Asimov Isaac 04 Roboty i imperium

ISAAC ASIMOV

ROBOTY I IMPERIUM TYTUŁ ORYGINAŁU: ROBOTS AND EMPIRE PRZEŁOŻYŁA PAULINA BRAITER–ZIEMKIEWICZ

Dla Robyn i Michaela, oby nadal cieszyli się latami szczęścia, wędrując razem po drogach życia.

HISTORIA CYKLU POWIEŚCI O ROBOTACH Mój pisarski romans z robotami zaczął się dziesiątego maja 1939 roku, ale jako czytelnik science fiction zakochałem się w nich dużo wcześniej. W roku 1939 roboty w literaturze science fiction nie były niczym nowym. Mechaniczne istoty ludzkie spotykamy już w starożytnych i średniowiecznych mitach i legendach, lecz słowo „robot” po raz pierwszy pojawiło się w sztuce Karola Čapka zatytułowanej R.U.R. Premiera przedstawienia odbyła się w Czechosłowacji w roku 1921, ale utwór szybko doczekał się tłumaczeń na wiele języków. R.U.R. to skrót od „roboty uniwersalne Rossuma”. Rossum, angielski przemysłowiec, produkuje sztuczne istoty ludzkie po to, by zastępowały w pracy człowieka, który teraz, wolny już od wszelkiego przymusu, może oddać się wyłącznie twórczości. (W języku czeskim słowo „robot” oznacza „pracę przymusową”). Mimo najlepszych intencji Rossuma wszystko poszło nie tak, jak zaplanował: roboty wznieciły rebelię i zaczęły niszczyć gatunek ludzki. Nie jest zapewne rzeczą zaskakującą, że według pojęć roku 1921 postęp techniczny musi doprowadzić do powszechnej katastrofy. Pamiętajmy, że skończyła się właśnie pierwsza wojna światowa, w której czołgi, samoloty i gazy bojowe ukazały ludzkości „ciemną stronę mocy”, by użyć określenia z Gwiezdnych wojen. R.U.R. stanowi rozszerzenie ponurej wizji przedstawionej w jeszcze słynniejszym bodaj Frankensteinie, gdzie stworzenie nowego rodzaju sztucznej istoty ludzkiej kończy się katastrofą, choć nie na tak globalną skalę jak w sztuce Ćapka. Za przykładem tych dwóch dzieł literatura lat dwudziestych i trzydziestych nieodmiennie ukazywała roboty jako niebezpieczne maszyny, niszczące ostatecznie swoich stwórców. Moralne przesłanie tych utworów przypominało raz po raz, że „istnieją rzeczy, po które nie powinien sięgać umysł człowieka”. Ja jednak już jako młodzieniec nie mogłem pogodzić się z myślą,, że jeśli wiedza stanowi zagrożenie, alternatywą jest ignorancja. Zawsze’ uważałem, że rozwiązaniem musi być mądrość. Nie należy unikać niebezpieczeństwa. Trzeba tylko nauczyć się nim sterować. Jest to zresztą podstawowe wyzwanie dla człowieka, odkąd pewna grupa naczelnych przekształciła się w ludzi. Każdy postęp techniczny niesie ze sobą zagrożenie. Ogień był niebezpieczny od początku, podobnie (jeśli nie bardziej) — mowa; jedno i drugie jest groźne do dzisiaj, ale bez nich człowiek nie byłby człowiekiem. Tak czy owak, sam nie wiem dlaczego, opowiadania o robotach, które czytałem, nie satysfakcjonowały mnie; czekałem na coś lepszego, I znalazłem — w grudniu 1938 roku na łamach Astounding Science Fiction. Wydrukowano tam opowiadanie Lestera del Reya zatytułowane Helen O’Loy. Autor z ogromną sympatią odnosi się do występującej w utworze postaci robota. Było to chyba dopiero drugie opowiadanie tego pisarza, ale na zawsze już zostałem zagorzałym miłośnikiem del Reya. (Proszę, niech nikt mu o tym nie mówi. On nie może się dowiedzieć). Miesiąc później, w styczniu 1939 roku, w magazynie Amazing Stories również Eando Binder w opowiadaniu I, Robot pokazał nader sympatycznego robota. Utwór ten, choć znacznie odbiegał klasą od poprzedniej historii, znów niebywale mnie poruszył. Czułem niejasno, że i ja pragnę

napisać opowiadanie, w którym roboty przedstawione byłyby jako istoty miłe, dobre i przyjazne. I tak oto dziesiątego maja 1939 roku rozpocząłem pracę. Trwało to aż dwa tygodnie; w tamtych latach pisanie opowiadań zajmowało mi sporo czasu. Stworzoną historię zatytułowałem Robbie, a traktowała ona o robocie–niańce, który bardzo kochał powierzonego jego opiece chłopca, ale w matce dziecka budził lęk. Fred Pohl (liczył sobie wówczas również dziewiętnaście lat i do dnia dzisiejszego ostro ze mną rywalizuje) okazał się mądrzejszy ode mnie. Przeczytawszy Robbiego oświadczył, że John Campbell, wszechwładny wydawca Astounding, nie przyjmie tego opowiadania, ponieważ zbyt przypomina ono Helen O’Loy. Miał rację. Campbell odrzucił je z tego właśnie powodu. Niemniej, kiedy w jakiś, czas potem Fred został wydawcą dwóch nowych magazynów, dwudziestego piątego marca 1940 roku wziął ode mnie Robbiego. Opowiadanie ukazało się drukiem w tym samym roku w numerze wrześniowym czasopisma Super Science Stories, pod zmienionym tytułem Strange Playfellow (Fred miał okropny zwyczaj zmieniania tytułów — prawie zawsze na gorsze. Opowiadanie to ukazywało się potem wielokrotnie drukiem, ale zawsze już pod oryginalnym tytułem). W tamtych latach jednak sprzedawanie opowiadań komuś innemu niż Campbell niezbyt mnie interesowało, więc spróbowałem napisać kolejne dziełko. Najpierw przedyskutowałem pomysł z samym Campbellem. Chciałem mieć pewność, że jeśli nawet odrzuci moje opowiadanie, to zrobi to wyłącznie ze względu na jego niedoskonałość literacką. Napisałem Reason, w którym robot miał — by tak rzec — własną religię. Campbell zakupił ten utwór dwudziestego drugiego listopada 1940 roku i wydrukował go w swoim magazynie w kwietniu 1941 roku. Było to już trzecie opowiadanie, które Campbell ode mnie kupił — a pierwsze, które wziął w takiej formie, w jakiej zostało napisane, nie żądając zmian i poprawek. Fakt ów tak wbił mnie w dumę, że napisałem trzecie opowiadanie o robotach, tym razem o robocie, który potrafił czytać ludzkie myśli. Zatytułowałem je Liar! Campbell również je kupił i opublikował w maju 1941 roku. Tak więc w dwóch kolejnych numerach Astounding miałem dwa swoje opowiadania o robotach. Nie zamierzałem na tym poprzestać. Miałem pomysł na całą serię. Ponadto wymyśliłem coś jeszcze. Dwudziestego trzeciego grudnia 1940 roku, podczas dyskusji z Campbellem o pomyśle czytającego w ludzkich myślach robota, rozmowa zeszła na problem praw rządzących ich zachowaniem. Uważałem, że roboty są urządzeniami mechanicznymi, które mają wbudowane systemy zabezpieczające. Zaczęliśmy się zastanawiać, w jakim kształcie słownym można by to wyrazić — i tak narodziły się Trzy Prawa Robotyki. Najpierw dokładnie sformułowałem owe Trzy Prawa i zacytowałem je w moim czwartym opowiadaniu zatytułowanym Runaround. Ukazało się ono drukiem w maju 1942 roku na łamach Astounding, a tekst samych Praw pojawił się na stronie setnej. Specjalnie o to zadbałem, tam bowiem po raz pierwszy w historii świata, o ile się orientuję, padło słowo „robotyka”. W latach czterdziestych napisałem dla Astounding cztery dalsze opowiadania: Catch That Rabbit, Escape (tutaj Campbell zmienił tytuł na Paradoxical Escape, ponieważ przed dwoma laty opublikował już inne opowiadanie pod tytułem Escape), Evidence oraz The Entable Conflict. Ukazały się one kolejno na łamach Astounding w lutym 1944 roku, w sierpniu 1945, we wrześniu 1946 i w czerwcu 1950 roku. Od 1950 najpoważniejsze wydawnictwa, głównie Doubleday and Company, zaczęły publikować fantastykę naukową w twardej oprawie. W styczniu tego roku Doubleday wydało moją pierwszą książkę, powieść pt. Kamyk na niebie, a ja w pocie czoła pracowałem już nad następną. Fredowi Pohlowi, który przez jakiś czas był moim agentem, przyszło do głowy, że mógłbym wydać w jednej książce moje opowiadania o robotach. Doubleday wprawdzie nie było zainteresowane zbiorem opowiadań, ale pomysł podchwyciło żywo niewielkie wydawnictwo Gnomę Press.

Ósmego czerwca 1950 roku wręczyłem im maszynopisy opowiadań zebranych pod wspólnym tytułem Mind and Iron. Wydawca pokręcił głową. — Nazwijmy to I, Robot — powiedział. — Nie możemy — odparłem. — Przed dziesięciu laty tak właśnie zatytułował swoje opowiadanie Eando Binder. — A kogo to obchodzi? — odparł wydawca (przytaczam łagodną wersję tego, co naprawdę powiedział), więc dość niechętnie wyraziłem zgodę na zmianę tytułu sugerowaną przez Gnomę Press. I, Robot ukazała się pod sam koniec roku 1950, jako druga książka w moim dorobku pisarskim. Składała się z ośmiu opowiadań o robotach drukowanych przedtem w Astounding, ale ułożonych w innej kolejności, tak że stanowiły pewien logiczny ciąg. Ponadto włączyłem do zbioru moje pierwsze opowiadanie, Robbie, ponieważ — mimo że Campbell je odrzucił — darzyłem je wielkim sentymentem. W latach czterdziestych napisałem wprawdzie jeszcze trzy inne opowieści z cyklu robotów, które Campbell bądź odrzucił, bądź ich w ogóle nie widział, ale nie pasowały one logicznie do innych opowiadań i nie weszły do zbioru I, Robot. Utwory te oraz inne opowiadania o robotach, napisane w ciągu dziesięciu lat po książkowym wydaniu I, Robot, znalazły się w zbiorze The Complete Robot, opublikowanym przez Doubleday w roku 1982. Książka nie zrobiła furory na rynku księgarskim, niemniej rok po roku sprzedawała się stale, choć powoli. Po pięciu latach wydała ją również brytyjska firma Armed Force, w tańszej twardej oprawie. I, Robot pojawił się również w wersji niemieckiej (moja pierwsza publikacja obcojęzyczna), a w roku 1956 doczekał się nawet paperbacku w New American Library. Jedynym moim zmartwieniem było Gnomę Press, które dogorywało i nie przekazywało mi półrocznych rozliczeń, nie mówiąc już o honorariach. Podobnie zresztą miała się rzecz z trzema książkami z cyklu „Fundacja”, wydanymi w tej firmie. W roku 1961 Doubleday widząc, że Gnomę Press nie ma szans na przetrwanie, przejęło od nich prawa do I, Robot (i książek z cyklu „Fundacja”) — Od tej chwili pozycje te zaczęły funkcjonować o wiele lepiej. I, Robot do dzisiaj ma dodruki. A to już przecież trzydzieści trzy lata. W roku 1981 prawa do tej książki zakupili producenci filmowi, ale jak dotąd nie doczekała się ekranizacji. Doczekała się natomiast tłumaczeń; o ile wiem — na osiemnaście języków, w tym na rosyjski i hebrajski. Ale zbyt wyprzedziłem rozwój wydarzeń. Wróćmy do roku 1952, kiedy to I, Robot jako publikacja Gnomę Press z trudem przepychała się do przodu, a ja nie miałem realnych widoków na sukces. Wtedy to pojawiły się nowe, najwyższej próby czasopisma z gatunku science fiction, a wraz z nimi przyszedł prawdziwy boom w tej dziedzinie. W roku 1949 zaczął się ukazywać The Magazine of Fantasy and Science Fiction, a w 1950 — Galaxy Science Fiction. Tym samym John Campbell stracił swój monopol i w ten sposób zakończył się „złoty wiek” lat czterdziestych. Z uczuciem pewnej ulgi zacząłem pisywać dla Horace’a Gołda, wydawcy Galaxy. Przez ostatnie osiem lat pracowałem wyłącznie dla Campbella i czułem, że zbyt jestem związany z jednym tylko wydawcą. Gdyby mu się coś przytrafiło, w równym stopniu dotknęłoby to mnie. Kiedy więc Gold zaczął kupować moje utwory, bardzo się uspokoiłem. Gold wydrukował w odcinkach moją drugą powieść, Gwiazdy jak pył, choć zmienił tytuł na Tyrann, który w moim przekonaniu brzmiał okropnie. Ale Gold nie był jedynym człowiekiem, dla którego pisałem. Jedno opowiadanie o robotach sprzedałem Howardowi Browne’owi, który wydawał Amazing w tym krótkim okresie, kiedy pismo starało się utrzymywać wysoki poziom. Utwór ów, zatytułowany Satisfaction Guaranteed, ukazał się w roku 1951 w kwietniowym numerze tego magazynu.

Był to jednak wyjątek. Nie chciałem już więcej pisać opowiadań o robotach. Zbiór I, Robot stanowił naturalne zakończenie pewnego etapu mojej literackiej kariery. Zająłem się innymi sprawami. Gold, który drukował już w odcinkach jedną moją powieść, koniecznie chciał opublikować następną, zwłaszcza kiedy najnowszą książkę Prądy przestrzeni wziął do druku w odcinkach Campbell. Dziewiętnastego kwietnia 1952 roku dyskutowałem z Goldem pomysł mojej nowej powieści, która miałaby ukazać się w Galaxy. Wydawca doradzał powieść o robotach, aleja zdecydowanie odmówiłem. O robotach pisywałem jedynie opowiadania, i miałem poważne wątpliwości, czy udałoby mi się sklecić na ten temat sensowną powieść. — Ależ poradzisz sobie — kusił Gold. — Co myślisz o przeludnionym świecie, w którym pracę ludzi wykonują roboty? — Zbyt przygnębiające — odparłem. — Nie jestem przekonany, czy mam chęć pisać ciężką, socjologiczną powieść. — Więc zrób to po swojemu. Lubisz kryminały. Wymyśl więc morderstwo w tym przeludnionym świecie, wymyśl detektywa, który ma rozwiązać zagadkę, a za partnera daj mu robota. Jeśli detektyw nie podoła zadaniu, zastąpi go robot. To był celny strzał. Campbell mawiał często, że kryminalne opowiadanie science fiction jest sprzecznością samą w sobie; w razie kłopotów detektyw może nieuczciwie wykorzystywać wymyślane na poczekaniu wynalazki techniczne, co stanowiłoby nadużycie wobec czytelnika. Zasiadłem zatem do pisania klasycznego kryminału, który nie byłby takim nadużyciem, a zarazem byłby typowym utworem science fiction. W ten sposób powstała powieść Pozytonowy detektyw. Ukazała się drukiem w trzech kolejnych numerach Galaxy: w październiku, listopadzie i grudniu 1953 roku. W roku następnym wydrukowało ją wydawnictwo Doubleday jako moją jedenastą książkę. Bez wątpienia Pozytonowy detektyw okazał się książką, która po dziś dzień stanowi mój największy sukces. Sprzedawała się lepiej niż inne, wcześniejsze, od czytelników napływały niezwykle serdeczne listy, no i w Doubleday uśmiechano się do mnie tak ciepło jak nigdy dotąd. Do tej pory, zanim podpisali ze mną kontrakt, żądali szkiców poszczególnych rozdziałów; teraz wystarczało im już tylko moje zapewnienie, że pracuję nad kolejną książką. Pozytonowy detektyw odniósł sukces tak ogromny, że nieuniknione okazało się napisanie jego drugiej części. Podejrzewam, że gdybym nie zaczął już pisać prac popularnonaukowych, co sprawiało mi wielką frajdę, zabrałbym się za to natychmiast. Ostatecznie do Nagiego słońca zasiadłem dopiero w październiku 1955 roku. Kiedy jednak już się zmobilizowałem, pisanie szło mi jak z płatka. Utwór stanowił jakby przeciwwagę poprzedniej książki. Akcja Pozy tonowego detektywa rozgrywa się na Ziemi, gdzie żyje wiele istot ludzkich i nieliczne roboty. Nagie słońce dzieje się na Solarii, w świecie, gdzie jest mnóstwo robotów, a ludzi niewielu. Co więcej, choć zasadniczo w swojej twórczości unikałem wątków romansowych, w Nagim Słońcu zdecydowałem się taki motyw pomieścić. Byłem bardzo zadowolony z tej powieści i w głębi duszy uważałem ją nawet za lepszą od Pozytonowego detektywa, ale na dobrą sprawę nie wiedziałem, co z nią zrobić. Do Campbella, który zajął się dziwaczną pseudonauką zwaną dianetyką, latającymi talerzami, psioniką i innymi wątpliwej wartości sprawami, trochę się zraziłem. Z drugiej jednak strony zbyt wiele mu zawdzięczałem i dręczyły mnie wyrzuty sumienia, ze tak bezceremonialnie związałem się z Goldem, który wydrukował w odcinkach już dwie moje powieści. Ale z narodzinami Nagiego słońca Gold nie miał nic wspólnego, mogłem więc dysponować tą powieścią wedle własnej woli. Zaproponowałem ją zatem Campbellowi, który nie namyślał się ani chwili. Ukazała się w trzech odcinkach w Astounding w roku 1956, w numerach październikowym, listopadowym i

grudniowym. Campbell tym razem nie próbował już zmieniać tytułu. W roku 1957 powieść ukazała się w Doubleday jako moja dwudziesta książka. Zrobiła taką samą karierę (jeśli nie większą) jak Pozytonowy detektyw i wydawnictwo Doubleday oświadczyło, że nie mogę na tych dwóch powieściach poprzestać. Powinienem napisać trzecią, tworząc tym samym trylogię, podobnie jak trylogię tworzyły moje wcześniejsze powieści z cyklu „Fundacja”. W pełni się z wydawnictwem zgadzałem. Miałem ogólny pomysł fabuły i wymyśliłem nawet tytuł — The Bounds of Infinity. W lipcu 1958 roku wyjechałem z rodziną na trzy tygodnie nad morze, do Marshfield w stanie Massachusetts. Planowałem napisać tam większą część powieści. Akcję umieściłem na Aurorze, gdzie relacja ludzie — roboty nie przechyla się ani na korzyść człowieka, jak w Pozytonowym detektywie, ani na korzyść robota, jak w powieści Nagie słońce. Co więcej, miałem zamiar rozbudować wątek miłosny. Tak to sobie wykombinowałem — ale coś nie wypaliło. W latach pięćdziesiątych coraz bardziej wciągało mnie pisanie książek popularnonaukowych i dlatego po raz pierwszy w swojej karierze zacząłem tworzyć coś, co pozbawione było iskry bożej. Po napisaniu czterech rozdziałów zniechęciłem się i zarzuciłem pomysł. Zdawałem sobie jasno sprawę, że nie podołam wątkowi romansowemu i nie zdołam stosownie wyważyć relacji człowiek–robot. I tak już zostało. Minęło dwadzieścia pięć lat. Zarówno Pozytonowy detektyw jak i Nagie słońce nieustannie były wznawiane. Obie powieści pojawiły się na rynku razem pod tytułem The Robot Novels; ukazały się również łącznie z niektórymi moimi opowiadaniami w tomie zatytułowanym The Rest of Robots. Poza tym zarówno Pozytonowy detektyw jak i Nagie słońce doczekały się licznych wydań kieszonkowych. Tak więc przez dwadzieścia pięć lat czytelnicy nie stracili z nimi kontaktu i mam nadzieję, że przyniosły im one wiele radości. Mnóstwo osób pisało do mnie domagając się trzeciej powieści o robotach. Na zjazdach pytano mnie o nią wprost. Nigdy jeszcze tak usilnie nie nakłaniano mnie do napisania czegokolwiek (może z wyjątkiem czwartej powieści z cyklu „Fundacja”). Jeśli ktoś pytał mnie, czy zamierzam napisać trzecią powieść o robotach, nieodmiennie odpowiadałem: „Tak, kiedyś zabiorę się za nią, więc módlcie się, żebym żył jak najdłużej”. Ja również — nie wiem dlaczego — czułem, że powinienem napisać tę powieść, ale lata mijały, a we mnie rosła pewność, że nie potrafię tego dokonać, i umacniałem się w smutnym przeświadczeniu, że trzecia powieść nigdy się nie narodzi. A jednak w marcu 1983 roku przedstawiłem wydawnictwu Doubleday „długo oczekiwaną” trzecią powieść z cyklu „Roboty”. Nosi ona tytuł Roboty z planety świtu i nie ma nic wspólnego z nieszczęsną próbą z 1958 roku.* Isaac Asimov Nowy Jork

CZĘŚĆ I AURORA 1. POTOMEK Gladia pomacała ogrodową leżankę, żeby sprawdzić, czy nie jest zbyt wilgotna, i usiadła. Dotknięcie guzika sprawiło, że spoczęła w pozycji półleżącej, a naciśnięcie drugiego uruchomiło pole diamagnetyczne i dało jej, jak zwykle, poczucie rozluźnienia. Dlaczego nie? Spoczywała przecież centymetr nad powierzchnią. Była ciepła i przyjemna noc, z rodzaju najpiękniejszych na planecie Aurorze — pachnąca i pełna światła gwiazd. Ze smutkiem przyglądała się licznym iskierkom, tworzącym wzory na niebie. Iskierkom tym jaśniejszym, że kazała przygasić światła domu. Zastanawiała się, jak to się stało, że nigdy nie poznała nazw gwiazd i przez dwadzieścia trzy dekady własnego życia nie nauczyła się rozpoznawać, która jest która. Jedną z nich obiegała jej rodzinna planeta Solaria. Gwiazdę, którą przez trzy pierwsze dekady życia nazywała słońcem. Kiedyś Gladię nazywano Gladia Solaria — wtedy gdy przybyła na Aurorę dwadzieścia dekad temu, dwieście standardowych lat galaktycznych. Było to niezbyt miłe podkreślanie jej obcego miejsca urodzenia. Miesiąc temu minęło dwustulecie osiedlenia się Gladii na tej planecie, ale przemilczała tę rocznicę, bo prawdę mówiąc nie bardzo chciała o tym pamiętać. Przedtem, na Solarii, nazywała się Gladia Delmarre. Poczuła zażenowanie: Prawie zapomniała to nazwisko. Czy dlatego, że minęło już tyle czasu? Czy raczej starała się go nie pamiętać? Przez te wszystkie lata nie tęskniła za Solarią. A teraz? Czy dlatego, iż nagle uświadomiła sobie, że ją przeżyła? Planeta opustoszała, pozostała po niej tylko pamięć, a ona wciąż żyła? Czyżby dlatego za nią tęskniła? Zmarszczyła brwi. Nie, nie brakowało jej Solarii. Nie tęskniła za nią i nie chciała tam wracać. Pozostało tylko dziwne uczucie, jakby umarła część jej samej. Solaria! Ostatnia z zasiedlonych planet Przestrzeniowców, ostatnia, z której uczyniono dom ludzkości. I być może jakieś dziwne prawo symetrii sprawiło, że była pierwszą, która została opuszczona. Pierwszą? Czyżby miało to oznaczać, że potem będzie druga i trzecia, i następne? Gladia poczuła, że jej smutek się pogłębia. Niektórzy istotnie uważali podobne obawy za uzasadnione. Jeśli tak, to Aurora, jej nowy dom, niegdyś zasiedlona jako pierwsza, dzięki temu samemu prawu symetrii będzie ostatnią, która zginie. W najgorszym razie prawdopodobnie nie stanie się to za jej życia. Ponownie spojrzała w niebo. Nie miała pojęcia, które z tych światełek oznaczało słońce Solarii. Wypatrywała wśród jaśniejszych, ale i ich były setki. Wyciągnęła rękę i uczyniła coś, co na własny użytek nazwała „wezwaniem Daneela”. To, że było ciemno, nie miało najmniejszego znaczenia. Robot Daneel Olivaw pojawił się przy niej natychmiast. Ktoś, kto znałby go nieco dłużej niż dwadzieścia dekad, od czasu kiedy został skonstruowany przez Hana Fastolfe’a, nie zauważyłby żadnych istotnych zmian w jego wyglądzie. Ta sama szeroka twarz o wydatnych kościach policzkowych, krótkie, zaczesane do tyłu brązowe włosy, niebieskie oczy, ta sama szczupła doskonała figura wyglądała jak zawsze młodzieńczo. — Czy mogę być w czymś pomocny, pani Gladio? — spytał swym pozbawionym emocji głosem. — Tak, Daneelu. Która z tych gwiazd jest słońcem Solarii? Daneel nawet nie spojrzał w niebo.

