wzmocnić rolę transportu kolejowego (z kolejami pasażerskimi dużych prędkości), rozwinąć żeglugę śródlądową.

Europejskie Programy Edukacyjne

201

W Polsce zasadnicze problemy dotyczą: - celowości rozwoju żeglugi śródlądowej, - docelowego udziału transportu samochodowego i kolejowego w systemie transportowym, - rozwoju infrastruktury transportu, a w tym: * unifikacji infrastruktury transportowej, * tworzenia europejskiej sieci dróg transportowych, * finansowania rozwoju infrastruktury transportu. W celu przybliżenia się do systemów logistycznych w transporcie niezbędne jest wprowadzenie rachunkowości zarządczej w tych przedsiębiorstwach, gdyż tylko ona stanowi narzędzie oceny efektywności ekonomicznej usług przewozowych według rynków. Przy tym na szczególną uwagę zasługuje współpraca transportowa Polski z Niemcami jako najbliższym sąsiadem Wspólnoty i krajem, który wydaje się największym naszym potencjalnym partnerem handlowym. Doświadczenia Wspólnoty Europejskiej potwierdzają tezę, że polityka transportowa: a więc parametry elementów technicznych transportu oraz regulacje prawno-ekonomiczne tego działu - stanowią pierwszy krok do eurologistyki1 . Aktualnie najbardziej niepokojącym zjawiskiem są źle funkcjonujące przejścia graniczne, wymagające długiego czasu oczekiwania przez kierowców samochodów ciężarowych. Wszelkie doraźne rozwiązania nie przyniosły poprawy w tym zakresie, a biorąc pod uwagę przewidywany wzrost przewozów w najbliższych latach o około 200%, trzeba sięgnąć po bardziej radykalne rozwiązania. Chociaż logistyki nie można sprowadzać do ekonomiki transportu, to jednak trzeba uznać, że unifikacja technologii i środków transportu stanowi jeden z naczelnych wymogów modernizacyjnych, warunkujących przyszłościowo budowę systemów w ramach eurologistyki. Obejmuje to również technologie wytwórcze, które też powinny być poddane unifikacji europejskiej, co stanowi problem znacznie trudniejszy do realizacji, gdyż najczęściej sprowadza się do konieczności znacznego inwestowania.

1.2,4. Europejskie Programy Edukacyjne Mówiąc o procesach standaryzacyjnych, nie można pominąć problemu jednolitej interpretacji nazw, terminów i definicji w zakresie logistyki. Są one używane różnie nawet w ramach tego samego kraju, tym bardziej więc mogą stworzyć problemy w wymianie międzynarodowej. Logistyka bowiem ma do odegrania podstawową rolę nie tylko w organizacji, planowaniu i kontroli przewozu towarów od dostawcy do klienta, ale także dla rozwoju infrastruktury i przemysłu. Rozwój ten przekracza granice państw i ważne jest, aby używana terminologia była jed-

