Anatomia i fizjologia - dokrewny

UKLAD DOKREWNY

Do ukladu dokrewnego zalicza sie gruczoly dokrewne, inaczej wewnatrzwydzielnicze, które charakteryzuja sie brakiem przewodów wyprowadzajacych, a ich wydzieliny, zwane hormonami, przedostaja sie bezposrednio do krwi, a takze chlonki badz plynu tkankowego (tlumaczy to nazwy: uklad dokrewny, gruczoly dokrewne). Nauka o gruczolach dokrewnych i hormonach jest endokrynologia. Do gruczolów dokrewnych naleza: przysadka mózgowa, szyszynka, grasica, tarczyca, przytarczyce, nadnercza (kora i rdzen), wewnatrzwydzielnicza czesc trzustki (wyspy trzustkowe, inaczej wyspy Langerhansa), wewnatrzwydzielnicza czesc gruczolów plciowych. Ponadto nalezy wymienic podwzgórze, nie bedace typowym gruczolem hormonalnym, ale odgrywajace kluczowa role w regulacji hormonalnej dzieki wydzielaniu neurohormonów uwalniajacych i hamujacych dzialanie przedniego plata przysadki mózgowej.

LOKALIZACJA GRUCZOLÓW DOKREWNYCH Przysadka lezy w dole siodla tureckiego, na górnej powierzchni kosci klinowej (porównaj s. 41). Sklada sie z plata przedniego (gruczolowego), w którym wyróznia sie jeszcze czesc posrednia, i z plata tylnego (nerwowego). Szyszynka spoczywa pomiedzy wzgórkami górnymi pokrywy sródmózgoWIa.

Tarczyca lezy na chrzastce tarczowatej krtani i na przedniej scianie górnej czesci tchawicy. Przytarczyce wystepuja w postaci dwóch par drobnych gruczolów (para górna i dolna), lezacych na tylnej powierzchni tarczycy. Grasica znajduje sie w sródpiersiu przednim tuz za mostkiem. U noworodka i w dziecinstwie jest duza. Od okolo 12 roku zycia zaczyna stopniowo zanikac. Sklada sie z dwóch platów zbudowanych z wielu zrazików. W zrazikach wyróznia sie czesc korowa i czesc rdzenna. Grasica spelnia dwojaka funkcje. Produkuje i wysyla na obwód limfocyty T (patrz Cytologia ..., s. 101) i w tym przypadku nalezy do ukladu chlonnego (patrz s. 147), a takze produkuje hormony i dlatego wchodzi równiez w sklad ukladu dokrewnego. Nadnercza, inaczej gruczoly nadnerczowe, to dwa plaskie twory. Kazdy 221

przysadka

szyszynka

przytarczyce

tarczyca

grasica

nadnercza

trzustka (wyspy

trzustkowe)

jajniki

jadra

Ryc. 160. Rozmieszczenie

gruczolów dokrewnych

z nich lezy na górnym biegunie nerki. Tkanka nadnerczy sklada sie z zewnetrznie polozonej kory i z czesci wewnetrznej - rdzenia. Lokalizacja trzustki zostala opisana na s. 92. Polozenie gonad opisano w ramach omawiania ukladu plciowego (s. 163 167 oraz ryc. 160).

HORMONY Hormony to endogenne (wytwarzane w organizmie) zwiazki organiczne regulujace i koordynujace funkcjonowanie narzadów oraz zapewniajace stalosc skladu srodowiska wewnetrznego organizmu. Spelniaja funkcje podobna do ukladu nerwowego i pozostaja z nim w scislym powiazaniu czynnosciowym. Róznice w dzialaniu ukladu dokrewnego i ukladu nerwowego sprowadzaja sie do szybkosci i czasu oddzialywania na komórki docelowe. Regulacja nerwowa 222

odbywa sie wyraznie szybciej i trwa zwykle krótko, a regulacja hormonalna przebiega wolniej, ale dluzej. Hormony i substancje hormonalne w zaleznosci od miejsca ich tworzenia i rodzaju oddzialywania mozna podzielic na: neurohormony, produkowane przez komórki neurosekrecyjne ukladu nerwowego i dostajace sie przez krwiobieg, zwykle skrócona droga, do komórek wykonawczych hormony gruczolowe, powstajace w gruczolach dokrewnych i roznoszone przez krew hormony tkankowe, wytwarzane w wyspecjalizowanych komórkach czasem nawet róznych tkanek, które dostaja sie do narzadów przez krwiobieg lub inne plyny ustrojowe mediatory, wytwarzane i wydzielane przez wiele komórek, ale dzialajace tylko lokalnie, to znaczy majace wplyw na sasiednie komórki, np. prostaglandyny. Mediatory nie dostaja sie na ogól do komórek wykonawczych z krwia i dlatego mozna je oddzielic od hormonów. Do mediatorów zalicza sie neurotransmitery, czyli neuroprzekazniki syntetyzowane w ciele komórki nerwowej i wydzielane przez blone presynaptyczna w synapsach. Przedstawiony tu sposób klasyfikacji hormonów i substancji hormonalnych nie jest jedyny ani idealny, poniewaz istnieja przypadki posrednie (porównaj Hormony tkankowe s. 246).

Budowa chemiczna hormonów gruczolowych Hormony wytwarzane przez gruczoly dokrewne dzieli sie na dwie grupy: o budowie aminokwasowej lub zwiazków pochodnych (peptydy, bialka proste, glikoproteiny) o budowie steroidowej . Do hormonów zbudowanych z pochodnej aminokwasów naleza: melatonina, bedaca pochodna aminokwasu tryptofanu, oraz tyroksyna (czterojodotyronina), trójjodotyronina, adrenalina, noradrenalina - wszystkie sa pochodnymi aminokwasu tyrozyny. Do hormonów peptydowych naleza: adrenokortykotropina (ACTH), lipotropina (LPH), melanotropina (MSH), wazopresyna, inaczej hormon antydiuretyczny (ADH), oksytocyna, kalcytonina, parathormon, insulina, glukagon, relaksyna. Hormony bialkowe to: hormon wzrostu (GH), inaczej somatotropina (STH), prolaktyna (PRL), inaczej hormon laktotropowy lub luteotropowy (LTH). Hormonami natury glikoproteinowej sa: tyreotropina (TSH), folitropina (FSH), lutropina, czyli hormon luteinizujacy (LH). Do hormonów o budowie steroidowej naleza wszystkie hormony kory nadnercza oraz meskie i zenskie hormony plciowe wydzielane przez wyspejajników). cjalizowane komórki gonad (jader

i

223

Sposób dzialania hormonów Hormony moga wplywac na genom komórki docelowej oraz na aktywnosc ukladów enzymatycznych komórki. Wplyw hormonów na DNA w komórkach zróznicowanych polega na przyspieszaniu' transkrypcji, a w komórkach róznicujacych - na inicjowaniu transkrypcji dla syntezy nowych rodzajów bialek (w tym glównie enzymatycznych). Dzialanie hormonów na komórke dotyczy przyspieszania przebiegu translacji lub wplywu na aktywnosc enzymów poprzez: - ulatwianie transportu substratów przez blone komórkowa, - regulowanie dostepu do enzymu jego koenzymu, metali, jonów, ATP, - to, ze same moga byc koenzymami (tak jest w przypadku estrogenów), - przeprowadzanie nie aktywnych proenzymów w postacie aktywnych enzymów. Hormony dostajace sie do krwi, badz innych plynów ustrojowych, docieraja do poszczególnych komórek organizmu. Jednak nie wszystkie komórki ciala reaguja na cala game hormonów, jakie znajduja sie w plynach ustrojowych. Zalezy to od wyposazenia komórki w swoiste bialka receptorowe. W zaleznosci od budowy chemicznej hormonu i zwiazanej z tym mozliwosci przenikania przez blone komórkowa rózna jest lokalizacja receptorów. Dla hormonów bialkowych i peptydowych, a takze hormonów bedacych pochodna aminokwasów receptory wystepuja w blonie komórkowej komórek docelowych. Hormony steroidowe i hormony tarczycy, które z latwoscia przenikaja przez blone komórkowa komórek docelowych, maja swoje receptory wewnatrz komórki (ryc. 161). Po polaczeniu sie hormonu steroidowego z receptorem w cytoplazmie komórki docelowej powstaly kompleks ulega przemieszczeniu do jadra komórkowego, gdzie indukuje rozpoczecie transkrypcji wlasciwej informacji genetycznej. Receptory hormonów tarczycy znajduja sie w jadrach komór-

hormon peptydowy

hormon steroidowy

\

O jadro komórkowe

receptor w blonie komórkowej

Ryc. 161. Miejsca wystepowania receptorów dla hormonów o róznej budowie chemicznej oraz wplyw hormonów peptydowych i steroidowych na funkcjonowanie komórek