— Żadna, pani Gladio. O tej porze roku słońce Solarii nie wschodzi przed trzecią dwadzieścia w nocy. — Naprawdę? — Gladia była rozczarowana. Sądziła, że interesująca ją gwiazda przez cały czas znajduje się w zasięgu wzroku. Oczywiście, że wschodziły i zachodziły o różnych porach. Przynajmniej tyle wiedziała. — A zatem patrzyłam na coś, czego nie ma. — O ile dobrze wnioskuję z ludzkiego zachowania — powiedział Daneel pocieszająco — gwiazdy są tak samo piękne bez względu na to, czy jedna konkretna jest widoczna, czy nie. — Nie wątpię — odparła Gladia i z trzaskiem podniosła oparcie do pionu. — Wprawdzie zależało mi właśnie na słońcu Solarii, ale nie aż tak, żeby siedzieć tutaj do dwadzieścia po trzeciej. — Nawet gdyby pani to zrobiła — stwierdził Daneel — i tak potrzebowałaby pani lunety. — Lunety? — Ta gwiazda nie jest zbyt dobrze widoczna gołym okiem, pani Gladio. — Coraz lepiej! — Strzepnęła dłonią spodnie. — Powinnam była najpierw poradzić się ciebie, Daneelu. Każdy znający Gladię sprzed dwudziestu dekad, kiedy po raz pierwszy przyjechała na Aurorę, zauważyłby zmiany. W odróżnieniu od Daneela była tylko człowiekiem. Wciąż miała sto pięćdziesiąt pięć centymetrów wzrostu, prawie o dziesięć mniej niż wynosił ideał kobiety Przestrzeniowców. Starannie dbała o swoją szczupłą sylwetkę i jej ciało nie zdradzało najmniejszych oznak słabości czy ociężałości. Ale we włosach widniały ślady siwizny, twarz znaczyły maleńkie zmarszczki wokół oczu, skóra zaś wiotczała. Mogła jeszcze żyć następne dziesięć czy dwanaście dekad, ale nie było wątpliwości, że lata młodości ma już za sobą. To jej nie przeszkadzało. — Czy potrafisz rozpoznać wszystkie gwiazdy? — Znam te widoczne gołym okiem, pani Gladio. — Wiesz, kiedy wschodzą i zachodzą każdego dnia roku? — Tak, pani. — Masz wszystkie wiadomości na ich temat? — Tak, pani Gladio. Doktor Fastolfe poprosił mnie kiedyś, bym opanował dane astronomiczne, tak żeby mógł je mieć na każde zawołanie bez używania komputera. Mawiał, że woli, kiedy ja podaję mu informacje, a nie jego komputer. — I uprzedzając następne pytanie, dodał: — nigdy nie wyjaśnił dlaczego. Gladia wykonała lewą ręką kolejny gest i w jednej chwili jej dom rozjarzył się światłami. W delikatnym blasku dostrzegła obecność ciemnych sylwetek kilku robotów, ale nie zwróciła na nie uwagi. W każdym dobrze zorganizowanym środowisku roboty zawsze towarzyszyły ludziom, służąc i zapewniając bezpieczeństwo. Gladia po raz ostatni spojrzała na niebo, na którym gwiazdy niknęły w rozproszonym blasku. Wzdrygnęła się lekko. Głupi kaprys. I co by to zmieniło, gdyby nawet mogła dojrzeć słońce zaginionego już świata, jedną słabą iskierkę wśród wielu innych? Równie dobrze mogła wybrać którąkolwiek z nich, powiedzieć sobie, że to jest słońce Solarii, i patrzeć na nią. Odwróciła się do R. Daneela. Czekał na nią cierpliwie. Większa część jego twarzy była ukryta w cieniu. Ponownie uświadomiła sobie, że rozmyśla, jak niewiele się zmienił od czasu, kiedy ujrzała go po raz pierwszy u doktora Fastolfe’a. Tak dawno temu. Oczywiście poddawano go różnym naprawom. Wiedziała o tym, ale było to tylko nikłe wspomnienie, odsuwane jak najdalej. Stanowiło to część ogólnego problemu dotyczącego także wszystkich istot ludzkich. Przestrzeniowcy potrafili podtrzymywać swoje żelazne zdrowie i przedłużać swój wiek do trzydziestu, czterdziestu dekad, ale nie mogli powstrzymać starzenia. Jedna z kości biodrowych Gladii została osadzona w tytanowo–krzemowym stawie. Miała całkowicie sztuczny lewy kciuk, ale nikt nie mógł tego stwierdzić bez czułego ultrasonografu. Nawet niektóre z jej nerwów zainstalowano na nowo. Te sprawy dotyczyły wszystkich Przestrzeniowców w wieku zbliżonym do

Gladii. Na wszystkich pięćdziesięciu planetach (nie, czterdziestu dziewięciu, ponieważ nie można już było liczyć Solarii). Jednakże wspomnienie o tym należało do największych nietaktów. Istniały kartoteki medyczne, ponieważ mogły okazać się niezbędne przy następnych zabiegach, ale nigdy nie ujawniano ich zawartości. Lekarze, których zarobki przewyższały nawet dochody przewodniczącego, zarabiali tak dobrze między innymi dlatego, że byli wykluczeni z lepszego towarz3$twa. W końcu oni wiedzieli. Wszystko to było częścią typowej dla Przestrzeniowców obsesji długowieczności, ich chorobliwej niechęci do przyznania, że istnieje starość, ale Gladia nie zastanawiała się nad przyczynami. Myślenie o sobie w tym kontekście wytrącało ją z równowagi. Gdyby miała trójwymiarową mapę własnej osoby z zaznaczonymi na czerwono wszystkimi zastępczymi częściami, wszystkimi naprawami widocznymi wyraźnie na szarym tle nietkniętej tkanki, jej ciało z daleka lśniłoby różowym blaskiem. Tak przynajmniej sądziła. Jednak jej mózg wciąż pozostawał nietknięty i działał bez szwanku, a dopóki tak będzie, bez znaczenia jest, co się stanie z resztą ciała. Wróciła myślami do Daneela. Znała go od dwudziestu dekad, ale dopiero od roku należał do niej. Fastolfe przed śmiercią (prawdopodobnie przyspieszoną przez rozpacz) przekazał wszystko miastu Eos. Podobne testamenty były na porządku dziennym. Jednak dwie rzeczy pozostawił Gladii (poza potwierdzeniem jej prawa własności do robotów, ruchomości oraz domostwa wraz z przyległymi gruntami). Jedną z tych rzeczy był Daneel. — Daneelu, czy pamiętasz wszystko, co wydarzyło się w ciągu minionych dwudziestu dekad? — spytała. — Tak sądzę, pani Gladio — odparł poważnie. — Oczywiście jeśli coś zapomniałem, nie zdaję sobie z tego sprawy, ponieważ o tym nie wiem i nigdy sobie tego nie uświadomię. — Niekoniecznie — odparła Gladia. — Możesz doskonale pamiętać, że coś się zdarzyło, ale nie móc sobie tego przypomnieć. Często mi się zdarza, że mam coś na końcu języka, ale nie mogę tego wyrazić słowami. — Nie rozumiem, proszę pani. Jeśli coś wiem, z pewnością będzie dostępne w razie potrzeby. — Idealna pamięć? Powoli szli w stronę domu. — Po prostu pamięć, proszę pani. Tak zostałem skonstruowany. — Na jak długo? — Nie rozumiem. — Chodzi mi o to, jak wiele twój mózg jest w stanie znieść? Od ponad dwudziestu dekad gromadzi wspomnienia. Jak długo jeszcze będzie w stanie to robić? — Nie wiem, proszę pani. Dotychczas nie miałem z tym żadnych problemów. — Być może. Dopóki pewnego dnia nie zorientujesz się, że nie możesz już zapamiętać niczego więcej. Daneel zamyślił się przez chwilę. — Jest to prawdopodobne, pani Gladio. — Widzisz Daneelu, nie wszystkie twoje wspomnienia są jednakowo ważne. — Nie potrafię ich ocenić w ten sposób. — Inni będą to mogli zrobić. Sądzę, że udałoby się oczyścić twoją pamięć, a potem, pod kontrolą, ponownie ją wypełnić tylko istotnymi rzeczami, powiedzmy dziesięcioma procentami całości. Dzięki temu byłbyś znowu zdolny do działania przez następne stulecia. A przy stałym powtarzaniu tego zabiegu mógłbyś osiągnąć nieskończoność. Oczywiście to jest kosztowne, ale ja bym się nie opierała. Jesteś tego wart. — Czy ten projekt będzie ze mną omówiony? Czy zostanę spytany o zgodę? — Oczywiście. Nie postąpiłabym inaczej. To by oznaczało nadużycie zaufania doktora Fastolfe’a.

— Dziękuję pani. W takim razie muszę stwierdzić, że nie zgodzę się na podobny zabieg, dopóki nie zauważę nieprawidłowego funkcjonowania mojej pamięci. Doszli do drzwi i Gladia się zatrzymała. — Dlaczego? — spytała zdziwiona. — Nie mogę ryzykować utraty pewnych wspomnień — odpowiedział spokojnie. — Ani przez nieuwagę, ani przez świadomy wybór osoby kontrolującej proces. — Chodzi ci o pory wschodu i zachodu gwiazd? Przepraszam, Daneelu, nie chciałam cię urazić. O jakich wspomnieniach myślisz? — Zależy mi na wspomnieniach dotyczących mojego partnera, Ziemianina Elijaha Baleya — odparł spokojnie. Gladia zastygła w bezruchu, więc w końcu Daneel musiał przejąć inicjatywę i nakazać gestem otwarcie drzwi. Robot Giskard Reventlov czekał w salonie i Gladia pozdrowiła go z tym samym odcieniem niepokoju, jaki zawsze odczuwała na jego widok. W porównaniu z Daneelem wyglądał prymitywnie. Miał charakterystyczny wygląd robota — metalowy korpus i twarz całkowicie pozbawioną ludzkiego wyrazu. Jeśli było wystarczająco ciemno, jego oczy świeciły czerwonym blaskiem. Daneel nosił ubranie, natomiast Giskard miał tylko jego imitację, wprawdzie doskonałą, ponieważ to Gladia ją zaprojektowała, lecz tylko imitację. — No i cóż tam, Giskardzie? — spytała. — Dobry wieczór pani — odparł Giskard z lekkim skłonieniem głowy. Gladia pamiętała dawno wypowiedziane przez Elijaha Baleya słowa, brzmiące w jej pamięci jak szept: — Daneel się tobą zaopiekuje. Będzie twoim przyjacielem i obrońcą. Musisz się z nim zaprzyjaźnić przez pamięć o mnie. Ale chcę, żebyś słuchała Giskarda. Pozwól mu być swym doradcą. — Dlaczego on? — skrzywiła się. — Nie wiem, czy go lubię. — Nie proszę cię, żebyś go lubiła. Proszę, abyś mu ufała — odparł Elijah. Nie chciał powiedzieć dlaczego. Gladia usiłowała ufać Giskardowi, ale cieszyła się, że nie musi go lubić. Było w nim coś, co wywoływało dreszcz niepokoju. Miała ich obu, Daneela i Giskarda, przez wiele dekad, mimo że Fastolfe był ich tytularnym właścicielem. Dopiero na łożu śmierci Han Fastolfe przekazał jej prawa własności. Giskard był drugą rzeczą, po Daneelu, którą Fastolfe zostawił Gladii. Powiedziała wtedy do starca: — Han, Daneel mi wystarczy. Twoja córka Vasilia chciałaby mieć Giskarda. Jestem tego pewna. Fastolfe leżał w łóżku z zamkniętymi oczyma. Wyglądał o wiele spokojniej niż przez te wszystkie lata. Nie odpowiedział od razu i przez chwilę Gladia pomyślała, że opuścił ten świat tak cicho, że nawet tego nie zauważyła. Mocno zacisnęła palce na jego ręce. Otworzył oczy. — Gladio, nie dbam o moje biologiczne córki — szepnął. — Przez dwadzieścia wieków miałem tylko jedną prawdziwą córkę — ciebie. Chcę, żebyś to ty dostała Giskarda. Jest bardzo cenny. — Dlaczego? — Nie mogę powiedzieć, ale zawsze był dla mnie oparciem. Zatrzymaj go na zawsze. Obiecaj mi to. — Obiecuję. Jego oczy otworzyły się po raz ostatni, a głos wykorzystując resztki siły zabrzmiał prawie normalnie. — Kocham cię, Gladio, moja córko. — Kocham cię, Hanie, mój ojcze — odparła.

To były ostatnie słowa, jakie powiedział i usłyszał. Gladia zorientowała się, że trzyma za rękę martwego człowieka i przez chwilę nie mogła zmusić się do odejścia. Tak więc Giskard należał do niej. Nie mogła jednak zrozumieć, dlaczego w jego towarzystwie czuje się nieswojo. — Cóż, Giskardzie — powiedziała. — Usiłowałam dojrzeć słońce Solarii na niebie,, ale Daneel uświadomił mi, że będzie to niemożliwe przed trzecią dwadzieścia w nocy, a i tak potrzebowałabym lunety. Wiedziałeś o tym? — Nie, proszę pani. — Jak myślisz? Powinnam czekać do tej godziny? — Sądzę, że lepiej będzie, jeśli pójdzie pani do łóżka. — Doprawdy? — żachnęła się. — A gdybym zdecydowała się poczekać? — To tylko moje zdanie, jednak jutro czeka panią ciężki dzień i bez wątpienia przyda się pani odpoczynek. — Dlaczego miałby to być ciężki dzień? — skrzywiła się. — Nie spodziewam się żadnych trudności. — Jest pani umówiona na spotkanie z Levularem Mandamusem. — Jestem umówiona na spotkanie? W jaki sposób? — Dzwonił godzinę temu i pozwoliłem sobie… — Pozwoliłeś sobie? Kim on jest? — Członkiem Instytutu Robotyki. — A więc jest podwładnym Keldena Amadira. — Tak, proszę pani. — Zrozum, Giskardzie, że nie jestem zainteresowana spotkaniem ani z jakimś Mandamusem, ani z nikim, kto ma cokolwiek wspólnego z tą jadowitą ropuchą Amadirem. Skoro więc pozwoliłeś sobie w moim imieniu zgodzić się na tę rozmowę, to teraz zadzwoń i ją odwołaj. — Jeśli wyda mi pani rozkaz, i to w kategorycznym tonie, postaram się go wykonać. Ale być może nie będę w stanie. Moim zdaniem odwołanie tego spotkania może pani zaszkodzić, a nie mogę pozwolić, by moje działanie w czymkolwiek pani zagroziło. — Giskardzie, możesz się mylić w swoich osądach. Kim jest ten człowiek, że odwołanie przeze mnie jego wizyty może mi zaszkodzić? Czyżby jego praca w Instytucie Robotyki była dla mnie aż tak istotna? Gladia zdawała sobie sprawę, że nie powinna wyładowywać swojej złości na Giskardzie. Była zdenerwowana wieściami o opuszczeniu Solarii i zakłopotana własną niewiedzą, przez którą szukała na niebie gwiazdy, której nie mogła dostrzec. Oczywiście to umiejętności Daneela uświadomiły jej, jaką jest ignorantką. Nie miała jednak do niego pretensji, bo wyglądem nie różnił się od człowieka i automatycznie traktowała go jak istotę ludzką. Powierzchowność decyduje o wszystkim. Ponieważ było widać, że Giskard jest robotem, więc każdy od razu zakładał, iż nie można zranić jego uczuć. Rzecz jasna, Giskard nie zareagował na jej zrzędzenie. (Gdyby przyszło co do czego, Daneel postąpiłby zresztą tak samo.) — Określiłem doktora Mandamusa jako członka Instytutu Robotyki — odezwał się Giskard — ale jest jeszcze czymś więcej. Przez kilka ostatnich lat był prawą ręką doktora Amadira. Stał się dzięki temu znaną osobistością i nie nawykł, aby mu odmawiano. Nie należy obrażać doktora Mandamusa. — Niby dlaczego, Giskardzie? Nic mnie nie obchodzi Mandamus, tak samo jak Amadiro. Pamiętasz chyba, że kiedyś Amadiro — kiedy on, ja, i ten świat byliśmy młodzi — zrobił wszystko, aby obarczyć doktora Fastolfe’a winą za morderstwo. Tylko cudem udało się udaremnić jego machinacje. — Pamiętam to doskonale, proszę pani.

— Co za ulga. Obawiałam się, że przez dwadzieścia dekad zapomniałeś. W tym czasie nie miałam nic wspólnego ani z Amadirem, ani z żadnym człowiekiem z nim związanym i mam zamiar dalej tak postępować. Nie dbam o to, jak bardzo może mi to wszystko zaszkodzić ani jakie mogą być konsekwencje. Nie spotkam się z żadnym doktorem jak–mu–tam. Nie umawiaj mnie więcej bez mej zgody lub w ostateczności bez uzasadnienia mi konieczności jakiegoś spotkania. — Tak, proszę pani — powiedział Giskard — ale jeśli mogę zauważyć… — Nie, nie możesz — odparła i odwróciła się od niego. Na chwilę zapadła cisza, ale Gladia nie odeszła nawet trzech kroków, kiedy Giskard spokojnie dodał: — Muszę prosić, aby mi pani zaufała. Gladia zatrzymała się. Dlaczego tak to sformułował? Znowu usłyszała głos z przeszłości. „Nie proszę, żebyś go lubiła. Proszę, żebyś mu ufała”. Zacisnęła usta i skrzywiła się. — No dobrze — rzuciła z irytacją. — Co chcesz mi powiedzieć, Giskardzie? — Tylko tyle, że dopóki żył doktor Fastolfe, na Aurorze i innych światach dominowała jego linia postępowania. Dzięki temu mieszkańcy Ziemi mogli bez przeszkód migrować na różne planety Galaktyki i tak powstały światy Osadników. Jednak doktor Fastolfe nie żyje, a następcom brakuje jego autorytetu. Doktor Amadiro natomiast nigdy nie ukrywał swych antyziemskich uprzedzeń. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że obecnie zatriumfuje polityka wroga wobec Ziemi i Osadników. — Jeśli nawet, to co ja mogę zrobić w tej sprawie? — Może się pani spotkać z doktorem Mandamusem i dowiedzieć się, dlaczego tak niecierpliwie pragnie z panią rozmawiać. Nalegał, żeby umówić go możliwie najwcześniej. Zaproponował nawet ósmą rano. — Giskardzie, nigdy nie przyjmuję przed południem. — Jak już mówiłem, prośba, aby zobaczyć się z panią w porze śniadania, może świadczyć o jego desperacji. Uważam, iż jest bardzo ważne, aby dowiedzieć się, dlaczego tak mu na tym zależy. — A jeśli go nie przyjmę, to twoim zdaniem przysporzy mi to kłopotów? Nie wnikam, czy decyzja ta zaszkodzi Ziemi lub Osadnikom lub jednym i drugim. Czy uważasz, że będzie miała negatywne skutki dla mnie osobiście? — Proszę pani, to może utrudnić ziemskie osadnictwo w Galaktyce. Ten plan narodził się ponad dwadzieścia dekad temu w głowie policjanta Elijaha Baleya. Zatrzymanie tego procesu zniszczy pamięć o nim. Czy mylę się sądząc, iż jakiekolwiek umniejszenie jego zasług zostanie przez panią odebrane jako osobista zniewaga? Gladia była oszołomiona. W ciągu ostatniej godziny nazwisko Elijaha Baleya pojawiło się w rozmowach dwukrotnie. Odszedł już dawno — krótko żyjący Ziemianin, który zmarł ponad szesnaście dekad temu — ale samo wspomnienie jego nazwiska wciąż ją poruszało. — Dlaczego sytuacja stała się nagle tak poważna? — spytała. — Wcale nie nagle. Przez dwadzieścia dekad mieszkańcy Ziemi i Przestrzeniowcy mieli sprzeczne interesy i tylko mądra polityka doktora Fastolfe’a zapobiegała wystąpieniu otwartych konfliktów. Teraz, kiedy doktor Fastolfe nie żyje, opozycja stała się silniejsza. Opuszczenie Solarii bardzo ją wzmocniło i być może wkrótce stanie się ona dominującą siłą polityczną. — Dlaczego? — To wyraźny znak, że maleje potęga Przestrzeniowców i wielu mieszkańców Aurory uważa, iż należy podjąć zdecydowane działania — teraz albo nigdy. — Sądzisz, że moje spotkanie z tym człowiekiem może zapobiec temu wszystkiemu? — Tak, proszę pani. Gladia milczała przez chwilę i znów przypomniała sobie, chociaż z oporami, że obiecała Elijahowi zaufanie do Giskarda. — Dobrze — powiedziała. — Nie chcę tego i nie przypuszczam, żeby spotkanie z tym człowiekiem cokolwiek zmieniło, ale dobrze, zobaczę się z nim.

Gladia spała, a cały dom był pogrążony w ciemnościach — według ludzi. Jednak nadal tętnił życiem, ponieważ roboty miały jeszcze wiele pracy; swe zadania wykonywały używając promieniowania podczerwonego. Należało uporządkować mieszkanie. Trzeba było przyjąć zapasy, pozbyć się śmieci, oczyścić i wypolerować meble, poukładać rozrzucone drobiazgi. No i pozostawały jeszcze obowiązki nocnego dozorcy. Żadne drzwi nie miały zamków; nie musiały. Na Aurorze nie istniała przestępczość, nic nie zagrażało mieszkańcom ani ich mieniu. Działo się tak, ponieważ ludzi i ich własności przez cały czas strzegły roboty. Wszyscy doskonale o tym wiedzieli i przyjmowali za rzecz naturalną. Ceną tego spokoju było to, że roboty stróżujące zawsze musiały trwać na posterunku. Nigdy ich nie używano, ale tylko dlatego, że zawsze tam były. Giskard i Daneel, których możliwości zdecydowanie przekraczały zakres działania zwyczajnych robotów domowych, nie mieli sprecyzowanych obowiązków — o ile oczywiście pominąć nadzór nad właściwym wypełnianiem zadań przez pozostałe roboty. O trzeciej nad ranem obeszli cały dom, aby upewnić się, że roboty stróżujące dobrze wypełniają swoje obowiązki i nie ma żadnych problemów. Spotkali się przy południowej granicy posiadłości i przez chwilę rozmawiali językiem pełnym skrótów i niedomówień. W ciągu dziesięcioleci wypracowali sobie wspólny kod i nie potrzebowali już zwykłych ozdobników ludzkiej mowy. — Chmury. Nie widać — powiedział Daneel niesłyszalnym szeptem. Gdyby jego słowa były przeznaczone dla ludzkich uszu, całe zdanie prawdopodobnie brzmiałoby: „Jak widzisz, przyjacielu Giskardzie, zachmurzyło się. Jeśliby pani Gladia czekała, aby ujrzeć Solarię, i tak nic by nie zobaczyła. A odpowiedź Giskarda: — Prognoza. Spotkanie, raczej — oznaczałaby: „Zapowiadali to w prognozie pogody, przyjacielu Daneelu, dzięki czemu można było przekonać panią Gladię, żeby wcześniej położyła się do łóżka. Uznałem, iż należy rzetelnie przedstawić sprawę i namówić ją na spotkanie, o którym ci mówiłem”. — Wydaje mi się, przyjacielu Giskardzie, iż główną przyczyną oporu pani Gladii było przygnębienie wywołane wiadomością o opuszczeniu Solarii. Byłem tam kiedyś razem z partnerem Elijahem, kiedy pani Gladia była jeszcze Solarianką i tam mieszkała. — Zawsze sądziłem, że pani Gladia nie była szczęśliwa na swojej rodzinnej planecie. Dlatego chętnie ją opuściła i nie zamierzała tam wracać. Ale zgadzam się z tobą, że bardzo ją przygnębia świadomość, iż historia Solarii dobiegła końca. — Nie rozumiem zachowania pani Gladii, ale wiele razy przekonałem się, że ludzkiego postępowania nie da się logicznie zinterpretować. — Właśnie przez to czasem jest trudno zdecydować, co będzie dla ludzi korzystne, a co nie. — Giskard powiedziałby to z westchnieniem, gdyby był człowiekiem. Ale jako robot mówił bez emocji. Analizował tylko kłopotliwą sytuację. — Z tego właśnie powodu wydaje mi się, że Trzy Prawa Robotyki są niekompletne lub niewystarczające. — Wspomniałeś już o tym, Giskardzie. Próbowałem uwierzyć, ale nie mogłem. Giskard przez chwilę milczał. — Gdy rozważam tę sprawę teoretycznie, dochodzę do wniosku, że muszą być niekompletne lub niewystarczające, ale kiedy usiłuję w to uwierzyć, też mi się nie udaje. Jestem przez nie związany. Gdybym nie był, z pewnością zdołałbym zaakceptować ich niedoskonałość. — Nie potrafię zrozumieć tego paradoksu. — Ani ja. Ale coś mnie zmusza, żeby go jakoś wyrazić. Przy okazji, po dzisiejszej rozmowie z panią Gladia wydaje mi się, że jestem bliski odkrycia, czym się wyraża niedoskonałość Trzech Praw. Spytała mnie, w jaki sposób odwołanie spotkania może zagrozić jej osobiście, i tego właśnie wyjaśnienia nie byłem w stanie udzielić, ponieważ nie wynikało ono bezpośrednio z Trzech Praw.

— Znalazłeś doskonałą odpowiedź, przyjacielu Giskardzie. Wymazanie z pamięci ludzi imienia partnera Elijaha głęboko dotknęłoby panią Gladię. — To najlepsza odpowiedź nie wynikająca z Trzech Praw. Ale nie najlepsza możliwa. — Jaka jest ta lepsza? — Nie wiem. Nie mogę jej wyrazić ani słownie, ani nawet przekazać samej idei, dopóki jestem związany Prawami. — Nie ma nic ponad Prawami — stwierdził Daneel. — Gdybym był człowiekiem — odparł Giskard — umiałbym spojrzeć ponad Prawa. A sądzę, że ty, przyjacielu Daneelu, zdołałbyś to zrobić szybciej ode mnie. — Ja? — Tak, przyjacielu. Długo się nad tym zastanawiałem. Mimo że jesteś robotem, twój sposób rozumowania jest zdumiewająco podobny do ludzkiego. — Nie należy tak mówić — powiedział Daneel powoli, jakby cierpiał. — Wyciągasz takie wnioski, ponieważ masz wgląd w umysły ludzi. Wypacza to twoje osądy i może cię wreszcie zniszczyć. Byłaby to dla mnie wielka przykrość. Jeśli potrafisz się nieco powstrzymać przed czytaniem w myślach, uczyń tak. — Nie potrafię, przyjacielu Daneelu — Giskard gwałtownie się odwrócił. — Nie chcę. Żałuję, że robię to tak rzadko, ponieważ ograniczają mnie Trzy Prawa. Nie mogę sięgać zbyt głęboko — ze strachu, że komuś szkodzę. Nie mogę wystarczająco wpływać na ludzi — ze strachu, że komuś szkodzę. — Ale na panią Gladię wywarłeś presję bardzo delikatnie, przyjacielu Giskardzie. — Niezupełnie. Mógłbym zmienić jej sposób myślenia i spowodować, że zgodziłaby się na spotkanie bez żadnych sprzeciwów, ale ludzki umysł jest tak zagadkowy i pełen komplikacji, iż odważyłem się na bardzo niewiele. Każda wprowadzona przeze mnie zmiana wytwarza następne, których nie mogę dokładnie przewidzieć i obawiam się ich negatywnych efektów. — Ale jakoś wpłynąłeś na panią Gladię. — Nie musiałem. Słowo „zaufanie” porusza ją i czyni bardziej uległą. Zauważyłem to już w przeszłości, ale używam go tylko w momentach najwyższej konieczności, bo zbyt częste korzystanie z niego z pewnością osłabiłoby ten wpływ. Nie pojmuję tego zjawiska, lecz nie mogę poszukać wyjaśnienia. — Czy przeszkodę stanowią Trzy Prawa? Zdawało się, że oczy Giskarda zapłonęły silniejszym blaskiem. — Tak. Na każdym etapie stają mi na drodze. Nie mogę ich jednak zmienić, bo na to nie pozwalają. Lecz jednocześnie muszę je zmodyfikować, gdyż wyczuwam zbliżającą się katastrofę. — Wspominałeś o tym już wcześniej, przyjacielu Giskardzie, ale nie wyjaśniłeś charakteru zagrożenia. — Ponieważ go nie znam. Wiąże się to ze wzrostem napięcia między Aurorą a Ziemią, ale jak owo napięcie wpłynie na samą katastrofę, nie potrafię powiedzieć. — Czy istnieje możliwość, że mimo wszystko nie dojdzie do niej? — Nie sądzę. Wśród pewnych urzędników, z którymi się zetknąłem, wyczułem atmosferę katastrofy i oczekiwanie na triumf. Nie umiem tego lepiej opisać i głębiej zbadać, ponieważ na przeszkodzie stoją Trzy Prawa. Jest jeszcze inny powód, aby spotkanie z Mandamusem odbyło się jutro — pozwoli mi to wejrzeć w jego umysł. — A jeśli badanie nie da żadnych efektów? Wprawdzie Giskard nie potrafił głosem wyrazić emocji, lecz jego słowa pełne były rozpaczy. — W takim razie będę bezradny. Mogę działać tylko zgodnie z Prawami. Cóż więcej mógłbym zrobić? — Nic — odparł cicho przygnębiony Daneel.

Gladia weszła do salonu piętnaście po ósmej, z rozmysłem — i odrobiną złośliwości — każąc Mandamusowi (z niechęcią nauczyła się tego nazwiska) czekać. Spędziła też szczególnie dużo czasu przed lustrem i po raz pierwszy od lat z rozpaczą przyglądała się pasmom siwych włosów. Pożałowała nawet, że zrezygnowała z powszechnego na Aurorze zwyczaju używania farby. Ostatecznie, im piękniej i młodziej by wyglądała, tym trudniejsza byłaby rola tego pachołka Amadira. Przekonywała samą siebie, że z pewnością od pierwszego wejrzenia poczuje niechęć do tego człowieka. Obawiała się jednak, że jeśli okaże się młody i atrakcyjny, a miłą twarz rozjaśni mu na powitanie słoneczny uśmiech, może wzbudzić w niej sympatię. Jednak jego widok przyniósł Gladii ulgę. Gość był młody, owszem, i prawdopodobnie nie ukończył jeszcze swojego pierwszego półwiecza, niewiele jednak mu to dało. Zwracał uwagę wzrostem — miał pewnie ze sto osiemdziesiąt pięć centymetrów, jak oceniła — ale bardzo szczupła sylwetka sprawiała, że wyglądał jak patyk. Włosy miał zbyt ciemne jak na Aurorianina. Oczy były jasnobrązowe, twarz zbyt długa, wargi zbyt cienkie, usta za szerokie, cera niedostatecznie jasna. Jednak prawdziwej młodzieńczości ostatecznie pozbawiał go sztywny wygląd i spojrzenie bez śladu uśmiechu. Niespodziewanie Gladia przypomniała sobie niezwykle modne na Aurorze powieści historyczne, które nieodmiennie dotyczyły prymitywnej Ziemi — dość dziwne na planecie, gdzie coraz bardziej wzrastała nienawiść do Ziemian — i pomyślała: Ależ to prawdziwy purytanin! Niemal uśmiechnęła się z ulgą. Purytanie byli zwykle przedstawiani jako źli ludzie i — niezależnie od tego, czy ten Mandamus był jednym z nich, czy nie — wygodne było dla niej, że tak wyglądał. Jednak kiedy się odezwał, poczuła rozczarowanie, ponieważ głos brzmiał miękko i melodyjnie. Jeśli miałby dopełnić stereotypu, powinien mówić chropawo i przez nos. — Pani Gremionis? Uścisnęła jego dłoń, uśmiechając się łaskawie. — Proszę mówić mi Gladia. Wszyscy tak robią. — Wiem, że używa pani nazwiska męża. — Używałam go, ale moje małżeństwo zakończyło się polubownie kilka dekad temu. — Przetrwało jednak długo. — Bardzo długo. Było wyjątkowo udane, ale nawet najlepsze rzeczy kiedyś się kończą. — Tak, przeciąganie sukcesu ponad miarę może doprowadzić do klęski — powiedział sentencjonalnie Mandamus. Gladia przytaknęła i dodała z lekkim uśmiechem: — Mądrze pan mówi jak na kogoś w tak młodym wieku. Ale może byśmy przeszli do jadalni? Śniadanie jest już gotowe i nie chciałabym zbyt długo pana zatrzymywać. Gdy Mandamus ruszył za nią, Gladia dostrzegła towarzyszące mu dwa roboty. Dla mieszkańców Aurory było rzeczą nie do pojęcia, aby wyruszyć gdziekolwiek bez ich asysty, ale dopóki stały nieruchomo, nikt nie zwracał na nie uwagi. Gladia zerknęła jeszcze raz i stwierdziła, że są to ostatnie modele, bardzo kosztowne. Ich pseudoubrania były starannie wykonane i — chociaż nie jej autorstwa — pierwszorzędnej roboty. Pomyślała niechętnie, że przecenia samą siebie. Postanowiła się dowiedzieć, kto jest twórcą projektu, bowiem wyraźnie pojawił się nowy, zdolny konkurent. Zauważyła z aprobatą, że pseudoubrania są utrzymane w jednym stylu, ale jednocześnie zachowują odrębność. Nie sposób było pomylić jednego robota z drugim. Mandamus dostrzegł jej pełne podziwu spojrzenia i zareagował z niepokojącą trafnością. (Jest inteligentny, pomyślała rozczarowana Gladia.) — Zewnętrzny wygląd robotów został zaprojektowany przez młodego człowieka z instytutu. Jeszcze nie wyrobił sobie nazwiska, ale zgodzi się pani chyba ze mną, że to tylko kwestia czasu? — Z pewnością — przytaknęła Gladia.

