Anatomia i fizjologia - szkieletowy

Pawel Hoser

ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZLOWIEKA Ksiazka pomocnicza dla kandydatów na akademie medyczna, wydzialy przyrodnicze i akademie wychowania fizycznego

Wyp.dla Dor.

11\\ \~I 1\\I\l I IIII II \lI 13053649

Warszawa 1997 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

OKRESLENIA ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

W celu ulatwienia orientacji przestrzennej ciala czlowieka i umozliwienia porozumiewania sie, anatomia posluguje sie osiami i plaszczyznami biegnacymi przez organizm oraz kierunkami i polozeniem w przestrzeni. W ramach opisów przyjmuje sie, ze czlowiek znajduje sie w pozycji pionowej, z konczynami górnymi zwisajacymi wzdluz tulowia, dlonmi zwróconymi ku przodowi.

OSIE CIALA -

Wyrózniamy trzy rodzaje osi ciala, które sa wzajemnie prostopadle: osie pionowe, inaczej dlugie; os naj dluzsza biegnaca przez szczyt glowy nazywa sie osia glówna, osie poprzeczne biegnace od prawej strony ciala do lewej, osie strzalkowe biegnace od przodu ku tylowi.

PLASZCZYZNY CIALA Podobnie jak w przypadku osi ciala rozrózniamy trzy rodzaje plaszczyzn ciala, prostopadlych wzgledem siebie: - plaszczyzny strzalkowe ustawione pionowo od przodu do tylu; plaszczyzna, która przechodzi przez os glówna i dzieli cialo na symetryczne polowy, nazywa sie plaszczyzna posrodkowa, - plaszczyzny czolowe biegnace pionowo z jednego boku ciala na drugi (równolegle do przodu ciala), - plaszczyzny poprzeczne, czyli poziome, wyznaczone przez os poprzeczna i strzalkowa.

KIERUNKI I POLOZENIA W PRZESTRZENI W plaszczyznach strzalkowych wyróznia sie kierunki: górny, dolny, przedni i tylny. W plaszczyznach czolowych rozróznia sie kierunki: górny, dolny, przysrodkowy i boczny. W plaszczyznach poprzecznych wyróznia sie kierunki: przedni, tylny, przysrodkowy i boczny. W przypadku konczyn kierunek zwrócony do tulowia nazywamy blizszym, a do obwodu - dalszym.

CIALO CZLOWIEKA JAKO CALOSC

Wprawdzie wyrazany jest czesto poglad, ze plaszczyzna posrodkowa dzieli cialo czlowieka na symetryczne polowy, ale calkowita symetria wystepuje jedynie w pewnych okresach zycia zarodkowego. W miare rozwoju osobniczego wiele narzadów przyjmuje polozenie asymetryczne, np. serce, zoladek, watroba, trzustka, sledziona. Nawet w zakresie narzadów ruchu czlowiek w wiekszym stopniu posluguje sie jedna strona ciala i ta ma silniej rozwiniete kosci i miesnie. Wzdluz pionowej osi ciala, w szeregu plaszczyzn poprzecznych przechodzacych przez niektóre czesci ciala, obserwuje sie powtarzajace sie elementy a wiec budowe segmentalna, czyli metameryczna. Wedlug takiego planu ulozone sa kregi i zebra, a takze miesnie, nerwy i naczynia tulowia.

typ leptosomiczny

typ pykniczny Ryc. l. Typy budowy ciala czlowieka

typ atletyczny

13

Mimo wystepujacej osobniczej zmiennosci mozna wyróznic trzy typy budowy ciala czlowieka, majace wiele podobnych cech: - typ leptosomiczny = asceniczny o wysmuklej, waskiej budowie ciala, wydluzonej twarzy i slabo rozwinietym umiesnieniu, - typ pykniczny = eurysomiczny o wyraznie rozwinietym tulowiu, krótkich i grubych konczynach, grubej i krótkiej szyi, szerokiej i okraglej twarzy; osobniki tego typu cechuje sklonnosc do tycia, - typ atletyczny o foremnej budowie ciala oraz silnie rozwinietym ukladzie kostnym i miesniowym (ryc. l).

UKLAD NARZADÓW RUCHU

Uklad narzadów ruchu obejmuje uklad szkieletowy, który stanowi bierna jego czesc, oraz uklad miesniowy powodujacy ruchy koscca i dlatego jest on czynna czescia aparatu ruchu.

UKLAD

SZKIELETOWY

Wiadomosci ogólne Szkielet zapewnia utrzymanie postawy ciala i nadaje mu ksztalt, stanowi zatem rusztowanie i ochrone dla narzadów wewnetrznych oraz decyduje o wielkosci organizmu. Zbudowany jest on z róznych typów tkanki lacznej, które zostaly szczególowo opisane w podreczniku o tym samym przeznaczeniu pl. Cytologia ..., s. 73. W sklad ukladu szkieletowego wchodza glównie kosci polaczone w sposób scisly lub stawowo, oraz chrzastki. Budowa chrzastki i kosci, a takze pochodzenie i przebudowa kosci, zostaly opisane w cytowanym wyzej podreczniku pl. Cytologia ..., s. 78-82. W zyciu plodowym znaczna czesc szkieletu zbudowana jest z chrzastki - delikatniejszej i elastyczniejszej od tkanki kostnej. W tym okresie jest to zupelnie wystarczajace, poniewaz cialo matki chroni plód przed urazami mechanicznymi, a z drugiej strony jest korzystne, poniewaz sprzyja dogodnemu ulozeniu plodu w lonie matki oraz ulatwia poród. Poczawszy od okresu niemowlecego, podczas rozwoju osobnika, chrzastka jest zastepowana przez odporniejsza na ucisk, ale mniej sprezysta, tkanke kostna. Ze wzgledu na ksztalt wyrózniamy kosci: - dlugie, np. kosc ramienna i udowa, kosci przedramienia i podudzia, - krótkie, np. kosci nadgarstka i kosci stepu, - plaskie, np. lopatka, kosci sklepienia czaszki, - róznoksztaltne, np. kosci czesci twarzowej czaszki, - pneumatyczne, które zawieraja jamy wypelnione gazami, jak np. kosci: klinowa, sitowa, skroniowa. Jamy szpikowe kosci dlugich i drobne wolne przestrzenie miedzy beleczkami istoty gabczastej wypelnia szpik kostny. Wystepuja dwa rodzaje szpiku: czerwony (krwiotwórczy) i zólty (tluszczowy). We wszystkich kosciach plodu, noworodka i dzieci do 6 roku zycia wystepuje tylko szpik czerwony. W tej 15

czaszka

kregi szyjne obojczyk

- lopatka mostek zebra kosc ramienna kregi ledzwiowe

kosc promieniowa kosc miedniczna kosc lokciowa kosc krzyzowa

reka

kosc udowa

rzepka

kosc strzalkowa

kosc piszczelowa

stopa

Ryc. 2. Szkielet czlowieka od przodu 16

postaci pozostaje on w doroslych organizmach w mostku, lopatce, kregach, zebrach, kosciach czaszki i miednicy oraz nasadach kosci dlugich. W innych miejscach, glównie w trzonach kosci dlugich, szpik czerwony poczawszy od 7. roku zycia stopniowo przemienia sie wskutek stluszczenia w szpik zólty. W istocie podstawowej substancji miedzykomórkowej kosci wystepuja zwiazki organiczne i sole mineralne (szczególowy sklad substancji miedzykomórkowej zostal przedstawiony w podreczniku Cytologia ..., s. 80). Pierwsze z nich nadaja kosci miekkosc i elastycznosc, drugie zapewniaja twardosc oraz wytrzymalosc na zgniatanie i rozciaganie, ale równiez kruchosc (o czym moga sie niekiedy przekonac ludzie starsi, u których ze wzgledu na postepujacy z wiekiem proces mineralizacji kosci, staja sie one bardziej podatne na zlamanie). Budowa koscca (ryc. 2) obejmuje nastepujace czesci: - kregoslup, - klatka piersiowa, - konczyna górna, - konczyna dolna - czaszka.

