Andrea Camilleri - Owce i pasterz

© 2007 Sel​le​rio Edi​to​re, Pa​ler​mo © Co​py​ri​ght for the Po​lish trans​la​tion by Pa​weł Bra​vo © Co​py​ri​ght for the Po​lish edi​tion by Wy​daw​nic​two Li​te​rac​kie, 2015 Ry​ci​na na pierw​szej stro​nie okład​ki przed​sta​wia sank​tu​arium świę​tej Ro​za​lii koło Pa​ler​mo © Ma​rzo​li​no/www.shut​ter​stock.com Ty​tuł ory​gi​na​łu: "Le pe​co​re e il pa​sto​re" Prze​kład książ​ki był moż​li​wy dzię​ki po​mo​cy fi​nan​so​wej Mi​ni​ster​stwa Spraw Za​gra​nicz​nych Re​pu​bli​ki Wło​skiej; La tra​du​zio​ne del li​bro è sta​ta po​ssi​bi​le gra​zie al con​tri​bu​to del Mi​ni​ste​ro de​gli Af​fa​ri Es​te​ri del​la Re​pub​bli​ca Ita​lia​na. PRO​JEKT GRA​FICZ​NY OKŁAD​KI: Ma​rek Paw​łow​ski RE​DAK​TOR PRO​WA​DZĄ​CY: Wal​de​mar Po​pek RE​DAK​CJA: Anna Mi​lew​ska KO​REK​TA: Ka​mil Bo​gu​sie​wicz, Ewa Ko​cha​no​wicz

Wy​daw​nic​two Li​te​rac​k ie Sp. z o.o. ul. Dłu​ga 1, 31-147 Kra​ków bez​płat​na li​nia te​le​fo​nicz​na: 800 42 10 40 księ​gar​nia in​ter​ne​to​wa: www.wy​daw​nic​two​li​te​rac​kie.pl e-mail: ksie​gar​nia@wy​daw​nic​two​li​te​rac​kie.pl fax: (+48-12) 430 00 96 tel.: (+48-12) 619 27 70 ISBN: 978-83-08-05719-3 Kon​wer​sję do wer​sji elek​tro​nicz​nej wy​ko​na​no w sys​te​mie Ze​cer Wszel​kie pra​wa za​strze​żo​ne. Ni​niej​szy plik jest ob​ję​ty ochro​ną pra​wa au​tor​skie​go i za​bez​pie​czo​ny zna​kiem wod​nym (wa​ter​mark). Uzy​ska​ny do​stęp upo​waż​nia wy​łącz​nie do pry​wat​ne​go użyt​ku. Roz​po​wszech​nia​nie ca​ło​ści lub frag​men​tu ni​niej​szej pu​bli​ka​cji w ja​kiej​kol​wiek po​sta​ci bez zgo​dy wła​ści​cie​la praw jest za​bro​nio​ne.

1.

Miejsca

Erem Las mię​dzy osa​da​mi San​to Ste​fa​no i Cam​ma​ra​ta, po​ło​żo​ny pra​wie ty​siąc me​trów nad po​zio​mem mo​rza, był kie​dyś tak dzi​ki i nie​prze​by​ty, że świa​tło sło​necz​ne nie do​cho​dzi​ło przez gę​stwę li​ści, a kto się tam za​pu​ścił, nie umiał okre​ślić, czy wciąż jest dzień, czy już noc. Pierw​si arab​scy zdo​byw​cy na​zwa​li go ko​skin, co ozna​cza mrocz​ne miej​sce. Z cza​sem na​zwa zmie​ni​ła się na Qu​isqu​ina. Ro​sa​lia Si​ni​bal​di, uro​dzo​na w Pa​ler​mo w 1130 roku dzie​wo​ja wiel​kiej uro​dy i ma​jąt​ku, cór​ka księ​cia Si​ni​bal​da i Gi​skar​dy, ku​zyn​ki kró​la Ro​ge​ra II, czy to z nie​chę​ci do mał​żeń​stwa z księ​ciem Bal​dwi​nem, przy​szłym kró​lem Je​ro​zo​li​my, któ​re​go ży​czył so​bie jej wuj, król Sy​cy​lii Wil​helm II (ach, te po​gma​twa​ne sy​cy​lij​skie ko​li​ga​cje, za​rów​no u szlach​ty, jak i u gmi​nu!), czy ra​czej dla​te​go, że nie od​po​wia​dał jej świat, w któ​rym się ob​ra​ca​ła – ży​cie dwor​skie było dla niej zbyt grzesz​ne, sku​pio​ne na przy​jem​no​ściach ma​te​rial​nych, gro​ma​dze​niu bo​gactw i oka​zy​wa​niu zbyt​ku (ten sam wstręt miał po​czuć za kil​ka​dzie​siąt lat mło​dzie​niec o imie​niu Fran​ce​sco) – po​sta​no​wi​ła oko​ło 1150 roku, le​d​wo co ukoń​czyw​szy dwa​dzie​ścia lat, uciec z ro​dzin​ne​go mia​sta, by żyć w sa​mot​no​ści i mo​dli​twie. Z po​cząt​ku prze​no​si​ła się to tu, to tam, wresz​cie za​szy​ła się w czymś na po​do​bień​stwo jamy w le​sie Qu​isqu​ina, po​łą​czo​nej z in​ny​mi roz​pa​dli​na​mi, tak ukry​tej mię​dzy ska​ła​mi i gę​stwi​ną, że na​wet psom trud​no by​ło​by ją wy​tro​pić. Żyła tam dwa​na​ście lat. Było to ide​al​ne miej​sce na mo​dli​twę, kon​tem​pla​cję i umar​twie​nia, bez ży​wej du​szy w po​bli​żu. In​skryp​cja na ska​le tuż przed ni​skim wej​ściem do gro​ty gło​si: Ego Ro​sa​lia Si​ni​bal​di Qu​isqu​ine et Ro​sa​rum do​mi​ni fi​lia Amo​re Do​mi​ni mei Iesu Cri​sti in hoc an​tro ha​bi​ta​ri de​cre​vi („Ja, Ro​sa​lia Si​ni​bal​di, cór​ka pana na do​brach Qu​isqu​ina i Rose, po​sta​no​wi​łam za​miesz​kać w tej oto pie​cza​rze z mi​ło​ści do Pana mo​je​go Je​zu​sa Chry​stu​sa”). Małe wy​ja​śnie​nie: oj​ciec Ro​sa​lii, Si​ni​bal​do, był feu​dal​nym pa​nem Qu​isqu​iny oraz osa​dy zwa​nej Rose. Kil​ka lat póź​niej Ro​sa​lia Si​ni​bal​di prze​nio​sła się do gro​ty w ma​sy​wie Pel​le​gri​no, gó​ru​ją​cym nad Pa​ler​mo (gó​ru​ją​cym do tego stop​nia, że w cza​sach wo​jen pu​nic​kich roz​bił tam obóz Ha​mil​kar Bar​kas i co ja​kiś czas spa​dał na mia​sto ze swo​imi ludź​mi, wy​ci​na​jąc w pień Rzy​mian, któ​rzy je oku​po​wa​li). W tej​że gro​cie żyła w zu​peł​nej sa​mot​no​ści, do​pó​ki nie umar​ła w 1166 roku. I wszy​scy o niej za​po​mnie​li. Na pra​wie pięć​set lat. W 1624 roku w Pa​ler​mo wy​bu​chła strasz​li​wa za​ra​za, przed któ​rą, zda​wa​ło się, nie było ra​tun​ku. Pięt​na​ste​go lip​ca owe​go roku pe​wien czło​wiek wy​brał się na po​lo​wa​nie na górę Pel​le​gri​no, by​naj​mniej nie dla roz​ryw​ki, ale po to, żeby zdo​być coś do je​dze​nia, żyw​no​ści bo​wiem co​raz bar​dziej bra​ko​wa​ło. I oto uka​za​ła mu się dziew​czy​na, Ro​sa​lia. Wska​za​ła gro​tę i po​uczy​ła, że je​śli po​zbie​ra jej ko​ści, któ​re się tam znaj​du​ją, i prze​nie​sie w uro​czy​stej pro​ce​sji uli​ca​mi Pa​ler​mo, za​ra​za zo​sta​nie nie​chyb​nie po​ko​na​na. My​śli​wy zbiegł do mia​sta na zła​ma​nie kar​ku i po​wtó​rzył wszyst​ko wła​dzom, te zaś były go​to​we

choć​by i du​szę za​prze​dać, by​le​by skoń​czył się po​mór. Od​na​le​zio​no gro​tę, ale ko​ści były tak wto​pio​ne w ka​mień, że trze​ba było wy​kuć ka​wał ska​ły, któ​ry je za​wie​rał. Od​by​ła się uro​czy​sta pro​ce​sja i za​ra​za nie​ba​wem ustą​pi​ła. Ogło​szo​na pa​tron​ką Pa​ler​mo świę​ta Ro​za​lia, zwa​na małą świę​tą, sta​ła się wśród ludu przed​mio​tem wiel​kiej czci, trwa​ją​cej po dziś dzień. Za​raz po tym, jak od​kry​to jej szcząt​ki, dwaj mu​ra​rze za​czę​li szu​kać gro​ty w le​sie Qu​isqu​ina, czy​li pierw​sze​go miej​sca od​osob​nie​nia świę​tej, i w koń​cu do niej do​tar​li. Było czymś na​tu​ral​nym, że gro​ta sta​ła się ce​lem piel​grzy​mek i kul​tu, obok zaś zbu​do​wa​no ka​pli​cę, do któ​rej nie​prze​rwa​nym stru​mie​niem przy​by​wa​li wier​ni. W 1690 roku ma​jęt​ny ku​piec z Ge​nui, Fran​ce​sco Scas​si (albo Scas​so), do​znał mi​stycz​ne​go olśnie​nia i prze​niósł się do tej sa​mej gro​ty z trze​ma to​wa​rzy​sza​mi. Po​bu​do​wał ob​szer​ny klasz​tor i spo​ry ko​ściół, choć nowy wła​ści​ciel dóbr, ksią​żę Ga​eta​no Ven​ti​mi​glia di Col​le​sa​no, so​bie przy​pi​sał całą za​słu​gę i na pa​miąt​kę po​le​cił umie​ścić w ko​ście​le sto​sow​ną ta​bli​cę. Scas​si usta​no​wił bar​dzo su​ro​we re​gu​ły dla tych, któ​rzy chcie​li do​łą​czyć do pu​stel​ni​czej wspól​no​ty. Bo o to w grun​cie rze​czy cho​dzi​ło – o świec​ką wspól​no​tę pu​stel​ni​czą, któ​rej miesz​kań​cy nie byli praw​dzi​wy​mi brać​mi za​kon​ny​mi, cho​ciaż tak ka​za​li na sie​bie mó​wić. Cho​dzi​li w ha​bi​tach, ale nie na​le​że​li do żad​ne​go za​ko​nu i nie byli pod​da​ni re​gu​le mo​na​stycz​nej. Bez re​guł po​zo​sta​li aż do chwi​li roz​wią​za​nia, choć nie​je​den bi​skup (Ra​mi​rez, Lo Ja​co​no, Pe​ruz​zo) nie​raz in​ter​we​nio​wał z oj​cow​ską cier​pli​wo​ścią i rów​nie oj​cow​ską twar​dą ręką, aby prze​strze​ga​li cho​ciaż pod​sta​wo​wych re​guł. No​wi​cjat, we​dle za​my​słu Scas​sie​go, miał trwać okrą​gły rok, a pró​by do przej​ścia w tym cza​sie były tak ostre, okrut​ne wręcz, że więk​szość kan​dy​da​tów, je​śli nie mia​ła w so​bie skłon​no​ści do umar​twień w imię wy​wyż​sze​nia du​cho​we​go, od​pa​da​ła po paru mie​sią​cach. Scas​si za​rzą​dził rów​nież, że cia​ło zmar​łe​go współ​bra​ta mia​ło po​zo​stać bez po​chów​ku, tyl​ko – tak jak u ka​pu​cy​nów w Pa​ler​mo – wy​sta​wio​ne na wi​dok w spe​cjal​nej kryp​cie, do któ​rej wcho​dzi​ło się przez kla​pę w środ​ku ko​ścio​ła. Im obrzy​dliw​sze​go wy​glą​du na​bie​ra​ły zwło​ki, tym bar​dziej ra​do​wa​li się współ​bra​cia. Mie​li dzię​ki nim nie​usta​ją​ce przed​sta​wie​nie nę​dzy ziem​skie​go by​to​wa​nia czło​wie​ka. Pro​ce​du​ra su​sze​nia, we​dług tego, co pi​sze Sa​lva​to​re In​de​li​ca​to, po​le​ga​ła na prze​ło​że​niu tru​pa na „ruszt z gli​nia​nych ru​rek w her​me​tycz​nie za​mknię​tym po​miesz​cze​niu; sie​dem, osiem mie​się​cy póź​niej na​są​cza​no go octo​wym wy​cią​giem z ziół aro​ma​tycz​nych i wresz​cie wy​sta​wia​no na słoń​ce w celu cał​ko​wi​te​go wy​su​sze​nia” 1. Sła​wa ere​mu, jego ostrych wa​run​ków ży​cia i mi​stycz​nej aury, szyb​ko ro​ze​szła się tak​że poza wy​spą, zgła​sza​ło się dużo chęt​nych – czy to ze szcze​re​go po​wo​ła​nia, czy dla​te​go, że mie​li nie​za​ła​twio​ne po​ra​chun​ki z pra​wem. Albo, je​śli tak to wo​lał​by ktoś ująć, z wła​snym su​mie​niem. Tak wła​śnie za​cho​wał się Bar​to​lo​meo Pii, hisz​pań​ski ge​ne​rał sta​cjo​nu​ją​cy w Pa​ler​mo, któ​ry za​biw​szy nie​win​ne​go czło​wie​ka, opu​ścił woj​sko i uszedł do pu​stel​ni w Qu​isqu​inie –

zwał się od​tąd bra​tem Vin​cen​zo. Za​wsze to le​piej zo​stać wol​nym pu​stel​ni​kiem, niż tra​fić za kra​ty. Wścib​stwo nie było tam do​brze wi​dzia​ne, nikt ni​ko​go o nic nie wy​py​ty​wał, każ​dy zaj​mo​wał się sobą, przy​ję​ty do wspól​no​ty brat wy​bie​rał nowe imię i mógł za​po​mnieć o praw​dzi​wym. Przed​sta​wi​cie​lom pra​wa na​wet nie prze​szło przez myśl, aby wspiąć się aż do ere​mu, żeby prze​ko​nać się, kto tam jest, a kogo nie ma. Ksią​żę​ta, bi​sku​pi, kar​dy​na​ło​wie i szlach​ta wszel​kie​go au​to​ra​men​tu (na Sy​cy​lii na​ty​ka​łeś się na szlach​ci​ca co dwa kro​ki) za​czę​li ro​bić tam krót​kie wy​pa​dy dla pod​ku​ro​wa​nia du​szy i cia​ła, po​wie​trze bo​wiem było czy​ste, świe​że i za​ostrza​ło ape​tyt. Co praw​da, nie​mal od po​cząt​ku mię​dzy niby-za​kon​ni​ka​mi w ere​mie do​cho​dzi​ło do nie​sna​sek, za​wi​ści, prze​mo​cy wszel​kie​go ro​dza​ju i kra​dzie​ży. In​de​li​ca​to nie​co da​lej wspo​mi​na: „Król Fer​dy​nand IV pod ko​niec krót​kie​go po​by​tu w 1807 roku był pod ta​kim wra​że​niem mi​stycz​nej at​mos​fe​ry klasz​to​ru, iż roz​ka​zał, aby co roku do​star​cza​no pu​stel​ni​kom tuń​czy​ka”. Cie​szy​li się tym tuń​czy​kiem nie​wie​le po​nad pięć​dzie​siąt lat; po​tem na miej​sce Bur​bo​nów przy​szli bez​boż​ni Pie​mont​czy​cy i pięk​ny zwy​czaj upadł. Rzecz ja​sna, z bie​giem cza​su erem bar​dzo się roz​rósł, a las czę​ścio​wo upo​rząd​ko​wa​no, wy​ty​cza​jąc w nim ścież​ki i alej​ki. W su​mie na ca​łym ob​sza​rze było pa​rę​dzie​siąt cel, a na​wet znaj​do​wa​ły się tam sala ce​re​mo​nial​na i noc​le​gow​nia dla go​ści. W le​sie wy​ty​czo​no dro​gę, któ​ra pro​wa​dzi​ła do „wiel​kie​go” dębu, pod któ​rym świę​ta nie tyl​ko się mo​dli​ła, lecz tak​że su​szy​ła wło​sy. Spra​wy za​czę​ły iść w złym kie​run​ku w 1922 roku, kie​dy ów​cze​sny prze​ło​żo​ny, brat Ber​nar​do, zo​stał od​na​le​zio​ny we​wnątrz ere​mu z po​de​rżnię​tym gar​dłem. Czy zbrod​ni​cza ręka na​le​ża​ła do przy​by​sza z ze​wnątrz, czy był to ra​czej sku​tek we​wnętrz​nych po​ra​chun​ków? Pra​wie wszy​scy skła​nia​li się do dru​giej hi​po​te​zy, ale w paź​dzier​ni​ku 1922 roku wła​dzę we Wło​szech prze​ję​li fa​szy​ści i na​wet na Sy​cy​lii ka​ra​bi​nie​rzy wraz z po​li​cją mie​li po​waż​niej​sze zmar​twie​nia na gło​wie. Tak czy owak, za​bój​stwo ujaw​ni​ło, z ja​kiej gli​ny ule​pie​ni są nie​któ​rzy pu​stel​ni​cy. Za​raz po za​bój​stwie za​czę​ło im bra​ko​wać pie​nię​dzy. Prze​sta​ły na​pły​wać spad​ki i sute da​ro​wi​zny. Erem mógł o wła​snych si​łach prze​trwać atak zimy dzię​ki swo​im mu​ra​rzom, szew​com, ko​wa​lom i pie​ka​rzom, ale pu​stel​ni​cy nie wy​twa​rza​li ni​cze​go zdat​ne​go do sprze​da​ży, ogra​ni​cza​li się do rze​czy, któ​re po​zwa​la​ły im prze​żyć. W 1928 roku wła​dze urzę​do​wo roz​wią​za​ły wspól​no​tę. Sław​na aura mi​stycz​na spra​wi​ła, że nie​któ​rzy ere​mi​ci przez kil​ka wie​ków umie​ra​li w opi​nii świę​to​ści (choć ni​g​dy nie prze​ło​ży​ło się to na kon​kret​ne ka​no​ni​za​cje). Ale zbyt wie​lu bra​ci bez ce​re​gie​li tę aurę lek​ce​wa​ży​ło, po​świę​ca​jąc się bar​dziej świec​kim za​ję​ciom, ta​kim jak na​pa​ści, wy​mu​sze​nia, kra​dzie​że mie​nia i by​dła, roz​bo​je. Kie​dy nad​szedł de​kret o roz​wią​za​niu, nie​któ​rzy ere​mi​ci nie usłu​cha​li wła​dzy ko​ściel​nej i za​czę​li oku​pa​cję ere​mu. Z cze​go żyli, dość ła​two się do​my​ślić. Nowy bi​skup Agri​gen​to, pięć​dzie​się​ciocz​te​ro​let​ni Gio​van​ni Bat​ti​sta Pe​ruz​zo,

kon​se​kro​wa​ny w 1932 roku, po paru la​tach po​sta​no​wił zro​bić po​rzą​dek ze zbun​to​wa​ny​mi ere​mi​ta​mi z Qu​isqu​iny, któ​rzy już cał​kiem jaw​nie da​wa​li schro​nie​nie zbie​gom i ma​fio​som, ak​tyw​nie z tymi dru​gi​mi współ​pra​cu​jąc. Pe​ruz​zo był czło​wie​kiem zde​cy​do​wa​nym, o że​la​znej woli, i po wie​lo​let​nich pe​ry​pe​tiach do​piął swe​go – na cze​le nie​licz​nych pu​stel​ni​ków, któ​rzy do​trwa​li do tej chwi​li, po​sta​wił dwóch księ​ży, jed​ne​go jako prze​ło​żo​ne​go, dru​gie​go jako ka​pe​la​na. Prze​ciw​ko tej czy​st​ce pod​ję​tej przez Pe​ruz​za opo​no​wa​li nie tyl​ko ere​mi​ci, lecz tak​że nie​je​den peł​no​moc​nik pre​fek​ta pro​win​cji, wy​zna​czo​ny do za​rzą​du do​bra​mi sank​tu​arium, w oba​wie, że ku​ria z Agri​gen​to ze​chce roz​to​czyć nad nimi kon​tro​lę. Pe​ruz​zo, uro​dzo​ny w Ales​san​drii w Pie​mon​cie, do​słow​nie za​ko​chał się w Qu​isqu​inie, w jej „spo​koj​nym od​osob​nie​niu”, jak na​pi​sał do pra​ła​ta z San​to Ste​fa​no. Kie​dy tyl​ko miał tro​chę wol​ne​go cza​su, chro​nił się w ere​mie. W 1945 roku za​mie​rzał przy​być do Qu​isqu​iny 15 lip​ca i spę​dzić tam mie​siąc czy dwa mie​sią​ce w to​wa​rzy​stwie je​dy​nie „bra​ta pa​sjo​ni​sty” – ten miał za​dbać o wszyst​kie po​trze​by zwią​za​ne z po​by​tem bi​sku​pa, mię​dzy in​ny​mi zna​leźć chło​pa​ka, któ​ry co​dzien​nie bę​dzie scho​dził do wsi na za​ku​py. Pe​ruz​zo w ża​den spo​sób nie chciał swo​ją obec​no​ścią spra​wiać kło​po​tów du​chow​nym z San​to Ste​fa​no. Jed​nak sze​reg oko​licz​no​ści spo​wo​do​wał, że mu​siał wcze​śniej roz​po​cząć urlop. W do​dat​ku w to​wa​rzy​stwie nie pa​sjo​ni​sty, lecz wie​leb​ne​go Gra​cef​fy, jed​ne​go z księ​ży wy​sła​nych tam przez nie​go w celu za​rzą​dza​nia klasz​to​rem. Kie​dy do​tarł do ere​mu, prze​by​wa​ło w nim tyl​ko dwóch czy trzech pu​stel​ni​ków, ja​kiś przy​jezd​ny i je​den czło​wiek peł​nią​cy funk​cje ku​cha​rza i po​słu​ga​cza. Dzie​wią​te​go lip​ca wie​czo​rem Pe​ruz​zo, jak zwy​kle, po​szedł z księ​dzem Gra​cef​fą do lasu na spa​cer, z ko​niecz​no​ści krót​ki, bo ksiądz cier​piał na czę​ścio​wy pa​ra​liż i zwy​rod​nie​nie krę​go​słu​pa, co bar​dzo ogra​ni​cza​ło mu ru​chy. Spa​cer na ogół koń​czył się w miej​scu, w któ​rym „kil​ka ka​mie​ni za​chę​ca​ło, by przy​siąść”. Rów​nież tego wie​czo​ru usie​dli na nich. Bi​skup Pe​ruz​zo spoj​rzał na ze​ga​rek. Była do​kład​nie dzie​więt​na​sta czter​dzie​ści pięć. Spa​ce​ro​wa​li przez kwa​drans. Te​raz za​mie​rza​li po​sie​dzieć so​bie pół go​dzi​ny, by na​cie​szyć się rześ​kim po​wie​trzem i w ci​szy „roz​my​ślać o du​szy”, z dala od „ludz​kiej ciż​by”. Ale co naj​mniej trzech przed​sta​wi​cie​li owej ciż​by cza​iło się parę me​trów da​lej.

1. Bi​blio​gra​fia źró​deł cy​ta​tów znaj​du​je się na koń​cu książ​ki. [wróć]

Klasztor Ba​da​cze dzie​jów zna​mie​ni​te​go rodu To​ma​sich (tak, wła​śnie tego, któ​ry wy​dał Giu​sep​pe​go, au​to​ra Ge​par​da) mogą bu​szo​wać do woli w licz​nych do​ku​men​tach, po​wsta​łych, od​kąd na fir​ma​men​cie dzie​jów za​ja​śnie​li bliź​nia​cy Car​lo i Giu​lio To​ma​si, sy​no​wie przed​wcze​śnie zmar​łe​go Fer​di​nan​da (oże​nił się w wie​ku szes​na​stu lat, a zmarł, kie​dy miał lat osiem​na​ście), któ​ry był bliź​nia​czym bra​tem Ma​ria, no​szą​ce​go imię po ich ojcu. Wiel​kie trud​no​ści na​po​tka​ją za to, je​śli będą chcie​li na​świe​tlić po​stać za​ło​ży​cie​la rodu, rze​czo​ne​go Ma​ria. Mgli​stość in​for​ma​cji o nim jest za​iste zdu​mie​wa​ją​ca. Wie​my, że Ma​rio To​ma​si se​nior, uro​dzo​ny w Ka​pui w 1558 roku, przy​był na Sy​cy​lię w 1585 roku w or​sza​ku wi​ce​kró​la Mar​can​to​nia Co​lon​ny i ten​że Co​lon​na mia​no​wał go na​czel​ni​kiem woj​sko​wym mia​sta Li​ca​ta. Do​cho​dy z tej funk​cji po​zwa​la​ły się utrzy​mać, nic wię​cej. W jaki spo​sób więc do​szedł do ma​jąt​ku i wże​nił się w bo​ga​tą ro​dzi​nę szla​chec​ką? Tra​dy​cja ust​na, nie​wąt​pli​wie ukształ​to​wa​na przez złe ję​zy​ki, nie ma wie​le do​bre​go do po​wie​dze​nia na te​mat tego, jak Ma​rio To​ma​si wy​peł​niał swo​je za​da​nia i ja​kie miał po​ję​cie o służ​bie. Ist​nie​ją na​wet nie​licz​ne źró​dła pi​sem​ne mó​wią​ce o wy​to​czo​nym mu pro​ce​sie i za​pew​ne dy​mi​sji (tyl​ko chwi​lo​wej). Ten i ów po​su​nął się do stwier​dze​nia, że Ma​rio był swe​go ro​dza​ju łow​cą na​gród na wzór znacz​nie póź​niej​szych bo​un​ty kil​lers z Dzi​kie​go Za​cho​du. Po​dob​no z nie​wiel​kim od​dzia​łem po​lo​wał na wę​drow​nych roz​bój​ni​ków, roz​pa​no​szo​nych wów​czas na wy​spie (dziś rów​nież jest ich peł​no, tyl​ko ina​czej się ich na​zy​wa), a kie​dy po​chwy​cił któ​re​goś, od​ci​nał mu gło​wę i kon​ser​wo​wał ją w soli, czy w czymś, co tam miał aku​rat pod ręką. W owych cza​sach moż​na było unik​nąć kary za nie​któ​re prze​stęp​stwa, je​śli wi​no​waj​ca wrę​czał or​ga​nom spra​wie​dli​wo​ści gło​wę ban​dy​ty. Ma​rio wy​my​ślił więc, by tak rzec, sys​tem o obie​gu za​mknię​tym: rzu​cał na ja​kie​goś bo​ga​te​go miesz​kań​ca Li​ca​ty pierw​sze lep​sze oskar​że​nie, ka​zał go wtrą​cić do wię​zie​nia i jed​no​cze​śnie ofe​ro​wał mu – za tyle zło​ta, ile wa​ży​ła – za​bal​sa​mo​wa​ną gło​wę ban​dy​ty, któ​ra za​pew​nia​ła aresz​to​wa​ne​mu na​tych​mia​sto​we zwol​nie​nie. Po​wta​rzam: tej oso​bli​wej dzia​łal​no​ści Ma​ria To​ma​sie​go nie po​twier​dza żad​ne źró​dło pi​sa​ne. Po​zo​sta​je więc ta​jem​ni​cą, jak uda​ło mu się po​jąć za żonę bar​dzo bo​ga​tą dzie​dzicz​kę. Mamy za to po​twier​dze​nie, że z nie​ja​snych po​wo​dów, być może za nad​uży​cia wła​dzy, na pe​wien czas mu​siał schro​nić się w ro​dzin​nej Ka​pui. Ale z pew​no​ścią po po​wro​cie po​ślu​bił Fran​ce​skę Caro e Ce​le​stre, dzie​dzicz​kę ba​ro​nii Mon​te​chia​ro i pa​nią wy​spy Lam​pe​du​sa. Od cza​sów, gdy słu​ży​ła za kry​jów​kę pi​ra​tów, wy​spa owa po​zo​sta​wa​ła prak​tycz​nie bez​lud​na. Ale nie cał​kiem, funk​cjo​no​wał tam bo​wiem erem, w któ​rym go​ści​li za​rów​no chrze​ści​ja​nie, jak i mu​zuł​ma​nie. Tak so​bie po​ko​jo​wo jed​ni z dru​gi​mi współ​ist​nie​li, że aż po​wsta​ło wy​ra​że​nie „pu​stel​nik z Lam​pe​du​sy” na okre​śle​nie oso​by

