Angel Wagenstein - Angel Wagenstein

Pa​mię​ci Man​fre​da Dur​nio​ka – czło​wie​ka, któ​ry od​krył przede mną Chi​ny

Mo​der​ni​stycz​ny bu​dy​nek fil​har​mo​nii, nie​mal po​zba​wio​ny okien, z fry​wol​nie wy​gię​tym da​chem i łu​ko​wa​ty​mi ścia​na​mi, ster​czał sa​mot​ny, żół​ty i brzyd​ki po​śród pu​sty​ni po uprząt​nię​tych ru​inach w gra​nicz​nej czę​ści me​tro​po​lii, któ​ra no​si​ła na​zwę Ber​lin Za​chod​ni. Nie​któ​rzy na​zy​wa​li go Wol​ny Ber​lin. Nie spie​raj​my się – na​zwa miej​sca ni​g​dy nie wy​ra​ża ca​łej jego isto​ty. Nie​da​le​ko był mur. Nie ten wiel​ki i chiń​ski, na Wscho​dzie, lecz ten dru​gi – na Za​cho​dzie. Ten mur, nie tak wiel​ki i dla​te​go nie​dłu​go​wiecz​ny, roz​dzie​lał lu​dzi i świa​ty, idee i ide​ały, wspo​mnie​nia i oce​ny tego, co się wy​da​rzy​ło, i tego, co się mia​ło wy​da​rzyć, gdy​by nie pech. Opi​nie na te te​ma​ty dia​me​tral​nie się róż​ni​ły: z jed​nej stro​ny muru spra​wy wy​glą​da​ły tak, z dru​giej – cał​kiem ina​czej. Sie​dzia​łem w trze​cim rzę​dzie z pra​wej stro​ny, w cał​ko​wi​cie pu​stej, mrocz​nej sali. Je​dy​nym źró​dłem świa​tła były lamp​ki awa​ryj​ne i na​wet es​tra​da, na któ​rej o tej po​ran​nej go​dzi​nie trwa​ła pró​ba, była ciem​na i po​nu​ra. Gra​no kon​cert na skrzyp​ce i or​kie​strę Czaj​kow​skie​go. Dy​ry​gent Her​bert von Ka​ra​jan mu​siał tego ran​ka wstać lewą nogą, bo sta​le bur​czał pod no​sem, był kwa​śny i roz​draż​nio​ny. Coś z pró​bą szło nie tak, już dwa razy zde​ner​wo​wa​ny opusz​czał po​dium i po chwi​li, ku​le​jąc, wra​cał – wi​dać było, że cier​pi na bóle w ko​la​nach. Jego dru​gi po​wrót nie uciął szep​tów w or​kie​strze, ktoś za​chi​cho​tał, pro​wo​ka​cyj​nie brzęk​nę​ła stru​na skrzy​piec, dało się sły​szeć ci​cho wy​po​wie​dzia​ne zda​nie i śmiech. Nie wiem, co z tego usły​szał – tu, na wi​dow​ni, ci​che roz​mo​wy sły​chać było tyl​ko jako nie​wy​raź​ny szept – ale na​gle ze zło​ścią wrza​snął, do​słow​nie wrza​snął, a jego głos zła​mał się w śmiesz​nym fal​se​cie: – Za​bro​ni​łem wam mó​wić po chiń​sku, tak czy nie? Może nie za​bro​ni​łem, co? Ten wy​bit​ny Au​striak był czło​wie​kiem wy​bu​cho​wym, by nie rzec hi​ste​rycz​nym, wy​ma​ga​ją​cym bez​wa​run​ko​we​go po​słu​szeń​stwa i nie​to​le​ru​ją​cym pod​czas prób żad​nych wy​bry​ków. A w tym dniu wszyst​ko wy​da​wa​ło mu się szcze​gól​nie de​ner​wu​ją​ce i bez​sen​sow​ne. Pew​nie po​dej​rze​wał mu​zy​ków, że so​bie z nie​go drwią albo o nim plot​ku​ją, i to umyśl​nie w nie​zro​zu​mia​łym i draż​nią​cym go ję​zy​ku. A prze​cież w or​kie​strze – jed​nej z naj​bar​dziej eli​tar​nych w Eu​ro​pie – nie było ani jed​ne​go Chiń​czy​ka. Ude​rzył ba​tu​tą o pul​pit, pod​niósł ręce, ale i tym ra​zem od sa​me​go po​cząt​ku po​szło nie​do​brze. Ka​ra​jan zmełł w ustach prze​kleń​stwo i ze zło​ścią zła​mał ba​tu​tę. Tak, do​słow​nie – zła​mał ją jak za​pał​kę, tak jak zde​ner​wo​wa​ny na​uczy​ciel ła​mie w kla​sie ołó​wek. Ktoś po​biegł po nową. Pew​nie zda​rzy​ło się to nie po raz pierw​szy, bo nikt się nie zdzi​wił, że za​pa​so​wa ba​tu​ta na​tych​miast się zna​la​zła i zo​sta​ła bły​ska​wicz​nie do​star​czo​na na po​dium. Rzu​ca​jąc na pod​ło​gę reszt​ki po​przed​niej, ma​estro lek​ko się od​wró​cił i wte​dy mnie za​uwa​żył. Ocie​nia​jąc dło​nią oczy, wpa​trzył się w pół​mrok i nie​zbyt uprzej​mie, na​wet z pew​ną po​gróż​ką w gło​sie spy​tał: – Hej tam, kim pan jest? Po​wie​dzia​łem. Nie za​re​ago​wał – ani nie po​zwo​lił mi zo​stać, ani nie ka​zał iść, w mil​cze​niu od​wró​cił się i ude​rzył no​wiut​ką ba​tu​tą w pul​pit. – Uwa​ga! Od po​cząt​ku!… – Iw chwi​lę po​tem znów za​czął wo​łać: – Stop, stop, stop! Co za pech, dziś chy​ba nie uda się za​grać ca​łe​go kon​cer​tu.

So​li​sta spo​koj​nie i obo​jęt​nie zszedł na bok i usiadł na wol​nym krze​śle. Skrzyp​ce po​ło​żył na ko​la​nach i nie znać po nim było ani znie​cier​pli​wie​nia, ani zde​ner​wo​wa​nia, tyl​ko cier​pli​we ocze​ki​wa​nie na ko​niec bu​rzy. Ze swo​je​go miej​sca wi​dzia​łem dłu​gie, zu​peł​nie siwe wło​sy i bla​dą, po​cią​głą twarz, ale świa​tło było zbyt ską​pe, bym mógł przyj​rzeć się ry​som. A to wła​śnie on mnie in​te​re​so​wał, to z nim chcia​łem po​roz​ma​wiać – pro​du​cent fil​mo​wy M.D. wpro​wa​dził mnie do tej sali, obie​caw​szy wpaść pod ko​niec pró​by i przed​sta​wić mnie tej świa​to​wej sła​wie. Po​trzeb​ny był mi wła​śnie on, skrzy​pek The​odor We​iss​berg. Ktoś mógł​by spy​tać i miał​by ra​cję: kim ja wła​ści​wie je​stem? I cze​go, poza ba​nal​nym za​war​ciem zna​jo​mo​ści, szu​kam o tym sza​rym ber​liń​skim po​ran​ku w pu​stej sali kon​cer​to​wej? Ni​cze​go szcze​gól​ne​go nie szu​ka​łem – po pro​stu chcia​łem po​znać do​dat​ko​we szcze​gó​ły i po​rów​nać nie​któ​re róż​nią​ce się ze sobą świa​dec​twa na te​mat pew​nych wy​da​rzeń. Były to praw​dzi​we, daw​ne i po czę​ści za​po​mnia​ne hi​sto​rie, któ​re ktoś mógł​by uznać za dziw​ne i nie​praw​do​po​dob​ne. Czyż jed​nak ist​nie​je coś bar​dziej nie​praw​do​po​dob​ne​go od Hi​sto​rii? Mam na my​śli tę Hi​sto​rię pi​sa​ną dużą li​te​rą, bę​dą​cą na​uką o prze​szło​ści – w od​róż​nie​niu od hi​sto​rii prze​bra​nej, uprosz​czo​nej i wy​glan​so​wa​nej na błysk – Hi​sto​rię za​gad​ko​wą, na któ​rej prze​bieg nie mamy żad​ne​go wpły​wu, peł​ną sprzecz​no​ści i py​tań bez od​po​wie​dzi, nie​lo​gicz​ną, nie​rzad​ko ab​sur​dal​ną, zro​dzo​ną z mi​lio​na mi​lio​nów przy​pad​ków, jak samo ży​cie i jak ciem​ne dno bytu, gdzie jed​ne stwo​rze​nia po​że​ra​ją inne, a wy​so​kie ide​ały giną zdu​szo​ne mac​ka​mi bez​dusz​nych in​stynk​tów. Tym​cza​sem na po​wierzch​ni wszyst​ko wy​da​je się prze​wi​dy​wal​ne, upo​rząd​ko​wa​ne i sen​sow​ne jak w li​ce​al​nym zbio​rze za​dań z ma​te​ma​ty​ki z roz​wią​za​nia​mi. Tak więc kim je​stem? Ani bo​ha​te​rem, ani ofia​rą. Po​wiedz​my: bez​i​mien​nym sta​ty​stą wy​stę​pu​ją​cym w sce​nach zbio​ro​wych dra​ma​tu. Tłem bez pra​wa gło​su. Dla​te​go nie chcę for​mu​ło​wać wła​snych ocen i po​glą​dów, wła​sne​go punk​tu wi​dze​nia. Wła​sny punkt wi​dze​nia za​wsze de​for​mu​je ob​raz w za​leż​no​ści od kąta, pod któ​rym się pa​trzy. Jed​no i to samo zja​wi​sko czy wy​da​rze​nie, ob​ser​wo​wa​ne przez róż​nych lu​dzi i pod róż​ny​mi ką​ta​mi, wy​glą​da róż​nie. Ktoś po​wie: spra​wy nie wy​glą​da​ły tak, tyl​ko ina​czej. I bę​dzie miał ra​cję. Ale ra​cję będą mie​li też inni, któ​rzy my​ślą tro​chę ina​czej albo na​wet zu​peł​nie od​wrot​nie. Za​le​ży od tego, czy je​steś ak​to​rem czy wi​dzem, czy uczest​ni​czysz w wy​da​rze​niach, czy ob​ser​wu​jesz je przez dziur​kę od klu​cza, co ogra​ni​cza two​je pole wi​dze​nia do nędz​nej szcze​li​ny. Za​le​ży tak​że od rze​czy, któ​re za​pa​mię​ta​łeś, i od tych in​nych, któ​re za​po​mnia​łeś. Nie​któ​rzy mają bo​wiem umie​jęt​ność pa​mię​ta​nia za​dzi​wia​ją​cych szcze​gó​łów woj​ny, ale za​po​mnie​li, jaka była przy​czy​na jej wy​bu​chu. Inni pa​mię​ta​ją na​zwi​sko skle​pi​ka​rza z cza​sów swo​je​go dzie​ciń​stwa, ale nie wie​dzą, kto był wte​dy pre​mie​rem. Lu​dzie są róż​ni. Każ​dy ma pra​wo do wła​snych wspo​mnień, do wła​snej amne​zji i do tego, żeby mu się nikt nie plą​tał pod no​ga​mi. Dla​te​go za​zwy​czaj wolę po​zo​stać z boku, być nie​obec​nym. Szcze​rze mó​wiąc, wolę nie uczest​ni​czyć na​wet w sce​nach zbio​ro​wych, nie mó​wiąc już o wstrzą​sa​ją​cych mo​no​lo​gach – wolę po​zo​stać wi​dzem. Na źle oświe​tlo​nej wi​dow​ni, w trze​cim rzę​dzie. Rze​czy ist​nie​ją bo​wiem nie​za​leż​nie od na​szych punk​tów wi​dze​nia – są one ta​kie, ja​kie są. Na świe​cie moż​na spo​tkać dal​to​ni​stów, któ​rzy nie od​róż​nia​ją ko​lo​rów, albo lu​dzi nie​wi​do​mych, któ​rzy w ogó​le ich nie wi​dzą, jesz​cze inni są głu​si lub nie​do​sły​szą wy​so​kich czy ni​skich dźwię​ków. My, lu​dzie, je​ste​śmy róż​ni, ale rze​czy, ko​lo​ry i dźwię​ki ist​nie​ją poza nami, cał​ko​wi​cie nie​za​leż​nie od tego, czy je po​da​je​my w wąt​pli​wość i jak je oce​nia​my. One po pro​stu ist​nie​ją.

Prze​pra​szam, już mnie wię​cej nie zo​ba​czy​cie ani nie roz​po​zna​cie na pu​stej wi​dow​ni. I pro​szę o wy​ro​zu​mia​łość, je​śli mimo wszyst​ko zda​rzy się, że ja​kieś moje oso​bi​ste od​czu​cie, sym​pa​tia czy uprze​dze​nie prze​do​sta​ną się na po​wierzch​nię – tak jak plam​ka krwi po​ja​wia się na opa​trun​ku, by po​ka​zać, że pod spodem jest nie​za​go​jo​na rana. Dzie​je się to samo z sie​bie, cał​ko​wi​cie nie​za​leż​nie ode mnie. I tyle chciał​bym po​wie​dzieć, roz​po​czy​na​jąc swo​ją opo​wieść o Hong​kew, przed​mie​ściu Szan​gha​ju – mia​sta por​to​we​go u uj​ścia rze​ki Jang​cy. *** Hong​kew, dys​trykt Szan​gha​ju: mało zna​ny roz​dział kro​nik ży​dow​skiej tra​ge​dii pod​czas dru​giej woj​ny świa​to​wej. Miej​scem tej hi​sto​rii była nową wie​ża Ba​bel, po​łą​cze​nie prze​lud​nio​nych do gra​nic wy​trzy​ma​ło​ści chiń​skich dziel​nic i luk​su​so​wych re​jo​nów za​cho​wu​ją​cej pół​ko​lo​nial​ny sta​tus stre​fy o na​zwie In​ter​na​tio​nal Set​tle​ment – Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej, mia​sta nie​do​stęp​nych dla Chiń​czy​ków pierw​szo​rzęd​nych ho​te​li i re​stau​ra​cji, an​giel​skich klu​bów przy Bub​bling Well Road i na bul​wa​rze Bund, ma​ry​nar​skich ta​wern przy Edward VII Ave​nue, mia​sta fran​cu​skich wil​li i luk​su​so​wych skle​pów w dziel​ni​cy zwa​nej French​town, na rue La​fay​et​te, ave​nue Foch, ave​nue Jof​fre i rue Car​di​nal Mer​cier, z barw​ną Yates Road i ota​cza​ją​cy​mi ją ulicz​ka​mi, mia​sto chiń​skich skle​pi​ków peł​nych ozdób i sta​tu​etek z tom​ba​ku, ko​ści sło​nio​wej i bursz​ty​nu – lecz tak​że mia​sto cuch​ną​cych le​pia​nek w dziel​ni​cach Nan​tao i Cha​pei czy ro​ją​cych się od szczu​rów i cho​rób, gę​sto za​lud​nio​nych, ba​gni​stych re​jo​nów za rze​ką, w dziel​ni​cy Po​otung. Znió​sł​szy pierw​szą ja​poń​ską in​wa​zję w 1932 roku, cięż​ko do​tknię​te w pięć lat póź​niej przez ja​poń​skie bom​bar​do​wa​nia i oku​po​wa​ne od tego cza​su przez Ja​po​nię mia​sto, ską​pa​ne w ośle​pia​ją​cym świe​tle la​tar​ni na Nan​king Road, na​dal to​nę​ło w luk​su​sie i bez​tro​sce, któ​rym to​wa​rzy​szy​ła czar​na roz​pacz dziel​nic bie​do​ty z ich bez​ro​bo​ciem i nie​wy​obra​żal​ną nę​dzą. Tyl​ko w pierw​szym roku oku​pa​cji miej​skie służ​by ko​mu​nal​ne sprząt​nę​ły z ulic cia​ła po​nad trzy​dzie​stu ty​się​cy osób zmar​łych z gło​du i w wy​ni​ku cho​rób. A dzia​ło się to w cie​niu im​po​nu​ją​ce​go dwu​dzie​sto​dwu​pię​tro​we​go pa​ła​cu Broad​way, gdzie w cią​gu jed​nej nocy przed​sta​wi​ciel dy​plo​ma​tycz​ny na​zi​stow​skich Nie​miec, ba​ron Ot​to​mar von Dam​m​bach, prze​grał w po​ke​ra 80 ty​się​cy szan​ghaj​skich do​la​rów. Wy​grał je od nie​go sir Elias Ez​dra, se​far​dyj​czyk wy​wo​dzą​cy się z tak zwa​nych bag​da​dów – Ży​dów, któ​rzy osie​dli​li się na je​dwab​nym szla​ku już w XI wie​ku. Po woj​nie opiu​mo​wej i trak​ta​cie nan​kiń​skim z 1842 roku, kie​dy An​gli​cy za​anek​to​wa​li Hong​kong i roz​po​czę​li w del​cie Jang​cy bu​do​wę por​tu Szan​ghaj, bag​da​dzi szyb​ko za​czę​li od​gry​wać waż​ną rolę w tu​tej​szej go​spo​dar​ce. W nie​ca​łe stu​le​cie póź​niej ich bań​ki i kan​to​ry fi​nan​so​wa​ły i za​bez​pie​cza​ły do​sta​wy cyny, su​ro​we​go kau​czu​ku i chi​ni​ny dla Trze​ciej Rze​szy. Nie brzy​dzi​ła się ona ży​dow​ski​mi pie​niędz​mi, kie​dy były jej po​trzeb​ne, a i sami bag​da​dzi, wła​ści​cie​le Shan​ghai Ban​king Cor​po​ra​tion, Yoko​ha​ma Spe​cie Bank czy Sas​so​on Ho​use, nie mie​li nic prze​ciw​ko swo​je​mu wy​pła​cal​ne​mu nie​miec​kie​mu part​ne​ro​wi tak dłu​go, jak dłu​go za​pew​niał im on so​lid​ne do​cho​dy. Szan​ghaj, dziś jed​na z gi​gan​tycz​nych bram otwar​tych na świat no​wych Chin, wte​dy, w la​-

tach trzy​dzie​stych i w okre​sie dru​giej woj​ny świa​to​wej – od jej wy​bu​chu w Eu​ro​pie 1 wrze​śnia 1939 roku, po​przez Pe​arl Har​bor i Hi​ro​szi​mę na Da​le​kim Wscho​dzie, do chwi​li ka​pi​tu​la​cji Ja​po​nii o pół​no​cy 2 wrze​śnia 1945 roku – był kłę​bo​wi​skiem in​te​re​sów eko​no​micz​nych, po​li​tycz​nych i woj​sko​wych, dy​plo​ma​tycz​nych in​tryg i in​dy​wi​du​al​nych am​bi​cji, miej​scem spo​tkań świa​ta prze​stęp​cze​go, mię​dzy​na​ro​do​wych awan​tur​ni​ków, szpie​gów i spe​ku​lan​tów, lu​dzi wy​ko​rze​nio​nych i prze​śla​do​wa​nych, ama​to​rów ostrych prze​żyć i ła​twe​go zy​sku. Chiń​czy​cy, praw​dzi​wi go​spo​da​rze tego sta​ro​żyt​ne​go kra​ju, byli po​chło​nię​ci – jed​ni tro​ską o mi​secz​kę ryżu, dru​dzy, ko​la​bo​ra​cjo​ni​ści i ma​rio​net​ki ja​poń​skie​go oku​pan​ta, zło​żo​ny​mi ma​ni​pu​la​cja​mi ma​ją​cy​mi na celu za​gwa​ran​to​wa​nie so​bie co​raz więk​szych przy​cho​dów z gra​bie​ży wła​sne​go na​ro​du. I to wszyst​ko – na tle dal​sze​go lub bliż​sze​go huku nie​ustan​nie trwa​ją​cej, krwa​wej woj​ny do​mo​wej, to​czą​cej się na wie​lu fron​tach mię​dzy pro​ja​poń​ską re​pu​bli​ką chiń​ską, kie​ro​wa​ną przez ma​rio​net​kę Wang Jin​gwe​ia, na​cjo​na​li​stycz​ny​mi dy​wi​zja​mi Czang Kaj-sze​ka i ko​mu​ni​stycz​ną Ar​mią Lu​do​wo-Wy​zwo​leń​czą na cze​le z Mao Ze​don​giem. Szan​ghaj – mia​sto luk​su​su i nę​dzy, bez​gra​nicz​ne​go po​ni​że​nia bo​so​no​gich ku​li​sów i po​nie​wie​ra​nych przez pi​ja​nych ma​ry​na​rzy nie​let​nich pro​sty​tu​tek, mia​sto por​ce​la​no​wej wschod​niej de​li​kat​no​ści i żoł​dac​kiej bru​tal​no​ści, mia​sto opium i ludz​kie​go upodle​nia – lecz i ostat​ni zbaw​czy brzeg, sym​bol roz​pacz​li​wej na​dziei na oca​le​nie. W la​tach, gdy wiel​kie de​mo​kra​cje obo​jęt​nie pa​trzy​ły na szy​ko​wa​ne przez hi​tle​row​ców lu​do​bój​stwo, Szan​ghaj ze swo​im sta​tu​sem mia​sta otwar​te​go był je​dy​nym miej​scem, któ​re mo​gło przy​gar​nąć i dać dro​go opła​co​ny ra​tu​nek oko​ło dwu​dzie​stu ty​siąc​om nie​miec​kich i au​striac​kich Ży​dów, w tym licz​nym in​te​lek​tu​ali​stom, i jesz​cze 3800 Ży​dom z róż​nych in​nych oku​po​wa​nych kra​jów, któ​rzy zdo​ła​li tu do​trzeć, za​nim Eu​ro​pę spo​wił cięż​ki dym kre​ma​to​riów. Dziel​ni​ca, któ​ra sta​ła się ich get​tem, na​zy​wa​ła się Hong​kew. Mia​sto, któ​re było dla nich prze​kleń​stwem, ale i wy​ba​wie​niem, nosi na​zwę Szan​ghaj.

Zamiast introdukcji do symfonii nr 45 Josepha Haydna, zwanej „Pożegnalną” Za​pa​dał zmrok. Ską​pe świa​tło za​cho​dzą​ce​go słoń​ca, stłu​mio​ne de​li​kat​ną mgieł​ką znad rze​ki Whang​poo, le​d​wie prze​do​sta​wa​ło się do mrocz​nych po​miesz​czeń na wpół zruj​no​wa​nej fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych. Przez roz​bi​te okna i wiel​kie wy​rwy w mu​rach za​glą​da​ło ja​sne jesz​cze nie​bo. Wia​trosz​czel​ne naf​to​we la​tar​nie i pa​pie​ro​we chiń​skie lam​pio​ny, nie​sio​ne przez le​d​wie wi​docz​ne w pół​mro​ku po​sta​cie, po​ru​sza​ły cie​nia​mi po​chy​lo​nych be​to​no​wych fi​la​rów i że​la​znych be​lek. Lu​dzie wcho​dzi​li przez zgru​cho​ta​ne bra​my lub wprost przez dziu​ry w mu​rze i zwa​ły ce​gieł. Jak w sce​nie z te​atru ab​sur​du gro​ma​dzi​li się na ciem​nych że​la​znych scho​dach dziw​ni lu​dzie w nie​zwy​kłych lub nie​pa​su​ją​cych do sy​tu​acji ubra​niach. Był to świat zmar​twych​wsta​łych wspo​mnień, w któ​rym ko​bie​ty no​si​ły sta​ro​mod​ne, z pew​no​ścią od daw​na nie​wkła​da​ne suk​nie z wdzięcz​ny​mi ka​pe​lu​si​ka​mi i wo​al​ka​mi sprzed wiel​kiej woj​ny – to​a​le​ty, w ja​kich się cho​dzi​ło na uro​czy​ste kon​cer​ty do wie​deń​skie​go Mu​si​kve​re​inu lub na pa​ła​co​we rau​ty w ber​liń​skim Char​lot​ten​bur​gu. Nie​któ​rzy męż​czyź​ni mie​li na so​bie gar​ni​tu​ry, któ​re nie​gdyś były wie​czo​ro​we, tu i ów​dzie wid​niał ja​kiś wy​tar​ty smo​king, nie​rzad​ko w po​łą​cze​niu z dre​li​cho​wy​mi spodnia​mi, san​da​ły na bo​sych no​gach to​wa​rzy​szy​ły zła​cha​nym ba​weł​nia​nym ubra​niom do​ke​rów czy ulicz​nych za​mia​ta​czy. Przy​by​sze wie​sza​li la​tar​nie i lam​pio​ny na ster​czą​cych że​la​znych prę​tach, frag​men​tach ma​szyn i gdzie tyl​ko się dało, ale po​miesz​cze​nie – ob​szer​na hala fa​brycz​na z szy​na​mi, po któ​rych nie​gdyś wjeż​dża​ły wa​go​ny to​wa​ro​we – było zbyt ob​szer​ne, by mo​gły je oświe​tlić te peł​ga​ją​ce, po​dob​ne do ro​bacz​ków świę​to​jań​skich pło​mycz​ki, za​gu​bio​ne w czar​nych trze​wiach fa​bry​ki. Lu​dzie wi​ta​li się na​wza​jem ce​re​mo​nial​nie, jak po nie​dziel​nej mszy lub na we​se​lu. Gdzie​nie​gdzie ktoś się po​chy​lał, by zło​żyć po​ca​łu​nek na dam​skiej dło​ni i gdy​by ktoś mógł z bli​ska tę sce​nę ob​ser​wo​wać, to na​wet w tak sła​bym świe​tle do​strzegł​by dziu​ry w ko​ron​ko​wej rę​ka​wicz​ce i wy​zie​ra​ją​ce z nich ko​niusz​ki pal​ców z nie​usu​wal​nym ciem​nym na​lo​tem po​wsta​łym w far​biar​ni za​kła​dów gar​bar​skich lub przę​dzal​ni su​ro​we​go je​dwa​biu. I mimo wszyst​ko ta śmiesz​na ce​re​mo​nial​ność pro​mie​nio​wa​ła ja​kimś au​ten​tycz​nym, ra​do​snym pod​nie​ce​niem i ocze​ki​wa​niem na coś waż​ne​go i uro​czy​ste​go, co wła​śnie mia​ło na​stą​pić. Lu​dzie co​raz szczel​niej wy​peł​nia​li halę i w uro​czy​stej, peł​nej na​pię​cia ci​szy sły​chać było tyl​ko ich kro​ki, cza​sem czyjś szept lub ci​chy śmiech. W głę​bi hali wzno​si​ło się pro​wi​zo​rycz​ne po​dium, nad któ​rym cie​pły, wil​got​ny po​dmuch o za​pa​chu mułu i gni​ją​cych ryb ko​ły​sał trans​pa​ren​tem z wiel​kim czer​wo​nym na​pi​sem: WE​LCO​ME! GOD BLESS AME​RI​CA! Ozda​bia​ją​ce go dwie skrzy​żo​wa​ne ame​ry​kań​skie cho​rą​giew​ki, na​ma​lo​wa​ne ręcz​nie na ka​wał​kach płót​na czy pa​pie​ru ry​żo​we​go, mo​gły​by su​ge​ro​wać coś w ro​dza​ju otwar​cia za​wo​dów bejs​bo​lo​wych mię​dzy dwo​ma pro​win​cjo​nal​ny​mi col​le​ge’ami. Nie były to jed​nak szkol​ne za​wo​dy. By​naj​mniej! Na po​dium sta​ły naj​prze​róż​niej​sze krze​seł​ka oraz nie​zbyt re​pre​zen​ta​cyj​ne, zbi​te z de​se​czek pul​pi​ty na nuty, a ni​żej, w pu​stej prze​strze​ni prze​cię​tej szy​na​mi, usta​wio​no drew​nia​ne ławy, na

któ​rych przy​by​sze po​wo​li zaj​mo​wa​li miej​sca. Kil​ka rzę​dów z sa​me​go przo​du było pu​stych – naj​wy​raź​niej za​re​zer​wo​wa​no je dla go​ści ho​no​ro​wych. Oto i go​ście – przez wy​rwa​ną od eks​plo​zji bra​mę, prze​kształ​co​ną w le​żą​cy na zie​mi pro​sto​kąt po​gnie​cio​nej bla​chy, dziar​skim, gło​śnym od roz​brzmie​wa​ją​ce​go pod no​ga​mi me​ta​lu i nie​pa​su​ją​cym do tego miej​sca woj​sko​wym kro​kiem wkro​czy​ło kil​ku​dzie​się​ciu ame​ry​kań​skich żoł​nie​rzy pie​cho​ty mor​skiej, pro​wa​dzo​nych przez ofi​ce​ra. I na​gle, zwie​lo​krot​nio​ne echem roz​le​głej prze​strze​ni, gruch​nę​ły bra​wa. Ze​rwaw​szy się na rów​ne nogi, lu​dzie w wie​czo​ro​wych stro​jach i ro​bo​ciar​skich dre​li​chach owa​cyj​nie wi​ta​li go​ści. Mło​dzi Ame​ry​ka​nie naj​wy​raź​niej nie spo​dzie​wa​li się ta​kie​go przy​ję​cia w tym nie​co dziw​nym fa​brycz​nym oto​cze​niu, bo w ich uśmie​chach i ge​stach, ja​ki​mi po​zdra​wia​li zgro​ma​dzo​nych, wi​dać było pew​ne skrę​po​wa​nie. Ame​ry​kań​ski ka​pi​tan, unió​sł​szy wy​so​ko ręce, okla​ski​wał ze swej stro​ny wi​dow​nię, na któ​rej smo​kin​gi są​sia​do​wa​ły z łach​ma​na​mi. I trud​no się było zo​rien​to​wać, kto jest wła​ści​wie bo​ha​te​rem tej dziw​nej uro​czy​sto​ści – Ame​ry​ka​nie czy miesz​kań​cy ruin. Nędz​nie ubra​ny siwy męż​czy​zna z wy​so​kim czo​łem i wo​sko​wo bla​dą twa​rzą, spra​wia​ją​cy wra​że​nie czło​wie​ka, któ​ry całe ży​cie spę​dził nad mi​kro​sko​pem lub w bia​łej ci​szy szpi​ta​la, pod​szedł do ka​pi​ta​na i po po​wścią​gli​wym ukło​nie przed​sta​wił mu się, mó​wiąc po an​giel​sku: – Pro​fe​sor Sig​mund Man​del z sa​mo​rzą​du Hong​kew. Wi​tam pana, sir. Pro​szę za mną, pana miej​sce jest na sa​mym przo​dzie. Uprzej​mie po​pro​wa​dził ka​pi​ta​na, ale po dro​dze przy​sta​nął, by mu przed​sta​wić ja​poń​skie​go ofi​ce​ra wojsk sa​ni​tar​nych, któ​ry pa​lił, kry​jąc pa​pie​ro​sa w stu​lo​nej dło​ni, sa​mot​nie przy​siadł​szy w koń​cu ław​ki. – Po​zwo​li pan przed​sta​wić so​bie puł​kow​ni​ka, któ​ry ma szcze​gól​ne za​słu​gi w… jak​by to po​wie​dzieć… w tym, że do​cze​ka​li​śmy dzi​siej​sze​go dnia. Po​chło​nię​ty swo​imi my​śla​mi ni​ski Ja​poń​czyk w gru​bych oku​la​rach drgnął i ze​rwał się na rów​ne nogi, pró​bu​jąc nie​po​strze​że​nie upu​ścić pa​pie​ro​sa i zdep​tać nie​do​pa​łek, pod​czas gdy jego twarz po​zo​sta​wa​ła chmur​na i nie​prze​nik​nio​na. Trza​snął ob​ca​sa​mi i za​sa​lu​to​wał, choć jego sto​pień był wyż​szy niż Ame​ry​ka​ni​na. Ten spoj​rzał na nie​go ze zdzi​wie​niem i nie od​dał ho​no​rów. Trud​no się było dzi​wić – po ka​pi​tu​la​cji Ja​po​nii, któ​ra na​stą​pi​ła 2 wrze​śnia na po​kła​dzie ame​ry​kań​skie​go krą​żow​ni​ka „Mis​so​uri”, miej​scem wła​ści​wym dla ja​poń​skie​go ofi​ce​ra, na​wet bez pa​go​nów, był je​śli nie po​ło​wy sąd alianc​ki, to przy​naj​mniej obóz je​niec​ki. Ka​pi​tan po​szedł da​lej, a pro​fe​sor Man​del przed uda​niem się za nim rzu​cił Ja​poń​czy​ko​wi prze​pra​sza​ją​cy uśmiech. W chwi​lę po​tem, jak​by cze​ka​li na za​ję​cie miej​sca przez ofi​ce​ra, na po​dium po​ja​wi​li się praw​do​po​dob​nie naj​bar​dziej ob​dar​ci fil​har​mo​ni​cy świa​ta, ubra​ni w tę samą mie​sza​ni​nę wy​tar​tych smo​kin​gów i ro​bo​czych dre​li​chów. Je​den z mu​zy​ków, ści​ska​ją​cy pod pa​chą skrzyp​ce, o dłu​gich pra​wie do ra​mion wło​sach, wy​szedł na​przód, sztyw​na​wo się ukło​nił i nie​zręcz​nym ge​stem po​pro​sił o za​prze​sta​nie braw. Po​tem za​czął mó​wić, ale tak ci​chym z prze​ję​cia gło​sem, że w hali roz​le​gło się uci​sza​ją​ce psy​ka​nie: – Na cześć na​szych dro​gich ame​ry​kań​skich go​ści szan​ghaj​ski ze​spół ka​me​ral​ny Fil​har​mo​nii Drez​deń​skiej wy​ko​na Sym​fo​nię „Po​że​gnal​ną” Jo​se​pha Hayd​na. Ktoś znów spró​bo​wał za​kla​skać, ale po​wszech​ne i su​ro​we „Psst!” zni​we​czy​ło w sa​mym

za​rod​ku to pra​gnie​nie. W cał​ko​wi​tej uro​czy​stej i peł​nej ocze​ki​wa​nia ci​szy mu​zy​cy po​da​wa​li so​bie ko​lej​no za​pa​lo​ną świe​cę i od jej pło​mie​nia za​pa​la​li świecz​ki przy​mo​co​wa​ne do za​im​pro​wi​zo​wa​nych pul​pi​tów. Mło​dzi Ame​ry​ka​nie z pie​cho​ty mor​skiej zer​ka​li na sie​bie – pew​nie w swo​ich do​mach w Il​li​no​is czy w Min​ne​so​cie nie mie​li do​tąd oka​zji ze​tknąć się z sym​fo​nią nr 45 Jo​se​pha Hayd​na. Sym​fo​nią na​pi​sa​ną w in​nych cza​sach i na inną ludz​ką ska​lę, wy​ko​ny​wa​ną w wy​kwint​nych pa​ła​co​wych sa​lach i na sno​bi​stycz​nych es​tra​dach. Te​raz mia​ła ona za​brzmieć – na pew​no dziw​niej, a może i nie​co smut​niej, niż pra​gnął Haydn – w tej opusz​czo​nej i na wpół zruj​no​wa​nej fa​bry​ce po​ło​żo​nej w Hong​kew, dys​tryk​cie Szan​gha​ju. Skrzy​pek, któ​ry wziął na sie​bie rolę za​po​wia​da​ją​ce​go, zna​ny nie​gdyś na es​tra​dach Eu​ro​py i Ame​ry​ki jako wir​tu​oz The​odor We​iss​berg, cier​pli​wie po​cze​kał na za​koń​cze​nie tego wpro​wa​dzo​ne​go przez sa​me​go Hayd​na ry​tu​ału ze świe​ca​mi, po czym kon​ty​nu​ował: – Czę​ści: Al​le​gro as​sai, Ada​gio, Al​le​gret​to, Pre​sto – Ada​gio. The​odor We​iss​berg usiadł przed swo​im pul​pi​tem, chwi​lę po​cze​kał i dał znak gło​wą. Roz​le​gły się pierw​sze akor​dy Sym​fo​nii „Po​że​gnal​nej”. To nie był zwy​kły kon​cert: dla lu​dzi w daw​nej fa​bry​ce kon​struk​cji sta​lo​wych ten wcze​sny wie​czór, nio​są​cy za​pach mułu i gni​ją​cych ryb, sta​no​wił po​że​gna​nie z Szan​gha​jem…

CZĘŚĆ PIERWSZA

1 Był wcze​sny wie​czór 10 li​sto​pa​da 1938 roku. Kon​cert w sali ga​lo​wej wła​śnie się za​czął. Nie​mal cał​kiem przy​ga​szo​ne, ła​god​nie mżą​ce świa​tło krysz​ta​ło​wych ży​ran​do​li do​da​wa​ło bla​sku pło​mie​niom świec sto​ją​cych na pul​pi​tach z ma​syw​ne​go czer​wo​na​we​go ma​ho​niu. The​odor We​iss​berg ubra​ny był w nie​ska​zi​tel​ny smo​king – zresz​tą, jak wy​pa​da na tego typu kon​cer​tach, w smo​kin​gach byli wszy​scy po​zo​sta​li człon​ko​wie or​kie​stry Fil​har​mo​nii Drez​deń​skiej. Wy​peł​nia​ją​ca wi​dow​nię i loże wy​twor​na pu​blicz​ność słu​cha​ła z za​par​tym tchem. Sym​fo​nia nr 45 fis-moll na​le​ży do naj​rza​dziej wy​ko​ny​wa​nych i zdo​by​cie bi​le​tu wca​le nie było ła​twe. W loży głów​nej, gdzie nie​gdyś, jesz​cze przed Re​pu​bli​ką We​imar​ską, w cza​sach że​la​zne​go kanc​le​rza księ​cia Ot​to​na von Schön​hau​se​na, zna​ne​go też jako Bi​smarck, sia​dy​wa​li ze swą świ​tą Ho​hen​zol​ler​no​wie, dziś za​ję​li miej​sca czte​rej ofi​ce​ro​wie SS. Dla pu​blicz​no​ści było to zna​kiem głę​bo​kich prze​mian za​cho​dzą​cych w Niem​czech. Naj​wyż​szy ran​gą był Haupt​sturm​füh​rer Lo​thar Has​sler, wy​bit​nie przy​stoj​ny nie​bie​sko​oki blon​dyn, jak​by żyw​cem zdję​ty z pla​ka​tów sła​wią​cych zwy​cię​ską aryj​ską rasę, któ​rych po​zo​sta​łe po olim​pia​dzie strzę​py jesz​cze gdzie​nie​gdzie po​wie​wa​ły na fa​sa​dach bu​dyn​ków. Jego dum​ny pro​fil ger​mań​skie​go wo​jow​ni​ka przy​wo​dził na myśl fil​mo​wych bo​ha​te​rów Leni Rie​fen​stahl. Naj​młod​szy z ofi​ce​rów, być może ad​iu​tant, po​chy​lił się w stro​nę Has​sle​ra, uprzej​mie pod​su​wa​jąc mu otwar​ty pro​gram. – Al​le​gro as​sai. To chy​ba zna​czy „dość we​so​ło”. – Mam na​dzie​ję… – mruk​nął po​nu​ro Has​sler. – Tej nocy po​win​no być dość we​so​ło. Haupt​sturm​füh​rer wie​dział, co mówi. Nie mó​wił wie​le, ale za​wsze znaj​do​wał traf​nie sło​wa na okre​śle​nie spraw i rze​czy. Pod​czas gdy sym​fo​nia Hayd​na pły​nę​ła na​stro​jo​wo i po​że​gnal​nie, ostat​ni na​iw​ni zmu​sze​ni byli rap​tow​nie po​że​gnać się ze słod​kim złu​dze​niem, że do​bre, sta​re Niem​cy, ta zi​mo​wa baj​ka, lada mo​ment wy​ko​pią jak par​szy​we ko​cia​ki garść na​zi​stow​skich lum​pów, któ​rzy pra​wem ka​du​ka zdo​ła​li się do​rwać do wła​dzy. Al​bo​wiem wła​śnie ta noc – 10 li​sto​pa​da 1938 roku, noc ze śro​dy na czwar​tek – mia​ła być na​zwa​na przez hi​sto​rię „nocą krysz​ta​ło​wą” by​naj​mniej nie na cześć krysz​ta​ło​wych ży​ran​do​li drez​deń​skie​go Kon​zer​thau​su, tyl​ko z po​wo​du krysz​ta​ło​we​go brzę​ku roz​bi​ja​nych ży​dow​skich szyb. Opi​ci pi​wem we​soł​ko​wie roz​wa​la​li okna i wy​sta​wy w ca​łych Niem​czech i w nie​daw​no przy​łą​czo​nej – przy nie​by​wa​łym en​tu​zja​zmie miej​sco​wej lud​no​ści – Au​strii. Wy​bi​te szkło brzę​cza​ło i chrzę​ści​ło pod cięż​ki​mi bu​ta​mi w tę we​so​łą noc krysz​ta​ło​wą. Uli​ca​mi pro​wa​dzo​no wy​cią​gnię​tych z łó​żek prze​ra​żo​nych sta​rych Ży​dów z za​wie​szo​ny​mi na szyi na​pi​sa​mi: JUDE. Pło​nę​ły sy​na​go​gi na Fa​sa​nen​stras​se i na Ora​nien​bur​ger​stras​se w Ber​li​nie, na Schwe​den​plat​zu w Wied​niu, pło​nę​ły sy​na​go​gi w Lip​sku, w Mo​na​chium, we Frank​fur​cie, w Stut​t​gar​cie. I jesz​cze dwie​ście in​nych sy​na​gog pło​nę​ło w tę li​sto​pa​do​wą noc wy​twor​nych kon​cer​tów. Al​le​gro as​sai, dość we​so​ło! Lo​thar Has​sler pod​niósł do oczu małą te​atral​ną lor​net​kę, omiótł nią za​słu​cha​ną wi​dow​nię i za​-

trzy​mał na prze​ciw​le​głej loży, na twa​rzy mło​dej ko​bie​ty o mie​dzia​no​ru​dych wło​sach, ła​god​nie oświe​tlo​nej świa​tłem jed​ne​go z przy​ćmio​nych ży​ran​do​li. Była to słyn​na nie tyl​ko w Niem​czech, lecz i na es​tra​dach Car​ne​gie Hall mez​zo​so​pra​nist​ka Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, żona skrzyp​ka, na któ​re​go po chwi​li prze​su​nął pole wi​dze​nia lor​net​ki. Ofi​cer dłu​go i z cie​ka​wo​ścią pa​trzył na tego świa​to​wej sła​wy ar​ty​stę, człon​ka Pru​skiej Aka​de​mii Sztu​ki. W tym sa​mym cza​sie przez Haupt​stras​se ma​sze​ro​wa​ła za​im​pro​wi​zo​wa​na noc​na de​fi​la​da z po​chod​nia​mi. Lu​dzie we​so​ło śpie​wa​li, a od czo​ła wtó​ro​wał pie​śni od​głos bęb​nów. Auf der He​ide blüht ein Blüme​le​in Eins! Zwei! Und das he​isst E-e-eri​ka… I wła​śnie tam na rogu, gdzie była zna​na księ​gar​nia Me​er​so​na i sy​nów, ja​kiś dow​cip​niś wpadł na po​mysł, by zbu​do​wać z ksią​żek stos. Marks, He​ine, Freud, Feuch​twan​ger, Ste​fan Zwe​ig, Tho​mas i He​in​rich Man​no​wie, Ber​tolt Brecht i Anna Se​ghers, Frie​drich Wolf i Le​on​hard Frank, Ba​ruch Spi​no​za i Mar​cel Pro​ust, Franz Kaf​ka i Hen​ri Berg​son – wszy​scy oni sta​no​wi​li jak na po​czą​tek wca​le nie​złą pod​pał​kę. Ein​ste​in ze swo​ją struk​tu​rą kwan​to​wą try​snął ro​jem iskier, po czym fru​nął nad ogniem, roz​po​ście​ra​jąc okład​ki jak skrzy​dła. Nie myśl so​bie, Al​ber​cie, że ci rzeź​ni​cy i za​pi​ja​cze​ni wy​ko​le​jeń​cy wie​dzą, kim je​steś – my jed​nak wie​my. Być może tam, do​kąd się w porę uda​łeś, jest ci smut​no z po​wo​du tego, co się dzie​je w two​jej by​łej oj​czyź​nie, ale nam jest we​so​ło: sam prze​cież mó​wi​łeś, że wszyst​ko jest względ​ne. Pra​cu​je​my, kie​ru​jąc się two​ją ży​dow​ską for​mu​łą, Al​ber​cie, przy​kro nam i prze​pra​sza​my bar​dzo! Na​sza ener​gia znisz​cze​nia was jest rów​na ma​som, ja​kie nas po​pie​ra​ją, po​mno​żo​nym przez pod​nie​sio​ną do kwa​dra​tu cał​ko​wi​tą pręd​kość, z jaką opa​nu​je​my świat. Tak to wy​glą​da, dro​gi Al​ber​cie, i że​gnaj! Naj​wyż​szy czas uświa​do​mić so​bie, kto jest praw​dzi​wym go​spo​da​rzem Nie​miec – Ży​dzi czy my! E = mc2 wpa​dło w sam śro​dek ogni​stej ga​lak​ty​ki, wznie​ca​jąc rój we​so​łych iskier.

2 Dwaj mu​zy​cy – obo​ista i wal​tor​ni​sta – po​cho​wa​li nuty, zdmuch​nę​li świe​ce i ci​cho wy​szli, jak każe zwy​czaj pod​czas wy​ko​ny​wa​nia Sym​fo​nii „Po​że​gnal​nej” Hayd​na. Tam jed​nak, za ku​li​sa​mi, za​sko​czył ich wi​dok kil​ku umun​du​ro​wa​nych sztur​mow​ców, któ​rzy bez​ce​re​mo​nial​nie zła​pa​li ich i wy​cią​gnę​li na ze​wnątrz. Pró​bo​wa​li pro​te​sto​wać, ale ja​kiś wyż​szej ran​gi woj​sko​wy w od​pra​so​wa​nych bry​cze​sach i lśnią​cych ofi​cer​kach z uśmie​chem przy​ło​żył pa​lec do ust: tss, ci​cho, nie za​kłó​caj​cie kon​cer​tu! I w tym jego ge​ście nie było zło​ści – tyl​ko do​bro​dusz​ne, nie​mal przy​ja​ciel​skie ostrze​że​nie. Sami ro​zu​mie​cie, ko​cha​ni, że to nie jest ży​dow​ski jar​mark, tyl​ko pre​sti​żo​wa sala kon​cer​to​wa i pew​ne for​my, że tak po​wiem, obo​wią​zu​ją! The​odor We​iss​berg, nie od​ry​wa​jąc smycz​ka od strun, spo​strzegł przez pło​my​ki świec, jak w ku​li​sach bru​nat​ne osił​ki wy​pro​wa​dza​ją jego ko​le​gów i rzu​cił za​nie​po​ko​jo​ne spoj​rze​nie na sie​dzą​ce​go obok skrzyp​ka. Tak​że inni mu​zy​cy za​uwa​ży​li, co się sta​ło, bo w or​kie​strze na​stą​pi​ło le​ciut​kie, le​d​wie do​strze​gal​ne po​ru​sze​nie. Ale kon​cert trwał da​lej. Na​de​szła ko​lej kon​tra​ba​su i wio​lon​cze​li. Oby​dwaj mu​zy​cy naj​wy​raź​niej do​my​śla​li się, co ich cze​ka, kon​cert ma swo​je pra​wa – każ​dy ruch ob​ser​wo​wa​ny jest przez ni​cze​go nie​podej​rze​wa​ją​cą, za​słu​cha​ną wi​dow​nię. Scho​wa​li nuty, zdmuch​nę​li świe​ce i, rzu​ciw​szy py​ta​ją​ce, peł​ne nie​po​ko​ju spoj​rze​nie na pierw​sze​go skrzyp​ka, bo​jaź​li​wie prze​szli za ku​li​sy. A tam hi​sto​ria z ich ko​le​ga​mi nie​mal do​kład​nie się po​wtó​rzy​ła: „Tss, ci​cho, tro​chę sza​cun​ku dla aryj​skich kom​po​zy​to​rów!”. Pod​ofi​cer na​chy​lił się do ucha Lo​tha​ra Has​sle​ra: – To skan​dal, że pra​wie wszy​scy ci mu​zy​cy to Ży​dzi! – Nie, nie wszy​scy. Nie​któ​rzy na​wet nie po​dej​rze​wa​ją, że mie​li bab​kę Ży​dów​kę. To nic, do​wie​dzą się. Ale praw​dzi​wym skan​da​lem jest to, że do​pu​ści​li​śmy, by Niem​cy prze​kształ​ci​ły się w jed​ną wiel​ką sy​na​go​gę… Ci​cho, te​raz on. Skrzy​pek The​odor We​iss​berg, cie​szą​cy się i tu, i za oce​anem opi​nią jed​ne​go z naj​bar​dziej uta​len​to​wa​nych nie​miec​kich wir​tu​ozów, scho​wał nuty, zdmuch​nął swo​ją, ostat​nią świe​cę i nie​co sztyw​nym kro​kiem po​szedł za ku​li​sy. Był to fi​nał sym​fo​nii nr 45 fis-moll Jo​se​pha Hayd​na, zwa​nej „Po​że​gnal​ną”. Po​tem es​tra​da po​grą​ży​ła się w mro​ku. Dłuż​szą chwi​lę trwa​ła ci​sza, nim krysz​ta​ło​we ży​ran​do​le za​bły​sły peł​nym świa​tłem, a sala huk​nę​ła okla​ska​mi. Mu​zy​cy nie po​ja​wi​li się jed​nak, by po​dzię​ko​wać za aplauz. To był ostat​ni kon​cert drez​deń​skich sym​fo​ni​ków.

3 Do księ​ży​co​we​go no​we​go roku po​zo​sta​wa​ły dwa mie​sią​ce, a do​pie​ro wte​dy moż​na się było spo​dzie​wać zła​go​dze​nia re​ży​mu przez wła​dze ja​poń​skie, co umoż​li​wi skła​da​nie ro​dzin​nych wi​zyt. We​dług ka​len​da​rza ju​liań​skie​go był li​sto​pad. Pa​skud​na po​go​da. Moż​na by ją też na​zwać psią, gdy​by w ca​łym tym ol​brzy​mim mie​ście, od po​ło​żo​nych naj​bar​dziej na po​łu​dnie dziel​nic Lun​gh​wa i Nan​hui aż do pół​noc​nych gra​nic, czy​li do Cha​pei i Hong​kew, bez​pań​skie psy nie zo​sta​ły już daw​no wy​ła​pa​ne i zje​dzo​ne. Po​wie​trze było mroź​ne i wil​got​ne, prze​po​jo​ne lep​kim za​pa​chem sma​że​ni​ny, ka​na​łów i mułu. Wiatr od stro​ny mo​rza za​miast świe​żo​ści przy​no​sił woń opa​rów znad nie​zmie​rzo​nych ba​gnisk przy uj​ściu Whang​poo, le​we​go do​pły​wu wiel​kiej rze​ki Jang​cy, któ​rym do​cie​ra​ły tu stat​ki trans​oce​anicz​ne. Za​pa​dał zmrok. Na set​kach dżo​nek, krę​cą​cych się w po​bli​żu groź​nie wznie​sio​nych cielsk stat​ków, pa​li​ły się już pa​pie​ro​we la​tar​nie. Nie​zli​czo​ne roz​ko​ły​sa​ne świa​teł​ka od​bi​ja​ły się w brud​nej, tłu​stej wo​dzie, po​kry​tej pla​ma​mi ma​zu​tu i ca​ły​mi wy​spa​mi pły​wa​ją​cych śmie​ci. Prze​kup​nie prze​krzy​ki​wa​li się z dżo​nek w ję​zy​ku, któ​ry był w ich prze​ko​na​niu an​giel​skim, i pro​po​no​wa​li do sprze​da​nia wszyst​ko, czym dys​po​no​wa​li – od ja​rzyn, owo​ców i ryb do ta​li​zma​nów i fi​gu​rek bo​gów z ba​wo​le​go rogu i ne​fry​tu. Z góry ob​ser​wo​wa​li to opar​ci o re​lin​gi znu​dze​ni pa​sa​że​ro​wie tran​zy​to​wi, któ​rzy na​wet nie scho​dzi​li na brzeg nie tyl​ko z po​wo​du opo​wie​ści o por​to​wych kie​szon​kow​cach i oszu​stach, lecz i dla​te​go, że już za parę go​dzin ocze​ki​wał ich dal​szy ciąg po​dró​ży na po​łu​dnie, do Sin​ga​pu​ru, Hong​kon​gu i Ma​kao, a nie​któ​rych jesz​cze da​lej – do Ma​ni​li i Bom​ba​ju. Ci zaś po​dróż​ni, dla któ​rych tu​tej​szy port był ostat​nim przy​stan​kiem i któ​rzy wła​śnie scho​dzi​li po tra​pach, też nie in​te​re​so​wa​li się miej​sco​wy​mi pa​miąt​ka​mi, a jesz​cze mniej ja​rzy​na​mi i owo​ca​mi. Byli to głów​nie pa​sa​że​ro​wie re​gu​lar​nych li​nii spół​ki mor​skiej z Kobe, któ​re ob​słu​gi​wa​ły kur​su​ją​cych mię​dzy wy​spa​mi a kon​ty​nen​tem ja​poń​skim cy​wi​li – han​dlow​ców, ban​kow​ców i ma​kle​rów z nowo otwar​tych przed​sta​wi​cielstw wiel​kich to​kij​skich firm. Nie​któ​rzy ofi​cje​le, wi​ta​ni przez odzia​nych w li​be​rie szo​fe​rów i przed​sta​wi​cie​li kon​su​la​tów czy wiel​kich ban​ków, uda​wa​li się pro​sto na lot​ni​sko Lun​gh​wa, by dro​gą po​wietrz​ną kon​ty​nu​ować po​dróż w głąb kra​ju – do Pe​ki​nu lub jesz​cze da​lej, do no​we​go, kon​tro​lo​wa​ne​go przez Ja​poń​czy​ków pań​stwa Man​dżu​kuo. Póź​niej, kie​dy za​czę​ło bra​ko​wać okrę​tów wo​jen​nych, stat​ki za​opa​try​wa​ły wła​dze oku​pa​cyj​ne w do​dat​ko​we od​dzia​ły żoł​nie​rzy, któ​rym cza​sem to​wa​rzy​szył prze​peł​nio​ny sa​mu​raj​ską dumą ma​ło​ga​ba​ry​to​wy ofi​cer w oku​la​rach. Da​le​ko nad do​ka​mi, ma​ga​zy​na​mi, ni​ski​mi żół​ty​mi bu​dyn​ka​mi ja​poń​skiej ko​men​dan​tu​ry i ad​mi​ni​stra​cji por​to​wej, przed​sta​wi​cielstw okrę​to​wych, urzę​du cel​ne​go i po​li​cji gra​nicz​nej, nad dźwi​ga​mi i nad gó​ra​mi skrzyń i bel, za cięż​ki​mi czar​ny​mi wo​da​mi rze​ki z ko​ły​szą​cy​mi się na nich świa​tła​mi dżo​nek, po​chmur​ne nie​bo od​bi​ja​ło męt​ny po​ma​rań​czo​wy po​blask ho​te​li i biur cią​gną​cych się wzdłuż luk​su​so​we​go, nad​brzeż​ne​go bul​wa​ru Bund. Jak stru​mie​nie wle​wa​ły się do nie​go ośle​pia​ją​ce świa​tła Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej, któ​rej lu​dzie z dżo​nek ni​g​dy nie wi​dzie​li, choć od dziec​ka sły​sze​li le​gen​dy o tym in​nym, da​le​kim i nie​zna​nym świe​cie wiel​kich bul​wa​rów. Oni, lu​dzie z dżo​nek, ro​dzi​li się w wo​dzie, żyli z wody, cie​nie ich przod​ków bro​dzi​ły po ko​la​na w wo​dzie ry​żo​wisk, w ba​gni​stych rów​ni​nach przy uj​ściu rze​ki i ni​g​dy w cią​gu ca​łe​go

ży​cia nie dane im było uj​rzeć z bli​ska ele​ganc​kich bu​dyn​ków w an​giel​skim sty​lu ko​lo​nial​nym, ka​syn, kor​tów te​ni​so​wych, klu​bów, ho​te​li i re​stau​ra​cji ze sto​ją​cy​mi przed nimi w dum​nym roz​kro​ku dwu​me​tro​wy​mi si​kha​mi w śnież​no​bia​łych tur​ba​nach i z groź​nie zwi​sa​ją​cy​mi u pasa, za​krzy​wio​ny​mi kin​dża​ła​mi. Ta​kie my​śli prze​rzu​cał le​ni​wie w gło​wie, opie​ra​jąc się o re​ling i żu​jąc kar​to​no​wy ust​nik daw​no zga​słe​go pa​pie​ro​sa, ka​pi​tan za​rdze​wia​łe​go i na pierw​szy rzut oka dość za​pusz​czo​ne​go przy​brzeż​ne​go frach​tow​ca „Cze​la​bińsk”, któ​ry bez wąt​pie​nia mu​siał być świad​kiem i woj​ny ro​syj​sko-ja​poń​skiej. 1905 roku, i klę​ski pod Cu​szi​mą, i dra​ma​tycz​nych wy​da​rzeń re​wo​lu​cji paź​dzier​ni​ko​wej w jej da​le​ko​wschod​nim wy​da​niu. „Cze​la​bińsk”, po​dob​nie do po​wol​ne​go pod​miej​skie​go tram​wa​ju prze​mie​rza​ją​ce​go wciąż tę samą, okól​ną tra​sę, pły​nął od uj​ścia Me​kon​gu, skąd brał su​ro​wy kau​czuk z fran​cu​skich plan​ta​cji w po​łu​dnio​wych In​do​chi​nach, po czym w Szan​gha​ju uzu​peł​niał ła​du​nek ba​weł​ną i nie​prze​two​rzo​nym je​dwa​biem. To​wa​ry te mia​ły być wy​ła​do​wa​ne na pół​no​cy w por​cie Da​lian, czy po ro​syj​sku Dal​nij, po czym wy​ru​sza​ły w dal​szą tra​sę trans​sy​be​ryj​ską ma​gi​stra​lą ko​le​jo​wą. Ka​pi​tan obo​jęt​nie spo​glą​dał na tra​ga​rzy wbie​ga​ją​cych po tra​pie z ogrom​ny​mi be​la​mi, spod któ​rych wi​dać było tyl​ko chu​de nogi, i zbie​ga​ją​cych z pła​ski​mi skrzyn​ka​mi z nie​he​blo​wa​ne​go sy​be​ryj​skie​go ce​dru z jed​na​ko​wy​mi, na​nie​sio​ny​mi za po​mo​cą sza​blo​nu na​pi​sa​mi „Ural​mash – USSR”. Nie prze​jął się spe​cjal​nie, kie​dy je​den z tra​ga​rzy upu​ścił nie​sio​ną belę i upadł na mo​kry, tłu​sty po​kład. Pew​nie ze​mdlał z gło​du, bo do​pie​ro za dwie go​dzi​ny miał do​stać swo​je sześć​dzie​siąt Szan​ghaj​skich cen​tów, wy​star​cza​ją​cych, i to na​wet z nad​dat​kiem, na mi​secz​kę ryżu z kil​ko​ma ło​dy​ga​mi sma​żo​ne​go pora i dzba​nu​szek zie​lo​nej her​ba​ty. Krót​ko i obo​jęt​nie wy​dał roz​kaz i dwóch ma​ry​na​rzy za​nio​sło ze​mdlo​ne​go do ka​ju​ty, na któ​rej owal​nych że​la​znych drzwiach wid​niał wi​ze​ru​nek czer​wo​ne​go krzy​ża. W pół go​dzi​ny póź​niej z ka​ju​ty wy​szło dwóch tra​ga​rzy i nikt ani na stat​ku, ani na brze​gu nie zwró​cił uwa​gi na to drob​ne wy​da​rze​nie. Tra​ga​rze żwa​wo po​bie​gli, nio​sąc swo​je skrzyn​ki „Ural​mash”. Je​den tra​garz wię​cej w wo​nie​ją​cym po​tem i ce​bu​lą, bez​i​mien​nym i bez​oso​bo​wym ludz​kim mro​wi​sku nie zmie​niał ogrom​ne​go, wie​lo​mi​lio​no​we​go i cha​otycz​ne​go rów​na​nia roz​pacz​li​wej nę​dzy i bez​mier​ne​go bo​gac​twa zwa​ne​go Szan​gha​jem. Każ​de​go ran​ka wła​dze miej​skie zbie​ra​ły z jego ulic zmar​łych z gło​du i je​den wię​cej czy je​den mniej kan​dy​dat do ta​kie​go losu w naj​mniej​szym stop​niu nie wpły​wał na sta​ty​sty​kę. Tak więc był to li​sto​pad. Dzie​sią​te​go li​sto​pa​da, noc ze śro​dy na czwar​tek. A rok – 1938. Do dnia wy​bu​chu wiel​kiej woj​ny na Za​cho​dzie po​zo​sta​wa​ło dzie​więć mie​się​cy i dwa​dzie​ścia dni.

4 Hil​da roz​su​nę​ła za​sło​ny w oknie i po​czu​ła się roz​cza​ro​wa​na tym, co zo​ba​czy​ła. Nie mo​gła​by do​kład​nie okre​ślić, cze​go się spo​dzie​wa​ła, ale wi​dok był ra​czej po​sęp​ny i bar​dzo od​le​gły za​rów​no od tu​ry​stycz​nych pla​ka​tów, jak i od ocze​ki​wań tych, któ​rzy im uwie​rzy​li: okop​co​ne fa​sa​dy do​mów, po​roz​wie​sza​ne pra​nie, a da​lej – tak ni​sko, jak​by ho​tel znaj​do​wał się na Mont Blanc – nie​zmie​rzo​ny te​ren pe​łen szyn, zwrot​nic, prze​wo​dów, se​ma​fo​rów i po​rzu​co​nych skła​dów po​cią​gów z ma​lut​ką sa​mot​ną lo​ko​mo​ty​wą, wy​glą​da​ją​cą stąd jak za​baw​ka, któ​ra wy​pusz​cza​ła kłęb​ki dymu i le​ni​wie ma​new​ro​wa​ła po to​rach. Ho​te​lik był zno​śny, prze​zna​czo​ny dla po​dróż​nych dys​po​nu​ją​cych skrom​ny​mi środ​ka​mi, z dwie​ma gwiazd​ka​mi, z któ​rych jed​na bli​ska była zga​śnię​cia. Nie było stąd wi​dać ani wie​ży Eif​fla, ani Mont​mar​tre’u czy Łuku Trium​fal​ne​go, ani ciem​no​sre​brzy​stej wstę​gi Se​kwa​ny, prze​rzu​co​nej przez mia​sto i od​bi​ja​ją​cej jego nie​bo. Ona to wszyst​ko zna​ła, na​wet nie wi​dząc – i bul​war Sa​int-Mi​chel, i Luwr, i No​tre Damę, wy​da​wa​ło jej się na​wet, że zna oso​bi​ście wła​ści​cie​la bi​stro na rogu uli​cy. Ni​g​dy przed​tem nie była w Pa​ry​żu, ale gdy z za​pa​łem, nie​mal z roz​ko​szą stu​dio​wa​ła fran​cu​ski ję​zyk i li​te​ra​tu​rę na Uni​wer​sy​te​cie Hum​bold​ta – przed​się​wzię​cie, któ​re w po​ło​wie stu​diów za​koń​czy​ło się kra​chem z po​wo​du cał​ko​wi​te​go wy​czer​pa​nia się skrom​ne​go spad​ku po​zo​sta​wio​ne​go jej przez ro​dzi​ców – stu​dio​wa​ła tak​że to cu​dow​ne mia​sto, wy​obra​ża​ła je so​bie i po​zna​wa​ła. Ma​rzy​ła, by je zo​ba​czyć w jego praw​dzi​wym bla​sku, a nie po​przez stro​ni​ce ksią​żek czy fil​mo​we ka​dry, ode​tchnąć jego po​wie​trzem, usły​szeć jego dźwię​ki, po​czuć na ję​zy​ku i w ustach jego smak, wy​pić kawę u wy​my​ślo​ne​go przez sie​bie zna​jo​me​go – tego po są​siedz​ku przy​ja​zne​go Pro​wan​sal​czy​ka z bi​stro na rogu: „Dzień do​bry, ma​de​mo​isel​le – to, co za​wsze? Kawa z cro​is​san​tem, tak, ma​de​mo​isel​le?”. Mimo prze​lot​ne​go roz​cza​ro​wa​nia wi​do​kiem roz​cią​ga​ją​cym się z ho​te​lo​we​go okna, była w grun​cie rze​czy szczę​śli​wa, że jest tu​taj, że wy​rwa​ła się cho​ciaż na tro​chę z dusz​nej at​mos​fe​ry Ber​li​na, tego ty​gla Eu​ro​py, jak na​zwał go Eren​burg. Po​zo​sta​wi​ła za sobą kło​po​ty, plot​ki, po​zba​wio​ne per​spek​tyw kur​sy ak​tor​stwa, idio​tów, któ​rzy cią​gną cię do łóż​ka, pro​po​nu​jąc byle jaką ról​kę z dwie​ma re​pli​ka​mi, po​ni​ża​ją​ce sta​ty​sto​wa​nie, kie​dy nie wiesz, dla​cze​go sto razy po​wta​rza​ją jed​ną i tę samą sce​nę i każą ci sto razy prze​cho​dzić przed ka​me​rą. Cały dzień za pięć re​ich​sma​rek w ich ubra​niu i sześć pięć​dzie​siąt w two​im, pod wa​run​kiem, że na​da​je się ono do fil​mu, o któ​rym nie wiesz zu​peł​nie nic i któ​re​go praw​do​po​dob​nie ni​g​dy nie zo​ba​czysz. I ci asy​sten​ci, wiecz​nie niby to przy​pad​kiem ocie​ra​ją​cy się o cie​bie, i ta wiecz​na na​dzie​ja sta​tyst​ki, że któ​re​goś dnia zo​sta​nie za​uwa​żo​na, że re​ży​ser, usa​do​wio​ny w swo​im płó​cien​nym fo​te​lu, kiw​nię​ciem pal​ca we​zwie asy​stent​kę i ci​cho ją za​py​ta: „Co to za jed​na, ta blon​dyn​ka, o tam?”. I wte​dy cały ten ga​li​ma​tias na​gle się upo​rząd​ku​je, na​bie​ra​jąc lo​gicz​ne​go i nie​od​par​te​go sen​su, któ​ry otwo​rzy ci dro​gę do wiel​kie​go kina. Tyle że z żad​ną sta​tyst​ką nic ta​kie​go ni​g​dy się nie sta​ło. A wła​ści​wie sta​ło się – je​den je​dy​ny raz, i to cał​kiem nie​daw​no. I dla​te​go dzi​siej​sze​go ran​ka obu​dzi​ła się nie w swo​jej ka​wa​ler​ce na ber​liń​skim Gru​ne​wal​dzie, tyl​ko w Pa​ry​żu. Ktoś de​li​kat​nie za​pu​kał do drzwi i uka​za​ła się w nich łysa gło​wa Wer​ne​ra Gau​ke, le​gen​dar​ne​go jed​no​rę​kie​go fo​to​gra​fa UFA. Rękę stra​cił pod​czas woj​ny świa​to​wej pod Ver​dun, ale to mu nie prze​szka​dza​ło cie​szyć się

sła​wą zna​ko​mi​te​go ar​ty​sty fo​to​gra​fa, któ​re​go mi​strzow​skie zdję​cia z pre​cy​zyj​ną grą świa​teł i cie​ni były nie​jed​no​krot​nie wy​sta​wia​ne na Frie​drich​stras​se i Kur​fur​sten​damm, a tak​że re​pro​du​ko​wa​ne w pre​sti​żo​wych pi​smach. Na do​da​tek zna​ny był – co u nie​któ​rych bu​dzi​ło nie​do​wie​rza​nie – jako wiel​ki ko​bie​ciarz. – Go​to​wa, skar​bie? Weź wszyst​kie trzy ko​stiu​my, bę​dzie​my pra​co​wać przez cały dzień. Sa​mo​chód już za​mó​wi​łem, cze​kam na dole z kawą. – Szyb​ki prysz​nic i za​raz scho​dzę. – Dzie​sięć mi​nut. Buź​ka! Cmok​nął po​wie​trze i znik​nął. Pierw​sze roz​cza​ro​wa​nie przy​szło na dole w bi​stro: wła​ści​cie​lem nie był ja​kiś wy​my​ślo​ny Pro​wan​sal​czyk, tyl​ko tęga ma​tro​na, praw​do​po​dob​nie była pro​sty​tut​ka, któ​ra wło​ży​ła w ten lo​ka​lik swo​je oszczęd​no​ści zgro​ma​dzo​ne dzię​ki szli​fo​wa​niu pa​ry​skich chod​ni​ków. Tak​że ta​nia ro​bo​ciar​ska kawa, po​da​na nie w fi​li​żan​ce, tyl​ko w mi​secz​ce jak do bu​lio​nu, w któ​rej czuć było hoj​ną do​miesz​kę cy​ko​rii, nie była o wie​le lep​sza od ja​kiej​kol​wiek kawy zbo​żo​wej w bu​fe​tach stu​dia fil​mo​we​go Ba​bels​berg. Je​dy​ny wy​ją​tek sta​no​wi​ły cro​is​san​ty. Ale Pa​ryż prze​cież wła​śnie dla​te​go jest Pa​ry​żem, że ma wie​żę Eif​fla, Mo​ulin Ro​uge i cro​is​san​ty! No i po​tem się za​czę​ło. „Po​patrz w dół! Oprzyj się o tę ba​rier​kę – jesz​cze bar​dziej! Swo​bod​nie, nie rób z sie​bie po​mni​ka! Te​raz wy​cią​gnij się na ław​ce, bar​dziej, skar​bie, żeby wy​eks​po​no​wać cyc​ki! Prze​suń się tro​chę w two​je lewo, bo mi za​sła​niasz obe​lisk!”. Ko​cha​ny Wer​ner, któ​re​mu upły​wa​ją​ce lata do​da​ły cia​ła i ki​lo​gra​mów, ob​wie​szo​ny dyn​da​ją​cy​mi na szyi apa​ra​ta​mi i obiek​ty​wa​mi w skó​rza​nych fu​te​ra​łach, nie​ustan​nie wy​cie​ra​ją​cy spo​co​ną ły​si​nę ogrom​ną chust​ką, trzy​ma​ną w je​dy​nej ręce, wkła​dał cały swój fo​to​gra​ficz​ny kunszt i wy​obraź​nię w per​fek​cyj​ną re​ali​za​cję po​sta​wio​ne​go przed nim za​da​nia. A za​da​niem tym było przy​go​to​wa​nie se​rii peł​nych eks​pre​sji zdjęć przed​sta​wia​ją​cych pięk​ną Niem​kę na tle Pa​ry​ża. Przy​pa​dek zrzą​dził, że bo​ha​ter​ką tych jego sta​rań sta​ła się Hil​da. Po 1933 roku wszyst​kie wy​twór​nie fil​mo​we – od UFA i Ba​va​ria Film po TO​BIS i Ter​ra – pod​da​ne zo​sta​ły kon​tro​li na​zi​stow​skie​go mi​ni​ster​stwa pro​pa​gan​dy, tego sa​me​go, na któ​re​go cze​le stał ku​ter​no​ga Jo​seph Paul Go​eb​bels, wy​glą​da​ją​cy ra​czej na za​wo​do​we​go szu​le​ra niż na Re​ich​smi​ni​stra. Roz​pę​dzo​ne zo​sta​ło na czte​ry wia​try sto​wa​rzy​sze​nie Volks​fil​mver​band, na cze​le któ​re​go sta​ły w naj​lep​szych la​tach ta​kie zna​ko​mi​to​ści jak He​in​rich Mann, Ber​tolt Brecht, Käthe Kol​l​witz i Bela Ba​lazs. Już wcze​śniej prze​nie​śli się do Hol​ly​wo​od Ernst Lu​bitsch, Georg Pabst i Emil Jan​nings, Lya de Put​ti i Pola Ne​gri, Eli​sa​beth Ber​gner i Gre​ta Gar​bo, Pe​ter Lor​re i Bil​ly Wil​der. Spo​ro przed​tem le​gen​dar​ny „błę​kit​ny anioł” – Mar​le​na Die​trich – wraz ze swym re​ży​se​rem Stern​ber​giem ob​ra​ła so​bie za nowe miej​sce za​miesz​ka​nia Be​ver​ly Hills. Fritz Lang na​tych​miast po ob​ję​ciu wła​dzy przez fa​szy​stów ulot​nił się, by wy​pły​nąć we Fran​cji, gdzie na​krę​cił swój słyn​ny film Li​liom. Nie​miec​ki ekran zmar​niał, bez​pow​rot​nie mi​nę​ła wspa​nia​ła epo​ka ta​kich fil​mów jak Kuh​le Wam​pe, Dok​tor Ma​bu​se, Me​tro​po​lis i Za​tra​co​na uli​ca. Kla​sycz​ne nie​miec​kie kino było mar​twe. I wte​dy wze​szła gwiaz​da Leni Rie​fen​stahl. Ka​rie​ra tej trzy​dzie​sto​let​niej prze​cięt​nej ak​tor​ki i za​pa​lo​nej spor​t​smen​ki roz​po​czę​ła się od fil​mów „gór​skich” – ani do​brych, ani złych, choć taka na przy​kład Bu​rza nad Mont Blanc zna​na była aż w głę​bi Związ​ku Ra​dziec​kie​go. Każ​dy twór​ca ma w swo​im ży​ciu je​den gwiezd​ny

mo​ment i je​śli go nie prze​pu​ści, dro​ga do sła​wy i do suk​ce​su sta​je przed nim otwo​rem. Jej gwiezd​nym mo​men​tem był no​rym​ber​ski kon​gres par​tii na​ro​do​wo​so​cja​li​stycz​nej w 1934 roku. Na​krę​ci​ła wte​dy film Triumf woli – pom​pa​tycz​no-pa​te​tycz​ny utwór, na​der po​dob​ny do wie​lu ów​cze​snych ra​dziec​kich fil​mów do​ku​men​tal​nych, ale ze zmie​nio​nym azy​mu​tem: nie kla​sa, lecz rasa. Po​tem świe​żo wy​klu​ta par​tyj​na ulu​bie​ni​ca na​krę​ci​ła całą se​rię fil​mów, przy czym naj​gło​śniej​szy – Nasz We​hr​macht – stał się dzie​łem kul​to​wym, któ​re osta​tecz​nie ukształ​to​wa​ło es​te​tycz​ne pa​ra​me​try na​zi​zmu. Leni Rie​fen​stahl ak​tyw​nie uczest​ni​czy​ła w two​rze​niu tego ste​reo​ty​pu, któ​ry prze​kształ​cił się w pań​stwo​wą nor​mę: po​stać ger​mań​skie​go wo​jow​ni​ka, sil​ne​go i nie​po​ko​na​ne​go, ale nie umię​śnio​ne​go jak afry​kań​ski go​ryl, tyl​ko ob​da​rzo​ne​go sub​tel​ną i na​wet nie​co ko​bie​cą nor​dyc​ką uro​dą. Mo​del ten wzbu​dzał dumę na​ro​do​wą i nikt nie za​uwa​żał, że w taką aryj​ską ma​try​cę nie wpi​su​ją się ani sam Füh​rer, ani Göring i Him​m​ler, ani Bor​mann. Ow​szem, było na szczy​tach wła​dzy paru przy​stoj​nia​ków, któ​rzy na​wet by mo​gli pa​so​wać do mo​de​lu, ale o nich czę​sto szep​ta​no, że na​le​żą do ko​cha​ją​cych ina​czej. Olim​pia​da w Ber​li​nie sta​no​wi​ła nowy po​myśl​ny im​puls w ka​rie​rze Leni Rie​fen​stahl dzię​ki Świę​tu na​ro​dów – pa​te​tycz​nej apo​lo​gii aryj​skiej krwi. Wpraw​dzie pe​wien cień na bez​gra​nicz​ne pięk​no i moc bia​łej rasy rzu​cił czar​no​skó​ry Ame​ry​ka​nin Jes​se Owens, le​gen​dar​ny olim​pij​ski lek​ko​atle​ta, mistrz każ​dej dys​cy​pli​ny, któ​rą upra​wiał, ale nie było to tra​ge​dią: każ​dy twór​ca wie, że cień jesz​cze bar​dziej pod​kre​śla świa​tło. Ko​lo​sal​ny suk​ces fil​mu, zwłasz​cza wśród fa​szy​stow​skiej eli​ty, na​tchnął Rie​fen​stahl do na​krę​ce​nia nie​mal na pro​gu woj​ny jego kon​ty​nu​acji i dru​giej czę​ści cy​klu, za​ty​tu​ło​wa​nej Świę​to pięk​na. I tu na​stą​pił gwiezd​ny mo​ment Hil​dy. Była ona bo​wiem bar​dzo ład​ną, mło​dą ko​bie​tą, zgrab​ną, ja​sno​wło​są i nie​bie​sko​oką, ucie​le​śnie​niem wzo​ru przy​szłej ger​mań​skiej mat​ki zdro​wych ger​mań​skich dzie​ci, ty​po​wą przed​sta​wi​ciel​ką rasy wyż​szej – do​kład​nie taką, jak za​kła​da​ła ma​try​ca. Asy​sten​ci, pod​szczy​pu​jąc ją, szep​ta​li do ucha kom​ple​men​ty na te​mat oczu – skan​dy​naw​skie czy​ste je​zio​ra i tym po​dob​ne bzdu​ry, cha​rak​te​ry​za​tor​ki szyb​ko za​pa​mię​ta​ły tę ślicz​ną sta​tyst​kę i ca​ło​wa​ły ją na po​wi​ta​nie w po​li​czek: „Na​sza wal​ki​ria zno​wu przy​szła!”. Przy ta​kiej pod​kre​śla​nej przez wszyst​kich uro​dzie trud​no się dzi​wić, że pew​ne​go dnia za​uwa​ży​ła ja sama twór​czy​ni Świę​ta pięk​na. – Jak się na​zy​wasz? – spy​ta​ła Leni Rie​fen​stahl, de​li​kat​nie prze​su​wa​jąc pa​lec po jej ustach. Hil​da sta​nę​ła w ogniu. Nie​waż​ne, czy wiel​ka Rie​fen​stahl była les​bij​ką, czy tyl​ko da​wa​ła wy​raz nie​mal ma​cie​rzyń​skiej sym​pa​tii: wy​da​rzy​ło się to, o czym ma​rzy każ​da sta​tyst​ka – re​ży​ser do​strzegł ją wśród bez​oso​bo​wej masy i we​zwał do sie​bie. Prze​łknę​ła śli​nę, nim od​po​wie​dzia​ła: – Hil​da Braun. – Je​steś cu​dow​na, Hil​do. Będę cię po​trze​bo​wa​ła. Przyjdź do mnie, kie​dy wró​ci​cie z Pa​ry​ża. – Z Pa​ry​ża? – nie zro​zu​mia​ła Hil​da. Chy​ba nikt jesz​cze nie wie​dział, dla​cze​go Rie​fen​stahl na​gle po​sta​no​wi​ła włą​czyć do swo​je​go Świę​ta pięk​na se​rię fo​to​sów przed​sta​wia​ją​cych ty​po​wą Niem​kę na tle Pa​ry​ża. Może ktoś pod​su​nął jej taki po​mysł, a może wła​ści​wy twór​com in​stynkt pod​po​wia​dał jej bli​ską i bar​dzo praw​do​po​dob​ną przy​szłość. W po​wie​trzu już się uno​si​ło prze​czu​cie bli​skiej woj​ny. Ar​thur Ne​vil​le Cham​ber​la​in, bry​tyj​ski mi​ni​ster spraw za​gra​nicz​nych, o któ​rym nikt nie mógł z całą pew​no​ścią po​wie​dzieć, czy jest spry​cia​rzem, czy idio​tą, już pod​pi​sał w Mo​na​chium wy​rok na Eu​ro​pę.

Tak czy ina​czej Fräu​le​in Hil​da Braun do​sta​ła umo​wę i za​licz​kę w wy​so​ko​ści pię​ciu​set re​ich​sma​rek, co sta​no​wi​ło dla niej ogrom​ną sumę, w za​mian za zgo​dę na nie​ogra​ni​czo​ną pu​bli​ka​cję jej zdjęć za​rów​no w fil​mie, jak i na ła​mach na​zi​stow​skie​go ty​go​dni​ka „Der Stür​mer”, re​kla​mo​wa​ne​go jako pi​smo dla praw​dzi​wych Aryj​czy​ków.

5 Hil​da bie​gła w górę po nie​koń​czą​cych się scho​dach pro​wa​dzą​cych do ko​ścio​ła Sa​cré Co​eur. Nie sko​rzy​sta​li z uła​twia​ją​cej do​sta​nie się na Mont​mar​tre ko​lej​ki zę​ba​tej, po​nie​waż w trak​cie sa​me​go wcho​dze​nia Wer​ne​ro​wi nie​raz przy​cho​dzi​ły do gło​wy ge​nial​ne po​my​sły fo​to​gra​ficz​ne. Przy​sta​nę​ła, by po​cze​kać na swo​je​go ka​wa​le​ra ob​cią​żo​ne​go nie tyl​ko wła​sny​mi ki​lo​gra​ma​mi, lecz i ca​łym ze​sta​wem wi​szą​cych na szyi apa​ra​tów i obiek​ty​wów. Nie miał tu po​moc​ni​ka – wy​raź​ny znak owoc​nych sta​rań Rze​szy o oszczę​dza​nie de​wiz. Wresz​cie Wer​ner ją do​go​nił i, dy​sząc, otarł czo​ło po​kry​te drob​ny​mi kro​pel​ka​mi potu. – I co, skar​bie, za​do​wo​lo​na je​steś? – wy​sa​pał. Hil​da pro​mien​nym wzro​kiem obie​gła Pa​ryż – jak zdo​byw​ca, któ​ry ma rzu​cić so​bie do nóg to mia​sto, to​ną​ce aż po ho​ry​zont w de​li​kat​nej mgieł​ce. Jak​by le​d​wie na​szki​co​wa​ne i po​kry​te bla​do​ró​żo​wym od za​cho​dzą​ce​go słoń​ca cien​kim wo​alem wy​ła​nia​ły się przed nią wie​ża Eif​fla, Se​kwa​na z mo​sta​mi, wy​spa Cite i ko​ściół No​tre Damę, Obe​lisk, Ma​de​le​ine… Bez​kre​sny, wiecz​ny, próż​ny, grzesz​ny, cza​ru​ją​cy i za​ra​zem wy​nio​sły Pa​ryż! Nad​cho​dził wie​czór i mia​sto w swej przej​rzy​stej, mgiel​nej pe​le​ry​nie szy​ko​wa​ło się do noc​nych przy​gód. Owład​nię​ta im​pul​sem po​ca​ło​wa​ła fo​to​gra​fa w po​li​czek, na co on do​bro​dusz​nie za​pro​te​sto​wał: – Nie tak! Tak moż​na ca​ło​wać tyl​ko do​brych sta​rych wuj​ków. A ja chy​ba za​słu​gu​ję na coś lep​sze​go. Bo to ja pod​su​ną​łem Leni Rie​fen​stahl ten po​mysł z Pa​ry​żem. Tyl​ko ja i nikt inny. I po​wiem ci dla​cze​go: je​stem tym oso​bi​ście za​in​te​re​so​wa​ny, bo przy​znam ci się, że już od daw​na mam cię na oku. Spró​bo​wał po​ca​ło​wać ją w usta, ale Hil​da jak ryb​ka wy​śli​znę​ła mu się z rąk i we​so​ło po​mknę​ła na górę, w stro​nę cu​kro​wo bia​łe​go ko​ścio​ła. Na sa​mej gó​rze opar​ła się o ka​mien​ną ba​lu​stra​dę. W dole roz​cią​ga​ło się mia​sto. Wtem po​czu​ła na ręce dłoń fo​to​gra​fa, jej twarz owiał go​rą​cy od​dech. Nie wy​su​nę​ła dło​ni, tyl​ko spoj​rza​ła na nie​go ze zdzi​wie​niem i znów skie​ro​wa​ła wzrok na mia​sto. – Za​zdrosz​czę lu​dziom, dla któ​rych Pa​ryż jest ro​dzin​nym mia​stem. Ja ta​kie​go nie mam. Pra​wie nie mam. Może Stut​t​gart – naj​wspa​nial​sze miej​sce mo​je​go dzie​ciń​stwa. Ale ono mi​nę​ło daw​no i na za​wsze. Nie by​łam tam od dzie​się​ciu lat, na​wet nie wiem, co z gro​bem mo​ich ro​dzi​ców. Po​tem ten sza​ry i po​nu​ry Ber​lin. Co​dzien​nie ko​lej​ka do Pocz​da​mu. Po​tem Ba​bels​berg… Po​tem… – Po​tem hale wy​twór​ni UFA, jed​no​rę​ki Wer​ner Gau​ke… Po​gła​ska​ła go po ręce, któ​ra le​ża​ła na jej dło​ni. Tak jak​by chcia​ła w ten spo​sób wy​ra​zić swo​ją przy​jaźń i fakt, że nie przy​wią​zu​je naj​mniej​szej wagi do jego ka​lec​twa. – Tak – zgo​dzi​ła się. – UFA, Wer​ner Gau​ke. Ge​nial​ny mag fo​to​gra​ficz​ne​go świa​tło​cie​nia. Tak o to​bie pi​szą, praw​da? Ale nikt nie pi​sze, że jest on moim je​dy​nym przy​ja​cie​lem w tych śmier​dzą​cych kle​jem i far​bą obrzy​dli​wych pa​wi​lo​nach, gdzie wszyst​ko jest jed​nym wiel​kim ce​lu​lo​ido​wym kłam​stwem. – Ano tak bywa. Kłam​stwo w dwu​dzie​stu czte​rech klat​kach na se​kun​dę. Ale cza​sem jest ina​czej. Wiesz, jak się okre​śla pro​por​cje ekra​nu? „Zło​ty po​dział”. I mu​sisz wie​dzieć, że w wiel​kich fil​mach rze​czy​wi​ście sta​je się on zło​tem! – po​wie​dział, po czym do​dał ni z grusz​ki, ni z pie​trusz​ki: – A ty też je​steś zło​tem. Czu​ję, że tra​cę dla cie​bie gło​wę jak szcze​niak. – Nie rób tego, bo ja nie mogę. Boję się, że nie je​stem w sta​nie się w ni​kim za​ko​chać. Ani

te​raz, ani ni​g​dy. – Po​cze​kaj tro​chę. Masz do​pie​ro dwa​dzie​ścia trzy lata… – W wie​ku dwu​dzie​stu trzech lat wie się już wszyst​ko, co się po​win​no wie​dzieć. Resz​ta, to, cze​go czło​wiek do​wia​du​je się przez dal​szą część ży​cia, to tyl​ko szcze​gó​ły.

6 Je​dli ko​la​cję w ma​łej re​stau​ra​cyj​ce na ty​łach ko​ścio​ła. Wo​kół ro​iło się od ma​la​rzy, któ​rzy na oczach po​ten​cjal​nych na​byw​ców od lat ma​lo​wa​li jed​no i to samo – ko​ściół Sa​cré Co​eur, pa​miąt​kę z Pa​ry​ża za dzie​sięć fran​ków. Na tle tego chał​tu​rze​nia nie dzi​wi​ło wy​nie​sie​nie van Go​gha do ran​gi świę​tych: stro​ma ulicz​ka, przy któ​rej znaj​do​wa​ła się re​stau​ra​cja, no​si​ła na​zwę Sa​int-Vin​cent. Hil​da grze​ba​ła wi​del​cem w ta​le​rzu, po​pi​ja​ła wino i znów grze​ba​ła. Wer​ner ode​zwał się z na​ga​ną: – Dużo pi​jesz i nic nie jesz. Nie po​zo​sta​ła mu dłuż​na: – Za to ty dużo jesz i nic nie pi​jesz! – Naj​wy​raź​niej była czymś po​chło​nię​ta, jej my​śli błą​dzi​ły gdzie in​dziej, da​le​ko od sto​li​ka ze słyn​nym pa​ry​skim coq au vin, ko​gu​tem w wi​nie. Po chwi​li ode​zwa​ła się obo​jęt​nym gło​sem: – Nie opo​wia​da​łeś mi jesz​cze o swo​jej żo​nie, o dzie​ciach. Ile ich jest… dwo​je, tro​je? – Dwo​je. In​te​re​su​je cię to? – Tak so​bie. Ale znam swo​ich ro​da​ków. Wła​śnie te​raz, o go​dzi​nie… – zer​k​nę​ła na ze​ga​rek – dwu​dzie​stej pierw​szej dwa​dzie​ścia sześć przy​cho​dzi pora, kie​dy so​lid​ni nie​miec​cy Bür​ge​rzy w śred​nim wie​ku za​czy​na​ją opo​wia​dać swo​im mło​dym to​wa​rzysz​kom, prze​zna​czo​nym do pod​ry​wu, jacy się czu​ją sa​mot​ni i jak ich żony, peł​ne ską​d​inąd wszel​kich cnót, wca​le ich nie ro​zu​mie​ją… Czy inne rze​czy w tym gu​ście. Fo​to​graf ser​decz​nie się ro​ze​śmiał. – Je​steś dia​bli​cą! – Ano je​stem. Pach​nę siar​ką? – Nie wy​my​ślaj so​bie ról. Pach​niesz per​fu​ma​mi „Mon bo​udo​ir”. Tymi, któ​re ci dzi​siaj po​da​ro​wa​łem. A tak w ogó​le to ja na​praw​dę je​stem przy​wią​za​ny do ro​dzi​ny. Ale to mi ni​g​dy nie prze​szka​dza​ło roz​ko​szo​wać się oko​licz​nym pej​za​żem. Gor​szy cię to? – Ra​czej nie. Przy​naj​mniej je​steś uczci​wy. Zwy​kle męż​czyź​ni kła​mią, za​nim osią​gną… wiesz, co. Skie​ro​wał na nią dłu​gie spoj​rze​nie, jak​by chciał przed za​da​niem py​ta​nia prze​czy​tać w jej twa​rzy od​po​wiedź. – A czy ja osią​gnę… wiesz, co? – Po​słu​chaj, mój ko​cha​my Wer​ne​rze. I mój przy​ja​cie​lu! To, co mamy na sto​le, na​zy​wa się „ko​gut w wi​nie”. W tym przy​pad​ku ko​gut to ty, a co do wina, to wy​pi​li​śmy go zbyt dużo, by ga​dać głup​stwa. Chodź​my, je​stem zmę​czo​na.

7 Była póź​na noc, po​kój oświe​tla​ło tyl​ko po​ma​rań​czo​we świa​tło ma​łej noc​nej lamp​ki. Hil​da była już w pi​ża​mie i czy​ta​ła książ​kę, gdy skrzyp​nę​ły drzwi i ci​chut​ko wsu​nął się przez nie Wer​ner. Tyl​ko on, jed​no​rę​ki ka​le​ka spod Ver​dun, był w sta​nie jed​no​cze​śnie ści​skać pod pa​chą bu​tel​kę szam​pa​na i trzy​mać w je​dy​nej ręce dwa kie​lisz​ki. – Moż​na? Hil​da od​par​ła obo​jęt​nie: – Py​tasz, a już wsze​dłeś. Jak​by nie sły​sząc, przy​siadł na brze​gu łóż​ka, w mil​cze​niu po​sta​wił kie​lisz​ki na szaf​ce noc​nej, wy​su​nął spod ki​ku​ta am​pu​to​wa​nej ręki bu​tel​kę i na​lał. Hil​da nie upi​ła z po​da​ne​go jej kie​lisz​ka i od​sta​wi​ła go na szaf​kę. Ostroż​nie wy​ję​ła kie​li​szek tak​że z jego ręki i po​sta​wi​ła obok swo​je​go. – Po​słu​chaj, Wer​ne​rze. Wer​ne​rze Gau​ke, świa​to​wy fo​to​gra​fie i mój je​dy​ny przy​ja​cie​lu. Po​słu​chaj, że​by​śmy mo​gli wy​pro​wa​dzić na​sze spra​wy na czy​sto przed two​im ju​trzej​szym wy​jaz​dem do Ber​li​na. – O ile wiem, ty też wy​jeż​dżasz. – Nie je​steś do​brze po​in​for​mo​wa​ny. Wy​jeż​dżasz tyl​ko ty, a ja zo​sta​ję. Nie chcę być aryj​ską mo​del​ką w dzie​łach Leni Rie​fen​stahl. No co, za​pach​nia​łam d siar​ką? – Tyl​ko per​fu​ma​mi „Mon bo​udo​ir”. Na pew​no do​brze za​sta​no​wi​łaś się nad tym, co chcesz zro​bić? – Prze​my​śla​łam wszyst​ko, od pierw​szej do ostat​niej li​nij​ki pra​wa mo​ral​ne​go. – Poza pra​wem mo​ral​nym jest też kar​ne. – Ale ono do​ty​czy tyl​ko tych, któ​rzy są w ich rę​kach. – Masz ra​cję. I już ni​g​dy nie zo​ba​czy​my cię w Ba​bels​ber​gu? – Roz​ma​wia​my jak przy​ja​cie​le, praw​da? Nie, już ni​g​dy. Na po​czą​tek mam pięć​set ma​rek. Uczci​wie na nie dzi​siaj za​pra​co​wa​łam, poza tym ne​ga​ty​wy zo​sta​ją u cie​bie – dla chwa​ły „Stür​me​ra”. A po​tem zo​ba​czy​my. Fo​to​graf za​my​ślił się, prze​su​nął dło​nią po twa​rzy. – No to nie​źle mnie wro​bi​łaś przed sze​fo​stwem. Ten głu​pi po​mysł ze zdję​cia​mi na tle Pa​ry​ża był prze​cież mój. – Prze​pra​szam, na​praw​dę sta​ra​łam się cie​bie oszczę​dzić. Mógł​byś mieć prze​ze mnie jesz​cze więk​sze kło​po​ty, ale cię po​ża​ło​wa​łam. Bo mu​sisz wie​dzieć, że ja je​stem Ży​dów​ką. W pierw​szej chwi​li fo​to​graf jak​by nie zro​zu​miał jej słów, do​pie​ro w se​kun​dę póź​niej aż pod​sko​czył: – Co? Coś ty po​wie​dzia​ła? – To, co usły​sza​łeś, Wer​ne​rze. Je​stem Ży​dów​ką po ojcu i po mat​ce. Jej sło​wa po​wo​li to​ro​wa​ły so​bie dro​gę do jego mó​zgu i po​tem na​gle Wer​ner wy​buch​nął gło​śnym śmie​chem. – No nie! To ja​kiś ka​wał! – Do​kład​nie tak, mój miły Wer​ne​rze. Ży​dow​ski ka​wał o nie​ja​kim Izy​do​rze, któ​ry się prze​chrzci! i zo​stał Zyg​fry​dem. I Hil​da Braun też nie jest żad​ną Hil​de​bran​dą ani Brun​hil​dą Braun. Na​praw​dę na​zy​wam się Ra​che​la Braun​feld. To oj​ciec tak po​sta​no​wił, kie​dy prze​pro​wa​dzi​li​śmy się do Stut​t​gar​tu. Za Au​stro-Wę​gier miał w Wied​niu fir​mę „Czap​ki i ka​pe​lu​sze Braun​feld.

Do​staw​ca Dwo​ru”. Po​tem, po upad​ku ce​sar​stwa, wszyst​ko się zmie​ni​ło. Za​kład zban​kru​to​wał i tak tra​fi​li​śmy do Stut​t​gar​tu. Tam nikt nie prze​pa​dał za ży​dow​ski​mi czap​ka​mi i ka​pe​lu​sza​mi, a do​staw​cy dwo​ru wy​szli z mody. I chcąc oca​leć, prze​chrzci​li​śmy się. Z Braun​fel​dów sta​li​śmy się Brau​na​mi. Je​stem pro​duk​tem po​śred​nim ju​da​izmu i chrze​ści​jań​stwa, nie​ma​ją​cym nic wspól​ne​go z wa​szą wiel​ką aryj​ską rasą.

8 Sta​li obo​je przed wa​go​nem sy​pial​nym, pod okop​co​nym skle​pie​niem dwor​ca Sa​int-La​za​re. Hil​da pierw​sza prze​rwa​ła mil​cze​nie: – Masz więk​sze do​świad​cze​nie. Co się mówi w ta​kich chwi​lach? – Róż​ne miłe rze​czy na po​że​gna​nie. – Do​brze. Wie​dzia​łam, że je​steś wiel​kim fo​to​gra​fem i naj​więk​szym uwo​dzi​cie​lem w ca​łej wy​twór​ni. Że w oby​dwu tych dzie​dzi​nach mie​wasz fan​ta​stycz​ne po​my​sły. Te​raz też zo​ba​czy​łam, jaki je​steś ko​cha​ny. Nie gnie​waj się, je​śli bę​dziesz miał przez to wszyst​ko kło​po​ty. Cóż, c’est la vie. Dzię​ku​ję, nie za​po​mnę cię. Te​raz ty. – Tak, te​raz ja… Je​stem pod wra​że​niem nu​me​ru, któ​ry wy​cię​łaś ca​łej aryj​skiej ra​sie. Nic nie po​wiem Leni Rie​fen​stahl… niech da​lej wie​rzy w do​bro i w mi​sję Nie​miec, któ​re od​no​wią świat. Ja też cie​bie nie za​po​mnę, bo je​steś naj​wspa​nial​szą dziew​czy​ną, jaką zna​łem, i pierw​szą, któ​rej nie zdo​ła​łem uwieść. Się​gnął do we​wnętrz​nej kie​sze​ni ma​ry​nar​ki, wy​cią​gnął port​fel, przy​ci​snął go ki​ku​tem do pier​si i za​głę​bił w nim pal​ce. Wy​su​nąw​szy czek, wsu​nął go jej do kie​sze​ni ża​kie​tu. – To jest służ​bo​wy czek na dwa ty​sią​ce fran​ków. Dali mi go na wy​pa​dek nie​prze​wi​dzia​nych oko​licz​no​ści. A ty je​steś taką nie​prze​wi​dzia​ną oko​licz​no​ścią. Po​wie​dział​bym na​wet, że je​steś klę​ską ży​wio​ło​wą. Weź go, ja so​bie ja​koś po​ra​dzę, je​stem szczwa​nym li​sem… Te​raz mo​żesz mnie po​ca​ło​wać na po​że​gna​nie. Ob​ję​ła go i po​ca​ło​wa​ła moc​no w po​li​czek, do​da​jąc za​raz: – Wiem, wiem, że tak się ca​łu​je sta​rych wuj​ków. Ale świat jest pe​łen ko​chan​ków, pod​czas gdy do​brzy sta​rzy wuj​ko​wie to bez​cen​na rzad​kość. Ko​cham cię! Gwizd​nę​ła lo​ko​mo​ty​wa i kon​duk​tor za​pro​sił pa​sa​że​rów wa​go​nu sy​pial​ne​go do wsia​da​nia. – Ży​czę ci po​wo​dze​nia, Hil​do… czy jak tam masz na imię. Nie bę​dzie ci ła​two, ale po​ra​dzisz so​bie. Czu​ję to. Po​cze​kaj te​raz na pe​ro​nie, a ja spró​bu​ję do​peł​nić ry​tu​ału, po​wie​wa​jąc z okna chu​s​tecz​ką. Kie​dy Wer​ner opu​ścił okno prze​dzia​łu i po​pa​trzył na ze​wnątrz, na pe​ro​nie było pu​sto. Do​strzegł jej syl​wet​kę po​śród osób idą​cych ku wyj​ściu. – Hil​do! – za​wo​łał i po​wtó​rzył gło​śniej: – Hil​do! Nie od​wró​ci​ła się, tyl​ko pod​nio​sła rękę i po​ma​cha​ła na po​że​gna​nie. Po​tem znik​nę​ła w tłu​mie.

9 Nie moż​na po​wie​dzieć, by Eli​sa​beth, żona za​gi​nio​ne​go skrzyp​ka The​odo​ra We​iss​ber​ga, była pięk​na w po​tocz​nym zna​cze​niu tego sło​wa – jej rysy moż​na by na​wet okre​ślić jako nie​re​gu​lar​ne – ale pro​mie​nio​wał z niej wdzięk i szla​chet​na duma, wi​docz​ne zwłasz​cza te​raz, gdy szła otu​lo​na dłu​gim fu​trem z nie​bie​skich li​sów, war​tym pew​nie for​tu​nę. Wi​dok ta​kiej damy, idą​cej pie​szo po za​śnie​żo​nej uli​cy, nie był czę​stym zja​wi​skiem na​wet w ele​ganc​kim Dreź​nie, któ​re​go nie​je​den ary​sto​kra​tycz​ny ród wy​wo​dził się z sa​me​go Zwin​ge​ru – mu​zeum nie​miec​kich mu​ze​ów. Tak, pani Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg była rze​czy​wi​ście oso​bą peł​ną kla​sy i do​sto​jeń​stwa! Pa​dał mo​kry śnieg, na​tych​miast roz​ta​pia​ją​cy się na as​fal​cie. Bra​ko​wa​ło tak​só​wek, bo re​żym oszczęd​no​ści pa​li​wa spra​wił, że ta usłu​ga sta​ła się trud​no do​stęp​na. Spie​szy​ło się jej i nie mia​ła cier​pli​wo​ści cze​kać w ko​lej​ce na po​sto​ju, dla​te​go ru​szy​ła pie​szo. Dziś był dla niej szcze​gól​ny dzień. Po dłu​gim i bez​owoc​nym bie​ga​niu po urzę​dach uda​ło jej się wresz​cie, dzię​ki pro​tek​cji wpły​wo​we​go dy​rek​to​ra Ope​ry Pań​stwo​wej, uzy​skać au​dien​cję u na​zi​stow​skie​go dy​gni​ta​rza Has​sle​ra. Z roz​mów z jego ad​iu​tan​tem wy​wnio​sko​wa​ła, że Haupt​sturm​füh​rer na​umyśl​nie od​su​wa ter​min spo​tka​nia, by nadać mu szcze​gól​ną wagę i zna​cze​nie. Tak​że inne żony za​aresz​to​wa​nych człon​ków or​kie​stry Fil​har​mo​nii Drez​deń​skiej nic nie wie​dzia​ły o lo​sie swo​ich mę​żów. Wszyst​kie pró​by od​na​le​zie​nia ich na​tra​fia​ły na chłod​ny, lecz uprzej​my od​pór ze stro​ny po​li​cji, któ​ra twier​dzi​ła, że nic o tej spra​wie nie wie. Wresz​cie ktoś pod​szep​nął pani Mül​ler-We​iss​berg, że wy​ja​śnie​nie za​gad​ki kry​je się nie na po​li​cji, na​wet nie w niż​szych struk​tu​rach ge​sta​po, tyl​ko w par​tyj​nej miej​skiej eli​cie, a do​kład​niej – u dy​gni​ta​rzy SS. I wła​śnie dziś mia​ła się spo​tkać z tym Lo​tha​rem Has​sle​rem, tak pysz​nym i nie​do​stęp​nym, jak​by był pen​dżab​skim księ​ciem na bia​łym sło​niu. Ko​bie​ta do​tar​ła do ma​syw​ne​go bu​dyn​ku w sty​lu cięż​kie​go neo​ba​ro​ku z koń​ca XIX wie​ku, prze​ję​te​go naj​wy​raź​niej na po​trze​by woj​ska, i skie​ro​wa​ła się pro​sto do umun​du​ro​wa​nych straż​ni​ków przy drzwiach. Przed​sta​wi​ła się, po​wie​dzia​ła, do kogo idzie, straż​nik w oszklo​nej bud​ce pod​niósł słu​chaw​kę te​le​fo​nu i po chwi​li uprzej​mie wska​zał jej wej​ście zwień​czo​ne ogrom​nym or​łem, dra​pież​nie ści​ska​ją​cym w pa​zu​rach wie​niec z po​zła​ca​nych li​ści dę​bo​wych ze swa​sty​ką w środ​ku. Pew​nym kro​kiem prze​cię​ła oży​wio​ny hol, któ​re​go mar​mu​ro​we mo​zai​ki i ko​lum​ny ko​ja​rzy​ły się ra​czej z pre​sti​żo​wym ban​kiem niż z na​zi​stow​ską cen​tra​lą, i za​czę​ła wcho​dzić po sze​ro​kich scho​dach. Nie​je​den z obec​nych tam męż​czyzn od​wra​cał się za nią, pa​trząc wzro​kiem peł​nym za​chwy​tu i uzna​nia. Śpie​wacz​ka Eli​sa​beth Mul​ler-We​iss​berg była zna​ną oso​bą i wi​dać to było w za​cho​wa​niu tych ofi​ce​rów, któ​rzy z sza​cun​kiem ustę​po​wa​li jej dro​gi i od​da​wa​li ho​no​ry. Ru​ty​no​we, biu​ro​kra​tycz​ne pro​ce​du​ry z ad​iu​tan​tem i se​kre​tar​ką nie za​ję​ły dużo cza​su i Eli​sa​beth zna​la​zła się w ogrom​nym ga​bi​ne​cie, ca​łym w po​ciem​nia​łej pod wpły​wem cza​su dę​bo​wej bo​aze​rii, któ​ra nada​wa​ła mu po​sęp​ny i od​py​cha​ją​cy wy​gląd. Ume​blo​wa​nie tej sali, sto​sun​ko​wo chłod​nej jak na śro​dek se​zo​nu grzew​cze​go – cięż​kie biur​ko w głę​bi, dę​bo​wy stół kon​fe​ren​cyj​ny na ma​syw​nych no​gach, w rogu fo​te​le i ka​na​pa obi​te zie​lo​ną skó​rą – pod​po​wia​da​ło, że daw​niej mu​siał to być ga​bi​net ja​kie​goś dy​gni​ta​rza, obec​nie oku​po​wa​ny przez no​wych wład​-

ców Nie​miec. Ad​iu​tant, któ​ry wszedł za nią, strze​lił ob​ca​sa​mi i za​mel​do​wał: – Pani Mul​ler-We​iss​berg, zgod​nie z roz​ka​zem. Lo​thar Has​sler pod​niósł się zza biur​ka i po​spiesz​nie zdu​sił pa​pie​ro​sa w po​piel​nicz​ce. Zro​bi​ła kil​ka nie​pew​nych kro​ków, Has​sler wy​szedł jej na​prze​ciw. – Jest mi nie​zmier​nie miło, ma​da​me. – Po​chy​lił się do jej ręki, lecz ona wy​su​nę​ła ją, roz​glą​da​jąc się nie​spo​koj​nie. Mia​ła uczu​cie, jak​by zna​la​zła się w pu​łap​ce. Ofi​cer z lek​ką iro​nią ob​ser​wo​wał ją swo​imi wod​ni​sty​mi ocza​mi, cze​ka​jąc, aż pierw​sza za​cznie mó​wić. Ona jed​nak mil​cza​ła, nie wie​dząc, ani jak za​cząć, ani od cze​go. – Pro​szę po​zwo​lić – rzekł wresz​cie i wy​cią​gnął ręce, by po​móc jej zdjąć fu​tro. Za​wa​ha​ła się, ale zdję​ła, a on nie​dba​le rzu​cił je na po​ręcz fo​te​la. Po​tem ge​stem za​pro​sił ją, by sia​dła przy ni​skim sto​li​ku, na któ​rym sta​ła już krysz​ta​ło​wa ka​raf​ka z ko​nia​kiem i dwa kie​lisz​ki. Na​lał i w mil​czą​cym po​wi​tal​nym ge​ście wzniósł kie​li​szek, ale Eli​sa​beth na​wet nie tknę​ła swo​je​go. – Po​mów​my wprost, pa​nie Has​sler – zde​cy​do​wa​ła się rzu​cić od razu na głę​bo​ką wodę. – Gdzie jest mój mąż? – To się na​zy​wa chwy​cić byka za rogi, praw​da? Do​brze. Pani do​sko​na​le wie, że je​stem jej wiel​bi​cie​lem. I go​tów je​stem zro​bić wszyst​ko, co leży w mo​jej mocy, żeby to udo​wod​nić. Pod​nio​sła na nie​go oczy peł​ne na​dziei. – Będę bar​dzo wdzięcz​na. Pro​szę, niech go pan uwol​ni. – Chciał​bym… ze wzglę​du na pa​nią. Ze wzglę​du oso​bi​ście na pa​nią. Nie je​ste​śmy awan​tur​ni​ka​mi, któ​rzy by lek​ko​myśl​nie trwo​ni​li ta​len​ty tkwią​ce w na​ro​dzie. Wie​rzy​my w lu​dzi du​cha, bez któ​rych my, po​li​ty​cy, je​ste​śmy tyl​ko pu​stym dźwię​kiem, wia​trem i mgłą… Tyle że spra​wa par​ni męża nie jest taka pro​sta. – Dla​cze​go? Czy pana zda​niem nie jest on jed​nym z… jak pan ze​chciał się wy​ra​zić… „ta​len​tów tkwią​cych w na​ro​dzie”? – W tym przy​pad​ku to nie ma zna​cze​nia. Pani mąż jest Ży​dem. Po pro​stu jest Ży​dem i wszel​kie inne okre​śle​nia są nie​po​trzeb​ne. Do​ku​men​ty udo​wad​nia​ją w bez​spor​ny spo​sób jego nie​aryj​skie po​cho​dze​nie. – On prze​cież tego nie ukry​wał. I dla​te​go zgo​dził się pan mnie przy​jąć, żeby mi to po​wie​dzieć? Gdzie on jest? – Wła​śnie, gdzie jest… Nie wiem, zle​ci​łem zna​le​zie​nie go. W każ​dym ra​zie, oczy​wi​ście nie in​ge​ru​jąc w spra​wy czy​sto ro​dzin​ne, ra​dził​bym par​ni za​sta​no​wić się nad przy​szło​ścią wa​sze​go mał​żeń​stwa. Ro​zu​miem obiek​cje na​tu​ry mo​ral​nej, ale sy​tu​acja w na​szym kra​ju za​sad​ni​czo się zmie​ni​ła. Oso​bi​sta mo​ral​ność nie może stać wy​żej od in​te​re​sów na​ro​du. Roz​wód był​by dla was oboj​ga naj​lep​szym roz​wią​za​niem, pro​szę mi wie​rzyć. Zwłasz​cza ze wzglę​du na pani pre​stiż i ka​rie​rę. Par​ni jest Aryj​ką, a on… – On jest Ży​dem, już pan to mó​wił. Ale to jest na​sza oso​bi​sta spra​wa! – To jest spra​wa no​wych Nie​miec, ich ra​cji sta​nu, sza​now​na pani – po​wie​dział ła​god​nie. – Sama pani czu​je, co wisi w po​wie​trzu. Bar​dzo ża​łu​je​my łych nie​mi​łych wy​da​rzeń z li​sto​pa​da, ale nie za​wsze uda​je nam się po​wstrzy​mać słusz​ny gniew tłu​mu. – Chy​ba na​wet nie pró​bo​wa​li​ście. To wszyst​ko ro​bią pań​scy lu​dzie. – Moi? Jest pani zbyt su​ro​wa. Czy wiej​ski pro​boszcz od​po​wia​da za to, że ja​kiś pa​ra​fia​nin upi​je się jak Świ​nia i bu​tel​ką po​roz​bi​ja są​sia​do​wi okna? – Daj​my spo​kój pro​bosz​czom. Za​pro​sił mnie pan tu​taj, żeby omó​wić wa​run​ki zwol​nie​nia mo​je​go męża. Lo​thar Has​sler uśmiech​nął się uprzej​mie.

– To nie cał​kiem tak. Pod​czas na​szej roz​mo​wy te​le​fo​nicz​nej uży​łem sło​wa „spo​so​by”. Omó​wić spo​so​by. Wa​run​ki dyk​tu​je​my my. Czy też… Eli​sa​beth za​wa​ha​ła się przez chwi​lę, po czym otwo​rzy​ła to​reb​kę z kro​ko​dy​lej skó​ry i w mil​cze​niu wy​sy​pa​ła jej za​war​tość na sto​lik. Było tam kil​ka kosz​tow​nych klej​no​tów z ma​syw​ne​go zło​ta, kil​ka​na​ście sta​rych zło​tych mo​net, pier​ścion​ki, pla​ty​no​wy krzy​żyk in​kru​sto​wa​ny dia​men​ta​mi, kró​lew​ski dia​dem z tur​ku​sów, sznur pe​reł i parę mniej​szych dro​bia​zgów ze zło​ta i ko​ści sło​nio​wej. Has​sler na​wet nie spoj​rzał na ten mały skarb, tyl​ko nie spusz​czał ba​daw​cze​go wzro​ku ze śpie​wacz​ki. Po​tem nie​dba​le, nie​mal z obrzy​dze​niem za​czął prze​rzu​cać koń​cem pal​ca zgro​ma​dzo​ne klej​no​ty. – Na tyle oce​nia pani swo​je​go męża? Nie po​wie​dział​bym, że jest Pa​ga​ni​nim, ale mimo wszyst​ko… Po​pa​trza​ła na nie​go nie​pew​nie, po​tem zdję​ła ob​rącz​kę i rzu​ci​ła ją na sto​lik. Ob​rącz​ka po​to​czy​ła się, za​to​czy​ła koło i wresz​cie za​brzę​cza​ła, pa​da​jąc na szkla​ny blat. – Nie mam nic in​ne​go. To wszyst​ko. I może się pan udła​wić. – Cze​mu tak nie​grzecz​nie? Nie spo​dzie​wał​bym się tego po da​mie, któ​ra wy​stę​po​wa​ła w Car​ne​gie Hall. Ale przy​naj​mniej jest pani szcze​ra. – Has​sler pod​szedł do biur​ka, wy​cią​gnął z szu​fla​dy dwa pasz​por​ty i rzu​cił je na sto​lik, obok klej​no​tów ro​dzin​nych i ob​rącz​ki. – Do​brze, szcze​rość za szcze​rość. Tu są dwa pasz​por​ty. W nie​prze​kra​czal​nym ter​mi​nie czte​rech mie​się​cy ma pani ra​zem ze swo​im Ży​dem po​za​ła​twiać wszyst​kie spra​wy i wy​nieść się w dia​bły! Ale za jego zwol​nie​nie chcę… – Ofi​cer ob​szedł sto​lik, zbli​żył się do Eli​sa​beth, szarp​nię​ciem zmu​sił do wsta​nia i przy​ci​snął do sie​bie. Po​czu​ła lek​ką woń nie​daw​no wy​pa​lo​ne​go pa​pie​ro​sa i za​pach ko​loń​skiej wody la​wen​do​wej „Dy​li​żans pocz​to​wy”. – …za jego zwol​nie​nie chcę cie​bie! Wszyst​ko ma swo​ją cenę i za​pła​cisz mi… nie tyl​ko tymi bły​skot​ka​mi. Eli​sa​beth sta​ła jak spa​ra​li​żo​wa​na, twarz jej zbla​dła. Rzu​ci​ła szyb​kie, in​stynk​tow​ne spoj​rze​nie na obi​te skó​rą drzwi – może z na​dzie​ją, że otwo​rzą się one i wej​dzie ad​iu​tant, że po​ja​wi się ja​kiś ra​tu​nek, ja​kiś nie​ocze​ki​wa​ny cud. Ale ża​den cud się nie zda​rzył, na​wet te​le​fon nie za​dzwo​nił. Lo​thar Has​sler, nie spusz​cza​jąc z niej wzro​ku, nie​spiesz​nie wsu​nął jej rękę za de​kolt, szu​ka​jąc pier​si. Eli​sa​beth po​now​nie spoj​rza​ła z roz​pa​czą na drzwi, ale nie po​ja​wi​li się w nich ani se​kre​tar​ka, ani ad​iu​tant. I było ja​sne, że się nie po​ja​wią.

10 Hil​da spa​ce​ro​wa​ła, a ra​czej wa​łę​sa​ła się po Rive Gau​che i z ape​ty​tem gry​zła po​kaź​ny ka​wał ba​giet​ki. Tak bez​tro​sko je​dzą tyl​ko tu​ry​ści, któ​rzy nie boją się, że spo​tka​ją ja​kie​goś zna​jo​me​go. Szcze​gól​nych pod​staw do bez​tro​ski Hil​da nie mia​ła. Już trze​ci ty​dzień cze​ka​ła na wia​do​mość z pre​fek​tu​ry po​li​cji w związ​ku z jej proś​bą o prze​dłu​że​nie dro​it de séjo​ur – ze​zwo​le​nia na po​byt w kra​ju. Je​dy​ną re​ak​cją stam​tąd było jed​nak chłod​ne mil​cze​nie mimo jej wy​raź​ne​go pod​kre​śla​nia, że jest Ży​dów​ką, któ​rej gro​żą an​ty​se​mic​kie usta​wy Trze​ciej Rze​szy. Wiza jej się koń​czy​ła, a nie​le​gal​ny po​byt we Fran​cji był su​ro​wo ka​ra​ny – oczy​wi​ście je​śli nie​le​gal​ny imi​grant do​sta​wał się w ręce władz. Wpraw​dzie w Pa​ry​żu i tak się ro​iło od lu​dzi o prze​ter​mi​no​wa​nych wi​zach, ma​ją​cych fał​szy​we do​ku​men​ty lub w ogó​le bez do​ku​men​tów, ale jej sy​tu​acja – w ra​zie gdy​by po​li​cja fran​cu​ska przy​mu​so​wo ją de​por​to​wa​ła i prze​ka​za​ła nie​miec​kiej stra​ży gra​nicz​nej – by​ła​by na​praw​dę roz​pacz​li​wa. A ta​kie wy​da​rze​nia sta​no​wi​ły ba​nal​ną, nie​mal co​dzien​ną prak​ty​kę i ra​czej ni​ko​go by nie wzru​szy​ło, gdy​by się rzu​ci​ła w ra​mio​na ge​sta​po i ze skru​chą bła​ga​ła o wy​ba​cze​nie za swój lek​ko​myśl​ny po​stę​pek. Była póź​na wio​sna. W dole le​ni​wie pły​nę​ły wody Se​kwa​ny, na któ​rych uno​si​ły się sta​tecz​ki i cięż​ko na​ła​do​wa​ne bar​ki. Na ca​łej dłu​go​ści nad​brzeż​nej ka​mien​nej ba​lu​stra​dy ma​la​rze po​roz​kła​da​li swo​je akwa​re​le, bu​ki​ni​ści ofe​ro​wać nie tyl​ko po​żół​kłe książ​ki, lecz i bo​żo​na​ro​dze​nio​we kar​ty z ubie​głe​go wie​ku, pla​ka​ty z za​pa​mię​ta​ny​mi z dzie​ciń​stwa mar​ka​mi ka​kao i li​kie​ru lub sta​re ema​lio​wa​ne ta​blicz​ki wska​zu​ją​ce dro​gę do pi​su​aru. Ist​nie​ją lu​dzie ko​lek​cjo​nu​ją​cy róż​ne głup​stwa – zwłasz​cza je​śli zo​sta​ły ku​pio​ne w Pa​ry​żu. Szła wzdłuż quai Vol​ta​ire, na prze​ciw​le​głym brze​gu w ca​łej swej wspa​nia​ło​ści wzno​sił się Luwr. Za​chód słoń​ca był czer​wo​ny i zło​wiesz​czy, za​po​wia​da​ją​cy wietrz​ny dzień. Okna mu​zeum pło​nę​ły jak pod​czas po​ża​ru, rze​ka od​bi​ja​ła ich ogni​ste od​bla​ski, a ko​ły​sa​nie fal na prze​mian roz​nie​ca​ło je i tłu​mi​ło. Gdy​by Hil​da nie​co bar​dziej in​te​re​so​wa​ła się po​li​ty​ką, to by wie​dzia​ła, że i bez tego krwa​we​go za​cho​du ju​trzej​szy dzień Eu​ro​py za​po​wia​dał się bar​dzo wietrz​nie. Ge​ne​ral​na pró​ba zbli​ża​ją​cej się woj​ny – okrut​na do​mo​wa rzeź w Hisz​pa​nii – za​koń​czy​ła się zwy​cię​stwem fa​szy​stow​skiej fa​lan​gi nad re​pu​bli​kań​skim Fron​tem Lu​do​wym. Bry​ga​dy mię​dzy​na​ro​do​we – gwiezd​ny mo​ment świa​to​wej so​li​dar​no​ści z Re​pu​bli​ką – po​nio​sły cięż​ką klę​skę i fran​cu​skie obo​zy na pół​noc od Pi​re​ne​jów były peł​ne roz​bi​tych i wy​co​fu​ją​cych się od​dzia​łów, mó​wią​cych wszyst​ki​mi ję​zy​ka​mi świa​ta. Jed​no​cze​śnie na​zi​stow​skie Niem​cy, ko​rzy​sta​jąc z za​mę​tu, przy roz​tar​gnio​nym i obo​jęt​nym mil​cze​niu Za​cho​du, po​chło​nę​ły ko​lej​no Au​strię i Cze​chy. Za​rów​no jed​nak na Za​cho​dzie, jak i na Wscho​dzie pa​mię​ta​no przy​sło​wie o ape​ty​cie, któ​ry wzra​sta w mia​rę je​dze​nia. Dla​te​go też wszyst​kie pań​stwa eu​ro​pej​skie chył​kiem kon​cen​tro​wa​ły woj​ska w przy​gra​nicz​nych re​jo​nach, przyj​mo​wa​ły usta​wy wy​jąt​ko​we, bez roz​gło​su mo​bi​li​zo​wa​ły re​zer​wi​stów, twier​dząc za​ra​zem jed​nym gło​sem, że umo​wy mię​dzy​na​ro​do​we są prze​strze​ga​ne, wszyst​ko znaj​du​je się pod kon​tro​lą i nie ma mowy o żad​nym na​pię​ciu mię​dzy​na​ro​do​wym. Cał​kiem jak w pio​sen​ce: Tout va très bien, ma​da​me la Ma​rqu​ise…{1}. Tym​cza​sem lu​dzie wie​dzie​li swo​je, do​brze zna​jąc hi​sto​rię rze​czo​nej mar​ki​zy, upar​cie uspo​ka​ja​nej pod​czas sza​le​ją​ce​go w domu po​ża​ru, że wszyst​ko jest w po​rząd​ku, i wi​dząc gwał​tow​ne gro​ma​dze​nie za​pa​sów pod​sta​wo​wych pro​duk​tów spo​żyw​czych, pa​liw i oso​cza. I je​śli kto​kol​wiek się jesz​cze łu​dził, że w Eu​ro​pie kon​flikt ogra​ni​czy się do dy​plo​ma​tycz​-

nych kom​pro​mi​sów i nie​znacz​nych ustępstw te​ry​to​rial​nych dla Rze​szy, to wy​star​czy​ło otwo​rzyć ga​ze​tę i spoj​rzeć, co się dzie​je na Da​le​kim Wscho​dzie. Ja​po​nia już daw​no, od chwi​li anek​sji Ko​rei, na do​bre roz​lo​ko​wa​ła się na kon​ty​nen​cie, a w po​cząt​ku lat trzy​dzie​stych się​gnę​ła po Man​dżu​rię, two​rząc tam nowe pań​stwo Man​dżu​kuo. Ma​rio​net​ko​wy wład​ca Pu Yi z chiń​skiej dy​na​stii kró​lew​skiej prze​ka​zał Ja​poń​czy​kom cał​ko​wi​te i nie​po​dziel​ne wła​da​nie tym te​ry​to​rium, gra​ni​czą​cym z so​jusz​ni​kiem So​wie​tów – Mon​gol​ską Re​pu​bli​ką Lu​do​wą. Star​cia nad je​zio​rem Chan​ka w lip​cu 1938 roku i nad Chal​chyn-gol dzie​sięć mie​się​cy póź​niej mię​dzy od​dzia​ła​mi Fron​tu Da​le​ko​wschod​nie​go Ar​mii Czer​wo​nej a 6. Ar​mią Kwan​tuń​ską do​wo​dzo​ną przez ge​ne​ra​ła Rip​po Ogi​su – krwa​we po​tycz​ki, na ra​zie od​no​to​wy​wa​ne przez mię​dzy​na​ro​do​we agen​cje te​le​gra​ficz​ne tyl​ko jako in​cy​den​ty po​gra​nicz​ne – mo​gły być uwa​ża​ne za pre​lu​dium do bli​skiej woj​ny. Na po​łu​dnio​wym wscho​dzie Azji fran​cu​skie In​do​chi​ny pło​nę​ły od an​ty​ko​lo​nial​nych bun​tów kie​ro​wa​nych przez nie​zna​ne​go do tej pory człon​ka fran​cu​skiej par​tii ko​mu​ni​stycz​nej, re​gu​lar​ne​go by​wal​ca ka​wiarń Mont​par​nas​se^ i wię​zień Saj​go​nu i Bang​ko​ku, po​etę i dzien​ni​ka​rza Nguy​ena Tat Than​ha, zna​ne​go pod pseu​do​ni​mem Ho Szi Min. Kru​chy po​ko​jo​wy fir​ma​ment roz​dzie​ra​ły bły​ska​wi​ce, Eu​ra​zja ku​li​ła się w ocze​ki​wa​niu bu​rzy. Hil​da nie in​te​re​so​wa​ła się jed​nak tym wszyst​kim, była da​le​ko od po​li​ty​ki. Szła da​lej przez quai des Au​gu​stins. Skrę​ciw​szy na most nad wy​spą Cite, przy​sta​nę​ła i za​pa​trzy​ła się w po​tęż​ną i za​ra​zem peł​ną wdzię​ku syl​wet​kę No​tre Dame de Pa​ris, go​tyc​ką ro​ze​tę nad wej​ściem, wie​lo​barw​ne wi​tra​że w oby​dwu wie​żach. Szkol​ne wspo​mnie​nia o Qu​asi​mo​do, Esme​ral​dzie… Sta​ła tak dłu​go, wpa​trzo​na w świą​ty​nię, po​gry​za​jąc buł​kę. Z za​my​śle​nia wy​rwał ją ła​god​ny, cie​pły głos: – Daję pani w pre​zen​cie tę ka​te​drę. Już na​le​ży do pani! Nie za​uwa​ży​ła, kie​dy tuż obok oparł się o ba​lu​stra​dę mło​dy, ciem​no​wło​sy i śnia​dy po​łu​dnio​wiec o peł​nej, chłop​skiej twa​rzy z za​zna​czo​ny​mi ko​ść​mi po​licz​ko​wy​mi – może ku​zyn tam​te​go Pro​wan​sal​czy​ka z wy​my​ślo​ne​go bi​stro. W jego za​cho​wa​niu i po​sta​wie było coś mło​dzień​czo otwar​te​go i we​so​łe​go. – Dzię​ku​ję, bar​dzo pan hoj​ny. – Dro​biazg. Jest pani Ame​ry​kan​ką? Ma​jąc peł​ne usta, po​krę​ci​ła tyl​ko gło​wą. – Szwed​ka? A, już wiem – Ho​len​der​ka. Praw​da, że Ho​len​der​ka? A w ogó​le mówi pani po fran​cu​sku? – Kie​dy w Sans​so​uci mó​wio​no po fran​cu​sku, wy w Pro​wan​sji jesz​cze ry​cze​li​ście ra​zem ze swo​imi kro​wa​mi! – Ro​zu​miem, Niem​ka. Ale pro​szę mi po​zo​sta​wić choć jed​ną szan​sę: nie apro​bu​je pani Hi​tle​ra, praw​da? – Nie cier​pię go. – Chwa​ła Bogu! Rösle​in, Rösle​in, Rösle​in rot, Rösle​in auf den He​iden… – za​śpie​wał na​gle, a Hil​da mało nie za​krztu​si​ła się swo​im pod​wie​czor​kiem. – Nie jest pan Niem​cem? – Ucho​waj Boże. Naj​zwy​czaj​niej​szym Cze​chem. I tak na mar​gi​ne​sie po​wiem pani, że kie​dy Kaf​ka w Pra​dze pi​sał po nie​miec​ku, to wy w Sak​so​nii jesz​cze ry​cze​li​ście ra​zem ze swo​imi kro​wa​mi. Czy pani wie, że jest ta​kie mia​stecz​ko – Pra​ga? Co ja zresz​tą plo​tę. Prze​cież to wy nie​daw​no je za​ję​li​ście! – Ja nie. Wła​śnie wte​dy by​łam w ki​nie.