Kregoslup Kregoslup sklada sie z PIeCIU odcinków zawierajacych lacznie 33 lub 34 kregi: szyjny - 7 kregów, piersiowy - 12 kregów, ledzwiowy - 5 kregów, krzyzowy - 5 kregów i ogonowy = guziczny - 4 lub 5 kregów.

Budowa kregu W typowym kregu wystepuje trzon kregu zwrócony ku przodowi, luk skierowany ku tylowi oraz odchodzace od luku wyrostki: nieparzysty wyrostek kolczysty (latwo go wyczuc dotykiem przesuwajac palcami po kregoslupie po stronie pleców), parzyste wyrostki poprzeczne i dwie pary wyrostków stawowych. Pomiedzy trzonem kregu a lukiem znajduje sie otwór kregowy. Otwory kolejnych kregów tworza kanal kregowy, w którym umieszczony jest rdzen kregowy (ryc. 3).

Kregi szyjne W okolicy szyjnej dwa pierwsze kregi maja nietypowa budowe. Kreg nazwe szczytowego (atlas) i cechuje go brak trzonu. Ma natomiast powierzchnie stawowe dla klykci kosci potylicznej. To polaczenie stawowe pozwala wykonywac ruchy potakiwania glowa. Na tylnej powierzchni luku tego kregu znajduje sie dolek zebowy dla polaczenia stawowego z zebem zwanego obrotowym. Zab kregu obrotowego powstal z trzonu kregu kregu szczytowego.

I nosi

II

2 -

Anatomia

i fizjologia

czlowieka

17

wyrostek kolczysty

luk kregowy wyrostek poprzeczny

dolek zebrowy wyrostka poprzecznego otwór kregowy wyrostek stawowy górny

trzon kregu

dolek zebrowy górny

wyrostek stawowy górny wyrostek poprzeczny trzon kregu wyrostek stawowy dolny wyrostek kolczysty

dolek zebrowy dolny Ryc. 3. Kreg piersiowy od góry i z boku

guzek tylny

otwór wyrostka poprzecznego

wyrostek poprzeczny

dolek stawowy górny

dolek zebowy Ryc. 4. Kreg szczytowy od góry

18

guzek przedni

powierzchnia stawowa przednia

powierzchnia stawowa górna

wyrostek poprzeczny

powierzchnia stawowa doina Ryc. 5. Kreg obrotowy

trzon kregu

od przodu

wyrostek stawowy górny

otwór wyrostka poprzecznego

wyrostek kolczysty

trzon kregu

wyrostek poprzeczny

Ryc. 6. Typowy kreg szyjny od góry

Wspomniane wyzej polaczenie stawowe miedzy kregiem szczytowym i obrotowym pozwala na obrotowe (przeczace) ruchy glowa. VII kreg szyjny - wystajacy charakteryzuje sie dlugim wyrostkiem kolczystym, stanowiacym przyczep dla miesni karku (rys. 4, 5 i 6).

Kregi piersiowe Ze wzgledu na wystepowanie kregi piersiowe maja powierzchnie z glowami zeber.

2*

zeber w odcinku piersiowym kregoslupa, stawowe, za pomoca których lacza sie one

19

Kregi ledzwiowe Kregi te odznaczaja sie duzymi rozmiarami. Ich wyrostki poprzeczne sa w zasadzie szczatkowymi przyrosnietymi zebrami i dlatego nazywaja sie wyrostkami zebrowymi. Wlasciwe wyrostki poprzeczne nosza nazwe wyrostków dodatkowych (ryc. 7).

wyrostek

stawowy

wyrostek

górny

kolczysty

otwór kregowy wyrostek

zebrowy

trzon kregu

Ryc. 7. Kreg ledzwiowy od góry

Kosc krzyzowa Kosc krzyzowa powstala ze zrosniecia pieciu kregów. Wyrózniamy w niej cztery pary otworów krzyzowych miednicznych i tyle samo otworów krzyzowych grzbietowych, które w kierunku przysrodkowym prowadza do bocz-

otwory krzyzowe miedniczne kresy poprzeczne

Ryc. 8 A. Kosc krzyzowa

20

od przodu

wyrostek

stawowy

górny

otwory krzyzowe grzbietowe

rozwór krzyzowy grzebien

krzyzowy

posrodkowy

Ryc. 8 B. Kosc krzyzowa od tylu

nych otworów kanalu krzyzowego, odpowiadajacych otworom miedzykregowym innych odcinków kregoslupa. Wzdluz calej kosci krzyzowej biegnie kanal krzyzowy przechodzacy ku górze w kanal kregowy, a u dolu zakonczony jest rozworem krzyzowym (ryc. 8).

Kregi guziczne U czlowieka wystepuja one w postaci szczatkowej. U osób starszych kregi guziczne zrastaja sie w pojedyncza kosc ogonowa, inaczej kosc guziczna (ryc. 9).

Ryc. 9. Kosc guziczna

Kregoslup jako calosc Dlugosc kregoslupa u doroslego czlowieka wynosi 65-75 cm. U noworodka kregoslup jest wypukly ku tylowi. W rozwoju osobniczym w plaszczyznie strzalkowej wyksztalcaja sie krzywizny kregoslupa. Czesc szyjna i ledzwiowa wypuklaja sie ku przodowi, czesc piersiowa i krzyzowa - ku tylowi. Znane sa trzy typy znieksztalcen kregoslupa i tulowia powstajace w wyniku zaburzen symetrii kregów i zeber oraz odchylenia kregów od pionu ciala. 21

Pociaga to za soba przesuniecie srodka ciezkosci ciala. Do wspomnianych znieksztalcen naleza: - skolioza - boczne wygiecie kregoslupa, - kifoza - wygiecie kregoslupa ku tylowi w plaszczyznie strzalkowej, - lordoza - wygiecie kregoslupa ku przodowi w plaszczyznie strzalkowej.

Klatka piersiowa W sklad klatki piersiowej wchodzi i mostek.

12 kregów piersiowych,

12 par zeber

Zebra Zebra sa koscmi dlugimi, ksztaltu lukowatego. Kazde z nich sklada sie z chrzestnej czesci przedniej, zwanej chrzastka zebrowa i kostnej czesci tylnej kosci zebrowej. Siedem par zeber (I-VII) dochodzi do mostka i te nosza nazwe zeber prawdziwych. Pozostale piec par nazywamy zebrami rzekomymi, przy' czym zebra VIII, IX i X sa polaczone swoja chrzastka zebrowa z chrzastka zebra lezacego wyzej, a zebra XI i XII koncza sie swobodnie w miesniach sciany brzucha i nazywane sa zebrami wolnymi. W kazdym zebrze wyrózniamy trzon, koniec przedni, czyli mostkowy i koniec tylny, czyli kregoslupowy. Na koncu tylnym znajduje sie glowa zebra, która oddzielona jest od trzonu szyjka zebra. Bezposrednio za szyjka wystepuje guzek zebra. Glowa zebra podzielona jest grzebieniem glowy na dwie czesci odpowiadajace powierzchniom stawowym dwóch sasiadujacych ze soba trzonów. Guzek zebra polaczony jest stawowo z wyrostkiem poprzecznym odpowiedniego kregu piersiowego (ryc. la). trzon zebra

koniec tylny guzek zebra szyjka zebra glowa zebra bruzda tetnicy podobojczykowej

Ryc. 10. Zebra prawe I 22

i II

Mostek Mostek jest nieparzysta koscia plaska, która ogranicza od przodu klatke piersiowa. W czesci górnej wystepuje rekojesc mostka, w srodkowej - trzon i w dolnej - wyrostek mieczykowaty. Na górnym brzegu rekojesci znajduje sie wciecie szyjne, a z boku od niego dwa wciecia obojczykowe do polaczenia z obojczykami. Ponizej wciec obojczykowych wystepuja wciecia zebrowe do chrzastek I pary zeber. Wzdluz bocznych brzegów trzonu mostka znajduja sie wciecia zebrowe do chrzastek zeber od II do VII pary (ryc. 11). wciecie wciecie

obojczykowe

wciecie

zebrowe

szyjne

rekojesc

wciecia

zebrowe

mostka

trzon mostka

od il do VII

wyrostek

mieczykowaty

Ryc. 11. Mostek od przodu

Klatka piersiowa jako calosc W klatce piersiowej umieszczone sa pluca, serce i przelyk. Biegna przez nia duze naczynia krwionosne oraz nerwy. Sciane tylna klatki piersiowej stanowi kregoslup, sciany boczne tworza zebra, a sciane przednia - mostek. Wyrózniamy w niej dwa otwory: otwór górny klatki piersiowej i otwór dolny. 23