umie​ją​cej zręcz​nie po​ru​szać się w dwóch świa​tach. W na​szych cza​sach chcia​ło​by się cu​dow​ne​go roz​mno​że​nia na ca​łym świe​cie ta​kich pu​stel​ni​ków z Lam​pe​du​sy. Dzię​ki ożen​ko​wi Ma​rio To​ma​si stał się szlach​ci​cem. Jako szlach​ci​ca wy​miar spra​wie​dli​wo​ści wła​ści​wie nie mógł go już tknąć, a w każ​dym ra​zie nie bez znacz​nych utrud​nień, po​dob​nie jak w przy​pad​ku co po​nie​któ​rych na​szych de​pu​to​wa​nych. W 1637 roku dwu​dzie​sto​trzy​let​ni Car​lo To​ma​si, uro​dzo​ny w Ra​gu​sie, ku​pu​je li​cen​tia po​pu​lan​di, czy​li pra​wo do za​kła​da​nia osad, i 3 maja te​goż roku kła​dzie ka​mień wę​giel​ny pod bu​do​wę mia​sta Pal​ma di Mon​te​chia​ro, za​pro​jek​to​wa​ne​go przez ar​chi​tek​ta z Ra​gu​sy, An​to​nia De Mar​ca. W ce​re​mo​nii, oprócz bliź​nia​ka Giu​lia, wziął udział stryj Ma​rio To​ma​si e Caro (za​uważ​my, że jak na szlach​ci​ca przy​sta​ło, do​dał do swo​je​go na​zwi​sko mat​ki), ko​men​dant zam​ku w Li​ca​cie i ka​pi​tan Świę​te​go Ofi​cjum. „Od sa​me​go po​cząt​ku Car​lo ob​no​sił się z za​mia​rem uczy​nie​nia z mia​sta no​we​go Je​ru​za​lem, dla​te​go roz​mie​ścił w nim wie​le sank​tu​ariów – utrzy​my​wa​nych z od​pu​stów – w któ​rych miesz​kań​cy i przy​jezd​ni mo​gli dzię​ki sa​mej swo​jej obec​no​ści na​być ka​wa​łek raju. W ku​rii ar​cy​bi​sku​piej w Agri​gen​to za​cho​wa​ły się bul​le, de​kre​ty i pa​pie​skie zgo​dy, ku​pio​ne za cięż​kie pie​nią​dze przez obu bliź​nia​ków, żeby ich świą​to​bli​wy pro​jekt mógł się speł​nić” (Ca​bib​bo-Mo​di​ca). Rok póź​niej Car​lo uzy​skał ty​tuł księ​cia ziem​skie​go di Pal​ma. Stryj Ma​rio, za​wsze wy​bie​ga​ją​cy my​ślą do przo​du, zna​lazł mu na​rze​czo​ną: była to ba​ro​nów​na Ro​sa​ria Tra​ina di Fal​co​ne​ri. Nie dość, że mia​ła po​kaź​ny ma​ją​tek, to jesz​cze była uko​cha​ną bra​ta​ni​cą Fran​ce​sca Tra​iny, bi​sku​pa Gir​gen​ti, wła​ści​cie​la ogrom​nych dóbr, chciw​ca, o któ​re​go skąp​stwie krą​ży​ły le​gen​dy. Ku​pił mię​dzy in​ny​mi za dzie​więć​dzie​siąt ty​się​cy sku​dów dwa mia​sta: Gir​gen​ti i Li​ca​tę (był więc wła​ści​cie​lem miej​sca, w któ​rym miesz​ka​ła i dzia​ła​ła ro​dzi​na To​ma​sich), a po​tem łu​pił miesz​kań​ców po​dat​ka​mi i dzie​się​ci​na​mi. Za​le​d​wie po paru la​tach Car​lo uległ jed​nak re​li​gij​nym po​ry​wom. Po​zo​sta​wił wszyst​ko bra​tu, łącz​nie z do​bra​mi i ty​tu​łem, i wy​co​fał się naj​pierw do wspól​no​ty te​aty​nów w Pa​ler​mo, na​stęp​nie zaś do Rzy​mu. Przez resz​tę ży​cia od​da​wał się stu​diom teo​lo​gicz​nym. Bliź​niak Giu​lio nie ustę​po​wał mu w żar​li​wej wie​rze, na​zy​wa​no go na​wet świę​tym księ​ciem. Któ​re​goś dnia ja​kiś nę​dzarz ukląkł przed nim, chcąc doń prze​mó​wić. Ksią​żę ka​zał mu wstać, tam​ten nie chciał, więc Giu​lio przy​klęk​nął. Po​mi​mo zna​nej wszem wo​bec świą​to​bli​wo​ści Giu​lio umiał moc​no stą​pać po zie​mi. Wie​dział, że na bu​do​wę ziem​skie​go Je​ru​za​lem, po​łą​czo​ne​go ty​lo​ma nić​mi z Je​ru​za​lem nie​bie​skim, trze​ba mnó​stwo pie​nię​dzy. Choć​by Wa​ty​kan, cią​gle nie​na​sy​co​ny, żą​dał wor​ków zło​ta za każ​dą za​twier​dzo​ną ini​cja​ty​wę. Je​dy​nym spo​so​bem było do​pro​wa​dze​nie do ko​rzyst​ne​go ożen​ku, któ​ry za​si​li ro​dzin​ną kasę świe​żą go​tów​ką. W tym mo​men​cie stryj Ma​rio, god​ny dzie​dzic swo​je​go ojca, wpadł na spryt​ny po​mysł. Za​su​ge​ro​wał, że sko​ro Car​lo po​zo​sta​wił bra​tu wszyst​ko, co po​sia​dał, Giu​lio po​wi​nien uznać za część da​ro​wi​zny tak​że jego byłą na​rze​czo​ną, Ro​sa​lię Tra​inę, wciąż nie​za​męż​ną. Ro​sa​lia z pew​no​ścią nie bę​dzie pro​te​sto​wać, zresz​tą czyż

Giu​lio nie wy​glą​dał jak skó​ra zdję​ta z jej by​łe​go na​rze​czo​ne​go? Uzy​skaw​szy jego zgo​dę, Ma​rio udał się pro​sto do bi​sku​pa, któ​ry rów​nież przy​jął pro​po​zy​cję. Dla „więk​szej ozdo​by i uczcze​nia” ożen​ku da​ro​wał bra​ta​ni​cy szes​na​ście ty​się​cy sku​dów w sre​brze, „prze​li​czo​nych i zwa​żo​nych we​dle zwy​cza​ju”, któ​re przy​jął w de​po​zyt oczy​wi​ście Ma​rio To​ma​si. Oprócz tej sumy, ogrom​nej jak na tam​te cza​sy, Ro​sa​lia ob​ję​ła w po​sia​da​nie kil​ka ma​jąt​ków ziem​skich, ja​kie zo​sta​wił jej w spad​ku dzia​dek Fa​bri​zio. Dłu​ga i skru​pu​lat​na umo​wa w spra​wie po​sa​gu, spi​sa​na na ży​cze​nie bi​sku​pa Tra​iny, upstrzo​na wa​run​ka​mi i za​strze​że​nia​mi, to ar​cy​dzie​ło skąp​stwa i nie​uf​no​ści do pana mło​de​go. Z tego związ​ku na​ro​dzi​ło się ośmio​ro dzie​ci: Fran​ce​sca, Isa​bel​la, Fer​di​nan​do (zmar​ły po trzech mie​sią​cach), An​to​nia, Giu​sep​pe, Ro​sa​ria (żyła je​de​na​ście mie​się​cy), Fer​di​nan​do, zwa​ny póź​niej świę​tym księ​ciem, i Ali​pia. Cór​ki po​szły do klasz​to​ru, sy​no​wie, z wy​jąt​kiem jed​ne​go, zo​sta​li księż​mi. O dzi​wo, ża​den mę​ski po​to​mek nie do​stał imie​nia ani po za​ło​ży​cie​lu rodu, ani po stry​ju Ma​rio, któ​ry wy​cho​wał osie​ro​co​ne bliź​nia​ki. Czy to przy​pa​dek dam​na​tio me​mo​riae? W 1667 roku Giu​lio otrzy​mał ty​tuł księ​cia Lam​pe​du​sy. „Bi​czo​wał się w sa​mot​no​ści, w ob​li​czu swo​je​go Boga i swo​jej zie​mi. Mu​sia​ło mu się zda​wać, że kro​ple jego krwi pa​da​ły na pola, aby zmyć z nich grzech. W po​boż​nym unie​sie​niu mu​siał być prze​ko​na​ny, że tyl​ko przez ów od​ku​pi​ciel​ski chrzest te pola sta​ją się na​praw​dę jego, krwią z jego krwi, cia​łem z jego cia​ła” (G. To​ma​si). Pier​wo​rod​ny syn, Giu​sep​pe Ma​ria, w wie​ku za​le​d​wie pięt​na​stu lat zre​zy​gno​wał z pier​wo​ródz​twa i jak już wspo​mi​na​li​śmy, wstą​pił do sta​nu du​chow​ne​go. Stu​dio​wał wpierw w Pa​ler​mo, po​tem prze​niósł się do Rzy​mu. Wszech​stron​nie wy​kształ​co​ny (znał ła​ci​nę, gre​kę, hisz​pań​ski, he​braj​ski, sy​ryj​sko-chal​ce​doń​ski, etiop​ski, arab​ski), po​świę​cał się ba​da​niu świę​tych ksiąg i li​tur​gii; zo​stał kar​dy​na​łem sie​dem mie​się​cy przed śmier​cią. Bło​go​sła​wio​nym ogło​szo​no go już w 1803 roku, ka​no​ni​zo​wał go zaś Jan Pa​weł II w 1986 roku. Jego sio​stra Isa​bel​la nie mia​ła jesz​cze ukoń​czo​nych czter​na​stu lat, kie​dy po​sta​no​wi​ła zo​stać mnisz​ką klau​zu​ro​wą. Po​nie​waż w Pal​mie było, co praw​da, za​trzę​sie​nie ko​ścio​łów, ale bra​ko​wa​ło klasz​to​rów, jej świą​to​bli​wy oj​ciec ka​zał za​mie​nić pa​łac ksią​żę​cy na opac​two be​ne​dyk​tyń​skie. Sko​rzy​stał przy tym z oka​zji, by wy​bu​do​wać so​bie nową sie​dzi​bę. Utwo​rze​nie klasz​to​ru nie było jed​nak spra​wą ła​twą. So​bór try​denc​ki usta​no​wił nowe re​gu​ły dla żeń​skich zgro​ma​dzeń, ale tyl​ko dość mgli​ście okre​ślił, co na​le​ży ro​zu​mieć przez po​ję​cie klau​zu​ry. Nie był to bła​hy pro​blem: w klasz​to​rach żeń​skich prze​by​wa​ło spo​ro ko​biet ze szlach​ty, któ​re siłą wy​pchnię​to do klau​zu​ry, żeby w mo​men​cie za​mąż​pój​ścia nie za​żą​da​ły w po​sa​gu czę​ści ro​dzin​ne​go ma​jąt​ku. W każ​dym ra​zie świę​ty ksią​żę i jego żona do​sto​so​wa​li się do po​sta​no​wień so​bo​ru w Ma​za​rze (1584) w spra​wie za​sad otwie​ra​nia i za​my​ka​nia bram klasz​to​ru, sto​so​wa​nia tak zwa​ne​go koła, czy​li bęb​na ob​ro​to​we​go do po​da​wa​nia przed​mio​tów, od​wie​dzin le​ka​rzy

oraz krew​nych, za​ka​zu ko​re​spon​den​cji bez nad​zo​ru prze​ło​żo​nej i tak da​lej. Żeby ująć w ramy ży​cie zgro​ma​dze​nia pod wzglę​dem or​ga​ni​za​cyj​nym i re​li​gij​nym, trze​ba było zna​leźć od​po​wied​nią oso​bę. Ksią​żę zwró​cił się do słu​żeb​nicz​ki bo​żej z Ci​min​ny, któ​ra zra​zu się zgo​dzi​ła, cho​ciaż mia​ła to być funk​cja nie​przy​no​szą​ca żad​ne​go do​cho​du. Ale po paru dniach uka​zał jej się anioł, któ​ry nie do​pu​ścił do wy​jaz​du do Pal​my, zsy​ła​jąc na nią cho​ro​bę (tak przy​naj​mniej na​pi​sa​ła księ​ciu). Ksią​żę z żoną wpa​dli na do​bry po​mysł: cze​mu by nie zwró​cić się do wie​leb​nej An​to​nii Tra​iny, ro​dzo​nej sio​stry księż​nej, ży​ją​cej w klasz​to​rze przy ko​ście​le S. Ma​ria del Can​cel​lie​re w Pa​ler​mo? Ksią​żę za​pro​po​no​wał więc szwa​gier​ce, by zo​sta​ła prze​ło​żo​ną i or​ga​ni​za​tor​ką no​we​go klasz​to​ru, a ta się zgo​dzi​ła. Nowa ksie​ni zja​wi​ła się w klasz​to​rze w Pal​mie z wo​za​mi ugi​na​ją​cy​mi się od zbo​ża, oli​wy, wina, ja​rzyn, se​rów, mio​du, ka​szy, mąki, ma​ka​ro​nu, kur, gęsi „tu​dzież paru skrzyń peł​nych po​ście​li, ser​wet i ob​ru​sów dla re​fek​ta​rza oraz grub​szych płó​cien ku​chen​nych”. Może wła​śnie z po​wo​du tylu dóbr wnie​sio​nych na rzecz wspól​no​ty in​ter​wen​cja anio​ła, któ​ry nie po​zwo​lił słu​żeb​nicz​ce z Ci​min​ny po​kie​ro​wać klasz​to​rem, zo​sta​ła na​zwa​na cu​dow​ną? Ze swej stro​ny ksią​żę za​pi​sał klasz​to​ro​wi „na wsze cza​sy” co​rocz​nie: dwie​ście sku​dów, dwie becz​ki „przed​nie​go mosz​czu”, „dzie​sięć wor​ków zbo​ża” i „sto fun​tów kasz​ka​wa​łu”. W Kon​sty​tu​cji mni​szek be​ne​dyk​tyń​skich Świę​te​go Ró​żań​ca z Pal​my, do​ku​men​cie po​cho​dzą​cym jed​nak z póź​niej​szej epo​ki, mamy opis ce​re​mo​nii otwar​cia klasz​to​ru: „Po za​koń​cze​niu mszy świę​tej wszyst​kie uda​ły się do roz​mów​ni​cy, wi​ka​ry zaś sta​nął przed drzwia​mi klau​zu​ry i wrę​czył klu​cze mat​ce za​ło​ży​ciel​ce, po czym mia​no​wał ją ksie​nią i prze​ło​żo​ną klasz​to​ru. Na​stęp​nie prze​kro​czy​ły próg te, któ​rym to było prze​zna​czo​ne: pan​na Fran​ce​sca, w wie​ku lat oko​ło pięt​na​stu, pan​na Isa​bel​la, trzy​na​sto​let​nia, pan​na An​to​nia, lat je​de​na​ście ma​ją​ca – cór​ki za​ło​ży​cie​li klasz​to​ru; sio​stra Can​di​da Dra​go, lat oko​ło trzy​dzie​stu; Nin​fa Uc​cel​lo, lat oko​ło dwu​dzie​stu, oby​dwie z Pa​ler​mo… Gel​tru​de So​la​no, je​de​na​sto​let​nia pan​na z Gir​gen​ti; do​łą​czy​ły jesz​cze trzy no​wi​cjusz​ki: pierw​szą była za​kon​ni​ca przy​by​ła z no​wi​cja​tu przy tak zwa​nym klasz​to​rze del Can​cel​lie​re z Pa​ler​mo Raf​fa​el​la Ter​ra​no​va, dru​ga zwa​ła się Ro​sa​lia Car​di​na​le, trze​cia zaś – Vit​to​ria Ga​glia​no. Jako ostat​nia we​szła za​ło​ży​ciel​ka, za​my​ka​jąc drzwi klau​zu​ry po​śród ogól​nej ra​do​ści, wi​wa​tów i łez po​boż​ne​go wzru​sze​nia”. Z pew​no​ścią ra​do​wa​ła się Isa​bel​la, pra​gną​ca zo​stać sio​strą Ma​rią Ukrzy​żo​wa​ną od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia. Skąd jed​nak pew​ność, że po​zo​sta​łe dwie cór​ki księ​cia, Fran​ce​sca i An​to​nia, pła​ka​ły w „po​boż​nym wzru​sze​niu”? Fran​ce​sca przy​bie​rze imię Ma​rii Se​ra​fi​ny, An​to​nia – Ma​rii Mag​da​le​ny, o Isa​bel​li już wspo​mnie​li​śmy. Póź​niej do zgro​ma​dze​nia wstą​pi jesz​cze ostat​nia cór​ka To​ma​sich, Ali​pia, w ży​ciu za​kon​nym Ma​ria Lan​ce​ata. Do tego sa​me​go klasz​to​ru po śmier​ci męża Giu​lia przy​bę​dzie też jako ter​cjar​ka Ro​sa​lia Tra​ina, któ​ra sta​nie się sio​strą Ma​rią Po​grze​ba​ną. Klasz​tor bę​dzie li​czył za​wsze oko​ło trzy​dzie​stu sióstr i no​wi​cju​szek.

2.

Postaci

Giovanni Battista Peruzzo Woj​na na Sy​cy​lii skoń​czy​ła się we wrze​śniu 1943 roku, kie​dy wy​spę w ca​ło​ści opa​no​wa​li alian​ci. Za​raz też za​czął się ko​lej​ny, krwa​wy kon​flikt po​mię​dzy bez​rol​ny​mi chło​pa​mi a wiel​ki​mi po​sia​da​cza​mi ziem​ski​mi, szla​chet​nie uro​dzo​ny​mi wła​ści​cie​la​mi nie​zmie​rzo​nych la​ty​fun​diów, w więk​szo​ści le​żą​cych odło​giem. Z po​cząt​ku chło​pi za​żą​da​li przy​wró​ce​nia fa​szy​stow​skich ustaw z 1933 i 1940 roku, zwa​nych ata​kiem na la​ty​fun​dia. Fa​szy​ści, jak wia​do​mo, cią​gle z kimś wo​jo​wa​li: a to z Etio​pią, a to z mu​cha​mi albo bra​kiem zbo​ża, z de​mo​plu​to​kra​cją, bez​dziet​ny​mi, de​fe​ty​sta​mi – ale nie każ​dą woj​nę umie​li wy​grać. Wiel​cy po​sia​da​cze ziem​scy po​sta​no​wi​li dać twar​dy od​pór żą​da​niom chłop​stwa i przy​czy​ni​li się do po​wsta​nia w 1944 roku tak zwa​ne​go blo​ku agrar​ne​go, cie​szą​ce​go się mniej lub bar​dziej otwar​tym wspar​ciem Ame​ry​ka​nów i An​gli​ków. O po​sta​wie i sym​pa​tiach alian​tów świad​czy nie tyl​ko wspie​ra​nie ru​chu se​pa​ra​ty​stycz​ne​go, lecz tak​że po​sa​do​wie​nie na sta​no​wi​skach bur​mi​strzów wie​lu lu​dzi zna​nych z po​wią​zań ma​fij​nych: po dłu​gim uśpie​niu w okre​sie fa​szy​stow​skim znów wy​pły​wa​li na wierzch. Blok zo​stał po​wo​ła​ny do ży​cia pod​czas spo​tka​nia w Sa​ga​nie czo​ło​wych przed​sta​wi​cie​li śro​do​wisk zie​miań​skich, ma​fii, se​pa​ra​ty​stów i zwy​czaj​nych ban​dy​tów. Wzię​li w nim udział: ksią​żę di Car​ca​ci z Ka​ta​nii, Lu​cio Ta​sca i ba​ron La Mot​ta z Pa​ler​mo, Ro​sa​rio Ca​co​par​do z Me​sy​ny, Sa​lva​to​re Man​na jako emi​sa​riusz mło​dych se​pa​ra​ty​stów oraz sław​ny ban​dy​ta Sa​lva​to​re Giu​lia​no, wów​czas w ran​dze puł​kow​ni​ka EVIS (Ochot​ni​czej Sy​cy​lij​skiej Ar​mii Nie​pod​le​gło​ścio​wej). Ze​bra​ni uzgod​ni​li pod​ję​cie sze​ro​ko za​kro​jo​nych dzia​łań po​li​tycz​nych i woj​sko​wych; cho​dzi​ło mię​dzy in​ny​mi o jaw​ne nie​po​słu​szeń​stwo wo​bec prze​pi​sów obo​wią​zu​ją​cych w pań​stwie wło​skim (w tym do​ty​czą​cych po​bo​ru no​wych rocz​ni​ków do woj​ska); sa​bo​taż gro​ma​dze​nia zbo​ża w tak zwa​nych spi​chler​zach lu​do​wych; boj​kot ustaw Gul​la, prze​wi​du​ją​cych prze​ka​za​nie ugo​rów chło​pom i nowe za​sa​dy dzier​ża​wy zie​mi or​nej; po​tycz​ki z ka​ra​bi​nie​ra​mi i in​ny​mi służ​ba​mi pań​stwa; sto​so​wa​nie nie​ogra​ni​czo​nej zbroj​nej prze​mo​cy wo​bec chło​pów oku​pu​ją​cych la​ty​fun​dia; fi​zycz​ną eli​mi​na​cję in​te​lek​tu​ali​stów i po​li​ty​ków wro​gich se​pa​ra​ty​zmo​wi, a zwłasz​cza li​de​rów związ​ko​wych. We​dług in​nych hi​sto​ry​ków, blok zwró​cił się o wspar​cie do ma​fii i ban​dy​tów do​pie​ro pod ko​niec 1945 roku. Ale w ta​kim ra​zie kto po​no​si od​po​wie​dzial​ność za śmierć związ​kow​ców za​mor​do​wa​nych wcze​śniej? Kto to zro​bił? Zbrod​ni​czy pro​jekt blo​ku, któ​re​go apo​geum sta​no​wi​ła ma​sa​kra w Por​tel​la del​le Gi​ne​stre w 1947 roku (11 za​bi​tych, 56 ran​nych), moż​na ująć naj​kró​cej w licz​bach: 18 związ​kow​ców ko​mu​ni​stycz​nych, so​cja​li​stycz​nych albo cha​dec​kich, 15 bur​mi​strzów, dzia​ła​czy ro​bot​ni​czych i po​li​ty​ków – wszy​scy zo​sta​li za​mor​do​wa​ni albo prze​pa​dli bez śla​du.

Po​śród ofiar zna​lazł się, co nie​unik​nio​ne, je​den z se​kre​ta​rzy związ​ku pra​cow​ni​ków rol​nych Fe​der​ter​ra. Ale ani siły po​rząd​ko​we, ani płat​ni za​bój​cy na usłu​gach blo​ku nie zdo​ła​li za​trzy​mać fali chło​pów, któ​rzy z czer​wo​ny​mi fla​ga​mi w dło​niach szli zaj​mo​wać ugo​ry i przy​go​to​wy​wać je pod upra​wę. Wspa​nia​ła, do​praw​dy, kar​ta w dzie​jach ru​chu chłop​skie​go. Ta czer​wień flag kłu​ła w oczy bi​sku​pa Agri​gen​to, Gio​van​nie​go Bat​ti​stę Pe​ruz​za. Był żar​li​wym an​ty​ko​mu​ni​stą z ra​cji wia​ry i prze​ko​nań, ale nie prze​szka​dza​ło mu to sprzy​jać w skry​to​ści du​cha chło​pom ma​sze​ru​ją​cym pod owy​mi fla​ga​mi. Pe​ruz​zo uro​dził się w Mo​la​re pod Ales​san​drią w Pie​mon​cie w 1878 roku. Za mło​du wstą​pił do pa​sjo​ni​stów, w 1901 roku przy​jął świę​ce​nia ka​płań​skie. Spraw​nie wy​peł​niał po​wie​rza​ne mu dość po​waż​ne mi​sje i w 1924 roku zo​stał bi​sku​pem. Wy​sła​no go do Man​tui (gdzie miesz​kał już w 1908 roku) jako po​moc​ni​ka dla dzie​więć​dzie​się​cio​let​nie​go or​dy​na​riu​sza die​ce​zji. Ener​gicz​ny, bez​u​stan​nie ak​tyw​ny, an​ga​żu​je się w or​ga​ni​za​cję i roz​bu​do​wę lo​kal​nej Ak​cji Ka​to​lic​kiej. W 1928 roku z oka​zji trzech​set​le​cia ka​no​ni​za​cji Lu​dwi​ka Gon​za​gi ścią​ga na ob​cho​dy do Man​tui ty​sią​ce mło​dych ka​to​li​ków z ca​łych Włoch. To błąd, za​pew​ne nie​za​mie​rzo​ny, w tym okre​sie bo​wiem wła​dze fa​szy​stow​skie nie pa​trzy​ły wca​le ła​ska​wym okiem na Ak​cję Ka​to​lic​ką. Była nie​bez​piecz​ną kon​ku​ren​cją dla fa​szy​stow​skiej mło​dzie​żów​ki ONB (Ope​ra Na​zio​na​le Ba​lil​la) i in​nych po​dob​nych or​ga​ni​za​cji. Dwu​dzie​ste​go pierw​sze​go czerw​ca, kie​dy mia​ły za​cząć się uro​czy​sto​ści rocz​ni​co​we, gru​py fa​szy​stów z Man​tui, wspar​te po​sił​ka​mi spo​za mia​sta, za​czę​ły znie​nac​ka w bru​tal​ny spo​sób na​pa​dać na mło​dych ka​to​li​ków. Na cze​le fa​szy​stów stał se​kre​tarz fe​de​ral​ny par​tii z Man​tui, nie​ja​ki Ar​ri​va​be​ne. Było wie​lu ran​nych, ale na tym się nie skoń​czy​ło: parę dni póź​niej trzej fa​szy​ści za​tłu​kli na śmierć pał​ka​mi prze​wod​ni​czą​ce​go rady die​ce​zjal​nej i by​łe​go prze​wod​ni​czą​ce​go cha​dec​kiej Par​tii Lu​do​wej. Zbrod​nia wy​wo​łu​je wiel​kie po​ru​sze​nie i fa​szy​ści, chcąc ra​to​wać twarz, mon​tu​ją kam​pa​nię oskar​żeń prze​ciw​ko bi​sku​po​wi Pe​ruz​zo: to on rze​ko​mo spro​wo​ko​wał prze​moc, a lu​dzie z Ak​cji Ka​to​lic​kiej mie​li pod​ło​żyć ogień pod sie​dzi​bę ONB, któ​rą w rze​czy​wi​sto​ści pod​pa​li​li sami fa​szy​ści. Ale Pe​ruz​zo jest nie​ugię​ty; je​dzie na​tych​miast do Rzy​mu, uzy​sku​je au​dien​cję u pa​pie​ża, po​tem u mi​ni​stra spraw we​wnętrz​nych, Fe​de​rzo​nie​go, wresz​cie do​sta​je się do sa​me​go Mus​so​li​nie​go, któ​re​mu bez ogró​dek przed​sta​wia praw​dzi​wą wer​sję zda​rzeń i kry​tycz​ną sy​tu​ację w Man​tui. Mus​so​li​ni za​pew​nia o swo​im zro​zu​mie​niu i rze​czy​wi​ście, wkrót​ce po​tem Ar​ri​va​be​ne tra​ci sta​no​wi​sko, pre​fekt idzie na eme​ry​tu​rę, kwe​stor zo​sta​je prze​nie​sio​ny do Ma​te​ry, a paru fa​szy​stów tra​fia za krat​ki. Fa​szy​ści jed​nak byli u wła​dzy już od sze​ściu lat i spra​wo​wa​li peł​ną kon​tro​lę nad kra​jem, w związ​ku z tym Pe​ruz​zo nie mógł wyjść cał​kiem bez szwan​ku z tej awan​tu​ry. Po paru mie​sią​cach znik​nął z mia​sta i tra​fił na swe​go ro​dza​ju wy​gna​nie, jako bi​skup ma​lut​kiej die​ce​zji w Op​pi​do Ma​mer​ti​no w Ka​la​brii. Nic nam nie wia​do​mo, by pro​te​sto​wał, ale