202

Wymogi eurologistyki

noznaczna. Nic więc dziwnego, że powołane Europejskie Stowarzyszenie Logistyczne ELA (od angielskiej nazwy - The European Logistic Association) stanowi federację organizacji logistycznych ze wszystkich krajów członkowskich, jego cele to: - łączenie profesjonalnych zespołów w Europie w funkcjonalną organizację dla obsługi przemysłu i rynku europejskiego, - stworzenie wielojęzycznej Europejskiej Terminologii Logistycznej zapewniającej łatwe i poprawne porozumiewanie się między krajami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, - stworzenie europejskiego zespołu gromadzącego informacje użytkowe nie tylko z samej Europy, lecz także śledzącego nowe rozwiązania w innych częściach świata i działającego jako punkt ogniskujący badania logistyczne, - zastosowanie nowych rozwiązań do stworzenia Europejskiego Programu Edukacyjnego mającego na celu ujednolicenie standardów we Wspólnocie Europejskiej . Problem standaryzacji został przekazany do rozpatrzenia Europejskiemu Komitetowi Normalizacyjnemu (CEN), co doprowadziło w lutym 1991 r. do powstania Europejskiego Komitetu Technicznego „Logistyka". Zadaniem jego jest ujednolicenie terminów i definicji logistycznych, określenie kwalifikacji praktyków logistyki oraz określenie norm edukacyjnych i logistycznych systemów kontroli. Logistyka stała się tym samym ważnym narzędziem pomocniczym na drodze do zjednoczenia ekonomicznego Europy. Przedsiębiorstwa polskie będą musiały się dostosować do zmian, jakie spowodują ustalone przez Wspólny Rynek nowe specyficzne dyrektywy. Komisja Wspólnoty Europejskiej do porozumienia o wspólnocie wyda blisko 280 wykonawczych aktów prawnych: norm, nowych 14 przepisów o przedsiębiorstwie, uproszczonych dokumentów granicznych . Niektóre przepisy uzyskają charakter strategiczny, jednak większość z nich odnosi się do codziennych czynności kierowniczych. Równie ważne są dwa dalsze obszary modernizacyjne, tj. nowy klimat handlowy oraz zachowanie się podmiotów gospodarczych w tych nowo tworzonych warunkach. Rynki europejskie będą sięmusiały bronić przed kapitałami konkurentów. Podobnie polski handel, chcąc się przybliżyć do Wspólnego Rynku, będzie musiał przejąć podobne zasady gry, przy jednoczesnym nadrobieniu opóźnień rozwojowych, zwłaszcza w zakresie komputeryzacji wspomagania zarządzania. Przyjmując, że eurologistyka odnosi się do przemian, które będą zachodziły w wyniku tworzenia Wspólnego Rynku Europejskiego, trzeba się zgodzić z nowym podziałem pracy, jaki ta wspólnota przyniesie. Błędem byłoby tu oczekiwanie na wyjątkowo korzystne propozycje ze strony partnerów. Przecież oni sami borykają się z nadprodukcją i bezrobociem, jednakże mają dużo wyższą jakość swoich produktów. Procesy te rozpoczną się jednak już wkrótce i to od nowych warunków ramowych.

Europejskie Programy Edukacyjne

203

Warunki te będą się charakteryzowały przede wszystkim przejściem od narodowych do ponadnarodowych ram prawnych. Umożliwią one powstanie nowych form podziału pracy, realizację korzyści skali w celu poprawienia rentowności produkcji, jak też zmiany struktur zaopatrzenia i dystrybucji w celu osiągnięcia większej skuteczności rynkowej. Połączenie kanałów zaopatrzenia i dystrybucji na granicach było dyskryminujące szczególnie w stosunku do zagranicznych oferentów. Dopiero na podstawie celowego, skoordynowanego współdziałania kilku narodowych uregulowań, wyniknęło dla zagranicznego konkurenta zwielokrotnienie czynności transportowych i magazynowych, jakie zapewniło ekonomiczne przetrwanie także rodzimym oferentom o mniejszej zdolności konkurencyjnej. Uregulowaniom muszą towarzyszyć odpowiednie finansowe ulgi przyznawane przez państwa w sferze monetarnej (subwencje, zamówienia państwa, ulgi podatkowe), za pomocą których oddziaływa się na określone miejsca łańcucha logistycznego. Już w początkowym okresie włączania Polski do układu europejskiej wspólnoty na skutek zniesienia kontroli granicznej, można oczekiwać skutecznej poprawy rentowności w zaopatrzeniu i dystrybucji poprzez oszczędności: - kosztów administracyjnych w firmach eksportowych i importowych, - kosztów usług granicznych, - kosztów, które powstają wskutek opóźnień na granicznych stacjach kontroli, - kosztów ponoszonych przez państwo w wyniku utrzymywania personelu, urządzeń itp. na przejściach granicznych. Z punktu widzenia logistyki istotne jest to, iż zniesienie kontroli granicznych prowadzi do pozyskania dodatkowego czasu i pozwala na zmniejszenie „zapasów w drodze". Tak bardzo istotne dla przyszłości eurologistyki ujednolicenie rozwiązań prawnych będzie można zrealizować nie tylko przez harmonizację, ale także poprzez klauzule równoważności, co może istnieć tylko przez pewie.n okres, gdyż HWG zastrzega sobie możliwość unieszkodliwienia z biegiem czasu ustanowionych dotychczas za pośrednictwem zaleceń owych wyjątków. Nie może przy tym być mowy o jakichkolwiek skutkach dyskryminujących dla innych państw członkowskich. W sporadycznych przypadkach Europejski Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Luksemburgu czuwa nad tym, aby następowało znoszenie pozataryfowych barier handlowych. Bardzo istotną rolę przy zniesieniu granic może odegrać inna konfiguracja regionów ekonomicznych w sąsiedztwie dawnych granic, co może doprowadzić do likwidacji istniejących centrów dystrybucyjnych, a powołania nowych lub tych w zmienionym układzie. Wymaga to wszechstronnego przygotowania, zwłaszcza kadrowego, w czym bardzo przydatne może się okazać wykorzystanie funduszy międzynarodowych przeznaczonych na ten cel. Opracowanie Europejskich Programów Edukacyjnych