224

kowych i stanowia one kwasne bialka chromatyny jadrowej. Kompleks receptor-hormon indukuje transkrypcje swoistego mRNA. Ponadto hormony tarczycy moga wplywac na metabolizm komórki docelowej, wiazac sie z receptorami blonowymi i przekazujac jej sygnal przez wtórne przekazniki (patrz nizej). Hormony zbudowane z bialek, peptydów i pochodnych aminokwasów (z wyjatkiem adrenaliny) oddzialuja na komórke przez wtórne przekazniki. Do nich nalezy cykliczny adenozynomonofosforan, w skrócie cAMP. Za powstanie cAMP odpowiada swoisty enzym - cyklaza adenylowa, która w wiekszosci komórek jest zlokalizowana w blonie komórkowej. Sklada sie ona z jednostki regulatorowej i jednostki katalitycznej. Jednostka regulatorowa wykazuje powinowactwo do odpowiedniego hormonu. Zwiazanie jednostki regulatorowej z wlasciwym hormonem powoduje aktywacje jednostki katalitycznej. Prowadzi to do wzrostu stezenia cAMP w komórce, który aktywuje uklady enzymatyczne. W celu zachowania równowagi metabolizmu komórki cAMP jest hydrolizowany do 5'AMP przez swoisty enzym. W poszczególnych rodzajach komórek cAMP wywoluje rózne efekty metaboliczne, a mechanizm jego powstawania i unieczynniania do 5'AMP jest zawsze podobny. Pojawienie sie cAMP w komórce docelowej dla okreslonego hormonu zalezy od obecnosci specyficznej dla tego hormonu cyklazy adenylowej, która tlumaczy niezrozumiale dla komórki sygnaly pierwotne (hormon) na sygnaly wtórne (cAMP), zrozumiale i realizowane w zaleznosci od zadan komórki. Niektóre hormony dzialaja na zasadzie przeciwstawnej tworzac pary, w których efekty wywolane przez partnerów sa wzgledem siebie odwrotne. Przykladem takiej pary jest insulina i glukagon. Insulina powoduje obnizenie poziomu glukozy we krwi, a glukagon go podwyzsza. Skutkiem tego antagonistycznego dzialania jest pewien wypadkowy poziom glukozy we krwi, bedacy norma fizjologiczna. Prawidlowa wspólprace wspomnianej pary hormonów moze zaklócic adrenalina wydzielana do krwi w momencie zagrozenia organizmu (strach, stres itp.), podwyzszajac gwaltownie poziom glukozy we krwi. Za inny przyklad przeciwstawnie dzialajacej pary hormonów moze posluzyc kalcytonina i parathormon. Kalcytonina obniza poziom wapnia we krwi, a parathormon go podwyzsza. Dzialanie ukladu dokrewnego jest wyraznie powiazane z dzialaniem ukladu nerwowego. Jednostka laczaca oba uklady jest podwzgórze, bedace czescia miedzymózgowia, które wydziela neurohormony uwalniajace lub hamujace uwalnianie róznych hormonów przez przedni plat przysadki mózgowej. Ten ostatni wytwarza hormony dzialajace bezposrednio na tkanki, jak hormon wzrostu (GH), prolaktyna (PRL) i hormon lipotropowy (LPH), badz hormony trapowe, czyli wplywajace na narzady wykonawcze za posrednictwem innych gruczolów dokrewnych zwanych zaleznymi lub podleglymi. Do hormonów trapowych naleza: tyreotropina (TSH), adrenokortykotropina (ACTH), folitropina (FSH) ilutropina (LH). Odpowiedni hormon trapowy pobudza czynnosc wydzielnicza okreslonego gruczolu podleglego. Zwiekszony we krwi poziom hormonu wydzielanego 15 -

Anatomia

i fizjologia

czlO\vieka

225

-:?",

S:

~ ~

hormon tyreotropowy

b

8-

~ .Q;'V

Ryc. 162. Przyklad

mechanizmu

sprzezenia zwrotnego

z gruczolu podleglego pod wplywem stymulujacego dzialania hormonu tropowego wywoluje dwojaka reakcje. Z jednej strony dziala on regulujaco na komórki wyposazone we wlasciwy dla niego receptor, a z drugiej strony wplywa hamujaco na przedni plat przysadki w stosunku do wydzielania hormonu tropowego, który wywolal wczesniej stymulujaca reakcje gruczolu podleglego. Taka wzajemna zaleznosc przedniego plata przysadki wydzielajacego hormony tropowe i gruczolów podleglych wydzielajacych hormony docelowe nosi nazwe sprzezenia zwrotnego, przy czym przysadka jest powiazana z gruczolem podleglym mechanizmem sprzezenia dodatniego, poniewaz wydziela hormon tropowy, który pobudza do wydzielania gruczol podlegly, a gruczol podlegly jest powiazany z przysadka mechanizmem sprzezenia ujemnego, poniewaz wydzielany przez niego hormon dziala hamujaco na przysadke w stosunku do wydzielania przez nia hormonu trop owego (ryc. 162).

Neurohormony

podwzgórzowe

W podwzgórzu sa syntetyzowane podwzgórzowe neurohormony uwalniajace i hamujace czynnosc przedniego plata przysadki mózgowej oraz dwa prehormony: prewazopresyna i preoksytocyna, których czasteczki zostaja upakowane w perikarionie do pecherzyków neurosekrecyjnych. W miare przesuwania sie tych pecherzyków wzdluz aksonów nastepuje potranslacyjna obróbka prehormonów. W ten sposób w zakonczeniach aksonów w pecherzykach neurosekrecyjnych wystepuja ostateczne formy neurohormonów: wazopresyna i oksytocyna (kazdy neurohormon znajduje sie w swoim typie neuronu). Neurohormony te sa uwalniane z czesci nerwowej przysadki mózgowej do krwi w wyniku egzocytozy pecherzyków neurosekrecyjnych z zakonczen neurytów podczas depolaryzacji ich blony komórkowej. 226

Wazopresyna powoduje skurcz 11lle5;:-_~ ::'':'':=:.1:- ~.-:':L,='5::r:.:c::.. -:::-zez.:,: podwyzsza ci~nienie krwi, oraz zwieksza resorp':_'e r.'re,cna ".ody w c:.5:2.1:-.:.':::' kanalikach nerkowych i kanalikach zbiorczych, a Wle,: zaTrzymuje \,oce ? organizmie, zwiekszajac objetosc krwi i plynu tkanko\\ego. Z\\iekszanie ::-e5c'~·.:j~ zwrotnej wody w nerkach przyczynia sie do ograniczenia wydalania mo.::n i stad nosi ona równiez nazwe hormonu antydiuretycznego (ADR). \Yzr05:: cisnienia osmotycznego krwi podudza osmodetektory podwzgórza pOlyoduja,:: uwalnianie wazopresyny z tylnego plata przysadki mózgowej do knyi, a i2. hamuje utrate wody z organizmu. Jednoczesnie zostaje pobudzony osrodek pragnienia w podwzgórzu, który zmusza organizm do wypicia wody, a tym samym do obnizenia cisnienia osmotycznego krwi. Zmniejszenie objetosci kn\-~ w zylach lub spadek jej cisnienia w tetnicach na skutek utraty krwi dziala na receptory objetosciowe i cisnieniowe, powodujac wydzielanie znacznych ilosci wazopresyny, która poprzez skurcz miesni gladkich naczyn krwionosnych podwyzsza cisnienie tetnicze i poprawia warunki krazenia. Oksytocyna jest wydzielana do krwi na drodze odruchowej. W wyniku podraznienia receptorów brodawki sutkowej pobudzanej podczas ssania, z pochwy i szyjki macicy, rozciaganych w czasie aktu plciowego lub porodu, oraz w zaleznosci od wplywów psychicznych nastepuje wydzielanie oksytocyny, która kurczy miesnie przewodów wyprowadzajacych z gruczolów mlekowych, przyczyniajac sie do wydzielania mleka nagromadzonego w przewodach mlekowych. Pod wplywem oksytocyny silnie kurczy sie macica podczas porodu, a nawet w koncu aktu plciowego, co ulatwia transport plemników w strone jajowodó\y. Estrogeny (hormony jajnika) zwiekszaja pobudliwosc blony miesniowej macicy na dzialanie oksytocyny, a inny hormon jajnika - progesteron zmniejsza te pobudliwosc do tego stopnia, ze macica nie kurczy sie. We krwi kobiet ciezarnych rosnie poziom enzymu - oksytocynazy, która rozklada oksytocyne. przez co zapobiega poronieniu. Wzrost zawartosci oksytocynazy we krwi obserwuje sie takze podczas porodu, przy czym w ciagu calego porodu nastepuje wydzielanie co kilka lub kilkanascie minut kolejnych porcji oksytocyny pobudzajacej macice do skurczów. Syntetyzowane w podwzgórzu uwalniajace i hamujace neurohormony podwzgórzowe sa wydzielane z zakonczen aksonów do krwi tzw. pierwotnej sieci naczyn wlosowatych, która tworzy wrotny uklad przysadkowy z siecia naczyn wlosowatych czesci gruczolowej przysadki mózgowej. Po dostaniu sie do przedniego plata przysadki neurohormony podwzgórzowe dzialaja na komórki sekrecyjne jako czynniki uwalniajace lub hamujace uwalnianie hormonów przez przysadke. Przez to maja wplyw na wiele gruczolów dokrewnych podleglych dzialaniu czesci gruczolowej przysadki (ryc. 163). Wydzielanie podwzgórzowych neurohormonów uwalniajacych i hamujacych jest regulowane przez: wydzielanie pod wplywem impulsów nerwowych, biegnacych aksonami z róznych czesci ukladu nerwowego, transmiterów oddzialywajacych na komórki neurosekrecyjne, 15*

227

r

r' ",. " j podwzgórze •i

-+ kontrola hormonalna

____

.. kora

>~~~", l,.:'j;>:,~," ~...,t~":~~..iJ:/;';::"2~::'~, ...",.:_

kontrola nerwowa

mozgowa

wplywy p'yoh,,,,,

I

Ij,. ... ___ .. .:

.