z pew​no​ścią mu​siał cier​pieć z po​wo​du nie​spra​wie​dli​wej kary. Po​dwój​nie nie​spra​wie​dli​wej, był bo​wiem za​de​kla​ro​wa​nym zwo​len​ni​kiem fa​szy​zmu. A przy​naj​mniej tego, co uwa​żał za spo​łecz​ną „re​wo​lu​cję” wy​wo​ła​ną przez fa​szyzm. W od​róż​nie​niu od bol​sze​wic​kiej re​wo​lu​cja ta nie pod​wa​ża​ła war​to​ści ka​to​lic​kich za​war​tych w dwóch sło​wach: Bóg i ro​dzi​na. Pe​ruz​zo bo​wiem w trak​cie ca​łej swo​jej po​słu​gi dusz​pa​ster​skiej miał w pa​mię​ci en​cy​kli​kę Re​rum no​va​rum i był szcze​gól​nie wy​czu​lo​ny na pro​ble​my spo​łecz​ne. Rów​nież ze wzglę​dów, by tak rzec, oso​bi​stych: po​cho​dził z bied​nej chłop​skiej ro​dzi​ny i nie zo​stał​by bi​sku​pem, gdy​by Leon XIII nie wy​ru​go​wał oby​cza​ju mia​no​wa​nia na bi​sku​pów tyl​ko księ​ży ma​ją​cych wy​so​ką po​zy​cję ma​te​rial​ną. W po​ło​wie stycz​nia 1932 roku Pe​ruz​zo zo​stał mia​no​wa​ny bi​sku​pem Agri​gen​to. W ka​za​niach wy​ra​żał się przy​chyl​nie, wręcz z en​tu​zja​zmem, o usta​wach fa​szy​stow​skich z 1933 i 1940 roku, któ​re prze​wi​dy​wa​ły po​dział wiel​kich ma​jąt​ków i wy​własz​cze​nie grun​tów le​żą​cych odło​giem. W rze​czy​wi​sto​ści fa​szy​stow​ska woj​na z la​ty​fun​dy​sta​mi ry​chło mia​ła się oka​zać czy​sto fa​sa​do​wą ope​ra​cją. Ow​szem, zbu​do​wa​no nowe osa​dy rol​ni​cze, ale ni​g​dy nie uda​ło się ich za​sie​dlić – po pierw​sze, sta​nę​ły w nie​wła​ści​wym miej​scu, zbyt da​le​ko od pól prze​zna​czo​nych pod upra​wę, po dru​gie, nie mia​ły pod​łą​cze​nia do wody i prą​du, ba! na​wet nie do​pro​wa​dzo​no do nich dróg. Chło​pi wo​le​li da​lej miesz​kać w swo​ich le​pian​kach, prze​pro​wadz​ka do no​wej wsi ozna​cza​ła licz​ne nie​wy​go​dy. Nie bę​dzie​my się wię​cej zaj​mo​wać ener​gicz​ną, zło​żo​ną i sku​tecz​ną dzia​łal​no​ścią dusz​pa​ster​ską, dzię​ki któ​rej bi​skup Pe​ruz​zo po​sta​wił na nogi za​nie​dba​ną die​ce​zję w Agri​gen​to. Ale o jed​nym trze​ba wspo​mnieć: choć był Pie​mont​czy​kiem, usil​nie pra​gnął zro​zu​mieć Sy​cy​lię i jej pro​ble​my, a tak​że uczy​nić wszyst​ko, na co po​zwa​la​ła mu po​zy​cja, by ulżyć nie​do​li chło​pów, ubo​gich i ma​lucz​kich. Pi​sał o so​bie: „Mój wzrok za​wsze za​trzy​my​wał się szcze​gól​nie na na​szym pro​stym lu​dzie i jego nie​sły​cha​nym po​świę​ce​niu w pra​cy, któ​ry tyle już wy​cier​piał i czę​sto nada​rem​no cze​kał, aż po​moc​na dłoń po​dźwi​gnie go z upa​dla​ją​cej nę​dzy. Oto głów​ny przed​miot mo​jej tro​ski i mo​ich sta​rań…”. Za sło​wa​mi idzie oso​bi​sty przy​kład: w 1932 roku ka​zał na swój koszt zor​ga​ni​zo​wać ta​nie kuch​nie, gdzie wy​da​wa​no zupę – po dwa​dzie​ścia cen​tów dla tych, któ​rzy mie​li czym za​pła​cić, i za dar​mo dla tych, któ​rzy nie mie​li. Zimą owe​go roku kuch​nie te wy​da​wa​ły śred​nio sześć​set po​sił​ków dzien​nie. Aby sfi​nan​so​wać ini​cja​ty​wę, bi​skup sprze​dał swój cen​ny pek​to​rał i za​stą​pił go mo​sięż​nym. Ko​lej​ne ta​nie kuch​nie po​wsta​ły w pierw​szych mie​sią​cach 1945 roku dla bez​ro​bot​nych gór​ni​ków (zdo​łał od​wie​dzić każ​dą ko​pal​nię na pod​le​głym mu ob​sza​rze). Księ​żom, któ​rzy przy​szli doń w 1945 roku z py​ta​niem, co ro​bić z gło​su​ją​cy​mi na

ko​mu​ni​stów, od​po​wie​dział: „Za​nim okre​ślę, ja​kie są nor​my po​stę​po​wa​nia, pra​gnę zwró​cić wam uwa​gę, że nie​któ​re za​cho​wa​nia na​sze​go ludu za​zwy​czaj po​win​ny być uzna​wa​ne nie za po​par​cie dla teo​rii mark​si​zmu (…), lecz za wy​raz du​cha udrę​czo​ne​go nę​dzą, po​wszech​nym bez​ro​bo​ciem, a przede wszyst​kim pra​gnie​niem po​sia​da​nia ka​wał​ka zie​mi pod upra​wę”. Moja opo​wieść może się wy​da​wać po​ło​wicz​na i ogra​ni​czo​na w sto​sun​ku do bar​dzo zło​żo​nej i wie​lo​nur​to​wej dzia​łal​no​ści bi​sku​pa Pe​ruz​zo, ale książ​ka ta nie mia​ła być jego wy​czer​pu​ją​cą bio​gra​fią. Jak pi​sał Mas​si​mo Gan​ci, atak na wiel​ką wła​sność ziem​ską i jej póź​niej​sza eli​mi​na​cja ozna​cza​ły atak po​li​tycz​ny nie tyl​ko na la​ty​fun​dy​stów, lecz tak​że na cały sy​cy​lij​ski układ spo​łecz​ny. La​ty​fun​dia sta​no​wi​ły, krót​ko mó​wiąc, je​dy​ne miej​sce, w któ​rym moż​na było uczy​nić wy​łom, by we​drzeć się na ocie​ka​ją​ce zło​tem sa​lo​ny szla​chec​kich pa​ła​ców. Do​sko​na​le zda​wa​li so​bie z tego spra​wę nie​któ​rzy du​chow​ni, prze​ję​ci ide​ami po​li​tycz​ny​mi za​ło​ży​cie​la Par​tii Lu​do​wej, księ​dza Lu​igie​go Stu​rza, to​też bez wa​ha​nia opo​wia​da​li się prze​ciw​ko agra​ry​stom. W 1911 roku don Ni​co​lò Li​ca​ta, pra​łat z Ri​be​ry, w swej ga​zet​ce o zna​mien​nym ty​tu​le „Czło​wiek Pra​cy”, pi​sy​wał wstęp​nia​ki za​wie​ra​ją​ce ta​kie na przy​kład zda​nia: „La​ty​fun​dium to oło​wia​na kula uwią​za​na do nóg Sy​cy​lii… bez la​ty​fun​diów pro​duk​cja rol​na Ri​be​ry wzro​sła​by trzy​krot​nie”. Opo​wia​da​li się zresz​tą nie tyl​ko prze​ciw agra​ry​stom. Księ​ża Gan​dol​fo i Gra​cef​fa zor​ga​ni​zo​wa​li strajk czte​rech ty​się​cy gór​ni​ków z ko​pal​ni siar​ki. Bar​dzo ak​tyw​nie udzie​la​li się też inni księ​ża: Mi​che​le Scla​fa​ni (mój wspa​nia​ły szkol​ny ka​te​che​ta: „Wam się wy​da​je, dzie​ci, że re​li​gia to tyl​ko mo​dle​nie się do Boga w ko​ście​le?”), La Roc​ca, Mar​to​ra​na, ka​no​ni​cy Mo​ri​nel​lo i Di Pri​ma, zwa​ni w oko​li​cach Agri​gen​to księż​mi spo​łecz​ni​ka​mi. Wła​ści​cie​li ziem​skich tak to nie​po​ko​iło, że mar​kiz An​to​nio De Gre​go​rio, de​le​gat na pierw​szy sy​cy​lij​ski sy​nod ple​nar​ny w 1920 roku, pu​blicz​nie zwró​cił się do le​ga​ta pa​pie​skie​go tymi sło​wy: „Emi​nen​cjo, są​dzę, że by​ło​by po​ży​tecz​ne, czy wręcz ko​niecz​ne, za​jąć się w tym sza​cow​nym gro​nie po​sta​wą, jaką przyj​mu​je wie​lu du​chow​nych w sze​re​gach Par​tii Lu​do​wej. Za​po​mi​na​jąc o świę​tych przy​ka​za​niach, za​ka​zu​ją​cych po​żą​da​nia cu​dzej wła​sno​ści i kra​dzie​ży, pod​bu​rza​ją oni sko​re do roz​ru​chów masy, by za​ję​ły cu​dze zie​mie; gło​szą z am​bo​ny, że pra​wo wła​sno​ści już nie obo​wią​zu​je”. Mar​kiz mó​wił w złej wie​rze. Ani wspo​mnia​ni przed chwi​lą księ​ża, ani inni – Tor​re​gros​sa, Lo Ca​scio, Scri​ma​li czy Gur​re​ra – nie tyl​ko ni​g​dy nie gło​si​li, że na​le​ży zli​kwi​do​wać wła​sność (mar​kiz w dal​szych sło​wach, po​wta​rza​jąc klu​czo​we dla swe​go wy​wo​du kłam​stwo, na​zwał ich wręcz bol​sze​wi​ka​mi), lecz tak​że twier​dzi​li z prze​ko​na​niem, iż wła​sność po​win​no się roz​sze​rzyć na tych, któ​rzy nie po​sia​da​ją ni​cze​go, a w tym celu trze​ba za​pro​wa​dzić spra​wie​dli​wość spo​łecz​ną, czy​li rów​niej​szy po​dział dóbr. Za​kaz dzia​łal​no​ści par​tii po​li​tycz​nych wy​da​ny przez fa​szy​stow​skie pań​stwo zmu​sił do mil​cze​nia księ​ży spo​łecz​ni​ków. Bi​skup Agri​gen​to chciał ich mieć wo​kół sie​bie, choć z ko​niecz​no​ści „w sta​nie uśpie​nia”.

W cza​sie woj​ny, zwłasz​cza w ostat​nim roku, kie​dy na​lo​ty an​glo​ame​ry​kań​skie przy​bra​ły na sile, Pe​ruz​zo wy​ka​zy​wał nie​na​gan​ną po​sta​wę. Ni​g​dy nie po​rzu​cił swo​je​go ko​ścio​ła, nie zgo​dził się na „ewa​ku​ację” w bez​piecz​niej​sze miej​sce. Ode​słał do domu se​mi​na​rzy​stów, żeby udo​stęp​nić bu​dy​nek se​mi​na​rium na po​trze​by Czer​wo​ne​go Krzy​ża. Mało tego, dzię​ki nie​mu pięć​dzie​siąt pięć łó​żek dla ran​nych roz​miesz​czo​no w pa​ła​cu bi​sku​pim. W kwe​stii la​ty​fun​diów od za​wsze miał ja​sne, zde​cy​do​wa​ne zda​nie. Po​do​ba​ły mu się prze​pi​sy wpro​wa​dzo​ne przez mi​ni​stra (z ra​mie​nia ko​mu​ni​stów) Gul​la, tak jak wcze​śniej był zwo​len​ni​kiem ustaw fa​szy​stow​skich. Do kar​dy​na​ła La​vi​tra​na, ko​or​dy​nu​ją​ce​go z Pa​ler​mo pra​cę sy​cy​lij​skich bi​sku​pów, pi​sał: „Roz​bi​cie wiel​kiej wła​sno​ści ziem​skiej w rę​kach sy​cy​lij​skiej szlach​ty to praw​dzi​wa ła​ska boża”. Mar​twił się je​dy​nie o spo​sób, w jaki owo roz​bi​cie się do​ko​nu​je, i oba​wiał jesz​cze za​cie​klej​szych walk. Nie miał naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści, że zie​mie te po​win​ny przy​paść chło​pom (jako je​dy​ny bi​skup sy​cy​lij​ski zaj​mo​wał ta​kie sta​no​wi​sko), ale chciał, aby „roz​bi​cie” od​by​ło się bez fron​tal​ne​go star​cia. W li​stach pa​ster​skich zwra​cał się przede wszyst​kim do „bo​ga​tych nie​do​strze​ga​ją​cych prze​pa​ści, jaka otwie​ra się u ich stóp”, wzy​wał „pa​nów”, by sza​no​wa​li pro​stych lu​dzi: „są wa​szy​mi naj​więk​szy​mi do​bro​czyń​ca​mi, dzię​ki ich pra​cy bo​wiem mo​że​cie być pa​na​mi”. Pi​sze też do pro​bosz​czów (już wcze​śniej na​po​mi​nał, by „wy​szli z za​kry​stii”): „Mu​si​cie bro​nić praw bied​nych i lu​dzi pra​cy, wzy​wać bo​ga​tych, by byli spra​wie​dli​wi, mi​ło​sier​ni i hoj​ni, przy​po​mi​nać wszyst​kim or​ga​nom wła​dzy ich obo​wią​zek wspie​ra​nia naj​słab​szych i opusz​czo​nych”. Enzo Di Na​ta​li, któ​ry prze​ba​dał „pi​sma spo​łecz​ne” bi​sku​pa, ujął syn​te​tycz​nie myśl Pe​ruz​za w dwóch sło​wach: wiel​ka wła​sność ziem​ska była dlań „struk​tu​rą grze​chu”. Dla wiel​kich po​sia​da​czy ziem​skich bi​skup Agri​gen​to sta​no​wił więc nie lada za​gro​że​nie. Ob​da​rzo​ny cha​ry​zmą i peł​nym pa​sji ta​len​tem ora​tor​skim, umiał zjed​nać so​bie rze​sze lu​dzi. W pierw​szych mie​sią​cach 1945 roku za​czę​ły krą​żyć po​gło​ski, że Pe​ruz​zo po no​mi​na​cji kar​dy​nal​skiej za​stą​pi wkrót​ce w Pa​ler​mo kar​dy​na​ła La​vi​tra​na, ko​or​dy​na​to​ra dzia​łań bi​sku​pów na ca​łej wy​spie. Taki awans po​sze​rzył​by znacz​nie jego wpły​wy, a to już był​by dla agra​ry​stów praw​dzi​wy cios. Pró​ba po​zby​cia się go w dro​dze za​ma​chu, do​ko​na​na w Qu​isqu​inie, ani go nie za​stra​szy​ła, ani nie zła​ma​ła jego upo​ru. Gdy wy​zdro​wiał, wró​cił do wal​ki u boku chło​pów z jesz​cze więk​szym za​pa​łem. Ni​g​dy nie chciał, by prze​nie​sio​no go gdzie in​dziej. Umarł w lip​cu 1963 roku w wie​ku osiem​dzie​się​ciu dwóch lat, jako wciąż urzę​du​ją​cy bi​skup Agri​gen​to. Na ko​niec drob​ne oso​bi​ste wspo​mnie​nie, któ​re po​zwo​li mi le​piej uka​zać jego tro​skę o mło​dzież. W 1942 roku gru​pa li​ce​ali​stów zdo​ła​ła pod róż​ny​mi pre​tek​sta​mi uzy​skać zwol​nie​nie z udzia​łu w nud​nych co​so​bot​nich cap​strzy​kach fa​szy​stow​skich. W za​mian se​kre​tarz par​tii za​żą​dał, żeby mło​dzień​cy ci w każ​dą so​bo​tę za​ję​li się ja​ką​kol​wiek pra​cą.

Po​sta​no​wi​li za​tem cho​dzić do dru​kar​ni, by na​uczyć się skła​du i ła​ma​nia stron. Nada​rzy​ła się oka​zja, więc oczy​wi​ście przy​szło im do gło​wy, żeby wy​da​wać ga​zet​kę dla uczniów li​ceum i se​mi​na​rium na​uczy​ciel​skie​go. W wi​nie​cie wid​niał osioł. Uda​ło im się na​wet zdo​być tro​chę pa​pie​ru. Na​pi​sa​łem do tej ga​zet​ki kil​ka ar​ty​ku​łów, tak​że na te​ma​ty po​li​tycz​ne. Pod ko​niec roku ksiądz An​ge​lo Gi​nex, je​den z naj​młod​szych „spo​łecz​ni​ków” i mój przy​ja​ciel, prze​ka​zał mi wia​do​mość, że bi​skup wzy​wa mnie na roz​mo​wę, ale nie wie​dział o czym. W noc po​prze​dza​ją​cą spo​tka​nie nie mo​głem zmru​żyć oka, by​łem zbyt po​ru​szo​ny. Do​tych​czas dwa razy sły​sza​łem, jak Pe​ruz​zo prze​ma​wia, i pra​wie się go ba​łem. Po​tra​fił być po​ry​wa​ją​cy. Przy​jął mnie wiel​ce ser​decz​nie o siód​mej rano (nie chciał, by prze​pa​dła mi ja​kaś lek​cja) i spy​tał, czy na​le​żę do Ak​cji Ka​to​lic​kiej, na co od​po​wie​dzia​łem prze​czą​co. Na sto​le miał roz​ło​żo​ne pierw​sze czte​ry nu​me​ry na​szej ga​zet​ki. Prze​szedł do rze​czy: chciał wie​dzieć, kto in​spi​ru​je moje pi​sa​nie. – Nikt – od​po​wie​dzia​łem. – Co czy​tasz? – Co po​pad​nie. – Wiesz, kto to jest Marks? – Tak, ale ni​g​dy go nie czy​ta​łem. Pro​szę wy​ba​czyć, Eks​ce​len​cjo, skąd ta​kie py​ta​nia? – Bo masz ko​mu​ni​stycz​ne po​glą​dy, synu. Po​czu​łem, jak nogi mi mięk​ną, za​czą​łem się po​cić. Ja – ko​mu​ni​stą? Prze​cież mój oj​ciec na​le​żał do pierw​szych dru​żyn Mus​so​li​nie​go! A w ro​dzi​nie wszy​scy, choć​by na​wet bez wiel​kiej gor​li​wo​ści, byli fa​szy​sta​mi! Spo​strzegł, że ze stra​chu mało nie ze​mdla​łem. Wziął je​den z mo​ich ar​ty​ku​łów, prze​czy​tał zda​nie i za​py​tał: – To two​je sło​wa, tak z głę​bi du​szy? – Nie cał​kiem – od​po​wie​dzia​łem z nie​ja​ką ulgą. – Prze​ją​łem je, pa​ra​fra​zu​jąc, z cza​so​pi​sma fa​szy​stow​skie​go związ​ku stu​den​tów z Bo​lo​nii. Czy​ta​łem pra​wie wszyst​kie te pi​sma stu​denc​kie – do​da​łem. Roz​ma​wia​li​śmy jesz​cze tro​chę; ze spo​so​bu, w jaki po​zdro​wił mnie na po​że​gna​nie, wy​wnio​sko​wa​łem, że mnie po​lu​bił. Ka​zał mi nie zry​wać kon​tak​tu z księ​dzem Gi​nek​sem. Ksiądz Gi​nex zaś, naj​pew​niej w po​ro​zu​mie​niu z bi​sku​pem, na po​cząt​ku 1943 roku za​czął gro​ma​dzić mło​dzież na spo​tka​niach w za​kry​stii ko​ścio​ła Świę​te​go Fran​cisz​ka, pod​czas któ​rych ob​ja​śniał bez​stron​nie za​rów​no Ka​pi​tał, jak i Re​rum no​va​rum. Tym​cza​sem ja już by​łem po lek​tu​rze Doli czło​wie​czej Mal​raux, nie wia​do​mo ja​kim cu​dem prze​pusz​czo​nej przez cen​zu​rę, i ży​wi​łem prze​ko​na​nie, że bi​skup w su​mie nie bar​dzo się po​my​lił, twier​dząc, że gło​szę idee ko​mu​ni​stycz​ne. Tuż po woj​nie w na​szych stro​nach za​czął się pa​no​szyć se​pa​ra​tyzm. Nocą dro​gi w mia​stach i osa​dach pa​tro​lo​wa​ły ban​dy żoł​nie​rzy EVIS, uzbro​jo​ne w ka​ra​bi​ny ma​szy​no​we. Wraz z pa​ro​ma ko​le​ga​mi z Por​to Em​pe​doc​le (mię​dzy in​ny​mi brać​mi Bur​gio, Cu​mel​lą,

Ja​cob​sem, Fio​ren​ti​no) po​sta​no​wi​li​śmy uru​cho​mić lo​kal​ne koła par​tii ist​nie​ją​cych przed epo​ką fa​szy​zmu, aby po​tem je za​re​je​stro​wać w cen​tra​lach tych​że par​tii, w mia​rę jak resz​ta Włoch bę​dzie wy​zwa​la​na. Uzna​li​śmy, że dzię​ki temu nie bę​dzie​my zda​ni tyl​ko na ła​skę se​pa​ra​ty​stów. Ale mu​sie​li​śmy mieć zgo​dę ame​ry​kań​skie​go ko​men​dan​ta z ad​mi​ni​stra​cji te​ry​to​riów oku​po​wa​nych (AM​GOT). Puł​kow​nik zgo​dził się na uru​cho​mie​nie kół wszyst​kich par​tii z wy​jąt​kiem ko​mu​ni​stycz​nej. A tę wła​śnie wy​bra​łem dla sie​bie. Był nie​ugię​ty w swo​im po​sta​no​wie​niu. Przy​szła mi wte​dy do gło​wy ge​nial​na myśl, nie​wąt​pli​wie na​tchnę​ła mnie mło​dość. Po​pro​si​łem o au​dien​cję u bi​sku​pa. Ucie​szył się na mój wi​dok. Wy​łusz​czy​łem mu na​sze za​mia​ry an​ty​se​pa​ra​ty​stycz​ne i po​skar​ży​łem się, że ame​ry​kań​ski ko​men​dant jest ab​so​lut​nie prze​ciw​ny re​ak​ty​wa​cji koła par​tii ko​mu​ni​stycz​nej. – Cze​go ode mnie ocze​ku​jesz? – spy​tał. – Niech Eks​ce​len​cja wsta​wi się za mną u Ame​ry​ka​nów, żeby mi po​zwo​li​li za​re​je​stro​wać koło. Dłu​go na​my​ślał się w mil​cze​niu. Wresz​cie po​wie​dział: – Le​piej ty niż kto inny. Że​gna​jąc się, uśmiech​nął się lek​ko. – A nie mó​wi​łem, że je​steś ko​mu​ni​stą? Nic nie od​po​wie​dzia​łem. Tak czy siak, za nie​ca​ły ty​dzień AM​GOT przy​słał mi ze​zwo​le​nie. Kie​dy jed​nak wró​ci​li do mia​sta praw​dzi​wi ko​mu​ni​ści, ci, co la​ta​mi sie​dzie​li w mam​rze albo na ze​sła​niu, nie chcie​li mnie uznać za se​kre​ta​rza koła i po​go​ni​li jako drob​no​miesz​czań​skie​go in​tru​za.