204

Wymogi eurologistyki

leżało w interesie wszystkich uczestników przyszłego wspólnego gospodarowania i tej szansy nie można zmarnować. Zgodnie z przewidywaniami ogólna deregulacja narodowych ram prawnych według zamierzeń EWG powinna spowodować spadek cen dóbr konsumpcyjnych, zwiększyć różnorodność popytu i wzmocnić międzynarodową współpracę w produkcji dla osiągnięcia korzyści skali. Wynikające z tego obniżki kosztów spowodują zaostrzenie konkurencji, ale także podwyższoną skłonność do innowacji, dzięki czemu przedsiębiorstwa EWG powinny odzyskać utracone pozycje na rynku światowym. Czy Polska będzie w stanie sprostać wymogom konkurencji, pokaże czas, ale przygotować się do tego trzeba. Odrębnym ważnym problemem w eurologistyce jest stworzenie swobody przepływu usług, na czele z najważniejszą usługą, za jaką uważa się transport. Zróżnicowane interesy krajów członkowskich nie doprowadziły jeszcze do pełnej swobody przepływu usług, ale jest to ważne dążenie. Połączenie integracji rynkowej, deregulacji krajowych ram prawnych i skracających się cykli produkcyjnych w przemyśle (aut - sourcing) będzie sprzyjać dalszemu przekształcaniu się przedsiębiorstw transportowych w tzw. logistyczne przedsiębiorstwa usługowe, które oprócz podstawowych usług, takich jak: transportowanie, przeładunek, składowanie, oferują jeszcze: konfekcjonowanie, opakowanie, układanie na regałach, przyjmowanie i realizację zamówień, przedkładanie sprawozdań rachunkowych, etykietowanie towarów i przygotowywanie wszelkich danych (tzw. Full-Service-Pakete). Gwałtownie zwiększa się zapotrzebowanie na tworzenie form kooperacji, a nawet fuzji przedsiębiorstw, by zapewnić odpowiedni poziom jakości usług na obszarze, na którym podjęte zostaną działania we wspólnym rynku. Ten proces również należy właściwie przygotować. W tamach tworzenia łańcuchów transportowych, między innymi poprzez transport kombinowany, zdążać się będzie do coraz większego ożywienia śródlądowych dróg wodnych, co ułatwi ochronę środowiska poprzez odciążenie transportu samochodowego. Szlaki komunikacyjne Polski muszą ulec zdecydowanej restrukturyzacji, co wymaga pogłębionych kompleksowych analiz studialnych.* Otwarcie się Polski na kraje Europy Zachodniej musi być, rzecz jasna, rozpatrywane w układach naturalnych naszych sąsiadów i nie można w tym zaniedbać żadnej z ofert. Skoordynowania wymagają wszystkie prace, począwszy od polityki zagranicznej, poprzez rozważenie możliwości finansowych we współpracy z zachodnimi partnerami, a na interesach poszczególnych przedsiębiorstw zainteresowanych curologislyką skończywszy. Przedstawione w tabeli 4 przejrzyste zestawienie problematyki przygotowań do wdrożeń systemów logistycznych w Polsce pod kątem założeń eurologistyki pomoże podjąć decyzje dotyczące ewentualnych korekt w zakresie tych działań, a przede wszystkim wygospodarować środki finansowe na podjęcie prac badawczych w obszarach, które tego wymagają.