I

, ..•.. - - - - -PRL - -. - GH / komórki / / docelowe /

"

FSH

,, ,

+ LH

/

- _- _- _- _-_-_- _- _-_-_- _-_-_-_1_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-,

,

•

rdzen kregowy

,,, , \o.

tel

nadnercza

,,,

I

, I ,

• somatomedyny I I

~

•

•

+

estriadol progesteron testosteron

tyroksyna trójjod,otyronina

wzrost kosci dlugich /' +

~ ~

.•. :--::-----

__ -

__ -

steroidy kory nadnerczy

" adrenalina noradrenalina:

I

- -:

I

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

:

I

I I I

I I I

:

I

I

:

:

:~~~~~~~~~~~~~~~~~~

.••-

I

I

komórki docelowe

Ryc. 163. Schemat osrodkowej kontroli wewnetrznego srodowiska organizmu z posrednictwem podwzgórza i przysadki mózgowej (p - przedni plat, t - tylny plat, k - kora, r - rdzen

hormony wydzielane przez podlegle gruczoly dokrewne (tarczyca, kora nadnerczy, gruczoly plciowe) oddzialywajace na podwzgórze na zasadzie zewnetrznego sprzezenia zwrotnego, hormony czesci gruczolowej przysadki, wplywajace na podwzgórze na zasadzie wewnetrznego sprzezenia zwrotnego, wytwarzane w podwzgórzu prostaglandyny, przyczyniajace sie do zwiekszenia przeplywu krwi przez wrotny uklad przysadkowy, inne bodzce wewnetrzne i zewnetrzne, W podwzgórzu znajduja sie komórki nerwowe wrazliwe na krazace we krwi hormony podlegle przysadce oraz hormony przedniego plata przysadki, a takze na zmiany chemiczne lub fizyczne, np, na stezenie glukozy i soli we krwi lub temperature krwi doplywajacej do mózgu. 228

Regulacja wydzielania hormonów przez gruczoly podlegle przysadce moze sie równiez odbywac z pominieciem podwzgórza, na zasadzie sprzezenia Z\\TO:nego miedzy przednim platem przysadki i gruczolem podleglym, co zostalo opisane na s. 225-226. Neurohormon)' podwzg,órzowe, które ma3a dzialanie pobudza3ace, poniewaz powoduja uwolnienie hormonów przez przysadke, nosza ogólna naZ\ye liberyn, a dzialajace hamujaco, poniewaz ograniczaja, lub calkowicie blokuja synteze oraz uwalnianie do krwi hormonów przysadki, ogólnie nazywaja sie statynami. Szczególowy zestaw liberyn i statyn przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Podwzgórzowe neurohormony

uwalniajace

i hamujace

Nazwa neurohormonu Dzialanie neurohormonu (STH) hamuje uwalnianie somatotropiny somatostatyna foliberyna somatoliberyna melanoliberyna kortykoliberyna prolaktoliberyna kortykotropine (ACTH)(PRL) luliberyna lutropine (LH) (MSH) folitropine (FSH) tyreoliberyna melanotropine prolaktyne (PRL) (MSH) prolaktostatyna uwalnianie prolaktyny melanotropiny somatotropine (STH) uwalnia tyreotropine (TSH) gonadoliberyna gonadotropine (hCG) Uzywany skrót (y) melanostatyna

Hormony przedniego plata przysadki Jak wczesniej wspomniano, czesc gruczolowa przysadki mózgowej wytwarza i wydziela do krwi trzy hormony dzialajace bezposrednio na tkanki (GH = STH, PRL, LPH) i cztery hormony tropowe (TSH, ACTH, FSH, LH).

Hormony bezposrednio dzialajace na tkanki Hormon wzrostu (GH), czyli somatotropina (STH) wykazuje szeroki wachlarz oddzialywan na komórki docelowe. Wzmaga transport aminokwasów do komórek i pobudza synteze bialek. Bierze udzial w przemianach cukrów, tluszczów i soli mineralnych. Dzialanie hormonu wzrostu ukierunkowuje metabolizm na przewage anabolizmu nad katabolizmem. Najwiecej tego hormonu jest wydzielane w dziecinstwie i w okresie dojrzewania plciowego, kiedy wzrost jest najintensywniejszy. Takze w ciagu doby poziom somatotropiny we krwi ulega wyraznym wahaniom; naj silniej GH jest wydzielane w nocy, w pierwszym okresie po zasnieciu. GH posrednio wplywa na wzrost kosci dlugich. Na skutek jego dzialania w watrobie i w nerkach wytwarzane sa somatomedyny - aktywne peptydy,

229

które powoduja wychwytywanie z kosci siarczanów przez chrzastki nasadowe, poszerzanie sie tych chrzastek i wydluzanie kosci. Somatotropina przyczynia sie do wzrostu stezenia glukozy we krwi na skutek hamowania syntezy glikogenu w miesniach szkieletowych i zmniejszania zuzycia glukozy. Jednoczesnie nasila glukoneogeneze w watrobie (patrz s. 74), gdzie dochodzi do zwiekszenia zawartosci glikogenu. Zwiekszajac stezenie glukozy we krwi wywoluje wtórne wzmozone wydzielanie insuliny. Przyczynianie sie (wraz z innymi hormonami przedniego plata przysadki) do wzrostu poziomu glukozy we krwi prowadzi czasem do cukrzycy przysadkowej, która moze pojawic sie u czlowieka w gigantyzmie i przejsc w cukrzyce trzustkowa. Hormon wzrostu wykazuje dzialanie lipolityczne, co objawia sie rozkladem tluszczów zapasowych i wzrostem poziomu wolnych kwasów tluszczowych we krwi. Somatatropina zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe potrzebne do wzrostu kosci. Znaczny wysilek fizyczny, ból, zimno, spadek stezenia glukozy we krwi i wzrost stezenia aminokwasów we krwi zwiekszaja wydzielanie GR, natomiast glikokortykoidy i wysoki poziom glukozy we krwi hamuje jego wydzielanie. Uwalnianie somatotropiny z przysadki jest regulowane przez dwa przeciwstawnie dzialajace neurohormony podwzgórza: somatoliberyne i somatostatyne (patrz tabela 7, s. 229). Nadczynnosc przysadki w zakresie wydzielania GR, przed zakonczeniem okresu rosniecia prowadzi do nadmiernego wzrostu, czyli tzw. gigantyzmu, a po zakonczeniu rosniecia - do akromegali, która charakteryzuje sie pogrubieniem kosci krótkich (poszerzenie rak i stóp), przerostem zuchwy, kosci czolowych, policzkowych i nosowych. Niedoczynnosc przysadki w stosunku do wydzielania GH w okresie rosniecia powoduje karlowatosc. Prolaktyna (PRL), czyli hormon laktotropowy lub luteotropowy (LTR) zapoczatkowuje i podtrzymuje laktacje (stad nazwy: prolaktyna, laktatropina) oraz, co stwierdzono u niektórych zwierzat, np. gryzoni, pobudza cialko zólte w jajniku do wydzielania progesteronu (stad nazwa - luteotropina). Wspóldziala równiez z lutropina (LH) w stymulowaniu wydzielania testosteronu przez komórki gruczolowe jadra. Podobnie jak hormon wzrostu wzmaga synteze bialka w komórkach. W okresie ciazy obserwuje sie wzrost stezenia prolaktyny we krwi, które osiaga najwyzszy poziom przed porodem. Jej dzialalnosc w tym czasie zwiazana jest z pobudzaniem wzrostu gruczolu mlekowego i kontrola syntezy niektórych skladników bialkowych mleka. Podczas laktacji, kazdorazowe draznienie receptorów w brodawce sutkowej przez ssacego noworodka wywoluje krótkotrwaly znaczny wzrost wydzielania prolaktyny. Uwaza sie, ze na skutek takiego draznienia receptorów sutkowych impuls nerwowy jest odruchowo przeniesiony do podwzgórza, gdzie hamuje uwalnianie prolaktostatyny (patrz tabela 7, s. 229). 230

U kobiet karmiacych PRL hamuje wydzielanie folitropiny ilutropiny. blokujac owulacje i menstruacje (nie daje to jednak gwarancji nie zajscia w ciaze,. Hormon lipotropowy (LPH). Z przysadki wyizolowano trzy rodzaje lipotropin: alfa, beta i gamma. Wszystkie dzialaja lipolitycznie, a wiec przyspieszaja hydrolize trój glicerydów w tkance tluszczowej, powodujac wzrost stezenia wolnych kwasów tluszczowych we krwi. Obecnie sadzi sie, ze hormony lipotropowe sa prekursorami innych hormonów, a ich dzialanie jako nosnika informacji w organizmie jest niepewne.

Hormony tropowe Hormon tyreotropowy (TSH) pobudza dzialalnosc wewnatrzwydzielnicza tarczycy. Wzrost stezenia hormonów tarczycy dziala na detektory w podwzgórzu i w ramach sprzezenia zwrotnego zewnetrznego (podwzgórze - gruczol podlegly) hamuje sekrecje neurohormonu tyreoliberyny (TRH) - patrz tabela 7. Regulacja dzialalnosci tarczycy moze takze przebiegac zgodnie ze sprzezeniem zwrotnym miedzy przysadka a tarczyca, z pominieciem podwzgórza (patrz s. 225-226). Hormon adrenokortykotropowy, czyli adrenokortykotropina lub kortykotropina (ACTH) pobudza kore nadnerczy do wydzielania hormonów. Regulacja dzialania gruczolu podleglego (kora nadnerczy), podobnie jak w przypadku tarczycy, odbywa sie na zasadzie sprzezenia zwrotnego zewnetrznego, w którym wzrost stezenia kortykoidów we krwi hamuje wydzielanie kortykoliberyny (CRH), badz na zasadzie sprzezenia zwrotnego, zachodzacego miedzy przysadka a kora nadnerczy. Folitropina, inaczej folikulostymulina (FSH) u kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pecherzyka jajnikowego (dawniej: Graafa) oraz wydzielanie estrogenów, a u mezczyzn pobudza sperinatogeneze (patrz Cytologia ..., s. 36). Lutropina (LH) u kobiet powoduje jajeczkowanie (owulacje) i powstanie cialka zóltego oraz sekrecje progesteronu i estrogenów. U mezczyzn lutropina (ICSH) pobudza komórki sródmiazszowe jadra do wydzielania testosteronu. Hormony wewnatrzwydzielniczej czesci gonad sa odbierane przez odpowiednie detektory podwzgórza i na zasadzie sprzezenia zwrotnego zewnetrznego hamuja wydzielanie foliberyny (FSH-RH) lub luliberyny (LH-RH). Podobnie jak w poprzednich przypadkach regulacja wewnatrzwydzielnicza gruczolów plciowych moze przebiegac wedlug mechanizmu sprzezenia zwrotnego miedzy przysadka a gruczolem podleglym (gonadami).