Otwór górny ograniczaja: trzon I kregu piersiowego, pierwsza para zeber i górny brzeg rekojesci mostka, a otwór dolny: trzon XII kregu piersiowego, dwunasta para zeber, konce XI pary zeber, chrzastki zeber od X do VII pary oraz wyrostek mieczykowaty mostka. Pomiedzy zebrami wystepuja przestrzenie miedzyzebrowe o szerokosci okolo 1,5 cm. Klatka piersiowa porusza sie podczas wymiany gazowej. Przy wdechu zwieksza sie jej wymiar strzalkowy i poprzeczny, a takze, w zwiazku z obnizeniem przepony, wymiar wysokosciowy. Przy wydechu wszystkie wymiary zmniejszaja sie, poniewaz obnizaja sie zebra i mostek, a przepona podnosi sie do góry (ryc. 12).

rekojesc

mostka

lopatka trzon mostka

wyrostek

mieczykowaty

zebra kregoslup

Ryc. 12. Szkielet klatki piersiowej

Kosci konczyny górnej Kosciec konczyny górnej sklada sie z kosci obreczy konczyny górnej, do których naleza lopatka i obojczyk, oraz z kosci konczyny górnej wolnej, do których naleza: kosc ramienna, kosci przedramienia (lokciowa i promieniowa) i kosci reki (nadgarstek, sródrecze i palce).

Obrecz konczyny górnej Lopatka Lopatka jest koscia plaska ksztaltu trójkatnego. Na powierzchni grzbietowej lopatki, zwróconej ku tylowi, wystepuje grzebien lopatki, który biegnie skosnie od brzegu przysrodkowego ku górze w kierunku brzegu bocznego, przechodzac w wyrostek barkowy, na którym znajduje sie powierzchnia stawowa do polaczenia z koncem barkowym obojczyka. Powierzchnia zebrowa lopatki jest wklesla i tworzy dól podlopatkowy. Na górnym brzegu lopatki, od

24

wyrostek kruczy

grzebien lopatki

wyrostek barkowy

dól nadgrzebieniowy

dól podgrzebieniowy

wyrostek kruczy wyrostek barkowy

wydrazenie stawowe dól podlopatkowy

Ryc. 13. Lopatka

prawa od tylu (na górze)

i od

przodu

bocznej wystepuje wyrostek kruczy, a obok niego znajduje sie wydrazenie stawowe stanowiace panewke stawu barkowego do polaczenia

jej strony

z glowa kosci ramiennej

(ryc. 13).

25

Obojczyk Obojczyk jest koscia dluga, wygieta esowato. Sklada sie z trzonu, konca mostkowego, skierowanego przysrodkowo do mostka i konca barkowego, skierowanego ku lopatce. Koniec mostkowy ma powierzchnie stawowa do polaczenia z rekojescia mostka, a koniec barkowy - powierzchnie stawowa do polaczenia z wyrostkiem barkowym lopatki (ryc. 14).

koniec mostkowy

koniec barkowy

Ryc. 14. Obojczyk lewy od góry i od dolu

Kosci konczyny górnej wolnej Kosc ramienna Kosc ramienna jest koscia dluga. Sklada sie z trzonu, konca blizszego (górnego) i konca dalszego (dolnego). Koniec blizszy zakonczony jest glowa kosci ramiennej o ksztalcie pólkulistym, sluzaca do polaczenia tej kosci z lopaguzek wiekszy

glowa kosci ramiennej

guzek mniejszy szyjka chirurgiczna

dól dziobiasty

dól wyrostka lokciowego

dól promieniowy glówka

nadklykiec boczny bloczek ~

Ryc. 15. Kosc ramienna

26

nadklykiec przysrodkowy

prawa o przodu

(z lewej) i od tylu

tka w stawie barkowym. Ponizej glowy kosci ramiennej znajduje sie szyjka chirurgiczna, zawdzieczajaca swa nazwe najczesciej zdarzajacym sie w tym miejscu zlamaniom kosci ramiennej. Na koncu dalszym, zwanym klykciem kosci ramiennej wystepuje powierzchnia stawowa do polaczenia kosci ramiennej z koscmi przedramienia. Przysrodkowy odcinek tej powierzchni ma ksztalt bloczka i laczy sie z koscia lokciowa, a odcinek boczny zakonczony jest glówka sluzaca do polaczenia z koscia promieniowa. Ponad bloczkiem na stronie przedniej znajduje sie dól dziobiasty, w który wchodzi wyrostek dziobiasty kosci lokciowej. Na stronie tylnej wystepuje dól wyrostka lokciowego, w który, gdy ramie jest wyprostowane, wchodzi wyrostek lokciowy kosci lokciowej (ryc. 15). Kosci

przedramienia

Kosciec przedramienia stanowia dwie kosci dlugie: promieniowa, lezaca po stronie palca I (wielkiego) i lokciowa - po stronie palca V (malego). W polozeniu konczyny zwróconej dlonia do przodu, kosci: lokciowa i promieniowa nie sa skrzyzowane, to znaczy leza równolegle wzgledem siebie (kosc lokciowa znajduje sie po stronie przysrodkowej, a promieniowa bocznie), natomiast w polozeniu konczyny zwróconej dlonia do tylu obie wymienione kosci sa skrzyzowane, przy czym zmienia sie polozenie kosci przedramienia w ich koncu dalszym (dolnym). Przy skrzyzowanych kosciach przedramienia w koncu dalszym kosc promieniowa znajduje sie po stronie przysrodkowej, a lokciowa po stronie bocznej. Jednoczesnie w koncu blizszym (górnym) polozenie obu kosci przedramienia nie ulega zmianie. Kosc lokciowa. Kosc lokciowa jest ciensza w koncu dalszym. Na koncu blizszym tej kosci wystepuje tylny wyrostek lokciowy i przedni wyrostek dziobiasty. Pomiedzy tymi wyrostkami znajduje sie wciecie bloczkowe do polaczenia stawowego w stawie lokciowym z bloczkiem kosci ramiennej. Na bocznej powierzchni konca blizszego obserwuje sie wciecie promieniowe do polaczenia z koscia promieniowa w stawie lokciowym. Koniec dalszy kosci lokciowej, zwany glowa kosci lokciowej, ma na powierzchni przysrodkowej wyrostek rykowaty. Glowa kosci lokciowej ma powierzchnie stawowa do polaczenia tej kosci z chrzastka trójkatna, oddzielajaca kosc lokciowa od kosci trójgraniastej nadgarstka oraz powierzchnie stawowa, sluzaca do polaczenia dolnych konców obu kosci przedramienia. Kosc promieniowa. Koniec blizszy tej kosci zakonczony jest glowa kosci promieniowej, oddzielona od trzonu szyjka. Powierzchnia stawowa glowy sluzy do polaczenia kosci promieniowej z glówka kosci ramiennej w stawie lokciowym. Na zgrubialym koncu dalszym wystepuje powierzchnia stawowa do polaczenia z koscia lódeczkowata i ksiezycowata nadgarstka oraz wciecie lokciowe przeznaczone do polaczenia tej kosci z koscia lokciowa w stawie promieniowo-lokciowym dalszym (ryc. 16). 27