205

Europejskie Programy Edukacyjne

Eurologistyka zajmuje się przemianami związanymi z utworzeniem Wspólnego Rynku EWG, którymi są: nowe warunki we współdziałaniu w podziale pracy w sferze międzypaństwowej i wprowadzenie struktur gospodarki rynkowej w Europie Środkowej i Wschodniej. Tabela 4

Wymogi eurologistyki wobec Polski Aktualne

Wymogi

Przyszłościowe

INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA

przekształcenia własnościowe modernizacja środków przejścia graniczne transportu doinwestowanie transportu przebudowa dróg unowocześnienie taryf transport kombinowany

CENTRA DYSTRYBUCYJNE

lokalizacja centrów łańcuchy logistyczne

specjalizacja centrów systemy ekspertowe

SIEĆ INFORMATYCZNA

środowisko Windows centra informacji rynkowej oprogramowanie użytkowe systemy kas fiskalnych

banki danych sieci otwarte koordynacja komputeryzacji modelowanie gospodarki

STANDARDY NORM

unifikacja systemów kas podatkowe zachęty EDI-EANCOM terminologia logistyczna

technologia i łącza standardy w transporcie programy edukacyjne

OCHRONA ŚRODOWISKA

agro-ekosystem łańcuch zdrowej żywności modernizacja opakowań oczyszczalnie

ekologiczna lokalizacja systemowe podejście logistyka miejska reorganizacja transportu

LOGISTYKA W PRODUKCJI

modernizacja technologii podwyższenie jakości kooperacja Normy ISO-9000

inwestycje standardy eurologistyczne polityka proeksportowa

Źródio: opracowanie własne.

'

Powyższe problemy eurologistyki należy rozpatrywać w układzie wspólnoty państw tzw. dwunastki, czyli Unii Zachodnioeuropejskiej, a także siódemki, czyli państw tzw. EFTA, które są również zainteresowane wolnym handlem z Polską, choć na nieco innych zasadach ścisłości związku, co nie musi mieć większego wpływu na rozwiązania logistyczne. Przygotowując rozległe sieci informatyczne na użytek eurologistyki, należy podjąć prace nad dążeniem do standaryzacji oprogramowania użytkowego dla potrzeb eurologistyki. W dalszej zaś perspektywie należy organizować banki da-

Wymogi eurologistyki

206

nych o charakterze regionalnym, budować sieci otwarte na rzecz logistyki, koordynować prace nad komputeryzacją wszystkich dziedzin gospodarki związanych docelowo w systemy logistyczne, podjąć prace badawcze nad modelowaniem gospodarki w warunkach jej urynkowienia oraz nad sterowaniem i regulacją. Podjęcie prac nad jednolitą terminologią eurologistyki, zapewnienie dalszego intensywnego rozwoju telekomunikacji z zachowaniem standardów i łącz europejskich, w rozległych sieciach otwartych, liberalizacja przepisów w zakresie telekomunikacji, wprowadzenie standardów w zakresie transportu, zwłaszcza lotniczego, podjęcie realizacji Europejskiego Programu Edukacyjnego w zakresie eurologistyki, zarówno na poziomie kadr specjalistycznych, jak również dla szerokich rzesz pracowników szeregowych - wszystko to staje się niezbędne przy wdrożeniach i eksploatacji systemów eurologistycznych.