Hormony czesci posredniej przysadki Komórki nablonkowe czesci posredniej przysadki u ludzi wydzielaja trzy rodzaje hormonów melanotropowych: alfa-MSH, beta-MSH i gamma-MSH, a takze fragment hormonu adrenokortykotropowego. 231

Hormony melanotropowe (MSH) u czlowieka powoduja zmiane rozmieszczenia barwnika melaniny w skórze oraz uwalnianie wolnych kwasów tluszczowych z tkanki tluszczowej. Nadmierne wydzielanie melanotropiny moze prowadzic do przebarwien skóry.

Czynnosc tylnego plata przysadki Z tylnego plata przysadki uwalniane sie do krwi dwa neurohormony syntetyzowane w podwzgórzu: wazopresyna i oksytocyna (patrz s. 227). Zmiany patologiczne w podwzgórzu lub tylnym placie przysadki moga wywolac zmniejszenie wydzielania wazopresyny, co powoduje slabe wchlanianie wody z kanalików nerkowych i powstanie rozcienczonego moczu. Wydalanie duzej ilosci rozcienczonego moczu na skutek obnizonego poziomu ADH we krwi nazywa sie moczówka prosta. Chcac elimino,wac skutki tej choroby wykonuje sie zastrzyki z hormonu pamietajac, ze w ten sposób nie likwiduje sie jej przyczyny. Mozna tez podawac do nosa w formie tabaki sproszkowany tylny plat przysadki.

Hormon szyszynki Melatonina nalezy do najlepiej poznanych hormonów szyszynki. Jest wydzielana do krwi lub wprost do plynu mózgowo-rdzeniowego. Jej obecnosc stwierdzono takze w plynie owodniowym i slinie. Melatonina wplywa na czynnosc wewnatrzwydzielnicza podwzgórza, hamujac sekrecje FSH-RH i LH-RH, przez co kontroluje wydzielanie gonadotropin (FSH i LH) i opóznia dojrzewanie plciowe. Istnieje hipoteza, ze melatonina stanowi przekaznik informacji o potrzebie zmiany aktywnosci zyciowej organizmu poprzez wplyw na osrodki snu i czuwania (patrz s. 206). Synteza melatoniny przez szyszynke i czynnosc wydzielnicza tego gruczolu wzmaga sie w ciemnosci. Zatem w nocy nastepuje wzrost poziomu melatoniny, a w dzien - spadek, poniewaz swiatlo ja rozklada.

Hormony tarczycy Komórki nablonka pecherzyków tarczycy wychwytuja z krwi jod nieorganiczny i aminokwas tyrozyne. Dochodzi do jodowania tyrozyny. Powstaje (T3) i czterojodotyronina (T4), czyli tyroksyna, które sa trójjodotyronina zmagazynowane w pecherzykach tarczycy pod postacia bialka - tyreoglobuliny, tworzacego w swietle pecherzyków tzw. koloid. Aby hormony T3 i T4

232

dostaly sie do krwi, musza zostac odczepione od tyreoglobuliny. W tym celu drobne fragmenty koloidu sa na drodze pinocytozy pobierane przez komórki pecherzyka, a tyreoglobulina ulega strawieniu przez proteolityczne enzymy lizosomalne. Odlaczone w ten sposób hormony sa uwalniane do krwi. Tyroksyna, czyli czterojodotyronina (T4) i trójjodotyronina (T3) sa niezbedne do prawidlowego wzrostu, dojrzewania i róznicowania komórek osrodkowego ukladu nerwowego. Ich dzialanie wzmaga podstawowa przemiane materii, w tym przyspiesza utlenianie biologiczne, co wiaze sie ze zwiekszeniem zapotrzebowania na tlen i wytwarzaniem wiekszej ilosci ciepla. Hormony te pobudzaja synteze bialek komórkowych, w tym enzymatycznych, ale w stanach nadczynnosci tarczycy powoduja rozpad bialek i prowadza do ujemnego bilansu azotu w organizmie. T 3 i T 4 bezposrednio odzialywaja na czesc gruczolowa przysadki, powodujac zwiekszenie wydzielania somatotropiny (STH), przez co pobudzaja wzrost w okresie rosniecia. Trój- i czterojodotyronina przyczyniaja sie do zmniejszenia poziomu cholesterolu we krwi, dzieki wychwytywaniu go z krwi i przyspieszaniu rozpadu w watrobie. i T4 przyspieszaja wydalanie z organizmu wody i soli mineralnych. Uwalnianie T 3 i T 4 Z tarczycy jest hamowane przez: wzrost stezenia T 3 i T 4 we krwi, co bezposrednio dziala na czesc gruczolowa przysadki, badz poprzez detektory w podwzgórzu hamujac wydzielanie tyreotropiny (TSH) dlugotrwaly wzrost temperatury otoczenia i zwiazany z tym nieznaczny wzrost temperatury krwi' doplywajacej do podwzgórza niedobór jodu nieorganicznego w pokarmach. T3

-

-

Nadczynnosc tarczycy w zakresie wydzielania T3 i T4 objawia sie miedzy innymi: nadmiernym tempem metabolizmu, zwiekszona pobudliwoscia ukladu nerwowego, z przewaga czesci wspólczulnej, wzmozona kurczliwoscia miesni, podwyzszeniem cisnienia tetniczego i zwiekszonym wydalaniem wody. Najciezsza postacia nadczynnosci tarczycy jest choroba Basedowa, w której wystepuje powiekszenie tarczycy, wytrzeszcz oczu, przyspieszenie pracy serca, nadmierna pobudliwosc nerwowa i drzenie miesni, wzmozone pocenie sie i podwyzszona temperatura ciala. Niedoczynnosc tarczycy powoduje spowolnienie metabolizmu. U mlodocianych wystepuje hamowanie wzrostu, niedorozwój fizyczny i umyslowy (kretynizm), zmniejszenie wydalania wody. Po zakonczeniu rosniecia objawia sie obrzekiem sluzowatym (sennosc, oslabienie, ogólne spowolnienie czynnosci, wypadanie wlosów, zmniejszone tempo pracy serca, obnizona temperatura ciala, obrzeki spowodowane gromadzeniem sie sluzowatego plynu w tkance podskórnej).

233

Kalcytonina powstaje przede wszystkim w komórkach przypecherzykowych tarczycy, ale takze w przytarczycach, grasicy i komórkach wydzielniczych nablonka przewodu pokarmowego. Powoduje ona przesuniecie wapnia z krwi do substancji miedzykomórkowej kosci, przez co obniza zawartosc jonów wapnia we krwi. Bodzcem stymulujacym wydzielanie jonów wapniowych we krwi.

kalcytoniny

jest zwiekszenie

stezenia

Hormon przytarczyc Parathormon (PTH) zwieksza stezenie jonów wapniowych we krwi, poniewaz przyczynia sie do: - uwalniania Ca2 + z kosci, - zwiekszenia wchlaniania Ca2+ ze swiatla jelita (w tym przypadku dziala on synergistycznie z witamina D), - zwiekszenia resorpcji zwrotnej Ca2 + z kanalików nerkowych. Jednoczesnie obniza on poziom fosforanów we krwi, powodujac zwiekszone ich wydalanie z moczem. Wydzielanie parathormonu przez przytarczyce jest pobudzane zmniejszonym stezeniem jonów wapniowych we krwi. Zwiekszenie stezenia tych jonów we krwi bezposrednio zwrotnie hamuje jego wydzielanie przez przytarczyce.