Nie oczekiwała, że dojdzie do zasadniczej rozmowy przed końcem śniadania. Do złego tonu należało rozmawianie przy posiłkach o czymś istotnym i Gladia szybko zorientowała się, że wymiana błahych frazesów nie jest najmocniejszą stroną Mandamusa. Oczywiście mówili o pogodzie. O ostatniej ulewie i możliwości nadejścia suszy. Wyraził też obowiązkowy zachwyt nad urządzeniem domu, co Gladia przyjęła z wyuczoną skromnością. Nie uczyniła niczego, aby pomóc gościowi w prowadzeniu konwersacji. W końcu jego wzrok spoczął na Daneelu, stojącym cicho i bez ruchu w ściennej wnęce. Mandamus przełamał swoją powściągliwość i zainteresował się nim. — Ach, sławny R. Daneel Olivaw. Jedyny w swoim rodzaju. Egzemplarz wart podziwu. — O tak. — Należy w tej chwili do pani? Zgodnie z testamentem Fastolfe’a? — Tak. Zgodnie z wolą doktora Fastolfe’a — powiedziała Gladia z naciskiem. — Zdumiewające, że produkcja humanoidalnych robotów przez instytut zakończyła się całkowitym niepowodzeniem. Czy zastanawiała się pani nad tym? — Słyszałam, że tak się stało — odparła Gladia ostrożnie. (Czyżby właśnie do tego zmierzał?) — Jednak nigdy nie zaprzątałam sobie głowy tą sprawą. — Socjologowie wciąż usiłują to zrozumieć. Przynajmniej my w instytucie do tej pory nie pozbyliśmy się uczucia rozczarowania. Wydawało się, że wszystko przebiega prawidłowo. Niektórzy z nas sądzą, że Fa… doktor Fastolfe miał z tym coś wspólnego. (Uniknął powtórzenia tej samej pomyłki, zauważyła Gladia. Jej oczy zwęziły się i poczuła wrogość sądząc, że przybył do niej w poszukiwaniu materiałów, które mogłyby zaszkodzić pamięci biednego poczciwego Hana.) — Każdy, kto tak myśli, jest głupcem — powiedziała zirytowana. — Jeśli i pan podziela tę opinię, nie zawaham się użyć podobnego określenia. — Nie należę do osób, które podejrzewają doktora Fastolfe’a, ponieważ nie widzę sposobu, w jaki mógłby on spowodować fiasko tych zamierzeń. — Czemu ktokolwiek miałby cokolwiek robić? Cała sprawa polega na tym, że to ludzie nie chcieli swych kopii. Robot wyglądający jak mężczyzna stanowi konkurencję dla mężczyzny, a wyglądający jak kobieta, konkuruje z kobietą; ponadto są one zdecydowanie zbyt dobre. Aurorianie obawiali się konkurencji. Czy musimy dłużej rozwodzić się na ten temat? — Konkurencji seksualnej? — spytał spokojnie Mandamus. Przez moment ich spojrzenia się spotkały. Czyżby wiedział o jej dawnej miłości do robota Jandera? A jeśli nawet, czy miało to jakieś znaczenie? Wyraz twarzy mężczyzny nie zdradzał jednak, by jego słowa kryły jakieś podteksty. Po chwili milczenia Gladia odpowiedziała: — Konkurencji w każdej dziedzinie. Jeśli doktor Han Fastolfe mógłby w jakiś sposób przyczynić się do odbierania takich doznań, to jedynie dlatego, że jego roboty były zbyt „ludzkie”. Nic poza tym. — Wydaje mi się, że jednak myślała pani o tej sprawie — rzekł Mandamus. — Kłopot w tym, że socjologowie uważają lęk przed takimi robotami za zbyt proste wyjaśnienie. Nie wystarcza im ono, nie ma zaś śladu żadnego poważniejszego motywu. — Socjologia nie jest nauką ścisłą — odparła Gladia. — Ani też zupełnie nieścisłą. Gladia wzruszyła ramionami. Po chwili milczenia Mandamus stwierdził: — W każdym razie nie pozwoliło nam to na właściwe organizowanie wypraw kolonizacyjnych. Bez humanoidalnych robotów mogących przetrzeć drogę… Śniadanie nie skończyło się jeszcze, Gladia jednak wyraźnie widziała, że gość już dłużej nie może się powstrzymać od poruszenia poważniejszych tematów. — Mogliśmy polecieć sami — powiedziała.

Tym razem Mandamus wzruszył ramionami. — To zbyt trudne. Poza tym ci krótkowieczni barbarzyńcy z Ziemi za przyzwoleniem pani doktora Fastolfe’a, wyroili się na wszystkie planety w okolicy niczym stada szarańczy. — Nadal wiele jest nie zasiedlonych. Miliony. A jeśli oni potrafią tego dokonać… — Oczywiście że potrafią — wybuchnął nagle Mandamus. — Osadnictwo pociąga za sobą ofiary, ale co dla nich znaczy życie? Utrata dekady czy niewiele więcej. Poza tym Ziemian są miliardy. Jeśli podczas kolonizacji zginie milion lub dwa, kto to zauważy? Kto się tym przejmie? Z pewnością nie oni. — Jestem pewna, że ich to boli. — Bzdura. Nasze życie jest dłuższe, a co za tym idzie — cenniejsze. I oczywiście bardziej o nie dbamy. — Siedzimy więc tutaj nic nie robiąc, tylko się oburzamy na ziemskich kolonistów za to, że są zdolni ryzykować własne życie i że w konsekwencji najprawdopodobniej odziedziczą całą Galaktykę. Gladia nigdy dotąd nie uważała się za zwolenniczkę Osadników, teraz jednak była w takim nastroju, że mogła zaprzeczać wszystkiemu, co powie Mandamus. A kiedy wypowiedziała już te słowa, poczuła nagle, że to, co traktowała jako przeciwstawienie się gościowi, ma sens i wyraża jej prawdziwe uczucia. Poza tym słyszała, jak Fastolfe wygłaszał podobne poglądy w ostatnich latach swojego życia. Na dany przez nią znak błyskawicznie sprzątnięto ze stołu. Śniadanie mogłoby jeszcze potrwać, ale rozmowa i nastrój stały się zbyt napięte, jak na czas posiłku. Ponownie przeszli do salonu. Roboty Mandamusa ruszyły za nimi, podobnie jak Daneel i Giskard. Wszystkie stanęły w swoich wnękach. Mandamus nie zwrócił uwagi na obecność Giskarda, pomyślała Gladia, ale niby czemu miałby to zrobić? Giskard był staroświecki, pod pewnymi względami nawet prymitywny, i nie mógł się równać z pięknymi okazami należącymi do gościa. Gladia usiadła zakładając nogę na nogę, świadoma, że obcisłe, półprzejrzyste spodnie podkreślają jej zgrabne łydki. — Czy mogę poznać powód pańskiej wizyty, doktorze Mandamusie? — spytała niezdolna bardziej odwlekać właściwą rozmowę. — Mam brzydki nawyk żucia po posiłkach leczniczej gumy. To mi pomaga w trawieniu. Czy ma pani coś przeciwko temu? — zwrócił się do niej uprzejmie. — To by mnie rozpraszało — odparła sztywno Gladia. Brak gumy do żucia może utrudnić mu skupienie — pomyślała — a poza tym w jego wieku nie potrzeba niczego do poprawienia trawienia. Mandamus wysunął już częściowo z kieszeni tuniki mały, owalny przedmiot. Teraz jednak schował go z powrotem, starając się nie okazać rozczarowania, i wymamrotał: — Oczywiście. — Pytałam już pana, doktorze Mandamusie, o powód pańskiej wizyty. — Są dwa, proszę pani. Jeden to sprawa osobista, a drugi jest wagi państwowej. Czy nie będzie miała pani nic przeciwko temu, że najpierw zajmę się sprawą osobistą? — Szczerze mówiąc, nie potrafię sobie wyobrazić, jaką może mieć pan do mnie osobistą sprawę. Pracuje pan w Instytucie Robotyki, prawda? — Tak. — I powiedziano mi, że jest pan blisko Amadira. — Mam zaszczyt pracować z doktorem Amadirem — odparł z naciskiem. Odpłaca mi pięknym za nadobne — pomyślała Gladia — ale nie zwrócę na to uwagi. — Amadiro i ja zetknęliśmy się dwadzieścia dekad temu i nie było to najmilsze spotkanie — ciągnęła spokojnie dalej. — Od tamtej pory nigdy już nie miałam okazji, żeby się z nim zobaczyć. Odmówiłabym też rozmowy z panem jako jego bliskim współpracownikiem, ale przekonano mnie,

że może być ona bardzo ważna. Jednak kwestie osobiste z pewnością nie mają dla mnie znaczenia. Czy moglibyśmy zatem przejść do spraw państwowych? Mandamus spuścił oczy. Na jego policzkach pojawił się lekki rumieniec, mogący być oznaką zakłopotania. — Proszę więc pozwolić, że jeszcze raz się przedstawię. Jestem Levular Mandamus, pani potomek w piątym pokoleniu. Jestem prapraprawnukiem Santirixa i Gladii Gremionis. Pani zaś jest moją prapraprababką. Gladia odetchnęła gwałtownie, starając się ukryć wrażenie, jakie ta wiadomość na niej zrobiła. (Niezbyt jej się to udawało.) Oczywiście miała potomków, i dlaczego jednym z nich nie mógłby być ten człowiek? — Jest pan pewien? — spytała jednak. — Całkowicie. Przeprowadziłem badania genealogiczne. Przecież kiedyś będę chciał mieć dzieci, a wtedy i tak musiałbym je zrobić. Jeśli to panią interesuje, pokrewieństwo między nami przedstawia się następująco: M–K–K–M. — Jest pan synem syna córki córki mojego syna? — Tak. Gladia nie pytała o dalsze szczegóły. Miała jednego syna i jedną córkę. Była idealną matką, ale w odpowiednim czasie jej dzieci usamodzielniły się i rozpoczęły własne życie. Zgodnie z odwieczną tradycją Przestrzeniowców nigdy nie interesowała się następnymi pokoleniami. Teraz, gdy spotkała przedstawiciela jednego z nich, jako Przestrzeniowiec nie powinna się tym przejmować. Myśl ta uspokoiła ją zupełnie, więc z powrotem usiadła. — Dobrze — powiedziała. — Jest pan moim potomkiem w piątym pokoleniu. Jeśli o tej sprawie osobistej chce pan mówić, to zupełnie mnie ona nie interesuje. — Doskonale rozumiem, przodkini. Sama genealogia nie jest tematem, który chciałbym poruszyć. Stanowi jednak jego podstawę. Widzi pani, doktor Amadiro wie o łączącym nas pokrewieństwie. Przynajmniej tak podejrzewam. — Doprawdy? W jaki sposób ta informacja do niego dotarła? — Sądzę, że po cichu bada genealogię wszystkich pracowników zatrudnianych w instytucie. — Dlaczego? — Aby odkryć właśnie takie szczegóły jak w moim wypadku. Nie należy do ludzi łatwo obdarzających zaufaniem współpracowników. — Nie rozumiem. Jeśli jest pan moim potomkiem w piątym pokoleniu, czemu miałoby to mieć większe znaczenie dla niego niż dla mnie? Mandamus z namysłem potarł podbródek wierzchem prawej dłoni. — Jego niechęć do pani jest nie mniejsza niż pani do niego. Jeśli pani z powodu doktora Amadira nie chciała się ze mną spotkać, on przez panią jest gotów uniemożliwić mi awans. Gdybym był potomkiem doktora Fastolfe’a, mogłoby być jeszcze gorzej, ale niewiele. Gladia wyprostowała się w fotelu i powiedziała ostrym tonem: — Czego więc pan ode mnie oczekuje? Nie mogę przecież ogłosić, że nie jest pan moim potomkiem. Czy powinnam wystąpić w hiperwizji i stwierdzić, że jest mi pan całkowicie obojętny i że się pana wyrzekam? Czy to zadowoli doktora Amadira? Zapewniam pana jednak, że nie zamierzam tak postąpić. Nie zrobię niczego, co by mogło dać satysfakcję temu człowiekowi. Jeśli nawet odsunie on pana i zniszczy panu karierę tylko ze względu na nasze związki genetyczne, przynajmniej nauczy to pana zadawać się z lepszymi, normalniejszymi ludźmi. — Nie odsunie mnie, pani Gladio. Proszę mi wybaczyć brak skromności, ale jestem dla niego zbyt wartościowy. Mam nadzieję, że pewnego dnia obejmę stanowisko dyrektora instytutu. A na to, jestem pewien, doktor Amadiro nigdy się nie zgodzi, dopóki będzie podejrzewać, że pochodzę od kogoś jeszcze gorszego niż pani. — Czyżby wyobrażał sobie, że biedny Santirix był gorszy niż ja?

— Nie. — Mandamus zarumienił się i przełknął ślinę, lecz jego głos pozostał cichy i opanowany. — Nie chcę pani obrażać, ale muszę odkryć prawdę. — Jaką prawdę? — Jestem pani potomkiem w piątym pokoleniu. Widać to wyraźnie w zapisach genealogicznych. Czy jednak istnieje możliwość, że moim przodkiem był nie Santirix Gremionis, ale Ziemianin Elijah Baley? Gladia zerwała się błyskawicznie na nogi, niczym marionetka poruszana przez lalkarza. Nie zdawała sobie nawet sprawy z tego, że stoi. Już po raz trzeci w ciągu ostatnich dwunastu godzin słyszała imię dawno zmarłego Ziemianina. I to od trzech różnych osób. — Co ma pan na myśli? — wykrztusiła nieswoim głosem. — Wydaje mi się, że wyraziłem się całkiem jasno — odparł także wstając. — Czy pani syn, a mój praprapradziadek narodził się ze związku seksualnego pani i Ziemianina Elijaha Baleya? Czy był on ojcem pani syna? Nie wiem, jak to jaśniej wyrazić. — Jak pan śmie czynić takie sugestie? A choćby nawet myśleć o czymś takim. — Ponieważ od tego zależy moja kariera. Jeśli odpowiedź brzmi „tak”, mam zrujnowaną przyszłość. Pragnę, aby pani zaprzeczyła, ale same zaprzeczenia nie na wiele się zdadzą. Muszę dysponować dowodami, które w odpowiednim czasie będę mógł przedstawić doktorowi Amadirowi, aby jego dezaprobata co do mojego pochodzenia zakończyła się na pani osobie. Wiem doskonale, że niechęć do pani, i nawet do doktora Fastolfe’a, jest niczym, naprawdę niczym w porównaniu z nienawiścią, jaką żywi do Ziemianina Elijaha Baleya. Nie chodzi tu tylko o to, że miałbym żyć krócej, choć myśl o odziedziczeniu barbarzyńskich genów niezwykle by mnie zaniepokoiła. Sądzę, że gdybym przedstawił dowód, iż jestem potomkiem innego Ziemianina, a nie Elijaha Baleya, doktor Amadiro nie przejąłby się tym. Jednak już sama myśl o Baleyu doprowadza go do szału. Nie wiem dlaczego. Przywołanie imienia Elijaha sprawiło, że stanął przed oczami Gladii jak żywy. Oddychała ciężko i głęboko, oddając się wspomnieniom najlepszego okresu swego życia. — Ja wiem — odparła. — Dlatego że Elijahowi, mimo iż wszyscy, cała Aurora, sprzysięgli się przeciw niemu, udało się zniszczyć Amadira w chwili, gdy miał on już sukces w zasięgu ręki. Elijah uczynił to wyłącznie dzięki swej odwadze i inteligencji. Ten Ziemianin, którym Amadiro gardził i którego lekceważył, znacznie go przewyższał. Cóż więc mógł uczynić poza tym, że zapałał jałową nienawiścią? Elijah nie żyje od ponad szesnastu dekad, a Amadiro nadal nie może zapomnieć, nie potrafi wybaczyć, nie umie zerwać pętających go kajdan wspomnień o tym zmarłym człowieku. Ja zaś nie pozwolę mu zapomnieć ani przestać nienawidzić, dopóki te uczucia zatruwają każdą chwilę jego życia. — Wiem, że ma pani powody, aby źle życzyć doktorowi Amadirowi — powiedział Mandamus — ale dlaczego chce pani zniszczyć także i mnie? Jeśli pozwoli mu pani sądzić, że jestem potomkiem Elijaha Baleya, da mu pani przyjemność zmiażdżenia mojej osoby. Czemu miałaby pani uczynić to niepotrzebnie, jeśli w istocie nie jestem jego potomkiem? Proszę mi zatem dać dowód, że pochodzę od pani i Santirixa Gremionisa albo od pani i kogokolwiek innego niż Elijah Baley. — Ty głupcze! Ty idioto! Po cóż ci jakiekolwiek dowody? Idź i sprawdź w zapisach historycznych. Znajdziesz tam dokładne daty pobytu Elijaha na Aurorze. Znajdziesz też dokładną datę urodzin mojego syna Darrela. Dowiesz się, że Darrel został poczęty ponad pięć lat po ostatniej wizycie Elijaha. Dowiesz się także, że Elijah nigdy już tu wrócił. Czy zatem sądzisz, że przez pięć lat byłam w ciąży? Przez pięć standardowych lat nosiłam w sobie płód? — Znam te zapisy, proszę pani. I nie uważam, że przez pięć lat była pani w ciąży. — Po co więc pan do mnie przyszedł? — Ponieważ jest jeszcze coś więcej. Wiem i podejrzewam, iż doktor Amadiro także o tym wie, że choć Ziemianin Elijah Baley, jak pani mówi, nigdy już nie powrócił na powierzchnię Aurory, przez jeden dzień przebywał na pokładzie statku orbitującego wokół planety. Wiem i podejrzewam,

iż doktor Amadiro także o tym wie, że choć Ziemianin nie opuścił pokładu statku, aby udać się na Aurorę, pani odleciała z planety, by odwiedzić ten statek. Spędziła pani tam znaczną część dnia, a działo się to niemal w pięć lat po ostatniej wizycie Elijaha Baleya, mniej więcej w czasie kiedy pani syn został poczęty. Gladia poczuła, jak z jej twarzy odpływa krew. Pokój wokół pociemniał, zachwiała się na nogach. Poczuła nagle delikatne dotknięcie mocnych ramion i wiedziała, że należą do Daneela. Łagodnie ułożył ją w fotelu. Jakby z wielkiej odległości dobiegł ją głos Mandamusa. — Czy to prawda, proszę pani? — spytał. Oczywiście była to prawda. 2. PRZODEK? Wspomnienia! Zawsze obecne, choć najczęściej ukryte. I nagle, czasami, pod wpływem odpowiedniego bodźca niespodzianie wyłaniają się na powierzchnię, ostre i wyraźne, barwne, ruchome i żywe. Znów jest młoda, młodsza niż stojący przed nią mężczyzna; dość młoda, by przeżywać miłość i rozpacz. Jej egzystencja na Solarii, będąca właściwie śmiercią za życia, została zagrożona, gdy nastąpił tragiczny koniec pierwszego człowieka, o którym myślała jako o mężu. (Nie, nie wypowie jego imienia, nawet teraz, nawet w myślach.) Potem te uczucia powróciły po miesiącach szczęścia z drugim, nieczłowiekiem, którego w myślach określała tym mianem. Otrzymawszy w darze Jandera, humanoidalnego robota, uczyniła go całkowicie swoim, póki — podobnie jak jej pierwszy mąż — nie zginął nagle. I wreszcie Elijah Baley, który nie był jej mężem, którego spotkała jedynie dwukrotnie w odstępie dwóch lat, za każdym razem jedynie przez kilka godzin w ciągu paru dni. Kiedy po raz pierwszy dotknęła jego policzka ręką nie osłoniętą rękawiczką, ogarnął ją płomień. Gdy zaś później tuliła w ramionach jego nagie ciało, ogień rozżarzył się, aby już nigdy nie zgasnąć. A potem trzeci mąż, z którym prowadziła ciche i spokojne życie, płacąc nudą za brak nieszczęścia. W tym czasie z całych sił starała się zapomnieć, by niepamięć uwolniła ją od przeszłości. Aż pewnego dnia (nie była pewna, kiedy dokładnie nastąpił ów wstrząs, który wyrwał ją ze spokojnej, sennej egzystencji) Han Fastolfe, uprzednio poprosiwszy o pozwolenie, złożył jej wizytę. Gladia spojrzała na niego ze zdumieniem, ponieważ był zbyt zajęty, aby prowadzić zwykłe życie towarzyskie. Minęło pięć lat od kryzysu, który wyniósł Hana na stanowisko pierwszego polityka Aurory. Był właściwie przewodniczącym planety we wszystkich sprawach, choć nie nosił tego tytułu, i prawdziwym przywódcą światów Przestrzeniowców. Niewiele czasu pozostawało mu na to, by mógł żyć jak normalny człowiek. Minione przeżycia pozostawiły swój ślad na nim i będą coraz bardziej widoczne, póki wreszcie nie umrze przekonany, że poniósł klęskę, mimo iż nigdy nie przegrał żadnej bitwy. Kelden Amadiro, pokonany, z uporem trzymał się życia — najlepszy dowód, że zwycięstwo może stanowić większą karę. Fastolfe przez cały ten czas pozostanie cierpliwy, łagodny i będzie znosił wszystko bez narzekań, ale nawet Gladia, całkowicie nie zainteresowana polityką i obojętna na nie kończące się machinacje władzy, zauważy, że swą kontrolę nad Aurorą zawdzięcza tylko stałym i usilnym wysiłkom, które pozbawiają go wszystkiego, co mogłoby uczynić życie znośniejszym. Powodowało nim dążenie do dobra. Czyjego? Aurory? Przestrzeniowców? Czy może po prostu mglistej wizji wyidealizowanego dobra jako takiego?

Powstrzymywała się przed zadaniem tego pytania. Na razie jednak minęło dopiero pięć lat od kryzysu. Fastolfe nadal sprawiał wrażenie młodego, pełnego nadziei człowieka, a jego pospolita miła twarz wciąż była zdolna do uśmiechu. — Mam dla ciebie wiadomość, Gladio — powiedział. — Liczę, że będzie przyjemna — odparła uprzejmie. Przyprowadził ze sobą Daneela. To, że mogła spojrzeć na tego robota z sympatią, nie czując bólu, znaczyło, że stare rany zaczynają się goić. Był przecież we wszystkim, oprócz nieistotnych szczegółów, dokładną kopią jej martwego Jandera. Potrafiła z nim rozmawiać, mimo że odpowiadał prawie identycznym głosem. Pięć lat przecięło wrzód i stłumiło cierpienie. — Sądzę, że tak — odparł Fastolfe uśmiechając się łagodnie. — Pochodzi od starego przyjaciela. — Jak to miło, że wciąż mam starych przyjaciół — rzekła, starając się pozbawić swój głos ironii. — Od Elijaha Baleya. Pięć lat zniknęło. Poczuła nagle powracające wspomnienia. — Czy dobrze się czuje? — spytała zduszonym głosem po dłuższej chwili milczenia. — Całkiem nieźle. A co ważniejsze — jest w pobliżu. — W pobliżu? Na Aurorze? — Na orbicie wokół Aurory. Wie, że nigdy nie dostanie zezwolenia na lądowanie tutaj. Nawet gdybym użył wszystkich swoich wpływów. Chciałby się z tobą zobaczyć, Gladio. Skontaktował się ze mną, ponieważ uważa, że mogę zaaranżować twoją wizytę na statku. Przypuszczam, że istotnie zdołałbym to zrobić. Ale tylko jeśli takie jest twoje życzenie. Czy chcesz tego? — Ja… Nie wiem. To zbyt nagłe. Muszę się zastanowić. — Albo dać ponieść impulsowi? — Odczekał chwilę, po czym zapytał: — Powiedz szczerze, Gladio, jak ci się układa z Santirixem? Spojrzała na niego ze zdumieniem, jakby nie pojmując powodu, dla którego zmienił temat. I nagle zrozumiała. — Całkiem dobrze. — Czy jesteś szczęśliwa? — Nie jestem… nieszczęśliwa. — To nie brzmi zbyt radośnie. — Jak długo może trwać zachwyt, nawet jeśli z początku był? — Czy planujecie mieć kiedyś dzieci? — Tak — odparła. — A czy planujecie zmianę w stanie cywilnym? — Na razie stanowczo nie — potrząsnęła głową. — A zatem, moja droga Gladio, jeśli pragniesz rady od zmęczonego człowieka, który czuje się stanowczo zbyt staro, odrzuć zaproszenie. Pamiętam wszystko, co opowiedziałaś mi po tym, gdy Baley opuścił Aurorę. Prawdę mówiąc, zdołałem wydedukować więcej, niż sądzisz. Jeśli się z nim spotkasz, możesz przeżyć rozczarowanie, prawda bowiem nie dorówna blaskowi, jakim pamięć otoczyła dawne wydarzenia. Jeśli zaś nawet się nie zawiedziesz, to może nastąpić coś gorszego, ponieważ spotkanie zniszczy cienką osłonkę zadowolenia, jaką sobie zbudowałaś, i nic nie zdoła jej odtworzyć. Gladia, którą nękały podobne mgliste obawy, stwierdziła, że wystarczyło tylko wyrazić je słowami, by móc odrzucić. — Nie, Hanie. Muszę go zobaczyć, ale boję się zrobić to sama. Czy zechciałbyś mi towarzyszyć? Fastolfe uśmiechnął się z przymusem. — Nie zostałem zaproszony. A gdyby nawet, to i tak musiałbym odmówić. Rada szykuje się do ważnego głosowania. Rozumiesz, sprawy państwowe. Nie mogę się od nich oderwać. — Biedny Han. — Tak. Istotnie, biedny ze mnie człowiek. Ale nie możesz polecieć sama. Z tego co wiem, nie potrafisz pilotować statku.