wciecie bloczkowe

wyrostek dziobiasty

kosc lokciowa kosc promieniowa

glowa kosci lOkciowej

wyrostek rylcowaty kosci promieniowej

wyrostek rylcowaty kosci lokciowej

Ryc. 16. Kosci przedramienia prawe od przodu (z lewej) i od tylu

Kosci reki Kosci nadgarstka. Kosci nadgarstka ulozone sa w dwóch szeregach, z których kazdy sklada sie z czterech kosci. W szeregu blizszym, liczac od strony kosci promieniowej, znajduja sie kosci: lódeczkowata, ksiezycowata, trójgraniasta grochowata, a w szeregu dalszym - kosci: czworoboczna (wielokat-

i

na) wieksza, czworoboczna (wielokatna) mniejsza, glówkowata i haczykowata. Z koscmi szeregu dalszego sa polaczone kolejno podstawy pieciu kosci sródrecza, przy czym z koscia haczykowata

lacza sie kosci sródrecza

IV i V.

Kosci sródrecza. Kosci sródrecza stanowia piec kosci dlugich oznaczonych liczbami (liczy sie od strony kosci promieniowej).

Kazda kosc sródrecza

ma

trzon, koniec blizszy, czyli podstawe, i koniec dalszy, czyli glowe polaczona z blizszym (pierwszym) paliczkiem odpowiedniego

palca.

Kosci palców. Palec pierwszy (kciuk) ma dwa paliczki. Pozostale palce - trzy paliczki. Paliczek pierwszy nazwany jest blizszym, drugi - srodkowym, a trzeci - dalszym. Na koncu ostatniego paliczka znajduje sie splaszczona

28

paliczek dalszy paliczek srodkowy

paliczek biizszy

kosc sródrecza

kosc haczykowata kosc czworoboczna wieksza kosc trójgraniasta kosc czworoboczna mniejsza

kosc grochowata

kosc lódeczkowata Ryc. 17. Kosci prawej reki, powierzchnia

kosc ksiezycowata

kosc glowkowata grzbietowa

guzowatosc paliczka dalszego (paznokciowa). W stawie sródreczno-paliczkowym I, po stronie dloniowej, wystepuja drobne okragle kostki, zwane trzeszczkami, które sa wlaczone w sciegna miesni (ryc. 17).

Kosci konczyny dolnej Kosciec konczyny dolnej sklada sie z kosci obreczy konczyny dolnej, stanowiacej kosc miedniczna oraz z kosci konczyny wolnej, do których naleza: kosc

udowa, kosci goleni = podudzia (piszczelowa (kosci stepu, sródstopia i palców).

i

strzalkowa)

i

kosci stopy

Obrecz konczyny dolnej Kosc miedniczna sklada sie poczatkowo z trzech niezaleznych kosci oddzielonych od siebie chrzastkami. W okresie dorastania kosci te zrastaja sie w jedna calosc. Górna czesc kosci miednicznej stanowi kosc biodrowa, u dolu

29

kosc biodrowa

grzebien kosci biodrowej

koiec biodrowy przedni górny kolec biodrowy przedni dolny kolec biodrowy tylny górny

dól panewki stawu biodrowego

kolec biodrowy tylny dolny

kosc lonowa

wciecie kuiszowe wieksze

guzek lonowy

wciecie kulszowe mniejsze guz kulszowy

otwór zasloniony

dól biodrowy kolec biodrowy przedni górny

kolec biodrowy przedni dolny

powierzchnia uchowata kresa lukowata kolec kulszowy

otwór zasloniony

powierzchnia spojenia lonowego

Ryc. 18. Kosc miedniczna

30

prawa, powierzchnia

zewnetrzna

(na górze) i wewnetrzna

i z tylu wystepuje kosc kulszowa oraz u dolu i z przodu znajduje sie kosc lonowa. Wymienione trzy kosci lacza sie ze soba w srodkowej czesci kosci miednicznej, a po stronie zewnetrznej tej kosci tworza panewke stawu biodrowego do polaczenia z glowa kosci udowej. Ponizej panewki biodrowej wystepuje otwór zasloniony, otoczony od tylu i od dolu przez kosc kulszowa, a od przodu i od góry przez kosc lonowa. Na powierzchni wewnetrznej kosci biodrowej znajduje sie kresa lukowata. Krawedz górna talerza biodrowego nosi nazwe grzebienia kosci biodrowej, który do przodu przechodzi w kolec biodrowy przedni górny, a do tylu w kolec biodrowy tylny górny. Ponizej obu tych kolców znajduja sie kolce dolne: przedni i tylny. Na powierzchni zewnetrznej talerza biodrowego, czyli na powierzchni posladkowej, przebiegaja trzy kresy posladkowe: przednia, tylna i dolna, ograniczajace pola przyczepów miesni posladkowych. W czesci tylnej talerza biodrowego znajduje sie powierzchnia uchowata, tworzaca staw do polaczenia kosci biodrowej z koscia krzyzowa. Na kosci kulszowej widoczny jest guz kulszowy, a powyzej niego - kolec kulszowy. Ponad tym kolcem wystepuje wciecie kulszowe wieksze, a ponizej wciecie kulszowe mniejsze. Na górnej powierzchni trzonu kosci lonowej znajduje sie wynioslosc biodrowo-lonowa, przechodzaca w kierunku dosrodkowym w grzebien kosci lonowej, który konczy sie guzkiem lonowym (ryc. 18).

Kosci konczyny dolnej wolnej Kosc udowa Kosc udowa nalezy do kosci dlugich, przy czym jest to najdluzsza i najwieksza kosc organizmu ludzkiego. Sklada sie z trzonu i dwóch konców. Na jej koncu blizszym znajduje sie kulista glowa, oddzielona od trzonu szyjka kosci udowej. Bocznie od szyjki wystepuje wynioslosc skierowana do boku i do góry, zwana kretarzem wiekszym, a ponizej niego, skierowany przysrodkowo kretarz mniejszy. Po tylnej stronie kosci oba kretarze sa polaczone grzebieniem miedzykretarzowym. Na przedniej powierzchni kosci pomiedzy kretarzami znajduje sie slabiej zaznaczona niz grzebien kresa miedzykretarzowa. Koniec dalszy kosci udowej ma dwa klykcie: wiekszy klykiec przysrodkowy i mniejszy klykiec boczny. Klykcie zwrócone sa ku tylowi i oddzielone sa od siebie dolem miedzyklykciowym. Maja one powierzchnie stawowe do polaczenia z koscia piszczelowa. Od przodu powierzchnie klykci tworza powierzchnie rzepkowa, do której przylega rzepka (ryc. 19). Rzepka Rzepka to nieduza graniasta kosc, która lezy w sciegnie miesnia czworoglowego uda. Swa powierzchnia tylna jest polaczona stawowo z powierzchnia rzepkowa kosci udowej. 31

kretarz wiekszy

szyjka kosci udowej

grzebien miedzykretarzowy kresa kretarz mniejszy

miedzykretarzowa

nadklykiec

boczny

klykiec

powierzchnia

rzepkowa

klykiec

przysrodkowy

Ryc. 19. Kosc udowa prawa od przodu (z lewej)

boczny

dól miedzykretarzowy

i od tylu

Kosci goleni Golen sklada sie z dwóch kosci: grubszej, polozonej przysrodkowo, kosci piszczelowej i cienszej, lezacej bocznie, kosci strzalkowej. Koniec blizszy kosci piszczelowej siega ponad kosc strzalkowa i dlatego tylko kosc piszczelowa bierze udzial w utworzeniu stawu kolanowego. Natomiast w koncu dalszym goleni kosc strzalkowa siega ponizej dalszego konca kosci piszczelowej. Kosc piszczelowa. Na blizszym koncu tej kosci wystepuja dwa klykcie: przysrodkowy, majace dwie powierzchnie stawowe do polaczenia boczny z koscia udowa w stawie kolanowym. Miedzy tymi powierzchniami znajduje sie wynioslosc miedzyklykciowa. Koniec dalszy kosci piszczelowej jest mniej zgrubialy niz blizszy. Jego przysrodkowy odcinek wystaje ku dolowi jako kostka przysrodkowa. Dolna powierzchnia dalszego konca kosci piszczelowej wraz z powierzchnia stawowa kostki przysrodkowej laczy sie stawowo z koscia skokowa kosci stepu. Na bocznej stronie dalszego konca kosci piszczelowej znajduje sie wciecie strzalkowe do polaczenia z dalszym koncem kosci strzalkowej.