1

Za: II. Krampe, H. Lucke, Einfiihrung in die Logistik, Bussverlag, Muncben 1990, s. 198. 2 S. Abt, II. Woźniak, op.cit. 3 J. Burnewicz, Transport EWG, WKiŁ, Warszawa 1991. 4 P. Cecchini, Europa '92 . Der Vorteil des Binnenmarktes. Noraos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1988. ' D. Stutzcr, Wirtschaftunion Europa. Der Binnenmarkt 1992 und seine Folgen, Miinchen, Verlag Facta Oblita Hamburg 1989. 6 Według: B. II. Kortschak, op.cit. Ibidem. 8 Elektroniczny przekaz informacji handlowej według międzynarodowej normy EDIFACT, Normalizacja 1990, nr 6. Por. E. Hałas, UN/EDIFACT - wspólnym językiem użytkowników EDI, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 1. 10 E. Hałas. EANCOM - bezpapierowy obieg dokumentów handlowyah w każdej firmie. Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 3; E. Hałas, EDI w Europie w 1992 r. i prognozy na przyszłość. Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2. 11 W. Rydzkowski, K. Wojewódzka-Król, Wybrane problemy polityki transportowej w procesie dostosowania do eropejskiego systemu transportowego, Materiały seminarium naukowego, Sopot 1993. " R. Rolbiccki, Problemy polityki transportowej Wspólnoty Europejskiej, Problemy Magzynowania i Transportu 1993, nr 2. Nowe standardy w zakresie logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2. 14 S. Abt, H. Woźniak, op.cit.

ZAKOŃCZENIE

Przy tak ograniczonej objętości opracowania nic było łatwe ukazanie złożoności problematyki systemów logistycznych w ich aspekcie teoretycznym i praktycznym. Zamiarem było przybliżenie Czytelnikowi tej problematyki, a nawet zachęcenie do jej zgłębienia. Odsyłam więc do zaprezentowanej literatury, która zresztą była pomocna przy pisaniu tej książki. Być może, że dzięki tej pracy zostaną podjęte badania wzbogacające element wiedzy teoretycznej logistyki, który zwłaszcza w Polsce nie został dotychczas w pełni rozwinięty przez specjalistów różnych dziedzin. Jeśli opracowanie to stanowiłoby zachętę dla praktyków gospodarczych do podjęcia prac wdrożeniowych zmierzających w kierunku systemów logistycznych, można będzie uznać, że cel opracowania został zrealizowany. Życzyć sobie należy, by powstawało coraz więcej zespołów podejmujących tę współpracę nad rozwijaniem i wdrażaniem nowej strategii zarządzania z wykorzystaniem systemów logistycznych.

BIBLIOGRAFIA

Abt S.: Automatic Identification of Articles in Production Warehouses, Automation in Warehousing, Helsinki 1991 Abt S.: Decyzje kierownicze przedsiębiorstw a różnorodność ich stymulacyjnego wspomagania, w: Symulacyjne modele przedsiębiorstw, AE. Kraków 1988 Abt S.: Informacyjno-decyzyjny aspekt usprawnień w gospodarce magazynowej, w: Organizacyjne sposoby usprawniania gospodarki magazynowej, TNOiK, Poznań 1985 Abt S.: Komputeryzacja handlu i przemysłu z zastosowaniem kodów kreskowych, Informatyka 1991, nr 11 Abt S.: Logistyczny system przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993 Abt S.: Logistyka wkracza do przedsiębiorstw. Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2 Abt S.: Możliwości sprzętu mikrokomputerowego, TNOiK, Poznań, 1988 Abt S.: Przygotowanie organizacyjne użytkowników sprzętu mikrokomputerowego, TNOiK, Poznań 1990 Abt S.: Uwarunkowania przejścia gospodarki magazynowej w Polsce na rozwiązania logistyczne. Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1991 Abt S.: Wdrażanie kodów kreskowych w Polsce w świetle systemów logistycznych^ Problemy Magazynowania i Transportu 1991, nr 1 - 4 Abt S.: Zarys logistyki z ćwiczeniami, AE, Poznań 1993 Abt S., Jerczyńska M.: Metody badania i oceny efektywności zastosowań komputerów w przedsiębiorstwach małej i średniej skali, Biuletyn Informacyjny nr 2, IGM, Poznań 1990 Abt S., Woźniak IŁ: Podstawy logistyki, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1993 Bak D.: Rozwój i rola logistyki w Wielkiej Brytanii, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992 Ballou R. H.: Business Logistics Management, Prentice Hali, Englewood Clifs 1992 s. 80 Bazarnik J., Grabiński T., Kądak E., Mynarski S., Sagan A.: Badania marketingowe, AE, Kraków 1992 Beier F. J., Rutkowski K.: Logistyka, SGH, Warszawa 1993 Bert C, Mc Cammon: Perspective for Distribution in Programming, w: Vertical Marketing Systems, pod red. L. P. Bucln, Gleniew 1970