— No cóż, sądziłam, że polecę… — Promem handlowym? — Fastolfe potrząsnął głową. — Zupełnie niemożliwe. Jawne odwiedziny i wejście na pokład orbitującego ziemskiego statku wymagałyby specjalnego zezwolenia, którego zdobycie zajęłoby całe tygodnie. Jeśli wolisz nie lecieć, nie musisz przypisywać tego specjalnej niechęci do ponownego spotkania. Załatwienie wymaganych dokumentów i zezwoleń zabrałoby mnóstwo czasu. Z pewnością nie mógłby czekać tak długo. — Ale ja chcę go zobaczyć — powiedziała Gladia z determinacją. — W takim razie możesz polecieć moim prywatnym statkiem. Daneel cię zabierze. Potrafi doskonale obchodzić się z przyrządami i podobnie jak ty, nie może się doczekać spotkania z Baleyem. Po prostu nie zgłosimy tego lotu. — Han, będziesz miał przez to kłopoty. — Może nikt się nie dowie. A może będą udawali, że nie wiedzą. Gdyby jednak komuś się to nie spodobało, zajmę się tym. Gladia namyślała się przez moment, po czym stwierdziła: — Jeśli pozwolisz, zachowam się samolubnie i pozwolę ci mieć kłopoty. Chcę lecieć. — A więc polecisz. To był mały statek, mniejszy niż Gladia oczekiwała. I choć wygodny, budził również lęk. Nie był dość duży, aby mieć aparaturę pseudograwitacyjną, więc stan nieważkości zmuszał ją do niezwykłych ćwiczeń, które przypominały, że znajduje się w nienormalnym dla siebie środowisku. Była Przestrzeniowcem. Na świecie istniało ponad pięć miliardów Przestrzeniowców, żyjących na czterdziestu dziewięciu światach. Wszyscy byli dumni z tego miana. Jak wielu z tych, którzy sami nazywali się Przestrzeniowcami, naprawdę podróżowało w przestrzeni? Nieliczni. Zapewne jakieś osiemdziesiąt procent z nich nigdy nie opuściło swych rodzinnych planet. Nawet z pozostałych dwudziestu procent jedynie nieliczni przebywali w kosmosie więcej niż dwa, trzy razy. Z pewnością ona sama nie była Przestrzeniowcem w dosłownym tego słowa znaczeniu, pomyślała ponuro. Jeden raz (jeden!) podróżowała w przestrzeni. Siedem lat temu, z Solarii na Aurorę. Teraz po raz drugi wkraczała w kosmos na pokładzie małego promu, przeznaczonego do krótkich wypraw poza atmosferę — miała przed sobą nędzne sto tysięcy kilometrów w towarzystwie jednej tylko osoby, i to nie człowieka. Raz jeszcze zerknęła na Daneela siedzącego w małej kabinie pilota. Dostrzegała jedynie część jego postaci pochylonej nad przyrządami. Nigdy wcześniej nie miała do swojej dyspozycji tylko jednego robota. Na Solarii zawsze w pobliżu czekały ich setki, tysiące. Na Aurorze dziesiątki, jeśli nie więcej. Tutaj był tylko jeden. — Daneelu! — zawołała. — Tak, pani Gladio — odparł nie odrywając wzroku od przyrządów. — Czy cieszysz się, że znów zobaczysz Elijaha Baleya? — Nie jestem pewien, pani Gladio, jak opisać mój stan wewnętrzny. Możliwe, że odpowiada to temu, co istota ludzka opisałaby jako radość. — Ale musisz coś czuć. — Mam wrażenie, że łatwiej niż zazwyczaj podejmuję decyzje. Moje reakcje są szybsze, ruchy wymagają mniej energii. Mógłbym zinterpretować to w sposób ogólny jako dobre samopoczucie. Słyszałem, jak ludzie używają tego określenia, i mam wrażenie, że oddaje ono stan, jakiego teraz doświadczam. — A gdybym powiedziała, że chcę się zobaczyć z nim sama? — zapytała Gladia. — Tak by się stało. — Nawet jeśli oznaczałoby to, że się nie spotkacie? — Tak, proszę pani.

— Czy nie czułbyś wtedy zawodu? To znaczy uczucia przeciwnego do twojego obecnego zadowolenia. Czy trudniej podejmowałbyś decyzje, reakcje byłyby wolniejsze, ruchy wymagały więcej energii, i tak dalej? — Nie, pani Gladio. Ponieważ czułbym zadowolenie z powodu wypełnienia pani rozkazów. — Zatem twoja własna przyjemność pochodzi z Trzeciego Prawa, a wypełnianie rozkazów to Prawo Drugie, które jest ważniejsze. Tak? — Tak, proszę pani. Gladia walczyła z własną ciekawością. Nigdy przedtem nie przyszło jej na myśl, aby wypytywać o te sprawy zwykłego robota. Robot to maszyna. Ale nie potrafiła myśleć o Daneelu jak o maszynie, tak jak przed pięciu laty nie uważała za maszynę Jandera. Z Janderem doświadczyła jednak tylko gorącego uczucia, które odeszło z nim samym. Mimo całego podobieństwa Daneel nie potrafił rozpalić na nowo wygasłych popiołów. Z nim mogła jedynie prowadzić rozmowy na temat odmienności umysłów. — Czy nie przeszkadza ci, Daneelu, że twoje postępowanie ograniczają Prawa? — spytała. — Nie potrafię sobie wyobrazić innego działania, proszę pani. — Przez całe życie doświadczałam siły grawitacji, nawet podczas mojej poprzedniej kosmicznej podróży. Jednak mogę przewidzieć, co się czuje, kiedy jej nie ma. W istocie w tej chwili tak właśnie się dzieje. — Czy sprawia to pani przyjemność? — Owszem. — A czy odczuwa pani niepokój? — W pewnym sensie również. — Czasami, proszę pani, kiedy pomyślę, że istoty ludzkie nie są związane Prawami, niepokoi to mnie. — Dlaczego, Daneelu? Czy próbowałeś kiedykolwiek zrozumieć, co powoduje, że myśl o tym, iż ludzie nie są związani Prawami, budzi w tobie niepokój? Daneel milczał przez chwilę. — Owszem, proszę pani, ale nie sądzę, że kiedykolwiek zastanawiałbym się nad tym, gdyby nie krótka znajomość z moim partnerem Elijahem. On potrafił… — Wiem — przerwała. — Zastanawiał się nad wszystkim. Tkwiło w nim coś, co kazało mu zadawać pytania w każdym momencie i w każdej sytuacji. — Jestem tego samego zdania. Postanowiłem postępować tak jak on i w każdej sytuacji zadawać pytania. Zastanawiałem się więc, jak mogłoby wyglądać życie pozbawione Praw, i nie mogłem sobie tego wyobrazić. Poza tym, że przypominałoby bycie człowiekiem. To mnie poruszyło. I spytałem siebie, tak jak to uczyniła teraz pani, dlaczego to mnie niepokoi? — Jaka była twoja odpowiedź? — Po długim czasie zrozumiałem, że Trzy Prawa kierują zachowaniem moich pozytonowych ścieżek. W każdym momencie, pod wpływem każdego bodźca. Prawa ograniczają kierunek i moc przepływu pozytonów wzdłuż tych ścieżek, tak że wiem, co robić. A przecież poziom tej wiedzy nie zawsze jest ten sam. Czasami moje postępowanie jest mniej wymuszone niż w innych okolicznościach. Już dawno zauważyłem, że im niższy potencjał strumienia pozytonów, tym dalej mi do poczucia pewności, jak mam postępować. A im mniejsza jest moja pewność, tym gorsze samopoczucie. Kiedy czas podjęcia decyzji mierzy się w mili — zamiast jak zwykle w nanosekundach, mam wtedy uczucie, którego nigdy więcej nie chcę doświadczyć. Pomyślałem więc sobie, proszę pani, co by było, gdybym w ogóle nie był związany Prawami jak ludzie? Gdybym nie mógł podjąć szybkiej decyzji, jak zareagować na odpowiedni zestaw bodźców? To byłoby nieznośne i nie chcę o tym myśleć. — A jednak to robisz, Daneelu — stwierdziła Gladia. — Myślisz o tym w tej chwili. — Tylko z powodu mojej znajomości z partnerem Elijahem, proszę pani. Obserwowałem go w warunkach, kiedy przez jakiś czas nie mógł zdecydować, jakie podjąć działania. Sprawiła to

zagadkowa natura problemu, który przed nim postawiono. W rezultacie odczuwał wyraźny niepokój, a ja wraz z nim, ponieważ nie mogłem nic zrobić, aby załagodzić sytuację. Możliwe że pojmowałem jedynie niewielką część tego, co wtedy czuł. Gdybym lepiej zrozumiał konsekwencje jego niezdolności do podjęcia decyzji, mógłbym… — zawahał się. — Przestać funkcjonować? Ulec dezintegracji? — spytała Gladia myśląc przelotnie o Janderze. Wspomnienie to sprawiło jej ból. — Tak, proszę pani. Niezdolność zrozumienia tego może być częścią systemu ochronnego, wbudowanego w mój pozytonowy mózg i mającego go chronić przed uszkodzeniem. Zauważyłem jednak, że nieważne jak bolesne było wahanie partnera Elijaha, zawsze starał się rozwiązać swój problem. Podziwiałem go za to. — Jesteś zatem zdolny do podziwu? — Używam tego słowa w znaczeniu, w jakim posługują się nim istoty ludzkie — odparł poważnie Daneel. — Nie znam właściwego określenia na reakcję, jaką budziło we mnie takie postępowanie partnera Elijaha. Gladia skinęła głową, po czym rzekła: — A przecież istnieją prawa rządzące ludzkimi zachowaniami. Pewne instynkty, wyrobione odruchy, pragnienia. — Tak sądzi przyjaciel Giskard, proszę pani. — Naprawdę? — Odkrył jednak, że są one zbyt skomplikowane, by poddać je analizie. Zastanawia się, czy pewnego dnia może powstać system matematycznego analizowania ludzkiego zachowania i czy w konsekwencji zostaną opracowane spójne prawa, mogące rządzić tym postępowaniem. — Wątpię w to — rzekła Gladia. — Przyjaciel Giskard również nie jest w tej materii optymistą. Uważa, że minie wiele czasu, nim powstanie podobny system. — Powiedziałabym: bardzo wiele czasu. — A teraz — zauważył Daneel — zbliżamy się do ziemskiego statku i musimy się zająć dokowaniem, które nie jest takie proste. Gladii wydawało się, że ta operacja trwała dłużej niż samo dotarcie do ziemskiego statku. Daneel zachował spokój, ale też z drugiej strony nie mógł zrobić nic innego. Zapewniał ją, że wszystkie ludzkie statki mogą się połączyć, niezależnie od różnic w wielkości i pochodzeniu. — Podobnie jak istoty ludzkie — stwierdziła Gladia, zmuszając się do uśmiechu. Daneel jednak nie zareagował. Był skupiony na precyzyjnych manewrach. Najwyraźniej dokowanie, choć zawsze możliwe do wykonania, nie było wcale łatwe. Gladia z każdą chwilą stawała się bardziej niespokojna. Ziemianie żyli krótko i szybko się starzeli. Minęło pięć lat, odkąd ostatni raz widziała Elijaha. Jak bardzo się zmienił? Jak teraz wygląda? Czy ona sama zdoła opanować się na widok nieuchronnych oznak minionego czasu? Jednak niezależnie od tego nadal będzie Elijahem, dla którego czuła wdzięczność. Czy tylko wdzięczność? Zauważyła, że ręce ma mocno splecione, tak mocno, że rozbolały ją ramiona. Najwyższym wysiłkiem woli zmusiła się, by je opuścić. Wiedziała, kiedy zakończyło się dokowanie. Ziemski statek był wystarczająco duży, by mieć generator sztucznego pola pseudo–grawitacyjnego i w chwili połączenia obu jednostek pole objęło również mały prom. Z lekkim wstrząsem podłoga znowu stała się dołem, a Gladia opadła kilka centymetrów. Kolana ugięły się pod nią i czując mdłości oparła się o ścianę. Z lekkim trudem wyprostowała się, zirytowana na samą siebie, że nie przewidziała zmiany i nie przygotowała się na nią. — Zakończyliśmy dokowanie, pani Gladio — powiedział niepotrzebnie Daneel. — Partner Elijah prosi o pozwolenie wejścia na pokład.

— Oczywiście, Daneelu. Z lekkim świstem część ściany się odsunęła. Jakaś postać pochylając się nieco weszła do środka i ściana zatrzasnęła się za nią. Gdy mężczyzna się wyprostował, Gladia szepnęła: — Elijah! Nagle przepełniła ją radość. Z ulgą stwierdziła, że tylko włosy mu nieco posiwiały, a poza tym był to Elijah, jakiego znała. Mimo obaw nie dostrzegła w nim żadnej widocznej zmiany. Uśmiechnął się do niej i przez chwilę zdawał się pożerać ją wzrokiem. Następnie uniósł palec, jakby chciał powiedzieć: „zaczekaj”, i podszedł do Daneela. — Daneelu! — pochwycił w ramiona robota i potrząsnął nim. — Nic się nie zmieniłeś. Jesteś jedyną stałą rzeczą w naszych życiach. — Partnerze Elijahu! Miło znów cię widzieć. — — Dobrze jest znów słyszeć, że ktoś nazywa mnie partnerem. Chciałbym, żeby tak było. Widzę cię po raz piąty, ale pierwszy raz nie czeka nas żaden problem do rozwiązania. Nie jestem już nawet detektywem. Zrezygnowałem i postanowiłem wyemigrować na jedną z nowych planet. Powiedz mi, Daneelu, dlaczego nie towarzyszyłeś doktorowi Fastolfe’owi trzy lata temu, w czasie jego wizyty na Ziemi? — Taka była decyzja doktora Fastolfe’a. Postanowił wziąć ze sobą Giskarda. — Zmartwiłem się wtedy. — Przyjemnie by było znów cię zobaczyć, partnerze Elijahu, ale doktor Fastolfe powiedział mi potem, że jego podróż okazała się wielkim sukcesem. Tak więc podjął właściwą decyzję. — Była sukcesem, Daneelu. Przed jego odwiedzinami ziemski rząd wahał się, czy podjąć współpracę przy realizacji programu osadnictwa. Teraz jednak cała planeta pulsuje i tętni życiem. Miliony ludzi nie mogą się już doczekać wyjazdu. Nie mamy dość statków, żeby ich wszystkich pomieścić, nawet z pomocą Aurory. Nie ma też planet, które mogłyby ich wszystkich przyjąć, bowiem każda z nich musi zostać przygotowana. Bez koniecznych zmian ludzie nie zdołają żyć na żadnej z nich. Ta, na którą ja się wybieram, ma zbyt mało wolnego tlenu, więc przez kilka pokoleń będziemy musieli mieszkać w miastach pod kopułami, dopóki na powierzchni nie rozwinie się ziemska roślinność. — Jego oczy coraz częściej zwracały się ku Gladii, która siedziała z boku i uśmiechała się tylko. — Można się było tego spodziewać — stwierdził Daneel. — Z tego co mi wiadomo o ludzkiej historii, planety Przestrzeniowców również przeszły okres przygotowawczy. — Bez wątpienia. I dzięki tamtym doświadczeniom można teraz skrócić czas adaptacji. Czy mógłbyś chwilę pozostać w kabinie pilotów, Daneelu? Muszę pomówić z Gladia. — Oczywiście, partnerze Ełijahu. Daneel wyszedł przez drzwi prowadzące do kabiny, a Baley spojrzał pytająco na Gladię i lekko poruszył dłonią. Natychmiast pojmując, o co mu chodzi, podeszła do ściany i dotknęła przełącznika, który bezszelestnie zamknął drzwi. Od tej chwili byli sami. Baley wyciągnął ręce: — Gladio! Ujęła je nie myśląc nawet, że nie ma rękawiczek. — Gdyby Daneel pozostał z nami, w niczym by nam nie przeszkodził — stwierdziła. — Nie fizycznie. Psychologicznie owszem. — Baley uśmiechnął się ze smutkiem i rzekł: — Wybacz, Gladio. Musiałem najpierw pomówić z Daneelem. — Dłużej go znałeś — stwierdziła miękko. — Ma więc pierwszeństwo. — Bynajmniej, ale nie potrafi się bronić. Gdybyś była na mnie zła, mogłabyś mi przyłożyć, jeśli przyszłaby ci na to ochota. Daneel nie. Mogę go ignorować, kazać mu wyjść, traktować jak robota, a on musi być posłusznym i lojalnym, nie narzekającym partnerem. — Ależ on jest robotem, Elijahu. — Nie dla mnie, Gladio. Mój rozum wie, że to robot, który nie ma uczuć w ludzkim rozumieniu tego słowa, ale w sercu uważam go za człowieka i tak go muszę traktować. Poprosiłbym doktora

Fastolfe’a, aby pozwolił Daneelowi pojechać ze mną, ale na nowe planety osadnicze nie dopuszcza się robotów. — Elijahu, a myślałeś o tym, żeby zabrać ze sobą również mnie? — Przestrzeniowców również to dotyczy. — Wygląda na to, że wy Ziemianie jesteś równie nierozsądni, jak my Przestrzeniowcy. Elijah ponuro przytaknął. — Obie strony są jednakowo szalone. Jednak nawet w innych warunkach nie mógłbym cię zabrać. Nie zniosłabyś takiego życia, a ja nigdy nie byłbym pewien, czy twój system odpornościowy dostatecznie się wzmocni. Bałbym się, że albo szybko umrzesz z powodu głupiego zakażenia, albo będziesz żyła zbyt długo i patrzyła, jak umierają kolejne pokolenia. Przebacz mi, Gladio. — Co ci mam wybaczyć, drogi Elijahu? — To. — Rozłożył ręce. — To, że prosiłem, abyś się ze mną zobaczyła. — Ależ ja się cieszę. Chciałam cię zobaczyć. — Wiem — odparł. — Usiłowałem się z tobą nie spotykać, ale myśl, że będę w kosmosie i nie zatrzymam się na Aurorze, była zbyt bolesna. A przecież nic dobrego z tego nie wyniknie, Gladio. Oznacza to po prostu kolejne pożegnanie, które ponownie zrani moje serce. To dlatego nigdy do ciebie nie pisałem, dlatego nigdy nie usiłowałem skontaktować się z tobą przez hiperfale. Z pewnością zastanawiałaś się nad tym. — Ależ nie. Zgadzam się, że nie miałoby to sensu, a jedynie niesłychanie wszystko utrudniło. Ale pisałam do ciebie wiele razy. — Doprawdy? Nigdy nie dostałem żadnego listu. — Bo nigdy żadnego nie wysłałam. Pisałam je i darłam. — Dlaczego? — Ponieważ z Aurory na Ziemię nie można wysłać żadnego prywatnego listu, który nie przeszedłby przez ręce cenzora. A ja nigdy nie pozwoliłabym, żeby ktokolwiek czytał to, co do ciebie napisałam. Gdybyś nawet wysłał mi list, zapewniam cię, że nigdy by do mnie nie dotarł, niezależnie od tego jak bardzo byłby niewinny. Sądziłam, że to dlatego nie dostałam żadnego. Teraz, kiedy wiem, że nie miałeś pojęcia o sytuacji, cieszę się, że nie byłeś na tyle nierozsądny, by próbować się ze mną kontaktować. Mógłbyś nie zrozumieć, dlaczego nie odpowiadam. Baley spojrzał na nią ze zdumieniem. — Zatem w jaki sposób udało ci się ze mną spotkać? — Oczywiście nielegalnie. Używam prywatnego promu doktora Fastolfe’a, więc zdołałam przekroczyć granicę bez żadnych pytań. Gdyby statek należał do kogoś innego, zatrzymano by mnie i odesłano z powrotem. Sądzę, że to też rozumiesz i dlatego skontaktowałeś się z nim, a nie bezpośrednio ze mną. — Nic o tym nie wiedziałem. Zdumiewające, że ocaliła nas tylko moja podwójna ignorancja. Nawet potrójna, ponieważ nawet nie znałem odpowiedniej kombinacji fal, dzięki której mógłbym dotrzeć do ciebie bezpośrednio, a nie potrafiłem pokonać trudności związanych z odnalezieniem jej na Ziemi. Nie zdołałbym tego zrobić w tajemnicy, a w Galaktyce krążyło już dostatecznie wiele komentarzy na nasz temat przez ten idiotyczny film, wyemitowany po wydarzeniach na Solarii. W przeciwnym razie możesz być pewna, że próbowałbym porozumieć się z tobą. Miałem jednak kombinację doktora Fastolfe’a i kiedy znalazłem się na orbicie Aurory, natychmiast się z nim skontaktowałem. — No i jesteśmy tu razem. — Przysiadła na brzeżku kanapy i wyciągnęła do niego ręce. Baley ujął je i próbował usiąść na stołku, który przysunął sobie nogą. Ona jednak stanowczo przyciągnęła go do siebie, toteż usiadł koło niej. — Jak się miewasz, Gladio? — spytał niezręcznie. — Całkiem dobrze. A ty? — Starzeję się. Trzy tygodnie temu obchodziłem pięćdziesiąte urodziny.

— Pięćdziesiątka to jeszcze nie sta… — przerwała. — Dla Ziemianina to starość. Wiesz przecież, że nie żyjemy zbyt długo. — Nawet dla Ziemianina pięćdziesiąt lat to nie tak wiele. Nie zmieniłeś się. — To uprzejme z twojej strony, że tak mówisz, ale czuję już ciężar lat. Gladio… — Tak, Elijahu? — Muszę cię zapytać. Czy ty i Santirix Gremionis… Przytaknęła z uśmiechem. — Jest moim mężem. Posłuchałam twojej rady. — I jak wam idzie? — Bardzo dobrze. Życie jest przyjemne. — To dobrze. Mam nadzieję, że to potrwa. — Nic nie trwa wiecznie, Elijahu, ale może kilka lat, a nawet dekad. — Czy macie dzieci? — Jeszcze nie. A co z twoją rodziną, mój żonaty mężczyzno? Twoim synem i żoną? — Bentley wyruszył wraz z osadnikami dwa lata temu. Właściwie to lecę do niego. Piastuje wysokie stanowisko na planecie, na którą się wybieram. Ma dopiero dwadzieścia cztery lata, a już osiągnął wysoką pozycję — oczy Baleya zabłysły. — Zdaje mi się, że będę musiał zwracać się do niego „wasza dostojność”, przynajmniej publicznie. — Doskonale. A pani Baley? Czy jest z tobą? — Jessie? Nie. Nie chciała opuścić Ziemi. Powiedziałem jej, że przez dłuższy czas będziemy mieszkać w kopułach, więc nasze życie nie będzie zbytnio odmienne od ziemskiego, choć oczywiście bardziej prymitywne. Jednak może z czasem zmieni zdanie. Postaram się urządzić wszystko jak najwygodniej i kiedy będę gotów, poproszę Bentleya, żeby udał się na Ziemię i przywiózł ją. Może będzie się czuła opuszczona i zechce do nas dołączyć. Zobaczymy. — Tymczasem jednak jesteś sam. — Na tym statku jest jeszcze ponad stu emigrantów, więc tak naprawdę nie czuję samotności. — Są jednak po drugiej stronie ścian. A ja też jestem sama. — A kiedy Baley odruchowo zerknął w stronę kabiny pilotów, Gladia dodała: — Oczywiście oprócz Daneela, który znajduje się po drugiej stronie drzwi i — mimo twoich wszystkich wątpliwości — jest robotem. Z pewnością zaś nie prosiłeś o to spotkanie tylko po to, byśmy mogli opowiedzieć sobie o naszych rodzinach. Twarz Baleya spoważniała. — Nie mogę przecież… — Zatem ja cię poproszę. Ta kanapka nie została zaprojektowana z myślą o uprawianiu miłości, ale mam nadzieję, że zaryzykujesz ewentualny upadek. — Gladio — powiedział z wahaniem Baley — nie mogę zaprzeczyć, że… — Och, Elijahu, po co te długie mowy? Daj spokój wymaganiom swej ziemskiej moralności. Ofiarowuję ci moją osobę w zgodzie z auroriańskim zwyczajem. Masz oczywiście prawo odmówić, a ja nie będę go kwestionować. Chociaż nie, zaprotestuję, i to gwałtownie. Zdecydowałam, że prawo odmowy należne jest jedynie Aurorianom. Nie pozwolę, by odmówił mi Ziemianin. — Nie jestem już Ziemianinem, Gladio — westchnął Baley. — Tym bardziej nie przyjmę odmowy od marnego imigranta udającego się na barbarzyńską planetę, na której będzie musiał kulić się pod osłoną kopuły. Elijahu, zawsze mieliśmy tak mało czasu, a teraz mamy go jeszcze mniej. Najprawdopodobniej nigdy już cię nie zobaczę. To spotkanie jest tak niespodziewane, że jego niewykorzystanie byłoby zbrodnią na kosmiczną skalę. — Gladio, czy naprawdę pragniesz starego człowieka? — Elijahu, czy chcesz, żebym błagała? — Ale ja się wstydzę. — To zamknij oczy. — Chodzi o mnie, o moje stare ciało. — Więc cierp. Twoje niemądre opinie mnie nie dotyczą. Po tych słowach objęła go, a zapięcie jej sukni rozchyliło się wolno.

Gladia uświadomiła sobie kilka rzeczy jednocześnie. Dostrzegła cudowną stałość świata, bowiem Elijah był dokładnie taki, jakim go zapamiętała. Pięć lat, które upłynęło, nie zmieniło niczego. Zachowany w jej pamięci obraz nie był upiększoną przez czas, idealną wizją. To był Elijah. Zdumiała ją zagadka odmiany. Nagle pojęła, że Santirix Gremionis, choć pozbawiony większych wad, w istocie był jedną wielką wadą. Czuły, łagodny, rozsądny, w miarę inteligentny — i nudny. Czemu nudny, nie umiała powiedzieć, ale nic, co mógł zrobić albo powiedzieć, nie budziło w niej takich emocji jak Baley, nawet jeśli Ziemianin nie odezwał się ani słowem. Baley był starszy wiekiem, znacznie starszy fizjologicznie, nie tak przystojny jak Santirix, a co więcej, otaczała go ulotna aura rozkładu — krótkiego życia i szybkiego starzenia — jak u wszystkich Ziemian. A przecież… Z rozbawieniem myślała o męskim braku przenikliwości Elijaha, o tym, z jakim wahaniem ją przyjął, i że w ogóle nie zdawał sobie sprawy z wrażenia, jakie na niej robił. Dostrzegła jego nieobecność. Poszedł porozmawiać z Daneelem, który miał być ostatni, tak jak był pierwszy. Ziemianie lękali się robotów i nienawidzili ich, a jednak Elijah, doskonale wiedząc, ze Daneel to robot, traktował go zawsze jak człowieka. Natomiast Przestrzeniowcy, którzy kochali roboty i źle się czuli nie mając ich w pobliżu, nigdy nie myśleli o nich jak o czymś więcej niż zwykłe maszyny. Nade wszystko jednak świadoma była upływu czasu. Wiedziała, ze od momentu gdy Elijah wkroczył na pokład promu Hana Fastolfe’a, minęły dokładnie trzy godziny i dwadzieścia pięć minut. Na więcej nie mogli już sobie pozwolić. Im dłużej pozostawała poza Aurorą, im dłużej statek Baleya trwał na orbicie, tym bardziej prawdopodobne stawało się, że ktoś zauważy jej nieobecność, a stwierdziwszy to, zainteresuje się i zacznie badać sprawę. Wtedy Fastolfe znajdzie się w kłopotach. Baley wyszedł z kabiny pilotów i spojrzał ze smutkiem na Gladię. — Muszę już iść, Gladio. — Wiem o tym. — Daneel zaopiekuje się tobą. Będzie ci przyjacielem i obrońcą, a ty musisz się z nim zaprzyjaźnić. Dla mnie. Ale powinnaś się słuchać Giskarda. Pozwól, aby on stał się twoim doradcą. Gladia zmarszczyła brwi. — Dlaczego Giskard? Nie jestem nawet pewna, czy go lubię. — Nie proszę cię, abyś go lubiła, proszę, abyś mu ufała. — Ale dlaczego, Elijahu? — Nie mogę powiedzieć. W tej sprawie musisz mi zaufać. Spojrzeli na siebie i nie powiedzieli już ani słowa. Jakby milczenie mogło zatrzymać czas i na zawsze utrwalić w bezruchu mijające sekundy. Lecz po chwili czar został przełamany. Baley odezwał się pierwszy: — Nie żałujesz… — Jak mogłabym żałować, kiedy być może widzimy się ostatni raz? Baley chciał odpowiedzieć, ale ona przycisnęła do jego ust swoją drobną, zaciśniętą w pięść dłoń. — Nie kłam bez potrzeby — powiedziała — zapewne nigdy już cię nie zobaczę. I nigdy nie zobaczyła. Nigdy! Z bólem poczuła, jak przez jałową pustkę lat powraca ku rzeczywistości. Nigdy go już nie widziałam — pomyślała. — Nigdy! Tak długo broniła się przed tymi słodko — gorzkimi wspomnieniami, a teraz znów ją ogarnęły, bardziej gorzkie niż słodkie, ponieważ spotkała się z tym człowiekiem, tym Mandamusem, ponieważ Giskard prosił ją o to spotkanie, a ona musi mu ufać. To było ostatnie życzenie Elijaha. Skupiła się na bieżącej chwili. (Ile minęło czasu?)