– Wspa​nia​le! Zje​my ra​zem ko​la​cję i opo​wie mi pani film. – Nie jest pan tro​chę bez​czel​ny? – My, Po​la​cy, już tacy je​ste​śmy. Ro​ze​śmia​ła się: – Po​dob​no jest pan Cze​chem? – Se​rio? Niech pani nie bę​dzie dro​bia​zgo​wa! – A jak pan ma na przy​kład na imię? – Ja? – Spoj​rzał w nie​bo i aż się roz​pro​mie​nił, przy​po​mniaw​szy so​bie: – Wła​dek! – Te​raz pan to wy​my​ślił. – Skąd pani wie? A pani imię, Frau​le​in? – Hil​da. – Sło​wo ho​no​ru? – Dla​cze​go? Czy tu się ukry​wa wła​sne imio​na? – Tu cu​dzo​ziem​cy ukry​wa​ją wszyst​ko. Imię, na​zwi​sko, ad​res, na​ro​do​wość, ko​chan​kę, po​glą​dy po​li​tycz​ne. Wszyst​ko! Sko​ro tu​tej​sze wła​dze chcą o to​bie wszyst​ko wie​dzieć, to tym waż​niej​sze jest, że​byś wszyst​ko ukrył, bo za​wsze się mo​żesz spo​dzie​wać ja​kie​goś świń​stwa z ich stro​ny. W su​mie w Pa​ry​żu jest ja​kiś mi​lion nie​szczę​śni​ków, któ​rzy cze​ka​ją. Cze​ka​ją na ame​ry​kań​ską wizę, na prze​dłu​że​nie ze​zwo​le​nia na po​byt, na nowe do​ku​men​ty, na prze​pust​kę, na po​zwo​le​nie na pra​cę, na na​tu​ra​li​za​cję, na azyl po​li​tycz​ny. Naj​więk​sza po​cze​kal​nia Eu​ro​py. I jesz​cze je​den mi​lion ta​kich, któ​rzy się za​ła​ma​li i już na nic nie cze​ka​ją. Smu​tek i bez​na​dzie​ja. Pani na przy​kład zna​la​zła się w fi​nan​so​wych ta​ra​pa​tach i nie​cier​pli​wie wy​cze​ku​je prze​ka​zu. – Jak pan zgadł? – Bo​ga​ci tu​ry​ści nie od​ży​wia​ją się su​chą ba​giet​ką, bez odro​bi​ny ma​sła czy szyn​ki. Zresz​tą nie​waż​ne, czyż nie obie​ca​ła pani zjeść ze mną ko​la​cję? – Nic ta​kie​go nie po​wie​dzia​łam. – Więc pro​szę po​wie​dzieć! Ten we​so​ły na​tręt o śnia​dej chłop​skiej twa​rzy za​czął ją ba​wić. Ro​ze​śmia​ła się i rze​kła: – Ja​sne, mo​że​my zjeść ko​la​cję. Cze​mu nie! De​li​kat​nie wy​jął jej z rąk ba​giet​kę i wrzu​cił do rze​ki. – Niech ryby też się raz po​czu​ją jak nie​miec​ka tu​ryst​ka w Pa​ry​żu.

11 Je​dli ko​la​cję gdzieś w Dziel​ni​cy Ła​ciń​skiej. Sto​li​ki usta​wio​ne były na chod​ni​ku pod pa​sia​stą mar​ki​zą tak gę​sto, że kel​ne​rzy z tru​dem się mię​dzy nimi prze​ci​ska​li. Hil​da nie​uf​nie pa​trzy​ła, jak jej to​wa​rzysz od​dzie​la od musz​li ostry​gę, któ​rą po​tem po​dał jej do ust. Po​spiesz​nie wy​plu​ła tę ośli​zgłość, pod​czas gdy jej nowy zna​jo​my, ten Czech czy też Po​lak o mło​dzień​czej twa​rzy, za​no​sił się od śmie​chu. Rzecz za​koń​czy​ła się kom​pro​mi​sem – pod​czas gdy Hil​da po​chło​nię​ta była ob​ser​wa​cją lu​dzi, sa​mo​cho​dów i ha​ła​śli​wych grup tu​ry​stów, zja​wi​ła się przed nią por​cja wy​twor​nie za​ró​żo​wio​nej pie​czo​nej ja​gnię​ci​ny. Tym ra​zem zdo​ła​ła po​ko​nać swo​je ga​stro​no​micz​ne upodo​ba​nia, a tak​że opo​ry, ja​kie wy​wo​ły​wa​ło w niej nie​mal su​ro​we mię​so, i rzu​ci​ła się na nie z łap​czy​wo​ścią ka​ni​ba​la. Po​tem nie​po​strze​że​nie to​wa​rzy​stwo za​czę​ło na​ra​stać, do​sia​da​no się, przy​su​wa​no krze​seł​ka, ze​sta​wia​no sto​li​ki, do sto​li​ków przy​sta​wia​no nowe krze​seł​ka. Wy​raź​nie było to sta​łe miej​sce spo​tkań. To​wa​rzy​stwo skła​da​ło się w więk​szo​ści z mło​dych lu​dzi, roz​ma​wia​ją​cych w ja​kimś ję​zy​ku sło​wiań​skim – może cze​skim czy pol​skim, a może ro​syj​skim, Hil​da nie umia​ła ich roz​róż​nić. Cza​sem w roz​mo​wie po​ja​wia​ły się hisz​pań​skie wy​ra​zy, w sło​wiań​skim po​to​ku wy​chwy​ty​wa​ła na​zwy hisz​pań​skich miast: Te​ru​el, Ma​dryt, Ali​can​te… Nie mo​gła się nie do​my​ślić, o czym mó​wio​no. Do nie​daw​na ga​ze​ty były peł​ne tych nazw, nie​miec​kie roz​gło​śnie za​chły​sty​wa​ły się opi​sa​mi czy​nów do​ko​na​nych przez asów Luft​waf​fe w bi​twach po​wietrz​nych z ra​dziec​ki​mi lot​ni​ka​mi – i jed​ni, i dru​dzy wy​stę​po​wa​li przy tym ofi​cjal​nie jako „ochot​ni​cy. Na​gle je​den z obec​nych coś po​wie​dział, po czym gorz​ko się roz​pła​kał, naj​wy​raź​niej pod wpły​wem al​ko​ho​lu – ale było oczy​wi​ste, że ci mło​dzi lu​dzie cier​pią i że prze​pi​ja​ją swo​je ostat​nie gro​sze przed wy​ru​sze​niem w mniej lub bar​dziej le​gal​ną po​dróż do oj​czy​zny. Wszy​scy byli dla niej nie​sły​cha​nie mili, pra​wi​li jej kom​ple​men​ty i nie usta​wa​li w do​le​wa​niu wina. Ona zaś, mile pod​eks​cy​to​wa​na, nie usta​wa​ła w jego po​chła​nia​niu. To​wa​rzy​stwo prze​cho​dzi​ło mo​stem Alek​san​dra III, kie​dy Hil​da, bez​tro​ska i w do​sko​na​łym hu​mo​rze, zrzu​ci​ła uwie​ra​ją​ce po ca​łym dniu cho​dze​nia pan​to​fle i ru​szy​ła da​lej na bo​sa​ka. Jej nowy przy​ja​ciel, któ​re​go na​zy​wa​ła wy​my​ślo​nym imie​niem Wła​dek, wy​jął jej pan​to​fle z rąk i ci​snął do rze​ki. Za​nim zdo​ła​ła za​pro​te​sto​wać, Wła​dek zdjął tak​że swo​je buty i rzu​cił za ba​lu​stra​dę. – Nie​strasz​ne nam stą​pać boso po roz​ża​rzo​nych wę​glach ży​cia! I za​raz z mo​stu syp​nął się deszcz bu​tów zzu​tych przez zde​spe​ro​wa​nych i prze​gra​nych obroń​ców Re​pu​bli​ki Hisz​pań​skiej, któ​rzy wła​śnie do​zna​li po​trze​by bo​se​go stą​pa​nia po roz​ża​rzo​nych wę​glach ży​cia. Z na​brze​ży pod mo​stem roz​le​gły się krzy​ki klo​szar​dów: – Hej, wy tam, po​wa​rio​wa​li​ście? – Po​wa​rio​wa​li​śmy! – pa​dła od​po​wiedź. – To chodź​cie do nas! – A ma​cie wino? – A wy ma​cie pa​pie​ro​sy? Trans​ak​cja zo​sta​ła za​war​ta, bu​tel​ka ta​nie​go wina prze​cho​dzi​ła z rąk do rąk, a na fi​la​rach

mo​stu, któ​ry udzie​lił schro​nie​nia klo​szar​dom i przy​by​łym z fron​tów woj​ny do​mo​wej mło​dym com​pa​ñe​ros, igra​ły świa​teł​ka od​bi​te w wo​dach Se​kwa​ny. Mi​ja​ła dru​ga, kie​dy ktoś za​in​to​no​wał Mar​sy​lian​kę. Wi​dać na​de​szła pora zdo​by​wa​nia Ba​sty​lii. – Jaka ja je​stem zmę​czo​na – szep​nę​ła nie​śmia​ło Hil​da, któ​ra nie czu​ła się na si​łach uczest​ni​czyć w re​wo​lu​cji. Wła​dek wziął ją za rękę i obo​je nie​po​strze​że​nie wy​mknę​li się na ka​mien​ne scho​dy. – Gdzie miesz​kasz? – spy​tał, gdy znów zna​leź​li się na mo​ście. Ro​zej​rza​ła się bez​rad​nie. – Da​le​ko, aż w Ivry. – Za póź​no na ostat​nie me​tro, za wcze​śnie na pierw​sze. Szko​da pie​nię​dzy na tak​sów​kę, prze​no​cu​jesz u mnie… To bli​sko, mam taki po​ko​ik na man​sar​dzie. Tro​chę cia​sno, ale się zmie​ści​my. A może się bo​isz? – Nie boję się – po​wie​dzia​ła dziel​nie Hil​da. – I słusz​nie. My nie ata​ku​je​my pi​ja​nych ko​biet. – Ja nie je​stem pi​ja​na! – Oczy​wi​ście, że je​steś. Trzeź​wi lu​dzie nie wrzu​ca​ją swo​ich bu​tów do rze​ki. – To ty je wrzu​ci​łeś. – Se​rio? Ależ ty je​steś dro​bia​zgo​wa. I chwy​ciw​szy się za ręce, bosi, prze​mie​rzy​li bez​lud​ny o tej go​dzi​nie most.

12 Hil​da za​miesz​ka​ła u tego dziw​ne​go chło​pa​ka, któ​ry da​lej ukry​wał swo​je imię i na​ro​do​wość. Mimo to było jej do​brze, czu​ła się bez​piecz​nie, udzie​la​ła jej się jego lek​ko​myśl​ność, a może tyl​ko po​zor​na bez​tro​ska. Rada była, że nowy przy​ja​ciel nie zno​si jej nie​miec​kie​go imie​nia i na​zy​wa​ją „Rösle​in” – Ró​życz​ka. Nie było ja​sne, ani z cze​go on żyje, ani co ma za​miar ro​bić w Pa​ry​żu. Czu​ło się tyl​ko, że cze​ka na coś, o co na​wet nie śmia​ła za​py​tać. W ogó​le nie za​da​wa​ła py​tań – z góry wie​dzia​ła, że się wy​krę​ci ja​kimś żar​ci​kiem. Tyl​ko raz, sku​lo​na z zim​na w jego ob​ję​ciach, ostroż​nie za​da​ła py​ta​nie, któ​re od daw​na w niej tkwi​ło: – Po ja​kie​mu roz​ma​wia​li​ście wte​dy w re​stau​ra​cji? – Po por​tu​gal​sku – od​parł bez wa​ha​nia. – Skąd! To był ja​kiś sło​wiań​ski ję​zyk. – Se​rio? – zdzi​wił się. – A ja za​wsze my​śla​łem, że to jest por​tu​gal​ski. Była go​to​wa da​lej roz​wi​jać swo​je lin​gwi​stycz​ne obiek​cje, ale za​mknął jej usta po​ca​łun​kiem. Po wi​zy​cie w po​bli​skim ki​nie, gdzie po​szli na Pépé le Moko z Je​anem Gą​bi​nem, przy​po​mnia​ła so​bie obej​rza​ną tam kro​ni​kę fil​mo​wą, wciąż jesz​cze wał​ku​ją​cą te​mat Hisz​pa​nii, i spy​ta​ła: – Czy ty cza​sem nie je​steś anar​chi​stą? – Nie – od​parł. – Je​stem po​li​glo​tą. To naj​wy​raź​niej nie była cała praw​da i mia​ła ją po​znać o wie​le póź​niej – kie​dy już osta​tecz​nie od​wyk​nie od za​da​wa​nia ja​kich​kol​wiek py​tań. Mi​jał ty​dzień od prze​pro​wadz​ki Hil​dy do mło​de​go czło​wie​ka o umow​nym imie​niu Wła​dek. Szła uli​cą, trzy​ma​jąc obu​rącz wiel​ką pa​pie​ro​wą tor​bę z chle​bem, bu​tel​ką wina, dwo​ma su​ro​wy​mi bef​szty​ka​mi i głów​ką sa​ła​ty. Zaj​mo​wa​ła się go​spo​dar​stwem, pod​czas gdy jej mło​dy opie​kun prze​pa​dał na całe go​dzi​ny w ja​kichś swo​ich nie​ja​snych spra​wach. We​szła scho​da​mi pro​wa​dzą​cy​mi na man​sar​dę, ta​kie scho​dy mia​ła po​ło​wa do​mów w Pa​ry​żu – sta​re, nie​wy​god​ne i za​pusz​czo​ne. Na gó​rze zdzi​wi​ło ją, że drzwi są otwar​te. Za​wo​ła​ła „Wła​dek!”, a nie usły​szaw​szy od​po​wie​dzi, ostroż​nie zaj​rza​ła do środ​ka. W środ​ku pa​no​wał cał​ko​wi​ty cha​os: roz​włó​czo​na po​ściel, po​wy​su​wa​ne szu​fla​dy, roz​rzu​co​ne pa​pie​ry. Le​żą​cy na pod​ło​dze ma​te​rac, na któ​rym sy​piał Wła​dek, był roz​cię​ty, wy​pa​tro​szo​ny i rzu​co​ny w kąt, wszę​dzie wa​la​ła się mor​ska tra​wa. Na​wet jej mała wa​li​zecz​ka, z któ​rą przy​je​cha​ła z Nie​miec, za​wie​ra​ją​ca rze​czy po​trzeb​ne na trzy​dnio​wy po​byt, była otwar​ta i mia​ła roz​pru​tą pod​szew​kę. Jak​by ja​kiś hu​ra​gan prze​szedł przez to małe po​miesz​cze​nie i znisz​czył wszyst​ko po dro​dze. Hil​da sta​ła w osłu​pie​niu w drzwiach, ści​ska​jąc tor​bę z wik​tu​ała​mi, i nie ro​zu​mia​ła, co tu się sta​ło. Usły​sza​ła za sobą cięż​ki od​dech gru​bej kon​sjerż​ki, któ​ra z tru​dem wdra​py​wa​ła się po scho​dach. – Et vo​ilà, ma​de​mo​isel​le! Ci idio​ci z po​li​cji prze​wró​ci​li wszyst​ko do góry no​ga​mi! – Ale dla​cze​go? – A czy to oni coś po​wie​dzą? W każ​dym ra​zie wy​cho​dzi na to, że ten mło​dy pan uciekł z

obo​zu je​niec​kie​go czy coś w tym ro​dza​ju. Bied​ny, na​wet nie miał do​ku​men​tów. Za​bra​li go i tyle… Ale nie wie​rzę, żeby on był zło​dzie​jem czy prze​stęp​cą. Taki uprzej​my i sym​pa​tycz​ny! W jej to​nie po​brzmie​wa​ła lek​ka ob​łu​da – na ca​łym świe​cie so​li​dar​ność por​tie​rów z lo​ka​to​ra​mi koń​czy się w mo​men​cie kon​tak​tu z po​li​cją. Na​bra​ła po​wie​trza i spy​ta​ła de​li​kat​nie: – A czy pa​nien​ka tu zo​sta​nie? Py​tam, bo dziś był pan Le​blanc. Po​wie​dział, że wy​łą​czy świa​tło i gaz, bo po​wie​dział, że ten mło​dy pan nie pła​cił czyn​szu przez dwa mie​sią​ce… – Nie, nie zo​sta​nę – po​wie​dzia​ła zde​cy​do​wa​nie Hil​da, choć nie mia​ła po​ję​cia, do​kąd pój​dzie. Pew​nie z po​wro​tem do tam​te​go ho​te​li​ku z ga​sną​cą dru​gą gwiazd​ką. – Ile wy​no​si ten dług? – Sto dzie​więć​dzie​siąt dwa fran​ki, ma​de​mo​isel​le. Się​gnę​ła do swo​je​go cie​niut​kie​go port​fe​la i po​da​ła dwa bank​no​ty. – Resz​tę pro​szę za​trzy​mać. – Dzię​ku​ję, ma​de​mo​isel​le. Pro​szę się nie gnie​wać, ale… – Spoj​rza​ła w dół scho​dów, a nie zo​ba​czyw​szy ni​ko​go, kto mógł​by pod​słu​chi​wać, po​ufa​le spy​ta​ła: – Pro​szę się nie gnie​wać, ale czy ten pań przy​pad​kiem nie jest nie​miec​kim szpie​giem? – Nie – od​par​ła Hil​da. – On jest po​li​glo​tą. Kon​sjerż​ka ski​nę​ła gło​wą z peł​nym zro​zu​mie​nia współ​czu​ciem.

13 Bul​wa​rem Chu​san po​su​wa​ły się rów​no​le​gle i nie​bez​piecz​nie bli​sko sie​bie dwie rik​sze, bose nogi ku​li​sów rów​no​mier​nie i dźwięcz​nie pla​ska​ły po wil​got​nym, tłu​stym as​fal​cie. Umie​jęt​nie ma​new​ro​wa​li w po​to​ku in​nych riksz, ro​we​rów i nie​licz​nych sa​mo​cho​dów, nie od​da​la​jąc się od sie​bie. Ruch w Szan​gha​ju był le​wo​stron​ny, An​gli​cy tak​że tu​taj na​rzu​ci​li swo​je re​gu​ły. W jed​nej rik​szy, skrzy​żo​waw​szy nogi w bia​łych bu​ci​kach, sie​dział roz​par​ty mło​dy Chiń​czyk w bia​łym ubra​niu z szan​tun​gu i w bia​łej pa​na​mie, chło​dząc się ma​łym wa​chla​rzy​kiem. Dru​ga, rów​no​le​gła rik​sza wio​zła jego ba​gaż – wiel​ką skó​rza​ną wa​li​zę ob​le​pio​ną zgod​nie z modą na​klej​ka​mi wszel​kich moż​li​wych ho​te​li i świa​to​wych ku​ror​tów, w któ​rych noga wła​ści​cie​la mo​gła ni​g​dy nie po​stać. Był to znak pre​sti​żu i do​wód wy​so​kiej po​zy​cji w spo​łe​czeń​stwie, cho​ciaż tu​taj już nie ro​bił daw​ne​go wra​że​nia. Do mia​sta co​dzien​nie przy​by​wa​li bo​wiem bo​ga​ci chiń​scy przed​się​bior​cy z Bir​my, Su​ri​na​mu, Ma​kao, nie na​le​że​li też do rzad​ko​ści przy​by​sze ze Sta​nów; byli to daw​ni wła​ści​cie​le ba​rów, re​stau​ra​cji oraz nie​le​gal​nych i le​gal​nych do​mów pu​blicz​nych czy do​mów gry w chiń​skich dziel​ni​cach San Fran​ci​sco lub Los An​ge​les, któ​rzy zgro​ma​dziw​szy więk​szy czy mniej​szy ma​ją​tek, przy​jeż​dża​li te​raz do kra​ju przod​ków, by roz​krę​cić ja​kiś lu​kra​tyw​ny in​te​res. Ku​lis prze​wo​żą​cy ba​gaż prze​bie​rał bo​sy​mi no​ga​mi po as​fal​cie, rzu​ca​jąc za​cie​ka​wio​ne spoj​rze​nia na pa​sa​że​ra rik​szy. „Co za cza​sy na​sta​ły, mat​ko dro​ga! Męż​czyź​ni sta​li się ko​bie​ta​mi i krę​cą wa​chla​rza​mi z san​da​ło​we​go drze​wa jak ge​ne​ral​skie kon​ku​bi​ny. Za to ko​bie​ty zaj​mu​ją się mę​ski​mi spra​wa​mi, prze​sia​du​ją w karcz​mach i na​wet idą na woj​nę. Mło​de dziew​czę​ta prze​sta​ły ban​da​żo​wać so​bie sto​py i cho​dzić jak wró​bel​ki. Cho​ciaż praw​dę mó​wiąc, to, że za​nie​cha​ły tej tra​dy​cji, nie jest aż ta​kie złe! Bo kie​dy na sta​rość ich sto​py prze​kształ​cą się w bo​le​sne ki​ku​ty, mło​dzi mu​sie​li​by je no​sić na ple​cach do pa​go​dy. Tak, tak, mój pa​ni​czy​ku! Ja mam nie wie​dzieć, co to zna​czy sta​ra ko​bie​ta z no​ga​mi jak ki​ku​ty? Nie no​si​łem to swo​jej mat​ki, by spa​li​ła tro​chę nie​biań​skich pie​nię​dzy w pa​go​dzie Lun​gh​wa? Ale wte​dy męż​czyź​ni byli męż​czy​zna​mi, a Chiń​czy​cy – Chiń​czy​ka​mi. Wie​dzie​li, że bia​łe ubra​nia nosi się na znak ża​ło​by i że biel jest ko​lo​rem śmier​ci. Wie​dzie​li od pie​luch! A ty, mój pa​ni​czy​ku, je​steś cały na bia​ło, jak​by mat​ka ci umar​ła, i we​so​ło roz​glą​dasz się na​oko​ło, jak​by mat​ka ci nie umar​ła, tfu!” Taki wy​ima​gi​no​wa​ny dia​log pro​wa​dził z za​ro​zu​mia​łym pa​nem w bia​łym je​dwab​nym szan​tun​gu ob​dar​ty ku​lis i w pod​nie​ce​niu bez​gło​śnie po​ru​szał usta​mi, bie​gnąc wiel​ki​mi, rów​no​mier​ny​mi kro​ka​mi rów​no​le​gle z dru​gą rik​szą. A pa​sa​żer chło​dził twarz wa​chla​rzy​kiem i na​wet nie po​dej​rze​wał, że jest part​ne​rem w dra​ma​tycz​nej dys​pu​cie na te​mat no​wych cza​sów. Przed skrzy​żo​wa​niem Chu​san z North Si​chu​an Road rik​sze zwol​ni​ły, ku​li​si po mi​strzow​sku za​par​li się sto​pa​mi w jezd​nię, by prze​zwy​cię​żyć siłę bez​wład​no​ści i rik​sze płyn​nie za​trzy​ma​ły się jed​na za dru​gą przy chod​ni​ku przed czer​wo​nym ni​skim, jed​no​pię​tro​wym bu​dyn​kiem. Oto​czo​ny ma​syw​ny​mi ka​mien​ny​mi bu​dyn​ka​mi w sty​lu ko​lo​nial​nym przy​po​mi​nał on chiń​ski cy​tat w dłu​gim an​giel​skim zda​niu i było coś sta​ro​mod​nie mi​łe​go w jego osa​mot​nie​niu, w wy​wi​nię​tych ku gó​rze na​roż​ni​kach da​chu po​kry​te​go zie​lo​ną po​le​wa​ną da​chów​ką, w mi​nia​tu​ro​wych okien​kach pię​tra i w zło​ci​sto​żół​tej ple​cion​ce prze​sła​nia​ją​cych je krat, któ​rych bar​wa jesz​cze bar​dziej pod​kre​śla​ła wi​śnio​wą czer​wień bu​dyn​ku. Z boku pio​no​wo mi​go​ta​ły trzy neo​no​we chiń​skie zna​ki – na han​dlo​wych uli​cach Szan​gha​ju wszyst​ko mu​sia​ło mi​go​tać dzień i noc, błysz​czeć, przy​cią​gać uwa​gę swą barw​no​ścią. Po​zio​my i znacz​nie skrom​niej​szy był szyld z ła​ciń​skim na​pi​sem FOTO AGFA. Nie wia​do​mo, jak to

brzmi po chiń​sku, ale w przy​bli​że​niu taka mu​sia​ła być treść trzech mi​go​czą​cych zna​ków. Na​pis na szy​bie za​mknię​tych drzwi gło​sił po an​giel​sku i po chiń​sku: „Za​mknię​te”. Była pew​nie prze​rwa obia​do​wa, któ​ra w le​cie, przy tu​tej​szym wil​got​nym i lep​kim upa​le, trwa​ła do pią​tej, kie​dy od mo​rza za​czy​nał wiać wie​trzyk. Wy​siadł​szy z rik​szy, do​stoj​ny pa​sa​żer za​dzwo​nił i, cze​ka​jąc, rzu​cił wzro​kiem na wi​try​nę. A tam roz​ko​cha​ny​mi oczy​ma wpa​try​wa​li się w sie​bie Ro​bert Tay​lor i Gre​ta Gar​bo, Fred Asta​ire i Gin​ger Ro​gers – w prze​dziw​ny spo​sób ręcz​nie pod​ko​lo​ro​wa​ni, nie​mal nie​roz​po​zna​wal​ni w tych cu​kier​ko​wych bar​wach. Wo​kół nich pysz​ni​ła się cała se​ria in​dy​wi​du​al​nych i gru​po​wych por​tre​tów – wzór mi​strzo​stwa za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go w ubar​wia​niu ane​micz​nych czar​no-bia​łych zdjęć. Chiń​scy klien​ci to lu​bi​li: prze​cież nie by​ło​by sen​su wy​da​wać pie​nię​dzy, gdy​by wszyst​ko na zdję​ciu nie było bar​dziej ko​lo​ro​we i ma​low​ni​cze niż w ży​ciu! Drzwi otwo​rzy​ły się do wtó​ru me​lo​dyj​ne​go dzwon​ka i w pro​gu sta​nął ja​sno​wło​sy ol​brzym o ja​snych, wod​ni​stych oczach w na​brzmia​łej i lśnią​cej od potu twa​rzy. Wło​sy miał roz​czo​chra​ne, cała jego po​wierz​chow​ność zdra​dza​ła za​nie​dba​nie i zbyt czę​sty kon​takt z al​ko​ho​lem – nie​rzad​kie zja​wi​sko u Eu​ro​pej​czy​ków na tych sze​ro​ko​ściach geo​gra​ficz​nych. Wi​dać prze​rwa​no mu po​po​łu​dnio​wą drzem​kę, bo gło​śno ziew​nął. – Dzień doby, sir. Przy​wio​złem to​war – po​wie​dział Chiń​czyk po an​giel​sku, zdjąw​szy ka​pe​lusz i skło​niw​szy się z sza​cun​kiem, lecz po​wścią​gli​wie, z po​czu​ciem wła​snej god​no​ści. – Ach tak, to​war… No do​brze, pro​szę po​ka​zać! – Po czym na​stą​pi​ło ko​lej​ne obo​jęt​ne ziew​nię​cie. Po​dróż​ny dał znak ręką i ku​lis, któ​ry prze​wo​ził ba​gaż, ze skwa​pli​wym en​tu​zja​zmem, nie​za​kłó​co​nym ci​chą dez​apro​ba​tą wo​bec bia​ło ubra​ne​go ro​da​ka, po​rwał wa​liz​kę i nie​mal bie​giem wniósł do środ​ka. Jego drob​ne, usłuż​ne krocz​ki były de​mon​stra​cją gor​li​wo​ści, ma​ją​cej wpły​nąć na zwięk​sze​nie na​piw​ku. Po​dróż​ny po​dał ku​li​som po jed​nym wy​tłusz​czo​nym, po​gnie​cio​nym bank​no​cie i wład​czym ge​stem ka​zał odejść. Ku​li​si jed​nak oczy​wi​ście nie ode​szli – wy​bu​chła jed​na z tych prze​ćwi​czo​nych przez licz​ne po​ko​le​nia pi​skli​wych kłót​ni, ma​ją​cych na celu udo​wod​nie​nie, że pie​nię​dzy jest o wie​le za mało, że oni bie​gli jak na​le​ży, pod​czas gdy „ma​sta-ma​sta” nie za​pła​cił jak na​le​ży. „Ma​sta-ma​sta” we​dług chiń​skie​go fo​ne​tycz​ne​go wy​czu​cia brzmia​ło cał​kiem jak „mi​ster” czy „ma​ster” i tu​tej​si bo​so​no​dzy ku​li​si uży​wa​li tego zwro​tu z głę​bo​kim i nie​za​chwia​nym prze​ko​na​niem, że mó​wią po an​giel​sku. Ze swej stro​ny pysz​ny „ma​sta-ma​sta” w nie​mal ta​kiej sa​mej za​an​ga​żo​wa​nej to​na​cji oznaj​mił im, że są sy​na​mi żół​wi i wnu​ka​mi żab, chci​wy​mi zło​dzie​ja​mi i naj​po​dlej​szy​mi oszu​sta​mi. Po​tem gniew​nie wrzu​cił w ich wy​cią​gnię​te dło​nie po mo​ne​cie, na co roz​pro​mie​nie​ni ku​li​si ni​sko się po​kło​ni​li i znik​nę​li ra​zem ze swo​imi rik​sza​mi, chi​cho​cąc z ra​do​ści, że uda​ło im się prze​chy​trzyć przy​by​sza.

14 Obaj – przy​bysz i ja​sno​wło​sy ol​brzym – we​szli do mrocz​ne​go po​miesz​cze​nia ze spusz​czo​ny​mi trzci​no​wy​mi ro​le​ta​mi. Przy​po​mi​na​ją​cy śmi​gło sa​mo​lo​tu wen​ty​la​tor pod su​fi​tem usil​nie pra​co​wał, ale jego ruch tyl​ko mie​szał wil​got​ne, cie​płe po​wie​trze, nie przy​no​sząc chło​du. Go​spo​darz z roz​tar​gnie​niem wyj​rzał na uli​cę, po czym za​mknął drzwi na klucz, spraw​dziw​szy, czy ta​blicz​ka z na​pi​sem „Za​mknię​te” jest od​po​wied​nio zwró​co​na na ze​wnątrz. Do​pie​ro po​tem w mil​cze​niu otwo​rzył ob​ję​cia i wiel​ki​mi jak ło​pa​ty rę​ka​mi ob​jął Chiń​czy​ka. Nie było im ła​two po​ca​ło​wać się w po​licz​ki – Eu​ro​pej​czyk był zbyt wy​so​ki i mu​siał się po​chy​lić, a Chiń​czyk zbyt ni​ski, co zmu​sza​ło go do sta​nię​cia na pal​cach. Z pew​nym wy​sił​kiem i przy odro​bi​nie do​brej woli do​peł​ni​li jed​nak ry​tu​ału, po czym go​spo​darz pro​tek​cjo​nal​nie po​kle​pał Chiń​czy​ka po ple​cach jak do​bre i po​słusz​ne dziec​ko. – Spraw​dzi​łeś, czy nie masz ogo​na? – spy​tał. – Ci z Kem​pe​itai kom​plet​nie po​fik​so​wa​li i chy​ba już tyl​ko w ki​blach nie mają szpie​gów. „Kem​pe​itai” było sło​wem bu​dzą​cym nie​mal mi​stycz​ną gro​zę. Tak na​zy​wa​ła się taj​na po​li​cja oku​pan​ta, ja​poń​skie ge​sta​po sie​ją​ce prze​ra​że​nie wśród nie​le​gal​nych an​ty​ja​poń​skich ru​chów stu​denc​kich oraz okrut​nie prze​śla​do​wa​nych na​cjo​na​li​stycz​nych i ko​mu​ni​stycz​nych or​ga​ni​za​cji kon​spi​ra​cyj​nych dzia​ła​ją​cych na oku​po​wa​nym chiń​skim te​ry​to​rium. – A jak my​ślisz? Może to przy​pa​dek, że wczo​raj prze​gra​łem sto do​la​rów w ma​dżon​ga? Wstyd i hań​ba! I nie do​my​ślisz się, kto je ode mnie wy​grał. Sam Sa​ney​oshi-san. Ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi był sze​fem szan​ghaj​skiej dy​rek​cji Kem​pe​itai, po​two​rem ła​mią​cym żyw​cem ko​ści i wie​sza​ją​cym swo​je ofia​ry za nogi, cy​nicz​nym ła​pów​ka​rzem i nie​ule​czal​nym ha​zar​dzi​stą. – Sa​ney​oshi? – wy​krzyk​nął Eu​ro​pej​czyk. – Chy​ba zwa​rio​wa​łeś, żeby sa​me​mu wła​zić im w łapy! – Cze​mu nie? Prze​cież nie śmier​dzę! Sa​ney​oshi na​wet uprzej​mie za​pro​po​no​wał mi póź​niej od​wie​zie​nie swo​im sa​mo​cho​dem do Park Ho​te​lu. Ci chłop​cy z Kem​pe​itai są wspa​nia​li. My​ślę na​wet, że nie​dłu​go do​ko​na​ją uda​nej pró​by zwer​bo​wa​nia mnie jako in​for​ma​to​ra. Chy​ba że ich wy​prze​dzi ma​jor Sma​dley z mi​sji ame​ry​kań​skiej. – Będę się szczy​cił, że cię znam – mruk​nął kwa​śno blon​dyn. – Mo​żesz się już szczy​cić. Zwłasz​cza je​śli mi po​mo​żesz za​nieść tę wa​li​zę na górę. Ol​brzym, sa​piąc, wniósł ba​gaż po wą​skich ciem​nych scho​dach. Pod​czas gdy Chiń​czyk, ko​ły​sząc się na bam​bu​so​wym bu​ja​nym fo​te​lu, chło​dził so​bie twarz wa​chla​rzem, ol​brzym, przy​kuc​nąw​szy w nie​wy​god​nej po​zy​cji, otwo​rzył za​sa​pa​ny wa​liz​kę. W środ​ku nie było żad​nych rze​czy oso​bi​stych, tyl​ko pła​ska skrzyn​ka z nie​he​blo​wa​ne​go sy​be​ryj​skie​go ce​dru z czar​nym, na​ma​lo​wa​nym za po​mo​cą sza​blo​nu na​pi​sem: „Ural​mash – USSR”. Nie było ła​two otwo​rzyć moc​no przy​bi​tą po​kry​wę, spod któ​rej uka​za​ły się za​bez​pie​cza​ją​ce wió​ry. Po chwi​li na pod​ło​dze sta​ły roz​miesz​czo​ne sta​ran​nie jak na wy​sta​wie lam​py ra​dio​we, kon​den​sa​to​ry, opor​ni​ki, cew​ki, am​pe​ro​mierz i mo​du​la​tor oraz róż​ne inne dro​bia​zgi po​trzeb​ne do zmon​to​wa​nia na​daj​ni​ka krót​ko​fa​lo​we​go. Chiń​czyk w mil​cze​niu ko​ły​sał się na fo​te​lu, pod​czas gdy go​spo​darz sta​ran​nie oglą​dał po​szcze​gól​ne czę​ści, gła​dził je lub po pro​stu usu​wał z nich kurz i reszt​ki wió​rów. Na za​koń​cze​-

nie uca​ło​wał jed​ną z lamp, uniósł ją jak po​chod​nię no​wo​jor​skiej Sta​tui Wol​no​ści i uro​czy​ście oznaj​mił to​nem jak​by za​po​wia​da​ją​cym hi​sto​rycz​ną pro​kla​ma​cję: – Na​resz​cie! Tung​sram, UX 210! – Nie wi​dząc jed​nak re​ak​cji na swój en​tu​zjazm, opu​ścił rękę i spy​tał rze​czo​wo: – A co z szy​fran​tem? – Bę​dzie – od​parł krót​ko Chiń​czyk. – Z „Ram​saya” po​szła przez Frank​furt wia​do​mość do fir​my. Głów​ny szef obie​cał. – Obie​cy​wać to oni umie​ją, go​rzej z re​ali​za​cją. A czy prze​ka​za​łeś „Ram​say​owi”, że szy​frant po​wi​nien znać ję​zy​ki i ste​no​gra​fię? To ab​so​lut​nie ko​niecz​ne! – Ach tak, ab​so​lut​nie ko​niecz​ne. A może jesz​cze po​wi​nien znać ba​let kla​sycz​ny, ar​che​olo​gię i try​go​no​me​trię? Albo coś bar​dziej re​pre​zen​ta​cyj​ne​go? W gło​sie blon​dy​na była za​bój​cza iro​nia: – Słu​chaj, za​wsze ce​ni​łem two​ją wy​jąt​ko​wą in​te​li​gen​cję! Anie ma na świe​cie mą​drzej​sze​go czło​wie​ka niż mą​dry Chiń​czyk. Gdy cho​dzi o re​pre​zen​ta​cyj​ne idee, to ma ich mnó​stwo. Po​świę​cił mi​lion lu​dzi, by zbu​do​wać Wiel​ki Mur Chiń​ski, któ​ry za​miast uchro​nić Chiń​czy​ków przed na​jaz​dem mon​gol​skim, uchro​nił Mon​go​łów przed chiń​ską ofen​sy​wą. A po​tem, kie​dy nie wie​dział, co z nim zro​bić, ogło​sił go atrak​cją tu​ry​stycz​ną. Gość spo​koj​nie się bu​jał na fo​te​lu, a na​wet ziew​nął, może z bra​ku tle​nu, nim rzekł: – Tyl​ko że jest ktoś jesz​cze mą​drzej​szy, a mia​no​wi​cie mą​dry Nie​miec. Nie mó​wię o to​bie, ty je​steś za​spa​nym Sak​soń​czy​kiem. Mą​dry Nie​miec od cza​su do cza​su wpa​da na po​mysł roz​po​czę​cia strasz​li​wej woj​ny, choć w głę​bi du​szy czu​je, że ją prze​gra. Po​dob​nie jak tę, któ​ra wy​buch​nie w cią​gu mie​sią​ca. Ale nie roz​pra​szaj​my się. Co da​lej? – To, że dziś w Szan​gha​ju na​da​je, wiesz ile re​gio​nal​nych ra​dio​sta​cji? Nie uwie​rzysz – sześć​dzie​siąt dwie! Na każ​dym mi​kro​nie ska​li w prze​dzia​le od trzy​dzie​stu dzie​wię​ciu do sześć​dzie​się​ciu me​trów ra​dio​sta​cja, kręć​ka moż​na do​stać! Po fran​cu​sku, an​giel​sku, nie​miec​ku, chiń​sku, ja​poń​sku. Na​wet w ję​zy​kach hin​di i far​si! I że​byś wie​dział, ja​kie in​for​ma​cje na​da​ją od rana do wie​czo​ra! Nie wiem, skąd je bio​rą, ale na​da​ją naj​swo​bod​niej w świę​cie, bo sy​gnał nie do​cho​dzi na​wet do Nan​ki​nu. Tym​cza​sem w od​le​gło​ści dwu​na​stu ty​się​cy ki​lo​me​trów stąd da​li​by nie wia​do​mo co, żeby te in​for​ma​cje mieć. A je​śli na do​da​tek ich oświe​ci​my, że już do​brze sły​chać tak​że nie​miec​ki na​daj​nik w Xi​nxiang, to chy​ba ze​mdle​ją. To dla​te​go, że te na​zi​stow​skie przy​głu​py otwar​cie, bez żad​nych szy​frów i ko​dów, wy​mie​nia​ją za in​for​ma​cję po​trzeb​ną dla swo​jej bazy w Tang​shan wszyst​ko to, co w Ber​li​nie jest po​dob​no ści​śle taj​ne. Streng Ge​he​im. A jak​że! Chcesz mi coś mą​dre​go po​wie​dzieć? To już była wia​do​mość. Tak przy​naj​mniej uwa​żał Eu​ro​pej​czyk, ob​rzu​ca​jąc roz​pro​mie​nio​nym wzro​kiem bu​dow​ni​cze​go chiń​skie​go muru. W Jüter​bog pod Pocz​da​mem funk​cjo​no​wał po​li​gon, na któ​rym w naj​ści​ślej​szej ta​jem​ni​cy prze​pro​wa​dza​no woj​sko​wo-tech​nicz​ne ba​da​nia do​ty​czą​ce no​wych pa​liw sa​mo​lo​to​wych, bu​do​wy ra​kiet i sil​ni​ków od​rzu​to​wych. Nie bez pod​staw uwa​ża​no, że ich wy​ni​ki okre​ślą nowe, do​tych​czas nie​zna​ne moż​li​wo​ści współ​cze​snej woj​ny. Dla​te​go też bu​dzi​ły one co​raz więk​sze za​in​te​re​so​wa​nie ra​dziec​kie​go wy​wia​du oraz nie mniej​szą cie​ka​wość an​giel​skich i ame​ry​kań​skich służb wy​wia​dow​czych. Ucze​ni nie​miec​cy osią​gnę​li w tej dzie​dzi​nie znacz​ne suk​ce​sy, a te​raz oka​zy​wa​ło się, że to, cze​go nie moż​na było się do​wie​dzieć bez​po​śred​nio ze źró​dła, jest przy​naj​mniej czę​ścio​wo do​stęp​ne po​przez bazę w Tang​shan, zbu​do​wa​ną i ob​słu​gi​wa​ną przez nie​miec​kich spe​cja​li​stów jako bliź​nia​czą bazę po​li​go​nu w Jüter​bog. W tym sa​mym cza​sie, jak wy​ni​ka​ło z prze​ję​tych ko​mu​ni​ka​tów ra​dio​wych, rząd Ku​omin​tan​-

gu za​trud​nił sie​dem​dzie​się​ciu na​zi​stow​skich wyż​szych do​rad​ców woj​sko​wych na cze​le z ge​ne​ra​łem von Se​eck​tem. Inna wia​do​mość była taka, że były Grup​pen​füh​rer od​dzia​łu sztur​mo​we​go Ber​lin-Bran​den​burg Wal​ter Sten​nes sta​nął na cze​le gru​py ope​ra​cyj​nej spe​cja​li​stów nie​miec​kich, wspie​ra​ją​cej re​ali​zo​wa​ne wspól​nie z I.G. Far​ben pro​jek​ty stwo​rze​nia i wdro​że​nia bo​jo​wych sub​stan​cji che​micz​nych o ko​do​wych na​zwach „We​is​skreuz”, „Grun​kreuz”, „Blau​kreuz” i „Gelb​kreuz”. Inna nie​miec​ka gru​pa opra​co​wy​wa​ła na po​trze​by Ku​omin​tan​gu fan​ta​stycz​nie efek​tyw​ną cze​ską lek​ką broń, któ​ra tu​taj, w chiń​skim wa​rian​cie, otrzy​ma​ła na​zwę „Jiang Zhong​zheng” od na​zwi​ska ge​ne​ra​ła Czang Kaj-sze​ka. Zna​cze​nie i au​to​ry​tet tych na​zi​stow​skich spe​cja​li​stów i do​rad​ców znacz​nie wzro​sły po tym, jak ame​ry​kań​ski do​rad​ca woj​sko​wy Czang Kaj-sze​ka – słyn​ny nie​gdyś lot​nik Char​les Au​gu​stus Lind​bergh, któ​ry po raz pierw​szy prze​le​ciał bez lą​do​wa​nia Oce​an Atlan​tyc​ki – otwar​cie wy​ra​ził swo​ją sym​pa​tię i bez​wa​run​ko​we po​par​cie w sto​sun​ku do na​ro​do​we​go so​cja​li​zmu. A na​wet dzie​ci wie​dzia​ły, że Lind​bergh nie jest sam i że wy​ra​ża na​stro​je okre​ślo​nych wpły​wo​wych śro​do​wisk w Sta​nach. To​kio przy​my​ka​ło na to oczy, zwłasz​cza kie​dy hi​tle​row​ski am​ba​sa​dor, ge​ne​rał ma​jor Eu​gen Ott, oso​bi​ście przed​sta​wił pre​mie​ro​wi księ​ciu Ko​noe i do​rad​cy ga​bi​ne​tu do spraw po​li​ty​ki za​gra​nicz​nej Kin​ka​zu Sa​ion​ji za​pew​nie​nie, że dzia​łal​ność ta nie jest skie​ro​wa​na prze​ciw​ko Ja​po​nii. Mo​gła ona za​tem sta​no​wić po​ten​cjal​ne nie​bez​pie​czeń​stwo tyl​ko dla ko​mu​ni​stów Mao i dla Związ​ku Ra​dziec​kie​go. A to sta​no​wi​ło do​brą wia​do​mość, któ​ra urzą​dza​ła wszyst​kich – od To​kio i Ber​li​na po Wa​szyng​ton. Chiń​czyk nie prze​jął się zbyt​nio tą in​for​ma​cją – wy​glą​da​ło, że obe​szła go ona tyle co ze​szło​rocz​ny śnieg. – Co da​lej? – po​wtó​rzył. – Trze​ba doić nie​bo! Doić tak, jak się doi szwaj​car​skie kro​wy! A do tego jest mi po​trzeb​ny ste​no​graf zna​ją​cy ję​zy​ki. Dzie​więt​na​sty wiek, mój ko​cha​ny i wiel​ce sza​no​wa​ny man​da​ry​nie, skoń​czył się trzy​dzie​ści osiem lat temu. Tym​cza​sem w cen​tra​li chle​ją do bia​łe​go rana, bu​dzą się póź​no i prze​spa​li zmia​nę ka​len​da​rza. Za dar​mo już nikt nic nie daje, trze​ba ana​li​zo​wać in​for​ma​cje po​śred​nie. Doić i ana​li​zo​wać, co zdo​jo​ne, doić i… jak​by tu po​wie​dzieć… – …ana​li​zo​wać, co zdo​jo​ne – po​mógł mu Chiń​czyk. – O, wła​śnie. A tam​ci cze​ka​ją, aż wszyst​ko im zo​sta​nie po​da​ne na ta​le​rzu jak kacz​ka po chiń​sku. Gar​ni​ro​wa​na wod​ny​mi kasz​ta​na​mi! Mach​nął ręką, wes​tchnął i pod​szedł do sza​fy chłod​ni​czej. Tam w nie​mal cał​ko​wi​cie sto​pio​nym lo​dzie wy​god​nie spo​czy​wa​ła bu​tel​ka ory​gi​nal​nej wód​ki Mo​skow​ska​ja. W Szan​gha​ju na​pój ten nie sta​no​wił eg​zo​tycz​nej rzad​ko​ści – choć sto​sun​ko​wo dro​gi w po​rów​na​niu z męt​ną wód​ką ry​żo​wą, był po​da​wa​ny w dzie​siąt​kach ro​syj​skich re​stau​ra​cji i go​spód daw​no tu osia​dłym nie​do​bit​kom bia​łej da​le​ko​wschod​niej ar​mii roz​strze​la​ne​go w Ir​kuc​ku ad​mi​ra​ła Alek​san​dra Wa​sil​je​wi​cza Koł​cza​ka. Trą​ci​li się w mil​cze​niu i cał​kiem po ro​syj​sku dusz​kiem opróż​ni​li kie​lisz​ki. Chiń​czyk otrzą​snął się, otarł ręką usta i po​wie​dział: – A pro​pos kacz​ki po chiń​sku gar​ni​ro​wa​nej wod​ny​mi kasz​ta​na​mi. Ja​kie masz pla​ny na dzi​siej​szy wie​czór? W tecz​ce po​staw​ne​go blon​dy​na, prze​cho​wy​wa​nej w sie​dzi​bie szan​ghaj​skiej dy​rek​cji Kem​pe​itai w „Domu przy mo​ście”, Brid​ge Ho​use, wid​niał za​pis: „Kle​in​bau​er, Al​fred Got​t​fried. Oby​wa​tel nie​miec​ki. Bez za​strze​żeń. Za​kład fo​to​gra​ficz​ny «Agfa», North Si​chu​an Rd. Tel. 24-11. Pije, miesz​ka sam. W Sz. od 1929 r. Z G. brak sy​gna​łów o nie​pra​wo​myśl​no​ści”.

Z do​ssier nie wy​ni​ka​ło, co ozna​cza „G”: Ger​ma​ny czy ge​sta​po. Nie mia​ło to szcze​gól​ne​go zna​cze​nia: w tym cza​sie dla służb spe​cjal​nych ca​łe​go świa​ta obie te na​zwy się po​kry​wa​ły. Nie zo​stał też tam od​no​to​wa​ny fakt, że wzmian​ko​wa​ny fo​to​graf od 1929 roku współ​pra​co​wał jako ra​dio​te​le​gra​fi​sta z szan​ghaj​skim ko​re​spon​den​tem ga​ze​ty „Frank​fur​ter Ze​itung”, nie​ja​kim dok​to​rem Ri​char​dem Sor​ge, cza​ru​ją​cym lwem sa​lo​no​wym, zdo​byw​cą ko​bie​cych serc, cy​ni​kiem i żar​tow​ni​siem. Cał​kiem nie​daw​no dok​tor nie​spo​dzie​wa​nie ulot​nił się w kie​run​ku To​kio, za​bie​ra​jąc ze sobą całe wy​po​sa​że​nie go​spo​dar​stwa no​szą​ce​go ko​do​wą na​zwę „Ram​say”. W Szan​gha​ju mia​ła po​zo​stać i funk​cjo​no​wać struk​tu​ra rów​no​le​gła; osie​ro​co​ny za​kład fo​to​gra​ficz​ny na​le​ża​ło po​now​nie wy​po​sa​żyć w ku​chen​ne dro​bia​zgi dzia​ła​ją​ce w sek​to​rze krót​ko​fa​lo​wym. Do​ssier Chiń​czy​ka było znacz​nie bo​gat​sze: „Cheng Su​jing, ur. Sha​oxing, okr. Hang​zhou, 1912. Wyż​sze, fil. chiń​ska i ang. Dzien​ni​karz »Chi​na Da​ily Post«. Tel. 27-35, Park Ho​tel. Do Jap. na​sta​wio​ny do​brze. Pra​wo​myśl​ny. Utrzy​mu​je przy​ja​ciel​skie kon​tak​ty z ja​poń​ski​mi ofi​ce​ra​mi i przed​się​bior​ca​mi. Re​fe​ren​cje: Hi​sao Ma​say​oshi z agen​cji pra​so​wej Ren​go Tsu​shin”. Ale i tu​taj były pew​ne luki: na pod​sta​wie tej in​for​ma​cji nikt by się nie do​my​ślił, że cho​dzi w niej o dru​gie​go tra​ga​rza, któ​ry w tam​ten li​sto​pa​do​wy wie​czór zbiegł po tra​pie „Cze​la​biń​ska”, dźwi​ga​jąc skrzy​nię z czę​ścia​mi za​pa​so​wy​mi do trak​to​rów „Ural​mash – USSR”. We​dług ofi​cjal​nych da​nych w tym sa​mym cza​sie ko​re​spon​dent „Chi​na Da​ily Post”, pan Cheng Su​jing, znaj​do​wał się w od​le​gło​ści se​tek ki​lo​me​trów od Szan​gha​ju, w miej​sco​wo​ści Tang​shan, do​kąd jako spe​cjal​ny wy​słan​nik zo​stał na dłuż​szy czas od​de​le​go​wa​ny. Ba​dał tam waż​ny dla Chin pro​blem pro​duk​cji, prze​twór​stwa i eks​por​tu ryżu, a ga​ze​ta w każ​dy po​nie​dzia​łek za​miesz​cza​ła jego ob​szer​ne i peł​ne eru​dy​cji ko​re​spon​den​cje. Pan Hi​sao Ma​say​oshi z szan​ghaj​skie​go biu​ra pre​sti​żo​wej ja​poń​skiej agen​cji pra​so​wej Ren​go Tsu​shin, czło​wiek sto​ją​cy poza wszel​ki​mi po​dej​rze​nia​mi, mógł​by zaś po​twier​dzić, że dwa dni wcze​śniej oso​bi​ście po​wi​tał w szan​ghaj​skim por​cie swo​je​go przy​ja​cie​la Su​jin​ga, po​wra​ca​ją​ce​go po dłuż​szej nie​obec​no​ści luk​su​so​wym pa​sa​żer​skim li​niow​cem „Yoko​ha​ma Mara”. Na​wia​sem mó​wiąc, cho​dzi​ły słu​chy, że gdzieś w re​jo​nie Tang​shan, skąd przy​by​wał pan Cheng Su​jing, ma się znaj​do​wać su​per​taj​ny po​li​gon woj​sko​wy, na któ​rym są wy​pró​bo​wy​wa​ne nowe pa​li​wa do sil​ni​ków od​rzu​to​wych, i że gdzieś w tych oko​li​cach trwa​ją pra​ce nad che​micz​ny​mi środ​ka​mi bo​jo​wy​mi. Nikt jed​nak nie mógł tego ani po​twier​dzić, ani zde​men​to​wać. W od​po​wie​dzi na po​wo​do​wa​ne za​wo​do​wą cie​ka​wo​ścią py​ta​nie swo​je​go ja​poń​skie​go ko​le​gi Su​jing dał wy​raz nie tyl​ko cał​ko​wi​tej igno​ran​cji w tej spra​wie, lecz i ab​so​lut​nej obo​jęt​no​ści.

15 Sie​dze​nie w ma​łej cu​kier​ni i snu​cie ma​rzeń o szczę​ściu nie jest ta​kie złe, ale więź​nio​wie Da​chau śmier​tel​nie znie​na​wi​dzi​li to tan​go. Było ono bo​wiem ulu​bio​ną me​lo​dią SS-Schar​füh​re​ra Han​sa Ste​in​bren​ne​ra, zna​ne​go póź​niej z ksią​żek wspo​mnie​nio​wych jako „po​twór z Da​chau”. Tą „małą cu​kier​nią” ża​ło​sna or​kie​stra, skła​da​ją​ca się głów​nie z nie​do​bit​ków Fil​har​mo​nii Drez​deń​skiej, od​pro​wa​dza​ła do pra​cy każ​de​go po​ran​ka punk​tu​al​nie o siód​mej Straf​kom​pa​nie Sie​ben – strasz​li​wą siód​mą kom​pa​nię kamą. Hans we​so​ło pod​śpie​wy​wał me​lo​dyj​kę, sam so​bie dy​ry​gu​jąc ki​jem, któ​rym od cza​su do cza​su z do​sko​na​łym wy​czu​ciem ryt​mu wa​lił w grzbiet ja​kie​goś po​zo​sta​ją​ce​go w tyle. In einer kle​inen Kon​di​to​rei Da sas​sen wir zwei Und tra​üm​ten vom Glück…{2} Da​chau było ma​łym mia​stecz​kiem w Gór​nej Ba​wa​rii li​czą​cym oko​ło dwu​dzie​stu ty​się​cy miesz​kań​ców – drob​nych kup​ców, pro​du​cen​tów piwa, rol​ni​ków i pra​cow​ni​ków prze​my​słu pa​pier​ni​cze​go. Nie było w nim nic szcze​gól​ne​go i nikt na świe​cie nie wie​dział​by o jego ist​nie​niu, gdy​by 22 mar​ca 1933 roku, w nie​ca​łe dwa mie​sią​ce po tym, jak Hi​tler zo​stał kanc​le​rzem Rze​szy, nie po​wstał w nim pierw​szy na​zi​stow​ski obóz kon​cen​tra​cyj​ny. Był pry​mi​tyw​ny, miał nie​wy​pra​co​wa​ny we​wnętrz​ny sys​tem funk​cjo​no​wa​nia i nie​u​kształ​to​wa​ny pro​fil, bar​dzo od​le​gły od przy​szłych fa​bryk śmier​ci. W po​rów​na​niu z nie​na​ro​dzo​ny​mi jesz​cze w wi​zji na​ro​do​we​go so​cja​li​zmu obo​za​mi w Au​schwitz, Maj​dan​ku i Tre​blin​ce, z ich 7 mi​lio​na​mi i 380 ty​sią​ca​mi ofiar, obóz w Da​chau roz​po​czął swo​ją skrom​ną ka​rie​rę ci​cho i nie​mal nie​po​strze​że​nie. Gdy w ostat​nim dniu jego ist​nie​nia w dwa​na​ście lat póź​niej, 29 kwiet​nia 1945 roku, we​szły tam ame​ry​kań​skie czoł​gi, mógł od​no​to​wać na swo​im kon​cie za​le​d​wie 66 ty​się​cy ofiar. Ta cy​fra od​no​si​ła się jed​nak do przy​szło​ści. Na ra​zie było to miej​sce, do któ​re​go wy​sy​ła​no w spo​sób cał​ko​wi​cie do​wol​ny, w za​leż​no​ści od oso​bi​ste​go ka​pry​su czy uzna​nia tego lub in​ne​go dy​gni​ta​rza część tych, któ​rzy nie mo​gli być są​dze​ni przez nor​mal​ne sądy za prze​stęp​stwo po​le​ga​ją​ce na by​ciu Ży​dem, so​cjal​de​mo​kra​tą, ko​mu​ni​stą, a tak​że drob​nych zło​dzie​jasz​ków, któ​rych mimo od​by​cia za​są​dzo​nej kary uzna​no za nie​god​nych uczest​ni​cze​nia w no​wym nie​miec​kim spo​łe​czeń​stwie. Wszyst​ko to mia​ło być sto razy prze​my​śla​ne przez skrzyp​ka The​odo​ra We​iss​ber​ga, ale ni​g​dy nie zo​sta​ło przez nie​go zro​zu​mia​ne, zwłasz​cza że, ści​śle mó​wiąc, wca​le nie czuł się on w peł​nym sło​wa tego zna​cze​niu Ży​dem. Po​dob​nie jak więk​szość ów​cze​snych nie​miec​kich in​te​lek​tu​ali​stów po​cho​dze​nia ży​dow​skie​go od​wie​dzał sy​na​go​gę tyl​ko z oka​zji ślu​bu dzie​ci krew​nych czy ko​le​gów. I do​kład​nie z tych sa​mych po​wo​dów uczest​ni​czył rów​nież w ce​re​mo​niach ewan​ge​lic​kich czy ka​to​lic​kich. Jego oj​czy​stym ję​zy​kiem był nie​miec​ki, a on sam sta​no​wił wzor​co​wy czy wręcz wzo​ro​wy pro​dukt nie​miec​kiej cy​wi​li​za​cji i rzad​ko uświa​da​miał so​bie, że jest Ży​dem. Do​pó​ki mu o tym nie przy​po​mnia​no. Te​raz był uprzy​wi​le​jo​wa​ny: za​miast cięż​kiej, ka​torż​ni​czej pra​cy przy bu​do​wie szo​sy jego obo​wiąz​kiem było gra​nie dwa razy dzien​nie – o siód​mej rano i o siód​mej wie​czo​rem – me​lo​dii o ma​łej cu​kier​ni i o pa​rze ma​rzą​cej o szczę​ściu: raz do wtó​ru obo​wiąz​ko​we​go mar​szo​we​go kro​ku idą​cych do pra​cy i dru​gi raz w dwa​na​ście go​dzin póź​niej, gdy wra​ca​ją​cy więź​nio​wie ze

zmę​cze​nia le​d​wie po​ru​sza​li no​ga​mi. W po​zo​sta​łym cza​sie roz​no​sił w woj​sko​wym ba​nia​ku wodę lub wy​ko​ny​wał inne pra​ce – w za​leż​no​ści od roz​ka​zów, ja​kie otrzy​my​wał. The​odor We​iss​berg był czło​wie​kiem wraż​li​wym, de​li​kat​nym i uprzej​mym w sto​sun​ku do wszyst​kich. Jego spo​sób by​cia i mó​wie​nia zdra​dza​ły do​bre bur​żu​azyj​ne wy​cho​wa​nie wy​nie​sio​ne z domu ojca, wzię​te​go ad​wo​ka​ta. Bez​ce​re​mo​nial​ne i nie​raz or​dy​nar​ne za​cho​wa​nie in​nych więź​niów – ro​bot​ni​ków, drob​nych rze​mieśl​ni​ków, gór​ni​ków syn​dy​ka​li​stów, nie​ce​chu​ją​cych się szcze​gól​ną ogła​dą – bar​dzo go ra​zi​ło i za​my​kał się w so​bie, przez co ucho​dził w ich oczach za py​szał​ko​wa​te​go in​te​li​gen​ta. Tym​cza​sem skrzy​pek wca​le nie był py​szał​ko​wa​ty, tyl​ko po pro​stu nie​przy​sto​so​wa​ny do ni​cze​go poza tym, co bez resz​ty nim wła​da​ło i czym on wła​dał w do​sko​na​łym stop​niu – a tym czymś była mu​zy​ka. Poza przy​jaź​nie na​sta​wio​ny​mi i peł​ny​mi so​li​dar​no​ści ko​le​ga​mi z obo​zo​wej niby-or​kie​stry był tyl​ko je​den je​dy​ny czło​wiek, w sto​sun​ku do któ​re​go The​odor ży​wił uczu​cie zbli​żo​ne do sym​pa​tii, a na​wet wdzięcz​no​ści – Szlo​mo Fin​kelsz​tajn. Był to krót​ko​no​gi czło​wie​czek, pra​wie li​li​put, gru​by i łysy li​li​put po​cho​dzą​cy z od​le​głej Ga​li​cji, któ​re​go wię​zien​ne do​świad​cze​nie wy​ni​ka​ło z ta​kich drob​nych wy​kro​czeń, jak kra​dzie​że kie​szon​ko​we, sprze​daż prze​my​ca​nych pa​pie​ro​sów i czę​ste wi​zy​ty w do​mach to​wa​ro​wych, gdzie za​po​mi​nał za​pła​cić za to​war we​pchnię​ty pod pod​szew​kę zbyt ob​szer​nej ma​ry​nar​ki. Opo​wia​dał ży​dow​skie ka​wa​ły z cu​dow​nym ak​cen​tem, któ​ry nie wy​ma​gał od nie​go spe​cjal​ne​go wy​sił​ku, bo i tak mó​wił w ten spo​sób. Więź​nio​wie czę​sto po​kpi​wa​li so​bie z nie​go i wy​śmie​wa​li, ale on nie​ura​żo​ny śmiał się ra​zem z in​ny​mi i ze swo​je​go wzro​stu, i z wy​mo​wy. I choć mo​gło się to wy​dać pa​ra​dok​sal​ne, ten wła​śnie Szlo​mo Fin​kelsz​tajn, nie​mal nie​pi​śmien​ny drob​ny oszust, stał się – dzię​ki swo​jej pro​sto​dusz​no​ści i uczyn​no​ści – naj​bliż​szym to​wa​rzy​szem ary​sto​kra​tycz​ne​go skrzyp​ka, po​ma​gał mu w szo​ro​wa​niu tłu​stych ba​nia​ków, w za​mia​ta​niu ba​ra​ków i w prze​no​sze​niu cięż​kich, trzy​dzie​sto​ki​lo​gra​mo​wych wor​ków kar​to​fli z cię​ża​rów​ki do kuch​ni. A poza tym, mimo że więź​nio​wie za​zwy​czaj nie​na​wi​dzą tych, któ​rzy cie​szą się sym​pa​tią prze​ło​żo​nych, Szlo​mo był łu​bia​ny i przez jed​nych, i przez dru​gich jak ogól​no​do​stęp​na atrak​cja czy dwor​ski bła​zen, któ​re​mu z góry wszyst​ko się wy​ba​cza. Dni i mie​sią​ce mi​ja​ły mo​no​ton​nie i cięż​ko, bez żad​nej wia​do​mo​ści od Eli​sa​beth (w od​róż​nie​niu od nor​mal​nych wię​zień o usta​wo​wym sta​tu​sie tu​taj ko​re​spon​den​cja była za​bro​nio​na), z go​dzin​ny​mi ape​la​mi po​ran​ny​mi i wie​czor​ny​mi, z wiecz​ną, po trzy​kroć prze​klę​tą małą cu​kier​nią i z co​raz bar​dziej do​sko​na​lo​ną umie​jęt​no​ścią nie​wy​wo​ły​wa​nia w Han​sie Ste​in​bren​ne​rze chę​ci wy​mie​rze​nia ci ki​jem cio​su pre​cy​zyj​nie zsyn​chro​ni​zo​wa​ne​go z ryt​mem tan​ga. Taka wła​śnie rzecz zda​rzy​ła się z fle​ci​stą Si​mo​nem Zin​ne​rem – do​brym, lecz har​dym mu​zy​kiem, daw​niej spe​cja​li​zu​ją​cym się w wy​ko​ny​wa​niu na na​je​le​gant​szych es​tra​dach utwo​rów Mo​zar​ta na flet i for​te​pian. Któ​re​goś dnia Zin​ner nie mógł znieść wi​do​ku ryt​micz​nych ude​rzeń kija spa​da​ją​cych na ple​cy le​d​wie trzy​ma​ją​ce​go się na no​gach by​łe​go gór​ni​ka, wy​nisz​czo​ne​go krze​mi​cą. Rzu​cił flet i zła​paw​szy kij, wal​nął nim w ple​cy sa​me​go Ste​in​bren​ne​ra. Ten osłu​piał, w pierw​szej chwi​li nie uwie​rzył wła​snym oczom i jak​by nie wie​dział, jak za​re​ago​wać i w jaki spo​sób sta​nąć w obro​nie wła​snej god​no​ści. Ale wkrót​ce ten spo​sób wy​my​ślił. Siód​ma kom​pa​nia kama do pół​no​cy sta​ła w peł​nym szy​ku, bez je​dze​nia i wody, na roz​dep​ta​nym pla​cu ape​lo​wym, a do​kład​nie o pół​no​cy Hans Ste​in​bren​ner tym sa​mym ki​jem i w ryt​mie tan​ga, któ​re or​kie​stra gra​ła bez prze​rwy już pią​tą go​dzi​nę, zgru​cho​tał na bel​ce pal​ce fle​ci​sty Si​mo​na Zin​ne​ra, prze​kształ​ca​jąc je w krwa​wą mia​zgę. The​odor We​iss​berg zwy​mio​to​wał i ze​mdlał. Gdy przy po​mo​cy ofiar​ne​go Szlo​ma, któ​ry do​wlókł go do pry​czy w ba​ra​ku, wresz​cie od​zy​-

skał świa​do​mość, dłu​go prze​śla​do​wa​ło go po​czu​cie winy za to, że grał, pod​czas gdy ten by​dlak miaż​dżył pal​ce jego ko​le​gi. Któ​re​goś dnia na po​cząt​ku lip​ca, gdy or​kie​stra wy​pra​wia​ła więź​niów do pra​cy, ktoś klep​nął The​odo​ra We​iss​ber​ga w ra​mię. Skrzy​pek drgnął i spod jego smycz​ka wy​do​był się prze​ni​kli​wy kiks. Za jego ple​ca​mi stał Hans, któ​ry za​dzi​wia​ją​co przy​ja​znym to​nem po​wie​dział: – Ty je​steś We​iss​berg? Nie bój się, nikt cię nie za​bi​je. Idź do kan​ce​la​rii głów​nej ko​men​dan​tu​ry. Na​tych​miast! A resz​ta grać! Ży​wiej, ży​wiej, to nie jest po​grzeb! No, ob​dar​tu​sy, lewapra​wa! lewa-pra​wa!… In einer kle​inen Kon​di​to​rei… Da sas​sen wir zwei… Und tra​üm​ten vom Glück… Pod​śpie​wy​wał i sam so​bie dy​ry​go​wał ki​jem, pod​czas gdy The​odor, za​sko​czo​ny i prze​stra​szo​ny, prze​mie​rzał plac w kie​run​ku ko​men​dan​tu​ry obo​zu Da​chau.

16 W ob​szer​nym sa​lo​nie, ską​pa​nym w ła​god​nym świe​tle, roz​brzmie​wa​ły dźwię​ki for​te​pia​nu– Eli​sa​beth gra​ła ci​chut​ko, tyl​ko dla sie​bie. Me​ble, cięż​kie dy​wa​ny, wy​so​kie chiń​skie wa​zo​ny, krysz​ta​ły, srebr​ne świecz​ni​ki – wszyst​ko w tym domu mó​wi​ło o bo​gac​twie gro​ma​dzo​nym nie od wczo​raj. I było coś pre​ten​sjo​nal​ne​go, coś po nie​miec​ku drob​no​miesz​czań​skie​go w tym pe​dan​tycz​nym, dro​bia​zgo​wym po​rząd​ku, bez jed​nej fałd​ki na ob​ru​sie, upusz​czo​ne​go na dy​wan pi​sma, otwar​tej i nie​do​czy​ta​nej książ​ki na ka​na​pie, nie​opróż​nio​nej po​piel​nicz​ki czy nie​sy​me​trycz​nie upię​tej fi​ran​ki. Nie mo​gła za​uwa​żyć wcho​dzą​ce​go przez drzwi za jej ple​ca​mi The​odo​ra We​iss​ber​ga, któ​ry w in​nych oko​licz​no​ściach wy​glą​dał​by śmiesz​nie – daw​no nie​ogo​lo​ny, w złach​ma​nio​nym i po​dar​tym kon​cer​to​wym smo​kin​gu, w któ​rym zo​stał w swo​im cza​sie aresz​to​wa​ny, z rę​ka​wem roz​pru​tym nie wia​do​mo w ja​kich po​li​cyj​nych sa​mo​cho​dach czy eta​po​wych ko​men​dan​tu​rach. Z ta​kim wy​glą​dem po​dob​ny był ra​czej do prze​pi​te​go bo​ga​te​go utra​cju​sza, któ​ry po rund​ce w noc​nych lo​ka​lach po​sta​no​wił wró​cić do do​mo​we​go ogni​ska niż do świe​żo zwol​nio​ne​go więź​nia Da​chau. Oparł​szy się o łu​ko​wa​tą fu​try​nę, The​odor w mil​cze​niu słu​chał for​te​pia​nu. Jego żona, na​gle ogar​nię​ta nie​wy​raź​nym po​czu​ciem czy​jejś obec​no​ści, prze​sta​ła grać, od​wró​ci​ła się i wy​da​ła zdła​wio​ny okrzyk. – Boże dro​gi! Ze​rwa​ła się i pod​bie​gła do męża, ale on de​li​kat​nie od​su​nął ją od sie​bie. – Nie do​ty​kaj mnie, ko​cha​nie. Naj​pierw ubra​nia do pie​ca, a ja do wan​ny. Gdy​byś tyl​ko wie​dzia​ła, z ja​kie​go wsza​we​go pie​kła do cie​bie wra​cam! Eli​sa​beth czu​le prze​cią​gnę​ła dło​nią po jego kłu​ją​cym po​licz​ku. – Mój bied​ny, mój ko​cha​ny! The​odor w mil​cze​niu po​gła​skał ją wierz​chem dło​ni. I oto wir​tu​oz The​odor We​iss​berg, zmie​nio​ny nie do po​zna​nia, wy​ką​pa​ny i ogo​lo​ny, otu​lo​ny bia​łym płasz​czem ką​pie​lo​wym na​le​wa szam​pa​na do dwóch krysz​ta​ło​wych kie​lisz​ków. – Za two​je zdro​wie, naj​droż​sza. Za cie​bie! Za to, że wy​trzy​ma​łaś. I że tak nie​spo​dzie​wa​nie wszyst​ko się szczę​śli​wie skoń​czy​ło. Po​pa​trza​ła na nie​go z peł​nym smut​ku zdzi​wie​niem, le​d​wie upi​ła z kie​lisz​ka i znów utkwi​ła w nim spoj​rze​nie swo​ich wiel​kich zie​lo​nych oczu. – Tak są​dzisz? Po​słu​chaj mnie, The​odo​rze, mój ko​cha​ny głup​ta​sku. Po​słu​chaj do​brze: pu​ka​łam do róż​nych drzwi i je​dy​ną rze​czą, któ​rą zro​zu​mia​łam, jest to, że nic się szczę​śli​wie nie skoń​czy​ło, że wszyst​ko się do​pie​ro za​czy​na. Mu​si​my się jak naj​prę​dzej stąd wy​rwać. Jak naj​prę​dzej, za​nim bę​dzie za póź​no! The​odor ro​ze​śmiał się. – Mój ko​cha​ny oło​wia​ny żoł​nie​rzyk! Opu​ścić Niem​cy, na​sze Niem​cy, z po​wo​du przy​pad​ko​wej ban​dy ło​bu​zów, któ​rych wła​dza lada chwi​la się skoń​czy? Ni​g​dy! Eli​sa​beth żach​nę​ła się z roz​pa​czą, sko​czy​ła na rów​ne nogi, zro​bi​ła kil​ka kro​ków i po​now​nie usia​dła w fo​te​lu. Ner​wo​wo za​pa​li​ła pa​pie​ro​sa i do​pie​ro wte​dy po​wie​dzia​ła: – Boże, jak ty nic nie ro​zu​miesz! To, co się tu​taj dzie​je, to nie jest przy​pad​ko​wy wy​bryk kil​ku​na​stu mo​na​chij​skich pi​ju​sów. To bę​dzie trwa​ło, The​odo​rze. Taka jest głę​bo​ko prze​my​śla​na

po​li​ty​ka na​sze​go pań​stwa. – Ja je​stem skrzyp​kiem, a nie po​li​ty​kiem. – Ale ich nie ob​cho​dzi, że je​steś skrzyp​kiem. W naj​mniej​szym stop​niu ich nie ob​cho​dzi! – Mnie oni też nie ob​cho​dzą! A poza tym co z two​imi kon​trak​ta​mi? I prze​cież na​dej​dzie taki dzień, kie​dy to całe nie​po​ro​zu​mie​nie zo​sta​nie wy​ja​śnio​ne i moi lu​dzie wró​cą do domu. Wte​dy trze​ba się bę​dzie za​jąć od​bu​do​wą or​kie​stry. Mam ją zo​sta​wić po tym, jak ją przez tyle lat two​rzy​łem? A ko​le​dzy, przy​ja​cie​le? Aten dom? Mamy to wszyst​ko rzu​cić? I uciec… do​kąd? Eli​sa​beth za​cią​gnę​ła się głę​bo​ko pa​pie​ro​sem, gwał​tow​nym ru​chem ręki roz​pro​szy​ła dym i do​pie​ro wte​dy po​wie​dzia​ła: – Kon​trak​ty… ko​le​dzy… dom… Nasz świat ru​nął, The​odo​rze. Mu​sisz to zro​zu​mieć. Te​raz nad​cho​dzi ich świat. – Ale do​kąd my mamy ucie​kać? Sama po​wiedz. Ja je​stem Ży​dem. – Sły​sza​łam to nie​daw​no, wy​po​wie​dzia​ne w bar​dzo waż​nej in​sty​tu​cji. I co z tego? – I to z tego, ko​cha​nie, że już nikt nie daje wiz wjaz​do​wych nie​miec​kim Ży​dom – nie sły​sza​łaś? Wy​bij to so​bie z gło​wy. Wszyst​kie por​ty są dla nas za​mknię​te. Wszyst​kie! – Nie wszyst​kie. Po​wie​dzia​no mi, że jest je​den otwar​ty. Po​dob​no ostat​ni: Szan​ghaj. The​odor otwo​rzył usta, ale się nie ode​zwał – to, co usły​szał, nie od razu do nie​go do​tar​ło. Wresz​cie ła​mią​cym się gło​sem po​wie​dział: – Ty chy​ba zwa​rio​wa​łaś! Szan​ghaj? Tak po​wie​dzia​łaś? Na​praw​dę mu​sia​łaś zwa​rio​wać! Szan​ghaj, na koń​cu świa​ta? I to wła​śnie te​raz, kie​dy w obo​zie mia​łem uczu​cie, że mam nad sobą czy​jąś opie​kuń​czą rękę. Nie, nie, na​praw​dę – ktoś ukrad​kiem nade mną czu​wał, co​dzien​nie to od​czu​wa​łem. Dla​cze​go zo​sta​łem zwol​nio​ny przed in​ny​mi? Py​tam cię: dla​cze​go? Nie wiem, ale na​wet mi zwró​ci​li i skrzyp​ce, i port​fel z pie​niędz​mi, i ob​rącz​kę… Nie​mal mnie prze​pra​sza​li za nie​po​ro​zu​mie​nie! Atak a pro​pos, gdzie jest two​ja ob​rącz​ka? Eli​sa​beth spoj​rza​ła na swo​ją dłoń, jak​by wi​dzia​ła ją po raz pierw​szy, po czym obo​jęt​nie po​wie​dzia​ła: – Ach tak, ob​rącz​ka. Mu​sia​łam ją zgu​bić. The​odor ob​rzu​cił żonę szcze​gól​nym, prze​ni​kli​wym spoj​rze​niem, mię​dzy jego zmarsz​czo​ny​mi brwia​mi po​ja​wi​ła się głę​bo​ka pio​no​wa zmarszcz​ka, a wy​so​kie bia​łe czo​ło prze​cię​ła błę​kit​na żyła. Ser​ce Eli​sa​beth zlo​do​wa​cia​ło z prze​ra​że​nia na samą myśl, że dziw​ne na​pię​cie zo​sta​ło wy​wo​ła​ne przez ja​kąś wąt​pli​wość czy po​dej​rze​nie. Tym​cza​sem mąż ujął jej dłoń i tkli​wie uca​ło​wał. – Zgu​bie​nie ob​rącz​ki nie ma szcze​gól​ne​go zna​cze​nia – po​wie​dział wresz​cie. – Przed​miot jak każ​dy inny. Ale może to ja​kaś pod​po​wiedz… Wiesz, że je​stem prze​sąd​ny. Wie​rzę w zna​ki losu. Eli​sa​beth, ko​cha​nie… Po​słu​chaj i zro​zum mnie do​brze. Je​śli będę mu​siał… tak, do​kład​nie tak: za nic tego nie chcę, ale je​śli będę mu​siał po​szu​kać oca​le​nia gdzieś da​le​ko, to nie masz obo​wiąz​ku za mną je​chać. Nie mam pra​wa tego od cie​bie żą​dać. Je​steś Niem​ką, beze mnie two​je ży​cie uło​ży​ło​by się ina​czej. I być może bar​dziej szczę​śli​wie. Je​śli będę mu​siał wy​je​chać… przy​naj​mniej na ra​zie… do​pó​ki całe to kre​tyń​stwo nie mi​nie, to ty po​win​naś zo​stać tu​taj. Jak do​bry duch domu – w tym kra​ju, na tej uli​cy, w tym domu. Tak bę​dzie naj​roz​sąd​niej. Wpraw​dzie dla mnie bę​dzie to rów​no​znacz​ne z ode​rwa​niem czę​ści mnie sa​me​go – pra​wej ręki, ser​ca… ale nie mam pra​wa po​zba​wiać cię nor​mal​ne​go ży​cia, ka​rie​ry… Na​ra​żać cię na nie​bez​pie​czeń​stwo. Nie masz obo​wiąz​ku zno​sić cier​pień mo​je​go ple​mie​nia… Ani nieść cu​dze​go krzy​ża. Czy ty mnie słu​chasz, Eli​sa​beth? Od​po​wie​dzia​ła nie od razu, ode​rwaw​szy wresz​cie wzrok od punk​tu, w któ​rym go utkwi​ła –

jak​by jej my​śli nie były tu​taj, tyl​ko w ja​kichś bez​gra​nicz​nie od​le​głych prze​strze​niach. – Tak, słu​cham cię… Słu​cham cię bar​dzo uważ​nie. Ty nie czy​ta​łeś Bi​blii. Ma się ro​zu​mieć, że nie czy​ta​łeś. A nie​źle jest cza​sem do niej zaj​rzeć. Te​raz ty mnie po​słu​chaj, ko​cha​ny. Wy​cią​gnę​ła rękę i wzię​ła ze sto​li​ka za​ska​ku​ją​co cien​ką – pew​nie dzię​ki spe​cjal​ne​mu pa​pie​ro​wi – ele​ganc​ko wy​da​ną książ​kę, przed​miot dumy lip​skiej po​li​gra​fii. Wi​dać było, że nie​daw​no ją prze​glą​da​ła, bo mię​dzy kart​ka​mi tkwił bi​let tram​wa​jo​wy. Otwo​rzy​ła miej​sce za​zna​czo​ne bi​le​tem. Prze​su​nę​ła wzro​kiem po tek​ście, zna​la​zła szu​ka​ne miej​sce i spo​koj​nie za​czę​ła czy​tać: Od​po​wie​dzia​ła Rut: Nie na​le​gaj na mnie, abym opu​ści​ła cie​bie i abym ode​szła od cie​bie, gdyż: gdzie ty pój​dziesz, tam ja pój​dę, gdzie ty za​miesz​kasz, tam ja za​miesz​kam, twój na​ród bę​dzie moim na​ro​dem, a twój Bóg bę​dzie moim Bo​giem. Gdzie ty umrzesz, tam ja umrę i tam będę po​grze​ba​na. Niech Pan to uczy​ni i tam​to do​rzu​ci, je​śli coś in​ne​go niż śmierć od​dzie​li mnie od cie​bie!{3} Prze​czy​ta​ła to rów​nym gło​sem, ale po jej po​licz​kach pły​nę​ły łzy.

17 W cia​snym ko​ry​ta​rzu ob​la​nym zim​nym, neo​no​wym świa​tłem tło​czy​ły się ko​bie​ty – młod​sze i star​sze, le​piej i go​rzej ubra​ne, o po​wierz​chow​no​ści pod​upa​dłych świa​to​wych dam i dziew​cząt z ludu. Wi​szą​ce na ścia​nach fo​to​gra​fie gwiazd i pla​ka​ty gło​śnych fran​cu​skich fil​mów wy​mow​nie po​twier​dza​ły dłu​gą i chwa​leb​ną hi​sto​rię wy​twór​ni fil​mo​wej. Hil​da opar​ła się o ścia​nę i cze​ka​ła, obo​jęt​na na ota​cza​ją​cy ją zgiełk. My​śla​mi wciąż jesz​cze czę​sto wra​ca​ła do Wład​ka. Ten po​god​ny chło​pak prze​padł bez wie​ści, bez naj​mniej​sze​go śla​du. Pew​nie zo​stał de​por​to​wa​ny – taka była naj​częst​sza prak​ty​ka. Ale do​kąd, do ja​kie​go kra​ju? Ach, ten Wła​dek, mó​wią​cy ja​kimś sło​wiań​skim ję​zy​kiem, któ​ry on sam uwa​żał za por​tu​gal​ski! Wresz​cie drzwi w głę​bi się otwo​rzy​ły, męż​czy​zna w ko​szu​li i sze​ro​kich czar​nych szel​kach wy​pu​ścił za​pła​ka​ną dziew​czy​nę, wy​jął cy​ga​ro z ust i ner​wo​wo za​wo​łał do cze​ka​ją​cych na ko​ry​ta​rzu: – Ci​cho tam! To nie ba​zar! Ci​cho! Na​stęp​na! Gdy drzwi się za​mknę​ły, cze​ka​ją​ce ob​stą​pi​ły dziew​czy​nę: – O co py​ta​li? Cze​go chcą? – O głu​po​ty. Sami nie wie​dzą, cze​go chcą. Szko​da tra​cić czas na tych pe​de​ra​stów! Aby dojść do upra​gnio​ne​go celu, trze​ba było przejść przez nie​praw​do​po​dob​nie za​gra​co​ną re​kwi​zy​tor​nię, za któ​rą wid​nia​ły sze​ro​ko otwar​te że​la​zne drzwi hali zdję​cio​wej. Tam, w ską​pym świe​tle oświe​tle​nia awa​ryj​ne​go, po​grą​żo​ne we wspo​mnie​niach ulot​nej ka​rie​ry fil​mo​wej do​ży​wa​ły swych dni reszt​ki ja​kiejś eg​zo​tycz​nej de​ko​ra​cji, być może se​ra​ju pa​dy​sza​cha, z za​ku​rzo​ny​mi, gdzie​nie​gdzie po​przew​ra​ca​ny​mi pal​ma​mi i wa​zo​na​mi z pa​pier mâché. W rogu, cał​ko​wi​cie obcy tej at​mos​fe​rze, stał bia​ły for​te​pian z po​ciem​nia​łym i spę​ka​nym la​kie​rem – eme​ry​to​wa​ny uczest​nik ja​kiejś bły​sko​tli​wej re​wii, a przy nim sie​dział pia​ni​sta, mi​zer​ny i wy​chu​dzo​ny, o po​wierz​chow​no​ści al​ko​ho​li​ka lub re​kon​wa​le​scen​ta po cięż​kiej cho​ro​bie. Wcho​dzą​ca wła​śnie dziew​czy​na, hoża fran​cu​ska wie​śniacz​ka, nie​pew​nie po​dą​ża​ła do przo​du, przy​glą​da​jąc się jed​no​cze​śnie z peł​nym bo​jaź​ni za​chwy​tem tej świą​ty​ni fil​mo​wej ilu​zji i sze​re​go​wi le​d​wie wi​docz​nych w gó​rze, ciem​nych re​flek​to​rów. Czło​wiek z cy​ga​rem ob​rzu​cił ją po​przez kłę​by dymu kry​tycz​nym spoj​rze​niem. Na​lał so​bie do szklan​ki po​rząd​ną miar​kę ko​nia​ku, upił, po​sta​wił szklan​kę na for​te​pia​nie i do​pie​ro wte​dy spy​tał: – Gdzie do​tych​czas pra​co​wa​łaś? – W Co​lom​bes, w ta​kim bi​stro. – Po​my​li​łaś ad​res. Pral​nia jest za ro​giem. – Ale ja umiem śpie​wać… Czło​wiek ner​wo​wo mach​nął ręką: – Do​sko​na​le. Bę​dziesz śpie​wać w pral​ni. Na​stęp​na! Na​stęp​na była Hil​da. Spo​koj​nie się zbli​ży​ła – po​miesz​cze​nie, w któ​rym się zna​la​zła, nie ro​bi​ło na niej wra​że​nia, jako że nie​mal ni​czym nie róż​ni​ło się od hal zdję​cio​wych UFA. Je​dy​ną róż​ni​cą było to, że we Fran​cji, gdzie wol​ność sta​no​wi​ła je​den z trzech fi​la​rów spo​łe​czeń​stwa, za​kaz pa​le​nia, fa​na​tycz​nie prze​strze​ga​ny w Ba​bels​ber​gu – nie​za​leż​nie od tego, za jak waż​nych uwa​ża​ją się fa​ce​ci z cy​ga​ra​mi – po​zo​sta​wał tyl​ko po​boż​nym ży​cze​niem. Do​ty​czy​ło to nie tyl​ko sze​fa, gdyż tuż pod ta​blicz​ką z za​ka​zem pa​lił pa​pie​ro​sa, cho​wa​jąc go w gar​ści, tak​że

dy​żur​ny stra​żak. Ala​in Con​ti – tak się na​zy​wał szef – przyj​rzał się jej dość na​tar​czy​wie i naj​wy​raź​niej wy​nik go usa​tys​fak​cjo​no​wał. Mimo to ostrym to​nem spy​tał: – Ty tak​że je​steś z Co​lom​bes? – Nie. Z Ber​li​na. – Zna​czy się Nie​mra. I pew​nie gra​łaś w Ko​mi​sche Oper u Maxa Re​in​hard​ta. Do​strze​gła iro​nię, lecz spo​koj​nie od​po​wie​dzia​ła: – Gdy​bym gra​ła u Re​in​hard​ta, to by mnie te​raz nie było w wa​szym szma​tła​wym stu​dio! Ala​in Con​ti aż gwizd​nął i wy​mie​nił roz​ba​wio​ne spoj​rze​nie z pia​ni​stą. – Do​brze, nie unoś się. Tu każ​dy nie​miec​ki emi​grant opo​wia​da baj​ki o swo​jej chwa​leb​nej prze​szło​ści, a każ​dy ro​syj​ski mu​żyk był księ​ciem lub bli​skim krew​nym Pusz​ki​na. Tyl​ko my je​ste​śmy pleb​sem. Umiesz śpie​wać, tań​czyć? – Nie pró​bo​wa​łam. – Ja też nie pró​bo​wa​łem pi​lo​to​wać sa​mo​lo​tu. Zna​czy się nie umiesz. Pod​nieś tro​chę spód​nicz​kę. Jesz​cze, jesz​cze. Po​wie​dzia​łem: jesz​cze! Tym ra​zem Hil​da roz​zło​ści​ła się nie na żar​ty: – Trze​ba było na​pi​sać w ogło​sze​niu, że po​trzeb​ne wam są kur​wy, a nie sta​tyst​ki! Zła​pa​ła to​reb​kę, ale Con​ti ją przy​trzy​mał. – Cze​kaj, do​kąd to? Idź tam i za​wróć z po​wro​tem do mnie. – Gdzie mam iść? Te​raz Con​ti się roz​gnie​wał i krzyk​nął: – Mó​wi​łem: tam. Głu​cha je​steś? – Niech pan po​słu​cha. Ja tu​taj przy​szłam do​bro​wol​nie i nie mam za​mia​ru wy​słu​chi​wać wrza​sków roz​hi​ste​ry​zo​wa​nych pe​de​ra​stów! Con​ti odło​żył cy​ga​ro bez​po​śred​nio na for​te​pian, pa​lą​cym się koń​cem na ze​wnątrz – mu​siał to ro​bić czę​sto, bo po​wierzch​nia była w tym miej​scu brą​zo​wa i przy​pa​lo​na – po czym trą​cił pia​ni​stę: – Sły​sza​łeś, kim jest w oczach tej pa​nien​ki Ala​in Con​ti? Trze​ba bę​dzie, me​ine gnädi​ge Fräu​le​in, udo​wod​nić, że się pani myli. Zresz​tą nie ma tu żad​nej ob​ra​zy – pe​de​ra​ści to też lu​dzie. Praw​da, Ma​dziar? – Pia​ni​sta bąk​nął coś nie​zro​zu​mia​le i prze​je​chał pal​cem od jed​ne​go koń​ca kla​wia​tu​ry po dru​gi. Con​ti wy​jął z rąk Hil​dy to​reb​kę i za​rzą​dził jak su​ro​wy na​uczy​ciel: – No, dość ga​da​nia. Wi​dzisz tam tę pal​mę? Idź do niej i wróć. – Za​wa​ha​ła się, ale wy​peł​ni​ła po​le​ce​nie. – Do​brze. Masz do​ku​men​ty i waż​ną wizę? – Tak, w domu. – Ze​zwo​le​nie na pra​cę we Fran​cji? – Oczy​wi​ście – skła​ma​ła. – Do​brze. Zo​staw swo​je na​zwi​sko u se​kre​tar​ki. W po​nie​dzia​łek o ósmej masz być tu​taj, żad​nych spóź​nień ani wy​krę​tów. Bę​dzie​my krę​cić ko​me​dię mu​zycz​ną, po​trzeb​ne są pró​by. Na po​czą​tek 25 fran​ków za dzień zdję​cio​wy. Jak się na​zy​wasz? – Sam pan po​wie​dział: Nie​mra! – nie wy​trzy​ma​ła Hil​da. – Nie tak ostro. Pew​nie od nie​daw​na je​steś w tym kre​tyń​skim mie​ście i nie wiesz, że tu każ​da Niem​ka to Nie​mra, a Nie​miec to Szkop, każ​dy Ru​sek to Iwan i każ​dy Ame​ry​ka​niec – John​ny. – A każ​dy Fran​cuz? – spy​ta​ła wy​zy​wa​ją​co. Po raz pierw​szy ode​zwał się pia​ni​sta, mó​wiąc z nie​zrów​na​nym wę​gier​skim ak​cen​tem:

– Każ​dy Fran​cuz to by​dlak. – Wła​śnie – zgo​dził się Ala​in Con​ti. – By​dlak i pe​de​ra​sta.

18 Była to ba​nal​na ko​me​dia mu​zycz​na gra​na w stu​dyj​nych de​ko​ra​cjach przed​sta​wia​ją​cych ry​ne​czek z po​mni​kiem, fon​tan​ną i ta​wer​na​mi w cie​niu barw​nych mar​kiz, z udzia​łem spryt​nych sub​re​tek i ko​chli​wych sta​rze​ją​cych się utra​cju​szy. Mię​dzy po​mni​kiem a fon​tan​ną wszy​scy prze​ści​ga​li się w śpie​wie i tań​czy​li w bla​sku re​flek​to​rów – coś w ty​pie au​striac​kich ope​re​tek fil​mo​wych z Ja​nem Kie​pu​rą i Ma​ri​ką Rökk. Jesz​cze mniej waż​ki był ten fil​mo​wy pro​jekt w oczach tych, któ​rzy wie​dzie​li, że w tym sa​mym cza​sie w są​sied​niej hali Jean Re​no​ir krę​ci Re​gu​łę gry – ar​ty​stycz​ne prze​czu​cie zbli​ża​ją​cej się świa​to​wej ka​ta​stro​fy. Rze​czy​wi​ście prze​sy​pu​ją​ce się zia​ren​ka pia​sku w klep​sy​drze Hi​sto​rii od​mie​rza​ły już ostat​nie dni po​ko​ju w Eu​ro​pie – tu jed​nak, pod tek​tu​ro​wy​mi pla​ta​na​mi, we​se​li i szczę​śli​wi miesz​kań​cy ry​necz​ku wciąż jesz​cze bez​tro​sko śpie​wa​li i tań​czy​li swo​ją kar​ma​nio​lę. Był póź​ny wie​czór i wła​śnie skoń​czo​no zdję​cia do ja​kiejś we​soł​ko​wa​tej sce​ny zbio​ro​wej, gdy Hil​da, roz​cha​rak​te​ry​zo​wa​na i prze​bra​na w swój je​dy​ny ko​stiu​mik, w któ​rym przy​je​cha​ła z Nie​miec, wpa​dła na ko​ry​ta​rzu na Ala​ina Con​tie​go, głów​no​do​wo​dzą​ce​go ar​mią sta​ty​stek. Ob​jął ją w pa​sie, przy​cią​gnął do sie​bie i owio​nął dy​mem cy​ga​ra. – Po​słu​chaj, je​steś wspa​nia​łą dziew​czy​ną z wiel​ką przy​szło​ścią. Co ro​bisz dzi​siaj wie​czo​rem? – Naj​pierw za​bierz łapę z mo​je​go tył​ka. – Prze​pra​szam, to nie​chcą​cy. Więc co ro​bisz? – W ja​kim sen​sie? – Znam taki mały lo​ka​lik przy Por​te des Li​las, gdzie po​da​ją ory​gi​nal​ny nor​mandz​ki ca​lva​dos. Co ty na to? – Nie wiem, sze​fie, czy nie spra​wię ci za​wo​du, ale to, co mam za​miar ro​bić dziś wie​czo​rem, nie ma nic wspól​ne​go z tym, co ty bę​dziesz ro​bić w ma​łym lo​ka​li​ku przy Por​te des Li​las. – Nie za​po​mi​naj, że obie​ca​łem ci udo​wod​nić, że nie je​stem pe​de​ra​stą. – Wie​rzę ci na sło​wo, a zresz​tą nie je​steś w moim ty​pie. – Ja​sne, kot​ku, nie ma spra​wy. Ciao! – Ciao, sze​fie! I Hil​da Braun po​bie​gła do drzwi. Na uli​cy mło​de sta​tyst​ki i wy​ko​naw​czy​nie drob​niej​szych ról we​so​ło pod​bie​ga​ły do cze​ka​ją​cych chło​pa​ków, za​pa​la​no sil​ni​ki, roz​bły​ska​ły re​flek​to​ry, trza​ska​ły drzwicz​ki. Za​czy​na​ło się noc​ne ży​cie Pa​ry​ża. Hil​da ru​szy​ła ci​chą ulicz​ką pro​wa​dzą​cą do me​tra, gdy za ple​ca​mi usły​sza​ła kro​ki. Przy​spie​szy​ła, ale ktoś ją do​go​nił i chwy​cił za ło​kieć. Po​my​śla​ła, że to zno​wu Con​ti, za​trzy​ma​ła się i gniew​nie wy​szarp​nę​ła rękę. Był to jed​nak naj​zu​peł​niej nie​zna​jo​my śnia​dy i wą​sa​ty typ, może Kor​sy​ka​nin czy Al​gier​czyk, któ​ry pa​trzał na nią z mil​czą​cym uśmie​chem. – Wiesz co, strasz​nie mi się po​do​basz! – po​wie​dział wresz​cie. – Cho​dzę za tobą już trze​ci dzień. – Zo​staw mnie! – O, jaka nie​do​ty​kal​ska! A my chcie​li​śmy cię tyl​ko za​pro​sić na kie​li​szek ab​syn​tu. – Co za dzień, same za​pro​sze​nia. Mo​żesz so​bie swój kie​li​szek wsa​dzić, wiesz gdzie!

Chcia​ła odejść, ale nie​zna​jo​my spo​koj​nie chwy​cił ją za ra​mię i ob​ró​cił do sie​bie. Spró​bo​wa​ła się wy​wi​nąć, gdy z mro​ku po​bli​skiej bra​my wy​szedł inny męż​czy​zna i w mil​cze​niu prze​gro​dził jej dro​gę. Ro​zej​rza​ła się w prze​stra​chu: na prze​ciw​le​głym chod​ni​ku dwóch męż​czyzn, opar​tych o mur, pa​li​ło i spo​koj​nie ob​ser​wo​wa​ło roz​wój sy​tu​acji. Wą​sa​ty ro​ze​śmiał się: – Wsa​dzić so​bie kie​li​szek, tak? No to te​raz uro​cza ja​sno​wło​sa pa​nien​ka raz na za​wsze do​wie się, kto so​bie może co wsa​dzić! W tym mo​men​cie ktoś chwy​cił Hil​dę pod pa​chę i po​cią​gnął na​przód. Był to pia​ni​sta Ala​ina Con​tie​go, któ​ry spo​koj​nie po​wie​dział z tym sa​mym nie​zrów​na​nym wę​gier​skim ak​cen​tem: – Jaz​da stąd, dziew​czy​na jest ze mną. – A ten skąd się tu​taj wziął? Wy​da​wa​ło się, że nie​rów​na bit​ka – je​den na dwóch – jest nie​uchron​na. W świe​tle ga​zo​wej la​ta​mi bły​snę​ło w rę​kach wą​sa​te​go typa ostrze hisz​pań​skie​go sprę​ży​now​ca. Je​den z ob​ser​wa​to​rów z dru​gie​go chod​ni​ka po​wie​dział do swo​je​go to​wa​rzy​sza: – To jest Ma​dziar, ten gra​jek od Con​tie​go. Trze​ba zmia​tać, idą gli​ny. Na​stą​pił ci​chy gwizd i wszy​scy jak na ko​men​dę roz​bie​gli się. Uli​cą szyb​ko prze​szło dwóch po​li​cjan​tów, je​den spy​tał: – Ja​kiś pro​blem? – Nie, pa​no​wie, wszyst​ko w po​rząd​ku. Ma​de​mo​isel​le Niem… prze​pra​szam, nie wiem, jak się na​zy​wasz… Chodź ze mną, nie bój się. Po​li​cjan​ci do​tar​li do rogu i skrę​ci​li, po​su​wa​jąc się wzdłuż wy​so​kie​go bu​dyn​ku bez okien – praw​do​po​dob​nie któ​rejś z hal zdję​cio​wych. Hil​da i jej to​wa​rzysz szli szyb​ki​mi kro​ka​mi do wy​lo​tu ciem​nej ulicz​ki. Hil​da dwu​krot​nie obej​rza​ła się, by spraw​dzić, czy nikt za nimi nie idzie. – Nie oglą​daj się, idź. Nie mu​szą wi​dzieć, że się bo​isz. – Ja nie je​stem z tych, co się boją. Ma​dziar drwią​co się ro​ze​śmiał. – Bo nie wiesz, co ci gro​zi​ło. Nie je​steś ani pierw​sza, ani ostat​nia. By​ła​byś gwał​co​na, bita i fa​sze​ro​wa​na nar​ko​ty​ka​mi do​pó​ty, do​pó​ki nie zmięk​niesz. Po​tem, kie​dy za​po​mnisz, jak się na​zy​wasz, mu​sia​ła​byś dla tych gno​jów pra​co​wać. Ale nie przej​muj się, te​raz ci już ra​czej da​dzą spo​kój, bo już wie​dzą, że je​steś jed​ną z dziew​cząt Con​tie​go. A on, kie​dy się zde​ner​wu​je, może im po​wy​ry​wać ku​ta​sy jak po​lne mar​ge​ryt​ki. Wszyst​ko to zo​sta​ło wy​po​wie​dzia​ne z tym sa​mym nie​zrów​na​nym wę​gier​skim ak​cen​tem. Na zno​śniej​szą fran​cusz​czy​znę stać było chy​ba na​wet At​ty​lę, wo​dza Hu​nów i praw​do​po​dob​ne​go pra​przod​ka wę​gier​skie​go pia​ni​sty. Za​trzy​ma​li się przed wej​ściem do me​tra. Hil​da przez chwi​lę mil​cza​ła, po​tem zde​cy​do​wa​nym ru​chem wy​cią​gnę​ła rękę: – Dzię​ku​ję. Do​bra​noc. – Od​pro​wa​dzę cię. I tak na mnie za wcze​śnie. – Wy​glą​dasz na in​te​li​gent​ne​go czło​wie​ka, któ​re​mu nie trze​ba dwa razy tłu​ma​czyć. Je​śli chcesz mnie pod​ry​wać, to wiedz, że tyl​ko stra​cił​byś czas. Hun ro​ze​śmiał się: – Nowa przy​jaźń ni​g​dy nie jest stra​tą cza​su. I że​byś nie mia​ła wy​rzu​tów su​mie​nia, to mu​szę ci po​wie​dzieć, że tam​te​go dnia wca​le nie by​łaś da​le​ko od praw​dy. Two​je po​dej​rze​nia były

słusz​ne, ale w od​nie​sie​niu nie do Con​tie​go, tyl​ko do mnie. Na​zy​wam się po wę​gier​sku Ke​le​ti Istvan, a po fran​cu​sku Istvan Ke​le​ti – wszyst​ko jest u mnie na od​wrót. Czu​jesz się uspo​ko​jo​na? To chodź, sio​stro, po​sta​wię ci piwo, bo sta​now​czo za dłu​go je​stem trzeź​wy.

19 Tak roz​po​czę​ła się przy​jaźń mię​dzy dwoj​giem lu​dzi za​gu​bio​nych w wiel​kim, ob​cym mie​ście. Ke​le​ti Istvan lub Istvan Ke​le​ti, na​zy​wa​ny w wy​twór​ni po pro​stu Ma​dzia​rem, w nie​da​le​kiej prze​szło​ści był pia​ni​stą w ja​kimś bu​da​pesz​teń​skim lo​ka​lu noc​nym. Na Wę​grzech wplą​tał się w nie​ja​sną afe​rę z mor​fi​ną, uda​ło mu się w porę wy​wi​nąć i tu ucho​dził za emi​gran​ta po​li​tycz​ne​go. W pa​ry​skiej po​li​cji mimo wąt​pli​wo​ści zwią​za​nych z pa​nem Ke​le​ti górę wzię​ła tra​dy​cyj​na fran​cu​ska sym​pa​tia do czar​da​sza, któ​rej wy​ra​zem sta​ło się rocz​ne po​zwo​le​nie na pra​cę. To było w ze​szłym roku i me​tro​nom nie​ubła​ga​nie od​mie​rzał upły​wa​ją​cy czas. Jego po​ło​wę Ma​dziar już prze​pił, ale po​li​cji to nie ob​cho​dzi​ło. Sie​dzie​li w su​te​re​nie ma​łej ta​wer​ny, nie​mal pu​stej o tej póź​nej go​dzi​nie, i pili piwo. Już trze​cią ko​lej​kę. – Chcesz po​wie​dzieć, że ci idio​ci nie chcą ci prze​dłu​żyć po​by​tu… – rzekł Ma​dziar. – Ro​zu​miem, że ja, ja​kiś ciem​ny typ z wę​gier​skiej pusz​ty, na do​da​tek pe​de​ra​sta, pi​jak i nar​ko​man. Ale ty, któ​ra mo​żesz tyl​ko wzmoc​nić de​ge​ne​ru​ją​cy się na​ród fran​cu​ski! I jesz​cze mó​wisz, że je​steś Ży​dów​ką. Żeby Ży​dów​ka nie mo​gła uzy​skać schro​nie​nia w prze​świet​nej ko​leb​ce re​wo​lu​cji i praw czło​wie​ka! – List, któ​ry otrzy​ma​łam z prze​świet​nej ko​leb​ki, miał za​le​d​wie dwa wier​sze: Re​gret​tons be​au​co​up{4}, ale pro​szę się ła​ska​wie od nas za​bie​rać”. W am​ba​sa​dzie ame​ry​kań​skiej po​wie​dzie​li, że ro​zu​mie​ją moją sy​tu​ację, ale mu​szę się uzbro​ić w cier​pli​wość. Cier​pli​wość to ja mam, tyle że nie mam ani cza​su na cze​ka​nie, ani pie​nię​dzy. Zresz​tą nie​dłu​go nie będę też mia​ła gdzie miesz​kać. Ten ho​te​lik w za​stra​sza​ją​cym tem​pie po​chła​nia moje ostat​nie oszczęd​no​ści. Ma​dziar ze współ​czu​ciem po​ki​wał gło​wą, po​dra​pał się po cie​mie​niu i wresz​cie po​wie​dział: – To chodź miesz​kać do mnie, sio​strzycz​ko… Je​śli nie masz zbyt du​żych wy​ma​gań, mo​żesz za​miesz​kać w mo​ich apar​ta​men​tach. Ża​den luk​sus, ale za​wsze dach nad gło​wą. Na​pij​my się za emi​gran​tów Eu​ro​py. I za Eu​ro​pę, któ​ra ma gdzieś swo​ich emi​gran​tów. – Do​pił piwo, po​pa​trzył na Hil​dę, po​gła​skał ją po ręce. – Naj​waż​niej​sze, że​byś nie tra​ci​ła na​dziei – cza​sem na​wet ame​ry​kań​skie ma​rze​nie się speł​nia. A te​raz, sio​stro, może by​śmy so​bie strze​li​li coś moc​niej​sze​go? Zro​bi​li, jak za​pro​po​no​wał. Hil​da nie pa​mię​ta​ła, czy pro​po​zy​cja ta się po​wtó​rzy​ła, w każ​dym ra​zie Ma​dziar z tru​dem prze​trans​por​to​wał ją do swo​je​go miesz​kan​ka gdzieś w oko​li​cach dziel​ni​cy Hal – klit​ki z umy​wal​ką w ni​szy za za​słon​ką. I ze wspól​ną to​a​le​tą na pół​pię​trze – sta​ry fran​cu​ski wy​na​la​zek po​rów​ny​wal​ny pod wzglę​dem cier​pień, na ja​kie ska​zu​je co rano miesz​kań​ców, z inną ema​na​cją fran​cu​skie​go ge​niu​szu – gi​lo​ty​ną. Geje czę​sto są wiel​ko​dusz​ni. Hil​da obu​dzi​ła się w łóż​ku Ma​dzia​ra, pod​czas gdy on sam spał zwi​nię​ty we czwo​ro na ja​kimś zde​ze​lo​wa​nym fo​te​lu przy​wle​czo​nym naj​wy​raź​niej ze śmiet​ni​ka. Obok sta​ło otwar​te me​ta​lo​we pu​deł​ko, po​dob​ne do tych, w ja​kich daw​niej sta​re bab​cie prze​cho​wy​wa​ły ta​ba​kę. W środ​ku nie było jed​nak ta​ba​ki, tyl​ko ja​kiś bia​ły pro​szek. To wła​śnie Ma​dziar za​po​znał ją z tym dziw​nym dok​to​rem Hi​ro​shim Oku​rą. Ja​poń​czyk skoń​czył me​dy​cy​nę na Har​war​dzie i te​raz od​by​wał spe​cja​li​za​cję w pa​ry​skim szpi​ta​lu je​zu​itów pod we​zwa​niem świę​tej Anny. Zgo​dził się w wol​nym od dy​żu​rów cza​sie być kon​sul​tan​tem w wy​twór​ni fil​mo​wej, gdzie nie​miec​ki emi​grant Georg Pabst koń​czył zdję​cia do fil​mu Nie​wol​ni​ca

Szan​gha​ju. Tam, w ta​jem​nych fil​mo​wych bu​fe​tach czy pod​czas nie​koń​czą​cych się noc​nych przerw na usta​wia​nie oświe​tle​nia, sa​mot​ny dok​tor Oku​ra za​przy​jaź​nił się z wę​gier​skim pia​ni​stą. Był wy​kształ​co​ny i w peł​ni zeu​ro​pe​izo​wa​ny, ale azja​tyc​kie po​cho​dze​nie po​zo​sta​wi​ło w nim de​li​kat​ność i nie​zwy​kłą, nie​raz aż de​ner​wu​ją​cą uprzej​mość. Kie​dyś po zdję​ciach, gdy Hil​da wy​cho​dzi​ła z wy​twór​ni ze swo​im no​wym wę​gier​skim przy​ja​cie​lem, na dole cze​kał na nią Oku​ra z ol​brzy​mim bu​kie​tem her​ba​cia​nych róż. Hil​da aż krzyk​nę​ła: – Czy taka ilość róż nie ruj​nu​je pań​skich fi​nan​sów? – Dla mnie jest to mała przy​jem​ność. – To jak wy​glą​da​ją te duże? Bar​dzo dzię​ku​ję, pa​nie… – Hi​ro​shi. Dok​tor Hi​ro​shi Oku​ra, mój przy​ja​ciel – po​spie​szył go przed​sta​wić Ma​dziar. – Dzię​ku​ję, jest pan ogrom​nie miły, dok​to​rze Oku​ra. Nie​wy​so​ki Ja​poń​czyk wy​glą​dał tro​chę śmiesz​nie w uro​czy​stym wy​so​kim cy​lin​drze i bia​łym je​dwab​nym sza​li​ku – ze​sta​wie ulu​bio​nym przez jego ro​da​ków. Cy​lin​dry we​dług wszel​kie​go praw​do​po​do​bień​stwa mia​ły za za​da​nie przy​dać ich ama​to​rom nie​co wzro​stu lub też były czymś w ro​dza​ju sym​bo​lu otwar​cia na świat Za​cho​du. Je​śli zaś cho​dzi o ja​poń​skie przy​wią​za​nie do bia​łych je​dwab​nych sza​li​ków, to moż​na je wy​tłu​ma​czyć je​dy​nie nie​umiar​ko​wa​ną na​mięt​no​ścią Ja​poń​czy​ków do ame​ry​kań​skich fil​mów o nie​wy​le​wa​ją​cych za koł​nierz mi​liar​de​rach. Ja​poń​czyk nie​co się za​wa​hał, nim rzekł: – Prze​pra​szam, je​śli to za​brzmi zbyt zu​chwa​le, ale może ze​chcia​ła​by pani zjeść ze mną ko​la​cję? Czy zna pani kuch​nię ja​poń​ską? Pro​szę mi nie od​ma​wiać. Mam na​dzie​ję, że nasz wspól​ny wę​gier​ski przy​ja​ciel ze​chce nam to​wa​rzy​szyć… – O, nie! Znam te wa​sze ja​poń​skie ko​la​cje z su​ro​wą rybą i cie​płą wód​ką! – ka​te​go​rycz​nie od​mó​wił Istvan Ke​le​ti. – Niech pan się nie gnie​wa, dok​to​rze, ale tyl​ko ktoś, kto się wy​cho​wał na wę​gier​skiej kuch​ni, może zro​zu​mieć, jak bar​dzo jest mi obca wa​sza. A zresz​tą je​stem umó​wio​ny… – A po​nie​waż Hil​da wy​raź​nie się wa​ha​ła, do​dał: – Zgódź się, dziew​czy​no. Nie masz po​ję​cia, jacy upar​ci są Ja​poń​czy​cy, kie​dy so​bie coś wbi​ją do gło​wy. Zwłasz​cza je​śli to jest woj​na lub ko​la​cja w ja​poń​skiej re​stau​ra​cji. Tak więc Hil​da ule​gła usil​nym proś​bom tego czło​wiecz​ka w okrą​głych, gru​bych oku​la​rach, przez któ​re jego oczy wy​da​wa​ły się za​wsze tro​chę zdzi​wio​ne.

20 Po raz pierw​szy w ży​ciu zna​la​zła się w ja​poń​skiej re​stau​ra​cji i wszyst​ko było tu dla niej za​ska​ku​ją​ce i nowe: klę​czą​ca gej​sza, go​rą​ce pu​szy​ste ręcz​nicz​ki, dru​ga gej​sza, któ​ra też na ko​la​nach na​le​wa​ła her​ba​tę i po​da​wa​ła pa​ru​ją​cą czar​kę obie​ma dłoń​mi jak ka​płan​ka skła​da​ją​ca ofia​rę. I do tego pa​łecz​ki z czer​wo​ne​go drew​na, któ​ry​mi po​słu​gi​wa​nia się dok​tor Hi​ro​shi Oku​ra do​pie​ro ją uczył, ce​re​mo​nial​na de​li​kat​ność, z jaką na​le​wał jej z dzba​nusz​ka cie​płe sake… Piła, za​chły​sty​wa​ła się i za​śmie​wa​ła aż do łez. Jak do​bra uczen​ni​ca ob​ser​wo​wa​ła ręce Ja​poń​czy​ka i de​ner​wo​wa​ła się, kie​dy ka​wa​łek ja​rzy​ny lub ryby wy​pa​dał jej spo​mię​dzy prze​klę​tych pa​łe​czek, któ​rych koń​ce sta​le się roz​cho​dzi​ły. Je​dli w osob​nym po​miesz​cze​niu – bia​łym, olśnie​wa​ją​co czy​stym sze​ścia​nie z laki i pa​pie​ru ry​żo​we​go, przez któ​ry są​czy​ło się ła​god​ne świa​tło. Sie​dzie​li w sa​mych skar​pet​kach na je​dwab​nych po​dusz​kach, opu​ściw​szy nogi do spe​cjal​nych otwo​rów pod sto​łem – urzą​dze​nie wy​my​ślo​ne z pew​no​ścią dla nie​przy​zwy​cza​jo​nych do je​dze​nia w po​zy​cji klę​czą​cej Eu​ro​pej​czy​ków. – Ni​g​dy pani nie była w Ja​po​nii? – spy​tał. W mil​cze​niu po​krę​ci​ła gło​wą: nie, ni​g​dy. – Pew​nie wszyst​ko wy​da​je się tu​taj pani bar​dzo obce. – Mam wra​że​nie, jak​bym się zna​la​zła w ja​kimś wy​my​ślo​nym i nie​ist​nie​ją​cym kró​le​stwie świa​tła. Może to przez ten cie​pły na​pój… – Sake. – Może to przez sake, ale wy​da​je mi się, że szy​bu​ję w zwiew​nej mgieł​ce, uno​szo​na bia​ły​mi wia​tra​mi… – Pro​szę, jak pani wy​czu​ła ja​poń​ski styl! – za​wo​łał z za​chwy​tem Hi​ro​shi. – „Uno​szo​na bia​ły​mi wia​tra​mi…”. To ta​kie ja​poń​skie! – Na​praw​dę? Niech pan po​wie coś po ja​poń​sku. Hi​ro​shi Oku​ra wpa​trzył się w nią przez gru​be, okrą​głe szkła oku​la​rów swo​imi krót​ko​wzrocz​ny​mi ocza​mi. Za​my​ślił się, po​tem za​de​kla​mo​wał coś sub​tel​nie i miło brzmią​ce​go, ale cał​kiem nie​zro​zu​mia​łe​go. – I co to zna​czy? Ja​poń​czyk od​wró​cił wzrok i za​czął ci​cho mó​wić, wpa​trzo​ny w czar​kę sake – jak​by od​czy​ty​wał z jej dna: – Two​ja ręka mnie gła​dzi​ła – jak bia​ły wie​trzyk… To był sen, któ​ry prze​mi​nął – jak bia​ły wie​trzyk… Sa​mot​nie pła​cze w ga​łę​ziach – bia​ły wie​trzyk… – Ja​kie to pięk​ne. Kto jest au​to​rem? Hi​ro​shi uśmiech​nął się nie​śmia​ło: – Te​raz to wy​my​śli​łem. – Sły​sza​łam, że wie​lu le​ka​rzy zo​sta​je po​eta​mi. – Smut​ny​mi po​eta​mi. Ale czę​sto też po​eci zo​sta​ją le​ka​rza​mi. Le​ka​rza​mi cho​rych dusz. – Czy pan nie jest zbyt skrom​ny? Skrom​ny i bo​jaź​li​wy jak wiej​ski na​uczy​ciel. Pro​szę mi opo​wie​dzieć o so​bie. Dok​tor Oku​ra uniósł ra​mio​na. – Wiej​ski na​uczy​ciel? Tak, być może. Przy​wia​ło mnie z da​le​kich mórz. Moją oj​czy​zną jest Ja​po​nia, stu​dio​wa​łem w Ame​ry​ce, prak​ty​ku​ję w Pa​ry​żu. Coś w ro​dza​ju bez​płod​ne​go drzew​ka,

prze​sa​dzo​ne​go na obcy grunt… Moi ro​dzi​ce miesz​ka​ją na Oki​na​wie. Oj​ciec tak​że jest le​ka​rzem i stu​dio​wał tu, we Fran​cji. Mam za​miar w przy​szło​ści pra​co​wać w jego kli​ni​ce… Na​zy​wa się pro​fe​sor San​to​ku Oku​ra, jest wspa​nia​łym czło​wie​kiem. Chciał, że​bym ro​bił spe​cja​li​za​cję we Fran​cji, bo wie​rzy w Wol​te​ra i Au​gu​ste’a Re​no​ira, a nie w woj​sko​we dok​try​ny. A te​raz pani ko​lej. Ja na​wet nie wiem, jak się pani na​zy​wa. – Braun. Hil​da Braun. Przy​je​cha​łam z Nie​miec… – I zo​sta​je pani w Pa​ry​żu? Czy może wra​ca do oj​czy​zny? – Nie. Ani nie zo​sta​ję, ani nie wra​cam… – Więc jest pani w dro​dze… do​kąd? – Do​ni​kąd. Ja​poń​czyk spoj​rzał na nią, cze​ka​jąc na dal​szy ciąg, ale Hil​da upar​cie mil​cza​ła. Wresz​cie po​wie​dział: – Ro​zu​miem – po​dróż​nicz​ka do​ni​kąd. Chy​ba wszy​scy uda​je​my się w tym kie​run​ku. A po​tem co? – To wszyst​ko. Resz​ta to już tyl​ko szcze​gó​ły pej​za​żu. Pod​niósł małą por​ce​la​no​wą czar​kę z sake: – Kam​pai, Hil​do-san! Za pani zdro​wie! – Kam​pai, Hi​ro​shi-san! Pana zdro​wie!