Hormony grasicy Hormony grasicy, inaczej czynniki grasicy, maja budowe peptydowa i wykazuja dzialanie miejsowe w obrebie grasicy, badz dzialanie ogólne. Z grasicy wyizolowano: grasiczy czynnik humoralny (THF), grasiczy czynnik surowiczy (TSF), czyli tymuline, tymozyne, tymostymuline oraz tymopoietyne I i II. tymozyna indukuja róznicowanie i dojrzewanie limfocyTHF, tymulina tów T (patrz Cytologia ..., s. 101), a tym samym wplywaja na mechanizmy obronne skierowane przeciwko komórkom nowotworowym oraz na odrzut przeszczepów. Tymostymulina pobudza wytwarzanie interferonu (patrz Cytologia ... , s. 101). Tymopoietyna I i II naleza do hormonów o dzialaniu ogólnym. Hamuja one przewodzenie impulsów nerwowych przez synapsy nerwowo-miesniowe; stad ich nadmiar zmniejsza sile skurczu miesni szkieletowych i powoduje ogólne oslabienie.

i

234

Hormony trzustki Hormony trzustki powstaja w wyspach trzustkowych, zwanych wyspami Langerhansa; insulina jest produkowana w komórkach beta, a glukagon w komórkach alfa (porównaj: Trzustka s. 92). Insulina pobudza anabolizm w komórkach róznych tkanek i narzadów, a przede wszystkim w watrobie, miesniach szkieletowych i tkance tluszczowej. Hormon ten powoduje obnizenie stezenia glukozy we krwi, co realizuje poprzez: ulatwienie transportu glukozy do komórek i przyspieszenie jej utleniania; szczególnie dotyczy to watroby i miesni, hamowanie glukoneogenezy i zwiekszenie odkladania glikogenu w watrobie. Insulina nasila synteze kwasów tluszczowych w tkance tluszczowej i wszystkich rodzajach tkanki miesniowej oraz synteze trój glicerydów w tkance tluszczowej, a jednoczesnie hamuje uwalnianie wolnych kwasów tluszczowych z tej tkanki. Caloksztalt jej dzialan w tym zakresie przyczynia sie do obnizenia poziomu wolnych kwasów tluszczowych we krwi. Hormon ten zwieksza wychwytywanie aminokwasów, fosforanów i potasu z krwi przez watrobe i miesnie oraz przyspiesza w nich synteze bialek, zwlaszcza enzymatycznych. Pod wplywem insuliny watroba zmniejsza wytwarzanie mocznika. Wydzielanie insuliny odbywa sie przede wszystkim zgodnie z mechanizmem samoregulacji, co oznacza ze zwiekszenie zawartosci glukozy we krwi powoduje uwalnianie hormonu zgromadzonego w pecherzykach cytoplazmatycznych komórek beta wysp trzustkowych (na drodze egzocytozy). Ponadto wydzielanie insuliny zwiekszaja: glukagon, sekretyna, adrenalina i nerw bledny. Niedobór insuliny we krwi powoduje hiperglikemie prowadzaca do cukrzycy i wydalanie glukozy z moczem. W cukrzycy nastepuje zwiekszona produkcja moczu (poliuria) i zwiazane z tym odwodnienie organizmu oraz rozpad bialek i tluszczów, a takze wzrost stezenia wolnych kwasów tluszczowych we krwi. W nadmiarze gromadzi sie acetylokoenzym A, z którego powstaja zwiazki ketonowe wywolujace kwasice i spiaczke cukrzycowa. Nadmiar insuliny obniza poziom glukozy we krwi, nawet do tego stopnia, ze moze spowodowac smierc przy objawach zwanych wstrzasem hipoglikemicznym. Do nich naleza: niepokój, bladosc lub zaczerwienienie skóry, poty, drzenie, drgawki, zamroczene i utrata przytomnosci. Dzieje sie to na skutek niedozywienia komórek nerwowych, które wiekszosc energii zyskuja z utleniania glukozy. Pierwsze objawy hipoglikemii pojawiaja sie po obnizeniu stezenia glukozy we krwi do 3,3 mrnol/l (60 mg%); norma fizjologiczna wynosi srednio 5 mrnol/l (90 mg%), a ponizej 0,27 mmol/l (50 mg%) dochodzi do wstrzasu hipoglikemicznego. W takim przypadku wstrzykuje sie dozylnie glukoze, a w lzejszej postaci wystarczy spozyc wieksza ilosc cukru. Glukagon powoduje wzrost stezenia glukozy we krwi poprzez: - rozklad glikogenu w watrobie i uwalnianie glukozy, 235

-

zwiekszenie glukoneogenezy (powstawanie glukozy ze zródel niecukrowcowych) w watrobie. Wzmaga on takze uwalnianie kwasów tluszczowych z tluszczu zapasowego. Dzialanie glukagonu jest antagonistyczne w stosunku do insuliny. Wydzielanie glukagonu jest pobudzane przez zmniejszenie stezenia glukozy we krwi i przez niektóre aminokwasy, zwlaszcza arginine.

Hormony kory nadnerczy W korze nadnerczy produkowane glikokortykoidy, mineralokortykoidy ja z cholesterolu.

sa trzy grupy hormonów steroidowych: i hormony plciowe. Wszystkie powsta-

Glikokortykoidy Zasadniczymi przedstawicielami tej grupy hormonów sa: kortyzol i kortykosteron. Glikokortykoidy wplywaja na metabolizm cukrów, bialek i tluszczów w tkankach calego organizmu. Hormony te, chociaz przyspieszaja synteze glikogenu w watrobie, to powoduja podwyzszenie poziomu glukozy we krwi, poniewaz równoczesnie zmniejszaja zuzycie glukozy jako "paliwa" i zwiekszaja glukoneogeneze. Pod wplywem glikokortykoidów nastepuje hamowanie syntezy bialek i zwiekszenie ich katabolizmu (tylko w watrobie nasilaja synteze bialek). Na skutek wzmozonego rozpadu bialek wieksze ilosci aminokwasów dostaja sie do krwi i sa wykorzystywane w watrobie do przemiany w glukoze w procesie glukoneogenezy. Nastepstwem zahamowania syntezy bialek w narzadach limfatycznych jest oslabienie procesu tworzenia przeciwcial, co wiaze sie z hamowaniem odpornosci. Nazywa sie to immunosupresja. Hormony te utrzymuja prawidlowa pobudliwosc wszystkich rodzajów miesni. Glikokortykoidy zwiekszaja wydzielanie soku zoladkowego i przesaczanie klebuszkowe w nerkach, ulatwiajac wydalanie wody. Dzialanie glikokortykoidów prowadzi do zmniejszenia liczby granulocytów kwasochlonnych na skutek ich zatrzymywania w sledzionie i plucach oraz limfocytów - przez hamowanie ich podzialów i przyspieszony rozpad, a takze do zmniejszenia wezlów chlonnych i grasicy.

Mineralokortykoidy Typowym hormonem tej grupy kortykoidów jest aldosteron. Mineralokortykoidy w czesciach dystalnych kanalików nerwowych zwiekszaja resorpcje zwrotna jonów sodowych z moczu pierwotnego i ulatwiaja wydalanie jonów potasowych. Takze ich dzialanie na gruczoly potowe, slinianki 236

i gruczoly jelitowe powoduje zatrzymanie Na + w organizmie, a przez to razem przyczyniaja sie do wzrostu objetosci plynu zewnatrzkomórkowego i osocza krwi. W miesniach i komórkach nerwowych mineralokortykoidy zwiekszaja zawartosc K+, a zmniejszaja zwartosc Na+. Wzmozony aktywny transport jonów sodowych przez blone komórkowa komórek nablonka czesci dystalnych kanalików nerkowych wymaga energii uwalnianej podczas rozkladu ATP. Aldosteron przyspiesza transkrypcje mRNA, a dzieki temu wzmaga translacje w rybosomach. Powstajace bialka przyczyniaja sie do zwiekszenia resyntezy ATP z ADP, co umozliwia sprawniejszy aktywny transport Na +. W wyniku uszkodzenia kory nadnercza w nastepstwie dlugotrwalej choroby (gruzlica, grzybice nadnerczy, kila, przerzuty nowotworowe) powstaje przewlekla niewydolnosc kory nadnerczy, a towarzyszacy jej zespól objawów nosi nazwy choroby Addisona. Do nich naleza: szybkie meczenie sie, utrata laknienia, nudnosci, wymioty, chudniecie, przebarwienie skóry i blon sluzowych, obnizone cisnienie tetnicze krwi, utrata sodu i wody z organizmu, a wzrost stezenia potasu w komórkach. Choroba Addisona jest leczona przez doustne lub dozylne podawanie naturalnych kortykosterydów lub sterydów syntetycznych. W stanie nadmiernego wytwarzania hormonów kory nadnerczy, którego przyczyna moze byc np. gruczolak przysadki, powodujacy zwiekszenie wydzielania ACTH, lub guz nadnerczy, pojawiaja sie objawy, razem nazwane choroba Cushinga. W chorobie tej dochodzi do: otylosci tulowia przy jednoczesnej smuklosci konczyn, nadcisnienia tetniczego, zwiekszenia liczby erytrocytów we krwi, zmniejszenia odpornosci na zakazenia oraz zrzeszotnienia kosci (osteoporoza), to jest zmniejszenia gestosci utkania kostnego, zatarcia struktury beleczkowej i zmniejszenia sie warstwy korowej kosci. W przypadku gruczolaka przysadki stosuje sie naswietlania promieniami jonizujacymi, a w przypadku guza nadnerczy - zabieg operacyjny.

Hormony plciowe

I! i

Kora nadnerczy wydziela meskie hormony plciowe, czyli androgeny. Typowym przedstawicielem androgenów kory nadnerczy jest dehydroepiandrosteron (DHEA). W warunkach prawidlowych, w nieznacznych ilosciach, jest równiez wydzielany inny androgen - testosteron i zenski hormon plciowy estradiol. Androgeny nadnerczowe maja wplyw na caly organizm, glównie w dziecinstwie, zanim nie zaczna funkcjonowac meskie gruczoly plciowe. Ich dzialanie przyspiesza synteze bialek i wzrost organizmu oraz powoduje rozwój drugorzedowych meskich cech plciowych. Jesli w nadnerczu rozwinie sie guz androgenny, to powstaje zwiekszona ilosc androgenów nadnerczowych, która u chlopców przyczynia sie do przedwczesnego dojrzewania plciowego, a u dziewczynek - do pojawienia sie drugorzedowych meskich cech plciowych (np. niski glos). 237