Mandamus patrzył na nią chłodno. — Z pani reakcji, pani Gladio, domyślam się, że to rzeczywiście prawda. Nie mogła pani tego jaśniej wyrazić słowami. — Co jest prawdą? O czym pan mówi? — Ze w pięć lat po wizycie na Aurorze Ziemianina Elijaha Baleya widziała się pani z nim na statku, który orbitował wokół Aurory; pojechała pani tam i spędziliście razem kilka godzin. Mniej więcej w tym czasie, kiedy został poczęty pani syn. — Jakie ma pan dowody? — Proszę pani, nie było to zupełną tajemnicą. Obecność ziemskiego statku na orbicie została zauważona. Podobnie jak lot promu Fastolfe’a i jego dokowanie. Ponieważ zaś to nie Fastolfe był na pokładzie, założono, że musiała to być pani. Wpływy doktora Fastolfe’a wystarczyły, by informacje te pozostały nieoficjalne. — Skoro są one nieoficjalne, nie ma żadnych dowodów. — Doktor Amadiro spędził dwie trzecie życia obserwując z niesmakiem i wrogością poczynania doktora Fastolfe’a. Zawsze istnieli urzędnicy rządowi oddani duszą i sercem polityce doktora Amadira zakładającej zachowanie całej Galaktyki dla Przestrzeniowców. To właśnie oni donosili mu po cichu o wszystkim, o czym — jak sądzili — chciałby wiedzieć. Doktor Amadiro niemal natychmiast dowiedział się o pani krótkiej eskapadzie. — Nadal jednak to żaden dowód. Nie potwierdzone informacje od drobnych, zabiegających o łaski urzędników nie mogą być brane poważnie. Amadiro nic nie uczynił, ponieważ zdawał sobie sprawę, że nie ma żadnych dowodów. — Żadnych dowodów, na podstawie których mógłby kogoś oskarżyć, choćby o zwykłe wykroczenie. Żadnych dowodów pozwalających na sprawienie kłopotów Fastolfe’owi. Wystarczyło tego jednak, żeby podejrzewać, iż jestem potomkiem Baleya i przez to opóźniać moją karierę. Może się pan przestać martwić — gorzko stwierdziła Gladia. — — Mój syn jest synem Santirixa Gremionisa, prawdziwym Aurorianinem i właśnie od niego wywodzi się i pan. — Proszę więc mnie o tym przekonać. Nie chcę niczego więcej. Niech mnie pani przekona, że poleciała na orbitę i spędziła kilka godzin sam na sam z Ziemianinem i przez cały ten czas tylko z nim rozmawiała; można mówić o polityce lub wspominać stare czasy i wspólnych przyjaciół; opowiadać sobie dowcipy i nawet się nie dotknąć. Niech mnie pani przekona. — Nieważne co robiliśmy, więc proszę oszczędzić mi swoich złośliwości. Kiedy się z nim widziałam, byłam już w ciąży z moim mężem. Nosiłam w sobie trzymiesięczny płód. Auroriański. — Czy może pani to udowodnić? — A niby dlaczego miałabym cokolwiek udowadniać? Data urodzin mojego syna jest w rejestrach, a Amadiro musi dysponować dokładnymi danymi o moich odwiedzinach. — Jak wspominałem, powiedziano mu o tym natychmiast, ale minęło już niemal dwadzieścia dekad i nie pamięta dokładnie. Same odwiedziny nie znajdują się w rejestrach i nie można potwierdzić daty. Obawiam się, że doktor Amadiro będzie wolał wierzyć, iż było to dziewięć miesięcy przed narodzinami pani syna. — Sześć miesięcy. — Niech pani to udowodni. — Ma, pan moje słowo. — To nie wystarczy. — Cóż zatem… Daneelu, byłeś wtedy ze mną. Kiedy widziałam się z Elijahem Baleyem? — Pani Gladio, było to sto siedemdziesiąt trzy dni przed narodzinami pani syna. — Czyli nieco mniej niż sześć miesięcy — dodała Gladia. — To nie wystarczy — stwierdził Mandamus. Gladia uniosła głowę.

— Pamięć Daneela jest doskonała, co można łatwo zademonstrować. Oświadczenie robota jest na Aurorze wystarczającym dowodem. — Nie jesteśmy na sali sądowej i nigdy nie będziemy. A pamięć Daneela zupełnie się nie liczy dla doktora Amadira. Daneel został skonstruowany przez doktora Fastolfe’a. A potem Fastolfe opiekował się nim przez niemal dwa stulecia. Nie potrafimy stwierdzić, jakie wprowadził doń modyfikacje, ani jakie Daneel otrzymał instrukcje w sprawie postępowania z doktorem Amadirem. — Zatem niech się pan zastanowi. Ziemianie są zupełnie inni genetycznie niż my. W istocie jesteśmy dwoma różnymi gatunkami. Nie możemy się krzyżować. — To nie zostało udowodnione. — Cóż, istnieją zapisy genetyczne Darrela i Santirixa. Proszę je zatem porównać. Gdyby mój eks–mąż nie był ojcem Darrela, natychmiast zaświadczyłyby o tym różnice genetyczne. — Niewielu ludzi ma dostęp do rejestrów genetycznych. Wie pani o tym. — Amadiro nie przejmuje się etyką. Ma wystarczające wpływy, żeby zapoznać się z nimi nielegalnie. A może obawia się, że jego hipoteza okaże się błędna. — Jakiekolwiek ma ku temu powody, proszę pani, nie zamierza złamać obowiązującego na Aurorze prawa do prywatności. — Cóż zatem, proszę zjeżdżać w kosmos i zadławić się próżnią. Jeśli pański Amadiro nie daje się przekonać, to nie moja sprawa. Pan przynajmniej powinien być przekonany i teraz sam może się zająć Amadirem. Jeśli nie potrafi pan tego i jeśli pańska kariera nie będzie rozwijała się tak szybko, jakby pan tego chciał, może pan być pewien, że absolutnie i zupełnie mnie to nie zainteresuje. — Nie jestem tym zdziwiony. Szczerze mówiąc przekonała mnie pani. Miałem tylko nadzieję, że uzyskam jakieś materiały mogące przekonać również doktora Amadira. Niestety nic takiego nie otrzymałem. Gladia z pogardą wzruszyła ramionami. — Użyję zatem innych sposobów — stwierdził Mandamus. — Cieszę się, że dysponuje pan nimi — odparła chłodno Gladia. Mandamus powiedział cicho, zupełnie jakby mówił do siebie: — Ja też. Mam jeszcze do dyspozycji bardzo potężne sposoby. — Doskonale. Proponowałabym, aby spróbował pan zaszantażować Amadira. Musi mieć niejedno na sumieniu. Mandamus uniósł wzrok i zmarszczył brwi. — Niech pani nie będzie głupia. — Może pan już iść — oznajmiła Gladia. — Dostatecznie długo znosiłam pańskie towarzystwo. Proszę się wynosić z mojego domu. Mandamus uniósł rękę. — Chwileczkę! Na początku powiedziałem, że sprowadzają mnie tutaj dwie przyczyny. Jedna to sprawa osobista, druga zaś — państwowa. Zbyt wiele czasu poświęciłem pierwszej, lecz muszę prosić o pięć minut, żeby omówić drugą. Ma pan pięć minut. Nie dam panu ani sekundy dłużej. Jest jeszcze ktoś, kto chciałby się z panią zobaczyć. Ziemianin, a raczej obywatel jednego ze światów osadniczych. Potomek Ziemian. Proszę mu powiedzieć — odparła Gladia — że ani Ziemianie, ani ich potomkowie nie mają wstępu na Aurorę, i odesłać go. Czemu miałabym się z nim widzieć? — Niestety, proszę pani, przez ostatnie dwa stulecia równowaga sił nieco się zmieniła. Ci Ziemianie zajmują więcej światów niż my. A zawsze mieli znacznie liczebniejszą populację. Posiadają też więcej statków, choć nie są one tak doskonałe jak nasze. A ponieważ znacznie krócej żyją i są bardziej płodni, z większą łatwością ryzykują swe istnienie. — Zupełnie w to nie wierzę. Mandamus uśmiechnął się z przymusem.

— Dlaczego? Osiem dekad oznacza mniej niż czterdzieści. W każdym razie musimy traktować ich uprzejmie. Znacznie uprzejmiej niż za czasów Elijaha Baleya. Jeśli stanowi to dla pani jakąś pociechę, doprowadziła do tego właśnie polityka Fastolfe’a. — W czyim imieniu się pan wypowiada? Czy to Amadiro musi obecnie zachowywać się uprzejmiej w stosunku do Osadników? — Nie. W istocie chodzi o Radę. — Został pan skierowany przez Radę. — Nieoficjalnie. Proszono mnie, abym poinformował panią o tym. Prywatnie. — A jeśli spotkam się z tym Osadnikiem? Co wtedy? Czego on ode mnie chce? — Tego właśnie nie wiemy, proszę pani. Liczymy, że pani nam to powie. Ma pani go spotkać, dowiedzieć się, czego on chce, i poinformować nas o tym. — Nas? Czyli kogo? — Jak już mówiłem, Radę. Osadnik znajdzie się w pani domu dziś wieczór. — Zakłada pan, że nie mam żadnego wyboru i muszę zaakceptować propozycję stania się informatorem. Mandamus wstał, najwyraźniej przekazawszy to, co miał do przekazania. — Nie będzie pani informatorem. Nic panią nie łączy z tym Osadnikiem. Po prostu złoży pani raport swojemu rządowi. Jak każdy lojalny obywatel Aurory. Powinno wręcz pani na tym zależeć. Nie chce chyba pani, aby Rada powzięła podejrzenie, iż przez to, że urodziła się pani na Solarii, nie jest pani tutejszą patriotką. — Proszę pana, jestem Aurorianką cztery razy dłużej niż pan. — Bez wątpienia. Niemniej jednak urodziła się pani i wychowała na Solarii. Jest pani kimś absolutnie niezwykłym. Aurorianką urodzoną na innej planecie. I trudno o tym zapomnieć. Zwłaszcza że Osadnik życzy sobie spotkania tylko z panią. Właśnie z panią, i z nikim innym na Aurorze. Dokładnie dlatego, że pochodzi pani z Solarii. — Skąd pan o tym wie? — Nietrudno było zgadnąć. Określa panią jako Solariankę. Ciekawi jesteśmy, co miałoby to dla niego znaczyć; teraz, kiedy Solaria już nie istnieje. — Proszę więc go zapytać. — Wolimy zapytać panią, kiedy już się pani dowie od niego. Teraz jednak prosiłbym o pozwolenie odejścia i dziękuję za gościnę. Gladia sztywno skinęła głową. — Żegnam pana. Znacznie chętniej, niż udzieliłam zgody na pana wizytę. Mandamus ruszył korytarzem prowadzącym do głównego wyjścia. Za nim podążyły jego roboty. Przystanął tuż przed drzwiami, odwrócił się i powiedział: — A, byłbym zapomniał. — Tak? — Osadnik, który chce się z panią zobaczyć, dziwnym zbiegiem okoliczności nosi nazwisko Baley. 3. KRYZYS Daneel i Giskard z całą uprzejmością odprowadzili Mandamusa i towarzyszące mu roboty do granic posiadłości. Potem, ponieważ już byli na zewnątrz, skontrolowali działania pomocniczych robotów i sprawdzili pogodę (pochmurno i odrobinę chłodniej, niż powinno być o tej porze roku). — Doktor Mandamus otwarcie oświadczył, że planety Osadników są silniejsze niż światy Przestrzeniowców — powiedział Daneel. — Nie spodziewałem się tego po nim. — Ani ja — przyświadczył Giskard. — Byłem pewien, że Osadnicy dojdą do potęgi porównywalnej z Przestrzeniowcami, ponieważ Elijah Baley mówił o tym wiele dekad temu, ale

nie widziałem sposobu, aby przekonać o tym rząd Aurory. Rozumiałem, że poczucie własnej siły będzie u nich trwało jeszcze długo po jej faktycznej utracie, ale nie potrafiłem przewidzieć, ile czasu zdołają sami się oszukiwać. — Jestem zdumiony, że partner Elijah przewidział to z takim wyprzedzeniem. — Istoty ludzkie potrafią myśleć w sposób zupełnie nam niedostępny. — Gdyby Giskard był człowiekiem, w jego głosie dałoby się odczuć żal lub zawiść, ale ponieważ był robotem, stanowiło to tylko proste stwierdzenie faktu. — Usiłuję zdobyć chociaż tę wiedzę poprzez szczegółowe studiowanie ludzkiej historii. Z pewnością gdzieś w tej długiej opowieści muszą kryć się ludzkie prawa będące odpowiednikiem naszych Trzech Praw Robotyki. — Pani Gladia powiedziała mi kiedyś, że to beznadziejne — odezwał się Daneel. — Być może, przyjacielu Daneelu, ale jestem przekonany, że takie Prawa Ludzkości muszą istnieć, tylko ja nie potrafię ich znaleźć. Każde uogólnienie, które próbowałem zrobić, nawet najprostsze i najbardziej podstawowe, ma liczne wyjątki. Jeśli takie prawa istnieją, a ja zdołam je odkryć, będę mógł lepiej zrozumieć ludzką naturę i dzięki temu bardziej być posłusznym Trzem Prawom. — Skoro partner Elijah rozumiał istoty ludzkie, musiał mieć pojęcie o prawach rządzących ludzkością. — Prawdopodobnie. Ale poznał je w sposób nazywany przez ludzi intuicją. To słowo, którego znaczenia nawet nie rozumiem, oznaczające coś, o czym nie mam pojęcia. Być może mieści się ono poza logiką, ja zaś dysponuję jedynie logiką. Logiką i pamięcią! Pamięcią, która rzecz jasna nie funkcjonowała tak samo jak u ludzi. Brakowało jej niedoskonałości, nieistotnych szczegółów, dodatków i pominięć podyktowanych pobożnymi życzeniami i realizacją własnych celów, nie wspominając nawet o tęsknotach, lukach i powtórzeniach, mogących zmienić wspomnienia w wielogodzinne sny na jawie. Była to pamięć robota, odtwarzająca wydarzenia dokładnie tak, jak miały miejsce, lecz ze znacznym przyspieszeniem. Sekundy przemieniały się w nanosekundy. W ten sposób całe dni mogły zostać odtworzone z tak błyskawiczną precyzją, że nie wymagało to nawet najmniejszej przerwy w rozmowie. Tak jak niezliczone razy wcześniej, Giskard odtworzył w pamięci swą wizytę na Ziemi, kolejny raz próbując zrozumieć niezwykłą zdolność Elijaha Baleya do przewidywania przyszłości i jak zawsze ponosząc klęskę. Ziemia! Fastolfe przybył na Ziemię w auroriańskim krążowniku z kompletem załogi i pasażerów, zarówno ludzi, jak i robotów. Jednak gdy weszli na orbitę, tylko Fastolfe przesiadł się do lądownika. Zastrzyki pobudziły jego układ odpornościowy, miał też niezbędne rękawiczki, kombinezon, soczewki kontaktowe i filtry do nosa. W rezultacie czuł się dość pewnie, lecz żaden Aurorianin nie chciał z nim polecieć jako członek delegacji. Fastolfe nie przejął się tym, ponieważ uznał, jak później wyjaśnił Giskardowi, że lepiej będzie, jeśli poleci sam, gdyż oficjalna delegacja niepotrzebnie przypomniałaby Ziemianom o dawnych złych czasach (złych przynajmniej dla nich) miasta Przestrzeniowców, kiedy przybysze utrzymywali stałą bazę na Ziemi i bezpośrednio rządzili planetą. Jednakże Fastolfe zabrał ze sobą Giskarda. Nawet jemu nie powstała w głowie myśl, żeby wybrać się bez chociaż jednego robota. Jeżeli zaś wziąłby więcej niż jednego, mógłby wzbudzić dodatkową niechęć Ziemian. Nastroje antyrobocie szerzyły się coraz bardziej, a on miał zamiar przeprowadzić pewne negocjacje. Rzecz jasna na początek zamierzał spotkać się z Baleyem, który zostałby jego łącznikiem w kontaktach z Ziemianami. Tak przynajmniej brzmiał racjonalny powód spotkania. Naprawdę jednak Fastolfe bardzo chciał raz jeszcze zobaczyć się z Baleyem. Z pewnością wiele mu

zawdzięczał. (Podejrzenie, że Giskard także pragnął spotkać Baleya i że nieco wzmocnił owe uczucia w mózgu Fastolfe’a, w ogóle nie pomieściłoby się w głowie Aurorianina. Nie potrafił nawet wyobrazić sobie czegoś podobnego.) Baley czekał na nich na lądowisku, a wraz z nim niewielka grupka ziemskich urzędników, tak więc przez pewien czas górę wzięły uprzejmość i nużący protokół. Minęło parę godzin, nim Fastolfe i Baley mogli odłączyć się od reszty, ale nawet to nie nastąpiłoby tak szybko, gdyby nie cicha i niewyczuwalna pomoc Giskarda — lekkie muśnięcie umysłów ziemskich oficjeli, którzy i tak byli dość znudzeni. (Zawsze lepiej jest ograniczyć się do podkreślania istniejących emocji; wtedy niemal nigdy nie wyrządzi się szkody.) Baley i Fastolfe siedzieli w niewielkiej prywatnej jadalni, którą zazwyczaj udostępniano jedynie wysokim urzędnikom. Poszczególne potrawy można było zamawiać ze skomputeryzowanego jadłospisu, po czym wkrótce dostarczał je automatyczny podajnik. Fastolfe uśmiechnął się. — Bardzo zaawansowana technologia — stwierdził. — Lecz te podajniki to przecież wysoce wyspecjalizowane roboty. Jestem zdumiony, że Ziemianie ich używają. Z pewnością nie zostały one wyprodukowane przez Przestrzeniowców. — Nie. Nie zostały — odparł z powagą Baley. — Można powiedzieć, że to wyrób miejscowy. Używa ich tylko sama góra i po raz pierwszy mam szansę ich wypróbowania. Nie sądzę, żeby to się jeszcze powtórzyło. — Może kiedyś sam zostaniesz wybrany na wysokie stanowisko i wtedy będziesz mógł z nich korzystać codziennie. — Nigdy — odparł Baley. Wkrótce stanęły przed nimi półmiski. Podajnik był dość czuły, by zignorować Giskarda stojącego za krzesłem Fastolfe’a. Przez chwilę Baley jadł w milczeniu, po czym odezwał się nieśmiało: — Dobrze jest znów pana widzieć, doktorze Fastolfe. — Cała przyjemność po mojej stronie. Nie zapomniałem, że dwa lata temu, podczas pańskiego pobytu na Aurorze, zdołał mnie pan oczyścić z podejrzeń o zniszczenie robota Jandera i zręcznie doprowadzić do upadku mojego zadufanego w sobie przeciwnika, poczciwego Amadira. — Nadal, kiedy sobie o tym pomyślę, wstrząsa mną dreszcz. Witam też ciebie, drogi Giskardzie. Mam nadzieję, że mnie nie zapomniałeś. — To byłoby zupełnie niemożliwe, proszę pana — odpowiedział Giskard. — Doskonale! Cóż, doktorze, mam nadzieję, że sytuacja polityczna na Aurorze nadal jest sprzyjająca. Tutejsze informacje zdają się na to wskazywać, lecz zbytnio nie ufam ziemskim analizom sytuacji na Aurorze. — Chwilowo może pan im zaufać. Moje stronnictwo całkowicie kontroluje Radę. Amadiro nadal skupia wokół siebie zgorzkniałą opozycję, lecz miną lata, nim jego ludzie otrząsną się po ciosie, który im pan zadał. Jak się jednak mają sprawy tutaj, na Ziemi? — Dostatecznie dobrze. Proszę mi powiedzieć, doktorze Fastolfe — twarz Baleya skrzywiła się lekko, jakby z zakłopotania — czy przywiózł pan ze sobą Daneela? — Przykro mi, Baleyu. Owszem, przywiozłem go ze sobą, ale zostawiłem na statku. Uznałem, że towarzystwo robota tak bardzo przypominającego człowieka może nie być zbyt dobrym posunięciem politycznym. Przy całym ziemskim antyrobocim nastawieniu obecność humanoidalnego robota może zostać wzięta za rozmyślną prowokację. Baley westchnął. — Rozumiem. — Czy to prawda, że wasz rząd planuje wprowadzenie całkowitego zakazu używania robotów w miastach? — spytał Fastolfe. — Podejrzewam, że nastąpi to już wkrótce. Oczywiście z pewnym okresem przejściowym, aby zminimalizować straty finansowe i wynikające z tego niewygody. Roboty będą mogły być

użytkowane wyłącznie na wsi, gdzie nadal potrzeba ich do uprawy roli i pracy w kopalniach. Tam także z wolna zostaną zastąpione, a plany głoszą, że na nowych planetach w ogóle nie będzie robotów. — Skoro wspomniał pan o nowych planetach, czy pański syn opuścił już Ziemię? — Tak, kilka miesięcy temu. Mieliśmy już od niego wiadomości: bezpiecznie przybył na nową planetę wraz z kilkoma setkami Osadników, tak bowiem się nazywają. Świat ten ma własną roślinność i ubogą w tlen atmosferę. Najwyraźniej z czasem może zostać upodobniony do Ziemi. Na razie jednak wzniesiono prowizoryczne kopuły, ogłoszono, że poszukuje się nowych Osadników i wszyscy zajmują się adaptacją planety. Listy Bentleya i kontakty nadprzestrzenne są bardzo optymistyczne, jednak jego matka bardzo za nim tęskni. — A czy pan także tam się wybierze, Baley? — Nie jestem pewien, czy życie pod kopułą na obcej planecie to mój ideał szczęścia, doktorze Fastolfe. Brak mi młodości i entuzjazmu Bena. Ale sądzę, że za dwa, trzy lata będę musiał się zdecydować. W każdym razie złożyłem już w departamencie pismo z informacją o zamiarze emigracji. — Wyobrażam sobie, że muszą być z tego powodu niezadowoleni. — Wcale nie. Tylko tak mówią, lecz w rzeczywistości ucieszą się z mojego wyjazdu. Jestem zbyt uciążliwy i zbyt znany. — A jak ziemski rząd reaguje na ten pęd do ekspansji w Galaktykę? — Nerwowo. Nie zabraniają tego, lecz wyraźnie nie chcą współpracować. Wciąż podejrzewają, że Przestrzeniowcy są temu przeciwni i zrobią coś nieprzyjemnego, aby powstrzymać cały proces. — Bezwład społeczny — stwierdził Fastolfe. — Osądzają nas wedle naszego zachowania z przeszłości. Jasno wyraziliśmy, że w chwili obecnej popieramy ziemską kolonizację, a w przyszłości sami zamierzamy się tym zająć. — Mam więc nadzieję, że zdoła to pan wyjaśnić naszemu rządowi. Doktorze Fastolfe, mam jeszcze jedno pytanie. Jak miewa się… — urwał. — Gladia? — dokończył Fastolfe, ukrywając rozbawienie. — Czyżby zapomniał pan, jak się nazywa? — Nie… Nie… Po prostu zawahałem się… — Ma się całkiem dobrze i żyje sobie bezpiecznie. Prosiła, żebym wspomniał panu o niej, lecz podejrzewam, że nie potrzeba moich słów, aby ją pan sobie przypomniał. — Mam nadzieję, że jej solariańskie pochodzenie nie jest wykorzystywane przeciwko niej? — Nie, podobnie jak udział w klęsce doktora Amadira. Wręcz przeciwnie. Zapewniam pana, że dbam o nią. Ale nie pozwolę panu całkowicie zmienić tematu. Co się stanie, jeśli ziemskie władze nadal będą niechętne ekspansji i emigracji? Czy proces ten ma szansę rozwoju mimo takiego ich stosunku? — To możliwe — odparł Baley — lecz niepewne. Wśród ogółu Ziemian istnieje spora opozycja. Trudno jest oderwać się od wielkich podziemnych miast będących naszym domem… — Odciąć pępowinę? — Jeśli woli pan tak to ująć. Udać się na nowe planety i przez dziesiątki lat żyć w niezwykle prymitywnych warunkach, przez całe życie nie doświadczyć komfortu, to bardzo trudne. Czasami sam o tym myślę i postanawiam nigdzie nie jechać. Zwłaszcza jeśli dzieje się to podczas bezsennej nocy. Już setki razy zdecydowałem się nie jechać i pewnego dnia być może wytrwam przy tej decyzji. A skoro ja, który w pewnym sensie zapoczątkowałem ten ruch, mam wątpliwości, to któż może być od nich wolny? Bez zachęty rządowej albo, brutalnie mówiąc, bez solidnego kopniaka, jaki rząd wymierzyłby w tyłek całej populacji, projekt może upaść. Fastolfe skinął głową. — Spróbuję przekonać wasz rząd. Ale co będzie, jeśli mi się nie powiedzie?

— Jeżeli poniesie pan klęskę — cicho odparł Baley — i w konsekwencji spotka to naszych ludzi, pozostaje tylko jedna możliwość. Sami Przestrzeniowcy muszą zasiedlić Galaktykę. To jest konieczne. — A pan z zadowoleniem będzie się przyglądał, jak Przestrzeniowcy zasiedlają całą Galaktykę, podczas gdy Ziemianie będą tkwić na swej samotnej planecie? — Z zadowoleniem? Nie. Ale będzie to zdecydowanie lepsze niż obecna sytuacja i całkowity brak ekspansji. Wiele wieków temu Ziemianie tłumnie ruszali do gwiazd. Założyli nowe światy, nazywane teraz światami Przestrzeniowców, i tych kilka pierwszych skolonizowało wszystkie inne. Działo się to jednak bardzo dawno temu i minęło wiele czasu od chwili, gdy Ziemianie czy Przestrzeniowcy z powodzeniem skolonizowali jakąkolwiek nową planetę. Nie można pozwolić, aby taki stan rzeczy trwał nadal. — Zgadzam się. Jaki jest pański powód, Baley? Dlaczego pan tak bardzo pragnie ekspansji? — Uważam, że bez niej ludzkość nie może się rozwijać. Nie musi to być tylko ekspansja geograficzna, lecz dzięki niej można najłatwiej doprowadzić do innych jej rodzajów. A skoro można tego dokonać, nie czyniąc szkody żadnym inteligentnym istotom, skoro nadal istnieje pusta przestrzeń czekająca kolonizacji, to czemu nie? W tych warunkach opór przeciwko kolonizacji oznacza pewny upadek. — A zatem pan także dostrzega tę alternatywę? Ekspansja i rozwój albo brak ekspansji i rozpad? — Tak, wierzę w to. Jeśli więc Ziemia odmówi, tej misji muszą podjąć się Przestrzeniowcy. Ludzkość — nieważne Ziemianie czy Przestrzeniowcy — musi zdobywać nowe światy. Chciałbym, aby to Ziemianie podjęli się tego zadania, lecz jeśli nie, to ekspansja Przestrzeniowców jest lepsza niż żadna. Jedno albo drugie. — A jeśli jedna społeczność zdecyduje się na nią, a druga nie? — Wtedy ta pierwsza będzie stale stawała się coraz silniejsza, a druga zginie. — Jest pan tego pewien? — Sądzę, że to nieuniknione. Fastolfe ponownie skinął głową. — Szczerze mówiąc zgadzam się. To właśnie dlatego usiłuję przekonać i Ziemian, i Przestrzeniowców do dalszego rozwoju. To trzecia możliwość i, jak sądzę, najlepsza. Pamięć prześliznęła się po następnych kilku dniach, niewiarygodnych tłumach ludzi stale mijających się, tworzących nieskończone rzeki i wiry przy wsiadaniu i schodzeniu z rozpędzonych dróg ekspresowych, po nie kończących się konferencjach z niezliczonymi urzędnikami, po umysłach w tłumie. Szczególnie po umysłach w tłumie. Umysłach w tłumie tak gęstym, że Giskard nie mógł odróżnić poszczególnych osobników. Masie umysłów zmieszanych ze sobą i stopionych w jedną potężną, pulsującą szarość, w której dawało się jedynie wyczuć okresowe, pojedyncze iskierki podejrzenia i niechęci, strzelające za każdym razem, gdy ktoś z setek zgromadzonych spoglądał na niego. Tylko kiedy Fastolfe odbywał narady z kilkoma przedstawicielami rządu, Giskard mógł się zająć poszczególnymi umysłami. Oczywiście, właśnie wtedy było to najbardziej potrzebne. Pamięć zwolniła, dotarłszy do ostatnich chwil ich pobytu na Ziemi, kiedy Giskard zdołał wreszcie wygospodarować czas, który mógł spędzić sam na sam z Baleyem. Wcześniej wpłynął nieco na kilka umysłów, aby upewnić się, że nikt im nie przeszkodzi. Baley zaczął się usprawiedliwiać: — Nie ignorowałem cię, Giskardzie. Po prostu nie miałem okazji, żeby zobaczyć się z tobą sam na sam. Na Ziemi niezbyt się ze mną liczą i nie mogę sam rozporządzać swoim czasem. — Oczywiście rozumiem to, proszę pana, ale teraz mamy dla siebie kilka chwil.