21 Choć po​zba​wio​ny zmy​słu prak​tycz​ne​go i bez resz​ty od​da​ny mu​zy​ce, The​odor We​iss​berg był dość do​brze po​in​for​mo​wa​ny o ogrom​nym, nie​mal nie​roz​wią​zy​wal​nym pro​ble​mie, jaki zwa​lił się na nie​miec​kich Ży​dów w no​wych gra​ni​cach Trze​ciej Rze​szy. Im bar​dziej świat się zbli​żał do mi​li​tar​ne​go roz​wią​za​nia swo​ich pro​ble​mów, tym trud​niej było otrzy​mać wizę na​wet na po​byt cza​so​wy w któ​rym​kol​wiek z są​sied​nich kra​jów. Wie​lu, zwłasz​cza przed​sta​wi​cie​li elit na​uko​wych, ar​ty​stycz​nych czy po​li​tycz​nych, któ​rzy w porę prze​czu​li na​ra​sta​ją​cy dra​mat, zdo​ła​ło opu​ścić Niem​cy, nim za​trza​snę​ły się przed nimi drzwi za​gra​nicz​nych kon​su​la​tów – i za​chod​nich, i ra​dziec​kie​go. Nie​po​rów​ny​wal​nie licz​niej​si byli jed​nak ci na​iw​ni, któ​rym do​pie​ro pi​ja​ny obłęd „nocy krysz​ta​ło​wej” uzmy​sło​wił, jak bar​dzo łu​dzi​li się, są​dząc, że na​zizm ze swo​ją nie​sły​cha​ną bru​tal​no​ścią nie utrzy​ma się dłu​go przy wła​dzy. Jesz​cze bar​dziej skom​pli​ko​wa​na była sy​tu​acja drob​nych, zwy​kłych lu​dzi, sta​no​wią​cych ogrom​ną więk​szość, po​zba​wio​nych i za​gra​nicz​nych krew​nych, któ​rzy by im na po​cząt​ku po​mo​gli, i środ​ków, i de​ter​mi​na​cji, któ​ra by im po​zwo​li​ła wszyst​ko po​rzu​cić i uczy​nić ten de​cy​du​ją​cy o zmia​nie losu krok. Ma​ło​dusz​nie dali się nieść fa​lom bez​wład​no​ści z bo​jaź​li​wą na​dzie​ją, że sko​ro spra​wa do​ty​czy tak wie​lu lu​dzi, to na pew​no się znaj​dzie ja​kieś roz​wią​za​nie. Roz​wią​za​nie rze​czy​wi​ście się póź​niej zna​la​zło, ale by​naj​mniej nie ta​kie, na ja​kie li​czo​no. Zna​leź​li je na​zi​ści i na​zwa​li „osta​tecz​nym roz​wią​za​niem kwe​stii ży​dow​skiej”. Nie było to jesz​cze rów​no​znacz​ne z Ho​lo​kau​stem, ko​mo​ra​mi ga​zo​wy​mi i kre​ma​to​ria​mi. Jesz​cze nie – po​sta​no​wie​nia z Wan​n​see na te​mat fi​zycz​nej za​gła​dy Ży​dów w Eu​ro​pie na ra​zie po​zo​sta​wa​ły w świe​tla​nej przy​szło​ści. W tej chwi​li ge​sta​po wręcz po​pie​ra​ło prze​sie​dle​nia– na​rze​ka​ły na to na​wet mię​dzy​na​ro​do​we or​ga​ni​za​cje ży​dow​skie, któ​rych fun​du​sze prze​zna​czo​ne na po​moc dla uchodź​ców bły​ska​wicz​nie się wy​czer​py​wa​ły. Mó​wio​no o nie​ofi​cjal​nych pró​bach prze​ko​na​nia fran​cu​skie​go rzą​du, by udo​stęp​nił wy​spę Ma​da​ga​skar jako miej​sce osie​dle​nia nie​miec​kich Ży​dów. I wła​śnie Za​chód wy​stą​pił prze​ciw​ko temu po​my​sło​wi. Tam do​brze wie​dzia​no o nie​uda​nych wy​sił​kach Sta​li​na stwo​rze​nia na Da​le​kim Wscho​dzie sztucz​nej ży​dow​skiej re​pu​bli​ki Bi​ro​bi​dżan – te ba​gni​ste te​re​ny nad Amu​rem mu​sia​ły​by się wcze​śniej czy póź​niej prze​kształ​cić w naj​więk​szy na świe​cie obóz kon​cen​tra​cyj​ny dla Ży​dów. Nie tyl​ko Za​chód od​rzu​cał tego typu roz​wią​za​nia: po nie​uda​nych pró​bach po​ro​zu​mie​nia się z na​zi​stow​ski​mi krę​ga​mi w sa​mych Niem​czech wpły​wo​wi szan​ghaj​scy ma​gna​ci fi​nan​so​wi z ży​dow​skich śro​do​wisk bag​da​dów – sir Elias Ka​du​ri i sir Vic​tor Haim – na​ci​ska​li na wła​dze ja​poń​skie, by ogra​ni​czy​ły one, a w nie​da​le​kiej przy​szło​ści osta​tecz​nie po​wstrzy​ma​ły na​pływ Ży​dów z Eu​ro​py do Chin, Man​dżu​rii i Ko​rei. Za​pew​nia​li, że oni sami nie tyl​ko nie będą się ta​kim kro​kom prze​ciw​sta​wiać, lecz wprost prze​ciw​nie – To​kio może w tym za​kre​sie li​czyć na ich zro​zu​mie​nie i po​par​cie. Póź​niej, kie​dy świat po​znał ukry​te zna​cze​nia ta​kich nazw geo​gra​ficz​nych, jak Da​chau, Mau​thau​sen, Maj​da​nek, Au​schwitz czy Tre​blin​ka, nie​któ​rzy wsty​dli​wie pró​bo​wa​li za​trzeć wspo​mnie​nie tego na​ci​sku na ja​poń​ską ad​mi​ni​stra​cję. Tak więc w chwi​li, gdy na​stą​pi​ło po​wszech​ne zro​zu​mie​nie ko​niecz​no​ści opusz​cze​nia na​zi​stow​skich Nie​miec za wszel​ką cenę i kosz​tem każ​de​go ry​zy​ka, gdy sta​ło się to je​dy​nym spo​so​bem ra​tun​ku i naj​waż​niej​szym ce​lem – wte​dy było już za póź​no. Wów​czas po​ja​wił się naj​now​szy ka​wał: „Na py​ta​nie dzien​ni​ka​rzy za​gra​nicz​nych o naj​waż​niej​szy cel jego po​li​ty​ki Hi​tler od​po​wie​dział: jest nim wy​pę​dze​nie z Nie​miec wszyst​kich Ży​dów oraz wło​skie​go te​no​ra wy​stę​pu​ją​ce​go

w ope​rze. – Dla​cze​go te​no​ra? – spy​tał ko​re​spon​dent »Fi​ga​ro«. – Wie​dzia​łem – wy​krzyk​nął Hi​tler – że wy​pę​dze​nie Ży​dów nie wzbu​dzi za​in​te​re​so​wa​nia świa​to​wej opi​nii pu​blicz​nej!” Nie​któ​rym sy​nom Izra​ela przy​szło po​czuć to na wła​snej skó​rze. Przy​pa​dek stat​ku „Sa​int Lo​uis” nie był je​dy​ny, lecz był wy​star​cza​ją​co zna​mien​ny. Za ła​ska​wym ze​zwo​le​niem władz na​zi​stow​skich, dla któ​rych po​cząt​ko​wy wa​riant „osta​tecz​ne​go roz​wią​za​nia” ozna​czał po pro​stu wy​pę​dze​nie wszyst​kich Ży​dów z gra​nic Rze​szy – z tym, że w nie​da​le​kiej przy​szło​ści gra​ni​ce te mia​ły być zrów​na​ne z gra​ni​ca​mi Eu​ro​py – sta​tek, wy​peł​nio​ny emi​gran​ta​mi do ostat​nie​go miej​sca, z ła​dow​nia​mi włącz​nie, pod​niósł ko​twi​cę w Ham​bur​gu i po​pły​nął na Kubę. Tam​tej​sze wła​dze od​mó​wi​ły jed​nak do​pusz​cze​nia go na​wet do por​tu w Ha​wa​nie i po dwu​ty​go​dnio​wych per​trak​ta​cjach „Sa​int Lo​uis” zmu​szo​ny zo​stał do opusz​cze​nia wód te​ry​to​rial​nych tej ka​ra​ib​skiej wy​spy i po​pły​nię​cia w kie​run​ku Sta​nów Zjed​no​czo​nych. Pre​zy​dent Ro​ose​velt, do któ​re​go ucie​ki​nie​rzy wy​sła​li roz​pacz​li​wą de​pe​szę, pod wpły​wem na​ci​sków se​nac​kich lob​by​stów przez dłu​gi czas po​zo​sta​wał głu​chy na ich proś​by. Nie​ma​łą rolę ode​gra​ły tu tak​że gło​sy licz​nych ame​ry​kań​skich or​ga​ni​za​cji ży​dow​skich, któ​re zwra​ca​ły uwa​gę pre​zy​den​ta na nie​spra​wie​dli​wość, jaka na​stą​pi​ła​by wraz z po​ja​wie​niem się kon​ku​ren​cji w ich tra​dy​cyj​nych do​me​nach, zwłasz​cza po głę​bo​kich trau​mach, ja​kie przy​niósł cał​kiem prze​cież nie​daw​ny wiel​ki kry​zys. Ostrze​ga​ły one też przed nie​bez​pie​czeń​stwem po​le​ga​ją​cym na tym, że wraz z nie​miec​ki​mi Ży​da​mi, z któ​rych wie​lu mia​ło po​glą​dy le​wi​co​we, do Sta​nów może się prze​do​stać za​ra​za ko​mu​ni​zmu. Pan Gold​smith, wła​ści​ciel fa​brycz​ki kon​fek​cji w De​tro​it, nie miał nic prze​ciw​ko swo​je​mu współ​ple​mień​co​wi, pro​du​cen​to​wi kon​fek​cji z Ko​lo​nii panu Gold​sch​mid​to​wi – pod​pi​sał​by się na​wet pod pe​ty​cją w obro​nie nie​miec​kich Ży​dów – ale nie ży​czył so​bie na zie​mi ame​ry​kań​skiej żad​nej kon​ku​ren​cji dla swo​je​go biz​ne​su, nad któ​re​go roz​wi​ja​niem tru​dzi​ły się w po​cie czo​ła trzy po​ko​le​nia Gold​smi​thów. Po​dob​ne obiek​cje mia​ła naj​wy​raź​niej am​ba​sa​da ame​ry​kań​ska w Ber​li​nie, któ​ra nie​ofi​cjal​nie i de​li​kat​nie su​ge​ro​wa​ła wyż​szym ko​łom na​zi​stow​skim, że do​brze by było prze​ko​nać lu​dzi za​ra​żo​nych emi​gra​cyj​ną go​rącz​ką o da​rem​no​ści ich na​dziei na otrzy​ma​nie ka​wa​łecz​ka czy choć​by okru​szy​ny ame​ry​kań​skie​go ma​rze​nia. I wresz​cie na sta​tek do​tar​ła od​po​wiedź Ro​ose​vel​ta in​for​mu​ją​ca z pew​nym za​że​no​wa​niem, lecz ka​te​go​rycz​nie, że nowa fala emi​gra​cyj​na z Nie​miec nie zo​sta​nie na te​ren kra​ju do​pusz​czo​na. Wte​dy „Sa​int Lo​uis” wziął kurs na po​łu​dnie wzdłuż wy​brze​ży No​we​go Świa​ta, ale Mek​syk, Chi​le, Ar​gen​ty​na i wszyst​kie inne kra​je, do któ​rych się zwra​ca​no, rów​nież prze​ka​zy​wa​ły od​po​wie​dzi od​mow​ne. Ofi​cjal​ne wy​tłu​ma​cze​nie było ta​kie, że kwo​ty imi​gra​cyj​ne zo​sta​ły już daw​no wy​ko​rzy​sta​ne. Na ko​niec kil​ku​mie​sięcz​nej wę​drów​ki po la​zu​ro​wych prze​strze​niach hu​ma​ni​ta​ry​zmu i so​li​dar​no​ści ka​pi​tan stat​ku „Sa​int Lo​uis” skie​ro​wał ster z po​wro​tem ku do​brej sta​rej Eu​ro​pie. Tam zaś do​bre sta​re An​glia i Fran​cja na​wet nie od​po​wie​dzia​ły na proś​by o do​stęp do swo​ich por​tów na kon​ty​nen​cie lub też do ko​lo​nii i do​mi​niów. We Wło​szech dzia​ła​ły już usta​wy an​ty​se​mic​kie za​bra​nia​ją​ce przyj​mo​wa​nia ży​dow​skich prze​sie​dleń​ców. Szwaj​ca​ria wy​da​wa​ła tyl​ko wizy tran​zy​to​we bez pra​wa po​by​tu, Bel​gia i Ho​lan​dia uprzej​mie od​po​wie​dzia​ły, że go​to​we są przy​jąć po… 200 osób. Z Am​ster​da​mu na​pły​nę​ła ka​te​go​rycz​na od​mo​wa udzie​le​nia pra​wa azy​lu w Su​ri​na​mie, na Cu​ra​çao lub w ja​kiej​kol​wiek in​nej ho​len​der​skiej po​sia​dło​ści ko​lo​nial​nej. Po​dob​ną ka​te​go​rycz​ną od​mo​wę otrzy​ma​no tak​że ze stro​ny ra​dziec​kiej. Zresz​tą ucie​ki​nie​rzy

i tak nie mie​li szcze​gól​nej ocho​ty na azyl w tym kra​ju: do​pie​ro co prze​to​czy​ła się przez nie​go ko​lej​na fala po​ka​zo​wych pro​ce​sów i czy​stek, a w za​miesz​ka​nych przez Ży​dów re​jo​nach Ukra​iny i Bia​ło​ru​si jaw​ne i po​ta​jem​ne prze​śla​do​wa​nia, nie​co przy​ci​chłe po re​wo​lu​cji, te​raz roz​pę​ty​wa​ły się ze sta​le ro​sną​cą siłą. Roz​pra​wy z Ży​dow​skim Ko​mi​te​tem An​ty​fa​szy​stow​skim i z „mor​der​ca​mi w bia​łych far​tu​chach” mia​ły do​pie​ro na​stą​pić, ale ich da​le​ki po​mruk już za​czy​nał się uno​sić w po​wie​trzu. Osta​tecz​nie sta​tek wid​mo zmu​szo​ny był wró​cić do Ham​bur​ga. Fi​nał tej opo​wie​ści za​pi​sa​no w ar​chi​wach Au​schwitz i Tre​blin​ki. Te roz​pacz​li​we pró​by zna​le​zie​nia azy​lu były te​ma​tem nie​jed​nej roz​mo​wy w domu pań​stwa We​iss​ber​gów przy uli​cy Dan​te​go Ali​ghie​ri 3/5 – luk​su​so​wej jed​no​pię​tro​wej wil​li w sty​lu em​pi​re po​ło​żo​nej w pre​sti​żo​wej ary​sto​kra​tycz​nej dziel​ni​cy i oto​czo​nej du​żym ogro​dem, w któ​rym co wio​snę pod ręką ogrod​ni​ka roz​kwi​ta​ły róż​no​barw​ne klom​by. Tak było trud​no to wszyst​ko zo​sta​wić i ru​szyć w peł​ne obaw nie​zna​ne. A na​zwa tego nie​zna​ne​go brzmia​ła Szan​ghaj – mia​sto otwar​te Szan​ghaj, z ty​lo​ma py​ta​nia​mi na te​mat nie​ja​snej przy​szło​ści, za ty​lo​ma da​le​ki​mi i tak bar​dzo ob​cy​mi wo​da​mi! Szczę​ście, że Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, w od​róż​nie​niu od swo​je​go nie​zde​cy​do​wa​ne​go i wraż​li​we​go męża, mia​ła moc​ne ner​wy i praw​dzi​wie ko​bie​cy in​stynkt po​szu​ki​wa​nia bez​pie​czeń​stwa i po​ko​ny​wa​nia kło​po​tów. Nie​któ​rzy spo​śród ich zna​jo​mych już mie​li wia​do​mo​ści z Szan​gha​ju. Ci, któ​rzy wcze​śniej zde​cy​do​wa​li się na ten krok, pi​sa​li z ulgą o tym, że wy​rwa​li się z na​zi​stow​skie​go pie​kła, ale uczci​wie ostrze​ga​li, że Szan​ghaj sta​no​wi inne pie​kło, nie​zna​ne i bez​li​to​sne; że bez​ro​bo​cie, kry​zys go​spo​dar​czy i epi​de​mie ści​ska​ją mia​sto sta​lo​wy​mi klesz​cza​mi; że roz​pacz​li​wa wal​ka o prze​ży​cie ocze​ku​je tych, któ​rzy nie dys​po​nu​ją żad​ny​mi środ​ka​mi lub nie mają bo​ga​tej ro​dzi​ny za gra​ni​cą, zwłasz​cza w Sta​nach, któ​ra by​ła​by go​to​wa wes​przeć swo​ich bie​du​ją​cych krew​nia​ków. Jed​no​cze​śnie jed​nak pra​wie wszyst​kie li​sty biły na alarm, że każ​da zwło​ka może się oka​zać fa​tal​na: w Szan​gha​ju sły​chać już było gło​sy, że mia​sto jest prze​peł​nio​ne ucie​ki​nie​ra​mi i miej​sco​we wła​dze, nie​zdol​ne do roz​wią​za​nia naj​bar​dziej ele​men​tar​nych pro​ble​mów ko​mu​nal​nych i pod na​ci​skiem mi​sji za​gra​nicz​nych, trosz​czą​cych się o swo​je wła​sne bez​pie​czeń​stwo i spo​kój, wkrót​ce za​ostrzą prze​pi​sy do​ty​czą​ce imi​gra​cji, a być może cał​kiem ją za​blo​ku​ją. Wte​dy też ostat​nie otwar​te mia​sto na świe​cie za​trza​śnie drzwi przed po​szu​ku​ją​cy​mi ra​tun​ku. Z Trie​stu lub Ge​nui do Szan​gha​ju kur​so​wa​ły re​gu​lar​nie tyl​ko dwa małe stat​ki pod wło​ską ban​de​rą – „Con​te Ros​so” i „Con​te Ver​de”. Po​dróż trwa​ła sześć ty​go​dni, dro​ga pro​wa​dzi​ła przez Kair, Hong​kong, Sin​ga​pur, Bom​baj i Ma​ni​lę. Poza ceną bi​le​tu po​dróż​ni zo​bo​wią​za​ni byli zde​po​no​wać w to​wa​rzy​stwie okrę​to​wym po 400 do​la​rów ame​ry​kań​skich na oso​bę – sumę w owych cza​sach znacz​ną, któ​ra mia​ła być im zwró​co​na w mo​men​cie przy​by​cia do Chin. Było to wy​ma​ga​ne przez wła​dze ja​poń​skie jako gwa​ran​cja, zresz​tą wąt​pli​wa i nie​pew​na, że imi​gran​ci przy​naj​mniej przez pierw​sze mie​sią​ce będą dys​po​no​wa​li ja​ki​miś fun​du​sza​mi. Tym bar​dziej wąt​pli​wa, że ży​dow​skie or​ga​ni​za​cje po​mo​co​we za​czę​ły or​ga​ni​zo​wać i prze​ka​zy​wać po​trze​bu​ją​cym te 400 do​la​rów, pod wa​run​kiem jed​nak, że suma 300 do​la​rów zo​sta​nie im za​raz po przy​jeź​dzie zwró​co​na, by po prze​ka​za​niu w ta​jem​ni​czy spo​sób z po​wro​tem do Nie​miec słu​żyć ko​lej​nym uchodź​com. Od​bie​ra​ło to sens ca​łej tej ini​cja​ty​wie, ale przy​ję​cie tego wa​run​ku czę​sto sta​no​wi​ło je​dy​ny spo​sób wyj​ścia z roz​pacz​li​wej sy​tu​acji: nie​miec​kie służ​by kon​su​lar​ne, przy​naj​mniej do chwi​li roz​po​czę​cia woj​ny, któ​ra już stu​ka​ła do drzwi Eu​ro​py, wy​da​wa​ły wizy

wy​jaz​do​we tyl​ko oka​zi​cie​lom bi​le​tu na sta​tek, któ​re​go uzy​ska​nie było po​wią​za​ne z tymi prze​klę​ty​mi 400 do​la​ra​mi. Do tego do​cho​dzi​ły pro​ble​my z nie​któ​ry​mi imi​gran​ta​mi, któ​rzy po zde​rze​niu się z su​ro​wą szan​ghaj​ską rze​czy​wi​sto​ścią i w oba​wie, by nie po​zo​stać już na po​cząt​ku bez środ​ków do ży​cia, upar​cie od​ma​wia​li zwró​ce​nia po​ży​czo​nych pie​nię​dzy. Do​pro​wa​dza​ło to do we​wnętrz​nych tarć wśród przy​by​szów, po​wsta​wa​nia nie​roz​wią​zy​wal​nych dy​le​ma​tów mo​ral​nych, an​ta​go​ni​zmów czy otwar​tych kon​flik​tów z tymi ucie​ki​nie​ra​mi, któ​rych bli​scy wciąż jesz​cze cze​ka​li w Niem​czech na swo​ją ko​lej. Do póź​nej wio​sny 1939 roku do Szan​gha​ju uda​ło się do​stać 17 ty​siąc​om uchodź​ców, w cią​gu zaś paru na​stęp​nych mie​się​cy, po​prze​dza​ją​cych wy​buch woj​ny, licz​ba tych, któ​rzy wnie​śli wy​ma​ga​ne opła​ty i cze​ka​li na miej​sce na „Con​te Ros​so” lub „Con​te Ver​de”, osią​gnę​ła 30 ty​się​cy. W sierp​niu tego sa​me​go roku szan​ghaj​skie wła​dze por​to​we rap​tow​nie ogło​si​ły, że na​stą​pi znacz​ne ogra​ni​cze​nie przyj​mo​wa​nia stat​ków z imi​gran​ta​mi z Eu​ro​py, przy czym w dro​dze wy​jąt​ku ak​cep​to​wa​ne będą oso​by ma​ją​ce już krew​nych na te​re​nie Szan​gha​ju. Przed​sta​wi​ciel​stwa to​wa​rzy​stwa okrę​to​we​go za​czę​ły zwra​cać pie​nią​dze i w tej sy​tu​acji po​zo​sta​ły tyl​ko trud​ne, lecz zba​wien​ne dro​gi okręż​ne, nie tak bar​dzo ma​so​we, lecz moż​li​we do po​ko​na​nia – przez Sy​be​rię, przez In​die lub na​wet przez Ja​po​nię. I wła​śnie wte​dy wszyst​ko się zmie​ni​ło: wcze​snym ran​kiem 1 wrze​śnia, o go​dzi​nie 4.45, hi​tle​row​ski We​hr​macht si​ła​mi pięć​dzie​się​ciu sied​miu dy​wi​zji i pię​ciu bry​gad na​padł na Pol​skę od pół​no​cy, za​cho​du i po​łu​dnia. Dro​ga lą​do​wa, z wy​ko​rzy​sta​niem ko​lei trans​sy​be​ryj​skiej, rów​nież oka​za​ła się za​mknię​ta. Przed tymi, któ​rzy pró​bo​wa​li uciec tą tra​są, zie​mia pło​nę​ła ży​wym ogniem. Na​pływ uchodź​ców z Eu​ro​py do Szan​gha​ju gwał​tow​nie spadł, póź​niej zaś osta​tecz​nie ustał. Skrzy​pek The​odor We​iss​berg i mez​zo​so​pra​nist​ka Eli​sa​beth Mul​ler-We​iss​berg na​le​że​li do tych szczę​śliw​ców, któ​rzy zdo​ła​li zła​pać je​den z ostat​nich rej​sów stat​ku „Con​te Ros​so”. Wkrót​ce po​tem, wra​ca​jąc z da​le​kiej po​dró​ży do chiń​skich wy​brze​ży, gdzie po​zo​sta​wił 631 pa​sa​że​rów, sta​tek wpadł na minę i po​szedł na dno.

22 Hil​da i Hi​ro​shi Oku​ra sta​li na ska​li​stym brze​gu, nad ich gło​wa​mi z krzy​kiem kłę​bi​ły się mewy, a w dole hu​czał i pie​nił się oce​an. To Ja​poń​czyk na​gle rzu​cił po​mysł, żeby, ko​rzy​sta​jąc z wol​ne​go dnia, po​je​chać w nie​dzie​lę nad ka​nał La Man​che i ode​tchnąć jego sło​nym po​wie​trzem. Ma​dziar jak za​wsze od​mó​wił do​trzy​ma​nia im to​wa​rzy​stwa, wy​bie​ra​jąc nie​dziel​ne, przed​po​łu​dnio​we dys​pu​ty emi​gra​cyj​ne, to​czą​ce się w nie​za​an​ga​żo​wa​nej i le​ni​wej at​mos​fe​rze w ka​wiar​ni na​prze​ciw​ko ko​ścio​ła Sa​int-Ger​ma​in-des-Pres. Tam wy​pi​je kil​ka kie​lisz​ków i z cięż​ką gło​wą wró​ci do domu. Taki tryb spę​dza​nia wol​ne​go cza​su na​zy​wał „ak​tyw​nym nie​dziel​nym wy​po​czyn​kiem”. Od kil​ku dni dok​tor Hi​ro​shi był nie​swój i co​raz bar​dziej za​my​ślo​ny, a na py​ta​nia Hil​dy od​po​wia​dał nie​chęt​nie i nie​ja​sno, wspo​mi​na​jąc tyl​ko, że bę​dzie miał jej do po​wie​dze​nia coś szcze​gól​nie waż​ne​go. Cią​gle to jed​nak od​kła​dał i w re​zul​ta​cie nie mó​wił nic. Te​raz Hil​da po pro​stu roz​ko​szo​wa​ła się mor​skim wia​trem i Atlan​ty​kiem, któ​ry wi​dzia​ła pierw​szy raz w ży​ciu – na​wet je​śli to nie była jego bez​kre​sna prze​strzeń, tyl​ko wą​ski prze​smyk od​dzie​la​ją​cy kon​ty​nent od An​glii. Ja​poń​czyk po​dał jej rękę, po​ma​ga​jąc zejść po stro​mej skal​nej ścież​ce, pod​czas gdy wiatr opry​ski​wał im twa​rze sło​ny​mi kro​pla​mi. Za​drża​ła w swo​jej cien​kiej let​niej su​kien​ce, a on okrył ją ma​ry​nar​ką. W tym mo​men​cie byli bar​dzo bli​sko sie​bie, twarz przy twa​rzy i dok​tor po​czuł zmie​sza​ny z za​pa​chem mo​rza i wo​do​ro​stów de​li​kat​ny aro​mat per​fum „Mon bo​udo​ir”. Pierw​szy się od​wró​cił, na​brał peł​ną pier​sią wia​tru, wy​cią​gnął chu​s​tecz​kę i zmie​sza​ny za​czął czy​ścić oku​la​ry. Hil​da we​so​ło się ro​ze​śmia​ła: – Jaki ty je​steś śmiesz​ny bez oku​la​rów! – Nic nie sły​szę! – Hi​ro​shi pró​bo​wał prze​krzy​czeć fale, któ​re roz​bi​ja​ły się o nad​brzeż​ne ska​ły. – Po​wie​dzia​łam, że je​steś śmiesz​ny bez oku​la​rów! – za​wo​ła​ła Hil​da, ale wiatr uniósł jej sło​wa w prze​ciw​nym kie​run​ku. – Nie sły​szę! – Je​steś naj​bar​dziej sym​pa​tycz​nym dzi​wa​kiem, ja​kie​go znam! – Wresz​cie usły​sza​łem! – za​wo​łał Hi​ro​shi przez ryk oce​anu. – I co po​wie​dzia​łam? – Że bez oku​la​rów je​stem śmiesz​ny. Je​dli obiad w ma​łej, bar​dzo przy​tul​nej i dość dro​giej re​stau​ra​cyj​ce ryb​nej nie​da​le​ko brze​gu. Hi​ro​shi był wciąż tak samo za​my​ślo​ny i ma​ło​mów​ny. Wresz​cie Hil​da od​wa​ży​ła się spy​tać: – Co ci jest? Obie​ca​łeś po​wie​dzieć mi po​tem. No to wła​śnie te​raz jest po​tem. Wy​cią​gnął do niej rękę nad sto​łem. – Do​brze. Po​daj mi rękę, żeby było ła​twiej… Ja wy​jeż​dżam, Hil​do. Już dziś w nocy. To jest na​sze po​że​gna​nie. – Dziś w nocy? O Boże! Na jak dłu​go? – Może na za​wsze. W Ja​po​nii ogło​szo​no mo​bi​li​za​cję. Do​sta​łem we​zwa​nie by sta​nąć… jak się mówi… pod sztan​da​ry. Hil​da dłu​go mil​cza​ła, po czym spy​ta​ła głu​chym gło​sem: – A mu​sisz? Czy to ko​niecz​ne?

– Mu​szę. Ko​niecz​ne. Sko​ro tam jest mo​bi​li​za​cja… – Ale ty je​steś w Pa​ry​żu. To „tam” jest da​le​ko, mo​żesz po pro​stu nie po​je​chać. Prze​cież mó​wi​łeś, że twój oj​ciec nie wie​rzy w dok​try​ny wo​jen​ne? – Czym in​nym są dok​try​ny wo​jen​ne, a czym in​nym oj​czy​zna. Nie wiem, czy mnie zro​zu​miesz… Ist​nie​je coś ta​kie​go, nie wiem, czy to jest bło​go​sła​wień​stwo, czy prze​kleń​stwo, ale my je​ste​śmy ja​koś ina​czej, być może mi​stycz​nie zwią​za​ni ze swo​im ro​dem, z wy​spa​mi… zwią​za​ni jak nikt inny i ni​g​dzie in​dziej… To nie jest pa​trio​tycz​na dys​cy​pli​na ani obo​wią​zek cią​żą​cy na nie​wol​ni​ku, to jest coś głęb​sze​go… Ja​kieś fa​tal​ne uza​leż​nie​nie, pę​po​wi​na, kar​ma, mo​żesz to na​zwać, jak chcesz… W każ​dym ra​zie mu​szę wy​je​chać! – Kie​dy się do​wie​dzia​łeś? – Spo​dzie​wa​łem się tego już wte​dy, kie​dy ci ofia​ro​wa​łem pierw​szy bu​kiet róż… Hil​do, Hil​do-san, wdzięcz​ny je​stem lo​so​wi za tę szcze​li​nę w chmu​rach, któ​ra ze​sła​ła mi nie​co świa​tła. Ty je​steś pro​mie​niem słoń​ca, dzię​ku​ję d. Ale i boję się o cie​bie. Co bę​dziesz ro​bić, jaka bę​dzie two​ja na​stęp​na sta​cja? – Nie ma na​stęp​nych sta​cji, kie​dy nie ma do nich po​cią​gów. Mil​czał przez chwi​lę, le​ciut​ko po​gła​skał kciu​kiem jej rękę, któ​ra le​ża​ła jesz​cze na sto​le. Po​tem ostroż​nie po​wie​dział: – Czy mógł​bym ci zo​sta​wić tro​chę pie​nię​dzy? Hil​da gwał​tow​nie wy​szarp​nę​ła rękę. – Je​śli to zro​bisz, na​tych​miast wyj​dę! – Ro​zu​miem, tego się spo​dzie​wa​łem… Ale po​zwól mi od​wdzię​czyć ci się za do​broć, jaką mi ofia​ro​wa​łaś przez przy​ję​cie mo​jej przy​jaź​ni. – Nie pa​mię​tam, że​bym ci co​kol​wiek ofia​ro​wy​wa​ła… – Na​wet nie zda​jesz so​bie spra​wy, że uchy​li​łaś przede mną okno ku in​nym prze​strze​niom. Ze po​da​ro​wa​łaś mi sens, dla któ​re​go war​to żyć… I chciał​bym te​raz, że​byś coś przy​ję​ła ode mnie… z naj​szczer​szym sza​cun​kiem… Się​gnął do tor​by, bę​dą​cej czymś po​śred​nim mię​dzy le​kar​skim ne​se​se​rem a stu​denc​ką tecz​ką, któ​rą za​wsze ze sobą no​sił jako przy​kład​ny i gor​li​wy sta​ży​sta w szpi​ta​lu je​zu​itów pod we​zwa​niem świę​tej Anny, i wy​cią​gnął z niej pła​skie pu​de​łecz​ko z fio​le​to​we​go ak​sa​mi​tu. Cien​ki me​ta​li​zo​wa​ny ga​lon ota​czał za​głę​bio​ny w ak​sa​mi​cie zło​ty hie​ro​glif. Prze​su​nął po nim pal​cem i ci​cho prze​czy​tał: – Kwiat brzo​skwi​ni. Przed zdu​mio​nym spoj​rze​niem Hil​dy za​bły​sła ko​lia z ró​żo​wych ja​poń​skich pe​reł, któ​ra z pew​no​ścią kosz​to​wa​ła for​tu​nę. Le​d​wo szep​nę​ła: – Je​steś sza​lo​ny! – Sza​lo​ny jest świat, w któ​rym ży​je​my. Przyj​mij to jako znak mo​jej wdzięcz​no​ści – sym​bo​licz​ny i naj​skrom​niej​szy. Znak ko​lo​ru kwit​ną​cej brzo​skwi​ni u stóp Fu​dżi… Je​śli go nie przyj​miesz, to głę​bo​ko mnie zra​nisz! Mój po​ciąg od​jeż​dża dzi​siaj o go​dzi​nie dwu​dzie​stej dru​giej z Dwor​ca Lyoń​skie​go. Je​śli przyj​dziesz mnie od​pro​wa​dzić, to spra​wisz mi nie​zwy​kłą ra​dość… jak bia​ły wie​trzyk… Te ostat​nie sło​wa po​wie​dział po ja​poń​sku. Sta​li przed wa​go​nem sy​pial​nym po​cią​gu do Mar​sy​lii do​kład​nie tak, jak dwa mie​sią​ce wcze​śniej Hil​da sta​ła przed wa​go​nem sy​pial​nym ber​liń​skie​go po​cią​gu. – Ży​czę ci do​brej po​dró​ży. Je​stem szczę​śli​wa, że cię spo​tka​łam – po​wie​dzia​ła po pro​stu.

– W Ja​po​nii mó​wią, że każ​de spo​tka​nie jest po​cząt​kiem roz​sta​nia. – W Niem​czech mó​wią, że roz​stać się to jak​by tro​chę umrzeć. Ile razy czło​wiek może tro​chę umrzeć, Hi​ro​shi-san? Zdjął oku​la​ry, za​mru​gał, jak​by ja​kiś py​łek do​stał mu się do oka. – Czy mogę cię po​ca​ło​wać? – spy​ta​ła nie​śmia​ło Hil​da. – Nie mu​sisz, ale mo​żesz. Po​chy​li​ła się, by uca​ło​wać dok​to​ra w po​li​czek. Tym ra​zem wu​jek był ja​poń​skim dok​to​rem.

23 – Więc po​sta​no​wi​łaś nas opu​ścić? – spy​tał Ala​in Con​ti, ści​ska​jąc w zę​bach cy​ga​ro. Hil​da w mil​cze​niu ski​nę​ła gło​wą. – A gdy​bym ci zwięk​szył gażę o pięt​na​ście fran​ków za dzień zdję​cio​wy? – Wsty​dzę się przy​znać, Ala​in, ale ja cię oszu​ka​łam. Two​je se​kre​tar​ki uwie​rzy​ły moim błę​kit​nym oczom i na​wet nie za​żą​da​ły po​ka​za​nia ze​zwo​le​nia na pra​cę. A ja go nie mam. Do​sta​łam od​mo​wę. Wczo​raj wpa​dłam do mo​je​go daw​ne​go ho​te​li​ku w Ivry i tam ucie​szo​no mnie wia​do​mo​ścią, że po​szu​ki​wa​ła mnie po​li​cja i py​ta​ła o mój obec​ny ad​res. Sło​wem, mu​szę zni​kać. Ala​in Con​ti po​dra​pał się w nos. – Po pierw​sze nie oszu​ka​łaś mnie, bo ja wiem o tym od daw​na. Po​wie​dział mi Ma​dziar. A te​raz znów ktoś wro​bił jego. Taka jest gra. Ale nie bierz so​bie tego do ser​ca – wy​cho​dzi, że nie tyl​ko ty pa​dłaś ofia​rą. Wi​dać to ja​kaś szer​sza ak​cja po​li​cyj​na. Bę​dzie woj​na i trze​ba oczy​ścić kraj z in​tru​zów… Na​sza oj​czy​zna, la bel​le Fran​ce, trze​pie dy​wa​ny przed prze​mar​szem zwy​cię​skich le​gio​nów. Ro​zu​miesz? – Nie. – Nie szko​dzi. Mógł​bym cię jesz​cze przez pe​wien czas chro​nić, do​pó​ki te pa​ca​ny prze​szu​ku​ją ho​te​li​ki w Ivry. Czy oni wie​dzą, że pra​cu​jesz u mnie? Nie wie​dzą. To cze​mu by​śmy mie​li im ro​bić przy​słu​gę? A ty je​steś nu​mer je​den w moim oso​bi​stym pro​gra​mie. – Dzię​ku​ję ci, Ala​in, ale nie chcę być nu​me​rem w ni​czy​im pro​gra​mie. Sprzy​krzy​ło mi się. Ala​in Con​ti na​lał so​bie pół szklan​ki ko​nia​ku i do​pie​ro po​chło​nąw​szy wiel​ki haust, po​wie​dział: – Po​słu​chaj, dziew​czy​no. Wszy​scy wy​ko​nu​je​my ja​kiś nu​mer w czy​imś pro​gra​mie. Ile mi​liar​dów lu​dzi miesz​ka na tej cho​ler​nej pla​ne​cie? Nie wiem do​kład​nie, ale wła​śnie tyle mi​liar​dów wy​ko​nu​je ja​kiś nu​mer. I wiesz, na czym po​le​ga cała sztu​ka? Żeby być pa​sa​że​rem w po​cią​gu, a nie od​pro​wa​dza​ją​cym na pe​ro​nie. I to w marę moż​li​wo​ści pa​sa​że​rem eks​pre​su, pierw​szej kla​sy. Tu jest pies po​grze​ba​ny. Grunt to ruch! Ja cie​bie za​raz wy​czu​łem: je​steś uro​dzo​na do tego, żeby się zna​leźć w tym po​cią​gu, masz w nim za​re​zer​wo​wa​ne miej​sce i ja cię na tym miej​scu umiesz​czę… Mo​żesz się za​sta​no​wić, a nuż wpad​nie d do gło​wy coś lep​sze​go. Ale pa​mię​taj, że dziew​czy​ny, któ​re prze​szły przez na​sze hale za​ję​cio​we, po​zo​sta​ją na​szy​mi dziew​czy​na​mi. Za​wsze mo​żesz mnie zna​leźć, je​śli coś pój​dzie nie tak. Wiesz, gdzie pi​jam ko​niak. Do nie​mal ciem​nej hali, gdzie wciąż jesz​cze ku​rzy​ły się szcząt​ki orien​tal​nych de​ko​ra​cji, wbiegł łysy gru​bas w swe​trze z gol​fem: – Mam na​dzie​ję, że się nie spóź​ni​łem, pa​nie Con​ti! – Nie szko​dzi, Clau​de. Spóź​ni​łeś się i niech to bę​dzie ostat​ni raz. Sia​daj, tam są nuty. – Ala​in Con​ti chwy​cił Hil​dę pod rękę i uprzej​mie, choć zde​cy​do​wa​nie po​pro​wa​dził ku wyj​ściu. – Cóż, wa​sza wy​so​kość. Przy​kro mi, ale bie​rze​my się do pra​cy. Przy drzwiach od​wró​ci​ła się i spoj​rza​ła na gru​ba​sa, któ​ry siadł​szy na miej​scu Istva​na Ke​le​tie​go, ci​chut​ko grał ja​kiś mo​tyw. Spy​ta​ła: – Co się sta​ło z Ma​dzia​rem? Wczo​raj wró​cił pod do​brą datą, a dziś wy​szedł bar​dzo wcze​śnie, jesz​cze za​nim się obu​dzi​łam. Po​ję​cia nie mam, kie​dy on ma czas wy​trzeź​wieć. – Na tym po​le​ga wy​so​ki pro​fe​sjo​na​lizm praw​dzi​we​go pi​ja​ka! Py​tasz, gdzie on jest. Mó​wi​łem ci prze​cież, że trwa opróż​nia​nie oj​czy​zny z in​tru​zów. Do​szło do pew​nych zda​rzeń z po​li​cją. Dro​biazg. Je​śli chcesz go zo​ba​czyć, to jest w bi​stro po dru​giej stro​nie uli​cy. I po​wiedz

mu, żeby się tu nie po​ka​zy​wał i żeby się nie upi​jał, bo jesz​cze zro​bi ja​kieś głup​stwo. Ja wpad​nę pod​czas prze​rwy obia​do​wej. Daj te​raz bu​zia​ka i zmy​kaj. – Głów​no​do​wo​dzą​cy Ala​in Con​ti szyb​ko ją cmok​nął i za​wo​łał do zgro​ma​dzo​nych dziew​cząt: – Ci​cho tam! To nie ba​zar! Na​stęp​na!

24 Hil​da we​szła do bi​stro po dru​giej stro​nie uli​cy i po​szu​ka​ła wzro​kiem Ma​dzia​ra. Sie​dział w rogu nad kie​lisz​kiem po daw​no wy​pi​tym ko​nia​ku – wciąż tak samo wy​chu​dzo​ny i mi​zer​ny, jak​by uciekł z kost​ni​cy. – Co się sta​ło, Istvan? – spy​ta​ła nie​spo​koj​nie, usiadł​szy przy okrą​głym sto​li​ku. – Cze​mu nie je​steś w pra​cy? Con​ti coś mi mó​wił, ale nie do​koń​czył… – Na​pi​jesz się kawy? Halo, ga​rçon, kawa dla pani! Sta​ło się to, sio​stro, że ktoś mnie wro​bił. Dzi​siaj rano po​ja​wi​ła się po​li​cja i Con​ti mu​siał za​pła​cić z wła​snej kie​sze​ni ol​brzy​mią karę za za​trud​nie​nie cu​dzo​ziem​ca bez waż​ne​go po​zwo​le​nia na pra​cę. – Od​cze​kał, aż kel​ner​ka poda kawę, i do​pie​ro po​tem cią​gnął: – I tak to wy​glą​da. Zresz​tą, praw​dę mó​wiąc, trud​no im się dzi​wić: tu​taj jest mi​lion bez​ro​bot​nych Fran​cu​zów, któ​rym odej​mu​je​my chleb od ust. Fakt, że te​raz otwie​ra​ją się przed nimi świe​tla​ne per​spek​ty​wy i bez​ro​bo​cie wśród mu​zy​ków znacz​nie spad​nie – prze​cież ktoś bę​dzie mu​siał grać sy​gnał do ata​ku. Bied​ny Con​ti! Mu​siał im po​rząd​nie po​sma​ro​wać łapę, żeby mi nie anu​lo​wa​li wizy. A ty? By​łaś dziś w ame​ry​kań​skim kon​su​la​cie? Hil​da cięż​ko wes​tchnę​ła: czy mia​ło sens ob​ja​śnia​nie mu re​gu​ły wia​tru w oczy? Tego dnia, od​staw​szy swo​je w ko​lej​ce bez​na​dziej​nie cze​ka​ją​cej od wcze​sne​go ran​ka, prze​kro​czy​ła próg kon​su​la​tu rów​no z go​dzi​ną jego otwar​cia. W od​róż​nie​niu od in​nych pe​ten​tów tym ra​zem zo​sta​ła przy​ję​ta oso​bi​ście przez kon​su​la. W bar​dzo uprzej​mej roz​mo​wie oznaj​mił, że jej po​da​nie o wizę imi​gra​cyj​ną zo​sta​ło przez Wa​szyng​ton od​rzu​co​ne z po​wo​du bra​ku wy​star​cza​ją​cych mo​ty​wów. Zer​k​nąw​szy jed​nak ukrad​kiem na dłu​gie nogi Hil​dy, kon​sul do​dał, że nie po​win​na tra​cić na​dziei i jak​by mi​mo​cho​dem na​po​mknął o ewen​tu​al​no​ści spo​tka​nia, któ​rą to ewen​tu​al​ność Hil​da tak samo mi​mo​cho​dem od​rzu​ci​ła. – Wła​śnie! I tak to wy​glą​da, moja miła – po​wie​dział Ma​dziar. – Ame​ry​ka, jak każ​da de​mo​kra​cja, lubi udzie​lać rad i po​kle​py​wać po ra​mie​niu, ale nie lubi, jak zwa​la​ją jej się na obiad nie​pro​sze​ni go​ście. Chy​ba że jest to przy​naj​mniej Ein​ste​in. Zgar​nia tych, któ​rzy są jej po​trzeb​ni, ale ma w no​sie in​nych – tych, któ​rym ona jest po​trzeb​na. Hil​da dłu​go, bar​dzo dłu​go ob​ra​ca​ła w rę​kach fi​li​żan​kę, w mil​cze​niu za​sta​na​wia​jąc się nad ja​kimś na​głym po​my​słem. Wresz​cie po​wie​dzia​ła: – Po​sta​wisz mi wód​kę, je​śli ci coś po​ka​żę? – Na​wet dwie, ale po​dzie​li​my się nimi po bra​ter​sku. Z tor​by, w któ​rej no​si​ła po Pa​ry​żu ty​sią​ce nie​po​trzeb​nych dro​bia​zgów, wy​cią​gnę​ła pła​skie pu​de​łecz​ko z fio​le​to​we​go ak​sa​mi​tu. Pod ni​sko opusz​czo​ny​mi okrą​gły​mi lam​pa​mi bi​stro za​lśni​ła ma​to​wym ró​żo​wym bla​skiem ko​lia dok​to​ra Hi​ro​shie​go Oku​ry. Hil​da od​cze​ka​ła, aż za​sko​czo​ny Ma​dziar obej​rzy per​ły i prze​su​nie je przez pal​ce, i do​pie​ro wte​dy pod​ję​ła: – To pre​zent od na​sze​go ja​poń​skie​go przy​ja​cie​la. My​ślę, że są praw​dzi​we. Chcia​ła​bym je za​trzy​mać, ni​g​dy nie mia​łam ta​kiej kosz​tow​nej rze​czy. Ale lu​dzie, któ​rzy li​czą każ​dy cen​tym, żeby so​bie ku​pić cro​is​san​ta, nie mają pra​wa do ta​kich luk​su​sów. Zresz​tą brak mi do nich od​po​wied​niej to​a​le​ty. Wiem, że to nie​mo​ral​ne, że to dno upad​ku, ale my prze​cież już daw​no je​ste​śmy na dnie. Jak my​ślisz: czy gdy​by się je sprze​da​ło, to wy​star​czy pie​nię​dzy dla nas dwoj​ga? Mam na my​śli ten plan, o któ​rym mi mó​wi​łeś… Saj​gon i tak da​lej. – Szan​ghaj – po​wie​dział obo​jęt​nie Ma​dziar. – Niech bę​dzie Szan​ghaj. Co to za róż​ni​ca?

CZĘŚĆ DRUGA

25 Mo​dli​tew​ne mru​czan​do gru​py wier​nych, w więk​szo​ści star​szych męż​czyzn, wy​peł​nia​ło parą zim​ne po​wie​trze, a nad ich przy​kry​ty​mi gło​wa​mi pły​nął dźwięcz​ny ba​ry​ton Leo Le​vi​na. Wy​po​wia​dał świę​te sło​wa w ję​zy​ku he​braj​skim, z ty​po​wą dla nie​miec​kich Ży​dów wy​mo​wą: – Sze​ma Isro​el! Ado​noi elo​hej​nu, Ado​noi echad… Słu​chaj, Izra​elu! Wiecz​ny jest nasz Pan, wiecz​ny i je​dy​ny… Kto może wie​dzieć, czy w ten so​bot​ni po​ra​nek do​trą do Wiecz​ne​go i Je​dy​ne​go sło​wa wy​po​wie​dzia​ne w na wpół zruj​no​wa​nej bud​dyj​skiej pa​go​dzie – świą​ty​ni in​nych bo​gów, przy​sta​ni in​nych cie​ni. Do nie​daw​na była to mała dziel​ni​co​wa pa​go​da w Hong​kew, ogrom​nym sku​pi​sku bie​do​ty, jed​nym z wie​lu w Szan​gha​ju, na​zna​czo​nym nie​wy​obra​żal​ną nę​dzą i roz​pa​czą. Dach z wy​wi​nię​ty​mi na​roż​ni​ka​mi, spod któ​rych wy​zie​ra​ły gniew​ne, po​ma​lo​wa​ne na zło​to i czer​wo​no smo​ki, nie​mal w ca​ło​ści spło​nął pod​czas ja​poń​skich bom​bar​do​wań. Fala wy​bu​chu po​rwa​ła jego wschod​nią część, ogień po​chło​nął tak​że ty​sią​ce desz​czu​łek z ręcz​nie wy​ry​ty​mi hie​ro​gli​fa​mi kon​fu​cjań​skich tek​stów – daw​ne ma​try​ce dru​kar​skie, wy​ko​rzy​sty​wa​ne na wie​le stu​le​ci przed​tem, jak na po​dob​ny po​mysł wpadł Gu​ten​berg. Reszt​ki osma​lo​nych de​se​czek zo​sta​ły sta​ran​nie uło​żo​ne przez no​wych użyt​kow​ni​ków w ką​cie pa​go​dy, tak jak ukła​da się ce​gły na przy​szłą bu​do​wę. Tak​że bo​wiem ci nowi użyt​kow​ni​cy wie​dzie​li ze swo​jej Księ​gi Ksiąg, że bu​do​wa za​czy​na się od sło​wa i że ci, któ​rzy ucie​kli i po​rzu​ci​li swo​ją pa​go​dę, któ​re​goś dnia wró​cą i znów po​szu​ka​ją swo​ich mo​dlitw. Prze​kształ​ce​nie w sy​na​go​gę opusz​czo​nej pa​go​dy było nie​sły​cha​ną rze​czą. Na po​mysł wpadł nie​zmor​do​wa​ny ra​bin Düs​sel​dor​fu Leo Le​vin, czło​wiek prak​tycz​ny, po​god​ny i nie​zmor​do​wa​ny fa​ce​cjo​ni​sta, ale jed​no​cze​śnie – z punk​tu wi​dze​nia or​to​dok​syj​nych cha​sy​dów – he​re​tyk, skłon​ny dbać ra​czej o prag​ma​tycz​ne ziem​skie po​trze​by niż o uświę​co​ne nie​bie​skie do​gma​ty. Z sza​cun​kiem wy​słu​chał wy​ce​dzo​nych przez zęby uwag, że dwa nad​pa​lo​ne smo​ki i ogrom​ny po​sąg Bud​dy z łusz​czą​cą się po​zło​tą są sprzecz​ne z ju​da​istycz​ną tra​dy​cją i wy​mo​ga​mi Bo​żej świą​ty​ni, z su​ro​wym i nie​na​ru​szal​nym za​ka​zem wszel​kich wy​obra​żeń Boga, lu​dzi i zwie​rząt. Po​tem jed​nak cier​pli​wie wy​ja​śnił, że Bud​da, sie​dzą​cy ze skrzy​żo​wa​ny​mi no​ga​mi na roz​kwi​tłym lo​to​sie, wpraw​dzie nie jest zwy​kłym śmier​tel​ni​kiem, ale też by​naj​mniej nie jest Jah​we, że smo​ki to nie są re​al​ne zwie​rzę​ta, tyl​ko stwo​rze​nia mi​to​lo​gicz​ne i że o tego typu chiń​skim przy​pad​ku Tal​mud nie mówi nic. A to, co nie jest wy​raź​nie za​ka​za​ne, moż​na uznać za do​pusz​czal​ne, praw​da? Uspo​ko​iło to w pew​nym sen​sie jego trzód​kę, choć ni​g​dy nie zdo​ła​ła ona po​lu​bić mar​mu​ro​we​go, groź​nie wy​szcze​rzo​ne​go lwo​po​dob​ne​go zwie​rza z łapą opar​tą o ka​mien​ną kulę przy wej​ściu do nowo po​świę​co​nej sy​na​go​gi. W cią​gu dnia rab​bi Leo – Le​on​hardt Le​vin, ma​gi​ster teo​lo​gii i he​bra​isty​ki – sprze​da​wał na Pta​sim Ryn​ku cia​stecz​ka ry​żo​we, wy​ra​bia​ne przez jego żonę Es​te​rę, byłą na​uczy​ciel​kę w jed​nym z gim​na​zjów Dus​sel​dor​fu. Po​po​łu​dnia​mi ra​bin su​mien​nie i bez​in​te​re​sow​nie po​ma​gał wy​peł​nio​nym Bożą bo​jaź​nią du​szom, spra​gnio​nym oczysz​cza​ją​cej mo​dli​twy i odro​bi​ny du​cho​we​go świa​tła w cze​lu​ściach tego ob​ce​go, bez​gra​nicz​nie ob​ce​go i wro​gie​go mia​sta. Rab​bi Leo był za​wsze go​tów słu​żyć radą, po​móc przy​by​szom z Eu​ro​py w prze​no​sze​niu do​byt​ku, ob​rze​zać nowo na​ro​dzo​ne​go ży​dow​skie​go chłop​czy​ka czy udzie​lić ślu​bu. Jego mał​żon​ka Es​te​ra Le​vin wzię​ła ten nowy szan​ghaj​ski byt na swo​je bar​ki spo​koj​nie, bez nie​po​trzeb​ne​go dra​ma​ty​zo​wa​nia, do któ​re​go była skłon​na nie​jed​na z jej ro​da​czek za​miesz​ku​ją​cych te po trzy​kroć prze​klę​te

do​rto​iry, dusz​ne, śmier​dzą​ce i wy​peł​nio​ne po su​fit łóż​ka​mi, ludź​mi i wa​liz​ka​mi. Były to wła​ści​wie miesz​czą​ce po 40, a na​wet 50 osób noc​le​gow​nie w opusz​czo​nych ha​lach kil​ku znisz​czo​nych od bom​bar​do​wa​nia przę​dzal​ni i szwal​ni wzdłuż uli​cy Shu​chin, któ​re sio​stry z ka​to​lic​kie​go za​ko​nu kar​me​li​ta​nek za​go​spo​da​ro​wa​ły na po​trze​by bie​du​ją​cych ucie​ki​nie​rów. W od​róż​nie​niu od nich bo​ga​ci emi​gran​ci już się po​urzą​dza​li z dru​giej stro​ny rze​ki, w lep​szych dziel​ni​cach – jak na przy​kład ju​bi​ler Jo Bach z No​rym​ber​gi, któ​ry, jak mó​wio​no, prze​my​cił w ob​ca​sach bu​tów osiem bry​lan​tów wiel​ko​ści orze​cha la​sko​we​go. Może to orze​cho​we po​rów​na​nie wiel​ko​ści było pew​ną prze​sa​dą, ale prze​cież po to ist​nie​je plot​ka – by prze​sa​dzać, nie na​ru​sza​jąc sed​na praw​dy! Ten wła​śnie pan Bach już na stat​ku za​szedł wszyst​kim za skó​rę nie​ustan​nym opo​wia​da​niem żar​ci​ku, że róż​ni​ca mię​dzy nim a na​zy​wa​ją​cym się tak samo kom​po​zy​to​rem po​le​ga tyl​ko na ob​rze​za​niu. Te​raz ob​rze​za​ny Bach miesz​kał z żoną i dwie​ma nie​za​męż​ny​mi cór​ka​mi w dość przy​zwo​itym miesz​ka​niu na Fo​ochow Road i przy​naj​mniej za​kon​ni​ce nie mu​sia​ły się trosz​czyć o nie​go ani o tych, któ​rzy urzą​dzi​li się na jego ob​raz i po​do​bień​stwo. Te kar​me​li​tan​ki były co do jed​nej Chin​ka​mi, ale ich prze​ory​sza, mat​ka An​to​nia, daw​no, w cza​sach swo​jej mło​do​ści, przy​by​ła z Al​za​cji i z tej ra​cji poza oj​czy​stym fran​cu​skim po​słu​gi​wa​ła się dość do​brze tak​że nie​miec​kim – przy​naj​mniej na tyle do​brze, by móc się po​ro​zu​mieć z przy​by​sza​mi z Nie​miec. Na miej​scu na​uczy​ła się chiń​skie​go i z po​wo​dze​niem wa​li​ła pię​ścią w biur​ka róż​nych ospa​łych biu​ro​kra​tów ze służb ko​mu​nal​nych w celu zdo​by​cia pro​duk​tów dla bez​płat​nej, spo​łecz​nej kuch​ni, któ​ra co​dzien​nie wy​da​wa​ła naj​go​rzej so​bie ra​dzą​cym przy​by​szom po mi​secz​ce je​dze​nia. Dzię​ki swe​mu zde​cy​do​wa​niu i nie​ustę​pli​wo​ści uda​wa​ło jej się zdo​być tak​że le​kar​stwa po​trzeb​ne dla po​spiesz​nie zor​ga​ni​zo​wa​ne​go Je​wish Re​fu​gee Ho​spi​tal, na cze​le któ​re​go stał pro​fe​sor Sig​mund Man​del – były na​czel​ny chi​rurg gło​śne​go ber​liń​skie​go szpi​ta​la Cha​ri​te. Mat​ka An​to​nia była ofiar​ną i bez​in​te​re​sow​ną słu​żeb​ni​cą swo​je​go zgro​ma​dze​nia, za​wsze na po​ste​run​ku – i w prze​szło​ści, w dniach gło​du i woj​ny, i pod​czas epi​de​mii ty​fu​su, i te​raz, kie​dy wy​pa​dło jej po​móc tym nie​szczę​śni​kom przy​by​wa​ją​cym fa​la​mi z na​zi​stow​skiej Rze​szy. Za​kon​ni​ce ze zgro​ma​dze​nia wi​ta​ły przy​by​szy już w por​cie, bra​ły na ręce dzie​ci, po​ma​ga​ły star​com i cho​rym, ota​cza​jąc szcze​gól​ną opie​ką ko​bie​ty i męż​czyzn z krót​ko ostrzy​żo​ny​mi wło​sa​mi – nie​mal pew​ny znak, że prze​szli przez obóz w Da​chau. To one pierw​sze, nim się cze​ka​ją​cy zo​rien​to​wa​li, rzu​ci​ły się do po​mo​cy fle​ci​ście Si​mo​no​wi Zin​ne​ro​wi, któ​ry nie był w sta​nie sam prze​nieść swo​ich dwóch wa​li​zek. Opa​trun​ki na jego dło​niach skry​wa​ły po​twor​ne rany zmiaż​dżo​nych przez Han​sa Ste​in​bren​ne​ra pal​ców. Jego ko​le​dzy mu​zy​cy, przy​by​li kil​ka mie​się​cy wcze​śniej, ca​ło​wa​li go w nie​ogo​lo​ną twarz: – Sim, ko​cha​ny Sim! Co za cud, że oca​la​łeś w Da​chau! – Za​po​mnia​łem umrzeć – po​wie​dział po​sęp​nie fle​ci​sta, uno​sząc wy​so​ko oban​da​żo​wa​ne ręce, jak​by się pod​da​jąc. Ci, któ​rzy do​brze zna​li nie​złom​ne​go Si​mo​na Zin​ne​ra, wie​dzie​li, że on się ni​g​dy nie pod​da. Udo​wod​nił to póź​niej. Tak więc pa​sa​że​ro​wie nie​koń​czą​cym się sznu​rem scho​dzi​li z tra​pu, pod​czas gdy kar​me​li​tań​ska or​kie​stra dęta, usta​wio​na pod trans​pa​ren​tem z nie​miec​kim na​pi​sem po​wi​tal​nym Wil​l​kom​men!, dziar​sko gra​ła wal​ce Straus​sa. W tym eg​zo​tycz​nym ob​raz​ku z chiń​ski​mi za​kon​ni​ca​mi, któ​re u uj​ścia męt​no​brą​zo​wej Jang​cy dmą w trą​by i tuby na cześć mo​dre​go Du​na​ju, było coś śmiesz​ne​go, lecz za​ra​zem mi​łe​go i wzru​sza​ją​ce​go. Ta​kie nie​spo​dzie​wa​nie uro​czy​ste przy​ję​cie na​pa​wa​ło od​wa​gą du​sze prze​stra​szo​nych i wy​mę​czo​nych dłu​gą po​dró​żą ucie​ki​nie​rów, roz​nie​ca​ło w nich tę ge​ne​tycz​nie za​ko​do​-

wa​ną w wy​pę​dzo​nym ple​mie​niu Izra​ela na​dzie​ję, że spra​wy nie wy​glą​da​ją aż tak tra​gicz​nie i że wszyst​ko się w koń​cu uło​ży w moż​li​wie naj​lep​szy spo​sób. Na​dzie​ja ta była bar​dzo kru​cha i wkrót​ce mia​ła być wy​sta​wio​na na cięż​kie pró​by. Uj​mu​ją​ca była tak​że spon​ta​nicz​nie po​wsta​ła przy​jaźń mię​dzy wie​ko​wą prze​ory​szą, żar​li​wą ka​to​licz​ką, a we​so​łym ra​bi​nem Leo Le​vi​nem, przy czym poza pro​ble​ma​mi do​ty​czą​cy​mi przyj​mo​wa​nia ucie​ki​nie​rów i opie​ki nad nimi wią​zał ich jesz​cze pe​wien se​kret: Le​vin w ta​jem​ni​cy przed za​kon​ni​ca​mi uczył prze​ory​szę grać w po​ke​ra o ziar​na czar​nej fa​so​li, speł​nia​ją​ce rolę że​to​nów o war​to​ści jed​ne​go szan​ghaj​skie​go cen​ta. War​to do​dać, że w grze z ła​two​wier​ną i co​raz bar​dziej ule​ga​ją​cą ha​zar​do​wi prze​ory​szą z re​gu​ły wy​gry​wa​ją​cym był ra​bin. Nie znie​chę​ca​ło to jed​nak mat​ki An​to​nii i upar​cie wgłę​bia​ła się ona w taj​ni​ki sztu​ki ble​fo​wa​nia, przyj​mu​jąc jak man​nę nie​bie​ską za​sa​dę praw​dzi​wych gra​czy, że waż​na jest nie wy​gra​na, tyl​ko gra, nie prze​gra​na, tyl​ko dresz​czyk. Nie​rzad​ko jed​nak, gdy dług prze​ory​szy osią​gał wy​so​kość ca​łe​go szan​ghaj​skie​go do​la​ra, czy​li stu zia​ren fa​so​li, a ona sama nie po​tra​fi​ła ukryć ani zwąt​pie​nia w wyż​szą spra​wie​dli​wość, ani po​dej​rze​nia, że w tym przy​pad​ku ży​dow​ski Bóg po​ma​ga swo​je​mu ra​bi​no​wi, pod​czas gdy Jego Syn od​wró​cił się od swej od​da​nej słu​żeb​ni​cy, ra​bin wspa​nia​ło​myśl​nie uma​rzał dług, po czym ta​so​wał kar​ty do no​we​go roz​da​nia. Mał​żon​ka ra​bi​na, Es​te​ra Le​vin, po​ta​jem​nie tę​sk​ni​ła za swo​im uko​cha​nym gim​na​zjum, któ​re do​bro​wol​nie opu​ści​ła. Sta​ło się to w dniu, gdy wła​dze oświa​to​we w Ber​li​nie za​żą​da​ły, by do pro​gra​mu naj​now​szej hi​sto​rii Nie​miec, któ​rą wy​kła​da​ła, włą​czo​ny zo​stał tak​że bo​ha​ter​ski epi​zod mo​na​chij​skie​go pu​czu na​ro​do​wych so​cja​li​stów z 1923 roku, gdy Hi​tler wraz z gru​pą zwo​len​ni​ków po pró​bie do​ko​na​nia za​ma​chu sta​nu osa​dzo​ny zo​stał w twier​dzy Lands​berg w imię wiel​kiej przy​szło​ści Nie​miec. Tam, w wię​zien​nej celi, Füh​rer dyk​to​wał swo​je​mu wier​ne​mu to​wa​rzy​szo​wi wal​ki Ru​dol​fo​wi Hes​so​wi pierw​szą część mo​nu​men​tal​ne​go dzie​ła Mein Kampf i te​raz na​uczy​cie​le naj​now​szej hi​sto​rii zo​bo​wią​za​ni zo​sta​li do przed​sta​wia​nia z od​po​wied​nią czo​ło​bit​no​ścią ge​nial​no​ści za​war​tych w tym dzie​le my​śli i pla​nów. Dy​rek​tor gim​na​zjum, po​czci​wy Bür​ger star​sze​go po​ko​le​nia, mało po​dat​ny na na​zi​stow​ską pro​pa​gan​dę i wier​ny za​sa​dom tra​dy​cyj​nej nie​miec​kiej rze​tel​no​ści, z ulgą przy​jął zło​żo​ne wy​mó​wie​nie, po​nie​waż zwol​nie​nie z pra​cy Ży​dów​ki, bę​dą​cej na​uczy​ciel​ką no​we​go po​ko​le​nia oby​wa​te​li Trze​ciej Rze​szy, by​ło​by czy​nem bo​le​snym z mo​ral​ne​go punk​tu wi​dze​nia, choć w za​ist​nia​łej sy​tu​acji ko​niecz​nym. Te​raz wy​kła​dow​czy​ni naj​now​szej hi​sto​rii sma​ży​ła cia​stecz​ka ry​żo​we na pie​cy​ku skle​co​nym przy po​mo​cy ra​bi​na Le​vi​na z ka​wał​ków sta​rej bla​chy na dzie​dziń​cu zruj​no​wa​nej przę​dzal​ni su​ro​we​go je​dwa​biu. Z po​cząt​ku ro​bi​ła to pod kie​run​kiem ma​lut​kiej i po​marsz​czo​nej, li​czą​cej so​bie z ty​siąc lat, bar​dzo przy​ja​znej chiń​skiej są​siad​ki, któ​ra nie zna​ła ani jed​ne​go ob​ce​go sło​wa, po​dob​nie jak Es​te​ra nie zna​ła ani jed​ne​go chiń​skie​go. Ja​koś się jed​nak po​ro​zu​mie​wa​ły i te​raz po​dob​no cia​stecz​ka pro​du​ko​wa​ne przez Ży​dów​kę nie były wca​le gor​sze od ory​gi​nal​nych chiń​skich. A trze​ba było ja​koś za​ra​biać w wa​run​kach tej cięż​kiej sta​gna​cji eko​no​micz​nej, imać się każ​dej, na​wet po​ni​ża​ją​cej pra​cy, bo już od przy​by​cia pierw​szych stat​ków czyn​sze za małe nie​przy​tul​ne miesz​kan​ka, po​zba​wio​ne bie​żą​cej wody i ka​na​li​za​cji, peł​ne plu​skiew i szczu​rów, wzro​sły dwu​krot​nie albo trzy​krot​nie. Co​dzien​nie wcze​snym ran​kiem, poza so​bo​ta​mi, gdy od​pra​wiał sza​ba​so​we mo​dły, rab​bi Leo Le​vin kładł so​bie na ra​mię bam​bu​so​wy pręt z za​wie​szo​ny​mi na dwóch jego koń​cach ko​sza​mi i, pod​bie​ga​jąc w rytm ugi​na​ją​ce​go się bam​bu​sa, uda​wał się ze świe​żo usma​żo​ny​mi, jesz​cze cie​pły​mi cia​stecz​ka​mi na Pta​si Targ. Obok nie​go za​baw​nie po​dry​gi​wał z ta​kim sa​mym ła​dun​kiem jego wspól​nik i pierw​szy po​moc​nik w ciast​ko​wym biz​-

ne​sie – chu​dy i wy​so​ki jak ra​dio​wy maszt astro​fi​zyk Mar​kus Aron​son, na​mięt​ny i za​cie​kły zwo​len​nik teo​rii kwan​to​wej. Był to ten sam Mar​kus, daw​ny asy​stent Ein​ste​ina, na​zy​wa​ny przez stu​den​tów Mar​ku​ze​le Qu​an​tis​si​mo, któ​ry ku po​wszech​ne​mu zdzi​wie​niu od​mó​wił w swo​im cza​sie schro​nie​nia się wraz ze swo​im wiel​kim na​uczy​cie​lem w Sta​nach. Dro​ga praw​dzi​wie wiel​kiej na​uki, tak my​ślał Mar​kus, wie​dzie przez Niem​cy i dla​te​go zre​zy​gno​wał z przy​ję​cia losu emi​gran​ta. Gdy so​bie wresz​cie uświa​do​mił, że jego oso​bi​sta dro​ga w Niem​czech pro​wa​dzi nie do ucie​ka​ją​cych ga​lak​tyk, lecz wprost do obo​zu kon​cen​tra​cyj​ne​go, było już za póź​no: szla​ban na ame​ry​kań​skim szla​ku zo​stał nie​od​wra​cal​nie opusz​czo​ny. Te​raz dro​ga jego oca​le​nia wio​dła przez Pta​si Targ. Nad wy​raz błęd​ne by​ło​by przy​pusz​cze​nie, że na tym tar​gu sprze​da​wa​no wy​łącz​nie za​wie​szo​ne na dziw​nie wy​dłu​żo​nych szy​jach osku​ba​ne kur​cza​ki, kacz​ki i be​ka​sy błot​ne, czar​ne jaj​ka go​to​wa​ne w so​jo​wym so​sie i ja​skół​cze gniaz​da. Głów​ną atrak​cją, zwłasz​cza dla cu​dzo​ziem​ców z Za​cho​du, były żywe, śpie​wa​ją​ce i ćwier​ka​ją​ce pta​ki w ozdob​nie uple​cio​nych barw​nych klat​kach. Nie na​le​ża​ły do rzad​ko​ści tak​że świersz​cze w Ma​tecz​kach ze sło​my ry​żo​wej – nie​zna​ny w Eu​ro​pie ro​dzaj zwie​rząt do​mo​wych. Je​śli mowa o zwie​rzę​tach, to psów tu nie było. Ku zgro​zie i obu​rze​niu Eu​ro​pej​czy​ków sprze​da​wa​no je na tar​gu mię​snym w dol​nym koń​cu Nan​tao – żywe, umiesz​czo​ne w bam​bu​so​wych Mat​kach, apa​tycz​ne i zre​zy​gno​wa​ne, obok po​ćwiar​to​wa​nych pro​siąt, ba​wo​lich po​dro​bów, świe​żych, so​lo​nych i su​szo​nych ryb, skłę​bio​nych węży, któ​re już tu, na ryn​ku, na oczach na​byw​cy ob​dzie​ra​no żyw​cem ze skó​ry, mię​cza​ków, ra​ków i gi​gan​tycz​nych mał​ży aba​lo​ne. Do wszyst​kie​go się jed​nak moż​na przy​zwy​cza​ić; tak​że Eu​ro​pej​czy​cy mu​sie​li przy​wyk​nąć do tego, że na tych dłu​go​ściach geo​gra​ficz​nych czło​wiek włą​czył psa do swo​je​go łań​cu​cha po​kar​mo​we​go. Tak się też sta​ło, choć w ulicz​nej knajp​ce ser​wu​ją​cej po​tra​wy z psie​go mię​sa ni​g​dy nie wi​dzia​no bia​łe​go czło​wie​ka; po​traw ta​kich nie po​da​wa​no też w wiel​kich re​stau​ra​cjach dla Eu​ro​pej​czy​ków na dru​gim brze​gu – było to naj​su​ro​wiej wzbro​nio​ne i ka​ra​ne na mocy spe​cjal​ne​go za​rzą​dze​nia. Z tego sen​ty​men​tal​ne​go przy​wią​za​nia Eu​ro​pej​czy​ków do naj​lep​sze​go przy​ja​cie​la gło​du​ją​ce​go czło​wie​ka jako pierw​szy sko​rzy​stał kie​szon​ko​wiec i drob​ny zło​dzie​ja​szek Szlo​mo Fin​kelsz​tajn, były wię​zień obo​zu Da​chau. Z ogród​ków w dziel​ni​cy fran​cu​skiej i an​giel​skiej, po​dob​nie jak z oko​lic kor​tów te​ni​so​wych i te​re​nów gol​fo​wych za​czę​ły zni​kać psy do​mo​we – od pu​dli do po​tęż​nych owczar​ków nie​miec​kich. Ja​ki​mi spo​so​ba​mi temu nie​wy​ro​śnię​te​mu, ły​se​mu i krót​ko​no​gie​mu gru​ba​so​wi Fin​kelsz​taj​no​wi uda​wa​ło się re​ali​zo​wać skom​pli​ko​wa​ne pro​ce​du​ry wa​bie​nia, zgar​nia​nia i prze​wo​że​nia do​mo​wych ulu​bień​ców – to po​zo​sta​ło nie​zgłę​bio​ną ta​jem​ni​cą, wia​do​mo tyl​ko, że w ope​ra​cji tej naj​praw​do​po​dob​niej uczest​ni​czy​ła też ręcz​na tar​go​wa dwu​kół​ka. Spa​ni​ko​wa​ni wła​ści​cie​le za​gi​nio​nych psów mu​sie​li ich jak naj​szyb​ciej po​szu​kać u Chiń​czy​ków, Ko​re​ań​czy​ków i Wiet​nam​czy​ków han​dlu​ją​cych na tar​gu mię​sem i za​pła​cić we​dług ki​lo​gra​mów ży​wej wagi. Ko​niec koń​ców wła​ści​cie​le stra​ga​nów dali za ten to​war pie​nią​dze, a „bu​si​ness is bu​si​ness, ma​sta-ma​sta! Okay?”.

26 Rab​bi Leo Le​vin mu​siał przy​znać, że choć tego ran​ka sprze​daż ry​żo​wych cia​stek cał​ko​wi​cie wziął na sie​bie jego wspól​nik Mar​kus, to on sam nie przy​ło​żył się do od​pra​wia​nia so​bot​nie​go na​bo​żeń​stwa ze śpie​wa​ną mo​dli​twą ki​dusz. Lu​bił te pięk​ne tek​sty, peł​ne pu​styn​ne​go smut​ku, wo​ła​nia o zmi​ło​wa​nie i przy​siąg wier​no​ści Przed​wiecz​ne​mu, do​sko​na​lo​ne przez ty​siąc​le​cia tak, że nie było w nich ani jed​ne​go bra​ku​ją​ce​go czy zbęd​ne​go sło​wa. Mimo to jed​nak dla do​świad​czo​ne​go ra​bi​na i kan​to​ra nie​zau​wa​żal​ne opusz​cza​nie ca​łych pa​sa​ży było dzie​cin​nie ła​twe. I tak też uczy​nił tego ran​ka, nie ma co się oszu​ki​wać, ale je​śli jego po​stę​pek był grze​chem, to Przed​wiecz​ny mu go wy​ba​czy, jako że na ze​wnątrz, na uli​cy mo​krej po nie​daw​nym ulew​nym desz​czu już go nie​cier​pli​wie ocze​ki​wa​li w nie​zwy​kle waż​nej spra​wie skrzy​pek The​odor We​iss​berg i chi​rurg, pro​fe​sor Sig​mund Man​del. Mie​li przed sobą waż​ną mi​sję po​wie​rzo​ną przez za​rząd The Je​wish Re​fu​gee Com​mu​ni​ty of Shan​ghai. Taka była ofi​cjal​na na​zwa ży​dow​skiej spo​łecz​no​ści ucie​ki​nie​rów, któ​ra po 1937 roku przy​by​ła tu z Nie​miec i Au​strii i sku​pio​na była głów​nie w Hong​kew – ol​brzy​miej dziel​ni​cy, sta​no​wią​cej nie​mal od​dziel​ne mia​sto. Na​zwa tej nie​miec​ko​ję​zycz​nej gru​py Ży​dów nie w peł​ni od​po​wia​da​ła znacz​nie bar​dziej zło​żo​nej szan​ghaj​skiej rze​czy​wi​sto​ści, po​nie​waż ucie​ka​ją​cy przed na​zi​zmem sta​no​wi​li tyl​ko część – to praw​da, że naj​bar​dziej bie​du​ją​cą – ży​dow​skiej lud​no​ści Szan​gha​ju. Poza bo​ga​ty​mi bag​da​da​mi, od daw​na osia​dły​mi w luk​su​so​wej Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej, w mie​ście ukształ​to​wa​ły się jesz​cze dwie ży​dow​skie spo​łecz​no​ści, li​czą​ce w su​mie od czte​rech do pię​ciu ty​się​cy osób. W ich skład wcho​dzi​li skrom​ni i z tru​dem wią​żą​cy ko​niec z koń​cem prze​sie​dleń​cy z Ro​sji, asz​ke​na​zyj​czy​cy, po​ro​zu​mie​wa​ją​cy się mię​dzy sobą we wła​snym ję​zy​ku ji​dysz – dziw​nej mie​sza​ni​nie śre​dnio​wiecz​ne​go ję​zy​ka nie​miec​kie​go i sta​ro​he​braj​skie​go, okra​szo​nej nie​licz​ny​mi wy​ra​za​mi sło​wiań​ski​mi. Jed​na z ich wspól​not skła​da​ła się z ucie​ki​nie​rów przed ko​zac​ki​mi po​gro​ma​mi z po​cząt​ku wie​ku, bę​dą​cy​mi re​zul​ta​tem fali an​ty​se​mi​ty​zmu po klę​sce w woj​nie ro​syj​sko-ja​poń​skiej 1905 roku. Dru​ga – z tych, któ​rzy zna​leź​li tu schro​nie​nie po re​wo​lu​cji paź​dzier​ni​ko​wej 1917 roku i woj​nie do​mo​wej, kie​dy to za​rów​no czer​wo​ne, jak i bia​łe szwa​dro​ny po każ​dej po​raż​ce wy​ła​do​wy​wa​ły swój gniew na ży​dow​skich dziel​ni​cach Ber​dy​czo​wa, Ode​ssy czy na ma​lut​kich, bez​bron​nych ży​dow​skich ni to wsiach, ni to mia​stecz​kach, zwa​nych „sztetl”, ob​wo​du czer​nio​wiec​kie​go. Okre​so​wo pa​da​ły też one ofia​rą cza​sem po​wsta​ją​cych spon​ta​nicz​nie, ale na​der czę​sto świa​do​mie pro​wo​ko​wa​nych eks​ce​sów an​ty​se​mic​kich, któ​re wy​wo​ły​wa​ły ogrom​ne fale ucie​ki​nie​rów – za​rów​no na za​chód, do Ame​ry​ki, jak i na Da​le​ki Wschód, przez Sy​be​rię i Ir​kuck do Chin i Ko​rei. Tu na​le​że​li oni do niż​szej śred​niej kla​sy drob​nych wła​ści​cie​li czy urzęd​ni​ków, któ​rym ja​koś uda​wa​ło się zdo​by​wać chleb po​wsze​dni dla sie​bie i naj​bliż​szych. Wbrew le​gen​dzie o nad​zwy​czaj​nej ży​dow​skiej so​li​dar​no​ści, spo​łecz​no​ści te na te​re​nie Szan​gha​ju nie​mal się ze sobą nie kon​tak​to​wa​ły – zje​żo​ne i wro​gie w sto​sun​ku do każ​de​go przy​by​sza jako ry​wa​la w wal​ce o chleb i o miej​sce pod słoń​cem. Nie bez zna​cze​nia było i to, że prze​sie​dleń​cy po​cho​dzi​li z za​sad​ni​czo od​mien​nych warstw kul​tu​ro​wych, mie​li róż​ną hi​sto​rię, tra​dy​cje i ję​zyk, sło​wem, nie łą​czy​ły ich nie​mal żad​ne po​do​bień​stwa poza wspól​ną re​li​gią i da​le​kim wspól​nym ro​do​wo​dem. Ra​bin i dwaj jego to​wa​rzy​sze prze​dzie​ra​li się przez ludz​kie mro​wi​sko Hong​kew, ten cha​os lu​dzi – krzy​czą​cych, sprze​da​ją​cych, ku​pu​ją​cych, szar​pią​cych po​ten​cjal​nych klien​tów za połę ma​ry​nar​ki lub go​to​wych w każ​dej chwi​li ze​rwać ko​muś na​kry​cie gło​wy i prze​paść w la​bi​ryn​-

cie wą​skich, krę​tych uli​czek, że​bra​ków pro​szą​cych o jał​muż​nę, bez ręki czy nogi, bez żad​nej na​dziei, bez ju​tra. Nad wszyst​kim uno​sił się nie​sa​mo​wi​ty zgiełk, prze​ci​na​ny su​chym jak da​le​kie sal​wy z bro​ni ma​szy​no​wej ter​ko​ta​niem drew​nia​nych młot​ków ude​rza​ją​cych w de​secz​ki, co było spo​so​bem przy​cią​gnię​cia klien​tów. Trzej prze​chod​nie nie wie​dzie​li, że kil​ka​na​ście kro​ków za nimi po​dą​ża, nie​zbyt grzecz​nie roz​py​cha​jąc się w tłu​mie, Szlo​mo Fin​kelsz​tajn – zna​ny nam kie​szon​ko​wiec i han​dlarz ży​wym psim to​wa​rem. Sam wziął na sie​bie mi​sję ochro​nia​rza, bo le​piej niż kto​kol​wiek inny znał for​te​le szan​ghaj​skich zło​dzie​jasz​ków. Po​nad​to Szlo​mo, czło​wiek pro​sty i pół​a​nal​fa​be​ta, od​czu​wał praw​dzi​wy re​spekt wo​bec lu​dzi wy​kształ​co​nych, sto​ją​cych wy​żej od nie​go pod wzglę​dem du​cho​wym, co nada​wa​ło jego do​li​niar​skiej po​sta​ci rys nie​wąt​pli​wej szla​chet​no​ści i co udo​wod​nił już w Da​chau, bio​rąc pod swo​je skrzy​dła nie​za​rad​ne​go i bez​rad​ne​go The​odo​ra We​iss​ber​ga. Przy​je​cha​li do Szan​gha​ju w róż​nym cza​sie, lecz gdy tyl​ko Szlo​mo zo​ba​czył ich w por​cie, z ra​do​ścią wszedł w rolę sa​mo​zwań​cze​go opie​ku​na swe​go obo​zo​we​go to​wa​rzy​sza i jego słyn​nej mał​żon​ki. Nie​ła​two jest prze​dzie​rać się przez tłum, któ​ry wciąż jesz​cze nie ma peł​nej wie​dzy o prze​zna​cze​niu tro​tu​arów. Gdzie​nie​gdzie bo​wiem wprost na jezd​ni po​roz​kła​da​ne były maty, z któ​rych sprze​daw​cy ofe​ro​wa​li wa​rzy​wa, ryż lub przy​pra​wy i zio​ła lecz​ni​cze, cał​ko​wi​cie głu​si na ja​poń​skie zmo​to​ry​zo​wa​ne pa​tro​le, któ​re prze​jeż​dża​ły o włos od nich i de​spe​rac​ko trą​bi​ły, by uto​ro​wać so​bie dro​gę. Na sa​mych zaś chod​ni​kach każ​da chiń​ska ro​dzi​na, któ​ra dys​po​no​wa​ła dwie​ma mniej​szy​mi skrzyn​ka​mi na krze​sła i jed​ną więk​szą na sto​lik, a tak​że pie​cy​kiem i pa​ro​ma garn​ka​mi, otwie​ra​ła ro​dzin​ną re​stau​ra​cję dla dwóch klien​tów. Skrom​ny ka​wa​łek mię​sa i wy​trzesz​czo​na ryb​ka, wi​szą​ce pod dasz​kiem ze świe​żej trzci​ny i ob​fi​cie ob​le​pio​ne ku​rzem, mia​ły speł​niać funk​cję przy​cią​ga​ją​cej chęt​nych re​kla​my. Trój​ka przed​sta​wi​cie​li ży​dow​skiej wspól​no​ty uchodź​czej opu​ści​ła tę ciż​bę do​pie​ro na mo​ście, któ​ry roz​dzie​la Hong​kew na dwie czę​ści; w chwi​lę po​tem po​ja​wi​ła się za nimi łysa gło​wa Szlo​ma. W dole pły​nę​ła gę​sta, błot​ni​sta woda jed​ne​go z do​pły​wów Jang​cy – Su​zhou, wła​ści​wie głę​bo​kie​go ka​na​łu, po któ​rym śli​zga​ły się nie​licz​ne dżon​ki i mo​to​ro​we bar​ki. Z oby​dwu stron mo​stu ja​poń​scy żoł​nie​rze grza​li się przy do​ga​sa​ją​cych ogni​skach, roz​pa​lo​nych w ba​rył​kach po ben​zy​nie o świ​cie, gdy było jesz​cze chłod​no. I nikt nie wie​dział, a i nie mógł wie​dzieć, że wkrót​ce ten nie​wiel​ki, lecz moc​no strze​żo​ny że​la​zny most, je​dy​na bra​ma z jed​ne​go świa​ta do dru​gie​go, ode​gra dra​ma​tycz​ną rolę w ży​ciu Hong​kew. Przy​czy​na, dla któ​rej trzech męż​czyzn, a wraz z nimi ich sa​mo​zwań​czy ochro​niarz, po​rzu​ci​ło swo​je co​dzien​ne za​ję​cia i wy​ru​szy​ło na dzi​siej​szą wy​pra​wę do świa​ta sy​tych i trzy​ma​ją​cych wła​dzę, była nad wy​raz alar​mu​ją​ca. Już trze​ci raz w cią​gu ostat​nie​go mie​sią​ca duża gru​pa mło​dych chiń​skich fa​szy​stów, pod​bu​rza​nych przez an​ty​se​mic​ką ga​zet​kę „Yudaya Ken​ku”, do​ko​na​ła po​gro​mu w ży​dow​skich noc​le​gow​niach, znisz​czy​ła i ob​ra​bo​wa​ła kil​ka ży​dow​skich skle​pi​ków i stra​ga​nów, ob​rzu​ci​ła bu​tel​ka​mi z ben​zy​ną świe​żo otwar​tą skrom​ną cu​kie​ren​kę, no​szą​cą no​stal​gicz​ną na​zwę „Wie​deń”. Żoł​nie​rze ja​poń​scy w ogó​le na to nie za​re​ago​wa​li – ich za​da​niem była ochro​na mo​stów i stra​te​gicz​nych skrzy​żo​wań, a nie pil​no​wa​nie po​rząd​ku. Ze śmie​chem i we​so​ły​mi okrzy​ka​mi ob​ser​wo​wa​li chiń​skie za​kon​ni​ce, kie​dy jak lwi​ce rzu​ci​ły się wy​cią​gać spod nóg wal​czą​cych sta​rą, od daw​na eme​ry​to​wa​ną le​kar​kę Sy​bil​le Gol​den​berg, któ​ra od chwi​li przy​by​cia do Szan​gha​ju w mia​rę sił wspie​ra​ła dok​to​ra Man​dla w la​za​re​cie. Tak​że mu​ni​cy​pal​ne wła​dze chiń​skie z po​cząt​ku nie in​ter​we​nio​wa​ły, ale kie​dy były fle​ci​sta Fil​har​mo​nii Drez​deń​skiej, nie​złom​ny Si​mon Zin​ner – ten ze zmiaż​dżo​ny​mi w Da​chau pal​ca​mi – zor​ga​ni​zo​wał gru​pę opo​ru i kie​dy do​szło do starć wręcz, na​tych​miast po​ja​wi​ło się dwu​dzie​-

stu kon​nych po​li​cjan​tów ze służb miej​skich. Parę osób zo​sta​ło po​tur​bo​wa​nych i była na​wet jed​na skrwa​wio​na gło​wa, ale po​szko​do​wa​ny​mi byli nie na​past​ni​cy, lecz obroń​cy. Si​mon Zin​ner zo​stał aresz​to​wa​ny za na​ru​sza​nie po​rząd​ku pu​blicz​ne​go i w dwie go​dzi​ny póź​niej, po wy​ja​śnie​niu, zwol​nio​ny. Chiń​scy mło​dzień​cy, ini​cja​to​rzy kon​flik​tu, wy​pa​ro​wa​li, a nikt nie za​dał so​bie tru​du, by ich od​szu​kać. Ga​zet​ka „Yudaya Ken​ku” wy​cho​dzi​ła po ja​poń​sku i po chiń​sku, ale dla ni​ko​go nie było ta​jem​ni​cą, że pod wzglę​dem fi​nan​so​wym i me​ry​to​rycz​nym jest ona wspie​ra​na bez​po​śred​nio przez ofi​cjal​ne przed​sta​wi​ciel​stwo nie​miec​kie w Szan​gha​ju. Ga​ze​ta w grun​cie rze​czy była nie​mal do​słow​nym tłu​ma​cze​niem na​zi​stow​skich pro​pa​gan​do​wych wy​daw​nictw uka​zu​ją​cych się na te​re​nie Rze​szy, włącz​nie z prze​dru​kiem ka​ry​ka​tur. Po ko​lej​nej ta​kiej pró​bie od​two​rze​nia na te​re​nie Szan​gha​ju „nocy krysz​ta​ło​wej” wła​dze nie​miec​ko​ję​zycz​nej wspól​no​ty ży​dow​skiej w Hong​kew po​sta​no​wi​ły zwró​cić się do szan​ghaj​skiej ad​mi​ni​stra​cji z pro​te​stem prze​ciw​ko skan​da​licz​nej bier​no​ści wo​bec eks​ce​sów fa​szy​stow​skich band. Zwra​ca​no uwa​gę, że chu​li​ga​ni są w swych dzia​ła​niach bez​kar​ni, co prze​czy pro​kla​mo​wa​nej przez wła​dze po​li​ty​ce to​le​ran​cji i neu​tral​no​ści wo​bec kon​flik​tu w Eu​ro​pie. Pro​kla​ma​cje pro​kla​ma​cja​mi, tu naj​wy​raź​niej cho​dzi​ło o za​my​dle​nie oczu za​gra​ni​cy, a przede wszyst​kim Sta​nom, gdzie to​czy​ły się in​ten​syw​ne ja​poń​sko-ame​ry​kań​skie roz​mo​wy na te​mat pak​tu o nie​agre​sji, dość że ja​poń​ski zwierzch​nik woj​sko​wych władz oku​pa​cyj​nych w Szan​gha​ju, ge​ne​rał Hi​sa​ta​ka Ki​kan, od​mó​wił przy​ję​cia de​le​ga​cji. Jego pre​ro​ga​ty​wy, brzmia​ła od​po​wiedź, są na​tu​ry czy​sto woj​sko​wej i nie obej​mu​ją pro​ble​mów cy​wil​nych. Ma​rio​net​ko​we chiń​skie wła​dze mu​ni​cy​pal​ne od​po​wie​dzia​ły zaś, że przy​by​li z Nie​miec Ży​dzi są de iure oby​wa​te​la​mi nie​miec​ki​mi, po​sia​da​ją​cy​mi waż​ne pasz​por​ty i wizy wy​jaz​do​we wy​da​ne przez ofi​cjal​ne nie​miec​kie in​sty​tu​cje, i że zgod​nie z nor​ma​mi mię​dzy​na​ro​do​wy​mi ich pro​ble​ma​mi po​win​na się za​jąć miej​sco​wa nie​miec​ka ad​mi​ni​stra​cja. Nie wie​dzia​ły one jesz​cze o tym, że w Ber​li​nie oma​wia​na jest spra​wa po​zba​wie​nia nie​miec​kich Ży​dów oby​wa​tel​stwa i ich de​por​to​wa​nia jako „nie​po​żą​da​nych cu​dzo​ziem​ców”. Na ra​zie jed​nak po​zo​sta​wa​li oni oby​wa​te​la​mi Rze​szy ze wszyst​ki​mi wy​ni​ka​ją​cy​mi stąd obo​wiąz​ka​mi, ale by​naj​mniej nie pra​wa​mi. Naj​bar​dziej nie​do​stęp​ni oka​za​li się Fran​cu​zi – oko​paw​szy się w swo​jej Con​ces​sion fra​nça​ise, żyli w za​mknię​ciu, izo​lu​jąc się ze wszyst​kich stron, obo​jęt​ni na wszyst​ko, co nie do​ty​czy​ło bez​po​śred​nio in​te​re​sów Fran​cji. Nie było w tym nic dziw​ne​go: Fran​cja wów​czas ugi​na​ła się przed nie​po​wstrzy​ma​nym par​ciem ko​lumn czoł​gów prze​ni​ka​ją​cych fa​la​mi z pod​bi​tej już Bel​gii i wszyst​ko inne prze​sta​ło być dla Fran​cu​zów waż​ne. Fran​cu​ski ko​mi​sarz woj​sko​wy, ma​jor Le​fe​vre, tyl​ko uniósł w zdzi​wie​niu brwi: „A co my mamy z tym wszyst​kim wspól​ne​go? Mu​si​cie pa​no​wie zro​zu​mieć, że mamy wła​sne kło​po​ty. I wca​le nie są one mniej​sze od wa​szych!”. Fran​cu​ski ko​mi​sarz miał ra​cję: już bo​wiem w kwiet​niu Niem​cy po​chło​nę​li wiel​ki​mi, szyb​ki​mi kę​sa​mi Da​nię i Nor​we​gię, a tuż po​tem Ho​lan​dię, Luk​sem​burg i Bel​gię. Przy​szła ko​lej na Fran​cję. Na​dzie​ja, że ko​lum​ny pan​cer​ne Gu​de​ria​na stra​cą roz​pęd i za​ry​ją się w zie​mię na obron​nej Li​nii Ma​gi​no​ta, roz​sy​pa​ła się jak wie​ża z pia​sku i wszyst​kie za​pew​nie​nia ojej szczel​no​ści i ab​so​lut​nej nie​do​stęp​no​ści oka​za​ły się złu​dą i pro​pa​gan​do​wym pia​skiem w oczy. Od​dzia​ły hi​tle​row​skie na​wet nie tra​ci​ły cza​su na for​so​wa​nie jej be​to​no​wych umoc​nień – po pro​stu omi​nę​ły ją przez Bel​gię i Ar​de​ny, wci​na​jąc się we Fran​cję jak go​rą​cy nóż w ma​sło. Do​stoj​ny przed​sta​wi​ciel Al​bio​nu, sir Char​les Wa​sh​burn, ogól​nie sza​no​wa​ny zwierzch​nik Kon​-

ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej, po woj​sko​we​mu zgrab​ny i wciąż jesz​cze re​pre​zen​ta​cyj​ny ze srebr​ny​mi wło​sa​mi i buj​nym wą​sem, były wi​ce​gu​ber​na​tor Pen​dża​bu, któ​re​go mło​dość upły​nę​ła w lon​dyń​skich klu​bach i na ło​wiec​kich te​re​nach In​dii i Na​mi​bu, przy​jął ich, sie​dząc za biur​kiem w swo​im ga​bi​ne​cie. Nie pro​sił sia​dać, tyl​ko z uprzej​mą obo​jęt​no​ścią po​in​for​mo​wał, że ad​mi​ni​stra​cja bry​tyj​ska z za​sa​dy nie in​ge​ru​je w chiń​skie pro​ble​my mu​ni​cy​pal​ne i że pew​nie cho​dzi o ło​bu​zer​ski wy​bryk, do któ​re​go nie na​le​ży przy​wią​zy​wać zbyt du​żej wagi. Za​szko​dzi​ło​by to zresz​tą sa​mym ży​dow​skim wspól​no​tom, sta​wia​jąc je w opo​zy​cji wo​bec miej​sco​wej lud​no​ści; jest to tym istot​niej​sze, że wpły​wo​wi bag​da​dzi, jak wia​do​mo, od​no​szą się ze spo​rą re​zer​wą do swo​ich nie​miec​kich współ​ple​mień​ców, trak​tu​jąc ich jak nie​pro​szo​nych, ubo​gich krew​nych po​ja​wia​ją​cych się na ro​dzin​nej uro​czy​sto​ści. W obec​nej de​li​kat​nej sy​tu​acji po​li​tycz​nej na te​re​nie Szan​gha​ju, po​wie​dział, naj​le​piej by​ło​by zwró​cić się bez​po​śred​nio do ba​ro​na Ot​to​ma​ra von Dam​m​ba​cha. Jak pa​no​wie za​pew​ne wie​dzą, An​glia znaj​du​je się w tej chwi​li w sta​nie woj​ny z Niem​ca​mi i z tego po​wo​du An​gli​cy nie​ste​ty nie utrzy​mu​ją tu​taj ofi​cjal​nych sto​sun​ków z przed​sta​wi​cie​la​mi Rze​szy. Tu sir Wa​sh​burn spoj​rzał na swój kie​szon​ko​wy ze​ga​rek i po​god​nie, nie​mal we​so​ło za​koń​czył roz​mo​wę cza​ru​ją​cym: „Bar​dzo mi było przy​jem​nie, pa​no​wie. Mam na​dzie​ję…”. Nie była to ich pierw​sza wy​pra​wa na szczy​ty miej​sco​wej wła​dzy. Pro​ble​mów wspól​no​ty ży​dow​skiej w Hong​kew były ty​sią​ce, a do​kład​niej – po​nad dwa​dzie​ścia ty​się​cy, tylu bo​wiem było osie​dlo​nych w tym re​jo​nie mia​sta uchodź​ców przed na​zi​zmem. Dzi​siej​sza da​rem​na pró​ba roz​wią​za​nia przy​naj​mniej jed​ne​go z nich nie była pierw​szym nie​po​wo​dze​niem trój​ki par​la​men​ta​riu​szy. Je​dy​ny wnio​sek, jaki mo​gli wy​cią​gnąć z opi​nii tych wplą​ta​nych jed​na w dru​gą szan​ghaj​skich in​stan​cji, był taki, że skar​gi na dzia​ła​nia na​zi​stów po​win​ny być skła​da​ne do tych​że na​zi​stów. Dziś ta trzy​oso​bo​wa de​le​ga​cja, skła​da​ją​ca się z ra​bi​na, chi​rur​ga i skrzyp​ka, ochra​nia​na przez za​wo​do​we​go kie​szon​kow​ca, uda​wa​ła się wprost do ja​ski​ni wil​ka – do sa​me​go ba​ro​na von Dam​m​ba​cha. Prze​szli bul​wa​rem nad​brzeż​nym, obok za​po​mnia​nych wi​do​ków eu​ro​pej​skich skle​pów i re​stau​ra​cji, biur i ban​ków, wzdłuż po​to​ku sa​mo​cho​dów, ro​we​rów i riksz, re​gu​lo​wa​ne​go przez po​li​cjan​tów w bia​łych rę​ka​wicz​kach i bia​łych tur​ba​nach. Był to świat bli​ski na wy​cią​gnię​cie ręki i nie​do​stęp​ny jak dru​ga stro​na księ​ży​ca. Do​szedł​szy do ele​ganc​kiej Nan​king Road, peł​nej skle​pów ju​bi​ler​skich i per​fu​me​rii, ho​te​li, do​mów mody, z ka​wiar​nią wie​deń​ską, ba​war​ski​mi pi​wiar​nia​mi i noc​ny​mi lo​ka​la​mi, z bla​skiem wy​staw nie​ustę​pu​ją​cych lon​dyń​skim, z czer​wo​ny​mi au​to​bu​sa​mi i żół​ty​mi tak​sów​ka​mi, mu​sie​li przy​sta​nąć, by choć przez chwi​lę ode​tchnąć. Da​le​ko z tyłu, opar​ty o la​tar​nię, cier​pli​wie cze​kał Szlo​mo. Dziar​skim kro​kiem mi​nę​ła ich szkoc​ka kom​pa​nia ho​no​ro​wa, dmąc w wie​lo​pisz​czał​ko​we dudy. Szli pew​nie z por​tu, gdzie wi​ta​li lub że​gna​li ja​kie​goś do​stoj​ni​ka. Ci po​staw​ni męż​czyź​ni w kra​cia​stych kil​tach, dum​ni i pew​ni sie​bie, ide​al​nie sym​bo​li​zo​wa​li wy​nio​sły ma​je​stat Bry​ta​nii. Za​pa​li​li pa​pie​ro​sy i nie wy​mie​ni​li ani jed​ne​go sło​wa, ale każ​dy wie​dział, co my​ślą po​zo​sta​li. A my​śle​li o tym świe​cie za rze​ką, któ​ry do​pie​ro co opu​ści​li – jak więź​nio​wie wy​pusz​cze​ni na krót​ką prze​pust​kę. O świe​cie upo​ka​rza​ją​cej nę​dzy i cier​pie​nia, cuch​ną​cym i lep​kim, do któ​re​go już nie​ro​ze​rwal​nie na​le​że​li i do któ​re​go mie​li wkrót​ce wró​cić.

Ofi​cjal​ne przed​sta​wi​ciel​stwo Trze​ciej Rze​szy znaj​do​wa​ło się w przy​tul​nym miej​scu nie​da​le​ko hi​po​dro​mu, w cen​trum stre​fy nie​miec​kiej. Pię​tro​wy pa​ła​cyk, le​żą​cy w głę​bi wy​pie​lę​gno​wa​ne​go par​ku, o dwóch skrzy​dłach z wy​so​ki​mi okna​mi, roz​cią​gnię​tych jak otwar​te ob​ję​cia, utrzy​ma​ny jed​nak ra​czej we fran​cu​skim niż w ogól​nie przy​ję​tym an​giel​skim sty​lu ko​lo​nial​nym, był ośle​pia​ją​co bia​ły, jak​by zbu​do​wa​ny z kry​sta​licz​ne​go cu​kru. Przed nim na masz​cie po​środ​ku wy​strzy​żo​ne​go ga​zo​nu po​wie​wa​ła fla​ga ze swa​sty​ką. Na ty​łach re​zy​den​cji, przy Gre​at We​stern Road, znaj​do​wa​ła się eli​tar​na nie​miec​ka szko​ła, od pię​ciu lat cał​ko​wi​cie nie​do​stęp​na dla dzie​ci ży​dow​skich, w tym tak​że tych, któ​rych ro​dzi​ce byli w sta​nie pła​cić nie​bo​tycz​ne cze​sne. Po​wie​trze było zim​ne, ale świe​że i czy​ste – była pora mon​su​nów, po desz​czu czu​ło się za​pach świe​żo sko​szo​nej tra​wy i kwit​ną​ce​go ja​śmi​nu. Naj​wy​raź​niej z tej stro​ny rze​ki tak​że przy​ro​da była bar​dziej hoj​na i przy​ja​zna. Przed wej​ściem do tego ka​wał​ka nie​miec​kie​go te​ry​to​rium, ochra​nia​ne​go przed kutą bra​mą przez dwóch umun​du​ro​wa​nych nie​miec​kich po​li​cjan​tów – jak​by ten traw​nik po​ło​żo​ny był przed ber​liń​skim Re​ich​sta​giem, a nie o ty​sią​ce ki​lo​me​trów na wschód od nie​go – The​odor We​iss​berg na​gle za​uwa​żył grzecz​nie sto​ją​ce​go nie​opo​dal Szlo​ma. Ten drgnął, gdy skrzy​pek go we​zwał kiw​nię​ciem pal​ca, ro​zej​rzał się, czy nie do​ty​czy to cza​sem ko​goś in​ne​go, po​tem wy​pluł za​pał​kę, któ​rą trzy​mał mię​dzy zę​ba​mi i po​kor​nie pod​biegł, go​tów speł​nić każ​de po​le​ce​nie. Skrzy​pek ła​god​nie go ofuk​nął: – Znów za nami ła​zisz, Szlo​mo. Pro​si​łem cię, że​byś tego nie ro​bił. Łysy ka​rze​łek sap​nął, prze​stą​pił kil​ka razy z nogi na nogę i wresz​cie po​tul​nie bąk​nął: – Ja pil​nu​ję. – Kogo pil​nu​jesz? Albo ra​czej cze​go? Szlo​mo się​gnął do we​wnętrz​nej kie​sze​ni swo​jej zła​cha​nej przy​cia​snej ma​ry​nar​ki i wy​cią​gnąw​szy z niej port​fel, wciąż tak samo po​tul​nie po​wie​dział: – Pan nie za​uwa​żył, jak ja​kiś typ z roz​pla​ska​nym no​sem wy​cią​gnął go panu z kie​sze​ni jesz​cze w Hong​kew. Tyle że on też nie za​uwa​żył, kogo ma za ple​ca​mi. Do​szło za​tem do kon​fron​ta​cji dwóch do​li​niar​skich szkół: azja​tyc​kiej i eu​ro​pej​skiej. Na ra​zie wy​nik był na ko​rzyść tej dru​giej. Ra​bin Leo i pro​fe​sor par​sk​nę​li śmie​chem, a zmie​sza​ny The​odor scho​wał port​fel i kwa​śno bąk​nął coś, co mo​gło ucho​dzić za po​dzię​ko​wa​nie.

27 Tego so​bot​nie​go przed​po​łu​dnia The​odor miał wię​cej po​wo​dów do złe​go hu​mo​ru i przy​gnę​bie​nia. Dziś rano Eli​sa​beth po​pro​si​ła go o roz​mo​wę w czte​ry oczy i dla​te​go nie wy​ru​szył, jak co dzień, na po​szu​ki​wa​nie pra​cy. W Szan​gha​ju bar​dzo rzad​ko ozna​cza​ło to ja​kieś przy​zwo​ite za​ję​cie, pra​ca naj​czę​ściej spro​wa​dza​ła się do do​ryw​czych i przy​pad​ko​wych zle​ceń za pół do​la​ra – umy​cie sa​mo​cho​du, za​mie​ce​nie chod​ni​ka przed luk​su​so​wym skle​pem w Kon​ce​sji, prze​nie​sie​nie ba​ga​żu, sło​wem wszyst​ko, tyl​ko nie to, co czło​wiek chciał​by wy​ko​ny​wać zgod​nie ze swy​mi zdol​no​ścia​mi. Zwłasz​cza je​śli zdol​no​ści te ob​ra​ca​ją się w krę​gu mu​zy​ki kla​sycz​nej. Od po​cząt​ku in​wa​zji ja​poń​skiej nikt się mu​zy​ką nie in​te​re​so​wał, nie było komu za nią pła​cić. Po​dob​no we French​town daw​niej funk​cjo​no​wa​ła cał​kiem przy​zwo​ita or​kie​stra ka​me​ral​na, ale po mo​bi​li​za​cji po​wszech​nej we Fran​cji, kie​dy wie​lu mu​zy​ków mu​sia​ło wró​cić do kra​ju, or​kie​stra się roz​pa​dła. Tuż przed bom​bar​do​wa​niem i osta​tecz​nym ata​kiem Ja​poń​czy​ków wy​stę​po​wa​ła tu Fil​har​mo​nia Pe​kiń​ska, mimo śred​nie​go po​zio​mu god​nie re​pre​zen​tu​ją​ca tego typu in​sty​tu​cje. Od po​cząt​ku oku​pa​cji Szan​ghaj stał się jed​nak mia​stem ni​skie​go du​cha, gdzie pła​co​no tyl​ko za naj​po​spo​lit​szą roz​ryw​kę. Or​kie​stry dan​sin​go​we w naj​droż​szych ho​te​lach były już daw​no ob​sa​dzo​ne i na każ​de miej​sce cze​ka​ło na uli​cy kil​ku​na​stu kan​dy​da​tów. Sy​tu​ację kom​pli​ko​wał do​dat​ko​wo fakt, że bez​ro​bot​ni mu​zy​cy po​cho​dzi​li w więk​szo​ści z Azji i to ich naj​chęt​niej za​trud​nia​no, po​nie​waż ich wy​na​gro​dze​nie było znacz​nie niż​sze. The​odor bez wąt​pie​nia był uzna​nym wir​tu​ozem, ale wła​ści​cie​li lo​ka​lów, zwłasz​cza Chiń​czy​ków, mało ob​cho​dzi​ło, jaki waż​ny i zna​ny był w Eu​ro​pie. A poza tym trud​no było przy​pusz​czać, że bę​dzie umiał przy​sto​so​wać się do no​wej sy​tu​acji i grać rum​bę pod akom​pa​nia​ment szczę​ka​nia sztuć​ców lub na​wo​ły​wań kel​ne​rów, sło​wem, ra​dzić so​bie w oko​licz​no​ściach tak bar​dzo róż​nych od tych, w ja​kich nie​gdyś pra​co​wał i od​no​sił suk​ce​sy. Na​wet po​mysł, rzu​co​ny przez ko​le​gów mu​zy​ków – roz​pro​szo​nych w bez​na​dziej​nej bi​twie o chleb, na któ​ry za​ra​bia​li my​ciem sa​mo​cho​dów, prze​no​sze​niem to​wa​rów, drob​ny​mi po​słu​ga​mi – by spo​ty​kać się wie​czo​ra​mi na wspól​ne gra​nie, wy​dał mu się za​da​niem po​nad siły. Dla​te​go jego re​ali​za​cją za​jął się Si​mon Zin​ner. Jego zmiaż​dżo​ne w Da​chau pal​ce źle się za​go​iły i mu​siał osta​tecz​nie po​że​gnać się z uko​cha​nym fle​tem, ale za to oka​zał się pierw​szo​rzęd​nym or​ga​ni​za​to​rem. W cią​gu dnia były fle​ci​sta pra​co​wał jako sprzą​tacz w kuch​ni jed​ne​go z wiel​kich ho​te​li w Kon​ce​sji, ale w każ​dy wto​rek i czwar​tek uda​wa​ło mu się zgro​ma​dzić ko​le​gów na pró​bę. Kosz​to​wa​ło go to wie​le wy​sił​ku i upo​ru – lu​dzie wra​ca​li do Hong​kew zmor​do​wa​ni i bez naj​mniej​szej ocho​ty na mu​zy​ko​wa​nie. Wy​trwa​łość i zde​cy​do​wa​nie by​łe​go fle​ci​sty po​ko​na​ły jed​nak apa​tię i stop​nio​wo pró​by prze​kształ​ci​ły się w ry​tu​ał wno​szą​cy uroz​ma​ice​nie do sza​rej co​dzien​no​ści, przy​wra​ca​ją​cy mu​zy​kom za​po​mnia​ne wzru​sze​nia i ra​dość. Pierw​szy pu​blicz​ny kon​cert w na wpół zruj​no​wa​nej hali fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych od​był się w ży​dow​skie świę​to Jom Kip​pur. Lu​dzie pła​ka​li, kie​dy The​odor We​iss​berg ła​mią​cym się ze wzru​sze​nia gło​sem po​in​for​mo​wał o utwo​rze​niu Szan​ghaj​skiej Fi​lii Aka​de​mic​kiej Or​kie​stry Drez​deń​skiej. Na sa​mym przo​dzie, jako go​ście ho​no​ro​wi, sie​dzia​ły sio​stry kar​me​li​tan​ki, w tym i „ko​le​żan​ki” z or​kie​stry dę​tej. Prze​wo​dzi​ła im dum​na i szczę​śli​wa mat​ka An​to​nia – dla niej kon​cert był waż​nym zna​kiem, że ży​cie nie​szczę​snych uchodź​ców za​czy​na się nor​ma​li​zo​wać. Rolę dy​ry​gen​ta i pierw​szych skrzy​piec speł​niał, ma się ro​zu​mieć, The​odor We​iss​berg. Wy​ko​na​nie kon​cer​tu na skrzyp​ce i or​kie​strę Czaj​kow​skie​go od​nio​sło, jak na​pi​sa​ły​by ga​ze​ty, „fre​ne​tycz​ny suk​ces”. Były łzy i dłu​go​trwa​łe bra​wa ze stro​ny wi​dzów, któ​rzy choć na go​dzi​nę mo​-

gli się ode​rwać od swo​ich szan​ghaj​skich trosk. I na tym koń​czy​ły się moż​li​wo​ści The​odo​ra w za​kre​sie prze​zwy​cię​ża​nia nie​prze​wi​dy​wal​nych trud​no​ści, ja​kie ży​cie każ​de​go bo​że​go dnia sta​wia​ło przed uchodź​ca​mi. Co in​ne​go jego żona Eli​sa​beth. Przy​ję​ła ona z god​no​ścią i – je​śli moż​na tak po​wie​dzieć w od​nie​sie​niu do ko​bie​ty – z mę​stwem prze​ciw​no​ści, ja​ki​mi los ob​sy​pał ją szcze​gól​nie hoj​nie. Przy​jeż​dża​jąc z The​odo​rem do Szan​gha​ju, byli już nie​mal bez środ​ków. Wła​dze na​zi​stow​skie po​zwa​la​ły wy​wieźć po dzie​sięć re​ich​sma​rek na oso​bę, a do​la​ry z ży​dow​skiej or​ga​ni​za​cji po​mo​co​wej „Jo​int”, wrę​cza​ne przez to​wa​rzy​stwo okrę​to​we w mo​men​cie przy​bi​cia stat​ku, top​nia​ły jak śnieg w lip​cu. The​odor z wła​ści​wą so​bie ła​two​wier​no​ścią przy​jął opo​wie​dzia​ną mu przez żonę ba​jecz​kę o wła​ma​niu jesz​cze pod​czas jego po​by​tu w Da​chau i zra​bo​wa​niu wszyst​kich ro​dzin​nych kosz​tow​no​ści. W po​śpie​chu nie uda​ło im się zna​leźć do​bre​go kup​ca na dom przy uli​cy Dan​te​go Ali​ghie​ri, zresz​tą nie sta​ra​li się o to szcze​gól​nie, prze​ko​na​ni, że wcze​śniej czy póź​niej na​dej​dzie dzień po​wro​tu i dom da im wte​dy schro​nie​nie. Nie wie​dzie​li, bo skąd mie​li wie​dzieć, że jesz​cze przed za​koń​cze​niem woj​ny uko​cha​ne Dre​zno wraz z ich em​pi​ro​wym do​mem zmie​ni się w stos gru​zów. Za​sad​ni​czy pro​blem nie po​le​gał jed​nak na bra​ku pie​nię​dzy, bo Eli​sa​beth bar​dzo szyb​ko i nie bez po​mo​cy nie​za​stą​pio​nej mat​ki An​to​nii zna​la​zła pra​cę na​uczy​ciel​ki for​te​pia​nu i nie​miec​kie​go w ro​dzi​nie Jo​na​ta​na Bas​sa​ta, jed​ne​go z osia​dłych tu bag​da​dów. Pan Bas​sat, ni​ski, tęgi, po​god​ny je​go​mość z ro​dzi​ny słyn​nych alek​san​dryj​skich ban​kie​rów, był wła​ści​cie​lem du​żej fir​my eks​por​to​wej na Edward VII Ave​nue i Eli​sa​beth zaj​mo​wa​ła się dwój​ką jego dzie​ci – chłop​cem i dziew​czyn​ką. Tak więc to nie brak pie​nię​dzy do​ku​czał naj​moc​niej, choć wy​na​gro​dze​nie otrzy​my​wa​ne od Bas​sa​tów było skrom​ne i przy tu​tej​szym kar​ko​łom​nym i nie​ustan​nym wzro​ście cen le​d​wie wy​star​cza​ło na skrom​ny byt. Na​wet mło​dzi chiń​scy fa​szy​ści nie zdo​ła​li wy​pro​wa​dzić Eli​sa​beth z rów​no​wa​gi. Nie wpa​dła w pa​ni​kę, gdy z okrzy​ka​mi „Na​go​ni!” wdar​li się do noc​le​gow​ni i krót​ki​mi bam​bu​so​wy​mi la​ska​mi za​czę​li roz​bi​jać wszyst​ko, na co tra​fi​li. „Na​go​ni” to po​gar​dli​wa na​zwa cu​dzo​ziem​ców; w tym przy​pad​ku cho​dzi​ło o Ży​dów, a zwłasz​cza tych świe​żo przy​by​łych z Nie​miec. Męż​czyzn w tym cza​sie w sy​pial​ni nie było i kie​dy ko​bie​ty z dzieć​mi roz​pierz​chły się, a chu​li​ga​ni z wrza​skiem roz​bi​ja​li okna i łóż​ka, Eli​sa​beth zła​pa​ła sto​ją​cy pod ręką sto​łek i za​czę​ła nim wy​wi​jać w stro​nę na​past​ni​ków. – Jaz​da mi stąd, wy dra​nie! Mó​wi​łam jaz​da, wan​da​le prze​klę​ci! Mio​ta​ła się jak ogar​nię​ta sza​łem, co przy​nio​sło nie​spo​dzie​wa​ny re​zul​tat: padł roz​kaz w ję​zy​ku chiń​skim i na​past​ni​cy szyb​ko się wy​co​fa​li. Ostat​ni wy​cho​dzą​cy, być może do​wód​ca – mło​dy Chiń​czyk w he​idel​ber​skiej czap​ce stu​denc​kiej – z cie​ka​wo​ścią po​pa​trzył na tę zie​lo​no​oką wy​so​ką ko​bie​tę o mie​dzia​nych wło​sach, któ​ra nie ule​gła stra​cho​wi. A prze​cież oni chcie​li tyl​ko tro​chę prze​stra​szyć te bab​skie „na​go​ni”. – Niech pani nie ob​ra​ża wan​da​li – po​wie​dział przy​zwo​itą niem​czy​zną. – To sta​re ger​mań​skie ple​mię, a nie ja​kaś ży​dow​ska ho​ło​ta! Rzu​ci​ła w nie​go stoł​kiem, ale mło​dy Chiń​czyk zdą​żył ze śmie​chem za​trza​snąć za sobą drzwi. Pro​ble​mem nie byli by​naj​mniej fa​szy​ści, któ​rzy wdar​li się do ich do​rto​iru. Pro​ble​mem był sam do​rto​ir. Eli​sa​beth nie była roz​piesz​czo​ną gry​ma​śni​cą, tyl​ko dziel​ną i twar​dą ko​bie​tą, go​to​wą na każ​dą pró​bę. Pra​wie na każ​dą. Tym bo​wiem, cze​go nie mo​gła znieść, było ży​cie w tych okrop​-

nych zbio​ro​wych noc​le​gow​niach – gło​śnych, chra​pią​cych, szlo​cha​ją​cych przez sen, gdzie w każ​dej mi​nu​cie ktoś wcho​dził i wy​cho​dził, ktoś do ko​goś szep​tał, ja​kieś dziec​ko za​no​si​ło się kasz​lem, ktoś zgłod​nia​ły gło​śno gryzł nocą su​cha​ry. Naj​gor​sze było to, że w daw​nej przę​dzal​ni su​ro​we​go je​dwa​biu nie było ka​na​li​za​cji, a od​pa​dy pro​duk​cyj​ne od​pro​wa​dza​no bez​po​śred​nio do rze​ki Su​zhou. Te​raz, kie​dy hale peł​ne były ucie​ki​nie​rów, każ​de​go ran​ka dy​żur​ni mu​sie​li wy​no​sić na uli​cę drew​nia​ne wia​dra z fe​ka​lia​mi i cze​kać tam – w mróz i w upał, w słoń​ce i w deszcz – na wiel​ką, nie​zgrab​ną dwu​kół​kę zwa​ną szam​bia​rą. Była to umo​co​wa​na na dwóch ko​łach skrzy​nia, do któ​rej sta​ry Chiń​czyk wle​wał za​war​tość wia​der, by póź​niej ją opróż​nić na ry​żo​wi​skach i mo​kra​dłach del​ty, w dziel​ni​cy Po​otung. Za opróż​nie​nie jed​ne​go wia​dra pła​ci​ło się pięć cen​tów. Po​tem cze​ka​ło się dru​gi raz na drew​nia​ną ko​łat​kę za​wia​da​mia​ją​cą o na​dej​ściu sprze​daw​cy cie​płej wody. „Dzie​sięć cen​tów za prze​go​to​wa​ną cie​płą wodę, ma’am. Źró​dla​na, do​bra do pi​cia. Bar​dzo do​bra woda, ma’am. Dzie​sięć cen​tów”. Uży​wa​nie prze​go​to​wa​nej wody – i do pi​cia, i do my​cia ja​rzyn – było waż​niej​sze na​wet od re​gu​lar​ne​go od​ży​wia​nia. Ogól​nie do​stęp​na woda była bo​wiem okrop​na, czuć ją było szla​mem i ro​iło się w niej od za​raz​ków ty​fu​su, dy​zen​te​rii i wszel​kich in​nych zna​nych i nie​zna​nych cho​rób prze​wo​du po​kar​mo​we​go, aż do zło​wiesz​czej, nie​zna​nej w Eu​ro​pie ame​by, któ​ra wy​god​nie mo​ści się w wą​tro​bie, po czym po​wo​li ją nisz​czy. Tego wła​śnie Eli​sa​beth nie mo​gła wy​trzy​mać – ży​cia bez wła​sne​go kąta, bez to​a​le​ty i wody bie​żą​cej. Ona, któ​ra nie do​pusz​cza​ła do po​ja​wie​nia się jed​ne​go pył​ku na po​li​tu​rze for​te​pia​nu, jed​nej nie​po​trzeb​nej fałd​ki na za​sło​nie, nie​do​pał​ka w po​piel​nicz​ce, nie​dba​le rzu​co​nej ga​ze​ty. Ona, któ​ra dwa razy dzien​nie bra​ła prysz​nic! Na ław​ce przy błot​ni​stej nad​brzeż​nej ulicz​ce, zna​nej jako Su​zhou Road i cią​gną​cej się wzdłuż za​krę​tów i me​an​drów tej rze​ki-ka​na​łu, Eli​sa​beth roz​pła​ka​ła się. Roz​pła​ka​ła się po raz pierw​szy. The​odor bez​rad​nie się ro​zej​rzał, ujął jej zim​ne ręce i uca​ło​wał. – Ja już tak dłu​żej nie wy​trzy​mam! – wy​szlo​cha​ła. – Mogę pra​co​wać, go​to​wa je​stem po lek​cjach u Bas​sa​ta pra​co​wać wszyst​ko jed​no gdzie. I wszyst​ko jed​no jak. Mogę sprzą​tać, mogę zmy​wać. Ale dłu​żej tak nie wy​trzy​mam! Chcę mieć wła​sny po​kój, po​ko​ik, co​kol​wiek. Ko​mór​kę, klit​kę. Ale kie​dy za​mknę za sobą drzwi, to chcę wie​dzieć, że w środ​ku je​ste​śmy tyl​ko ty i ja! The​odor nie mógł prze​mil​czeć swo​je​go utra​pie​nia wy​ni​ka​ją​ce​go z fak​tu, że cały cię​żar utrzy​ma​nia ro​dzi​ny wzię​ła na sie​bie ona. Jego wpła​ty do ro​dzin​ne​go bu​dże​tu były sym​bo​licz​ne i wręcz śmiesz​ne – jesz​cze je​den do​wód na to, jak bar​dzo jest nie​przy​sto​so​wa​ny do ra​dze​nia so​bie z cięż​ką szan​ghaj​ską rze​czy​wi​sto​ścią. No​ca​mi nie mógł spać, za​mar​twia​jąc się lo​sem Eli​sa​beth, Niem​ki, któ​ra tak mu​sia​ła cier​pieć przez nie​go, Żyda! Drę​czy​ło go to, sama myśl spra​wia​ła mu ostry ból fi​zycz​ny, jak ostrze prze​szy​wa​ją​ce pierś – krót​ki bo​le​sny mo​ment, kie​dy od​no​sił wra​że​nie, że ser​ce prze​sta​ło mu bić. Po raz set​ny wró​cił do tego te​ma​tu: – Tak mi przy​kro, Eli​sa​beth… Moje ko​cha​nie! Jest mi tak okrop​nie przy​kro, że sta​łem się przy​czy​ną tego wszyst​kie​go… Ale nie wiem, na​praw​dę nie wiem, jak… Prze​rwa​ła mu ner​wo​wo: – Prze​stań opo​wia​dać głup​stwa! Prze​stań, bo jak nie, to prze​sta​nę cię sza​no​wać! Je​stem two​ją żoną, ro​zu​miesz? Py​tam: ro​zu​miesz czy nie? Two​ją żoną! Ani mnie nie zmu​sza​łeś, że​bym za tobą je​cha​ła, ani nie po​no​sisz winy za wy​czy​ny tych idio​tów w Niem​czech. Prze​stań, nie mogę tego słu​chać! Od cie​bie chcę tyl​ko jed​ne​go! Miesz​ka​nia! Osob​ne​go miesz​ka​nia!