Siostra Maria Ukrzyżowana od Niepokalanego Poczęcia Isa​bel​la, dru​gie dziec​ko Giu​lia To​ma​sie​go i Ro​sa​lii Tra​iny, uro​dzi​ła się 29 maja 1645 roku. Ko​lej​na dziew​czyn​ka – pod​czas gdy ro​dzi​ce z pew​no​ścią wo​le​li​by mę​skie​go po​tom​ka. Od chwi​li na​ro​dzin był jej nie​odwo​łal​nie pi​sa​ny ży​wot za mu​ra​mi klasz​to​ru. I to wca​le nie – jak na pew​no my​śli​cie – z po​wo​du kom​bi​na​cji ro​do​wo-dy​na​stycz​nych, lecz wsku​tek wy​raź​nej wska​zów​ki pły​ną​cej pro​sto z nie​ba. Oto co pi​sał jej osiem​na​sto​wiecz​ny bio​graf Tu​ra​no: „Za​uwa​żo​no, że przy​szła na świat otu​lo​na jak​by we​lo​nem (oprócz błon, któ​re za​zwy​czaj owi​ja​ją no​wo​rod​ki wraz z pę​po​wi​ną), co na​tych​miast od​czy​ta​no jako znak, wska​zów​kę Nie​ba, że ma zo​stać za​kon​ni​cą”. Wy​wód Tu​ra​na jest nie​co po​kręt​ny, ale sens wy​da​je się ja​sny. Roz​cza​ro​wa​nie ro​dzi​ciel​skiej pary zo​sta​je więc w jed​nej chwi​li wy​na​gro​dzo​ne: uro​dzi​ła się, na nie​szczę​ście, dziew​czyn​ka, ale za to do​tknię​ta ła​ską bożą. Ich re​li​gij​na żar​li​wość jesz​cze się umac​nia. Cho​dzi zresz​tą nie tyl​ko o pło​mień wia​ry. Przy​szłe wstą​pie​nie do klasz​to​ru Isa​bel​li i jej trzech sióstr; po​zy​cja wśród te​aty​nów w Rzy​mie, jaką osią​gnął bliź​nia​czy brat Giu​lia, Car​lo; wstą​pie​nie do te​aty​nów syna Giu​sep​pe​go Ma​rii, któ​ry zo​stał póź​niej kar​dy​na​łem i świę​tym – to wszyst​ko sta​no​wi z pew​no​ścią ele​ment „ze​spo​ło​wej gry, upra​wia​nej przez ksią​żę​cy ród, roz​pi​sa​nej na współ​za​leż​ne role i kom​pe​ten​cje człon​ków spo​krew​nio​nej ze sobą gru​py oży​wio​nej za​mia​rem „za​kła​da​nia do​mów nie tyl​ko na zie​mi, lecz tak​że w nie​bie” (S. Ca​bib​bo). Dziew​czyn​ka jest cho​ro​wi​ta, wy​glą​da za​wsze, jak​by była czymś za​sko​czo​na albo prze​stra​szo​na, jak​by sku​pia​ła się na ja​kimś we​wnętrz​nym bólu; cho​dzi roz​tar​gnio​na i nie​obec​na. Bio​graf Tu​ra​no pi​sze, że wy​da​wa​ła się „uni​ce​stwio​na przez Boga”, i do​da​je bez li​to​ści: „Oto na​czy​nie peł​ne obrzy​dli​wo​ści, masa ze​psu​tej ma​te​rii, sie​dli​sko za​ra​zy – a w środ​ku brzmią sta​le sło​wa: nie wiesz, nie mo​żesz, nie je​steś war​ta, nie za​słu​gu​jesz”. Dziew​czyn​kę pod​da​je się nie​ustan​ne​mu, co​dzien​ne​mu tłam​sze​niu ad ma​io​rem Dei glo​riam. Sko​ro zo​sta​ła wy​bra​na, trze​ba ją ry​go​ry​stycz​nie wy​cho​wać w du​chu tego wy​bo​ru. W wie​ku trzy​na​stu lat Iza​bel​la wy​ra​ża wresz​cie pra​gnie​nie, by zo​stać za​kon​ni​cą. Czy mo​gła ina​czej sobą roz​po​rzą​dzić? Le​d​wie Isa​bel​la ogło​si​ła swój za​miar, wo​kół niej roz​pę​ta​ły się fre​ne​tycz​ne przy​go​to​wa​nia, by mo​gła go wy​peł​nić. Jak już pi​sa​li​śmy, aby nie tra​cić cza​su, Giu​lio To​ma​si odda swój pa​łac na po​trze​by klasz​to​ru. Wy​da​je kro​cie na uzy​ska​nie zgo​dy wyż​szych władz ko​ściel​nych, je​dzie do Pa​ler​mo szu​kać za​kon​nic, no​wi​cju​szek, kie​row​ni​czek du​cho​wych i prze​ło​żo​nych, któ​ry​mi mógł​by za​sie​dlić klasz​tor za​ło​żo​ny na cześć cór​ki. A jed​nak ta cór​ka nie bę​dzie ni​g​dy peł​nić żad​nej funk​cji w tym klasz​to​rze, po​zo​sta​nie

pro​stą za​kon​ni​cą. Ale dzię​ki swo​je​mu mi​sty​cy​zmo​wi, co​dzien​nym prak​ty​kom re​li​gij​nym, któ​re przy​no​szą eks​ta​zę i cuda, a tak​że swo​im pi​smom, sio​stra Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia bę​dzie na​rzu​cać zgro​ma​dze​niu rytm ży​cia. W czte​rech ścia​nach celi sio​stra Ma​ria co​dzien​nie przy​ku​wa​ła się do nie​wi​dzial​ne​go krzy​ża, stwo​rzo​ne​go z po​stów, mo​dli​twy i bi​czo​wa​nia. Mie​wa​ła czę​ste eks​ta​zy, po​ja​wia​ły się ze​wnętrz​ne ozna​ki jej go​rącz​ko​we​go na​pię​cia uczu​cio​we​go, któ​re prze​ni​ka​ło jak nie​wi​dzial​ny prąd wszyst​kie cele klasz​tor​ne i wsią​ka​ło w mury. Klasz​tor za​czął le​wi​to​wać siłą jej mi​sty​cy​zmu. Za​czę​ły się wy​da​rzać licz​ne rów​nie nie​wy​tłu​ma​czal​ne, jak nad​zwy​czaj​ne rze​czy. Na pier​si Ma​rii po​ja​wi​ła się z na​gła bli​zna w kształ​cie ser​ca, po​dwój​ne​go ser​ca. Czy to dru​gie ser​ce to ob​raz krwa​wią​ce​go ser​ca Je​zu​sa? – za​sta​na​wia​ły się sio​strzycz​ki. Ale jest też inne wy​tłu​ma​cze​nie: oto na pier​si sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej nie po​ja​wi​ło się „cu​dow​nie” (ina​czej niż u po​zo​sta​łych za​kon​nic, któ​re ka​za​ły je so​bie wy​pa​lać że​la​zem) ser​ce, lecz „krzyż, na któ​re​go krań​cach wid​nia​ły li​te​ry A i S, od Amor sculp​sit” (Ca​bib​bo i Mo​di​ca). Przez kil​ka dni wo​kół niej uno​si się bar​dzo in​ten​syw​ny „nie​biań​ski” za​pach, jak​by z ogro​du ró​ża​ne​go. Na​bie​ra zdol​no​ści pro​ro​czych, choć ra​czej po​win​ni​śmy mó​wić o prze​po​wia​da​niu przy​szło​ści, bo za​wsze prze​wi​du​je, by tak rzec, krót​ko​ter​mi​no​wo. Prze​po​wie kar​dy​nal​ską mi​trę dla bra​ta „Gio​sef​fe​go”. Ale nie wszyst​kie jej sło​wa są ja​sne. Do tego stop​nia, że bra​ta​nek Giu​lio Ma​ria w li​ście do ciot​ki, za​mknię​tej w tym sa​mym klasz​to​rze, py​tał nie tyl​ko o to, czy cud nie​biań​skie​go za​pa​chu nie mógł​by się po​wta​rzać w świę​ta ko​ściel​ne (trud​no zro​zu​mieć sens proś​by, i tak bo​wiem cie​szyć się za​pa​chem dane było tyl​ko sio​strom), lecz wy​ra​żał tak​że ży​cze​nie, by sio​stra Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na wy​po​wia​da​ła „do​kład​ne pro​roc​twa”, tak by wszyst​ko dało się „od​gad​nąć”, zu​peł​nie „jak​by była Cy​gan​ką”. Żad​ne​go sza​cun​ku dla świę​to​ści ciot​ki. Sio​stra Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na chwy​ta za pió​ro, po​rwa​na przez nie​od​par​ty pęd do pi​sa​nia: li​sty do ro​dzi​ny, zwłasz​cza do bra​ta Giu​sep​pe​go Ma​rii, z któ​rym pro​wa​dzi in​ten​syw​ną ko​re​spon​den​cję, li​sty do in​nych za​kon​nic z celi do celi, ale przede wszyst​kim pi​sma o te​ma​ty​ce re​li​gij​nej. Ze​bra​ne w dwóch to​mach i wy​da​ne w XIX wie​ku pod ty​tu​łem Vi​sio​ni e ri​ve​la​zio​ni (Wi​zje i ob​ja​wie​nia), czy​nią z niej waż​ną po​stać w świe​cie pi​śmien​nic​twa mi​stycz​ne​go. W Ge​par​dzie To​ma​si di Lam​pe​du​sa tak opo​wia​da o klasz​to​rze i o bło​go​sła​wio​nej Cor​be​rze (była to oczy​wi​ście Czci​god​na Słu​żeb​ni​ca Boża Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na): „Od​wiecz​ny zwy​czaj na​ka​zy​wał, by w dzień po przy​by​ciu ro​dzi​na Sa​li​nów uda​ła się do klasz​to​ru Świę​te​go Du​cha po​mo​dlić się na gro​bie bło​go​sła​wio​nej Cor​be​ry, an​te​nat​ki księ​cia, któ​ra za​ło​ży​ła klasz​tor, upo​sa​ży​ła go, żyła w świę​to​ści i w ta​kiej​że świę​to​ści zmar​ła…”. I da​lej: „Wszyst​ko mu się tam po​do​ba​ło, po​cząw​szy od skrom​ne​go wy​po​sa​że​nia pro​stej roz​mów​ni​cy ze skle​pie​niem zwień​czo​nym her​bem Ge​par​da, z po​dwój​ny​mi kra​ta​mi, z nie​wiel​kim drew​nia​nym ko​łem do prze​ka​zy​wa​nia i od​bie​ra​nia li​stów, z do​brze do​pa​so​wa​ny​mi drzwia​mi…”.

To​ma​si di Lam​pe​du​sa opo​wia​da rów​nież, jak ksią​żę Sa​li​na „czuł się pod​nie​sio​ny na du​chu, gdy po raz dwu​dzie​sty prze​ło​żo​na snu​ła na​iw​ną opo​wieść o cu​dach bło​go​sła​wio​nej, gdy wska​zy​wa​ła kąt ogro​du, gdzie świę​ta mnisz​ka unie​ru​cho​mi​ła w po​wie​trzu wiel​ki ka​mień, któ​rym rzu​cił w nią Zły, ro​ze​źlo​ny z po​wo​du jej su​ro​wo​ści. Dzi​wił się za każ​dym ra​zem na wi​dok opra​wio​nych na ścia​nie celi dwóch sław​nych li​stów, skre​ślo​nych nie​czy​tel​nym pi​smem – je​den bło​go​sła​wio​na na​pi​sa​ła do Dia​bła, by prze​cią​gnąć go na stro​nę do​bra, dru​gi był jego od​po​wie​dzią, w któ​rej, po​dob​no, wy​ra​żał żal, iż nie może jej usłu​chać”. Bio​gra​fie sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej opo​wia​da​ją o nie​mal co​dzien​nej wal​ce z dia​błem. Wal​ce du​cho​wej, rzecz ja​sna, ale cza​sem prze​cho​dzi​ła ona w fi​zycz​ne star​cia, po​zo​sta​wia​ją​ce ura​zy, za​dra​pa​nia i si​nia​ki na cie​le za​kon​ni​cy. W prze​ci​wień​stwie do tego, co twier​dzi To​ma​si di Lam​pe​du​sa, inni utrzy​mu​ją, że pró​ba uka​mie​no​wa​nia przez dia​bła na​stą​pi​ła po ostrej kłót​ni z sio​strą na te​ma​ty wy​so​ce teo​lo​gicz​ne. Wiel​ki ka​mień zo​stał za​trzy​ma​ny w lo​cie jed​nym ge​stem, z wy​cią​gnię​tej dło​ni po​pły​nął nie​wi​docz​ny flu​id, któ​ry za​blo​ko​wał jego tra​jek​to​rię. Na​stęp​nie ka​mień mięk​ko opadł na zie​mię. Zo​stał za​cho​wa​ny i po śmier​ci sio​stry Ma​rii zło​żo​ny do jej gro​bu. Mia​łem moż​li​wość obej​rzeć je​den ze sła​wet​nych li​stów wspo​mnia​nych w Ge​par​dzie, kie​dy był tym​cza​so​wo prze​cho​wy​wa​ny w skarb​cu ka​te​dry w Agri​gen​to. Cha​rak​ter pi​sma, kom​plet​nie nie​czy​tel​ne​go, ale uję​te​go w karb nie​ska​zi​tel​nie pro​stych li​nii, ma swo​je pięk​no. To bez wąt​pie​nia „wy​my​ślo​ny” al​fa​bet (G.R. Car​do​na, Sto​ria uni​ver​sa​le del​la scrit​tu​ra, Mi​la​no 1986) i tyl​ko sło​wo „nie​ste​ty” jest na​pi​sa​ne po na​sze​mu. Czy To​ma​si di Lam​pe​du​sa ma na my​śli wła​śnie to sło​wo, kie​dy opo​wia​da z le​d​wo skry​wa​ną iro​nią o żalu dia​bła, że nie może za​sto​so​wać się do na​po​mnień za​kon​ni​cy, by od​mie​nił swe ży​cie? Po​ja​wi​ły się co naj​mniej dwie hi​po​te​zy do​ty​czą​ce tych li​stów. Pierw​sza gło​si, że nie są to wca​le li​sty pi​sa​ne przez sio​strę do dia​bła. Dia​bły, jak wia​do​mo, umie​ją prze​mó​wić w każ​dym ję​zy​ku świa​ta, jest im to po​trzeb​ne do dzia​ła​nia, w prze​ciw​nym ra​zie bo​wiem mu​sia​ły​by ku​sić lu​dzi, ko​rzy​sta​jąc z ca​łe​go sta​da tłu​ma​czy. Je​śli list na​pi​sa​ła za​kon​ni​ca, to zna​czy, że zdo​ła​ła po​znać ta​jem​ny ję​zyk dia​błów, być może ten sam, z któ​re​go Dan​te cy​to​wał swo​je „Pape Sa​tan, Pape Sa​tan, alep​pe”. Ale któż mógł jej go wy​ja​wić, je​śli nie dia​beł we wła​snej oso​bie? Je​śli tak, to co chciał przez to osią​gnąć, sko​ro w ten spo​sób mi​mo​cho​dem zdra​dzał se​kre​ty dia​bel​skich za​stę​pów? Inni zaś twier​dzą, że li​sty pi​sa​ła za​kon​ni​ca, ale pod dyk​tan​do Złe​go. Po​ja​wia się za​raz ta sama kom​pli​ka​cja: skąd wie​dzia​ła, jak ma za​pi​sać to, co dyk​to​wał dia​beł? We​dle dru​giej hi​po​te​zy li​sty te zo​sta​ły wy​sła​ne za​kon​ni​cy przez dia​bła. I znów mamy pro​blem: skąd i jak Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na mo​gła się ro​ze​znać w tym, co było na​pi​sa​ne? Poza tym au​to​ry​te​ty w dzie​dzi​nie de​mo​no​lo​gii za​cho​dzą w gło​wę, dla​cze​go li​sty nie są pod​pi​sa​ne. Dia​beł zwykł „pie​czę​to​wać” li​sty swe​go ro​dza​ju od​ci​skiem pal​ca. Przy​kła​dał ko​zią ra​ci​cę, a roz​grza​ne pie​kiel​nym ogniem ko​py​to wy​pa​la​ło ślad na per​ga​mi​nie. Na

li​stach z celi Ma​rii nie ma śla​dów przy​pa​le​nia, za​pew​ne więc są to fal​sy​fi​ka​ty. Ale ist​nie​je też praw​da sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej, któ​ra opo​wie​dzia​ła nam cał​kiem ina​czej o ca​łej spra​wie. Pew​nej nocy, jak pi​sa​ła, w jej celi zja​wi​ło się nie wia​do​mo jak ani skąd paru dys​ku​tu​ją​cych ze sobą za​wzię​cie po​nu​rych ty​pów, a jej wpraw​ne oko na​tych​miast roz​po​zna​ło w nich rysy dia​bel​skie. Je​den z nich usiadł, na​pi​sał coś na kart​ce i zwró​cił się do niej groź​nym to​nem. Sio​stra nic nie zro​zu​mia​ła, tam​ci zaś po​szli so​bie, coś wy​krzy​ku​jąc, za​pew​ne prze​kleń​stwa. Wszyst​ko po​wtó​rzy​ło się ze szcze​gó​ła​mi na​stęp​nej nocy, z jed​ną róż​ni​cą: tekst za​pi​sa​ny na dru​giej kart​ce róż​nił się od pierw​sze​go. Czy​li wszyst​ko po​zo​sta​je ta​jem​ni​cą tak​że dla sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej. W wie​ku dwu​dzie​stu trzech lat za​pa​dła na cho​ro​bę nie​zna​ną ów​cze​snym le​ka​rzom. Bez żad​nych wstęp​nych ob​ja​wów ani go​rącz​ki, znie​nac​ka cof​nę​ła się do sta​nu dzie​cin​ne​go. Stra​ci​ła mowę, nie po​zna​wa​ła ni​ko​go, nie była w sta​nie za​dbać o swo​je po​trze​by. Sio​stra Ma​ria Se​ra​fi​na (czy​li Fran​ce​sca To​ma​si, sio​stra Isa​bel​li, któ​ra w owym cza​sie była prze​ory​szą) wspo​mi​na, że prze​waż​nie „pła​ka​ła ni​czym dziec​ko”, nie​kie​dy śmia​ła się, siadł​szy na po​sła​niu z wy​trzesz​czo​ny​mi ocza​mi. Jak do​da​je, „ta, co ją kar​mi​ła, mu​sia​ła otwie​rać usta i uda​wać, że prze​żu​wa, wte​dy Ukrzy​żo​wa​na, przy​glą​da​jąc się jej z wiel​kim sku​pie​niem, po​wta​rza​ła do​kład​nie to samo”. Ale i w tym sta​nie „czę​sto prze​ży​wa​ła unie​sie​nia, tra​ci​ła zmy​sły i po​zo​sta​wa​ła w odrę​twie​niu”. Me​dy​cy nie mo​gli się w tym ro​ze​znać i żeby przy​wró​cić jej świa​do​mość pod​czas tych unie​sień, przy​wią​zy​wa​li ją „gru​bym po​wro​zem” do naj​sil​niej​szych sióstr, któ​re roz​cią​ga​jąc ją i szar​piąc na wszyst​kie stro​ny, usi​ło​wa​ły spro​wa​dzić ją w ten spo​sób na zie​mię. Spo​wied​nik For​tu​na​to Alot​to nie miał za to naj​mniej​szych wąt​pli​wo​ści: to sam Bóg „dzia​łał przez Ukrzy​żo​wa​ną w nad​przy​ro​dzo​ny spo​sób”. Po​dob​ne​go zda​nia była ksie​ni i po​zo​sta​łe sio​stry, po​sta​wi​ły za​tem w jej celi oł​ta​rzyk z mnó​stwem świec, po​świę​co​ny świę​te​mu mę​czen​ni​ko​wi Tra​spa​da​no, i za​czę​ły się przed nim mo​dlić. Jak za​pi​sa​ła sio​stra Se​ra​fi​na: „Ona zaś za​raz do​zna​ła unie​sie​nia, na lico wstą​pił jej ru​mie​niec, z ocza​mi w za​chwy​cie zwró​co​ny​mi na świę​te​go rze​kła: ru​bens ar​dens in​com​bu​stus i po​zo​sta​ła dłuż​szą chwi​lę w tym za​chwy​cie, nie da​jąc żad​nych oznak ży​cia”. In​ne​go razu, po przy​ję​ciu ko​mu​nii, jej twarz zmie​ni​ła się w ob​li​cze se​ra​fi​na. Po​tem po​wo​li wró​ci​ła do zwy​kłej po​sta​ci. Pod ko​niec ży​cia za​czę​ła ją uwie​rać cia​sno​ta w klasz​to​rze Świę​te​go Ró​żań​ca. Była pod​da​na cią​głej ob​ser​wa​cji przez prze​ło​żo​ne i sio​stry – pil​no​wa​no jej, by uchwy​cić choć​by naj​drob​niej​szy prze​jaw „świę​to​ści”. Na​pi​sa​ła wów​czas do bra​ta Giu​sep​pe​go Ma​rii w Rzy​mie, że chcia​ła​by, aby za​ła​twił jej „zmia​nę miej​sca”. A prze​cież na sa​mym po​cząt​ku w ko​re​spon​den​cji z tym​że bra​tem pia​ła pe​any na cześć za​let ży​cia wspól​no​to​we​go. Te​raz jed​nak czu​je się szpie​go​wa​na, oba​wia, że jej li​sty są prze​chwy​ty​wa​ne i ni​g​dy nie do​cie​ra​ją do ad​re​sa​tów. Pi​sze, że chcia​ła​by tra​fić do „miej​sca bar​dziej od​osob​nio​ne​go i gdzie prak​ty​ku​je się więk​szą po​ku​tę”, po czym do​da​je: „Tego wszyst​kie​go tu​taj nie znaj​du​ję, bo wpro​wa​dzam w błąd in​nych, sko​ro oni

uwa​ża​ją mnie za ko​goś, kim nie je​stem; je​stem tyl​ko grzesz​ni​cą, choć oni są​dzą, żem świę​ta”. Brat te​atyn, przy​szły kar​dy​nał i świę​ty, ni​g​dy nie pa​trzył przy​chyl​nie na mi​stycz​ne wzlo​ty swej sio​stry, nie​zwłocz​nie re​la​cjo​no​wa​ne mu przez dru​gą sio​strę, prze​ory​szę. To​też jego od​po​wiedź jest su​ro​wa i bez​względ​na: „Są​dzisz, Pani, żeś wy​wio​dła w pole cały świat fał​szy​wym świa​dec​twem. Ale nie wiem, co w ta​kim ra​zie ro​zu​mieć przez świat: bo po​mi​nąw​szy zmar​łe​go już spo​wied​ni​ka i parę jesz​cze osób, świat cały nie ma po​ję​cia o ist​nie​niu Pal​my i tam​tej​sze​go klasz​to​ru”. Bądź​my jed​nak ostroż​ni. Z za​cho​wa​nych li​stów moż​na wy​wnio​sko​wać, że Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na mia​ła inne, mniej zna​ne ce​chy. Jak się wy​da​je, jej ide​ał mi​stycz​ny nie za​wsze po​le​gał na „roz​to​pie​niu sie​bie”, prze​ciw​nie: mia​ła sil​ne pra​gnie​nie dzia​ła​nia, stłam​szo​ne przez wa​run​ki, w ja​kich przy​szło jej żyć. Cza​sa​mi moż​na było od​nieść wra​że​nie, że mi​stycz​ny bez​ruch to tyl​ko do​ko​na​ne z za​ci​śnię​ty​mi zę​ba​mi, w imię po​słu​szeń​stwa, wy​rze​cze​nie się ży​cia zo​rien​to​wa​ne​go na kon​kret​ne osią​gnię​cia. W po​ło​wie lat osiem​dzie​sią​tych usi​ło​wa​ła w ja​kiś spo​sób „wy​rwać się” z klasz​to​ru, żeby za​ło​żyć nowe zgro​ma​dze​nie w Scic​li, ale jej w tym prze​szko​dzo​no. W li​stach na​rze​ka​ła na „na​sze ska​mie​nia​łe cza​sy” w po​rów​na​niu z „bło​go​sła​wio​ny​mi cza​sa​mi, gdy świę​ci apo​sto​ło​wie i mę​czen​ni​cy Chry​stu​so​wi nie próż​no​wa​li ani chwi​li, gło​sząc na​szą świę​tą wia​rę”. Wszyst​kie te pra​gnie​nia nie wy​cho​dzą poza li​sty pi​sa​ne do bra​ta. Jest już za póź​no, sio​stra jest ska​za​na na wi​ze​ru​nek, jaki w du​żym stop​niu sama so​bie stwo​rzy​ła. Zmar​ła w 1699 roku, na​tu​ral​nie w au​rze świę​to​ści. Cie​ka​wość i wścib​stwo bliź​nich nie zo​sta​ły jej oszczę​dzo​ne na​wet po śmier​ci. Cia​ło za​kon​ni​cy do​słow​nie się roz​ło​ży​ło, roz​pa​dło na ka​wał​ki, tyle par rąk chcia​ło go do​tknąć. Oto, co pi​sa​ła nie​za​wod​na, jak za​wsze, sio​stra Se​ra​fi​na: „Ha​bit i cały jej ubiór zna​leź​li​śmy prze​siąk​nię​ty wodą, gło​wa z szy​ją ode​rwa​ła się od ra​mion, po​dob​nie ręce od​pa​dły w ca​ło​ści – od łok​ci po dło​nie były po​kry​te jak​by bia​łym osa​dem, od łok​ci do ra​mion po​zo​sta​ły na​gie ko​ści, gło​wa, to zna​czy czasz​ka, nie​na​ru​szo​na, w środ​ku zaś mięk​ki, nie​zep​su​ty mózg, jak u ży​we​go czło​wie​ka. Po​wo​li wy​ję​to go z gło​wy, a Jego Eks​ce​len​cja bi​skup oraz wie​leb​ny opat trzy​ma​li ją czu​le w dło​niach przez dłuż​szy czas, ca​łu​jąc raz po raz tę bło​go​sła​wio​ną gło​wę. Mózg prze​ło​żo​no do pu​deł​ka, wy​ło​żo​ne​go tka​ni​ną i watą, po czym wło​żo​no do trum​ny, tak samo uczy​nio​no z zę​ba​mi i mnó​stwem drob​nych ko​ste​czek. Tors był wy​pa​tro​szo​ny, ale chy​ba nie cały, tyl​ko od pier​si w górę… Wnętrz​no​ści, ba​da​ne wzro​kiem i do​ty​kiem, wy​glą​da​ły na nie​na​ru​szo​ne, choć pod​su​szo​ne i skur​czo​ne, w brzu​chu nie bra​ko​wa​ło ni​cze​go, żo​łą​dek w ca​ło​ści i inne czę​ści bar​dziej z tyłu. Ko​la​na, nogi i sto​py w do​brym sta​nie, z wy​jąt​kiem sa​mych czub​ków, całe i bia​łe, ko​la​no wy​gię​te, nie​da​ją​ce się roz​pro​sto​wać, jak u Chry​stu​sa przy​bi​te​go do krzy​ża”. Sio​stra Se​ra​fi​na na​pi​sa​ła na po​cząt​ku swo​jej re​la​cji, że ona z całą resz​tą wzię​ła zwło​ki, „by je opo​rzą​dzić”, a skoń​czy​ło się na nie​udol​nej au​top​sji.

W 1797 roku ogło​szo​no ją Czci​god​ną Słu​żeb​ni​cą Bożą. Przez wie​ki pło​mien​na du​cho​wość sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia wpły​wa​ła na umy​sło​wość za​kon​nic, dla któ​rych przy​ję​cie do klasz​to​ru Świę​te​go Ró​żań​ca w Pal​mie di Mon​te​chia​ro po​zo​sta​wa​ło wciąż wiel​kim przy​wi​le​jem.

3.