Hormony rdzenia nadnerczy Rdzen nadnerczy produkuje aminy katecholowe: w 80% adrenaline (A), zwana równiez epinefryna i w 20% noradrenaline (NA), inaczej norepinefryne. Wytworzone hormony znajduja sie w oddzielnych pecherzykach komórek rdzenia nadnerczy. Pod wplywem impulsów nerwowych dochodzacych do tych komórek cholinergicznymi wlóknami przedzwojowymi, pecherzyki bedace naj blizej blony komórkowej uwalniaja hormony na zewnatrz komórek na zasadzie egzocytozy, a te z przestrzeni miedzykomórkowej wnikaja do krwi. Wydzielanie hormonów przez rdzen nadnerczy jest kontrolowane przez osrodki nerwowe czesci wspólczulnej ukladu autonomicznego, mieszczace sie w istocie szarej czesci piersiowej rdzenia kregowego oraz w podwzgórzu. Pobudzenie wydzielania tych hormonów nastepuje glównie pod wplywem silnych bodzców alarmowych, czyli stresowych, jak ból, strach, zimno, goraco. Do bodzców zwiekszajacych wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny naleza takze: -

obnizenie cisnienia tetniczego z powodu utraty krwi i zwiazane z tym zmniejszenie objetosci krwi, obnizenie poziomu glukozy we krwi spowodowane dzialaniem insuliny, obnizenie temperatury ciala, obnizenie preznosci tlenu we krwi tetniczej. W warunkach zagrozenia zdrowia, a nawet zycia organizmu musi on byc szybko zdolny do wykonania znacznego czesto wysilku zwiazanego z obrona, która moze przyjac forme ucieczki lub kontrataku. W tym celu potrzebna jest w krótkim czasie zwiekszona ilosc energii niezbednej do wydajnych skurczów miesni szkieletowych. Caloksztalt dzialan hormonów rdzenia nadnerczy, w tym przede wszystkim adrenaliny, zmierza glównie do realizacji tego celu. Adrenalina wydzielana do krwi powoduje: - rozszerzenie naczyn krwionosnych w miesniach szkieletowych (krew plynie szerokim strumieniem) oraz zwezenie naczyn w skórze (bladosc twarzy wywolana np. strachem) i jamie brzusznej, - przyspieszenie czestosci skurczów serca i podwyzszenie cisnienia tetniczego krwi, - rozszerzenie oskrzeli i zwiekszenie wentylacji pluc, - podwyzszenie poziomu glukozy we krwi dzieki przyspieszeniu rozkladu glikogenu w watrobie i uwalnianiu glukozy do krwi, - przyspieszenie rozkladu tluszczów w tkance tluszczowej i uwalnianie wolnych kwasów tluszczowych do krwi, - rozkurcz miesni gladkich w scianach przewodu pokarmowego, pecherza moczowego i oskrzeli, - rozszerzenie zrenic, - poprawe przytomnosci umyslu. Dzialanie adrenaliny jest na ogól podobne do czynnosci wspólczulnej czesci ukladu autonomicznego. 238

N oradrenalina przyczynia sie glównie do utrzymania odpowiednio wysokiego cisnienia tetniczego krwi. Do schorzen rdzenia nadnerczy nalezy powstanie guza chromochlonnego, który charakteryzuje sie okresowym, gwaltownym uwalnianiem do krwi znacznych ilosci amin katecho10wych, co powoduje napadowe zwyzki cisnienia tetniczego krwi, nasilenie metabolizmu i cukrzyce. Niedoczynnosc rdzenia nadnerczy jest rzadkoscia, a jesli wystapi to objawia sie hipoglikemia·

Meskie hormony plciowe wydzielane przez jadra Prekursorem wszystkich steroid owych hormonów plciowych meskich i zenskich jest cholesterol. Zasadniczym hormonem produkowanym przez komórki sródmiazszowe (Leydiga) jader jest testosteron, nalezacy do grupy meskich hormonów plciowych kora mózgowa - androgenów (porównaj s. 237). Nalezy jednak zaznaczyc, ze powszechnie stosowany podzial na meskie hormony wplywy psychiczne plciowe i zenskie hormony plciowe jest umowny, poniewaz te same hormony, szczególnie steroidowe, wystepuja u plci meskiej i zenskiej, z ta róznica, ze inne FSH-RH al jest ich stezenie i rytm wytwarzania. N -o ::l Produkcje testosteronu oraz cala ..o o Q. czynnosc jader kontroluje podwzgórze, poprzez wydzielanie fo1i1iberyny i 1u1iberyny (patrz tabela 7, s. 229), oraz przysadka, poprzez wydzielanie foli tropiny i 1utropiny (patrz s. 231). W okresie dojrzewania plciowego, zwanego pokwitaniem, pod wplywem folitropiny (FSH) pobudzane sa wstepne etapy spermatogenezy, która do pelnego przebiegu wymaga równiez obecnosci testosteronu (porównaj jadra Cytologia ..., s. 36 - Spermatogeneza), - .•..•.. _,-...; - - - -.:'"' (ryc. 164). sperma: testatogeneza I steron I Najwieksza produkcja testosteronu (i innych androgenów) wystepuje u mezczyzn w wieku okolo 20 lat. Pózniej spahamuje da az do smierci; najszybciej miedzy 40 ,....,...

a 50 rokiem zycia, co prowadzi do objawów, zwanych przekwitaniem meskim.

Ryc. ]64. Schemat kontroli wydzielania testosteronu i procesu spermatogenezy

239

U kobiet testosteron jest wydzielany w kilkakrotnie mniejszej ilosci niz u mezczyzn, a jego funkcje jako hormonu plciowego sa maskowane obecnoscia wiekszych ilosci estrogenów we krwi, które wykazuja w pewnym stopniu dzialanie antagonistyczne w stosunku do androgenów. Dzialanie testosteronu jest nastepujace: - u plodów plci meskiej ksztaltuje osrodek rozrodczy w podwzgórzu w kierunku osrodka typu meskiego, który nie wykazuje cyklicznosci dzialania, jak u plci zenskiej, lecz pobudza wydzielanie gonadotropin (FSH, LH) w sposób ciagly, - u mezczyzn pobudza rozwój zewnetrznych narzadów plciowych, wzrost gruczolu krokowego i pecherzyków nasiennych, determinuje meska sylwetke oraz owlosienie i zachowanie typu meskiego, - u obojga plci zwieksza synteze bialek, zatrzymuje wode i elektrolity w orgamzmIe.

Zenskie hormony plciowe wydzielane przez jajniki i lozysko Do zenskich hormonów plciowych powstajacych w jajnikach naleza: estrogeny, progesteron i relaksyna. Estrogeny sa syntetyzowane w komórkach pecherzyków jajnikowych (Graafa) i w lozysku. Podstawowym hormonem zaliczanym do estrogenów jest estradiol. Oprócz niego nalezy wymienic estron i estriol. Estrogeny powoduja: - ostateczne wyksztalcenie i rozwój zenskich narzadów plciowych, powiekszenie pochwy, wzrost gruczolów sutkowych i odkladanie barwnika w brodawkach sutkowych, - intensywny rozwój blony sluzowej macicy w fazie folikularnej (pecherzykowej) cyklu jajnikowego, przypadajacej na pierwsza polowe cyklu (patrz ryc. 167), oraz wydzielanie sluzu przez gruczoly macicy podczas owulacji i w fazie lutealnej (cialka zóltego) cyklu jajnikowego, przebiegajacej w drugiej polowie cyklu, - przerost miesni gladkich macicy i jajowodu oraz zwiekszenie ich pobudliwosci i ukrwienia, - wyzwolenie popedu plciowego w kierunku plci meskiej poprzez dzialanie na osrodki motywacyjne osrodkowego ukladu nerwowego. Progesteron jest produkowany przez cialko zólte, powstajace w jajniku w fazie lutealnej cyklu jajnikowego, po owulacji, która zachodzi mniej wiecej rzedu w stadium drugiej w polowie cyklu, w miejscu po uwolnionym oocycie metafazy mejozy (porównaj Cytologia ..., s. 41). W przypadku zaplodnienia i zagniezdzenia sie blastocysty w scianie macicy progesteron jest nadal produkowany, najpierw wylacznie przez cialko zólte ciazowe, a gdy to poczawszy od

II

240

trzeciego mIeSIaca ciazy zaczyna zanikac, glównie przez lozysko (patrz Cytologia ..., s. 59 i 60). Wczesny zanik cialka zóltego lub usuniecie odpowiedniego jajnika prowadzi do obumarcia zarodka bedacego w pierwszej fazie rozwoju, podczas gdy w pózniejszym okresie ciazy produkcja progesteronu w lozysku wystarcza do jej utrzymania. Pod wplywem progesteronu nastepuje ostateczne przygotowanie sluzówki macicy do przyjecia blastocysty powstalej po zaplodnieniu. Komórki sluzówki macicy gromadza glikogen i tluszcze, a jej gruczoly rozrastaja sie i wydzielaja plyn odzywczy. Miesniówka macicy ulega znacznemu przekrwieniu i rozpulchnieniu. Progesteron zmniejsza pobudliwosc blony miesniowej macicy, zwlaszcza na dzialanie oksytocyny, dzialajac w tym wzgledzie antagonistycznie do estrogenów (porównaj s. 227). Relaksyna jest wytwarzana przez cialko zólte i lozysko. U ludzi hormon ten prawdopodobnie hamuje skurcze miesni macicy, dzialajac antagonistycznie w stosunku do oksytocyny. Podejrzewa sie ja równiez o to, ze przyczynia sie do zwiotczenia szyjki macicy oraz rozluznienia spojenia lonowego, ulatwiajac prawidlowe odbycie porodu.