Bibliografia

209

Blaik P.: Logistyka w obrocie towarowym - istota i przesłanki rozwoju, Handel Wewnętrzny, 1987, nr 4-5 Biaik P.: Podstawowe wymiary nowoczesnej koncepcji logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 3 Bowerson D. J.: Logistical Management, New York 1974 Burncwicz J.: Polscy przewoźnicy na rynku transportowym EWG, Materiały seminarium naukowego „Włączenie transportu Polski w system europejski", Sopot 1992 Burnewicz J.: Transport EWG, WKiŁ, Warszawa 1991 Cccchini P.: Europa '92. Der Vorteil des Binnenmarktes, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1988 Chaberek M.: Kontroling w systemie logistycznym przedsiębiorstwa, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993 Christopher R.: Logistics. The strategie issues. London ... Madras 1992 Cooper J., Browne M., Peters M.: European Logistics, Oxford 1991 Council of Logistics Management [w: R. H. Ballou: Business Logistics Management, Prentice Hali New Jersey 1992, s. 4] Coyle J. J., Bardi E. J., Langlcy C. J. Jr.: The Management of Business Logistics, West Publishing Company, St. Paul 1992 Cypryjański J.: Opportunity of Implementation of Expert Systems in Transport Service Concept (rozprawa doktorska). Szczecin 1993 Dasmann R. F., Milion J. P., Freeman P. H.: Ekologiczne podstawy rozwoju ekonomicznego, PWN. Warszawa 1980 Drechsler W.: Markteffekte logistischer Systems, Der Universitat Miinster, H. 116, Gottingen 1988 Duerler B. M.: Logistik als Teil der Unternehmungsstrategie; die Entwicklung der betriebswirtschaftlichen Logistik in der Schweitz, Verlag P. Haup, Bern/Stuttgart 1991 Ekonometria, pod red. M. Krzysztotiaka, PWE, Warszawa 1978 Ekonomiczna analiza przestrzenna, pod kier. C. Ponsarda, AE, Poznań 1992 Elektroniczny przekaz informacji handlowej według międzynarodowej normy EDIFACT, Normalizacja 1990, nr 6 Fawcett P., McLeigh R., Ogden J.: Logistics Management, Pitman Publishing, London 1992 Fishman G. S., Symulacja komputerowa. Pojęcia i metody, PWE, Warszawa 1981 Flakiewicz W.: Komputerowe systemy wspomagania decyzji, Problemy Organizacji 1986, nr 2 Ganicz A.: Business plan. Łódź 1991 Garbarski L., Rutkowski J., Wrzosek W.: Marketing, PWE, Warszawa 1992 A Glossary of Auto ID Terminology, AIM EUROPĘ 92 Gołembska E.: Ekonomiczne efekty stosowania logistyki dystrybucji, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1991 Gołembska E.: Logistyka jako zarządzanie łańcuchami dostaw, AE, Poznań 1994 Górecki A.: Komputeryzacja handlu detalicznego przy użyciu kas systemowych. Informatyka 1991, nr 5 Gustafsson L., Logistics training programme, Chalmers Institut of Technology Góteborg 1992 Hałas E.: EANCOM - bezpapierowy obieg dokumentów handlowych w każdej firmie. Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 3 Hałas E., EDI w Europie w 1992 r. i prognozy na przyszłość, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2