Wydarzenie

Na​wet w lip​cu w wy​nie​sio​nej prze​szło ty​siąc me​trów po​nad po​ziom mo​rza Qu​isqu​inie wie​czo​ry są cu​dow​nie rześ​kie. Lek​kie, chłod​ne po​wie​trze pach​ną​ce so​sną roz​sze​rza płu​ca i oczysz​cza gło​wę. Bi​skup i ksiądz Gra​cef​fa przy​sia​da​ją w mil​cze​niu na ka​mie​niach. Ksiądz musi od​sap​nąć, choć prze​chadz​ka po le​sie była krót​ka. Nie mija na​wet mi​nu​ta, kie​dy pada strzał z ka​ra​bi​nu, od​da​ny za​le​d​wie z paru me​trów, a huk przy tym jest jesz​cze strasz​niej​szy z po​wo​du pa​nu​ją​cej wo​kół ab​so​lut​nej ci​szy. Bi​skup sły​szy świst kuli o parę cen​ty​me​trów od gło​wy i, prze​ra​żo​ny, in​stynk​tow​nie zry​wa się na nogi, roz​glą​da do​oko​ła, nie ma​jąc po​ję​cia, co się dzie​je. – Pro​szę paść na zie​mię! – krzy​czy Gra​cef​fa. Pe​ruz​zo się po​chy​la, ale za​cza​je​ni za​bój​cy nie dają mu cza​su. Strze​la​ją po​now​nie, tym ra​zem cel​nie: bi​sku​po​wi wy​da​je się, że do​stał czte​ry razy. W rze​czy​wi​sto​ści ugo​dzi​ły go tyl​ko dwie kule: jed​na prze​szła przez płu​co, dru​ga roz​trza​ska​ła lewe przed​ra​mię. Były to po​ci​ski z ka​ra​bi​nu mo​del 91, na wy​po​sa​że​niu na​szych żoł​nie​rzy pod​czas pierw​szej woj​ny świa​to​wej. Po​wra​ca ab​so​lut​na ci​sza. Bi​skup ma sześć​dzie​siąt sie​dem lat i zo​stał, jak się wy​da​wa​ło, śmier​tel​nie ran​ny. Ale że po​cho​dzi ze wsi, jest czło​wie​kiem krzep​kiej bu​do​wy i że​la​zne​go zdro​wia. Uda​je mu się wstać i pod​pie​ra​jąc się o sła​bo​wi​te ra​mię księ​dza, za​czy​na z naj​wyż​szym tru​dem po​su​wać się w stro​nę ere​mu. Ksiądz Gra​cef​fa już wcze​śniej le​d​wo mógł ustać na no​gach, co do​pie​ro te​raz, gdy trzę​sło go ze stra​chu. Po paru kro​kach Pe​ruz​zo opa​da z sił, prze​ko​na​ny, że przy​szła na nie​go pora. Tego dnia po po​łu​dniu był u spo​wie​dzi u ojca pa​sjo​ni​sty, któ​ry aku​rat za​je​chał w od​wie​dzi​ny. Ale te​raz chce się wy​spo​wia​dać na nowo. Obaj du​chow​ni, żeby utrzy​mać się w pio​nie, opie​ra​ją się o drze​wo i ksiądz Gra​cef​fa za​czy​na spo​wia​dać. Po​tem po​dej​mu​ją marsz swo​ją dro​gą krzy​żo​wą. Po paru kro​kach Pe​ruz​za do​pa​da wąt​pli​wość: czy na pew​no wy​znał wszyst​ko, do​kład​nie oczy​ścił du​szę, czy też w ca​łym tym za​mie​sza​niu o czymś za​po​mniał? Na wszel​ki wy​pa​dek za​czy​na się spo​wia​dać ko​lej​ny raz, cią​gle bro​cząc ob​fi​cie krwią. Pada jak dłu​gi do​słow​nie na pro​gu ere​mu i nie daje już rady wstać. Nie​szczę​sny ksiądz Gra​cef​fa klę​ka obok. Głos uwiązł mu w gar​dle, nie może we​zwać na po​moc sie​dzą​cych w środ​ku, któ​rzy nic nie sły​sze​li. – Pro​szę mi przy​nieść Naj​święt​szy Sa​kra​ment – mówi Pe​ruz​zo reszt​ką tchu. A może na​wet nie wy​po​wie​dział tych słów, tyl​ko mu się zda​wa​ło. Ksiądz Gra​cef​fa wszedł bo​wiem na ostat​nich no​gach do ere​mu, ale wca​le nie po Sa​kra​ment, lecz aby po​słać ku​cha​rza do wsi po po​moc. Pół​przy​tom​ny bi​skup za​czy​na

mo​dlić się za sie​bie i za swo​je uko​cha​ne „dzie​ci z Agri​gen​to”. Po kwa​dran​sie Pe​ruz​zo czu​je, że wró​ci​ło mu nie​co sił. Póź​niej się oka​że, że w płu​cach po​wsta​ła swe​go ro​dza​ju odma, co spo​wo​do​wa​ło za​tka​nie rany, w prze​ciw​nym ra​zie umarł​by nie​wąt​pli​wie z upły​wu krwi. Wsta​je, pod​pie​ra​jąc się na pra​wej ręce (lewa – po​strze​lo​na – zwi​sa​ła bo​wiem bez​wład​nie), i przy​trzy​mu​jąc się ścian, su​nie aż do swo​je​go po​ko​ju, po czym pada na łóż​ko. Ksiądz Gra​cef​fa szu​ka go, wresz​cie znaj​du​je, sta​ra się za​ta​mo​wać krew, ale nie po​tra​fi, wo​bec cze​go klę​ka przy łóż​ku i za​czy​na się mo​dlić ci​chym gło​sem. Kwa​drans po dzie​wią​tej, czy​li pół​to​rej go​dzi​ny po ata​ku, na​de​szli ka​ra​bi​nie​rzy oraz dwaj le​ka​rze z San​to Ste​fa​no i udzie​li​li bi​sku​po​wi pierw​szej po​mo​cy. O trze​ciej w nocy zja​wił się le​karz z sa​me​go Agri​gen​to, dok​tor Scia​scia. Ale jego am​bu​lans nie mógł po​ko​nać ostat​nich trzech ki​lo​me​trów, bo dro​ga była nie​prze​jezd​na, bar​dziej zresz​tą niż dro​gę przy​po​mi​na​ła wy​bo​istą ścież​kę dla mu​łów. Wszy​scy trzej le​ka​rze byli zgod​ni, że ran​ne​go nie moż​na prze​nieść, póki się go nie zo​pe​ru​je. Poza tym był na to zbyt osła​bio​ny. Na szczę​ście ka​ra​bi​nie​rzy roz​ka​za​li te​le​fo​nicz​nie wszyst​kim po​ste​run​kom od​szu​kać pro​fe​so​ra Ra​imon​da Bor​sel​li​na. Uda​ło się go zna​leźć w ma​łej wio​sce w po​bli​żu Agri​gen​to, funk​cjo​na​riu​sze po​in​for​mo​wa​li go o tym, co za​szło, on zaś obie​cał nie​zwłocz​nie sta​wić się na miej​scu. W rze​czy sa​mej, do​tarł na górę o czwar​tej rano. Pro​fe​sor Ra​imon​do Bor​sel​li​no za​słu​gu​je na krót​ką dy​gre​sję. W li​ście do Piu​sa XII, re​la​cjo​nu​jąc swo​ją hi​sto​rię, bi​skup na​zy​wa go świet​nym chi​rur​giem. Ale był chy​ba kimś wię​cej, był chi​rur​giem wręcz ge​nial​nym. Drob​ny, ma​łe​go wzro​stu, ner​wo​wy, opry​skli​wy i zmien​ny w na​stro​jach, tak na​praw​dę był czło​wie​kiem nie​śmia​łym o bez​brzeż​nej do​bro​ci ser​ca. W okre​sie strasz​nych na​lo​tów an​giel​skich i ame​ry​kań​skich wpadł na zba​wien​ny po​mysł. Po​nie​waż mnó​stwo ran​nych umie​ra​ło, bo nie było cza​su ani środ​ków trans​por​tu, by prze​wieźć ich do szpi​ta​la, za​raz po każ​dym bom​bar​do​wa​niu pro​fe​sor pę​dził na miej​sce i ope​ro​wał w pierw​szym nie​zbu​rzo​nym domu, jaki się ostał w po​bli​żu. Tak jak​by to był szpi​tal na polu bi​twy. Prze​miesz​czał się sa​mo​cho​dem, pa​mię​tam, że był to ja​kiś ogrom​ny mo​del, z szo​fe​rem za kie​row​ni​cą, bo sam nie umiał pro​wa​dzić. Po woj​nie, po​nie​waż było mało szpi​ta​li, a w tych ist​nie​ją​cych bra​ko​wa​ło miejsc, da​lej pro​wa​dził prak​ty​kę jako chi​rurg, ope​ru​jąc po do​mach. Dwa dni przed ope​ra​cją za​cho​dził do domu pa​cjen​ta, wy​bie​rał po​kój, wy​da​wał po​le​ce​nia, jak go po​sprzą​tać i zde​zyn​fe​ko​wać, po czym w umó​wio​nym dniu ope​ro​wał, choć​by na sto​le ja​dal​nym. Tak wła​śnie było z moją mat​ką, któ​ra nie mo​gła się do​cze​kać na przy​ję​cie do szpi​ta​la. Sko​ro nie był w sta​nie ste​ry​li​zo​wać na​rzę​dzi przed każ​dą ope​ra​cją, wo​ził ze sobą całe in​stru​men​ta​rium roz​ło​żo​ne do pię​ciu czy sze​ściu ku​fer​ków. Każ​dy za​wie​rał, jak by​śmy dziś po​wie​dzie​li, kom​plet​ny ze​staw chi​rur​ga po​lo​we​go.

Wo​ził ze sobą rów​nież czy​ste bia​łe ki​tle. Te zu​ży​te i brud​ne wkła​dał do wor​ka w ba​gaż​ni​ku. Na asy​sten​ta ścią​gał za każ​dym ra​zem miej​sco​we​go le​ka​rza ogól​ne​go. Po​wta​rzam, do​ko​ny​wał praw​dzi​wych cu​dów. Był wie​rzą​cy, ale nie zno​sił obec​no​ści księ​ży w po​bli​żu miej​sca, w któ​rym przy​szło mu pra​co​wać. – Albo wy, albo ja – po​wie​dział księ​dzu, gdy do​strzegł go w po​ko​ju są​sia​du​ją​cym z tym, w któ​rym pa​cjent cze​kał na sto​le. – Ale to mój brat! – bro​nił się ksiądz. – No to niech go ksiądz sam zo​pe​ru​je – od​parł pro​fe​sor i wy​szedł. Wró​cił do​pie​ro, gdy za​pew​nio​no go so​len​nie, że du​chow​ne​go nie ma w po​bli​żu. Stał się żywą le​gen​dą. Czę​sto od​ma​wiał przy​ję​cia za​pła​ty. Pro​sty lud uło​żył na​wet pio​sen​kę na jego cześć. Pa​mię​tam dwa wer​sy: „Je​dzie Bor​sa​li​no/ szy​ję ma krzy​wą”. Wzię​ło się to stąd, że noce za​ry​wa​ne pod​czas ope​ra​cji od​sy​piał w trak​cie jaz​dy sa​mo​cho​dem z mia​sta do mia​sta, z gło​wą opar​tą o bia​łą po​dusz​kę, i od tego spa​nia wy​krzy​wi​ła mu się szy​ja. Dał się na​mó​wić cha​dec​kim no​ta​blom na udział w wy​bo​rach do par​la​men​tu. Do​stał set​ki ty​się​cy gło​sów. Po​chło​nię​ty przez po​li​ty​kę, prze​stał ope​ro​wać, cały czas sie​dział w Rzy​mie. Ko​mu​ni​ści wy​my​śli​li wte​dy ha​sło: „Za​mie​nił stry​jek wiel​kie​go chi​rur​ga na byle ja​kie​go po​sła”. W na​stęp​nych wy​bo​rach do​stał za​le​d​wie pa​rę​na​ście gło​sów. Wró​cił do ope​ro​wa​nia i kie​dy prze​jeż​dżał sa​mo​cho​dem, lu​dzie na uli​cach przy​sta​wa​li i za​czy​na​li kla​skać. Ra​imon​do Bor​sel​li​no, jak zwy​kle mi​strzow​sko, zo​pe​ro​wał Pe​ruz​za na sto​le w re​fek​ta​rzu. Tym ra​zem asy​sto​wa​ło mu aż trzech le​ka​rzy, ist​ny luk​sus. „Ko​niecz​ne były bo​le​sne na​cię​cia i nie​bez​piecz​na trans​fu​zja krwi”, na​pi​sał po​tem Pe​ruz​zo w li​ście do pa​pie​ża. Krew do prze​to​cze​nia dał ksiądz o na​zwi​sku Sor​ti​no. O dzie​wią​tej rano Bor​sel​li​no stwier​dził, że bi​skup może już ru​szyć w dro​gę do pa​ła​cu w Agri​gen​to. Nie wi​dział przy tym ko​niecz​no​ści po​by​tu bi​sku​pa w szpi​ta​lu. Ka​ra​bi​nie​rzy wzię​li go na ra​mio​na („Szli​śmy trzy ki​lo​me​try gór​skim szla​kiem”, re​la​cjo​no​wał bi​skup) i znie​śli do cze​ka​ją​cej po​ni​żej ka​ret​ki. Z San​to Ste​fa​no do Agri​gen​to jest osiem​dzie​siąt pięć ki​lo​me​trów, sa​mo​chód po​ko​nał tę dro​gę w żół​wim tem​pie, w każ​dej mi​ja​nej wio​sce lu​dzie wy​le​ga​li na uli​ce, klę​cze​li i mo​dli​li się. Do​pie​ro wte​dy oka​za​ło się, jak bar​dzo jest ko​cha​ny. Bi​skup zja​wił się w swo​im pa​ła​cu do​pie​ro o dru​giej po po​łu​dniu. Przez sześć ko​lej​nych dni jego ży​cie było za​gro​żo​ne. W mo​ich stro​nach nie na​sta​ły jesz​cze wte​dy cza​sy za​bi​ja​nia na po​tę​gę po​li​cjan​tów, ka​ra​bi​nie​rów, pro​ku​ra​to​rów i du​chow​nych. Zda​rza​ło się, że ktoś strze​lił do dzia​ła​cza związ​ko​we​go albo do dru​go​rzęd​ne​go po​li​ty​ka, ale wszyst​ko to mie​ści​ło się w ra​mach woj​ny la​ty​fun​dy​stów z chłop​stwem. Dla​te​go pró​ba za​bi​cia wy​so​kie​go ran​gą przed​sta​wi​cie​la Ko​ścio​ła była cał​ko​wi​tym no​vum i wstrzą​snę​ła wszyst​ki​mi. Nie nad​szedł też jesz​cze czas zrzu​ca​nia wszyst​kie​go na ko​mu​ni​stów. Za​tem choć Pe​ruz​zo

po​tę​piał nie​ustan​nie i pło​mien​nie ko​mu​nizm, było ja​sne, że nie strze​lał nikt z le​wi​cy. Na​wet naj​bar​dziej nie​życz​li​wi nie śmie​li tak my​śleć. Ale w ta​kim ra​zie kto? „Il Gior​na​le di Si​ci​lia”, je​dy​na ga​ze​ta wy​da​wa​na na wy​spie, po​mi​mo wiel​kie​go od​dźwię​ku, jaki wy​wo​ła​ło to zda​rze​nie, po​mi​mo nie​prze​rwa​ne​go stru​mie​nia te​le​gra​mów z ca​łych Włoch i od pa​pie​ża, roz​mo​dlo​nych tłu​mów na klęcz​kach przed ku​rią bi​sku​pią, czu​wań mo​dli​tew​nych, dzie​sią​tek bi​sku​pów, pra​ła​tów i po​li​ty​ków zjeż​dża​ją​cych do Agri​gen​to, do​pie​ro 12 lip​ca po​świę​ci​ła spra​wie ma​te​riał na czo​łów​ce (wcze​śniej in​for​mo​wa​ła o niej w dzia​le wy​da​rzeń lo​kal​nych): „Na obec​nym eta​pie śledz​twa wy​da​je się, że za​ma​chu do​ko​na​ła ban​da gra​su​ją​ca po oko​li​cy, od daw​na tro​pio​na przez po​li​cję. Za​mach jest wią​za​ny z cy​klem wy​stą​pień Eks​ce​len​cji prze​ciw​ko fali ban​dy​ty​zmu. Z Pa​ler​mo przy​by​li kard. Di Leo, mec. Ber​nar​do Mat​ta​rel​la oraz in​spek​tor ge​ne​ral​ny po​li​cji Mes​sa​na wraz z ko​mi​sa​rzem Ur​sem i in​ny​mi funk​cjo​na​riu​sza​mi. Śledz​two w spra​wie mo​ty​wów za​ma​chu po​zo​sta​je oto​czo​ne naj​ści​ślej​szą ta​jem​ni​cą. Wśród lud​no​ści krą​żą naj​roz​ma​it​sze, sprzecz​ne plot​ki”. Z mo​nu​men​tal​nej, po​nad​pię​ciu​set​stro​ni​co​wej bio​gra​fii G.B. Pe​ruz​za pió​ra Do​me​ni​ca De Gre​go​ria, nie wy​ni​ka by​naj​mniej, że bi​skup an​ga​żo​wał się oso​bi​ście w kam​pa​nię prze​ciw​ko ban​dy​ty​zmo​wi. Jak su​ge​ru​je dzien​ni​karz, być może po​ra​dził paru pro​bosz​czom, żeby po​ru​szy​li ten te​mat w ka​za​niach. Kam​pa​nia, jaką na​praw​dę pro​wa​dził Pe​ruz​zo, do​ty​czy​ła nie ban​dy​tów, lecz la​ty​fun​diów. I jesz​cze jed​na uwa​ga: co mia​no​wi​cie gło​si​ły owe sprzecz​ne plot​ki? Sprzecz​ność mo​gła być naj​wy​żej jed​na: mię​dzy tymi, któ​rzy gło​si​li, że do bi​sku​pa strze​la​no z chę​ci pry​wat​nej ze​msty, a tymi, któ​rzy śmie​li twier​dzić, iż za​mach był lo​gicz​ną kon​se​kwen​cją zde​cy​do​wa​nej po​sta​wy Pe​ruz​za w spra​wie przej​mo​wa​nia ma​jąt​ków ziem​skich. Dzien​ni​karz już ni​g​dy nie za​jął się tym aspek​tem spra​wy, choć mo​gło​by to być cał​kiem in​te​re​su​ją​ce. Na​stęp​ne​go dnia au​tor ar​ty​ku​łu w „Il Gior​na​le di Si​ci​lia” do​no​si, że ży​cie Pe​ruz​za wciąż jest za​gro​żo​ne, a z jego ręki le​ka​rze wy​cią​gnę​li kil​ka odłam​ków, po czym do​da​je: „Śledz​two trwa, do​ko​na​no licz​nych za​trzy​mań. Na miej​sce zda​rze​nia uda​li się pre​fekt i kwe​stor”. Za​trzy​maj​my się na chwi​lę. Po​śród licz​nych zna​mie​ni​tych po​sta​ci, któ​re zło​ży​ły wi​zy​tę bi​sku​po​wi, wy​bi​ja​ją się Ber​nar​do Mat​ta​rel​la i in​spek​tor Mes​sa​na. Mat​ta​rel​la, w owym cza​sie wy​so​ki ran​gą dzia​łacz Ak​cji Ka​to​lic​kiej, wkrót​ce zo​sta​nie sze​ro​ko „oplot​ko​wa​ną” fi​gu​rą w ży​ciu po​li​tycz​nym nie tyl​ko na Sy​cy​lii, lecz tak​że w ca​łym kra​ju. De​pu​to​wa​ny wie​lu ka​den​cji za​sia​dał we wszyst​kich ko​lej​nych rzą​dach cha​de​cji. W 1965 roku Da​ni​lo Do​lci, ze​zna​jąc przed par​la​men​tar​ną ko​mi​sją śled​czą do spraw ma​fii, wska​zał nań jako na po​li​ty​ka ma​ją​ce​go po​wią​za​nia z ma​fią od naj​wcze​śniej​sze​go sy​cy​lij​skie​go po​woj​nia, czy​li od lat 1943–1944. Do​lci nie miał do​wo​dów na po​par​cie swo​ich za​rzu​tów, ale wie​lu lu​dzi my​śla​ło tak samo. Sy​no​wie Mat​ta​rel​li – Pier​san​ti i Ser​gio – pój​dą za to pro​stą i uczci​wą dro​gą, do tego stop​nia, że Pier​san​ti zgi​nie z rąk ma​fii

w 1980 roku, po dwóch la​tach spra​wo​wa​nia urzę​du mar​szał​ka re​gio​nu. Zna​mien​ny szcze​gół: Pier​san​ti ni​g​dy nie chciał kan​dy​do​wać z okrę​gu Ca​stel​lam​ma​re, czy​li zie​mi, na któ​rej nie​gdyś pa​no​wał nie​po​dziel​nie jego oj​ciec. In​spek​tor ge​ne​ral​ny po​li​cji Et​to​re Mes​sa​na prze​gra za parę lat bły​sko​tli​wą ka​rie​rę, gdy wyj​dzie na jaw, że nie tyl​ko utrzy​mu​je bli​skie sto​sun​ki z ma​fio​sa​mi z Mon​re​ale, lecz tak​że ma zwy​czaj spę​dzać Boże Na​ro​dze​nie w Mon​te​le​pre w to​wa​rzy​stwie osła​wio​ne​go ban​dy​ty Giu​lia​na, za​cho​dząc do jego kry​jów​ki ze świą​tecz​nym cia​stem i bu​tel​ką wina pod pa​chą. Ale po​mi​mo po​wszech​ne​go wzbu​rze​nia nie od razu uda​ło się go po​słać na eme​ry​tu​rę. De​pu​to​wa​ny z ra​mie​nia par​tii ko​mu​ni​stycz​nej Gi​ro​la​mo Li Cau​si, zna​ny z za​an​ga​żo​wa​nia w wal​kę z ma​fią, zło​ży w par​la​men​cie in​ter​pe​la​cję do mi​ni​stra spraw we​wnętrz​nych Ma​ria Scel​by, żą​da​jąc wy​ja​śnień, jak to moż​li​we, że czło​wiek tego po​kro​ju na​dal peł​ni funk​cję. Scel​ba jed​nak po​trze​bo​wał tam na miej​scu wła​śnie ta​kich lu​dzi. Mat​ta​rel​la i Mes​sa​na byli u bi​sku​pa z osob​na, ale obaj wy​ra​zi​li przed nim taką samą opi​nię na te​mat spraw​ców za​ma​chu. Z da​le​ka moż​na by ich wziąć za kota i lisa – parę oszu​stów z Pi​no​kia. Za​ło​żył​bym się o wszyst​ko, że w owej chwi​li Mes​sa​na miał już go​to​wą li​stę lu​dzi do aresz​to​wa​nia. Jak​że​by mo​gło być ina​czej, sko​ro 14 lip​ca (w nie​ca​łe pięć dni po za​ma​chu) „Il Gior​na​le di Si​ci​lia” jest już w sta​nie po​dać per​so​na​lia nie​do​szłych za​bój​ców, ujaw​nio​ne re​dak​cji przez in​spek​to​ra ge​ne​ral​ne​go: „Oka​zu​je się za​tem, że gdy bi​skup Pe​ruz​zo w to​wa​rzy​stwie in​ne​go du​chow​ne​go sie​dział w miej​scu od​da​lo​nym o sto me​trów od klasz​to​ru, z okna w tym​że bu​dyn​ku od​da​no strza​ły z bro​ni pal​nej, któ​re ra​ni​ły bi​sku​pa, ale nie tra​fi​ły to​wa​rzy​szą​ce​go mu księ​dza. Pierw​sze czyn​no​ści śled​cze do​pro​wa​dzi​ły, jak się do​wia​du​je​my, do wska​za​nia na groź​ną po​stać no​to​wa​ne​go już w kar​to​te​kach Pa​ola Mor​tel​la​ra, syna An​to​nie​go, lat 48, z Ales​san​drii del​la Roc​ca, by​łe​go za​kon​ni​ka z sank​tu​arium na gó​rze Qu​isqu​ina, któ​ry zo​stał stam​tąd wy​da​lo​ny z po​le​ce​nia bi​sku​pa Pe​ruz​za za czy​ny lu​bież​ne. Były za​kon​nik wciąż na​cho​dził bi​sku​pa, żeby uzy​skać po​now​ne przy​ję​cie, ale bez skut​ku. Mor​tel​la​ro przy​siągł so​bie ze​mstę. Wraz ze wspól​ni​kiem, bra​tem Ro​sa​riem (w ży​ciu świec​kim: nie​ja​ki Di Sa​lvo z Ba​ghe​rii), i jesz​cze jed​nym za​kon​ni​kiem za​cza​ili się na bi​sku​pa Pe​ruz​za. Po​dob​no to Mor​tel​la​ro od​dał strzał, któ​ry zra​nił bi​sku​pa”. Nie​wy​mie​nio​ny z imie​nia trze​ci za​kon​nik to brat Vin​cen​zo, czy​li Fi​lip​po Cac​cia​to​re z San​to Ste​fa​no. W ar​ty​ku​le z 18 lip​ca dzien​ni​karz pro​stu​je kil​ka nie​ści​sło​ści: „Po​li​cja usta​li​ła, że trzej ere​mi​ci skry​li się w po​bli​skim le​sie i strze​la​li zza krza​ka od​da​lo​ne​go o 25 me​trów od miej​sca, w któ​rym sie​dzie​li bi​skup oraz ks. Giu​sep​pe Gra​cef​fa z miej​sco​wej pa​ra​fii. Prze​stęp​cy od​da​li trzy strza​ły z ka​ra​bi​nu, ale tyl​ko dwa ugo​dzi​ły bi​sku​pa, ks. Gra​cef​fa nie zo​stał tra​fio​ny. Usta​lo​no rów​nież, że jako pierw​szy strze​lił Mor​tel​la​ro, po czym na​tych​miast ulot​nił się wraz ze wspól​ni​ka​mi”. Za​sad​ni​czo to samo na​pi​sał Pe​ruz​zo pa​pie​żo​wi: „Ere​mi​ci od Świę​tej Ro​za​lii ni​g​dy nie cie​szy​li się do​brą sła​wą; ja​kieś dwa​dzie​ścia lat temu ich prze​ło​żo​ny zgi​nął od

sześć​dzie​się​ciu cio​sów no​żem. Spraw​ców albo wsa​dzo​no do wię​zie​nia, albo ska​za​no na wie​lo​let​nie ze​sła​nie. Naj​gor​szy z nich był An​to​nio Mor​tel​la​ro, do​mnie​ma​ny głów​ny za​bój​ca, ska​za​ny na sześć lat ze​sła​nia, okre​ślo​ny w do​ku​men​tach po​li​cji jako osob​nik cał​ko​wi​cie zde​mo​ra​li​zo​wa​ny i zdol​ny do każ​dej zbrod​ni. Otóż sześć lat temu, dzię​ki po​mo​cy urzęd​ni​ków pre​fek​tu​ry, czło​wiek ten wró​cił do ere​mu i spo​wo​do​wał za​mie​sza​nie w ży​ciu nie​licz​nych oca​la​łych pu​stel​ni​ków; znów był oskar​żo​ny o kra​dzież, utrzy​my​wał sta​ły zwią​zek z ko​bie​tą. Nie moż​na było go dłu​żej to​le​ro​wać. Zo​stał upo​mnia​ny, a na​stęp​nie wy​rzu​co​ny przy po​mo​cy po​li​cji. Tuż po fak​cie nie za​re​ago​wał, przez dwa lata się nie mścił. Dziś cza​sy bar​dziej sprzy​ja​ją krwa​wym po​ra​chun​kom, przy​stą​pił więc do dzie​ła”. Wszyst​ko za​tem ja​sne. Jest na​zwi​sko tego, kto usi​ło​wał za​bić, są na​zwi​ska jego wspól​ni​ków, jest ja​sny i wia​ry​god​ny mo​tyw. Enzo Di Na​ta​li, au​tor stu​dium L’at​ten​ta​to con​tro il Ve​sco​vo dei con​ta​di​ni (Za​mach na bi​sku​pa ludu), któ​re na​tchnę​ło mnie do na​pi​sa​nia tej książ​ki i z któ​re​go ob​fi​cie ko​rzy​stam, naj​pierw pod​wa​żył twier​dze​nie dzien​ni​ka​rza, że strza​ły od​da​no z dwu​dzie​stu pię​ciu me​trów (było to o wie​le bli​żej), po​tem zaś uczy​nił bar​dzo by​strą uwa​gę: dla​cze​go za​ma​chow​cy bar​dzo się sta​ra​li, aby nie po​strze​lić księ​dza Gra​cef​fy? Czy tyl​ko dla​te​go, że Mor​tel​la​ro miał na pień​ku nie z nim, ale je​dy​nie z bi​sku​pem? Pro​szę, tyl​ko bez ta​kich bzdur. Pa​mię​taj​cie, że na​praw​dę mu​sie​li moc​no się sku​pić, żeby go nie tra​fić, mamy prze​cież do czy​nie​nia z nie​zbyt do​świad​czo​ny​mi strzel​ca​mi, cze​go do​wód choć​by taki, że Mor​tel​la​ro, któ​ry po​noć strze​lał jako pierw​szy, spu​dło​wał i jego kula prze​szła parę cen​ty​me​trów obok gło​wy bi​sku​pa. Di Na​ta​li sta​ra się udzie​lić od​po​wie​dzi rów​nie in​te​li​gent​nej jak py​ta​nie. „Z za​ma​chu na Pe​ruz​za ksiądz Gra​cef​fa miał wyjść bez szwan​ku, po to by ni​ko​mu nie przy​szło do gło​wy pójść in​nym tro​pem i by śledz​two za​trzy​ma​ło się na za​kon​ni​kach”. W rze​czy sa​mej, tak się sta​ło. Ale to nie wszyst​ko. Pe​ruz​zo spę​dził urlop w tym sa​mym miej​scu tak​że po​przed​nie​go lata, w 1944 roku. Jak pi​sał pa​pie​żo​wi: „Tak​że w tym roku za​pra​gną​łem wy​co​fać się na sku​pie​nie do sank​tu​arium świę​tej Ro​za​lii”. Dla​cze​go za​tem Mor​tel​la​ro nie sko​rzy​stał z oka​zji rok wcze​śniej, kie​dy ura​za do bi​sku​pa była w nim na pew​no żyw​sza? Pe​ruz​zo też za​dał so​bie to py​ta​nie i wy​ja​śnił, że Mor​tel​la​ro cze​kał na bar​dziej sprzy​ja​ją​ce cza​sy. Ale Mor​tel​la​ro to prze​stęp​ca dzia​ła​ją​cy pod wpły​wem im​pul​su, na fali ir​ra​cjo​nal​nej prze​mo​cy, nie ma dość ro​zu​mu, by się ro​ze​znać, czy cza​sy sprzy​ja​ją ja​kie​muś dzia​ła​niu, czy nie. Nie są​dzę, żeby spra​wy tak się mia​ły. Pew​ne jest, że po​sta​wa Pe​ruz​za wo​bec kwe​stii rol​nej sta​je się ja​sna i ra​dy​kal​na do​pie​ro na prze​ło​mie lat 1944 i 1945, do​pie​ro wte​dy więc za​cho​dzi po​trze​ba po​słu​że​nia się by​łym za​kon​ni​kiem. Mor​tel​la​ro być może wca​le nie za​mie​rzał się mścić, ale ła​two dał się prze​ko​nać, nie​wy​klu​czo​ne, że obie​ca​no mu po wy​ko​na​niu za​da​nia górę pie​nię​dzy. Wcią​ga dwóch wspól​ni​ków, ale nie wy​ja​wia im, o co cho​dzi. Obaj bo​wiem są świę​cie prze​ko​na​ni, że po​ma​ga​ją Mor​tel​la​ro​wi w wy​rów​na​niu