i

32

Kosc strzalkowa. Koniec blizszy kosci strzalkowej stanowi glowe strzalki, która laczy sie stawowo z klykciem bocznym piszczeli, nie biorac udzialu w tworzeniu stawu kolanowego. Koniec dalszy strzalki stanowi kostke boczna. Jej powierzchnia przysrodkowa laczy sie stawowo z koscia skokowa (ryc. 20). klykiec boczny piszczeli

klykiec przysrodkowy piszczeli

wynioslosc

m~dlyf~ft/bWJ

glowa strzalki

guzowatosc piszczeli

kosc strzalkowa

kosc strzalkowa

kostka boczna-

kostka przysrodkowa Ryc. 20. Kosci piszczelowa i strzalkowa

od przodu

(z lewej) i od tylu

Kosci stopy Kosci stepu. Kosci stepu ulozone sa w dwóch szeregach. W szeregu blizszym wystepuje: kosc skokowa i kosc pietowa, a w szeregu dalszym - trzy kosci klinowate: przysrodkowa, posrednia i boczna, kosc szescienna i kosc lódkowata. Kosc skokowa jest polaczona stawowo z golenia. Kosc pietowa stanowi najdluzsza kosc koscca stepu. Z jej tylnej strony wystaje zgrubienie, zwane guzem pietowym. Na górnej stronie kosci pietowej znajduja sie powierzchnie stawowe do kosci skokowej. Kosci klinowate i kosc szescienna lacza sie swymi przednimi stronami z koscmi sródstopia. 3 -

Anatomia

i fizjologia

czlowieka

33

Kosci sródstopia. Istnieje piec kosci sródstopia, które naleza do kosci dlugich. Kazda kosc sródstopia ma trzon, podstawe glowe· Podstawy pierwszych trzech kosci sródstopia lacza sie z trzema koscmi klinowatymi, kosci IV i V - z koscia szescienna·

i

Kosci palców. Palce stopy skladaja sie z paliczków. Duzy palec stopy (1), zwany paluchem, ma dwa paliczki, pozostale palce - po trzy paliczki. W po-

kosc pietowa kosc szescienna

kosc skokowa

kosc klinowata boczna

kosc lódkowata

kosc klinowata przysrodkowa

kosc klinowata posrednia

kosc sródstopia

paliczek blizszy palucha

paliczek dalszy palucha

Ryc. 21. Kosci stopy prawej od strony grzbietowej ~,.J.

powierzchnia stawowa szescienna

powierzchnie stawowe skokowe

powierzchnia stawowa lódkowa

trzon kosci skokowej

trzon kosci pietowej

powierzchnie stawowe pietowe Ryc. 22. Kosc skokowa

prawa od dolu

guz pietowy Ryc. 23. Kosc pietowa prawa od góry

równaniu z kosccem reki paliczki palców stopy sa mniejsze. W okolicy torebki stawu sródstopno-paliczkowego palca I na stronie podeszwowej stopy wystepuja okragle kostki, zwane trzeszczkami (ryc. 21, 22 i 23).

Czaszka Czaszka sklada sie z dwóch czesci. Czesc tylno-górna, bedaca puszka kostna oslaniajaca mózgowie, stanowi czaszke mózgowa (mózgoczaszke). Czesc przednio-dolna, otaczajaca poczatkowy. odcinek dróg oddechowych i pokarmowych, tworzy rusztowanie kostne twarzy i nazywa sie czaszka twarzowa lub trzewna (trzewioczaszka). Mieszcza sie w niej narzady zmyslów i narzad zucia.

Kosci czaszki mózgowej W sklad czaszki mózgowej

wchodza

nastepujace

ciemieniowe, dwie skroniowe, potyliczna, sitowa

kosci: czolowa, dwie

i klinowa.

Kosc czolowa Kosc czolowa sklada sie z luski czolowej, dwóch czesci oczodolowych, tworzacych górna sciane oczodolów i nieparzystej czesci nosowej znajdujacej sie miedzy czesciami oczodolowymi. Z przodu na lusce wystepuja guzy czolowe, a ponizej nich - luki brwiowe. U dolu i z boku widoczne sa wyrostki jarzmowe laczace sie z koscmi jarzmowymi trzewioczaszki. Czesci oczodolowe 35

luska czolowa

guz czolowy

wyrostek jarzmowy

luk brwiowy czesc nosowa

koiec nosowy Ryc. 24. Kosc czolowa, powierzchnia

zewnetrzna

(na górze) i wewnetrzna

tworza sklepienie oczodolów i sa przedzielone wcieciem sitowym, do którego wchodzi blaszka sitowa kosci sitowej. We wnetrzu kosci czolowej znajduja sie zatoki czolowe polaczone z jama nosowa (ryc. 24). Kosci ciemieniowe Para kosci ciemieniowych jest symetrycznie rozmieszczona po dwóch stronach szczytu sklepienia czaszki. Maja one ksztalt czworoboczny. Brzeg górny kosci ciemieniowej jest silnie zazebiony z analogicznym brzegiem drugiej kosci ciemieniowej, tworzac szew strzalkowy. Brzeg tylny laczy sie z luska kosci potylicznej szwem weglowym, brzeg przedni - z luska kosci czolowej szwem wiencowym, a brzeg dolny - z luska kosci skroniowej szwem luskowym (ryc. 25). 36

brzeg strzalkowy guz ciemieniowy

brzeg potyliczny

brzeg strzalkowy

brzeg czolowy

brzeg luskowy kresa skroniowa górna

brzeg czolowy

brzeg potyliczny

brzeg luskowy Ryc. 25. Kosc ciemieniowa

Kosci

prawa, powierzchnia

zewnetrzna

(na górze) i wewnetrzna

skroniowe

Kosci skroniowe leza po obu stronach czaszki, tworzac boczne CZeSCl mózgoczaszki. W kazdej z nich wyrózniamy: luske skroniowa, czesc skalista i czesc bebenkowa. Luska skroniowa nalezy do czaszki mózgowej, a czesc skalista do podstawy czaszki. Na granicy miedzy luska skroniowa a czescia bebenkowa wystepuje otwór sluchowy zewnetrzny, prowadzacy do przewodu sluchowego zewnetrznego. Z przodu otworu znajduje sie wyrostek jarzmowy, który laczy sie z koscia jarzmowa, tworzac wspólnie luk jarzmowy. Pod podstawa wyrostka jarzmowego polozony jest dól zuchwowy do utworzenia stawu z wyrostkiem klykciowym zuchwy. Na tylnej powierzchni czesci skalistej wystepuje otwór sluchowy wewnetrzny, który prowadzi do przewodu sluchowego wewnetrz37

luska skroniowa

wyrostek Jarzmowy

otwór Sluchowy zewnetrzny

dól zuchwowy

guzek stawowy

wyrostek

wyrostek

sutkowaty

ry/cowaty

luska skroniowa

WYrostek jarzmowy

Szczyt czesCI skalistej

otwór siuchowy

wewnetrzny wyrostek

Ryc. 26. Ko" 'honiow,

rylCowaty

P"w, , boko (" gó",) i "" "rony P'ry'rodkow'l

nego. Podstawa czesci skalistej Przechodzi ku tylowi w wyrostek sutkowaty. Do Przodu od niego znajduje sie wyrostek rykowaty. We wnetrzu czesci miesci narzad i równowagi (ryc. 26). skalistejsielezy jama sluchu bebenkowa z kosteczkami smchowymi i lablryn~ w którym 38