Ła​two było po​wie​dzieć – w znisz​czo​nej od po​ża​rów i prze​lud​nio​nej dziel​ni​cy Hong​kew zna​le​zie​nie wol​ne​go miesz​ka​nia gra​ni​czy​ło z cu​dem, a poza nią, w za​gra​nicz​nych kon​ce​sjach, czyn​sze, po​dob​nie jak i ceny w ho​te​lach, były astro​no​micz​ne i nie​do​stęp​ne dla le​d​wie we​ge​tu​ją​cych przy​by​szów. Wła​śnie wte​dy los na​de​słał Szlo​ma Fin​kelsz​taj​na, by prze​rwał tę przy​krą roz​mo​wę, któ​ra od kil​ku mie​się​cy okre​so​wo się po​wta​rza​ła w nie​mal jed​na​ko​wej for​mie. Szlo​mo szedł od stro​ny rze​ki, obej​mu​jąc wiel​ki bu​kiet kwit​ną​ce​go ja​śmi​nu. – To dla pani… – po​wie​dział z sza​cun​kiem. Eli​sa​beth spró​bo​wa​ła przy​brać su​ro​wy ton: – Dzię​ku​ję, Szlo​mo. Je​steś bar​dzo miły, ale po​wiedz mi praw​dę, gdzieś to ze​rwał? I nie pró​buj kła​mać! – W Ogro​dzie An​giel​skim – od​po​wie​dział Szlo​mo nie​win​nym to​nem dziec​ka. – Nie ro​zu​miesz, że to jest kra​dzież? – Dla​cze​go kra​dzież? Prze​cież to pu​blicz​ny park, on nie jest ni​czy​ją wła​sno​ścią. – Zo​ba​czysz, czy​ją jest wła​sno​ścią, kie​dy cię zła​pią i za​aresz​tu​ją! – Pro​szę się nie mar​twić. Da​łem po​li​cjan​to​wi, któ​ry go ochra​nia, dwa​dzie​ścia cen​tów i jesz​cze mi po​mógł zry​wać. Ro​ze​śmia​ła się przez łzy. The​odor gło​sem peł​nym stra​ceń​czej na​dziei spy​tał: – Szlo​mo, są ja​kieś wia​do​mo​ści w spra​wie miesz​ka​nia? Szlo​mo wes​tchnął i bez​rad​nie roz​ło​żył swo​je krót​kie ręce: – Nie ma. Na​praw​dę nic nie ma. Gdzie tu zna​leźć wol​ne miesz​ka​nie po tych po​ża​rach i znisz​cze​niach? Na​wet Chiń​czy​cy są po​upy​cha​ni po dzie​sięć osób w po​ko​ju. Na​wet oni. Od​stą​pił​bym moją kli​tecz​kę, ale to nora, w któ​rej i lis by się udu​sił. Wi​dząc roz​pacz na twa​rzy swo​je​go pod​opiecz​ne​go, Szlo​mo szyb​ko do​dał: – Tro​chę cier​pli​wo​ści. Jesz​cze tro​chę. Sły​sza​łem, że wie​le chiń​skich ro​dzin wy​bie​ra się do krew​nych na po​łu​dnie, w góry. Tak jest każ​de​go lata. Może wte​dy… Rze​czy​wi​ście tak było. Gdy tyl​ko koń​czy​ła się zima, w bez​k​się​ży​co​we noce całe ro​dzi​ny po​ta​jem​nie opusz​cza​ły mia​sto ze swo​im ża​ło​snym do​byt​kiem, uda​jąc się do wsi po​ło​żo​nych na po​łu​dniu, w gó​rach nad Hang​zhou, gdzie ryż już doj​rze​wał do pierw​szych żniw i gdzie ży​cie było sto​sun​ko​wo lżej​sze. Wła​dze ja​poń​skie przy​my​ka​ły oczy na te nie​le​gal​ne noc​ne prze​sie​dle​nia na te​ry​to​ria kon​tro​lo​wa​ne przez na​cjo​na​li​stów, bo ła​go​dzi​ło to trud​no​ści ko​mu​nal​ne mia​sta, a tak​że otwie​ra​ło prze​strzeń ży​cio​wą dla ja​poń​skich imi​gran​tów, prze​waż​nie bez​rol​nych, spro​le​ta​ry​zo​wa​nych chło​pów, po​zo​sta​łych bez środ​ków do ży​cia na du​szą​cych się od prze​lud​nie​nia wy​spach. Po roz​po​czę​ciu ja​poń​skiej oku​pa​cji w pół​noc​nej czę​ści Hong​kew osie​dli​ło się w ko​lej​nych fa​lach sie​dem​dzie​siąt ty​się​cy Ja​poń​czy​ków, któ​rzy spon​ta​nicz​nie utwo​rzy​li wspól​no​tę, coś w ro​dza​ju ma​łe​go ja​poń​skie​go get​ta, na​zy​wa​ne​go „Lit​tle To​kio”.

28 Przy bra​mie re​zy​den​cji przy​wi​ta​ła ich oso​bi​sta se​kre​tar​ka ba​ro​na o ude​rza​ją​cej, ty​po​wo nor​dyc​kiej uro​dzie. Z po​wścią​gli​wą uprzej​mo​ścią za​pro​si​ła ich do środ​ka, prze​pro​si​ła, że pan ba​ron tro​chę się spóź​ni, bo jest u nie​go ja​poń​ska de​le​ga​cja. Dziś był dzień nie​spo​dzia​nek – po raz pierw​szy przyj​mo​wa​no ich nie szorst​ko, jak na​trę​tów, tyl​ko życz​li​wie, z wy​raź​ną, choć nie​co chłod​ną uprzej​mo​ścią. I to nie byle gdzie, tyl​ko w ofi​cjal​nym przed​sta​wi​ciel​stwie na​zi​stow​skich Nie​miec – tym, na któ​re​go dzia​ła​nia przy​szli się po​skar​żyć! – Her​ba​ty? Coś chło​dzą​ce​go? Chiń​ski słu​żą​cy w tra​dy​cyj​nym stro​ju z czar​ne​go je​dwa​biu na​lał her​ba​tę, ukło​nił się i znik​nął bez​sze​lest​nie jak cień. Rab​bi Leo po​pi​jał zie​lo​ną aro​ma​tycz​ną her​ba​tę i z nie​skry​wa​ną, nie​mal dzie​cin​ną cie​ka​wo​ścią oglą​dał fi​li​żan​kę z de​li​kat​nej kost​nej por​ce​la​ny, po​kry​tą na ze​wnątrz ma​to​wym czar​nym szkli​wem ozdo​bio​nym wy​pu​kły​mi zło​ci​sty​mi smo​ka​mi. Miał szczę​ście do smo​ków, a one po​dob​no chro​nią od nie​szczęść. Prze​sąd, któ​ry do​tych​czas się nie spraw​dził, bo może te zie​ją​ce ogniem isto​ty mia​ły wy​biór​czą zdol​ność chro​nie​nia tyl​ko Chiń​czy​ków. Nie​wia​do​me i nie​od​gad​nio​ne jak skom​pli​ko​wa​ny chiń​ski hie​ro​glif są sub​tel​no​ści da​le​ko​wschod​niej mi​sty​ki! Spoj​rzał prze​lot​nie na se​kre​tar​kę i na​po​tkał jej wzrok, pe​łen na​pię​tej uwa​gi. Prze​glą​da​ła ja​kieś pa​pie​ry, ale od cza​su do cza​su ob​rzu​ca​ła spoj​rze​niem przy​by​szy, jak​by chcia​ła po​znać ich my​śli. Co też bu​dzi taką cie​ka​wość tej Niem​ki, my​ślał rab​bi Leo. Pew​nie nie wi​dzia​ła ra​bi​na w tra​dy​cyj​nym stro​ju. Moż​li​we; w Szan​gha​ju ra​bi​ni byli rzad​si na​wet od bia​łych amur​skich ty​gry​sów w ogro​dzie zoo​lo​gicz​nym. A może w ogó​le ni​g​dy nie wi​dzia​ła nie​miec​kich Ży​dów. To też było moż​li​we – zwłasz​cza je​śli ro​sła w ra​so​wo „czy​stym”, we​dług na​zi​stow​skiej an​tro​po​lo​gii, aryj​skim śro​do​wi​sku. Pro​fe​so​ra Man​dla nur​to​wa​ły cał​kiem inne my​śli. Były na​czel​ny chi​rurg, ty​po​wy neu​ra​ste​nik o wy​so​kim bla​dym czo​le prze​cię​tym po​przecz​ną, wy​pu​kłą żyłą – jak​by wła​śnie pró​bo​wał unieść ja​kiś cię​żar po​nad siły – ner​wo​wo krę​cił w pal​cach kul​kę zgnie​cio​ną z ka​wał​ka pa​pie​ru. On tak​że ob​rzu​cił se​kre​tar​kę skry​tym, peł​nym czuj​nej nie​uf​no​ści wzro​kiem. Pew​nie to ko​lej​na ese​sow​ska żmi​ja, z tych na po​zór słod​kich i ła​god​nych, ale nie​rzad​ko znacz​nie bar​dziej fa​na​tycz​nych i okrut​niej​szych niż męż​czyź​ni. Se​kre​tar​ka pierw​sza prze​rwa​ła mil​cze​nie: – Jak się pan tu​taj czu​je, pa​nie Le​vin? Prze​pra​szam, ale nie wiem, jak się na​le​ży zwra​cać do ra​bi​na… Ra​bin pod​niósł wzrok znad fi​li​żan​ki. – To nie ma żad​ne​go zna​cze​nia, pro​szę pani. Je​stem, jak się przy​ję​ło mó​wić, bo​żym słu​gą. W tym przy​pad​ku waż​ne jest, jak słu​ga się zwra​ca do swo​je​go pra​co​daw​cy, zwłasz​cza na​sze​go. Bo musi pani wie​dzieć, że Jah​we to dość su​ro​wy i gniew​ny star​szy pan! – po czym po​god​nie do​dał: – A tak w ogó​le to czu​ję się do​sko​na​le. Zwłasz​cza ostat​nio, kie​dy spa​dły ceny su​szo​nej sza​rań​czy. Pro​fe​sor Man​del wtrą​cił po​sęp​nie: – Niech pani nie bie​rze jego słów se​rio. Czu​je​my się źle. Tak źle, że go​rzej nie moż​na. – Moż​na, moż​na! – za​cy​to​wał ra​bin z nie​za​chwia​nym opty​mi​zmem sta​ry ży​dow​ski dow​cip. Se​kre​tar​ka ro​ze​śmia​ła się, ale jej uśmiech za​raz zgasł.

– Wiem. Wiem, że ży​je​cie źle. Daw​no pa​no​wie je​ste​ście w Szan​gha​ju? – Róż​nie – od​parł ra​bin. – Ja i pro​fe​sor Man​del przy​je​cha​li​śmy na sa​mym po​cząt​ku, tam​te​go lata, a pan The​odor We​iss​berg jest tu​taj… chy​ba od pię​ciu mie​się​cy… Nie mylę się? – Od sied​miu – po​wie​dział The​odor. – The​odor We​iss​berg? Skrzy​pek? – wy​krzyk​nę​ła zdu​mio​na dziew​czy​na. Zmie​sza​ny The​odor spy​tał: – Prze​pra​szam… Czy my się zna​my? – Nie, nie. To ja pana znam. By​łam na pana kon​cer​cie w Pocz​da​mie. – To nie​zwy​kłe! Spo​tkać na dru​gim koń​cu świa​ta ko​goś, kto cię sły​szał w Pocz​da​mie… – Był pan nie​zrów​na​ny! – po​wie​dzia​ła z ża​rem. – Zwłasz​cza w so​lo​wych ka​pry​sach Pa​ga​ni​nie​go! – Dzię​ku​ję, tak miło to sły​szeć… Przez chwi​lę mil​czał, po czym do​dał z ci​chym smut​kiem: – Tak, Pocz​dam… Park Sans​so​uci, kwit​ną​ce w sa​dach ja​bło​nie. Jak nie​skoń​cze​nie bia​łe ob​ło​ki wzdłuż brze​gów w kie​run​ku Wer​de​ru… Te​raz mi się wy​da​je, że to ni​g​dy nie ist​nia​ło. Ze mi się śni​ło… Ka​pry​sy Pa​ga​ni​nie​go! – Nie śni​ło się, pa​nie We​iss​berg. To wszyst​ko ist​nie​je, mogę za​świad​czyć… Przy​kro mi, że spra​wy roz​wi​nę​ły się tak nie​ko​rzyst​nie dla pana, ale miej​my na​dzie​ję… – Na​dzie​ję na co? – nie​mal agre​syw​nie spy​tał pro​fe​sor Man​del. – Czy zo​sta​wi​li​ście nam co​kol​wiek, na co mo​że​my mieć na​dzie​ję? Ostry ton pro​fe​so​ra mu​siał ją ura​zić, bo do​da​ła chłod​niej: – Miej​my na​dzie​ję, że woj​na nie​dłu​go się skoń​czy. To chcia​łam po​wie​dzieć. Wia​do​mo​ści, ja​kie otrzy​mu​je​my z Eu​ro​py, są wspa​nia​łe. Bu​dzą na​dzie​ję. Na​sze ko​lum​ny pan​cer​ne bły​ska​wicz​nie prze​ła​ma​ły obro​nę fran​cu​ską i prze​szły do zma​so​wa​nej ofen​sy​wy. Zgod​nie z wczo​raj​szym ko​mu​ni​ka​tem Na​czel​ne​go Do​wódz​twa Fran​cu​zi za​ję​li po​zy​cje obron​ne i zdo​by​cie Pa​ry​ża jest kwe​stią paru dni. – Boże… – wy​rwa​ło się ra​bi​no​wi. – Nie wie​dział pan? – Ma się ro​zu​mieć, że nie wie​dzia​łem… Tam, w Hong​kew, nie mamy ra​dia. Dla​cze​go The​odor We​iss​berg od​niósł wra​że​nie, że tych kil​ka niby od nie​chce​nia rzu​co​nych zdań mia​ło w grun​cie rze​czy na celu po​in​for​mo​wa​nie ich o prze​bie​gu woj​ny? Tak mu się przy​naj​mniej wy​da​ło. Mó​wi​ło o tym jej utkwio​ne w nim spoj​rze​nie, któ​re wy​ra​ża​ło coś nie​do​po​wie​dzia​ne​go. Ostrze​że​nie przed za​gra​ża​ją​cym nie​szczę​ściem? Przed ja​kąś nową bie​dą, za​wi​słą nad ich gło​wa​mi? Ta ja​sno​wło​sa se​kre​tar​ka nie wy​glą​da​ła na idiot​kę i nie mo​gła nie wie​dzieć, że dla nich, wy​pę​dzo​nych z kra​ju Ży​dów, te wia​do​mo​ści na pew​no nie są – jak się wy​ra​zi​ła – ani „wspa​nia​łe”, ani „bu​dzą​ce na​dzie​ję”. A może so​bie to wszyst​ko wma​wiał i jej obo​jęt​ny ton miał za za​da​nie po pro​stu pod​kre​ślić triumf zwy​cię​skiej wal​ki​rii, opie​ra​ją​cej sto​pę na pier​si po​ko​na​ne​go wro​ga? Na​stą​pi​ło peł​ne na​pię​cia mil​cze​nie, któ​re nie​śmia​ło prze​rwał ra​bin: – Prze​pra​szam, je​śli je​stem zbyt na​tręt​ny, ale my tam, w Hong​kew, je​ste​śmy cał​ko​wi​cie od​izo​lo​wa​ni od wia​do​mo​ści na te​mat wy​da​rzeń w Eu​ro​pie. Nie​wie​lu z nas może so​bie po​zwo​lić na luk​sus ku​po​wa​nia ga​zet w Kon​ce​sji. Wie​my, że od po​cząt​ku woj​ny przed​sta​wi​ciel​stwo wy​da​je biu​le​tyn in​for​ma​cyj​ny. Czy mo​gli​by​śmy mieć do nie​go do​stęp? – Oczy​wi​ście, on nie ma cha​rak​te​ru po​uf​ne​go. Na​wet je​ste​śmy za​in​te​re​so​wa​ni, żeby tu​tej​-

sza spo​łecz​ność była do​brze po​in​for​mo​wa​na. Zwłasz​cza te​raz, kie​dy mię​dzy Rzy​mem, Ber​li​nem i To​kio ma zo​stać za​war​ty trój​stron​ny układ, któ​ry zmie​ni wie​le rze​czy tak​że tu​taj, w Szan​gha​ju. A zmia​ny mogą być na​praw​dę ra​dy​kal​ne. The​odor We​iss​berg znów po​czuł na so​bie to samo sku​pio​ne spoj​rze​nie, jak​by te sło​wa mia​ły w grun​cie rze​czy go ostrzec przed ja​kimś nie​ja​snym nie​bez​pie​czeń​stwem… Trzej męż​czyź​ni po​pa​trzy​li po so​bie, ale ża​den się nie ode​zwał. Układ trój​stron​ny! Czy to nie ozna​cza​ło, że obie woj​ny: ta w Eu​ro​pie i ta na Da​le​kim Wscho​dzie, tak od sie​bie od​le​głe, róż​ne i nie​po​rów​ny​wal​ne, te​raz łą​czą się w je​den sys​tem, któ​ry że​la​zny​mi klesz​cza​mi obej​mie całą pla​ne​tę? Nie cze​ka​jąc na ich re​ak​cję, se​kre​tar​ka do​da​ła od nie​chce​nia: – Ale to są na ra​zie tyl​ko pla​ny i do​my​sły. Gdy​by się po​ja​wi​ło coś no​we​go, to go​to​wa je​stem udzie​lić od​po​wied​nich in​for​ma​cji. I w ra​zie po​trze​by mogą pa​no​wie do mnie za​te​le​fo​no​wać. W cen​tra​li miej​skiej zna​ją mój nu​mer. – Dzię​ku​ję, jest pani bar​dzo miła… Szcze​rze mó​wiąc, od​zwy​cza​ili​śmy się od… jak​by to po​wie​dzieć… Uśmiech​nę​ła się przy​jaź​nie. – Pro​szę nie dzię​ko​wać. To się ro​zu​mie samo przez się. Prze​cież ko​niec koń​ców je​ste​śmy kra​ja​na​mi! – Ko​niec koń​ców… tak. Po czę​ści – po​sęp​nie do​dał pro​fe​sor Man​del. Naj​wy​raź​niej nie był czło​wie​kiem dia​lo​gu i kom​pro​mi​sów. Rab​bi Leo – od​wrot​nie – na​le​żał do tych ła​god​niej​szych i bar​dziej ustę​pli​wych przed​sta​wi​cie​li ro​dza​ju ludz​kie​go. – A jak mamy pani szu​kać? Czy wol​no spy​tać o na​zwi​sko? – ode​zwał się. – Braun. Pro​szę py​tać o Hil​dę Braun. Po​łą​czą pana.

29 W chwi​li, gdy Fran​cja i An​glia wy​po​wie​dzia​ły woj​nę Niem​com, Hil​da i Ma​dziar znaj​do​wa​li się w dro​dze do Tu​lo​nu. W tym wiel​kim mie​ście por​to​wym lu​dzie ogar​nię​ci byli pa​trio​tycz​ną eu​fo​rią, w oknach po​wie​wa​ły nie​bie​sko-bia​ło-czer​wo​ne fla​gi, jak​by to był przed​dzień 14 lip​ca, świę​ta Re​pu​bli​ki, a nie po​czą​tek no​wej woj​ny. I nikt wte​dy nie po​dej​rze​wał, że w tym nie​zbyt już od​le​głym dniu, upa​mięt​nia​ją​cym zdo​by​cie Ba​sty​lii, na sztan​da​rze po​wie​wa​ją​cym z wie​ży Eif​fla za​miast barw Fran​cji wid​nieć bę​dzie hi​tle​row​ska swa​sty​ka, a Po​la​mi Eli​zej​ski​mi za​miast kon​nej fran​cu​skiej gwar​dii w lśnią​cych heł​mach prze​je​dzie nie​miec​ka ko​lum​na pan​cer​na – ubło​co​na i za​ku​rzo​na, ale za to zwy​cię​ska. Do​kład​nie na mie​siąc przed swo​im świę​tem, 14 czerw​ca, Pa​ryż miał się bo​wiem zna​leźć w rę​kach na​zi​stów, a w sie​dem dni po upad​ku swo​jej sto​li​cy Fran​cja mia​ła pod​pi​sać upo​ka​rza​ją​cą ka​pi​tu​la​cję w wa​go​nie ko​le​jo​wym w Com​pie​gne. W tym sa​mym, w któ​rym przed po​nad dwo​ma dzie​się​cio​le​cia​mi pod​pi​sa​ły ka​pi​tu​la​cję kaj​ze​row​skie Niem​cy! Wów​czas jed​nak mało kto mógł po​dej​rze​wać taki roz​wój sy​tu​acji. Na ra​zie lu​dzie śpie​wa​li peł​nym gar​dłem: Le jour de glo​ire est ar​ri​ve{5}… Koło za​ma​cho​we wo​jen​nej ma​chi​ny znów na​bie​ra​ło roz​pę​du: ludz​kość osią​gnę​ła za​dzi​wia​ją​ce suk​ce​sy w roz​wo​ju no​wych ro​dza​jów bro​ni, ale nie w roz​wo​ju no​wych idei, któ​re wy​klu​czy​ły​by ich uży​cie. Uli​ca​mi dziar​sko ma​sze​ro​wa​li zmo​bi​li​zo​wa​ni re​zer​wi​ści, lud​ność z za​chwy​tem ob​ser​wo​wa​ła ko​lum​ny czoł​gów, dum​nie do​wo​dzą​ce nie​wąt​pli​wej prze​wa​gi Fran​cji. Prze​wa​ga ta do​ty​czy​ła zresz​tą – było to nie​pod​wa​żal​nym ak​sjo​ma​tem – ab​so​lut​nie wszyst​kich ro​dza​jów bro​ni, od cięż​kiej ar​ty​le​rii do sa​mo​lo​tów bo​jo​wych. Re​stau​ra​to​rzy czę​sto​wa​li żoł​nie​rzy wi​nem i pa​pie​ro​sa​mi, ra​dio nie usta​wa​ło w nada​wa​niu roz​brzmie​wa​ją​cych na uli​cach i pla​cach bo​jo​wych mar​szów. I nikt nie przy​pusz​czał, że w tym sa​mym cza​sie le​ni​we i krót​ko​wzrocz​ne fran​cu​skie szta​by do​pie​ro za​czy​na​ją się za​sta​na​wiać nad tak​ty​ką i stra​te​gią woj​ny – jak​by była ona do​pie​ro da​le​ką per​spek​ty​wą, a nie pa​lą​cą rze​czy​wi​sto​ścią. I że to, co mia​ło się stać, już się sta​wa​ło. W por​cie pa​no​wał cał​ko​wi​ty cha​os: ła​do​wa​no jed​nost​ki woj​sko​we, ko​nie i sprzęt ma​ją​ce wzmoc​nić gar​ni​zo​ny w Afry​ce Pół​noc​nej, roz​ła​do​wy​wa​no woj​ska an​giel​skie z Bli​skie​go Wscho​du; pol​scy ochot​ni​cy i am​ster​dam​scy Ży​dzi go​rącz​ko​wo szu​ka​li miejsc na stat​kach do An​glii. Nie było ja​sne, kto, dla​cze​go i do​kąd dąży, a ja​ka​kol​wiek na​dzie​ja na zna​le​zie​nie w tym cha​osie wol​ne​go miej​sca na któ​rymś z prze​peł​nio​nych stat​ków by​ła​by co naj​mniej na​iw​na. Być może jed​nak wła​śnie w na​iw​no​ści i ab​sur​dal​no​ści tkwił klucz do jej re​ali​za​cji: Hil​da z Istva​nem po​sta​no​wi​li po​szu​kać roz​wią​za​nia pro​ble​mu nie tam, gdzie szu​ka​li go wszy​scy – na cen​tral​nych na​brze​żach, przy wiel​kich mor​skich stat​kach – lecz w le​żą​cym na ubo​czu por​cie ry​bac​kim. Nie​zrów​na​na fran​cusz​czy​zna Istva​na i cza​ru​ją​cy, uwo​dzi​ciel​ski uśmiech Hil​dy, wspar​te nie​wiel​kim zwit​kiem do​la​rów, wzbu​dzi​ły sym​pa​tię i po​czu​cie so​li​dar​no​ści. Dzię​ki temu obo​je zna​leź​li się wkrót​ce na prze​ciw​le​głym mor​skim brze​gu, w Bi​zer​cie, uni​ka​jąc na​wet kon​tro​li pasz​por​tów z od daw​na nie​waż​ny​mi wi​za​mi. Te​raz zresz​tą tego typu pro​ble​my mało kogo in​te​re​so​wa​ły. Po​dróż z Tu​ne​zji do Egip​tu oka​za​ła się nie bar​dziej skom​pli​ko​wa​na niż sko​rzy​sta​nie z pa​ry​skie​go me​tra w go​dzi​nach szczy​tu: wzdłuż pół​noc​ne​go wy​brze​ża Afry​ki kur​so​wa​ły nie​zli​czo​ne ło​dzie prze​myt​ni​ków i sta​tecz​ki ry​bac​kie po​dą​ża​ją​ce w ślad za ła​wi​ca​mi sar​dy​nek, a ich wła​-

ści​cie​le w za​mian za nie​wiel​ką sumę chęt​nie przyj​mo​wa​li na po​kład paru pa​sa​że​rów, nie za​przą​ta​jąc so​bie gło​wy ta​ki​mi nie​po​trzeb​ny​mi szcze​gó​ła​mi, jak do​ku​men​ty czy na​ro​do​wość. An​giel​skie i fran​cu​skie wła​dze ko​lo​nial​ne i tak zresz​tą były bez resz​ty za​ję​te zgo​ła in​ny​mi kło​po​ta​mi niż wy​ła​py​wa​nie de​zer​te​rów czy wal​ka z prze​my​tem al​gier​skich pa​pie​ro​sów i ma​ro​kań​skiej any​żów​ki. W noc​nych lo​ka​lach Alek​san​drii bra​no ich za za​moż​ne mał​żeń​stwo i tyl​ko an​giel​scy ofi​ce​ro​wie i ich przy​ja​ciół​ki za​cho​dzi​li w gło​wę, co też mo​gło łą​czyć tego chu​der​la​we​go, za​wsze pod​pi​te​go męż​czy​znę z jego olśnie​wa​ją​cą to​wa​rzysz​ką. „Ne​fre​te​te z mu​mią Amen​ho​te​pa!” – tak to sko​men​to​wał Ja​vier da Si​lva, ka​pi​tan kur​su​ją​ce​go pod ban​de​rą pa​nam​ską pa​sa​żer​skie​go li​niow​ca „Asun​cion II”. Gdy ten do​brze już star​szy ofi​cer o po​wierz​chow​no​ści lo​we​la​sa pod​szedł z bu​tel​ką dżi​nu do ich sto​li​ka i naj​uprzej​miej spy​tał, czy wol​no mu się przy​siąść, Hil​da nie mo​gła po​dej​rze​wać, że oto po​now​nie wscho​dzi nad nimi szczę​śli​wa gwiaz​da. Po pierw​szym przy​ja​ciel​skim kie​lisz​ku oka​za​ło się bo​wiem, że koło ru​let​ki za​trzy​ma​ło się do​kład​nie na jej licz​bie: sta​tek „Asun​cion II” miał za dwa dni pod​nieść ko​twi​cę i po​pły​nąć przez Ka​nał Su​eski, Mo​rze Czer​wo​ne i Za​to​kę Per​ską na Da​le​ki Wschód, a tam przez Ma​kao, Sin​ga​pur i Ma​ni​lę wprost do mia​sta ma​rzeń – otwar​te​go mia​sta Szan​ghaj! W tym mo​men​cie byli je​śli nie bo​ga​ci, to przy​naj​mniej sta​bil​ni fi​nan​so​wo: na​szyj​nik z ró​żo​wych ja​poń​skich pe​reł, pre​zent od dok​to​ra Hi​ro​shie​go Oku​ry, sprze​da​ny u so​lid​ne​go pa​ry​skie​go ju​bi​le​ra na rue Ti​vo​li, po​zwo​lił im na wy​na​ję​cie dwóch ka​jut w pierw​szej kla​sie, jak przy​stoi Ne​fre​te​te i to​wa​rzy​szą​cej jej mu​mii fa​ra​ona Amen​ho​te​pa. Była to wpraw​dzie lek​ko​myśl​na roz​rzut​ność w ze​sta​wie​niu z czar​ną nie​pew​no​ścią, jaka ry​so​wa​ła się na ho​ry​zon​cie, uzna​li jed​nak, że w oczach ka​pi​ta​na nie po​win​ni wy​glą​dać na mi​zer​nych uchodź​ców. W tym wiel​kim egip​skim por​cie i tak aż się ro​iło od wy​sie​dleń​ców, zruj​no​wa​nych awan​tur​ni​ków, mię​dzy​na​ro​do​wych oszu​stów, ucie​ki​nie​rów z Le​gii Cu​dzo​ziem​skiej lub po pro​stu po​ża​ło​wa​nia god​nych bie​da​ków. Do​wie​dziaw​szy się, że jego nowi przy​ja​cie​le nie są ani mał​żeń​stwem w po​dró​ży po​ślub​nej, ani parą ko​chan​ków, tyl​ko po pro​stu bo​ga​ty​mi nie​ro​ba​mi szu​ka​ją​cy​mi spo​so​bu na jak naj​szyb​sze opusz​cze​nie wal​czą​cej Eu​ro​py, ka​pi​tan się​gnął do swo​jej naj​głęb​szej re​zer​wy wol​nych ka​jut. Nie do​wie​dział się, że jego nowa przy​ja​ciół​ka jest Ży​dów​ką, a jej ka​wa​ler po​szu​ki​wa​nym przez wę​gier​ską po​li​cję mor​fi​ni​stą – oby​dwo​je do​szli bo​wiem do roz​sąd​ne​go wnio​sku, że ka​pi​ta​no​wie nie mu​szą wie​dzieć o swo​ich pa​sa​że​rach wię​cej niż to ko​niecz​ne. Po​nie​waż sta​tek „Asun​cion II” przy​by​wał ze Sztok​hol​mu i Alek​san​dria była jego por​tem tran​zy​to​wym, kon​tro​la do​ku​men​tów od​by​wa​ła się ra​czej po​bież​nie. Nie​miec​ki pasz​port Hil​dy, upstrzo​ny fran​cu​ski​mi stem​pla​mi, wy​wo​łał wpraw​dzie u spraw​dza​ją​ce​go go an​giel​skie​go ma​jo​ra pew​ną nie​uf​ność, ale wy​ja​śnie​nie, że jest ucie​ki​nier​ką przed na​zi​zmem, któ​ra przez Fran​cję uda​je się do Szan​gha​ju, za​brzmia​ło prze​ko​nu​ją​co. Była to zresz​tą naj​czyst​sza praw​da, mimo że praw​da jest czę​sto naj​bar​dziej nie​prze​ko​nu​ją​cą czę​ścią za​gad​ki zwa​nej ży​ciem. Woj​na była wciąż jesz​cze mło​da i nie​do​świad​czo​na, Niem​cy po​zwa​la​li po​sia​da​czom bry​tyj​skich pasz​por​tów opusz​czać oku​po​wa​ne pań​stwa Eu​ro​py, An​gli​cy nie prze​szka​dza​li w po​dró​żach nie​miec​kich dy​plo​ma​tów, ra​dziec​cy emi​sa​riu​sze bez pro​ble​mów prze​mie​rza​li kulę ziem​ską. Nie na​stą​pi​ła jesz​cze epo​ka po​dejrz​li​we​go przy​glą​da​nia się każ​de​mu spo​tka​ne​mu czło​wie​ko​wi i pod​da​wa​nia cu​dzo​ziem​ców, zwłasz​cza oby​wa​te​li obo​zu prze​ciw​ni​ka, szcze​gól​nej ob​ser​wa​cji. Po​lo​wa​nie na cza​row​ni​ce i szpie​gów, jak rów​nież obu​stron​ne re​pre​sje wy​mie​rzo​ne w cy​wi​lów mia​ły na​dejść póź​niej, i to nie cał​kiem bez​pod​staw​nie; o wie​le póź​niej – gdy nie​bo

nad Lon​dy​nem, No​rym​ber​gą czy Le​nin​gra​dem roz​dzie​rać bę​dzie wy​cie noc​nych sy​ren, a lu​dzie za​czną so​bie uświa​da​miać, że nie cho​dzi już o krót​ko​trwa​ły i ba​nal​ny kon​flikt wo​jen​ny, lecz o krwa​we zma​ga​nia na śmierć i ży​cie, ja​kich nie było jesz​cze w ludz​kiej hi​sto​rii.

30 Do​bie​ga​ją​cy z ma​szy​now​ni od​le​gły i mo​no​ton​ny po​mruk sil​ni​ków wpra​wiał w wi​bra​cję każ​dy atom stat​ku. Hil​da z roz​tar​gnie​niem i bez naj​mniej​sze​go za​in​te​re​so​wa​nia wy​glą​da​ła przez otwar​ty ilu​mi​na​tor, gdyż wi​dok sprzed go​dzi​ny ni​czym nie róż​nił się ani od obec​ne​go, ani od tego, jaki bę​dzie za go​dzi​nę. Je​dy​nie czer​wo​ne afry​kań​skie słoń​ce co​raz bar​dziej ro​sło do nie​spo​ty​ka​nych roz​mia​rów, sta​cza​jąc się na ho​ry​zont jak ogrom​na krwa​wa tar​cza. „Asun​ción II” wciąż jesz​cze pły​nął na po​łu​dnie Ka​na​łem Su​eskim, mię​dzy brze​ga​mi Afry​ki i Azji. Z oby​dwu jego stron prze​su​wa​ły się i za​pa​da​ły w przed​wie​czor​ną drzem​kę smęt​ne, na wpoi pu​styn​ne kra​jo​bra​zy, rzad​kie gaje dak​ty​lo​we i zmę​cze​ni fel​la​cho​wie za​ga​nia​ją​cy do swo​ich gli​nia​nych wio​sek wiel​błą​dy, kozy i dłu​go​ro​gie, gar​ba​te woły. Wzdry​gnę​ła się na dźwięk dzwon​ka do drzwi, po któ​rym na​stą​pi​ło de​li​kat​ne pu​ka​nie. Był to ja​kiś śnia​dy typ w let​niej ma​ry​nar​skiej kurt​ce ze zło​ty​mi ak​sel​ban​ta​mi god​ny​mi co naj​mniej ad​mi​ra​ła, z cien​kim mek​sy​kań​skim wą​si​kiem i o czar​nych, lek​ko wy​łu​pia​stych oczach. Wy​ko​nał ni​ski ry​tu​al​ny po​kłon, jak​by przed nim rze​czy​wi​ście znaj​do​wa​ła się praw​dzi​wa bo​ska Ne​fre​te​te. – To dla pani, pan​no Braun, i dla pana Ke​le​tie​go od ka​pi​ta​na da Si​lvy… Gdy​by pań​stwo cze​go​kol​wiek po​trze​bo​wa​li, pro​szę się do mnie zwró​cić za po​śred​nic​twem ste​war​da. Je​stem dru​gim ka​pi​ta​nem, na​zy​wam się Paco Ra​mi​rez i przez całą dobę je​stem do pań​stwa usług. Prze​pra​szam, że prze​szko​dzi​łem. Omiótł wil​got​nym spoj​rze​niem ja​sno​wło​są pa​sa​żer​kę, znów się ukło​nił i znik​nął – ten dziw​ny dru​gi ka​pi​tan, po​dob​ny bar​dziej do su​te​ne​ra czy han​dla​rza nar​ko​ty​ka​mi. Ko​per​ta, któ​rą jej wrę​czył, ozdo​bio​na w gór​nym le​wym rogu her​bem i na​zwą stat​ku, za​wie​ra​ła wy​ka​li​gra​fo​wa​ne za​pro​sze​nie za​wia​da​mia​ją​ce w kwie​ci​ście ele​ganc​kim sty​lu, że ka​pi​tan da Si​lva bę​dzie wy​so​ce za​szczy​co​ny, je​śli ze​chcą zjeść w jego to​wa​rzy​stwie ko​la​cję przy sto​li​ku ka​pi​tań​skim. Uprzej​mie pro​szę o po​zwo​le​nie prze​ka​za​nia Pań​stwu mo​ich naj​szczer​szych… i tak da​lej, i tak da​lej. Naj​wy​raź​niej ka​pi​tan jako ca​bal​le​ro i praw​dzi​wy oby​wa​tel Ame​ry​ki Ła​ciń​skiej nie był po​zba​wio​ny wła​ści​wej temu re​gio​no​wi sła​bo​ści do ele​ganc​kich ry​tu​ałów. Hil​da po​czu​ła się roz​ba​wio​na wy​szu​ka​ną i ar​cha​icz​ną, choć miłą fran​cusz​czy​zną z epo​ki Ra​be​la​is’go, choć sa​mym za​pro​sze​niem zbyt​nio się nie prze​ję​ła. Nie wie​dzia​ła, że ta pre​ten​sjo​nal​na ko​per​ta w ko​lo​rze mor​skie​go błę​ki​tu z imi​ta​cją kró​lew​skie​go her​bu mia​ła ode​grać w jej nie​da​le​kiej przy​szło​ści de​cy​du​ją​cą rolę. Ta ży​dow​ska dziew​czy​na o nie​miec​kim na​zwi​sku i z nie​miec​kim pasz​por​tem trzy​ma​ła w ręku bi​let na za​re​zer​wo​wa​ne miej​sce w po​cią​gu, o któ​rym mó​wił Ala​in Con​ti, głów​no​do​wo​dzą​cy fil​mo​wych dziew​cząt! Re​stau​ra​cja dla pa​sa​że​rów pierw​szej kla​sy znaj​do​wa​ła się na gór​nym po​kła​dzie. Przez sze​ro​ko otwar​te kwa​dra​to​we ilu​mi​na​to​ry wpa​dał z pu​sty​ni lek​ki wie​trzyk i roz​wie​wał atła​so​we fi​ran​ki. Dwa rzę​dy umiesz​czo​nych na su​fi​cie wen​ty​la​to​rów nie​co zmniej​sza​ły uciąż​li​wość dusz​nej, zwrot​ni​ko​wej nocy, ale jej cał​kiem nie roz​pra​sza​ły. Gra​ła mała dam​ska or​kie​stra smycz​ko​wa i mimo wcze​snej go​dzi​ny wszyst​kie miej​sca przy sto​li​kach były już za​ję​te; sta​no​wi​ło to na każ​dym stat​ku da​le​ko​mor​skim je​den z nie​za​wod​nych ob​ja​wów epi​de​mii naj​trud​niej​szej do wy​le​cze​nia mor​skiej cho​ro​by – nudy. Gdy Hil​da i Ma​dziar, któ​rym to​wa​rzy​szył Paco Ra​mi​rez, we​szli do re​stau​ra​cji, ka​pi​tan da

Si​lva wstał od sto​łu i po​szedł ich po​wi​tać, po czym z ele​gan​cją do​peł​nił ce​re​mo​nii pre​zen​ta​cji no​wych pa​sa​że​rów. Przy sto​le ka​pi​tań​skim sie​dzia​ło już fiń​skie mał​żeń​stwo, ja​dą​ce do przed​sta​wi​ciel​stwa han​dlo​we​go swo​je​go kra​ju w Vic​to​rii – an​giel​skiej ko​lo​nii, na​zy​wa​nej przez Chiń​czy​ków Hong​kong – i dwóch szwedz​kich in​ży​nie​rów po​dró​żu​ją​cych do Szan​gha​ju, skąd mie​li się prze​siąść na któ​ryś z re​gu​lar​nych rej​sów do Kobe. Nie ukry​wa​li, że są przed​sta​wi​cie​la​mi szwedz​kich za​kła​dów zbro​je​nio​wych Bo​fors, któ​re mia​ły wdro​żyć pro​duk​cję no​wych ty​pów hau​bic, ła​twych do trans​por​to​wa​nia w wa​run​kach gór​skich. Dla nie​świa​do​me​go ob​ser​wa​to​ra mo​gło​by się wy​da​wać dziw​ne, że neu​tral​na Szwe​cja po​ma​ga wal​czą​cym kra​jom we wdro​że​niu pro​duk​cji no​wych ro​dza​jów bro​ni, ale pod​czas nie​daw​no wy​bu​chłej woj​ny, któ​ra jesz​cze na​wet nie sta​ła się świa​to​wa, mia​ło w przy​szło​ści do​cho​dzić do znacz​nie dziw​niej​szych rze​czy. W parę mi​nut póź​niej do sto​łu po​de​szła eskor​to​wa​na przez nie​oce​nio​ne​go Ra​mi​re​za kor​pu​lent​na dama w śred​nim wie​ku, upu​dro​wa​na i ro​ze​śmia​na, z we​so​ły​mi do​łecz​ka​mi w po​licz​kach. Mia​ła w so​bie ja​kąś szcze​rość i bez​pre​ten​sjo​nal​ność, stwa​rza​ją​ce at​mos​fe​rę bez​po​śred​nie​go, nie​ob​cią​żo​ne​go kon​we​nan​sa​mi spo​so​bu by​cia. Naj​wy​raź​niej wszy​scy ją tu zna​li i była du​szą ma​łe​go to​wa​rzy​stwa zgro​ma​dzo​ne​go przy sto​li​ku ka​pi​tań​skim. Ze​bra​ni wsta​li, by się z nią przy​wi​tać. Ka​pi​tan da Si​lva przed​sta​wił jej no​wych współ​bie​siad​ni​ków – Hil​dę i Ma​dzia​ra. – To jest pani ro​dacz​ka, pan​na Hil​da Braun. A ma​estro Ke​le​ti jest wę​gier​skim pia​ni​stą… Świe​żo tym ty​tu​łem uho​no​ro​wa​ny „ma​estro” ukło​nił się i uca​ło​wał rękę damy – rzecz, któ​rej w swo​im Pa​ry​żu ni​g​dy by nie zro​bił. Jak jed​nak mó​wią Fran​cu​zi, szla​chec​two zo​bo​wią​zu​je! Ka​pi​tan da Si​lva kon​ty​nu​ował ce​re​mo​nię pre​zen​ta​cji, oznaj​mia​jąc uro​czy​ście: – …a to na​sza dro​ga przy​ja​ciół​ka, ba​ro​no​wa Ger​tru​de von Dam​m​bach! Ta von Dam​m​bach za​cho​wy​wa​ła się nie​mal fa​mi​liar​nie. Miło i przy​jaź​nie uśmiech​nę​ła się do Hil​dy – ba​ro​no​wa, a pulch​na, słod​ka i do​mo​wa jak pą​czek. I tak się za​czę​ło. Wód​ka z ro​syj​skim czar​nym ka​wio​rem, szam​pan do fran​cu​skich gę​sich wą​tró​bek z tru​fla​mi, do​brze schło​dzo​ne wino char​don​nay i skan​dy​naw​ski wę​dzo​ny ło​soś – wszyst​ko było god​ne naj​wy​twor​niej​szej pa​ry​skiej re​stau​ra​cji. I każ​dy etap tej ce​re​mo​nial​nej ko​la​cji, aż do naj​drob​niej​szych szcze​gó​łów, kon​tro​lo​wa​ny był z pe​dan​tycz​ną pre​cy​zją przez dru​gie​go ka​pi​ta​na Ra​mi​re​za, któ​ry sto​jąc za krze​słem sze​fa, spra​wo​wał funk​cję ko​goś w ro​dza​ju mi​strza ce​re​mo​nii. Nikt nie zwró​cił uwa​gi na kil​ka​krot​ną wy​mia​nę prze​lot​nych spoj​rzeń mię​dzy Ra​mi​re​zem a Ma​dzia​rem – wszy​scy za​ję​ci byli sobą i kur​czę​ciem w so​sie ma​de​ra. Nikt też nie za​uwa​żył gniew​nych spoj​rzeń, ja​kie rzu​ca​ła Hil​da na Ma​dzia​ra opi​ja​ją​ce​go się al​ko​ho​lem w tem​pie cał​ko​wi​cie nie​pa​su​ją​cym do ta​kie​go to​wa​rzy​stwa. Ba​ro​no​wa była oso​bą przy​ja​zną i na​tu​ral​ną, co od pierw​szej chwi​li spodo​ba​ło się Hil​dzie. Spo​wo​do​wa​ła na​wet przy sto​le pew​ne za​mie​sza​nie, pro​sząc, by mo​gły zmie​nić miej​sca i usiąść obok sie​bie. – Jak to miło spo​tkać ro​dacz​kę… Z ja​kich oko​lic pani po​cho​dzi, moja dro​ga? – Z Ber​li​na. Ale pra​co​wa​łam w Ba​bels​ber​gu, w UFA. – Och, UFA! Jest pani ak​tor​ką? – Nie cał​kiem… – A cał​kiem to co? – Jak​by to po​wie​dzieć… po​ma​ga​łam re​ży​ser​ce Rie​fen​stahl – pal​nę​ła Hil​da i sama aż się

zdzi​wi​ła swo​je​mu kłam​stwu, któ​re mia​ło na​der mało wspól​ne​go z rze​czy​wi​sto​ścią. Ba​ro​no​wa po​pa​trza​ła na nią ze szcze​rym po​dzi​wem. – Sa​mej Leni Rie​fen​stahl? Nie​sa​mo​wi​te! A dla​cze​go mi się wy​da​je, że już gdzieś pa​nią wi​dzia​łam? – Chy​ba to nie​moż​li​we… – od​par​ła Hil​da. – Nie, nie! Kie​dy ktoś robi na mnie wra​że​nie, za​pa​mię​tu​ję go na całe ży​cie. No gdzie ja pa​nią mo​głam wi​dzieć? Gdzie to było? W każ​dym ra​zie za​zdrosz​czę pani! – Po​chy​li​ła się do ucha Hil​dy jak naj​ser​decz​niej​sza przy​ja​ciół​ka i wy​szep​ta​ła: – Ja w la​tach dwu​dzie​stych by​łam tan​cer​ką we Frie​drich​stadt​pa​last. Ale niech to zo​sta​nie mię​dzy nami, do​brze? Czło​wiek ni​g​dy nie wie, co go może spo​tkać. Ma​rzy​łam o tym, żeby zo​stać ak​tor​ką, a zo​sta​łam ba​ro​no​wą! I wy​bu​chła za​raź​li​wym, dźwięcz​nym śmie​chem. Po​tem ten śmiech na​gle za​milkł. – Już wiem! Wdzia​łam pani fo​to​gra​fie w „Der Stür​mer”! Mam ra​cję? „Wiel​ki Boże – po​my​śla​ła so​bie Hil​da – więc mistrz Wer​ner Gau​ke owi​nął so​bie tych kre​ty​nów wo​kół pal​ca i za​mie​ści​li mu moje zdję​cia!” Wła​ści​wie cze​mu nie – to prze​cież za​ro​bio​ne na nich pięć​set ma​rek sta​no​wi​ło pod​sta​wo​wy ka​pi​tał, od któ​re​go roz​po​czę​ła się cała jej przy​go​da! – Chy​ba tak… – przy​zna​ła nie​chęt​nie. – Tak, ro​bio​no mi ja​kieś zdję​cia… Ale​ja sama ni​g​dy ich nie wi​dzia​łam. – Tak, do​sko​na​le pa​mię​tam… W Pa​ry​żu! Na pew​no w Pa​ry​żu, mam ra​cję? Nie​sa​mo​wi​te. I że te​raz spo​ty​kam pa​nią gdzie? Na stat​ku! Ży​cie, moje dro​gie dziec​ko, ma nie​raz fan​ta​stycz​ne po​my​sły. Współ​pra​cow​ni​ca sa​mej Leni Rie​fen​stahl! Nie​praw​do​po​dob​ne! Dla ba​ro​no​wej mała wód​ka jako ape​ri​tif, dwa kie​lisz​ki szam​pa​na i skrom​na ilość char​don​nay, nie li​cząc łyku sta​re​go bor​do, były aż nad​to wy​star​cza​ją​ce. Po​chy​li​ła się do Hil​dy i spon​ta​nicz​nie po​ca​ło​wa​ła ją w po​li​czek. Gdy się roz​sta​ły, była już nie​przej​rza​na i bez​gwiezd​na zwrot​ni​ko​wa noc. Świa​tła stat​ku od​bi​ja​ły się w wo​dzie jak w mo​krym, nie​ru​cho​mym, czar​nym as​fal​cie i tyl​ko wi​bra​cje sil​ni​ka i bul​go​ta​nie nie​wi​docz​nej spie​nio​nej wody pod​po​wia​da​ły, że „Asun​ción II” jest w ru​chu. Po prysz​ni​cu ubra​na w szla​frok Hil​da po​sta​no​wi​ła od​wie​dzić Ma​dzia​ra. Ode​zwa​ło się sta​re przy​zwy​cza​je​nie z okre​su, kie​dy ra​zem miesz​ka​li w klit​ce koło Hal, a poza tym mia​ła ocho​tę z nim po​ga​dać o wszyst​kim, co się tego wie​czo​ru zda​rzy​ło. To on bo​wiem był ar​chi​tek​tem ca​łe​go tęgo sza​lo​ne​go po​my​słu, głów​nym fan​ta​stą i ama​to​rem przy​gód. Chcia​ła tak​że wy​ma​zać ura​zę, jaką mógł do niej Ży​wić z po​wo​du mor​der​czych spoj​rzeń, któ​re rzu​ca​ła mu pod​czas ca​łej ko​la​cji. Oka​za​ło się, że jej oba​wy były bez​pod​staw​ne – mimo spo​rej ob​ję​to​ści po​chło​nię​te​go al​ko​ho​lu za​cho​wy​wał się przy​zwo​icie, jak praw​dzi​wy wę​gier​ski ma​estro. Wła​śnie otwie​ra​ła drzwi, gdy przez szpa​rę doj​rza​ła, jak po dru​giej stro​nie ko​ry​ta​rza do ka​ju​ty Ma​dzia​ra wsu​wa się chył​kiem dru​gi ka​pi​tan Paco Ra​mi​rez. W se​kun​dę póź​niej roz​legł się szczęk za​suw​ki. Hil​da uśmiech​nę​ła się i cof​nę​ła do swo​jej ka​ju​ty, ci​chut​ko za​my​ka​jąc drzwi. Co za typ z tego Ra​mi​re​za! Parę go​dzin wcze​śniej nie​mal roz​bie​rał ją swo​imi wy​łu​pia​sty​mi, wil​got​ny​mi oczy​ma, ale oka​za​ło się to ma​new​rem ma​sku​ją​cym! Nie mia​ła po​ję​cia, jak ci dwaj się na​wza​jem wy​czu​li. Nie sta​ra​ła się zresz​tą zro​zu​mieć, w koń​cu nic jej to nie ob​cho​dzi​ło. W chwi​lę po​tem na​stą​pi​ło to nie​uchron​ne wy​da​rze​nie, któ​re już daw​no prze​czu​wa​ła swo​im ko​bie​cym in​stynk​tem: po ci​chut​kim pu​ka​niu do ka​ju​ty wszedł ka​pi​tan da Si​lva z bu​tel​ką szam​pa​na.

– Moż​na? Po​trzą​snę​ła de​spe​rac​ko gło​wą i skła​ma​ła z dzie​cię​cą szcze​ro​ścią: – Jest pan bar​dzo miły, ka​pi​ta​nie. Po​mysł przyj​ścia tu​taj jest uro​czy, ale ja wła​śnie zwy​mio​to​wa​łam wszyst​ko, co zja​dłam i wy​pi​łam na tę wspa​nia​łą ko​la​cję. Tyle że w od​wrot​nym po​rząd​ku. – Za​pew​niam pa​nią, że je​den czy dwa kie​lisz​ki szam​pa​na bez śla​du wy​le​czą cho​ro​bę mor​ską. – Je​den czy dwa kie​lisz​ki? Je​śli wy​pi​ję je​den kie​li​szek, to zwy​mio​tu​ję je​den. Je​śli dwa, to zwy​mio​tu​ję… jak pan my​śli, ile? A poza tym, dro​gi ka​pi​ta​nie, to nie jest spra​wa cho​ro​by mor​skiej. Po pro​stu je​stem w cią​ży. Za​wsze ją za​dzi​wia​ły wła​sne spon​ta​nicz​ne kłam​stwa, wy​po​wia​da​ne, nim zdo​ła​ła po​my​śleć. Kła​ma​ła w spo​sób od​ru​cho​wy i na​tu​ral​ny, kłam​stwa bra​ły się nie wia​do​mo skąd i nie mo​gła ich po​wstrzy​mać – jak nie moż​na po​wstrzy​mać czkaw​ki czy łza​wie​nia oczu. Twarz ka​pi​ta​na da Si​lvy przy​bra​ła wy​raz nie​opi​sa​ne​go smut​ku, trza​snął ob​ca​sa​mi i, zło​żyw​szy po​wścią​gli​wy ukłon, wy​co​fał się ty​łem – tak jak się wy​cho​dzi po au​dien​cji u kró​lo​wej. Z tego ka​pi​ta​na da Si​lvy był praw​dzi​wy ca​bal​le​ro! Po se​kun​dzie, w chwi​li gdy mia​ła prze​krę​cić za​suw​kę, po​now​nie za​pu​ka​no do drzwi. Da Si​lva w lan​sa​dach wśli​znął się do ka​ju​ty i wy​mru​czaw​szy coś na kształt prze​pro​sin, zła​pał po​zo​sta​wio​ną na sto​le bu​tel​kę szam​pa​na. To mia​ła być upoj​na noc.

31 Czas jak​by prze​stał pły​nąć, a jego miej​sce za​ję​ły mo​no​to​nia i nuda. Tego wcze​sne​go po​po​łu​dnia Hil​da i ba​ro​no​wa le​ża​ły obok sie​bie na le​ża​kach. Na​oko​ło roz​cią​gał się bez​kre​sny prze​stwór wody, wody i tyl​ko wody. Ba​ro​no​wa, w sze​ro​ko​skrzy​dłym ko​ron​ko​wym ka​pe​lu​szu, któ​ry za​sła​niał jej peł​ną, do​bro​dusz​ną twarz, prze​kształ​ca​jąc ją w plą​ta​ni​nę świa​teł i cie​ni, na​gle jak​by so​bie coś przy​po​mnia​ła: – Moja dro​ga, już od tylu dni je​ste​śmy ra​zem, a ja cią​gle nie wiem, do​kąd pani po​dró​żu​je. Nie​raz py​ta​łam, ale ja​koś nie mogę się do​wie​dzieć. Sin​ga​pur, Ma​ni​la? A może to ta​jem​ni​ca? – To nie jest żad​na ta​jem​ni​ca. Po​wiedz​my: na ko​niec świa​ta. – To zna​czy? Hil​da spró​bo​wa​ła przy​po​mnieć so​bie na​zwę koń​ca świa​ta, ale i tym ra​zem jej się nie uda​ło. Wy​cią​gnę​ła rękę i po​kle​pa​ła po ra​mie​niu po​grą​żo​ne​go w po​obied​niej drzem​ce Ma​dzia​ra. Po​dej​rze​wa​ła, że do tej jego sen​no​ści w pew​nym stop​niu przy​czy​nia się tak​że ta​jem​ni​czy bia​ły pro​szek, któ​ry prze​cho​wu​je w pu​deł​ku do ta​ba​ki. Hil​da ni​g​dy go o to nie py​ta​ła, wie​dząc, że każ​dy czło​wiek spo​wi​ty jest czymś w ro​dza​ju cien​kie​go wo​alu swo​ich wła​snych sła​bo​ści i wad. – Istvan, gdzie jest ten ko​niec świa​ta? Ma​dziar drgnął i nie zro​zu​miaw​szy py​ta​nia, zwró​cił się do sie​dzą​ce​go za nim ofiar​ne​go i go​to​we​go do wszel​kich usług dru​gie​go ka​pi​ta​na Ra​mi​re​za: – Paco, gdzie jest ko​niec świa​ta? Ra​mi​rez szyb​ko się ro​zej​rzał, czy ktoś nie sły​szy tego po​ufa​łe​go tonu, nie​prze​zna​czo​ne​go dla ob​cych uszu. Nikt jed​nak nie zwró​cił na nic uwa​gi, więc od​parł naj​ofi​cjal​niej​szym to​nem, za​pa​trzo​ny w bez​kre​sny ho​ry​zont: – Zgod​nie z naj​now​szy​mi ob​li​cze​nia​mi, sir, zie​mia jest okrą​gła. Co za tym idzie, po​czą​tek i ko​niec świa​ta jest w każ​dym z nas, sir. Ba​ro​no​wa za​kla​ska​ła: – Bra​wo, bra​wo, praw​dzi​wy fi​lo​zof! Mu​szę po​wie​dzieć, że pan wca​le nie jest głu​pi, mon cher! – Niech to nie za​brzmi nie​skrom​nie, ale i ja od​no​szę ta​kie wra​że​nie, ba​ro​no​wo – od​parł z god​no​ścią dru​gi ka​pi​tan, nie od​ry​wa​jąc wzro​ku od ho​ry​zon​tu. – A ja cią​gle nie wiem, do​kąd pań​stwo po​dró​żu​je​cie. Niech​że mi to pani w koń​cu wy​zna, moje dziec​ko! Prze​cież je​ste​śmy przy​ja​ciół​ka​mi? – miło, lecz na​le​ga​ją​co rze​kła ba​ro​no​wa. Hil​da spró​bo​wa​ła wy​tę​żyć pa​mięć: – Oczy​wi​ście… jak się to mia​sto na​zy​wa? Saj​gon! Praw​da, że Saj​gon, Istvan? – Szan​ghaj – sen​nym gło​sem po​pra​wił ją, po​now​nie za​pa​da​jąc w drzem​kę, Ma​dziar. – Boże dro​gi, to my pły​nie​my do jed​ne​go i tego sa​me​go mia​sta! – za​wo​ła​ła ba​ro​no​wa. – I pani to na​zy​wa „koń​cem świa​ta”? Pro​szę po​słu​chać: Szan​ghaj to po​czą​tek pie​kła! Pierw​szy z jego dzie​wię​ciu krę​gów. Ja do​brze wiem, co mó​wię: miesz​kam tam już całą wiecz​ność… I co pani ma za​miar ro​bić w tym prze​klę​tym miej​scu, je​śli to nie ta​jem​ni​ca? – Nie wiem… Na​praw​dę nie wiem. To ta​kie trud​ne i skom​pli​ko​wa​ne… – z praw​dzi​wą roz​pa​czą rze​kła Hil​da. Nie mo​gła zdra​dzić za​sad​ni​cze​go, ży​dow​skie​go mo​ty​wu tej po​dró​ży do „pierw​sze​go krę​gu pie​kła”. – Nie mam żad​nych kon​kret​nych pla​nów.

Ba​ro​no​wa za​my​śli​ła się, po​tem z uj​mu​ją​cym współ​czu​ciem po​gła​ska​ła ją po dło​ni i po​wie​dzia​ła coś, co mo​gło​by być frag​men​tem po​wie​ści dla ku​cha​rek: – Do​my​ślam się. Tra​ge​dia oso​bi​sta, nie​szczę​śli​wa mi​łość, pra​gnie​nie uciecz​ki od sa​mej sie​bie. Niech pani nic nie mówi, moje dziec​ko, pro​szę nie roz​dra​py​wać ran! Ale je​śli, jak przy​pusz​czam, nie jest pani mi​lio​ner​ką, to z cze​go pani bę​dzie żyła w tym opę​ta​nym mie​ście? – Po​szu​kam ja​kiejś pra​cy. – Je​zus Ma​ria! W Szan​gha​ju, w któ​rym już od daw​na nie ma żad​nej pra​cy? W któ​rym co dru​gi miesz​ka​niec jest bez​ro​bot​ny? Nie, nie, pro​szę mi nie mó​wić ta​kich rze​czy! A zresz​tą, moja dro​ga, pani nie zo​sta​ła stwo​rzo​na do „ja​kiejś” pra​cy! I pro​szę nie pro​te​sto​wać! Ba​ro​no​wa umil​kła i po​nie​waż Hil​da nie mia​ła za​mia​ru pro​te​sto​wać, pod​ję​ła już spo​koj​niej: – Co pani stu​dio​wa​ła? – Fi​lo​lo​gię i li​te​ra​tu​rę na Uni​wer​sy​te​cie Hum​bold​ta. Nie uzna​ła za ko​niecz​ne uści​ślić, że stu​dia na tym kie​run​ku rze​czy​wi​ście za​czę​ła, ale ni​g​dy ich nie skoń​czy​ła. – No i sama pani wi​dzi! – Hil​da nie mia​ła po​ję​cia, co ta​kie​go ma wi​dzieć, ale ba​ro​no​wa cią​gnę​ła trium​fu​ją​cym to​nem: – W Szan​gha​ju znam pew​ne​go sym​pa​tycz​ne​go star​sze​go pana, w grun​cie rze​czy sa​fan​du​łę, któ​ry znaj​dzie dla pani od​po​wied​nią pra​cę. Przy​się​gam! Lubi pięk​ne ko​bie​ty, ale pro​szę się nie przej​mo​wać, jest cał​ko​wi​cie nie​szko​dli​wy. Bę​dzie pa​nią uwo​dził, bę​dzie do​ko​ny​wał spek​ta​ku​lar​nych ata​ków, by pa​nią po​siąść, ale to tyl​ko gry bo​jo​we. Na za​koń​cze​nie się​gnie po ku​fel piwa i na​wet pani nie do​tknie. – Zyg​munt Freud, sek​su​olo​gia wir​tu​al​na. I kim jest ten mi​ło​sny sza​man? – Jak to kim? To Ot​to​mar! Mój mąż, ko​cha​nie: ba​ron Ot​to​mar von Dam​m​bach! I znów całą prze​strzeń od jed​ne​go ho​ry​zon​tu do dru​gie​go wy​peł​nił dźwięcz​ny śmiech ba​ro​no​wej. Tym​cza​sem Ma​dziar, nie otwie​ra​jąc oczu, pod​niósł rękę i po​ru​szył pal​ca​mi: – Paco, je​steś tu? – Oczy​wi​ście, sir. – Przy​nieś mi, pro​szę, wód​kę. Po​dwój​ną, z lo​dem i odro​bi​ną soku cy​try​no​we​go. – Bar​dzo mi przy​kro, sir, ale bar jest jesz​cze za​mknię​ty. – Boże, jak ja mam tego wszyst​kie​go dość! Czy ta po​dróż ni​g​dy się nie skoń​czy? – Każ​da po​dróż, któ​ra ma po​czą​tek, kie​dyś się koń​czy, sir. – I kie​dy my do​kład​nie przy​bi​ja​my do tego wa​sze​go prze​klę​te​go Szan​gha​ju? – Rów​no o pół​no​cy, sir. – A te​raz któ​ra jest? Dru​gi ka​pi​tan spoj​rzał na swój ręcz​ny ze​ga​rek. – Szes​na​sta dwa​dzie​ścia, sir! – Boże! Do​pie​ro o pół​no​cy! – Przy​kro mi, ale nie je​stem w sta​nie zmie​nić roz​kła​du. „Asun​ción II” przy​bi​je do Szan​gha​ju rów​no o pół​no​cy, od dzi​siaj za dzie​więć dni, sir.

32 Hil​da wpro​wa​dzi​ła trzy​oso​bo​wą de​le​ga​cję ży​dow​skiej wspól​no​ty uchodź​czej, The Je​wish Re​fu​gee Com​mu​ni​ty of Shan​ghai, do przed​sta​wi​cie​la dy​plo​ma​tycz​ne​go Trze​ciej Rze​szy. De​le​ga​cja ży​dow​ska przy​by​wa​ją​ca z ofi​cjal​ną wi​zy​tą do czo​ło​we​go emi​sa​riu​sza hi​tle​row​skich Nie​miec! Fakt ten był na​praw​dę nie​zwy​kły i sta​no​wił ko​lej​ny przy​kład pa​ra​dok​sów i dzi​wactw, moż​li​wych tyl​ko w otwar​tym mie​ście Szan​ghaj. Ba​ron Ot​to​mar von Dam​m​bach był wy​so​kim, lek​ko przy​gar​bio​nym męż​czy​zną nie pierw​szej mło​do​ści, o ja​sno​nie​bie​skich, nie​mal bez​barw​nych oczach i wy​bla​kłych, pro​stych, scze​sa​nych do tyłu wło​sach, któ​re kie​dyś praw​do​po​dob​nie były słom​ko​wo ja​sne. Chy​ba ża​den na​wet naj​gor​liw​szy orę​dow​nik czy​sto​ści ra​so​wej nie śmiał​by po​dać w wąt​pli​wość fak​tu, że w jego ży​łach pły​nie wy​łącz​nie krew Cel​tów lub wi​kin​gów. Wszy​scy trzej przy​by​sze od razu za​uwa​ży​li w kla​pie ba​ro​na okrą​gły zna​czek z hi​tle​row​ską swa​sty​ką ozna​cza​ją​cy, że jego po​sia​dacz jest człon​kiem NSDAP. Kie​dyś taki zna​czek siał gro​zę, zwłasz​cza w ple​mie​niu Izra​ela, wkrót​ce jed​nak wśród co by​strzej​szych ob​ser​wa​to​rów prze​stał ucho​dzić za aż tak nie​bez​piecz​ny i prze​ra​ża​ją​cy. Sta​ło się bo​wiem po​wszech​nie wia​do​me, że każ​dy, kto zaj​mu​je od​po​wie​dzial​ne sta​no​wi​sko pań​stwo​we, musi na​le​żeć do tej par​tii, któ​ra iden​ty​fi​ko​wa​ła się i utoż​sa​mia​ła z ca​łym nie​miec​kim pań​stwem, z jego po​li​ty​ką i przy​szło​ścią. Przy​by​sze nie mo​gli wie​dzieć o ra​czej po​zba​wio​nym pie​ty​zmu sto​sun​ku, jaki miał do swo​je​go znacz​ka sam ba​ron, za​wo​do​wy dy​plo​ma​ta sta​rej daty. Z per​spek​ty​wy ry​chłej eme​ry​tu​ry rad nie​rad ak​cep​to​wał nowe par​tyj​ne po​stu​la​ty, ale jego aspi​ra​cje zwią​za​ne były nie tyle z za​po​wia​da​nym przez Füh​re​ra i peł​nym splen​do​ru ty​siąc​le​ciem Rze​szy, co z wy​po​czyn​kiem w oto​cze​niu dzie​ci i wnu​ków w ma​łej ro​dzin​nej po​sia​dło​ści Dam​m​bach w Tu​ryn​gii. Ba​ron wstał zza biur​ka sto​ją​ce​go obok po​zła​ca​ne​go po​pier​sia Füh​re​ra i sze​ro​kim ge​stem wska​zał wła​śnie zwol​nio​ne przez ja​poń​skich go​ści fo​te​le. Hil​da z tecz​ką w ręku sta​ła obok wy​so​kie​go okna. – Pro​szę sia​dać, pa​no​wie! – Je​stem wol​na, pa​nie ba​ro​nie? – spy​ta​ła Hil​da. – Nie, pro​szę zo​stać. Będę miał coś do po​dyk​to​wa​nia… Słu​cham pa​nów. Pro​fe​sor Man​del opi​sał spra​wę tych fa​szy​zu​ją​cych chło​pa​ków, któ​rzy re​gu​lar​nie ter​ro​ry​zu​ją nie​miec​kich Ży​dów w Hong​kew. Or​ga​nicz​nie po​zba​wio​ny po​czu​cia dy​plo​ma​cji, w ostrych i bez​ce​re​mo​nial​nych sło​wach wy​ra​ził przy​pusz​cze​nie, że u źró​dła tych eks​ce​sów stoi nie​miec​kie przed​sta​wi​ciel​stwo dy​plo​ma​tycz​ne w Szan​gha​ju. Rab​bi Leo, wi​dząc unie​sio​ne w zdzi​wie​niu brwi ba​ro​na, spró​bo​wał to zła​go​dzić: – Oczy​wi​ście nie mamy na my​śli pana oso​by, pa​nie ba​ro​nie. Nie ule​ga jed​nak wąt​pli​wo​ści, że ktoś fi​nan​su​je i wspie​ra za​rów​no tę ga​zet​kę, jak i an​ty​se​mic​kie wy​stą​pie​nia. I je​śli są​dzić po… jak​by to po​wie​dzieć… cha​rak​te​rze pi​sma, to ra​czej nie są to śro​do​wi​ska chiń​skie czy ja​poń​skie… – Ja​poń​skie z całą pew​no​ścią nie – po​wie​dział z krzy​wym uśmiesz​kiem von Dam​m​bach. Naj​wy​raź​niej miał coś prze​ciw​ko Ja​poń​czy​kom, ale nie po​wie​dział co. Nie było zresz​tą ta​jem​ni​cą, że – mimo ofi​cjal​ne​go pro​kla​mo​wa​nia przy​ja​znych sto​sun​ków – kon​tak​ty mię​dzy hi​tle​row​ski​mi Niem​ca​mi a Ja​po​nią ce​sa​rza Hi​ro​hi​to nie były na​ce​cho​wa​ne szcze​gól​ną za​ży​ło​ścią. Oba kra​je z opo​ra​mi i oszczęd​nie udo​stęp​nia​ły so​bie taj​ne pla​ny, od​no​sząc się z krań​co​-

wą po​dejrz​li​wo​ścią do de​kla​ra​cji na te​mat za​mia​rów dru​giej stro​ny, któ​re zresz​tą na​der czę​sto od​bie​ga​ły od rze​czy​wi​sto​ści. Z pew​no​ścią nie był przed​mio​tem szcze​gól​nie chro​nio​nej ta​jem​ni​cy ste​no​gram roz​mo​wy Hi​tle​ra z sze​fem szta​bu do​wo​dze​nia Na​czel​ne​go Do​wódz​twa We​hr​mach​tu ge​ne​ra​łem puł​kow​ni​kiem Jo​dlern, w któ​rej Füh​rer okre​ślił swo​ich ja​poń​skich przy​ja​ciół mia​nem „kłam​ców” i „oszu​stów”. Z dru​giej zaś stro​ny „pro​blem ży​dow​ski”, w za​kre​sie któ​re​go re​żym hi​tle​row​ski po​dej​mo​wał z pa​to​lo​gicz​ną ob​se​sją co​raz bar​dziej ra​dy​kal​ne kro​ki, dla wy​spiar​skiej Ja​po​nii nie był żad​nym pro​ble​mem, po​nie​waż ży​dow​ska obec​ność była w tym kra​ju le​d​wie za​uwa​żal​na. Je​śli zaś cho​dzi o za​anek​to​wa​ne czę​ści kon​ty​nen​tu, to mimo pew​ne​go so​cjal​ne​go dys​kom​for​tu, zwią​za​ne​go z obec​no​ścią ro​syj​skich i nie​miec​kich Ży​dów, Ja​poń​czy​cy owoc​nie współ​pra​co​wa​li z pię​cio​ma czy sze​ścio​ma set​ka​mi ro​dzin bag​da​dów dys​po​nu​ją​cych sta​bil​ny​mi kon​tak​ta​mi mię​dzy​na​ro​do​wy​mi, zwłasz​cza w Sta​nach, i trud​no się dzi​wić, że to​kij​skie śro​do​wi​ska biz​ne​so​we mia​ły dla tej bo​ga​tej wspól​no​ty spe​cjal​ne wzglę​dy, wi​dząc w niej po​ży​tecz​ne​go so​jusz​ni​ka w swo​ich wy​sił​kach zmie​rza​ją​cych do prze​zwy​cię​że​nia tra​dy​cyj​ne​go ja​poń​skie​go izo​la​cjo​ni​zmu. Ba​ron za​pa​lił dłu​gie​go egip​skie​go pa​pie​ro​sa, ale nie po​czę​sto​wał go​ści. W za​my​śle​niu i z wiel​kim za​in​te​re​so​wa​niem obej​rzał ze wszyst​kich stron jego pa​lą​cy się ko​niec, po czym wresz​cie po​wie​dział: – Nie je​stem Bo​giem, pa​no​wie. Ro​zu​miem was, ale poza przed​sta​wi​ciel​stwem dy​plo​ma​tycz​nym funk​cjo​nu​ją tu​taj tak​że struk​tu​ry han​dlo​we, po​li​tycz​ne i pro​pa​gan​do​we, pod​po​rząd​ko​wa​ne bez​po​śred​nio swo​im cen​tra​lom w Ber​li​nie. Oczy​wi​ście no​mi​nal​nie to ja je​stem zwierzch​ni​kiem wspól​no​ty nie​miec​kiej w Szan​gha​ju, ale… no​mi​nal​nie, je​śli pa​no​wie mnie ro​zu​mie​ją. – I nie znaj​du​jąc lep​sze​go uspra​wie​dli​wie​nia dla swo​jej bez​rad​no​ści, do​dał ner​wo​wo: – A poza tym to nie ja was spro​wa​dzi​łem do tej dziu​ry! Sami na​wa​rzy​li​ście so​bie piwa, to sami je te​raz pij​cie! – Pan do​brze zna oko​licz​no​ści, któ​re po​pchnę​ły nas do tego kro​ku – ode​zwał się ci​cho The​odor We​iss​berg. – Ni​g​dy nie opu​ści​li​by​śmy Nie​miec, gdy​by… – Daj​my spo​kój gdy​ba​niu, pa​no​wie. Nie mam za​mia​ru oma​wiać z wami ofi​cjal​nej po​li​ty​ki nie​miec​kie​go rzą​du! – prze​rwał mu ner​wo​wo ba​ron. – Prze​pra​szam – tak samo ci​cho rzekł skrzy​pek. – Nie było na​szym za​mia​rem roz​trzą​sa​nie dzia​łań, któ​re sta​ły się moż​li​we dzię​ki obo​jęt​no​ści jed​nych i mil​cze​niu dru​gich. Nie za​le​żą one od pana woli, a tym bar​dziej od na​szej. Cho​dzi nam tyl​ko o wpły​nię​cie… – Do​bre, do​brze, zro​zu​mia​łem, o co wam cho​dzi. Spró​bu​ję zro​bić, co leży w mo​jej mocy. Nie przy​pusz​czam, by od ju​tra za​czę​to was za​pra​szać na rau​ty, ale mam na​dzie​ję, że ci smar​ka​cze z „Yudaya Ken​ku” prze​sta​ną was nie​po​ko​ić. W re​wan​żu ocze​ki​wał​bym tak​że ge​stu lo​jal​no​ści z wa​szej stro​ny. Bar​dzo pro​szę, by ze​chcie​li pa​no​wie przy​go​to​wać peł​ną i szcze​gó​ło​wą li​stę wa​szych ro​da​ków, któ​rzy przy​by​li do Szan​gha​ju z Nie​miec i Au​strii po trzy​dzie​stym siód​mym roku. Czy mogę na to li​czyć? Go​ście po​pa​trze​li po so​bie. Dla​cze​go wła​śnie trzy​dzie​sty siód​my rok – to było ja​sne: był to rok in​wa​zji, od tego cza​su Szan​ghaj znaj​do​wał się pod ju​rys​dyk​cją ja​poń​ską. Ale komu i po co była po​trzeb​na taka Usta? The​odor We​iss​berg rzu​cił mi​mo​wol​ne spoj​rze​nie na se​kre​tar​kę sto​ją​cą pod oknem z tecz​ką przy​ci​śnię​tą do pier​si. Wy​da​ło mu się, że do​strzegł z jej stro​ny le​d​wie uchwyt​ny prze​czą​cy ruch gło​wy. – Na co jest panu po​trzeb​na taka li​sta? – spy​tał głu​chym gło​sem, pe​łen naj​gor​szych po​dej​rzeń.

Nie​wy​klu​czo​ne, że i sam ba​ron nie był w peł​ni po​in​for​mo​wa​ny, w każ​dym ra​zie spró​bo​wał przy​brać ton nie​dba​le obo​jęt​ny: – Po​trze​bu​ją jej w Ber​li​nie. Pew​nie do ce​lów sta​ty​stycz​nych czy coś w tym ro​dza​ju… Tam mają być moż​li​wie peł​ne dane do​ty​czą​ce płci, wie​ku, sta​nu zdro​wia i tak da​lej. The​odor po​now​nie spoj​rzał na se​kre​tar​kę i znów za​uwa​żył ten sam le​ciut​ki ruch. Mil​cze​li, skon​ster​no​wa​ni. – To jest za​da​nie prze​kra​cza​ją​ce na​sze siły – ode​zwał się wresz​cie ra​bin. – Być może pan ni​g​dy nie był w Hong​kew i nie wie, jak tam jest. To nie są set​ki, tyl​ko ty​sią​ce, wie​le ty​się​cy nie​miec​kich imi​gran​tów, roz​rzu​co​nych po ca​łym mie​ście, de​spe​rac​ko wal​czą​cych o chleb… Pew​nie orien​tu​je się pan, że my nie mamy wła​snej ad​mi​ni​stra​cji. Nie dys​po​nu​je​my ani jed​ną ma​szy​ną do pi​sa​nia, ani jed​nym te​le​fo​nem. I nie są​dzę, by​śmy byli w sta​nie wy​szu​kać i wcią​gnąć na li​stę ta​kie mnó​stwo lu​dzi. Prze​cież to, pa​nie ba​ro​nie, jest lud​ność nie​miec​kie​go mia​sta śred​niej wiel​ko​ści. – Ży​dow​skie​go mia​sta śred​niej wiel​ko​ści! – po​pra​wił go zgryź​li​wie ba​ron. – A cze​mu nie po​pro​si pan o taką in​for​ma​cję władz ja​poń​skich? – spy​tał pro​fe​sor Man​del, pusz​cza​jąc uszczy​pli​wość mimo uszu. – Prze​cież my​śmy nie spa​dli tu na spa​do​chro​nach, pa​nie ba​ro​nie! Prze​cież wszy​scy przy​by​li​śmy le​gal​nie dro​gą mor​ską, le​gi​ty​mu​jąc się nie​zbęd​ny​mi do​ku​men​ta​mi, praw​da? Z wy​jąt​kiem nie​któ​rych cze​cho​sło​wac​kich lub ło​tew​skich Ży​dów, któ​rzy przy​je​cha​li ko​le​ją trans​sy​be​ryj​ską. Wła​dze ja​poń​skie już w por​cie prze​pro​wa​dza​ły szcze​gó​ło​wą kon​tro​lę. Wszy​scy mu​sie​li się wpi​sy​wać do re​je​strów kon​tro​li gra​nicz​nej, żą​da​no od nas mnó​stwa da​nych, nie​mal do na​zwi​ska pa​nień​skie​go bab​ki. Cze​mu u nich pan nie po​szu​ka? Ba​ron po​now​nie krzy​wo się uśmiech​nął. – Pań​ska bab​ka wca​le mnie nie ob​cho​dzi! Wszyst​ko mi jed​no, czy na​zy​wa​ła się Re​be​ka czy Sara. A co do władz ja​poń​skich, to na​wet je​śli ich spy​tam, jaka jest te​raz tem​pe​ra​tu​ra w To​kio, to nie uzy​skam od​po​wie​dzi! Nie, nie, pa​no​wie, li​czę na was. Oso​bi​ście. I żą​dam tego od was z całą ka​te​go​rycz​no​ścią jako od oby​wa​te​li nie​miec​kich, któ​ry​mi je​ste​ście. – Jak do​tąd… – wtrą​cił gorz​ko pro​fe​sor Man​del. – Póki nimi je​ste​ście! – od​pa​ro​wał ba​ron, po czym wstał. To wska​zy​wa​ło, że au​dien​cję na​le​ża​ło uznać za za​koń​czo​ną.

33 In​for​ma​cja, jaką mia​ła oso​bi​sta se​kre​tar​ka ba​ro​na Ot​to​ma​ra von Dam​m​ba​cha, oka​za​ła się praw​dzi​wa: do​kład​nie w ty​dzień przed na​pa​ścią Mus​so​li​nie​go na Gre​cję zo​sta​ło w Ber​li​nie pod​pi​sa​ne po​ro​zu​mie​nie trój​stron​ne mię​dzy Wło​cha​mi, Niem​ca​mi i Ja​po​nią. Pod​pi​sa​li je mi​ni​stro​wie spraw za​gra​nicz​nych Nie​miec i Włoch, von Rib​ben​trop i hra​bia Cia​no, a ze stro​ny ja​poń​skiej pod​pis zło​żył am​ba​sa​dor Ja​po​nii w Ber​li​nie Sa​bu​ro Ku​ru​su. Mimo roz​bież​no​ści ce​lów i taj​nej ry​wa​li​za​cji te trzy kra​je były obec​nie po​wią​za​ne wspól​ny​mi in​te​re​sa​mi stra​te​gicz​ny​mi, któ​re do​ty​czy​ły przede wszyst​kim po​tęż​nych wpły​wów an​giel​skich i an​giel​skiej obec​no​ści woj​sko​wej w Eu​ro​pie, Afry​ce i na Da​le​kim Wscho​dzie. Wia​do​mość szyb​ko się ro​ze​szła wśród uchodź​ców w Hong​kew. Nie​spo​koj​nie za​da​wa​no so​bie py​ta​nie, czy na​zi​ści nie za​czną wy​wie​rać na swo​ich no​wych ja​poń​skich so​jusz​ni​ków na​ci​sku po​dob​ne​go do tego, jaki wy​wie​ra​li na rzą​dy ma​łych sa​te​lic​kich państw: Wę​gier, Chor​wa​cji, Ru​mu​nii i Buł​ga​rii, lub na ma​rio​net​ko​we wła​dze w oku​po​wa​nej Eu​ro​pie, od któ​rych hi​tle​row​scy emi​sa​riu​sze bez​wa​run​ko​wo i z upo​rem roz​wście​czo​nych by​ków do​ma​ga​li się wy​raź​ne​go, agre​syw​ne​go i bez​kom​pro​mi​so​we​go po​par​cia swo​jej an​ty​ży​dow​skiej po​li​ty​ki. Jak wy​glą​dał​by taki na​cisk tu​taj, w Szan​gha​ju, w od​le​gło​ści ty​się​cy ki​lo​me​trów od Eu​ro​py, tego na ra​zie nikt nie wie​dział. Ra​bin Leo Le​vin wziął so​bie jed​nak do ser​ca prze​ka​za​ne mu przez The​odo​ra We​iss​ber​ga ob​ser​wa​cje zwią​za​ne z se​kre​tar​ką ba​ro​na i jej za​cho​wa​niem – i choć wie​dział, że skrzy​pek nie jest ani szcze​gól​nie spo​strze​gaw​czy, ani ob​da​rzo​ny ja​kimś nad​zwy​czaj​nym re​flek​sem, na wszel​ki wy​pa​dek po​le​cił żo​nie spa​le​nie skrom​nych re​je​strów sy​na​go​gi. Wpi​sy​wał do nich na​ro​dzi​ny i po​grze​by, da​ro​wi​zny dla kasy sa​mo​po​mo​co​wej, ob​rze​za​nia, ślu​by i ob​rzę​dy bar mi​cwy, czy​li uzy​ski​wa​nia przez ży​dow​skich chłop​ców re​li​gij​nej peł​no​let​no​ści. Sio​strą smut​ku jest jed​nak ra​dość – to lub coś w tym ro​dza​ju pró​bo​wa​ła wy​ra​zić ge​sta​mi i sło​wa​mi ty​siąc​let​nia Chin​ka, któ​ra w swo​im cza​sie wpro​wa​dzi​ła Es​te​rę Le​vin w sztu​kę wy​ra​bia​nia cia​ste​czek ry​żo​wych, pa​trząc te​raz, jak jej są​siad​ka ze smut​kiem wy​ry​wa i rzu​ca w ogień kart​ki z gru​be​go ze​szy​tu. Moc​no wie​rzy​ła w tę wąt​pli​wą, choć tak bar​dzo ży​wot​ną za​sa​dę, któ​rej ko​lej​nym po​twier​dze​niem było zbie​gnię​cie się nie​po​ko​ją​cych wie​ści ze świa​ta ze szczę​śli​wym wy​da​rze​niem w ży​ciu We​iss​ber​gów: nie​oce​nio​ny Szlo​mo Fin​kelsz​tajn wresz​cie zna​lazł im za przy​stęp​ną cenę to wy​ma​rzo​ne miesz​ka​nie. Był to mały ce​gla​ny do​mek nie​da​le​ko fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych, skła​da​ją​cy się z dwóch po​ko​ików i ni​skiej przy​bu​dów​ki prze​zna​czo​nej na spi​żar​nię. Jego wła​ści​cie​le daw​no ucie​kli w góry, a po trzy​dzie​stym siód​mym roku wy​na​ję​ło go dwo​je ja​poń​skich ku​cha​rzy, któ​rzy te​raz do​sta​li pra​cę w luk​su​so​wej ja​poń​skiej re​stau​ra​cji na dru​gim brze​gu, w Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej. Po​ko​iki były wspa​nia​łe, wła​śnie o ta​kich kli​tecz​kach” Eli​sa​beth od mie​się​cy ma​rzy​ła, a w przy​bu​dów​ce Szlo​mo za​in​sta​lo​wał pra​wie praw​dzi​wy prysz​nic, któ​ry wy​kom​bi​no​wał z baku spa​lo​nej pod​czas bom​bar​do​wań cię​ża​rów​ki. Na tle ruin, odo​ru i nę​dzy pa​nu​ją​cych w Hong​kew była to mi​nia​tu​ro​wa oaza – do​me​czek był po ja​poń​sku czy​sty, z kwie​ci​sty​mi za​słon​ka​mi w oknach, a szczę​śli​we ja​poń​skie mał​żeń​stwo przy wy​pro​wadz​ce po​zo​sta​wi​ło w nim na​wet część me​bli, prze​ka​zu​jąc je z mnó​stwem ry​tu​al​nych po​kło​nów no​wym na​jem​com. Ma​rze​nie Eli​sa​beth o wła​snym ką​ci​ku speł​ni​ło się, przy​no​sząc jed​nak po​waż​ne za​gro​że​nie dla i tak już na​pię​te​go ro​dzin​ne​go bu​dże​tu. Tam​te zbio​ro​we sy​pial​nie – choć kosz​mar​ne i od​strę​cza​ją​ce ze swo​ją at​mos​fe​rą po​cze​kal​ni na dwor​cu prze​siad​ko​wym – były dzię​ki za​kon​ni​-

com mat​ki An​to​nii bez​płat​ne. Te​raz każ​de​go pierw​sze​go dnia mie​sią​ca trze​ba było pła​cić czynsz, a jak już wspo​mnie​li​śmy, czyn​sze, choć skrom​ne w po​rów​na​niu ze stan​dar​da​mi eu​ro​pej​ski​mi, wzro​sły jed​nak kil​ka​krot​nie. Dla​te​go też gdy Sym​cha Bas​sat, żona Jo​na​ta​na, po​pro​si​ła Eli​sa​beth o po​moc w zna​le​zie​niu po​śród ży​dow​skich uchodź​ców ko​goś, kto mógł​by speł​niać funk​cję młod​sze​go ogrod​ni​ka, śpie​wacz​ka po​czu​ła się zmu​szo​na do prze​zwy​cię​że​nia swo​jej dumy i god​no​ści wła​snej. W osia​dłych tu bo​ga​tych ży​dow​skich ro​dzi​nach po​ja​wi​ła się wła​śnie wy​wo​ła​na po czę​ści szcze​rym współ​czu​ciem, a po czę​ści próż​no​ścią moda na za​trud​nia​nie nowo przy​by​łych, bie​du​ją​cych nie​miec​kich Ży​dów. Sta​no​wi​ło to for​mę po​mo​cy za​stę​pu​ją​cą po​ni​ża​ją​cą jał​muż​nę, gdyż chiń​ska służ​ba była nie​rzad​ko efek​tyw​niej​sza, mniej chi​me​rycz​na, a i znacz​nie tań​sza. Za to z tak zwer​bo​wa​ną służ​bą moż​na było roz​ma​wiać po nie​miec​ku, co było daw​no przy​ję​tą wśród szan​ghaj​skiej ży​dow​skiej eli​ty ozna​ką wy​so​kie​go sta​tu​su spo​łecz​ne​go i kul​tu​ral​ne​go, po​rów​ny​wal​ną z po​sia​da​niem przez daw​ne ży​dow​skie śred​nio​za​moż​ne ro​dzi​ny na te​re​nie Au​stro-Wę​gier szwaj​car​skiej gu​wer​nant​ki do dzie​ci. Eli​sa​beth bez wa​ha​nia za​pro​po​no​wa​ła za​tem na wa​ku​ją​cą funk​cję swo​je​go męża. Na py​ta​nie o jego za​wód bąk​nę​ła coś nie​okre​ślo​ne​go typu „urzęd​nik”. Prze​mil​cza​ła fakt, że The​odor jest zna​nym skrzyp​kiem, by unik​nąć dy​le​ma​tów ze stro​ny ewen​tu​al​nych pra​co​daw​ców – w koń​cu ro​dzi​na Bas​sa​tów po​trze​bo​wa​ła nie wy​ko​naw​cy Sa​ra​sa​te​go, tyl​ko młod​sze​go ogrod​ni​ka! I tak czło​nek Pru​skiej Aka​de​mii Sztu​ki i du​sza Aka​de​mic​kiej Or​kie​stry Drez​deń​skiej, wir​tu​oz The​odor We​iss​berg, zo​stał po​moc​ni​kiem sta​re​go ogrod​ni​ka, wir​tu​oza ho​dow​li kwia​tów i wa​rzyw Wu La​ojia​na. Czer​wo​ne au​to​bu​sy ko​mu​ni​ka​cji miej​skiej do​jeż​dża​ły do nad​brzeż​ne​go bul​wa​ru i za​wra​ca​ły. Nie do​cie​ra​ły one na dru​gi brzeg rze​ki, gdyż miesz​kań​cy Hong​kew nie mie​li ani na​wy​ku ko​rzy​sta​nia z ko​mu​ni​ka​cji zbio​ro​wej, ani środ​ków na jej opła​ce​nie. Dla Eli​sa​beth i The​odo​ra rik​sze były za dro​gie, a tak​sów​ki – wręcz nie​do​stęp​ne. Dla​te​go też co​dzien​nie wcze​snym ran​kiem mał​żon​ko​wie prze​mie​rza​li pie​szo od​le​głość pię​ciu ki​lo​me​trów z re​jo​nu fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych w Hong​kew, by przez most nad ka​na​łem Su​zhou i po​tem przez Gar​den Brid​ge przy​być na czas do domu przy rue Car​di​nal Mer​cier 342. Tam każ​de za​bie​ra​ło się do swo​ich obo​wiąz​ków: Eli​sa​beth do ucze​nia dzie​ci ję​zy​ka nie​miec​kie​go i gry na for​te​pia​nie, The​odor – do no​sze​nia na​wo​zu, prze​ko​py​wa​nia grzą​dek lub pie​le​nia. Tego ran​ka Sym​cha Bas​sat, oparł​szy się o ba​lu​stra​dę we​ran​dy, ob​ser​wo​wa​ła w za​my​śle​niu pra​cę sta​re​go ogrod​ni​ka i jego po​moc​ni​ka. – Pa​nie We​iss​berg, moż​na na chwi​lę? – za​wo​ła​ła po nie​miec​ku. Nie​za​leż​nie od miej​sca za​miesz​ka​nia i oto​cze​nia ję​zy​ko​we​go wy​kształ​ce​ni Ży​dzi w okre​sie przed dru​gą woj​ną świa​to​wą z re​gu​ły le​piej lub go​rzej wła​da​li ję​zy​kiem nie​miec​kim, bę​dą​cym wów​czas „naj​bar​dziej ży​dow​skim” ję​zy​kiem ob​cym. Pani Bas​sat zna​ła go nie naj​go​rzej, choć ni​g​dy nie była w Eu​ro​pie. Jej naj​dal​szą i naj​moc​niej prze​ży​tą po​dró​żą była wy​pra​wa do Je​ro​zo​li​my, do an​giel​skie​go pro​tek​to​ra​tu Pa​le​sty​ny, bę​dą​cej zie​mią jej da​le​kich przod​ków. W tych sze​ro​ko​ściach geo​gra​ficz​nych, gdzie po​dział na pa​nów i słu​gi, bo​ga​tych i bied​nych, Eu​ro​pej​czy​ków i Azja​tów niósł jesz​cze ze sobą wspo​mnie​nie nie tak daw​no mi​nio​ne​go nie​wol​nic​twa, nie było przy​ję​te zwra​cać się do służ​by przez „pan”, na​wet je​śli mó​wi​ło się po nie​miec​ku. Pani Bas​sat od​czu​wa​ła jed​nak pe​wien re​spekt w sto​sun​ku do tego skrom​ne​go i nie​śmia​łe​go, bez wąt​pie​nia wy​so​ko wy​kształ​co​ne​go Eu​ro​pej​czy​ka. Po​dob​nie do więk​szo​ści

„Niem​ców”, jak tu na​zy​wa​no nowo przy​by​łych Ży​dów – in​te​lek​tu​ali​stów czy nie – był on zmu​szo​ny przy​jąć ja​ką​kol​wiek pra​cę, by prze​żyć. Pani Bas​sat po​do​ba​ła się jego skrom​ność i do​ce​nia​ła wy​jąt​ko​wą sta​ran​ność, z jaką wy​ko​ny​wał – choć nie​raz nie​zręcz​nie – naj​czar​niej​szą pra​cę po​wie​rza​ną mu przez Wu La​ojia​na, sta​re​go, peł​ne​go do​sto​jeń​stwa ogrod​ni​ka z rzad​ką bród​ką, któ​ra upo​dab​nia​ła go do śre​dnio​wiecz​ne​go man​da​ry​na. La​ojian był sy​nem i wnu​kiem ogrod​ni​ków Wu, któ​rzy jesz​cze w cza​sach ce​sa​rzo​wej Cixi, a na​wet wcze​śniej, przed woj​ną opiu​mo​wą, pra​co​wa​li u oj​ców i dziad​ków ro​dzi​ny Bas​sa​tów. On sam pra​co​wał u nich od wcze​snej mło​do​ści, gdy jesz​cze żyli i sta​ry Me​na​chem Bas​sat, i jego oj​ciec Je​ro​cham, i dla​te​go na​le​żał do tego domu jak sta​ry ro​dzin​ny me​bel. The​odor oparł ło​pa​tę o drze​wo i pod​szedł, z sza​cun​kiem zdej​mu​jąc wy​strzę​pio​ny słom​ko​wy ka​pe​lusz. – Słu​cham pa​nią. – Pa​trzę na pana i tak so​bie my​ślę – po​wie​dzia​ła. – Przy​pusz​czam, że pan i pań​ska żona, to taka cu​dow​na, wy​kształ​co​na oso​ba, że pań​stwo pro​wa​dzi​li w Niem​czech inne ży​cie… Z pew​no​ścią mą​drzej​sze, sen​sow​niej​sze… – O, tak… Ma pani ra​cję: inne, sen​sow​niej​sze. – I mu​szę panu szcze​rze po​wie​dzieć, że ta​kie my​śli spra​wia​ją mi przy​krość… Za​słu​gu​je​cie pań​stwo na inny los. – Na​praw​dę pro​szę się nie nie​po​ko​ić. Wprost prze​ciw​nie, je​stem pani bar​dzo wdzięcz​ny… Prze​cież pani wie, jak trud​no jest zna​leźć w Szan​gha​ju sta​łą pra​cę… – Tak, tak, bar​dzo trud​no… – po​wie​dzia​ła w za​my​śle​niu, ale jej my​śli naj​wy​raź​niej błą​dzi​ły gdzie in​dziej. I bez żad​ne​go przej​ścia spy​ta​ła na​gle: – Co pań​stwo zwy​kle ro​bią w sza​bat? To zna​czy, czy ob​cho​dzą go pań​stwo jak wszy​scy po​rząd​ni Ży​dzi? The​odor stro​pił się: co ozna​cza​ło dla pani Bas​sat by​cie po​rząd​nym Ży​dem? Przy​po​mnia​ło mu się, jak we wcze​snym dzie​ciń​stwie w piąt​ko​we wie​czo​ry od​wie​dzał z ro​dzi​ca​mi swo​ją bab​cię na ber​liń​skim Dah​le​mie, pa​mię​tał drżą​cą rękę za​pa​la​ją​cą świe​ce, okrą​gły chleb, któ​ry roz​ła​my​wa​ła, uro​czy​ście wrę​cza​jąc każ​de​mu po ka​wał​ku… Pa​mię​tał na​wet srebr​ny, po​zła​ca​ny w środ​ku kie​lich i dreszcz wy​wo​ła​ny ły​kiem czer​wo​ne​go wina, na któ​ry po​zwa​la​no mu mimo wie​ku… „Sza​bat sza​lom”. Tak, to wła​śnie tak brzmia​ło: sza​bat sza​lom – so​bot​ni po​kój. Ale od tego cza​su upły​nę​ło w Spre​wie tyle wody, a wraz z nią od​pły​nę​ły i całe dzie​się​cio​le​cia, i so​bot​ni po​kój! „Po​rząd​ni Ży​dzi”! Co też pani Bas​sat przez to ro​zu​mia​ła? – Bę​dzie nam bar​dzo miło – cią​gnę​ła pani Bas​sat – je​śli w naj​bliż​szy pią​tek przyj​dą pań​stwo do nas na ko​la​cję. Mój syn bę​dzie miał uro​dzi​ny. Sta​re​go La​ojia​na nie​ste​ty nie bę​dzie​my mo​gli za​pro​sić. To mimo wszyst​ko Chiń​czyk i nie na​szej wia​ry, chy​ba mnie pan ro​zu​mie? The​odor prze​łknął in​for​ma​cję, że tak​że Eli​sa​beth nie jest oso​bą „na​szej wia​ry”. A czy był nią on, Żyd po ojcu i mat​ce, któ​ry ni​g​dy albo bar​dzo rzad​ko i by​naj​mniej nie z po​wo​dów re​li​gij​nych od​wie​dzał wspa​nia​łą sy​na​go​gę na Ora​nien​bur​ger​stras​se? – A póź​niej przyj​dą go​ście. Jak pan wie, tu​taj świa​to​we ży​cie roz​po​czy​na się póź​no, po dzie​sią​tej wie​czór. Mam na​dzie​ję, że bę​dzie we​so​ło. – Bar​dzo pani dzię​ku​ję, to nie​zwy​kle miło z pani stro​ny, tyl​ko że… Uchwy​ci​ła jego spoj​rze​nie: miał na so​bie zno​szo​ne dre​li​cho​we spodnie, prze​tar​tą nie​bie​ską ko​szu​lę i ple​cio​ne san​da​ły na bo​sych no​gach – od daw​na było to jego je​dy​ne ubra​nie. Mach​nę​ła ręką. – To nie ma zna​cze​nia, Jo​na​tan, mój mąż, ma wię​cej ubrań, niż po​trze​bu​je. Fakt, że on jest

ni​ski i tęgi, pod​czas gdy pan… Ale na pew​no coś wy​my​śli​my!

34 Eli​sa​beth, któ​ra wy​stę​po​wa​ła na naj​więk​szych es​tra​dach w Eu​ro​pie i poza nią, aż po no​wo​jor​ski Car​ne​gie Hall, by​wal​czy​ni rau​tów, uczest​nicz​ka nie​zli​czo​nych uro​czy​sto​ści i ce​re​mo​nii, nie​spo​dzie​wa​nie dla sa​mej sie​bie prze​ję​ła się tym za​pro​sze​niem i prze​ży​wa​ła nad​cho​dzą​cą uro​czy​stość jak gim​na​zja​list​ka pierw​szy praw​dzi​wy bal. Wy​da​wa​ło się jej, że oto w sa​mym środ​ku sza​rej i po​zba​wio​nej ra​do​ści eg​zy​sten​cji w Hong​kew uda się jej na krót​ko – go​dzin​kę czy dwie – zbli​żyć do cze​goś daw​ne​go i bez​pow​rot​nie mi​nio​ne​go, tak jak się nie​raz się​ga do daw​no prze​czy​ta​nej książ​ki, by po​now​nie za​głę​bić się w ulu​bio​ny frag​ment. Strój nie był pro​ble​mem: w jej wiel​kiej skó​rza​nej wa​li​zie za​wsze dało się coś zna​leźć. Pani Bas​sat zna​la​zła tak​że ja​kieś ubra​nie, choć może nie cał​kiem do​pa​so​wa​ne roz​mia​rem, dla The​odo​ra. Głów​nym kło​po​tem We​iss​ber​gów były więc nie kre​acje, tyl​ko to, jak za skrom​ną sumę, któ​rą mie​li do dys​po​zy​cji, ku​pić dla ma​łe​go so​le​ni​zan​ta od​po​wied​ni pre​zent. Upo​mi​nek w ro​dza​ju pił​ki czy lal​ki wy​dał im się ba​nal​ny – cho​dzi​ło o wy​my​śle​nie cze​goś, co by​ło​by jed​no​cze​śnie i skrom​ne, i god​ne. Przy po​mo​cy ra​bi​na Le​vi​na tra​fi​li na sta​re​go chiń​skie​go kup​ca, pre​zen​tu​ją​ce​go swój to​war na ma​cie roz​ło​żo​nej bez​po​śred​nio na as​fal​cie w po​bli​żu pa​go​dy-sy​na​go​gi. Jego asor​ty​ment był barw​ny i róż​no​rod​ny: oku​la​ry bez jed​ne​go szkła, nie​czyn​ny bu​dzik, pro​te​za zę​bo​wa, pęk klu​czy do nie​wia​do​mych drzwi, sprę​żyn​ki o nie​zna​nym prze​zna​cze​niu i zu​ży​te świe​ce sa​mo​cho​do​we. Wśród tych wszyst​kich przed​mio​tów zwra​ca​ła uwa​gę mała ne​fry​to​wa fi​gur​ka śmie​ją​ce​go się Bud​dy trzy​ma​ją​ce​go w ręku rybę, wi​szą​ca na sznu​recz​ku z czer​wo​nym ko​ra​li​kiem na koń​cu – praw​do​po​dob​nie ta​li​zman, wy​tar​ty od wie​lu rąk i kie​sze​ni. Po​nie​waż jed​nak ryba jest sym​bo​lem Je​ro​zo​li​my, a sy​na​go​ga w Hong​kew mia​ła w so​bie ele​men​ty bud​dyj​skiej pa​go​dy, to do​szli do wnio​sku, że po​są​żek Bud​dy trzy​ma​ją​ce​go w ob​ję​ciach Je​ro​zo​li​mę bę​dzie za​baw​nym i sen​sow​nym pre​zen​tem. I wła​śnie pod​czas ku​po​wa​nia tego ta​li​zma​nu The​odor We​iss​berg otrzy​mał pierw​szą lek​cję po​świę​co​ną re​gu​łom wza​jem​nie ko​rzyst​ne​go da​le​ko​wschod​nie​go han​dlu. Tar​go​wa​niem za​jął się oso​bi​ście ra​bin, któ​ry dzię​ki han​dlo​wa​niu cia​stecz​ka​mi ry​żo​wy​mi zdo​łał po​znać nie​któ​re za​sa​dy i ry​tu​ały mię​dzy​ludz​kich sto​sun​ków han​dlo​wych na te​re​nie Hong​kew. Sta​ry han​dlarz za​żą​dał na po​czą​tek jed​ne​go Szan​ghaj​skie​go do​la​ra, da​jąc do zro​zu​mie​nia, że jest to cena osta​tecz​na. Ra​bin chwi​lę po​my​ślał, po czym z de​spe​ra​cją sa​mo​bój​cy za​pro​po​no​wał jed​ne​go cen​ta. The​odor spło​szył się tak ogrom​ną róż​ni​cą, ale ra​bin po​pro​sił go, żeby się trzy​mał z boku i nie mie​szał do cze​goś, na czym się nie zna, po czym po​wtó​rzył: tak, tak, je​den cent! Wte​dy han​dlarz wspa​nia​ło​myśl​nie opu​ścił cenę do po​ło​wy – pięć​dzie​siąt cen​tów. Ne​go​cja​cje pro​wa​dzo​ne były za po​mo​cą pal​ców, każ​dy mó​wił w swo​im ję​zy​ku i ry​so​wał cy​fry w po​wie​trzu. Po dłu​giej roz​mo​wie głu​cho​nie​mych ra​bin zde​cy​do​wał się pod​nieść ofer​tę do ca​łych dwóch cen​tów. Sta​ry Chiń​czyk po​trzą​snął gło​wą: nie, ma​sta-ma​sta, nie! moje ostat​nie sło​wo to trzy​dzie​ści cen​tów! Gdy jed​nak ra​bin gniew​nie mach​nął ręką i chciał odejść, prze​ku​pień do​go​nił go i za​pro​po​no​wał roz​sąd​ny kom​pro​mis – dwa​dzie​ścia cen​tów. Trans​ak​cja zo​sta​ła za​war​ta, sprze​da​ją​cy i ku​pu​ją​cy dłu​go ści​ska​li so​bie ręce. Rab​bi Leo był za​do​wo​lo​ny, że dzię​ki zna​jo​mo​ści za​sad han​dlu ku​pił za sumę pię​cio​krot​nie niż​szą od za​pro​po​no​wa​nej, han​dlarz się cie​szył, że wy​ci​snął od klien​ta dwa​dzie​ścia razy wię​cej, niż ten chciał za​pła​cić. Jed​nym sło​wem wszy​scy byli w naj​wyż​szym stop​niu usa​tys​fak​cjo​no​wa​ni. We​iss​ber​go​wie dłu​go się śmia​li, a ra​bin szcze​gó​ło​wo ob​ja​śnił im za​sa​dy tej wza​jem​nie ko​-

rzyst​nej trans​ak​cji: – Gdy​bym mu za​raz za​pła​cił tego do​la​ra, któ​re​go za​żą​dał na po​cząt​ku, był​by przy​bi​ty i po​czuł​by się nie​mal ogra​bio​ny. Za​pew​niam was. Był​by poza tym głę​bo​ko prze​ko​na​ny, że tra​fił na nie​do​ro​zwi​nię​te​go fajt​ła​pę. To był​by dla nie​go stra​co​ny dzień, bo po​zba​wił​bym go tej przy​jem​no​ści, jaką jest gra. Tu na​wet dzie​ci wie​dzą, że po​cząt​ko​wa cena sprze​da​ją​ce​go jest za​wsze nad​mier​nie wy​so​ka, a ku​pu​ją​ce​go – nie​nor​mal​nie ni​ska. Tego wy​ma​ga​ją do​bre han​dlo​we oby​cza​je. Han​del bez ry​tu​al​ne​go tar​go​wa​nia się, wza​jem​ne​go prze​chy​trza​nia, ob​ra​ża​nia się, odejść i po​wro​tów, któ​re trwa​ją nie​raz go​dzi​na​mi, jest bo​wiem smut​ny, mo​no​ton​ny i nud​ny jak li​sto​pa​do​wy, desz​czo​wy dzień. I to nie​za​leż​nie, kto na nim zy​sku​je, a kto tra​ci. Jak w po​ke​rze. Spy​taj​cie mat​kę An​to​nię, któ​ra wresz​cie na​uczy​ła się grać, to wam po​twier​dzi, że gra jest waż​niej​sza od wy​gra​nej. Ży​dzi, któ​rzy po​dob​no cie​szą się opi​nią wspa​nia​łych kup​ców, mo​gli​by naj​wy​żej ter​mi​no​wać u tego sta​rusz​ka! Tak po​wie​dział rab​bi Leo, po czym wszedł do swo​jej prze​dziw​nej sy​na​go​gi z zie​ją​cy​mi ogniem smo​ka​mi i tą wy​szcze​rzo​ną lwo​po​dob​ną be​stią, opie​ra​ją​cą łapę na ka​mien​nej kuli przy wej​ściu. Słu​żą​ca po​de​szła do dom​ku La​ojia​na z po​sił​kiem skła​da​ją​cym się z ryżu i jego ulu​bio​nych du​szo​nych wa​rzyw, po​sta​wi​ła tacę na zbi​tym z de​sek sto​li​ku i skło​ni​ła się z sza​cun​kiem: – Smacz​ne​go, bo La​ojian! – po​wie​dzia​ła, po czym wró​ci​ła do kuch​ni. Bo zna​czy „wuj​ku” i sta​ry ogrod​nik po​czy​ty​wał so​bie za za​szczyt, że i go​spo​da​rze, i cała ob​słu​ga domu zwra​ca​ją się do nie​go w ten spo​sób. Mimo wcze​snej go​dzi​ny wszyst​kie okna wil​li były roz​ja​rzo​ne świa​tłem. Piąt​ko​wy wie​czór jest dla pań​stwa świę​ty, służ​ba od daw​na do​brze to wie​dzia​ła. Ko​la​cja za​czy​na się wcze​śnie, jak każe ży​dow​ski oby​czaj – to tak​że wie​dzia​no. Świa​tła za​pa​la się jesz​cze przed za​cho​dem słoń​ca, bo aż do ju​tra, do wcze​sne​go so​bot​nie​go wie​czo​ru, za​bro​nio​ne jest roz​pa​la​nie ognia i do​ty​ka​nie za​pa​łek, wę​gla czy kon​tak​tu elek​trycz​ne​go. Grze​chem jest tak​że wy​da​nie służ​bie po​le​ce​nia, by cię w tym wy​rę​czy​ła. Nie py​taj dla​cze​go: tak już jest u Ży​dów, tak było i u star​szych pań​stwa, tak jest u młod​szych. Ogrod​nik zjadł ryż, po​pił her​ba​tą, bek​nął i z roz​ko​szą za​pa​lił dłu​gą gli​nia​ną faj​kę, wpa​trzo​ny w ogród – owoc jego pra​cy i kunsz​tu. Tu, w tym jego za​kąt​ku, w tym bia​łym dom​ku uro​dzi​li się obaj jego sy​no​wie, tu umar​ła jego żona. Za​wsze ma​rzył o tym, by zro​bić ze swych sy​nów zna​ko​mi​tych ogrod​ni​ków, god​nych spad​ko​bier​ców na​zwi​ska Wu. Oni jed​nak chcie​li zo​stać żoł​nie​rza​mi i któ​rejś nocy za pod​szep​tem ko​leż​ki po​ta​jem​nie opu​ści​li dom i w mie​ście Chon​gqing przy​łą​czy​li się do ar​mii ge​ne​ra​ła Jian​ga Zhong​zhen​ga. Od tego cza​su sta​ry ogrod​nik do​stał od nich je​den, prze​ka​za​ny przez lu​dzi z mia​sta, pe​łen sza​cun​ku list na księ​ży​co​wy nowy rok, z ży​cze​nia​mi do​bre​go zdro​wia i dłu​go​wiecz​no​ści, a do tego okrą​głe me​ta​lo​we pu​deł​ko z cu​dzo​ziem​skim ty​to​niem do faj​ki. Ten aro​ma​tycz​ny an​giel​ski ty​toń już daw​no wy​pa​lił, ale pu​deł​ko za​cho​wał jako cen​ną pa​miąt​kę ro​dzin​ną. Umie​ścił je w spe​cjal​nej ni​szy w ścia​nie i cza​sem, kie​dy ogar​nia​ła go tę​sk​no​ta za dzieć​mi, dłu​go i ze wzru​sze​niem mu się przy​glą​dał. W tej sa​mej ni​szy stał też por​ce​la​no​wy po​są​żek sta​re​go Shom​rin​ga, boga dłu​go​wiecz​no​ści, opar​te​go na sę​ka​tym kiju i z przy​tro​czo​ną ty​kwą. Wia​do​mo prze​cież, że dro​ga mło​dych do sta​ro​ści jest nad​zwy​czaj krót​ka, pod​czas gdy dro​ga sta​rych do śmier​ci jest bar​dzo, bar​dzo dłu​ga i trze​ba mieć przy so​bie na​czy​nie na wodę! Pod​czas gdy nie​któ​rzy sta​rzy lu​dzie mie​rzą upły​wa​ją​cy czas ła​god​nym po​stu​ki​wa​niem ko​ścia​nych pa​cior​ków, La​ojian od​mie​rzał go zgod​nie z bo​skim ryt​micz​nym od​de​chem przy​ro​dy.