po​ra​chun​ków. Śledz​twem kie​ro​wał oso​bi​ście po​cho​dzą​cy z Ra​cal​mu​to in​spek​tor ge​ne​ral​ny po​li​cji Et​to​re Mes​sa​na – już się prze​ko​na​li​śmy, co to za czło​wiek, z ja​kiej gli​ny był ule​pio​ny. Z wiel​ką zręcz​no​ścią po​pro​wa​dził do​cho​dze​nie w po​żą​da​nym kie​run​ku. Po​wta​rzam: już w nie​ca​łe pięć dni po za​ma​chu zdo​łał po​dać na​zwi​ska nie​do​szłych za​bój​ców, ob​ja​śnić ich mo​ty​wy i ru​chy. Może opo​wiast​kę sprze​da​ną dzien​ni​ka​rzom za​su​ge​ro​wa​li mu wła​śnie ci ma​fio​si z Mon​re​ale, z któ​ry​mi był w do​brej ko​mi​ty​wie? Ale po​ja​wił się mały pro​blem: nikt nie był w sta​nie po​twier​dzić jego wer​sji. Ka​zał wsa​dzić wie​lu lu​dzi, to praw​da, ale tyl​ko dla za​my​dle​nia oczu, wszy​scy aresz​to​wa​ni to drob​ne prze​stęp​cze płot​ki, bez naj​mniej​sze​go związ​ku ze zda​rze​nia​mi w Qu​isqu​inie. Mor​tel​la​ro nie mógł ani ni​cze​go po​twier​dzić, ani ni​cze​mu za​prze​czyć, bo ni​g​dy go nie za​trzy​ma​no. Po od​da​niu strza​łu do bi​sku​pa znik​nął. Tyl​ko nie​licz​ni utrzy​mu​ją, że ma​fia dała mu pie​nią​dze na uciecz​kę za gra​ni​cę. Przy​tła​cza​ją​ca więk​szość są​dzi, że Mor​tel​la​ra za​ła​twio​no „bia​łym ob​rzy​nem”, co w ma​fij​nym żar​go​nie ozna​cza, że za​bi​to go i po​zby​to się cia​ła w taki spo​sób, że nie po​zo​stał po nim na​wet ślad. Nie mógł po​zo​stać przy ży​ciu, za​wsze ist​nia​ła​by groź​ba, że wy​ja​wi, kto stał za nie​do​szłym za​bój​stwem, nie​do​szłym tyl​ko z po​wo​du nie​udol​no​ści za​ma​chow​ców. Pod​su​mo​wu​jąc, z ca​łej trój​ki uczest​ni​czą​cej w pró​bie za​bój​stwa tyl​ko Ono​frio Di Sa​lvo zo​stał ska​za​ny na parę lat wię​zie​nia. W śledz​twie po​twier​dził co do joty re​kon​struk​cję zda​rzeń po​da​ną przez Mes​sa​nę. Trze​ci, czy​li brat Vin​cen​zo, zo​stał oczysz​czo​ny z za​rzu​tów i zwol​nio​ny z aresz​tu. Mały na​wias. Pod​czas pro​ce​su przed są​dem w mie​ście Sciac​ca ja​kiś ad​wo​kat wy​su​wał po​dob​no hi​po​te​zy od​mien​ne od tych, któ​re Mes​sa​na zręcz​nie przy​oblekł w kon​kret, ale nikt nie pod​jął tego wąt​ku. Pi​szę „po​dob​no”, bo ta sama co za​wsze ga​ze​ta z Pa​ler​mo po​świę​ci​ła pro​ce​so​wi bar​dzo mało miej​sca. Oczy​wi​ście sąd we​zwał bi​sku​pa, by sta​wił się jako stro​na po​szko​do​wa​na w pro​ce​sie prze​ciw​ko je​dy​ne​mu oskar​żo​ne​mu. Ale Pe​ruz​zo nie przy​był, wy​słał na​to​miast ta​kie uspra​wie​dli​wie​nie: „Po​wi​nie​nem sta​wić się 25 li​sto​pa​da, ale cóż miał​bym uczy​nić? Oj​ciec nie może ze​zna​wać w są​dzie prze​ciw​ko swe​mu sy​no​wi, na​wet je​śli oka​zał się zły. Może tyl​ko się mo​dlić, by się na​wró​cił i da​lej żył”. Ja​kiś czas póź​niej, kie​dy po wyj​ściu z wię​zie​nia Di Sa​lvo po​padł w zu​peł​ną nę​dzę, bi​skup wy​słał mu po kry​jo​mu znacz​ną sumę. Tak czy owak, kto​kol​wiek chciał​by dziś prze​wer​to​wać akta tego pro​ce​su, nie zdo​ła tego do​ko​nać. Te​czek z pro​to​ko​ła​mi nie ma ani w ta​kich miej​scach, jak Sciac​ca czy Pa​ler​mo, ani, we​dle mo​jej zło​śli​wej opi​nii, ni​g​dzie in​dziej na tym ziem​skim pa​do​le.

Ale dla dal​sze​go cią​gu mo​jej opo​wie​ści naj​waż​niej​sze jest to, że po sze​ściu dniach nie​pew​nej pro​gno​zy me​dycz​nej ogło​szo​no wresz​cie, że ży​ciu bi​sku​pa nic już nie za​gra​ża. W trak​cie tych sze​ściu dni za​szło coś, o czym dłu​go nikt nie wie​dział.

4.

List

La​tem 2004 roku w ulu​bio​nym ba​rze w Por​to Em​pe​doc​le po​zna​ję Enza Di Na​ta​le​go, na​uczy​cie​la re​li​gii z li​cen​cja​tem z teo​lo​gii mo​ral​nej, któ​ry wrę​cza mi naj​śwież​szy nu​mer cza​so​pi​sma „Ol​tre il muro”, wy​da​wa​ne​go w Agri​gen​to na wy​so​kim, wręcz ele​ganc​kim po​zio​mie edy​tor​skim, oraz swą książ​kę L’at​ten​ta​to con​tro il Ve​sco​vo dei con​ta​di​ni (Za​mach na bi​sku​pa ludu), no​szą​cą pod​ty​tuł La​ty​fun​dium jako struk​tu​ra grze​chu we​dług bi​sku​pa Agri​gen​to Pe​ruz​za. Kie​dy roz​ma​wia​my, kart​ku​ję cza​so​pi​smo. Jest dla mnie wiel​ką nie​spo​dzian​ką, wca​le nie pro​win​cjo​nal​ne i nie za​mknię​te w wą​skich ho​ry​zon​tach. Re​dak​cja sta​ra się na nowo, w spo​sób po​głę​bio​ny spoj​rzeć na kul​tu​rę ka​to​lic​ką XX wie​ku, za​miesz​cza dłu​gie, mą​dre stu​dia po​świę​co​ne ta​kim po​etom, jak Cle​men​te Re​bo​ra, Car​lo Be​toc​chi, Ni​co​la Lisi… Rów​nież książ​ka, wy​dru​ko​wa​na w Ca​ni​cat​ti w 1999 roku, wy​da​je mi się cie​ka​wa; opo​wia​da o cza​sach, któ​re bar​dzo in​ten​syw​nie prze​ży​łem jako dwu​dzie​sto​la​tek. Obie​cu​ję so​bie za​pa​ko​wać ją do wa​liz​ki i prze​czy​tać na spo​koj​nie w Rzy​mie. W chwi​li wy​jaz​du zda​ję so​bie spra​wę, że wszyst​kie książ​ki, któ​re chcę za​brać z Sy​cy​lii, nie po​miesz​czą mi się w wa​liz​ce, wkła​dam je więc do pu​dła i wy​sy​łam osob​no na swój rzym​ski ad​res. Prze​sył​ka do​cho​dzi z wiel​kim opóź​nie​niem, cał​kiem za​wil​go​co​na, jak​by po​dró​żo​wa​ła w ła​dow​ni pa​ro​stat​ku, któ​ry na​bie​rał wody. Wy​cią​gam po ko​lei książ​ki i roz​kła​dam je, aby wy​schły, w tym pra​cę Di Na​ta​le​go, któ​rą chcia​łem prze​czy​tać czym prę​dzej. Kie​dy wy​da​je mi się wy​star​cza​ją​co pod​su​szo​na, od​kła​dam ją sta​ran​nie na bok. Po paru dniach szu​kam jej i nie znaj​du​ję. Za​wsze tak się dzie​je, kie​dy od​kła​dam coś w spe​cjal​ne miej​sce, by się nie zgu​bi​ło: aku​rat wte​dy zni​ka. Da​rem​ne po​szu​ki​wa​nia, próż​ne mo​dli​twy do świę​te​go An​to​nie​go, prze​wra​ca​nie miesz​ka​nia do góry no​ga​mi, jak​by prze​szli przez nie zło​dzie​je albo po​li​cjan​ci z re​wi​zją. Nic. Tak jak​by przed​miot od​czu​wał szcze​gól​ną przy​jem​ność w jesz​cze sku​tecz​niej​szym ukry​wa​niu się. Na ogół wy​pły​wa na wierzch w ta​jem​ni​czy spo​sób i ze zło​śli​wym uśmiesz​kiem wte​dy, kie​dy już zga​sła ostat​nia na​dzie​ja. Książ​ka Di Na​ta​le​go wła​śnie tak się za​cho​wa​ła. Czas stra​co​ny na jej od​szu​ka​nie po​chło​nął, nie​ste​ty, czas prze​zna​czo​ny na lek​tu​rę. Mu​sia​łem z cięż​kim ser​cem odło​żyć ją na bok i za​jąć się w pierw​szej ko​lej​no​ści in​ny​mi lek​tu​ra​mi, cze​ka​ją​cy​mi na swą ko​lej. Na po​cząt​ku li​sto​pa​da mo​głem się wresz​cie za​brać do niej. Bar​dzo mnie za​in​te​re​so​wa​ła, to​też od​sta​wi​łem ją na pół​kę bi​blio​te​ki z książ​ka​mi, któ​re lu​bię mieć pod ręką. Nie pa​mię​tam już, kto to na​pi​sał, że kie​dy wcho​dzi​my do mu​zeum czy ga​le​rii sztu​ki, są tam ob​ra​zy, któ​re nas przy​zy​wa​ją. Chcą być zo​ba​czo​ne na​tych​miast i w ja​kiś spo​sób uda​je im się przy​cią​gnąć na​szą uwa​gę, na​wet je​śli wi​szą dwie, trzy sale da​lej. Książ​ki, moim zda​niem, po​tra​fią do​ka​zać tego sa​me​go. Niech no tyl​ko zbli​ży​łem się do re​ga​łu, książ​ka Di Na​ta​le​go, le​d​wo stu​dwu​dzie​sto​stro​ni​co​wa, nie​wiel​kie​go dość roz​mia​ru,

ro​bi​ła wszyst​ko, by się wy​róż​nić. Je​śli się​ga​łem po ja​kiś tom sto​ją​cy pół​kę wy​żej, spa​da​ła, choć jej na​wet nie mu​sną​łem. Raz uda​ło jej się wręcz wleźć do środ​ka in​nej, grub​szej książ​ki, któ​rą mia​łem za​miar przej​rzeć. Sko​ro tak chcia​ła, po​sta​no​wi​łem ją prze​czy​tać raz jesz​cze. Mu​szę się przy​znać do brzyd​kie​go zwy​cza​ju: ni​g​dy nie czy​tam przy​pi​sów na dole stro​ny, nie wie​dzieć cze​mu bar​dzo mi prze​szka​dza​ją. Czy​tam przy​pi​sy, je​śli są wy​dru​ko​wa​ne pod ko​niec roz​dzia​łu albo ca​łej książ​ki. Tym ra​zem, po​wie​dzia​łem so​bie, nie omi​nę przy​pi​sów. W ten oto spo​sób, gdy do​tar​łem do roz​dzia​łu IV, za​ty​tu​ło​wa​ne​go Nie​po​ko​ją​ce wąt​pli​wo​ści: za​mach z 1945 roku, prze​czy​ta​łem rów​nież, zgod​nie z daną so​bie obiet​ni​cą, po​śród wie​lu in​nych tak​że przy​pis 181. Od​no​sił się on do zda​nia w tek​ście: „za​mach po​waż​nie wstrzą​snął die​ce​zją Agri​gen​to”. Przy​pis miał za​tem za po​mo​cą ja​sne​go przy​kła​du dać czy​tel​ni​ko​wi po​ję​cie o ska​li i za​kre​sie tego wstrzą​su. Gło​sił: „W li​ście z 16 sierp​nia 1956 roku prze​ory​sza, s. En​ri​chet​ta Fa​na​ra z klasz​to​ru be​ne​dyk​ty​nek w Pal​mie di Mon​te​chia​ro, pi​sa​ła do bp. Pe​ruz​za: «Wła​ści​wie nie po​win​no się tego po​ru​szać, ale mó​wi​my to w du​chu p o s ł u s z e ń s t w a (…). Kie​dy Wa​sza Eks​ce​len​cja po po​strza​le zna​la​zła się w śmier​tel​nym za​gro​że​niu, ta wspól​no​ta ofia​ro​wa​ła ży​cie dzie​się​ciu mni​szek, żeby oca​lić ży​cie pa​ste​rza. Pan przy​jął ofia​rę i to, co zo​sta​ło w niej zło​żo​ne na wy​mia​nę: dzie​sięć mni​szek, z tych naj​młod​szych, od​da​ło ży​cie, by prze​dłu​żyć ży​cie swe​go uko​cha​ne​go pa​ste​rza»”. Prze​czy​taw​szy po​wyż​sze, pod​kre​ślo​ne prze​ze mnie sło​wa, do​słow​nie pod​sko​czy​łem na krze​śle, wstrzą​śnię​ty nie​wąt​pli​wie pra​wie tak głę​bo​ko, jak die​ce​zja Agri​gen​to na wieść o tym, że ktoś strze​lał do bi​sku​pa. Za​brzmi to jak ko​mu​nał, je​den z tych, któ​rych nie​na​wi​dzę, ale tak wła​śnie było: nie wie​rzy​łem wła​snym oczom. Cią​gle osłu​pia​ły wsku​tek tych słów, zro​bi​łem coś może nie cał​kiem nor​mal​ne​go. Chwy​ci​łem za kart​kę i pió​ro, po le​wej stro​nie wy​no​to​wa​łem zda​nia bądź sfor​mu​ło​wa​nia, któ​re naj​bar​dziej mnie ude​rzy​ły, po pra​wej zaś na​pi​sa​łem swo​imi sło​wa​mi coś w ro​dza​ju prze​kła​du-in​ter​pre​ta​cji. Chcia​łem, by tak rzec, pod​dać tekst pró​bie dzie​wiąt​ko​wej.

Ta wspól​no​ta Klasz​tor sióstr be​ne​dyk​ty​nek z Pal​my di Mon​te​chia​ro jako ca​łość, czy​li mocą wspól​no​to​wej de​cy​zji, ofia​ro​wa​ła po​sta​no​wił wy​dać na śmierć. ży​cie dzie​się​ciu mni​szek

A więc sto​su​nek je​den do dzie​się​ciu, ty​po​wy, kie​dy bie​rze się za​kład​ni​ków albo prze​pro​wa​dza eg​ze​ku​cję, zwa​ną wła​śnie dzie​siąt​ko​wa​niem.

żeby oca​lić ży​cie pa​ste​rza

Dzie​sięć za jed​no ży​cie. Przy czym ży​cie bi​sku​pa zo​sta​ło na​ra​żo​ne wbrew jego woli, pod​czas gdy dzie​sięć za​kon​nic do​bro​wol​nie ofia​ro​wu​je się na śmierć. Jak Pan dał po​znać, że się zga​dza? A je​śli przy​pad​kiem by się nie zgo​dził? List nie wspo​mi​na

Pan przy​jął ofia​rę

o cu​dow​nych zda​rze​niach, któ​re moż​na by od​czy​tać jako zna​ki po​twier​dza​ją​ce lub za​prze​cza​ją​ce. Ja​sne jest, że prze​ory​sza i za​kon​ni​ce były prze​ko​na​ne a prio​ri, że Pan przyj​mie ofia​rę. Nie jest to aby na​gi​na​nie siłą Bo​żej woli? Chy​ba że w tym zda​niu za​bra​kło ta​kie​go sło​wa jak choć​by „ewi​dent​nie”. Wte​dy mia​ło​by taki sens: „Pan ewi​dent​nie przy​jął ofia​rę, sko​ro Eks​ce​len​cja jest na​dal przy ży​ciu”…

i to, co zo​sta​ło w niej zło​żo​ne na wy​mia​nę

„Wy​mia​na” to tak​tow​ny eu​fe​mizm sio​stry En​ri​chet​ty, ozna​cza​ją​cy dzie​sięć ist​nień ludz​kich.

dzie​sięć mni​szek, z tych naj​młod​szych

Naj​młod​sze, żeby ofia​ra była jak naj​bar​dziej atrak​cyj​na? W jaki spo​sób zo​sta​ły wy​zna​czo​ne? Czy tyl​ko na pod​sta​wie dat uro​dze​nia? A może wy​bo​ru spo​śród gro​na naj​młod​szych do​ko​na​no we​dle in​nych kry​te​riów, ta​kich jak sto​pień udu​cho​wie​nia, żar​li​wość wia​ry, skłon​no​ści mi​stycz​ne i inne ce​chy, o ja​kich nie mam po​ję​cia?

od​da​ło ży​cie Ko​lej​ny eu​fe​mizm: zgo​dzi​ły się umrzeć. by prze​dłu​żyć itd.

Tu zo​sta​je po​wtó​rzo​ne, na czym po​le​gał ten pakt.

Kie​dy skoń​czy​łem to pi​sać, sta​ło się dla mnie ja​sne, że już za pierw​szym ra​zem po​ją​łem wszyst​ko w lot. In​ny​mi sło​wy: dzie​sięć mło​dych ko​biet wy​da​ło się na śmierć albo, bru​tal​niej rzecz uj​mu​jąc, w ja​kiś spo​sób dało się za​bić (mogę na​pi​sać: po​peł​ni​ło sa​mo​bój​stwo? Nie, to by​ło​by zbyt​nie uprosz​cze​nie) w prze​ko​na​niu, że ich po​świę​ce​nie oca​li ży​cie bi​sku​pa. Zro​zu​mia​łem to od razu, ale od​py​cha​łem to od sie​bie, do tego stop​nia sło​wa sio​stry En​ri​chet​ty Fa​na​ry wy​da​ły mi się nie​wia​ry​god​ne. Mu​sia​łem do​wie​dzieć się cze​goś wię​cej. Po​nie​waż Di Na​ta​li na​pi​sał, że list sko​pio​wał z bio​gra​fii pió​ra Do​me​ni​ca De Gre​go​ria, za​ty​tu​ło​wa​nej Mons. G.B. Pe​ruz​zo (Tra​pa​ni 1971), za​dzwo​ni​łem do Elvi​ry Sel​le​rio z proś​bą, żeby mi ją spro​wa​dzi​ła. Na​stęp​ne​go dnia prze​ka​za​ła mi, że książ​ka jest już nie​osią​gal​na, ale po​nie​waż je​den eg​zem​plarz znaj​du​je się w zbio​rach ja​kiejś bi​blio​te​ki w Pa​ler​mo, za​ła​twi mi i przy​śle kse​ro​ko​pię. Dość po​kaź​ny plik kar​tek nad​szedł po paru dniach. Za​raz rzu​ci​łem się szu​kać in​te​re​su​ją​cej mnie stro​ny. De Gre​go​rio daje do zro​zu​mie​nia, że ko​lo​sal​ne ar​chi​wum bi​sku​pie nie zo​sta​ło jesz​cze upo​rząd​ko​wa​ne i ska​ta​lo​go​wa​ne, dla​te​go list prze​ory​szy wpadł mu w ręce pra​wie przy​pad​kiem. Cze​kał mnie wiel​ki za​wód. Przy​pis Di Na​ta​le​go po​wta​rzał sło​wo w sło​wo to, co De Gre​go​rio za​cy​to​wał u sie​bie w przy​pi​sie nr 10 na stro​nie 491, była tam opust​ka za​zna​czo​na wie​lo​krop​kiem. De Gre​go​rio nie za​dał so​bie na​wet tru​du, by od​szu​kać od​po​wiedź, jaką bi​skup nie​wąt​pli​wie wy​sto​so​wał do prze​ory​szy. By​ło​by bar​dzo cie​ka​we zo​ba​czyć, jak za​re​ago​wał. Jak mo​głem do​wie​dzieć się cze​goś wię​cej? Mój przy​ja​ciel, dzien​ni​karz, za​in​try​go​wa​ny spra​wą, po​sta​no​wił mi po​móc: za​dzwo​nił do Di Na​ta​le​go, żeby uzy​skać wię​cej in​for​ma​cji, ten zaś od​po​wie​dział mu, że wła​śnie na te​mat śmier​ci za​kon​nic w klasz​to​rze be​ne​dyk​ty​nek

od​by​ła się parę lat wcze​śniej de​ba​ta przy okrą​głym sto​le, urzą​dzo​na w klu​bie kul​tu​ral​nym imie​nia G.B. Od​ier​ny w Pal​mie. Przy​słał na​wet dwa krót​kie wy​cin​ki pra​so​we. Nie​wie​le z nich zro​zu​mia​łem. Prze​ory​sza, sio​stra Ro​sa​lia Man​gia​vil​la​no, w trak​cie de​ba​ty bro​ni​ła oso​bli​wej tezy, że za​kon​ni​ce po pro​stu zmar​ły z nie​do​ży​wie​nia, w owych la​tach bo​wiem zgro​ma​dze​nie żyło w skraj​nym ubó​stwie i bo​ry​ka​ło się, jak zresz​tą więk​szość lu​dzi na Sy​cy​lii, z bra​kiem żyw​no​ści. Re​pli​ko​wał na to au​tor wpro​wa​dze​nia do de​ba​ty, Car​lo Sor​ti​no: zwró​cił uwa​gę, że wszyst​kie be​ne​dyk​tyn​ki z klasz​to​ru Świę​te​go Ró​żań​ca po​cho​dzi​ły z za​moż​nych ro​dzin, któ​re zwłasz​cza w tym okre​sie za​opa​try​wa​ły krew​ne ży​ją​ce w klau​zu​rze w je​dze​nie i środ​ki pierw​szej po​trze​by. Nikt nie za​uwa​żył, że zmar​łe sio​stry były mło​de, a lo​gicz​ne jest, że z nie​do​ży​wie​nia naj​pierw umie​ra​ją naj​słab​si, czy​li dzie​ci i oso​by star​sze. Ni​ko​mu przez myśl nie prze​szło, by wy​cią​gnąć wnio​sek, że je​śli tak się spra​wy po​to​czy​ły, to prze​ory​sza, sio​stra En​ri​chet​ta Fa​na​ra, pi​sząc list do bi​sku​pa, naj​zwy​czaj​niej go okła​ma​ła. Uda​ła, że śmierć z gło​du dzie​się​ciu za​kon​nic była do​bro​wol​ną ofia​rą ży​cia w za​mian za oca​le​nie Pe​ruz​za. Hi​po​te​za bez​względ​nie do od​rzu​ce​nia. Klasz​tor w Pal​mie był zna​ny z ry​go​ru, dys​cy​pli​ny, prze​strze​ga​nia klau​zu​ry, prze​ory​sza zaś mia​ła za​wsze da​wać przy​kład in​nym. Jest bar​dziej praw​do​po​dob​ne, że wiel​błąd prze​szedł przez ucho igiel​ne, niż że prze​ory​sza okła​ma​ła swo​je​go bi​sku​pa. Je​śli cho​dzi o imio​na zmar​łych sióstr – zu​peł​na ci​sza, ścia​na mil​cze​nia, nie mia​łem szans na zdo​by​cie wy​ka​zu. Ale dla​cze​go? Je​śli sio​stry po​świę​ci​ły się dla ra​to​wa​nia cu​dze​go ży​cia, to czy ich li​sta nie po​win​na wid​nieć na po​cze​snym miej​scu? Czy zmar​łe sio​stry nie po​ło​ży​ły wiel​kiej chrze​ści​jań​skiej za​słu​gi? Sko​ro zaś nie zna​łem imion, prak​tycz​nie nie mia​łem szan​sy do​stać od​po​wie​dzi na za​py​ta​nia o zgo​ny wy​sła​ne do urzę​dów sta​nu cy​wil​ne​go miej​sco​wo​ści, z któ​rych po​cho​dzi​ły za​kon​ni​ce. Mój przy​ja​ciel dzien​ni​karz zwró​cił się więc do te​aty​nów w Rzy​mie. I miał nie​spo​dzie​wa​nie łut szczę​ścia: uda​ło mu się skon​tak​to​wać z pra​wie stu​let​nim księ​dzem, któ​ry w 1945 roku był ni mniej, ni wię​cej tyl​ko spo​wied​ni​kiem za​kon​nic z Pal​my. Ksiądz ten w peł​ni po​twier​dził treść li​stu sio​stry En​ri​chet​ty, bez pro​ble​mu przy​znał, że do​szło do ta​kiej wy​mia​ny, do​dał na​wet, że nie pa​mię​ta do​kład​nie, czy sióstr, któ​re się po​świę​ci​ły, było dzie​więć czy dzie​sięć. Ale nie chciał wy​ja​wić nic wię​cej. Był go​tów roz​ma​wiać o tym tyl​ko z oso​ba​mi wiel​kiej wia​ry, zdol​ny​mi zro​zu​mieć praw​dzi​wy sens tego ge​stu. A na​wet wo​bec tak szcze​gól​nych osób otwo​rzył​by się z cięż​kim ser​cem. Mój przy​ja​ciel uczci​wie uznał, że ma za małą wia​rę, i nie śmiał na​le​gać. Po​sta​ram się w mia​rę moż​li​wo​ści za​peł​nić nie​któ​re luki.