--

Kosc potyliczna Kosc potyliczna lezy w tylnej czesci czaszki, tworzac czesciowo sklepienie, czesciowo jej podstawe. Sklada sie z czesci podstawnej, dwóch czesci bocznych luski kosci potylicznej. Elementy te otaczaja otwór wielki, zwany otworem potylicznym laczacym jame czaszki z kanalem kregowym. Na dolnej stronie czesci bocznych znajduja sie klykcie potyliczne do polaczenia stawowego z kregiem szczytowym. Na lusce wznosi sie guzowatosc potyliczna zewnet-

i

bruzda zatoki strzalkowej górnej

guzowatosc potyliczna wewnetrzna bruzda zatoki poprzecznej

grzebien potyliczny wewnetrzny otwór wielki

czesc boczna

czesc podstawna

kresa karkowa górna

guzowatosc potyliczna zewnetrzna

grzebien potyliczny zewnetrzny

Kresa karkowa dolna

otwór wielki

klykiec potyliczny Ryc. 27. Kosc potyliczna,

powierzchnia

wewnetrzna

(na górze) i zewnetrzna

39

rzna, od której biegna bocznie kresy karkowe górne. Od guzowatosci do otworu wielkiego przebiega grzebien potyliczny zewnetrzny, od którego odchodza kresy karkowe dolne. Odpowiednio, na powierzchni wewnetrznej luski wystepuje guzowatosc potyliczna wewnetrzna, od której odchodza bocznie bruzdy zatoki poprzecznej, a ku górze bruzda zatoki strzalkowej. Czesc podstawna kosci potylicznej laczy sie z przodu z koscia klinowa, czesci boczne z koscmi skroniowymi, a luska - z ciemieniowymi (ryc. 27). Kosc sitowa Kosc sitowa tylko czesciowo nalezy do podstawy czaszki. Wieksza jej czesc wchodzi w sklad oczodolów oraz jamy nosowej i nalezy do trzewioczaszki. Jest to typowa kosc pneumatyczna skladajaca sie z cienkich blaszek kostnych, miedzy którymi wystepuja jamy wypelnione powietrzem. Jej górna czesc stanowi blaszke sitowa, umieszczona we wcieciu sitowym kosci czolowej. Na blaszce sitowej znajduje sie wyrostek nazwany grzebieniem kogucim. Ku dolowi od blaszki sitowej odchodzi blaszka pionowa, która wchodzi w sklad przegrody kostnej nosa. Pod blaszka sitowa wystepuja bledniki sitowe zbudowane z cienkich blaszek ograniczajacych wiele jamek, w których leza komórki sitowe komunikujace sie ze soba i z jama nosowa. Po bocznej stronie blednik ma blaszke oczodolowa, tworzaca sciane przysrodkowa oczodolu, a po stronie przysrodkowej odchodza od niego do wnetrza jamy nosowej dwie blaszki kostne, zwane malzowina nosowa górna i malzowina nosowa srodkowa. Przestrzen pod malzowina górna nazywana jest przewodem nosowym górnym, a pod malzowina srodkowa - przewodem nosowym srodkowym (ryc. 28).

grzebien

malzowina srodkowa

malzowina

koguci

biaszka

nosowa górna

nosowa

malzowina

Ryc. 28. Kosc

40

sitowa

sitowa

nosowa

dolna

Kosc klinowa Kosc klinowa lezy w linii srodkowej podstawy czaszki, z tylu za koscia czolowa i sitowa, a patrzac od przodu - przed koscia potyliczna. Czesc srodkowa tej kosci stanowi trzon, od którego odchodza trzy pary wyrostków: wyrostki skrzydlowate. Trzon zawiera skrzydla wieksze, skrzydla mniejsze wewnatrz dwie zatoki klinowe polaczone z jama nosa. Na górnej powierzchni trzonu znajduje sie poprzeczna rynienka, zwana siodlem tureckim, w którym lezy przysadka mózgowa. Nasade skrzydel mniejszych przebija kanal wzrokowy do nerwu wzrokowego, a pod nim wystepuje szczelina oczodolowa laczaca jame czaszki z oczodolem (ryc. 29).

i

szczelina

OCZodolowa górna

skrzydlo

mniejsze

skrzydlo

wieksze

otwór zatoki klinowej wyrostek

skrzydlowaty

grzbiet siodla tureckiego

biaszka

biaszka przysrodkowa wyrostka skrzydlowatego

wyrostka

boczna

skrzydlowatego

trzon

Ryc. 29. Kosc klinowa od przodu (na górze) i od tylu

41

Kosci czaszki trzewnej W sklad czaszki trzewnej wchodza nastepujace parzyste kosci: szczekowe, jarzmowe, podniebienne, nosowe, lzowe i malzowiny nosowe dolne oraz nieparzyste kosci: zuchwa i lemiesz. Kosci

szczekowe

Pojedyncza kosc szczekowa zbudowana jest z trzonu i czterech wyrostków. Trzon zawiera zatoke szczekowa bedaca duza jama powietrzna. Na powierzchni przysrodkowej trzonu, stanowiacej boczna sciane jamy nosowej, wystepuje otwór zwany rozworem szczekowym, który prowadzi do zatoki szczekowej, laczac ja z przewodem nosowym srodkowym. Powierzchnia górna trzonu stanowi wieksza czesc dolnej sciany oczodolu. Na tylnym brzegu tej powierzchni rozpoczyna sie bruzda podoczodolowa przechodzaca w kanal podoczodolowy, który otwiera sie na przedniej powierzchni trzonu otworem podoczodolowym. Przez bruzde, kanal i otwór podoczodolowy biegnie nerw o tej samej nazwie oraz naczynia krwionosne. Tylna powierzchnia trzonu tworzy guz szczeki. Pierwszy z wyrostków odchodzacych od trzonu - czolowy skierowany jest ku górze i dochodzi do czesci nosowej kosci czolowej. Jego brzeg boczny tworzy grzebien lzowy przedni. Drugi - wyrostek jarzmowy laczy sie z koscia jarzmowa. Na dolnym brzegu trzeciego wyrostka, zwanego zebodolowym, znajduje sie osiem zebodolów, w których osadzone sa korzenie zebów górnych. Czwarty - wyrostek podniebienny odchodzi od przysrodkowej powierzchni trzonu. Polozone poziomo wyrostki podniebienne obu wyrostek

czolowy

grzebien

lzowy przedni

rozwór szczekowy

szczeka

wyrostek

jarzmowy

wyrostek

Ryc. 30. Szczeka prawa z boku (z lewej)

42

i od

podniebienny

strony przysrodkowej

wyrostek

zebodolowy

szczek lacza sie ze soba w linii srodkowej, niebienia kostnego (ryc. 30).