Regulacja hormonalna cyklu owulacyjno-menstruacyjnego i zmiany zachodzace w jajnikach i macicy oraz wplyw hormonów na utrzymanie ciazy Cykl owulacyjno-menstruacyjny obejmuje powtarzajace sie zmiany co okolo 28 dni zachodzace w jajnikach (cykl jajnikowy) i macicy (cykl maciczny) pod wplywem hormonów (w literaturze naukowej czesto spotyka sie wyrazne rozgraniczenie procesów zachodzacych w jajnikach i macicy, i stad uzywane sa wylacznie terminy: cykl jajnikowy i cykl maciczny; jednak ze wzgledu na trwaly zwiazek miedzy tymi procesami zostala tu równiez wprowadzona nazwa cykl owulacyjno-menstruacyjny - która podkresla istniejaca korelacje zmian zachodzacych w obu narzadach wynikajaca z zazebiajacego sie wplywu hormonów na te narzady). Zmiany w jajnikach dotycza: dojrzewania pecherzyka jajnikowego, rzedu w stadium metafazy drugiego podzialu uwolnienia z jajnika oocytu mejotycznego, co nosi nazwe jajeczkowania (owulacji), wytworzenia po uwolnionym oocycie cialka zóltego, zaniku cialka zóltego w przypadku, jesli nie doszlo do zaplodnienia i rozwoju zarodka. Równolegle do zmian w jajnikach takze sciana macicy ulega przemianom, przygotowujac sie w kazdym cyklu plciowym do ewentualnego przyjecia blastocysty powstalej po zaplodnieniu i mimo ze u czlowieka do zaplodnienia dochodzi rzadko, macica co miesiac wykazuje do tego gotowosc. W tym celu w macicy nastepuje:

II

16 -

Anatomia

i fizjologia

czlowieka

241

-

znaczny rozwój blony sluzowej przerost miesniówki zwiekszenie ukrwienia rozrost gruczolów i zwiekszenie przez nie wydzielania. Gdy nie ma zaplodnienia i implantacji zarodka, nastepuje zalamanie sie przerosnietej i przekrwionej struktury sciany macicy, co objawia sie usuwaniem zluszczonej blony sluzowej macicy wraz z krwia przez pochwe (krwawienie miesieczne = miesiaczka = menstruacja), a macica znowu wchodzi na etap przygotowan do ewentualnej implantacji blastocysty w nastepnym cyklu macicznym. Cykl owulacyjno-menstruacyjny zachodzi pod kontrola podwzgórza i przedniego plata przysadki mózgowej. Wydzielane przez podwzgórze neurohormony: foliberyna (FSH-RH) i luliberyna (LH-RH) pobudzaja przedni plat przysadki do wydzielania foli tropiny (FSH) ilutropiny (LH). Pod wplywem FSH nastepuje wzrost i dojrzewanie pecherzyków jajnikowych (prawidlowo w okresie okolo miesiaca w pelni dojrzewa jeden pecherzyk z jednego jajnika). Jednoczesnie FSH pobudza komórki pecherzykowe jajnika wydzielania estrogenów (wydaje sie, ze do prawidlowej syntezy do produkcji estrogenów konieczna jest równiez niewielka ilosc lutropiny). Wzrost stezenia estrogenów we krwi stymuluje intensywny rozwój blony sluzowej macicy, przerost jej miesni gladkich i zwiekszenie ukrwienia macicy. Równoczesnie stopniowe zwiekszanie stezenia estrogenów hamuje wydzielanie folitropiny z przysadki na zasadzie ujemnego sprzezenia zwrotnego. Odbywa sie to prawdopodobnie dzieki dzialaniu estrogenów wprost na przysadke, jak tez za posrednictwem podwzgórza (patrz ryc. 165). Okres, w którym dochodzi do zmian w jajniku na poczatku cyklu, obejmujacych ostateczne dojrzewanie pecherzyka jajnikowego i wzmozone wydzielanie estrogenów przez komórki pecherzykowe, nosi nazwe fazy folikularnej cyklu jajnikowego. Pod koniec fazy folikularnej, co przypada mniej wiecej na polowe cyklu plciowego, odpowiednio wysokie stezenie estrogenów we krwi powoduje, na zasadzie dodatniego sprzezenia zwrotnego, nagle zwiekszenie wytwarzania i wydzielania lutropiny (dodatkowo równiez folitropiny). Przypuszcza sie, ze dzieje sie to na skutek pobudzajacego dzialania duzego stezenia estrogenów we krwi na podwzgórze do wydzielania LH-RH oraz, co jest niejasne, równiez FSH-RH, jak i na przysadke, zwiekszajac wrazliwosc komórek produkujacych gonadotropiny na dzialanie podwzgórzowych czynników uwalniajacych wydzielanie hormonów gonadotropowych. Gwaltowny wzrost lutropiny we krwi (i w mniejszym stopniu folitropiny) powoduje pekniecie dojrzalego pecherzyka jajnikowego i uwolnienie oocytu II rzedu w stadium II metafazy mejozy (owulacja), który przez jame ciala trafia do banki jajowodu. Jajeczkowanie konczy faze folikularna i rozpoczyna faze lutealna. Na poczatku fazy lutealnej cyklu jajnikowego, glównie pod wplywem lutropiny, powstaje cialko zólte (porównaj s. 240). Lutropina pobudza cialko zólte do wydzielania progesteronu i w mniejszej ilosci estrogenów. Progesteron od-

i

242

dzialywa na macice, ostatecznie przygotowujac jej blone sluzowa do zagmezdzenia sie blastocysty. Wzrastajacy w fazie lutealnej poziom progesteronu we krwi wplywa hamujaco na podwzgórze na zasadzie ujemnego sprzezenia zwrotnego, a takze prawdopodobnie bezposrednio na przedni plat przysadki, przyczyniajac sie do obnizenia wydzielania lutropiny (patrz ryc. 165 i 166), a co sie z tym wiaze, jesli nie dojdzie do zaplodnienia i implantacji, do zaniku cialka zóltego (patrz ryc. 167). Powoduje to zmniejszenie wydzielania progesteronu i estrogenów. Na skutek niedoboru progesteronu przerosnieta blona sluzowa

wplywy

3o:;;oE en en

kicyklu wysoki m) oziom) odek (+) (+) dek (+)

en cyklu LH LH-RH (+) (niski (-) (+) FSH (+) FSH-RH

psychiczne

koniec (-)(-)cyklu koniec (+) poziom) poziom) (niski

N N o '< "0"0 ~:5: o' :;; o' 3 '<

H

Ryc. 165. Schemat sprzezen zwrotnych dodatnich (+) i ujemnych (-) dzialajacych na osi: podwzgórze - przysadka - jajniki; na uwage zasluguje to, ze w srodku cyklu wysokie stezenie estrogenów pobudza produkcje i wydzielanie lutropiny i dodatkowo folitropiny, co prowadzi do owulacji 16*

243

.s:::

(J

~ De (5 -g

co

Ol

:s

'o

c ~.~

o~ .s:::=,

OlN

.- (J

Co OlU)

:;;'0 UJ:S

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

16

18

20

22

24

26

28

dni cyklu

:s

'o C o E

Ci .s::: .s:::

(J

~.,~

~

N =' Gl">::

OlN

~g NU) QyO

UJ:S

2

4

6

8

10

12

14 dni cyklu

Ryc. 166. Wykresy stezen folitropiny i 1utropiny oraz estrogenów u kobiet z 28-dniowym cyklem plciowym

i progesteronu

we krwi

macicy nie moze sie utrzymac i ulega zluszczeniu w procesie menstruacji. Malejacy poziom progesteronu i estrogenów, a takze lutropiny we krwi dziala pobudzajaco na podwzgórze i bezposrednio na przysadke i rozpoczyna sie nowy cykl owulacyjno-menstruacyjny (patrz ryc. 165 i 167). W przypadku zaplodnienia i implantacji zarodka wpierw blastocysta, a potem lozysko (scislej - kosmówka) wytwarzaja hormon o budowie chemicznej i dzialaniu podobnym do lutropiny, zwany gonadotropina kosmówkowa (hCG). Pod wplywem tego hormonu cialko zólte rozwija sie w cialko zólte ciazowe, wydzielajace wiecej progesteronu, przez co nie dochodzi do men244

podwzgórze I FSH-RH

I LH-RH

przysadka (przedni pIat)

r~l\

wzrost i . dOjrzewanie pecherzyka jajnikowego ~cja~

.C

l'll

r

owula-

eG)@ G(§) O

r

jL\

wzrost i dojrzewanie pecherzyka jajnikowego ~owula-~

powstan ie i rozwój cialka zóltego

. powsta~le . I roz,:,oJ Cialka zoltego

powstanie cialka zóltego ciazowego ~

cJa

::.

51.... 13 21 925 I17

o 5

I

faza folikularna

Q

9

I

13

17

I

I

21

I

25

28

32

I

I

I

~.

I

estrogeny

estrogeny

II

III

IV

Ryc. 167. Schemat wplywów hormonalnych i zmian strukturalnych w jajniku i macicy w cyklu owulacyjno-menstruacyjnym (po lewej stronie) oraz po zaplodnieniu i implantacji blastocysty (po prawej stronie); liczby arabskie oznaczaja dni cyklu, I - faza wzrostu sluzówki macicy (proliferacji), II - faza wydzielnicza (sekrecyjna), III - menstruacja, IV - faza wydzielnicza + poczatek ciazy

245

struacji, a tym samym do poronienia. Poczawszy od trzeciego mIeSIaca CIazy cialko zólte ciazowe zaczyna powoli zanikac, a jego funkcje zwiazane z wydzielaniem progesteronu i estrogenów przejmuje lozysko. W uproszczeniu, regulacje hormonalna cyklu owulacyjno-menstruacyjnego mozna wypunktowac nastepujaco: - na poczatku cyklu przedni plat przysadki zaczyna wytwarzac i wydzielac FSH, - FSH pobudza dojrzewanie pecherzyków jajnikowych i wydzielanie przez komórki pecherzykowe estrogenów, które powoduja zmiany w scianie macicy w kierunku przygotowania jej do przyjecia blastocysty, - wzrost poziomu estrogenów we krwi pod koniec fazy folikularnej (pecherzykowej) pobudza produkcje i wydzielanie LH, - wysokie stezenie LH we krwi, przy wspóldzialaniu FSH, powoduje owulacje i powstanie cialka zóltego, - LH stymuluje cialko zólte do wydzielania progesteronu i estrogenów, - progesteron konczy przygotowanie macicy do przyjecia blastocysty, - wzrost poziomu progesteronu we krwi w fazie lutealnej (cialka zóltego) hamuje wydzielanie LH, co prowadzi do zaniku cialka zóltego i spadku stezenia progesteronu we krwi, - niedostatek progesteronu we krwi wywoluje menstruacje, a takze odblokowuje produkcje i wydzielanie FSH przez przysadke w nastepnym cyklu owulacyjno-menstruacyjnym (ryc. 165, 166 i 167).