— Znakomicie. Doktor Fastolfe mówił mi, że Gladia miewa się dobrze. Może jednak przemawia przez niego uprzejmość i znajomość tego, co chciałbym usłyszeć? Nakazuję ci, abyś powiedział mi prawdę. Czy u Gladii wszystko jest rzeczywiście w porządku? — Doktor Fastolfe nie skłamał, proszę pana. — Mam nadzieję, że pamiętasz moją prośbę, z którą zwróciłem się do ciebie, kiedy po raz ostatni widzieliśmy się na Aurorze, abyś strzegł Gladii i chronił ją przed wszelką krzywdą. — Przyjaciel Daneel i ja czynimy wszystko, aby pańskim życzeniom stało się zadość. Zdołałem doprowadzić do tego, że kiedy Fastolfe nie będzie już żył, staniemy się częścią majątku pani Gladii. Znajdziemy się wówczas w jeszcze lepszej pozycji, aby dbać o jej dobro. — To — stwierdził Baley ze smutkiem — nie nastąpi za mojego życia. — Zdaję sobie z tego sprawę, proszę pana. I żałuję. — Tak, nie da się jednak nic na to poradzić. Kryzys może nastąpić wcześniej, ale nadal stanie się to już po mojej śmierci. — Co pan ma na myśli, proszę pana? Jaki kryzys? — Giskardzie, chodzi mi o kryzys, który może powstać. Doktor Fastolfe ma ogromne zdolności perswazji. Albo też istnieje inny, związany z nim czynnik, dzięki któremu dokonuje prawdziwych cudów. — Tak? — Każdy urzędnik, z którym widział się i rozmawiał doktor Fastolfe, w tej chwili jest entuzjastycznym zwolennikiem emigracji. Wcześniej nie zdradzali podobnych poglądów, a jeśli nawet, to przy licznych zastrzeżeniach. Kiedy zaś przywódcy zmienią front, inni pójdą za nimi. Idea rozszerzy się niczym epidemia. — Czyż nie takie było pańskie życzenie, proszę pana? — Owszem, ale to, co się dzieje, przekracza wszystko, o czym marzyłem. Wyruszymy na podbój całej Galaktyki, ale co się stanie, jeśli Przestrzeniowcy nie uczynią tego samego? — Czemu nie mieliby tego robić? — Nie wiem. Rozważam tylko pewną możliwość. Co będzie, jeśli okaże się ona prawdą? — Ziemia i skolonizowane przez nią planety będą stawały się coraz silniejsze, zgodnie z tym, co pan mówił. — A Przestrzeniowcy coraz słabsi. Nastąpi jednak okres, podczas którego Przestrzeniowcy będą wciąż silniejsi niż Ziemia i jej Osadnicy, choć różnica ta będzie się zmniejszała coraz szybciej. Z czasem Przestrzeniowcy uświadomią sobie, że ziemska ekspansja stanowi wzrastające zagrożenie. W tym momencie z pewnością postanowią, że trzeba ją powstrzymać, zanim będzie za późno i mogą uznać, iż potrzeba do tego naprawdę drastycznych środków. Wtedy nastąpi kryzys decydujący o przyszłości całej ludzkiej rasy. — Rozumiem, co ma pan na myśli. Baley zamyślił się przez chwilę, po czym przemówił niemal szeptem, jakby lękał się, że ktoś go podsłucha: — Kto wie o twoich zdolnościach? — Spośród istot ludzkich tylko pan, i nie może pan powiedzieć o mnie innym. — Wiem o tym doskonale. Chodzi jednak o to, że to ty, a nie Fastolfe, dokonałeś przemiany każdego urzędnika, z którym się spotkałeś, czyniąc go zwolennikiem emigracji. I właśnie dlatego sprawiłeś, że Fastolfe zabrał ze sobą ciebie, a nie Daneela. Ty byłeś niezbędny, Daneel zaś mógłby okazać się przeszkodą. — Uznałem, że konieczne jest, aby nasza delegacja została ograniczona do minimum. Wszelkie zadrażnienia utrudniłyby mi tylko moje zadanie. Żałuję, że Daneel nie mógł przyjechać. W pełni wyczuwam pańskie rozczarowanie z tego powodu. — Cóż — Baley potrząsnął głową. — Pojmuję tę konieczność i liczę, że wyjaśnisz Daneelowi, jak bardzo za nim tęsknię. A teraz jeszcze raz podkreślę: jeśli Ziemia podejmie się osadnictwa na szeroką skalę, a Przestrzeniowcy pozostaną w tym wyścigu w tyle, odpowiedzialność za to, a więc

również za kryzys, który jest nieunikniony, spadnie wyłącznie na ciebie. Dlatego masz obowiązek wykorzystać swe zdolności, by chronić Ziemię, kiedy nadejdzie kryzys. — Zrobię wszystko, co będzie leżało w mojej mocy, proszę pana. — Jeśli zaś ci się to powiedzie, Amadiro bądź jego zwolennicy mogą się zwrócić przeciw Gladii. Ją także musisz chronić. — Daneel i ja nigdy o tym nie zapomnimy. — Dziękuję ci, Giskardzie. Z tymi słowy się rozstali. Kiedy Giskard wszedł za Fastolfe’em do lądownika, aby rozpocząć powrotną podróż na Aurorę, raz jeszcze ujrzał Baleya. Tym razem nie miał już sposobności, żeby z nim pomówić. Baley pomachał ręką i samymi wargami wymówił bezdźwięcznie jedno słowo: „Pamiętaj”. Giskard wyczuł je i towarzyszące mu uczucie. Później nigdy już nie widział Baleya. Nigdy. Giskard nie potrafił przywołać na myśl ostrych obrazów ze swojej jedynej wizyty na Ziemi bez wspomnień o następującej tuż po niej kluczowej wizycie u Amadira w Instytucie Robotyki. Niełatwo było ją zaaranżować. Amadiro, wciąż ogarnięty goryczą porażki, nie miał zamiaru jeszcze podkreślać swojego poniżenia odwiedzinami w domu Fastolfe’a. — Cóż zatem — powiedział Fastolfe do Giskarda. — Mogę pozwolić sobie na wspaniałomyślność godną zwycięzcy. Ja pójdę do niego. Poza tym muszę się z nim zobaczyć. Fastolfe był członkiem Instytutu Robotyki, odkąd Baley umożliwił zniszczenie Amadira i jego politycznych ambicji. W zamian Fastolfe przekazał instytutowi wszystkie dane dotyczące konstrukcji i funkcjonowania robotów humanoidalnych. Kilka nawet wyprodukowano, po czym, ku wściekłości Fastolfe’a, projekt został zarzucony. Z początku Fastolfe planował przybyć do instytutu bez ani jednego robota. W ten sposób stawiłby się bez żadnej ochrony, można powiedzieć nagi w twierdzy wroga. Stanowiłoby to oznakę pokory i zaufania, wskazywałoby jednak także na całkowitą pewność siebie i Amadiro natychmiast by to zrozumiał. Fastolfe zademonstrowałby swe przeświadczenie, że Amadiro — mimo wszystkich środków pozostających w gestii instytutu — nie ośmieli się tknąć swego największego wroga przybywającego nieostrożnie bez broni. Jednak w końcu Fastolfe, sam nie wiedząc dlaczego, postanowił zabrać ze sobą Giskarda. Amadiro schudł nieco, odkąd Fastolfe widział go po raz ostatni, nadal jednak był postawnym mężczyzną; wysokim, mocno zbudowanym. Jego wyniosły uśmiech, kiedyś stanowiący niejako znak firmowy, zniknął i kiedy Amadiro na widok wchodzącego Fastolfe’a usiłował go przywołać, wyszedł mu raczej wściekły grymas rozpływający się w ponurym niezadowoleniu. — Cóż, Keldenie — rzekł Fastolfe zwracając się swobodnie po imieniu do przeciwnika — nieczęsto się widujemy, mimo że od czterech lat jesteśmy współpracownikami. — Dajmy spokój tej fałszywej koleżeńskości, Fastolfe — odparł Amadiro niskim, wyraźnie zirytowanym głosem. — Zwracaj się do mnie po nazwisku. Tylko nominalnie jesteśmy kolegami i nie ukrywam, nigdy zresztą tego nie robiłem, iż uważam, że twoja polityka zagraniczna to dla nas samobójstwo. Trzy wielkie, błyszczące roboty Amadira stały obok swego pana. Fastolfe przyjrzał się im unosząc brwi. — Masz świetną ochronę, Amadiro, przeciwko samotnemu wyznawcy pokoju, któremu towarzyszy tylko jeden robot. — Nie zaatakują, o czym zresztą doskonale wiesz. Czemu jednak przyprowadziłeś Giskarda, a nie swoje mistrzowskie dzieło, Daneela? — A czy Daneel byłby bezpieczny na twoim terytorium, Amadiro? — To miał być, zdaje się, dowcip? Nie potrzebuję już Daneela. Budujemy własne roboty humanoidalne. — Na podstawie moich projektów.

— Z pewnymi ulepszeniami. — A jednak nie używacie form humanoidalnych. To dlatego przyszedłem się z tobą zobaczyć. Wiem, że należę do zespołu instytutu tylko pozornie i że nawet moja obecność tutaj jest niemile widziana, nie wspominając już nawet o opiniach i zaleceniach. Wszelako jako członek instytutu muszę zaprotestować przeciwko zaniechaniu użytkowania robotów humanoidalnych. — Jak niby miałbym je użytkować? — W zamierzeniu miały one otwierać dla nas nowe światy, na które Przestrzeniowcy mogliby w końcu wyemigrować, kiedy zostałyby całkowicie przygotowane i przystosowane do życia. Nieprawdaż? — Ale przecież sprzeciwiłeś się temu, Fastolfe, czyż nie? — Owszem — odparł Fastolfe. — Pragnąłem, aby sami Przestrzeniowcy zaczęli migrować na nowe planety i zajmować się ich przystosowaniem. To jednak nie nastąpiło i — jak widzę — raczej już nie nastąpi. Wyślijmy zatem roboty humanoidalne. Lepsze to niż nic. — Wszystkie nasze alternatywy nie prowadzą do niczego. Tak długo przynajmniej, jak w Radzie przeważać będą twoje poglądy, Fastolfe. Przecież Przestrzeniowcy nie będą podróżowali na surowe, nie przygotowane planety. Nie lubią też robotów humanoidalnych. — Nie dałeś im żadnej szansy, aby je polubili. Ziemianie zaczynają zasiedlać nowe światy, nawet surowe. I czynią to bez pomocy robotów. — Doskonale znasz różnicę między Ziemianami a nami. Jest ich osiem miliardów plus spora liczba Osadników. — Przestrzeniowców zaś jest pięć i pół miliarda. — Te dane nie stanowią o podstawowych różnicach — stwierdził gorzko Amadiro. — Oni mnożą się jak insekty. — Nieprawda. Ziemska populacja od wieków jest dość stabilna. — Ale potencjał nie zaniknął. Jeśli zaangażują się w tę emigrację, z łatwością wyprodukują sto sześćdziesiąt milionów nowych istot co roku i ich liczebność wzrośnie, gdy nowe planety zaczną się zaludniać. — My mamy biologiczną zdolność płodzenia stu milionów nowych ludzi każdego roku. — Biologiczną tak. Ale nie socjologiczną. Jesteśmy długowieczni i nie chcemy, aby zbyt szybko zastępowały nas nowe pokolenia. — Możemy wysłać sporą część nowych ludzi na inne planety. — Nie pojadą. Cenimy nasze ciała, które są silne, zdrowe i zdolne do przetrwania w doskonałym stanie przez blisko czterysta lat. Ziemianie nie dbają o swe organizmy, które zużywają się w okresie krótszym niż dziesięć dekad i przez cały ten czas nękają je choroby i zwyrodnienia. Nie przejmują się tym, że co roku wysyłają miliony na pewne cierpienia i prawdopodobną śmierć. W istocie zapewne same ofiary nie lękają się tego, bo cóż innego czeka je na Ziemi? Emigranci uciekają ze swego przeżartego chorobami świata, wiedząc, że jakakolwiek zmiana może być tylko na lepsze. Z drugiej strony my cenimy nasze wygodne planety i niełatwo przyszłoby nam z nich zrezygnować. Fastolfe westchnął i rzekł: — Tak często słyszałem wszystkie te argumenty. Chciałbym zwrócić uwagę, że Aurora też kiedyś była surową planetą wymagającą przystosowania, podobnie jak wszystkie światy Przestrzeniowców. — Ja także słyszałem twoje argumenty i choć budzą we mnie mdłości, nie znużyło mnie ich odpieranie. Może i Aurora była z początku prymitywna, pamiętajmy jednak, że została zasiedlona przez Ziemian, a inne światy Przestrzeniowców, choć nie zdobywali już ich Ziemianie, to zostały skolonizowane przez Przestrzeniowców, którzy jeszcze nie zdążyli pozbyć się swego ziemskiego dziedzictwa. Obecnie czasy się zmieniły. To, czego można było dokonać, kiedyś, dzisiaj jest już niemożliwe. Amadiro uniósł kącik ust w pogardliwym grymasie i ciągnął dalej: — Nie, Fastolfe, twoja polityka prowadzi jedynie do zasiedlenia Galaktyki wyłącznie przez Ziemian, podczas gdy

Przestrzeniowcy muszą osłabnąć i wymrzeć. Sam widzisz, to już się zaczęło. Twoja słynna wyprawa na Ziemię dwa lata temu stanowiła punkt zwrotny. Zdradziłeś Przestrzeniowców, zachęcając tych barbarzyńców do rozpoczęcia ekspansji. Po zaledwie dwóch latach niewielkie grupki Ziemian dotarły aż na dwadzieścia cztery planety i liczba ta wciąż się powiększa. — Nie przesadzaj — odparł Fastolfe. — Żaden z tych światów nie jest jeszcze przystosowany do życia i nie będzie przez najbliższe dekady. Poza tym z pewnością nie wszystkie przetrwają, a gdy najbliższe planety zostaną zasiedlone, szansę skolonizowania następnych zmaleją, ponieważ początkowy entuzjazm opadnie. Zachęcałem ich do ekspansji, „liczyłem bowiem, że my też ją rozpoczniemy. Nadal jeszcze możemy dotrzymać im kroku, jeśli zdobędziemy się na pewien wysiłek, i wedle zasad zdrowej konkurencji możemy razem zasiedlić Galaktykę. — Nie — odrzekł Amadiro. — To, o czym mówisz, oznacza najbardziej destrukcyjną politykę, głupi idealizm. Ekspansja jest jednostronna i taką pozostanie mimo wszystkich twoich wysiłków. Ziemianie wyroili się bez przeszkód i trzeba ich powstrzymać, zanim staną się zbyt silni. — Jak zamierzasz to zrobić? Podpisaliśmy z nimi traktat o przyjaźni, w którym wyraźnie obiecujemy nie wtrącać się w ich kolonizację, dopóki będzie ich dzieliło dwadzieścia lat świetlnych od każdego świata Przestrzeniowców. Dotychczas skrupulatnie przestrzegali tych warunków. — Wszyscy wiedzą o tym traktacie. Wszyscy też wiedzą, że jeszcze nigdy nie dotrzymano żadnej umowy, jeśli zaczynała ona szkodzić narodowym interesom potężniejszego sygnatariusza. Dla mnie układ ten nie ma żadnej wartości. — Dla mnie ma. Nie złamiemy go. Amadiro potrząsnął głową. — Cóż za wzruszająca wiara. W jaki sposób zamierzasz temu przeszkodzić, kiedy stracisz władzę? — Przez jakiś czas nie zamierzam tracić władzy. — Kiedy Ziemia i jej Osadnicy zaczną wzrastać w siłę, Przestrzeniowcy poczują lęk, a wówczas niedługo będziesz się cieszył swą pozycją. — A jeśli odrzucisz traktat — skontrował Fastolfe — zniszczysz światy Osadników i otoczysz Ziemię nieprzebytym murem, czy Przestrzeniowcy rozpoczną wtedy ekspansję i zaludnią Galaktykę? — Pewnie nie. Jeśli jednak taka będzie nasza decyzja, jeśli stwierdzimy, że wygodnie jest nam tak jak teraz, to co za różnica? — W takim wypadku Galaktyka nie stanie się ludzkim imperium. — A jeśli nawet, to co? — Wtedy Przestrzeniowcy zaczną degenerować się i wymierać tak jak i Ziemia przemieniona w więzienie. — To zagrożenie wymyśliło sobie twoje stronnictwo, Fastolfe. Nie istnieje żaden dowód, że coś takiego może się zdarzyć. A jeśli nawet, będzie to nasz wybór. Przynajmniej nie ujrzymy, jak ci barbarzyńcy odziedziczą Galaktykę. — Czy naprawdę jesteś gotów doprowadzić do zagłady cywilizacji Przestrzeniowców, byleby powstrzymać ekspansję Ziemian? — spytał z niedowierzaniem Fastolfe. — W swoich planach nie uwzględniam naszej śmierci. Jeśli jednak zdarzy się najgorsze, owszem. Dla mnie jest to mniej przerażająca perspektywa niż triumf nękanych chorobami, krótkowiecznych podludzi. — Od których się wywodzimy. — I z którymi nie jesteśmy już spokrewnieni genetycznie. Czyżbyśmy byli robakami tylko dlatego, że przed milionami lat znalazły się one wśród naszych przodków? Fastolfe zacisnął usta, wstał i ruszył do wyjścia. Amadiro rzucił mu groźne spojrzenie, lecz nie próbował go zatrzymać.

.Daneel nie mógł bezpośrednio stwierdzić, że Giskard pogrążył się we wspomnieniach. Po pierwsze, wyraz jego twarzy się nie zmienił, po drugie, trwało to tylko krótką chwilę. Jednak tok rozumowania, który doprowadził Giskarda do wydarzeń z przeszłości, podobnie przebiegał u Daneela znającego od dawna szczegóły sprawy. Giskard przyjął to zresztą bez zaskoczenia. Ich rozmowa potoczyła się więc dalej bez zauważalnej przerwy, lecz w wyraźnie nowym kierunku, jakby każdy z nich rozważał za obu dawno miniony czas. — Można by sądzić, przyjacielu Giskardzie, że skoro Aurorianie zdają sobie sprawę, że są słabsi niż Ziemia i wiele światów Osadników, kryzys przewidziany przez Elijaha Baleya musiał już minąć. — Tak mogłoby się zdawać, przyjacielu Daneelu. — Ciężko pracowałeś, aby do tego doprowadzić. — Istotnie. Utrzymywałem Radę w rękach Fastolfe’a. Czyniłem wszystko, co mogłem, by ukształtować tych, którzy wpływają na opinię publiczną. — A jednak mam wiele obaw. — Odczuwałem ogromny niepokój na każdym etapie mojego postępowania, choć starałem się nikogo nie skrzywdzić — powiedział Giskard. — Nie dotknąłem umysłu ani jednej istoty ludzkiej; niektórych tylko delikatnie musnąłem. Na Ziemi musiałem jedynie zmniejszyć nieco strach przed odwetem, toteż wybierałem ludzi, którzy słabiej odczuwali lęk i w ten sposób przerywałem to, co i tak było już mocno nadwerężone. Na Aurorze sytuacja miała się odwrotnie. Tutejsi decydenci wahali się, czy przyjąć politykę, która prowadziłaby do opuszczenia ich wygodnego świata, ja zaś jedynie wzmocniłem te obawy i uczyniłem z nich silny łańcuch, pętający ich jeszcze mocniej. To jednak pogrążyło mnie w stałym, choć lekkim niepokoju. — Dlaczego? Zachęciłeś do ekspansji Ziemian, jednocześnie zniechęcając do niej Przestrzeniowców. Przecież tak właśnie miało być. — Czyżby? Czy sądzisz, przyjacielu Daneelu, że Ziemianin jest więcej wart niż Przestrzeniowiec, choć obaj są istotami ludzkimi? — Istnieją pewne różnice. Elijah Baley wolałby ujrzeć klęskę swych ziemskich ziomków, niż pozostawić nie zamieszkaną Galaktykę. Doktor Amadiro natomiast prędzej doprowadziłby do klęski zarówno Ziemian, jak i Przestrzeniowców, niż dożył czasów ekspansji Ziemi. Pierwszy z nich spoglądał z nadzieją na czyjekolwiek zwycięstwo, drugiemu wystarcza czyjaś klęska. Czyż zatem nie powinniśmy byli wybrać pierwszego z nich, przyjacielu Giskardzie? — Tak, przyjacielu Daneelu, tak by się zdawało. A przecież tak bardzo na twą opinię wpływa szczególne uczucie, jakie żywisz dla swego byłego partnera Elijaha Baleya. — Cenię sobie wspomnienie partnera Elijaha — odparł Daneel — Ziemianie zaś to jego lud. — Widzę to. Przez wiele dekad powtarzałem, że zaczynasz myśleć jak istota ludzka, przyjacielu Daneelu. Zastanawiam się jednak, czy rzeczywiście jest to komplement. Nadal jednak, choć myślisz podobnie jak oni, nie jesteś jednym z ludzi i wciąż krępują cię Trzy Prawa. Nie możesz skrzywdzić istoty ludzkiej, niezależnie od tego czy jest ona Ziemianinem, czy Przestrzeniowcem. — Czasami, przyjacielu Giskardzie, trzeba wybrać jednego człowieka spośród innych. Wydano nam specjalne rozkazy, abyśmy chronili panią Gladię. Może zaistnieć taka sytuacja, że będę zmuszony skrzywdzić istotę ludzką, aby uchronić panią Gladię. Sądzę, że w pewnych okolicznościach wolałbym skrzywdzić Przestrzeniowca, aby ochronić Ziemianina. — Tak sądzisz, lecz jeśli istotnie coś takiego nastąpi, będziesz musiał kierować się okolicznościami. Odkryjesz, że nie potrafisz nic uogólnić — stwierdził Giskard. — Tak samo jest ze mną. Zachęcając Ziemię i wzmacniając lęki Aurory uniemożliwiłem doktorowi Fastolfe’owi przekonanie swego rządu, że powinien przyjąć politykę sprzyjającą emigracji i w ten sposób rozpocząć nową ekspansję w Galaktyce. Stale towarzyszyła mi myśl, że dlatego część jego pracy nie dała rezultatu, co pogrążyło doktora w rozpaczy, a może nawet przyspieszyło śmierć.

Wyczuwałem to w jego myślach i odczuwałem ból. A jednak, przyjacielu Daneelu… — Giskard urwał. Daneel wtrącił: — Tak? — Gdybym tego nie uczynił, znacznie obniżyłbym ziemską zdolność ekspansji bez widocznej poprawy w postępowaniu Aurory. Wtedy doktor Fastolfe poniósłby klęskę na obu polach, Ziemi i Aurory, co więcej, doktor Amadiro pozbawiłby go władzy. Jego frustracja jeszcze by się pogłębiła. A ponieważ doktorowi Fastolfe’owi byłem najbardziej oddany, wybrałem działania budzące w nim mniejszą frustrację, bez skrzywdzenia innych osób, z którymi miałem do czynienia. Jeśli nawet doktor Fastolfe stale martwił się swoją niemożnością przekonania Aurorian i w ogóle Przestrzeniowców, to przynajmniej czuł radość z powodu działań emigrujących Ziemian. — Czy nie mogłeś, przyjacielu Giskardzie, zachęcić zarówno Ziemian, jak i Aurorian i w ten sposób zadowolić doktora Fastolfe’a w obu sprawach? — Oczywiście przyszło mi to do głowy, przyjacielu Daneelu. Rozważyłem tę możliwość i zdecydowałem, że nic z tego nie będzie. Mogłem zachęcić Ziemian do emigracji wprowadzając jedynie minimalne zmiany, które nie uczyniłyby szkody. Aby osiągnąć ter samo u Aurorian, musiałbym dokonać większych ingerencji. Zabrania tego Pierwsze Prawo. — Szkoda. — Istotnie. Pomyśl, czego można by dokonać, gdybym radykalnie odmienił umysł doktora Amadira. A przecież jak mógłbym zmienić jego upór w przeciwstawianiu się doktorowi Fastolfe’owi? Wyglądałoby to, jakbym chciał zmusić jego głowę do obrotu o sto osiemdziesiąt stopni. Tak totalny zwrot, czy to samej głowy, czy tylko jej emocjonalnej zawartości, zabiłby równie szybko i sprawnie. Ceną mojej mocy, przyjacielu Daneelu — ciągnął Giskard — jest nękający mnie coraz bardziej dylemat. Pierwsze Prawo Robotyki zakazujące zranienia jakiejkolwiek ludzkiej istoty odnosi się tylko do obrażeń fizycznych, które możemy z łatwością dostrzec i co do których bez trudu możemy podejmować decyzje. Ja jednak wyczuwam również ludzkie uczucia i zwroty umysłów, toteż znam też bardziej subtelne rany, chociaż nie jestem w stanie pojąć ich do końca. Często muszę działać nie będąc całkowicie pewnym, a to wywiera stały nacisk na moje obwody. Mimo wszystko uważam, że dobrze uczyniłem. Przeprowadziłem Przestrzeniowców poza punkt krytyczny. Aurora uświadamia sobie rosnącą siłę Osadników i będzie zmuszona unikać konfliktów. Przestrzeniowcy powinni zrozumieć, że jest już za późno na zmianę kursu i w tym względzie nasze złożone Elijahowi Baleyowi przyrzeczenie zostało już spełnione. Ziemia zmierza do zapełnienia Galaktyki i założenia galaktycznego imperium. Wracali już w stronę domu Gladii, lecz w tym momencie Daneel przystanął, a delikatny ucisk jego dłoni na ramieniu przyjaciela sprawił, że Giskard także się zatrzymał. — Nakreślony przez ciebie obraz jest bardzo optymistyczny — stwierdził Daneel. — Jeśli dokonaliśmy tego, partner Elijah byłby z nas dumny. „Roboty i Imperium”, powiedziałby i może poklepał mnie po ramieniu. A jednak — jak już mówiłem — czuję niepokój, przyjacielu Giskardzie. — Dotyczący czego, przyjacielu Daneelu? — Nie mogę pozbyć się obaw, czy rzeczywiście kryzys, o którym tak wiele dekad temu wspominał partner Elijah, rzeczywiście już minął. Czy istotnie jest za późno na cios odwetowy Przestrzeniowców? — Skąd te wątpliwości, przyjacielu Daneelu? — Wzbudziło je zachowanie doktora Mandamusa w trakcie rozmowy z panią Gladią. Przez kilka chwil Giskard nie spuszczał wzroku z Daneela. W ciszy, jaka zapadła, słychać było odgłos liści poruszanych chłodnym powiewem wiatru. Chmury odpływały i wkrótce miało wzejść słońce. Ich rozmowa przeprowadzona w telegraficznym skrócie zabrała niewiele czasu i wiedzieli, że Gladia nie będzie się zastanawiać, czemu nie ma ich tak długo.