Naj​pierw, kie​dy lu​dzie na​wet jesz​cze nie zda​wa​li so​bie spra​wy, że zima już prze​szła, roz​kwi​ta​ły ma​gno​lie i za​raz po nich nie​cier​pli​wie otwie​ra​ły się ku słoń​cu kwit​ną​ce śli​wy i wi​śnie, a za nimi – brzo​skwi​nie i mig​da​ły o kwia​tach de​li​kat​nie ró​żo​wych jak owoc li​czi. Po​tem wy​sta​wia​ły gło​wy nar​cy​zy i bu​chał bie​lą ja​śmin; w je​zio​rze otwie​ra​ły swe kie​li​chy lo​to​sy i li​lie, po nich buj​nie i cheł​pli​wie pre​zen​to​wa​ły ki​ście swo​ich kwia​tów żół​te aka​cje, mi​mo​zy, bia​łe i czer​wo​ne ole​an​dry, krwa​wą pur​pu​rą roz​kwi​tał gra​na​to​wieć, spro​wa​dzo​ny tu​taj znad da​le​kie​go Eu​fra​tu. Wresz​cie dum​nie wkra​cza​ły, za​my​ka​jąc po​chód, ja​poń​skie bia​łe i żół​te chry​zan​te​my, wiel​kie jak głów​ki ka​pu​sty. I od wio​sny do póź​nej je​sie​ni to​wa​rzy​szy​ły im naj​ra​do​śniej​sze, naj​wier​niej​sze i naj​po​słusz​niej​sze dzie​ci ogro​du – ro​ze​śmia​ne, cza​ru​ją​ce róże, peł​ne wdzię​ku i ko​kie​te​rii. Po​tem nad​cho​dzi​ła póź​na je​sień, za​po​wie​dzia​na przez trzy po​żół​kłe osi​ki przy we​ran​dzie, któ​re, koń​cząc opo​wia​da​ną baj​kę, hoj​nie ob​sy​py​wa​ły tra​wę zło​ty​mi mo​ne​ta​mi. I to wszyst​ko po​wta​rza​ło się zno​wu i zno​wu, bo i bo​gom, i lu​dziom ni​g​dy nie dość słu​cha​nia do​brych ba​jek. Tak się to to​czy od wie​ków – wszyst​ko ma swo​ją ko​lej i jed​no prze​cho​dzi w dru​gie, po​dob​nie jak dziec​ko sta​je się męż​czy​zną, a ży​cie ustę​pu​je śmier​ci, by dać miej​sce no​we​mu ży​ciu. Gdy sta​ry Je​ro​cham ze​sta​rzał się tak bar​dzo, że jego świa​do​mość za​czę​ła wę​dro​wać w prze​stwo​rzach, na​gle za​czął prze​ma​wiać w ja​kimś gar​dło​wym ję​zy​ku, któ​re​go nikt nie znał. Mło​dy pan po​wie​dział, że to jest ję​zyk, któ​rym lu​dzie po​słu​gi​wa​li się w Mię​dzy​rze​czu. Ale czy kto​kol​wiek wie, gdzie to jest? Wkrót​ce po​tem Je​ro​cham ci​cho umarł, le​żąc pod roz​kwi​tłym ja​śmi​nem, i może jego du​sza po​le​cia​ła wła​śnie tam, do tego Mię​dzy​rze​cza, je​śli pań​stwo Bas​sa​to​wie tak okre​śla​ją miej​sce, w któ​rym prze​by​wa​ją du​sze ich przod​ków. Przy​je​cha​li go​ście i ra​bi​ni z da​le​kich miejsc, a dzia​dek La​ojia​na przy​go​to​wał się do po​grze​bu, wkła​da​jąc bia​łe ubra​nie i za​pa​la​jąc w pa​go​dzie wiąz​kę tro​ci​czek z drze​wa san​da​ło​we​go, choć nie leży to w zwy​cza​jach ży​dow​skich. Może i nie leży, ale dym z tro​ci​czek po​pły​nął wprost do góry, co ozna​cza, że du​sza sta​re​go Je​ro​cha​ma jest za​do​wo​lo​na. Dzia​dek La​ojia​na na łożu śmier​ci za​pła​cił trzem żół​to ubra​nym bud​dyj​skim mni​chom, by się po​mo​dli​li nie tyl​ko za jego du​szę, lecz i za du​szę jego pana. To nic, że był on in​nej wia​ry– jed​na mo​dli​twa wię​cej ni​ko​mu nie za​szko​dzi, byle była do​bra i pły​nę​ła z ser​ca! Do​pie​ro po​tem, uspo​ko​jo​ny, udał się w ślad za Je​ro​cha​mem jego nie​biań​ski​mi ścież​ka​mi. Tak​że oj​ciec La​ojia​na po​szedł w ślad za swo​im pa​nem, oj​cem Jo​na​ta​na, ale nie wcze​śniej niż po upły​wie 49 dni od jego śmier​ci, ab​so​lut​nie nie wcze​śniej! Na​wet naj​głup​si lu​dzie wie​dzą, że w każ​dym czło​wie​ku żyje sie​dem ziem​skich du​chów, któ​re trzy​ma​ją go jak ko​twi​ca i jego du​sza nie może od​le​cieć do nie​biań​skiej sie​dzi​by, za​nim się od nich nie uwol​ni. Do tego po​trzeb​ne są mo​dli​twy, ka​dzi​dła z aro​ma​tycz​nych wę​gli i pa​le​nie nie​biań​skich pie​nię​dzy, któ​re mają je prze​bła​gać, by cię wy​pu​ści​ły. Cu​dzo​ziem​cy wie​rzą, że sta​je się to czter​dzie​ste​go dnia, ale tak nie jest – każ​dy duch za​trzy​mu​je się w cie​le przez sie​dem dni, a sie​dem razy sie​dem jest czter​dzie​ści dzie​więć i ani jed​ne​go dnia mniej! Ży​dzi w to nie wie​rzą, ich spra​wa, mogą wie​rzyć, w co chcą, ale oj​ciec La​ojia​na sta​ran​nie zro​bił wszyst​ko, co było po​trzeb​ne, by uwol​nić du​szę swo​je​go pana od ziem​skich du​chów, tak aby prze​szła lek​ka i czy​sta do swo​je​go ży​cia na tam​tym świe​cie. Do​pie​ro wte​dy i on, oj​ciec La​ojia​na, sta​ry Wu, mógł się spo​koj​nie przy​go​to​wać do da​le​kiej dro​gi. Tak jest urzą​dzo​ny świat, że słu​ga idzie za swo​im pa​nem: dzia​dek za dziad​kiem, oj​ciec za oj​cem! Nie​do​brze tyl​ko, że gdy się uro​dził Jo​na​tan, La​ojian już był pra​wie do​ro​sły. Ozna​cza​ło to, że tym ra​zem ogrod​nik przej​dzie na tam​ten świat przed nim. Ale co ro​bić – czy moż​na siłą za​trzy​mać ży​cie, je​śli ono już nie chce trzy​mać się cie​bie? I z dru​giej stro​ny po​cie​sza​ją​ce było

to, że La​ojian zdą​ży prze​ko​pać nie​bie​ski ogród i za​go​spo​da​ro​wać go tak, by ucie​szyć do​bre​go Jo​na​ta​na Bas​sa​ta, gdy i jemu przyj​dzie po​grą​żyć się w śmier​ci…

35 Gdy na​de​szła pora, pani Bas​sat, wy​ko​nu​jąc po​win​ność mat​ki, za​pa​li​ła osa​dzo​ne w srebr​nym świecz​ni​ku świe​ce; pan Bas​sat, jak zwy​czaj każe ojcu, wy​po​wie​dział świę​te sło​wa Ba​ruch ata Ado​nai elo​hej​nu…, po czym roz​ła​mał sza​ba​so​wy chleb… Mała ro​dzin​na uro​czy​stość prze​bie​gła wspa​nia​le, dwie chiń​skie słu​żą​ce wno​si​ły przy​go​to​wa​ne oso​bi​ście przez pa​nią Bas​sat ży​dow​skie po​tra​wy – smacz​ne, po arab​sku eg​zo​tycz​ne i zu​peł​nie nie​zna​ne. Go​spo​dy​ni za​pew​ni​ła go​ści, że wszyst​kie po​tra​wy są ko​szer​ne, nie ma wśród nich żad​nej nie​czy​stej, ale ani The​odor, ani tym bar​dziej Eli​sa​beth nie roz​róż​nia​li re​li​gij​nych ży​dow​skich okre​śleń „ko​szer​ne” i „nie​ko​szer​ne”. Po​tem The​odor wrę​czył dzie​się​cio​let​nie​mu so​le​ni​zan​to​wi po​są​żek Bud​dy z rybą, Eli​sa​beth gra​ła na for​te​pia​nie i wszy​scy śpie​wa​li Hap​py Bir​th​day. Był tort ze świecz​ka​mi i wszyst​ko to​czy​ło się jak na​le​ży. Pod​czas roz​mów przy sto​le go​ście w na​tu​ral​ny spo​sób po​ru​szy​li te​mat i wy​czy​nów mło​dych fa​szy​stów w Hong​kew, i świe​żo pod​pi​sa​ne​go po​ro​zu​mie​nia trój​stron​ne​go. Roz​mo​wa na ten te​mat nie roz​wi​nę​ła się jed​nak: pan Bas​sat w peł​ni po​dzie​lał opi​nię an​giel​skie​go gu​ber​na​to​ra sir Wa​sh​bur​na, że ta​kie szcze​niac​kie eks​ce​sy nie za​słu​gu​ją na uwa​gę. Co się zaś ty​czy na​zi​zmu i jego so​ju​szu z ja​poń​skim mi​li​ta​ry​zmem, to – jak się oka​za​ło – go​spo​darz nie przy​wią​zu​je do nich szcze​gól​ne​go zna​cze​nia: są to, po​wie​dział, po​li​tycz​ne kom​bi​na​cje, któ​re nas jako Ży​dów wca​le nie do​ty​czą. Nikt nas nie py​tał o zda​nie, my na​le​ży​my do in​nej baj​ki i po​win​ni​śmy się trzy​mać z boku. Jo​na​tan Bas​sat był kup​cem z dzia​da pra​dzia​da, po​tom​kiem bag​dadz​kich Ży​dów, któ​rzy nie​gdyś, po upad​ku Ab​ba​sy​dów, wy​pra​wi​li się z ka​ra​wa​na​mi swo​ich do​brych arab​skich są​sia​dów w po​dróż je​dwab​nym szla​kiem. Po​li​ty​ka mało go in​te​re​so​wa​ła. Pani Bas​sat w ogó​le nie uczest​ni​czy​ła w tej roz​mo​wie i naj​wy​raź​niej się nu​dzi​ła. Za​rów​no Eu​ro​pa, jak i roz​gry​wa​ją​cy się tam dra​mat były tak da​le​ko. An​ty​se​mi​tyzm i jego się​ga​ją​ce do wy​praw krzy​żo​wych eu​ro​pej​skie ko​rze​nie, wo​jow​ni​cza awer​sja do ju​da​izmu i jego wy​znaw​ców, wy​ro​słe w cią​gu stu​le​ci pry​mi​tyw​ne za​rów​no re​li​gij​ne, jak i oby​cza​jo​we ste​reo​ty​py, fan​ta​zma​ty i pe​ry​fra​zy – wszyst​ko to było im z grun​tu obce i nie​zna​ne. Oczy​wi​ście byli zo​rien​to​wa​ni w eu​ro​pej​skich wy​da​rze​niach, któ​re zaj​mo​wa​ły cen​tral​ne miej​sce w wia​do​mo​ściach ze świa​ta, ale od​no​si​li się do nich z ta​kim sa​mym za​in​te​re​so​wa​niem i prze​ję​ciem, z ja​kim my oglą​da​my w kro​ni​ce fil​mo​wej ka​dry z ko​lej​ne​go prze​wro​tu w Uru​gwa​ju, nie wie​dząc do​kład​nie, kto prze​ciw​ko komu po​wstał i jaki jest praw​dzi​wy sens tych wy​da​rzeń. I choć nie moż​na po​wie​dzieć, by Sym​cha i Jo​na​tan Bas​sa​to​wie byli obo​jęt​ni na los swo​ich ży​dow​skich bra​ci, to tak​że on był dla nich jed​ną z tych spraw, któ​re jak da​le​ki i głu​chy grzmot prze​ta​cza​ją się gdzieś za ho​ry​zon​tem – przy​pad​ko​we chu​li​gań​skie prze​ja​wy ba​nal​ne​go ra​si​zmu, któ​re po​ja​wia​ją się i mi​ja​ją jak dzie​cię​ca odra. Zwłasz​cza w Niem​czech. – Boże dro​gi – wy​krzyk​nę​ła Sym​cha – czy kto​kol​wiek może za​kwe​stio​no​wać miej​sce ger​mań​skie​go du​cha w awan​gar​dzie świa​to​wej cy​wi​li​za​cji? A w ogó​le to po​roz​ma​wiaj​my o czymś przy​jem​niej​szym. Czy oglą​da​li pań​stwo ostat​ni film z Fre​dem Asta​ire’em? I czy pań​stwo wie​dzą, że jego praw​dzi​we na​zwi​sko brzmi Au​ster​litz, że ge​nial​ny Fred Asta​ire jest Ży​dem? Nie, nie oglą​da​li tego fil​mu – w Hong​kew nie ma kina. Tak więc ta na​wią​za​na przy sza​ba​so​wym sto​le świe​ża i nie​co dziw​na za​ży​łość mię​dzy bo​-

ga​ty​mi kup​ca​mi Bas​sa​ta​mi a ber​liń​skim mał​żeń​stwem ubo​giej na​uczy​ciel​ki Eli​sa​beth i dru​gie​go ogrod​ni​ka The​odo​ra We​iss​ber​ga roz​po​czę​ła się w spo​sób miły i nie​wy​mu​szo​ny. Przy​czy​ni​ła się do tego pani Bas​sat, któ​ra na​wet usia​dła przy for​te​pia​nie obok na​uczy​ciel​ki, by po​grać z nią na czte​ry ręce. Nic nie za​po​wia​da​ło, że tak miły po​czą​tek przy​nie​sie wkrót​ce cał​kiem od​mien​ny ko​niec. Star​sza słu​żą​ca, bar​dzo tęga Chin​ka, ra​do​śnie wbie​gła do po​ko​ju, na​chy​li​ła się do ucha go​spo​dy​ni i coś jej szep​nę​ła. Sym​cha Bas​sat ze​rwa​ła się, pro​mie​nie​jąc: – Na​resz​cie! Joni, sta​tek wresz​cie przy​pły​nął! Jo​na​tan wy​biegł, a go​spo​dy​ni za​czę​ła w pod​nie​ce​niu wy​ja​śniać: – To sta​ry han​dlo​wy part​ner mo​je​go męża. Wła​śnie przy​pły​nął przez Kobe z Nie​miec… Uro​czy, na​praw​dę uro​czy czło​wiek. Nie wąt​pię, że się pań​stwu spodo​ba. Po chwi​li pan Bas​sat wpro​wa​dził ro​ze​śmia​ne​go ge​ne​ra​ła We​hr​mach​tu ze swa​sty​ką na rę​ka​wie. Sym​cha spon​ta​nicz​nie pod​bie​gła do nie​go: – Co ja wi​dzę, Man​fred? Zo​sta​łeś ofi​ce​rem! Boże dro​gi, nasz Man​fred ofi​ce​rem! Ge​ne​rał strze​lił ob​ca​sa​mi i uniósł rękę w ofi​cjal​nym hi​tle​row​skim po​zdro​wie​niu, po czym otwo​rzył ra​mio​na, ob​jął go​spo​dy​nię i uca​ło​wał ją w oba po​licz​ki. – Nie po pro​stu ofi​ce​rem, ale ge​ne​ra​łem! Tyl​ko że tego ro​dza​ju szar​że zdo​by​wa się, nie​ste​ty, nie w bi​twach, lecz za biur​kiem. Co ro​bić, przy​ja​ciół​ko: tak​że my, biu​ro​kra​ci, mu​si​my na swój spo​sób uczest​ni​czyć w woj​nie! A woj​na zmie​nia wie​le rze​czy – nie tyl​ko gra​ni​ce pań​stwo​we, lecz i ubiór. Co po​wiesz, jest mi do twa​rzy? Z gra​cją mo​del​ki okrę​cił się na​oko​ło, a Sym​cha po​wie​dzia​ła ze śmie​chem: – Woj​na pa​su​je na cie​bie jak ulał! Co sły​chać u na​szych przy​ja​ciół, masz od nich ja​kieś do​bre wia​do​mo​ści? – Naj​lep​sza wia​do​mość jest taka, że otwo​rzy​li​śmy fi​lię w Pa​ry​żu. By​łem tam w ze​szłym mie​sią​cu – cu​dow​ne, za​chwy​ca​ją​ce mia​sto, w któ​rym czło​wiek czu​je się jak u sie​bie w domu! Te per​fu​my są wła​śnie stam​tąd. Pro​szę, to dla cie​bie. – Po czym z ele​ganc​kim i za​ra​zem żar​to​bli​wym trza​śnię​ciem ob​ca​sa​mi wrę​czył jej ozdob​nie opa​ko​wa​ne pu​de​łecz​ko: – Vo​ilà! Na​stą​pi​ła ba​nal​na wza​jem​na pre​zen​ta​cja, po​łą​czo​na z mi​łym za​sko​cze​niem, że pań​stwo We​iss​ber​go​wie przy​by​li z kró​lew​skie​go Dre​zna. Są​dząc po na​zwi​sku, nie​miec​cy Ży​dzi, praw​da? Nic nie szko​dzi, też tam mam wie​lu przy​ja​ciół Ży​dów. Zna​ją pań​stwo może Zim​mer​man​nów? Nie? Oka​za​ło się, że i oni są Ży​da​mi! To za​baw​ne: spo​ty​ka​łem w Niem​czech bar​dzo po​rząd​nych lu​dzi, któ​rzy na​gle od​kry​wa​li, że mają ży​dow​ską krew, a ni​g​dy tego nie po​dej​rze​wa​li! Nie​któ​rzy przy​ję​li to cięż​ko, ale co ro​bić – krew to krew! Pro​szę się nie ob​ra​żać, ja nic prze​ciw​ko wam nie mam, wprost prze​ciw​nie – na​wet was po​dzi​wiam. Ale mu​si​cie przy​znać, że spryt​nie się urzą​dzi​li​ście: wasi lu​dzie bu​du​ją dro​gi, pod​czas gdy nasi chłop​cy giną na fron​tach. Po​tem wam opo​wiem na ten te​mat fan​ta​stycz​ny ży​dow​ski ka​wał! Gość wca​le się nie za​in​te​re​so​wał, co ro​bią ci nie​miec​cy Ży​dzi w Szan​gha​ju, waż​niej​sza była dru​ga do​bra wia​do​mość. Ge​ne​rał przy​wiózł mia​no​wi​cie z Kobe do fir​my pana Bas​sa​ta pro​po​zy​cję znacz​ne​go zwięk​sze​nia do​staw pod wa​run​kiem, że eu​ro​pej​skie ban​ki w Szan​gha​ju otwo​rzą nową li​nię kre​dy​to​wą. Woj​na, pro​szę pań​stwa, woj​na! A woj​na się żywi cyną, chro​mem i su​ro​wym kau​czu​kiem, nie mó​wiąc o ro​pie naf​to​wej, praw​da? Wy​da​ło mu się to dow​cip​ne i ro​ze​śmiał się. – Woj​na żywi się ludź​mi – ci​cho wtrą​cił The​odor. – Och, to taka po​nu​ra sym​bo​li​ka. Nie​miec​cy Ży​dzi mają do tego skłon​ność. Naj​bar​dziej lu​-

bią fi​lo​zo​fo​wać i na​rze​kać na ist​nie​ją​ce po​rząd​ki. Nie mam na my​śli tu obec​nych, ale więk​szość wa​szych lu​dzi w Niem​czech to so​cjal​de​mo​kra​ci i na​wet ko​mu​ni​ści! Mam ra​cję? Pod​czas gdy tu​tej​si Ży​dzi są cał​kiem inni! Na​praw​dę pro​szę bez ura​zy, mam wśród wa​szych lu​dzi mi​lion part​ne​rów i przy​ja​ciół. Praw​da, Joni? – Jo​na​tan Bas​sat w mil​cze​niu uniósł ra​mio​na, naj​wy​raź​niej nie po​do​bał mu się kie​ru​nek, jaki przy​bra​ła roz​mo​wa. Ge​ne​rał szyb​ko zo​rien​to​wał się, że na​le​ży się wy​co​fać z tego grzą​skie​go te​re​nu, i we​so​ło pod​su​mo​wał: – Pro​za​icz​na praw​da po​le​ga na tym, że woj​na po​trze​bu​je su​row​ców stra​te​gicz​nych, tak jak ja te​raz po​trze​bu​ję po​rząd​ne​go kie​lisz​ka ko​nia​ku! Ach, jak przy​jem​nie po ca​łym tym mę​tli​ku w Eu​ro​pie znów spo​tkać sta​rych przy​ja​ciół w ich za​cisz​nym i go​ścin​nym gnieź​dzie! I ze wzru​sze​niem uca​ło​wał dłoń pani Bas​sat. Było coś bez​po​śred​nie​go, ale i głu​pio ha​ła​śli​we​go w tym prze​bra​nym w ge​ne​ral​ski mun​dur im​por​te​rze to​wa​rów, któ​ry​mi żywi się woj​na. Po​tem po​ja​wi​li się go​ście – świa​to​we ży​cie w Szan​gha​ju, jak mó​wi​ła go​spo​dy​ni, roz​po​czy​na​ło się póź​nym wie​czo​rem. Więk​szość sta​no​wi​li przed​sta​wi​cie​le du​żych nie​miec​kich firm i ich mał​żon​ki, było też dwóch chiń​skich ban​kie​rów z Sin​ga​pu​ru i je​den ja​poń​ski wyż​szy ofi​cer. To, co dzia​ło się póź​niej, po​zo​sta​ło w pa​mię​ci The​odo​ra jako stos po​dar​tych i zmie​sza​nych kar​tek – nie​wy​raź​ne i cha​otycz​ne wspo​mnie​nie słów, uśmie​chów, ka​wa​łów, miej​sco​wych plo​tek o za​rę​czy​nach i zdra​dach, po​je​dyn​czych zdań czy fraz. Ja​poń​czyk w ogó​le nie ro​zu​miał ka​wa​łów i gdy mu je tłu​ma​czo​no, uśmie​chał się i ki​wał gło​wą. Naj​pew​niej ro​bił to z uprzej​mo​ści, gdyż ja​poń​skie po​czu​cie śmiesz​no​ści dzie​li​ła od eu​ro​pej​skie​go od​le​głość rów​na tej, jaka le​ża​ła mię​dzy po​czu​ciem sub​tel​no​ści nie​miec​kie​go ge​ne​ra​ła a wszyst​kim tym, co głę​bo​ko i bo​le​śnie ra​ni​ło ży​dow​ską wraż​li​wość. The​odor sie​dział jak na szpil​kach, dwu​krot​nie zbie​rał się do wyj​ścia, ale Eli​sa​beth ści​snę​ła go za rękę: nie wy​pa​da, ko​cha​nie! A i sama Sym​cha Bas​sat, być może po​wo​do​wa​na pra​gnie​niem za​tar​cia wra​że​nia wy​wo​ła​ne​go pro​stac​ki​mi wy​po​wie​dzia​mi ge​ne​ra​ła, uda​rem​nia​ła wszel​kie pró​by po​że​gna​nia: – Nie ma mowy, ko​cha​ni, za chwi​lę Bia​ła Li​lia przy​nie​sie poncz! Tak się sta​ra od sa​me​go rana, wy​cho​dząc, zro​bi​li​by​ście jej wiel​ką przy​krość! Prze​cież mu​si​my się za​ba​wić, praw​da? Bia​ła Li​lia to była gru​ba słu​żą​ca, a dro​gi gość z Ber​li​na po trze​cim ko​nia​ku zgo​dził się sam usiąść przy for​te​pia​nie w celu za​gra​nia ma​łej noc​nej mu​zy​ki. I jak na do​staw​cę cyny wca​le nie grał naj​go​rzej, za​uwa​ży​ła w du​chu Eli​sa​beth. – Niech pan za​gra coś mod​ne​go, ge​ne​ra​le – ode​zwał się ktoś z go​ści. – Bo prze​cież moda do​cie​ra do na​szych pe​ry​fe​rii z dwu​let​nim opóź​nie​niem! – Bę​dzie​my tań​czyć! – do​da​ła we​so​ło go​spo​dy​ni. Naj​gor​sze było to, że ge​ne​rał, pra​gnąc po​zo​stać w cen​trum uwa​gi to​wa​rzy​stwa, przez ja​kiś dia​bel​ski przy​pa​dek wy​brał nie cał​kiem to, co sta​no​wi​ło​by przy​kład naj​now​szych eu​ro​pej​skich szla​gie​rów. Akom​pa​niu​jąc so​bie, za​śpie​wał sen​ty​men​tal​nie: In einer kle​inen Kon​di​to​rei Da sas​sen wir zwei Und tra​üm​ten vom Glück… Tak, to była do​kład​nie ta po trzy​kroć prze​klę​ta „mała cu​kier​nia”! Ta sama, w takt któ​rej wy​mi​gu​ją​cy się od woj​ny spry​cia​rze szli do pra​cy przy bu​do​wie dróg! W takt któ​rej miaż​dżo​no pal​ce ge​nial​ne​go fle​ci​sty Si​mo​na Zin​ne​ra!

The​odor nie po​czuł, jak krysz​ta​ło​wa szkla​necz​ka ze​śli​znę​ła się z ta​le​rzy​ka, opry​ska​ła pon​czem jego ubra​nie i roz​bi​ła się na pod​ło​dze. For​te​pian umilkł, ge​ne​rał od​wró​cił się zo​ba​czyć, co się sta​ło. Go​spo​dy​ni pod​bie​gła z ser​wet​ką w ręce. – Nic nie szko​dzi, pa​nie The​odo​rze! Dro​biazg, wszyst​ko się spie​rze. To nie zo​sta​wia śla​dów. – Zo​sta​wia – po​wie​dział The​odor z twa​rzą bia​łą jak ta ser​wet​ka. The​odor rzad​ko pił i może dla​te​go al​ko​hol tak szyb​ko po​szedł mu do gło​wy. Chwy​cił za rękę żonę i bru​tal​nie po​cią​gnął ją do drzwi, tro​chę śmiesz​ny w przy​krót​kich spodniach i ku​sej ma​ry​nar​ce cu​dze​go gar​ni​tu​ru. Ge​ne​rał ode​zwał się naj​życz​li​wiej w świe​cie: – Niech się pan nie mar​twi, mogę panu dać fan​ta​stycz​ny śro​dek wy​wa​bia​ją​cy wszel​kie pla​my! – Pa​nie ge​ne​ra​le, a czy może mnie pan po​ca​ło​wać w dupę? Tak po​wie​dział de​li​kat​ny, nie​śmia​ły The​odor We​iss​berg, czło​nek Pru​skiej Aka​de​mii Sztu​ki, opusz​cza​jąc go​ścin​ny dom. To był zwrot, któ​ry usły​szał w Da​chau od gór​ni​czych dzia​ła​czy związ​ko​wych. Go​spo​dy​ni za​mar​ła z otwar​ty​mi usta​mi, go​ście w zdu​mie​niu po​pa​trzy​li po so​bie.

36 Szedł za Hil​dą już pra​wie od go​dzi​ny, sta​ra​jąc się po​zo​stać nie​zau​wa​żo​nym. Nie było zresz​tą spe​cjal​nie trud​no skryć się w róż​no​barw​nym tłu​mie, któ​ry przez nie​mal całą dobę wy​peł​niał uli​ce ja​sno oświe​tlo​ne​go han​dlo​we​go i biu​ro​we​go cen​trum Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej. Hil​da tego dnia mu​sia​ła już skoń​czyć pra​cę, bo nie wy​glą​da​ło, żeby się do​kąd​kol​wiek spie​szy​ła – oglą​da​ła wy​sta​wy, przy​sta​wa​ła przy sto​iskach z ciu​cha​mi i dro​bia​zga​mi i prze​rzu​ca​ła je, ni​cze​go nie ku​pu​jąc. We​szła do per​fu​me​rii i dłu​go wy​bie​ra​ła szmin​kę. Po​tem wstą​pi​ła do księ​gar​ni fran​cu​skiej, otwo​rzy​ła jed​ną czy dwie książ​ki i prze​czy​ta​ła po parę zdań, ku​pi​ła ja​kiś żur​nal i wy​szła. Nan​king Road to dłu​ga i mę​czą​ca uli​ca; po chwi​li wa​ha​nia Hil​da we​szła do ka​wiar​ni wie​deń​skiej, żeby od​po​cząć i coś zjeść. Trud​no uwie​rzyć, ale moż​na tam było za​mó​wić pra​wie praw​dzi​wy tort Sa​che​ra lub owo​co​wy stru​del na cie​pło, nie gor​szy od tego, jaki po​da​wa​no w do​brych cza​sach na Kart​ner​stras​se. On po​zo​stał na ze​wnątrz, gdzie małe pro​sty​tut​ki za​cze​pia​ły cu​dzo​ziem​skich ma​ry​na​rzy, tar​mo​sząc ich za blu​zy: – Sa​ilor, sa​ilor-man! Short time two dol​lars, long time five dol​lars! Sa​ilor! Sa​ilor było ogól​nie przy​ję​tym okre​śle​niem obej​mu​ją​cym za​gra​nicz​nych ma​ry​na​rzy. Je​śli uwzględ​nić ofi​cjal​ny kurs wy​mia​ny, któ​ry jed​ne​mu ame​ry​kań​skie​mu do​la​ro​wi przy​pi​sał sześć szan​ghaj​skich, to ofer​ta była nad​zwy​czaj atrak​cyj​na: dwa szan​ghaj​skie do​la​ry za „krót​ką mi​łość”, a peł​ny asor​ty​ment usług za pięć. Po do​bi​ciu tar​gu ak​cja prze​no​si​ła się na we​wnętrz​ne po​dwór​ka na ty​łach so​lid​nych ka​mien​nych bu​dyn​ków. Tam miesz​kał chiń​ski per​so​nel ob​słu​gu​ją​cy to ogrom​ne mia​sto. Po​dwór​ka oto​czo​ne były pię​tro​wy​mi do​ma​mi miesz​kal​ny​mi, prze​waż​nie drew​nia​ny​mi i czę​ścio​wo spa​lo​ny​mi pod​czas ja​poń​skich bom​bar​do​wań. Ro​iło się tam od dzie​ci, na gan​kach sta​re ko​bie​ty sta​le coś go​to​wa​ły, wo​kół roz​wie​szo​ne​go pra​nia uno​sił się nie​zno​śny za​pach sma​żo​nej ce​bu​li i przy​pa​lo​ne​go ole​ju fi​stasz​ko​we​go. Tam też znaj​do​wa​ły się przy​byt​ki na​ło​gu, w któ​rych moż​na było do​stać faj​kę opium, tani al​ko​hol z prze​my​tu czy mi​łość na short lub long time. Te ciem​ne i śmier​dzą​ce nory były ofi​cjal​nie za​ka​za​ne i tę​pio​ne przez po​li​cję, ale nie​rzad​ko moż​na tam było spo​tkać sa​mych straż​ni​ków pra​wa w cha​rak​te​rze kon​su​men​tów lub wspól​ni​ków za​ka​za​ne​go biz​ne​su. Mło​dy czło​wiek, któ​ry śle​dził Hil​dę, za​glą​da​jąc ukrad​kiem przez okno ka​wiar​ni, by jej nie zgu​bić, był jej zna​jo​mym. Sta​rym zna​jo​mym. Kie​dyś zna​ła go pod imie​niem Wła​dek. Przy​naj​mniej tak przed​sta​wił się jej w Pa​ry​żu – wy​da​wa​ło się to te​raz ta​kie daw​ne i da​le​kie, jak​by było snem. Prze​by​wał w Szan​gha​ju już trze​ci mie​siąc i przez cały ten czas tar​ga​ły nim sprzecz​ne uczu​cia: to chciał z nią po​ga​dać, by się do​wie​dzieć ca​łej praw​dy, to ma​rzył tyl​ko o tym, by jej wy​mie​rzyć dwa po​licz​ki, po czym od​wró​ciw​szy się, na za​wsze znik​nąć z jej ży​cia. Wie​dział, że oba te po​my​sły są nie​wy​ko​nal​ne i ab​sur​dal​ne, cze​goś ta​kie​go nie wol​no mu było ro​bić. Po​dob​nie zresz​tą jak czymś ab​so​lut​nie nie​do​pusz​czal​nym i pod​le​ga​ją​cym ka​rze by​ło​by ja​kie​kol​wiek uczest​nic​two w pu​blicz​nych skan​da​lach czy awan​tu​rach. Wie​le rze​czy było tu dla nie​go za​ka​za​nych. I bar​dzo wie​lu mu​siał się wy​strze​gać. Naj​waż​niej​szą z nich, wręcz de​cy​du​ją​cą, było ujaw​nie​nie toż​sa​mo​ści. Tu, w Chi​nach, miał szwaj​car​ski pasz​port na na​zwi​sko Vin​cent. Tak też był za​re​je​stro​wa​ny w ja​poń​skiej ko​men​dan​tu​rze: swo​bod​nie prak​ty​ku​ją​cy dzien​ni​karz Jean-Lou Vin​cent. Ża​den Wła​dek!

O obec​no​ści pan​ny Hil​dy Braun w Szan​gha​ju do​wie​dział się z kro​ni​ki to​wa​rzy​skiej ga​zet, nie​rzad​ko zaj​mu​ją​cych się oso​bą tej cza​ru​ją​cej blond wal​ki​rii, któ​ra po​ja​wia​ła się na kok​taj​lach i przy​ję​ciach cha​ry​ta​tyw​nych to w to​wa​rzy​stwie swo​jej przy​ja​ciół​ki, ba​ro​no​wej von Dam​m​bach, to jako oso​bi​sta se​kre​tar​ka asy​stu​ją​ca jej mał​żon​ko​wi, ofi​cjal​ne​mu przed​sta​wi​cie​lo​wi Trze​ciej Rze​szy, ba​ro​no​wi Ot​to​ma​ro​wi von Dam​m​bach. Na żół​ta​wych stro​ni​cach miej​sco​wej pra​sy nie​trud​no było zna​leźć tak​że przej​rzy​ste alu​zje do bli​skich sto​sun​ków łą​czą​cych ją z ba​ro​nem. Gdy do​star​czy​cie​le plo​tek dla nie​zli​czo​nych szan​ghaj​skich bul​wa​ró​wek pró​bo​wa​li wy​py​ty​wać na ten te​mat ba​ro​no​wą, ta od​po​wia​da​ła im dźwięcz​nym śmie​chem. Żad​nej od​po​wie​dzi – tyl​ko śmiech, któ​ry pod​sy​cał przy​pusz​cze​nia, ale to, jak się wy​da​wa​ło, wca​le nie prze​szka​dza​ło ba​ro​no​wej. Naj​wy​raź​niej dys​po​no​wa​ła ona w tej kwe​stii in​for​ma​cja​mi z pierw​szej ręki. Od trzech mie​się​cy Szwaj​car Jean-Lou Vin​cent, swo​bod​nie prak​ty​ku​ją​cy ko​re​spon​dent pra​sy eu​ro​pej​skiej, krę​cił się po Szan​gha​ju, przy czym czę​sto, by nie rzec co​dzien​nie, za​glą​dał do za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa” przy North Si​chu​an Road. Wy​wo​ły​wał tam zdję​cia do re​por​ta​ży, któ​re po​tem wy​sy​łał w nie​zna​nym kie​run​ku. Nie​rzad​ko też do póź​ne​go wie​czo​ru to​wa​rzy​szył w tu​rze po oko​licz​nych lo​ka​lach Al​fre​do​wi Kle​in​bau​ero​wi, zna​ne​mu z upodo​ba​nia do ro​syj​skiej wód​ki. Przez cały czas nur​to​wa​ło go jed​no py​ta​nie: czy Hil​da Braun była w Pa​ry​żu ge​sta​pow​skim taj​nym agen​tem? Czy to ona po​in​for​mo​wa​ła po​li​cję o jego ad​re​sie, skut​kiem cze​go były areszt, prze​słu​cha​nia i wy​da​le​nie? Jaki był jej ukry​ty cel? Cze​mu pró​bo​wa​ła ucho​dzić za Ży​dów​kę, ucie​ki​nier​kę z na​zi​stow​skich Nie​miec, sko​ro te​raz pra​co​wa​ła w przed​sta​wi​ciel​stwie dy​plo​ma​tycz​nym tych sa​mych Nie​miec? Tych sa​mych, tyle że w od​le​gło​ści kil​ku​na​stu ty​się​cy ki​lo​me​trów na wschód. Moż​na przy​pusz​czać, że roz​po​czę​ła tu nową grę, z nową le​gen​dą i zmie​nio​nym ży​cio​ry​sem. Ży​dów​ka nie mo​gła być pra​cow​ni​cą ofi​cjal​ne​go nie​miec​kie​go przed​sta​wi​ciel​stwa, ale taj​ną agent​ką – cze​mu nie?! Zwłasz​cza je​śli się wie, że przed​sta​wi​cie​le dy​plo​ma​tycz​ni nie​rzad​ko znaj​do​wa​li się pod ob​ser​wa​cją for​mal​nie im pod​po​rząd​ko​wa​nych pod​wład​nych, nie​raz na​wet kie​row​ców czy niż​szych ran​gą funk​cjo​na​riu​szy am​ba​sa​dy – wpi​sy​wa​ło się to w ogól​nie przy​ję​tą prak​ty​kę nie​mal wszyst​kich służb spe​cjal​nych. Szedł za Hil​dą, gdy opu​ści​ła ka​wiar​nię i skie​ro​wa​ła się ku rze​ce. Tam jed​nak, na sa​mym skrzy​żo​wa​niu, przy sze​ro​kim i za​wsze świą​tecz​nie oży​wio​nym bul​wa​rze nad​brzeż​nym po​ło​żo​nym na pra​wym brze​gu rze​ki, któ​rej wody prze​ci​na​ły stat​ki, sznu​ry ho​low​ni​ków i cyr​ku​lu​ją​ce we wszyst​kich kie​run​kach nie​zli​czo​ne dżon​ki, mu​sia​ła się za​trzy​mać. Spo​ry ka​wa​łek za nią za​trzy​mał się też Jean-Lou, ten dziw​ny Szwaj​car o otwar​tej, chłop​skiej twa​rzy po​łu​dniow​ca. Inni prze​chod​nie tak​że zwol​ni​li kro​ku, a idą​cy za nimi prze​py​cha​li się do przo​du, by zo​ba​czyć, co się dzie​je. Z na​prze​ciw​ka, od stro​ny rze​ki su​nę​ła ku nim zwar​ta ścia​na lu​dzi – ludz​ki mur, nad któ​rym ko​ły​sa​ły się płó​cien​ne trans​pa​ren​ty i za​pi​sa​ne hie​ro​gli​fa​mi pro​ste tek​tu​ro​we plan​sze. Nie​wie​lu spo​śród spa​ce​ru​ją​cych bul​wa​rem Eu​ro​pej​czy​ków mo​gło od​czy​tać chiń​skie i ja​poń​skie na​pi​sy, ale były i tek​sty w ję​zy​ku an​giel​skim, któ​re wy​raź​nie okre​śla​ły cha​rak​ter de​mon​stra​cji: „Ja​poń​czy​cy precz, Chi​ny nie są ko​lo​nią!”, „Dość gra​bie​ży Chin!”, „Pra​cy i bez​pie​czeń​stwa!”, „Precz z woj​ną!”. Ma​ni​fe​stan​ci sta​no​wi​li mie​sza​ni​nę mło​dzie​ży stu​denc​kiej i ro​bot​ni​ków, lu​dzi młod​szych i star​szych, były też ko​bie​ty z dzieć​mi, po​rząd​nej miej​skiej odzie​ży to​wa​rzy​szy​ły dre​li​cho​we ubra​nia fre​ze​rów i tka​czek. Na przo​dzie kro​czy​ła im​po​nu​ją​ca gru​pa zna​mie​ni​tych star​ców – na​ukow​ców z miej​sco​we​go uni​wer​sy​te​tu, zna​nych in​te​lek​tu​-

ali​stów i bro​da​tych bud​dyj​skich teo​lo​gów. Ci ostat​ni swo​im wy​glą​dem i tra​dy​cyj​nym stro​jem przy​po​mi​na​li sta​re por​ce​la​no​we mi​nia​tu​ry z do​mo​wych mo​dli​tew​nych nisz – ale im, w od​róż​nie​niu od mą​drych nie​biań​skich star​ców, przy​świe​ca​ły na​der ziem​skie, po​li​tycz​ne ha​sła. Z dru​gie​go koń​ca nad​brzeż​ne​go bul​wa​ru, od stro​ny Ogro​du An​giel​skie​go, roz​le​gły się ogłu​sza​ją​ce po​li​cyj​ne gwizd​ki, tę​tent ko​pyt i ostrze​gaw​cze strza​ły. W chwi​lę po​tem chiń​scy kon​ni po​li​cjan​ci z miej​skie​go wy​dzia​łu bez​pie​czeń​stwa, utwo​rzo​ne​go i wspie​ra​ne​go przez ja​poń​ską ad​mi​ni​stra​cję woj​sko​wą, wdar​li się w tłum i za​czę​li go na oślep sma​gać skó​rza​ny​mi bi​cza​mi. Hil​da nie zo​rien​to​wa​ła się, jak wcią​gnię​ta przez ten ludz​ki ży​wioł zna​la​zła się w cen​trum cha​osu krzy​czą​cych, bi​ją​cych, ucie​ka​ją​cych, wśród tę​ten​tu koń​skich ko​pyt, po​li​cyj​nych gwizd​ków i strza​łów. Łań​cuch jeźdź​ców pró​bo​wał ze​pchnąć de​mon​stran​tów do tyłu, pie​si po​li​cjan​ci, uzbro​je​ni w bam​bu​so​we pał​ki, wa​li​li nimi, gdzie po​pad​nie, a ja​kiś po​li​cyj​ny do​wód​ca pró​bo​wał za​głu​szyć ogól​ny ha​łas ochry​płym wy​krzy​ki​wa​niem krót​kich, groź​nie brzmią​cych, chiń​skich ko​mend. Dwaj po​li​cjan​ci szar​pa​li mło​dą ko​bie​tę, któ​ra wy​ry​wa​ła im się i krzy​cza​ła, pod​czas gdy ucze​pio​na jej spód​ni​cy ma​lut​ka dziew​czyn​ka pła​ka​ła z prze​ra​że​nia. Je​den z po​li​cjan​tów ze zło​ścią ją po​pchnął i mała upa​dła na as​falt. W tym mo​men​cie Hil​da rzu​ci​ła się do niej, wy​ry​wa​jąc nie​mal wprost spod ko​pyt koni. Kon​ny po​li​cjant na​chy​lił się z sio​dła i szarp​nął ją, roz​ry​wa​jąc rę​kaw, pod​czas gdy Hil​da de​spe​rac​ko bro​ni​ła sie​bie i dziec​ka ku​ła​ka​mi i prze​kleń​stwa​mi we wszyst​kich zna​nych jej eu​ro​pej​skich ję​zy​kach. Inny jeź​dziec chwy​cił dziew​czy​nę za wło​sy i moc​no po​cią​gnął. W tym mo​men​cie czło​wiek, któ​ry przez cały czas ją śle​dził – Szwaj​car Jean-Lou Vin​cent – zła​pał go za rękę, szarp​nął i ścią​gnął z sio​dła. Po​li​cjant zwa​lił się na zie​mię, ale za​raz sko​czył na nogi i pod​niósł pał​kę, co zmu​si​ło nie​spo​dzie​wa​ne​go obroń​cę Hil​dy do po​now​ne​go uzie​mie​nia go za po​mo​cą pra​we​go sier​po​we​go. Hil​da, przy​tu​la​jąc pła​czą​ce dziec​ko, pod​nio​sła wzrok i onie​mia​ła ze zdu​mie​nia: przed nią, obe​rwa​ny i zdy​sza​ny, stał ten sam mło​dy czło​wiek z Pa​ry​ża, któ​ry wy​my​ślił so​bie imię Wła​dek. On sam we wła​snej oso​bie! – Wła​dek, to ty? – le​d​wie uda​ło jej się wy​mó​wić. Nie zdą​żył od​po​wie​dzieć na to bez​sen​sow​ne py​ta​nie, bo po​li​cjant, ni​ski i prze​stra​szo​ny czło​wie​czek, znów się pod​niósł i wła​śnie się​gał do ka​bu​ry po pi​sto​let. Dla​te​go też na​le​ża​ło po​now​nie za​sto​so​wać sztu​kę bok​su.

37 Bia​łe po​miesz​cze​nie z jed​nym za​kra​to​wa​nym oknem wy​peł​niał tłum aresz​to​wa​nych de​mon​stran​tów. Kil​ka​dzie​siąt osób, męż​czyzn i ko​biet, sie​dzia​ło na drew​nia​nych ław​kach lub bez​po​śred​nio na pod​ło​dze i ci​cho do sie​bie szep​ta​ło. Gdy nie​co bru​tal​nie we​pchnię​to do środ​ka Hil​dę i Wład​ka, wszy​scy za​mil​kli, choć trud​no było przy​pusz​czać, by ci Eu​ro​pej​czy​cy co​kol​wiek ro​zu​mie​li. Wszyst​kie ław​ki były za​ję​te i Wła​dek, ro​zej​rzaw​szy się, przy​siadł pod ścia​ną, w naj​mniej​szym stop​niu nie in​te​re​su​jąc się swo​ją to​wa​rzysz​ką. Hil​da za​wa​ha​ła się i w koń​cu po​kor​nie ulo​ko​wa​ła się obok nie​go na brud​nej ce​men​to​wej pod​ło​dze, peł​nej nie​do​pał​ków i łu​pin fi​stasz​ków. Pa​no​wa​ło mię​dzy nimi ja​kieś na​pię​cie, kil​ka​krot​nie rzu​ca​ła na nie​go wy​cze​ku​ją​ce spoj​rze​nie z na​dzie​ją, że się ode​zwie, ale on za każ​dym ra​zem od​wra​cał gło​wę, po​sęp​ny i nie​życz​li​wy. Znów na nie​go zer​k​nę​ła: nie, nic się nie zmie​nił, przy​naj​mniej ze​wnętrz​nie, ale nie był to już tam​ten we​so​ły i przy​ja​ciel​ski chło​pak z Pa​ry​ża, któ​ry hoj​nie po​da​ro​wał jej ka​te​drę No​tre Damę. Hil​da do​my​śla​ła się, jaki może być po​wód jego wro​giej po​sta​wy, ale ani miej​sce, ani pora nie sprzy​ja​ły wy​ja​śnia​niu ab​sur​dal​nych sy​tu​acji. A jej sy​tu​acja była bar​dziej niż ab​sur​dal​na, nie​lo​gicz​na, nie​praw​do​po​dob​na: woj​na spla​ta​ła swo​je pa​ra​dok​sal​ne de​se​nie, a los Hil​dy był tyl​ko skrom​ną ni​tecz​ką w tym skom​pli​ko​wa​nym wzo​rze. – Nie po​wie​dzia​łeś mi, co tu​taj ro​bisz – ode​zwa​ła się wresz​cie. – A ty? – od​parł po​nu​ro, nie pa​trząc na nią. – Ty co tu​taj ro​bisz? – Nie to, co my​ślisz. – Co two​im zda​niem my​ślę? – Po raz pierw​szy od​wró​cił się do niej i ostro spy​tał: – To ty da​łaś po​li​cji ad​res mo​je​go pa​ry​skie​go miesz​ka​nia? Ty, praw​da?! Nikt poza tobą nie wie​dział, gdzie miesz​kam. Nikt! Na​wet to​wa​rzy​sze z Hisz​pa​nii… Po​pa​trza​ła na nie​go w osłu​pie​niu, otwo​rzy​ła usta, ale nie wy​da​ła żad​ne​go dźwię​ku. To oskar​że​nie było ta​kie krzyw​dzą​ce i bez​sen​sow​ne, że Hil​da nie mo​gła zna​leźć słów, by za​pro​te​sto​wać. Tym ra​zem ona na​bra​ła ocho​ty na spo​licz​ko​wa​nie go – za​raz tu​taj, w tej sali peł​nej aresz​to​wa​nych de​mon​stran​tów. W tym mo​men​cie wszedł ja​kiś sze​re​go​wy po​li​cjant, ro​zej​rzał się i rzekł ła​god​nie, wska​zu​jąc na sie​dzą​cą na pod​ło​dze dwój​kę Eu​ro​pej​czy​ków: – Wy dwo​je. Pro​szę ze mną. Mały po​kój biu​ro​wy był po​rząd​nie za​dy​mio​ny – trosz​czył się o to sam szef, ka​pi​tan po​li​cji miej​skiej z żół​ty​mi od ni​ko​ty​ny pal​ca​mi. Chci​wie pa​lił, sie​dząc pod kwa​dra​to​wą pla​mą na ścia​nie, gdzie pew​nie kie​dyś wi​siał czyjś por​tret, za​stą​pio​ny te​raz mniej​szym od nie​go ko​lo​ro​wym wi​do​kiem pe​kiń​skie​go Za​ka​za​ne​go Mia​sta. Ka​pi​tan ce​dził dym przez brą​zo​we zęby i kart​ko​wał szwaj​car​ski pasz​port aresz​tan​ta, po​dejrz​li​wie przy​glą​da​jąc się gra​nicz​nym pie​czę​ciom. Pa​no​wa​ło cięż​kie mil​cze​nie. Hil​da i Wła​dek sie​dzie​li przed biur​kiem na drew​nia​nych krze​seł​kach w ocze​ki​wa​niu na dal​szy los. Za​dzwo​nił te​le​fon, ka​pi​tan pod​niósł słu​chaw​kę, ko​goś wy​słu​chał, po czym rzu​cił coś po chiń​sku i roz​łą​czył się. Do​pie​ro wte​dy pod​niósł wzrok i po​wie​dział pra​wie bez​błęd​ną an​gielsz​czy​zną: – Ofi​cjal​na mi​sja po​twier​dza, że jest pani ich pra​cow​ni​kiem. Tak więc spra​wę pani toż​sa​mo​ści mamy wy​ja​śnio​ną. Czy chce pani coś do​dać dla swo​je​go uspra​wie​dli​wie​nia?

– Nie mam się z cze​go uspra​wie​dli​wiać. Po​wtó​rzę po raz set​ny to samo: wa​sza po​li​cja za​cho​wy​wa​ła się obrzy​dli​wie, pa​nie… po​li​cjan​cie. – Ka​pi​ta​nie – po​mógł jej. – Tak, do​brze, ka​pi​ta​nie. To była po​ko​jo​wa de​mon​stra​cja, tam były też dzie​ci! Po​wie​dzia​łam i po​wta​rzam: ja tego tak nie zo​sta​wię i za​wia​do​mię ba​ro​na von Dam​m​ba​cha o wszyst​kim, co się zda​rzy​ło, łącz​nie z naj​mniej​szy​mi i naj​bar​dziej kom​pro​mi​tu​ją​cy​mi szcze​gó​ła​mi! – To pani pra​wo. A na​szym pra​wem jest za​trzy​mać pa​nią w aresz​cie przez trzy doby. W cią​gu tego cza​su po​sta​ra​my się zła​pać tego, kto ukradł pani to​reb​kę. Choć, szcze​rze mó​wiąc, nie wią​zał​bym z tym szcze​gól​nych na​dziei. Kra​dzież wła​sno​ści pry​wat​nej to szcze​gól​ny przy​pa​dek, a to, że jest pani oby​wa​tel​ką nie​miec​ką, nie zwal​nia pani od od​po​wie​dzial​no​ści. Trzy doby! Chy​ba że się wtrą​ci pro​ku​ra​tu​ra, cze​go bym pani nie ży​czył. Z za​wzię​to​ścią uka​ra​nej uczen​ni​cy ucię​ła: – Do​brze, po​sie​dzę trzy doby! Na​wet z wiel​ką przy​jem​no​ścią po​sie​dzę, żeby po​szło w pię​ty tym idio​tom z wa​szej po​li​cji! Szef pod​niósł cięż​kie po​wie​ki, wbił wzrok w Hil​dę i wresz​cie po​wie​dział obo​jęt​nym to​nem: – Za aro​ganc​kie za​cho​wa​nie może pani do​stać jesz​cze trzy. – Ra​zem sześć. A po​tem? – A po​tem – wtrą​cił się Wła​dek po fran​cu​sku – po​cze​kam na cie​bie przy wyj​ściu i tak urzą​dzę, że​byś na całe ży​cie za​pa​mię​ta​ła! Nie draż​nij sze​fa, mu​si​my się stąd jak naj​prę​dzej wy​rwać. – To się wy​ry​waj, ty li​zu​sie! – Pa​trz​cie no, bo​ha​ter​ka na​ro​do​wa! Jo​an​na d’Arc! Czy jak tam u was było? Brun​hil​da? – Pro​szę nie roz​ma​wiać mię​dzy sobą i nie mar​no​wać mi cza​su! – prze​rwał im szef i znów za​brał się do pasz​por​tu. – Dżan Lu… – Czy​ta się Zan Lu… – Wiem, jak się czy​ta… We​nsien… Wen Xian… Do​brze wy​ma​wiam? – Do​sko​na​le. Wen Xian! Ma pan taki ak​cent, jak​by się pan uro​dził nad Je​zio​rem Ge​new​skim. – A pan gdzie się uro​dził? – W Lo​zan​nie, tam jest na​pi​sa​ne. – A gdzie jest to je​zio​ro? – Wciąż w tym sa​mym miej​scu. Nie wiem, czy mi pan uwie​rzy, ale Je​zio​ro Ge​new​skie jest pod Ge​ne​wą. Jak do​tąd, w Szwaj​ca​rii. Szef przy​jął na wia​rę to stwier​dze​nie i po​pchnął do nie​go kart​kę, drob​no za​pi​sa​ną chiń​ski​mi hie​ro​gli​fa​mi. – Pro​szę tu pod​pi​sać, pa​nie Wen Xian. – To jest po chiń​sku, a ja nie mogę się po​chwa​lić zna​jo​mo​ścią wa​szych hie​ro​gli​fów. – Ni​niej​szym przy​zna​je się pan – wy​ja​śnił mu cier​pli​wie ko​men​dant – do po​bi​cia funk​cjo​na​riu​sza pań​stwo​we​go. Tu pro​szę pod​pi​sać. Przed za​nu​rze​niem pió​ra w ka​ła​ma​rzu Wła​dek po​dra​pał się w gło​wę, po czym ro​zej​rzaw​szy się, po​wie​dział przy​jaź​nie: – Coś panu po​wiem. Co było, to było, nie ma co ro​bić afe​ry. Tu je​ste​śmy sami swoi, pra​wie się za​przy​jaź​ni​li​śmy. Może za​ła​tw​my spra​wę po przy​ja​ciel​sku, co pan na to? Sam pan wie, jaką sym​pa​tią cie​szy się w Szwaj​ca​rii szan​ghaj​ska po​li​cja! My​ślę, że to po​win​no wy​star​-

czyć! Się​gnął do kie​sze​ni swo​jej wy​mię​tej na wpół woj​sko​wej ko​szu​li i prze​su​nął w stro​nę po​li​cjan​ta bank​not o war​to​ści pięć​dzie​się​ciu szan​ghaj​skich do​la​rów. Ten z za​wo​do​wym re​flek​sem wrzu​cił go do szu​fla​dy. – No pro​szę, jak szyb​ko przy​po​mniał pan so​bie po​ło​wę hie​ro​gli​fów! A dru​ga po​ło​wa? Wła​dek prze​szu​kał kie​sze​nie i bez​rad​nie zwró​cił się do Hil​dy po fran​cu​sku: – Mo​gła​byś mi po​ży​czyć resz​tę chiń​skie​go słow​ni​ka? – Przy​kro mi, ale prze​cież wiesz, że je​stem bez to​reb​ki. A poza tym ta spra​wa w ogó​le mnie nie in​te​re​su​je. Prze​cież zo​sta​ję na trzy dni w aresz​cie! – Na sześć – po​pra​wił ją Wła​dek. – Niech bę​dzie sześć. Przy​naj​mniej świat się do​wie, co się dzie​je w Szan​gha​ju! – Bądź spo​koj​na, świat się o ni​czym nie do​wie. Na​wet o bo​ha​ter​stwie Brun​hil​dy, od​by​wa​ją​cej sześć dni aresz​tu wraz z za​wszo​ny​mi drob​ny​mi zło​dziej​ka​mi i pro​sty​tut​ka​mi, cho​ry​mi na par​chy… – to mu się wy​da​ło nie​wy​star​cza​ją​ce, do​dał więc w na​tchnie​niu: – i na sy​fi​lis! I na trąd! Hil​da wzdry​gnę​ła się, czu​jąc swę​dze​nie ca​łe​go cia​ła, i w jed​nej chwi​li stra​ci​ła swój bo​jo​wy wy​gląd. – No już do​brze, prze​stań. Więc co mamy ro​bić? Wła​dek od​wró​cił się do po​li​cjan​ta i rzekł naj​bar​dziej prze​ko​nu​ją​cym to​nem: – Pro​po​nu​ję, że​by​śmy się do​ga​da​li jak cy​wi​li​zo​wa​ni lu​dzie. Daję panu moje sło​wo ho​no​ru, że ju​tro przy​nio​sę pięć​dzie​siąt do​la​rów. – Dla mnie, pa​nie… – spoj​rzał na pasz​port – pa​nie Wen Xian, pań​skie sło​wo ho​no​ru jest bez​cen​ne, ale pro​szę pa​mię​tać, że pasz​port zo​sta​nie u mnie. – Pasz​port? Tyl​ko po moim tru​pie! – Cze​mu od razu tru​py? Je​ste​śmy cy​wi​li​zo​wa​ny​mi ludź​mi, sam pan po​wie​dział. A pasz​port i tak mu​szę za​trzy​mać. Ta​kie są prze​pi​sy. Zo​sta​nie on panu zwró​co​ny dro​gą urzę​do​wą. Ja​kie pan ma wiecz​ne pió​ro? Wła​dek roz​pro​mie​nił się, nie przy​szło mu to do gło​wy. – Mont Blanc. Zło​ta sta​lów​ka, osiem​na​ście ka​ra​tów. Daję je panu w pre​zen​cie jako przy​ja​ciel​ską pa​miąt​kę. Pro​szę nie od​ma​wiać, zro​bił​by mi pan przy​krość! Szef wziął pió​ro, zdjął za​kręt​kę i rzu​ciw​szy scep​tycz​ne spoj​rze​nie na sta​lów​kę, by spraw​dzić pró​bę zło​ta, zro​bił parę kre​sek na bia​łej kart​ce. Wła​dek za​uwa​żył z en​tu​zja​zmem: – Sam pan wi​dzi: pi​sze! – Do​brze, wie​rzę, że ju​tro przy​nie​sie pan pie​nią​dze. Pa​nien​ko, mam na​dzie​ję, że po​dob​ny in​cy​dent już się nie po​wtó​rzy. Pro​szę w na​szym imie​niu prze​ka​zać panu ba​ro​no​wi wy​ra​zy sza​cun​ku. Hil​da ski​nę​ła w mil​cze​niu gło​wą, pod​czas gdy po​li​cjant znów za​czął prze​glą​dać szwaj​car​ski pasz​port. Wła​dek błęd​nie oce​nił to za​in​te​re​so​wa​nie i wy​cią​gnął rękę, bo prze​cież do​dat​ko​wo po​parł swo​ją przy​jaźń pió​rem Mont Blanc, osiem​na​ście ka​ra​tów. Tym​cza​sem szef po​ło​żył dłoń na do​ku​men​cie. – A pasz​port? – spy​tał bez​rad​nie aresz​tant. – Tak, jak mó​wi​łem: zo​sta​nie zwró​co​ny dro​gą urzę​do​wą. Jest pan wol​ny, pa​nie… pa​nie… – Wen Xian! – wrza​snął Wła​dek, ze​rwał się z miej​sca i po​ma​sze​ro​wał ku drzwiom.

– Za​raz, za​raz!… Zo​sta​wisz mnie tu​taj? – za​wo​ła​ła z prze​stra​chem Hil​da, któ​ra jesz​cze mi​nu​tę wcze​śniej upie​ra​ła się, by spę​dzić sześć bo​ha​ter​skich dni w aresz​cie Szan​ghaj​skiej po​li​cji. Nie​chęt​nie za​wró​cił, zła​pał ją za rękę i dość bru​tal​nie po​cią​gnął za sobą. Cze​ka​li na sa​mo​chód nie​miec​kie​go przed​sta​wi​ciel​stwa dy​plo​ma​tycz​ne​go, sie​dząc wprost na chod​ni​ku przed ko​mi​sa​ria​tem. Hil​da mil​cza​ła, Wła​dek ze zło​ścią za​cią​gał się pa​pie​ro​sem. – Po​wiesz mi te​raz, kim je​steś? – spy​tał wresz​cie. – Je​stem tą samą oso​bą, co w Pa​ry​żu. Tą samą, przy​się​gam. Ale to wszyst​ko jest bar​dzo skom​pli​ko​wa​ne. Na​wet nie masz po​ję​cia, jak bar​dzo. To była dla mnie je​dy​na szan​sa ra​tun​ku. Ro​zu​miesz? – Nie. I na​wet nie pró​bu​ję. Je​steś na utrzy​ma​niu ge​sta​po? – Boże, co za bred​nie! – Cie​kaw je​stem, ja​kim cu​dem Ży​dów​ce – je​śli rze​czy​wi​ście nią je​steś – uda​ło się po​zy​skać za​ufa​nie tych na​zi​stow​skich ban​dy​tów? – Je​śli masz na my​śli ba​ro​na, to on wca​le nie jest ban​dy​tą, tyl​ko mi​łym star​szym pa​nem, któ​ry bar​dzo dużo dla mnie zro​bił. – W za​mian… za co? – Chiń​ski kli​mat naj​wy​raź​niej d nie słu​ży, prze​stań ga​dać głup​stwa! Po pro​stu z mo​je​go pasz​por​tu nie wi​dać, że ro​dzi​ce byli prze​chrzczo​ny​mi Ży​da​mi. Opo​wia​da​łam ci, jak zmie​ni​li​śmy na​zwi​sko z Braun​feld na Braun. I jak nie​mal przy​pad​kiem uda​ło mi się wy​rwać z Nie​miec… Żeby te​raz tra​fić tu​taj jak śliw​ka w kom​pot! A może za​po​mnia​łeś? – Ni​cze​go nie za​po​mnia​łem. I co da​lej? – Kto jak kto, ale ty na pew​no masz wła​sną opi​nię na te​mat oce​nia​nia lu​dzi we​dług ich pasz​por​tów. Praw​da, pa​nie Szwaj​ca​rze? Uda​ło mi się wy​cią​gnąć do​bry los, ale nie wiem, jak dłu​go bę​dzie to trwa​ło*.. I słu​chaj, Wła​dek, to wszyst​ko musi zo​stać mię​dzy nami. Je​śli się do​wie​dzą, to je​stem skoń​czo​na! Dłu​go mil​czał, aż wresz​cie spy​tał nie​uf​nie: – Więc w Pa​ry​żu nie da​łaś po​li​cji mo​je​go ad​re​su? – Boże, co za non​sens! Nie! Nie, nie i jesz​cze raz nie! Uwierz mi! – Za wcze​śnie, że​bym ci uwie​rzył. Mu​szę naj​pierw wie​dzieć, kim na​praw​dę je​steś. – A ty kim na​praw​dę je​steś? – Też je​stem tym sa​mym, co w Pa​ry​żu. Je​śli pa​mię​tasz. – Pa​mię​tam. Po​li​glo​ta, któ​ry rap​tow​nie znik​nął bez śla​du i ni​g​dy wię​cej nie dał zna​ku ży​cia. Z ca​łej tej afe​ry z po​li​cją do​wie​dzia​łam się tyl​ko, że zaj​mo​wa​łeś się czymś nie​zgod​nym z pra​wem. – Bar​dzo je​stem cie​kaw, jak się o tym do​wie​dzia​łaś, sko​ro przez cały czas po​stę​po​wa​łem ab​so​lut​nie zgod​nie z prze​pi​sa​mi. – Tere-fere kuku! Czech, Po​lak, Por​tu​gal​czyk. Te​raz na​gle uro​dzi​łeś się w Lo​zan​nie. Je​stem szczę​śli​wa, że znam po​rząd​ne​go oby​wa​te​la szwaj​car​skie​go, któ​ry przez cały czas po​stę​pu​je ab​so​lut​nie zgod​nie z prze​pi​sa​mi. Pew​nie je​steś skrom​nym pro​du​cen​tem se​rów. Albo cze​goś in​ne​go. W każ​dym ra​zie cze​goś ab​so​lut​nie zgod​ne​go z prze​pi​sa​mi. A ja, idiot​ka, stra​ci​łam dla cie​bie gło​wę jak bez​dom​ny pie​sek! Wła​dek dłu​go mil​czał, aż wresz​cie oskar​ży​ciel​sko wy​cią​gnął ku niej pa​lec i rzekł z po​nu​rą

wście​kło​ścią: – Je​śli chcesz wie​dzieć, to ja też do​sta​łem na two​im punk​cie szmer​gla! I to ja​kie​go! – Splu​nął w ulicz​ny kurz i de​mon​stra​cyj​nie dłu​go roz​cie​rał plwo​ci​nę swo​im cięż​kim, woj​sko​wym bu​cio​rem. – W grun​cie rze​czy ta​kie​go so​bie, ale w każ​dym ra​zie… my​śla​łem o to​bie tak​że wte​dy, kie​dy już nie by​łem w Pa​ry​żu. – Tyl​ko gdzie? – Gdzieś. Nie​waż​ne. Ale nie mo​głem się z tobą skon​tak​to​wać, nie było jak. Zresz​tą, do dia​bła, prze​cież ja na​wet nie wie​dzia​łem, gdzie miesz​kasz. – Te​raz już wiesz. Ale nie wy​da​je mi się, że​byś był tym sa​mym chło​pa​kiem, któ​ry rzu​cał buty z pa​ry​skich mo​stów. – I ty już nie je​steś tam​tą za​hu​ka​ną dziew​czy​ną, któ​ra nie mia​ła pie​nię​dzy na​wet na ba​giet​kę z szyn​ką… Opo​wiesz mi, co się sta​ło z… two​imi ży​dow​ski​mi pro​ble​ma​mi? Z od​mo​wą tych kre​ty​nów na udzie​le​nie ci pra​wa azy​lu? Jak tu się do​sta​łaś? Ja​kim cu​dem zo​sta​łaś se​kre​tar​ką tego na​zi​sty? – Nie od​po​wia​dam na wię​cej niż trzy py​ta​nia na​raz. Nie te​raz. I nie tu​taj. Za​wsze mo​żesz do mnie za​dzwo​nić. Mam dziw​ne wra​że​nie, że nie mó​wię ci nic no​we​go. – Zga​dłaś, sto razy bra​łem do ręki słu​chaw​kę i re​zy​gno​wa​łem. Ja​sne, za​dzwo​nię. Ale nie za​po​mi​naj, że je​steś moją dłuż​nicz​ką: dziś stra​ci​łem przez cie​bie pół dniów​ki. I pięć​dzie​siąt do​la​rów. – Sto, je​śli do​brze zro​zu​mia​łam. – Te dru​gie pięć​dzie​siąt za​pła​cisz ty. – Kto za​pro​po​no​wał ła​pów​kę, ten niech ją pła​ci. Nie chcę uczest​ni​czyć w ko​rum​po​wa​niu Pod​nieb​ne​go Ce​sar​stwa! Za to, że oszczę​dzi​łeś mi sze​ściu dni aresz​tu, mogę wnieść do tej trans​ak​cji sumę jed​ne​go do​la​ra. Szan​ghaj​skie​go. I ani cen​ta wię​cej! – Tak? To ty mnie w to wszyst​ko wro​bi​łaś. Na two​im miej​scu wziął​bym na sie​bie w imie​niu Trze​ciej Rze​szy całe te sto do​la​rów! – Więc weź na sie​bie, wła​śnie o tym mó​wię! Oczy​wi​ście je​śli masz pie​nią​dze. Je​śli nie, mogę ci po​ży​czyć. A gdzie ty wła​ści​wie pra​cu​jesz? Tyl​ko szcze​rze! Przez chwi​lę mil​czał, pró​bu​jąc jak naj​bar​dziej prze​ko​nu​ją​co sfor​mu​ło​wać swo​ją od​po​wiedź: – W tej chwi​li je​stem wol​nym strzel​cem. – Mó​wisz to tak, jak​byś w Pa​ry​żu był se​na​to​rem. I od jak daw​na je​steś tu​taj… wol​nym strzel​cem? – Od trzech mie​się​cy. I już znam pięć słów po chiń​sku. – Mó​wi​łam: po​li​glo​ta! – Przez chwi​lę mil​cza​ła w za​my​śle​niu, za​wa​ha​ła się i spy​ta​ła: – A wiesz, o co mnie spy​ta​ła por​tier​ka, ta gru​ba, chy​ba ją pa​mię​tasz, kie​dy cię aresz​to​wa​no? Spy​ta​ła, czy nie je​steś nie​miec​kim szpie​giem. – Nie, zde​cy​do​wa​nie nie je​stem. – Co do nie​miec​kie​go szpie​ga to ci wie​rzę na sto pro​cent. Wiem to z całą pew​no​ścią. Ale wiem tak​że, że ani razu nie po​wie​dzia​łeś mi praw​dy. Te​raz, kie​dy skoń​czysz ze swo​im szwaj​car​skim okre​sem, nie za​cznij mi wma​wiać, że je​steś Se​ne​gal​czy​kiem… Ja zresz​tą za​wsze twier​dzi​łam, że szwaj​car​scy se​ro​wa​rzy przed opusz​cze​niem ba​có​wek po​win​ni przejść kurs do​brych ma​nier. Nie my​śla​łeś o tym, żeby mi za​pro​po​no​wać pa​pie​ro​sa? Wła​dek go​rącz​ko​wo za​czął prze​szu​ki​wać kie​sze​nie ko​szu​li i wy​cią​gnął po​gnie​cio​ną pacz​kę. Hil​da ze zdzi​wie​niem spoj​rza​ła na mięk​kie​go, na wpół pu​ste​go pa​pie​ro​sa, po czym ze stra​-

chem od​sko​czy​ła przed ogrom​nym pło​mie​niem, któ​ry wy​buchł z żoł​nier​skiej ben​zy​no​wej za​pal​nicz​ki. – Ale za​pal​nicz​ka! W ra​zie woj​ny mo​gła​by speł​niać też funk​cję mio​ta​cza ognia. – Praw​da? – po​wie​dział z roz​tar​gnie​niem i na​gle ni stąd, ni zo​wąd za​py​tał: – Ja​kim czło​wie​kiem jest ten twój ba​ron? – Dla​cze​go? Też się na​czy​ta​łeś tych bred​ni w ga​ze​tach? – Nie py​tam o two​je spra​wy oso​bi​ste. To mnie nie in​te​re​su​je… Py​tam o coś in​ne​go: czy on po​dzie​la two​je po​glą​dy… na przy​kład na nie​ja​kie​go Adol​fa Schic​kl​gru​be​ra, bar​dziej zna​ne​go jako Hi​tler? Czy roz​ma​wia​cie o ta​kich spra​wach? – Nie je​stem pew​na, czy po​wi​nien o tym roz​ma​wiać z se​kre​tar​ką. Dla​cze​go py​tasz? Chcesz mi coś o nim po​wie​dzieć? My​ślę, że wiem o nim wszyst​ko. – Tak są​dzisz? – rzu​cił, pod​czas gdy jego my​śli błą​dzi​ły gdzieś da​le​ko. Bez​myśl​nie mach​nął ręką. – Zresz​tą to nie​waż​ne. Wsta​ła. – No, jest sa​mo​chód. Prze​pra​szam za to za​mie​sza​nie, Wen Xian. Mimo wszyst​ko nie masz po​ję​cia, jak się cie​szę, że cię zno​wu spo​tka​łam… Za​dzwo​nisz kie​dyś do mnie, praw​da? Pro​szę cię, za​dzwoń! Chcia​ła go po​ca​ło​wać w nie​go​lo​ny od kil​ku dni po​li​czek, ale się od​su​nął. Obok za​trzy​mał się czar​ny opel z hi​tle​row​skim pro​por​czy​kiem na le​wym błot​ni​ku – oso​bi​sty sa​mo​chód eks​ce​len​cji ba​ro​na von Dam​m​ba​cha. Ści​ska​jąc w zę​bach pa​pie​ro​sa i mru​żąc oko przed ostrym dy​mem, Wła​dek dłu​go pa​trzył za czar​ną li​mu​zy​ną, do​pó​ki nie znik​nę​ła w po​to​ku riksz, ro​we​rów i au​to​bu​sów. War​tow​nik przy wej​ściu do ko​men​dy uśmiech​nął się i po​wie​dział: – Pięk​ny, bar​dzo pięk​ny lej​di! Yes-yes!

38 Se​kre​tar​ka sir Wa​sh​bur​na zna​czą​co spoj​rza​ła na swój ręcz​ny ze​ga​rek i z nie​ukry​wa​nym zdzi​wie​niem po​pa​trza​ła na sto​ją​ce​go przed nią męż​czy​znę w roz​pię​tej kurt​ce mun​du​ro​wej i wiel​kich jak ło​dzie woj​sko​wych bu​tach. – Mi​ster Vin​cent, to nie moja spra​wa, ale po​zwo​lę so​bie zwró​cić panu uwa​gę, że lord nie przy​wykł, by jego pod​wład​ni się spóź​nia​li. Te​raz z ko​lei zdzi​wił się mi​ster Vin​cent: – Pod​wład​ni? Po​słu​chaj, moja pan​no, ja nie je​stem pod​wład​nym lor​da z trzech po​wo​dów. Co naj​mniej trzech! Po pierw​sze dla​te​go, że nie je​stem sze​re​gow​cem naj​ja​śniej​szych bry​tyj​skich wojsk ko​lo​nial​nych, tyl​ko swo​bod​nie prak​ty​ku​ją​cym dzien​ni​ka​rzem. Po dru​gie nie je​stem oby​wa​te​lem bry​tyj​skim, tyl​ko, dzię​ki szczę​śli​we​mu zbie​go​wi oko​licz​no​ści, Szwaj​ca​rem. I po trze​cie ja z za​sa​dy nie czu​ję się pod​wład​ny ni​ko​mu i ni​cze​mu poza pra​wa​mi mo​je​go kan​to​nu. Jest taka jed​nost​ka pań​stwo​wa, nie wiem, czy pani wia​do​mo. Ta prze​mo​wa nie​co stro​pi​ła se​kre​tar​kę, ale nie pod​da​ła się: – Pro​szę nie sia​dać na moim biur​ku! Pan Wa​sh​burn wy​raź​nie za​rzą​dził… – Chcia​ła pani po​wie​dzieć: uprzej​mie po​pro​sił… – Sko​ro panu na tym za​le​ży! – Dziew​czy​no, ty mi się na​praw​dę po​do​basz! Ale nie je​stem pod​ry​wa​czem i da​ru​ję d wol​ność. Tak więc o co po​pro​sił pan Wa​sh​burn? – Że​bym po​le​ci​ła panu w jego imie​niu, aby się pan na​tych​miast u nie​go sta​wił. Mam na​dzie​ję, że to nie na​ru​sza praw pań​skie​go kan​to​nu. I pro​szę nie zaj​mo​wać zbyt wie​le cza​su, bo za chwi​lę ma na​stęp​ne spo​tka​nie. Po​miesz​cze​nie było ob​szer​ne, urzą​dzo​ne su​ro​wo i skrom​nie. Było w nim coś z ko​szar i tyl​ko ka​mien​ny Bud​da w rogu, obok bry​tyj​skie​go sztan​da​ru i pod skrom​ny​mi por​tre​ta​mi Ich Wy​so​ko​ści, przy​po​mi​nał, że je​ste​śmy na Da​le​kim Wscho​dzie. Pod su​fi​tem ob​ra​ca​ło się sa​mo​lo​to​we śmi​gło, a pra​wie całą ścia​nę na lewo od biur​ka zaj​mo​wa​ła wiel​ka mapa Szan​gha​ju i pasa przy​brzeż​ne​go. Przy​bysz dziar​sko się przed​sta​wił: – Jean-Lou Vin​cent, sir, do usług! Lord nie po​dał mu ręki, za​cho​wu​jąc się jak ge​ne​rał, któ​re​mu ani w gło​wie wi​tać się w ten spo​sób z sze​re​gow​ca​mi. Skrzy​żo​waw​szy ręce za ple​ca​mi, z cie​ka​wo​ścią przy​glą​dał się wy​lu​zo​wa​ne​mu Szwaj​ca​ro​wi w roz​pię​tej ko​szu​li z pod​wi​nię​ty​mi rę​ka​wa​mi, za​trzy​mu​jąc na dłu​żej zdzi​wio​ny wzrok na ogrom​nych bu​cio​rach z gru​by​mi po​de​szwa​mi. Wła​dek uchwy​cił jego spoj​rze​nie i po​chy​lił się, pa​trząc na buty. – Ach, buty! Fan​ta​stycz​ne, praw​da? Wy​fa​so​wa​ne z hisz​pań​skiej ar​mii re​pu​bli​kań​skiej. Przez dwa lata jako dzien​ni​karz wy​dep​ta​łem w nich nie wiem ile ki​lo​me​trów od Pi​re​ne​jów do Gi​bral​ta​ru i cią​gle są jak nowe! Umrze pan ze śmie​chu, kie​dy opo​wiem, jak pod​czas bom​bar​do​wa​nia Ma​dry​tu… Lord prze​rwał mu: – Nie za​pra​sza​łem pana po to, by mi pan opo​wia​dał hi​sto​rię swo​ich bu​tów! – Ach, tak? Więc czym mogę panu słu​żyć? Do​pie​ro te​raz wy​ja​śni​ło się, dla​cze​go lord trzy​ma ręce za ple​ca​mi: tkwił w nich szwaj​car​ski pasz​port Vin​cen​ta.

– Pa​nie Vin​cent, niech pan spró​bu​je przede wszyst​kim przy​słu​żyć się so​bie sa​me​mu. Prze​ciw​ko panu zo​stał skie​ro​wa​ny pro​test szan​ghaj​skiej ko​men​dy po​li​cji z oskar​że​niem, że na​ru​sza pan sta​tus dzien​ni​ka​rza za​gra​nicz​ne​go i bie​rze udział w eks​ce​sach. Do​ko​nał pan uszko​dze​nia cia​ła po​ko​jo​wo re​ali​zu​ją​ce​go swo​je za​da​nia po​li​cjan​ta. – Za​pew​niam pana, że wca​le nie tak po​ko​jo​wo. Oni bili! – Ra​dzę panu nie in​ge​ro​wać w ich spo​sób ży​cia. Je​śli do​brze zro​zu​mia​łem, przy​był pan tu​taj z Hisz​pa​nii… – W pew​nym sen​sie… – Więc tak czy nie? – W pew​nym sen​sie tak. Ale naj​pierw wstą​pi​łem do Fran​cji – Luwr, Mona Liza i te rze​czy. A przy oka​zji plac Pi​gal​le, sam pan ro​zu​mie. Po​tem za​ha​czy​łem o Szwaj​ca​rię, żeby od​wie​dzić mamę. Tu​taj je​stem od trzech mie​się​cy. – To wzru​sza​ją​ce, że po​my​ślał pan o od​wie​dze​niu mamy. Może pan jed​nak za​uwa​żył, że tu​taj nie jest Hisz​pa​nia, gdzie każ​dy go​spo​da​ro​wał jak we wła​snej kuch​ni. – To po​rów​na​nie z kuch​nią spodo​ba​ło mi się. Na​praw​dę to nie jest czczy kom​ple​ment! Zwłasz​cza kie​dy się pa​mię​ta, ja​kie​go piwa tam na​wa​rzo​no. A je​śli tu​taj jesz​cze nie jest Hisz​pa​nia, to bę​dzie. Pro​szę mi wie​rzyć. Lord ze zdzi​wie​niem prze​chy​lił gło​wę, przyj​rzał się swo​je​mu go​ścio​wi i wresz​cie po​wie​dział: – Nie ro​zu​miem me​an​drów pań​skiej my​śli. – To tak samo jak moi na​uczy​cie​le, któ​rzy wciąż wy​ga​nia​li mnie z lek​cji. A po​tem ni stąd, ni zo​wąd oka​zy​wa​ło się, że mam ra​cję… Cho​dzi mi o to, mi​lor​dzie, że Hisz​pa​nia była pró​bą wy​trzy​ma​ło​ści mi​li​ta​ry​zmu eu​ro​pej​skie​go, po​dob​nie jak Szan​ghaj – ja​poń​skie​go. W Eu​ro​pie ten spraw​dzian za​koń​czył się cał​ko​wi​tym suk​ce​sem, hisz​pań​ska ar​mia re​pu​bli​kań​ska zo​sta​ła po​ko​na​na. Przez ten czas An​glia i Fran​cja, je​śli pan sły​szał, trzy​ma​ły się z boku pod ha​sła​mi: „Nie​in​ge​ren​cja” i „Lep​si fa​szy​ści niż ko​mu​ni​ści”. – I je​stem prze​ko​na​ny, że mia​ły ra​cję! – z prze​ko​na​niem po​wie​dział sir Wa​sh​burn. – Nie wąt​pię, jest pan praw​dzi​wym, za​twar​dzia​łym Bry​tyj​czy​kiem! Ale chciał​bym panu jed​no po​wie​dzieć: pi​sa​łem re​por​ta​że o an​giel​skich ochot​ni​kach z bry​gad mię​dzy​na​ro​do​wych. Dziel​ni chłop​cy, An​glia może być z nich dum​na. Pod Te​ru​elem wie​lu z nich zgi​nę​ło, ale oni zgi​nę​li nie za Hisz​pa​nię czy za ko​mu​nizm. Oni bro​ni​li de​mo​kra​cji, mi​lor​dzie. I prze​gra​li bi​twę. Pró​ba ge​ne​ral​na fa​szy​zmu za​koń​czy​ła się dla nie​go suk​ce​sem – te​raz na eu​ro​pej​skiej sce​nie trwa uro​czy​sta pre​mie​ra. Zbom​bar​do​wa​nie Gu​er​ni​ki sta​no​wi​ło apo​te​ozę hisz​pań​skie​go fla​men​co, te​raz ten ta​niec kon​ty​nu​owa​ny jest w wa​rian​cie nie​miec​kim. Wkrót​ce też an​giel​skie mia​sta będą ruj​no​wa​ne do fun​da​men​tów, za​pew​niam pana. – Non​sens! To śmiesz​ne! – Tak, moż​na umrzeć ze śmie​chu… Zwłasz​cza je​śli ten spek​takl oka​że się bo​le​sny. Za​ło​ży​my się? Lord nie miał jed​nak ocho​ty się za​kła​dać. Wła​dek z wes​tchnie​niem ro​zej​rzał się na​oko​ło i spy​tał: – Mogę za​pa​lić? – Nie. – Tak przy​pusz​cza​łem. Ale mó​wi​li​śmy o czymś in​nym. Pro​szę po​słu​chać, co panu mówi skrom​ny, nie​za​leż​ny dzien​ni​karz: Szan​ghaj jest Hisz​pa​nią Da​le​kie​go Wscho​du. Tak​że tu​taj po pró​bie ge​ne​ral​nej na​stą​pi pre​mie​ra na du​żej sce​nie. Sta​nie się to, je​śli już te​raz nie uświa​do​-

mi​cie Ja​poń​czy​ków, że przy pierw​szej pró​bie roz​sze​rze​nia in​wa​zji da​cie im taki wpier​dol… – Och! Zgor​sze​nie ba​ro​na było uza​sad​nio​ne, jako że w drzwiach sta​ła roz​pro​mie​nio​na ba​ro​no​wa von Dam​m​bach. – Mam na​dzie​ję, że nie prze​szka​dzam. Ja za​wsze je​stem punk​tu​al​na jak Big Ben, mi​lor​dzie! Sir Wa​sh​burn skło​nił się lek​ko. – Pani ni​g​dy nie prze​szka​dza, ba​ro​no​wo. – I od​wró​ciw​szy się do Wład​ka, wrę​czył mu pasz​port. – Niech pan to bie​rze i zni​ka. Jesz​cze bę​dzie​my mie​li oka​zję po​roz​ma​wiać na te​mat prób ge​ne​ral​nych. – Tak, tak, z przy​jem​no​ścią. Swo​ją dro​gą, są​dząc po pana se​kre​tar​ce, spo​dzie​wa​łem się, że bę​dzie pan o wie​le bar​dziej na​dę​ty. I przy​ja​ciel​sko po​kle​pał lor​da po ra​mie​niu, na co ten omal się nie za​krztu​sił. Wy​cho​dząc, oby​wa​tel szwaj​car​ski Jean-Lou Vin​cent rzu​cił za​cie​ka​wio​ne spoj​rze​nie na ba​ro​no​wą. Ona tak​że się od​wró​ci​ła, by zmie​rzyć wzro​kiem typa w roz​cheł​sta​nej żoł​nier​skiej ko​szu​li i bu​tach wiel​kich jak ło​dzie. Do​pie​ro gdy za​mknął za sobą drzwi, spy​ta​ła: – Kto to był? W od​po​wie​dzi sir Wa​sh​burn wy​mow​nie po​stu​kał się pal​cem w gło​wę. – Przy​szłam, mi​lor​dzie, żeby po​roz​ma​wiać z pa​nem o be​ka​sach. Wie​dząc, ja​kim pan jest pierw​szo​rzęd​nym strzel​cem, nie wąt​pię, że w nie​dzie​lę będą one spa​da​ły z nie​ba jak deszcz. – Ale moje oczy, dro​ga pani, moje oczy nie są już te same. Gdy​by mnie pani wi​dzia​ła, kie​dy by​łem mło​dy, na po​lo​wa​niach na pu​sty​ni Na​mib! – Och, je​stem pew​na, że wte​dy z nie​ba spa​da​ły ustrze​lo​ne lwy! Ro​ze​śmiał się, wziął jej dło​nie i uca​ło​wał. Pod​czas spo​tka​nia z przed​sta​wi​cie​la​mi ży​dow​skiej wspól​no​ty uchodź​czej w Hong​kew lord nie skła​mał, mó​wiąc, że z po​wo​du sta​nu woj​ny mię​dzy An​glią a Niem​ca​mi nie utrzy​mu​je on ofi​cjal​nych kon​tak​tów z szan​ghaj​ski​mi przed​sta​wi​cie​la​mi Trze​ciej Rze​szy. Była to naj​szczer​sza praw​da. Nie​ofi​cjal​ne sto​sun​ki trwa​ły jed​nak na​dal – przez lata po​by​tu tu​taj lu​dzie zdą​ży​li się za​przy​jaź​nić, ich dzie​ci flir​to​wa​ły ze sobą, a dziś ba​ro​no​wa przy​cho​dzi​ła usta​lić szcze​gó​ły pik​ni​ku po​łą​czo​ne​go z po​lo​wa​niem na be​ka​sy. Przy​naj​mniej tak zo​sta​ło po​wie​dzia​ne se​kre​tar​ce. Sta​no​wi​ło to do​wód, że woj​na może też zbli​żać lu​dzi z oby​dwu stron fron​tu. Pod wa​run​kiem, że jest on od nich da​le​ko, na dru​gim koń​cu świa​ta.

39 Istvan Ke​le​ti, zwa​ny dla uprosz​cze​nia Ma​dzia​rem, pod​nió​sł​szy się, usiadł na brud​nej, znisz​czo​nej ma​cie. Prze​su​nął dło​nią po twa​rzy, ro​zej​rzał się na​oko​ło za​spa​ny​mi, czer​wo​ny​mi oczy​ma i po​wo​li przy​po​mniał so​bie, gdzie jest. Spoj​rzał na swój wiel​ki ręcz​ny ze​ga​rek z siat​ką ochron​ną, ku​pio​ny od an​giel​skich ma​ry​na​rzy – była nie​dzie​la 7 grud​nia, go​dzi​na szó​sta po po​łu​dniu. Czas, by wy​ru​szyć do tego prze​klę​te​go ma​ry​nar​skie​go szyn​ku „Błę​kit​na Góra” przy Nan​sha Road, nie​da​le​ko por​tu. Nie było tam żad​nej góry, tyl​ko brud​no​bru​nat​ne wody rze​ki Jang​cy, a na nich upstrzo​ne od​cho​da​mi kor​mo​ra​nów dżon​ki i ja​poń​skie ku​try po​li​cyj​ne, ko​ły​szą​ce się na ry​bac​kiej przy​sta​ni przy każ​dym prze​pły​nię​ciu więk​sze​go stat​ku. Przez dwa za​snu​te pa​ję​czy​ną okien​ka pły​nę​ło męt​ne świa​tło ga​sną​ce​go zi​mo​we​go dnia, mie​sza​ją​ce się z za​wi​sły​mi pod su​fi​tem war​stwa​mi nie​bie​ska​we​go dymu. Było zim​no; tego ni​skie​go, po​nu​re​go po​miesz​cze​nia od lat nie ogrze​wa​no. Na ma​tach pod ścia​na​mi spo​czy​wa​li w bło​gim odrę​twie​niu lub ci​cho i w za​my​śle​niu pa​li​li swo​je dłu​gie bam​bu​so​we faj​ki ob​dar​ci ku​li​si, któ​rzy wła​śnie za​ro​bi​li parę gro​szy i mar​no​wa​li tu​taj ostat​nią szan​sę zje​dze​nia po​rząd​ne​go po​sił​ku; drob​ni chiń​scy prze​kup​nie, któ​rzy otwie​ra​li skle​pi​ki z pra​żo​ną ku​ku​ry​dzą, pie​czo​nym gro​chem i róż​no​barw​ny​mi so​ka​mi do​pie​ro wie​czo​rem, kie​dy tłum za​czy​na wy​peł​niać bul​wa​ry; zruj​no​wa​ni ro​syj​scy emi​gran​ci w ko​zac​kich mun​du​rach; wresz​cie jed​na je​dy​na bla​da jak śmierć dziew​czy​na – są​dząc z wy​glą​du, naj​praw​do​po​dob​niej Skan​dy​naw​ka. Była to ta​nia pa​lar​nia dla lu​dzi o skrom​nych moż​li​wo​ściach; pro​po​no​wa​ne tu​taj opium było „dru​gie​go pa​le​nia” – już raz uży​te w dro​gich, luk​su​so​wych i eli​tar​nych pa​lar​niach dla naj​bo​gat​szych. Tu sub​stan​cją odu​rza​ją​cą była zwę​glo​na sło​ma ma​ko​wa za​wie​ra​ją​ca cięż​kie smo​ły od​pa​do​we, któ​ra szyb​ko i głę​bo​ko oszo​ła​mia i ude​rza jak mło​tem do głę​bi mó​zgu. Póki czło​wiek śpi, po​grą​żo​ny w bło​giej nie​pa​mię​ci, moż​na wy​trzy​mać, du​szę i sny wy​peł​nia wów​czas słod​ki bez​wład, ale po​tem przy​cho​dzi nie​prze​zwy​cię​żo​ny wstręt do ja​kie​go​kol​wiek je​dze​nia i cięż​ki kac, z któ​re​go moż​na się wy​rwać tyl​ko po​now​nym lo​tem ku nie​biań​skiej bło​go​ści na skrzy​dłach na​stęp​nej faj​ki. Usta Ma​dzia​ra wy​peł​nia​ła su​cha go​rycz, ję​zyk miał jak po​sy​pa​ny opił​ka​mi i każ​de prze​łknię​cie śli​ny spra​wia​ło mu ból. Tak to już jest, tak się dzie​je z każ​dym, kto się bu​dzi po „dru​gim pa​le​niu”. Ma​rzył te​raz o du​żym, bar​dzo du​żym wia​drze ry​żo​we​go piwa – tego obrzy​dli​we​go żół​te​go na​po​ju, w któ​rym nie było ani chmie​lu, ani pia​ny, ale któ​ry ga​sił pra​gnie​nie le​piej niż sprze​da​wa​na w dwu​li​tro​wych bu​tel​kach prze​go​to​wa​na woda za​la​tu​ją​ca bło​tem. „Naj​tań​szy ból gło​wy na świe​cie!” – tak okre​ślił​by Ma​dziar miej​sce tych żół​ta​wych chiń​skich siuś​ków, zwa​nych umow​nie pi​wem, wśród in​nych na​po​jów uży​wa​nych przez Homo sa​piens, to dwu​no​gie stwo​rze​nie uka​ra​ne przez ewo​lu​cję naj​więk​szym mó​zgiem, przez co i ból gło​wy ma naj​więk​szy. Z tru​dem się pod​niósł i ru​szył do wyj​ścia, omi​ja​jąc le​żą​cych. Po dro​dze za​trzy​mał się i ob​cią​gnął spód​ni​cę odu​rzo​nej do nie​przy​tom​no​ści dziew​czy​ny, by przy​kryć jej od​sło​nię​te uda. – Good bye, dro​ga Ilo​no! A może masz na imię In​grid? Albo Je​an​net​te? Po​zdro​wie​nia i uca​ło​wa​nia dla Eu​ro​py, o któ​rej te​raz śnisz z otwar​ty​mi oczy​ma. Na​sza ko​cha​na, wstręt​na Eu​ro​pa! Ale może zdo​łasz się stąd wy​rwać, ży​czę ci z ca​łe​go ser​ca. Po​wie​dział to po wę​gier​sku, pa​trząc ze współ​czu​ciem na bla​dą dziew​czy​nę, le​żą​cą z uchy​lo​ny​mi usta​mi i z nie​wi​dzą​cym spoj​rze​niem utkwio​nym w suń​cie. Po​tem wes​tchnął i mach​nął ręką: nie zdo​ła się wy​rwać, to wię​cej niż pew​ne! „Dru​gie pa​le​nie” trzy​ma moc​no – jak za​-

rdze​wia​ły po​trzask na wil​ki, jak przy​ku​ty do ścia​ny sta​ry wię​zien​ny łań​cuch, jak ko​twicz​ny ka​mień rzu​co​ny w nie​przej​rza​ne głę​bie du​szy. W przed​sion​ku po​chy​lił się nad mied​ni​cą i ochla​pał twarz wodą. Sta​ra ko​bie​ta z po​la​kie​ro​wa​ny​mi na czar​no zę​ba​mi, przez co jej usta przy​po​mi​na​ły ciem​ną ot​chłań, z ry​tu​al​nym ukło​nem za​dzi​wia​ją​cym w tej za​wszo​nej no​rze po​da​ła mu wąt​pli​wej świe​żo​ści ręcz​nik, któ​ry Ma​dziar z abo​mi​na​cją od​su​nął. Było wię​cej niż pew​ne, że ta wie​ko​wa ka​płan​ka jed​nej z nie​zli​czo​nych szan​ghaj​skich świą​tyń „dru​gie​go pa​le​nia” nie zna wę​gier​skie​go, ale Istvan Ke​le​ti chciał do niej prze​mó​wić w swo​im oj​czy​stym ję​zy​ku: – Dzię​ki, hra​bi​no Ma​ri​co, dzię​ki, żół​to​li​ca mi​mo​zo. Oto two​je pie​nią​dze. I ser​wus, do na​stęp​ne​go razu! Wy​sy​pał na jej ko​ści​stą dłoń na​pi​wek skła​da​ją​cy się z kil​ku​na​stu drob​nych mie​dzia​nych mo​net i ru​szył w dół po skrzy​pią​cych drew​nia​nych schod​kach. Na dwo​rze było wil​got​no, zim​no i nie​przy​jem​nie. Cięż​kie chmu​ry, mi​ga​ją​ce, róż​no​ko​lo​ro​we re​kla​my i oświe​tlo​ne wy​sta​wy na za​ska​ku​ją​co pu​stych uli​cach stwa​rza​ły nie​spo​koj​ną at​mos​fe​rę nie​szczę​ścia za​gra​ża​ją​ce​go mia​stu. Ja​dąc rik​szą w stro​nę por​tu, zo​rien​to​wał się, że pod​czas jego nar​ko​tycz​nej nie​obec​no​ści mu​sia​ło stać się coś nie​zwy​kłe​go. Na na​roż​ni​kach ulic oraz da​chach ho​te​li i wyż​szych bu​dyn​ków dy​żu​ro​wa​li ja​poń​scy war​tow​ni​cy, gdzie​nie​gdzie skrzy​żo​wa​nia za​ta​ra​so​wa​ne były przez sa​mo​cho​dy opan​ce​rzo​ne i mi​nia​tu​ro​we czoł​gi pro​duk​cji wło​skiej z lu​fa​mi dział skie​ro​wa​ny​mi ku nie​wi​dzial​ne​mu prze​ciw​ni​ko​wi. Pa​no​wa​ło ja​kieś roz​dy​go​ta​ne na​pię​cie, nie​licz​ni prze​chod​nie z po​śpie​chem wra​ca​li do do​mów, nad ich gło​wa​mi ni​sko prze​la​ty​wa​ły małe i zwin​ne jak osy ja​poń​skie my​śliw​ce, któ​re w za​pa​da​ją​cym nad Szan​gha​jem zmierz​chu ra​czej się sły​sza​ło, niż wi​dzia​ło. Ma​dziar le​ciut​ko trą​cił nogą ple​cy ku​li​sa, któ​ry nie​co zwol​nił i, nie za​trzy​mu​jąc się, od​wró​cił gło​wę. – Co się dzie​je, ma​sta-ma​sta? – spy​tał go po an​giel​sku. Chu​de​mu ku​li​so​wi z pew​no​ścią po​chle​bił zwrot „ma​sta-ma​sta” i w prze​ko​na​niu, że rów​nież mówi po an​giel​sku, nie prze​ry​wa​jąc bie​gu, za​sy​pał Ma​dzia​ra zdy​sza​ną ty​ra​dą, z któ​rej ten nic nie zro​zu​miał. Poza sło​wem „Nip​pon”. Wy​da​wa​ło się jed​nak, że to wła​śnie ono było naj​waż​niej​szym, klu​czo​wym sło​wem w opi​sie ostat​nich wy​da​rzeń. Nie​co da​lej znów do​tknął czub​kiem buta ple​ców ku​li​sa. – Stop, ła​skaw​co! Stop! Chu​der​la​wiec sta​nął w miej​scu jak po​kor​na szka​pa. Ma​dziar po​biegł do tra​fi​ki przy ho​te​lu „Pa​la​ce”. Sprze​daw​cą był uśmiech​nię​ty czło​wie​czek, któ​ry trzy​krot​nie się ukło​nił, po czym py​ta​ją​cym ge​stem po​ka​zał klien​to​wi pacz​kę pa​pie​ro​sów z ciem​ne​go al​gier​skie​go ty​to​niu. Ma​dziar prze​czą​co po​krę​cił gło​wą. – Nie, nie pa​pie​ro​sy. Chcę wie​dzieć, co się tu​taj sta​ło. Avio? Nip​pon. Re​ali​ze? Ver​ste​hen? Un​der​stan​ding? Co się sta​ło z Nip​pon? Sprze​daw​ca uśmiech​nął się jesz​cze przy​jaź​niej i ze zro​zu​mie​niem po​ki​wał gło​wą. – Yes-yes, sir! I za​stą​pił pro​po​no​wa​ne pa​pie​ro​sy ja​poń​ski​mi. Pia​ni​sta mach​nął ręką, wziął pa​pie​ro​sy, za​pła​cił i wy​szedł, od​pro​wa​dza​ny ko​lej​ny​mi trze​-

ma po​kło​na​mi. Tak więc Nip​pon. To zna​czy Ja​po​nia. To ja​sne, ale co da​lej? Mia​sto już zna​ło no​wi​nę, ro​ze​szła się ona bły​ska​wicz​nie: świa​to​we roz​gło​śnie na wy​ści​gi in​for​mo​wa​ły, że tego ran​ka ja​poń​skie lot​nic​two do​ko​na​ło nie​spo​dzie​wa​ne​go i dru​zgo​cą​ce​go ata​ku na ame​ry​kań​ską bazę woj​sko​wą Pe​arl Har​bor na ha​waj​skiej wy​spie Oahu. Atak ten był wię​cej niż nie​spo​dzie​wa​ny w sy​tu​acji, kie​dy rów​no​le​gle to​czy​ły się in​ten​syw​ne ja​poń​skoame​ry​kań​skie roz​mo​wy o nie​agre​sji, a za​war​cie pak​tu było tyl​ko kwe​stią cza​su. Cios był tak ogłu​sza​ją​cy, że w po​wsta​łej apo​ka​lip​sie w krót​kim cza​sie Ja​poń​czy​cy zdo​ła​li uniesz​ko​dli​wić osiem pan​cer​ni​ków, sześć krą​żow​ni​ków i je​den tor​pe​do​wiec. Licz​ba znisz​czo​nych na zie​mi i w po​wie​trzu sa​mo​lo​tów wy​nio​sła 272, a po​le​głych Ame​ry​ka​nów – 2476. Siód​me​go grud​nia, nie​dzie​la – w tym dniu za​to​nię​cie „Ari​zo​ny”, jed​ne​go z sym​bo​li ame​ry​kań​skiej obec​no​ści woj​sko​wej na Oce​anie Spo​koj​nym, po​ło​ży​ło kres po​ko​jo​wej Ame​ry​ce, a ame​ry​kań​skie ma​rze​nie wło​ży​ło woj​sko​wy mun​dur. Wszyst​ko ma jed​nak swo​ją cenę i Ja​po​nia też mu​sia​ła bo​le​śnie za​pła​cić: mimo pa​nu​ją​ce​go w Pe​arl Har​bor cha​osu Ame​ry​ka​nom uda​ło się strą​cić sa​mo​lot, w któ​rym znaj​do​wał się pro​wa​dzą​cy ope​ra​cję ge​nial​ny ja​poń​ski stra​teg woj​sko​wy ad​mi​rał Yama​mo​to. Róża wia​trów na​gle za​wi​ro​wa​ła, my​ląc kie​run​ki, i do​słow​nie w cią​gu paru mi​nut dwie woj​ny kon​ty​nen​tal​ne – eu​ro​pej​ska i da​le​ko​wschod​nia – prze​kształ​ci​ły się w dru​gą świa​to​wą. Sta​no​wi​ło to też po​czą​tek ja​poń​skiej eks​pan​sji. W dzień po Pe​arl Har​bor woj​ska ja​poń​skie opa​no​wa​ły Ma​la​je, a na​stęp​nie Fi​li​pi​ny. Ko​lej​no wy​wie​sza​ły bia​łą cho​rą​giew bry​tyj​skie ko​lo​nie Sin​ga​pur i Vic​to​ria, zna​na też jako Hong​kong, po nich Bir​ma, Nowa Gwi​nea, In​die Ho​len​der​skie. Pa​mię​ta​no też o da​le​kich ho​ry​zon​tach No​wej Ze​lan​dii i Au​stra​lii. Wy​spiar​skie Ce​sar​stwo Wscho​dzą​ce​go Słoń​ca wkrót​ce mia​ło opa​no​wać nie tyl​ko Oce​an Wiel​ki, czy​li Spo​koj​ny, lecz i za​wład​nąć nie​mal całą świa​to​wą pro​duk​cją kau​czu​ku, cyny, chi​ni​ny i ryżu. To wszyst​ko mia​ło się do​pie​ro wy​da​rzyć. Na ra​zie ta wszech​ogar​nia​ją​ca i zwy​cię​ska eks​pan​sja ja​poń​ska, po​rów​ny​wal​na pod wzglę​dem tem​pa i ska​li z nie​po​wstrzy​ma​nym po​cho​dem ar​mii hi​tle​row​skich w Eu​ro​pie i pół​noc​nej Afry​ce, była jesz​cze w za​rod​ku. Je​dy​nym, cze​go wę​gier​ski emi​grant Istvan Ke​le​ti mógł się do​wie​dzieć w por​to​wym szyn​ku, gdzie każ​de​go wie​czo​ru do wcze​sne​go po​ran​ka wy​gry​wał na roz​stro​jo​nym pia​ni​nie wła​sne im​pro​wi​za​cje na te​mat po​pu​lar​nych ame​ry​kań​skich me​lo​dii fil​mo​wych, były in​for​ma​cje na te​mat usy​tu​owa​nia nie​zna​ne​go do​tych​czas geo​gra​ficz​ne​go i woj​sko​wo-stra​te​gicz​ne​go po​ję​cia Pe​arl Har​bor. Szynk, miesz​czą​cy się w su​te​re​nie kil​ku​po​ko​jo​we​go par​te​ro​we​go ho​te​li​ku, był ciem​nym i wil​got​nym miej​scem o nie​otyn​ko​wa​nych, ce​gla​nych ścia​nach i z be​to​no​wym par​kie​tem, gdzie ma​ry​na​rze mo​gli po​tań​czyć ze swo​imi dziew​czy​na​mi. Ta „Błę​kit​na Góra” w rze​czy​wi​sto​ści le​ża​ła w doł​ku i scho​dzi​ło się do niej po kil​ku​na​stu schod​kach na mak​sy​mal​ną głę​bo​kość, jaka do​pusz​czal​na była w Szan​gha​ju – mie​ście zbu​do​wa​nym na osa​dzo​nych w mo​kra​dle py​lo​nach. Już głęb​sze o pół me​tra piw​ni​ce były sta​le za​la​ne wodą i dla​te​go to ogrom​ne mia​sto nie mia​ło schro​nów prze​ciw​bom​bo​wych. Fak​tem tym tłu​ma​czo​no mię​dzy in​ny​mi ogrom​ną licz​bę ofiar ja​poń​skich bom​bar​do​wań spo​śród lud​no​ści cy​wil​nej. Hil​da była tu je​den je​dy​ny raz, po​szu​ku​jąc swo​je​go pa​ry​skie​go przy​ja​cie​la. Jej wi​dok wy​wo​łał jed​nak tyle po​żą​dli​wych spoj​rzeń ma​ry​na​rzy, tyle gwiz​dów i za​cze​pek, że Ma​dziar po​spiesz​nie wy​pro​wa​dził ją na ze​wnątrz. Usie​dli wte​dy w ka​wiar​ni wie​deń​skiej. Istvan bez prze​ko​na​nia grze​bał wi​del​czy​kiem w

tor​cie i kil​ka​krot​nie na​wet czy​nił bo​ha​ter​skie pró​by zje​dze​nia kęsa czy dwóch. Pod​parł​szy twarz pię​ścia​mi, Hil​da w mil​cze​niu ob​ser​wo​wa​ła swo​je​go przy​ja​cie​la. Skó​ra na jego twa​rzy, su​cha jak per​ga​min i na​pię​ta na wy​sta​ją​cych ko​ściach po​licz​ko​wych, któ​re przy​po​mi​na​ły o da​le​kim azja​tyc​kim po​cho​dze​niu przod​ków, przy​bra​ła sza​ro​bu​ry ko​lor z czer​wo​na​wym od​cie​niem, co wy​raź​nie wska​zy​wa​ło na ko​rzy​sta​nie z po​chod​nych maku. Ma​dziar pierw​szy prze​rwał mil​cze​nie: – No i jak żyje dziew​czy​na z pa​ry​skie​go Hal? Hil​da wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. – Żyje. Ja​koś so​bie ra​dzę. A ty? – Gów​nia​na ta ro​bo​ta. Nie uwie​rzysz, ale tu za​tę​sk​ni​łem na​wet za naj​gor​szy​mi bu​da​pesz​teń​ski​mi spe​lu​na​mi. Z ich sen​ty​men​tal​ny​mi pi​ja​ka​mi, czer​wo​nym wi​nem i ge​nial​ny​mi cy​gań​ski​mi przy​gryw​ka​mi. U nas nie ma mo​rza, tyl​ko taka ka​łu​ża – Ba​la​ton. Nie wiem, czy sły​sza​łaś. I chwa​ła Bogu, bo mam ser​decz​nie dość ma​ry​na​rzy. Stę​sk​ni​łem się też za Ala​inem Con​tim. W po​rząd​ku był chłop. – Pew​nie wal​czy gdzieś w Afry​ce. – To zna​czy, że go nie znasz. On jest z tych, co nie da​dzą so​bie zro​bić krzyw​dy. Ala​in Con​ti na woj​nie? O, ty go na​praw​dę nie znasz! Ala​in Con​ti te​raz pew​nie są​czy ko​niak przy swo​im bia​łym for​te​pia​nie i jest mu kom​plet​nie wszyst​ko jed​no, ja​kie szu​je rzą​dzą Fran​cją. Ma​dziar nie wie​dział, jak bar​dzo jest da​le​ki od praw​dy. O wie​le póź​niej, do​pie​ro po za​koń​cze​niu woj​ny, miał się do​wie​dzieć, że Ala​in Con​ti, fil​mo​wiec z cy​ga​rem, głów​no​do​wo​dzą​cy fil​mo​wych dziew​cząt, 4 lu​te​go 1944 roku nad ra​nem zo​stał roz​strze​la​ny w pa​ry​skim ge​sta​po za ukry​wa​nie an​giel​skich spa​do​chro​nia​rzy. Jesz​cze przez chwi​lę roz​ma​wia​li, sie​dząc w tej wie​deń​skiej ka​wiar​ni, któ​rą od Wied​nia dzie​lił cały świat. Wte​dy sta​ło się ja​sne, że ich dro​gi bez​pow​rot​nie się ro​ze​szły: ona nie mo​gła przy​cho​dzić do „Błę​kit​nej Góry”, on na​wet nie chciał słu​chać o bia​łej nie​miec​kiej re​zy​den​cji z po​wie​wa​ją​cą po​środ​ku traw​ni​ka swa​sty​ką. Hil​da pró​bo​wa​ła coś wspo​mnieć o Nan​king Road, o ka​wiar​ni, w któ​rej sie​dzie​li lub o księ​gar​ni fran​cu​skiej, ale obrzy​dze​nie, któ​re od​ma​lo​wa​ło się na twa​rzy Istva​na, po​wie​dzia​ło jej, że jest to bez​na​dziej​ny wy​si​łek – in​te​re​so​wa​ły go inne za​ję​cia, dość od​le​głe od ka​wiar​ni i księ​ga​mi. Bąk​nął tyl​ko, że kie​dy „bę​dzie wol​niej​szy”, skon​tak​tu​je się z nią, by zwró​cić przy​pa​da​ją​cą na nie​go część pie​nię​dzy otrzy​ma​nych za sprze​daż na​szyj​ni​ka z ró​żo​wych pe​reł. Hil​da nie była na tyle na​iw​na, by wziąć to po​waż​nie. W tym sa​mym szyn​ku mię​dzy dzie​wią​tą wie​czo​rem a pół​no​cą wy​stę​po​wa​ła śpie​wacz​ka, nie​ja​ka Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, wy​twor​na zie​lo​no​oka i mie​dzia​no​wło​sa oso​ba, za​ba​wia​jąc, a nie​raz wpra​wia​jąc w dzi​ki za​chwyt ma​ry​na​rzy z nie​miec​kich okrę​tów woj​sko​wych i stat​ków han​dlo​wych. Wy​ko​ny​wa​ła ona re​per​tu​ar Za​rah Le​an​der, jed​nej z naj​ja​śniej​szych gwiazd Trze​ciej Rze​szy. Dla tak do​świad​czo​ne​go pia​ni​sty jak akom​pa​niu​ją​cy jej Ma​dziar było ja​sne, że ta śpie​wacz​ka, dys​po​nu​ją​ca wy​so​ką, pro​fe​sjo​nal​ną kul​tu​rą, w eu​ro​pej​skim okre​sie swo​je​go ży​cia z pew​no​ścią śpie​wa​ła dla in​nej pu​blicz​no​ści niż ta w szyn​ku. Wi​dać było, że bar​dzo sta​ra​ła się od​na​leźć w no​wym dla sie​bie ga​tun​ku, ale sta​le dość da​le​ko jej było do Za​rah Le​an​der z jej pier​sio​wym gło​sem i peł​ną na​mięt​no​ści ar​ty​ku​la​cją. Wy​stę​py wy​wo​ły​wa​ły ha​ła​śli​we i we​so​łe re​ak​cje ze stro​ny ma​ry​na​rzy za​rów​no an​giel​skich i fran​cu​skich, jak i nie​miec​kich; ci pierw​si wi​ta​li re​per​tu​ar Za​rah Le​an​der drwią​cy​mi gwiz​da​mi, ci dru​dzy – fre​ne​tycz​ny​mi okla​ska​mi. Szan​ghaj był wciąż jesz​cze go​ścin​nym por​tem, otwar​tym dla wszyst​kich

stat​ków, a ma​ry​na​rze mimo pło​ną​cej w Eu​ro​pie woj​ny od​no​si​li się do sie​bie sym​pa​tycz​nie i po ko​le​żeń​sku. Gdy​by jed​nak już wte​dy zna​ne były po​gło​ski, że Za​rah Le​an​der, pu​pil​ka Füh​re​ra i ulu​bie​ni​ca na​zi​stow​skiej eli​ty, pra​cu​je dla an​giel​skie​go wy​wia​du – po​gło​ski, któ​re zresz​tą ni​g​dy nie zo​sta​ły przez An​gli​ków ani po​twier​dzo​ne, ani zde​men​to​wa​ne – to gwiz​dy i bra​wa, to​wa​rzy​szą​ce wy​stę​pom Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, z pew​no​ścią roz​kła​da​ły​by się ina​czej. Nikt nie wie​dział, ja​kie wia​try przy​wia​ły ją na Da​le​ki Wschód. Była mało to​wa​rzy​ska, może tro​chę wy​nio​sła i za​wsze umia​ła trzy​mać ma​ry​na​rzy na przy​zwo​ity dy​stans. Sub​tel​nie da​wa​ła im do zro​zu​mie​nia, że z nią stra​ci​li​by tyl​ko czas, pod​czas gdy w lo​ka​lu za​wsze peł​no było chęt​nych dziew​cząt wszyst​kich ras i apa​ry​cji, a stro​me scho​dy w głę​bi sali pro​wa​dzi​ły pro​sto do ró​żo​wych przy​byt​ków chiń​skie​go Ero​sa. Nie piła i od​ma​wia​ła wszel​kich po​czę​stun​ków, wszel​kiej pró​by zbli​że​nia. Do​ty​czy​ło to tak​że Istva​na Ke​le​tie​go, któ​ry ni​g​dy nie zdo​łał sfor​so​wać nie​wi​dzial​nej i chłod​nej prze​gro​dy, jaką śpie​wacz​ka wznio​sła mię​dzy sobą i in​ny​mi. Je​dy​nym, co ich odro​bi​nę ze sobą zbli​ża​ło, był ję​zyk nie​miec​ki, je​dy​ny ję​zyk obcy, ja​kim Ma​dziar przy​zwo​icie wła​dał – od​le​głe wspo​mnie​nie po daw​nej wiel​ko​ści Au​stro-Wę​gier. Póź​no w nocy przy​cho​dził po nią szczu​pły, wy​so​ki męż​czy​zna w zno​szo​nym ubra​niu ro​bot​ni​ka czy ho​te​lo​we​go chłop​ca do my​cia sa​mo​cho​dów, z któ​rym od​jeż​dża​li rik​szą do domu. O ile Ma​dziar mógł się zo​rien​to​wać, był to jej mąż, pew​nie zbied​nia​ły Żyd, z któ​rym miesz​ka​ła gdzieś na dru​gim brze​gu. Wła​ści​ciel lo​ka​lu, gru​by Yan Qin​gwei, za​wsze ele​ganc​ki, z moc​no na​bry​lan​to​wa​ny​mi wło​sa​mi, pła​cił bar​dzo źle i to dziw​ne mał​żeń​stwo – wy​twor​na dama i jej ob​dar​ty mąż – z pew​no​ścią nie mo​gło so​bie po​zwo​lić na inne miesz​ka​nie niż ja​kaś śmier​dzą​ca nora w Hong​kew. Istvan Ke​le​ti miał wię​cej szczę​ścia: Yan od​dał mu do dys​po​zy​cji ko​mór​kę na pod​da​szu, za co od​li​czał so​bie trze​cią część ho​no​ra​rium.

40 Mę​żo​wie sta​nu za​zwy​czaj nie dają wia​ry złym snom czy nie​po​myśl​nym wia​do​mo​ściom; wolą po​zo​stać przy swych słod​kich złu​dze​niach wy​peł​nio​nych mi​ło​ścią i za​ufa​niem, a przy tym wy​god​nych jak bam​bo​sze. Bez​błęd​nie wy​czu​wa​ją to zgro​ma​dze​ni wo​kół tro​nu li​zu​si, nie usta​jąc w nu​ce​niu ulu​bio​nych przez wład​cę pio​snek i ko​ły​sa​nek. Po​dob​no nie​gdyś, w da​le​kiej prze​szło​ści, pa​dy​szach ści​nał po​słań​ca, któ​ry za​kłó​cał mu obiad przy​nie​sio​ną przez sie​bie nie​po​myśl​ną wie​ścią. Sir Wa​sh​burn był oczy​wi​ście da​le​ki od po​my​słu ścię​cia swo​jej do​brej przy​ja​ciół​ki, ba​ro​no​wej von Dam​m​bach, któ​ra na po​trze​by róż​nych se​kre​ta​rek i in​nych plot​ka​rzy wy​my​śli​ła urzą​dze​nie pik​ni​ku z po​lo​wa​niem na be​ka​sy. Było bar​dziej niż oczy​wi​ste, że jej mał​żo​nek, ofi​cjal​ny przed​sta​wi​ciel kra​ju uczest​ni​czą​ce​go w woj​nie, nie mógł ot tak, nie​po​strze​że​nie dla nie​wta​jem​ni​czo​nych lub nie​życz​li​wych oczu, zło​żyć wi​zy​ty w re​zy​den​cji an​giel​skie​go gu​ber​na​to​ra. Po wy​po​wie​dze​niu przez An​glię woj​ny Niem​com dra​stycz​nie kłó​ci​ło​by się to z prak​ty​ką dy​plo​ma​tycz​ną. Mo​gła to jed​nak zro​bić jego żona, któ​ra zor​ga​ni​zo​wa​ła wszyst​ko tak, by wy​glą​da​ło to na na​wią​za​nie do ro​man​tycz​nych cza​sów Kon​ce​sji Mię​dzy​na​ro​do​wej. Nie cho​dzi​ło by​naj​mniej o be​ka​sy. Ba​ron von Dam​m​bach, jak już zo​sta​ło po​wie​dzia​ne, czuł do ja​poń​skiej eli​ty woj​sko​wej i po​li​tycz​nej głę​bo​ką an​ty​pa​tię i nie​uf​ność, któ​re nie za​wsze uda​wa​ło mu się ukryć pod dy​plo​ma​tycz​nym uśmie​chem. Po otrzy​ma​niu z wy​dzia​łu B-4 przy Głów​nym Urzę​dzie Bez​pie​czeń​stwa Rze​szy w Ber​li​nie za​szy​fro​wa​ne​go i ści​śle taj​ne​go roz​ka​zu do​ty​czą​ce​go za​pew​nie​nia strze​żo​nej re​zy​den​cji, ho​te​lu lub miesz​kań dla dwu​stu funk​cjo​na​riu​szy SS i ge​sta​po w związ​ku z ma​ją​cym na​stą​pić zwro​tem w sto​sun​kach ja​poń​sko-ame​ry​kań​skich, sta​ry dy​plo​ma​tycz​ny lis von Dam​m​bach nie​mal bez​błęd​nie wy​niu​chał, co za tym pój​dzie. W sy​tu​acji gdy sto​sun​ki ja​poń​sko-ame​ry​kań​skie, przy​naj​mniej ofi​cjal​nie, zmie​rza​ły do za​war​cia pak​tu o nie​agre​sji, „zwrot” mógł ozna​czać tyl​ko dia​me​tral​ną zmia​nę na gor​sze. Ba​ron nie był w sta​nie do​kład​nie prze​wi​dzieć, ja​kie będą na​stęp​ne po​su​nię​cia Ja​po​nii, ale jako dość po​wścią​gli​wy zwo​len​nik no​wych wło​da​rzy z Ber​li​na, nie​za​leż​nie od hi​tle​row​skie​go znacz​ka w kla​pie, uznał za swój przy​ja​ciel​ski obo​wią​zek dys​kret​nie i za po​śred​nic​twem swej mał​żon​ki po​wia​do​mić o sy​tu​acji sir Wa​sh​bur​na. Tro​skę o prze​ka​za​nie in​for​ma​cji da​lej, tam, gdzie uzna on za sto​sow​ne, po​zo​sta​wiał su​mie​niu an​giel​skie​go gu​ber​na​to​ra. Ba​ron dys​po​no​wał wia​ry​god​ny​mi in​for​ma​cja​mi, że w Szan​gha​ju funk​cjo​nu​je sil​na gru​pa ame​ry​kań​skich wy​wia​dow​ców, na cze​le któ​rej stoi ma​jor Ro​bert Sme​dley, ofi​cjal​nie ucho​dzą​cy za ko​goś w ro​dza​ju at​ta​ché woj​sko​we​go. Kie​dyś, od koń​ca lat dwu​dzie​stych do roz​po​czę​cia oku​pa​cji ja​poń​skiej krę​ci​ła się tu też ja​kaś ame​ry​kań​ska dzien​ni​kar​ka Agnes Sme​dley, bli​ska zna​jo​ma dok​to​ra Ri​char​da Sor​ge i naj​praw​do​po​dob​niej dzia​ła​ją​cy pod przy​kryw​ką ra​dziec​ki szpieg. Nikt się nie do​wie​dział, czy to była przy​pad​ko​wa zbież​ność na​zwisk; je​śli jed​nak oby​dwo​je Sme​dley​owie mie​li ze sobą coś wspól​ne​go, to czy nie była to ja​kaś wy​god​na for​ma nie​ofi​cjal​nej wy​mia​ny in​for​ma​cji mię​dzy wy​wia​dem ame​ry​kań​skim i ra​dziec​kim, przy​naj​mniej w nie​któ​rych kwe​stiach zwią​za​nych z Ja​po​nią? To cał​kiem moż​li​we – zwłasz​cza że i Ame​ry​ka, i Ro​sja były jed​na​ko​wo za​in​te​re​so​wa​ne tym, by znać za​mia​ry i taj​ne pla​ny Ja​poń​czy​ków. Dla​te​go też ba​ron von Dam​m​bach nie mógł po​jąć, jak wy​wiad ame​ry​kań​ski, za​zwy​czaj do​brze i w porę po​in​for​mo​wa​ny, za​rów​no tu, jak i w To​kio prze​ga​pił dra​ma​tycz​ną de​cy​zję ja​poń​skie​go rzą​du do​ty​czą​cą zmia​ny w sto​sun​kach ja​poń​sko-ame​ry​kań​skich.

Tak czy ina​czej ba​ron nie chciał się​gać da​lej – gra​ni​ce jego oso​bi​ste​go bez​pie​czeń​stwa się​ga​ły do Wa​sh​bur​na, jego sta​re​go i dys​kret​ne​go part​ne​ra po​lo​wań i gry w po​ke​ra, i na nim się koń​czy​ły. Zresz​tą nie po raz pierw​szy wy​mie​nia​li tego typu po​uf​ne in​for​ma​cje, hoł​du​jąc za​sa​dzie, że wspól​na ta​jem​ni​ca jest fun​da​men​tem wza​jem​ne​go za​ufa​nia i do​brej przy​jaź​ni. Sam ba​ron nie krył swo​je​go po​dzi​wu dla po​tęż​ne​go Al​bio​nu, a sir Wa​sh​burn – sym​pa​tii dla no​wych na​zi​stow​skich wład​ców Nie​miec, co nie​rzad​ko sta​wa​ło się po​wo​dem go​rą​cych spo​rów. Pa​ra​dok​sal​ny był tu fakt, że to nie. ofi​cjal​ny przed​sta​wi​ciel na​zi​stow​skich Nie​miec, tyl​ko bry​tyj​ski gu​ber​na​tor był tym, któ​ry ze zro​zu​mie​niem od​no​sił się do wy​sił​ków Hi​tle​ra zmie​rza​ją​cych do za​pew​nie​nia prze​strze​ni ży​cio​wej na​ro​do​wi nie​miec​kie​mu na na​stęp​ne ty​siąc lat – oczy​wi​ście je​śli przez „prze​strzeń ży​cio​wą” ro​zu​mieć bez​kre​sne po​ła​cie na wschód od Rze​szy, w Ro​sji Ra​dziec​kiej. Pierw​szą re​ak​cją An​gli​ka było roz​ba​wie​nie: – Moja ko​cha​na, sta​ra przy​ja​ciół​ko! Skąd pani przy​szły do gło​wy ta​kie po​nu​re my​śli? Prze​cież naj​da​lej w cią​gu mie​sią​ca zo​sta​nie pod​pi​sa​ny pakt o nie​agre​sji. Wiem to z na​der pew​ne​go źró​dła. Ba​ro​no​wa nie ustę​po​wa​ła: – Nie wie​rzę w to, nie wie​rzę i jesz​cze raz nie wie​rzę! Pana źró​dło może być nie wia​do​mo jak pew​ne, ale to prze​cież nie​moż​li​we, żeby dwu​stu przed​sta​wi​cie​li ge​sta​po i tym po​dob​nych mia​ło się zja​wić w Szan​gha​ju ot tak, na czy​jeś wi​dzi​mi​się. I na do​da​tek mówi się przy tym o bli​skiej per​spek​ty​wie zwro​tu w sto​sun​kach ja​poń​sko-ame​ry​kań​skich! W każ​dym ra​zie moim i Ot​to​ma​ra przy​ja​ciel​skim obo​wiąz​kiem było po​in​for​mo​wa​nie pana o tym. A da​lej to już jak pan uwa​ża. Na za​koń​cze​nie sir Wa​sh​burn mimo śmiesz​nej po​dejrz​li​wo​ści swo​ich nie​miec​kich przy​ja​ciół obie​cał jed​nak się za​sta​no​wić. Wła​ści​wie może sko​rzy​stać z po​nie​dział​ko​we​go tra​dy​cyj​ne​go spo​tka​nia przy kie​lisz​ku sher​ry w klu​bie przy Bub​bling Weil Road. Tam mógł​by ewen​tu​al​nie coś szep​nąć ma​jo​ro​wi Sme​dley​owi. Tak, może war​to to zro​bić! To było w czwar​tek po po​łu​dniu, do po​nie​dział​ko​we​go spo​tka​nia zo​sta​wa​ło pra​wie pięć dni – wy​star​cza​ją​ca ilość cza​su na to, by się za​sta​no​wić. Lord, wie​my sta​rej bry​tyj​skiej tra​dy​cji, nie lu​bił dzia​łać na łapu-capu, wo​lał spo​koj​nie ob​my​ślać każ​dy swój krok, cza​sem na​wet prze​sa​dzał z tą ostroż​no​ścią i być może dla​te​go po​zo​stał sta​rym ka​wa​le​rem. Mię​dzy czwart​kiem a po​nie​dział​kiem był jed​nak je​den dzień świą​tecz​ny, nie​dzie​la 7 grud​nia, kie​dy świa​tem wstrzą​snę​ła wia​do​mość o tym, co sta​ło się w Pe​arl Har​bor, na raj​skiej wy​spie Oahu, prze​kształ​co​nej w cią​gu nie​wie​lu mi​nut w przed​sio​nek pie​kła. Dla uspo​ko​je​nia bied​ne​go sir Wa​sh​bur​na, wstrzą​śnię​te​go za​rów​no prze​ra​ża​ją​cą wia​do​mo​ścią, jak i po​czu​ciem winy z po​wo​du wła​snej opie​sza​ło​ści w na​wią​za​niu kon​tak​tu z ame​ry​kań​skim ma​jo​rem, wy​star​czy​ło​by mu po​wie​dzieć o alar​mu​ją​cym szy​fro​gra​mie z Wa​szyng​to​nu, któ​ry w całe czte​ry go​dzi​ny po ata​ku do​tarł do je​dy​nej cu​dem oca​la​łej ra​dio​sta​cji w zbu​rzo​nym szta​bie ma​ry​nar​ki wo​jen​nej w Pe​arl Har​bor. W szy​fro​gra​mie tym żą​da​no pod​ję​cia w try​bie na​tych​mia​sto​wym dzia​łań za​bez​pie​cza​ją​cych pierw​sze​go stop​nia ze wzglę​du na moż​li​wy zma​so​wa​ny atak ja​poń​ski. Było na​tu​ral​ne, że od​po​wiedź na ten roz​kaz, któ​ry nie wie​dzieć jak dłu​go prze​bi​jał się przez nie​droż​ne ka​na​ły ko​or​dy​na​cji mię​dzy po​szcze​gól​ny​mi służ​ba​mi, sta​no​wi​ło so​czy​ste ma​ry​nar​skie prze​kleń​stwo i uprzej​me: „Dzię​ku​je​my, ale już po her​ba​cie. Zgi​nę​ło pra​wie dwa i pół ty​sią​ca na​szych chłop​ców!”. Pro​wa​dzi​ło to do wnio​sku, że za​rów​no w To​kio, jak i w Szan​gha​ju ame​ry​kań​ski wy​wiad zro​bił, co do nie​go na​le​ża​ło i w porę za​po​wie​dział ude​rze​nie ze stro​ny Ja​po​nii, ale, jak już

mó​wi​li​śmy, pa​dy​szach nie lubi, by mu prze​szka​dza​no w obie​dzie nie​mi​ły​mi i nie​chcia​ny​mi wia​do​mo​ścia​mi. Przy​naj​mniej tak spra​wy wy​glą​da​ły na pierw​szy rzut oka.