tworzac

przedni

odcinek

pod-

Kosci jarzmowe Para kosci jarzmowych tworzy kostna czesc policzka. Kazda sklada sie z trzonu i wyrostków: szczekowego, który laczy sie ze szczeka, czolowego, polaczonego od przodu z wyrostkiem jarzmowym kosci czolowej, a od tylu ze skrzydlem wielkim kosci klinowej i skroniowego, który wspólnie z wyrostkiem jarzmowym kosci skroniowej tworzy luk jarzmowy (ryc. 31). wyrostek czolowy

wyrostek skroniowy

Ryc. 31. Kosc jarzmowa

Kosci

prawa od przodu

brzeg podoczodolowy

podniebienne

Pojedyncza kosc podniebienna sklada sie z blaszki pionowej i blaszki poziomej, polozonych prostopadle wzgledem siebie. Blaszki poziome obu kosci podniebiennych lacza sie ze soba, tworzac tylny odcinek podniebienia kostnego,

wyrostek klinowy

blaszka pionowa

Ryc. 32. Kosc podniebienna przysrodkowej

prawa

od strony

blaszka pozioma

43

a blaszka pionowa wchodzi w sklad sciany bocznej jamy nosowej, stanowiac jej odcinek tylny. Na bocznej powierzchni blaszki pionowej wystepuje bruzda, która wraz z bruzda szczeki i wyrostkiem skrzydlowa tym kosci klinowej przechodzi w kanal podniebienny wiekszy, majacy dolne ujscie w tylnej czesci podniebienia twardego jako otwór podniebienny wiekszy (ryc. 32). Kosci

nosowe

Brzeg przysrodkowy kosci nosowej jest polaczony w analogicznym miejscu z taka sama koscia strony przeciwnej, tworzac grzbiet nosa. Jej brzeg dolny tworzy przedni odcinek sklepienia jamy nosowej. Bocznie kosc nosowa laczy sie z wyrostkiem czolowym szczeki, a u góry z czescia nosowa kosci czolowej. Kosci

lzowe

Pojedyncza kosc lzowa stanowi cienka blaszke oddzielajaca przednia czesc przysrodkowej sciany oczodolu od jamy nosowej. Na tej kosci znajduje sie grzebien lzowy tylny, który ogranicza od tylu polozona pionowo bruzde lzowa. Bruzda ta, wraz z bruzda na wyrostku czolowym szczeki, tworzy poczatek kanalu nosowo-lzowego, który biegnie z oczodolu do jamy nosowej (ryc. 33). grzebien

lzowy tylny

bruzda lzowa

Ryc. 33. Kosc lzowa prawa, powierzchnia czna

Malzowiny

nosowe

bo-

dolne

Pojedyncza malzowina nosowa dolna ma ksztalt cienkiej blaszki. Lezy wewnatrz jamy nosowej. Brzeg górny tej kosci przyczepia sie koncem przednim do grzebienia szczeki, a koncem tylnym do blaszki pionowej kosci podniebienwyrostek

sitowy

wyrostek szczekowy

44

Ryc. 34. Malzowina strony bocznej

nosowa

dolna

prawa

od

nej. Brzeg dolny malzowiny nie laczy sie z zadnymi elementami kostnymi. Pomiedzy malzowina dolna i dnem jamy nosowej wystepuje przewód nosowy dolny (ryc. 34). Zuchwa U ssaków zuchwa zbudowana jest wylacznie z kosci zebowej. Stanowi ona jedyna ruchoma kosc czaszki. Sklada sie z trzonu i dwóch symetrycznie rozmieszczonych galezi zuchwy. Na przedniej powierzchni trzonu wystepuje guzowatosc bródkowa, a ponizej drugiego zeba przedtrzonowego znajduje sie otwór bródkowy. Powierzchnie górna trzonu stanowi wyrostek zebodolowy majacy z kazdej strony po osiem zebodolów. Galezie zuchwy przechodza ku górze w wyrostek dziobiasty, lezacy po stronie przedniej i wyrostek klykciowy, znajdujacy sie po stronie tylnej. Oba wyrostki przedziela wciecie zuchwyrostek dziobiasty

wciecie zuchwy

otwór zuchwy

kat zuchwy

otwór bródkowy

guzowatosc bródkowa

Ryc. 35. Zuchwa

wy, ponizej którego po stronie przysrodkowej widnieje otwór zuchwy prowadzacy do kanalu zuchwy, biegnacego w trzonie do otworu bródkowego. Na szczycie wyrostka klykciowego znajduje sie glowa majaca ksztalt bloczka. Pod nia widoczne jest przewezenie, zwane szyjka (ryc. 35).

45

Lemiesz Lemiesz tworzy tylna czesc przegrody nosa. Jego brzeg przedni laczy sie ku górze z blaszka pionowa kosci sitowej, brzeg górny z trzonem kosci klinowej, a dolny dochodzi do grzebienia nosowego, znajdujacego sie na dolnej scianie jamy nosowej (ryc. 36). skrzydla lemiesza

brzeg dolny

Kosc

Ryc. 36. Lemiesz od strony prawej

gnykowa

Kosc gnykowa znajduje sie pod zuchwa powyzej chrzastki tarczowatej krtani. Nie jest ona polaczona z innymi koscmi, lecz zawieszona na miesniach szyi. Sklada sie z trzonu i dwóch par wyrostków, zwanych rogami. Rogi wieksze polaczone sa z krtania, a jednoczesnie do nich i do rogów mniejszych przyczepiaja sie miesnie gardla (ryc. 37 i 38).

róg wiekszy

trzon kosci gnykowej

Ryc. 37. Kosc gnykowa od góry i od strony lewej oraz polozenie kosci gnykowej w stosunku do czaszki i kregów szyjnych

46

kosc ciemieniowa kosc czolowa

kosc klinowa kosc skroniowa kosc /zowa

kosc potyliczna

kosc jarzmowa

szczeka wyrostek rylcowaty zuchwa

kosc czolowa

otwór bródkawy

kosc ciemieniowa

kosc skroniowa kosc klinowa kosc lZowa kosc nosowa szczeka kosc jarzmowa

zuchwa

Ryc. 38 A. Ogólny widok czaszki z boku i od przodu

47

szczeka

kosc jarzmowa

wyrostek rylcowaty

otwór wielki

kosc potyliczna

kosc sitowa

kosc czolowa

kosc klinowa

kosc skroniowa

otwór wielki kosc ciemieniowa

kosc potyliczna

Ryc. 38 B. Ogólny widok czaszki od dolu i od wewnatrz po zdjeciu pokrywy czaszki

48

Czaszka noworodka W okresie rozwoju plodowego proces kostnienia czaszki nie zostaje zakonczony. W tym czasie zwiekszaja sie stopniowo rozmiary kosci czaszki, co doprowadza do ich zetkniecia. Na granicy zetkniecia sie kilku kosci utrzymuje sie tkanka laczna, która sukcesywnie ulega kostnieniu (patrz Cytologia ..., s. 81). Miejsca, które w czaszce noworodka wypelnia tkanka laczna nazywamy, ciemiaczkami. Wyrózniamy nastepujace ciemiaczka: - przednie (czolowe), które znajduje sie w miejscu zetkniecia parzystych kosci czolowych u plodu i kosci ciemieniowych; jest to najwieksze ciemiacz-

ko, tylne (potyliczne) - w miejscu stykania sie kosci ciemieniowych i kosci potylicznej, przednio-boczne (klinowe), ograniczone przez kosci: czolowa, ciemieniowa, skrzydlo wieksze kosci klinowej i luske kosci skroniowej, - tylno-boczne (sutkowe), znajdujace sie w miejscu zetkniecia kosci ciemieniowej, skroniowej i luski kosci potylicznej. Ciemiaczko przednie kostnieje dopiero w drugim roku zycia, pozostale zarastaja wkrótce po urodzeniu. W zwiazku z tym, ze kosci czaszki plodu polaczone sa pasmem tkanki lacznej, moga sie one poruszac wzgledem siebie. Ma to istotne znaczenie podczas porodu, kiedy glówka plodu przechodzi przez kanal miednicy i choc moze spowodowac pewne deformacje glówki plodu, to nie jest zagrozeniem kalectwa, poniewaz znieksztalcenia te szybko ustepuja po porodzie (ryc. 39).

ciemiaczko tyine

luska kosci potylicznej

kosc ciemieniowa

ciemiaczko przednie

Ryc. 39. Czaszka noworodka

4 -

Anatomia

i fizjologia

czlowieka

od góry

49

Budowa ogólna polaczen kosci Wyróznia sie dwie grupy polaczen kosci. Pierwsza grupe stanowia polaczenia scisle, czyli malo ruchome lub nieruchome, w których stykajace sie powierzchnie kostne sa spojone tkanka laczna wlóknista, tkanka chrzestna lub tkanka kostna, a druga - polaczenia wolne, czyli stawy, w których kosci moga poruszac sie wzgledem siebie.