210

Bibliografia

Hałas E.: UN/EDIFACT - wspólnym językiem użytkowników EDI. Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 1. Ihde G. 1$.: Transport, Verkehr, Logistik, Vcrla Vahlen, Monachium 1991 Jan sen R., Hertlein M.: Kurs 2000 - Logistyka lat dziewięćdziesiątych - wymogi rozwiązania, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992 Jerczyńska M.: Wykorzystanie kodów kreskowych do badań i ochrony konsumenta, IRWiK, Warszawa 1993 Johnson J. C, Wood D. F.: Contemporary Physical Distribution and Logistics, Macmillan Publishing Company, New York 1986 Karwowski J.: Zarządzanie marketingowe, ZSB, Szczecin 1993 Kauftnan A., Faure R.: Badania operacyjne na co dzień, PWN, Warszawa 1973 Kcmpny D., Kisperska-Moroń D.: Strategie obsługi klienta w logistyce firm polskich, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993 Kisieinicki J.- Informatyczna infrastruktura zarządzania, PWN, Warszawa 1993. Kisperska-Moroń D.: Elementy logistyki, AE, Katowice 1992 Kłeczek R., Kowal W., Waniowski P., Woźniczka J.: Marketing - Jak to się robi, Ossolineum, Wrocław 1992 Kondratowiez L.: Modelowanie symulacyjne systemów, WNT, Warszawa 1978 Kortschak B. H.: Co to jest Logistyka? Wien 1992 Korzeniowski 4.: Tendencje rozwoju opakowań ekologicznych, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2 Kosinacz-Chodorowska A., Kody kreskowe i automatyczna identyfikacja dla potrzeb EDI, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 3 Kowalska K.: Strategia zarządzania a polityka zakupów wobec dostawców w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993 Krampe H., Lucke IŁ J.: Einfuhrung in die Logistik, Hussverlag, Miinchen .1990 Krampe II.: Logistyka globalna w krajach Europy Wschodniej, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992 Kufel M.: Miejsca powstawania kosztów przepływu materiałów a wymogi logistyki w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kempny, AE, Katowice 1993 Leksykon wiedzy wojskowej, Wyd. MON, Warszawa 1979 Logistyka systemu magazynowania w przedsiębiorstwie, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2 Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974 Mały słownik cybernetyczny, WP, Warszawa 1973 Marketing międzynarodowy i handel zagraniczny, ZSB, Szczecin 1993 Monks J. G.: Operations Management: Theory and Problems, McGraw-Hil, New York 1982 Moore P. G.: Wprowadzenie do badań operacyjnych, WNT, Warszawa 1973 Muller Y.: Wprowadzenie do nauki organizacji i badań operacyjnych, PWE, Warszawa 1971 Moszkowicz M.: Zarządzanie strategiczne - proces wielowarstwowy (I), Przegląd Organizacji 1992, nr 12 Naylor T. IŁ: Modelowanie cyfrowe systemów ekonomicznych, PWN, Warszawa 1975 Nowe standardy w zakresie logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu 1992, nr 2 Ochman J.: Integracja w systemach informatycznych zarządzania, PWE, Warszawa 1992