— Co dokładnie dało ci powód do niepokoju? — naciskał Giskard. — Podczas czterech spotkań miałem okazję obserwować Elijaha Baleya, kiedy zajmował się zagadkowymi sprawami. Za każdym razem zapamiętałem sposób, w jaki zdołał wyciągnąć wnioski ze skąpych, często nawet błędnych danych. Od tego czasu, mimo moich wszystkich ograniczeń, zawsze usiłowałem myśleć tak jak on. — Mam wrażenie, przyjacielu Daneelu, że to ci się powiodło. Mówiłem już, że często rozumujesz jak istota ludzka. — A zatem zauważyłeś zapewne, że doktor Mandamus miał dwie sprawy, które pragnął przedyskutować z panią Gladią. Sam to podkreślił. Jedna dotyczyła jego własnego pochodzenia, a konkretnie tego, czy wywodzi się od Elijaha Baleya, czy też nie. Druga to prośba, by pani Gladia spotkała się z Osadnikiem i złożyła potem pełny raport. Z tych dwóch drugą można uznać za ważną dla całej Rady, pierwsza natomiast liczyła się tylko dla niego. — Doktor Mandamus przedstawił kwestię dotyczącą swego pochodzenia jako istotną nie tylko dla niego, ale i dla doktora Amadira — sprostował Giskard. — Zatem byłaby ważna dla dwóch osób, a nie jednej, przyjacielu Giskardzie. Nadal jednak nie odgrywałaby roli w planach Rady, a zatem w planach całej planety. — Mów dalej, przyjacielu Daneelu. — A jednak sprawa wagi państwowej — jak sam określił doktor Mandamus — została przedstawiona w drugiej kolejności, jakby przypomniał sobie o niej w ostatniej chwili i zakończył ją niemal natychmiast. W istocie można by odnieść wrażenie, że nie wymagała ona wizyty osobistej, że wystarczyłby hologram jakiegokolwiek członka Rady. Z drugiej strony, doktor Mandamus jako pierwszą zajął się kwestią swojego pochodzenia. Omówił ją bardzo szczegółowo, a mógł to zrobić tylko on i nikt inny. — Jakie są twoje wnioski, przyjacielu Daneelu? — Sądzę, że sprawa tego Osadnika została podjęta przez doktora Mandamusa jako pretekst do osobistej rozmowy z panią Gladią, po to, by mógł na osobności uzyskać wyjaśnienia dotyczące swego pochodzenia. Tylko ono naprawdę go interesowało. Czy dysponujesz czymś, co potwierdziłoby ten wniosek, przyjacielu Giskardzie? Słońce Aurory nie wypłynęło jeszcze zza chmur i w mroku wciąż był widoczny lekki blask bijący od oczu Giskarda. — Rzeczywiście, napięcie w umyśle doktora Mandamusa stało się zdecydowanie silniejsze w czasie pierwszej części rozmowy. Mogłoby to świadczyć, że twoje rozumowanie, przyjacielu Daneelu jest prawidłowe. — A zatem musimy zadać sobie pytanie, dlaczego problem pochodzenia doktora Mandamusa miał dla niego tak wielkie znaczenie. — Doktor Mandamus sam to wyjaśnił — stwierdził Giskard. — Mówił, że tylko jeśli udowodni, iż nie jest potomkiem Elijaha Baleya, będzie mógł się spodziewać awansu. Doktor Amadiro, od którego dobrej woli jest zależny, natychmiast zwróciłby się przeciwko niemu, gdyby odkrył, że ma przed sobą potomka pana Baleya. — Istotnie tak powiedział, przyjacielu Giskardzie, ale to, co zaszło podczas rozmowy, świadczy przeciwko niemu. — Czemu tak mówisz? Proszę, nadal rozumuj jak istota ludzka, przyjacielu Daneelu. To bardzo pouczające. Daneel oświadczył z powagą: — Dziękuję ci, przyjacielu Giskardzie. Czy zauważyłeś, że ani jedno stwierdzenie, jakie mogła przytoczyć pani Gladia, dotyczące niemożności pochodzenia doktora Mandamusa od partnera Elijaha nie zostało uznane za przekonujące? Za każdym razem doktor Mandamus twierdził, że doktor Amadiro nie uwierzy. — Owszem. I co z tego wynika?

— Sądzę, że doktor Mandamus był przekonany, iż doktor Amadiro nie przyjmie żadnych argumentów zaprzeczających jego pochodzeniu od Elijaha Baleya. Trzeba się zatem zastanowić, po co w ogóle zwrócił się do pani Gladii z pytaniami dotyczącymi tej kwestii. Bez wątpienia od początku zdawał sobie sprawę, że to bezcelowe. — Możliwe, przyjacielu Daneelu. Ale to czyste spekulacje. Czy mógłbyś przedstawić jakikolwiek motyw? — Owszem. Przypuszczam, że dowiadywał się o swoje pochodzenie nie po to, by przekonać doktora Amadira, ale samego siebie. — W takim razie po co w ogóle wspominał o doktorze Amadirze? Czemu po prostu nie powiedział: „Chcę wiedzieć”? Po twarzy Daneela przemknął lekki uśmiech, zmiana wyrazu ust, do której inne roboty nie byłyby zdolne. — Gdyby powiedział: „Chcę wiedzieć”, pani Gladia z pewnością odparłaby, że to nie jego sprawa i niczego by nie odkrył. Wszelako pani Gladia jest równie wrogo nastawiona do doktora Amadira, co on do Elijaha Baleya. Pani Gladia z pewnością poczułaby gniew słysząc jakąkolwiek opinię doktora Amadira na swój temat. Byłaby wściekła, nawet gdyby jego poglądy były bliskie prawdy, a co dopiero fałszywe, jak w tym wypadku. Z całych sił starałaby się wykazać, że doktor Amadiro myli się i przedstawiłaby każdy możliwy dowód, który mógłby do tego doprowadzić. Wówczas niezachwiana pewność doktora Mandamusa, że żaden argument nie wystarcza, tylko by ją rozwścieczyła i pchnęła ku dalszym wyznaniom. Strategia doktora Mandamusa została opracowana tak, by upewnić się, że osiągnie od pani Gladii maksimum informacji. Istotnie, pod koniec zyskał pewność, że wśród jego przodków nie było Ziemian, przynajmniej przez ostatnich dwadzieścia dekad. Podejrzewam, że uczucia doktora Amadira w ogóle się tu nie liczyły. — Przyjacielu Daneelu, to interesujący punkt widzenia — stwierdził Giskard — ale nie wydaje się, aby miał on zbyt mocne podstawy. W jaki sposób moglibyśmy stwierdzić, że nie są to jedynie twoje domysły? — Czy nie wydaje ci się, przyjacielu Giskardzie, że gdyby doktor Mandamus zakończył rozmowę bez uzyskania wystarczających dowodów dla doktora Amadira, o czym pragnął nas przekonać, byłby wyraźnie przygnębiony i rozczarowany? Wedle jego własnych słów oznaczałoby to, że nie ma żadnych szans awansu i nigdy nie zdobędzie stanowiska szefa Instytutu Robotyki. A jednak mnie osobiście zdawało się, że daleko mu było do przygnębienia. Przeciwnie, czuł zadowolenie. Mogę jedynie sądzić po oznakach zewnętrznych, ale ty potrafisz więcej. Powiedz mi, przyjacielu Giskardzie, jakie było jego nastawienie umysłowe po zakończeniu tej części rozmowy z panią Gladią? — Kiedy się nad tym zastanowić, był nie tylko radosny, ale wręcz triumfował. Przyjacielu Daneelu, masz rację. Teraz, kiedy wyjaśniłeś, w jaki sposób przebiegało twoje rozumowanie, owo poczucie zwycięstwa, które wyczułem wyraźnie, potwierdza trafność twoich spostrzeżeń. W istocie, kiedy przedstawiłeś mi wszystko, nie mogę pojąć, czemu sam tego nie dostrzegłem. — Taka właśnie była kiedyś moja reakcja na rozumowanie Elijaha Baleya, przyjacielu Giskardzie. Fakt, że sam mam zdolność do przeprowadzenia takiego procesu myślowego, może być częściowo owocem silnego bodźca, jakim jest zaistnienie obecnego kryzysu. Zmusza mnie on do wytężenia wszystkich sił. — Nie doceniasz sam siebie, przyjacielu Daneelu. Myślałeś tak już od dłuższego czasu. Czemu jednak wspominasz o obecnym kryzysie? Zatrzymaj się przy tym na moment i wyjaśnij mi, w jaki sposób uczucie triumfu doktora Mandamusa z powodu tego, że nie jest potomkiem Elijaha Baleya, prowadzi nas do kryzysu, o jakim mówiłeś. — Doktor Mandamus mógł nas okłamać w części swych stwierdzeń dotyczących doktora Amadira, można jednak przypuszczać, że naprawdę pragnie awansu, że jego ambicją jest stać się szefem instytutu. Czyż nie tak, przyjacielu Giskardzie? Giskard zawahał się przez moment, jakby się zastanawiał, po czym stwierdził:

— Nie szukałem ambicji. Badałem jego umysł bez specjalnego celu i wyczuwałem jedynie najważniejsze emocje. Ale kiedy wspominał o awansie, istotnie towarzyszyły temu przebłyski ambicji. Nie mam zbyt silnych podstaw, aby się z tobą zgodzić, przyjacielu Daneelu, ale nie mam też dowodów przeczących twym racjom. — Przyjmijmy zatem, że doktor Mandamus jest człowiekiem ambitnym, i zobaczmy, dokąd to nas prowadzi. Zgoda? — Zgoda. — Czy zatem nie wydaje ci się prawdopodobne, że jego poczucie triumfu, gdy zyskał już pewność, iż nie pochodzi od partnera Elijaha, jest pochodną tejże ambicji? Czy nie mógł uznać, że jego marzenia mogą się spełnić? Nie z powodu aprobaty doktora Amadira, ponieważ zgodziliśmy się, że ten motyw został wprowadzony jedynie po to, aby nas zmylić. Ambicje mogą się teraz spełnić z jakiejś innej przyczyny. — Jakiej? — Dowody nie wskazują na nic konkretnego. Jestem w stanie jednak zasugerować coś, co wynika wyłącznie z rozumowania. A jeśli doktor Mandamus wie o czymś albo może uczynić coś, co doprowadzi do jakiegoś wielkiego sukcesu; sukcesu, który uczyni z niego pewnego następcę dyrektora instytutu? Pamiętaj, że na zakończenie tej części rozmowy doktor Mandamus powiedział: „Mam jeszcze do dyspozycji potężne sposoby”. Przypuśćmy, że to prawda, ale może ich użyć tylko, jeśli nie jest potomkiem partnera Elijaha. Jego radość pochodziłaby stąd, że teraz bez przeszkód skorzysta ze swoich sposobów i zapewni sobie upragniony awans. — Czym jednak są te sposoby, przyjacielu Daneelu? — Możemy się tylko domyślać. Wiemy, że doktor Amadiro nie pragnie niczego bardziej niż klęski Ziemi i zmuszenia jej do powrotu na dawną, podrzędną wobec światów Przestrzeniowców, pozycję. Jeśli doktor Mandamus dysponuje sposobem, żeby to uczynić, z pewnością może uzyskać od doktora Amadira, co tylko zechce, łącznie z otrzymaniem wszelkich możliwych gwarancji. Być może doktor Mandamus wahał się przed doprowadzeniem Ziemi do ostatecznej klęski i poniżeniem jej, nie mając pewności, czy nie jest spokrewniony z jej mieszkańcami. Pochodzenie od Ziemianina powstrzymałoby go. Zaprzeczenie tego pochodzenia pozwala mu działać, co budzi w nim radość. — Chcesz powiedzieć, że doktor Mandamus jest człowiekiem prawym? — Prawym? — To słowo, którego czasami używają ludzie. Z tego co rozumiem, odnosi się ono do osoby trzymającej się zasad, nawet jeśli są one sprzeczne z jej własnym interesem jako jednostki. Jeśli doktor Mandamus uważa, że nie może zapewnić sobie awansu kosztem tych, z którymi jest daleko spokrewniony, to sądzę, że jest to kwestia sumienia. Wiele rozmyślałem o tych sprawach, przyjacielu Daneelu, ponieważ zdają się one potwierdzać, że istoty ludzkie mają prawa rządzące ich zachowaniem. Przynajmniej w pewnych okolicznościach. — I rzeczywiście możesz stwierdzić, że doktor Mandamus jest człowiekiem prawym? — Z obserwacji jego uczuć? Nie. Nie szukałem niczego podobnego. Lecz jeśli twoja analiza jest prawidłowa, musi wiązać się z nią prawość. A przecież z drugiej strony, jeżeli na początek przyjmiemy, że jest prawym człowiekiem i cofniemy się w naszym rozumowaniu, dojdziemy do przeciwnych wniosków. Można by sądzić, że jeśli doktor Mandamus uważał, iż jednym z jego przodków był Ziemianin, zaledwie dziewiętnaście i pół dekady temu, mógłby, wbrew własnemu sumieniu, odczuwać pragnienie, aby samemu poprowadzić próbę zniszczenia Ziemi, by w ten sposób uwolnić się od stygmatu podobnego dziedzictwa. Gdyby zaś nie był spokrewniony z Ziemianami, nie czułby przemożnego pragnienia, by działać przeciwko Ziemi i jego sumienie pozwoliłoby mu pozostawić ją w spokoju. — Nie, przyjacielu Giskardzie — sprzeciwił się Daneel. — To nie pasuje do znanych nam faktów. Jeśli z ulgą przyjąłby niepodjęcie działań przeciw Ziemi, oznaczałoby to jednak, że nie może zadowolić doktora Amadira i uzyskać pożądanego awansu. Biorąc pod uwagę jego ambicję, nie czułby triumfu, który tak wyraźnie zauważyłeś.

— Rozumiem. Uznajemy zatem, że doktor Mandamus dysponuje sposobem pokonania Ziemi. — Owszem. A jeśli tak, kryzys przewidziany przez partnera Elijaha bynajmniej nie minął, ale właśnie się zaczyna. Giskard po chwili namysłu stwierdził: — Jednak nie uzyskaliśmy odpowiedzi na kluczowe pytanie, przyjacielu Daneelu. Jaka jest natura tego kryzysu? Jakie śmiertelne niebezpieczeństwo? Czy również to możesz wydedukować? — Niestety, przyjacielu Giskardzie. Doszedłem tak daleko, jak mogłem. Być może partner Elijah, gdyby nadal żył, potrafiłby pójść dalej, ale ja nie. Tu muszę polegać na tobie, przyjacielu Giskardzie. — Na mnie? W jaki sposób. — Możesz zbadać umysł doktora Mandamusa w sposób mnie niedostępny. I niedostępny nikomu innemu. Możesz odkryć naturę kryzysu. — Obawiam się, że nie, przyjacielu Daneelu. Gdybym mieszkał z istotą ludzką przez dłuższy czas, jak kiedyś z doktorem Fastolfe’em, a teraz z panią Gladią, mógłbym stopniowo zbadać warstwy jej umysłu, jedną po drugiej, rozplatać skomplikowany węzeł po kawałku i dowiedzieć się wiele, nie czyniąc nikomu krzywdy. To samo z doktorem Mandamusem podczas jednego spotkania, a nawet setki krótkich spotkań, nie doprowadziłoby do niczego. Uczucia są zawsze bardzo wyraźne, myśli nie. Gdybym czując naglącą potrzebę spróbował przyspieszyć ten proces, z pewnością uczyniłbym mu krzywdę, a tego nie wolno mi zrobić. — Ale od tego może zależeć los miliardów ludzi na Ziemi i kolejnych miliardów w całej Galaktyce. — Może zależeć. To tylko domysł, a krzywda uczyniona ludzkiej jednostce jest faktem. Zważ, że zapewne tylko doktor Mandamus zna dokładną naturę kryzysu i może doprowadzić go do wybuchu. Nie mógłby wykorzystać swej wiedzy ani zdolności do tego, by zmusić doktora Amadira do zaspokojenia swych ambicji, gdyby zdołał on zyskać tę wiedzę z innego źródła. — Owszem — stwierdził Daneel. — To bardzo prawdopodobne. — W takim razie, przyjacielu Daneelu, nie musimy znać natury kryzysu. Jeśli zdołamy powstrzymać doktora Mandamusa przed ujawnieniem doktorowi Amadirowi, czy też komukolwiek tego, co wie, kryzys nie nadejdzie. — Ktoś inny może odkryć to, co jest w tej chwili wiadome tylko doktorowi Mandamusowi. — Istotnie. Nie wiemy jednak, czy kiedykolwiek do takiej sytuacji dojdzie. Najprawdopodobniej będziemy mieli dość czasu, by przeprowadzić stosowne poszukiwania i dowiedzieć się więcej. A także lepiej się przygotować do odegrania użytecznej roli. — Jeśli doktor Mandamus miałby zostać powstrzymany, można to uczynić jedynie ingerując w jego umysł, tak by nie mógł już dłużej działać, albo po prostu zniszczyć jego życie. Jedynie ja dysponuję możliwością wyrządzenia odpowiednich szkód w jego umyśle, ale nie mogę tego zrobić. Wszelako obaj możemy fizycznie zakończyć jego życie. Ja tego też nie zdołam uczynić, a ty, przyjacielu Daneelu? Zapadła cisza. Wreszcie Daneel szepnął: — Nie mogę. Wiesz o tym. — Pomimo że wiesz, iż od tego zależy przyszłość miliardów ludzi na Ziemi i na innych planetach? — zapytał Giskard. — Nie mogę zmusić się do tego, by zranić doktora Mandamusa. — Tak jak i ja. Pozostaje nam więc pewność o nadchodzącym wielkim kryzysie, którego natury nie znamy i nie potrafimy jej odkryć, a zatem nie możemy mu zapobiec. Spojrzeli na siebie w milczeniu. Twarze robotów nie były zdolne do wyrażania uczuć, mimo to jednak wyczuwało się ich rozpacz. 4. JESZCZE JEDEN POTOMEK

Po wyczerpującym spotkaniu z Mandamusem Gladia usiłowała się odprężyć i czyniła to z taką zaciętością, że odpoczynek nie miał szans. Zasłoniła wszystkie okna w swej sypialni, nastawiła generatory środowiska na łagodny ciepły wietrzyk z lekkim szmerem liści, od czasu do czasu przerywany śpiewem dalekiego ptaka. Po chwili zmieniła to na odległy szum fal i dodała ledwo wyczuwalny powiew morskiego powietrza. Nic nie pomagało. Jej umysł bezradnie odtwarzał niedawne zdarzenie i zastanawiał się nad tym, co wkrótce miało nadejść. Czemu tak swobodnie rozmawiała z Mandamusem? Co obchodziło, nieważne jego czy Amadira, czy odwiedziła Elijaha na orbicie i czy, albo też kiedy, urodziła jego, bądź nie, syna. Pokrewieństwo z Mandamusem wyprowadziło ją z równowagi. W społeczeństwie, w którym nikt nie dba o więzy pokrewieństwa, chyba że z przyczyn medyczno–genetycznych, nagłe poruszenie tego tematu w czasie rozmowy musiało budzić niepokój. To i powtarzające się, choć z pewnością przypadkowe, wspomnienia o Elijahu. Uznała, że poszukuje jedynie wymówki i ze zniecierpliwieniem odrzuciła całe rozumowanie. Zareagowała ostro i wypaplała wszystko jak dziecko. Nic więcej. No i jeszcze ten Osadnik. Nie był Ziemianinem. Nawet nie urodził się na Ziemi i możliwe, że nigdy nie odwiedził tej planety. Jego lud mógł mieszkać od wielu pokoleń na jakiejś dziwnej planecie, o której pewnie nie słyszała. To uczyniłoby z niego Przestrzeniowca, pomyślała. Przestrzeniowcy także wywodzili się z Ziemi, wprawdzie o wiele wieków wcześniej, ale cóż to za różnica. Oczywiście Przestrzeniowcy byli długowieczni, a Osadnicy nie, ale czy to ważne? Nawet Przestrzeniowiec może umrzeć przedwcześnie w jakimś wypadku. Słyszała kiedyś o jednym, który zmarł naturalną śmiercią, zanim osiągnął sześćdziesiątkę. Czemu zatem nie mogła myśleć o swoim przyszłym gościu jak o Przestrzeniowcu z niezwykłym akcentem? Nie było to jednak takie proste. Bez wątpienia Osadnik sam nie uważał się za Przestrzeniowca. Nie liczy się to, kim jesteś, lecz za kogo się uważasz. Zatem myśl o nim jak o Osadniku, a nie Przestrzeniowcu. Ale czyż wszyscy ludzie nie byli po prostu ludźmi, niezależnie od tego, jaką określano ich nazwą — Przestrzeniowcy, Osadnicy, Aurorianie, Ziemianie? Za dowód mógł posłużyć fakt, że roboty nie mogły wyrządzić im żadnej krzywdy. Daneel równie szybko rzuciłby się na pomoc najpośledniejszemu Ziemianinowi, jak i przewodniczącemu Rady Aurory, to zaś oznaczało… Czuła, jak jej umysł odpływa i zaczynała pogrążać się w płytkim śnie, kiedy nagła myśl pojawiła się w jej głowie i wybuchła z siłą pocisku. Czemu ten Osadnik nazywał się Baley? Jej myśli wyostrzyły się odrzucając oczekiwane zapomnienie, które już niemal na nią spłynęło. Dlaczego Baley? Może to po prostu pospolite nazwisko wśród Osadników? W końcu Elijah umożliwił im emigrację i musiał być wśród nich takim samym bohaterem jak… jak… Nie potrafiła znaleźć nikogo podobnego w świecie Aurory. Kto poprowadził ekspedycję, która pierwsza dotarła na tę planetę? Kto nadzorował przystosowanie surowego, ledwie nadającego się do życia świata, jakim niegdyś była Aurora? Nie wiedziała. Czy jej ignorancja brała się stąd, że została wychowana na Solarii? A może Aurorianie nie mieli żadnego ojca założyciela? W końcu pierwsza ekspedycja składała się ze zwykłych Ziemian. Dopiero w późniejszych pokoleniach, w miarę wydłużania się życia dzięki skomplikowanej bioinżynierii, ci Ziemianie stali się Aurorianami. A więc czemu mieliby czynić bohaterami swych pogardzanych przodków? Ale Osadnicy mogli uważać Ziemian za bohaterów. Nie zmienili się jeszcze tak bardzo. Może kiedyś to nastąpi i wtedy Elijah zostanie zapomniany, a jego imię zaginie wstydliwie przemilczane. Do tego czasu jednak…

To musi być to. Najprawdopodobniej połowa żyjących Osadników przyjęła nazwisko Baley. Biedny Elijah! Wszyscy wspinają się po jego plecach i maszerują w jego cieniu. Biedny Elijah… kochany Elijah… Z tą myślą wreszcie naprawdę zasnęła. Sen był zbyt niespokojny, by przywrócić jej równowagę, nie mówiąc już o dobrym humorze. Krzywiła się bezwiednie. Gdyby ujrzała się w tej chwili w lustrze, przeraziłaby się widząc, jak staro wygląda. Daneel, dla którego Gladia zawsze była istotą ludzką, niezależnie od jej wieku, wyglądu bądź nastroju, powiedział: — Proszę pani… Gladia przerwała mu drżąc lekko. — Czy Osadnik już tu jest? Zerknęła na wstęgę zegara na ścianie, po czym szybko machnęła ręką. W odpowiedzi na ten gest Daneel lekko podniósł temperaturę otoczenia. (To był zimny dzień i zapowiadał się jeszcze chłodniejszy wieczór.) — Owszem, proszę pani. — Gdzie go umieściłeś? — W głównym pokoju gościnnym, proszę pani. Jest z nim Giskard, a domowe roboty znajdują się w zasięgu głosu. — Mam nadzieję, że pomyślały, aby dowiedzieć się, co by chciał na śniadanie. Nie mam pojęcia o kuchni osadniczej. Oby tylko postarały się zaspokoić jego wymagania. — Jestem pewien, proszę pani, że Giskard zajmie się wszystkim. Gladia również była tego pewna, lecz w odpowiedzi tylko prychnęła. — Zakładam — rzekła — że odbył stosowną kwarantannę, zanim zezwolono mu na lądowanie. — Niemożliwe, aby tak nie było, proszę pani. — Mimo to włożę rękawiczki i filtr do nosa. Wyszła z sypialni ledwie uświadamiając sobie obecność gospodarczych robotów. Gestem poleciła, aby przyniosły jej nową parę rękawiczek i świeże filtry do nosa. Każdy dom dysponował swym słownikiem gestów i ludzcy członkowie gospodarstwa pielęgnowali je, ucząc się wykonywać je szybko i dyskretnie. Oczekiwano, że robot będzie słuchał tych niedostrzegalnych poleceń swych właścicieli, jakby czytał ich myśli. Z tego samego względu robot nie mógł zrozumieć poleceń innych ludzi, chyba że zostały one wyrażone jasno i wyraźnie słowami. Nic nie zawstydziłoby bardziej ludzkich członków gospodarstwa niż sytuacja, w której jeden z robotów zawahałby się z wypełnieniem rozkazu lub, co gorsza, zrozumiałby go niewłaściwie. Oznaczałoby to, że istota ludzka pomyliła się dając znak lub że pomyłka powstała z winy robota. Gladia wiedziała, że zazwyczaj winę ponosił człowiek, lecz w żadnym, bez wyjątku, wypadku nie przyznawano się do tego. To robot był przekazywany w inne ręce za niewłaściwą analizę polecenia albo też przeznaczany na sprzedaż. Gladia zawsze sądziła, że sama nigdy nie wpadnie w pułapkę zranionego ja, lecz gdyby natychmiast nie dostała swoich rękawiczek i filtrów, może… Nie musiała dokończyć tej myśli. Najbliższy robot przyniósł jej to, czego chciała, bezbłędnie i bardzo szybko. Gladia dopasowała filtr i pociągnęła kilka razy nosem, aby upewnić się, że jest dość szczelny. Nie miała ochoty ryzykować zarażenia jakąś paskudną chorobą, która przetrwała szczegółowe badania podczas kwarantanny. — Jak on wygląda, Daneelu? — spytała. — Jest zwykłej postawy i rozmiarów, proszę pani. — Chodzi mi o jego twarz. Niemądre pytanie. Jeśli wykazywałby jakiekolwiek rodzinne podobieństwo do Elijaha Baleya, Daneel zauważyłby to równie szybko jak ona sama i wspomniałby o tym. — Trudno to powiedzieć, proszę pani. Nie widać jej.