41 Wia​ra, że tyl​ko w Wa​szyng​to​nie pa​nu​je nie​do​bre przy​zwy​cza​je​nie od​rzu​ca​nia każ​dej in​for​ma​cji róż​nią​cej się od po​sia​da​nej wi​zji świa​ta, jest co naj​mniej na​iw​na. Do​brym do​wo​dem na to jest fran​cu​ska nie​fra​so​bli​wość, nie​mal gra​ni​czą​ca ze zdra​dą na​ro​do​wą, w sto​sun​ku do pre​cy​zyj​nych in​for​ma​cji wy​wia​du na te​mat re​al​nych pla​nów Hi​tle​ra. Nikt w Pa​ry​żu nie prze​rwał je​dze​nia obia​du na​wet wte​dy, gdy na​pły​nął cały stru​mień in​for​ma​cji o tym, że w Luk​sem​bur​gu po​ja​wi​ły się na​gle ty​sią​ce nie​miec​kich tu​ry​stów, któ​rzy roz​bi​ja​ją na​mio​ty wzdłuż gra​ni​cy fran​cu​skiej. Nikt nie za​dał so​bie tru​du za​gad​nię​cia cho​ciaż jed​ne​go z nich i spy​ta​nia, co tu​taj przy​cią​gnę​ło nie​miec​kich mi​ło​śni​ków przy​ro​dy i dla​cze​go upodo​ba​li so​bie wła​śnie kra​jo​bra​zy przy​gra​nicz​ne. In​nym przy​kła​dem jest drzem​ka Mo​skwy, któ​ra lek​ko​myśl​nie zlek​ce​wa​ży​ła in​for​ma​cje gru​py „Ram​say”, wraz z in​ny​mi wia​ry​god​ny​mi eu​ro​pej​ski​mi źró​dła​mi ostrze​ga​ją​cej o bli​skiej na​pa​ści Hi​tle​ra na Zwią​zek Ra​dziec​ki. W tej dra​ma​tycz​nej kwe​stii zo​sta​ły trzy​krot​nie wy​sła​ne do „Cen​tra​li” alar​mu​ją​ce szy​fro​gra​my, dla bez​pie​czeń​stwa zdu​blo​wa​ne też przez za​kład fo​to​gra​ficz​ny „Agfa” przy North Si​chu​an Road, róg Chu​san. Za​rów​no ja​poń​ski, jak i nie​miec​ki kontr​wy​wiad prze​chwy​ci​ły te za​ko​do​wa​ne wia​do​mo​ści, skie​ro​wa​ne w eter na nie​zna​ny ad​res przez naj​wy​raź​niej wy​jąt​ko​wo do​świad​czo​ne​go ra​dio​te​le​gra​fi​stę – z re​gu​ły szyb​kie i krót​kie w stop​niu unie​moż​li​wia​ją​cym zna​le​zie​nie na​daj​ni​ka. Pięt​na​ste​go maja 1941 roku o go​dzi​nie dru​giej po pół​no​cy cza​su miej​sco​we​go we Wła​dy​wo​sto​ku zo​stał za​re​je​stro​wa​ny sła​by sy​gnał ra​dio​wy, nie​zwłocz​nie prze​ka​za​ny da​lej. Po roz​szy​fro​wa​niu w „Cen​tra​li” ostrze​gał on: „Niem​cy na​pad​ną na Zwią​zek Ra​dziec​ki 20 lub 22 czerw​ca. Ram​say”. Dwu​dzie​ste​go pierw​sze​go maja nie​mal o tej sa​mej po​rze otrzy​ma​no na​stęp​ną wia​do​mość: „Niem​cy skon​cen​tro​wa​ły na gra​ni​cy ra​dziec​kiej 9 ar​mii, 150 dy​wi​zji. Ram​say”, a w czte​ry dni póź​niej, 25 maja, o pią​tej rano: „Roz​po​czę​cie ata​ku 22 czerw​ca wcze​snym ran​kiem na sze​ro​kim fron​cie. Ram​say”. Go​spo​da​rze Krem​la mie​li jed​nak na ten te​mat swo​je po​glą​dy i wo​le​li kon​tem​plo​wać wła​sny pę​pek, niż wsłu​chi​wać się w nie​mi​łe wia​do​mo​ści. Ani nie uwie​rzy​li tym ostrze​że​niom, ani nie przed​się​wzię​li od​po​wied​nich kro​ków, uśpie​ni nie​daw​no za​war​tym z hi​tle​row​ski​mi Niem​ca​mi ukła​dem o nie​agre​sji. Żeby wy​tłu​ma​czyć Ro​sja​nom kon​cen​tra​cję dy​wi​zji nie​miec​kich na gra​ni​cy ra​dziec​kiej, ber​liń​scy emi​sa​riu​sze pusz​cza​li do nich oko: ro​zu​mie​cie, ko​cha​ni, cho​dzi o od​cią​gnię​cie uwa​gi An​glii. Kreml ze zro​zu​mie​niem od​mru​gi​wał: rób​cie, co na​le​ży, dru​zja! Po​wo​dze​nia! Tak więc wkra​cza​ją​cy do​kład​nie w za​po​wie​dzia​nym ter​mi​nie, wcze​snym ran​kiem 22 czerw​ca Niem​cy za​sta​li krem​low​skich spe​cja​li​stów od mru​ga​nia z ręką w noc​ni​ku. Zwią​zek Ra​dziec​ki przy​po​mi​nał wów​czas dzie​wi​cę, wie​lo​krot​nie ostrze​ga​ną przez swo​ich i ob​cych, by nie prze​by​wa​ła w to​wa​rzy​stwie nie​grzecz​nych chłop​ców, bo może jej się coś stać. I kie​dy tak się w koń​cu dzie​je, na​stę​pu​je płacz i za​ła​my​wa​nie rąk: „Boże dro​gi, jak to moż​li​we? Tak na​gle?”. Na po​cząt​ku nie​miec​kiej agre​sji, gdy to​czy​ły się krwa​we wal​ki o cy​ta​de​lę brze​ską, Al​fred Kle​in​bau​er, wła​ści​ciel za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa” i jego przy​ja​ciel, dzien​ni​karz Cheng Su​jing, upi​li się z roz​pa​czy, że ich ostrze​że​nia zo​sta​ły zlek​ce​wa​żo​ne. Wią​za​li to mię​dzy in​ny​mi z przy​by​ły​mi tu z ogrom​nym opóź​nie​niem nie​ja​sny​mi słu​cha​mi na te​mat roz​strze​la​nia wy​bit​nych ra​dziec​kich funk​cjo​na​riu​szy, w tym tak​że Jana Bie​rzi​na, „Głów​ne​go”, nie​zrów​na​ne​go pod wzglę​dem eru​dy​cji i do​świad​cze​nia na​uczy​cie​la ca​łe​go po​ko​le​nia ra​dziec​kich wy​wia​dow​ców. Nikt nie mógł po​jąć, jak to było moż​li​we, zwłasz​cza na pro​gu tak cięż​kich prób dla kra​ju, ale

lu​dzie z „Agfy”, po​chło​nię​ci bie​żą​cy​mi za​da​nia​mi, od​kła​da​li wąt​pli​wo​ści na póź​niej. W sze​ro​kiej siat​ce in​for​ma​to​rów Su​jin​ga w Szan​gha​ju rów​nież za​pa​no​wa​ło przy​gnę​bie​nie; nie było ono jed​nak wy​wo​ła​ne spra​wą Bie​rzi​na i eg​ze​ku​cji gro​na ra​dziec​kich naj​wyż​szych do​wód​ców, gdyż lu​dzie ci nie wie​rzy​li na​wet do​nie​sie​niom pra​so​wym, uzna​jąc je za zwy​kłą an​ty​ra​dziec​ką pro​pa​gan​dę. Nie​po​ko​iło ich na​to​miast sta​łe wy​co​fy​wa​nie się i nie​wy​tłu​ma​czal​ne klę​ski Ar​mii Czer​wo​nej. Siat​ka ta skła​da​ła się z ide​owych an​ty​mi​li​ta​ry​stów i przy​ja​ciół Ro​sji, re​kru​tu​ją​cych się głów​nie ze świa​ta na​uki, a tak​że z dzia​ła​czy spo​łecz​nych i biz​nes​me​nów dys​po​nu​ją​cych sze​ro​ki​mi kon​tak​ta​mi z ja​poń​ską oli​gar​chią woj​sko​wą i ad​mi​ni​stra​cyj​ną, dzia​ła​ją​cą w tej wiel​kiej me​tro​po​lii. Cheng Su​jing skru​pu​lat​nie prze​strze​gał za​ka​zu utrzy​my​wa​nia ja​kich​kol​wiek kon​tak​tów z dzia​ła​ją​cy​mi w głę​bo​kim pod​zie​miu chiń​ski​mi ko​mu​ni​sta​mi. Nie wol​no mu było tak​że kon​tak​to​wać się z ro​syj​ską bia​łą emi​gra​cją. W jej śro​do​wi​skach, mimo oso​bi​stych zadr i pre​ten​sji do Związ​ku Ra​dziec​kie​go, za​czę​ły się po​ja​wiać na​stro​je so​li​dar​no​ści z cier​pią​cą Ro​sją i ci​cho, acz sku​tecz​nie dzia​ła​ła tu ra​dziec​ka agen​tu​ra pod przy​kryw​ką ja​kie​goś „Związ​ku na rzecz po​wro​tu do kra​ju”, znaj​du​ją​ce​go się z ra​cji sa​me​go swe​go ist​nie​nia pod pil​ną ob​ser​wa​cją Ja​poń​czy​ków. Dla​te​go też na​wet w ro​syj​skiej łaź​ni Cheng Su​jing sta​rał się trzy​mać jak naj​da​lej od jej sta​łych klien​tów. Szó​ste​go grud​nia 1941 roku, w przed​dzień ja​poń​skiej na​pa​ści na Pe​arl Har​bor, za​kład fo​to​gra​ficz​ny „Agfa” miał wszel​kie po​wo​dy do ra​do​ści: świa​to​we agen​cje jed​nym gło​sem po​in​for​mo​wa​ły, że na przed​po​lach śmier​tel​nie za​gro​żo​nej Mo​skwy Ar​mia Czer​wo​na prze​szła do zde​cy​do​wa​nej i po​tęż​nej kontr​ofen​sy​wy. Znisz​czo​nych zo​sta​ło trzy​dzie​ści osiem eli​tar​nych nie​miec​kich dy​wi​zji, sta​no​wią​cych trzon na​zi​stow​skiej ope​ra​cji „Taj​fun”, któ​rej głów​nym ce​lem było bły​ska​wicz​ne za​ję​cie Mo​skwy przed roz​po​czę​ciem cięż​kiej ro​syj​skiej zimy. Atak był tak po​ra​ża​ją​cy, twier​dzi​ły agen​cje, a stra​ty nie​miec​kie tak znacz​ne, że dla trzeź​wych ob​ser​wa​to​rów ozna​cza​ło to je​śli nie po​czą​tek koń​ca, to przy​naj​mniej ko​niec po​cząt​ko​wych ła​two osią​gnię​tych nie​miec​kich zwy​cięstw. Na​wet spe​cja​li​ści woj​sko​wi w szta​bie Hi​tle​ra za​czę​li so​bie bo​le​śnie uświa​da​miać, że jest to klę​ska stra​te​gicz​na i że od tej chwi​li woj​na na wscho​dzie może być prze​dłu​ża​na, ale nie może zo​stać wy​gra​na. Z tego też po​wo​du grzech Wład​ka, któ​ry po​zwo​lił so​bie na udział w ulicz​nym in​cy​den​cie, zo​stał mu wiel​ko​dusz​nie wy​ba​czo​ny. De​cy​du​ją​cą rolę ode​gra​ło tu wsta​wien​nic​two Cheng Su​jin​ga, pil​ne​go ucznia dok​to​ra Sor​ge, któ​ry za​wsze twier​dził, że naj​lep​szą ochro​nę przed wszel​ki​mi moż​li​wy​mi po​dej​rze​nia​mi sta​no​wi nie bo​jaź​li​wa ostroż​ność dzie​wi​cy z ka​to​lic​kiej pen​sji, tyl​ko swo​bod​ne i wol​ne od kom​plek​sów za​cho​wa​nie. Tego sa​me​go wie​czo​ru Wła​dek po​zwo​lił so​bie na coś, cze​go ni​g​dy do​tych​czas nie ro​bił – na zgo​dę wy​pił z Kle​in​bau​erem całą szklan​kę ro​syj​skiej wód​ki. Po​tem wy​mio​to​wał i ze skru​chą przy​siągł so​bie nie na​śla​do​wać we wszyst​kim swo​je​go sze​fa, któ​ry za​wsze znaj​do​wał oka​zję do pi​cia – z po​wo​du za​rów​no złych, jak i do​brych wia​do​mo​ści. Dzi​siaj wia​do​mo​ści były i ta​kie, i ta​kie: do​bre z Mo​skwy i złe, bar​dzo złe z To​kio. Nie​do​bre, wręcz alar​mu​ją​ce wia​do​mo​ści były dla lu​dzi z za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa” ku​błem zim​nej wody, któ​ry zmro​ził ich ra​dość z ura​to​wa​nia Mo​skwy. Wła​dek, peł​nią​cy skrom​ną funk​cję pra​cow​ni​ka tech​nicz​ne​go, ste​no​gra​fa i szy​fran​ta, miał​by po​wo​dy do ra​do​ści, wie​dząc, że dwa mie​sią​ce wcze​śniej to wła​śnie on za​ko​do​wał po nie​miec​ku in​for​ma​cję do​star​czo​ną przez ku​rie​ra z To​kio. Gru​pa ja​poń​ska naj​wy​raź​niej czu​ła, że za​cią​ga się wo​kół niej pę​tla i że jej ko​mu​ni​ka​ty są prze​chwy​ty​wa​ne, po​nie​waż sta​ła się nad wy​raz ostroż​na. Dla​te​go też do prze​sła​nia dwu​wier​szo​we​go tek​stu wy​bra​ła dro​gę okręż​ną, jaką było za​ko​do​wa​nie go w za​kła​dzie fo​to​gra​ficz​nym „Agfa” przy wy​ko​rzy​sta​niu Rocz​ni​ka

sta​ty​stycz​ne​go Rze​szy Nie​miec​kiej za 1935 rok. Ksią​żecz​ka ta, po​zor​nie wa​la​ją​ca się wśród sta​rych ga​zet i cza​so​pism w „Ag​fie”, mia​ła wejść do hi​sto​rii ro​syj​skie​go wy​wia​du: ko​rzy​sta​jąc z ta​kiej wła​śnie znisz​czo​nej ksią​żecz​ki, przez dłu​gie lata gru​pa „Ram​say” kon​tak​to​wa​ła się z „Cen​tra​lą” za​rów​no z Szan​gha​ju, jak i z To​kio. Ten de​cy​du​ją​cy tekst, prze​ka​za​ny na fa​lach krót​kich o dłu​go​ści 39 me​trów przez prze​cięt​ne​go re​tu​sze​ra, ale ge​nial​ne​go ra​dio​te​le​gra​fi​stę i żar​li​we​go mi​ło​śni​ka wód​ki Al​fre​da Kle​in​bau​era, brzmiał na​stę​pu​ją​co: DER SOW​JE​TI​SCHE FER​NE OSTEN KANN ALS SI​CHER VOR EINEM AN​GRIFF JA​PANS ERACH​TET WER​DEN W wol​nym tłu​ma​cze​niu zna​czy to: „Ra​dziec​ki Da​le​ki Wschód może być pew​ny, że nie zo​sta​nie na​pad​nię​ty przez Ja​po​nię”. Tym ra​zem Kreml uwie​rzył w in​for​ma​cję „Ram​saya” i uru​cho​mił po​tęż​ne ra​dziec​kie zgru​po​wa​nia, któ​re szyb​ko zo​sta​ły prze​rzu​co​ne znad brze​gów Amu​ru i Ussu​ri na front mo​skiew​ski. Jako pierw​sze po​czu​ły po​ja​wie​nie się no​wych, świe​żych jed​no​stek to​ną​ce po szy​je w ro​syj​skich mo​kra​dłach i śnie​gach woj​ska nie​miec​kie. Ich po​wtór​ne dra​ma​tycz​ne zde​rze​nie twa​rzą w twarz z ludź​mi z ra​dziec​kie​go Da​le​kie​go Wscho​du mia​ło na​stą​pić w Sta​lin​gra​dzie, któ​ry osta​tecz​nie zde​cy​do​wał o nie​miec​kiej klę​sce. To jed​nak była tyl​ko jed​na, trium​fal​na stro​na me​da​lu. Dru​ga była znacz​nie smut​niej​sza. Wkrót​ce bo​wiem po wy​sła​niu tej in​for​ma​cji szef to​kij​skiej gru​py „Ram​say”, we​so​ły cy​nik, lew sa​lo​no​wy i przy​ja​ciel ro​dzi​ny am​ba​sa​do​ra, ge​ne​ra​ła ma​jo​ra Eu​ge​na Otta i jego ja​poń​skiej mał​żon​ki Ha​na​ko Ishii, po​zo​sta​ją​cy poza wszel​ki​mi po​dej​rze​nia​mi dok​tor Ri​chard Sor​ge zo​stał aresz​to​wa​ny i pew​nie ni​g​dy się nie do​wie​dział o bez​po​śred​nich re​zul​ta​tach tego fan​ta​stycz​ne​go ra​dio​gra​mu. To​kij​ska wsy​pa, któ​rej spraw​ca​mi byli nie​miec​cy spe​cja​li​ści od ra​dio​pe​len​ga​cji, sta​no​wi​ła praw​dzi​wą ka​ta​stro​fę. Ska​za​ny i znacz​nie póź​niej – do​kład​nie w dzień dwu​dzie​stej siód​mej rocz​ni​cy re​wo​lu​cji paź​dzier​ni​ko​wej – roz​strze​la​ny ra​zem z Ri​char​dem Sor​ge zo​stał dzien​ni​karz „Asa​hi Shim​bun” dok​tor Ho​zu​mi Oza​ki, wy​cho​waw​ca ksią​żę​ce​go syna i do​rad​ca do spraw po​li​ty​ki za​gra​nicz​nej w ga​bi​ne​cie Kin​ka​zu Sa​ion​ji. Wraz z eu​ro​pej​ski​mi współ​pra​cow​ni​ka​mi – Ma​xem Chri​stian​se​nem-Clau​se​nem i Bran​ko Vu​ke​li​ciem, za​trzy​ma​ny​mi i tor​tu​ro​wa​ny​mi przez taj​ną po​li​cję Kem​pe​itai – cięż​kie wy​ro​ki otrzy​ma​ło tak​że szes​na​stu wy​bit​nych ja​poń​skich uczo​nych, li​te​ra​tów i dzia​ła​czy spo​łecz​nych na cze​le z Yoshi​no​bu Ko​shi​ro i Shi​ge Mi​zu​no. Nie mniej bo​le​sne było aresz​to​wa​nie Hi​sa​ta​ki Ha​edy z Po​łu​dnio​wo​man​dżur​skiej Spół​ki Ko​le​jo​wej – czło​wie​ka, któ​ry mu​siał​by się jako pierw​szy do​wie​dzieć o ewen​tu​al​nych ru​chach znacz​nych od​dzia​łów ja​poń​skich w stro​nę gra​ni​cy ra​dziec​kiej. Wła​dze ja​poń​skie trium​fo​wa​ły, wi​docz​ne to było tak​że w to​kij​skiej pra​sie, pod​czas gdy na dru​gim koń​cu świa​ta, w Ber​li​nie, na​zi​stow​scy sze​fo​wie He​in​rich Him​m​ler, He​in​rich Mül​ler i Jo​achim von Rib​ben​trop nie po​sia​da​li się z wście​kło​ści, że ten sym​pa​tycz​ny żar​tow​niś, któ​re​go ob​da​rza​li peł​nym za​ufa​niem, wo​dził ich przez tyle lat za nos. To​kij​skie wy​da​rze​nia, któ​re, na​wia​sem mó​wiąc, zła​ma​ły ka​rie​rę nie​miec​kie​go am​ba​sa​do​ra Eu​ge​na Otta, od​bi​ły się jed​nak na Za​cho​dzie sto​sun​ko​wo sła​bym echem. Pra​sa była za​ję​ta czym in​nym, nie usta​wa​ła w śle​dze​niu i ko​men​to​wa​niu pierw​szej dru​zgo​cą​cej po​raż​ki hi​tle​row​ców w tej woj​nie. Nikt wte​dy nie po​dej​rze​wał, że ist​nie​je ści​sły zwią​zek mię​dzy tą klę​ską a gru​pą lu​dzi tor​tu​ro​wa​nych w tym mo​men​cie w To​kio, w pod​zie​miach taj​nej po​li​cji Kem​pe​itai. Już tam, w tych pod​zie​miach, 15 grud​nia – czy​li w ty​dzień po na​pa​ści na Pe​arl Har​bor – zmarł w wy​ni​ku tor​tur pra​cow​nik tech​nicz​ny i ku​rier gru​py „Ram​say” Yoshio Ka​wa​mu​ra. Zo​stał aresz​to​wa​ny w Szan​gha​ju, co zmu​si​ło za​kład fo​to​gra​ficz​ny „Agfa” do po​spiesz​ne​go usu​-

nię​cia roz​mon​to​wa​nej na czę​ści ra​dio​sta​cji i za​wie​sze​nia wszel​kich kon​tak​tów mię​dzy człon​ka​mi gru​py. Oba​wy, że to aresz​to​wa​nie sta​nie się po​cząt​kiem wsy​py w siat​ce Szan​ghaj​skiej, oka​za​ły się jed​nak nie​po​trzeb​ne: mimo nie​ludz​kich tor​tur i prze​słu​chań krzy​żo​wych, prze​pro​wa​dza​nych pod oso​bi​stym nad​zo​rem mi​ni​stra spraw we​wnętrz​nych ad​mi​ra​ła Su​et​su​gu, Ka​wa​mu​ra ni​ko​go nie wy​dał, nie zdra​dził żad​ne​go na​zwi​ska ani żad​ne​go ad​re​su. W tych wła​śnie dniach za​czę​to mó​wić o szcze​gól​nych oso​bi​stych za​słu​gach Jó​ze​fa Sta​li​na w tej ko​rzyst​nej zmia​nie na ro​syj​skim fron​cie. Moż​li​we. By​ło​by jed​nak do​wo​dem lek​ko​myśl​no​ści przy​pi​sy​wa​nie wszyst​kich zwy​cięstw i po​ra​żek jed​ne​mu tyl​ko czło​wie​ko​wi, choć za​rów​no plot​ka, jak i hi​sto​ria lu​bią uprasz​cza​nie i per​so​ni​fi​ka​cję wy​da​rzeń, któ​re czy​nią je ła​twiej​szy​mi do stra​wie​nia. Trud​no też twier​dzić, że w tej mo​skiew​skiej sa​dze de​cy​du​ją​cą rolę ode​gra​ła wy​łącz​nie in​for​ma​cja za​ko​do​wa​na przez szwaj​car​skie​go dzien​ni​ka​rza Je​ana-Lou Vin​cen​ta. Przy​pi​sy​wa​nie zdo​by​cia Troi po dzie​się​cio​let​nim, bez​sku​tecz​nym ob​lę​że​niu tyl​ko drew​nia​ne​mu ko​nio​wi, zbu​rze​nia Je​ry​cha trą​bom, a ura​to​wa​nia Rzy​mu gę​siom to atrak​cyj​ne po​my​sły li​te​rac​kie, któ​rym jed​nak da​le​ko do ogar​nię​cia ca​łej zło​żo​nej i naj​czę​ściej krwa​wej praw​dy hi​sto​rycz​nej. A i sama praw​da hi​sto​rycz​na sta​no​wi na​der umow​ne po​ję​cie – coś jak wa​liz​ka z po​dwój​nym dnem, w któ​rej cel​ni​ko​wi po​ka​zu​je się jed​no, pod​czas gdy pod spodem jest coś cał​kiem in​ne​go. Przy​kła​dów ta​kich uda​nych oszustw są dzie​siąt​ki, a Pe​arl Har​bor miał się oka​zać jed​nym z nich. Tak czy ina​czej dla Szan​gha​ju te dra​ma​tycz​ne dni nie mi​nę​ły bez kon​se​kwen​cji: po nie​ca​łym mie​sią​cu dwa pa​sa​żer​skie jun​ker​sy wy​ła​do​wa​ły na lot​ni​sku Lun​gh​wa pierw​szą gru​pę funk​cjo​na​riu​szy ge​sta​po i SS. Ze wzglę​du na oczy​wi​ste ry​zy​ko prze​lo​tu po pil​nie strze​żo​nym nie​bie nad li​nia​mi fron​tu i nad Sy​be​rią sa​mo​lo​ty przy​le​cia​ły okręż​ną dro​gą, co trwa​ło trzy dni, z mię​dzy​lą​do​wa​nia​mi we wschod​niej Tur​cji i w Bang​ko​ku. Na wia​do​mość o ich przy​lo​cie ba​ron von Dam​m​bach do​stał ata​ku nad​kwa​so​ty żo​łąd​ka, ale mimo to po​je​chał na lot​ni​sko w to​wa​rzy​stwie swo​jej oso​bi​stej se​kre​tar​ki, pan​ny Hil​dy Braun, by po​wi​tać dro​gich go​ści z Ber​li​na. Tego sa​me​go dnia, za​nim jesz​cze przy​by​sze zdą​ży​li się roz​pa​ko​wać, od​by​ła się pierw​sza wspól​na na​ra​da w Brid​ge Ho​use miesz​czą​cym szan​ghaj​ską dy​rek​cję Kem​pe​itai. Ran​ga ba​ro​na jako naj​wyż​sze​go przed​sta​wi​cie​la Rze​szy wy​ma​ga​ła jego obec​no​ści, a ści​śle taj​ny nie​miec​ki tekst ste​no​gra​mu miał być przez jego oso​bi​stą se​kre​tar​kę spi​sa​ny i wy​sła​ny za po​śred​nic​twem ku​rie​ra do Ber​li​na.

42 Ro​syj​ska łaź​nia, po​ło​żo​na w koń​cu Kwang​chow Road – tam, gdzie łą​czy się ona z gwar​nym bul​wa​rem Chung​king – od​wie​dza​na była nie tyl​ko przez Ro​sjan. Moż​na na​wet po​wie​dzieć, że ję​zyk ro​syj​ski był tu mało sły​sza​ny i wręcz za​głu​sza​ny przez róż​no​rod​ny, ob​co​ję​zycz​ny gwar. Do licz​nych po​miesz​czeń, to​ną​cych w ob​ło​kach go​rą​cej pary, co​raz to w gwar​nych gru​pach przy​by​wa​li prze​pa​sa​ni prze​ście​ra​dła​mi chiń​scy kup​cy, Eu​ro​pej​czy​cy róż​nych na​ro​do​wo​ści i na​wet ja​poń​scy woj​sko​wi. W po​wie​trzu uno​si​ły się od​gło​sy roz​mów, śmiech, brzęk mied​nic, szmer wody. Na roz​grza​nych drew​nia​nych ła​wach ko​lej​ne pro​ce​du​ry to​czy​ły się bez po​śpie​chu, z azja​tyc​kim lub może rzym​skim roz​le​ni​wie​niem. Mi​ło​śni​ków łaź​ni przy​cią​ga​ła tu czy​stość, uprzej​ma ob​słu​ga, eg​zo​tycz​ne mio​teł​ki ze świe​żych brzo​zo​wych ga​łą​zek, któ​ry​mi sma​ga​no się wza​jem​nie do za​czer​wie​nie​nia skó​ry, lo​do​wa​ty ro​syj​ski kwas, prze​kształ​ca​ją​cy się bły​ska​wicz​nie w stru​gi potu, tłu​ści ta​tar​scy ła​zieb​ni, nie​zrów​na​ni w wy​ci​ska​ją​cych ostat​nią szczyp​tę sił ma​sa​żach. A tak​że – nie na ostat​nim miej​scu – bez​po​śred​ni do​stęp, po przej​ściu chłod​nych po​miesz​czeń wy​po​czyn​ko​wych, do przy​le​głej ro​syj​skiej re​stau​ra​cji z jej nie​po​wta​rzal​ną ryb​ną uchą i sy​be​ryj​ski​mi piel​mie​nia​mi, któ​rym oczy​wi​ście to​wa​rzy​szy​ła ory​gi​nal​na wód​ka. Kel​ne​rzy w wy​so​kich bu​tach i bu​fia​stych spodniach, w lnia​nych „ru​basz​kach”, jak​by żyw​cem prze​nie​sie​ni ze stro​nic Go​go​la czy Do​sto​jew​skie​go, roz​no​si​li dy​mią​ce sa​mo​wa​ry i na​le​wa​li her​ba​tę do szkla​nek z ni​klo​wa​ny​mi „pod​sta​kan​ni​ka​mi”. Ro​syj​ska łaź​nia i re​stau​ra​cja już daw​no prze​kształ​ci​ły się w coś w ro​dza​ju pu​blicz​ne​go ośrod​ka spo​tkań, plo​tek, trans​ak​cji lub po pro​stu w jed​no z wie​lu miejsc słu​żą​cych do spę​dza​nia wol​ne​go cza​su. W od​róż​nie​niu od eli​tar​nych klu​bów i re​stau​ra​cji na Nan​king Road mie​li tu wstęp tak​że Chiń​czy​cy i to czy​ni​ło z łaź​ni jesz​cze bar​dziej atrak​cyj​ny lo​kal dla śred​nio​za​moż​nych cu​dzo​ziem​ców, utrzy​mu​ją​cych za​wo​do​we lub oso​bi​ste kon​tak​ty ze swo​imi miej​sco​wy​mi part​ne​ra​mi. Po cał​ko​wi​tym za​koń​cze​niu prac nad ko​lej​nym nu​me​rem – aż do ostat​nie​go za​wia​do​mie​nia o za​rę​czy​nach pana ta​kie​go to a ta​kie​go z pan​ną taką to a taką – czę​sto przy​cho​dził tu​taj ze swo​imi ko​le​ga​mi z „Chi​na Da​ily Post” ko​men​ta​tor po​li​tycz​ny Cheng Su​jing. W to śro​do​we po​po​łu​dnie przy​szedł jed​nak sam. Mu​siał się roz​ła​do​wać po peł​nej na​pię​cia nocy, spę​dzo​nej w to​wa​rzy​stwie Al​fre​da Kle​in​bau​era i mło​de​go szwaj​car​skie​go ko​le​gi Jean-Lou Vin​cen​ta. Na​pię​cie to mia​ło swo​je przy​czy​ny – wia​do​mo​ści o dzia​ła​niach woj​sko​wych w głę​bi Pa​cy​fi​ku try​ska​ły jak woda z me​ta​lo​wych gar​gul​ców, a ape​tyt „Cen​tra​li” na świe​że in​for​ma​cje był nie​na​sy​co​ny. Gdy, znu​żo​ny, słod​ko się wy​le​gi​wał w go​rą​cym po​miesz​cze​niu, bę​dą​cym czymś po​śred​nim mię​dzy fiń​ską sau​ną a chiń​ską pral​nią, na​gle usły​szał tuż obok sie​bie głę​bo​ki i ła​god​ny głos: – Jak miło pana wi​dzieć, mi​ster Cheng! Dzien​ni​karz drgnął, wy​rwa​ny z bło​gie​go za​my​śle​nia, i wpi​ja​jąc wzrok w gę​stą parę, stwier​dził, że sie​dzi nie​da​le​ko ma​jo​ra Sme​dleya z mi​sji ame​ry​kań​skiej. Czę​sto zda​rza​ło im się spo​ty​kać na kon​fe​ren​cjach pra​so​wych i ba​nal​nych kok​taj​lach dy​plo​ma​tycz​nych or​ga​ni​zo​wa​nych z oka​zji lub bez oka​zji, kil​ka​krot​nie też dzien​ni​karz prze​pro​wa​dzał z ma​jo​rem wy​wia​dy. Zgod​nie z obie​ga​ją​cą dzien​ni​kar​ski Szan​ghaj plot​ką ma​jor Sme​dley nie po​wi​nien już tu​taj być – po Pe​arl Har​bor i przy​stą​pie​niu do woj​ny wła​dze ja​poń​skie uzna​ły obec​ność ofi​cjal​nych ame​ry​kań​skich przed​sta​wi​cie​li dy​plo​ma​tycz​nych i han​dlo​wych za nie​po​żą​da​ną. Na li​ście jako per​so​na non gra​ta zna​lazł się oczy​wi​ście tak​że woj​sko​wy przed​sta​wi​ciel Sta​nów Zjed​no​czo​nych w Szan​gha​ju, któ​re​mu za​pro​po​no​wa​no, by w cią​gu dzie​się​ciu dni ze​chciał się wy​nieść do

wszyst​kich dia​błów. Zwy​czaj​ni oby​wa​te​le Sta​nów, a było ich tu nie​ma​ło, za​nie​po​ko​je​ni słu​cha​mi na te​mat moż​li​wych re​pre​sji, kon​fi​skat i in​ter​no​wa​nia, po​spiesz​nie li​kwi​do​wa​li lub prze​ka​zy​wa​li krew​nym swój ma​ją​tek i fir​my. – Prze​stra​szył mnie pan, ma​jo​rze! My​śla​łem, że już jest pan da​le​ko stąd, gdzieś za ho​ry​zon​tem – po​wie​dział Su​jing i prze​siadł się bli​żej Ame​ry​ka​ni​na. – I słusz​nie pan my​ślał, jest tyl​ko drob​na róż​ni​ca w cza​sie. Rze​czy​wi​ście ju​tro wy​ru​szam do domu no​wo​ze​landz​kim sta​tecz​kiem han​dlo​wym „Tu​ata​pe​re”. Nie wi​dział pan mi​zer​niej​szej łaj​by, ale co ro​bić – w bra​ku lep​szej moż​li​wo​ści zde​cy​do​wał​bym się na​wet wró​cić do domu ka​ja​kiem. – No wła​śnie, to​wa​rzy​stwa okrę​to​we wy​stra​szy​ły się woj​ny i po​cho​wa​ły po por​tach. Mam jed​nak na​dzie​ję, że do​trze pan po​myśl​nie do celu… – Na​dzie​ja i re​li​gia to la​ski wspie​ra​ją​ce czło​wie​ka na jego dro​dze do wiecz​no​ści. Ja nie je​stem re​li​gij​ny, po​zo​sta​je mi więc tyl​ko na​dzie​ja, że do​wle​cze​my się cho​ciaż do ja​kie​goś por​tu ma​ją​ce​go nor​mal​ne po​łą​cze​nia ze Sta​na​mi. Je​śli wcze​śniej ja​poń​skie ło​dzie pod​wod​ne nie za​mie​nią nas w rze​szo​to. Tu ma​jor się ro​ze​śmiał, jak​by opo​wie​dział ka​wał. – Może pan być spo​koj​ny, przy​naj​mniej je​śli cho​dzi o ło​dzie pod​wod​ne – od​parł Chiń​czyk. – Prze​wi​dy​wa​ne wy​da​rze​nia naj​czę​ściej nie do​cho​dzą do skut​ku… Nie mó​wię tego jak kom​ple​ment, ale bę​dzie nam pana bra​ko​wa​ło. Już daw​no stał się pan czę​ścią na​sze​go tu​tej​sze​go ży​cia. – Dzię​ku​ję. I pro​szę się nie gnie​wać, bo to jest pana mia​sto, ale Szan​gha​ju nie bę​dzie mi bra​ko​wać. Nic a nic! Szcze​rze mó​wiąc, mam tu​taj wszyst​kie​go po​wy​żej uszu. – Ro​zu​miem pana. To mia​sto nie jest naj​przy​tul​niej​szym i naj​bez​piecz​niej​szym miej​scem na zie​mi. – Oba​wiam się, że te​raz już ni​g​dzie nie ma przy​tul​nych i bez​piecz​nych miejsc. Niech pan spoj​rzy, co się zda​rzy​ło w raju na zie​mi – Pe​arl Har​bor. – A co się zda​rzy​ło? – z na​iw​ną, pra​wie dzie​cię​cą cie​ka​wo​ścią spy​tał Chiń​czyk. – Mam na my​śli nie to, co po​da​no w ko​mu​ni​ka​tach, tyl​ko to, co prze​mil​cza​no. Ma​jor Sme​dley wy​lał na sie​bie mied​ni​cę ukro​pu, otrzą​snął ciem​no​blond czu​pry​nę, prych​nął z za​do​wo​le​niem i do​pie​ro wte​dy spy​tał: – Pyta pan jako dzien​ni​karz czy ot tak? – Niech bę​dzie, że ot tak. I je​śli mi pan po​wie, co pan my​śli, to nie będę pana cy​to​wał. Skau​tow​skie sło​wo ho​no​ru! – Do​brze, ale szcze​rość za szcze​rość. I pro​szę, żeby to pan zro​bił pierw​szy krok, mi​ster Cheng. Niech pan po​wie, co na ten te​mat wy​niu​cha​ły wa​sze śro​do​wi​ska. Ame​ry​ka, jak pan wie, nie jest obo​jęt​na w sto​sun​ku do świa​to​wej opi​nii pu​blicz​nej. – Tak… na ogół – zgo​dził się nie​chęt​nie Cheng. Cheng Su​jing do​brze wie​dział, kim jest ma​jor Sme​dley – tyl​ko ostat​ni na​iw​ni mo​gli wie​rzyć, że jest on po pro​stu ame​ry​kań​skim ofi​ce​rem łącz​ni​ko​wym. Przed za​okrę​to​wa​niem się na „Tu​ata​pe​re”, bę​dą​cym naj​praw​do​po​dob​niej jed​nym z tych zde​ze​lo​wa​nych frach​to​wych sta​tecz​ków kur​su​ją​cych mię​dzy wy​spa​mi, z całą pew​no​ścią za​trosz​czył się o za​pew​nie​nie na miej​scu so​lid​nej siat​ki in​for​ma​to​rów. Było to nor​mal​ne i na​le​ża​ło do re​guł gry – opusz​cza​jąc go​spo​dar​stwo, na​le​ży na nim zo​sta​wić za​ufa​ną służ​bę, żeby było komu pod​le​wać kwia​ty. Zresz​tą i ma​jor Sme​dley miał pew​ne wąt​pli​wo​ści zwią​za​ne z Chen​giem. Za​wo​do​we wy​czu​cie pod​po​wia​da​ło mu, że pole za​in​te​re​so​wań i za​kres dzia​łań chiń​skie​go dzien​ni​ka​rza

mogą być znacz​nie szer​sze niż ba​da​nia nad po​li​tycz​ny​mi aspek​ta​mi pro​duk​cji ryżu. Te​raz otwie​ra​ła się moż​li​wość po​twier​dze​nia lub od​rzu​ce​nia tych przy​pusz​czeń – choć​by tyl​ko czę​ścio​we​go, jak to w łaź​ni. Ko​lej​ne ma​sa​żo​we pro​ce​du​ry roz​dzie​li​ły ich, ale nie na dłu​go. W re​stau​ra​cji przy wspa​nia​łej zu​pie ryb​nej z je​sio​tra ugo​to​wa​nej na bu​lio​nie z kur​czę​cia, z ape​ty​tem po​ja​da​jąc ro​syj​skie bli​ny z irań​skim czar​nym ka​wio​rem, Ame​ry​ka​nin spy​tał: – A więc, mi​ster Cheng, co da​lej? Su​jing nie od razu się zo​rien​to​wał: – Da​lej? Ach, tak! Do​szli​śmy do… – Do Pe​arl Har​bor. – Tak, tak, Pe​arl Har​bor… – Su​jing za​wa​hał się, po​ru​szył łyż​ką, wpa​trzo​ny w kon​cen​trycz​ne krę​gi na zu​pie, i wresz​cie pod​niósł gło​wę. – Ma​jo​rze, mówi się, że ten ja​poń​ski za​ska​ku​ją​cy nu​mer na Ha​wa​jach by​naj​mniej nie za​sko​czył okre​ślo​nych kół w Wa​szyng​to​nie. Ocze​ki​wa​ły go one i naj​go​rę​cej pra​gnę​ły. – O, na​wet pra​gnę​ły! A to dla​cze​go we​dług pana? – To już pan po​wie. Umó​wi​li​śmy się, praw​da? – Umo​wa rzecz świę​ta. Ale jak usta​li​li​śmy: krok z jed​nej stro​ny, krok z dru​giej. Na ra​zie mógł​bym po​wie​dzieć: „Cie​pło”. Ot tak, dla za​chę​ty. Zro​bi​li​śmy więc po jed​nym kro​ku. A jaki jest pań​ski na​stęp​ny krok? – Na​stęp​nym kro​kiem jest po​gło​ska, że na parę dni przed tym ude​rze​niem wa​sze na​czel​ne do​wódz​two wy​co​fa​ło z wy​spy Oahu swo​je naj​no​wo​cze​śniej​sze jed​nost​ki bo​jo​we, zo​sta​wia​jąc na ce​low​ni​ku po​płu​czy​ny po pierw​szej woj​nie świa​to​wej. I że dra​mat wa​szych po​dob​no nie​od​wra​cal​nie znisz​czo​nych okrę​tów jest lek​ko prze​sa​dzo​ny, a za parę mie​się​cy więk​szość z nich znów się po​ja​wi na re​dzie. Tak się mówi… Mówi się jesz​cze, że po​nie​sio​ne stra​ty zo​sta​ły wy​ol​brzy​mio​ne na uży​tek we​wnętrz​ny i w celu wy​wo​ła​nia w prze​cięt​nym jan​ke​sie pa​trio​tycz​ne​go obu​rze​nia. Ame​ry​ka​nin spoj​rzał uważ​nie na Chiń​czy​ka ja​sno​nie​bie​ski​mi oczy​ma i, nie spusz​cza​jąc z nie​go wzro​ku, ła​god​nym, lecz na​le​ga​ją​cym to​nem spy​tał: – Kto tak mówi? Nie spo​tka​łem ta​kich twier​dzeń ani w pra​sie, ani w ofi​cjal​nych ko​men​ta​rzach. – Nie może pan nie wie​dzieć o taj​nym ra​por​cie, jaki Otto Sko​rze​ny zło​żył Hi​tle​ro​wi. W tej sa​mej se​kun​dzie, nie, w tym sa​mym ułam​ku se​kun​dy Su​jing zro​zu​miał, że po​peł​nił fa​tal​ny błąd. Ra​port, jaki zło​żył Sko​rze​ny, nie był bo​wiem ni​g​dzie opu​bli​ko​wa​ny, sta​no​wił naj​ści​ślej​szą ta​jem​ni​cę, do​stęp​ną tyl​ko dla na​der ogra​ni​czo​ne​go krę​gu naj​bliż​szych Füh​re​ro​wi osób. Chiń​czyk znał w ogól​nych za​ry​sach jego treść, otrzy​ma​ną z mo​skiew​skiej „Cen​tra​li” w za​ko​do​wa​nej de​pe​szy ra​dio​wej, ale nie mógł znać jej źró​dła, któ​re było głę​bo​ko utaj​nio​ne. Do​pie​ro o wie​le póź​niej, w na​stęp​nej epo​ce, gdy ujaw​nio​na zo​sta​ła część ra​dziec​kich taj​nych ar​chi​wów, mia​ło wyjść na jaw, że treść tego ra​por​tu prze​ka​zał Mo​skwie sło​wo w sło​wo Man​fred von Brau​chitsch, zna​ny spor​to​wy dzia​łacz fa​szy​stow​ski, je​den z or​ga​ni​za​to​rów olim​pia​dy w Ber​li​nie i głę​bo​ko za​kon​spi​ro​wa​ny współ​pra​cow​nik ra​dziec​kie​go wy​wia​du. Świat jest pe​łen pa​ra​dok​sów: olim​pij​czyk był sy​nem feld​mar​szał​ka Wal​the​ra von Brau​chit​scha, jed​ne​go z głów​nych ar​chi​tek​tów pla​nu bły​ska​wicz​nej woj​ny prze​ciw​ko ZSRR o kryp​to​ni​mie „Bar​ba​ros​sa” i człon​ka taj​nej woj​sko​wo-po​li​tycz​nej rady Hi​tle​ra. Syn miał swo​bod​ny do​stęp do ga​bi​ne​tu ojca ze wszyst​ki​mi jego ta​jem​ni​ca​mi, któ​re re​gu​lar​nie pły​nę​ły w kie​run​ku Krem​la tak​że wte​dy, gdy ar​-

mie ojca prze​bi​ja​ły so​bie dro​gę w tym sa​mym kie​run​ku. Krót​ki szy​fro​gram na te​mat tego ra​por​tu do​tarł w swo​im cza​sie do za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa” i zo​stał roz​ko​do​wa​ny przez Vin​cen​ta. To​wa​rzy​szy​ło temu pil​ne po​le​ce​nie jak naj​szyb​sze​go prze​ka​za​nia wia​do​mo​ści na te​mat Pe​arl Har​bor i da​nych, któ​re wy​cie​kły z ja​poń​skich kół woj​sko​wych. Py​ta​no, czy wie​dzą, że cios wy​mie​rzo​ny tej ame​ry​kań​skiej ba​zie woj​sko​wej, oce​nia​ny przez pro​rzą​do​wą pra​sę to​kij​ską jako triumf ja​poń​skiej stra​te​gii woj​sko​wej, prze​kształ​cił się fak​tycz​nie w coś w ro​dza​ju pu​łap​ki. Pu​łap​ki dość przy tym kosz​tow​nej dla Sta​nów Zjed​no​czo​nych, bo o ile uszko​dzo​ne okrę​ty moż​na było wy​re​mon​to​wać, to po​le​głym chłop​com, ode​sła​nym do oj​czy​zny i do ma​tek w me​ta​lo​wych trum​nach przy​kry​tych gwiaź​dzi​stym sztan​da​rem, nic nie mo​gło przy​wró​cić żyda. W każ​dym ra​zie in​for​ma​cje na te​mat przy​go​to​wy​wa​nej przez Ja​poń​czy​ków ope​ra​cji otrzy​ma​ne zo​sta​ły wy​star​cza​ją​co wcze​śnie, by moż​na było przy​go​to​wać i pod​jąć dzia​ła​nia za​po​bie​gaw​cze. Gdzieś na pod​nieb​nych wy​ży​nach wła​dzy w Wa​szyng​to​nie, na pod​sta​wie skom​pli​ko​wa​nych i da​le​ko idą​cych po​wo​dów na​tu​ry stra​te​gicz​nej, cich​cem po​sta​no​wio​no jed​nak pu​ścić tę alar​mu​ją​cą wia​do​mość mimo uszu i za​cho​wać ją w ta​jem​ni​cy na​wet przed naj​bar​dziej zbli​żo​ny​mi do Owal​ne​go Ga​bi​ne​tu bon​za​mi. Do​pie​ro po woj​nie mia​ło się oka​zać, że tak​że an​giel​skie taj​ne służ​by na​le​ży​cie się spi​sa​ły, ale Chur​chill miał swo​je wy​star​cza​ją​ce i da​le​ko idą​ce po​wo​dy do prze​mil​cze​nia in​for​ma​cji o zbli​ża​ją​cej się ja​poń​skiej na​pa​ści. Czy w To​kio po fak​cie zo​rien​to​wa​no się, jak wy​glą​da​ją spra​wy i kto w rze​czy​wi​sto​ści zna​lazł się z ręką w noc​ni​ku? Wła​śnie to chcia​ła wie​dzieć „Cen​tra​la”. W tym cza​sie to​kij​ska gru​pa „Ram​say” była już roz​bi​ta i na​dzie​ję na wy​wą​cha​nie ewen​tu​al​nej zmia​ny orien​ta​cji Ja​poń​czy​ków wią​za​no wy​łącz​nie z szan​ghaj​ską siat​ką in​for​ma​to​rów. – Mu​szę przy​znać, mi​ster Cheng, że pło​nę z cie​ka​wo​ści: gdzie zo​stał opu​bli​ko​wa​ny ten ra​port?! A może utrzy​mu​je pan oso​bi​stą ko​re​spon​den​cję z Ca​na​ri​sem? Ad​mi​rał Wil​helm Ca​na​ris był sze​fem hi​tle​row​skie​go wy​wia​du i bez​po​śred​nim zwierzch​ni​kiem Sko​rze​ne​go. Cheng Su​jing zda​wał so​bie spra​wę, że de​mon​stru​jąc swo​ją wie​dzę, za​brnął w trzę​sa​wi​sko, z któ​re​go trud​no mu się bę​dzie wy​do​być. Dla​te​go wy​bą​kał nie​wy​raź​nie: – Pew​nych rze​czy moż​na się do​wie​dzieć tak​że z in​nych źró​deł… Je​stem dzien​ni​ka​rzem, to jest ele​ment mo​je​go fa​chu i… ko​niec koń​ców… W oczach ma​jo​ra Sme​dleya tań​czy​ły fi​lu​ter​ne iskier​ki – ro​zu​miał za​kło​po​ta​nie swo​je​go chiń​skie​go przy​ja​cie​la. Przez pe​wien czas mil​czał, ba​wiąc się z Chiń​czy​kiem jak kot z my​szą, aż wresz​cie się zli​to​wał: – Do​brze, do​brze. Każ​dy pil​nu​je swo​ich źró​deł. Ko​lej na krok z mo​jej stro​ny. Pod wa​run​kiem, że za​po​mni pan, kto to po​wie​dział… Przez swój atak na Pe​arl Har​bor, nie​za​leż​nie od tego, jak tra​gicz​ny i bo​le​sny w skut​kach był on dla Ame​ry​ki – a rze​czy​wi​ście był bo​le​sny, zwłasz​cza je​śli cho​dzi o ofia​ry w lu​dziach – Ja​poń​czy​cy, by​naj​mniej tego nie po​dej​rze​wa​jąc i cał​ko​wi​cie wbrew wła​snej woli, ura​to​wa​li An​glię. – An​glię? Nie wi​dzę związ​ku… – Zwią​zek jest bez​po​śred​ni i pan ze swo​ją in​te​li​gen​cją za​raz go zro​zu​mie. Je​śli śle​dzi pan pra​sę ame​ry​kań​ską, to pan wie, że przed ka​ta​stro​fą w Pe​arl Har​bor osiem​dzie​siąt dwa pro​cent Ame​ry​ka​nów ka​te​go​rycz​nie opo​wia​da​ło się prze​ciw​ko przy​stą​pie​niu Sta​nów do woj​ny. Po​dob​na była sy​tu​acja w Se​na​cie, gdzie za​cie​kle prze​ciw​sta​wia​no się wy​su​wa​nej przez Ro​ose​vel​ta kon​cep​cji udzia​łu w ko​ali​cji an​ty​hi​tle​row​skiej, któ​ra jako je​dy​na mo​gła​by ura​to​wać śmier​tel​nie za​gro​żo​ne Wy​spy Bry​tyj​skie. W tej chwi​li sy​tu​acja jest taka, że osiem​dzie​siąt sie​dem pro​cent lud​no​ści na pół​noc od Mek​sy​ku pała żą​dzą ze​msty i na​tych​mia​sto​wych dzia​łań od​we​to​wych na wszyst​kich fron​tach. Na​sza flo​ta atlan​tyc​ka już jest roz​lo​ko​wa​na na tra​sach

ame​ry​kań​skiej po​mo​cy dla Lon​dy​nu i Mur​mań​ska. Pie​cho​ta mor​ska i zgru​po​wa​nia pie​cho​ty po​wietrz​nej, go​rą​co po​pie​ra​ne przez całe ame​ry​kań​skie spo​łe​czeń​stwo, przy​stą​pi​ły już do bez​po​śred​nich dzia​łań wo​jen​nych. Ko​niec jest jesz​cze od​le​gły, bar​dzo od​le​gły, ale wu​jek Chur​chill może już te​raz spo​koj​nie zdrzem​nąć się po obie​dzie. A ceną jego po​obied​niej drzem​ki jest Pe​arl Har​bor. Nie mo​gli​śmy za​po​biec ani ja​poń​skiej agre​sji, ani też pierw​szym więk​szym zwy​cię​stwom To​kio. Były one nie​uchron​ne – Ame​ry​ka nie była jesz​cze go​to​wa do woj​ny na Oce​anie Spo​koj​nym. Ale Ro​ose​velt umiał zdys​kon​to​wać ten pierw​szy ja​poń​ski atak. I to było praw​dzi​wie stra​te​gicz​ne po​su​nię​cie z jego stro​ny. Wi​dzi pan już zwią​zek? I ma​jor znów gło​śno się ro​ze​śmiał, we​so​łek był z tego Sme​dleya! – Czy to ozna​cza, że pre​zy​dent Ro​ose​velt wie​dział o przy​go​to​wa​niach do ka​ta​stro​fy w Pe​arl Har​bor, ale mil​czał? Na​wet ry​zy​ku​jąc po​świę​ce​niem tak wie​lu lu​dzi? Z punk​tu wi​dze​nia An​glii i da​le​ko​sięż​nych in​te​re​sów Sta​nów Zjed​no​czo​nych może to być wy​tłu​ma​czal​ne, ale dla ma​tek po​le​głych żoł​nie​rzy… – Wię​cej kro​ków nie bę​dzie. Woj​na ma to do sie​bie, że o pew​nych rze​czach, na przy​kład o uczu​ciach ma​tek, na​wet bo​go​wie mię​dzy sobą nie roz​ma​wia​ją. Na zdro​wie, przy​ja​cie​lu Cheng. Do dna! – Cheng Su​jing za póź​no się zo​rien​to​wał, że Ame​ry​ka​nin chce go upić. Ma​jor Sme​dley kon​se​kwent​nie na​le​wał kie​li​szek po kie​lisz​ku, jak​by prze​pro​wa​dzał eks​pe​ry​ment me​dycz​ny: tym żółt​kom wód​ka idzie do gło​wy jak kotu wa​le​ria​na! Kie​li​szek po kie​lisz​ku, i re​stau​ra​cja za​czę​ła wi​ro​wać wo​kół Su​jin​ga. Ma​jor Sme​dley też nie po​zo​sta​wał w fyle, pił do dna, ale jego spoj​rze​nie po​zo​sta​wa​ło wciąż tak samo przej​rzy​ste i lek​ko iro​nicz​ne. Na​lał ko​lej​ny raz: – Do dna, za przy​jaźń i wspól​ne zwy​cię​stwo! Te​raz już na​praw​dę wspól​ne! – W… ja… ja​kim se​een​sie? Re​stau​ra​cja po​wo​li wi​ro​wa​ła wo​kół swej osi jak ko​smicz​na mgła​wi​ca, roz​dwo​je​ni ro​syj​scy kel​ne​rzy przy​by​wa​li gdzieś z góry i zni​ka​li w nie​wy​raź​nych zde​for​mo​wa​nych prze​strze​niach. Su​jing dwu​krot​nie wy​pu​ścił z ręki kie​li​szek i wód​ka wy​la​ła się na bia​ły ob​rus. W jego zmą​co​nej świa​do​mo​ści ob​ra​ca​ło się jed​nak py​ta​nie, w ja​kim sen​sie wspól​ne zwy​cię​stwo? Co mają wspól​ne​go Chi​ny z ca​ły​mi tymi an​giel​sko-ame​ry​kań​ski​mi wza​jem​ny​mi umi​zga​mi? Co chce ten Ame​ry​ka​nin po​wie​dzieć? O co mu cho​dzi? Jak​by prze​czu​wa​jąc jego py​ta​nie, ma​jor Sme​dley wy​ja​śnił z uśmie​chem: – Prze​cież już te​raz je​ste​śmy so​jusz​ni​ka​mi ma​ją​cy​mi wspól​ne​go wro​ga? To zna​czy my z pa​nem oso​bi​ście. O, pro​szę zo​ba​czyć, co pi​szą ga​ze​ty. I wy​cią​gnął z kie​sze​ni ma​ry​nar​ki zło​żo​ny eg​zem​plarz ga​ze​ty „Kra​sna​ja Zwiez​da”. Pod​su​nął ar​ty​kuł wstęp​ny przed oczy Chen​ga, nie spusz​cza​jąc z nie​go ba​daw​cze​go spoj​rze​nia. Su​jing nie​pew​ny​mi pal​ca​mi ujął ga​ze​tę, rzu​cił zdzi​wio​ne spoj​rze​nie na tekst i wy​ją​kał: – Ale to… jessst… w ja​kimś ob​cym jęzz​zy​ku… – Jak to ob​cym? To po ro​syj​sku! Czyż​by pan nie znał ro​syj​skie​go, pa​nie Cheng? „A to skur​czy​byk!” – prze​mknę​ło przez mózg Chiń​czy​ka. „To do​pie​ro cho​ler​ny skur​czy​byk!” Ale gło​śno po​wie​dział nie​mal po​tul​nie: – Nnnie… I co tam pi​szą? Ame​ry​ka​nin po​pa​trzał na nie​go z uzna​niem: – Wy​grał pan, mi​ster Cheng Su​jing! Je​den zero dla pana. W ta​kim ra​zie ja pła​cę ra​chu​nek. Su​jing nie uda​wał, rze​czy​wi​ście był po​rząd​nie wsta​wio​ny. Gdy jed​nak opadł na sie​dze​nie rik​szy, na jego twarz wy​pły​nął roz​ma​rzo​ny uśmiech. – Jan​ke​si mają moc​ny łeb do pi​cia, to im trze​ba przy​znać. Ale ze mnie też jest cho​ler​ny

skur​czy​byk i też mam moc​ny łeb. A ten nu​mer z ga​ze​tą był eks​tra, mu​szę go za​pa​mię​tać! Słod​ko się prze​cią​gnął i nie​mal za​raz za​snął z peł​nym za​do​wo​le​nia pół​u​śmie​chem na ustach, pod​czas gdy ku​lis, ryt​micz​nie pla​ska​jąc bo​sy​mi no​ga​mi, wiózł go do Park Ho​te​lu.

43 Hil​da zwol​ni​ła rik​szę koło mo​stu na Su​zhou bę​dą​ce​go wro​ta​mi do po​łu​dnio​wej czę​ści Hong​kew. Słoń​ce za​cho​dzi​ło za ni​ski​mi, cięż​ki​mi chmu​ra​mi – ogrom​ne i ogni​ste jak czer​wo​na kula na sztan​da​rze po​wie​wa​ją​cym nad drew​nia​ną wie​żą straż​ni​czą. Na dole, przy wiel​kim że​la​znym mo​ście, ja​poń​scy żoł​nie​rze z cie​ka​wo​ścią przy​pa​try​wa​li się wy​so​kiej ja​sno​wło​sej pięk​no​ści, naj​wy​raź​niej nie​na​le​żą​cej do świa​ta, w któ​ry nie​pew​nie wstę​po​wa​ła. W parę mi​nut póź​niej za​nu​rzy​ła się w pe​łen zgieł​ku cha​os Hong​kew i wmie​sza​ła w nie​praw​do​po​dob​ne ludz​kie mro​wi​sko zło​żo​ne z Azja​tów i Eu​ro​pej​czy​ków. Od stro​ny mo​rza wiał prze​ni​kli​wy, mo​kry wiatr, w po​wie​trzu uno​si​ły się roz​tań​czo​ne krysz​tał​ki lodu, któ​re na​tych​miast zmie​nia​ły się w czar​ne bło​to. Za rze​ką, w Kon​ce​sji, śnieg z po​przed​nie​go dnia le​żał gdzie​nie​gdzie na tra​wie w rzad​kich bia​łych pla​mach, wpra​wia​jąc w za​chwyt dzie​ci, któ​rym rzad​ko zda​rza​ło się wi​dzieć to bia​łe cudo. Ale to było tam, za rze​ką. Tu koń​czył się bia​ły śnieg, przej​rzy​sty deszcz, świe​ży wie​trzyk o za​pa​chu ja​śmi​nu. Tu koń​czy​ło się wszyst​ko, co czy​ste. Tu za​czy​na​ło się Hong​kew. Hil​da to​ro​wa​ła so​bie dro​gę przez za​tło​czo​ną uli​cę, prze​ci​ska​ła się mię​dzy prze​wo​żą​cy​mi wa​rzy​wa ręcz​ny​mi dwu​kół​ka​mi, obok ogłu​sza​ją​co i bez prze​rwy dzwo​nią​cych ro​we​rzy​stów lub sie​dzą​cych wprost na chod​ni​ku, sku​lo​nych pod ma​ta​mi sprze​daw​ców wszyst​kie​go, co może zo​stać ku​pio​ne. Ści​ska​ła swo​ją to​reb​kę, prze​wi​du​ją​co opróż​nio​ną ze wszyst​kich cen​niej​szych rze​czy – już jed​ną stra​ci​ła pod​czas tam​tej an​ty​ja​poń​skiej ma​ni​fe​sta​cji, to jej wy​star​czy​ło za na​ucz​kę. Sprze​daw​cy z nie​mal groź​nym na​tręc​twem pro​po​no​wa​li jej dro​bia​zgi z drew​na, ko​ści i gli​ny, któ​rych prze​zna​cze​nia na​wet nie zna​ła, ka​le​cy że​bra​cy po​cią​ga​li za su​kien​kę i wy​cią​ga​li ręce. Hil​da pa​mię​ta​ła wska​zów​ki ba​ro​no​wej von Dam​m​bach, ja​kich ta udzie​li​ła jej za​raz po przy​jeź​dzie do Szan​gha​ju: „Ni​g​dy, dro​gie dziec​ko, ab​so​lut​nie ni​g​dy pro​szę nie da​wać jał​muż​ny. Na​wet się pani nie obej​rzy, jak w na​stęp​nej mi​nu​cie jak​by spod zie​mi po​ja​wią się i oto​czą pa​nią set​ki obe​rwań​ców, agre​syw​ny mo​tłoch z wy​cią​gnię​ty​mi rę​ka​mi. Będą pa​nią cią​gnąć za ubra​nie, po​py​chać, a na​wet może za​bły​snąć nóż! Zda​rza​ło się, że na​szych zbyt sen​ty​men​tal​nych i mi​ło​sier​nych go​ści trze​ba było ra​to​wać przy po​mo​cy po​li​cji i bam​bu​so​wych ki​jów. Niech pani o tym pa​mię​ta, ko​cha​nie!”. Ja​kaś drob​na ko​bie​ci​na o bar​dzo ciem​nej, nie​mal mu​rzyń​skiej twa​rzy, ale sko​śnych, azja​tyc​kich oczach, któ​rej wy​gląd wska​zy​wał na po​cho​dze​nie gdzieś z wysp w głę​bi Oce​anu Spo​koj​ne​go, gwał​tow​nie za​czę​ła ją gdzieś cią​gnąć w celu, któ​re​go Hil​da nie mo​gła zro​zu​mieć. Nie zdo​ław​szy zna​leźć z nią wspól​ne​go ję​zy​ka, wzru​szy​ła ra​mio​na​mi i z mi​łym uśmie​chem, choć nie bez uży​cia siły wy​rwa​ła się z drob​nych, ale krzep​kich rąk. Zda​wa​ła so​bie do​brze spra​wę z nie​bez​pie​czeństw, któ​re na nią czy​ha​ją w tej prze​lud​nio​nej dziel​ni​cy, miej​scu po​nu​rych opo​wie​ści o za​gi​nio​nych ma​ry​na​rzach i cie​kaw​skich tu​ry​stach, któ​rzy za​pa​da​li w nią i ni​g​dy się nie od​naj​dy​wa​li, jak​by po​chło​nę​ły ich ciem​ne mor​skie ot​chła​nie. Mó​wio​no, że świat prze​stęp​czy w Hong​kew żyje we względ​nej zgo​dzie z miej​sco​wą lud​no​ścią, któ​ra ze swej stro​ny po​dejrz​li​wie i wro​go od​no​si się za​rów​no do chiń​skich, jak i do ja​poń​skich or​ga​nów spra​wie​dli​wo​ści. „Nie wiem, nie sły​sza​łem, nie wi​dzia​łem” – tą nie​chęt​ną od​po​wie​dzią koń​czy​ła się tu więk​szość prze​słu​chań. Po​dob​no kie​dyś or​ga​ny po​rząd​ko​we i ad​mi​ni​stra​cja wiel​kich ho​te​li zza rze​ki ostrze​ga​ły cu​dzo​ziem​ców, by uni​ka​li eg​zo​tycz​nych wy​praw do Hong​kew, ale od​kąd w tej ogrom​nej dziel​ni​cy za​miesz​ka​ła naj​pierw licz​na rze​sza Ja​poń​czy​ków, a po​tem tak​że masa przy​by​szów z Eu​ro​py, przez co sta​ła się ona jesz​cze bar​dziej cha​otycz​na i nie​ste​ro​-

wal​na, wła​dze bez​rad​nie wy​co​fa​ły się z obo​wiąz​ku ostrze​ga​nia nad​mier​nie cie​ka​wych cu​dzo​ziem​ców. Od cza​su do cza​su Hil​da za​ga​dy​wa​ła prze​chod​niów o eu​ro​pej​skich ry​sach twa​rzy, naj​czę​ściej ubra​nych w zno​szo​ne dre​li​chy nie​wy​kwa​li​fi​ko​wa​nych ro​bot​ni​ków, nie​wąt​pli​wie nie​miec​kich Ży​dów, któ​rzy, od​po​wia​da​jąc w bez​błęd​nej niem​czyź​nie na jej py​ta​nia, bez wy​jąt​ku wska​zy​wa​li je​den i ten sam kie​ru​nek – po​łu​dnio​wą część bez​ład​nej ludz​kiej ga​lak​ty​ki, zwa​nej Hong​kew. Wresz​cie zna​la​zła po​szu​ki​wa​ne miej​sce. Był to mały pla​cyk, w głę​bi któ​re​go sta​ła pa​go​da prze​ro​bio​na na sy​na​go​gę. Nie​śmia​ło we​szła w chłod​ny pół​mrok świą​ty​ni, stą​pa​jąc po czer​wo​nych pły​tach po​sadz​ki z wy​pa​lo​nej gli​ny. Była ona nie​rów​na i wy​tar​ta w cią​gu dłu​gich, wol​no pły​ną​cych chiń​skich lat przez nogi nie​zli​czo​nych wier​nych, prze​po​jo​na za​rów​no san​da​ło​wym aro​ma​tem bud​dy​zmu, jak i wspo​mnie​niem mo​no​ton​ne​go mo​dli​tew​ne​go re​cy​ta​ty​wu wie​lu po​ko​leń, któ​re po​ja​wia​ły się, mo​dli​ły i od​cho​dzi​ły w swo​ją dro​gę ku wiecz​no​ści. Ską​pe pro​mie​nie to po​ja​wia​ją​ce​go się, to zni​ka​ją​ce​go za cięż​ki​mi chmu​ra​mi słoń​ca prze​ni​ka​ły w dym​nych, na prze​mian roz​bły​sku​ją​cych i ga​sną​cych pa​smach przez szpa​ry w mu​rach świą​ty​ni – jak​by to chiń​skie bó​stwa cie​ka​wie za​glą​da​ły z głę​bi wszech​świa​ta do swo​jej dziw​nej pa​go​dy, któ​ra dała schro​nie​nie ob​co​ję​zycz​nym mo​dli​twom do ob​ce​go, da​le​kie​go i nie​zro​zu​mia​łe​go Boga. W głę​bi, na czymś w ro​dza​ju nie​wiel​kie​go po​dium, spo​koj​ny i za​gad​ko​wo uśmiech​nię​ty, sie​dział ze skrzy​żo​wa​ny​mi no​ga​mi na swym lo​to​sie ogrom​ny odra​pa​ny Bud​da, wpa​trzo​ny w sto​ją​cy przed nim cięż​ki, nie​zgrab​nie wy​ku​ty z że​la​za sied​mio​ra​mien​ny świecz​nik. I trud​no by​ło​by stwier​dzić, co wy​ra​ża ten uśmiech – iro​nię, py​chę czy może współ​czu​cie. Ktoś za​wo​łał z góry: – Szu​ka pani ko​goś? Hil​da dłu​go się roz​glą​da​ła, nim do​strze​gła rab​bie​go Leo Le​vi​na sie​dzą​ce​go okra​kiem na bel​ce pod su​fi​tem, z cie​siel​skim to​por​kiem w ręce. – Tak, pana, pa​nie Le​vin. Je​stem Hil​da Braun z nie​miec​kie​go przed​sta​wi​ciel​stwa… – Boże, pan​na Braun! Chwi​lecz​kę, już scho​dzę! – wy​krzyk​nął prze​ję​ty ra​bin i znik​nął w ciem​nej prze​strze​ni pod su​fi​tem. Gdzieś za po​są​giem Bud​dy skrzyp​nę​ły drew​nia​ne scho​dy i wkrót​ce po​tem przed Hil​dą sta​nął zdy​sza​ny Leo Le​vin. Jego ro​bo​cze ubra​nie było całe w ku​rzu i pa​ję​czy​nach, a na twa​rzy miał czar​ne pla​my, po​cho​dzą​ce naj​pew​niej ze zwę​glo​nych be​lek. Nie po​dał Hil​dzie ręki, tyl​ko z prze​pra​sza​ją​cym uśmie​chem roz​ło​żył ubru​dzo​ne ręce. – Tak się cie​szę, że pa​nią wi​dzę… – za​milkł nie​pew​nie, na​wet nie pró​bu​jąc ukryć, jak bar​dzo jest skon​ster​no​wa​ny tą wi​zy​tą. Wi​dać i ona prze​ży​wa​ła po​dob​ne nie​po​ko​je, bo po chwi​li wa​ha​nia po​wie​dzia​ła: – Mo​gła​bym po​pa​trzeć? – Zro​bi​ła kil​ka kro​ków, obej​rza​ła po​sąg Bud​dy, po​de​szła do uło​żo​nych w rogu se​tek drew​nia​nych de​se​czek z kon​fu​cjań​ski​mi hie​ro​gli​fa​mi. Wzię​ła jed​ną z nich, cie​ka​wie obej​rza​ła ze wszyst​kich stron i odło​ży​ła ostroż​nie na miej​sce. Po​wo​li prze​szła wo​kół pa​go​dy, stuk jej ob​ca​si​ków dźwięcz​nie roz​brzmie​wał w ci​szy. – Więc tu się mo​dli​cie? – spy​ta​ła wresz​cie. – Tak, nie mamy in​nej moż​li​wo​ści… – A czy nikt z wa​szych lu​dzi nie pro​te​stu​je prze​ciw​ko temu, że ta świą​ty​nia nie jest ży​dow​ska?

– Ja​kie to ma zna​cze​nie? Nie​gdyś lu​dzie mo​dli​li się do drzew i skał. To zna​czy, że za​wsze mie​li po​trze​bę mo​dle​nia się, wszyst​ko jed​no, gdzie. Waż​niej​sza od świą​ty​ni jest chy​ba mo​dli​twa i na​dzie​ja, że zo​sta​nie ona wy​słu​cha​na. – Mówi pan: do drzew i skał… Ale ja ze szko​ły, z lek​cji re​li​gii za​pa​mię​ta​łam coś ta​kie​go: „Ja je​stem two​im Bo​giem. I nie ma in​nych bo​gów przede mną”. Praw​da, że tak mniej wię​cej było na​pi​sa​ne? – To pi​sa​li lu​dzie. – To zna​czy, że wasz Bóg nie jest je​dy​ny? Ra​bin za​my​ślił się i nie od razu od​po​wie​dział z pew​nym smut​kiem: – Szcze​rze mó​wiąc, sam już nie wiem. W czym Chiń​czy​cy mie​li​by być gor​si od nas? Albo po​wiedz​my Hin​du​si czy Po​li​ne​zyj​czy​cy? Dla​cze​go ich bo​go​wie mie​li​by być nie​praw​dzi​wi, a tyl​ko nasz au​ten​tycz​ny i je​dy​ny? U was przy​naj​mniej on nie jest taki sa​mot​ny, ma syna… Lu​dzie od​czu​wa​ją po​trze​bę wia​ry. Po​zwól​my im wie​rzyć, jak chcą i w kogo chcą. I je​śli to im spra​wia ulgę w cier​pie​niu, to cze​mu mamy ich po​zba​wiać ostat​nie​go schro​nie​nia wia​ry? – Wszyst​ko jed​no ja​kiej? – Wszyst​ko jed​no, jak się ona na​zy​wa i w ja​kiej świą​ty​ni jest wy​zna​wa​na. I tak spa​dło na nich zbyt wie​le cięż​kich prób, by​śmy mie​li ob​cią​żać ich jesz​cze jed​ną, być może naj​trud​niej​szą do znie​sie​nia: wąt​pli​wo​ścią w praw​dzi​wość ich bo​gów. To praw​da, że cza​sa​mi na​wet bo​go​wie są bez​rad​ni i nie mogą po​móc… albo wi​kła​ją na​sze i tak już do​sta​tecz​nie po​wi​kła​ne ży​cie. Ale nie za​po​mi​naj​my, że oni też mają swo​je pro​ble​my zwią​za​ne z wie​kiem, dla​te​go mu​si​my się na​uczyć ich ro​zu​mieć i wy​ba​czać. I ra​bin bez​gło​śnie ro​ze​śmiał się ze swo​jej my​śli. – Pan jest do​brym czło​wie​kiem. Teo​lo​gia nie sta​no​wi mo​jej naj​moc​niej​szej stro​ny, ale re​li​gie nie są wo​bec sie​bie aż tak wiel​ko​dusz​ne i życz​li​we jak pan. Pa​mię​tam, że wte​dy, od​wie​dza​jąc nas, okre​ślił się pan jako boży słu​ga. Słu​ga ja​kie​go Boga, sko​ro może ich być tak wie​lu i ta​kich roz​ma​itych? Któ​re​go z nich? Leo Le​vin roz​ło​żył ręce: – Mo​je​go. Każ​dy jest słu​gą swo​je​go. Je​śli Bo​giem jest praw​da, spra​wie​dli​wość i mi​łość mię​dzy ludź​mi, to je​stem jego słu​gą. – A je​śli Bóg w ogó​le nie ist​nie​je? – Wte​dy lu​dzie mogą po pro​stu li​czyć na mnie, nie zwra​ca​jąc się o po​moc do nie​bie​skie​go wład​cy. Czy coś ta​kie​go w ustach ra​bi​na nie brzmi zbyt he​re​tyc​ko? – Hil​da nie od​po​wie​dzia​ła, a Leo Le​vin da​lej me​cha​nicz​nie wy​cie​rał ręce w po​dar​tą szma​tę, cze​ka​jąc na wy​ja​wie​nie celu jej wi​zy​ty. Trud​no było bo​wiem przy​pusz​czać, by za​da​ła so​bie trud przy​by​cia do tej wy​klę​tej dziel​ni​cy tyl​ko w celu obej​rze​nia dzi​wacz​nej bo​żej świą​ty​ni i po​ru​sze​nia ty​siąc​krot​nie już po​ru​sza​nych teo​lo​gicz​nych te​ma​tów. Wresz​cie nie mo​gąc wy​trzy​mać szcze​gól​nie dłu​giej pau​zy, ostroż​nie za​py​tał: – Atak w ogó​le, pan​no Braun… to cze​mu mam za​wdzię​czać za​szczyt…? Py​ta​nie wy​rwa​ło ją z za​my​śle​nia: – Ach, tak! Czy otrzy​mu​je pan re​gu​lar​nie nasz biu​le​tyn? – Na​tu​ral​nie. I bar​dzo pani dzię​ku​je​my, dla nas sta​no​wi on okien​ko na wy​da​rze​nia w Eu​ro​pie… Wpraw​dzie to okien​ko jest nie​co… jak​by to po​wie​dzieć… – Na​zi​stow​skie? – Coś w tym ro​dza​ju… – Po​win​ni​ście się tego spo​dzie​wać. W koń​cu wy​daw​cą nie jest szkół​ka nie​dziel​na. – Ro​zu​miem… – zgo​dził się ra​bin. – I na​praw​dę bar​dzo ce​ni​my ten gest…

Znów za​pa​no​wa​ło na​pię​te mil​cze​nie. Hil​da ro​zej​rza​ła się, na​bra​ła po​wie​trza i wresz​cie po​sta​no​wi​ła przejść wprost do rze​czy: – Pa​nie Le​vin, na pew​no się pan do​my​śla, że nie przy​szłam tu​taj py​tać o biu​le​tyn. Cho​ciaż gdy​by ktoś z wa​szych mnie tu zo​ba​czył i roz​po​znał, to pro​szę wła​śnie tak wy​tłu​ma​czyć moją obec​ność… Jest mi bar​dzo przy​kro, bo przy​no​szę złe wia​do​mo​ści. Chcia​ła​bym, żeby pan po​znał je jako pierw​szy. Po​tem mu​si​cie się za​sta​no​wić, jak da​lej po​stę​po​wać. Ja nie je​stem w sta​nie udzie​lić żad​nej rady. Ra​bin ob​rzu​cił ją py​ta​ją​cym, peł​nym nie​po​ko​ju spoj​rze​niem, ale po​nie​waż mil​cza​ła, po​wie​dział ci​cho i za​chę​ca​ją​co: – Słu​cham… – Je​śli pan pa​mię​ta, za​żą​da​no wte​dy od pana li​sty wszyst​kich wa​szych lu​dzi w Szan​gha​ju. Od​mó​wił pan, to pana peł​ne pra​wo. Ale wkrót​ce się pan do​wie, jaki był cel tego żą​da​nia. Na proś​bę na​szych… to zna​czy nie​miec​kich władz, któ​re na​dal was trak​tu​ją jako swo​ich by​łych oby​wa​te​li, Ja​poń​czy​cy prze​kształ​cą część Hong​kew w get​to. To do​ty​czy bez​po​śred​nio was, przy​by​szy z Nie​miec i Au​strii. Leo Le​vin w pierw​szej chwi​li nie za​re​ago​wał, nie ro​zu​miał na​wet do​brze sen​su jej słów. – Co… co to zna​czy? – spy​tał. – Nie wie pan, co zna​czy get​to? – Nie​ste​ty wiem. Ale nie ro​zu​miem: jak to my tu​taj, w Hong​kew… Prze​cież to nie​moż​li​we… je​śli pani zna tę dziel​ni​cę! – Wszyst​ko jest moż​li​we. Nie znam dziel​ni​cy, ale znam lu​dzi, któ​rzy pod​ję​li tę de​cy​zję. Nie za​wa​ha​ją się przed jej wy​ko​na​niem. Nie mogę do​kład​nie po​wie​dzieć, kie​dy i jak. Wkrót​ce się wszyst​kie​go do​wie​cie. – Ra​bin pa​trzał na nią onie​mia​ły, a ona cią​gnę​ła, obo​jęt​nie i rze​czo​wo, jak​by re​fe​ro​wa​ła na kon​fe​ren​cji pra​so​wej oświad​cze​nie swo​je​go sze​fa von Dam​m​ba​cha: – Wpro​wa​dzo​ne zo​sta​ną su​ro​we prze​pi​sy. Wa​sze moż​li​wo​ści po​ru​sza​nia się poza get​tem zo​sta​ną ra​dy​kal​nie ogra​ni​czo​ne… Wszy​scy wasi lu​dzie będą mu​sie​li się prze​nieść do okre​ślo​ne​go przez wła​dze re​jo​nu. To praw​do​po​dob​nie spo​wo​du​je dla was nowe cier​pie​nia… albo nowe pró​by, je​śli pan woli. Leo Le​vin prze​łknął śli​nę. – Ależ to jest po​twor​ne i nie​moż​li​we! Get​to! Boże dro​gi, get​to w środ​ku dwu​dzie​ste​go wie​ku… – W Eu​ro​pie w środ​ku dwu​dzie​ste​go wie​ku dzie​ją się o wie​le gor​sze rze​czy. – Ale mia​sto po​sia​da​ją​ce sta​tus mię​dzy​na​ro​do​wy, któ​ry gwa​ran​tu​je… – Nie​ste​ty, rab​bi, świat jest w sta​nie woj​ny i te​raz już nikt nic ni​ko​mu nie gwa​ran​tu​je! – prze​rwa​ła mu chłod​no, otwo​rzy​ła usta, chcąc jesz​cze coś po​wie​dzieć na te​mat na​ru​sza​nia mię​dzy​na​ro​do​wych sta​tu​sów, ale zre​zy​gno​wa​ła i mach​nę​ła ręką. Ra​bin wy​krzyk​nął ka​te​go​rycz​nym to​nem: – Wła​dze an​giel​skie się na to nie zgo​dzą! W żad​nym wy​pad​ku! – Niech pan nie bę​dzie taki pew​ny. Prze​cież nie​dłu​go tu już nie bę​dzie władz an​giel​skich. Może pan za​po​mniał, że An​glia i Ja​po​nia są te​raz w sta​nie woj​ny? – Tu Hil​da ob​rzu​ci​ła dłu​gim spoj​rze​niem Bud​dę, jak​by cze​ka​ła, aż i on wy​ra​zi swój punkt wi​dze​nia. Bud​da jed​nak chy​ba jesz​cze się za​sta​na​wiał ze swo​im za​gad​ko​wym uśmie​chem. Chwi​lę mil​cza​ła i wresz​cie rze​kła: – To tyle, pa​nie Le​vin. Nic nie mogę po​móc, ale chcia​łam pana uprze​dzić. Żeby to na was nie spa​dło jak grom z ja​sne​go nie​ba… Bar​dzo mi przy​kro. Ra​bin za​my​ślił się i na​gle ogar​nę​ła go nie​mą​dra na​dzie​ja, że to nie jest praw​dą, że to nie

może być praw​dą… Może to ja​kaś woj​na ner​wów? – Pro​szę mi po​wie​dzieć praw​dę: czy ta hi​sto​ria z get​tem nie jest wy​my​słem szcze​nia​ków z „Yudaya Ken​ku”? Żeby nas prze​stra​szyć? – Nie​ste​ty nie. Na​praw​dę bar​dzo mi przy​kro, ale nie. Spoj​rzał na nią spod oka i w jego spoj​rze​niu po​ja​wi​ło się coś chy​tre​go, ja​kaś ży​dow​ska nie​uf​ność. Ostroż​nie spy​tał: – A cze​mu prze​ka​zu​je mi pani tę in​for​ma​cję? Na​praw​dę, cze​mu? Może tu cho​dzi o coś cał​kiem in​ne​go? Prze​cież pani jest se​kre​tar​ką von Dam​m​ba​cha! Hil​da tyl​ko wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. – Każ​dy szu​ka swo​ich dróg do… po​wiedz​my, do świą​ty​ni. Choć to może brzmieć zbyt pom​pa​tycz​nie. Szcze​rze mó​wiąc, nie wie​rzę w te wszyst​kie ba​na​ły na te​mat świą​tyń i nie​biań​skich prawd, któ​re mają ukry​wać na​sze ziem​skie pod​ło​ści. Zresz​tą to nie ma zna​cze​nia… Prze​ka​za​łam wam tę in​for​ma​cję po to, że​by​ście wie​dzie​li. I pro​szę ser​decz​nie po​zdro​wić pana We​iss​ber​ga, to na​praw​dę wiel​ki mu​zyk! Prze​czy​ta​łam gdzieś, że na​wet or​ga​ni​zu​je tu kon​cer​ty sym​fo​nicz​ne. W wa​szej sy​tu​acji uwa​żam to za nad​zwy​czaj​ne. – Dla​cze​go? Na​wet kon​cert może być prze​ja​wem ży​dow​skiej chę​ci ży​cia. – Z pew​no​ścią. Ża​łu​ję, że nie mogę być obec​na. Tak bym chcia​ła po​słu​chać w tym za​tę​chłym mie​ście tro​chę praw​dzi​wej mu​zy​ki! W każ​dym ra​zie pro​szę go po​zdro​wić. I niech mu pan po​wie, że Pocz​dam i kwit​ną​ce ja​bło​nie w sa​dach wzdłuż brze​gów w kie​run​ku Wer​de​ru ist​nie​ją, one mu się nie śni​ły… Niech nie tra​ci na​dziei, że zno​wu je zo​ba​czy… A te​raz mu​szę iść, pro​szę mnie nie od​pro​wa​dzać. Po​pro​szę, żeby źró​dło tej in​for​ma​cji za​cho​wał pan dla sie​bie. Zro​bi​łam coś, co… sam pan ro​zu​mie… jest co naj​mniej nie​wła​ści​we. Na​wet nie po​da​ła mu ręki i opu​ści​ła pa​go​dę, po​zo​sta​wia​jąc ra​bi​na sto​ją​ce​go po​środ​ku świą​ty​ni. W po​rów​na​niu z ogrom​nym Bud​dą za jego ple​ca​mi Leo Le​vin wy​glą​dał chu​der​la​wo i mi​zer​nie, jego ubra​nie usia​ne było pa​ję​czy​na​mi, a na twa​rzy wciąż wid​nia​ły czar​nia​we pla​my ze zwę​glo​ne​go drew​na… Przy wyj​ściu Hil​da przy​sta​nę​ła, by spoj​rzeć na dwa osma​lo​ne smo​ki pod wy​gię​ty​mi na​roż​ni​ka​mi da​chu i na strze​gą​ce​go wej​ścia lwo​po​dob​ne​go zwie​rza z łapą wspar​tą na kuli. Po​gła​ska​ła go po kę​dzie​rza​wej grzy​wie i znów się za​nu​rzy​ła w ha​ła​śli​we mro​wie Hong​kew.

44 Ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi, szef Szan​ghaj​skiej dy​rek​cji Kem​pe​itai, nie ro​zu​mie Niem​ców. Nie ro​zu​mie i już! Czę​sto musi się do tego przed sa​mym sobą przy​zna​wać, choć w oczach prze​ło​żo​nych ucho​dzi za czło​wie​ka, któ​ry do​sko​na​le zna i kraj, i ję​zyk, i miesz​kań​ców tych da​le​kich ziem. Jak​kol​wiek jed​nak na to pa​trzeć, to trze​ba stwier​dzić, że Niem​cy to dziw​ni lu​dzie o nie​od​gad​nio​nej lo​gi​ce! Sa​ney​oshi-san ukoń​czył pra​wo w Lip​sku, w Ber​li​nie uzy​skał dy​plom wyż​szych kur​sów po​li​cyj​nych, sam głów​ny szef ge​sta​po i SS He​in​rich Him​m​ler oso​bi​ście wy​róż​nił go od​zna​ką ho​no​ro​wą. Jest zwo​len​ni​kiem idei ści​ślej​sze​go woj​sko​wo-po​li​tycz​ne​go zbli​że​nia z hi​tle​row​ski​mi Niem​ca​mi we wspól​nej wal​ce prze​ciw​ko an​glo-ame​ry​kań​skim i bol​sze​wic​kim pie​kiel​nym si​łom. Jak na ra​zie zgo​da, może być na​wet przy​jaźń, ale wszyst​ko po​win​no mieć lo​gicz​ne pod​sta​wy i przy​no​sić ja​kąś re​al​ną ko​rzyść. Ka​pi​tan jest prag​ma​ty​kiem. A jaką ko​rzyść przy​nie​sie upchnię​cie w graj​do​le po​łu​dnio​we​go Hong​kew wie​lu ty​się​cy lu​dzi, tej ca​łej ar​mii ob​dar​tu​sów, cher​la​ków, tego prze​ra​żo​ne​go wy​gnań​cze​go po​spól​stwa – tyl​ko za to, że są Ży​da​mi? Nie żeby on sam ży​wił do nich ja​kąś sym​pa​tię lub, po​wiedz​my, współ​czu​cie – ka​pi​ta​no​wi Sa​ney​oshie​mu obca jest ta ludz​ka sła​bość, zwa​na współ​czu​ciem, on sam wi​dzi w so​bie okrut​ne​go i twar​de​go wo​jow​ni​ka, po​tom​ka sa​mu​ra​jów. Jest bez resz​ty od​da​ny oj​czyź​nie, go​tów speł​nić każ​dy jej roz​kaz, na​wet umrzeć dla jej chwa​ły i w imię ce​sa​rza. Fakt, że ni​g​dy mu to nie prze​szka​dza​ło w pro​wa​dze​niu wła​snej księ​go​wo​ści i za​bie​ga​niu o wła​sne źró​dła do​cho​dów, nie jest świę​ty, ale ży​cie ma swo​je wy​ma​ga​nia, a za​rob​ki po​li​cjan​tów w Ja​po​nii, trze​ba to uczci​wie przy​znać, nie na​le​żą do naj​lep​szych. Ale to są spra​wy oso​bi​ste. W służ​bie ka​pi​tan nie​jed​no​krot​nie był nie​ubła​ga​nym i bez​po​śred​nim uczest​ni​kiem ma​so​wych ope​ra​cji po​li​cyj​nych i okrut​nych roz​praw z ele​men​ta​mi wy​wro​to​wy​mi, ale to wszyst​ko było roz​sąd​ne i po​ży​tecz​ne, pod​czas gdy ta ak​cja nie​miec​kich przy​ja​ciół ani nie przy​no​si po​żyt​ku, ani nie ma nic wspól​ne​go ze zdro​wym roz​sąd​kiem. Czy​ste sza​leń​stwo, tak my​śli Sa​ney​oshi, pa​ra​no​ja i nic wię​cej! Cóż by ten bez​sen​sow​ny po​mysł mógł przy​nieść poza obar​cze​niem po​za​re​gu​la​mi​no​wy​mi czyn​no​ścia​mi i tak nie​wy​star​cza​ją​cych do ochro​ny obiek​tów stra​te​gicz​nych i po​rząd​ku ja​poń​skich jed​no​stek woj​sko​wych, prze​cią​żo​nej chiń​skiej po​li​cji ko​mu​nal​nej i ca​łe​go puł​ku urzęd​ni​ków? A może jesz​cze do​dać kie​ro​wa​ną przez nie​go szan​ghaj​ską dy​rek​cję Kem​pe​itai, ugi​na​ją​cą się pod cię​ża​rem pro​ble​mów z nie​le​gal​ny​mi or​ga​ni​za​cja​mi an​ty​ja​poń​ski​mi, an​ty​wo​jen​ny​mi, ko​mu​ni​stycz​ny​mi, na​cjo​na​li​stycz​ny​mi, stu​denc​ki​mi? Ro​sną one jak tru​ją​ce grzy​by po desz​czu – tu roz​dep​czesz je​den, tam po​ja​wia​ją się trzy! Jed​nym sło​wem po​mysł ten ozna​cza głu​pią, nie​po​trzeb​ną stra​tę środ​ków, ener​gii i cza​su! Stwa​rza​my so​bie jesz​cze jed​no nie​bez​piecz​ne ogni​sko na​pię​cia, epi​de​mii i pro​ble​mów, na​sta​wia​my prze​ciw​ko so​bie miej​sco​wą, chiń​ską lud​ność, sami bie​rze​my so​bie na gło​wę tro​skę o rze​czy, któ​re nas w naj​mniej​szym stop​niu nie ob​cho​dzą. Ta​kie są fak​ty i ci z To​kio po​win​ni byli wcze​śniej się z nimi za​po​znać i za​sta​no​wić, nim przed​sta​wi​li do pod​pi​su eks​ce​len​cji mi​ni​stro​wi No​bu​ma​sie Su​et​su​gu kwie​ci​ście za​ty​tu​ło​wa​ny roz​kaz K – 013/42 „O życz​li​wym i przy​ja​ciel​skim wspie​ra​niu na​szych nie​miec​kich so​jusz​ni​ków w re​ali​za​cji ich pla​nów zwią​za​nych z oso​ba​mi po​cho​dze​nia ży​dow​skie​go, ich by​ły​mi oby​wa​te​la​mi, za​miesz​ka​ły​mi w chwi​li obec​nej w Szan​gha​ju”. Ten roz​kaz mi​ni​stra sta​no​wił nor​ma​tyw​ną pod​sta​wę pro​kla​mo​wa​nia przez ce​sar​ski rząd w To​kio utwo​rze​nia szan​ghaj​skie​go get​ta.

I to wszyst​ko w imię kru​che​go so​ju​szu prze​ciw​ko wspól​ne​mu wro​go​wi. Tyle że w aspek​cie woj​sko​wym wróg mie​rzo​ny jest wy​por​no​ścią okrę​tów ma​ry​nar​ki wo​jen​nej, licz​bą sa​mo​lo​tów, li​czeb​no​ścią i uzbro​je​niem ar​mii, przy​go​to​wa​niem i zdol​no​ścią bo​jo​wą, za​bez​pie​cze​niem ty​łów. Co się ty​czy or​ga​ni​za​cji wy​wro​to​wych, to czy jest w Szan​gha​ju czło​wiek, któ​ry by pod wzglę​dem po​li​tycz​nym le​piej niż ka​pi​tan Sa​ney​oshi znał struk​tu​ry i me​to​dy ich dzia​ła​nia? Nie, nie ma ta​kie​go czło​wie​ka. Ale co wspól​ne​go z tym wszyst​kim mają bie​du​ją​cy i ob​dar​ci nie​miec​cy, au​striac​cy i nie wiem jesz​cze jacy Ży​dzi tu, w Hong​kew? Teu​toń​ska me​ta​fi​zy​ka! Sa​ney​oshi nie ro​zu​mie i ni​g​dy nie zdo​ła zro​zu​mieć tej fa​na​tycz​nej, nie​mal mi​stycz​nej żar​li​wo​ści, jaka kie​ru​je jego nie​miec​ki​mi przy​ja​ciół​mi. I dla​cze​go wła​śnie te​raz, kie​dy na nie​zli​czo​nych fron​tach Eu​ro​py i Afry​ki ich ar​mie wal​czą na śmierć i ży​cie, w do​dat​ku, jak się wy​da​je, bez spe​cjal​nych wi​do​ków na ry​chłe zwy​cię​stwo, oni za​bie​ra​ją się do tej bzdu​ry, jak​by od tego za​le​ża​ły – jak po​wie​dzie​li​by nasi oj​co​wie – naj​bliż​sze zbio​ry ryżu? In​stynkt do​świad​czo​ne​go po​li​cjan​ta, któ​ry za​wsze po​ma​gał mu wi​dzieć głę​biej i prze​ni​kać poza ze​wnętrz​ne po​zo​ry, pod​po​wia​dał, że Niem​cy na tym nie po​prze​sta​ną i że to idio​tycz​ne prze​sie​dle​nie to jesz​cze nie ko​niec. Być może ope​ra​cja ta, któ​ra wy​da​je mu się po​zba​wio​na zdro​we​go sen​su, ma ja​kieś ukry​te wy​mia​ry, kry​je ja​kieś dal​sze pla​ny, któ​re oni ze sta​re​go na​wy​ku ukry​wa​ją przed swo​imi ja​poń​ski​mi so​jusz​ni​ka​mi. Jego obo​wiąz​kiem było wy​peł​nić roz​kaz, to go wy​peł​nia. Abwar​ten und Tee trin​ken{6}… – pa​mięć, mimo zmę​cze​nia, usłuż​nie pod​su​nę​ła mu nie​miec​kie po​wie​dze​nie. Pada drob​ny i nie​przy​jem​ny desz​czyk, sie​ka​ją​cy na cie​niut​kie kre​secz​ki pro​mie​nie świa​teł sa​mo​cho​do​wych, co spra​wia, że wi​dok przez przed​nią szy​bę jest jak wy​świe​tla​ny z moc​no zu​ży​tej ta​śmy fil​mo​wej. Sa​mo​chód stoi na rogu przy mo​ście, sil​nik ci​cho pra​cu​je, kie​row​ca – ja​poń​ski ofi​cer żan​dar​me​rii – co pe​wien czas prze​cie​ra wierz​chem dło​ni szyb​ko za​pa​ro​wu​ją​cą szy​bę. Ka​pi​tan Sa​ney​oshi sie​dzi obok kie​row​cy, za nim w mil​cze​niu palą i ob​ser​wu​ją ży​dow​skie prze​sie​dle​nie dwaj Niem​cy w mun​du​rach SS. Co do mun​du​rów, to ka​pi​tan Sa​ney​oshi poza rzad​ki​mi sy​tu​acja​mi ofi​cjal​ny​mi woli cho​dzić po cy​wil​ne​mu. Za​uwa​żył po​dob​ne skłon​no​ści u swo​ich ko​le​gów z Kem​pe​itai w To​kio. Niem​cy są jed​nak inni – oni uwiel​bia​ją mun​du​ry. Ostat​nio, od chwi​li pod​pi​sa​nia po​ro​zu​mie​nia trój​stron​ne​go, Nan​king Road wy​peł​nia​ją tłu​my nie​miec​kich spe​cja​li​stów, do​rad​ców i przed​sta​wi​cie​li wsze​la​kich służb woj​sko​wych, po​li​cyj​nych i kwa​ter​mi​strzow​skich, któ​rzy dum​nie ob​no​szą swe mun​du​ry po ba​rach, her​ba​ciar​niach i re​stau​ra​cjach, jak​by to nie Ja​poń​czy​cy, tyl​ko Niem​cy zdo​by​li Szan​ghaj – wiel​kie mia​sto przy uj​ściu wiel​kiej rze​ki. W któ​rymś mo​men​cie je​den z sie​dzą​cych z tyłu, chy​ba Stock​mann – tak, wła​śnie tak się na​zy​wa: Haupt​sturm​fiih​rer Wil​li Stock​mann – wy​ska​ku​je na ze​wnątrz, roz​sta​wia nogi i roz​chy​la ofi​cer​ską pe​le​ry​nę. Wiatr roz​pry​sku​je stru​gę na wszyst​kie stro​ny, z sa​mo​cho​du wi​dać tyl​ko ple​cy es​es​ma​na i błysz​czą​ce kro​ple. Sta​ran​nie się otrzą​sa, wra​ca do sa​mo​cho​du, za​pa​la ko​lej​ne​go pa​pie​ro​sa. Mil​czą. Nie mają zresz​tą o czym mó​wić – wszyst​ko już zo​sta​ło po​wie​dzia​ne. Sa​ney​oshi przy​my​ka oczy, chce mu się spać. Oby się to wszyst​ko jak naj​prę​dzej skoń​czy​ło! Trud​no so​bie wy​obra​zić za​męt, jaki pa​no​wał w tę desz​czo​wą noc. Wła​dze ja​poń​skie dały na prze​sie​dle​nie sie​dem​dzie​siąt dwie go​dzi​ny – trzy doby. Ten pie​kiel​ny ter​min upły​wał o pół​no​cy. Roz​le​pio​ne na mu​rach ogło​sze​nia oznaj​mia​ły w ję​zy​ku chiń​skim, nie​miec​kim i an​giel​skim, że Ży​dzi przy​by​li do Szan​gha​ju po 1937 roku, to zna​czy po przej​ściu mia​sta pod ju​rys​dyk​cję ja​poń​ską, obo​wią​za​ni są w tym wła​śnie ter​mi​nie prze​nieść się – bez wzglę​du na to, gdzie

miesz​ka​ją, na przed​mie​ściach czy w luk​su​so​wych dziel​ni​cach po dru​giej stro​nie rze​ki, bez ja​kich​kol​wiek od​stępstw czy wy​jąt​ków – do po​łu​dnio​wej czę​ści Hong​kew zwa​nej też „we​wnętrz​nym mia​stem”, i tak już po​nad mia​rę prze​lud​nio​nej. Ob​ję​ci tym roz​ka​zem, w ogrom​nej więk​szo​ści bie​du​ją​cy nie​miec​cy emi​gran​ci, mu​sie​li prze​nieść swo​je nędz​ne rze​czy z roz​rzu​co​nych le​pia​nek czy zbio​ro​wych noc​le​gow​ni na obrze​żach Hong​kew do „we​wnętrz​ne​go mia​sta” po dru​giej stro​nie rze​ki Su​zhou, na te​ren ozna​czo​ny w umiesz​czo​nym na ogło​sze​niu szki​cu jako „Zona”. Jaka Zona? Dla​cze​go Zona? A może to był nowy, bar​dziej zro​zu​mia​ły dla tu​tej​szej lud​no​ści spo​sób okre​śle​nia eu​ro​pej​skie​go, nie​zna​ne​go we wschod​niej Azji po​ję​cia „get​to”? Nie po pro​stu „dziel​ni​ca ży​dow​ska” – ta​kie wy​od​ręb​nio​ne et​nicz​nie dziel​ni​ce są róż​no​ra​kie i spo​ty​ka​ne wszę​dzie na świe​cie, tyl​ko wła​śnie get​to z jego śre​dnio​wiecz​ny​mi bez​względ​ny​mi kry​te​ria​mi wy​zna​nio​wy​mi. Tyl​ko co za get​to tu​taj, ty​sią​ce ki​lo​me​trów od ka​to​lic​kiej Eu​ro​py? Nie ma in​ne​go roz​sąd​ne​go wy​ja​śnie​nia niż nad​gor​li​wość w bez​myśl​nej, for​mal​nej re​ali​za​cji czy​ichś nie​ja​snych za​mia​rów. To nie była de​por​ta​cja ani po pro​stu za​kaz za​miesz​ki​wa​nia w śród​miej​skich luk​su​so​wych dziel​ni​cach, jak dzia​ło się w oku​po​wa​nej Eu​ro​pie – prze​cież samo Hong​kew, gdzie już miesz​ka​li ży​dow​scy ucie​ki​nie​rzy, sta​no​wi​ło cha​otycz​ne pe​ry​fe​rie wiel​kie​go mia​sta, jed​no z jego nę​dzar​skich przed​mieść. Przy​mu​so​we prze​no​sze​nie lu​dzi z jed​ne​go jego koń​ca do dru​gie​go sta​no​wi​ło tyl​ko i wy​łącz​nie biu​ro​kra​tycz​ną, wy​zu​tą z sen​su, zło​śli​wą re​pre​sję… Tak roz​my​ślał pro​fe​sor Sig​mund Man​del, nie po​dej​rze​wa​jąc na​wet, jak bar​dzo jego re​flek​sje po​kry​wa​ją się z od​czu​cia​mi ka​pi​ta​na Sa​ney​oshie​go z groź​nej Kem​pe​itai. Byty na​czel​ny chi​rurg ber​liń​skie​go szpi​ta​la Cha​ri​te, zwol​nio​ny z po​wo​du „nie​zgod​no​ści sta​no​wi​ska z nie​aryj​skim po​cho​dze​niem”, opu​ścił Eu​ro​pę na dość dłu​go przed zna​czą​cy​mi po​sta​no​wie​nia​mi pod​ję​ty​mi 20 stycz​nia 1942 roku w pod​ber​liń​skiej wil​li po​ło​żo​nej nad ma​low​ni​czym je​zio​rem, pod ad​re​sem Am Gros​se Wan​n​see 56/58. W prze​ciw​nym ra​zie do​brze by wie​dział, że na​zi​stow​ski ter​min „kon​cen​tra​cja” jest w grun​cie rze​czy wstę​pem do in​ne​go ter​mi​nu – „osta​tecz​ne roz​wią​za​nie”. Wy​pę​dze​nie z raju – tak okre​ślił z wła​ści​wą so​bie iro​nicz​ną go​ry​czą pro​fe​sor Man​del wi​dok tłu​mu, któ​ry w tę desz​czo​wą noc spły​wał ze wszyst​kich koń​ców Hong​kew, by się „skon​cen​tro​wać” na jego skraw​ku wci​śnię​tym mię​dzy rze​kę Jang​cy a jej do​pływ Su​zhou. W od​wrot​nym kie​run​ku pły​nął rzad​szy stru​mień Chiń​czy​ków – są​dząc po skrom​nych ba​ga​żach, nie​wie​le za​moż​niej​szych od ży​dow​skich prze​sie​dleń​ców. Mi​ja​li się na że​la​znym mo​ście bez sło​wa, cóż by zresz​tą mo​gli so​bie po​wie​dzieć? Chiń​czy​cy, z na​tu​ry do​bro​dusz​ni i życz​li​wi, rzu​ca​li ta​kie spoj​rze​nia, że idą​cym z prze​ciw​ka Ży​dom trud​no by​ło​by z nich wy​czy​tać co​kol​wiek in​ne​go niż nie​na​wiść. Bo i były ku niej po​wo​dy: gdy​by nie oni, ci przy​by​sze, któ​rzy nie​pro​sze​ni i nie​dzię​ko​wa​ni wta​ra​ba​ni​li się tu​taj za​miast sie​dzieć w swo​jej da​le​kiej Eu​ro​pie, miej​sco​wi nie mu​sie​li​by te​raz jak wy​gnań​cy cią​gnąć na dwu​kół​kach, ro​we​rach czy na wła​snych ple​cach ca​łe​go do​byt​ku, dzie​ci i spa​ra​li​żo​wa​nych star​ców… Pro​fe​sor po​wie​dział zgryź​li​wie: – Co ty na to, rab​bi? Prze​cież znasz się na bo​skich spra​wach, czy tak we​dług cie​bie wy​glą​da kara bo​ska? Przy tym kara za grze​chy nie​udo​wod​nio​ne z praw​ne​go i mo​ral​ne​go punk​tu wi​dze​nia… Sta​li i pa​li​li pod da​chem ma​łej pa​go​dy, a tłum co​raz szczel​niej wy​peł​niał po​ło​żo​ny przed nią pla​cyk. Prze​ra​że​ni lu​dzie bez​ład​nie pró​bo​wa​li kon​ty​nu​ować roz​po​czę​tą dwa dni wcze​śniej i peł​ną sa​mo​za​par​cia bi​twę o dach nad gło​wą, o su​chy i cie​pły ką​cik w na​rzu​co​nym im no​wym miej​scu za​miesz​ka​nia. Dwaj przed​sta​wi​cie​le ko​mi​te​tu uchodź​cze​go, The Je​wish Re​fu​gee

Com​mu​ni​ty of Shan​ghai, sie​dzie​li pod bre​zen​to​wym dasz​kiem przy dłu​gim sto​le wy​cią​gnię​tym z ja​kiejś zbu​rzo​nej szwal​ni. Oświe​tla​ją​ca ich naf​to​wa la​tar​nia nada​wa​ła twa​rzom lu​dzi mar​twą bla​dość – wy​glą​da​li jak mro​wie tru​pów tło​czą​cych się przed li​sta​mi na​zwisk, kar​tecz​ka​mi z wy​pi​sa​ny​mi na nich ad​re​sa​mi, roz​ło​żo​ną mapą dziel​ni​cy. Lu​dzie sie​dzą​cy za sto​łem, bla​dzi z nie​wy​spa​nia i bez​rad​ni, pró​bo​wa​li roz​dzie​lać prze​ra​ża​ją​co małą w ze​sta​wie​niu z po​trze​ba​mi licz​bę kwa​ter zgod​nie z po​rząd​kiem i za​sa​da​mi spra​wie​dli​wo​ści. A każ​dy z po​trze​bu​ją​cych miał swo​je szcze​gól​ne po​wo​dy, by we​pchnąć się przed in​nych lub żą​dać szcze​gól​ne​go trak​to​wa​nia: cho​ra żona, sta​rusz​ka mat​ka, małe dzie​ci… Leo Le​vin, wpa​trzo​ny w tłum, głę​bo​ko za​cią​gnął się pa​pie​ro​sem i za​kasz​lał od gry​zą​ce​go dymu. – Cóż mam po​wie​dzieć, pro​fe​so​rze? Nie, to nie jest kara. Może to jest wska​za​nie wyj​ścia. W tym bi​blij​nym sen​sie, je​śli pan czy​tał Dru​gą Księ​gę Moj​że​szo​wą. Bo​ski plan, nie​osią​gal​ny dla nas, śmier​tel​nych. Ten Sta​rzec tam na gó​rze coś za​mie​rza, ale nikt nie jest w sta​nie od​gad​nąć co… Oczy​wi​ście z całą pew​no​ścią nie jest to wyj​ście z Egip​tu do upra​gnio​nej Zie​mi Obie​ca​nej, ra​czej przej​ście z nie​wo​li egip​skiej do ba​bi​loń​skiej. Ale po​wie​dzia​ne jest: „Czyż ist​nie​je cień bez świa​tła, noc bez dnia, zło bez do​bra?”. Tak​że nie​wo​la nie jest czymś wy​zu​tym z sen​su. Ina​czej jak​by lu​dzie po​zna​li cenę swo​bo​dy? Nie wiem, ani ja nie je​stem Moj​że​szem, ani rze​ka Su​zhou nie jest Mo​rzem Czer​wo​nym. Ale po​łu​dnio​we Hong​kew może się oka​zać czymś w ro​dza​ju no​we​go Sy​na​ju. Tak my​ślę. Znie​sie​my to z Bożą po​mo​cą, aż roz​pro​szo​na wspól​no​ta uświa​do​mi so​bie, że nie jest zbio​ro​wi​skiem nie​wol​ni​ków, tyl​ko czę​ścią wiel​kie​go na​ro​du o wspól​nym lo​sie. Taki jest głę​bo​ki sens czter​dzie​stu bi​blij​nych lat, je​śli pan pa​mię​ta. – Pięk​na per​spek​ty​wa, nie ma co. Czter​dzie​ści lat! – Przyj​mij​my to jako bi​blij​ny sym​bol. To może nie być czter​dzie​ści lat, tyl​ko czte​ry lub czte​ry​sta. Ale w tym tak​że jest sens, na​zwij​my go bo​skim pla​nem. Nie mó​wię tego z mi​ło​ści do pa​ra​dok​sów: po​przez swo​je sza​leń​stwo na​zi​ści zre​ali​zu​ją w dwu​dzie​stym wie​ku fun​da​men​tal​ne i hi​sto​rycz​ne zrzą​dze​nie, po​now​nie uczy​nią na​ród z roz​rzu​co​nych po świe​cie róż​no​ję​zycz​nych i róż​nie my​ślą​cych Ży​dów. Dzie​ło, któ​re roz​po​czął sy​jo​ni​sta The​odor Herzl, zo​sta​nie do​koń​czo​ne przez Hi​tle​ra. Tak po​wie​dział ra​bin Le​vin, wpa​trzo​ny w bez​ład​nie prze​py​cha​ją​cy się tłum, i znów za​niósł się kasz​lem od ta​nich chiń​skich pa​pie​ro​sów. Po​tem roz​dep​tał nie​do​pa​łek i wró​cił do wy​peł​nio​nej sta​ry​mi Ży​da​mi sy​na​go​gi. Był pią​tek, świę​ty sza​ba​so​wy wie​czór, lu​dzie ocze​ki​wa​li od nie​go słów po​cie​sze​nia i skie​ro​wa​ne​go ku Je​dy​ne​mu bła​ga​nia o li​tość. Sze​ma Isra​el… Na gra​nicz​nych uli​cach, ozna​czo​nych spi​ra​la​mi dru​tu kol​cza​ste​go i rzad​kim sze​re​giem chiń​skich po​li​cjan​tów, w po​to​kach świa​tła pły​ną​cych z woj​sko​we​go re​flek​to​ra szpe​ra​cza jak nie​re​al​ne wid​ma po​ru​sza​ły się ty​sią​ce lu​dzi ob​ju​czo​nych to​boł​ka​mi i skrzyn​ka​mi, pcha​ją​cych tacz​ki lub daw​no nie​uży​wa​ne wóz​ki dzie​cię​ce wy​ła​do​wa​ne ru​pie​cia​mi. Wszy​scy szli w jed​nym kie​run​ku – przez że​la​zny most nad Su​zhou do Zony. W od​wrot​nym kie​run​ku tłum Chiń​czy​ków po​dą​żaj z Zony do nie​wia​do​mych ce​lów wła​snej bez​na​dziei. Po​ry​wy dmą​ce​go od mo​rza wia​tru mio​ta​ły kłę​ba​mi drob​ne​go desz​czu. Na rogu przy mo​ście stał czar​ny sa​mo​chód, jego re​flek​to​ry skie​ro​wa​ne były na oto​czo​ne dru​tem kol​cza​stym przej​ście, któ​re pro​wa​dzi​ło prze​sie​dleń​ców do ich no​we​go świa​ta. Nikt tu​taj ani nie znał Sa​ney​oshi-sana i sie​dzą​cych w sa​mo​cho​dzie Niem​ców, ani nie mógł​by ich za​uwa​żyć w ciem​no​ści.

Je​dy​nym, co mógł​by do​strzec uważ​ny ob​ser​wa​tor, były po​ru​sza​ją​ce się ogni​ki pa​pie​ro​sów. Chiń​scy po​li​cjan​ci, roz​sta​wie​ni rzad​ką ty​ra​lie​rą wzdłuż Su​zhou Road – nad​rzecz​nej uli​cy przy mo​ście od​dzie​la​ją​cym po​łu​dnio​we Hong​kew od po​zo​sta​łej czę​ści, nie​da​le​ko uj​ścia błot​ni​stych wód Su​zhou Cre​ek – drże​li z zim​na w swo​ich prze​mo​czo​nych ba​weł​nia​nych kurt​kach. Nie czu​li wo​bec tego tłu​mu ani nie​chę​ci, ani sym​pa​tii, nie wie​dzie​li na​wet, co do​kład​nie ozna​cza sło​wo „Żyd”. Pew​nie to jest ktoś inny, ktoś, kto się róż​ni, ale prze​cież wszy​scy Eu​ro​pej​czy​cy, jak​kol​wiek by ich zwał, byli inni – mó​wi​li in​nym ję​zy​kiem, ubie​ra​li się ina​czej, ich je​dze​nie i na​wet ich śmiech były inne. A dla​cze​go wła​śnie ci ża​ło​śni i nie​szczę​śli​wi lu​dzie mu​sie​li być prze​nie​sie​ni z jed​nej czę​ści tej prze​klę​tej dziel​ni​cy do dru​giej i dla​cze​go tyle chiń​skich ro​dzin mu​sia​ło opu​ścić swo​je prze​lud​nio​ne klit​ki po to, by osiąść w in​nych – to już nie jest ich spra​wa, jako nie jest spra​wą sze​re​gow​ca za​sta​na​wiać się nad roz​ka​za​mi do​wód​ców. Ci po​li​cjan​ci po​cho​dzi​li głów​nie ze wsi, byli nie​pi​śmien​ni, po​tul​ni i cier​pli​wi, stę​sk​nie​ni za swo​imi ro​dzin​ny​mi oko​li​ca​mi, za do​mem i dzieć​mi. I przede wszyst​kim za utra​co​ną pod​czas woj​ny zie​mią. Czym bo​wiem jest wie​śniak bez zie​mi? Do​mem bez da​chu, garn​kiem bez dna, wy​schnię​tą stud​nią. Kie​dyś mie​li zie​mię, do​brą i uro​dzaj​ną, ale już nie mają. Wszyst​ko zo​sta​ło za​gra​bio​ne – i przez swo​ich, i przez ob​cych. Dla​te​go tu​taj byli – dla tych sześć​dzie​się​ciu szan​ghaj​skich do​la​rów mie​sięcz​nie, czy​li dzie​się​ciu ame​ry​kań​skich plus bez​płat​ny ryż, mun​dur i pry​cza. Nie jest to szcze​gól​nie dużo, ale nie jest i mało w tym kry​zy​sie, kie​dy tam na wsi cała gro​ma​da sta​rych lu​dzi, ko​biet i dzie​ci cze​ka na two​ją po​moc. Żeby tyl​ko ten deszcz prze​stał pa​dać, bo nie ma ni​ko​go, kto by ci po​dał czar​kę go​rą​cej her​ba​ty! Ta​kie oto roz​my​śla​nia snu​li w tę desz​czo​wą noc: ja​poń​ski ka​pi​tan, uwa​ża​ją​cy się za po​tom​ka sa​mu​ra​jów, były na​czel​ny chi​rurg ber​liń​skie​go szpi​ta​la Cha​ri​te, były głów​ny ra​bin Dus​sel​dor​fu i ty​ra​lie​ra mar​z​ną​cych po​li​cjan​tów, do nie​daw​na chiń​skich wie​śnia​ków.

45 Mat​ka An​to​nia i jej kar​me​li​tan​ki były jak za​wsze wzru​sza​ją​co gor​li​we w swo​ich sta​ra​niach. Wraz ze spo​rą gru​pą męż​czyzn zdo​ła​ły już z grub​sza urzą​dzić w opusz​czo​nych i zruj​no​wa​nych ma​ga​zy​nach trzy po​miesz​cze​nia noc​le​go​we – słyn​ne do​rto​iry. Te mrocz​ne hale, oświe​tlo​ne tyl​ko rzę​dem wy​so​kich okra​to​wa​nych okien, były jed​nak ab​so​lut​nie nie​wy​star​cza​ją​ce, by po​mie​ścić choć​by tyl​ko naj​star​szych, naj​słab​szych i naj​bar​dziej po​trze​bu​ją​cych. W jed​nym z ma​ga​zy​nów czuć było miły za​pach anyż​ku i nie​zna​nych ziół – i nie​ma​ło sta​rych Ży​dó​wek na​tar​czy​wie do​po​mi​na​ło się, by prze​ory​sza umie​ści​ła je wła​śnie w „pach​ną​cej sy​pial​ni”, w tej i żad​nej in​nej! Mat​ce An​to​nii nie było ła​two po​wścią​gać zde​ner​wo​wa​nie, zno​sić ka​pry​sy i nie​za​słu​żo​ne im​per​ty​nen​cje, prze​ły​kać afron​ty do​ty​czą​ce spraw re​li​gij​nych, ale wresz​cie twar​dą ręką za​pro​wa​dzi​ła po​rzą​dek i spra​wie​dli​wość. Nie wszę​dzie jed​nak tak się dzia​ło. Ogrom​ne gro​ma​dy prze​sie​dleń​ców, nie mo​gąc się do​cze​kać wy​zna​cze​nia przez star​szy​znę miejsc, nie​mal sztur​mem za​ję​ły po​miesz​cze​nia ad​mi​ni​stra​cyj​ne, hale i na​wet po​de​sty scho​dów na wpół zbu​rzo​nej fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych. Ci, któ​rzy dys​po​no​wa​li pew​ny​mi moż​li​wo​ścia​mi fi​nan​so​wy​mi i opu​ści​li bo​gat​sze re​jo​ny mia​sta – na przy​kład słyn​ny ob​rze​za​ny Bach, któ​ry miał dwie cór​ki i osiem bry​lan​tów, a może już tyl​ko sie​dem czy sześć – zdo​ła​li za astro​no​micz​ne pie​nią​dze wy​na​jąć domy opróż​nio​ne przez Chiń​czy​ków i za​miesz​ka​li po dwie czy trzy ro​dzi​ny w tych mi​nia​tu​ro​wych miesz​kan​kach z po​ko​ika​mi jak klat​ki dla świersz​czy, po​zba​wio​ny​mi wody, ka​na​li​za​cji i ja​kich​kol​wiek wy​gód. Wła​ści​cie​le żą​da​li przed​pła​ty na wie​le mie​się​cy z góry, po​nie​waż oni sami, zmu​sze​ni do opusz​cze​nia Zony, nie wie​dzie​li, kie​dy i jak do niej wró​cą. A zaj​mo​wa​nie opusz​czo​nych pry​wat​nych miesz​kań na wła​sną rękę – tak gło​si​ło roz​po​rzą​dze​nie – mia​ło być naj​su​ro​wiej ka​ra​ne. To roz​po​rzą​dze​nie do​ty​czy​ło nie tyl​ko Ży​dów, lecz i po​zo​sta​ją​cych w dziel​ni​cy Chiń​czy​ków, po​nie​waż w po​łu​dnio​wym Hong​kew były całe la​bi​ryn​ty uli​czek, któ​rych miesz​kań​cy z nie​wia​do​mych po​wo​dów nie pod​le​ga​li wy​sie​dle​niu. I tak w naj​bar​dziej na​tu​ral​ny spo​sób wy​od​ręb​nia​ły się chiń​skie i ży​dow​skie kwar​ta​ły, a na​wet całe małe dziel​ni​ce. Co się zaś ty​czy ogra​ni​czeń w po​ru​sza​niu się na ze​wnątrz Zony, to każ​dy po​li​cjant na mo​ście, na​wet ostat​ni głu​pek, bez​błęd​nie i bez przed​sta​wia​nia do​ku​men​tów umiał od​róż​nić Chiń​czy​ka od Eu​ro​pej​czy​ka! W tej at​mos​fe​rze przy​gnę​bie​nia, wro​go​ści i wręcz zdzi​cze​nia zda​rzył się akt zbio​ro​wej so​li​dar​no​ści, któ​ry głę​bo​ko po​ru​szył pro​fe​so​ra Man​dla, bę​dą​ce​go z na​tu​ry zgorzk​nia​łym scep​ty​kiem. Była to fan​ta​stycz​na spraw​ność, z jaką zor​ga​ni​zo​wa​ni przez by​łe​go fle​ci​stę Si​mo​na Zin​ne​ra męż​czyź​ni i ko​bie​ty jesz​cze przed zna​le​zie​niem lo​kum dla swo​ich wła​snych ro​dzin prze​nie​śli la​za​ret, Je​wish Re​fu​gee Ho​spi​tal, wraz z tymi cho​ry​mi, któ​rzy nie byli w sta​nie sa​mo​dziel​nie się po​ru​szać. Rolę szpi​ta​la mia​ła peł​nić daw​na dziel​ni​co​wa szko​ła po​wszech​na na Cha​ofo​ong Road – po​dłuż​ny jak ma​ga​zyn par​te​ro​wy bu​dy​nek z pod​ło​gą z ubi​tej gli​ny, po​rzu​co​ny pod​czas „woj​ny ja​poń​skiej”. Dach szko​ły był miej​sca​mi uszko​dzo​ny przez bom​bar​do​wa​nia, ale kil​ka po​nie​wie​ra​ją​cych się w oko​li​cy ar​ku​szy za​rdze​wia​łej bla​chy, a tak​że plan​de​ki, któ​re mat​ka An​to​nia wy​bła​ga​ła od prze​jeż​dża​ją​cych przez Szan​ghaj w dro​dze do Ma​kao por​tu​gal​skich mi​sjo​na​rzy, za​pew​ni​ły na po​czą​tek su​chy ką​cik dla naj​cię​żej cho​rych. W ma​lut​kim po​ko​ju na​uczy​ciel​skim, gdzie wciąż jesz​cze wi​siał po​dar​ty ka​len​darz z 1937 roku i ku​rzy​ła się wy​li​nia​ła wy​pcha​na cza​pla, urzą​dzo​no ga​bi​net chi​rur​gicz​ny pro​fe​so​ra Man​dla. Tego wie​czo​ra Eli​sa​beth po raz pierw​szy nie po​szła śpie​wać do „Błę​kit​nej Góry”. Już w cią​gu

dnia od​szu​ka​ła Szlo​ma Fin​kelsz​taj​na i głu​chym gło​sem po​pro​si​ła go, by po​biegł do por​tu i za​wia​do​mił wła​ści​cie​la Yan Qin​gwe​ia o wszyst​kim, co się sta​ło pod​czas tych dni prze​sie​dleń​czej wę​drów​ki, by go w jej imie​niu prze​pro​sił i za​pew​nił, że od ju​tra… Co od ju​tra? Czy bę​dzie ja​kie​kol​wiek ju​tro i ja​ka​kol​wiek przy​szłość w po​łu​dnio​wym Hong​kew, prze​kształ​co​nym w get​to, w obóz kon​cen​tra​cyj​ny, w ot​chłań? Sie​dzia​ła na swo​jej wiel​kiej skó​rza​nej wa​liz​ce, któ​ra nie​gdyś nie​od​łącz​nie jej to​wa​rzy​szy​ła pod​czas wy​jaz​dów na wy​stę​py go​ścin​ne, obca zgieł​ko​wi i krzą​ta​ni​nie, któ​re prze​peł​nia​ły ogrom​ną halę fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych. Nad nią groź​nie ko​ły​sa​ły się wi​szą​ce na łań​cu​chach cięż​kie haki, lu​dzie roz​kła​da​li się na wie​lo​po​zio​mo​wych że​la​znych po​de​stach, ja​kaś ro​dzi​na za​ję​ła na​wet wi​szą​cą wy​so​ko w gó​rze ka​bi​nę suw​ni​co​wych – me​ta​lo​wą klat​kę o męt​nych, po​tłu​czo​nych szy​bach. Eli​sa​beth pa​trza​ła w odrę​twie​niu na to wszyst​ko. Może na​wet tego nie wi​dzia​ła lub nie uświa​da​mia​ła so​bie ca​łe​go ab​sur​du sy​tu​acji. Tam​ten ro​man​tycz​ny okres w ma​lut​kim, po ja​poń​sku schlud​nym i czy​ściut​kim dom​ku, z per​ka​lo​wy​mi kwie​ci​sty​mi fi​ra​necz​ka​mi w oknach, ze sta​rym ba​kiem na ben​zy​nę prze​ro​bio​nym przez za​wsze chęt​ne​go do po​mo​cy Szlo​ma na prysz​nic – to wszyst​ko trwa​ło tak krót​ko. I po​zo​sta​ło z tam​tej stro​ny że​la​zne​go mo​stu na Su​zhou, z tam​tej stro​ny ży​cia. The​odor We​iss​berg gdzieś prze​padł, choć już daw​no po​wi​nien być z po​wro​tem. Wła​ści​wie Eli​sa​beth wie​dzia​ła, a ra​czej do​my​śla​ła się, gdzie może być, choć The​odor nie wy​ja​wił jej swo​ich za​mia​rów. Tego pierw​sze​go wie​czo​ru, kie​dy wszy​scy Ży​dzi z dziel​ni​cy na​po​tka​li po​roz​le​pia​ne na mu​rach i słu​pach te​le​gra​ficz​nych roz​po​rzą​dze​nia o prze​sie​dle​niu, naj​bar​dziej ze wszyst​kie​go prze​ra​zi​ło go mar​twe spoj​rze​nie żony. Po​wie​dział wte​dy ze skru​chą, jak​by to on po​no​sił winę za nie​szczę​ście, ja​kie na nich spa​dło: – Do śro​dy wie​czo​rem mu​si​my opu​ścić nasz dom, Eli​sa​beth. To osta​tecz​ny ter​min… – Tak – od​par​ła apa​tycz​nie. – Sko​ro mu​si​my… – Strasz​nie mi przy​kro. Zona za​czy​na się o trzy ulicz​ki stąd, ale nic nie moż​na zro​bić. Na​praw​dę nic. – Tak, ro​zu​miem… – Po​móc ci w pa​ko​wa​niu? – Nie, po​ra​dzę so​bie. Nie​spo​koj​nie przyj​rzał się żo​nie: – Do​brze się czu​jesz, Eli​sa​beth? Nic nie od​po​wie​dzia​ła, tyl​ko prze​nio​sła wzrok na czub​ki swo​ich bu​tów. W po​dob​nych sy​tu​acjach czło​wiek albo daje się ogar​nąć nie​opa​no​wa​nej hi​ste​rii, albo ule​ga cał​ko​wi​tej, głu​chej obo​jęt​no​ści. I wła​śnie ta obo​jęt​ność, z jaką żona przy​ję​ła tę wia​do​mość, naj​bar​dziej go za​nie​po​ko​iła. Wte​dy jak to​ną​cy słom​ki ucze​pił się po​my​słu pój​ścia do Bas​sa​tów, prze​pro​sze​nia ich za tam​to swo​je skan​da​licz​ne za​cho​wa​nie i zwró​ce​nia się o po​moc. Prze​cież utrzy​my​wa​li oni przy​ja​ciel​skie kon​tak​ty z wy​so​kiej ran​gi na​zi​sta​mi i mo​gli coś zro​bić. Może na​de​szła pora na wy​ja​wie​nie, że Eli​sa​beth nie jest Ży​dów​ką, tyl​ko czy​stej krwi Niem​ką. To może uła​twić zna​le​zie​nie ja​kie​goś wyj​ścia – ko​niec koń​ców ich ma​lu​sień​ki dom, wy​na​ję​ty i jako tako urzą​dzo​ny tak wiel​kim kosz​tem, znaj​do​wał się nie w Kon​ce​sji, gdzieś na luk​su​so​wej Nan​king Road, tyl​ko w Hong​kew, o trzy kro​ki od no​wej Zony!