Od razu na​su​wa się py​ta​nie: na czym sio​stra En​ri​chet​ta Fa​na​ra opie​ra swo​je sło​wa w 1956 roku? Cho​dzi mi o to, czy w 1945 roku prze​by​wa​ła w klasz​to​rze? Była prze​ory​szą czy zwy​kłą za​kon​ni​cą? Krót​ko mó​wiąc: czy była na​ocz​nym świad​kiem, czy opo​wia​da​ła rze​czy zna​ne jej tyl​ko z cu​dzych re​la​cji? I na​stęp​ne py​ta​nie: dla​cze​go od​cze​ka​ła do​kład​nie je​de​na​ście lat, mie​siąc i sie​dem dni, żeby wy​ja​wić bi​sku​po​wi to, co za​szło w klasz​to​rze? Kim była sio​stra En​ri​chet​ta, mo​że​my wy​wnio​sko​wać po​śred​nio z frag​men​tu wstę​pu, któ​rym Gio​ac​chi​no Lan​za To​ma​si opa​trzył zbio​ro​we wy​da​nie dzieł To​ma​sie​go di Lam​pe​du​sy. Jak opo​wia​da Lan​za To​ma​si, au​tor Ge​par​da: „czwar​te​go wrze​śnia 1955 roku po raz pierw​szy wy​brał się do Pal​my w to​wa​rzy​stwie Fran​ce​sca Agnel​la. Po​wró​cił za​chwy​co​ny. W Pal​mie nie miał zna​czą​cych nie​ru​cho​mo​ści, nie był wiel​kim po​sia​da​czem ziem​skim w oko​li​cy, zresz​tą ród To​ma​sich utra​cił tam​tej​sze do​bra już pra​wie dwa stu​le​cia temu, ale był dzie​dzi​cem rodu świę​tych, czuł się czę​ścią tej zie​mi, któ​rą mi​stycz​ny tem​pe​ra​ment jego przod​ków na​zna​czył tak, że róż​ni​ła się od in​nych feu​dal​nych klu​czy sy​cy​lij​skich. Z tych​że po​wo​dów spo​tka​nie ob​fi​to​wa​ło w ra​do​sne chwi​le. Z przy​jem​no​ścią zwie​dził za​kry​stię i wnę​trze ko​ścio​ła, a już szcze​gól​nie wzru​szy​ło go przy​ję​cie zgo​to​wa​ne przez zgro​ma​dze​nie be​ne​dyk​tyń​skie Świę​te​go Ró​żań​ca”. Po​wró​cił ura​do​wa​ny, a na​wet się wzru​szył. Prze​ory​sza, sio​stra En​ri​chet​ta Fa​na​ra, wie​dzia​ła więc, jak pod​jąć k s i ę c i a z rodu To​ma​sich, za​ło​ży​cie​li klasz​to​ru, li​czą​ce​go w swo​ich sze​re​gach bło​go​sła​wio​ne​go (jesz​cze nie świę​te​go) Giu​sep​pe​go Ma​rię oraz czci​god​ną słu​żeb​ni​cę Ma​rię Ukrzy​żo​wa​ną od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia, mi​stycz​ną prze​wod​nicz​kę klasz​to​ru po wsze cza​sy. Zresz​tą ro​dzi​na Fa​na​rów była zna​mie​ni​ta, z ko​li​ga​cja​mi szla​chec​ki​mi. Sio​stra En​ri​chet​ta w sta​nie świec​kim na pew​no by​ła​by ty​tu​ło​wa​na ja​śnie pa​nią (don​na). Kto ją po​znał, opo​wia​dał, że była oso​bą wiel​kiej wraż​li​wo​ści i szla​chet​ne​go ser​ca, a przy tym wy​zby​tą py​chy. Wo​bec spraw i trosk świec​kie​go świa​ta wy​ka​zy​wa​ła pew​ną de​zyn​wol​tu​rę, czę​sto się uśmie​cha​ła i była otwar​ta na in​nych. Ale przy​szły au​tor Ge​par​da w tym sa​mym roku jesz​cze raz po​ja​wił się w klasz​to​rze Świę​te​go Ró​żań​ca. Trze​ba przy​po​mnieć, że Giu​sep​pe To​ma​si di Lam​pe​du​sa wciąż, choć tyl​ko na pa​pie​rze, był „pa​tro​nem” klasz​to​ru, dla​te​go nie obo​wią​zy​wał go (ani osób mu to​wa​rzy​szą​cych) za​kaz wstę​pu do klau​zu​ry. Oto jak An​drea Vi​tel​lo re​la​cjo​nu​je tę wi​zy​tę: „Drzwi klau​zu​ry otwo​rzy​ła sama prze​ory​sza, sio​stra En​ri​chet​ta M. Fa​na​ra, któ​ra pod​ję​ła nas w we​wnętrz​nej za​kry​stii, tak jak na​ka​zu​je tra​dy​cja: kawą (dość cien​ką) i ciast​ka​mi mig​da​ło​wy​mi, wy​ra​bia​ny​mi przez mnisz​ki od XVII wie​ku. Po​tem było zwie​dza​nie klasz​to​ru. Opro​wa​dza​ła prze​ory​sza z dzwon​kiem w dło​ni, któ​rym ostrze​ga​ła sio​stry, by się wy​co​fa​ły, bo nad​cho​dzą oso​by świec​kie. W szcze​gól​no​ści zwie​dzi​li​śmy: celę Czci​god​nej, z okna​mi wy​cho​dzą​cy​mi na we​wnętrz​ny ogród, w któ​rej za​cho​wa​ne zo​sta​ły róż​ne przed​mio​ty i re​li​kwie, na​rzę​dzia po​ku​ty oraz «list dia​bel​ski», a tak​że grób świę​te​go księ​cia, pod po​sadz​ką ka​pli​cy Świę​te​go Fe​lik​sa w ko​ście​le; na pra​wo od pre​zbi​te​rium

wi​dzie​li​śmy szkla​ną trum​nę ze zwło​ka​mi Czci​god​nej, zło​żo​ny​mi na czer​wo​nym ada​masz​ku, i z wiel​kim ka​mie​niem rzu​co​nym przez dia​bła. Z ser​decz​nym wdzię​kiem prze​ory​sza przy​po​mi​na​ła nam nie​któ​re epi​zo​dy z ży​cia Czci​god​nej, wciąż gnę​bio​nej przez Złe​go, (…) i nie omiesz​ka​ła wspo​mnieć o nie​daw​nych cu​dach uzy​ska​nych za jej wsta​wien​nic​twem. Roz​ma​wia​li​śmy tak​że o świę​tym księ​ciu, o jego ży​ciu w po​ku​cie, jesz​cze su​row​szej po se​pa​ra​cji od mał​żon​ki. Po​ka​za​no nam na do​wód sta​rą dys​cy​pli​nę, któ​rą pierw​szy z rodu di Lam​pe​du​sa re​gu​lar​nie się bi​czo​wał. (…) Prze​ory​sza opo​wia​da​ła, że jej gość, gdy po raz dru​gi na​wie​dził grób Czci​god​nej, po dłu​giej chwi​li sku​pie​nia pod​niósł gło​wę i wy​znał z nie​zwy​kłym, ja​sno wi​docz​nym wzru​sze​niem: «tu spę​dzam go​dzi​ny peł​ne po​go​dy du​cha»”. W 1945 roku sio​stra En​ri​chet​ta peł​ni​ła już funk​cję prze​ory​szy. Była świad​kiem i współ​uczest​nicz​ką po​świę​ce​nia in​nych sióstr. Mia​ła więc pra​wo i wszel​kie dane, by na​pi​sać od razu do Pe​ruz​za. Dla​cze​go w koń​cu zde​cy​do​wa​ła się wy​ja​wić bi​sku​po​wi, co się wy​da​rzy​ło? „Wła​ści​wie nie po​win​no się tego po​ru​szać, ale mó​wi​my to w du​chu po​słu​szeń​stwa”, pi​sze. Pierw​sza część zda​nia jest zro​zu​mia​ła. Taki gest nie po​wi​nien być zna​ny poza mu​ra​mi klasz​to​ru. Roz​gła​sza​nie go, opo​wia​da​nie o nim zwłasz​cza oso​bie bez​po​śred​nio za​in​te​re​so​wa​nej by​ło​by di​mi​nu​tio, umniej​sze​niem, wią​za​ło​by się z utra​tą chrze​ści​jań​skiej war​to​ści uczyn​ku. Po​dob​nie jest z mi​ło​sier​dziem i do​bro​czyn​no​ścią. Chwa​le​nie się nimi ni​we​czy ich głę​bo​ki sens. Niech nie wie le​wi​ca, co czy​ni pra​wi​ca. Ale co ozna​cza: „w du​chu po​słu​szeń​stwa”? Odłóż​my na bok świec​kie zna​cze​nie tego sło​wa; po​słu​szeń​stwo, jak mi wia​do​mo, jest re​la​cją pod​le​gło​ści osób du​chow​nych wo​bec prze​ło​żo​nych; ro​zu​mie się przez nie tak​że wy​ko​na​nie roz​ka​zu albo od​by​cie na​ło​żo​nej po​ku​ty. Z żad​nych źró​deł nie wy​ni​ka, by w 1956 roku bi​skup za​żą​dał od osób du​chow​nych w swej die​ce​zji, by zda​ły spra​wę z tego, co ro​bi​ły je​de​na​ście lat wcze​śniej, w okre​sie gdy jego ży​cie wi​sia​ło na wło​sku. Być może sio​stra En​ri​chet​ta dzia​ła​ła w du​chu p o s ł u s z e ń s t w a nie wo​bec po​le​ce​nia Pe​ruz​za, lecz wo​bec mo​ral​nej za​sa​dy, by nie ukry​wać ni​cze​go przed prze​ło​żo​nym. A może list sta​no​wił akt po​słu​szeń​stwa ro​zu​mia​ny jako wy​ko​na​nie po​ku​ty na​ło​żo​nej na sie​bie samą? Tak czy ina​czej, po co cze​kać aż je​de​na​ście lat? O wie​le lo​gicz​niej​sze by​ło​by, gdy​by wy​ja​wi​ła wszyst​ko bi​sku​po​wi rok wcze​śniej, ko​rzy​sta​jąc z oka​zji dzie​sią​tej rocz​ni​cy za​ma​chu. Ale wo​la​ła od​cze​kać, aż upły​nie jesz​cze tro​chę cza​su. Mam pew​ną teo​rię, po​wiedz​my to ja​sno: nie​po​par​tą żad​ny​mi do​wo​da​mi. Jak pi​sze To​ma​si di Lam​pe​du​sa w cy​to​wa​nym już frag​men​cie po​wie​ści, ksią​żę Sa​li​na był pod​nie​sio​ny na du​chu opo​wie​ścią prze​ory​szy o bło​go​sła​wio​nej Cor​be​rze, czy​li czci​god​nej sio​strze Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia. Ksią​żę To​ma​si di Lam​pe​du​sa pod​czas oby​dwu wi​zyt u sióstr w Pal​mie był wzru​szo​ny. Otóż są​dzę, że po wy​jeź​dzie księ​cia prze​ory​sza za​da​ła so​bie py​ta​nie: dla​cze​go do li​sty

za​sług nie do​łą​czyć rów​nież po​świę​ce​nia dzie​się​ciu za​kon​nic? I pew​ne​go pięk​ne​go dnia zde​cy​do​wa​ła się to zro​bić; cała spra​wa zresz​tą mia​ła po​zo​stać mię​dzy nią a bi​sku​pem. Wi​zy​ty księ​cia di Lam​pe​du​sa we wrze​śniu i paź​dzier​ni​ku 1955 roku były, moim zda​niem, ostat​nim, de​cy​du​ją​cym im​pul​sem, po któ​rym prze​ory​sza się prze​ła​ma​ła i po krót​kim na​my​śle chwy​ci​ła za pió​ro.

5.

Hipotezy

Po​sta​ram się te​raz wy​ło​żyć kil​ka do​rzecz​nych hi​po​tez co do ko​lej​no​ści, w ja​kiej po​to​czy​ły się wy​pad​ki; spró​bu​ję za​tem opo​wie​dzieć z pew​nym praw​do​po​do​bień​stwem i w roz​sąd​nym przy​bli​że​niu, co się wy​da​rzy​ło w klasz​to​rze Świę​te​go Ró​żań​ca od chwi​li, gdy do​tar​ła tam wia​do​mość o zra​nie​niu bi​sku​pa, aż do śmier​ci mni​szek. Do​sko​na​le zda​ję so​bie spra​wę, że stą​pam po grzą​skim grun​cie. Po pierw​sze, dla​te​go iż nie mam wie​dzy, jak wy​glą​dał roz​kład dnia w klasz​to​rach, ja​kie były nor​my, zwy​cza​je i re​gu​ły ży​cia zgro​ma​dze​nia, z tego po​wo​du część mo​ich twier​dzeń da się pew​nie ła​two pod​wa​żyć. Po dru​gie – i to jest zde​cy​do​wa​nie de​li​kat​niej​sza spra​wa – nie je​stem czło​wie​kiem wie​rzą​cym, dla​te​go, tak jak po​wie​dział sta​ry spo​wied​nik mo​je​mu przy​ja​cie​lo​wi, być może nie zdo​łam do​głęb​nie po​jąć naj​bar​dziej we​wnętrz​nych i że tak po​wiem, fi​de​istycz​nych (w sen​sie po​zy​tyw​nym) po​wo​dów tego dra​ma​tycz​ne​go ge​stu. Nie​wy​klu​czo​ne, że tak by się to skoń​czy​ło. Ale brak zro​zu​mie​nia nie jest fak​tem wy​stę​pu​ją​cym a prio​ri, co naj​wy​żej kon​klu​zją, przy​po​mi​na​ją​cą klę​skę. Do wnio​sku, że nic nie ro​zu​mie​my, do​cho​dzi​my za​zwy​czaj do​pie​ro po roz​pacz​li​wych wy​sił​kach i pró​bach prze​nik​nię​cia cze​goś świa​tłem ro​zu​mu, a w pew​nych sy​tu​acjach, cze​mu nie, ogra​ni​cza​jąc wła​dzę ro​zu​mu, czy​li uru​cha​mia​jąc tę krzty​nę wia​ry, któ​rą każ​dy z nas w so​bie nosi, choć​by nie była ści​śle re​li​gij​na – bo trud​no o czło​wie​ka, któ​ry nie miał​by cze​goś, w co wie​rzy. Ide​al​nym punk​tem wyj​ścia dla ko​goś, kto sta​ra się zro​zu​mieć, bę​dzie, moim zda​niem, po​sza​no​wa​nie ra​cji dru​gie​go czło​wie​ka. Moż​na je w toku dal​sze​go na​my​słu zro​zu​mieć, po​dzie​lić albo nie, ale to już cał​kiem inna spra​wa.

De​cy​zja: jak, gdzie, kie​dy Frag​ment li​stu sio​stry En​ri​chet​ty przy​to​czo​ny przez De Gre​go​ria za​czy​na się od słów: „Kie​dy Wa​sza Eks​ce​len​cja po po​strza​le zna​la​zła się w śmier​tel​nym za​gro​że​niu”… Po​czyń​my te​raz parę ko​niecz​nych ob​li​czeń. Nie​moż​li​we jest, żeby wia​do​mość o zra​nie​niu bi​sku​pa do​tar​ła do klasz​to​ru w nocy z 9 na 10 lip​ca. Le​ka​rze i ka​ra​bi​nie​rzy z San​to Ste​fa​no Qu​isqu​ina do​wie​dzie​li się o wy​da​rze​niach w pu​stel​ni nie wcze​śniej niż o dzie​wią​tej wie​czo​rem, kie​dy za​alar​mo​wał ich ku​charzsłu​żą​cy, któ​ry przy​był pę​dem do osa​dy. Te​le​graf o tej po​rze był już za​mknię​ty. Te​le​fo​nów w tam​tych cza​sach na Sy​cy​lii było na​praw​dę nie​wie​le, więk​szo​ści li​nii te​le​fo​nicz​nych znisz​czo​nych pod​czas woj​ny nie przy​wró​co​no jesz​cze do dzia​ła​nia. Mało któ​ry dom pry​wat​ny miał te​le​fon, apa​ra​ty moż​na było spo​tkać ra​czej w urzę​dach, kan​to​rach

wiel​kich kup​ców, ga​bi​ne​tach le​kar​skich oraz oczy​wi​ście na po​ste​run​kach ka​ra​bi​nie​rów i ko​mi​sa​ria​tach po​li​cji. Je​śli nie li​czyć tych pla​có​wek, urzę​dy, biu​ra i ga​bi​ne​ty w nocy są nie​czyn​ne. Jako je​den z pierw​szych o fak​cie do​wie​dział się ksiądz Lu​igi Abel​la, pra​łat z San​to Ste​fa​no Qu​isqu​ina (bi​skup utrzy​my​wał z nim oso​bi​ste sto​sun​ki). Z pew​no​ścią za​raz po​in​for​mo​wał on se​kre​ta​rza Pe​ruz​za, prze​by​wa​ją​ce​go w ku​rii bi​sku​piej w Agri​gen​to. Je​stem też prze​ko​na​ny, że ku​ria nie roz​gło​si​ła na​tych​miast tej no​wi​ny, nie mia​ło to sen​su, jesz​cze nikt nie mógł osza​co​wać, jak groź​ne były rany bi​sku​pa. A K o ś c i ó ł z a w s z e k i e r o w a ł s i ę o s t r o ż n o ś c i ą. Są​dzę za​tem, że se​kre​tarz albo ktoś w jego imie​niu dał znać róż​nym or​ga​ni​za​cjom i pla​ców​kom re​li​gij​nym die​ce​zji do​pie​ro 10 lip​ca rano. I rze​czy​wi​ście, kie​dy o dzie​wią​tej rano pro​fe​sor Bor​sel​li​no orzekł, że ran​ny może wró​cić do Agri​gen​to, miesz​kań​cy wio​sek mi​ja​nych po dro​dze wy​le​ga​li na uli​ce i się mo​dli​li. Moż​na za​tem roz​sąd​nie za​ło​żyć, że wia​do​mość do​tar​ła do klasz​to​ru Świę​te​go Ró​żań​ca, a ra​czej do uszu prze​ory​szy, oko​ło go​dzi​ny dzie​sią​tej rano 10 lip​ca, przy​nie​sio​na przez spo​wied​ni​ka albo in​ne​go du​chow​ne​go z Pal​my di Mon​te​chia​ro. O tej go​dzi​nie było już daw​no po po​ran​nych wspól​nych mo​dli​twach i mnisz​ki wy​ko​ny​wa​ły przy​dzie​lo​ne im za​ję​cia. Każ​da bo​wiem za​kon​ni​ca co​dzien​nie do​sta​wa​ła przy​dział pra​cy (wa​rzyw​nik, kur​nik, za​mia​ta​nie klasz​to​ru, ogród, kuch​nia itd.). Nie od​bie​gnie​my da​le​ko od rze​czy​wi​sto​ści, je​śli po​sta​wi​my hi​po​te​zę, że prze​ory​sza na​tych​miast zwo​ła​ła sio​stry, by prze​ka​zać im dra​ma​tycz​ną wia​do​mość. Do​kąd? Na pew​no nie do re​fek​ta​rza ani do ogro​du, lecz w bar​dziej sto​sow​ne miej​sce. Po​nie​waż klasz​tor od za​wsze był po​łą​czo​ny z bu​dyn​kiem ko​ścio​ła i za​kon​ni​ce mia​ły tam wy​dzie​lo​ną dla sie​bie, nie​do​stęp​ną dla resz​ty wier​nych prze​strzeń, prze​ory​sza ze​bra​ła je w tym miej​scu. Po prze​ka​za​niu im, co się sta​ło i że bi​skup jest w śmier​tel​nym nie​bez​pie​czeń​stwie, za​chę​ci​ła je za​pew​ne do mo​dli​twy o jego oca​le​nie. Na​wet je​śli prze​ory​sza za​ko​mu​ni​ko​wa​ła im wieść nie w ko​ście​le, lecz w in​nym miej​scu klasz​to​ru, z pew​no​ścią za​kon​ni​ce za​raz po​bie​gły do ko​ścio​ła się mo​dlić. Do kogo zwra​ca​ły się co dzień w mo​dli​twie? Do Boga z pew​no​ścią i do Mat​ki Bo​skiej, ale tak​że, jak są​dzę, do Czci​god​nej Sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia, swej praw​dzi​wej mat​ki du​cho​wej, zna​nej z licz​nych uzna​nych cu​dów. Nie była to ra​czej sku​pio​na, su​ro​wa mo​dli​twa, taka jak zwy​kle. Tym bar​dziej że ko​ściół za​peł​niał się wier​ny​mi, zwłasz​cza za​pła​ka​ny​mi ko​bie​ta​mi, bi​ją​cy​mi się w pier​si i roz​wią​zu​ją​cy​mi wło​sy na znak bólu i roz​pa​czy. Nie​wie​le było trze​ba, żeby at​mos​fe​ra w ko​ście​le sta​ła się go​rą​ca i osią​gnę​ła próg zbio​ro​wej hi​ste​rii. To mu​sia​ło stać się wte​dy: kie​dy ten ko​cioł pła​czu, okrzy​ków, la​men​tów i mo​dlitw

za​czy​nał po​wo​li wrzeć, jed​na z za​kon​nic w ak​cie strze​li​stym na głos ofia​ro​wa​ła Bogu swo​je ży​cie w za​mian za ży​cie bi​sku​pa. Za​raz też do​łą​czy​ły do niej chó​rem inne sio​stry, ogar​nię​te swe​go ro​dza​ju za​raź​li​wym unie​sie​niem mi​stycz​nym. Kto jed​nak spra​wił, że ta ofia​ra na​bra​ła kon​kret​nych kształ​tów? Kto okre​ślił, jak od słów moż​na przejść do czy​nów, i usta​lił re​gu​ły tego przej​ścia? Przede wszyst​kim wy​ro​bi​łem so​bie do​kład​ny po​gląd, gdzie od​by​ło się de​cy​du​ją​ce spo​tka​nie wszyst​kich sióstr po za​koń​cze​niu wspól​nych mo​dłów: w celi Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej i po​bli​skim ko​ry​ta​rzu; z pew​no​ścią uda​ły się do Czci​god​nej po in​spi​ra​cję, by jak naj​le​piej usku​tecz​nić swe za​mia​ry. Jesz​cze lo​gicz​niej by​ło​by ze​brać się przed jej gro​bem, ale to było nie​moż​li​we, znaj​do​wał się bo​wiem w ko​ście​le peł​nym wier​nych. W tym mo​men​cie za​kon​ni​ce z pew​no​ścią mu​sia​ły się zwró​cić, tak jak na​ka​zy​wa​ło im po​słu​szeń​stwo, do prze​ory​szy. Czy sio​stra En​ri​chet​ta od razu się zgo​dzi​ła? Czy ra​czej pró​bo​wa​ła od​wieść sio​stry od de​cy​zji? A może i ją ogar​nę​ło mi​stycz​ne na​pię​cie, któ​re at​mos​fe​ra miej​sca i go​rą​ce proś​by sióstr do​pro​wa​dzi​ły do ze​ni​tu? „Ta wspól​no​ta”, pi​sze prze​ory​sza. Nie: klasz​tor czy za​kon. Wy​bra​ne przez nią sło​wo wy​da​je się od​da​wać de​cy​zję pod​ję​tą jed​no​gło​śnie, za któ​rą wszyst​kie za​kon​ni​ce, bez wzglę​du na miej​sce w hie​rar​chii, wzię​ły jed​na​ko​wą od​po​wie​dzial​ność. Sio​stra En​ri​chet​ta wi​dzi za​tem sie​bie jako pierw​szą po​śród rów​nych, ale nie​wąt​pli​wie bez jej zgo​dy pro​po​zy​cja ofia​ry, choć​by na​wet wszyst​kie sio​stry przy​ję​ły ją z en​tu​zja​zmem, nie mia​ła​by dal​sze​go cią​gu. Zgo​da Prze​ory​sza ma do ode​gra​nia ści​śle okre​ślo​ną rolę, co po​cią​ga za sobą od​po​wie​dzial​ność, ja​kiej nie po​no​szą inne sio​stry. Od​po​wie​dzial​ność w sto​sun​ku do klasz​to​ru, ale przede wszyst​kim wo​bec prze​ło​żo​nych i świa​ta ze​wnętrz​ne​go. Z pew​no​ścią przy in​nych oka​zjach sio​stra En​ri​chet​ta py​ta​ła nie​raz o zda​nie spo​wied​ni​ka lub opie​ku​na du​cho​we​go. W tam​tym jed​nak mo​men​cie ro​zu​mie, że ona i tyl​ko ona może dać od​po​wiedź na py​ta​nie po​sta​wio​ne jej przez za​kon​ni​ce. Spo​wied​ni​cy i opie​ku​no​wie du​cho​wi przy​cho​dzą i od​cho​dzą, po​ja​wia​ją się w klasz​to​rze o okre​ślo​nych po​rach dnia, żeby wy​peł​nić swo​je za​da​nia, po czym idą da​lej. Poza tym mogą się zmie​niać z roku na rok. „Wspól​no​ta” tym​cza​sem jest zwar​tym, nie​zmien​nym by​tem, skła​da się je​dy​nie z osób ży​ją​cych za mu​ra​mi klasz​to​ru; ni​g​dy nie od​da​la się poza owe mury, od​dy​cha cały czas wspól​nym po​wie​trzem. Prze​ory​sza po​pro​si​ła pew​nie o parę mi​nut na za​sta​no​wie​nie. Parę mi​nut, nie go​dzin, bo proś​ba jest zbyt pil​na, nie po​zwa​la na zwło​kę. Od​cho​dzi, by się po​mo​dlić. Ale za​nim to uczy​ni, jed​ne​go jest już pew​na: ja​ka​kol​wiek bę​dzie osta​tecz​na de​cy​zja, nic z tego, co się dzie​je w klasz​to​rze, nie może się prze​do​stać na ze​wnątrz. Z pew​no​ścią lu​dzie świec​cy by tego nie zro​zu​mie​li, po​dob​nie jak pew​na część du​chow​nych ma​ją​cych coś do po​wie​dze​nia w spra​wach klasz​to​ru.

Gdy​by nie wy​ra​zi​ła zgo​dy, nie​któ​rzy mo​gli​by zin​ter​pre​to​wać jej od​mo​wę jako chęć uga​sze​nia mi​stycz​ne​go żaru sióstr, po to by utrzy​my​wać wspól​no​tę w kar​bach nor​mal​no​ści. Mo​gła​by za​tem zo​stać oskar​żo​na o to, że nie spro​sta​ła ofiar​ne​mu na​pię​ciu, ja​kie ogar​nę​ło inne za​kon​ni​ce, że nie po​tra​fi​ła za​dbać, by za​kon za​cho​wał się w spo​sób god​ny wiel​kiej tra​dy​cji. Gdy​by zaś się zgo​dzi​ła, a fakt ten prze​do​stał​by się na ze​wnątrz, ilu lu​dzi za​rzu​ci​ło​by jej po​tem bez ogró​dek, że po​zwo​li​ła, by w świę​tych mu​rach do​szło do cze​goś tak bluź​nier​cze​go jak sa​mo​bój​stwo dzie​się​ciu za​kon​nic? Ilu zaś po​tra​fi​ło​by po​jąć, że nie cho​dzi​ło o sa​mo​bój​stwo, tyl​ko naj​wy​żej o po​świę​ce​nie? Jako ko​bie​ta dość wy​kształ​co​na z pew​no​ścią pa​mię​ta​ła, że Sta​ry Te​sta​ment ostro po​tę​pia skła​da​nie lu​dzi w ofie​rze, choć​by mi​mo​wol​ne. Zgo​da, ale wo​bec tego co z Sam​so​nem, któ​ry po​świę​ca sie​bie, żeby za​bić Fi​li​sty​nów? Je​śli przy​szło jej to do gło​wy, prze​ory​sza z pew​no​ścią od​rzu​ci​ła tę myśl jako nie​pa​su​ją​cą do sy​tu​acji: Sam​son za​bi​ja się, by za​bić in​nych (po​dob​nie jak ja​poń​scy ka​mi​ka​dze spa​da​ją​cy w swo​ich sa​mo​lo​tach na okrę​ty wro​ga, o któ​rych prze​czy​ta​ła w ja​kiejś ga​ze​cie). Jej sio​stry z ko​lei nie chcą ni​ko​go za​bić, wręcz prze​ciw​nie. Przy​szło jej też na myśl, że świę​ty Au​gu​styn pi​sał o tym bez ogró​dek: kto dąży do mę​czeń​stwa i daje się za​bić, po​peł​nia po​dwój​ne za​bój​stwo: sie​bie i Bo​że​go daru ży​cia. Przy​ka​za​nie za​ka​zu​ją​ce za​bi​ja​nia nie ozna​cza tyl​ko, że nie wol​no za​bi​jać in​nych, ale tak​że i przede wszyst​kim sie​bie. Prze​ory​sza za​to​pi​ła się w mo​dli​twie. Może przy​po​mnia​ła so​bie, że w Ewan​ge​liach po​wie​dzia​no, iż do​bry pa​sterz po​tra​fi od​dać ży​cie za swo​je owiecz​ki, ale w tych​że Ewan​ge​liach nie wspo​mi​na się o moż​li​wo​ści, by to owiecz​ki od​da​ły ży​cie za pa​ste​rza. W trak​cie mo​dli​twy pa​mięć za​peł​ni​ły jej pew​nie licz​ne przy​kła​dy chrze​ści​jań​skich mę​czen​ni​ków, któ​rzy od​da​li ży​cie, by oca​lić współ​bra​ta ska​za​ne​go na śmierć. Do kogo się zwra​ca​li w kwe​stii za​mia​ny? Do czło​wie​ka, któ​ry w da​nej chwi​li miał moc zde​cy​do​wać, czy zgo​dzi się na tę za​mia​nę, czy nie. Do czło​wie​ka. Kon​su​la, pro​kon​su​la, ce​sa​rza, w każ​dym ra​zie czło​wie​ka. Tu zaś proś​ba o za​mia​nę zo​sta​ła wy​sto​so​wa​na nie do czło​wie​ka, lecz do Boga. A je​śli Bóg, któ​ry dał naj​wyż​szy dar ży​cia, zgo​dzi się na za​mia​nę, to zna​czy, że wszyst​kie wy​da​rze​nia, strza​ły do bi​sku​pa i ofia​ra sióstr miesz​czą się w ra​mach Bo​że​go za​my​słu, nie​po​ję​te​go dla istot ludz​kich. Wszyst​ko dzie​je się tak, jak zo​sta​ło usta​lo​ne. W ta​kim przy​pad​ku Bóg po pro​stu ode​brał​by so​bie swój dar. Sło​wa ta​kie jak sa​mo​bój​stwo, mę​czeń​stwo, po​świę​ce​nie nie mia​ły​by za​tem żad​ne​go sen​su. (W rze​czy sa​mej, pi​sząc je​de​na​ście lat po​tem list do bi​sku​pa, sio​stra En​ri​chet​ta wy​strze​ga się tych po​jęć; stwier​dzi o wie​le pro​ściej, że dzie​sięć mni​szek o d d a ł o ż y c i e. Z jej punk​tu wi​dze​nia bar​dziej ade​kwat​ne by​ło​by: z w r ó c i ł o ż y c i e). Jej od​po​wiedź w ta​kim ra​zie nie może być ne​ga​tyw​na.