Polaczenia kosci scisle Do polaczen scislych naleza: wiezozrosty, c~rzastkozrosty i kosciozrosty. Wiezozrost jest polaczeniem utworzonym przy udziale tkanki lacznej wlóknistej. Rozróznia sie: wiezozrost wlóknisty zbudowany z pasm lacznotkankowych o wlóknach kolagenowych, np. blony miedzykostne przedramienia czy goleni; wiezozrost sprezysty zbudowany z pasm lacznotkankowych o wlóknach sprezystych i kolagenowych, np. wiezadla zólte miedzy lukami kregów; szew utworzony przez cienka, ale bardzo mocna warstwe tkanki lacznej, charakterystyczny dla polaczen kosci czaszki. Ze wzgledu na uksztaltowanie krawedzi kosci, szew moze byc: gladki, gdy brzegi laczonych kosci sa proste, np. w kosciach nosowych; pilowaty, gdy krawedzie kosci zazebiaja sie, np. miedzy koscia ciemieniowa a czolowa, i luskowy, gdy brzegi kosci dachówkowato zachodza na siebie, np. luska kosci skroniowej i kosc ciemIemowa; wklinowanie utworzone przez cienka warstwe tkanki lacznej, zwana ozebna mocujaca korzenie zebów w zebodolach. Chrzastkozrost jest polaczeniem, w którym materialem spajajacym jest chrzastka. W mlodym wieku chrzastkozrosty wystepuja m.in. w postaci chrzastek nasadowych znajdujacych sie miedzy trzonem a nasadami kosci dlugich i zbudowane sa z chrzastki szklistej, która z wiekiem stopniowo przeksztalca sie w chrzastke wlóknista. U doroslych chrzastkozrosty utworzone sa z chrzastki wlóknistej. Wyjatkiem jest polaczenie pierwszego zebra z mostkiem, gdzie wystepuje chrzastka szklista.

* * *

*

Kosciozrost jest polaczeniem, w którym materialem laczacym jest tkanka kostna. Pojawiaja sie one u osób starszych, gdy wiezozrosty i chrzastkozrosty ulegaja skostnieniu, jak sie to dzieje z chrzastkami nasadowymi kosci dlugich i ze szwami czaszki.

Polaczenia kosci wolne (stawy) Stawy sa ruchomymi po sobie powierzchniami wej. W budowie stawów kteryzujace rózne stawy 50

polaczeniami kosci, w których miedzy slizgajacymi sie stawowymi wystepuje szczelina w postaci jamy stawowyróznia sie skladniki stale i skladniki niestale, charao bardziej zlozonej budowie.

Do skladników stalych stawów naleza: powierzchnie stawowe pokryte szklista chrzastka stawowa, ulatwiajaca ruchy, poniewaz zmniejsza ona do minimum tarcie przy przesuwaniu sie jednej powierzchni stawowej kosci wzgledem drugiej. Chrzastka stawowa ulega odwracalnej zmianie ksztaltu pod wplywem wiekszego ucisku. Powierzchnie stawowe moga byc plaskie, wypukle (stanowiace glówke stawowa) lub wklesle (stanowiace panewke stawowa); torebka stawowa, bedaca oslona lacznotkankowa otaczajaca staw i odgraniczajaca go od otoczenia. Sklada sie ona z polozonej zewnetrznie, mocniejszej blony wlóknistej i z polozonej wewnetrznie cienkiej blony maziowej, która wydziela do jamy stawowej lepka i sliska, zmniejszajaca tarcie - maz stawowa; jama stawowa, bedaca szczelinowata przestrzenia pomiedzy powierzchniami stawowymi wypelniona mazia (ryc. 40).

*

*

*

blona wlóknista torebki stawowej

Ryc. 40. Schemat stawu

jama stawowa

blona maziowa

Do niestalych skladników stawów naleza: wiezadla stawowe, stanowiace pasma tkanki lacznej wlóknistej, biegnace najczesciej na torebce stawowej od jednej kosci do drugiej; obrabek stawowy, stanowiacy wal chrzastki wlóknistej, wystepujacy np. w stawie barkowym. Znajduje sie on na brzegu panewki stawowej i powoduje poglebienie panewki oraz ochrone glówki stawowej przed uderzeniami; krazki stawowe zbudowane z chrzastki wlóknistej lub z tkanki lacznej wlóknistej, stanowiace przegrode dzielaca staw na dwie czesci albo tworzace przegrode czesciowa i te nazywamy lakotkami stawowymi.

* *

*

Podzial

stawów

W zaleznosci od uksztaltowania powierzchni stawowych i wykonywanych ruchów wyrózniamy nastepujace stawy: zawiasowy, o glowie w ksztalcie bloczka i wkleslej panewce (stykajace sie powierzchnie stawowe poruszaja sie tylko w jednej plaszczyznie). W tym

*

4*

51

* * * * *

*

rodzaju stawu mozliwe sa jedynie ruchy zginania i prostowania, np. stawy miedzypaliczkowe, staw lokciowy; obrotowy, o glowie cylindrycznej i odpowiednio do niej wyzlobionej panewce, pozwalajacy na ruchy obrotowe dookola dlugiej osi, np. staw promieniowo-lokciowy blizszy; srubowy, podobnie uksztaltowany jak poprzedni, pozwalajacy na ruchy obrotowe z jednoczesnym przesuwaniem podluznym (ruch jak przy wkrecaniu sruby), np. staw miedzy zebem kregu obrotowego i powierzchniami stawowymi kregu szczytowego; eliptyczny, o glowie wypuklej w stosunku do swej dlugiej osi i wypuklej w stosunku do swej osi poprzecznej, pozwalajacy na ruchy w dwóch prostopadlych do siebie plaszczyznach (zginania i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia), np. staw promieniowo-nadgarstkowy; siodelkowaty, o powierzchniach stawowych w ksztalcie siodla (w jednej plaszczyznie powierzchnia jest wklesla, w drugiej wypukla), np. staw nadgarstkowo-sródreczny kciuka, w którym mozliwe sa ruchy przywodzenia i odwodzenia kciuka oraz przeciwstawienie i odprowadzenie kciuka; kulisty, o glowie w ksztalcie wycinka kuli i wkleslej malej panewce. Wykazuje on najwieksza ruchomosc, poniewaz zezwala na ruchy we wszystkich kierunkach, np. staw barkowy; panewkowy, o glowie w ksztalcie wycinka kuli i wkleslej duzej panewce, pozwalajacy na ruchy we wszystkich plaszczyznach, ale w bardziej ograniczonym zakresie niz staw kulisty, np. staw biodrowy (ryc. 41). Stawy: zawiasowy, obrotowy i srubowy zaliczane sa do stawów jednoosiowych, stawy eliptyczny i siodelkowaty - do dwuosiowych, a stawy: kulisty i panewkowy - do wieloosiowych.

staw panewkowy

staw biodrowy

Ryc. 41. Przyklady

52

staw zawiasowy

staw siodelkowaty

staw nadgarstkowo -sródreczny kciuka

-

polaczen stawowych kosci

staw lokciowy

staw eliptyczny

staw promienno-nadgarstkowy