Szedł w kie​run​ku rue Car​di​nal Mer​cier, wy​raź​nie zda​jąc so​bie spra​wę, że cze​ka go po​ni​ża​ją​ce spo​tka​nie z by​ły​mi pra​co​daw​ca​mi, któ​rzy – trze​ba to przy​znać – prze​ja​wi​li rzad​ką w tym re​jo​nie życz​li​wość w sto​sun​ku do słu​żą​ce​go i jego żony, ubo​giej na​uczy​ciel​ki. To, że Bas​sa​to​wie utrzy​mu​ją przy​ja​ciel​skie kon​tak​ty z tym na​dę​tym in​do​rem ge​ne​ra​łem, jak rów​nież z in​ny​mi na​zi​sta​mi, nie jest jego, The​odo​ra We​iss​ber​ga, spra​wą, i nie miał pra​wa tak się uno​sić! Oczy​wi​ście za​wi​nił al​ko​hol, ale to nie mo​gło być uspra​wie​dli​wie​niem. W ca​łej tej że​nu​ją​cej spra​wie Eli​sa​beth za​cho​wa​ła mil​czą​cą i sto​ic​ką so​li​dar​ność z mę​żem, choć bo​la​ła ją jego upar​ta de​cy​zja nie​po​wra​ca​nia do pra​cy. Do​brze zna​ła The​odo​ra: był de​li​kat​nym i wraż​li​wym czło​wie​kiem, ale tak​że upar​ciu​chem, któ​ry ni​g​dy nie umiał przy​znać się do błę​du. The​odor miał jesz​cze je​den po​wód do przy​gnę​bie​nia. W ja​kiś czas po tam​tym wie​czo​rze, gdy wciąż omi​ja​li dom Bas​sa​tów, któ​re​goś przed​po​łu​dnia przed ich do​mecz​kiem w Hong​kew za​trzy​ma​ła się rik​sza. Było to rzad​kim wy​da​rze​niem na tej ulicz​ce, gdzie nikt nie jeź​dził rik​szą, bo nie miał środ​ków na ta​kie luk​su​sy, dla​te​go są​sie​dzi z cie​ka​wo​ścią wy​glą​da​li z okien i drzwi do​mów. Rik​sza prze​chy​li​ła się na bok i wy​sia​dła z niej Bia​ła Li​lia – gru​ba słu​żą​ca Bas​sa​tów. Choć już mi​nę​ła dzie​sią​ta, Eli​sa​beth była jesz​cze w ko​szu​li noc​nej. Sy​pia​ła do póź​na, bo wra​ca​ła z pra​cy do​brze po pół​no​cy i ni​g​dy nie sły​sza​ła, jak wcze​snym świ​tem jej mąż, przy​go​to​waw​szy śnia​da​nie rów​nież dla niej, ci​chut​ko wy​cho​dził z domu. Bia​ła Li​lia roz​pro​mie​ni​ła się, zo​ba​czyw​szy ją w drzwiach, ob​ję​ły się i uca​ło​wa​ły. Po​tem Chin​ka po​wie​dzia​ła swo​ją nie​zwy​kłą an​gielsz​czy​zną, że „pani po​wie​dzia​ła to​bie i po​wie​dzia​ła on wra​ca do pra​cy, tak jak nic nie było, yes-yes?”. The​odo​ra wte​dy już nie było w domu. Od wcze​sne​go ran​ka roz​no​sił wa​liz​ki i pacz​ki, za​ła​twiał drob​ne zle​ce​nia lub mył sa​mo​cho​dy w „Im​pe​ria​lu” – nie​du​żym ho​te​lu dla cu​dzo​ziem​ców w po​bli​żu ofi​cjal​ne​go przed​sta​wi​ciel​stwa Nie​miec, któ​ry oprócz na​zwy nie miał w so​bie nic im​pe​rial​ne​go. Za​ję​cie to wy​ko​ny​wał od dłuż​sze​go cza​su bi​blio​te​karz mo​na​chij​skiej bi​blio​te​ki uni​wer​sy​tec​kiej, ma​gi​ster Karl Ro​sen​busch, me​lan​cho​lij​ny sa​mot​nik, któ​ry roz​cho​ro​wał się cięż​ko na beri-beri. Plu​jąc przez roz​chwie​ru​ta​ne zęby krwią, po​pro​sił The​odo​ra, by go na ja​kiś czas za​stą​pił, bo nie chce stra​cić miej​sca pra​cy. Praw​do​po​dob​nie za​rów​no ma​gi​ster, jak i The​odor do​my​śla​li się, że ten „ja​kiś czas” nie upły​nie zbyt szyb​ko, ale oby​dwaj za​cho​wy​wa​li się jak peł​ni życz​li​wo​ści, na​iw​ni opty​mi​ści. Wła​ści​ciel ho​te​lu, Ho​len​der, na​tych​miast i bez wa​ha​nia zgo​dził się na za​stęp​stwo, po​nie​waż więk​szość jego klien​te​li sta​no​wi​li za​trzy​mu​ją​cy się tu​taj na dłu​żej lub po​dró​żu​ją​cy do Ja​po​nii nie​miec​cy han​dlow​cy, któ​rzy wiecz​nie mie​li pro​ble​my za​rów​no z chiń​ską ob​słu​gą, jak i z wła​sną nie​zna​jo​mo​ścią in​nych ję​zy​ków poza oj​czy​stym. Jed​no​cze​śnie zaś nie​miec​kie po​cho​dze​nie Eli​sa​beth oka​za​ło się zba​wien​ną, nad​zwy​czaj​ną szan​są zna​le​zie​nia pra​cy w ogar​nię​tym prze​ra​ża​ją​cym bez​ro​bo​ciem Szan​gha​ju. Przy​czy​nił się do tego Szlo​mo Fin​kelsz​tajn, któ​ry skądś przy​niósł po​gnie​cio​ny i wy​tłusz​czo​ny eg​zem​plarz nie​miec​ko​ję​zycz​nej ga​ze​ty „Shan​gha​ier Na​chrich​ten​blatt”. Znaj​do​wa​ło się tam wy​róż​nio​ne gru​bą ram​ką ogło​sze​nie lo​ka​lu „Błę​kit​na Góra” – czte​ry li​nij​ki, z któ​rych wy​ni​ka​ło, że w związ​ku ze spe​cy​fi​ką od​wie​dza​ją​cych ją go​ści ta wła​śnie „góra” po​szu​ku​je re​fre​nist​ki Eu​ro​pej​ki z re​per​tu​arem nie tyl​ko an​giel​skim, lecz rów​nież ko​niecz​nie nie​miec​kim. Eli​sa​beth po​pro​si​ła Bia​łą Li​lię o prze​ka​za​nie do​brej pani Bas​sat po​dzię​ko​wań i obiet​ni​cy, że przyj​dzie w pierw​szym dniu, gdy to bę​dzie moż​li​we. Taki dzień jed​nak nie nad​szedł, gdyż „Błę​kit​na Góra” czyn​na była przez sie​dem dni w ty​go​dniu. A i sa​mej Eli​sa​beth ser​ce się ści​ska​ło przy wspo​mnie​niu tam​tych uro​dzin ma​łe​go Bas​sa​ta i wszyst​kie​go, co po​tem na​stą​pi​ło. Cią​gle od​kła​da​ła wi​zy​tę i w koń​cu nie po​szła.

The​odor zbli​żył się do wy​so​kie​go że​la​zne​go ogro​dze​nia po​se​sji przy rue Car​di​nal Mer​cier 342. Dom wy​dał mu się nie​zwy​kle ci​chy, za​sło​ny były za​cią​gnię​te, a okna szczel​nie po​za​my​ka​ne. Wszedł po ka​mien​nych schod​kach i za​dzwo​nił, usły​szał da​le​kie dzwo​nie​nie, ale nikt nie otwo​rzył. Za​dzwo​nił jesz​cze raz, po​cze​kał i wresz​cie po​sta​no​wił spró​bo​wać od stro​ny ogro​du. Tam za​czął się do​bi​jać do że​la​znej bra​my, któ​rą każ​dej je​sie​ni wjeż​dża​ły wozy z zie​mią i na​wo​zem. Do​pie​ro po dłu​giej chwi​li usły​szał drżą​cy głos Wu La​ojia​na. Spo​tka​nie było wzru​sza​ją​ce, ale i przy​gnę​bia​ją​ce: trzy ty​go​dnie temu Bas​sa​to​wie opu​ści​li Szan​ghaj. Jak więk​szość bag​da​dów mie​li oni oby​wa​tel​stwo bry​tyj​skie, za​tem na mocy usta​wo​daw​stwa wo​jen​ne​go po​win​ni byli zo​stać in​ter​no​wa​ni gdzieś na te​ry​to​rium ja​poń​skim lub w Ko​rei. Pan Jo​na​tan Bas​sat uru​cho​mił jed​nak swo​je zna​jo​mo​ści z nie​miec​ki​mi dy​gni​ta​rza​mi oraz sze​ro​kie kon​tak​ty z ja​poń​ską ad​mi​ni​stra​cją i dzię​ki temu cała ro​dzi​na zdo​ła​ła opu​ścić Chi​ny na po​kła​dzie wiel​kie​go an​giel​skie​go stat​ku pły​ną​ce​go do Bom​ba​ju – tego sa​me​go, na któ​rym wy​jeż​dża​ła z Szan​gha​ju ofi​cjal​na mi​sja bry​tyj​ska na cze​le z gu​ber​na​to​rem, lor​dem Wa​sh​bur​nem. La​ojian opo​wia​dał, że wraz z całą służ​bą od​pro​wa​dził ich na sta​tek. Ko​bie​ty pła​ka​ły, ale one ta​kie już są – albo chi​cho​czą bez po​wo​du, albo pła​czą. Pani Bas​sat dała każ​de​mu pięk​ny pre​zent na pa​miąt​kę. La​ojia​no​wi wrę​czy​ła spo​ro pie​nię​dzy na utrzy​ma​nie domu, zo​sta​wia​jąc go tu jako do​bre​go opie​kuń​cze​go du​cha, a tak​że kar​tecz​kę z ad​re​sem ja​poń​skie​go przed​sta​wi​ciel​stwa han​dlo​we​go, do któ​re​go miał się w ra​zie po​trze​by zwró​cić. Po​da​ro​wa​ła mu też an​giel​ską faj​kę z ko​rze​nia ró​ża​ne​go i nowe oku​la​ry w ko​ścia​nej opra​wie. Te​raz jest tu sam, pil​nu​je i trosz​czy się o opusz​czo​ny dom, ale miesz​ka na sta​rym miej​scu – w ma​łym dom​ku w głę​bi ogro​du, w któ​rym przy​szli na świat jego sy​no​wie i z któ​re​go wy​pra​wił na nie​bie​skie ry​żo​wi​ska ich mat​kę. The​odor po​dzię​ko​wał za uprzej​me za​pro​sze​nie sta​re​go ogrod​ni​ka do wej​ścia i wspól​ne​go wy​pi​cia her​ba​ty, po​że​gnał się i przy​bi​ły ru​szył pie​szo w pię​cio​ki​lo​me​tro​wą dro​gę dzie​lą​cą French​town od Hong​kew.

46 Wy​wo​ła​na krót​kim ter​mi​nem pa​ni​ka po​wo​do​wa​ła, że zaj​mo​wa​ne przez prze​sie​dleń​ców po​miesz​cze​nia były na​der róż​ne – od bar​dziej lub mniej nor​mal​nych, choć z re​gu​ły nie​hi​gie​nicz​nych miesz​kań, do mnó​stwa nad wy​raz nędz​nych, zu​peł​nie nie​na​da​ją​cych się do za​miesz​ka​nia nor, wiel​kich zbio​ro​wych po​miesz​czeń, ma​ga​zy​nów i opusz​czo​nych ba​ra​ków, zaj​mo​wa​nych nie​gdyś, przed woj​ną, przez fa​brycz​nych ro​bot​ni​ków. Ra​bin Leo Le​vin wy​trwa​le uspo​ka​jał jed​nak zde​spe​ro​wa​nych: „Stop​nio​wo, bra​cia moi, z bo​ską po​mo​cą i na​szym roz​sąd​kiem wszyst​ko się uło​ży. Nas, Ży​dów, nie trze​ba uczyć, jak się na​le​ży przy​sto​so​wać do ży​cia w uciecz​ce! Czy może pierw​szy z pierw​szych tu​ła​czy, nasz pra​oj​ciec Abra​ham, miesz​kał w pię​cio​po​ko​jo​wej wil​li z ho​lem i kuch​nią, a jego kozy pa​sły się nie na pu​styn​nych ostach, tyl​ko wśród ja​śmi​nu i fioł​ków?!”. Już te​raz, od pierw​szych dni, po​ja​wia​ły się przy​kła​dy po​twier​dza​ją​ce sło​wa we​so​łe​go kę​dzie​rza​we​go ra​bi​na: naj​obrot​niej​si lu​dzie już się ja​koś urzą​dza​li, po​ja​wia​ły się pierw​sze skrom​ne skle​pi​ki spo​żyw​cze. Z kil​ku skrzyń po ja​kichś wiel​kich ma​szy​nach skon​stru​owa​no coś w ro​dza​ju sza​ła​su, przy​tul​nie urzą​dzo​no go po​cho​dzą​cy​mi nie wia​do​mo skąd nad​we​rę​żo​ny​mi me​bla​mi, drzwi za​stą​pio​no per​ka​lo​wą za​słon​ką i na​wet przy​ozdo​bio​no pa​pie​ro​wą chiń​ską la​tar​nią – i tak po​wstał pierw​szy za​kład fry​zjer​ski w Zo​nie. A daw​na „Vien​na Cafe” zo​sta​ła tym​cza​so​wo otwar​ta w spa​lo​nym au​to​bu​sie bez kół i z daw​no ukra​dzio​nym sil​ni​kiem. Nie​któ​rzy lu​dzie z trzód​ki ra​bi​na nie​chęt​nie przy​ję​li po​mysł ulo​ko​wa​nia szpi​ta​la wła​śnie w opusz​czo​nej szko​le, po​nie​waż dzie​ci też po​win​ny po tro​chu nad​ra​biać szkol​ne za​le​gło​ści. Tu ra​bin szyb​ko zna​lazł roz​wią​za​nie, otwie​ra​jąc przy pa​go​dzie je​szi​wę dla naj​młod​szych. Tam jego żona Es​te​ra, nie za​nie​dbu​jąc swo​ich cu​kier​ni​czych za​jęć, z en​tu​zja​zmem wró​ci​ła do na​uczy​ciel​skiej pro​fe​sji, wol​na od na​zi​stow​skich zwierzch​ni​ków, któ​rzy by jej mó​wi​li, cze​go i jak ma uczyć. Ta​kie były pierw​sze pró​by po​wtó​rze​nia sze​ścio​dnio​we​go wy​sił​ku Stwór​cy zmie​rza​ją​ce​go do za​pro​wa​dze​nia ładu w ko​smicz​nym cha​osie. Po​my​słów było mnó​stwo – jest rze​czą zna​ną, że Ży​dzi, po​dob​nie jak ich Bóg, za​wsze mają wię​cej po​my​słów, niż są w sta​nie zre​ali​zo​wać, i dają wię​cej wska​zó​wek i rad, niż moż​na za​sto​so​wać. Tak czy ina​czej ży​cie się ja​koś prze​sta​wia​ło na co​dzien​ne tory. Jed​ną z naj​bar​dziej nie​praw​do​po​dob​nych ini​cja​tyw przy​sto​so​waw​czych było wy​ko​rzy​sta​nie wie​ży ci​śnień w za​chod​niej czę​ści fa​brycz​ne​go dzie​dziń​ca. Wiel​ka dziu​ra od po​ci​sku w po​ło​wie wy​so​ko​ści wie​ży, po​dob​nej w kształ​cie do po​tęż​ne​go, zwę​ża​ją​ce​go się ku gó​rze ko​mi​na, uka​zy​wa​ła ob​na​żo​ne jak szkie​let ryby że​bra z że​la​zo​be​to​nu, a wspię​cie się po we​wnętrz​nych, miej​sca​mi wy​ła​ma​nych lub po​wy​gi​na​nych że​la​znych scho​dach aż do szer​sze​go zwień​cze​nia wie​ży wy​ma​ga​ło nie​mal al​pi​ni​stycz​nych umie​jęt​no​ści. Pod​ję​ło się tego dwóch lu​dzi: fle​ci​sta Si​mon Zin​ner i Mar​kus Aron​son, chu​dy i wy​so​ki jak tyka daw​ny asy​stent Ein​ste​ina. Znaj​du​ją​ce się na szczy​cie po​miesz​cze​nie w kształ​cie pier​ście​nia ota​cza​ją​ce​go od daw​na wy​schnię​ty zbior​nik na wodę, z sze​re​giem ma​łych skle​pio​nych okie​nek i dwo​ma mi​nia​tu​ro​wy​mi bal​ko​ni​ka​mi prze​kształ​ci​ło się w eks​tra​wa​ganc​kie miesz​kan​ko by​łe​go mu​zy​ka, zna​ne​go nie​gdyś na naj​bar​dziej pre​sti​żo​wych es​tra​dach kon​cer​to​wych Dre​zna, i astro​fi​zy​ka, któ​ry od​dał swój umysł i ta​lent teo​rii kwan​tów, a po przy​jeź​dzie do Szan​gha​ju – ry​żo​wym cia​stecz​kom sma​żo​nym przez na​uczy​ciel​kę hi​sto​rii Es​te​rę Le​vin.

Go Yang spoj​rzał w górę, na szczyt wie​ży ci​śnień, gdzie z bal​ko​ni​ku wy​glą​da​ły ma​lut​kie z tej od​le​gło​ści po​sta​cie, a po​tem przyj​rzał się mil​czą​ce​mu tłu​mo​wi. Naj​wy​raź​niej chciał so​bie przy​dać waż​no​ści, bo peł​ne na​pię​cia mil​cze​nie trwa​ło bar​dzo dłu​go. Stał z mi​kro​fo​nem w ręce na skrzy​ni, a dzie​dzi​niec, hał​dy żuż​lu, sto​sy be​lek, ster​ty zło​mu, pła​skie da​chy bu​dyn​ku ad​mi​ni​stra​cji i od​lew​ni – wszyst​ko było czar​ne od ty​się​cy prze​sie​dleń​ców. Nie była to cała ży​dow​ska lud​ność Zony, nie zmie​ści​ła​by się na tym ską​d​inąd ogrom​nym fa​brycz​nym dzie​dziń​cu; przy​szli prze​waż​nie mło​dzi lu​dzie, gło​wy ro​dzin, bez​ro​bot​ni i cie​kaw​scy, któ​rzy po pro​stu chcie​li usły​szeć, co im po​wie przed​sta​wi​ciel wła​dzy. A miał co po​wie​dzieć, to było wi​docz​ne w jego buń​czucz​nej po​sta​wie. – Je​stem wa​szym ko​mi​sa​rzem Go! – wy​krzyk​nął na​gle bez żad​ne​go wstę​pu. Był ni​ski, na​bi​ty jak za​pa​śnik, miał na so​bie wy​świech​ta​ny i chy​ba ni​g​dy nie​pra​so​wa​ny czar​ny gar​ni​tur, a gru​bą szy​ję ści​skał mu wy​gnie​cio​ny kra​wat. Po​wie​dział te sło​wa po nie​miec​ku, co wy​wo​ła​ło w tłu​mie apro​bu​ją​ce po​ru​sze​nie. – Bę​dzie​cie się do mnie zwra​cać „mi​ster Go” i go​tów je​stem was wy​słu​chać, je​śli nie bę​dzie​cie mó​wi​li głupstw. Znaj​du​je​cie się w po​łu​dnio​wym Hong​kew. Na ca​łym świe​cie nie ma dru​giej ta​kiej ohyd​nej i gów​nia​nej dziu​ry. Mu​si​cie to wie​dzieć i przy​sto​so​wać się do tego fak​tu. Tu​taj wam gro​zi ma​la​ria, beri-beri, dżu​ma, cho​le​ra, ty​fus pla​mi​sty, dy​zen​te​ria, świerzb, nie​zli​czo​ne do​le​gli​wo​ści je​li​to​we, ame​ba i jesz​cze ty​siąc in​nych cho​rób, z któ​rych naj​ła​twiej ule​czal​ną jest żół​tacz​ka za​kaź​na. Wy​go​to​wuj​cie ubra​nia, żeby za​po​biec wsza​wi​cy. Strzeż​cie dzie​ci przed szczu​ra​mi. Myj​cie czę​sto ręce, ob​fi​cie spłu​kuj​cie wa​rzy​wa prze​go​to​wa​ną wodą, nie jedz​cie mięk​kich owo​ców, nie pij​cie wody z kra​nu. Po​sy​puj​cie ustę​py wap​nem chlo​ro​wa​nym, po​bie​rze​cie je bez​płat​nie z ko​men​dan​tu​ry. Je​śli ma​cie moż​li​wość wy​nie​sie​nia się z po​wro​tem do wa​szej śmier​dzą​cej złą kuch​nią Eu​ro​py, to na​tych​miast to zrób​cie. W prze​ciw​nym ra​zie mu​si​cie mi się bez​względ​nie pod​po​rząd​ko​wać – tu ja je​stem ży​dow​skim kró​lem. Zro​zu​mie​li​ście? Lu​dzie wy​cze​ku​ją​co mil​cze​li. „Ży​dow​ski król” uznał tę wszech​obec​ną mar​twą ci​szę za ozna​kę cał​ko​wi​tej zgo​dy. Rów​nież przez chwi​lę po​mil​czał, pa​trząc try​um​fal​nie na gę​sty tłum, po czym znów pod​niósł wzrok na szczyt wie​ży – naj​wy​raź​niej nie da​wa​ło mu spo​ko​ju py​ta​nie, jak ci dwaj wa​ria​ci zdo​ła​li się tak wy​so​ko wdra​pać. Pan Go był gim​na​zjal​nym na​uczy​cie​lem ję​zy​ka i li​te​ra​tu​ry nie​miec​kiej w Osa​ce, au​to​rem opu​bli​ko​wa​ne​go w miej​sco​wej pra​sie prze​kła​du frag​men​tów Mein Kampf. Z tej książ​ki do​wie​dział się o ist​nie​niu Ży​dów, z któ​ry​mi trze​ba, wal​czyć do ostat​nie​go tchu, tyle tyl​ko że nie był pe​wien, gdzie w po​bli​żu są ja​cyś Ży​dzi i czy w ogó​le są w Ja​po​nii. W dniu, kie​dy Szan​ghaj prze​szedł w ręce wojsk ce​sar​skich i nad mia​stem za​czął po​wie​wać sztan​dar ze wscho​dzą​cym słoń​cem, prze​do​stał się na za​chód, na kon​ty​nent i za​raz od​dał się do dys​po​zy​cji władz ja​poń​skich. Jako ktoś, kto prze​czy​tał i na​wet czę​ścio​wo prze​tłu​ma​czył fun​da​men​tal​ną pra​cę Hi​tle​ra, uwa​żał, że jest eks​per​tem w spra​wach eu​ro​pej​skich i być może dla​te​go zo​stał wy​zna​czo​ny na ko​mi​sa​rza Zony. Fakt, że zwierzch​nic​two nad nią po​wie​rzo​ne zo​sta​ło nie woj​sko​we​mu lub funk​cjo​na​riu​szo​wi po​li​cji, tyl​ko by​łe​mu ja​poń​skie​mu na​uczy​cie​lo​wi, mógł​by dla osób wpro​wa​dzo​nych w sub​tel​ne da​le​ko​wschod​nie prze​sła​nia, zna​ki i kody być sy​gna​łem, że choć wła​dze ja​poń​skie życz​li​wie i lo​jal​nie wspie​ra​ją swo​ich nie​miec​kich part​ne​rów w ich nie​zbyt ja​snych za​mia​rach do​ty​czą​cych Ży​dów, to ofi​cjal​na Ja​po​nia nie chce się – zwłasz​cza na ze​wnątrz – zbyt​nio an​ga​żo​wać w spra​wę, któ​ra jej bez​po​śred​nio nie do​ty​czy i przy​no​si same kło​po​ty. – A te​raz po​słu​chaj​cie in​for​ma​cji o re​gu​la​mi​nie po​rząd​ko​wym w Zo​nie! – cią​gnął ko​mi​sarz

Go. – Ogła​szam go​dzi​nę po​li​cyj​ną od pół​no​cy do szó​stej rano. Przez ten czas strze​żo​ny most na Su​zhou bę​dzie za​mknię​ty dla Ży​dów. W cią​gu dnia przez most będą mo​gli prze​cho​dzić tyl​ko ci, któ​rzy będą mie​li za​świad​cze​nie, że gdzieś pra​cu​ją. Chcę wie​dzieć do​kład​nie, gdzie i w ja​kim cha​rak​te​rze. Oso​bi​ście będę wy​da​wał prze​pust​ki. Będą one zie​lo​ne, żół​te i czer​wo​ne: jed​no​dnio​we, ty​go​dnio​we i mie​sięcz​ne. Żad​nych wy​jąt​ków! Ci, któ​rzy pra​cu​ją w nocy, zgło​szą się do mnie po do​dat​ko​we ze​zwo​le​nie na po​ru​sza​nie się po go​dzi​nie po​li​cyj​nej. Chcę, żeby wszyst​ko było ja​sne: pro​wa​dzi​my woj​nę prze​ciw​ko ży​dow​skiej An​glii i ży​dow​skiej Ame​ry​ce. Nasi nie​miec​cy so​jusz​ni​cy wal​czą z ży​dow​ską Ro​sją. Wy dla mnie je​ste​ście jeń​ca​mi wo​jen​ny​mi ko​rzy​sta​ją​cy​mi ze zła​go​dzo​ne​go re​ży​mu – do​pó​ki nie po​sta​no​wię go za​ostrzyć. To za​le​ży od was i od sza​cun​ku, jaki mi bę​dzie​cie oka​zy​wać… Wy​star​czy na dziś. Ro​zejść się!

47 Jesz​cze nie otwie​ra​jąc oczu, Wła​dek z przy​zwy​cza​je​nia wy​cią​gnął rękę ku są​sied​niej po​dusz​ce, ale łóż​ko było pu​ste. Le​ni​wie pod​niósł się i zo​ba​czył de​zer​ter​kę. Hil​da sta​ła pół​na​ga przy oknie, pa​li​ła i kon​tem​plo​wa​ła sze​ro​ką rze​kę, po któ​rej w górę i w dół po​ru​sza​ły się stat​ki i dżon​ki. Aż tu sły​chać było nie​co stłu​mio​ne przez od​le​głość milk​ną​ce i po​now​nie roz​brzmie​wa​ją​ce okrę​to​we sy​re​ny, war​kot ku​trów i klak​so​ny sa​mo​cho​dów ni​sko w dole, na nad​brzeż​nym bul​wa​rze. Prze​ni​ka​ją​ce z ze​wnątrz świa​tło opły​wa​ło har​mo​nij​ne kon​tu​ry jej cia​ła, jak​by je po​chła​nia​jąc, tak że ona sama wy​da​wa​ła się jego źró​dłem. – Chodź – po​wie​dział. Po​grą​żo​na w my​ślach drgnę​ła, usły​szaw​szy jego sło​wa. – Chodź – po​wtó​rzył. – Nie. Mu​szę iść, bo się spóź​nię. – Ni​g​dzie się nie spóź​nisz. Jest nie​dzie​la. – Po​wi​nie​neś już wie​dzieć, że w każ​dą nie​dzie​lę o je​de​na​stej przed po​łu​dniem szan​ghaj​ski high life zwykł się prze​cha​dzać w Ogro​dzie An​giel​skim. Chy​ba że z nie​ba le​cia​ły​by ka​mie​nie. I ba​ro​no​wa Ger​tru​de von Dam​m​bach przy​wią​zu​je wagę do tego, by jej ulu​bio​na za​baw​ka, czy​li ja, była tam przez cały czas ra​zem z nią. – A ja chcę, że​byś była przez cały czas ra​zem ze mną. A zwłasz​cza w nie​dzie​lę o je​de​na​stej przed po​łu​dniem! I na​wet wiem, co by​śmy wte​dy ro​bi​li. Bo wy to chy​ba tyl​ko tra​ci​cie czas, praw​da? – Chcesz mieć do​kład​ne spra​woz​da​nie? Po prze​chadz​ce idzie​my do cu​kier​ni Frau Schnit​zler na Kung Ping. Tam pi​je​my kawę me​lan​ge z go​rą​cym stru​dlem mo​rel owym i bitą śmie​ta​ną. Czy ta in​for​ma​cja cię za​do​wa​la? – Ty​po​wo nie​miec​ka nie​dzie​la! – Bo masz do czy​nie​nia z ty​po​wą Niem​ką. – Drob​no​miesz​cza​nie z ary​sto​kra​tycz​nym za​dę​ciem. – Coś opu​ści​łeś: na do​da​tek fa​szy​ści. – Wła​śnie. Ale zo​sta​je ci to wy​ba​czo​ne. Chodź! – Nie! – Może oszczę​dzasz siły dla pana ba​ro​na? Rzu​ci​ła w nie​go pacz​ką pa​pie​ro​sów. Ktoś za​pu​kał do drzwi i roz​legł się ko​bie​cy głos: – Dzień do​bry, pa​nie Vin​cent. Śnia​da​nie. Wła​dek wy​naj​mo​wał po​kój w pen​sjo​na​cie May Du​lac, bar​dzo po​rząd​nej oby​wa​tel​ki An​na​mu, któ​rej nie​ży​ją​cy mąż, Geo​r​ges Du​lac, był jed​nym z tych fran​cu​skich ko​lo​ni​stów, któ​rzy po pierw​szej woj​nie świa​to​wej i póź​niej​szym kry​zy​sie go​spo​dar​czym za​mie​ni​li del​tę Me​kon​gu na del​tę Jang​cy. Za​wsze gdy Hil​da od​wie​dza​ła Wład​ka, drob​na jak więk​szość Wiet​nam​czy​ków pani May de​li​kat​nie pu​ka​ła i sta​wia​ła na pod​ło​dze przed drzwia​mi śnia​da​nie dla dwóch osób. Wła​dek na bo​sa​ka po​biegł po tacę, po​cią​gnął wiel​ki łyk her​ba​ty, opa​rzył się i znik​nął w ła​zien​ce. Hil​da znów skie​ro​wa​ła za​my​ślo​ne spoj​rze​nie na rze​kę. Od stro​ny ła​zien​ki roz​legł się szum prysz​ni​ca i nie naj​bar​dziej uda​na pró​ba od​śpie​wa​nia arii Me​fi​sta.

Za​dzwo​nił do niej przed trze​ma mie​sią​ca​mi – a cze​ka​ła na to co​dzien​nie, przy każ​dym dzwon​ku te​le​fo​nu. Pró​bo​wał być obo​jęt​ny i na​wet tro​chę zło​śli​wy, ale jed​nak po​pro​sił o spo​tka​nie. W księ​ga​mi fran​cu​skiej, gdzie się umó​wi​li, Hil​da spon​ta​nicz​nie go po​ca​ło​wa​ła, a on od​po​wie​dział jej tym sa​mym – spon​ta​nicz​nie i na​tu​ral​nie, jak​by wciąż byli w jego man​sar​dzie w Pa​ry​żu i jak​by od tam​tej pory nic się nie wy​da​rzy​ło ani nie zmie​ni​ło. Od tego dnia spo​ty​ka​li się, gdy tyl​ko mo​gli. Hil​da mia​ła nie​nor​mo​wa​ny czas pra​cy z mnó​stwem obo​wiąz​ków służ​bo​wych zwią​za​nych za​rów​no z pra​cą w nie​miec​kim przed​sta​wi​ciel​stwie, jak i z funk​cją asy​stent​ki von Dam​m​ba​cha, a Wła​dek – czę​ste po​wo​dy ta​jem​ni​czych znik​nięć. Osta​tecz​nie na​uczy​ła się nie py​tać albo przy​naj​mniej py​tać jak naj​mniej, a on nie​złom​nie trwał przy swo​im na​wy​ku od​po​wia​da​nia żar​tem i nie​wy​ja​wia​nia praw​dy, kim wła​ści​wie jest, gdzie pra​cu​je, dla kogo. Hil​da nie była na tyle głu​pia czy na​iw​na, by wie​rzyć, że jego głów​nym za​ję​ciem jest pi​sa​nie eg​zo​tycz​nych, da​le​ko​wschod​nich ese​jów dla szwaj​car​skiej pra​sy. Z po​cząt​ku tyl​ko po​dej​rze​wa​ła, te​raz już wie​dzia​ła – ale nie wię​cej niż to, co Wła​dek chciał jej po​wie​dzieć. Po​pi​ja​jąc her​ba​tę, przy​glą​da​ła mu się ukrad​kiem: może nie był przy​stoj​ny, ale miał w so​bie mnó​stwo chło​pię​ce​go wdzię​ku z tymi jesz​cze mo​kry​mi, krę​co​ny​mi, smo​li​ście czar​ny​mi wło​sa​mi nad sku​pio​nym, nie​wy​so​kim czo​łem, z po​spo​li​tą i szcze​rą chłop​ską twa​rzą, moc​ny i bar​czy​sty, co wi​dać było na​wet pod znisz​czo​nym ta​nim płasz​czem ką​pie​lo​wym. Już daw​no chcia​ła mu ku​pić nowy, ale bała się jego iro​nicz​nej re​ak​cji i wy​po​mi​na​nia „sno​bi​stycz​nych ka​pry​sów”. Ko​cha​ła go ta​kim, ja​kim jest, ko​cha​ła go trwoż​ną, po​spiesz​ną, pa​nicz​ną mi​ło​ścią, któ​rej to​wa​rzy​szy​ła świa​do​mość, że w każ​dej chwi​li zno​wu może się zda​rzyć coś, co ich roz​łą​czy. Jak do​tąd za​wsze ich roz​łą​ka była zwią​za​na z po​li​cją. Za pierw​szym ra​zem za​wi​ni​ła po​li​cja fran​cu​ska, za dru​gim – głu​pie Wład​ko​we za​dzie​ra​nie z szan​ghaj​ską. Nie​któ​rzy wie​rzą, że los li​czy do trzech. – Wiesz, cze​go bym naj​bar​dziej chcia​ła? – Je​śli tego sa​me​go co ja, to chodź do łóż​ka. – Świn​tuch! Chcia​ła​bym, że​byś mnie kie​dyś za​wiózł do swo​jej oj​czy​zny. – Nie​szczę​ście, moja dro​ga, po​le​ga na tym, że ja też bym chciał, ale mnie tam nie chcą. Po​dob​nie jak cie​bie w two​jej oj​czyź​nie. – Moja oj​czy​zna to Niem​cy. A jak się na​zy​wa two​ja, któ​ra tak lek​ko​myśl​nie wy​pie​ra się swo​ich dzie​ci? Zwłasz​cza ta​kich pięk​nych i mą​drych jak ty? – Wła​dek zmie​rzył ją dłu​gim spoj​rze​niem, w któ​rym krył się wy​rzut z po​wo​du jej upar​te​go na​le​ga​nia, ale Hil​da po​spiesz​nie go uspo​ko​iła: – Do​brze, prze​cież wiem, Szwaj​ca​ria… Nie po​wie​dzia​łeś mi, czy tym ra​zem do​brze so​bie po​ra​dzi​łam z za​pal​nicz​ką… – tu prze​rwa​ła, bo Wła​dek bły​ska​wicz​nie po​ło​żył pa​lec na ustach. Nie​raz ją już ostrze​gał, żeby nie mó​wi​ła o tych spra​wach w za​mknię​tym po​miesz​cze​niu, za​bra​niał jej na​wet o tym my​śleć nie​za​leż​nie od tego, gdzie są, ale ona uwa​ża​ła to za nad​miar gor​li​wo​ści i nie​po​trzeb​ną, a może na​wet de​mon​stra​cyj​ną ostroż​ność. Wła​dek ni​g​dy nic jej nie mó​wił. Kie​dy raz chcia​ła po​znać ja​kiś nie​waż​ny szcze​gół tech​nicz​ny zwią​za​ny z za​pal​nicz​ką i już się mia​ła ob​ra​zić z po​wo​du za​de​mon​stro​wa​ne​go przez nie​go bra​ku za​ufa​nia, za​mknął jej usta po​ca​łun​kiem: „Im mniej wiesz, tym dla cie​bie zdro​wiej. Obyś nie mu​sia​ła się o tym prze​ko​nać na wła​snej skó​rze!”. Uczci​wie ją ostrzegł, że spra​wa, któ​rą się zaj​mu​je, nie jest ani za​ba​wą, ani ro​man​tycz​ną przy​go​dą, że wią​że się ona ze śmier​tel​nym nie​bez​pie​czeń​stwem. Hil​da jed​nak bez wa​ha​nia zgo​dzi​ła się na współ​pra​cę. Nie chcia​ła wie​dzieć, kogo do​kład​nie i w jaki spo​sób in​te​re​su​ją

in​for​ma​cje, któ​rych do​star​cza. Po​li​ty​ka jej nie in​te​re​so​wa​ła – tak my​śla​ła, nie uświa​da​mia​jąc so​bie, że już tkwi w niej po uszy. Go​to​wa była pra​co​wać dla Ro​sjan, Ame​ry​ka​nów, An​gli​ków, dla sa​me​go dia​bła. Dla niej de​cy​du​ją​ce było tyl​ko to, prze​ciw​ko komu skie​ro​wa​na jest ta dzia​łal​ność. „I je​śli przez to będę w sta​nie przy​spie​szyć o jed​ną se​kun​dę, o jed​ną je​dy​ną se​kun​dę ko​niec Hi​tle​ra i jego ban​dy, to mo​żesz na mnie li​czyć!” Tak po​wie​dzia​ła, kie​dy dał jej za​pal​nicz​kę, po​wie​dzia​ła to bar​dzo po​waż​nie i ka​te​go​rycz​nie. Była to naj​zwy​klej​sza ben​zy​no​wa za​pal​nicz​ka, da​ją​ca wiel​ki, dym​ny pło​mień. Nic nad​zwy​czaj​ne​go. Tyle tyl​ko, że była odro​bi​nę więk​sza i ozdo​bio​na z boku mi​nia​tu​ro​wą, trud​ną do za​uwa​że​nia szkla​ną pe​reł​ką. Pod pe​reł​ką mie​ścił się mi​kro​film, na któ​rym mo​gło się po​mie​ścić sto fo​to​gra​fii. Całe sto! Do​tych​czas Hil​da wsu​nę​ła do kie​sze​ni Wład​ka, gdy się spo​ty​ka​li w ka​wiar​niach, ki​nach czy ot tak, na bul​wa​rach, dzie​sięć ma​ciu​peń​kich, mniej​szych od zia​ren​ka soi ro​lek fil​mo​wych za​wi​nię​tych w czar​ny pa​pier. Dzie​sięć ro​lek rów​na​ło się ty​siąc​o​wi stron z su​per​taj​ne​go ar​chi​wum von Dam​m​ba​cha. W za​kła​dzie fo​to​gra​ficz​nym „Agfa” Al​fred Kle​in​bau​er, spe​cja​li​sta od ko​lo​ro​wa​nia ro​dzin​nych fo​to​gra​fii, wy​wo​ły​wał te fil​mi​ki, a Cheng Su​jing na​tych​miast wy​sy​łał je ku​rie​rem do Muk​de​nu. Tam już, po dru​giej stro​nie gra​ni​cy, byli inni, któ​rzy zaj​mo​wa​li się ich dal​szym trans​por​tem. Ła​twe i pro​ste, nie​skom​pli​ko​wa​ne jak zia​ren​ko soi!

48 Ży​cie, jak prze​po​wie​dział ra​bin Le​vin, stop​nio​wo się uło​ży​ło, zo​sta​ły na​wet wzno​wio​ne, choć z ogrom​nym wy​sił​kiem, pró​by or​kie​stry. Śmier​tel​nie zmę​cze​ni po ca​łym dniu pra​cy mu​zy​cy spo​ty​ka​li się – bar​dzo rzad​ko w peł​nym skła​dzie – w pa​go​dzie-sy​na​go​dze, wspa​nia​ło​myśl​nie udo​stęp​nio​nej im przez rab​bie​go Le​vi​na. Była to nie​praw​do​po​dob​na mie​sza​ni​na daw​no nie​go​lo​nych tra​ga​rzy, ro​bot​ni​ków, sprzą​ta​czy ulicz​nych, przy​cho​dzą​cych pro​sto z warsz​ta​tów, w znisz​czo​nych dre​li​cho​wych ubra​niach lub po​spiesz​nie prze​bra​nych w sta​re ła​ta​ne gar​ni​tu​ry, w któ​rych fał​dach krył się jesz​cze za​pach Nie​miec. Dy​ry​go​wał The​odor We​iss​berg, ści​ska​ją​cy pod pa​chą swo​je uko​cha​ne skrzyp​ce. Już po pierw​szych tak​tach lu​dzie się zmie​nia​li, a ich twa​rze roz​świe​tla​ły się ja​kimś we​wnętrz​nym bla​skiem. Może to było na​tchnie​nie czer​pa​ne z mu​zy​ki, a może bo​le​sne wspo​mnie​nie kon​cer​to​wych es​trad i in​ne​go, na za​wsze utra​co​ne​go ży​cia; ży​cia od​da​ne​go uko​cha​nej mu​zie, lecz i peł​ne​go uro​ków – przy​ciem​nio​ne ży​ran​do​le, świa​do​mość dresz​czu prze​ni​ka​ją​ce​go wi​dow​nię, ko​sze kwia​tów, a na koń​cu kie​li​szek szam​pa​na we foy​er… Bło​gie wspo​mnie​nia, od któ​rych ści​ska ci się ser​ce. Ży​cie się uło​ży​ło, to na pew​no, tyle że na naj​niż​szym moż​li​wym szcze​blu ludz​kie​go bytu: więk​szość miesz​kań​ców Zony gło​do​wa​ła, a bez​płat​na kuch​nia mat​ki An​to​nii le​d​wie da​wa​ła radę za​pew​nić skrom​ną por​cję ryżu dla naj​bar​dziej po​trze​bu​ją​cych. Sto​sun​ko​wo le​piej, choć na tym sa​mym naj​niż​szym szcze​blu funk​cjo​no​wa​li ci, któ​rzy mie​li ja​kąś pra​cę poza Zoną. Z ini​cja​ty​wy fle​ci​sty Si​mo​na Zin​ne​ra, któ​ry był nie tyl​ko su​ro​wym i nie​ugię​tym or​ga​ni​za​to​rem prób or​kie​stry, lecz tak​że du​szą ini​cja​tyw spo​łecz​nych, każ​dy, kto miał ja​kie​kol​wiek, na​wet naj​nędz​niej​sze do​cho​dy, mu​siał wpła​cać od 10 do 20 pro​cent do kasy sa​mo​po​mo​co​wej. Po​zwa​la​ło to nie​któ​rym ulżyć w bie​dzie, ale fun​dusz ten był da​le​ce nie​wy​star​cza​ją​cy, cze​go oczy​wi​stym do​wo​dem był sta​ły wzrost za​cho​ro​wań wy​wo​ła​nych nie​do​ży​wie​niem, zwłasz​cza wśród dzie​ci. Mimo wszyst​ko jed​nak dzie​ci znów za​czę​ły się ba​wić. Naj​mniej​sze le​pi​ły ciast​ka z bło​ta i sprze​da​wa​ły je za ka​mycz​ki, więk​sze ko​pa​ły szma​cia​ną pił​kę, a naj​star​sze za​czę​ły już po​zna​wać pierw​sze uro​ki za​ko​cha​nia. Pro​fe​sor Man​del i jego do​bro​wol​ni po​moc​ni​cy dzień i noc wal​czy​li o ludz​kie ży​cie, ale nie mo​gli so​bie po​ra​dzić z tak wiel​ką licz​bą cho​rych, zwłasz​cza przy nie​mal cał​ko​wi​tym bra​ku le​karstw. W kil​ku szcze​gól​nie cięż​kich przy​pad​kach uda​ło się prze​trans​por​to​wać cho​rych do szpi​ta​la miej​skie​go, Cen​tral Ho​spi​tal of Shan​ghai, ale wy​ma​ga​ło to ogrom​nych ła​pó​wek, po​czy​na​jąc od po​nad mia​rę chci​we​go „ży​dow​skie​go kró​la” pana Go, a koń​cząc na ko​mu​nal​nej ad​mi​ni​stra​cji, ła​pó​wek po​chła​nia​ją​cych znacz​ną część fun​du​szy ubo​giej kasy sa​mo​po​mo​co​wej. Sy​tu​acja w la​za​re​cie skom​pli​ko​wa​ła się jesz​cze bar​dziej po pew​nej skan​da​licz​nej hi​sto​rii, któ​ra rzu​ci​ła cień na kru​chy i nie​rzad​ko wy​sta​wia​ny na pró​bę mit o ży​dow​skiej so​li​dar​no​ści: w za​mę​cie zwią​za​nym z prze​sie​dle​niem ktoś ukradł wa​li​zecz​kę pro​fe​so​ra Man​dla – le​kar​ski ne​se​ser z trze​ma prze​gród​ka​mi, za​wie​ra​ją​cy wy​jąt​ko​wo cen​ne i ab​so​lut​nie nie​zbęd​ne na​rzę​dzia chi​rur​gicz​ne. Przy​wiózł go ze sobą z Ber​li​na i trząsł się nad nim jak wir​tu​oz nad stra​di​va​riu​sem, bo ta​kich cu​dów tech​ni​ki, jak te na​rzę​dzia fir​my So​lin​gen, ar​cy​dzie​ła nie​miec​kiej me​cha​ni​ki pre​cy​zyj​nej, tu nie do​sta​ło​by się za żad​ne pie​nią​dze. Wieść o tej obu​rza​ją​cej kra​dzie​ży obie​gła całą Zonę, ale do​my​sły na te​mat tego, kto, kie​dy i gdzie ukradł ne​se​ser, skoń​czy​ły się na plot​kach ga​da​tli​wych sta​rusz​ków przed sy​na​go​gą – ta​kim ży​dow​skim ga​da​niu dla za​bi​cia

cza​su. Je​dy​nym, któ​ry mógł coś wie​dzieć na ten te​mat, był Szlo​mo Fin​kelsz​tajn, sam prze​cież zło​dzie​ja​szek. On i nikt inny – gło​sił wer​dykt sta​rusz​ków. I kie​dy do Szlo​ma do​tar​ły słu​chy, że po​dej​rze​wa się go o ten okrop​ny czyn lub przy​naj​mniej o to, że zna jego spraw​ców, ale ich ukry​wa, ode​brał to tak bo​le​śnie, że aż się roz​pła​kał. Eli​sa​beth pró​bo​wa​ła go po​cie​szyć, za​pew​nia​ła, że dla niej po​zo​sta​je on poza wszel​ki​mi po​dej​rze​nia​mi, że jest do​brym i uczyn​nym czło​wie​kiem i że jego daw​ne „psie” za​ję​cia nie mają ab​so​lut​nie nic wspól​ne​go z Zoną i jej miesz​kań​ca​mi. Były to jed​nak da​rem​ne wy​sił​ki – te bez​pod​staw​ne po​mó​wie​nia po​zo​sta​wi​ły na du​szy bie​da​ka głę​bo​ką ranę. Któ​re​goś ran​ka Szlo​mo za ła​pów​kę w wy​so​ko​ści dzie​się​ciu szan​ghaj​skich do​la​rów za​ła​twił so​bie u pana Go jed​no​dnio​wą prze​pust​kę. Czę​sto tak ro​bił, tym ra​zem jed​nak po​szedł nie do swo​ich sta​łych kon​tra​hen​tów na targ mię​sny w Nan​tao, tyl​ko w stro​nę do​ków. Tam, za por​to​wy​mi ma​ga​zy​na​mi i gieł​dą ryb​ną, mię​dzy gó​ra​mi skrzyń i bel znaj​do​wał się jar​mark kra​dzio​nych rze​czy. Po​li​cja wie​dzia​ła o nim, jego lo​ka​li​za​cja sta​no​wi​ła ta​jem​ni​cę po​li​szy​ne​la, ale służ​by po​rząd​ko​we uni​ka​ły kon​flik​tów z syn​dy​ka​tem zło​dziei, któ​ry umiał bro​nić swo​ich lu​dzi i swo​ich in​te​re​sów. Ten chiń​ski zło​dziej​ski syn​dy​kat był po​tęż​ny i okrut​ny, na​le​ża​ły do nie​go naj​ciem​niej​sze prze​stęp​cze męty Szan​gha​ju. Dla​te​go też w za​mian za skrom​ną co​mie​sięcz​ną re​kom​pen​sa​tę po​li​cjan​ci wo​le​li nie krę​cić się zbyt​nio po tych ma​low​ni​czych re​jo​nach. Ubra​ny w swój nie​od​łącz​ny przy​dłu​gi wy​świech​ta​ny płaszcz i z rę​ka​mi głę​bo​ko we​pchnię​ty​mi w kie​sze​nie Szlo​mo spo​koj​nie spa​ce​ro​wał po tym tar​go​wi​sku łu​pów i wzro​kiem peł​nym życz​li​we​go han​dlo​we​go za​in​te​re​so​wa​nia ob​rzu​cał wy​sta​wio​ne tro​fea: dam​skie ka​pe​lu​sze i to​reb​ki, ze​gar​ki i lor​net​ki woj​sko​we, broń bia​łą i strze​lec​ką, wy​pa​tro​szo​ne port​fe​le z kosz​tow​nej skó​ry, zło​tą bi​żu​te​rię, ma​ry​nar​skie pasz​por​ty i wszyst​ko inne, co mo​gło stać się obiek​tem za​in​te​re​so​wa​nia kie​szon​kow​ców. I oto na pu​stej skrzyn​ce do​strzegł wy​sta​wio​ną na po​kaz jak rzad​ki eks​po​nat wa​li​zecz​kę pro​fe​so​ra Man​dla, z otwar​ty​mi wszyst​ki​mi trze​ma prze​gród​ka​mi, by moż​na było obej​rzeć i oce​nić cen​ne chro​mo​wa​ne na​rzę​dzia, któ​re błysz​cza​ły w słoń​cu jak nowe! Szlo​mo obo​jęt​nym gło​sem spy​tał, ile ten to​war kosz​tu​je. Trans​ak​cja nie za​po​wia​da​ła się po​myśl​nie: sprze​daw​ca za​żą​dał 1000 szan​ghaj​skich do​la​rów i ani cen​ta mniej – naj​wy​raź​niej do​brze wie​dział, że re​al​na cena ne​se​se​ru z całą za​war​to​ścią jest co naj​mniej pię​cio​krot​nie wyż​sza. Nie po​mógł azja​tyc​ki oby​czaj tar​go​wa​nia i stop​nio​we​go zbli​ża​nia sta​no​wisk, cena po​zo​sta​wa​ła taka sama. Ty​siąc szan​ghaj​skich do​la​rów, cała for​tu​na! Szlo​mo nie miał ta​kich pie​nię​dzy, nie miał na​wet ich dzie​sią​tej czę​ści, ale mimo to uważ​nie oglą​dał skal​pe​le, no​ży​ce, klesz​cze i wszyst​kie po​zo​sta​łe skom​pli​ko​wa​ne na​rzę​dzia o nie​zna​nym prze​zna​cze​niu, oce​niał je fa​cho​wym okiem, a na za​koń​cze​nie spraw​dził, czy wszyst​kie prze​gród​ki do​brze się za​my​ka​ją. I kie​dy sprze​daw​ca na mo​ment od​wró​cił wzrok z po​wo​du ja​kiejś ha​ła​śli​wej kłót​ni tuż obok, Szlo​mo zła​pał ne​se​ser i tyle go było. Roz​le​gły się krzy​ki, lu​dzie sko​czy​li do po​ści​gu, ale krót​ko​no​gi gnom prze​padł bez śla​du w la​bi​ryn​cie skrzyń i bel. Jesz​cze dłu​go okra​dze​ni zło​dzie​je na​wo​ły​wa​li się na​wza​jem, wy​mie​nia​li alar​mu​ją​ce gwiz​dy, szu​ka​li na​wet tam, gdzie mysz by nie prze​mknę​ła, ale na próż​no – Szlo​mo prze​padł jak ka​mień w wodę! Pro​mien​ny i za​sa​pa​ny, ugi​na​jąc się pod nie​sio​nym cię​ża​rem, uro​czy​ście wrę​czył ne​se​ser pro​fe​so​ro​wi Man​dlo​wi, któ​ry na wi​dok swo​je​go od​na​le​zio​ne​go skar​bu nie mógł uwie​rzyć wła​snym oczom. Był tak po​ru​szo​ny, że nie po​dzię​ko​waw​szy, po​biegł do szpi​ta​la, by wszyst​kim

ogło​sić wspa​nia​łą wia​do​mość. Szlo​mo nie po​czuł się ura​żo​ny. Wie​rzył, że tym swo​im czy​nem on, ber​liń​ski spe​cja​li​sta od drob​nych kra​dzie​ży i szan​ghaj​ski po​ry​wacz zwie​rząt do​mo​wych, cał​ko​wi​cie się zre​ha​bi​li​to​wał w oczach Ży​dów z Hong​kew. Wia​ra wia​rą, ale przy​szłość po​ka​za​ła coś in​ne​go. Lu​dzie wo​le​li od​czy​tać ten czyn po swo​je​mu: te​raz już z całą pew​no​ścią wia​do​mo, że brał udział w kra​dzie​ży, ale bo​jąc się ujaw​nie​nia, po​sta​no​wił ne​se​ser zwró​cić. Zło​dziej za​wsze zo​sta​nie zło​dzie​jem, krzy​we koło ni​g​dy się pro​sto nie po​to​czy! Szlo​mo cho​dził uli​ca​mi, gru​by, krót​ko​no​gi i śmiesz​ny w swo​im dłu​gim zno​szo​nym płasz​czu, cho​dził jak za​dżu​mio​ny, ode​pchnię​ty przez wszyst​kich, na​po​ty​ka​jąc tyl​ko złe lub drwią​ce spoj​rze​nia. Dla wszyst​kich był za​twar​dzia​łym prze​stęp​cą, zbrod​nia​rzem i ni​czym wię​cej. Był, niech mi Bóg wy​ba​czy, wy​rod​nym Ży​dem, któ​ry nie jest god​ny prze​stą​pić pro​gu sy​na​go​gi! Tak my​śle​li lu​dzie. Eli​sa​beth nie wie​dzia​ła, dla​cze​go tym ra​zem Szlo​mo po​że​gnał się z nią tak ce​re​mo​nial​nie. Nie po raz pierw​szy prze​cież szedł do mia​sta w ja​kichś swo​ich „psich” spra​wach. Tym ra​zem jed​nak był smut​ny i ja​kiś uro​czy​sty, na​wet po​ca​ło​wał zdu​mio​ną Eli​sa​beth w rękę, pro​sząc o wy​ba​cze​nie, je​śli czymś ją ura​ził. Po​tem skie​ro​wał się w dół ku rze​ce. Ran​kiem zna​le​zio​no cia​ło Szlo​ma Fin​kelsz​taj​na na śli​skim mule na brze​gu Su​zhou, z szes​na​sto​ma ra​na​mi kłu​ty​mi na ple​cach i po​de​rżnię​tym gar​dłem.

49 W mie​siąc po tych smut​nych wy​da​rze​niach, któ​re na dłu​go na​peł​ni​ły go​ry​czą i tak po​sęp​ne​go pro​fe​so​ra Man​dla, na​de​szła szcze​gól​na so​bo​ta, nio​są​ca nową i nie​spo​dzie​wa​ną na​dzie​ję. Ko​mi​sarz, pan Go, we​zwał do sie​bie człon​ków ży​dow​skie​go ko​mi​te​tu, by im prze​ka​zać no​wi​nę. A była ona taka, że za​kła​dy opon sa​mo​cho​do​wych i wy​ro​bów kau​czu​ko​wych w od​le​głym o trzy​dzie​ści ki​lo​me​trów na po​łu​dnio​wy wschód od Szan​gha​ju Qing​pu po​trze​bu​ją za​trud​nić ty​siąc ro​bot​ni​ków. Pra​ca dla ty​sią​ca osób – to nie była no​wi​na, to była sen​sa​cja! Ra​bin Le​vin po​sta​rał się opa​no​wać wy​peł​nia​ją​cą go ra​dość i z po​zor​ną obo​jęt​no​ścią spy​tał: – Bar​dzo prze​pra​szam, mi​ster Go, ale jaką pra​cę będą tam wy​ko​ny​wać nasi lu​dzie? Trud​no bę​dzie zna​leźć wśród nich spe​cja​li​stów w dzie​dzi​nie, jak to po​wie​dzieć… prze​my​słu gu​mo​we​go. I ile będą za​ra​biać? – Niech pan nie my​śli, że je​stem spe​cja​li​stą od prze​my​słu gu​mo​we​go. Je​stem ger​ma​ni​stą, a nie pro​du​cen​tem ka​lo​szy! – od​parł gniew​nie były na​uczy​ciel. – Po​wie​dzia​no mi tyl​ko, że tam są ja​poń​scy maj​strzy i że pra​cy przy pra​sach, pie​cach i to​kar​kach moż​na się szyb​ko na​uczyć. A ła​do​wa​nie, wy​ła​do​wy​wa​nie lub trans​por​to​wa​nie go​to​wych wy​ro​bów to chy​ba nie jest żad​na fi​lo​zo​fia. A więc? – Przez chwi​lę mil​czał, z przy​zwy​cza​je​nia po​pa​trzał ko​lej​no po wszyst​kich, jak​by byli ucznia​mi, któ​rzy nie na​uczy​li się za​da​nej lek​cji, po czym cią​gnął: – Śred​nie wy​na​gro​dze​nie wy​no​si dwa​na​ście Szan​ghaj​skich do​la​rów dzien​nie. Dni wol​nych nie ma, bo jest woj​na. Każ​dy bę​dzie mi da​wał dzien​nie po dwa do​la​ry. To jest słusz​ne jako moje wy​na​gro​dze​nie za trud zna​le​zie​nia wam pra​cy, że​by​ście mie​li czym się ob​ja​dać… A więc, pa​no​wie Ży​dzi? „Pa​no​wie Ży​dzi” po​pro​si​li o czas do ju​tra, czy​li do nie​dzie​li, by cała wspól​no​ta mo​gła roz​wa​żyć tę pro​po​zy​cję pra​cy oraz pro​blem dwóch do​la​rów jako słusz​ne​go wy​na​gro​dze​nia dla pana Go. Wia​do​mość ro​ze​szła się po Zo​nie lo​tem pta​ka: sta​ła pra​ca za dwa ame​ry​kań​skie do​la​ry dzien​nie mi​nus dwa szan​ghaj​skie do​la​ry ła​pów​ki – to nie tak dużo, ale za​wsze wię​cej niż nic. Nie mi​nę​ła go​dzi​na, jak or​kie​stra mu​sia​ła prze​rwać pró​bę, bo mała sy​na​go​ga omal nie pę​kła od tłu​mu męż​czyzn, któ​rzy w pod​nie​ce​niu do​py​ty​wa​li się, kie​dy wy​jazd, czym i jak. I co to wła​ści​wie bę​dzie za pra​ca? Ko​bie​ty też mogą? A dzie​ci? Sto​ją​cy obok po​zła​ca​ne​go Bud​dy ra​bin nie był w sta​nie od​po​wie​dzieć na wszyst​kie py​ta​nia – po pro​stu sam tych od​po​wie​dzi nie znał. Na ra​zie po​in​for​mo​wał o de​cy​zji ko​mi​te​tu uchodź​ców, że z jed​nej ro​dzi​ny bę​dzie mo​gła pra​co​wać tyl​ko jed​na oso​ba. Cho​dzi o to, żeby ob​jąć jak naj​wię​cej ro​dzin. Ten ty​siąc męż​czyzn za​pew​ni utrzy​ma​nie ty​siąc​o​wi ro​dzin. Poza dwo​ma do​la​ra​mi dla pana Go każ​dy bę​dzie wpła​cał ze swo​jej dniów​ki 20 pro​cent do kasy sa​mo​po​mo​co​wej. Roz​legł się szmer nie​za​do​wo​le​nia: „To co zo​sta​nie dla nas?”. Ra​bin ma​ło​dusz​nie ustą​pił miej​sca Si​mo​no​wi Zin​ne​ro​wi. – Tak po​sta​no​wił ko​mi​tet! I uma​wia​my się: je​śli cho​dzi o te dwa​dzie​ścia pro​cent dla cho​rych, ka​lek i bez​ro​bot​nych, to nie ma żad​nych wy​krę​tów. Bę​dzie​my to twar​do eg​ze​kwo​wać, ja​sne? Ko​niec, krop​ka. Do wie​czo​ra przy​go​tuj​cie i prze​każ​cie ra​bi​no​wi li​stę na​zwisk. Na pierw​szym miej​scu wpisz​cie oj​ców wie​lo​dziet​nych ro​dzin. Je​śli oj​ciec jest cho​ry lub sła​by, to wpisz​cie naj​star​sze​go syna. I uwa​żaj​cie, bo je​śli za​po​mni​cie o kimś po​trze​bu​ją​cym, to roz​-

gnie​wa​cie i mnie, i tego Bud​dę za mo​imi ple​ca​mi. I tak, bra​cia, w po​nie​dzia​łek punk​tu​al​nie o szó​stej rano wszy​scy we​dług spi​su tu​taj, na pla​cu. Ra​bin za​koń​czył to nie​zwy​kłe wie​czor​ne na​bo​żeń​stwo: – Ty​siąc osób! Niech bę​dzie bło​go​sła​wio​ny ten sza​ba​so​wy dzień! Ba​ruch ata Ado​nai elo​hej​nu… amen! W po​nie​dzia​łek jesz​cze przed świ​tem ze wszyst​kich krań​ców po​łu​dnio​we​go Hong​kew na mały plac przed sy​na​go​gą za​czę​li się scho​dzić męż​czyź​ni. Wie​lu nio​sło chiń​skie pa​pie​ro​we la​tar​nie, bo w Zo​nie uli​ce nie były oświe​tlo​ne. W cią​gu dłu​gich nocy gę​sty mrok na​ru​sza​ło tyl​ko gniew​ne miau​cze​nie zdzi​cza​łych i jesz​cze nie​zje​dzo​nych ko​tów. Te​raz dzień z tru​dem wy​ła​niał się z ciem​no​ści, nie​bo na wscho​dzie za​czy​na​ło ró​żo​wieć, a w gó​rze świą​ty​ni dwa smo​ki zio​nę​ły czer​wo​ny​mi pło​mie​nia​mi jak​by z gnie​wu, że je tak wcze​śnie obu​dzo​no. Lu​dzie sta​wa​li grup​ka​mi, gło​śno i z oży​wie​niem ko​men​tu​jąc to nie​zwy​kłe wy​da​rze​nie, za​po​wia​da​ją​ce nowe i może lep​sze dni. Nie​śli wę​zeł​ki lub ga​ze​to​we za​wi​niąt​ka z je​dze​niem, bo nie było wia​do​mo, czy tam będą mie​li wy​ży​wie​nie. To fun​da​men​tal​ne za​gad​nie​nie było zgłę​bia​ne i ob​ra​ca​ne na wszyst​kie stro​ny – tak jak tyl​ko Ży​dzi umie​ją zgłę​biać za​gad​nie​nie – przy czym prze​wa​ża​ło prze​ko​na​nie, że wy​ży​wie​nie da​dzą. Zwłasz​cza je​śli ta fa​bry​ka jest pań​stwo​wa. Wśród nich, jak za​wsze mil​czą​cy i za​mknię​ty w so​bie, stał The​odor We​iss​berg. Mimo obaw, że tra​ci miej​sce pra​cy na rzecz no​we​go za​trud​nie​nia, po​sta​no​wił się jed​nak zgło​sić. Miał już ser​decz​nie dość peł​nie​nia funk​cji ho​te​lo​we​go chłop​ca na po​sył​ki, po​gar​dli​we​go trak​to​wa​nia i ca​łej tej mo​no​ton​nej i przy​gnę​bia​ją​cej ha​rów​ki. Ow​szem, były na​piw​ki – przyj​mo​wał je, choć za każ​dym ra​zem czuł się przy tym okrop​nie. A tu Ja​poń​czy​cy pro​po​no​wa​li pra​cę, może i cięż​ką, ale nor​mal​ną i god​ną pra​cę w fa​bry​ce! Wie​dział, co ry​zy​ku​je: Ho​len​der nie wy​ba​czy mu na​wet jed​ne​go dnia nie​obec​no​ści i na​tych​miast znaj​dzie za​stęp​cę. Cóż, niech idzie do dia​bła ra​zem ze swo​im „Im​pe​ria​lem” i nie​miec​ki​mi biz​nes​me​na​mi! The​odor nie roz​ma​wiał o tej swo​jej de​cy​zji z Eli​sa​beth i nie wie​dział, czy żona ją ak​cep​tu​je. Od​kąd za​miesz​ka​li we wnę​ce pod scho​da​mi w bu​dyn​ku ad​mi​ni​stra​cji fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych, Eli​sa​beth co​raz mniej się in​te​re​so​wa​ła ota​cza​ją​cą rze​czy​wi​sto​ścią, była nie​obec​na w re​al​nym ży​ciu, tak jak się bywa nie​obec​nym w szko​le czy na po​ran​nej mszy. Po pro​stu jej nie było. Szła do „Błę​kit​nej góry”, śpie​wa​ła swo​je nie​miec​kie prze​bo​je i wra​ca​ła, ale żyła jak​by z przy​zwy​cza​je​nia. Może dla​te​go, że nie wie​dzia​ła, jak nie żyć. Nie mia​ła pra​gnień, nie mia​ła na​dziei i na​wet nie wie​dzia​ła, że są one rów​no​znacz​ne z oca​le​niem. Bez​ład​ny tłum pod wo​dzą sar​ka​ją​ce​go i nie​wy​spa​ne​go pana Go, ubra​ne​go w swój wiecz​ny czar​ny gar​ni​tur z kra​wa​tem, prze​miesz​czał się w stro​nę ochra​nia​ne​go przez ja​poń​skich żoł​nie​rzy mo​stu na Su​zhou, któ​ry wy​zna​czał gra​ni​cę Zony. Za mo​stem war​cza​ło i wy​peł​nia​ło całą dziel​ni​cę nie​bie​ska​wy​mi spa​li​na​mi z die​slow​skich sil​ni​ków pięt​na​ście ja​poń​skich cię​ża​ró​wek woj​sko​wych.

50 Wiel​kie otwar​te cię​ża​rów​ki, wy​pcha​ne ludź​mi, pod​ska​ki​wa​ły na wy​bo​istej, daw​no nie​re​mon​to​wa​nej dro​dze pro​wa​dzą​cej do Qing​pu. Wo​kół roz​po​ście​ra​ły się zie​lo​ne wzgó​rza z nie​koń​czą​cy​mi się ta​ra​sa​mi ry​żo​wisk – je​den przy dru​gim i je​den nad dru​gim, gdzie​nie​gdzie wi​dać było nie​wiel​kie pa​go​dy – ka​plicz​ki lub może gro​bow​ce przod​ków. Sto​ją​cy po ko​la​na w wo​dzie chło​pi w mo​krych od potu ko​szu​lach po​krzy​ki​wa​li na swo​je czar​ne po​słusz​ne ba​wo​ły, któ​re z wy​prę​żo​ny​mi szy​ja​mi cią​gnę​ły bro​ny prze​oru​ją​ce tłu​ste, mu​li​ste dno. Do ja​dą​cych do​cho​dzi​ły te na​wo​ły​wa​nia i dźwięk pła​skich drew​nia​nych ko​ła​tek za​wie​szo​nych na ba​wo​lich szy​jach, a na po​wierzch​ni wody we​so​ło pod​bie​ga​ły rów​no​le​gle z ru​chem cię​ża​ró​wek od​bi​te po​ran​ne słoń​ca – każ​de ry​żo​wi​sko z wła​snym słoń​cem. Wy​czu​wa​ło się od​dech nie​wi​docz​ne​go za wzgó​rza​mi wiej​skie​go ży​cia z da​le​kim pia​niem ko​gu​tów i dzie​cię​cym pła​czem. Na​wet sza​ry pył wzno​szo​ny przez sa​mo​cho​dy nie był nie​przy​jem​ny, bo niósł za​pach wsi i sia​na, tak róż​ny od ben​zy​no​we​go i błot​ne​go smro​du Szan​gha​ju. Ser​com było lek​ko, lecz za​ra​zem smut​no – od tego nie​zwy​kłe​go dnia, świe​żej zie​le​ni wzgórz, da​le​kich fio​le​to​wych gór, cza​pli na ry​żo​wi​skach. Tu, wśród tej prze​strze​ni, pod tym błę​kit​nym nie​bem – wy​da​wa​ło im się, że po raz pierw​szy jest ono aż tak błę​kit​ne – po któ​rym prze​la​ty​wa​ły bia​łe żu​ra​wie, lu​dzie jesz​cze bo​le​śniej, z ją​trzą​cym smut​kiem uświa​da​mia​li so​bie war​tość świa​ta, któ​ry utra​ci​li. Po​dróż nie trwa​ła dłu​go. Gdy ry​żo​wi​ska prze​szły w sfa​lo​wa​ną nie​uro​dzaj​ną rów​ni​nę, a na ho​ry​zon​cie uka​za​ły się dy​mią​ce fa​brycz​ne ko​mi​ny i wiel​kie bia​łe bu​dow​le przy​po​mi​na​ją​ce si​lo​sy – naj​pew​niej prze​my​sło​we przed​mie​ście Qing​pu – cię​ża​rów​ki zwol​ni​ły i wresz​cie cał​kiem się za​trzy​ma​ły. W pew​nej od​le​gło​ści dro​gę blo​ko​wał wiel​ki, zbi​ty tłum skła​da​ją​cy się z męż​czyzn, ko​biet i dzie​ci. Ja​poń​ski ofi​cer wy​sko​czył z ka​bi​ny pierw​szej cię​ża​rów​ki i po​biegł w tam​tą stro​nę. Dały się sły​szeć ja​kieś krzy​ki i stłu​mio​ne przez od​le​głość frag​men​ty kłót​ni. Sto​ją​cy na dro​dze lu​dzie krzy​cze​li po chiń​sku, ofi​cer po ja​poń​sku. Po​dró​żu​ją​cy w cię​ża​rów​kach wy​cią​ga​li szy​je, sta​ra​li się co​kol​wiek doj​rzeć. Mimo od​le​gło​ści zo​rien​to​wa​li się, że ci lu​dzie są Eu​ro​pej​czy​ka​mi. Męż​czyź​ni mie​li na so​bie pra​wie jed​na​ko​we ubra​nia z nie​bie​skie​go dre​li​chu. I na​gle zda​rzy​ło się coś nie​ocze​ki​wa​ne​go. Z da​le​ka do​biegł, wzmoc​nio​ny przez tubę, wy​raź​ny mę​ski głos, mó​wią​cy po ro​syj​sku: – Hej wy tam! Czy ma​cie u sie​bie ko​goś, kto mówi po he​braj​sku lub w ję​zy​ku ji​dysz? Ro​zu​mie​cie? He​braj​ski! Ji​dysz! Lu​dzie z cię​ża​ró​wek po​czu​li się jak ra​że​ni gro​mem: skąd tu na​gle w Qing​pu he​braj​ski czy ji​dysz? Co za po​plą​ta​ny kraj te Chi​ny! Z jed​nej z cię​ża​ró​wek żwa​wo wy​sko​czył ra​bin Leo Le​vin i po​szedł w stro​nę cze​ka​ją​cych. Mi​ja​jąc ka​bi​nę pierw​szej cię​ża​rów​ki, ką​ci​kiem oka za​uwa​żył prze​stra​szo​ną twarz ko​mi​sa​rza Go. Wi​dać i sam „ży​dow​ski król” był za​sko​czo​ny. – Ja mó​wię i po he​braj​sku, i w ji​dysz – po​wie​dział ra​bin. Przed tłum wy​su​nął się ol​brzy​mi męż​czy​zna w nie​bie​skich dre​li​chach trzy​ma​ją​cy w ręce krót​ki bam​bu​so​wy kij. Po​sęp​nie ode​zwał się w ji​dysz: – Po​dob​no je​ste​ście Ży​da​mi z Nie​miec i Au​strii. – Tak, więk​szość z nas – wciąż jesz​cze za​sko​czo​ny od​parł ra​bin. – My też je​ste​śmy Ży​da​mi, ale z Ro​sji. Wszy​scy od daw​na pra​cu​je​my w za​kła​dach kau​czu​-

ko​wych. Wróć​cie, na Boga, tam, skąd że​ście przy​je​cha​li. My tu​taj straj​ku​je​my. – Straj​ku​je​cie? Nikt nam tego nie po​wie​dział. – Więc ja wam mó​wię. Ra​bin skon​ster​no​wa​ny ro​zej​rzał się na​oko​ło. Z tyłu zo​ba​czył gru​pę nad​bie​ga​ją​cych Ży​dów z Zony. Po​czu​li, że dzie​je się coś nie​do​bre​go, i chcie​li być przy swo​im ra​bi​nie. Któ​ryś za​wo​łał w ji​dysz: – Hej wy, zwol​nij​cie nam dro​gę! My szu​ka​my pra​cy! – Po​szu​kaj​cie gdzie in​dziej. Tu pra​cu​je​my my – rzekł spo​koj​nie ol​brzym. – Ale na​sze dzie​ci są głod​ne! – Na​sze też. Si​mon Zin​ner, The​odor We​iss​berg i ra​bin na próż​no pró​bo​wa​li po​wstrzy​mać swo​ich lu​dzi, któ​rzy ze spon​ta​nicz​nym, bo​jo​wym okrzy​kiem rzu​ci​li się na​przód, by roz​bić ludz​ki mur i uto​ro​wać dro​gę dla cię​ża​ró​wek. Ro​syj​scy Ży​dzi wy​cią​gnę​li bam​bu​so​we kije, roz​legł się płacz dzie​ci. Cio​sy pa​da​ły na pra​wo i na lewo, za​raz mia​ła się po​lać krew. Ja​poń​ski ofi​cer uniósł pi​sto​let i strze​lił w po​wie​trze. To po​dzia​ła​ło otrzeź​wia​ją​co. Lu​dzie cof​nę​li się, mię​dzy oby​dwie​ma gru​pa​mi znów otwar​ła się pust​ka – jak prze​paść bez dna, jak fron​to​wy okop. Zdy​sza​ni mil​cze​li i pa​trze​li na sie​bie z dzi​ką wro​go​ścią. Ofi​cer od​wró​cił się w stro​nę cię​ża​ró​wek i wy​krzy​czał po ja​poń​sku ja​kieś bar​dzo dłu​gie zda​nie. Po​tem zno​wu zro​bi​ło się ci​cho. I w tej prze​dłu​ża​ją​cej się ci​szy fle​ci​sta Si​mon Zin​ner po​wie​dział po ro​syj​sku: – Wy​bacz​cie. Nie wie​dzie​li​śmy. Po czym, prze​cho​dząc na nie​miec​ki, zwró​cił się do swo​ich: – Wsia​daj​cie, wra​ca​my do Zony! Ofi​cer scho​wał pi​sto​let do ka​bu​ry, naj​wy​raź​niej zły, że ra​zem z ko​le​ga​mi zo​stał wy​ko​rzy​sta​ny do ja​kichś brud​nych ma​chi​na​cji. „My nie pro​du​ku​je​my opon sa​mo​cho​do​wych, tyl​ko woj​nę!” – taka myśl prze​mknę​ła mu przez gło​wę, gdy szedł z po​wro​tem do cię​ża​rów​ki.

51 Wła​dek przy​jaź​nie ski​nął gło​wą dwóm po​li​cjan​tom z ochro​ny i prze​ciął ni​sko sko​szo​ny traw​nik przed bu​dyn​kiem nie​miec​kiej mi​sji. Drob​ny bia​ły żwir trzesz​czał mu pod woj​sko​wy​mi hisz​pań​ski​mi bu​ta​mi prze​ży​wa​ją​cy​mi swo​ją dru​gą i ra​czej już ostat​nią mło​dość. Na mo​ment przy​sta​nął i z cie​ka​wo​ścią przyj​rzał się masz​to​wi z opusz​czo​ną do po​ło​wy na znak ża​ło​by na​ro​do​wej fla​gą. Od ude​rzeń wia​tru swa​sty​ka ku​li​ła się i marsz​czy​ła, jak​by i ona była zdję​ta bo​le​ścią. Po dwóch stro​nach pół​ko​li​ste​go, oflan​ko​wa​ne​go ko​lum​na​mi wej​ścia zwie​sza​ły się z da​chu i po​wie​wa​ły na wie​trze dłu​gie czar​ne fla​gi – jak czar​ne ję​zy​ki ob​li​zu​ją​ce fa​sa​dę. Tak zde​cy​do​wał sam Füh​rer: wstrzą​śnię​ty świat ma po​grą​żyć się w ża​ło​bie po bo​ha​te​rach Sta​lin​gra​du, któ​rzy po​le​gli w ty​ta​nicz​nej bi​twie prze​ciw​ko bol​sze​wi​zmo​wi. Roz​bi​cie przez Ar​mię Czer​wo​ną czter​dzie​stu ośmiu dy​wi​zji i trzech bry​gad, jak rów​nież wzię​cie do nie​wo​li feld​mar​szał​ka Pau​lu​sa wraz z ca​łym szta​bem 6. Ar​mii było dla Nie​miec rze​czy​wi​ście cięż​kim cio​sem, za​słu​gu​ją​cym na ogól​no​na​ro​do​wą, peł​ną god​no​ści ża​ło​bę. Tak gi​nę​li wi​kin​go​wie – nie​ujarz​mie​ni i dum​ni. Ru​muń​skich, wę​gier​skich i wło​skich dy​wi​zji, któ​re stop​nia​ły wraz ze śnie​giem nad Woł​gą, nie miał kto ża​ło​wać. W każ​dym ra​zie nie Hi​tler, któ​ry okre​ślił je jako tchórz​li​we i zdra​dziec​kie. Je​den z ochro​nia​rzy od​cze​kał, aż Wła​dek się od nie​go od​da​lił, po​tem le​ni​wie pod​szedł do po​li​cyj​nej bud​ki i pod​niósł słu​chaw​kę te​le​fo​nu. Wła​dek przy​cho​dził tu nie po raz pierw​szy: raz już ro​bił wy​wiad z sa​mym ba​ro​nem von Dam​m​ba​chem, przy​jem​nym sta​rusz​kiem, któ​ry na​wet po​czę​sto​wał go fran​cu​skim ko​nia​kiem. W na​wią​za​niu kon​tak​tu po​mo​gła mu Hil​da. Ba​ro​no​wi spodo​bał się ten szwaj​car​ski dzien​ni​karz, we​so​ły i bez​po​śred​ni mło​dzie​niec, któ​ry uni​kał za​da​wa​nia de​li​kat​nych py​tań, jak​by do​my​śla​jąc się, że co do nie​któ​rych aspek​tów woj​ny von Dam​m​bach ma wła​sne zda​nie, dość się róż​nią​ce od ofi​cjal​ne​go. Po​do​ba​ło mu się też to, że w od​róż​nie​niu od więk​szo​ści miesz​kań​ców nie​miec​ko​ję​zycz​nej czę​ści Szwaj​ca​rii z ich okrop​ną i trud​ną do zro​zu​mie​nia wy​mo​wą ten Szwaj​car po​słu​gi​wał się uni​wer​sy​tec​ką niem​czy​zną z lek​kim tyl​ko ba​war​skim ak​cen​tem. Po​tem któ​re​goś dnia Hil​da przed​sta​wi​ła go ba​ro​no​wej von Dam​m​bach. Było to przy​pad​ko​we spo​tka​nie w holu re​zy​den​cji; ba​ro​no​wa mia​ła za​czer​wie​nio​ne od pła​czu oczy, bo wła​śnie wra​ca​ła z por​tu, gdzie od​pro​wa​dza​ła wy​jeż​dża​ją​ce​go do Bom​ba​ju swo​je​go sta​re​go do​bre​go przy​ja​cie​la sir Wa​sh​bur​na. Eks​ce​len​cja Ot​to​mar von Dam​m​bach nie był dziś w do​brym hu​mo​rze i mimo wcze​śniej​szej umo​wy do​ty​czą​cej wy​wia​du po​pro​sił se​kre​tar​kę, pan​nę Braun, by przy​ję​ła go​ścia, po​czę​sto​wa​ła, czym uzna za sto​sow​ne, i prze​pro​si​ła w imie​niu ba​ro​na: ża​ło​ba na​ro​do​wa, sam pan ro​zu​mie… Pan​na Braun mia​ła do​świad​cze​nie, wie​dzia​ła, jak de​li​kat​nie chro​nić sze​fa przed nie​pro​szo​ny​mi go​ść​mi… Ba​ron za​pa​lił cy​ga​ro, po​cią​gnął raz i dru​gi, po czym z obrzy​dze​niem i nie​mal wście​kle zdu​sił je w po​piel​nicz​ce. Nie chcia​ło mu się pa​lić, nie chcia​ło mu się żyć. Spró​bo​wał za​po​znać się z co​dzien​nym prze​glą​dem bie​żą​cej ko​re​spon​den​cji z Ber​li​na przy​go​to​wa​nym przez se​kre​tar​kę, ale po chwi​li za​trza​snął tecz​kę. Dzień za​czy​nał się fa​tal​nie, ba​ron nie zno​sił tych flag z czar​nej chiń​skiej kre​py, któ​re wiatr za​rzu​cał na jego okna, jak​by chcąc bez prze​rwy przy​po​mi​nać, że dziś ma obo​wią​zek głę​bo​ko i z god​no​ścią cier​pieć. Tym​cza​sem ba​ron cier​piał na he​mo​ro​idy i wca​le nie czuł się wi​kin​giem, a już na pew​no nie czuł się nie​złom​nym po​tom​kiem dum​nych

Cel​tów. Ten zmę​czo​ny, sta​rze​ją​cy się dy​plo​ma​ta rze​czy​wi​ście był po​grą​żo​ny w smut​ku, ale z cał​kiem in​ne​go po​wo​du. Zda​wał so​bie spra​wę, że na​le​ży do daw​nej, peł​nej znu​że​nia epo​ki – mi​nio​nej epo​ki, któ​ra unio​sła na swych ciem​nych gę​stych wo​dach wspo​mnie​nie Ver​dun, na​ro​do​we​go upo​ko​rze​nia w Com​pie​gne, Re​pu​bli​ki We​imar​skiej… I mimo wszyst​ko, co​kol​wiek by mó​wić o po​li​tycz​nych grze​chach i błęd​nych po​su​nię​ciach, tam​te cza​sy były ja​kieś szla​chet​niej​sze, bar​dziej ludz​kie. Może to było sa​mo​oszu​ki​wa​nie się, może Niem​cy były wciąż ta​kie same, nie​zmie​nio​ne i nie​zmien​ne? Może. Ba​ron pra​gnął, by go po​zo​sta​wio​no w spo​ko​ju, wo​lał, by Niem​cy żyły tam​ty​mi swo​imi sta​ry​mi złu​dze​nia​mi i war​to​ścia​mi. Hi​tler prze​cież nie mógł im w za​mian za​pro​po​no​wać nic poza swo​imi sza​leń​czy​mi i zgub​ny​mi ide​ami pa​no​wa​nia nad świa​tem. W każ​dym ra​zie tam​te cza​sy były roz​sąd​niej​sze od tego, co te​raz jak rak drą​ży trze​wia Va​ter​lan​du. Niem​cy są zgu​bio​ne, zgu​bio​ne, zgu​bio​ne! Nie ma naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści. Wpraw​dzie hi​tle​row​ska Rze​sza jesz​cze nie utra​ci​ła ani skraw​ka swo​je​go te​ry​to​rium – na​wet po Sta​lin​gra​dzie po​zo​sta​je ono roz​le​głe i nie​na​ru​szo​ne – ale utra​ci​ła coś o wie​le waż​niej​sze​go: na​dzie​ję. A to też jest te​ry​to​rium, te​ry​to​rium na​dziei, któ​re te​raz się kur​czy jak skó​ra od ognia, a ide​ały na​ro​do​we są na naj​lep​szej dro​dze do tego, by się prze​kształ​cić w na​ro​do​wą klę​skę – roz​dep​ta​ne w ba​gnie nie​chcia​nej woj​ny, roz​nie​sio​ne wi​chra​mi. Dziś Niem​cy same się zja​da​ją jak uwię​zio​ny skor​pion. Ale to nie bę​dzie ko​niec Nie​miec. To bę​dzie nasz ko​niec. Ba​ron pod​szedł do wy​so​kie​go fran​cu​skie​go okna i spoj​rzał na ze​wnątrz, na świe​żo sko​szo​ny traw​nik. Wiatr rzu​cił mu w twarz czar​ną fla​gę, żeby przy​po​mnieć, że po​wi​nien się smu​cić. Ale on i tak się prze​cież smu​cił. Z po​ło​żo​ny​mi na sto​le no​ga​mi Die​ter pa​lił i słu​chał ra​dia. Dziś nie​miec​ka roz​gło​śnia bez prze​rwy nada​wa​ła mu​zy​kę Wa​gne​ra, nie było re​klam chiń​skich re​stau​ra​cji i lo​ka​li roz​ryw​ko​wych, nie było dziar​skich i wzru​sza​ją​cych re​la​cji z oj​czy​zny prze​ka​zy​wa​nych przez nie​miec​kich przy​by​szy, któ​rzy na​pły​wa​li do Szan​gha​ju z każ​dym lą​du​ją​cym jun​ker​sem. Dziś był dzień ża​ło​by. Po​miesz​cze​nie łącz​no​ści ra​dio​wej było pod sa​mym da​chem, za że​la​zny​mi drzwia​mi z na​pi​sem „Wstęp su​ro​wo wzbro​nio​ny”. Tu moż​na się było czuć od​izo​lo​wa​nym od świa​ta i cał​ko​wi​cie bez​piecz​nym – tak też czuł się Die​ter, któ​ry rano przy​wiózł ba​ro​na do re​zy​den​cji i te​raz mógł do po​łu​dnia zbi​jać bąki. Die​ter był kie​row​cą, oso​bi​stym kie​row​cą ba​ro​na Ot​to​ma​ra von Dam​m​ba​cha. Po wpro​wa​dze​niu su​ro​wych oszczęd​no​ści peł​nił też funk​cję ra​dio​te​le​gra​fi​sty, któ​ra nie po​chła​nia​ła zbyt dużo cza​su, gdyż ba​ron nie​zwy​kle rzad​ko łą​czył się dro​gą ra​dio​wą z Ber​li​nem lub z am​ba​sa​dą w To​kio. Po​łą​cze​nia szy​fro​wa​ne wy​ko​rzy​sty​wa​no na​der oszczęd​nie, co po​dyk​to​wa​ne było oba​wą przed ich prze​chwy​ce​niem przez Ame​ry​ka​nów, An​gli​ków i Ro​sjan, któ​rych agen​tu​ry gę​sto ob​sa​dzi​ły cały Da​le​ki Wschód. Die​ter był czło​wie​kiem po​wścią​gli​wym, su​mien​nym i sta​ran​nym aż do pe​dan​te​rii, ni​g​dy nie po​zwa​lał so​bie na ja​ką​kol​wiek po​ufa​łość wo​bec ba​ro​na i jego mał​żon​ki, znał do​kład​nie swo​je miej​sce, swo​je obo​wiąz​ki i do​pusz​czal​ne gra​ni​ce. Nie​co swo​bod​niej za​cho​wy​wał się w sto​sun​ku do se​kre​tar​ki, pan​ny Hil​dy Braun, ale to dla​te​go, że zaj​mo​wa​ła ona w przy​bli​że​niu ten sam szcze​bel w dy​plo​ma​tycz​nej hie​rar​chii nie​miec​kie​go przed​sta​wi​ciel​stwa dy​plo​ma​tycz​ne​go na tym cho​ler​nym chiń​skim koń​cu świa​ta. Spra​wa Sta​lin​gra​du głę​bo​ko go po​ru​szy​ła, był pe​łen za​chwy​tu i po​dzi​wu dla bo​ha​ter​stwa i nad​ludz​kie​go har​tu nie​miec​kie​go żoł​nie​rza, któ​ry, źle ubra​ny i nie​przy​go​to​wa​ny do ta​kie​go kli​-

ma​tu, w trza​ska​ją​cym mro​zie, gdy gą​sie​ni​ce czoł​gów za​ma​rza​ją i kru​szą się z zim​na, pro​wa​dził god​ną, choć bez​na​dziej​ną wal​kę. Jed​no​cze​śnie jed​nak dzię​ko​wał lo​so​wi, że woj​na za​sta​ła go na ta​kim sta​no​wi​sku, któ​re zwal​nia od oso​bi​ste​go udzia​łu w bo​ha​ter​skich zma​ga​niach. Pro​wa​dze​nie sa​mo​cho​du przez brud​ne uli​ce Szan​gha​ju, peł​ne za​mę​tu, lu​dzi, riksz i ro​we​rów, jest wpraw​dzie nie​sły​cha​nie mę​czą​ce, ale jed​nak znacz​nie lep​sze niż czoł​ga​nie się w gło​dzie i mro​zie przez prze​stwo​ry bez​kre​snej ro​syj​skiej bia​łej śmier​ci! Kie​dy po​li​cjant z bud​ki za​dzwo​nił, żeby go za​wia​do​mić o przy​by​ciu Szwaj​ca​ra, Die​ter szyb​ko spu​ścił nogi ze sto​łu. Jed​nym z jego obo​wiąz​ków, o któ​rym nie wie​dział na​wet sza​now​ny pan ba​ron, było kon​tro​lo​wa​nie kon​tak​tów pra​cow​ni​ków mi​sji z oso​ba​mi z ze​wnątrz, zwłasz​cza je​śli to nie byli Niem​cy. Tego wy​ma​ga​ło bez​pie​czeń​stwo Rze​szy. Trud​no było po​wie​dzieć, żeby miał ja​kieś spe​cjal​ne po​dej​rze​nia w sto​sun​ku do tego dzien​ni​ka​rza, ale wszy​scy wie​dzie​li, że utrzy​mu​je on dość bli​skie kon​tak​ty z pan​ną Braun. Nie było to za​bro​nio​ne, ale też nie było po​żą​da​ne z tej ra​cji, że se​kre​tar​ka ba​ro​na nie​rzad​ko była obec​na pod​czas po​uf​nych roz​mów i mia​ła do​stęp do nie​jed​nej ta​jem​ni​cy pań​stwo​wej. Die​ter nie miał pod​staw, by o co​kol​wiek pan​nę Braun po​dej​rze​wać – w tym, że mia​ła przy​ja​cie​la, nie było nic złe​go, byle nie był on Ży​dem. Zresz​tą ten mło​dy dzien​ni​karz był przy​jem​nym ty​pem, we​so​łym i roz​mow​nym, za​raz prze​szedł z Die​te​rem na „ty” i uwa​żał go za sta​re​go kum​pla od dnia, gdy Die​ter na po​le​ce​nie ba​ro​na po​je​chał sa​mo​cho​dem za​brać jego aresz​to​wa​ną se​kre​tar​kę z chod​ni​ka przed szan​ghaj​ską ko​men​dą po​li​cji. Go​ście, zwłasz​cza ci, któ​rych nie za​mie​rza​no się od razu po​zbyć, za​pra​sza​ni byli do sal​ki re​cep​cyj​nej – pół​okrą​głe​go sa​lo​ni​ku nad wej​ścio​wym por​ty​kiem, ume​blo​wa​ne​go kosz​tow​ny​mi chiń​ski​mi me​bla​mi w sty​lu dy​na​stii Ming po​kry​ty​mi czer​wo​ną laką i obi​ty​mi je​dwab​nym bro​ka​tem. Na ścia​nach za​miast sta​rych chiń​skich drze​wo​ry​tów wi​sia​ły jed​nak ko​pie prac Lu​ca​sa Cra​na​cha, po​wsta​łych mniej wię​cej w tym sa​mym cza​sie, tyle że na dru​gim koń​cu Eu​ra​zji – nie​zły po​mysł nie​miec​kie​go ar​chi​tek​ta, któ​ry w la​tach dwu​dzie​stych pro​jek​to​wał te wnę​trza, ma​ją​cy na celu uka​za​nie har​mo​nii świa​tów i kul​tur. Tu kie​dyś de​le​ga​cja wspól​no​ty ży​dow​skiej z Hong​kew cze​ka​ła na przy​ję​cie przez ba​ro​na, tu chiń​ski słu​żą​cy, ci​chy jak cień, po​da​wał kawę i her​ba​tę. Die​ter do​brze o tym wie​dział. Otwo​rzyw​szy że​la​zne drzwicz​ki w ścia​nie za por​tre​tem Füh​re​ra, wy​cią​gnął słu​chaw​ki i włą​czył je do kon​tak​tu. Z po​cząt​ku coś trzesz​cza​ło i pisz​cza​ło, po​tem wszyst​ko się uspo​ko​iło. Die​ter mógł z tego miej​sca sły​szeć wszyst​ko, co mó​wio​no w każ​dym waż​niej​szym po​miesz​cze​niu mi​sji, w tym w ga​bi​ne​cie sa​me​go ba​ro​na. Mógł sły​szeć, ale nie mógł wi​dzieć – te​le​wi​zja do​pie​ro racz​ko​wa​ła. Hil​da wpa​dła do sal​ki re​cep​cyj​nej i cmok​nę​ła w po​li​czek szwaj​car​skie​go go​ścia. Po​tem po​wie​dzia​ła mu, że ba​ro​no​wi jest bar​dzo przy​kro, ale dzi​siej​szy wy​wiad się nie od​bę​dzie. „To w związ​ku ze Sta​lin​gra​dem, po​wie​dział ba​ron, i bar​dzo prze​pra​sza…” Mó​wiąc to, wska​za​ła pal​cem na krysz​ta​ło​wy ży​ran​dol. Wła​dek ski​nął gło​wą. Po​ja​wił się chiń​ski słu​żą​cy i z ci​chym, ce​re​mo​nial​nym ukło​nem po​dał her​ba​tę. Za​czę​li roz​ma​wiać o ostat​nich wia​do​mo​ściach z fron​tów, Wła​dek z nie​mal prze​sad​nym ża​rem wy​chwa​lał bo​ha​te​rów spod Sta​lin​gra​du i mó​wił ze szcze​rym za​an​ga​żo​wa​niem. Pod​słu​chu​ją​cy kie​row​ca mógł być za​do​wo​lo​ny, sły​sząc to z ust cu​dzo​ziem​ca. Tyle tyl​ko, że Die​ter my​ślał o jed​nych bo​ha​te​rach, a szwaj​car​ski dzien​ni​karz miał na my​śli cał​kiem in​nych. Ale to już są, jak: ma​wia​ła Hil​da, szcze​gó​ły pej​za​żu. Po​dob​nie jak ba​ron, tak​że i Hil​da nie bez po​wo​du była dzi​siaj w kiep​skim, wręcz kwa​śnym na​stro​ju. Ten po​wód zwią​za​ny był z Die​te​rem. Wczo​raj po dzie​sią​tej wie​czo​rem sie​dzia​ła

jesz​cze w ga​bi​ne​cie, bo chcia​ła upo​rząd​ko​wać otrzy​ma​ną do​pie​ro co na lot​ni​sku Lun​gh​wa pocz​tę z Ber​li​na. Re​zy​den​cja po​grą​żo​na była w mro​ku i ci​szy, tyl​ko zie​lo​na lam​pa nad biur​kiem se​kre​tar​ki rzu​ca​ła krąg świa​tła na tek​sty, któ​re Hil​da fo​to​gra​fo​wa​ła ma​łym szkla​nym oczkiem za​pal​nicz​ki. Jed​na stro​na po dru​giej. Po​tem wszyst​ko trze​ba bę​dzie po​wkła​dać z po​wro​tem do ko​pert, jesz​cze przed chwi​lą za​pie​czę​to​wa​nych czer​wo​nym la​kiem. Mia​ła spe​cjal​ne peł​no​moc​nic​two do otwie​ra​nia ta​kiej ko​re​spon​den​cji i przy​go​to​wy​wa​nia jej do wglą​du ba​ro​no​wi. Drgnę​ła, usły​szaw​szy, że ktoś pró​bu​je otwo​rzyć drzwi. Po​tem za​pu​ka​no i do​brą chwi​lę za​ję​ło jej do​pro​wa​dze​nie biur​ka do po​rząd​ku. Otwo​rzy​ła. Był to Die​ter, któ​ry po​dejrz​li​wie ro​zej​rzał się po ga​bi​ne​cie. – Zo​ba​czy​łem, że się świe​ci – po​wie​dział. – Cze​mu za​my​kasz się na klucz? – Mam ci wy​tłu​ma​czyć, dla​cze​go każ​da dama musi od cza​su do cza​su za​mknąć się na klucz? – Mie​siącz​ka? – Cham! Po​now​nie ro​zej​rzał się po ga​bi​ne​cie, zro​bił kil​ka kro​ków i naj​bez​czel​niej zaj​rzał do to​a​le​ty, po czym po​wie​dział po​jed​naw​czo: – Nie gnie​waj się, chcia​łem tyl​ko zo​ba​czyć, dla​cze​go się świe​ci. Je​śli nie je​steś bar​dzo za​ję​ta, to mogę cię wziąć do kina. Idzie film z Pau​lem We​ge​ne​rem. – Dzię​ku​ję, Die​ter – pod​ję​ła wy​cią​gnię​tą na zgo​dę rękę. – Mam jesz​cze ro​bo​tę. To wszyst​ko musi zo​stać opi​sa​ne i ju​tro o dzie​wią​tej zna​leźć się na biur​ku ba​ro​na. Paul We​ge​ner może po​cze​kać. Nie wia​do​mo, co mu cho​dzi​ło po gło​wie, w każ​dym ra​zie po​krę​cił się tro​chę, jesz​cze raz omiótł wzro​kiem ga​bi​net i do​pie​ro wte​dy po​wie​dział z roz​tar​gnie​niem: – No to w po​rząd​ku. Do​bra​noc. Cała wczo​raj​sza pocz​ta była już na rol​ce, któ​rą Hil​da mia​ła prze​ka​zać Wład​ko​wi. Po​wie​dzia​ła: – Chcesz, że​by​śmy po​szli do te​atru? – Do te​atru? Jaki jest te​atr w Szan​gha​ju? – Te​atr jin​gju. – A prze​tłu​ma​czo​ne na ludz​ki ję​zyk? – Tak samo. Jin​gju. Śre​dnio​wiecz​ny te​atr chiń​ski. Pe​kiń​ska ope​ra mu​zycz​no-dra​ma​tycz​na. Wła​dek uniósł oczy do nie​ba: – Boże, ope​ra! I to po chiń​sku! – Nie wiem, czy byś o wie​le wię​cej zro​zu​miał, gdy​by była po wło​sku. Na pew​no se​ro​wa​rzy w wa​szym al​pej​skim graj​do​le na​wet nie wie​dzą, co to jest ope​ra. Bę​dzie cie​ka​wie, chodź​my pod​nieść po​ziom kul​tu​ry. To zna​czy two​jej. Rze​czy​wi​ście było cie​ka​wie, ale tyl​ko przez pierw​szych trzy​dzie​ści mi​nut. W któ​rymś mo​men​cie, ogłu​szo​ny czy​ne​la​mi i bęb​na​mi, spy​tał z de​spe​ra​cją w gło​sie: – I jak dłu​go bę​dzie trwać ta tor​tu​ra dla pod​nie​sie​nia po​zio​mu kul​tu​ry? Hil​da za​śmia​ła się: – To jest skró​co​na wer​sja – tyl​ko osiem go​dzin. Ale spo​koj​nie, już wy​cho​dzi​my. Przy​czy​ną jej ustę​pli​wo​ści było nie tyle znu​że​nie, z ja​kim Wła​dek oglą​dał ten eg​zo​tycz​ny spek​takl, ile sie​dzą​cy do​kład​nie za nimi typ, ja​sno​wło​sy Eu​ro​pej​czyk, któ​ry, jak się zda​wa​ło, pil​nie się przy​słu​chi​wał ich szep​ta​nej roz​mo​wie.

52 Wie​czór był chłod​ny, ale wie​trzyk przy​no​sił za​po​wiedź wio​sny. Hil​da ostroż​nie się ro​zej​rza​ła – po blon​dy​nie nie było śla​du. Nic nie po​wie​dzia​ła Wład​ko​wi, żeby nie za​czął jej po​dej​rze​wać o ma​nię prze​śla​dow​czą. – Rze​czy​wi​ście jest to dla nas tro​chę nud​na​we… – po​wie​dzia​ła ze skru​chą, jak​by to ona oso​bi​ście wy​my​śli​ła te​atr jin​gju. – Ale to jest sty​li​zo​wa​ny ję​zyk sce​nicz​ny, któ​re​go my, Eu​ro​pej​czy​cy, po pro​stu nie ro​zu​mie​my. A poza tym do​brze by było, gdy​by w ży​ciu wszyst​ko się ukła​da​ło tak jak w ope​rze chiń​skiej, wy​raź​nie i jed​no​znacz​nie: czło​wiek uczci​wy ma za​wsze czer​wo​ną twarz, oszust bia​łą, śmia​łek żół​tą, bo​go​wie są zło​ci. – A ja jaki je​stem? – Oczy​wi​ście zło​ty! Zno​wu zer​k​nę​ła za sie​bie i nie za​uwa​ży​ła nic po​dej​rza​ne​go. Wsu​nę​ła rękę do kie​sze​ni jego płasz​cza, gdzie zna​la​zła jego dłoń i pal​ca​mi otwo​rzy​ła zwi​nię​tą pięść. Była cie​pła i wil​got​na. Po​czuł, jak wsu​wa mu do ręki ma​lut​ki okrą​gły przed​miot. Tej nocy Kle​in​bau​er wy​wo​ła film, ju​tro Cheng Su​jing skon​tak​tu​je się z ku​rie​rem z li​nii mor​skich pro​wa​dzą​cych do Ying​kou w Za​to​ce Lia​otuń​skiej. Stam​tąd li​nia ko​le​jo​wa pro​wa​dzi​ła do She​ny​an​gu, zna​ne​go też jako Muk​den. Da​lej śla​dy się za​cie​ra​ły. Na ra​zie. Z ber​liń​skie​go wy​dzia​łu B-4 przy Głów​nym Urzę​dzie Bez​pie​czeń​stwa Rze​szy ro​ze​sła​na bo​wiem zo​sta​ła za​szy​fro​wa​na in​for​ma​cja, że z ja​kiejś nie​miec​kiej mi​sji dy​plo​ma​tycz​nej, naj​praw​do​po​dob​niej da​le​ko​wschod​niej, na​stą​pił po​waż​ny wy​ciek taj​nych in​for​ma​cji, któ​re prze​ka​za​ne zo​sta​ły ra​dziec​kim służ​bom wy​wia​dow​czym. Wy​wą​chać to mu​sia​ła nie​miec​ka agen​tu​ra dzia​ła​ją​ca w Mo​skwie. W Szan​gha​ju ta za​szy​fro​wa​na in​for​ma​cja do​tar​ła by​naj​mniej nie do ba​ro​na von Dam​m​ba​cha, tyl​ko do jego oso​bi​ste​go kie​row​cy, ma​ją​ce​go – poza ofi​cjal​nym – tak​że pew​ne inne rów​no​le​głe obo​wiąz​ki, zwią​za​ne z za​in​te​re​so​wa​nia​mi te​goż wy​dzia​łu B-4. Rik​sza prze​nio​sła ich na rue La​fay​et​te w Kon​ce​sji Fran​cu​skiej i za​trzy​ma​ła się przed chiń​ską re​stau​ra​cją „Nie​biań​ski Spo​kój”. Był to ele​ganc​ki lo​kal, któ​re​go ad​res do​brze zna​li wszy​scy szan​ghaj​scy ku​li​si. Wła​ści​ciel, nie​źle mó​wią​cy po fran​cu​sku Chiń​czyk, po​pro​wa​dził ich w górę ciem​ny​mi stro​my​mi scho​da​mi, któ​rych mrok z trud​no​ścią roz​pra​sza​ły ob​wie​szo​ne je​dwab​ny​mi gir​lan​da​mi przy​ciem​nio​ne czer​wo​ne la​tar​nie. Wcho​dzi​ło się nie​skoń​cze​nie dłu​go, jak​by rze​czy​wi​ście do nie​biań​skie​go spo​ko​ju. Z każ​de​go pię​tra od​cho​dził to​ną​cy w ta​kim sa​mym czer​wo​na​wym pół​mro​ku ko​ry​tarz, któ​re​go cięż​kie za​sło​ny od​gra​dza​ły po​miesz​cze​nia prze​zna​czo​ne do dys​kret​nych lub ro​dzin​nych spo​tkań. Usie​dli w ma​łej loży osło​nię​tej rzeź​bio​nym pa​ra​wa​nem. Menu za​wie​ra​ło nie​zli​czo​ną licz​bę po​traw ryb​nych i mię​snych oraz su​ro​wych lub le​d​wie blan​szo​wa​nych ja​rzyn, por​cje były mi​nia​tu​ro​we, nie​zwy​kle smacz​ne i otwie​ra​ły przed eu​ro​pej​skim kon​su​men​tem nowe, nie​zna​ne ga​stro​no​micz​ne ga​lak​ty​ki. Dziew​czę​ta w tra​dy​cyj​nych stro​jach na​ro​do​wych w mil​cze​niu za​bie​ra​ły z ob​ro​to​wej tacy sto​ją​cej po​środ​ku sto​łu jed​ne ta​le​rzy​ki, by je za​stą​pić in​ny​mi. Hil​da daw​no już prze​sta​ła mieć te kło​po​ty z pa​łecz​ka​mi, któ​re tak ją de​pry​mo​wa​ły wte​dy w Pa​ry​żu, w ja​poń​skiej re​stau​ra​cji, pod​czas ko​la​cji z dok​to​rem Hi​ro​shim Oku​rą. Za każ​dym ra​zem, gdy przy​cho​dzi​ło jej jeść pa​łecz​ka​mi, przy​po​mi​na​ła so​bie z pew​nym po​czu​ciem winy tego nie​śmia​łe​go Ja​poń​czy​ka, któ​ry po​da​ro​wał jej na​szyj​nik z ró​żo​wych pe​reł, a po​tem na za​-

wsze znik​nął z jej ży​cia. Przy​naj​mniej my​śla​ła, że na za​wsze. Tu, w tych re​stau​ra​cyj​nych la​bi​ryn​tach, nie mo​gli być pod​słu​chi​wa​ni. W „Nie​biań​skim Spo​ko​ju” ro​iło się od cu​dzo​ziem​ców i tu​tej​szych miesz​kań​ców, a chiń​ska mu​zy​ka de​li​kat​nie i nie​na​tręt​nie wy​peł​nia​ła prze​strzeń utka​ną z je​dwa​biu, cięż​kich frędz​li i czer​wo​ne​go świa​tła, za​le​wa​ją​ce​go wszyst​ko cięż​kim rdza​wym so​sem. Uję​ła pa​łecz​ka​mi ka​wa​łek mię​sa, przyj​rza​ła mu się w za​my​śle​niu, ale nie pod​nio​sła do ust, po​grą​żo​na w my​ślach od​le​głych od da​le​ko​wschod​nich ku​li​nar​nych ry​tu​ałów. – Ja​kaś je​steś smut​na – po​wie​dział Wła​dek. – Jemy jak chiń​scy na​stęp​cy tro​nu. A ja so​bie my​ślę o Ży​dach z Hong​kew i o gło​dzie, jaki ich cze​ka. Ber​liń​scy spe​cja​li​ści ostrze​gli ba​ro​na o zbli​ża​ją​cej się go​spo​dar​czej ka​ta​stro​fie w Szan​gha​ju. Mó​wi​łam ci, że Ja​poń​czy​cy ich po pro​stu oszu​ka​li? To zna​czy Ży​dów. Oka​zu​je się, że chcie​li z nich zro​bić ła​mi​straj​ków. – Sły​sza​łem, wszyst​kie ga​ze​ty pi​sa​ły o tym straj​ku. Ale naj​wy​raź​niej w Hong​kew nie czy​ta​ją ga​zet. Te​raz po​słu​chaj: jesz​cze raz cię pro​szę, że​byś tam wię​cej nie cho​dzi​ła i nie spo​ty​ka​ła się z ra​bi​nem! To nie​bez​piecz​ne, mu​sisz zro​zu​mieć. I nie licz na swo​je na​iw​ne ba​jecz​ki o biu​le​ty​nie i in​nych ta​kich… Za​pa​mię​taj ode mnie pierw​sze przy​ka​za​nie Boże: nie trak​tuj swo​je​go prze​ciw​ni​ka jak idio​ty. Za​wsze za​kła​daj, że jest on co naj​mniej tak samo prze​wi​du​ją​cy i in​te​li​gent​ny jak ty. Je​śli do​sto​su​jesz swo​je za​cho​wa​nie do tej hi​po​te​zy, to uzy​skasz nad nim prze​wa​gę. To waż​na lek​cja dla po​cząt​ku​ją​cych pa​nie​nek. – Dzię​ki za lek​cję – zde​ner​wo​wa​ła się. – Ale to nie ja cho​dzi​łam do ra​bi​na, tyl​ko on przy​szedł do mnie! Była to szcze​ra praw​da. Ra​bin Leo zdo​łał upro​sić ko​mi​sa​rza Go o jed​no​dnio​wą prze​pust​kę. Ko​mi​sarz z po​cząt​ku się opie​rał, zwłasz​cza że pe​tent nie wy​ra​żał go​to​wo​ści po​ło​że​nia na sto​le do​dat​ko​wej dzie​siąt​ki. Gdy jed​nak ra​bin mi​mo​cho​dem i niby to obo​jęt​nie wtrą​cił, że musi iść do nie​miec​kiej re​zy​den​cji, a ści​ślej mó​wiąc do eks​ce​len​cji von Dam​m​ba​cha, na panu Go zro​bi​ło to ta​kie wra​że​nie, że na​tych​miast wy​dał prze​pust​kę. Był to zie​lo​ny me​ta​lo​wy że​ton wiel​ko​ści gu​zi​ka z wy​bi​tą na nim li​te​rą „J”. Ozna​cza​ło to, że dana oso​ba jest „Jude”, czy​li Ży​dem, i ma pra​wo przez je​den dzień prze​by​wać z dru​giej stro​ny gra​nicz​ne​go mo​stu na Su​zhou. Wie​czo​rem przed go​dzi​ną po​li​cyj​ną że​ton na​le​ża​ło zwró​cić do kan​ce​la​rii Zony. Każ​de na​ru​sze​nie było su​ro​wo ka​ra​ne, a wi​no​waj​ca tra​cił na za​wsze pra​wo prze​kra​cza​nia mo​stu – chy​ba że „no​ga​mi do przo​du”, jak ma​wiał „ży​dow​ski król” Go. Cmen​tarz ży​dow​ski był bo​wiem za mo​stem, przy ma​łej ba​gni​stej łącz​ce, gdzie lud​ność wy​rzu​ca​ła śmie​ci. Po​wód, dla któ​re​go ra​bin zwró​cił się o po​moc do Hil​dy, był zło​żo​ny i de​li​kat​ny: ra​so​wo czy​sta Niem​ka Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, zna​na nie​gdyś śpie​wacz​ka, żona ży​dow​skie​go skrzyp​ka świa​to​wej sła​wy, wpa​dła w cięż​ką de​pre​sję z po​wo​du nie​zno​śnych dla niej wa​run​ków ży​cia. Czy eks​ce​len​cja von Dam​m​bach nie ze​chciał​by się wsta​wić za tym, by mał​żeń​stwo mo​gło miesz​kać też w Hong​kew, ale poza gra​ni​ca​mi tej po trzy​kroć prze​klę​tej Zony? Hil​da bez wa​ha​nia po​bie​gła do ba​ro​na, ale wró​ci​ła z nie​tę​gą miną: ba​ron po​wie​dział, że usta​wa o mał​żeń​stwach mie​sza​nych jest su​ro​wa i jed​no​znacz​na i do​pó​ki ta Niem​ka nie roz​wie​dzie się ze swo​im ży​dow​skim mę​żem, to nie ma praw​nych pod​staw do ja​kich​kol​wiek zmian czy prze​pro​wa​dzek. „Trze​ba było my​śleć, za kogo się wy​cho​dzi za mąż, i po​go​dzić się z kon​se​kwen​cja​mi!” – za​koń​czył von Dam​m​bach i uciął dal​szą dys​ku​sję. Po prze​gra​niu tej ko​lej​nej po​tycz​ki ra​bin Leo Le​vin w przy​gnę​bie​niu prze​mie​rzył całą po​wrot​ną dro​gę do Hong​kew. We​iss​ber​go​wi nie po​wie​dział o tej swo​jej wi​zy​cie ani sło​wa.

Wie​dział, jaki jest dum​ny, i nie chciał go sta​wiać w sy​tu​acji pro​szą​ce​go, któ​re​mu od​mó​wio​no wspar​cia. – I aż tak się przej​mu​jesz lo​sem tej śpie​wacz​ki? – To też. Zwłasz​cza że znam jej męża, tego skrzyp​ka. Ale naj​bar​dziej mar​twi mnie Die​ter, kie​row​ca sze​fa. Cza​sem mi się wy​da​je, że mnie śle​dzi. Pa​trzy tak ja​koś dziw​nie. A może so​bie wma​wiam. Wczo​raj póź​nym wie​czo​rem znów się wpa​ko​wał do mo​je​go ga​bi​ne​tu. Ni​g​dy tego nie robi, kie​dy ba​ron jest w re​zy​den​cji. – Miej oczy otwar​te, ki​ciuś… – Mó​wi​łam d sto razy, że​byś mnie nie na​zy​wał „ki​ciuś”! – Do​brze, prze​pra​szam, kot​ku… Miej oczy otwar​te, ale nie daj się ogar​nąć prze​sad​nej po​dejrz​li​wo​ści. To blo​ku​je roz​są​dek. Bar​dzo czę​sto spra​wy są prost​sze, niż nam się wy​da​je. Może on cię po pro​stu pod​ry​wa. Na​śla​du​jąc w tym zresz​tą swo​je​go sze​fa von Dam​m​ba​cha. – Prze​stań wy​ga​dy​wać bred​nie! – Je​stem w tym bar​dzo do​bry, tak przy​naj​mniej ma​wia​ła moja cio​cia. A pro​pos, gdzie trzy​masz na​szą za​pal​nicz​kę? Bo gdy​by mu przy​szło do gło​wy po​grze​bać w two​ich rze​czach… – Może so​bie grze​bać. Za​pal​nicz​ka leży w pu​deł​ku po cze​ko​lad​kach ra​zem ze spi​na​cza​mi, gum​ka​mi i in​ny​mi biu​ro​wy​mi dro​bia​zga​mi. A pu​deł​ko w sta​lo​wym sej​fie. Klucz ma tyl​ko von Dam​m​bach i ja. A może le​piej, że​bym ją no​si​ła ze sobą? – Nie, to w żad​nym ra​zie. W Szan​gha​ju każ​da dam​ska to​reb​ka może być uzna​na za ukra​dzio​ną już w dniu, w któ​rym ją wy​pro​du​ko​wa​no. Hil​da przez chwi​lę mil​cza​ła, po​grze​ba​ła pa​łecz​ka​mi w sma​żo​nych ja​rzy​nach i wresz​cie, jak​by wy​rzu​ca​jąc z sie​bie ja​kąś na​tręt​ną myśl, nie​pew​nie spy​ta​ła: – Wła​dek, czy to wszyst​ko ma sens? – Co? – To, co ro​bi​cie… ty, twoi lu​dzie… Zwłasz​cza kie​dy nie mo​że​cie, kie​dy wam nie wol​no po​móc ko​muś w nie​szczę​ściu… Na przy​kład ci bie​da​cy w Hong​kew… – Ta​kie są re​gu​ły gry. Za​ci​skać zęby i nie in​ge​ro​wać, choć​by ser​ce ci krwa​wi​ło. Po​zo​stać w każ​dych oko​licz​no​ściach neu​tral​nym ob​ser​wa​to​rem. I to jest dru​gie przy​ka​za​nie Boże w na​szym… po​wiedz​my… fa​chu. Je​den je​dy​ny raz zda​rzy​ło mi się in​ge​ro​wać w obro​nie pew​nej gą​ski, któ​ra z po​wo​du ja​kie​goś dzie​cia​ka rzu​ci​ła się do bi​ja​ty​ki z całą Szan​ghaj​ską po​li​cją. I omal mi za to nie ukrę​ci​li łba. – Ta gą​ska to ja, dzię​ku​ję. Ale w ta​kim ra​zie, sko​ro wam za​bro​nio​no wszel​kiej in​ge​ren​cji, czy je​ste​ście w sta​nie cho​ciaż tro​chę zmie​nić świat? Uczy​nić go lep​szym? – Nie wiem. Na ra​zie cel jest je​den: prze​szko​dzić Hi​tle​ro​wi w zmie​nia​niu świa​ta na gor​sze. Ale my​ślę so​bie, że my też się zmie​nia​my… Do​wia​du​je​my się praw​dy o in​nych nie z kro​nik fil​mo​wych czy z ga​zet. Nie ob​ser​wu​je​my z da​le​kiej od​le​gło​ści, za​cie​ra​ją​cej kon​tu​ry, tyl​ko je​ste​śmy na te​ry​to​rium prze​ciw​ni​ka. A świat oglą​da​ny z ta​kiej per​spek​ty​wy wy​glą​da ina​czej. – W ja​kim sen​sie? – W ta​kim, że kie​dy się pa​trzy z ze​wnątrz, to o na​zi​zmie wia​do​mo wszyst​ko albo, po​wiedz​my, to, co naj​waż​niej​sze: po​twor​ne bar​ba​rzyń​stwo, ma​so​we eg​ze​ku​cje, obo​zy, Ży​dzi, Po​la​cy… Ja​sne i jed​no​znacz​ne jak na pla​ka​cie pro​pa​gan​do​wym. A kie​dy je​steś w środ​ku, to wi​dzisz ar​mię nie tyl​ko jako strzał​ki na ma​pie ope​ra​cyj​nej, za​czy​nasz w niej od​róż​niać po​je​dyn​czych lu​dzi i ich losy, na​dę​tych lub zde​spe​ro​wa​nych ge​ne​ra​łów, zroz​pa​czo​nych żoł​nie​rzy prze​kształ​co​nych w mor​der​ców. Albo mor​der​ców, któ​rzy za​sta​na​wia​ją się, jak umknąć nie​uchron​nej kary. Za​czy​nasz od​róż​niać oszu​ku​ją​cych od oszu​ki​wa​nych… Do​strze​gasz na przy​kład w ja​-

kimś dole pię​ciu nie​miec​kich żoł​nie​rzy w cien​kich mun​du​rach, któ​rzy prze​mar​z​nię​ty​mi pal​ca​mi od​ci​na​ją mię​so z nogi swo​je​go pa​dłe​go ar​ty​le​ryj​skie​go ko​nia, pie​ką je na ogni​sku i po​chła​nia​ją na wpół su​ro​we. Albo za​czy​nasz współ​czuć sie​dem​na​sto​let​nie​mu szcze​nia​ko​wi, któ​ry nie zdą​żył za​znać ży​cia ani prze​żyć mi​ło​ści i sku​lo​ny w ru​inach Sta​lin​gra​du pi​sze do swo​jej mat​ki w Sak​so​nii list, któ​ry ni​g​dy do niej nie doj​dzie. Tak wy​glą​da​ją spra​wy, kie​dy je​steś w środ​ku. To zmie​nia two​ją wie​dzę o prze​ciw​ni​ku i o tym, kto jaki jest… Nie po​trze​ba żad​nych uprze​dzeń czy za​klęć. Za​czy​nasz roz​róż​niać od​cie​nie, do​strze​gać cu​dze dra​ma​ty. A nasz? Wiesz, na czym po​le​ga nasz dra​mat? Na tym, że lu​dzie wła​dzy wszę​dzie, ale to ab​so​lut​nie wszę​dzie ży​czą so​bie, aby in​for​ma​cje, któ​re są im do​star​cza​ne kosz​tem tylu ofiar i ta​kie​go ry​zy​ka, od​po​wia​da​ły ich wy​obra​że​niom na te​mat prze​ciw​ni​ka, a te wy​obra​że​nia są z góry okre​ślo​ne jak w ope​rze jin​gju. Dla​te​go też te służ​by, któ​re de​li​kat​nie okre​śla się jako „spe​cjal​ne”, po​zo​sta​ją tak czę​sto w kon​flik​cie z wła​dzą, któ​rej słu​żą. Po​zo​sta​ją w kon​flik​cie, bo sta​wia​ją pod zna​kiem za​py​ta​nia za​ło​żo​ne przez nią sche​ma​ty, bu​rzą zam​ki na lo​dzie, roz​bi​ja​ją złu​dze​nia. Albo na przy​kład… – Wła​dek od​niósł wra​że​nie, że Hil​da jest nie​obec​na. – Je​steś? – spy​tał. – Pró​bu​jesz mnie zro​zu​mieć? To też pod​no​si po​ziom kul​tu​ry. Wy​cią​gnę​ła rękę przez stół i po​gła​ska​ła jego dłoń. – Ko​cham cię. – Zno​wu? – Już.