Hormony tkankowe W tkankach organizmu powstaja rózne zwiazki chemiczne o znaczeniu hormonalnym lub jemu pochodnym, których próbe klasyfikacji przedstawiono na s. 223. Jednak ze wzgledu na istnienie przypadków posrednich nie mozna stosowac sztywnych ram wynikajacych z tego podzialu. Ponadto w literaturze naukowej wystepuja równiez inne sposoby klasyfikacji hormonów oraz substancji im pochodnych. Stad biora sie liczne kontrowersje, np. ze prostaglandyny sa przez jednych zaliczane do mediatorów, a przez innych do hormonów tkankowych, badz ze histamina okreslana jest jako hormon tkankowy, mediator lub neurohormon. Dlatego, dla uproszczenia, w zakresie tego tematu zostaly omówione substancje hormonalne róznie okreslane, ale które przynajmniej w pewnych przypadkach spelniaja wymogi stawiane hormonom tkankowym. Gastryna powstaje w komórkach sciany zoladka i blizszej dwunastnicy. Jest wydzielana pod wplywem ich draznienia przez pokarmy. Jony wapniowe, kofeina, alkohol wzmagaja wydzielanie gastryny, której dzialanie w przewodzie pokarmowym dotyczy wydzielania i motoryki. Sokopedne dzialanie gastryny polega .na pobudzaniu komórek glównych

246

sciany zoladka do wydzielania pepsyno genu i komórek okladzinowych do wydzielania HCI (porównaj s. 84 i 99). Nadprodukcja gastryny prowadzi do nadkwasnosci soku zoladkowego i tworzenia wrzodów zoladka, a prawdopodobnie równiez wrzodów dwunastnicy. Stymulujac skurcze miesni gladkich, gastryna nasila motoryke zoladka, jelit i pecherzyka zólciowego. Czynnikami hamujacymi wydzielanie tego hormonu sa: zakwaszenie czesci odzwiernikowej zoladka, enterogastron, sekretyna, cholecystokinina. Enterogastron wydzielany jest przez sluzówke dwunastnicy pod wplywem zetkniecia sie z nia tluszczów zawartych w pokarmie i zakwaszenia dwunastnicy trescia zoladka. Hamuje on perystaltyke zoladka i ogranicza jego funkcje wydzielnicza· Sekretyna jest tworzona i wydzielana przez komórki sciany dwunastnicy pod wplywem kwasnej zawartosci zoladka dostajacej sie do dwunastnicy. Dzialanie sekretyny polega na tym, ze: pobudza trzustke do wydzielania soku trzustkowego ubogiego w enzymy (porównaj s. 100), poteguje dzialanie cholecystokininy, zmniejsza wydzielanie kwasu solnego i gastryny, oslabia skurcze miesni gladkich w scianie zoladka, a wzmaga napiecie zwieracza odzwiernika. Pobudza takze wydzielanie soku jelitowego. Cholecystokinina (CCK), o pelnej nazwie cholecystokinino-pankreozymina (CCK-PZ) jest syntetyzowana i uwalniana do krwi przez komórki sciany dwunastnicy i jelita czczego glównie pod wplywem dlugolancuchowych kwasów tluszczowych. Podwójna nazwa tego hormonu wynika z jego dzialania zarówno na pecherzyk zólciowy, jak i na trzustke. Hormon ten wywoluje skurcze pecherzyka zólciowego i wydzielanie zólci, pobudza trzustke do wydzielania soku z duza iloscia enzymów, poteguje wplyw sekretyny na produkcje zasadowego soku trzustkowego (porównaj s. 100). Dzialanie cholecystokininy na motoryke zoladka i jelit polega na hamowaniu ruchów zoladka i nasilaniu perystaltyki jelit. Serotonina jest wytwarzana z tryptofanu w blonie sluzowej jelita, plytkach krwi i osrodkowym ukladzie nerwowym. W miejscu uszkodzenia sródblonka naczyniowego na skutek zranienia skupiaja sie plytki krwi i uwalniaja serotonine, która zweza naczynia i przyczynia sie do hamowania krwawienia (porównaj Cytologia ..., s. 102). W ukladzie pokarmowym serotonina pobudza perystaltyke jelit. W osrodkowym ukladzie nerwowym dziala jako neuroprzekaznik pobudzajacy (patrz. s. 199). Bradykinina i inne kininy powstaja w osoczu. Powoduja silne rozszerzenie naczyn krwionosnych, wywolujac przekrwienie i obnizenie cisnienia krwi, oraz kurcza miesnie gladkie trzewi. Erytropoetyna powstaje w nerkach. W przypadku niedotlenienia nerek, np. po krwotokach, podczas wzmozonego rozpadu erytrocytów, przy obnizo-

247

nym clsmeniu parcjalnym tlenu w powietrzu atmosferycznym na znacznych wysokosciach, w stanach gwaltownego wzrostu zuzycia tlenu w komórkach itp. hormon ten powoduje wzrost aktywnosci szpiku kostnego czerwonego w kierunku pobudzenia erytropoezy (porównaj s. 161). Angiotensyna II jest tworzona pod wplywem proteolitycznego dzialania reniny (patrz s. 161). Hormon ten silnie podnosi cisnienie tetnicze krwi, realizujac to poprzez bezposrednie oddzialywanie na miesnie gladkie naczyn krwionosnych wywolujace ich skurcz i poprzez dzialanie posrednie polegajace na nasileniu uwalniania noradrenaliny z zakonczen wlókien wspólczulnych w scianach naczyn krwionosnych oraz pobudzenie neuronów wspólczulnych w osrodku naczyniowo-ruchowym. zwieksza równiez wydzielanie aldosteronu, powodujac Angiotensyna zwiekszenie resorpcji zwrotnej jonów sodowych z kanalików nerkowych, co takze prowadzi do podniesienia cisnienia krwi w naczyniach, w tym przypadku dzieki wzrostowi objetosci krwi. Histamina powstaje w róznych narzadach i tkankach przez dekarboksy1acje aminokwasu histydyny. Jest ona kumulowana w komórkach tucznych tkanki lacznej, a takze w plytkach krwi i bazofilach (jej stezenie w osoczu jest niewielkie). Zmiany temperatury, pH, skladu jonów, niektóre leki i reakcje immunologiczne typu antygen-przeciwcialo niszcza blone komórkowa i uwalniaja histamine z komórek (glównie tucznych). Histamina rozszerza wlosowate naczynia krwionosne, przez co obniza cisnienie krwi, zwieksza przepuszczalnosc scian w tych naczyniach, kurczy miesnie gladkie trzewi i duzych naczyn krwionosnych. Stanowi ona silny bodziec do wydzielania kwasu solnego przez komórki okladzinowe sciany zoladka. Histamina jest posrednikiem w powstawaniu stanów zapalnych i reakcji uczuleniowych (alergie). W tkance nerwowej pelni ona funkcje neuroprzekaznika pobudzajacego (patrz s. 199). Prostaglandyny sa pochodnymi nienasyconych kwasów tluszczowch, glównie kwasu arachidonowego. Powstaja w komórkach calego organizmu na skutek pobudzenia nerwowego, dzialania hormonów i leków. Dzialaja bardzo krótko w najblizszej okolicy ich wytwarzania. We krwi jest ich niewiele, poniewaz sa szybko metabo1izowane, przede wszystkim w plucach, nerkach i watrobie.

II

Wyróznia sie trzy zasadnicze grupy prostag1andyn: PGA, PGE i PGF, o czesto przeciwnym dzialaniu. PGE rozszerzaja naczynia krwionosne z wyjatkiem naczyn mózgowych, przez co obnizaja cisnienie krwi. Takze PGA obnizaja cisnienie krwi, ale na innej zasadzie. PGF dzialaja na naczynia zwezajaco. W obrebie tkanki tluszczowej prostag1andyny dzialaja antagonistycznie w stosunku do amin katecholowych: adrenaliny i noradrenaliny, hamujac rozklad tluszczów i uwalnianie wolnych kwasów tluszczowych do krwi. W nerce powoduja zmniejszenie wchlaniania zwrotnego wody i jonów sodowych z kanalików nerkowych oraz hamuja wydzielanie kwasu solnego i enzymów przez komórki sciany zoladka. 248

Prostaglandyny wplywaja pobudzajaco na motoryke przewodu pokarmowego, a PGP takze na skurcze macicy. Oddzialywaja one na przebudowe kosci, pobudzajac proces resorpcji tkanki kostnej, a PGE ponadto hamuje synteze kolagenu w kosci. W ukladzie nerwowym PGE PGP reguluja tempo uwalniania mediatorów nerwowych w synapsach. Wymienione dzialania prostaglandyn sa niepelne, ale zakres niniejszej ksiazki uniemozliwia szczególowy opis powodowanych przez nie efektów fizjologicznych.

i