Bibliografia

211

Pabian A.: System Just-in-Time w przedsiębiorstwie polskim, Ekonomika Organizacji Przedsiębiorstwa 1992, nr 1 Paprocki W.: Koncepcja logistyczna w transporcie, SGPiS Monografie i opracowania, z. 285, Warszawa 1989 Paprocki W., Rutkowski K.: Kompleksowe pakiety usług - logistyczne wyzwanie lat dziewięćdziesiątych, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. D. Kerapny, AE, Katowice 1993 Płbhl H. Ch.: Logistiksysteme, Springer - Verlag, Beriin ... Barcelona 1990 Pibhl H. Ch.: Marketing - Logistik, Mainz, Distributions-Verlag 1972 Podstaw}' gospodarki materiałowej, pod red. C, Skowronka, PWE, Wraszawa 1980 Podstaw}' marketingu, AE, Poznań 1993 Prctzsch H-U.: BMW logistics: a ste into the future, 7th International Conference, London 1987 Kcichmaiin T.: Logistik - Controlling. Wie man seine Lager-, Transport- und Handiing-kosten in dcm Griff bekomrnt, Controlling 1989, H. 1 Ringie G.: Decyzje marketingowe, Przegląd Organizacji 1990, nr 11 Rolbiecki R.: Problemy polityki transportowej Wspólnoty Europejskiej, Problemy Magazynowania i Transportu 1993, nr 2 Rucińska D., Ruciński A.: Program dostosowawczy polskiego transportu lotniczego do norm i standardów EWG, Materiały seminarium naukowego „Włączenie transportu Polski w system europejski", Sopot 1992 Kydzkowski W., Wojewódzka-Król K.: Wybrane problemy polityki transportowej w procesie dostosowania do eropejskiego systemu transportowego. Materiały seminarium naukowego, Sopot 1993 Schroeder R. G.: Operations Management. Decision Making in the Operations Function, McGraw-Hill Inc., New York 1993 Schulte C: Logistik, Verlag Vahlen, Monachium 1991 Seidcnfus II. S., Muhlmann E.: Logistische Konzepte fiir den Guternnałwerkehr unter Beriicksichtigung neuer Organisationsformen un"d Kommunikationstechniken, IfV an der Universitat Miinster, Juli 1985 Serfing K.: Controlling, Stuttgard 1983 Skrzypek M.: Problematyka opakowalnictwa w świetle logistyki, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1992 Sołtysik M.: Wyróżnienie i formułowanie strategii logistycznych w przedsiębiorstwie, w: Koncepcje logistyczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. I). Kcmpny, AE, Katowice 1993 Spera K.: Die L-ogistik als Instrument zur Leistungoptimierung und Preisminimierung im Giitertransport, Universitat Insbruck, Folgę 1985, 1 Arbeitsheft Stabenau II. B.: Verkehrsbetriebslehre, Bremen 1981 Stankiewicz W.: Logistyka - Z zagadnień gospodarki wojskowej państw NATO, Wyd. MON, Warszawa 1968 Stańko S., Abt S., Krzyżaniak S.: Wskazówki metodyczne w zakresie przygotowania wdrożeń logistycznych, IGM (maszynopis zwarty), Poznań 1993 Stern L. W., El-Ansary A. L, Brown J. R., Management in Marketing Channels, Prentice Hali International Editions, 1989 Stutzcr D.: Wirtschaftunion Europa. Der Binnenmarkt 1992 und seine Folgen. Munchen, Verlag Facta Oblita Hamburg 1989 Szatek B. Z.: Logistyka. Wstęp do problematyki, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993 Sznajder A.: Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym, PWN, Warszawa 1992

212

Bibliografia

Sztucki T.: Marketing - Sposób myślenia, system działania, Placet, Warszawa 1992 Szymanowski W.: Marketingowa koncepcja analizy systemu zaopatrzenia na przykładzie zaopatrzenia Warszawy w mleko spożywcze, Problemy Magazynowania i Transportu, Zeszyt Specjalny, 1991 Szymanowski W.: Zastosowanie modeli optymalizacyjnych w zaopatrzeniu aglomeracji miejskiej w mleko spożywcze, SGGW-AR, Warszawa 1991 Targowski A.: Organizacja procesu przetwarzania danych, PWE, Warszawa 1975 Thompson A., Striclam A.: Strategie Management Concepts and Cases. Bussines Publications, Inc. Piano Texas, 1984 Twaróg J.: Logistyka w Europie, Przegląd Organizacji 1992, nr 5 Wagner H. M.: Badania operacyjne, PWE, Warszawa 1980 Walińska E., Ignatowski R., Leszczyński Z.: Biznes plan i zarządzanie finansowe małą firmą. Warszawa 1991 Wedel J.: Logistics (materiały wykładów) Góteborg 1992 Wierzbicki T.: Systemy informacji gospodarczej, PWE, Warszawa 1981 Wildemann II.: Das JIT-Konzept Wettbewerbsfaktor, Fortschrittliche Betriebsfuehrung und Industrial Enginering 1987, nr 2 Woźniak H.: Podstawy teoretyczne logistyki w transporcie. Przegląd Komunikacyjny 1991, nr 1/2 Zastosowanie modelowania i symulacji komputerowej w analizie przedsiębiorstwa, pod red. E. Kadosińskiego, Polskie Towarzystwo Symulogiczne, Kraków-Katowicc-Wrocław 1991