Wy​bór Jak są​dzę, dla za​kon​nic idea za​mia​ny była na tyle ja​sna – dzie​sięć ży​wo​tów za je​den – że se​lek​cja tych, co się po​świę​cą, nie wy​ma​ga​ła chy​ba dłu​giej dys​ku​sji. Cho​dzi​ło wszak o oca​le​nie ży​cia, któ​re uzna​wa​no – słusz​nie czy nie​słusz​nie – za ob​da​rzo​ne szcze​gól​ną war​to​ścią, wy​jąt​ko​we, nie​za​stą​pio​ne, w za​mian za dzie​sięć ży​wo​tów cał​kiem zwy​czaj​nych. Ilość rów​no​wa​ży​ła więc ja​kość. Ale w sa​mej pro​po​zy​cji za​mia​ny to samo sło​wo „ży​cie” na​bie​ra​ło róż​nych od​cie​ni zna​cze​nio​wych. Na jed​nej sza​li le​ża​ło ży​cie bi​sku​pa, któ​re ozna​cza​ło nie tyl​ko jego prze​trwa​nie w sen​sie cie​le​snym, lecz tak​że za​cho​wa​nie i prze​dłu​że​nie ca​ło​ści jego ist​nie​nia, jego po​słu​gi do​bre​go pa​ste​rza, speł​nia​nej z mą​dro​ścią, zro​zu​mie​niem, su​ro​wo​ścią, mi​ło​ścią chrze​ści​jań​ską, szczo​dro​ścią. Krót​ko mó​wiąc, wa​ży​ło się nie tyl​ko prze​trwa​nie cia​ła, lecz tak​że cia​ła jako no​si​cie​la po​dzie​la​nych przez zbio​ro​wość war​to​ści, co wię​cej – zdol​ne​go spra​wić, że będą one po​dzie​la​ne. Na dru​giej sza​li ży​cie za​kon​nic ozna​cza​ło po pro​stu ich ży​ją​ce cia​ła. Nie spo​sób było oce​niać ich ina​czej, na przy​kład we​dle stop​nia mi​stycz​nej żar​li​wo​ści, zdol​no​ści do mi​ło​wa​nia bliź​nich, do​bro​ci, al​tru​izmu, wia​ry. Bar​dzo trud​no by​ło​by zna​leźć me​to​dę ilo​ścio​we​go osza​co​wa​nia i tą dro​gą dojść do de​fi​ni​tyw​nej se​lek​cji. W swo​im cza​sie sio​stra Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na od Nie​po​ka​la​ne​go Po​czę​cia, choć była zwy​kłą za​kon​ni​cą, spo​rzą​dza​ła li​sty we​dług za​sług, wy​sta​wia​ła oce​nę sta​nu du​cha każ​dej sio​strze, wrę​cza​ną po​tem spo​wied​ni​ko​wi w celu wła​ści​wej in​ter​wen​cji. Ale poza nią nikt w klasz​to​rze nie od​zna​czał się tą wy​su​bli​mo​wa​ną zdol​no​ścią prze​ni​ka​nia w głąb du​szy. A za​tem tyl​ko cia​ło. Na​gle to cia​ło, skrzęt​nie za​kry​wa​ne przez ha​bi​ty i umar​twia​ne przez za​kon​ne prak​ty​ki, od​zy​ski​wa​ło war​tość. Zwłasz​cza je​śli było mło​de i zdro​we. Ta​kie samo mło​de, zdro​we cia​ło, ja​kie sio​stra Ma​ria Ukrzy​żo​wa​na uzna​wa​ła, cał​kiem prze​ciw​nie, za wi​do​my znak Bo​żej obo​jęt​no​ści. Do​bro​tli​wa uwa​ga Boga prze​ja​wia​ła się prze​cież w cho​ro​bach, ja​kie zsy​łał na cia​ło. Cho​re cia​ło na​le​ża​ło sza​no​wać, bo zo​sta​ło do​tknię​te Bożą mi​ło​ścią. Te​raz sza​le wagi mo​gły za​trzy​mać się pre​cy​zyj​nie na​prze​ciw​ko sie​bie, bo dzie​sięć ciał zło​żo​nych na wy​mia​nę mia​ło znacz​ną war​tość do​da​ną – mło​dość. Ści​ślej rzecz bio​rąc, po​ten​cjal​ną war​tość przy​szłych lat, któ​rą mło​dość ni​we​czy​ła w ak​cie wy​da​nia się na śmierć. Dla​te​go na​le​ża​ło z góry wy​klu​czyć z ofia​ry star​sze za​kon​ni​ce. Wy​star​czy​ło za​tem zro​bić li​stę we​dług dat uro​dze​nia, by wy​brać dzie​sięć naj​młod​szych. Gdy już ją spo​rzą​dzo​no, współ​sio​stry po​gra​tu​lo​wa​ły wy​bra​nym, wy​ści​ska​ły je (a może wca​le nie? Może kon​takt fi​zycz​ny nie był do​zwo​lo​ny), obie​ca​ły wspie​rać je mo​dli​twą w trak​cie ago​nii. Oto za​tem imio​na tych, któ​re mia​ły się po​świę​cić: sio​stra Ma​ria Per​pe​tua, sio​stra Ma​ria Mau​ra,

sio​stra Ma​ria Fran​cisz​ka, sio​stra Ma​ria Po​grze​ba​na, sio​stra Ma​ria Pla​cy​da, sio​stra Ma​ria Lan​ce​ata, sio​stra Ma​ria Ka​ta​rzy​na, sio​stra Ma​ria Se​ra​fi​na, sio​stra Ma​ria Scho​la​sty​ka, sio​stra Ma​ria Mag​da​le​na. Do​brze wiem, że imio​na te nie od​po​wia​da​ją dzie​się​ciu re​al​nym za​kon​ni​com, któ​re zło​ży​ły sie​bie w ofie​rze, klasz​tor bo​wiem trzy​ma ich dane w naj​ści​ślej​szej ta​jem​ni​cy. Ale nie wy​my​śli​łem ich so​bie ot, tak. Są to bo​wiem imio​na dzie​się​ciu za​kon​nic na​le​żą​cych do zgro​ma​dze​nia w cza​sach sio​stry Ma​rii Ukrzy​żo​wa​nej. Wię​cej na​wet: część z nich to imio​na za​kon​ne ro​dzo​nych sióstr Isa​bel​li To​ma​si. W grun​cie rze​czy gest dzie​się​ciu za​kon​nic usta​na​wia du​cho​wą cią​głość, ab​so​lut​ną po​wta​rzal​ność cza​su, mię​dzy ro​kiem 1945 a 1659, w któ​rym za​ło​żo​no klasz​tor. Jak umrzeć Są​dzę, że od razu po​ja​wi​ła się kwe​stia cza​su. Im szyb​ciej na​stą​pi​ła​by śmierć za​kon​nic, czy​li zi​ścił​by się na​ma​cal​ny, kon​kret​ny dar na wy​mia​nę w po​sta​ci dzie​się​ciu tru​pów, tym szyb​ciej ran​ny bi​skup mógł​by wró​cić do zdro​wia. A za​tem: jak umrzeć dość szyb​ko? Są​dzę, że gwał​tow​na śmierć z przy​czyn oczy​wi​stych nie wcho​dzi w grę, na​wet nie roz​wa​ża​no ta​kich spo​so​bów. Nie dla​te​go, że za​kon​ni​com obcy był wi​dok krwi, by​naj​mniej. Trze​ba pa​mię​tać, że jesz​cze w XVII wie​ku w klasz​to​rach żeń​skich przy​ję​tą prak​ty​ką było za​da​wa​nie so​bie lek​kich ran i po​zo​sta​wia​nie ich, by krwa​wi​ły dłuż​szy czas. Czę​sto przy tym sio​stry uda​wa​ły, że rany te zo​sta​ły za​da​ne Bożą ręką. Rów​nież bez​kr​wa​wa śmierć przez otru​cie lub po​wie​sze​nie była cał​ko​wi​cie wy​klu​czo​na. Skok z bal​ko​nu, pod​cię​cie so​bie żył, wy​pi​cie tru​ci​zny, po​wie​sze​nie się – wszyst​kie te spo​so​by były nie​bez​piecz​nie bli​skie me​tod, ja​kie wy​bie​ra​li de​spe​ra​ci za​mie​rza​ją​cy po​peł​nić sa​mo​bój​stwo. Cho​dzi​ło nie o drob​ną for​mal​ną kwe​stię, lecz o coś bar​dzo dla nich istot​ne​go. Nie po​wo​do​wa​ła nimi roz​pacz; po​wo​do​wa​ło nimi jej prze​ci​wień​stwo: nie​zmie​rzo​ne szczę​ście zło​że​nia sie​bie w ofie​rze. Za​tem je​dy​ną moż​li​wą i prak​tycz​nie wy​ko​nal​ną me​to​dą było po​zba​wie​nie się ży​cia przez od​mo​wę przy​ję​cia nie​zbęd​ne​go po​ży​wie​nia. Po​wsta​je więc py​ta​nie: co i ile ja​da​ło się w klasz​to​rze? „Trzy razy na ty​dzień, to jest w nie​dzie​lę, w fe​rię trze​cią i pią​tą [wto​rek i czwar​tek] niech

je​dzą mię​so. W tych​że dniach oprócz zupy na obiad ma być po​da​na por​cja mię​sa na przy​staw​kę, a po zu​pie znów mię​so, tym ra​zem go​to​wa​ne. W fe​rię dru​gą i czwar​tą [po​nie​dzia​łek i śro​dę] niech ży​wią się na​bia​łem, je​dząc na obiad zupę, jaj​ko i jed​ną po​tra​wę mlecz​ną lub coś po​dob​ne​go. Wie​czo​rem, za​rów​no w dni mię​sne, jak i te, kie​dy jada się na​biał, każ​da sio​stra niech do​sta​nie jaj​ko i małą mi​skę zupy czy po​dob​nej po​traw​ki. Nie do​ty​czy to cho​rych, któ​re mogą jeść mię​so tak​że wie​czo​rem. Poza tym, co już było wy​mie​nio​ne, niech rano i wie​czo​rem każ​da do​sta​je pla​ster sera i owo​ce, su​szo​ne albo świe​że, oraz zie​le​ni​nę. W fe​rię szó​stą i so​bo​tę obo​wią​zu​je post. W tych dniach jada się zupę z ja​rzyn i fa​so​li, do tego dwa inne po​sił​ki bez mię​sa. Na wie​czor​ny po​si​łek ja​rzy​ny su​ro​we albo go​to​wa​ne i coś drob​ne​go ze świe​żych owo​ców, za​leż​nie od pory roku. W fe​rię szó​stą w re​fek​ta​rzu niech nie bę​dzie ni​cze​go słod​kie​go, na​wet świe​żych owo​ców…” Tyle za​pi​sa​no w Kon​sty​tu​cjach klasz​to​ru z koń​ca XVII wie​ku. Nie są​dzę, żeby od tego cza​su za​szły ja​kieś znacz​ne zmia​ny w ja​dło​spi​sie i jego ty​go​dnio​wym roz​kła​dzie. W każ​dym ra​zie wi​dzi​my, że nie było to od​ży​wia​nie się na gra​ni​cy prze​ży​cia czy choć​by z lek​ce​wa​że​niem pod​sta​wo​wych wy​mo​gów zdro​wot​nych. Przy​po​mi​na ra​czej roz​sąd​ną die​tę, po​zwa​la​ją​cą do​brze się wy​spać i za​cho​wać ener​gię. Za​kon​ni​ce mia​ły po pro​stu zdro​wy i rze​czo​wy sto​su​nek do je​dze​nia. War​to też za​uwa​żyć, że nie prze​wi​dzia​no cał​ko​wi​tych, bez​względ​nych po​stów: pod​czas dni po​st​nych wol​no było jeść na​biał, a wie​czo​rem po​si​łek nie​prze​kra​cza​ją​cy sze​ściu un​cji. Za karę za​kon​ni​ca mo​gła do​stać na​kaz po​wstrzy​ma​nia się od jed​ne​go po​sił​ku. W ta​kim wy​pad​ku win​na i tak mu​sia​ła udać się do re​fek​ta​rza, paść twa​rzą do zie​mi i po​zo​stać w tej po​zy​cji aż do koń​ca po​sił​ku, po czym sio​stry prze​cho​dzi​ły po niej w dro​dze do wyj​ścia. Dla​te​go z pew​no​ścią wy​bór padł na cał​ko​wi​ty post, „aż na​dej​dzie śmierć”. Przede wszyst​kim – żad​nej wody, na​wet paru kro​pel do zwil​że​nia spę​ka​nych warg. Trze​ba pa​mię​tać, że cho​dzi​ło o dzie​sięć mło​dych or​ga​ni​zmów, któ​re – na​wet po​zba​wio​ne po​ży​wie​nia – mo​gły​by zbyt dłu​go opie​rać się śmier​ci. Cał​ko​wi​ty za​kaz pi​cia nie​wąt​pli​wie mógł ją znacz​nie przy​spie​szyć. Gdy już pod​ję​to de​cy​zję co do spo​so​bu, każ​da z wy​bra​nych za​kon​nic wy​co​fa​ła się do swej celi, z pew​no​ścią w to​wa​rzy​stwie jed​nej z sióstr, ma​ją​cej ją wspie​rać (i pil​no​wać). Na​stęp​nie, wy​po​wie​dziaw​szy ostat​nią wolę, po​ło​ży​ła się na łóż​ku i za​to​pi​ła w mo​dli​twie. Pew​ność, że po​świę​ce​nie przy​no​si owo​ce, umie​ra​ją​ce zy​ska​ły już 13 lip​ca – albo bez​po​śred​nio z ko​mu​ni​ka​tów ku​rii, albo z lek​tu​ry „Il Gior​na​le di Si​ci​lia”: oto stan zdro​wia Pe​ruz​za znacz​nie się po​pra​wił. Wia​do​mość ta, prze​ka​za​na przez inne sio​stry, z pew​no​ścią wzmoc​ni​ła siłę woli dzie​się​ciu za​kon​nic, by tym moc​niej mo​gły opie​rać się dra​ma​tycz​nym wo​ła​niom o je​dze​nie i wodę wy​do​by​wa​ją​cym się z ich ciał. Pięt​na​ste​go lip​ca ży​ciu bi​sku​pa nic już nie za​gra​ża​ło. Czy tego dnia wszyst​kie za​kon​ni​ce były mar​twe?

Nie są​dzę. Prze​ciw​nie – tego dnia, moim zda​niem, wszyst​kie były jesz​cze przy ży​ciu, choć być może w fa​zie ago​nal​nej. Ile może wy​trzy​mać mło​dy or​ga​nizm bez je​dze​nia i wody? Na ile wola po​świę​ce​nia może wpły​nąć na osła​bie​nie in​stynk​tu ży​cia? Bez wzglę​du na to, jaka sy​tu​acja pa​no​wa​ła w dzie​się​ciu ce​lach, w chwi​li gdy na​de​szła wieść, że bi​sku​po​wi nic nie za​gra​ża, i tak nie moż​na było już nic zro​bić. I to, jak są​dzę, nie tyle z po​wo​du sta​nu fi​zycz​ne​go za​kon​nic i nie​od​wra​cal​nych zmian, ja​kie za​szły w ich or​ga​ni​zmach, ile dla​te​go, że pakt prze​wi​dy​wał, iż dzie​sięć mło​dych ist​nień zga​śnie – a za​tem owe dzie​sięć ist​nień trze​ba było, tak czy owak, zga​sić. Po​wrót bi​sku​pa do zdro​wia nie ozna​czał wca​le ze​rwa​nia pak​tu, lecz naj​wy​żej to, że pakt zo​stał przy​ję​ty, a więc trze​ba go było zre​ali​zo​wać do koń​ca, za wszel​ką cenę. Je​stem prze​ko​na​ny, że w tych dniach nikt poza mu​ra​mi klasz​to​ru nie do​wie​dział się o śmier​ci za​kon​nic. Owi​nię​te w płót​no zwło​ki zo​sta​ły za​ko​pa​ne w do​łach przy​go​to​wa​nych przez inne sio​stry, na ma​łym cmen​ta​rzu przy​le​ga​ją​cym do klasz​to​ru. Za​mó​wie​nie dzie​się​ciu tru​mien w lo​kal​nej fir​mie po​grze​bo​wej mo​gło​by wzbu​dzić po​dej​rze​nia wśród miesz​kań​ców Pal​my di Mon​te​chia​ro. A co z ro​dzi​na​mi za​kon​nic? Jak i kie​dy po​wia​do​mio​no je o śmier​ci krew​nych? Na pew​no się do​wie​dzia​ły, ale są​dzę, że prze​ory​sza prze​strze​ga​ła sta​ran​nie prze​my​śla​nej stra​te​gii i jej po​szcze​gól​ne kon​tak​ty z krew​ny​mi były od​le​głe od sie​bie w cza​sie i pod wzglę​dem geo​gra​ficz​nym. Nur​tu​je mnie w związ​ku z tą śmier​cią jesz​cze jed​no py​ta​nie. Wy​ni​ka ono z nie​pew​no​ści sta​re​go spo​wied​ni​ka co do licz​by po​świę​co​nych sióstr. Nie pa​mię​tał, czy było ich dzie​więć, czy dzie​sięć. Tego ro​dza​ju nie​pew​ność bez​spor​nie nie jest skut​kiem osła​bie​nia pa​mię​ci. Ta​kie wspo​mnie​nia po​zo​sta​ją nie​za​tar​te. Za mło​du po​zna​łem księ​dza, któ​ry jako ka​pe​lan wię​zie​nia w Agri​gen​to mu​siał w 1943 roku udzie​lić po​cie​chy du​cho​wej dwóm ska​za​nym na roz​strze​la​nie. Spo​tka​łem go po​now​nie trzy​dzie​ści lat póź​niej; wy​znał mi wte​dy, że nie zdo​łał wy​rzu​cić z gło​wy na​wet naj​mniej​sze​go szcze​gó​łu eg​ze​ku​cji. Jak za​tem wy​ja​śnić wa​ha​nie spo​wied​ni​ka? Mogę spró​bo​wać od​po​wie​dzieć ko​lej​ny​mi py​ta​nia​mi. Czy żad​na z dzie​się​ciu za​kon​nic nie po​ża​ło​wa​ła swo​jej de​cy​zji, nie chcia​ła się wy​co​fać? Czy żad​na nie bła​ga​ła in extre​mis o ra​tu​nek? Jak w ta​kim przy​pad​ku za​cho​wa​ły się inne sio​stry? Za​tka​ły so​bie uszy, żeby nie sły​szeć bła​ga​nia wy​po​wia​da​ne​go słab​ną​cym gło​sem? Wy​szły z celi, za​my​ka​jąc za sobą drzwi? A może pró​bo​wa​ły udzie​lić po​mo​cy, któ​ra była już nie​moż​li​wa?

Są​dzę, że nie​pew​ność spo​wied​ni​ka mo​gła na​ro​dzić się wsku​tek cze​goś nie​prze​wi​dzia​ne​go, co za​szło mię​dzy 10 a 17, naj​wy​żej 18 lip​ca 1945 roku. Ale tego nie do​wie​my się ni​g​dy. W chwi​li kie​dy pi​szę te sło​wa, pod ko​niec wrze​śnia 2006 roku, we Wło​szech roz​go​rza​ła de​ba​ta – w sfe​rze po​li​tycz​nej, ale nie tyl​ko – wo​kół eu​ta​na​zji, wspo​ma​ga​ne​go sa​mo​bój​stwa, te​sta​men​tu bio​lo​gicz​ne​go. War​to przy​to​czyć nie​któ​re stwier​dze​nia, ja​kie pa​dły w trak​cie tej de​ba​ty, łą​czą się one bo​wiem z pa​ro​ma wąt​pli​wo​ścia​mi, któ​re wy​ra​ża​łem w kwe​stii po​świę​ce​nia za​kon​nic. A tak​że dla​te​go, że wy​ra​ża​ją sta​no​wi​sko Ko​ścio​ła (zresz​tą ni​g​dy nie zmie​nio​ne). Wa​ty​kań​ski „mi​ni​ster zdro​wia”, kar​dy​nał Ja​vier Lo​za​no Bar​ra​gán, ja​sno pod​kre​ślił trzy pod​sta​wo​we dla wszyst​kich wie​rzą​cych punk​ty: Ży​cie nie pod​le​ga ne​go​cja​cjom. Cia​ła nie wol​no mo​dy​fi​ko​wać ani uszka​dzać, bo sko​ro jest nam dane przez Boga, wciąż na​le​ży do Boga (czło​wiek do​stał je w grun​cie rze​czy w bez​płat​ną dzier​ża​wę). Ży​cie jako dar Boży na​le​ży za​wsze i bez​względ​nie sza​no​wać i chro​nić. Bi​skup Ter​ni Vin​cen​zo Pa​glia, prze​wod​ni​czą​cy ko​mi​sji bi​sku​pów do spraw eku​me​ni​zmu i dia​lo​gu mię​dzy​re​li​gij​ne​go, do​pusz​cza je​den wy​ją​tek od za​sad wy​ło​żo​nych przez Bar​ra​gána: „Je​dy​ne «okien​ko», ja​kie może być otwar​te dla mi​ło​ści bliź​nie​go prze​kra​cza​ją​cej mi​łość do sie​bie, to sy​tu​acja, gdy oso​ba wie​rzą​ca od​da​je swo​je ży​cie, by oca​lić cu​dze. Ni​g​dy na od​wrót”. Tym „ni​g​dy na od​wrót” bi​skup Pa​glia czy​ni ostroż​ną alu​zję, zro​zu​mia​łą w kon​tek​ście na​szych cza​sów, że praw​dzi​wy chrze​ści​ja​nin nie może po​świę​cić sie​bie, by ode​brać ży​cie in​nym lu​dziom – w prze​ci​wień​stwie do tego, co ro​bią wier​ni in​nej re​li​gii. Przez „okien​ko” uchy​lo​ne przez bi​sku​pa Pa​glię z mo​jej pa​mię​ci wy​chy​la się tyl​ko je​den czło​wiek. Na​zy​wał się Sa​lvo D’Acqu​isto, był ka​ra​bi​nie​rem w stop​niu wi​ce​bry​ga​die​ra, w 1943 roku pod​czas oku​pa​cji nie​miec​kiej miał dwa​dzie​ścia trzy lata. W wio​sce nie​opo​dal Rzy​mu, gdzie peł​nił służ​bę, Niem​cy ska​za​li na śmierć dwu​dzie​stu dwóch nie​win​nych za​kład​ni​ków w ra​mach od​we​tu za akt sa​bo​ta​żu. D’Acqu​isto, któ​ry z tym sa​bo​ta​żem nie miał nic wspól​ne​go, do​bro​wol​nie zgło​sił się do Niem​ców, wziął na sie​bie całą winę i w ten spo​sób po​szedł na roz​strze​la​nie za​miast za​kład​ni​ków. Nie pa​mię​tam, czy D’Acqu​isto był wie​rzą​cy, ale są​dzę, że tak. Wy​stą​pił przed lu​fa​mi plu​to​nu eg​ze​ku​cyj​ne​go w nad​ludz​kim ak​cie chrze​ści​jań​skiej mi​ło​ści bliź​nie​go? Czy też uznał, że nie może za​cho​wać się ina​czej ze wzglę​du na mun​dur, jaki no​sił? W każ​dym ra​zie Sa​lvo D’Acqu​isto po​wie​rzył in​nym – plu​to​no​wi eg​ze​ku​cyj​ne​mu – za​da​nie ode​bra​nia ży​cia, nie ode​brał go so​bie sam. Po​dob​nie jak oj​ciec Mak​sy​mi​lian Kol​be, po​tem ka​no​ni​zo​wa​ny, któ​ry w 1941 roku w obo​zie kon​cen​tra​cyj​nym Au​schwitz po​szedł na śmierć do bun​kra gło​do​we​go w miej​sce pew​ne​go ojca ro​dzi​ny. On tak​że nie ode​brał so​bie ży​cia wła​sny​mi rę​ka​mi. Pro​blem tkwi w tej róż​ni​cy, wca​le nie​ba​ga​tel​nej, jak są​dzę.

Szó​ste​go sierp​nia tego sa​me​go, 1945 roku wy​bu​chła w Hi​ro​szi​mie bom​ba ato​mo​wa. Z po​pio​łów tej ma​sa​kry miał na​ro​dzić się nowy świat, pe​łen nie​wia​do​mych i lę​ków, ale otwie​ra​ją​cy wiel​ką moż​li​wość po​stę​pu w dzie​jach czło​wie​ka. Kil​ka dni wcze​śniej w Pal​mie di Mon​te​chia​ro dzie​je zro​bi​ły wiel​ki krok wstecz. Nie je​stem w sta​nie wy​cią​gnąć żad​nej kon​klu​zji z tej hi​sto​rii, ani dla sie​bie, ani dla czy​tel​ni​ków. Czy ra​czej: kon​klu​zje po​pro​wa​dzi​ły​by mnie nie​chyb​nie da​le​ko, za​rów​no wstecz, w prze​szłość, jak i do przo​du, aż do na​szej tra​gicz​nej te​raź​niej​szo​ści. A może tak wła​śnie trze​ba?

Bibliografia Dwie książ​ki były dla mnie cał​ko​wi​cie nie​zbęd​ne: Enza Di Na​ta​le​go L’at​ten​ta​to con​tro il Ve​sco​vo dei con​ta​di​ni (Ca​ni​cat​ti 1999) oraz Sary Ca​bib​bo i Ma​ri​le​ny Mo​di​ki La San​ta dei To​ma​si (To​ri​no 1989). Sara Ca​bib​bo niech ze​chce tak​że przy​jąć po​dzię​ko​wa​nia za do​star​cze​nie mi do​dat​ko​wych ma​te​ria​łów, nie​pu​bli​ko​wa​nych i pu​bli​ko​wa​nych. Wśród tych dru​gich wy​mie​nię jej ar​ty​kuł Fra​tel​lo/so​rel​la w „Qu​ader​ni sto​ri​ci” nr 83. Ko​rzy​sta​łem tak​że z na​stę​pu​ją​cych ksią​żek i ar​ty​ku​łów: I lu​oghi di To​ma​si, pra​ca zbio​ro​wa, Pa​ler​mo 1996. G. Bo​ni​na, Era un ma​sna​die​ro il ca​po​sti​pi​te del Gat​to​par​do, „Tut​to​li​bri”, 16 IV 2005. D. De Gre​go​rio, Mons. G.B. Pe​ruz​zo, Tra​pa​ni 1971. M. Gan​ci, La Si​ci​lia con​tem​po​ra​nea, Si​ra​cu​sa 1986. S. In​de​li​ca​to, San​ta Ro​sa​lia e l’ere​mo del​la Qu​isqu​ina, „Ko​uros” 2005, nr 4 (przej​rza​łem w tej spra​wie tak​że kil​ka stron in​ter​ne​to​wych). C. Mes​si​na, La Qu​isqu​ina, Pa​ler​mo 1973. G. Re​ina, L’Ere​mo del​la Qu​isqu​ina, S. Ste​fa​no Qu​isqu​ina 1994. A. Vi​tel​lo, Giu​sep​pe To​ma​si di Lam​pe​du​sa, Pa​ler​mo 1987.