53 Tego wie​czo​ru Eli​sa​beth przy​szła do „Błę​kit​nej Góry” wcze​śniej niż zwy​kle – po pro​stu nie mo​gła znieść wiecz​ne​go zgieł​ku pa​nu​ją​ce​go w noc​le​gow​ni, draż​nił ją ha​łas i tu​pa​nie lu​dzi na scho​dach, pod któ​ry​mi The​odor od​gro​dził dla nich dyk​tą trój​kąt​ne schro​nie​nie. Jak za​wsze nie było go w domu – je​śli taką norę moż​na było na​zwać do​mem. Ku jego za​sko​cze​niu Ho​len​der z „Im​pe​ria​lu” nie zdo​łał zna​leźć za​stęp​cy, tak więc nie​rad i skwa​szo​ny przy​jął go z po​wro​tem do pra​cy. De​ner​wo​wa​ły ją i dzie​ci, bie​ga​ją​ce tam i po​wro​tem nad jej gło​wą, i znu​dze​ni sta​rusz​ko​wie roz​trzą​sa​ją​cy pro​ble​my wiel​kiej po​li​ty​ki tuż obok ich prze​pie​rze​nia. Lu​dzie z prze​ję​ciem wy​mie​nia​li się in​for​ma​cja​mi na te​mat Sta​lin​gra​du, nie​raz z do​dat​kiem sen​sa​cyj​nych wy​my​słów nie​wia​do​me​go po​cho​dze​nia, jak na przy​kład wia​do​mość, że w Ber​li​nie był prze​wrót woj​sko​wy, a Hi​tler po​peł​nił sa​mo​bój​stwo. Na​wet jed​nak i tym się nie prze​ję​ła, tak mia​ła wszyst​kie​go do​syć. Tu, w „Błę​kit​nej Gó​rze”, dys​po​no​wa​ła przy​naj​mniej względ​nie ci​chą gar​de​ro​bą, po​łą​czo​ną ze świa​tem tyl​ko przez wy​so​ko umiesz​czo​ne za​kra​to​wa​ne okien​ko wen​ty​la​cyj​ne. Dys​po​no​wa​ła też dłuż​szy​mi chwi​la​mi, kie​dy mo​gła być sama, pod​czas gdy na dole Ma​dziar roz​kła​dał na czyn​ni​ki pierw​sze i po​now​nie skła​dał w ca​łość utwo​ry Ger​sh​wi​na czy Straus​sa. Dzi​siej​szy wie​czór za​czął się szcze​gól​nie: przy jej lu​strze le​ża​ła zo​sta​wio​na przez wła​ści​cie​la Yan Qin​gwe​ia bia​ła róża, ne​fry​to​wy fla​ko​nik z ja​ki​miś wschod​ni​mi won​no​ścia​mi i kar​tecz​ka „Hap​py Bir​th​day!”. To zna​czy​ło, że dziś są jej uro​dzi​ny – Qin​gwei wie​dział to z jej pasz​por​tu. Po​dob​nie jak więk​szość chiń​skich pra​co​daw​ców za​trzy​my​wał u sie​bie pasz​por​ty pra​cow​ni​ków, co mia​ło sta​no​wić ja​kąś gwa​ran​cję rze​tel​no​ści. Róża i fla​ko​nik mia​ły być mi​łym ge​stem wo​bec śpie​wacz​ki, któ​ra spro​wa​dza​ła mu nową klien​te​lę z co​raz licz​niej​szych nie​miec​kich okrę​tów i stat​ków han​dlo​wych, pod​czas gdy an​giel​skie i ame​ry​kań​skie rap​tow​nie znik​nę​ły. Yan Qin​gwei nie wie​dział, że na​śla​dow​czym Za​rah Le​an​der nic już nie może spra​wić przy​jem​no​ści. Jej du​sza cho​ro​wa​ła. Z dru​giej stro​ny sama się dzi​wi​ła, że jej ro​sną​cej od​ra​zie do wszyst​kie​go, co ją ota​cza, do Szan​gha​ju, do Hong​kew, do tej ma​ry​nar​skiej spe​lu​ny, do wszyst​kie​go, co chiń​skie, do Ży​dów, na​wet do wła​sne​go męża nie to​wa​rzy​szy żad​na no​stal​gia, że nie ma w niej ani kro​pel​ki tę​sk​no​ty do Nie​miec. Po pro​stu nie czu​ła nic poza głę​bo​kim zmę​cze​niem i nie mia​ła żad​nych pra​gnień poza ma​rze​niem o ci​szy, nie​osią​gal​nej w do​pro​wa​dza​ją​cym do sza​leń​stwa ha​ła​sie noc​le​gow​ni. Nie za​miesz​ki​wa​ła już re​al​ne​go świa​ta, chcia​ła tyl​ko po​ło​żyć się w ci​szy, otu​lić się nią i spać dłu​go, przez całą wiecz​ność. Sie​dzia​ła przed lu​strem w sa​mej hal​ce i nie mia​ła sił, by wło​żyć dłu​gą do zie​mi, ob​ci​słą suk​nię z po​ły​sku​ją​ce​go zło​ci​ście je​dwa​biu, w któ​rej śpie​wa​ła. Na dole, w re​stau​ra​cji, pierw​si nie​licz​ni go​ście już ostro po​pi​ja​li i jak spod zie​mi do​cie​ra​ły do niej da​le​kie dźwię​ki for​te​pia​nu. Ame​ry​ka​nin w Pa​ry​żu. Niem​ka w Szan​gha​ju. Spoj​rza​ła w po​żół​kłe, odra​pa​ne lu​stro, do​tknę​ła drob​nej sia​tecz​ki zmarsz​czek wo​kół oczu: trzy​dzie​ści osiem lat! Tak już jest, ży​cie mi​nę​ło i to, co było, już się nie po​wtó​rzy – ani to do​bre, ani to złe. We​hi​kuł cza​su nie ma wstecz​ne​go bie​gu! Czy jej przy​jazd tu​taj był błę​dem, czy błę​dem by​ło​by po​zo​sta​nie w Dreź​nie bez The​odo​ra? Wszyst​ko jed​no – ży​cie nie ma in​nych wa​rian​tów poza tym, któ​ry się urze​czy​wist​nił. Uli​ca jed​no​kie​run​ko​wa bez pra​wa za​wra​ca​nia,

skok w nie​zna​ne bez pra​wa do dru​giej pró​by. Roz​le​gło się ci​che pu​ka​nie, uchy​lo​no drzwi i do gar​de​ro​by wsu​nę​ła się gło​wa Yan Qin​gwe​ia. – Moż​na? – spy​tał de​li​kat​nie, ale nie cze​ka​jąc na od​po​wiedź, wszedł do środ​ka. – Nie prze​szka​dzam? Chcia​łem pani tyl​ko zło​żyć ży​cze​nia. Szczę​ścia i no​wych suk​ce​sów. Po​pa​trzy​ła na nie​go w lu​strze, za​rzu​ci​ła na ra​mio​na dłu​gi je​dwab​ny szal z frędz​la​mi, pod​nio​sła się ze zmę​cze​niem i przy​sia​dła na brze​gu sto​li​ka. – Dzię​ku​ję za różę i per​fu​my, pa​nie Yan. Ja na​wet nie pa​mię​ta​łam o tym, że się uro​dzi​łam. Je​stem wdzięcz​na, pan je​dy​ny pa​mię​tał. – A jak ina​czej? Pani jest moją gwiaz​dą. Wspa​nia​łą i nie​za​stą​pio​ną! – Miło sły​szeć… – po​wie​dzia​ła obo​jęt​nie i na​gle, nie wie​dząc kie​dy, zna​la​zła się w jego ob​ję​ciach. Po​czu​ła nie​zno​śnie moc​ny i cięż​ki za​pach in​dyj​skiej pa​czu​li zmie​sza​ny z aro​ma​tem whi​sky. – Wszyst​kie​go naj​lep​sze​go… Wol​no mi ukraść po​ca​łu​nek? – po​wie​dział, dy​sząc, i ścią​gnął jej szal z ra​mion. Zo​ba​czy​ła z bar​dzo bli​ska wiel​kie pory na jego za​czer​wie​nio​nej twa​rzy, rzad​kie zęby, któ​re wpi​ły się w jej dol​ną war​gę, znów po​czu​ła za​pach whi​sky. Dzi​siaj pan Yan mu​siał wcze​śnie za​cząć! Eli​sa​beth ode​pchnę​ła go ze wstrę​tem, ale on zno​wu się ku niej rzu​cił. Nie mia​ła się do​kąd wy​co​fać, za nią był sto​lik z lu​strem. Ude​rzy​ła go grzbie​tem dło​ni. – Idź stąd, by​dla​ku! Won z tego po​ko​ju, ty śmier​dzą​cy, tłu​sty, ohyd​ny by​dla​ku! Yan Qin​gwei, któ​ry spał z po​ło​wą re​stau​ra​cyj​nych dziew​czyn i był przy​zwy​cza​jo​ny do ich ci​chej, słu​żal​czej po​ko​ry, aż znie​ru​cho​miał z za​sko​cze​nia. Zo​ba​czy​ła, jak jego wzrok się zmie​nia, jak w oczach po​wo​li wzbie​ra nie​po​wstrzy​ma​ny, dzi​ki gniew. Ci​cho, bar​dzo ci​cho po​wie​dział: – Tak się nie mówi do sze​fa! Sły​szysz, ty nie​miec​ka kur​wo? Nikt jesz​cze so​bie nie po​zwo​lił ode​zwać się w ten spo​sób do Yan Qin​gwe​ia! I wy​mie​rzył jej gło​śny po​li​czek, od któ​re​go aż się za​to​czy​ła. Po​tem wy​szedł, za​trza​sku​jąc drzwi. Eli​sa​beth opa​dła na krze​sło, prze​su​nę​ła ręką po pło​ną​cym po​licz​ku i dłu​go tak sie​dzia​ła w odrę​twie​niu. Po​tem, ogar​nię​ta rap​tow​nym gnie​wem, rzu​ci​ła ne​fry​to​wym fla​ko​ni​kiem w swo​je od​bi​cie. Lu​stro roz​bi​ło się i po​dzie​li​ło jej zmę​czo​ną twarz na duże nie​przy​sta​ją​ce do sie​bie trój​ką​ty, po któ​rych spły​wał gę​sty żół​ta​wy płyn z tym sa​mym cięż​kim za​pa​chem pa​czu​li. – Roz​bi​te lu​stro – po​wie​dzia​ła gło​śno. – Sie​dem lat mi​ło​ści bez wza​jem​no​ści. Jesz​cze sie​dem lat! Na dole w re​stau​ra​cji Ma​dziar prze​szedł na nie​miec​kie i au​striac​kie me​lo​die – znak, że przy​cho​dzi pora na nią. Z tru​dem wsta​ła i zrzu​ci​ła swo​je miej​skie buty, w któ​rych cho​dzi​ła po Hong​kew, żeby wło​żyć wi​zy​to​we pan​to​fle. Z le​we​go pan​to​fla wy​sko​czył prze​ra​żo​ny szczur, otarł się o jej nogi i z pi​skiem znik​nął pod me​bla​mi. Eli​sa​beth krzyk​nę​ła z prze​stra​chu i obrzy​dze​nia. I do​pie​ro wte​dy wy​bu​chła pła​czem. Pła​ka​ła nie​po​wstrzy​ma​nie, oparł​szy czo​ło o po​bie​lo​ną ścia​nę. Po pół​go​dzi​nie Ma​dziar stra​cił cier​pli​wość i po​szedł na górę. Drzwi gar​de​ro​by były za​mknię​te na klucz. Za​pu​kał, ale nie było od​po​wie​dzi. Za​pu​kał dru​gi raz, po​tem trze​ci. Ci​sza.

Po wy​wa​że​niu drzwi zna​le​zio​no Eli​sa​beth, mez​zo​so​pra​nist​kę Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, nie​gdyś gwiaz​dę Car​ne​gie Hall, po​wie​szo​ną na dłu​gim je​dwab​nym sza​lu, tym z frędz​la​mi. Skrę​ci​ła go w po​wróz i za​cze​pi​ła na kra​cie wy​so​kie​go okien​ka.

54 Po pół​no​cy przy​szedł The​odor We​iss​berg, by jak za​wsze od​wieźć żonę rik​szą do domu. Lo​kal był gwar​ny i za​dy​mio​ny, klien​ci flir​to​wa​li z dziew​czę​ta​mi, bar​man le​d​wie na​dą​żał z re​ali​za​cją za​mó​wień. Sam Qin​gwei tkwił przy ba​rze nad peł​ną szkla​necz​ką whi​sky w sta​nie pi​jac​kie​go odrę​twie​nia i cał​ko​wi​tej de​pre​sji. Na wi​dok The​odo​ra bły​ska​wicz​nie się ze​rwał, od​pro​wa​dził go na bok i z trud​no​ścią, za​ci​na​jąc się, za​czął do​bie​rać sło​wa, by mu po​wie​dzieć o tra​ge​dii. W dru​gim koń​cu sali Ma​dziar ode​rwał na mo​ment ręce od kla​wia​tu​ry, rzu​cił peł​ne współ​czu​cia spoj​rze​nie na wciąż jesz​cze nic nie​ro​zu​mie​ją​ce​go The​odo​ra i na​tych​miast, jak​by w oba​wie, że zo​sta​nie po​dej​rza​ny o współ​udział, od​wró​cił gło​wę i za​czął wa​lić w kla​wi​sze. Dra​mat śpie​wacz​ki do głę​bi nim wstrzą​snął, ale w ta​kich de​li​kat​nych sy​tu​acjach zwy​kle za​my​kał się w so​bie, nie umiał wy​ra​zić swo​ich uczuć, a na ze​wnątrz za​cho​wy​wał się zdu​mie​wa​ją​co nie​zręcz​nie. Nie​raz po​peł​niał przy tym mi​mo​wol​ne fa​tal​ne gafy i dla​te​go wo​lał trzy​mać się z boku. Bia​ły jak ścia​ny gar​de​ro​by The​odor We​iss​berg pa​trzył na le​żą​cą na twar​dym chiń​skim tap​cza​nie Eli​sa​beth i wciąż jesz​cze nie uświa​da​miał so​bie, że jest ona mar​twa. Mar​twa osta​tecz​nie, de​fi​ni​tyw​nie, jed​no​kie​run​ko​wo. Od​no​sił wra​że​nie, że ze​mdla​ła, że po pro​stu zro​bi​ło jej się sła​bo i że za​raz wsta​nie. Ma​dziar w mil​cze​niu po​dał mu pa​pie​ro​sa, przy​jął, za​pa​lił, ale na​wet nie zda​wał so​bie spra​wy, że pali. Nie moż​na po​wie​dzieć, żeby Yan Qin​gwei był złym czło​wie​kiem – po pro​stu za​cho​wy​wał się tak, jak w Chi​nach było przy​ję​te za​cho​wy​wać się wo​bec pod​wład​nych; ani go​rzej, ani le​piej. Rap​tow​nie wy​trzeź​wiaw​szy, wpadł w przy​gnę​bie​nie nie tyl​ko z po​wo​du po​czu​cia winy, lecz i dla​te​go, że nie chciał mieć nic wspól​ne​go z po​li​cją. Trud​no so​bie wy​obra​zić wła​ści​cie​la tego typu lo​ka​lu, han​dlu​ją​ce​go dziew​czę​ta​mi, nar​ko​ty​ka​mi, prze​my​ca​ny​mi pa​pie​ro​sa​mi i whi​sky, od​wie​dza​ne​go przez ma​ry​na​rzy, któ​rzy za​wsze mają w wor​kach ja​kiś nie​le​gal​ny to​war, któ​ry nie bał​by się pu​blicz​nych skan​da​li. Dla​te​go dłu​go, bar​dzo dłu​go tar​go​wał się z ku​li​sem o za​pła​tę za po​dwój​ną rik​szę – z tych, któ​re sto​ją przed noc​ny​mi lo​ka​la​mi w ocze​ki​wa​niu na póź​nych klien​tów – pod​no​sił sumę, po​dwo​ił ją i wresz​cie zdo​łał prze​zwy​cię​żyć strach bied​ne​go bo​se​go wy​rob​ni​ka przed wcią​gnię​ciem w spra​wę nie​le​gal​ne​go trans​por​tu oso​by nie​ży​ją​cej. Po​tem Qin​gwei we​pchnął do kie​sze​ni nic nie​ro​zu​mie​ją​ce​go The​odo​ra pięć bank​no​tów po sto szan​ghaj​skich do​la​rów, wsu​nię​tych w pasz​port Eli​sa​beth. – Rik​sza jest opła​co​na, niech pan bę​dzie spo​koj​ny. A pie​nią​dze, je​śli pan po​zwo​li, są na po​grzeb. Ce​ni​li​śmy ją bar​dzo, była wy​jąt​ko​wą ar​tyst​ką. Ale w na​szym wspól​nym in​te​re​sie jest unik​nię​cie po​li​cyj​ne​go do​cho​dze​nia, ro​zu​mie pan, praw​da? The​odor kiw​nął gło​wą, choć nic nie ro​zu​miał. Ma​dziar po​mógł Yan Qin​gwe​io​wi wy​nieść przez tyl​ne wej​ście zmar​łą i usa​do​wić w rik​szy. Po​mo​gli też wsiąść The​odo​ro​wi, po czym ku​lis wiel​ki​mi, rów​no​mier​ny​mi kro​ka​mi po​biegł przez uśpio​ne ulicz​ki Szan​gha​ju. Na jed​nym z za​krę​tów Eli​sa​beth za​ko​ły​sa​ła się i opar​ła gło​wę na ra​mie​niu The​odo​ra. Daw​no już tego nie ro​bi​ła. Zie​lo​ny że​ton nie był na​wet po​trzeb​ny. Ja​poń​scy żoł​nie​rze pil​nu​ją​cy mo​stu nad Su​zhou zna​li

już tę parę – ele​ganc​ką damę i jej nie​po​zor​ne​go męża – któ​ra póź​ną nocą wra​ca​ła rik​szą z dru​gie​go brze​gu. O trze​ciej nad ra​nem są​sie​dzi spod scho​dów obu​dzi​li ra​bi​na. Przy​biegł, za​krę​cił się, po​le​cił prze​nieść cia​ło do sy​na​go​gi. Po​ło​żo​no je na drew​nia​nym po​dium z sied​mio​ra​mien​nym świecz​ni​kiem, za któ​rym sie​dział wciąż tak samo za​gad​ko​wo uśmiech​nię​ty Bud​da. The​odor ode​zwał się: – Pro​szę was, odejdź​cie. Chcę z nią zo​stać sam… Pro​szę. Ra​bin w mil​cze​niu ści​snął go za ra​mię i jako ostat​ni opu​ścił sy​na​go​gę, ci​cho za​my​ka​jąc za sobą drzwi. The​odor usiadł na ja​kiejś skrzyn​ce i przez parę go​dzin nie spusz​czał wzro​ku z twa​rzy zmar​łej, oświe​tlo​nej pło​mie​niem sa​mot​nej świe​cy. W pew​nej chwi​li po​czuł za sobą kro​ki, obej​rzał się – Szlo​mo. Gru​by krót​ko​no​gi zło​dzie​ja​szek przy​cią​gnął za sobą fo​tel w sty​lu em​pi​re i usiadł z dru​giej stro​ny cia​ła. Taki sam fo​tel, do​kład​nie taki sam był w ich domu w Dreź​nie, przy uli​cy Dan​te​go Ali​ghie​ri 3/5; Eli​sa​beth lu​bi​ła sia​dy​wać na nim pod​czas lek​tu​ry. Szlo​mo dłu​go mil​czał, wpa​tru​jąc się ze smut​kiem w tę, któ​rej był tak bar​dzo od​da​ny. Na jego szyi wid​nia​ła krwa​wa rana, a głos wy​do​by​wa​ją​cy się wprost z krta​ni był chra​pli​wy i przy​tłu​mio​ny. – Pro​szę się nie gnie​wać, pa​nie We​iss​berg, nie chcę się mie​szać, ale sam pan jest win​ny. Pan i nikt wię​cej. Ona nie po​win​na była tu przy​jeż​dżać, cze​mu ją pan ze sobą za​brał? Nie wie​dział pan, że Ży​dów nie cze​ka nic do​bre​go? The​odor nic nie po​wie​dział na swo​ją obro​nę – wie​dział, że Szlo​mo ma ra​cję. Obu​dził się od pierw​szych pro​mie​ni po​ran​ka, któ​re prze​nik​nę​ły przez dziu​ry w da​chu. Świe​ca się do​pa​li​ła, a z dru​giej stro​ny zmar​łej nie było śla​du po fo​te​lu w sty​lu em​pi​re. Szlo​mo za​brał go ze sobą. Pan Go, „ży​dow​ski król”, od​mó​wił wy​da​nia prze​pust​ki wszyst​kim z wy​jąt​kiem The​odo​ra We​iss​ber​ga i ra​bi​na. Cała ta spra​wa wca​le go nie in​te​re​so​wa​ła – pro​fe​sor Man​del wy​dał akt zgo​nu, w któ​rym czar​no na bia​łym było na​pi​sa​ne, że Eli​sa​beth Mul​ler-We​iss​berg, Niem​ka, uro​dzo​na w Dreź​nie 17 kwiet​nia 1905 roku, zmar​ła na ostre za​pa​le​nie otrzew​nej. Wy​star​cza​ło, zwłasz​cza że nie był to ani pierw​szy, ani ostat​ni taki przy​pa​dek w Hong​kew. Po​cho​wa​no ją na nie​miec​kim cmen​ta​rzu przy ko​ście​le ewan​ge​lic​kim. Pa​stor wy​gło​sił ba​nal​ną i obo​jęt​ną mowę po​grze​bo​wą, mat​ka An​to​nia, ka​to​licz​ka, od​śpie​wa​ła „Ave Ma​ria gra​tia ple​na…”, a za​kon​ni​ce z or​kie​stry dę​tej za​gra​ły coś Ha​en​dla. Ma​dziar też przy​szedł na po​grzeb, ale na sa​mym po​cząt​ku utkwił wzrok w jed​nym punk​cie i ani mru​gnął. Źre​ni​ce miał wy​raź​nie roz​sze​rzo​ne, tak jak się dzie​je zwy​kle po uży​ciu róż​nych bia​łych prosz​ków. Na​gle po​ja​wił się przy​nie​sio​ny z kwia​ciar​ni przy Nan​king Road wiel​ki bu​kiet róż. Trzy​dzie​ści osiem bia​łych róż. Na czar​nej ża​łob​nej szar​fie wid​niał tekst na​pi​sa​ny chiń​ski​mi hie​ro​gli​fa​mi. Ze wszyst​kich obec​nych Eu​ro​pej​czy​ków tyl​ko mat​ka An​to​nia umia​ła go prze​czy​tać. Dla bo​skiej śpie​wacz​ki, z proś​bą o wy​ba​cze​nie. Yan Qin​gwei.

55 Haupt​sturm​füh​rer Wil​li Stock​mann nie przy​je​chał do Szan​gha​ju po to, by tra​cić czas z tymi Ży​da​mi – to był ubocz​ny obo​wią​zek, ist​nie​li prze​cież lu​dzie spe​cja​li​zu​ją​cy się w kwe​stii „osta​tecz​ne​go roz​wią​za​nia”. Je​śli ber​liń​skim sze​fom za​le​ża​ło na tym, by pro​blem tego nie​miec​kie​go ży​do​stwa, któ​re za​la​ło Szan​ghaj, zo​stał ure​gu​lo​wa​ny zgod​nie z pra​wo​daw​stwem Rze​szy, to niech tu przy​ślą lu​dzi zna​ją​cych się na za​ła​twia​niu ta​kich gów​nia​nych spraw na te​re​nie ob​ce​go pań​stwa. Co​kol​wiek by mó​wić, Szan​ghaj nie był po​sia​dło​ścią nie​miec​ką – po​dob​nie rzecz wy​glą​da​ła w pań​stwach so​jusz​ni​czych, na Wę​grzech, w Buł​ga​rii, w Ru​mu​nii, gdzie też byli Ży​dzi, któ​ry​mi z for​mal​ne​go punk​tu wi​dze​nia po​win​ni się za​jąć nie Niem​cy, tyl​ko miej​sco​we wła​dze. Wy​ma​ga​ło to umie​jęt​no​ści dy​plo​ma​tycz​nych, ja​ki​mi Wil​li Stock​mann nie dys​po​no​wał. Jego tro​ską, głów​ną tro​ską, było bez​pie​czeń​stwo Rze​szy. I nic poza tym. Było to za​da​nie znacz​nie więk​sze​go ka​li​bru niż los ja​kie​goś Moś​ka. Dla​te​go zo​stał tu przy​sła​ny jako szef gru​py spe​cja​li​stów z SS i ge​sta​po, któ​rzy mie​li za​bez​pie​czyć za​ple​cze Va​ter​lan​du w tej stro​nie świa​ta. Z za​do​wo​le​niem i na​dzie​ją przy​wi​tał w por​cie sta​tek rej​so​wy to​wa​rzy​stwa okrę​to​we​go z Kobe, na któ​rym przy​by​ła z Ja​po​nii gru​pa spe​cja​li​stów od wy​kry​wa​nia nie​le​gal​nych ra​dio​sta​cji. Tam dali so​bie do​sko​na​le radę, ko​lej​ny raz po​twier​dza​jąc prze​wa​gę no​wo​cze​snej nie​miec​kiej elek​tro​ni​ki nad prze​sta​rza​ły​mi ja​poń​ski​mi apa​ra​ta​mi. Nowy wy​na​la​zek, zna​ny jako pe​len​ga​tor, bez​błęd​nie wy​chwy​cił taj​ną ra​dio​sta​cję i co​kol​wiek by twier​dzi​li ci krzy​kli​wi Ja​poń​czy​cy, w prak​ty​ce to wła​śnie on do​pro​wa​dził do zli​kwi​do​wa​nia w To​kio gru​py „Ram​say’ – tego szpie​gow​skie​go gniaz​da pół-Niem​ca uro​dzo​ne​go w Baku, dok​to​ra Ri​char​da Sor​ge. Spra​wa​mi tech​nicz​ny​mi spraw​nie za​ję​ły się miej​sco​we or​ga​ny bez​pie​czeń​stwa – to im trze​ba przy​znać. Te​raz przy​szła pora na Szan​ghaj z ca​łym jego cha​osem za​ko​do​wa​nych prze​ka​zów ra​dio​wych, praw​dzi​wej pa​ję​czy​ny utka​nej przez ame​ry​kań​skie, ra​dziec​kie, an​giel​skie, fran​cu​skie i nie wie​dzieć jesz​cze ja​kie na​daj​ni​ki. Całe wy​po​sa​że​nie tech​nicz​ne przy​by​łej z Ja​po​nii czte​ro​oso​bo​wej gru​py skła​da​ło się z nie​du​żej bia​łej fur​go​net​ki ozdo​bio​nej wiel​kim logo ja​poń​skiej fir​my Bu​shi​do pro​du​ku​ją​cej far​by, tu​sze i ma​te​ria​ły ry​sun​ko​we. Wszy​scy czte​rej funk​cjo​na​riu​sze byli od​de​le​go​wa​ny​mi w swo​im cza​sie z Ber​li​na spe​cja​li​sta​mi od wy​chwy​ty​wa​nia ra​dio​sta​cji. Kie​row​ca, nie​miec​ki star​szy sze​re​go​wiec z wojsk łącz​no​ści, li​czył się osob​no. Za​mon​to​wa​ny na da​chu fur​go​net​ki me​ta​lo​wy pier​ścień cza​sem wzbu​dzał zdzi​wie​nie prze​chod​niów, ale więk​szość nie zwra​ca​ła na nie​go uwa​gi – nie ta​kie dzi​wacz​ne re​kla​my przy​wle​kli nam już tu​taj Ja​poń​czy​cy! Zresz​tą fur​go​net​ka wy​jeż​dża​ła z ga​ra​żu szan​ghaj​skiej po​li​cji tyl​ko nocą, dys​kret​nie par​ko​wa​ła na od​da​lo​nych od cen​trum ciem​nych i wą​skich ulicz​kach, ni​g​dy w jed​nym i tym sa​mym miej​scu, i trud​no by​ło​by ko​mu​kol​wiek za​uwa​żyć rzad​kie, le​d​wie do​strze​gal​ne ru​chy jej me​ta​lo​we​go pier​ście​nia. Od kil​ku​na​stu dni lu​dzie z fur​go​net​ki sku​pi​li swo​je za​in​te​re​so​wa​nie na re​jo​nie nie​dba​le za​kre​ślo​nym gru​bą czer​wo​ną kred​ką na ma​pie Szan​gha​ju, któ​re​go cen​trum znaj​do​wa​ło się w po​bli​żu skrzy​żo​wa​nia uli​cy Chu​san z North Si​chu​an Road. W tym re​jo​nie spo​ty​ka​ły się i krzy​żo​wa​ły Unie wy​kre​śla​ne przez nich pre​cy​zyj​nie za każ​dym ra​zem, gdy na fa​lach krót​kich dłu​go​ści 32 me​trów dało się sły​szeć po​stu​ki​wa​nie nada​wa​nia mor​sem. Gdzieś z tam​tych oko​lic nad​cho​dzi​ły nie​zwy​kle krót​kie i szyb​kie sy​gna​ły, po któ​rych na​stę​po​wa​ła ci​sza. Bia​ła fur​go​net​ka ostroż​nie trzy​ma​ła się z da​le​ka, ale jej pa​sa​że​ro​wie wy​bra​li się obej​rzeć te oko​li​ce. Zo​ba​czy​li mnó​-

stwo wie​lo​pię​tro​wych bu​dyn​ków peł​nych miesz​kań, biur, re​stau​ra​cji, szwal​ni, her​ba​ciar​ni, skle​pów. I gdzieś z tego ro​jo​wi​ska na​pły​wa​ły te krót​kie sy​gna​ły al​fa​be​tu Mor​se’a! A skąd do​kład​nie – tym mu​siał się za​jąć ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi. Jego lu​dzie, za​wsze ubra​ni po cy​wil​ne​mu i za​wsze bar​dzo uprzej​mi, cho​dzi​li po do​mach, szu​ka​li wy​my​ślo​nych osób, wy​py​ty​wań por​tie​rów o nie​ist​nie​ją​ce fir​my i po​wo​li kom​ple​to​wa​li szcze​gó​ło​wy re​jestr miesz​kań​ców i pra​cow​ni​ków prze​by​wa​ją​cych w tej dziel​ni​cy. Wszy​scy byli opi​sa​ni, wszyst​ko było dys​kret​nie i wie​lo​krot​nie spraw​dzo​ne, ale jak do​tąd nie dało się usta​lić żad​nej moż​li​wej do przy​ję​cia hi​po​te​zy. Jak się nie​mal za​wsze zda​rza w tego ro​dza​ju sy​tu​acjach, od​po​wiedź po​ja​wi​ła się przy​pad​ko​wo. Na​tknę​li się na nią nie wiel​cy spe​cja​li​ści od ra​dio​pe​len​ga​cji, tyl​ko po​cząt​ku​ją​cy tech​nik, ma​ją​cy za za​da​nie ob​słu​gę od​bior​ni​ka w fur​go​net​ce fir​my Bu​shi​do. Na​zy​wał się Wal​ter, Wal​ter Ha​ber​le, był ab​sol​wen​tem szko​ły mor​skiej w Bre​mie, spe​cjal​ność ra​dio​tech​ni​ka okrę​to​wa. Kie​dy póź​ną nocą fur​go​net​ka za​czę​ła się po​ma​lut​ku prze​miesz​czać na bliż​sze ba​da​ne​mu re​jo​no​wi ulicz​ki, mło​dy czło​wiek za​uwa​żył dziw​ną pra​wi​dło​wość: na chwi​lę przed roz​po​czę​ciem ko​do​wa​nej wy​sył​ki gasł je​den z neo​nów – ten z trze​ma chiń​ski​mi sym​bo​la​mi za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa”. Nie​mal na​tych​miast po za​koń​cze​niu neon znów roz​bły​skał i mi​gał tak, jak nor​mal​nie przez całą dobę. I tak do na​stęp​ne​go razu. Wal​ter Ha​ber​le nie śmiał od razu po​dzie​lić się swo​ją ob​ser​wa​cją, żeby się z nie​go nie śmia​no – zwłasz​cza że w spi​sie se​tek in​wi​gi​lo​wa​nych obiek​tów przy ad​re​sie za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa”, miesz​czą​ce​go się w ma​łym chiń​skim dom​ku wci​śnię​tym mię​dzy wie​lo​pię​tro​we blo​ki, wid​nia​ła spo​rzą​dzo​na przez lu​dzi z Kem​pe​itai no​tat​ka: „A. Kle​in​bau​er. Nie​miec. Pra​wo​myśl​ny. Poza wszel​ki​mi po​dej​rze​nia​mi”. Wal​ter Ha​ber​le kon​ty​nu​ował ob​ser​wa​cję i kie​dy za​czął z do​kład​no​ścią co do se​kun​dy okre​ślać roz​po​czę​cie nada​wa​nia, jego za​koń​cze​nie i po​now​ne uka​za​nie się trzech re​kla​mo​wych hie​ro​gli​fów, po​sta​no​wił opo​wie​dzieć o swo​im od​kry​ciu. Po​dzie​lił się tak​że przy​pusz​cze​niem, że me​ta​lo​we rusz​to​wa​nie, na któ​rym były umo​co​wa​ne hie​ro​gli​fy, jest w rze​czy​wi​sto​ści an​te​ną ra​dio​wą. Spryt​ną an​te​ną, funk​cjo​nu​ją​cą jed​nak​że nor​mal​nie i bez za​kłó​ceń elek​tro​ma​gne​tycz​nych tyl​ko wte​dy, gdy wy​łą​cza​ło się umiesz​czo​ny na niej neon. Szko​ła mor​ska w Bre​mie mo​gła być dum​na ze swo​je​go wy​cho​wan​ka! O dru​giej pięt​na​ście po pół​no​cy, kie​dy neo​ny zga​sły, a w fur​go​nie roz​le​gło się szyb​kie i su​che po​stu​ki​wa​nie nada​wa​nia mor​sem, lu​dzie z Kem​pe​itai za​ata​ko​wa​li ze wszyst​kich stron. Ope​ra​cja była ob​ser​wo​wa​na z ciem​nej bocz​nej ulicz​ki, gdzie stał ze zga​szo​ny​mi świa​tła​mi czar​ny opel ka​pi​ta​na Ma​sa​akie​go Sa​ney​oshie​go. Na tyl​nym sie​dze​niu, po​dob​nie jak pod​czas tam​tej desz​czo​wej nocy ży​dow​skie​go prze​sie​dle​nia do po​łu​dnio​wej czę​ści Hong​kew, sie​dział i przy​pa​lał pa​pie​ro​sa od pa​pie​ro​sa Haupt​sturm​füh​rer Wil​li Stock​mann. – W tej chwi​li w środ​ku jest co naj​mniej trzech – po​wie​dział Sa​ney​oshi-san, od​wró​ciw​szy się do Niem​ca. – Roz​ka​za​łem strze​lać tyl​ko w osta​tecz​no​ści. Chcę mieć ich ży​wych. Tak jak tych, któ​rych zła​pa​li​śmy w To​kio. – Słusz​nie. Żywi są bar​dziej roz​mow​ni od mar​twych. Wy​wa​ży​li drzwi wej​ścio​we i wpa​dli do za​kła​du, a dwóch cy​wi​lów na​tych​miast po​mknę​ło na górę po wą​skich schod​kach. Po paru stop​niach mu​sie​li jed​nak się za​trzy​mać i przy​lgnąć do ścia​ny: Kle​in​bau​er otwo​rzył z góry ogień ze swo​je​go dzie​się​cio​mi​li​me​tro​we​go wal​te​ra, pod​czas gdy Cheng Su​jing nisz​czył wszyst​kie moż​li​we do​wo​dy. Cza​su było jed​nak mało i Kle​in​-

bau​er krzyk​nął mię​dzy ko​lej​ny​mi wy​strza​ła​mi: – Pod​pa​laj! Już! Cheng Su​jing za​wa​hał się, rzu​cił szyb​kie spoj​rze​nie na Wład​ka, któ​ry roz​bi​jał kra​tę okien​ka, po​tem na Kle​in​bau​era, ta​ra​su​ją​ce​go swo​im cia​łem dro​gę ze scho​dów do la​bo​ra​to​rium. – Naj​pierw ty ucie​kaj! – za​wo​łał Cheng Su​jing. Ale wie​lo​krot​nie już tra​fio​ny Kle​in​bau​er, ob​ma​caw​szy się po ko​szu​li, po​pa​trzył na swo​ją wiel​ką za​krwa​wio​ną dłoń i ryk​nął mię​dzy dwo​ma wy​strza​ła​mi: – Sły​szysz, co mó​wię?! Pod​pa​laj, ty chiń​ska mał​po! I zni​kaj​cie! Lu​dziom ka​pi​ta​na Sa​ney​oshie​go wresz​cie uda​ło się po​ko​nać scho​dy, ale gór​ne pię​tro za​kła​du i dach nad nim – ten dach z wy​wi​nię​ty​mi po chiń​sku na​roż​ni​ka​mi, po​kry​ty zie​lo​ną po​le​wa​ną da​chów​ką – już sta​ły w pło​mie​niach. W czar​nym tru​ją​cym dy​mie ze spa​lo​ne​go ce​lu​lo​idu na​tknę​li się na le​żą​ce dało: spe​cja​li​sta od ko​lo​ro​wa​nia ro​dzin​nych fo​to​gra​fii i na​mięt​ny wiel​bi​ciel ro​syj​skiej wód​ki, po​zo​sta​ją​cy poza wszel​ki​mi po​dej​rze​nia​mi Nie​miec Al​fred Got​t​fried Kle​in​bau​er strze​lił so​bie w gło​wę. Po​li​cja nie zna​la​zła w za​kła​dzie ni​ko​go in​ne​go, tyl​ko krwa​we śla​dy pro​wa​dzą​ce do roz​bi​te​go okien​ka z wi​do​kiem na chiń​skie po​dwór​ka. Kie​dy we​zwa​na straż uga​si​ła po​żar, w ku​we​cie oca​la​ła jed​na je​dy​na mok​ną​ca w reszt​ce wy​wo​ły​wa​cza ta​śma mi​kro​fil​mo​wa. Zwi​nię​ta w rol​kę nie by​ła​by ona więk​sza od zia​ren​ka soi.

56 Drzwi rap​tow​nie się otwo​rzy​ły i za Wil​lim Stock​man​nem do kan​ce​la​rii wpa​dli dwaj Niem​cy w cy​wi​lu – wpa​dli z wy​cią​gnię​ty​mi re​wol​we​ra​mi, tak jak​by mie​li na​prze​ciw​ko sie​bie całą kom​pa​nię strze​lec​ką. Tym​cza​sem w środ​ku była tyl​ko za​sko​czo​na i prze​stra​szo​na se​kre​tar​ka von Dam​m​ba​cha. Hil​da wsta​ła i spró​bo​wa​ła za​cho​wać obo​jęt​ny spo​kój, ale głos jej drżał: – Czym mogę słu​żyć? – Jesz​cze się do​wiesz! – wark​nął Stock​mann. – Po​trzeb​ny mi jest ba​ron. – Za​raz prze​ka​żę… – To nie​po​trzeb​ne. Te​le​fo​no​wa​łem do nie​go. – Bez​ce​re​mo​nial​nie otwo​rzył drzwi do ga​bi​ne​tu von Dam​m​ba​cha. Przed ich za​mknię​ciem rzu​cił do cy​wi​lów: – Ta tu​taj niech nie wy​cho​dzi! Hil​da sie​dzia​ła za biur​kiem i czu​ła, jak krew spły​wa z jej gło​wy, po ple​cach po​peł​zło lo​do​wa​te zim​no i ści​snę​ło skro​nie mroź​ny​mi klesz​cza​mi. Po​czu​ła wszech​ogar​nia​ją​cy, pa​ra​li​żu​ją​cy umysł i wolę strach. Cze​mu tu nie było Wład​ka, któ​ry by jej po​ra​dził, jak się ma za​cho​wać? Czy sta​ło się z nim coś złe​go, czy ci z ge​sta​po co​kol​wiek wie​dzie​li, czy to było szu​ka​nie w ciem​no, po omac​ku? Drzwi wej​ścio​we uchy​li​ły się, kie​row​ca Die​ter zaj​rzał do środ​ka, po​pa​trzył na Hil​dę, wy​krzy​wił w uśmie​chu twarz i znik​nął. Cy​wil​ni agen​ci sta​li z dwóch stron drzwi – mil​czą​cy, bez​barw​ni i nie​wzru​sze​ni. Po nie​dłu​gim cza​sie z ga​bi​ne​tu wy​szli ba​ron i Stock​mann. Za​wsze opa​no​wa​ny dy​plo​ma​ta miał po​bla​dłe war​gi i bro​da mu się trzę​sła. – Pan​no Braun, to z pew​no​ścią ja​kieś nie​mi​łe nie​po​ro​zu​mie​nie, ale pro​szę umoż​li​wić do​stęp do biur​ka. Wy​ra​zi​łem zgo​dę na prze​szu​ka​nie. – Czy mogę spy​tać… – za​czę​ła Hil​da, ale Haupt​sturm​füh​rer ostro jej prze​rwał: – Py​tać bę​dzie​my my. Ty milcz! Ski​nął ręką na swo​ich lu​dzi i za​czę​ło się: szu​fla​dy, szaf​ki, fo​te​le, pod​ło​ga pod biur​kiem, wnę​ki pod pa​ra​pe​ta​mi okien – wszyst​ko zo​sta​ło uważ​nie i do​kład​nie spraw​dzo​ne, bez roz​rzu​ca​nia przed​mio​tów czy za​war​to​ści te​czek. Naj​wy​raź​niej cy​wi​le nie byli funk​cjo​na​riu​sza​mi służb po​li​tycz​nych, tyl​ko do​świad​czo​ny​mi gli​nia​rza​mi z Kri​po, nie​miec​kiej po​li​cji kry​mi​nal​nej, któ​ra pra​co​wa​ła czy​sto i schlud​nie. – Klucz od kasy! – za​rzą​dził Stock​mann. Hil​da rzu​ci​ła prze​stra​szo​ne i py​ta​ją​ce za​ra​zem spoj​rze​nie na ba​ro​na, któ​ry ski​nął gło​wą: – Pro​szę dać. Zdję​ła z szyi łań​cu​szek, na któ​rym wi​siał dość so​lid​ny klucz, scho​wa​ny do​tych​czas pod bluz​ką. Po​da​ła go nie​pew​nie, jak​by to był pi​sto​let, z któ​re​go ona sama zo​sta​nie za​strze​lo​na. Jej ostat​nią na​dzie​ją było bo​wiem to, że nie mają żad​nych do​wo​dów – do​ku​men​ty mo​gły być sfo​to​gra​fo​wa​ne już w sa​mo​lo​cie czy na lot​ni​sku, albo też przez ko​go​kol​wiek in​ne​go, kto miał do​stęp do re​zy​den​cji. Tym​cza​sem klucz od kasy był klu​czem do jej klę​ski! Z tą samą pe​dan​te​rią ko​lej​ne tecz​ki były wy​cią​ga​ne z kasy, prze​glą​da​ne i ukła​da​ne z po​wro​tem. Wresz​cie przy​szła ko​lej na kar​to​no​we pu​deł​ko po cze​ko​lad​kach w sa​mej głę​bi. Ba​ron von Dam​m​bach wciąż stał w otwar​tych drzwiach ga​bi​ne​tu, bla​dy, z lek​ko unie​sio​ną gło​wą, w dum​nej po​zie ary​sto​kra​ty nie​słusz​nie po​są​dzo​ne​go o nie​cny czyn.

„Ko​niec! To już ko​niec!” Hil​da na​wet nie śmia​ła so​bie wy​obra​zić, co bę​dzie da​lej. Wie​lo​krot​nie so​bie wy​obra​ża​ła, jak bę​dzie wy​glą​dać ewen​tu​al​na wpad​ka – nie była na tyle głu​pia, żeby nie brać tego pod uwa​gę. Wpad​ka wpraw​dzie róż​ni się od śmier​ci tym, że moż​na jej unik​nąć, ale ma też z nią coś wspól​ne​go: czło​wiek wie, że nie​ustan​nie mu ona za​gra​ża, ale jego myśl to od​rzu​ca. Taka już jest ludz​ka na​tu​ra. Ge​sta​po​wiec wy​sy​pał za​war​tość pu​deł​ka na biur​ko: spi​na​cze, gum​ki, re​cep​tur​ki i szpil​ki, tub​ka kle​ju. Hil​da sama była za​sko​czo​na: jesz​cze wczo​raj znaj​do​wa​ła się wśród tych dro​bia​zgów za​pal​nicz​ka, była tego cał​kiem pew​na, bo sama za​ła​do​wa​ła do niej nowy mi​kro​film! – Gdzie jest apa​rat? – spy​tał Stock​mann. – Jaki apa​rat? – Nie uda​waj idiot​ki! Fo​to​gra​ficz​ny! – Nie wiem, o czym pan mówi… – Nie​dłu​go się do​wiesz. Bar​dzo nie​dłu​go! Za​bierz​cie ją… – po czym zwró​cił się do von Dam​m​ba​cha: – Pro​szę wy​ba​czyć to za​mie​sza​nie, pa​nie ba​ro​nie. Nie chciał pan uwie​rzyć. Te​raz sam się pan prze​ko​na! Ba​ron, jak​by nie​obec​ny, le​d​wo do​strze​gal​nie ski​nął gło​wą. Die​ter za​trzy​mał sa​mo​chód przed wej​ściem do Ogro​du An​giel​skie​go. Był on oto​czo​ny wy​so​kim że​liw​nym ogro​dze​niem, a wiel​ka bra​ma, ozdo​bio​na na szczy​cie po​zła​ca​ny​mi sym​bo​la​mi ko​ro​ny bry​tyj​skiej, sta​ła sze​ro​ko otwar​ta. Do​pie​ro po na​sta​niu zmro​ku mia​no ją za​mknąć, by zło​dzie​je, pi​ja​cy i bez​dom​ni nie mie​li do​stę​pu do tego sta​ran​nie pie​lę​gno​wa​ne​go miej​sca spo​tkań i re​kre​acji, któ​re god​nie wy​trzy​ma​ło​by po​rów​na​nie z pa​ła​co​wy​mi ogro​da​mi Eu​ro​py. Co​dzien​nie póź​nym po​po​łu​dniem, po za​koń​cze​niu pra​cy, je​śli nie było żad​nych in​nych bar​dziej atrak​cyj​nych za​jęć, ba​ron Ot​to​mar von Dam​m​bach z mał​żon​ką tra​dy​cyj​nie spę​dzał tu na spa​ce​rze przed​ko​la​cyj​ną go​dzi​nę. – Dzię​ku​ję, Die​ter. Za go​dzi​nę, jak za​wsze tu​taj. – Oczy​wi​ście, pa​nie ba​ro​nie. Ogród był rze​czy​wi​ście wspa​nia​ły, z wi​szą​cy​mi ga​łę​zia​mi eg​zo​tycz​nych drzew, z wiecz​nie zie​lo​ny​mi krze​wa​mi i wy​pie​lę​gno​wa​ny​mi traw​ni​ka​mi. W ci​chym je​zio​rze oto​czo​nym ma​low​ni​czo wy​rzeź​bio​ny​mi przez wodę ska​ła​mi, spro​wa​dzo​ny​mi tu z głę​bi Chin, od​bi​ja​ła się peł​na uro​ku mała pa​go​da. W mil​cze​niu szli ale​ją wy​sy​pa​ną czer​wo​ny​mi ka​my​ka​mi i od cza​su do cza​su wy​mie​nia​li ukło​ny ze zna​jo​my​mi z szan​ghaj​skiej eli​ty, dość ostat​nio okro​jo​nej po wy​pę​dze​niu przy​ja​ciół ze stre​fy ame​ry​kań​skiej i an​giel​skiej. W któ​rymś mo​men​cie ba​ro​no​wa Ger​tru​dę von Dam​m​bach, ob​ser​wu​jąc czub​ki swo​ich bu​tów, ode​zwa​ła się: – Nie mogę prze​stać o niej my​śleć… Bied​na! My​ślisz, że z tego wyj​dzie? – Nie są​dzę. Oni są jak bul​do​gi, je​śli zła​pią, to nie po​pusz​czą. – Pew​nie ten jej szwaj​car​ski przy​ja​ciel też ucier​pi. – Je​śli już nie ucier​piał. – Ale dla​cze​go ona to zro​bi​ła? Dla​cze​go? Ba​ron dłu​go mil​czał, nim od​po​wie​dział: – Mu​sia​ła mieć ja​kieś po​wo​dy. O ile ją po​zna​łem, to nie jest ani nie​in​te​li​gent​na, ani pa​zer​na na pie​nią​dze. Na pew​no był ja​kiś po​wód, któ​re​go ni​g​dy nie po​zna​my… Może mi​łość… je​śli ten Szwaj​car też… albo… Nie, nie wiem, po pro​stu nie wiem. Nie chcę zga​dy​wać.

– Nie mo​żesz jej ja​koś po​móc? – Oba​wiam się, że nie. Sta​li na mo​ście Gar​den Brid​ge, zna​nym szan​ghaj​skim miej​scu spa​ce​ro​wym. Opar​ta o ba​lu​stra​dę ba​ro​no​wa nie od​ry​wa​ła wzro​ku od gę​stej wody, któ​ra prze​pły​wa​ła pod nimi w swej bez​gra​nicz​nie dłu​giej po​dró​ży ku oce​ano​wi. – Bied​na… – po​wie​dzia​ła zno​wu. Ba​ron wziął do ust pa​pie​ro​sa, ro​zej​rzał się, nie​dba​le się​gnął do kie​sze​ni an​giel​skie​go tren​cza i wy​cią​gnął za​pal​nicz​kę. Pstryk​nął, za​pło​nął ben​zy​no​wy pło​myk. Przy​pa​lił, głę​bo​ko za​cią​gnął się dy​mem. Zga​sił za​pal​nicz​kę, przez chwi​lę ob​ra​cał ją w pal​cach, w za​my​śle​niu po​pa​trzał na ozdob​ną szkla​ną pe​reł​kę i wrzu​cił za​pal​nicz​kę do wody. Most był zbyt wy​so​ki, by usły​szeć, jak plu​snę​ła i prze​pa​dła na za​wsze w męt​no​bru​nat​nych głę​biach.

57 Do rana było jesz​cze da​le​ko, gdy ktoś ci​cho za​pu​kał do że​la​znej bra​my pro​wa​dzą​cej do ogro​du pań​stwa Bas​sa​tów przy rue Car​di​nal Mer​cier 342. Pu​ka​nie po​wtó​rzy​ło się raz, po​tem dru​gi. Bra​ma wy​cho​dzi​ła na bocz​ną śle​pą ulicz​kę mię​dzy ogro​dem Bas​sa​tów a ce​gla​nym mu​rem ota​cza​ją​cym są​sied​nią po​sia​dłość – tędy w daw​nych cza​sach do​staw​cy ja​rzyn, chle​ba i mię​sa każ​de​go ran​ka wjeż​dża​li swo​imi dwu​kół​ka​mi pro​sto na po​dwó​rze go​spo​dar​cze, z któ​re​go pro​wa​dzi​ło wej​ście do kuch​ni. Wresz​cie w szpa​rach bra​my bły​snę​ła lam​pa naf​to​wa i roz​legł się star​czy głos ogrod​ni​ka Wu La​ojia​na: – Kto tam? – Bo, je​stem Qin Lan​kao, pa​mię​tasz mnie? Syn cie​śli Wan​ga… Qin Wan​ga, któ​ry wy​ra​biał oł​ta​rze dla do​mo​wych bo​gów. Z dru​giej stro​ny bra​my sta​ry czło​wiek mil​czał i nie było ja​sne, czy pró​bu​je so​bie przy​po​mnieć, czy po pro​stu nie wie​rzy. Wresz​cie scep​tycz​nie spy​tał: – Mó​wisz, że je​steś Lan​kao? Lan​kao daw​no stąd wy​je​chał. – Ale wró​ci​łem. – Lan​kao Na​rwa​ny? – Ten sam, bo La​ojian. Z bli​zną na po​licz​ku. Przy​ja​ciel two​ich sy​nów. – O bo​go​wie! – wy​krzyk​nął ze wzru​sze​niem sta​iy ogrod​nik i po​spiesz​nie od​su​nął że​la​zny sko​bel. To było po woj​nie ja​poń​skiej. Lan​kao i sy​no​wie Wu La​ojia​na, za​miast zo​stać w Szan​gha​ju i kon​ty​nu​ować za​ję​cie oj​ców, któ​rejś nocy po​sta​no​wi​li opu​ścić mia​sto, by zo​stać żoł​nie​rza​mi. Kie​dy to było: pięć lat temu, sześć, sie​dem? Sta​rość łą​czy dni ze sobą i czło​wiek myli wczo​raj​sze wy​da​rze​nia z tym, co było sie​dem księ​ży​ców temu i sied​mio​kroć po sie​dem. Taka jest sta​rość: za​po​mi​nasz wczo​raj​sze i wspo​mi​nasz ze​szło​rocz​ne, my​śląc, że to wczo​raj​sze! Wu La​ojian do​brze pa​mię​tał dzień, w któ​rym ja​poń​ska bom​ba spa​dła na dom cie​śli i za​bi​ła Qin Wan​ga i jego żonę – mat​kę Lan​kao. Wte​dy ogrod​nik La​ojian za zgo​dą pani Bas​sat wziął do sie​bie ich syna i cho​wał go ra​zem ze swo​imi. Ten Qin Lan​kao był tro​chę na​rwa​ny, czę​sto się bił z chło​pa​ka​mi z oko​lic i pod​czas jed​nej z ta​kich bi​ja​tyk ktoś mu roz​orał po​li​czek no​żem. Wu La​ojian gniew​nie sar​kał na ta​kie wa​riac​twa, ale naj​tro​skli​wiej opa​trzył i wy​le​czył ranę – sta​ry ogrod​nik znał się na ta​kich rze​czach. Wa​riac​twa nie trwa​ły dłu​go, bo w dniu, w któ​rym przy​bi​ły ja​poń​skie okrę​ty wo​jen​ne i woj​sko nie​przy​ja​cie​la we​szło do mia​sta, wszy​scy trzej chłop​cy po​sta​no​wi​li uciec i wal​czyć. Wu La​ojian ni​g​dy nie wy​ba​czył swo​je​mu pod​opiecz​ne​mu tego ko​lej​ne​go wa​riac​twa. Wie​dział, że to nie jego sy​no​wie wy​my​śli​li tę noc​ną uciecz​kę – była ona nie​wąt​pli​wie po​my​słem Lan​kao i ni​ko​go in​ne​go! I pro​szę, znów się tu​taj po​ja​wił, po tylu la​tach! Wu La​ojian nie wi​dział już do​brze, trwa​ło to od daw​na i na​wet oku​la​ry – te nowe oku​la​ry w ko​ścia​nych opraw​kach – nie​spe​cjal​nie mu po​ma​ga​ły. Dla​te​go zbli​żył lam​pę do twa​rzy Lan​kao i do​kład​nie mu się przyj​rzał. Wy​do​ro​ślał, zro​bił się z nie​go mło​dy męż​czy​zna, któ​ry był​by na​wet przy​stoj​ny, gdy​by nie szpe​cą​ca go bli​zna na po​licz​ku – głę​bo​ka bruz​da cią​gną​ca się od oka pra​wie do sa​mych ust. Za jego ra​mie​niem sta​ry do​strzegł sto​ją​cą rik​szę z pół​na​gim, ob​szar​pa​nym ku​li​sem i wy​da​ło

mu się, że w tej rik​szy ktoś sie​dzi. – Nie je​steś sam? – spy​tał. – Jest ze mną ko​le​ga, bo La​ojian. Czy moż​na wpro​wa​dzić rik​szę? Wszyst​ko ci wy​tłu​ma​czę. Na zbi​tym z de​sek łóż​ku, za​sła​nym tyl​ko matą, le​żał pa​sa​żer rik​szy – Cheng Su​jing, współ​pra​cow​nik „Chi​na Da​ily Post”, z po​waż​ną raną uda i zwich​nię​tą, a może na​wet zła​ma​ną sto​pą, któ​ra wy​glą​da​ła jak jed​na wiel​ka si​no​czer​wo​na opu​chli​zna. La​ojian sta​ran​nie umył swój ogrod​ni​czy nóż wód​ką ry​żo​wą, po​tem na​ciął na krzyż skó​rę i wy​cią​gnął kulę. Wy​ci​snął ropę i prze​mył za​in​fe​ko​wa​ną ranę wód​ką ry​żo​wą, po czym po​sy​pał ją ja​kimś żół​to​zie​lon​ka​wym prosz​kiem z ziół i su​szo​nych grzy​bów. Kto jak kto, ale sta​ry ogrod​nik do​brze wie​dział, jak opa​trzyć za​ognio​ną i za​in​fe​ko​wa​ną ranę! – I kto do pana strze​lał? Cia​ło jest ro​ze​rwa​ne i za​ka​żo​ne aż do ko​ści, to bar​dzo nie​do​brze… A ta sto​pa wca​le mi się nie po​do​ba! – Omo​tu​jąc opu​chli​znę pa​sem ma​te​ria​łu, na​gle pod​niósł gło​wę i w jego gło​sie za​brzmiał nie​po​kój: – Czy wy​ście nie zro​bi​li cze​goś złe​go? Kra​dzież czy coś w tym ro​dza​ju?! Wiem, jaki je​steś na​rwa​ny! Na czo​le ran​ne​go po​ja​wi​ły się drob​ne kro​pel​ki potu. Pew​nie z bólu, bo za​ci​skał usta, żeby nie krzy​czeć. Pa​trząc z tro​ską na nie​go, Lan​kao po​wie​dział: – Nie je​stem, bo. Już daw​no nie je​stem na​rwa​ny. To mi zo​sta​ło tyl​ko jako prze​zwi​sko. Od prze​zwi​ska nie moż​na się uwol​nić, tak jak nie moż​na ze​trzeć bli​zny… A jego zra​ni​li ja​poń​scy po​li​cjan​ci. – Ja​poń​scy? Dla​cze​go? I kie​dy to się sta​ło? – Koło dwóch ty​go​dni temu… – Dwóch ty​go​dni?! Wy​ście chy​ba zwa​rio​wa​li… dwa ty​go​dnie! I do​pie​ro te​raz za​trosz​czy​li​ście się o ran​ne​go? – Chcie​li​śmy go wy​wieźć z mia​sta, ale się nie uda​ło. Wszę​dzie wzmoc​ni​li po​ste​run​ki i mu​sie​li​śmy za​wró​cić. Nie​ła​two przejść z no​sza​mi. Tak było, wy​ru​szy​li​śmy dro​gą, ale wró​ci​li​śmy. Kie​dyś ci to wy​tłu​ma​czę, nie te​raz – po​wie​dział Lan​kao i nie​świa​do​mie rzu​cił prze​lot​ne spoj​rze​nie na chu​de​go ku​li​sa, któ​ry ci​cho sie​dział w ką​cie. Sta​ry ogrod​nik też na nie​go spoj​rzał. Tu, w świe​tle, był w sta​nie do​strzec róż​ni​cę mię​dzy nim a ja​kim​kol​wiek ku​li​sem z Nan​king Road: oczy! Róż​ni​ca kry​ła się w oczach. Spoj​rze​nie więk​szo​ści ku​li​sów było za​zwy​czaj po​kor​ne i obo​jęt​ne, zmę​czo​ne albo chy​tre – tą chy​tro​ścią głod​ne​go, bi​te​go psa, któ​ry sta​ra się prze​mknąć za ple​ca​mi go​spo​da​rza i ścią​gnąć ja​kąś ko​stecz​kę. Tym​cza​sem oczy tego ku​li​sa były żywe i błysz​czą​ce, w za​my​śle​niu prze​su​wa​ły się po obec​nych i coś nie​uchwyt​ne​go, nie​okre​ślo​ne​go pod​po​wia​da​ło, że jest to czło​wiek pę​dzel​ka, tu​szu i li​ter, może na​uczy​ciel, może ktoś inny, ale czło​wiek świa​tły, co go róż​ni​ło od ku​li​sów z dzia​da pra​dzia​da. „To nie jest ku​lis!” – po​my​ślał sta​ry ogrod​nik. „W żad​nym ra​zie! I w ogó​le cała ta spra​wa nie wy​da​je mi się czy​sta!” Tak so​bie po​my​ślał, a gło​śno za​py​tał, jak​by bo​jąc się od​po​wie​dzi: – A co u mo​ich sy​nów? Żyją? Wi​dzia​łeś się z nimi? – Wi​du​ję się z tym star​szym, Tsu​anem. U nie​go wszyst​ko do​brze, prze​sy​ła ci po​zdro​wie​nia. Po​wie​dział, że​bym w ra​zie po​trze​by się do cie​bie zgło​sił. Do​kład​nie tak mi po​wie​dział: gdy​byś cze​goś po​trze​bo​wał, to idź do mo​je​go ojca, prze​każ mu ode mnie wy​ra​zy sza​cun​ku i wszyst​ko po​wiedz. On ci nie od​mó​wi, do​brze znam swo​je​go sta​rusz​ka… Ogrod​nik spoj​rzał na nie​go spod oka, po​wąt​pie​wa​ją​co: – Tak po​wie​dział? A co po​wie​dział młod​szy?

Lan​kao przez chwi​lę mil​czał i w koń​cu wy​bą​kał: – Z nim się nie wi​du​ję, on jest w in​nej ar​mii. U Czang Kaj-sze​ka. Sta​ry La​ojian aż pod​sko​czył: – To zna​czy, że Tsu​an jest u Mao? – Tak. U Mao. – Jak to moż​li​we? Żeby je​den mój syn był u Czan​ga, a dra​gi u Mao? Prze​cież te ar​mie wal​czą ze sobą! – To praw​da, wal​czą. Tak te​raz jest w Chi​nach, bo La​ojian, je​den brat wal​czy z dru​gim. A Ja​poń​czy​cy prze​ciw​ko oby​dwóm. Co​kol​wiek by​śmy mó​wi​li, taka jest praw​da… – Zer​k​nął na ze​ga​rek, po​now​nie spoj​rzał na mil​czą​ce​go ku​li​sa i po​wie​dział: – Na nas już pora, mu​si​my stąd znik​nąć przed świ​tem… – Jak​że to, prze​cież wasz ran​ny nie może cho​dzić! – Nie może. Ale my​śla​łem, że może by u cie​bie zo​stał… Na ja​kiś czas. Tego się sta​ry ogrod​nik nie spo​dzie​wał. – Żeby zo​stał u mnie?! Nie​zna​jo​my czło​wiek, zra​nio​ny przez Ja​poń​czy​ków? Na jak dłu​go? – No… do​pó​ki nie wy​zdro​wie​je… – To zna​czy na dłu​go! Na​rwa​ny Lan​kao po raz pierw​szy się ro​ze​śmiał i w tym śmie​chu jego twarz, ścią​gnię​ta głę​bo​ką bli​zną, dzi​wacz​nie się skrzy​wi​ła: – To zna​czy na krót​ko, bo. Na bar​dzo krót​ko! Woj​na się nie​dłu​go skoń​czy. Wte​dy za​bie​rze​my go do szpi​ta​la. Do wiel​kie​go pań​stwo​we​go szpi​ta​la. Dzię​ku​ję, że się zgo​dzi​łeś… – Jak to się zgo​dzi​łem? – ze zło​ścią po​wie​dział La​ojian. – Na​wet mnie nie spy​ta​łeś! – Więc py​tam: zo​sta​wisz ran​ne​go czło​wie​ka na uli​cy? Do​bre​go, szla​chet​ne​go czło​wie​ka… Od​dasz go w ręce Ja​poń​czy​ków? Py​tam cię, a ty mi od​po​wiedz. Sta​ry po​mil​czał, po​my​ślał, po​dra​pał się po si​wych wło​sach, po​tem prze​su​nął sku​lo​ną dłoń po dłu​giej i rzad​kiej jak u śre​dnio​wiecz​ne​go man​da​ry​na bro​dzie i wresz​cie po​wie​dział gniew​nie: – No już do​brze, do​brze! Przy​cho​dzi​cie nie​pro​sze​ni i rzą​dzi​cie się jak we wła​snym domu! Do​brze, już nic nie mó​wię. Za​raz zro​bię mu her​ba​ty, po któ​rej bę​dzie go mniej bo​la​ło i za​śnie. Mam ta​kie zio​ła… A ty, kie​dy zo​ba​czysz mo​je​go syna Tsu​ana, to go po​zdrów. I po​wiedz, żeby nie strze​lał do mo​je​go syna Lu​ana. Prze​każ mu, że tak ci po​wie​dzia​łem!

58 Kry​ta rik​sza za​trzy​ma​ła się na na​brze​żu, przy któ​rym ko​ły​sa​ły się set​ki dżo​nek tak bar​dzo ści​śnię​tych, jak​by chcia​ły się na​wza​jem ogrzać pod​czas wil​got​nych, nad​rzecz​nych nocy. Ta po​ru​sza​ją​ca się w rytm od​de​chu wody dziel​ni​ca dżo​nek, przy​po​mi​na​ją​ca grzbiet wiel​kie​go po​two​ra, była jed​ną z wie​lu ta​kich dziel​nic tego wiel​kie​go mia​sta, w któ​rych lu​dzie ro​dzi​li się, ro​śli, ko​cha​li się i umie​ra​li, nie ocze​ku​jąc od ży​cia ni​cze​go in​ne​go i ni​cze​go wię​cej po​nad to, co do​sta​li ich ro​dzi​ce i dziad​ko​wie… Krzą​ta​ją​ce się od świ​tu go​spo​dy​nie wy​le​wa​ły do rze​ki brud​ną wodę po pra​niu, inne już ku​ca​ły przy roz​pa​lo​nych pie​cy​kach i go​to​wa​ły pierw​szy ryż, gdzieś ktoś gło​śno ziew​nął, za​pła​ka​ło nie​mow​lę… Za​czy​nał się nowy boży dzień – pro​sty, nędz​ny i wy​zu​ty z ra​do​ści. Z rik​szy wy​siadł Na​rwa​ny Lan​kao, ro​zej​rzał się i ci​cho gwizd​nął. Z cie​ni​ste​go za​kąt​ka mię​dzy sto​sa​mi ko​szy na ryby wy​szedł Wła​dek. Ku​lis, a ra​czej czło​wiek gra​ją​cy rolę ku​li​sa, po​pro​wa​dził ich przez drew​nia​ne molo, z dżon​ki na dżon​kę, co​raz da​lej – ku otwar​tej, bul​go​czą​cej i plu​ska​ją​cej wo​dzie. Tam przy​wią​za​na była duża łódź ry​bac​ka, któ​ra ko​ły​sa​ła się na fa​lach od​pły​wu, z tych ło​dzi, któ​re wy​pły​wa​ją na otwar​te mo​rze w po​szu​ki​wa​niu ła​wic tuń​czy​ka. Lan​kao i ku​lis ode​szli na bok, coś dłu​go do sie​bie szep​ta​li i po​że​gna​li się. Lan​kao dał znak gło​wą i jako pierw​szy wsko​czył do ło​dzi. Wła​dek po​szedł w jego śla​dy. W chwi​lę po​tem za​war​czał mo​tor, ku​lis krót​kim, po​wścią​gli​wym ge​stem uniósł rękę na po​że​gna​nie i ru​szył z po​wro​tem przez dżon​ki, nie cze​ka​jąc na od​pły​nię​cie ło​dzi. Mia​ła ona nie​wiel​ką drew​nia​ną nad​bu​dów​kę, a całą jej za​ło​gę sta​no​wił bo​so​no​gi i mil​czą​cy ry​bak, z wy​glą​du Ko​re​ań​czyk. Do​pie​ro gdy wy​do​sta​li się na peł​ne mo​rze, wpraw​ny​mi i sil​ny​mi rę​ka​mi po​sta​wił wiel​ki czar​ny ża​giel przy​po​mi​na​ją​cy roz​ło​żo​ne wie​lo​pal​cza​ste skrzy​dło nie​to​pe​rza, czar​ne​go mo​ty​la czy ol​brzy​mi wa​chlarz. I zmie​szał się on z set​ka​mi po​dob​nych ża​gli – czar​nych, sza​rych, czer​wo​nych, któ​re jak​by wy​pusz​czo​ne na wol​ność z cia​sno​ty wiel​kie​go mia​sta su​nę​ły we wszyst​kich kie​run​kach od uj​ścia rze​ki aż po ho​ry​zont. Po​dob​nie do nich roz​prze​strze​nia​ły się bru​nat​ne wody Jang​cy, by zmie​szać się z czy​stą akwa​ma​ry​ną oce​anu. Był wcze​sny ra​nek, pora ło​wie​nia ryb. Oba brze​gi rze​ki co​raz bar​dziej od​da​la​ły się od sie​bie, a na za​cho​dzie co​raz bar​dziej ma​la​ła, by wresz​cie cał​kiem znik​nąć w po​ran​nej mgieł​ce, po​tęż​na syl​we​ta Szan​gha​ju. Na peł​nym mo​rzu woda była za​dzi​wia​ją​co spo​koj​na, po​ły​ski​wa​ła per​ło​wo jak kon​cha otwar​tej musz​li. Mor​ski błę​kit nie​po​strze​że​nie prze​cho​dził w ró​żo​we od​bla​ski wsta​ją​ce​go dnia, po któ​rych pły​nę​ły od​bi​cia bia​łych ob​ło​ków. Wła​dek w po​sęp​nym mil​cze​niu pa​lił pa​pie​ro​sa, sie​dząc w głę​bi ło​dzi na ja​kiejś zło​żo​nej brud​nej madę śmier​dzą​cej zgni​łą rybą i wo​do​ro​sta​mi. Wpad​ka była dru​zgo​cą​ca. Po klę​sce „Ram​saya” to, co się te​raz sta​ło w Szan​gha​ju, było praw​dzi​wą ka​ta​stro​fą. Kle​in​bau​er po​peł​nił sa​mo​bój​stwo – ten bied​ny i le​ni​wy sak​soń​ski ochla​pus zro​bił to, by ura​to​wać in​nych – Cheng Su​jing na dłu​go wy​padł z gry, on sam mu​siał ucie​kać. Je​dy​nym, co róż​ni​ło tę wpad​kę od to​kij​skiej, było to, że po roz​bi​ciu za​kła​du fo​to​gra​ficz​ne​go „Agfa” po​li​cja nie była w sta​nie ni​ko​go za​aresz​to​wać. A to ozna​cza​ło, że nikt nie bę​dzie mó​wić. Lu​dzie nie byli bo​wiem ze sta​li, o tym za​wsze na​le​ża​ło pa​mię​tać, i po do​sta​niu się w łapy Kem​pe​itai nie​je​den za​ła​my​wał się i wy​śpie​wy​wał na​zwi​ska, kon​tak​ty i ad​re​sy.

Nie mógł na​wet za​dzwo​nić do Hil​dy, kłó​ci​ło​by się to z naj​bar​dziej ele​men​tar​ny​mi za​sa​da​mi ostroż​no​ści: po​li​cja nie​wąt​pli​wie pod​słu​chi​wa​ła te​le​fo​ny, chcąc zła​pać ko​niec ze​rwa​nej nici. Hil​da! Na myśl o niej ser​ce mu się ści​snę​ło. Ogar​nął go nie​ja​sny nie​po​kój – czy uda jej się za​dbać o wła​sne bez​pie​czeń​stwo, przy​cza​ić się, znisz​czyć wszel​kie po​szla​ki? Mi​nę​ło już kil​ka​na​ście dni i w cią​gu tego cza​su po​win​na się była do​my​ślić, że coś się sta​ło i że śmier​tel​ne nie​bez​pie​czeń​stwo za​wi​sło tak​że nad nią. Oby tyl​ko go nie szu​ka​ła, oby się do​my​śli​ła, że nie po​win​na go szu​kać! A może nie​po​trzeb​nie się mar​twi. Naj​praw​do​po​dob​niej ba​ron już zo​stał po​in​for​mo​wa​ny o tym, co się sta​ło, a to zna​czy​ło, że Hil​da też o tym wie… To fa​tal​ne, po Pa​ry​żu dru​gi raz przy​cho​dzi mu znik​nąć bez sło​wa! Gdy​by jed​nak po​li​cjan​ci za​in​te​re​so​wa​li się tym, gdzie on prze​padł, to nie​uchron​nie do​pro​wa​dził​by ich do niej. Wpraw​dzie ani w ge​sta​po, ani w Kem​pe​itai nie wie​dzie​li, że był on tam​tej nocy w „Ag​fie”, ale jego znik​nię​cie nie mo​gło po​zo​stać nie​zau​wa​żo​ne. Co oni wła​ści​wie wie​dzie​li, cze​go się mo​gli do​wie​dzieć? W każ​dym ra​zie gdy​by Hil​dzie się coś sta​ło, to win​ny był​by on. Tyl​ko on i nikt inny! To on wcią​gnął ją do tego nie​bez​piecz​ne​go igra​nia z ogniem! Z dru​giej jed​nak stro​ny świat, cały świat wal​czył na śmierć i ży​cie z na​zi​zmem. I tak jak w każ​dej bi​twie, tak i tu pa​da​ły ofia​ry. Czy​ja to była wina? Czy w tej nie​ludz​kiej bi​twie moż​na wska​zać win​nych i nie​win​nych? Da​rem​ne py​ta​nia bez od​po​wie​dzi. Albo z ty​sią​cem róż​nych od​po​wie​dzi. Żeby tyl​ko Hil​dzie nic się nie sta​ło, żeby ją omi​nął kie​lich go​ry​czy! Tak roz​my​ślał Wła​dek, opusz​cza​jąc uj​ście wiel​kiej Jang​cy. I choć wszyst​kie ho​ry​zon​ty były da​le​ko, któ​re​goś dnia miał wśród nich od​na​leźć dro​gę do swo​jej utra​co​nej oj​czy​zny. Ale ni​g​dy już nie miał zo​ba​czyć Szan​gha​ju.

59 Pod​czas gdy łódź Ko​re​ań​czy​ka uno​si​ła swo​ich pa​sa​że​rów co​raz da​lej od brze​gu, w od​le​gło​ści oko​ło pół​to​ra ki​lo​me​tra od niej wiel​ki sta​tek „Ka​wa​sa​ki Mara”, pły​ną​cy pod ja​poń​ską fla​gą, wy​dał, wpły​wa​jąc do uj​ścia Jang​cy, trzy ogłu​sza​ją​ce sy​re​ny po​wi​tal​ne. Na jego po​kła​dzie wśród wcze​snych, cie​kaw​skich pa​sa​że​rów, opar​ty o re​ling w nie​cier​pli​wym ocze​ki​wa​niu na uj​rze​nie Szan​gha​ju, stał ni​ski ja​poń​ski ofi​cer w oku​la​rach o gru​bych okrą​głych szkłach – puł​kow​nik wojsk sa​ni​tar​nych, dok​tor Hi​ro​shi Oku​ra. W go​dzi​nę póź​niej puł​kow​nik był już w por​cie, gdzie wziął rik​szę do Brid​ge Ho​use, gdzie mie​ści​ła się szan​ghaj​ska dy​rek​cja Kem​pe​itai. Były to do​bre dni dla Kem​pe​itai, po​myśl​ne dni – tak je oce​niał ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi, dni, któ​re naj​bar​dziej prze​ko​nu​ją​co po​twier​dza​ły owoc​ną współ​pra​cę z przy​ja​ciół​mi z ge​sta​po i SS! Sa​ney​oshi-san był za​do​wo​lo​ny z wy​ko​na​nej pra​cy, ale Haupt​sturm​füh​rer Stock​mann sza​lał ze zło​ści. Pod​czas gdy w Niem​czech mo​żesz w cią​gu jed​nej nocy zgar​nąć i de​por​to​wać dwa​dzie​ścia ty​się​cy osób i nikt tego na​wet nie za​uwa​ży, tu​taj pra​sa już na​stęp​ne​go dnia na​ro​bi​ła szu​mu wo​kół zda​rze​nia z za​kła​dem fo​to​gra​ficz​nym „Agfa”, cze​mu to​wa​rzy​szy​ły naj​bar​dziej nie​praw​do​po​dob​ne hi​po​te​zy do​ty​czą​ce miej​sca i roli aresz​to​wa​nej pan​ny Hil​dy Braun, „no​wej Maty Hari”, jak pi​sa​ły go​nią​ce za sen​sa​cją ga​ze​ty. Każ​da tu​tej​sza re​dak​cja mo​gła za sto ame​ry​kań​skich do​la​rów otrzy​mać po​uf​ną in​for​ma​cję od do​wol​ne​go wy​so​kie​go funk​cjo​na​riu​sza po​li​cji – i Ja​poń​czy​cy okre​śla​ją tę wszech​obec​ną ko​rup​cję jako ład i po​rzą​dek! W wy​ni​ku tej pra​so​wej wrza​wy więk​szość nie​le​gal​nych ra​dio​sta​cji po​cho​wa​ła an​te​ny jak śli​mak rogi i za​mil​kła. Niem​cy ma​wia​ją: Ein​mal ist ke​in​mal, czy​li je​den raz się nie li​czy. Ale Ja​poń​czy​cy li​czą ten je​den raz i są za​do​wo​le​ni z suk​ce​su, nie za​sta​na​wia​jąc się, jaki by on był, gdy​by umie​li trzy​mać ję​zyk za zę​ba​mi. Wpraw​dzie zlo​ka​li​zo​wa​no jesz​cze trzy na​daj​ni​ki, ale to tak jak​by wy​brać się na po​lo​wa​nie na ty​gry​sy i ustrze​lić kota! Je​den z nich wy​sy​łał ko​do​wa​ne in​for​ma​cje, któ​re były w za​sa​dzie za​bro​nio​ne, ale ich ad​re​sa​ta​mi były spół​ki han​dlo​we w To​kio za​in​te​re​so​wa​ne sta​no​wią​cy​mi ta​jem​ni​cę fir​mo​wą da​ny​mi na te​mat ceny ryżu i cyny lub ten​den​cja​mi wy​stę​pu​ją​cy​mi na szan​ghaj​skiej gieł​dzie to​wa​ro​wej; po​zo​sta​łe dwa były zaś ama​tor​skim dzie​łem stu​den​tów po​li​tech​ni​ki, umoż​li​wia​ją​cym im kon​tak​to​wa​nie się ze sobą, któ​rych aresz​to​wa​no i któ​rzy po otrzy​ma​niu po​licz​ka czy dwóch mie​li szan​se za​ro​bić w naj​gor​szym przy​pad​ku po ja​kimś sym​bo​licz​nym wy​ro​ku. Tym​cza​sem przed​wczo​raj drze​mią​ca fur​go​net​ka Bu​shi​do po​dob​na do cier​pli​we​go, ale zre​zy​gno​wa​ne​go węd​ka​rza, któ​re​go przy​nę​ta od ca​łej wiecz​no​ści ani nie drgnę​ła, nie​spo​dzie​wa​nie na​tknę​ła się na krót​ki wy​wo​ław​czy sy​gnał, któ​ry spo​tkał się z na​tych​mia​sto​wą od​po​wie​dzią, co po​pra​wi​ło hu​mor Haupt​sturm​füh​re​ra Stock​man​na. Lu​dzie z fur​go​net​ki z pod​nie​ce​niem rzu​ci​li się do kre​śle​nia na ma​pie no​wych li​nii, wy​zna​cza​ją​cych pa​ra​me​try pro​wa​dzo​ne​go dro​gą ra​dio​wą dia​lo​gu. Póź​no w nocy po​now​nie zła​pa​no szy​fro​wa​ny ko​mu​ni​kat z tego sa​me​go źró​dła, co było pod każ​dym wzglę​dem in​try​gu​ją​ce i cie​ka​we: po pierw​sze na​daj​nik ten nie umilkł, prze​stra​szo​ny, tak jak inne – być może ob​słu​gu​ją​cy go lu​dzie nie wie​dzie​li o ostat​nich wsy​pach, a być może jak głusz​ce wy​ko​nu​ją​cy swo​ją mi​ło​sną pieśń nie sły​sze​li nic in​ne​go – po dru​gie zaś sy​gnał zo​stał zlo​ka​li​zo​wa​ny nie gdzieś w cen​tral​nych dziel​ni​cach Szan​gha​ju, tyl​ko w Hong​kew, tym sie​dli​sku bie​do​ty, gdzie na​wet nie słu​cha​no ra​dia, gdyż jed​ni go nie mie​li, inni po pro​stu nie wie​dzie​li, co to sło​wo zna​czy.

Ran​kiem 4 kwiet​nia, kie​dy dzień do​pie​ro za​czy​nał wsta​wać i fa​bry​ka kon​struk​cji sta​lo​wych jesz​cze to​nę​ła w sen​nej ci​szy, kil​ku sta​rych męż​czyzn, któ​rzy mimo próśb, za​klęć i za​ka​zów sta​le cho​dzi​li siu​siać na fa​brycz​ny dzie​dzi​niec, za​uwa​ży​ło w pół​mro​ku bia​łą fur​go​net​kę, któ​ra ci​cho wje​cha​ła mię​dzy bu​dyn​ki ad​mi​ni​stra​cji i mon​ta​żow​ni. W, chwi​lę póź​niej na dzie​dzi​niec wtar​gnę​ło ze stu mun​du​ro​wych. Sta​rzy nie od​róż​nia​li po​li​cjan​tów od żoł​nie​rzy ani Chiń​czy​ków od Ja​poń​czy​ków, ale było dla nich ja​sne, że za​po​wia​da się coś złe​go. Padł krót​ki roz​kaz i przy​by​sze roz​bie​gli się, po czym oto​czy​li wie​żę ci​śnień. Pró​by kil​ku ja​poń​skich śmiał​ków usi​łu​ją​cych wdra​pać się po zde​ze​lo​wa​nych i po​trza​ska​nych, miej​sca​mi wy​rwa​nych że​la​znych schod​kach po​wi​tał z góry re​wol​we​ro​wy ogień. Wi​dać było, że bro​nio​nej w ten spo​sób wie​ży nie da się wziąć sztur​mem. Cała spra​wa nie​ocze​ki​wa​nie za​koń​czy​ła się w cią​gu nie​ca​łej pół​go​dzi​ny – szyb​ciej, niż mógł przy​pusz​czać na​wet Haupt​sturm​füh​rer Stock​mann, któ​ry nie od​no​sił się do Ja​poń​czy​ków z prze​sad​nym za​ufa​niem. Nie​da​le​ko od tego miej​sca, w re​jo​nie mo​stu pro​wa​dzą​ce​go do „we​wnętrz​ne​go mia​sta” sta​ła ja​poń​ska ba​te​ria prze​ciw​lot​ni​cza, któ​ra szyb​ko za​ła​twi​ła całą spra​wę. Jed​no z dział zo​sta​ło spro​wa​dzo​ne na miej​sce i wy​strze​li​ło trzy po​ci​ski, któ​re wy​sa​dzi​ły w po​wie​trze i prze​kształ​ci​ły w kupę gru​zu okrą​głe po​miesz​cze​nie na sa​mej gó​rze, gdzie miesz​ka​li ci dwaj dur​nie: fle​ci​sta Si​mon Zin​ner i sprze​daw​ca cia​ste​czek ry​żo​wych Mar​kus Aron​son. Wpraw​dzie ide​al​ny cel każ​de​go sze​fa po​li​cji, a mia​no​wi​cie zła​pa​nie prze​stęp​ców żyw​cem, nie zo​stał zre​ali​zo​wa​ny, ale na​daj​nik, dla ko​go​kol​wiek by nada​wał, umilkł na za​wsze. Ko​mi​sarz Go, któ​ry przy​biegł już po wszyst​kim, zdy​sza​ny z gor​li​wej chę​ci przy​słu​że​nia się Kem​pe​itai, prze​ka​zał in​for​ma​cje na te​mat lu​dzi za​miesz​ku​ją​cych to okrą​głe po​miesz​cze​nie z łu​ko​wa​ny​mi okien​ka​mi i dwo​ma mi​nia​tu​ro​wy​mi bal​ko​ni​ka​mi. W na​dziei na uzy​ska​nie choć okrusz​ka sła​wy oznaj​mił, że on sam po​dej​rze​wał tych dwóch, za​wsze ich po​dej​rze​wał! Za​rów​no jed​nak Ja​poń​czy​cy, jak i Niem​cy byli zbyt za​ję​ci wła​sny​mi spra​wa​mi i nikt nie po​świę​cił od​po​wied​niej uwa​gi oso​bie „ży​dow​skie​go kró​la”, ger​ma​ni​sty, naj​lep​sze​go w Ja​po​nii znaw​cy kwe​stii ży​dow​skiej, któ​ry oso​bi​ście tłu​ma​czył Mein Kampf. Je​dy​ny czło​wiek, któ​ry był​by w sta​nie do​my​ślić się praw​dy, le​żał z wy​so​ką go​rącz​ką w bia​łym dom​ku ogrod​ni​ka Wu La​ojia​na. Prze​cież jesz​cze pod​czas wi​zy​ty w ro​syj​skiej łaź​ni Cheng Su​jing prze​wi​dział, że ma​jor Sme​dley z mi​sji ame​ry​kań​skiej, opusz​cza​jąc Szan​ghaj, nie mógł zo​sta​wić go​spo​dar​stwa bez ko​goś za​ufa​ne​go, kto bę​dzie pod​le​wał kwiat​ki…

60 Ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi był bar​dzo za​sko​czo​ny, gdy mu za​mel​do​wa​no, że ja​kiś puł​kow​nik z ce​sar​skich wojsk sa​ni​tar​nych pra​gnie się z nim zo​ba​czyć. Jego zdzi​wie​nie wzro​sło w trój​na​sób, gdy puł​kow​nik, wy​raź​nie za​że​no​wa​ny, po​in​for​mo​wał go o celu swo​jej nie​spo​dzie​wa​nej wi​zy​ty: pro​sił mia​no​wi​cie o umoż​li​wie​nie mu wi​dze​nia z aresz​to​wa​ną Hil​dą Braun. Sa​ney​oshi-san uprzej​mie po​pro​sił go​ścia o za​ję​cie miej​sca, za​pro​po​no​wał pa​pie​ro​sa. – Pro​szę wy​ba​czyć, puł​kow​ni​ku, ale skąd pan uzy​skał wia​do​mość, że ta oso​ba zo​sta​ła aresz​to​wa​na? I że jest u nas? – Wie​le ga​zet o tym pi​sa​ło. Prze​czy​ta​łem wia​do​mość w Ko​rei, je​stem tam na​czel​nym le​ka​rzem szpi​ta​la woj​sko​we​go w Kwan​gju… Pan​na Braun jest moją daw​ną zna​jo​mą, bar​dzo daw​ną i dro​gą… Będę wdzięcz​ny, je​śli wyda pan zgo​dę na wi​dze​nie. Ka​pi​tan Sa​ney​oshi za​czął w za​my​śle​niu skrę​cać ja​kąś kar​tecz​kę, dwu​krot​nie pod​niósł za​cie​ka​wio​ny wzrok na tego nie​śmia​łe​go puł​kow​ni​ka i wresz​cie po​wie​dział: – Po pierw​sze, śledz​two jesz​cze trwa i wszel​kie kon​tak​ty ze świa​tem ze​wnętrz​nym są nie​po​żą​da​ne. Sam pan ro​zu​mie dla​cze​go. A po dru​gie, czy zda​je pan so​bie spra​wę, że nie​re​gu​la​mi​no​we spo​tka​nie z taką oso​bą może sta​no​wić za​gro​że​nie dla pana ka​rie​ry i ofi​cer​skie​go ho​no​ru? Ja​poń​ski woj​sko​wy utrzy​mu​ją​cy kon​tak​ty z nie​przy​ja​ciel​skim szpie​giem! – Tak, czy​ta​łem o tym. Mata Hari. Nie mam żad​nych po​wo​dów do nie​po​ko​ju, Sa​ney​oshisan. Spo​tka​nie, o któ​re pro​szę, ma cha​rak​ter oso​bi​sty… ści​śle oso​bi​sty… Oczy ka​pi​ta​na się za​śmia​ły: – Małe mi​ło​sne in​ter​me​dium? – Prze​pra​szam, ale to pana nie po​win​no in​te​re​so​wać. Na​praw​dę nie po​win​no. – Wszyst​ko mnie in​te​re​su​je. Każ​dy dro​biazg. Na​wet mar​ka jej szmin​ki. Na​wet z kim była w re​stau​ra​cji „Nie​biań​ski Spo​kój” i co tam je​dli… Na​wia​sem mó​wiąc, czy pan wie, że ona ma ko​chan​ka? Ja​kie​goś ostat​nio za​gi​nio​ne​go dzien​ni​ka​rza, któ​ry po​da​wał się za Szwaj​ca​ra. Tępy ból prze​szył dok​to​ra w ułam​ku se​kun​dy – nie​przy​jem​ne uczu​cie pust​ki w żo​łąd​ku. Zda​wał so​bie spra​wę, że od​czu​wa​nie za​zdro​ści w sto​sun​ku do wol​nej ko​bie​ty, ma​ją​cej pra​wo wła​sne​go wy​bo​ru, jest co naj​mniej nie​mą​dre: mię​dzy nimi ni​g​dy nie było nic wię​cej niż do​bra zna​jo​mość, roz​sta​li się w Pa​ry​żu jak dwo​je przy​ja​ciół… To jed​nak był ja​kiś nie​kon​tro​lo​wa​ny od​ruch, nie​lo​gicz​ne wra​że​nie na​ru​sze​nia wła​snych praw, pier​wot​ne, za​bro​nio​ne uczu​cie! Ni​g​dy nie li​czył na to, że Hil​da po​zo​sta​nie w Pa​ry​żu w cha​rak​te​rze ja​poń​skiej wdo​wy, po​grą​żo​nej w ża​ło​bie i tę​sk​no​cie za nim! Hi​ro​shi Oku​ra miał tego peł​ną świa​do​mość, ale nie za​wsze świa​do​mość kie​ru​je uczu​cia​mi. Ostroż​nie po​wie​dział: – Prze​pra​szam, je​śli do​ty​kam ści​śle… jak to po​wie​dzieć… ści​śle po​uf​nych te​ma​tów zwią​za​nych ze śledz​twem… Ale czy pan​na Braun rze​czy​wi​ście pra​co​wa​ła dla ja​kie​goś wy​wia​du? – Na ra​zie do ni​cze​go się nie przy​zna​ła, mamy tyl​ko po​śred​nie do​wo​dy. Wię​cej nie mogę po​wie​dzieć. – Go​tów je​stem za nią za​rę​czyć, je​śli sło​wo ja​poń​skie​go puł​kow​ni​ka ma ja​kieś zna​cze​nie. Co​kol​wiek pan so​bie my​śli, co​kol​wiek pan po​dej​rze​wa, dla mnie jest ona wy​jąt​ko​wo szla​chet​ną oso​bą, nie​zdol​ną do po​peł​nie​nia prze​stęp​stwa. – Dla pana być może tak, nie będę się kłó​cił… Wszyst​ko, puł​kow​ni​ku, za​le​ży od punk​tu wi​dze​nia. A kry​te​ria tego, co jest prze​stęp​stwem, a co nie, są róż​ne. Sza​nu​ję pań​skie uczu​cia, ale oba​wiam się, że nie będę mógł panu po​móc…

Wte​dy nie​śmia​ły Oku​ra zro​bił coś, cze​go w in​nych oko​licz​no​ściach ni​g​dy by nie zro​bił – zro​bił, za​nim po​my​ślał, spon​ta​nicz​nie, w pierw​szym po​ry​wie. Się​gnął do we​wnętrz​nej kie​sze​ni swo​jej ofi​cer​skiej kurt​ki, wy​cią​gnął port​fel i od​li​czyw​szy, po​ło​żył na biur​ku ka​pi​ta​na ty​siąc ame​ry​kań​skich do​la​rów. – Bar​dzo pana pro​szę. Na małą chwi​lecz​kę, na pięć mi​nut! Ka​pi​tan Sa​ney​oshi spoj​rzał na nie​go z peł​nym smut​ku zdzi​wie​niem. Dok​tor Oku​ra mu​siał na​praw​dę stra​cić gło​wę dla tej dziew​czy​ny, sko​ro pro​po​nu​je ta​kie pie​nią​dze za krót​kie spo​tka​nie! Ze znu​że​niem, nie spie​sząc się, prze​li​czył bank​no​ty, scho​wał i do​pie​ro wte​dy wzdy​cha​jąc, po​wie​dział: – Do​brze, puł​kow​ni​ku, ale oby pan nie ża​ło​wał… Jako le​karz mu​siał pan nie​jed​no wi​dzieć. A jed​nak boję się, że pan bę​dzie ża​ło​wał… Broń pro​szę zo​sta​wić tu​taj. Cele znaj​do​wa​ły się w piw​ni​cach, szło się do nich przez tyl​ny dzie​dzi​niec. Ze​szli po ce​gla​nych stop​niach, a przed nimi szedł star​szy nad​zor​ca, któ​ry otwie​rał z klu​cza ko​lej​ne okra​to​wa​ne drzwi nie​koń​czą​ce​go się skle​pio​ne​go ko​ry​ta​rza, oświe​tlo​ne​go męt​nym świa​tłem go​łych ża​ró​wek. Po przej​ściu ka​pi​ta​na i puł​kow​ni​ka nad​zor​ca sta​ran​nie za​my​kał za nimi drzwi. Dok​tor Hi​ro​shi Oku​ra, wy​cho​wa​ny pod skrzy​dła​mi tro​skli​wych i bo​ga​tych ro​dzi​ców, wy​kształ​co​ny na luk​su​so​wych uczel​niach No​wej An​glii i Pa​ry​ża, ni​g​dy nie wi​dział cze​goś tak prze​ra​ża​ją​ce​go – był to inny świat, mrocz​ny, pod​ziem​ny, nie​zna​ny. Więź​nio​wie sie​dzie​li w wiel​kich ce​lach wprost na wil​got​nej ka​mien​nej pod​ło​dze, opar​ci o ścia​ny, z za​ło​żo​ny​mi na tył gło​wy rę​ka​mi. Były ich dzie​siąt​ki, za​trzy​ma​nych za nie wia​do​mo ja​kie prze​stęp​stwa. Z pew​no​ścią nie za kra​dzież, bo Kem​pe​itai była po​li​cją po​li​tycz​ną. Ja​poń​scy nad​zor​cy le​ni​wie spa​ce​ro​wa​li ko​ry​ta​rzem, za​glą​da​li do cel i ostrze​ga​ją​co wa​li​li klu​cza​mi w kra​tę, je​śli ktoś opu​ścił ręce. Jej cela była na sa​mym koń​cu – po​je​dyn​cza, oświe​tlo​na tyl​ko świa​tłem do​bie​ga​ją​cym z ko​ry​ta​rza. Hil​da sie​dzia​ła na wiel​kich ka​mien​nych pły​tach, le​ciut​ko się ko​ły​sa​ła i, jak się wy​da​ło dok​to​ro​wi, ci​cho nu​ci​ła ja​kąś pio​sen​kę. Dok​tor miał w ogó​le sła​by wzrok, a na do​da​tek jego oczy z trud​no​ścią przy​zwy​cza​ja​ły się do mro​ku. Ta oko​licz​ność oka​za​ła się zba​wien​na: szcze​gó​ły stop​nio​wo wy​do​by​wa​ły się z ciem​no​ści, aż wresz​cie prze​ra​ża​ją​cy wi​dok uka​zał się w ca​łej swej ude​rza​ją​cej re​al​no​ści. Hil​da zo​ba​czy​ła ich, po​zna​ła dok​to​ra i uśmiech​nę​ła się. Pra​wa stro​na jej twa​rzy prze​kształ​ci​ła się w ogrom​ną siną opu​chli​znę, oko mia​ła za​mknię​te, a gdy się uśmiech​nę​ła, po​ka​za​ła się czar​na jama – wszyst​kie zęby z tej stro​ny mia​ła wy​bi​te. Jej po​zle​pia​ne wło​sy no​si​ły śla​dy szar​pa​nia, miej​sca​mi na gło​wie wi​dać było rany – nie​rów​ne krę​gi ro​ze​rwa​nej skó​ry. – Co​ście z nią zro​bi​li? – wy​szep​tał prze​ra​żo​ny Oku​ra. – Uprze​dzi​łem pana, że to może nie być naj​przy​jem​niej​szy wi​dok. Ale wszyst​ko, co ro​bi​my, ro​bi​my dla Ja​po​nii! – od​parł chłod​no ka​pi​tan. Hil​da pa​trza​ła na oby​dwu umun​du​ro​wa​nych Ja​poń​czy​ków swo​im je​dy​nym otwar​tym okiem, sta​le się ko​ły​sząc. – Po​zna​je mnie pani, pan​no Braun? – spy​tał ze ści​śnię​tym ser​cem dok​tor. W mil​cze​niu ski​nę​ła gło​wą, ale nie oka​za​ła ani ra​do​ści, ani ja​kiej​kol​wiek in​nej zmia​ny na​stro​ju. Wy​da​wa​ło się, że wszyst​ko jest jej obo​jęt​ne. – Czy mogę pani w czymś po​móc? Przy​nio​sę cie​płe rze​czy i le​kar​stwa, mam na​dzie​ję, że mi nie od​mó​wią… Czy pani cze​goś po​trze​bu​je? Prze​czą​co po​krę​ci​ła gło​wą. Po​tem nie​wy​raź​nie po​wie​dzia​ła po fran​cu​sku:

– Hi​ro​shi-san… Mnie już uno​szą bia​łe wia​try, niech się pan o mnie nie mar​twi… Ka​pi​tan Sa​ney​oshi ostro jej prze​rwał: – Pro​szę mó​wić po nie​miec​ku lub po an​giel​sku! Ona jed​nak nie zwró​ci​ła na to uwa​gi, jak​by go nie sły​sza​ła. – Je​śli pan chce coś dla mnie zro​bić… prze​pra​szam, nie​wy​raź​nie mó​wię, ale mam na​dzie​ję, że pan mnie ro​zu​mie? Ka​pi​tan krzyk​nął: – Je​śli pani nie prze​sta​nie mó​wić po fran​cu​sku, to prze​rwę wi​dze​nie! Mach​nę​ła tyl​ko lek​ce​wa​żą​co ręką i do​pie​ro te​raz dok​tor Oku​ra zo​ba​czył, że czub​ki jej brud​nych pal​ców są skrwa​wio​ne i po​zba​wio​ne pa​znok​ci. – Hi​ro​shi-san, pro​szę, niech pan pój​dzie do Hong​kew… Ro​zu​mie psin, co mó​wię? – Ro​zu​miem, Hong​kew – od​parł głu​cho. – Niech pan znaj​dzie ra​bi​na. Tam jest ra​bin. Pro​szę mu po​wie​dzieć, że je​stem Ży​dów​ką i żeby mnie po​cho​wa​li na ży​dow​skim cmen​ta​rzu. Je​śli mnie tam ze​chcą. – Ko​niec, dość! Krop​ka! – wrza​snął ka​pi​tan Sa​ney​oshi. Spró​bo​wa​ła się uśmiech​nąć i wy​beł​ko​ta​ła po nie​miec​ku: – Ja już sama po​sta​wi​łam krop​kę, ty by​dla​ku! Puł​kow​nik ce​sar​skich wojsk sa​ni​tar​nych Hi​ro​shi Oku​ra ci​cho pła​kał i nie wsty​dził się swo​ich łez. Pięć dni póź​niej dok​tor Oku​ra mu​siał po​ło​żyć na biur​ku ka​pi​ta​na Sa​ney​oshi nowe ty​siąc do​la​rów, by otrzy​mać zwło​ki Hil​dy Braun. Sta​ło się tak, jak po​pro​si​ła przed śmier​cią: ra​bin Leo Le​vin od​śpie​wał nad zmar​łą ka​disz i jej cia​ło zło​żo​ne zo​sta​ło na ży​dow​skim cmen​ta​rzu w Hong​kew, w gli​nia​stej zie​mi nad rze​ką. Poza ja​poń​skim puł​kow​ni​kiem, ra​bi​nem i trze​ma sta​ry​mi męż​czy​zna​mi, któ​rzy umy​li zmar​łą i owi​nę​li ją ca​łu​nem, nikt się nie do​wie​dział, co z nią zro​bi​li w Kem​pe​itai. U Ży​dów bo​wiem trum​nę się szczel​nie za​my​ka i nikt nie ma pra​wa spoj​rzeć śmier​ci w oczy. „A trze​ba” – po​my​ślał so​bie ra​bin, me​cha​nicz​nie re​cy​tu​jąc sło​wa ka​di​szu. „Cza​sa​mi trze​ba. Żeby lu​dzie wie​dzie​li i pa​mię​ta​li!” Nikt nie znał jej ży​dow​skie​go na​zwi​ska, ni​g​dzie ono nie fi​gu​ro​wa​ło. Nie wie​dzia​no, gdzie i kie​dy się uro​dzi​ła – do​ku​men​ty zo​sta​ły w Kem​pe​itai. Dla​te​go na bia​łym mar​mu​ro​wym na​grob​ku, któ​ry za​mó​wił Oku​ra, ka​mie​niarz wy​rył pod gwiaz​dą Da​wi​da tyl​ko tyle: Hil​da Braun, bia​ły wiatr z da​le​kiej zie​mi.

61 Ka​ta​stro​fa go​spo​dar​cza, o któ​rej ba​ron von Dam​m​bach zo​stał za​wcza​su ostrze​żo​ny przez nie​miec​kich spe​cja​li​stów, sta​ła się fak​tem. Ze​wnętrz​nym wy​ra​zem kry​zy​su był upa​dek do​la​ra: w cią​gu nie​ca​łe​go mie​sią​ca kurs z do​tych​cza​so​wych sze​ściu szan​ghaj​skich do​la​rów za jed​ne​go ame​ry​kań​skie​go sko​czył do ty​sią​ca. Tyle zresz​tą wy​no​si​ła te​raz cena jed​ne​go jaj​ka: ty​siąc do​la​rów i ani cen​ta mniej. Mimo iż Chi​ny Czang Kaj-sze​ka mia​ły osob​ną, sto​sun​ko​wo nie​za​leż​ną go​spo​dar​kę, Chon​gqing łą​czy​ły z Szan​gha​jem nie​zli​czo​ne nici i trud​no było po​wie​dzieć, kto na kogo bar​dziej wpły​nął w tym nie​by​wa​łym kra​chu eko​no​micz​nym, gdyż na​cjo​na​li​ści za​czę​li zbie​rać od lud​no​ści „pa​trio​tycz​ne” zło​to i prze​sy​łać je na Taj​wan, wy​da​jąc w za​mian pa​pie​ro​we ku​po​ny – „zło​te ju​any”; w wy​ni​ku tego od​pły​wu re​zerw zło​ta na te​ry​to​riach kon​tro​lo​wa​nych przez Czang Kaj-sze​ka je​den ame​ry​kań​ski do​lar za​czę​to wy​mie​niać na dwa​dzie​ścia mi​lio​nów „zło​tych ju​anów”. To, co w Szan​gha​ju okre​śla​no jako ka​ta​stro​fa go​spo​dar​cza, w po​łu​dnio​wym Hong​kew prze​kształ​ci​ło się we wszech​ogar​nia​ją​cą tra​ge​dię hu​ma​ni​tar​ną. Co​raz trud​niej było o pra​cę, mat​ka An​to​nia le​d​wo da​wa​ła radę, moż​li​wo​ści funk​cjo​no​wa​nia kuch​ni dla naj​uboż​szych ma​la​ły z każ​dym upły​wa​ją​cym dniem. Ża​ło​sne​go wspar​cia udzie​la​ło jej tyl​ko tych kil​ku​set męż​czyzn przy​po​mi​na​ją​cych żywe szkie​le​ty, któ​rzy byli za​trud​nie​ni przy na​pra​wie znisz​czo​nej szo​sy pro​wa​dzą​cej do Lun​gh​wa. Trze​ba przy​znać, że więk​szość do​brze so​bie z tym ra​dzi​ła – staż w Da​chau zro​bił swo​je. Dla pro​fe​so​ra Man​dla, któ​ry ze zmę​cze​nia i nie​do​ja​da​nia zro​bił się po​dob​ny do zgar​bio​ne​go cie​nia, naj​gor​szy był ten po​ra​nek, kie​dy w szpi​ta​lu za​bra​kło nie tyl​ko le​karstw, lecz na​wet ban​da​ży i jo​dy​ny. W „we​wnętrz​nym mie​ście” pa​no​wa​ła naj​głęb​sza roz​pacz. Wpraw​dzie od​gło​sy z fron​tów w Eu​ro​pie i na Pa​cy​fi​ku do​bie​ga​ły tak​że tu​taj, ale nie od​bi​ja​ły się one w ja​kiś za​uwa​żal​ny spo​sób na po​zba​wio​nym na​dziei ży​ciu w Zo​nie. Na​wet nie​po​twier​dzo​ne wia​do​mo​ści o ka​pi​tu​la​cji Włoch i nie​po​wstrzy​ma​nej ofen​sy​wie Ar​mii Czer​wo​nej ku gra​ni​com Rze​szy, a tak​że o zdo​by​ciu przez alian​tów Wysp Mar​shal​la, Fi​li​pin i Oki​na​wy były przyj​mo​wa​ne scep​tycz​nie jak ko​lej​ne star​cze fan​ta​sma​go​rie. A jed​nak, choć może to brzmieć pa​ra​dok​sal​nie, wła​śnie w tych dniach i mie​sią​cach ogól​nej de​pre​sji na​stą​pił roz​kwit „fil​har​mo​nii” The​odo​ra We​iss​ber​ga. Utra​ciw​szy wszyst​ko, co naj​cen​niej​sze – od Eli​sa​beth do na​dziei na oca​le​nie – skrzy​pek ca​łym ser​cem od​dał się zbaw​czym prze​strze​niom mu​zy​ki. Za​bra​kło or​ga​ni​za​to​ra i du​szy or​kie​stry, by​łe​go fle​ci​sty Si​mo​na Zin​ne​ra: roz​szar​pa​ne cia​ła oby​dwu miesz​kań​ców wie​ży zdję​li z niej ja​poń​scy al​pi​ni​ści. Te​raz jed​nak pra​ca z or​kie​strą nie wy​ma​ga​ła już szcze​gól​nych zdol​no​ści or​ga​ni​za​cyj​nych: mu​zy​cy w więk​szo​ści byli bez​ro​bot​ni i sami py​ta​li, kie​dy spo​tka​ją się w pa​go​dzie-sy​na​go​dze na ko​lej​ną pró​bę. Przy​cho​dzi​li i gra​li na wpół głod​ni, cza​sem tyl​ko mat​ce An​to​nii uda​wa​ło się wy​kom​bi​no​wać dla nich po por​cyj​ce ryżu lub mi​secz​ce zupy z gro​chu. Bywa jed​nak tak, że kie​dy wszyst​ko wy​da​je się naj​bar​dziej bez​na​dziej​ne i roz​pacz​li​we, na​stę​pu​je nie​ocze​ki​wa​ny zwrot. W tym pięk​nym i sło​necz​nym dniu or​kie​stra gra​ją​ca na dzie​dziń​cu fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych mia​ła nie​co dziw​ny i po​nie​kąd za​baw​ny skład, dość od​le​gły

od aka​de​mic​kich, fil​har​mo​nicz​nych ka​no​nów. Wal​ca Nad pięk​nym, mo​drym Du​na​jem wy​ko​ny​wa​li drez​deń​scy mu​zy​cy oraz or​kie​stra dęta chiń​skich za​kon​nic, a dy​ry​go​wał nimi The​odor We​iss​berg. Trud​no po​wie​dzieć, żeby wy​ni​ki zwa​la​ły z nóg, ale kto by zwra​cał uwa​gę na ta​kie szcze​gó​ły! Na go​łej zie​mi dzie​dziń​ca fa​bry​ki kon​struk​cji sta​lo​wych set​ki par tań​czy​ły wal​ca tak, jak​by to był wio​sen​ny bal w Ope​rze Wie​deń​skiej. Był 9 maja, a rok – 1945. Ko​niec woj​ny w Eu​ro​pie. Kie​dyś chiń​skie kar​me​li​tan​ki wi​ta​ły tym wal​cem uchodź​ców przy​by​wa​ją​cych do Szan​gha​ju, te​raz szy​ko​wa​ły się do po​że​gna​nia ich przed da​le​ką po​wrot​ną po​dró​żą. Lu​dzie byli na​praw​dę szczę​śli​wi – po raz pierw​szy od tak dłu​gie​go cza​su uj​rze​li per​spek​ty​wę koń​ca, osta​tecz​ne​go, nie​od​wra​cal​ne​go koń​ca tego świa​to​we​go ka​ta​kli​zmu. We​so​ło wi​ro​wa​li w tań​cu i mło​dzi, i star​si, i dzie​ci, uszczę​śli​wie​ni per​spek​ty​wą ry​chłe​go po​wro​tu. I wte​dy eks​plo​do​wa​ła tra​ge​dia, któ​rą wszy​scy mie​li za​pa​mię​tać jako naj​bar​dziej prze​ra​ża​ją​ce wy​da​rze​nie w ży​ciu. Nie​bo rap​tow​nie po​czer​nia​ło od mnó​stwa sa​mo​lo​tów, któ​re za​czę​ły sy​pać na Szan​ghaj grad bomb. – Ja​poń​czy​cy! – za​wo​łał ktoś. – Kryj się! Roz​po​czę​ła się pa​nicz​na i bez​ład​na uciecz​ka. Wie​lu ucie​ka​ją​cych po​my​śla​ło so​bie jed​no i to samo: w chwi​li gdy na Za​cho​dzie, w Eu​ro​pie, Niem​cy ska​pi​tu​lo​wa​ły, tu Ja​po​nia chce za​de​mon​stro​wać, że wciąż jesz​cze pa​nu​je nad sy​tu​acją. Ale dla​cze​go bom​bar​du​ją wła​śnie Szan​ghaj – prze​cież mia​sto jest w ich wła​da​niu? Ucie​ka​ją​cy my​li​li się – sa​mo​lo​ty nie były ja​poń​skie. Były to ame​ry​kań​skie „la​ta​ją​ce for​te​ce”, któ​re star​to​wa​ły ze swo​jej bazy z do​pie​ro co zdo​by​tej Oki​na​wy i w ko​lej​nych na​lo​tach dy​wa​no​wych bom​bar​do​wa​ły Szan​ghaj. Nan​king Road była na ca​łej dłu​go​ści jak ścię​ta no​żem. Pa​da​ją​ce jed​na po dru​giej fa​sa​dy do​mów od​sła​nia​ły jak na te​atral​nej sce​nie sy​pial​nie, kuch​nie, wnę​trza re​stau​ra​cji i re​cep​cji ho​te​lo​wych… Osza​le​li z prze​ra​że​nia lu​dzie bie​ga​li w czar​nym dy​mie, przez pło​mie​nie i wśród wa​lą​cych się ścian, pod ogłu​sza​ją​cym ry​kiem bom​bow​ców. A te le​cia​ły i le​cia​ły – jed​na fala po dru​giej, sys​te​ma​tycz​nie, spo​koj​nie, nie nie​po​ko​jo​ne przez cał​ko​wi​cie za​mil​kłą ja​poń​ską obro​nę prze​ciw​lot​ni​czą. Nie wia​do​mo, co spo​wo​do​wa​ło tę wście​kłość ame​ry​kań​skich pi​lo​tów, czy też może ja​kiś nie​po​zbie​ra​ny do​wód​ca prze​ka​zał im błęd​ne dane, w każ​dym ra​zie swój ostat​ni ła​du​nek zrzu​ci​li oni na Hong​kew, na „we​wnętrz​ne mia​sto”, w samo cen​trum Zony! W tej gę​sto za​sie​dlo​nej dziel​ni​cy za​go​to​wa​ło się od wy​bu​chów, drew​nia​ne i ce​gla​ne le​pian​ki roz​la​ty​wa​ły się na wszyst​kie stro​ny. Po​wie​trze wy​peł​nił dym, kurz, krzy​ki, dzie​cię​cy płacz, a nad tym wszyst​kim uno​sił się rów​no​mier​ny, po​tęż​ny, prze​ra​ża​ją​cy huk ni​sko prze​la​tu​ją​cych sa​mo​lo​tów, nie​raz tak ni​sko, że moż​na było doj​rzeć ich zna​ki roz​po​znaw​cze. Do​pie​ro wte​dy lu​dzie, jesz​cze przed chwi​lą tań​czą​cy wal​ca Nad pięk​nym mo​drym Du​na​jem, po​zna​li całą pa​ra​dok​sal​ną, bez​sen​sow​ną, ab​sur​dal​ną praw​dę: Ame​ry​ka za​bi​ja​ła lu​dzi, któ​rzy na nią cze​ka​li z tak wiel​ką na​dzie​ją! Ra​bin Leo Le​vin wdra​pał się na dach swo​jej im​pro​wi​zo​wa​nej sy​na​go​gi, któ​ry już raz się pa​lił pod​czas ja​poń​skich bom​bar​do​wań, i krzy​czał pro​sto w nie​bo: – Hej, wy tam! Ban​dy​ci, idio​ci! Nie wi​dzi​cie, gdzie lecą wa​sze bom​by? Sły​szy​cie mnie, wy łaj​da​cy? Ale łaj​da​cy nie sły​sze​li. I w ogó​le nie wia​do​mo, by kto​kol​wiek z góry za​uwa​żył małą roz​czo​chra​ną po​stać, wy​ma​chu​ją​cą pię​ścia​mi z da​chu pa​go​dy…

Były dzie​siąt​ki za​bi​tych. Pro​fe​sor Man​del, cały we krwi, z za​ka​sa​ny​mi rę​ka​wa​mi wal​czył o ży​cie ran​nych. Ochot​ni​czo, w mia​rę swo​ich moż​li​wo​ści po​ma​ga​ły mu Ży​dów​ki i za​kon​ni​ce. Dar​to prze​ście​ra​dła i ko​szu​le, bo nie było gazy, nie było ban​da​ży, wy​ko​rzy​sty​wa​no wód​kę ry​żo​wą ze zbu​rzo​nych szyn​ków, rany prze​my​wa​no pi​wem, bo nie było ani środ​ków de​zyn​fek​cyj​nych, ani na​wet prze​go​to​wa​nej wody. W któ​rymś mo​men​cie obok pro​fe​so​ra po​ja​wił się nie​po​strze​że​nie puł​kow​nik ce​sar​skiej służ​by sa​ni​tar​nej, dok​tor Oku​ra. – Przy​sze​dłem po​móc – po​wie​dział po pro​stu i zdjął swo​ją ofi​cer​ską kurt​kę. – Dzię​ku​ję… Ale jak nam pan po​mo​że w tym pie​kle, sko​ro nie mamy ry​wa​no​lu, jo​dy​ny, gazy, ban​da​ży, strzy​ka​wek, ete​ru, ad​re​na​li​ny. Nie mamy nic! – wy​krzyk​nął zde​spe​ro​wa​nym gło​sem pro​fe​sor Man​del. – Wiem – po​wie​dział Ja​poń​czyk. – Wasz ra​bin mnie po​in​for​mo​wał. Bę​dzie​cie mieć. Po nie​dłu​gim cza​sie przed szko​łą po​wszech​ną w Hong​kew, prze​kształ​co​ną w szpi​tal, za​trzy​ma​ła się ka​ret​ka z czer​wo​nym krzy​żem i na​pi​sem po ja​poń​sku i an​giel​sku: „Szan​ghaj​ski szpi​tal woj​sko​wy”. Dwóch ja​poń​skich sa​ni​ta​riu​szy za​czę​ło z niej wy​ła​do​wy​wać kar​to​ny za​wie​ra​ją​ce le​kar​stwa i ma​te​ria​ły opa​trun​ko​we w ilo​ściach, ja​kie się pro​fe​so​ro​wi od lat nie śni​ły. Po​tem na​sta​ła gro​bo​wa ci​sza. Słoń​ce, któ​re świe​ci​ło w tym dniu, dzie​wią​tym dniu maja, już daw​no znik​nę​ło na za​cho​dzie, za​mglo​ne od dymu pło​ną​ce​go Szan​gha​ju. Tym​cza​sem dwóch męż​czyzn – pro​fe​sor, wy​rzu​co​ny z pra​cy w Niem​czech za ży​dow​skie po​cho​dze​nie, i ja​poń​ski puł​kow​nik, przy​by​ły do Hong​kew ze wzglę​du na ludz​kie po​cho​dze​nie – skrwa​wio​nych po łok​cie, da​lej to​czy​ło wal​kę o ży​cie lu​dzi…

Finał symfonii nr 45 Josepha Haydna, zwanej „Pożegnalną” Ada​gio Od tego ma​jo​we​go dnia mi​nę​ło parę mie​się​cy, Szan​ghaj pod​no​sił się z ruin. Tym ra​zem za​kon​ni​ce w por​cie nie gra​ły wal​ca – pod​czas bom​bar​do​wa​nia po​ło​wa ich in​stru​men​tów wy​le​cia​ła w po​wie​trze. Ar​ku​sze nut po​wie​wa​ły ze słu​pów te​le​gra​ficz​nych, wi​sia​ły na ga​łę​ziach drzew, wa​la​ły się pod no​ga​mi pa​sa​że​rów wcho​dzą​cych na trap. Zresz​tą gdy​by na​wet po​zo​sta​ły nie​tknię​te, do ni​cze​go by się nie przy​da​ły. Przy​czy​nę sfor​mu​ło​wa​ła mat​ka An​to​nia, mó​wiąc gniew​nie: „Spró​buj​cie grać na trąb​ce i jed​no​cze​śnie pła​kać!”. Bo mat​ka An​to​nia pła​ka​ła, obej​mu​jąc się z ra​bi​nem. Nie wspo​mnia​ła ani sło​wem o cią​żą​cym na niej dłu​gu: win​na mu była osiem zia​ren fa​so​li za prze​klę​tą ka​re​tę dzie​sią​tek, któ​rą ten spry​ciarz Leo Le​vin za​ser​wo​wał jej w ostat​niej chwi​li. Lu​dzie wcho​dzi​li i wcho​dzi​li bez koń​ca po tra​pie pro​wa​dzą​cym na ogrom​ny sta​tek trans​oce​anicz​ny. Był szó​sty z ko​lei. Szó​sty i jak na ra​zie ostat​ni rejs do Eu​ro​py. Opar​ty o re​ling The​odor We​iss​berg pa​trzył w górę nur​tu wiel​kiej rze​ki Jang​cy – tam, gdzie w przed​wie​czor​nej mgieł​ce ma​ja​czy​ły za​ry​sy Hong​kew. Po​tem od​wró​cił się i rzu​cił wzro​kiem na po​tęż​ną syl​wet​kę Szan​gha​ju. Gdzieś tam, za Nan​tao, był nie​miec​ki cmen​tarz. Tam też był grób śpie​wacz​ki Eli​sa​beth Mül​ler-We​iss​berg, któ​ra przy​je​cha​ła tu, choć mo​gła nie przy​jeż​dżać. Te​raz po​zo​sta​wa​ła na za​wsze w Szan​gha​ju, zga​siw​szy swo​ją świe​cę i ci​cho opu​ściw​szy ży​cie. Nie od​czu​wał ra​do​ści, że opusz​cza to prze​klę​te miej​sce – Hong​kew. Obej​mo​wał go ra​czej smu​tek, że część jego ży​cia, bar​dzo waż​na część, wy​peł​nio​na obec​no​ścią uko​cha​nej oso​by, po​zo​sta​je tu​taj, w Szan​gha​ju. Być może wła​śnie dla​te​go, być może z ra​cji nie​od​gad​nio​nej lo​gi​ki du​szy za​czął się przy​wią​zy​wać do tego ogrom​ne​go, za​gma​twa​ne​go, sza​lo​ne​go, okrut​ne​go mia​sta. Po​wo​dy nie​na​wi​ści ła​two po​znać, z przy​wią​za​niem i mi​ło​ścią jest znacz​nie trud​niej. Pro​fe​sor Man​del po​szu​kał wzro​kiem swo​je​go ja​poń​skie​go ko​le​gi, ale nie do​strzegł go wśród od​pro​wa​dza​ją​cych. Bo i nie mógł do​strzec – puł​kow​nik Hi​ro​shi Oku​ra był w tym mo​men​cie w opu​sto​sza​łym „we​wnętrz​nym mie​ście”, na ży​dow​skim cmen​ta​rzu, gdzie wła​śnie po​ło​żył wiel​ki bu​kiet her​ba​cia​nych róż na gro​bie Hil​dy Braun. Przez chwi​lę stał nad nim w mil​cze​niu, po czym ru​szył opu​sto​sza​ły​mi ulicz​ka​mi obok mo​stu, tam gdzie do nie​daw​na była li​nia roz​gra​ni​cza​ją​ca krę​gi po​ni​że​nia. Gdy zszedł do por​tu, wiel​ki sta​tek już się od​da​lał – bia​ły, z ty​sią​ca​mi czar​nych punk​ci​ków wy​peł​nia​ją​cych wszyst​kie jego po​kła​dy. Na przy​sta​ni nie było już ani za​kon​nic, ani żad​nych in​nych że​gna​ją​cych. Puł​kow​nik po​sie​dział chwi​lę na ław​ce, pa​trząc w za​my​śle​niu na sta​tek, któ​ry trzy​krot​nie po​zdro​wił mia​sto po​że​gnal​nym ry​kiem sy​re​ny, za​nim skrył się za za​krę​tem rze​ki. Po​tem roz​wi​-

nął po​gnie​cio​ną de​pe​szę, któ​rą ści​skał w gar​ści, prze​czy​tał zna​ny już na pa​mięć tekst i ro​ze​śmiał się. W tych cha​otycz​nych dniach klę​ski te​le​gram le​żał nie wia​do​mo jak dłu​go na szan​ghaj​skiej po​czcie głów​nej i do​pie​ro dzi​siaj ktoś mu go prze​ka​zał. Mi​ni​ster​stwo w To​kio wzy​wa​ło go do nie​zwłocz​ne​go sta​wie​nia się ce​lem zło​że​nia ra​por​tu. Sa​ney​oshi-san przed po​peł​nie​niem ha​ra​ki​ri do koń​ca wy​ko​nał swój obo​wią​zek. Dok​tor Oku​ra nie miał do nie​go pre​ten​sji o ten do​nos; ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi nie był po​zba​wio​ny po​czu​cia ho​no​ru i god​no​ści, zgi​nął jak sa​mu​raj, jak praw​dzi​wy po​to​mek sa​mu​ra​jów, wbi​ja​jąc so​bie ry​tu​al​nie w brzuch miecz odzie​dzi​czo​ny po przod​kach. A ci w To​kio byli na​praw​dę śmiesz​ni ze swo​ją de​pe​szą! Mimo Hi​ro​si​my i Na​ga​sa​ki, mimo klę​ski i pod​pi​sa​nej na po​kła​dzie okrę​tu „Mis​so​uri” ka​pi​tu​la​cji tam​tej​si urzęd​ni​cy w dal​szym cią​gu su​mien​nie, po ja​poń​sku, do ostat​niej chwi​li wy​ko​ny​wa​li swo​je obo​wiąz​ki. Przy​po​mi​na​ło to pa​znok​cie zmar​łych, któ​re ro​sną jesz​cze dłu​go po ich śmier​ci! Czy puł​kow​nik Oku​ra po​no​sił winę za wszyst​ko, co się wy​da​rzy​ło pod​czas tej po​twor​nej woj​ny? Za to, co ka​pi​tan Ma​sa​aki Sa​ney​oshi zro​bił Hil​dzie? Za szpi​tal w Kwan​gju, gdzie, mil​cząc, le​czył ko​re​ań​skie dziew​czę​ta siłą osa​dzo​ne w do​mach pu​blicz​nych dla ja​poń​skich żoł​nie​rzy? Za swo​je sa​mot​ne wie​czo​ry, wy​peł​nio​ne pi​sa​niem sub​tel​nych wier​szy ha​iku, pod​czas gdy tuż obok, w ko​sza​rach, całe puł​ki tra​to​wa​ły cia​ła tych nie​szczę​snych dziew​cząt? Tak so​bie my​ślał puł​kow​nik, nie od​ry​wa​jąc wzro​ku od te​le​gra​mu. Wina Hi​ro​shie​go Oku​ry była mała, zu​peł​nie ma​lut​ka, po​dob​nie jak wina każ​de​go z jego ro​da​ków – zwy​czaj​nych, przy​zwo​itych, po​rząd​nych Ja​poń​czy​ków. Mi​lio​ny ma​łych win, skła​da​ją​cych się z prze​mil​czeń, obo​jęt​no​ści, po​słu​szeń​stwa, mi​tów na te​mat żoł​nier​skie​go ho​no​ru… Te​raz każ​dy po​wi​nien wziąć swój nie​wiel​ki udział w po​ku​cie po to, by od​ku​pić wiel​ką hi​sto​rycz​ną winę oj​czy​zny. Wscho​dzą​ce słoń​ce na​le​ży ob​myć i oczy​ścić z grze​chów, by mo​gło ono da​lej wscho​dzić… Bo​so​no​gi węd​karz, sie​dzą​cy na koń​cu mola, usły​szał wśród krzy​ku kor​mo​ra​nów coś jak da​le​ki su​chy trzask ła​ma​nej de​ski. Ro​zej​rzał się, ale nie zo​ba​czył nic szcze​gól​ne​go – tam​ten ja​poń​ski ofi​cer bez na​ra​mien​ni​ków wciąż tak samo sie​dział na ław​ce przy brze​gu rze​ki. Z tej od​le​gło​ści nie było wi​dać rany na jego skro​ni. W Szan​gha​ju był to ostat​ni wy​strzał dru​giej woj​ny świa​to​wej.

W po​sta​ci Wład​ka au​tor wy​ko​rzy​stał ele​men​ty ży​cia i lo​sów trzech Buł​ga​rów: Iwa​na Wi​na​ro​wa, po​rucz​ni​ka Chri​sto Bo​ewa i Iwa​na Ka​ra​iwa​no​wa. Po roz​gro​mie​niu po​wsta​nia an​ty​fa​szy​stow​skie​go w Buł​ga​rii w 1923 roku wy​emi​gro​wa​li oni i od​da​li się do dys​po​zy​cji wy​wia​du ra​dziec​kie​go. Wi​na​row i Boew w róż​nym cza​sie dzia​ła​li w kil​ku kra​jach Eu​ro​py i w Chi​nach; Ka​ra​iwa​now re​ali​zo​wał taj​ne mi​sje w Szan​gha​ju, Ja​po​nii i w Afry​ce. Po za​koń​cze​niu dru​giej woj​ny świa​to​wej Iwan Wi​na​row otrzy​mał w no​wej Buł​ga​rii sto​pień ge​ne​ra​ła, a Chri​sto Boew or​ga​ni​zo​wał buł​gar​ski wy​wiad woj​sko​wy i za​koń​czył swo​ją ka​rie​rę jako am​ba​sa​dor Buł​ga​rii w To​kio. Po​stać Ka​ra​iwa​no​wa do dziś jest okry​ta ta​jem​ni​cą. Hil​da Braun nosi rysy dwóch swo​ich ro​da​czek: Lu​izy Kla​as i Jo​se​phy En​gel​berg. Puł​kow​nik Oku​ra to puł​kow​nik Oku​ra, ka​pi​tan Sa​ney​oshi z Kem​pe​itai to ka​pi​tan Sa​ney​oshi z Kem​pe​itai, po​dob​nie jak „ży​dow​ski król” Go – w rze​czy​wi​sto​ści też Go. Byli więź​nio​wie obo​zu w Da​chau pa​mię​ta​ją SS-Schar​füh​re​ra Han​sa Ste​in​bren​ne​ra. Praw​dzi​we na​zwi​sko Cheng Su​jin​ga brzmi Chan. Chan zo​stał w rze​czy​wi​sto​ści za​bi​ty. W tej bi​twie pa​dło jed​nak tak wie​lu od​waż​nych męż​czyzn i ko​biet, że au​tor po​ża​ło​wał go i zo​sta​wił, cięż​ko ran​ne​go, pod opie​ką sta​re​go Wu La​ojia​na. Kle​in​bau​er, a tak​że wszy​scy inni bo​ha​te​ro​wie no​szą​cy w książ​ce rze​czy​wi​ste lub zmie​nio​ne z po​wo​dów oso​bi​stych na​zwi​ska, są tak samo praw​dzi​wi, jak praw​dzi​wa jest prze​czy​ta​na wła​śnie przez was opo​wieść. Au​tor

{1} „Wszyst​ko jest w po​rząd​ku, pani mar​ki​zo…” – koń​co​wy frag​ment zwro​tek po​pu​lar​nej wów​czas pio​sen​ki, w któ​rej słu​żą​cy te​le​fo​nicz​nie in​for​mu​ją mar​ki​zę o ko​lej​nych ka​ta​stro​fach do​ty​czą​cych jej do​byt​ku (przyp. red.). {2} W ma​łej cu​kier​ni /sie​dzie​li​śmy we dwo​je/ ma​rząc o szczę​ściu (przyp. tłum.). {3} Bi​blia Ty​siąc​le​cia, Rt 1:16-17 (przyp. tłum.). {4} Bar​dzo nam przy​kro (fr.). {5} „Nad​szedł dzień chwa​ły” – frag​ment Mar​sy​lian​k i. {6} Po​cze​kać i na​pić się her​ba​ty (niem.), w zna​cze​niu: po​ży​je​my, zo​ba​czy​my.