— Co to znaczy? Z pewnością nie nosi maski, Daneelu. — W pewnym sensie tak, proszę pani. Jego twarz jest pokryta włosami. — Włosami? — usłyszała własny śmiech. — Masz na myśli coś takiego jak w programach historycznych hiperwizji? Brody? — Machnęła ręką jakby wskazując kępkę włosów na podbródku i kolejną pod nosem. — Nieco więcej, proszę pani. Zakrywają pół jego twarzy. Oczy Gladii otwarły się szerzej i po raz pierwszy poczuła nagłe zainteresowanie. Jak może wyglądać twarz pokryta włosami? Mężczyźni na Aurorze i wszyscy Przestrzeniowcy mieli bardzo skąpy zarost, a przed dwudziestką usuwali go na stałe. Praktycznie we wczesnym dzieciństwie. Czasami pozostawiano nietkniętą górną wargę. Gladia pamiętała, że jej mąż, Santirix Gremionis, przed małżeństwem miał cienką kreskę włosów pod nosem. Wąsy, tak to nazywał. Wyglądały jak znajdująca się na niewłaściwym miejscu, dziwnie niekształtna brew. I kiedy z rezygnacją postanowiła przyjąć go jako męża, nalegała, aby usunął owłosienie. Uczynił to bez zbędnych protestów. Teraz po raz pierwszy pomyślała, czy mógł tęsknić za swym zarostem. Miała wrażenie, że czasami, w pierwszych latach małżeństwa, widywała, jak unosił palec do swojej górnej wargi. Sądziła, że to nerwowa reakcja na jakieś lekkie swędzenie. Dopiero teraz przyszło jej do głowy, że być może szukał wąsów, które zniknęły na zawsze. Jak wyglądałby mężczyzna z włosami na całej twarzy? Czy przypominałby niedźwiedzia? Jakie to wrażenie? A co, gdyby także kobiety miały podobne włosy? Pomyślała o mężczyźnie i kobiecie próbujących się pocałować i z trudem wyszukujących własne usta. Uznała, że to zabawne; prosty, ludyczny dowcip i roześmiała się w głos. Poczuła, jak niechęć znika i nagle zapragnęła zobaczyć tego potwora. Ostatecznie nie miała powodów, by się go bać, nawet jeśli jego zachowanie okaże się równie zwierzęce jak wygląd. Nie będzie miał własnych robotów. Podobno Osadnicy byli społeczeństwem ich pozbawionym, ją zaś otaczały tuziny. Potwór zostałby unieruchomiony w ułamku sekundy, gdyby uczynił najmniejszy podejrzany ruch albo uniósł z gniewu głos. — Zaprowadź mnie do niego, Daneelu — powiedziała wesoło. Potwór wstał. Powiedział coś, co zabrzmiało: „Dien doory, pszę pani”. Natychmiast zrozumiała „dzień dobry”, lecz dopiero po chwili zdołała przetłumaczyć następne słowa jako „proszę pani”. — Dzień dobry — odparła z roztargnieniem Gladia. Przypomniała sobie trudność, jaką sprawiało jej zrozumienie auroriańskiej wymowy standardowego języka galaktycznego w owych dawno minionych dniach, kiedy jako młoda, przerażona kobieta przybyła na tę planetę z odległej Solarii. Akcent potwora był okropny, a może tylko takim się wydawał, ponieważ jej ucho nie przywykło do niego. Pamiętała, że Elijah starał się udźwięczniać swoje „k” i „p”, lecz poza tym mówił całkiem dobrze. Jednakże minęło dziewiętnaście i pół dekady, ten Osadnik zaś nie pochodził z Ziemi. Język, pozostając w izolacji, zmienia się. Ale tylko część umysłu Gladii zajęta była kwestią wymowy. Wpatrywała się w brodę gościa. Zupełnie nie wyglądała jak brody noszone przez aktorów w spektaklach historycznych. Tamte zawsze przypominały kępki włosów, odrobina tu, odrobina tam, kleiste i błyszczące. Broda Osadnika była inna. Równomiernie gęsta, pokrywała policzki i podbródek; ciemnobrązowa, nieco jaśniejsza i bardziej kręcona niż włosy na jego głowie, a długa na co najmniej pięć centymetrów. Nie pokrywała całej twarzy, co Gladia przyjęła z pewnym rozczarowaniem. Czoło było zupełnie nagie (oczywiście poza brwiami), podobnie jak nos i jego okolice. Wokół górnej i dolnej wargi włosy zostały usunięte; widać było tam tylko lekki cień nowego zarostu. Ponieważ usta były zupełnie odsłonięte, Gladia uznała, że pocałunek z nim nie przedstawiałby specjalnych trudności. Wiedząc, że przyglądanie się komuś nie jest zbyt grzeczne, a jednak nie mogąc się powstrzymać, powiedziała:

— Mam wrażenie, że usuwacie włosy wokół warg. — Tak, proszę pani. — Czemu, jeśli mogę spytać? — Może pani. Z powodów higienicznych. Nie lubię, kiedy jedzenie przyczepia mi się do włosów. — Goli pan? Widzę, że znów zaczynają odrastać. — Używam specjalnego lasera. Zajmuje mi to piętnaście sekund po przebudzeniu. — Czemu nie usunie ich pan raz na zawsze? — Może kiedyś będę chciał, aby odrosły. — Po co? — Z powodów estetycznych, proszę pani. Tym razem Gladia nie pochwyciła znaczenia słowa. Zabrzmiało ono jak „etyczne”, „statyczne”. — Słucham? — rzuciła. — Może mi się znudzić obecny wygląd — wyjaśnił Osadnik — i wtedy zapragnę znów wyhodować włosy nad górną wargą. Niektóre kobiety to lubią. — Osadnik usiłował sprawiać wrażenie skromnego, lecz mu się nie udało. — A kiedy je zapuszczę, mam naprawdę ładny wąs. Nagle dotarło do niej, co powiedział. — Powiedział pan „estetyczne”. Osadnik roześmiał się, pokazując równe, białe zęby. — Pani też mówi dziwnie — stwierdził. Gladia usiłowała rzucić mu wyniosłe spojrzenie, lecz jej rezerwa roztopiła się w śmiechu. Właściwa wymowa była kwestią lokalną. — Powinien pan usłyszeć akcent solariański, jeśli już o tym wspominamy. Wtedy zabrzmiałoby to „prrrawdziwie estetyyyczne”. — „R” w ustach Gladii zawarczało dźwięcznie. — Bywałem już w miejscach, gdzie mówią dość podobnie. Brzmi to zupełnie po barrrbarzyńsku. — W ostatnim słowie udało mu się wspaniale podkreślić dźwięczne „r”. Gladia zachichotała. — Pan używa czubka języka, zamiast robić to bokami. Nikt poza Solarianami nie potrafi tego właściwie wymówić. — Może zdoła mnie pani nauczyć. Handlowiec jak ja, który bywał już wszędzie, słyszy wszelkie rodzaje językowych odmian. Nieprrrawdaż? — Ponownie spróbował podkreślić „r” w ostatnim słowie, zakrztusił się i zaśmiał. — Widzi pan. Splącze pan sobie migdałki i jeszcze od tego umrze. Nadal wpatrywała się w jego brodę i nagle, nie mogąc już powstrzymać ciekawości, sięgnęła ku niej. Osadnik skrzywił się i uczynił ruch, jakby chciał się cofnąć, po czym — uświadamiając sobie jej intencje — znieruchomiał. Dłoń Gladii, okryta niemal niewidoczną rękawiczką, spoczęła delikatnie na jego lewym policzku. Cienki plastik chroniący palce nie upośledzał dotyku i poczuła, że włosy są miękkie i sprężyste. — To miłe — stwierdziła z wyraźnym zaskoczeniem. — Budzi ogólny podziw — dodał z szerokim uśmiechem Osadnik. — Ale przecież nie mogę tak stać i maltretować pana — stwierdziła. Puszczając mimo uszu jakże przewidywalne „Proszę bardzo, jeśli o mnie chodzi…” ciągnęła dalej: — Czy poinformował pan moje roboty, co chciałby dostać na śniadanie? — Powiedziałem im to, co mówię pani teraz: cokolwiek. W ciągu ostatniego roku byłem na kilkunastu planetach, a każda z nich ma swój własny jadłospis. Kupiec potrafi zjeść wszystko, co nie jest trujące. Wolałbym posiłek auroriański niż jakąkolwiek imitację jadłospisu z Baleyworldu. — Baleyworld? — powtórzyła Gladia ostro i jej brwi zmarszczyły się ponownie. — Nazwany od przywódcy pierwszej wyprawy na tę planetę, czy też w ogóle pierwszą planetę Osadników, Bena Baleya.

— Syna Elijaha Baleya? — Tak — odparł Osadnik i natychmiast zmienił temat. Spojrzał po sobie i powiedział z lekką irytacją: — Jak wy znosicie te swoje ubrania, śliskie i puchate? Będę zadowolony, kiedy znowu dostanę własny strój. — Jestem pewna, że wkrótce tak się stanie. Na razie jednak chciałabym, by towarzyszył mi pan przy śniadaniu. Tak przy okazji, powiedziano mi, że nazywa się pan Baley, podobnie jak pańska planeta. — Nie ma w tym dziwnego. To, rzecz jasna, najbardziej szacowne nazwisko na tej planecie. Nazywam się Deejee Baley. Przeszli do jadalni. Giskard wyprzedzał ich, a Daneel szedł z tyłu, po czym każdy z nich zajął swoją niszę w ścianie. Inne roboty przebywały już w swych niszach i teraz dwa pojawiły się, aby ich obsłużyć. Słoneczne światło rozjaśniało pokój, ozdoby na ścianach rozbłyskiwały żywymi barwami. Stół był zastawiony, a woń jedzenia budziła apetyt. Osadnik pociągnął nosem i z zadowoleniem wypuścił powietrze. — Nie sądzę, abym miał jakiekolwiek kłopoty z jedzeniem tutejszej żywności. Gdzie mam usiąść, proszę pani? — Czy zechce pan spocząć tutaj? — natychmiast spytał robot. Osadnik zajął miejsce, po czym Gladia, spełniając wymogi gościnności, zrobiła to samo. — Deejee? — powiedziała. — Przepraszam, jeśli moje pytanie zabrzmi obraźliwie, ale nie znam się na nazewniczych zwyczajach waszej planety. Czy Deejee nie jest raczej imieniem kobiecym? — Bynajmniej — odparł nieco sztywno Osadnik. — Poza tym, w moim wypadku to nie imię, tylko inicjały. Czwarta i siódma litera alfabetu. — Och! — westchnęła Gladia, nagle pojmując. — D. G. Baley. A, jeśli wybaczy mi pan moją ciekawość, czy mogłabym wiedzieć, co kryje się pod tymi literami? — Oczywiście. Oto bez wątpienia „D” — stwierdził, wskazując palcem jedną z nisz w ścianie — podejrzewam też, że ten to G — dodał, pokazując drugą. — Nie mówi pan poważnie — zaprotestowała słabo Gladia. — Ależ tak. Nazywam się Daneel Giskard Baley. W każdym pokoleniu w mojej rodzinie wśród potomstwa był co najmniej jeden Daneel albo Giskard. Ja jestem ostatnim z sześciorga dzieci, ale pierwszym synem. Matka uznała, że to wystarczy, i aby zrekompensować fakt, iż wydała na świat tylko jednego chłopca, obdarzyła mnie oboma imionami. W ten sposób stałem się Daneelem Giskardem, lecz to podwójne brzemię okazało się zbyt ciężkie jak na moje barki. Wolę, aby nazywano mnie po prostu D.G., a byłbym zaszczycony, gdyby i pani tak czyniła. — Uśmiechnął się wesoło. — Jestem pierwszym Baleyem noszącym oba imiona, a także pierwszym, który na własne oczy ogląda słynne oryginały. — Ale skąd się wzięła ta tradycja? — Historia rodzinna głosi, że był to pomysł Przodka Elijaha. Kiedy przypadł mu zaszczyt wyboru imienia dla najstarszego wnuka, nazwał go Daneel, a następnego — Giskard. Uparł się przy tym i w ten sposób zapoczątkował tradycję. — A córki? — Tradycyjnym imieniem w każdym pokoleniu jest Jezebel — Jessie. Wie pani, żona Elijaha. — Tak, wiem. — Nie ma ani jednej… — urwał, przenosząc całą swą uwagę na talerz, który właśnie przed nim postawiono. — Gdybym był na Baleyworldzie, mógłbym przysiąc, że to plaster pieczeni wieprzowej w sosie fistaszkowym. — W rzeczywistości to danie jarskie, D.G. Chciał pan właśnie powiedzieć, że w rodzinie nie ma żadnej Gladii? — Tak — odrzekł spokojnie D.G. — Jedną z przyczyn może była obawa, iż Jessie — pierwsza Jessie — miałaby obiekcje, ale ja w to nie wierzę. Żona Elijaha, Przodkini, nigdy nie przybyła na Baleyworld, nigdy nie opuściła Ziemi. Jak mogłaby mieć pretensje? Nie, jestem pewien, że

Przodek nie życzył sobie żadnej innej Gladii. Żadnych imitacji, iluzji, kopii. Tylko jedną. Wyjątkową. Prosił też, by nie było więcej Elijahów. Gladia z trudem przełknęła jedzenie. — Zdaje się, że pański Przodek przez resztę swego życia starał się być równie pozbawiony uczuć, co Daneel. Jednak pozostała w nim iskra romantyzmu. Równie dobrze mógł się zgodzić na innych Elijahów i Gladie. Nie dotknęłoby mnie to i z pewnością nie zraniłoby też uczuć jego żony — roześmiała się nerwowo. — Wszystko wydaje się dziwnie nierzeczywiste — stwierdził D.G. — Przodek jest postacią z zamierzchłej przeszłości. Zmarł sto sześćdziesiąt cztery lata temu. Ja, jego potomek w siódmym pokoleniu, siedzę tu obok kobiety, która znała go, gdy był jeszcze całkiem młody. — Tak naprawdę wcale go nie znałam — Gladia spuściła wzrok na swój talerz. — Spotkałam go, przelotnie, trzy razy w ciągu siedmiu lat. — Wiem. Syn Przodka, Ben, napisał biografię swego ojca, która na Baleyworldzie stała się już klasyką. Nawet ja ją czytałem. — Naprawdę? Ja nie. Nie wiedziałam nawet, że coś takiego istnieje. Co… co mówi się tam o mnie? D.G. sprawiał wrażenie rozbawionego. — Nic, co mogłoby wzbudzić pani sprzeciw. Przedstawił panią w bardzo przychylnym świetle. Ale nieważne. Naprawdę zdumiewa mnie to, że siedzimy tu razem mimo dzielących nas siedmiu pokoleń. Ile ma pani lat? Jeśli można spytać? — Nie wiem, czy można, ale nie mam nic przeciw temu, by odpowiedzieć na pańskie pytanie. Licząc w galaktycznych latach standardowych mam teraz dwieście trzydzieści trzy. Ponad dwadzieścia trzy dekady. — Wygląda pani najwyżej na jakąś czterdziestkę. Przodek umarł w wieku siedemdziesięciu dziewięciu lat. Był wtedy starym człowiekiem. Ja sam skończyłem już trzydzieści dziewięć, a kiedy umrę, pani nadal tu będzie… — Jeśli zdołam uniknąć nieprzewidzianych wypadków. — I pożyje pani może jeszcze z pięć dekad. — Czyżby pan mi zazdrościł, D.G.? — w głosie Gladii zabrzmiała nuta goryczy. — Zazdrości mi pan, że przeżyłam Elijaha o szesnaście dekad i że jestem skazana na kolejnych dziesięć? — Oczywiście, że pani zazdroszczę — odparł beznamiętnie. — Czemuż by nie? Nie miałbym nic przeciw temu, by pożyć parę wieków, gdyby nie to, że stałbym się złym przykładem dla reszty mieszkańców Baleyworldu. Nie chciałbym, aby wszyscy istnieli tak długo. To by za bardzo zwolniło tempo historycznego i intelektualnego rozwoju. Ludzie u władzy zbyt długo pozostawaliby na szczycie. Baleyworld zatonąłby w konserwatyzmie i dekadencji — podobnie jak pani świat. Gladia wysoko uniosła drobny podbródek. — Przekona się pan, że Aurora całkiem nieźle sobie radzi. — Mówiłem o pani rodzinnej planecie, Solarii. Gladia zawahała się, po czym oznajmiła stanowczo: — Solaria nie jest moim światem. — Mam nadzieję, że jednak jest — odrzekł D.G. — Właśnie dlatego chciałem się z panią zobaczyć. — W takim razie traci pan czas, młody człowieku. — Ale przecież urodziła się pani na Solarii i mieszkała tam przez jakiś czas? — Przez pierwsze trzy dekady, co stanowi zaledwie jedną ósmą całego mojego życia. — To czyni panią w wystarczającej mierze Solarianką, aby mogła mi pani pomóc w pewnej bardzo ważnej sprawie. — Nie jestem Solarianką, choćby pańska sprawa była nawet najważniejsza.

— To kwestia wojny i pokoju — jeśli to dla pani dość istotne. Światy Przestrzeniowców stoją w obliczu wojny z Osadnikami, a jeśli do niej dojdzie, nic dobrego nie wyniknie z tego dla żadnej ze stron. Tylko pani może zapobiec wojnie i zapewnić nam upragniony pokój. Posiłek (niezbyt zresztą obfity) dobiegł już końca, gdy Gladia stwierdziła, że D.G. wywołał w niej zimną furię. Przez dwadzieścia dekad żyła spokojnie, odrzucając stopniowo wszelkie życiowe zawiłości. Powoli zapominała nieszczęsne zdarzenia na Solarii i trudy przystosowania się do zwyczajów Aurory. Zdołała pogrzebać głęboko mękę dwóch morderstw oraz ekstazę dwóch niezwykłych miłości — do robota i Ziemianina — i otrząsnąć się z nich. Przeżyła długie, spokojne małżeństwo, urodziła dwoje dzieci i pracowała w swym zakładzie projektowania kostiumów. W odpowiednim czasie dzieci odeszły, potem opuścił ją mąż, a wkrótce może zrezygnuje też i z pracy. Wówczas zostanie sama ze swymi robotami i będzie z zadowoleniem — czy może raczej z rezygnacją — obserwować, jak mijają kolejne ciche, pozbawione emocji lata. Powoli zbliży się jej koniec, tak łagodny, że kiedy nadejdzie, ona sama może w ogóle go nie zauważyć. Tego właśnie pragnęła. I nagle — co się stało? Wszystko zaczęło się zeszłego wieczoru, kiedy uniosła wzrok ku rozgwieżdżonemu niebu, bezskutecznie szukając słońca Solarii, którego tam nie było, a nawet jeśli, i tak nie zdołałaby go dojrzeć. Zupełnie jakby jedno niemądre spojrzenie w przeszłość — w przeszłość, która powinna pozostać martwa — rozbiło chłodną otoczkę, jaką wokół siebie zbudowała. Najpierw imię Elijaha Baleya, najrozkoszniejsze z bolesnych wspomnień, które tak starannie odrzuciła, zaczęło powracać niczym ponury cień. Następnie musiała spotkać się z człowiekiem, podejrzewającym, błędnie, że jest praprawnukiem Elijaha, teraz zaś, z kolejnym, tym razem prawdziwym potomkiem w siódmym pokoleniu. Wreszcie, obciążono ją problemami i odpowiedzialnością podobnymi do tych, które przy różnych okazjach nękały też Elijaha. Czyżby sama w pewnym sensie stawała się Elijahem, choć brakowało jej jego talentu i fanatycznego poczucia obowiązku? Czym sobie na to zasłużyła? Poczuła, jak poprzez żal nad samą sobą eksploduje w niej gniew. To niesprawiedliwe. Nikt nie ma prawa obarczać jej taką odpowiedzialnością. — Dlaczego upiera się pan, że jestem Solarianką, skoro mówię panu, że to nieprawda? — spytała z wymuszonym spokojem. D.G. nie wydawał się zaniepokojony brzmiącym w jej głosie chłodem. Nadal trzymał w dłoni miękką serwetkę, którą wręczyła mu na zakończenie posiłku. Serwetka była wilgotna i ciepła. D.G., naśladując ruchy Gladii, otarł nią ostrożnie dłonie i usta, następnie złożył na pół i przetarł brodę. Cienki materiał zaczynał już się marszczyć i drzeć. — Zakładam, że zupełnie zniknie — stwierdził. — Owszem — Gladia umieściła swą serwetkę w odpowiednim wgłębieniu stołu. Przytrzymywanie jej było oznaką złych manier, wybaczalną jedynie u cudzoziemców takich jak D.G., nie znających cywilizowanych zwyczajów. — Niektórzy sądzą, że to zanieczyszcza atmosferę, ale mamy tu łagodny przeciąg, który zaniesie pozostałości wprost ku filtrom. Nie sądzę, aby sprawiły nam jakikolwiek kłopot. Ale nie odpowiedział mi pan na pytanie. D.G. zgniótł resztki serwetki i położył ją na poręczy fotela. Wezwany szybkim, niedostrzegalnym gestem Gladii robot usunął ją natychmiast. — Nie zamierzam ignorować pani pytań. Wcale nie próbuję zmusić pani do bycia Solarianką. Wskazuję jedynie na fakt, iż urodziła się pani na Solarii i spędziła tam pierwsze dekady życia, więc w pewnym sensie można panią uznać za Solariankę. Czy wie pani, że ta planeta została opuszczona?

— ‘ Tak, słyszałam o tym. — Obeszło to panią? — Jestem Aurorianką już od dwudziestu dekad. — To nie ma nic do rzeczy. — Co takiego? — nie zrozumiała jego słów. — Mówię, że to nie ma żadnego związku z moim pytaniem. — Chciał pan powiedzieć „nic do rzeczy”. Usłyszałam „niedorzeczność”. — Doskonale — uśmiechnął się D.G. — Skończmy więc z niedorzecznościami. Pytałem, czy obeszło panią porzucenie Solarii, a pani na to, że jest Aurorianką. Czy taka miała być odpowiedź? Nawet rodowitego Aurorianina zasmuciłaby wieść o śmierci siostrzanej planety. Co pani odczuwa? — To nieistotne — odparła lodowato Gladia. — Po cóż panu te wiadomości? — Zaraz wyjaśnię. My, czyli kupcy, interesujemy się tym, ponieważ w grę wchodzi interes, zyski i nowy świat do zdobycia. Solaria jest już przystosowana dla ludzi. To wygodna planeta, a wy, Solarianie, najwyraźniej jej nie potrzebujecie. Czemu nie mielibyśmy jej zasiedlić? — Ponieważ nie należy do was. — Czyżby stanowiła pani własność i stąd ten protest? Czy Aurora ma do niej większe prawo niż Baleyworld? Czy nie moglibyśmy przyjąć, że pusty świat należy do tych, którzy pragną go zasiedlić? — A zasiedliliście go? — Nie — ponieważ nie jest pusty. — Chce pan powiedzieć, że nie wszyscy Solarianie wyjechali? — zapytała szybko Gladia. Na twarz D.G. powrócił uśmiech, jeszcze szerszy niż przedtem. — Podnieciła panią ta myśl, mimo że jest pani Aurorianką. Gladia natychmiast zmarszczyła gniewnie brwi. — Proszę odpowiedzieć na moje pytanie. D.G. wzruszył ramionami. — Zgodnie z naszymi najdokładniejszymi szacunkami Solarię zamieszkiwało jakieś pięć tysięcy ludzi. Wprawdzie populacja zmniejszała się od lat, ale choćby liczyła tylko pięć tysięcy, czy możemy być pewni, że wszyscy odeszli? Wszelako nie w tym rzecz. Nawet jeśli istotnie tak się stało, planeta nie jest pusta. Pozostały jeszcze roboty, dwieście milionów bezpańskich robotów. Niektóre z nich to okazy najbardziej zaawansowane technicznie w Galaktyce. Najprawdopodobniej odchodząc, Solarianie zabrali część z nich ze sobą, trudno bowiem wyobrazić sobie Przestrzeniowców, którzy zdołaliby całkowicie obyć się bez robotów — z uśmiechem powiódł wzrokiem po ukrytych w ściennych niszach postaciach. — Niemniej nie mogli wywieźć czterdziestu tysięcy na głowę. — A zatem, skoro wasi Osadnicy w ogóle nie mają robotów i nadal pragną pozostać od nich wolni, wnioskuję, iż nie możecie skolonizować Solarii. — To prawda. Przynajmniej dopóki nie znikną roboty. I tu właśnie na scenę wkraczają podobni mnie kupcy. — W jaki sposób? — Nie pragniemy zrobotyzowanego społeczeństwa, ale nie mamy nic przeciw dotykaniu robotów i zajmowaniu się nimi jako towarem. Nie czujemy zabobonnego lęku. Po prostu wiemy, że społeczność pełna robotów musi zginąć. Przestrzeniowcy najwyraźniej postanowili udowodnić to nam w praktyce. Tak więc, choć sami nie chcemy żyć wśród robociej trucizny, chętnie sprzedamy ją Przestrzeniowcom za odpowiednią sumkę, jeżeli są na tyle głupi, by jej pożądać. — Sądzicie, że Przestrzeniowcy je kupią? — Jestem tego pewien. Z radością powitają nowe eleganckie modele. Wiadomo powszechnie, że Solarianie byli najlepszymi projektantami robotów w Galaktyce, mimo iż nieodżałowany doktor Fastolfe nie miał sobie ponoć w tej dziedzinie równych, choć pochodził z Aurory. Poza tym, nawet

jeśli zażądamy niemałej sumki, i tak będzie ona znacznie mniejsza niż wartość tych robotów. Zyskają więc zarówno kupcy, jak i Przestrzeniowcy — oto cały sekret sukcesu handlowego. — Przestrzeniowcy nie kupią robotów od Osadników — stwierdziła Gladia z wyraźną wzgardą. D.G., jako kupiec, potrafił ignorować takie drobiazgi, jak gniew i pogarda. Liczył się tylko interes. — Oczywiście, że kupią. Zaproponujemy im skomplikowane roboty za pół darmo. Czemu mieliby odmówić? Kiedy w grę wchodzą interesy, zdziwiłaby się pani, jak bardzo nieistotne stają się kwestie ideologiczne. — Sądzę, że to pan się zdziwi. Proszę spróbować sprzedać tu roboty, a zobaczy pan. — Chętnie bym to zrobił. To znaczy sprzedał je. Nie dysponuję jednak żadnymi. — Dlaczego? — Ponieważ żadnych nie zebrano. Dwa statki wylądowały niezależnie od siebie na Solarii. Każdy z nich mógł pomieścić dwadzieścia pięć robotów. Gdyby ta wyprawa się powiodła, ruszyłaby cała flota kupieckich statków i nie wątpię, iż interes kwitłby przez dziesięciolecia, a potem zasiedlilibyśmy planetę. — Ale ponieśli klęskę. Czemu? — Ponieważ oba statki zostały zniszczone na powierzchni planety i, z tego co nam wiadomo, wszyscy członkowie ich załóg nie żyją. — Zawiódł sprzęt? — Bzdura. Oba wylądowały bezpiecznie, nie rozbiły się. Ostatnie raporty wspominały o tym, że zbliżają się Przestrzeniowcy, nie wiadomo: Solarianie czy mieszkańcy innych waszych planet. Możemy jedynie założyć, iż zaatakowali bez uprzedzenia. — To niemożliwe. — Naprawdę? — Oczywiście. Jaki mieliby motyw? — Choćby taki, by nie dopuścić nas na planetę. — Gdyby chcieli to zrobić — zaprotestowała Gladia — wystarczyłoby, by ogłosili, że zajmują Solarię. — Zabicie paru Osadników mogło im sprawić większą przyjemność. Tak przynajmniej sądzi wielu ludzi. Zaczynają pojawiać się naciski, abyśmy wysłali na Solarię kilka krążowników i założyli tam bazę wojskową. — To byłoby niebezpieczne. — Niewątpliwie. Mogłoby doprowadzić do wojny. Część naszych zapaleńców wygląda jej z niecierpliwością. Być może jacyś Przestrzeniowcy także pragną konfliktu i zniszczyli owe dwa statki, aby nas sprowokować. Gladia słuchała ze zdumieniem. W żadnym dzienniku nie wspomniano o napiętych stosunkach między Osadnikami i Przestrzeniowcami. Z pewnością jednak można spokojnie przedyskutować całą sprawę. Czy wasi ludzie zwrócili się do Federacji Przestrzeniowców? Owszem, choć nie ma ona nic do gadania. Rozmawialiśmy też z Radą Aurory. — I? — Przestrzeniowcy zaprzeczają wszystkiemu. Sugerują, iż potencjalne zyski ze sprzedaży solariańskich robotów są tak wielkie, że kupcy, których interesują jedynie pieniądze — jakby im samym chodziło o coś innego — zdolni byli o nie ze sobą walczyć. Najwyraźniej chcą, abyśmy uwierzyli, że oba statki zniszczyły się nawzajem w nadziei, iż w ten sposób zapewnią swym planetom monopol. — A zatem statki pochodziły z różnych planet? — Tak. — Nie sądzi pan, że istotnie wywiązała się między nimi walka?

— Nie jestem o tym przekonany, ale przyznaję, że istnieje taka możliwość. Nigdy dotąd światy Osadników nie weszły ze sobą w konflikt, zdarzały się jednak dość ostre dysputy. Wszystkie rozwiązywał arbitraż Ziemi. Prawdą jest wszakże, iż Osadnicy, brutalnie mówiąc, mogą nie trzymać się razem, kiedy w grę wchodziłyby zyski rzędu setek miliardów dolarów. To dlatego nie chcemy wojny i musimy w jakiś sposób zniechęcić do niej zapaleńców. Tu właśnie wkraczamy my. — My? — Pani i ja. Poproszono mnie, abym udał się na Solarię i, jeśli zdołam, wykrył, co się tam dzieje. Wezmę tylko jeden statek, uzbrojony, ale niezbyt ciężko. — Możecie także zostać zniszczeni. — Możliwe. Ale przynajmniej nikt nie zaskoczy nas nie przygotowanych. Poza tym, nie jestem jednym z bohaterów hiperwizji i w moich planach uwzględniłem wszystko, co mogłoby zmniejszyć zagrożenie. Przyszło mi na myśl, że jednym z problemów, jakie stoją przed Osadnikami badającymi Solarię, jest to, iż zupełnie nie znamy tego świata. Przydałoby się zatem, aby towarzyszył nam przewodnik, krótko mówiąc Solarianin. — To znaczy, że chce pan mnie zabrać? — Zgadza się. — Dlaczego akurat mnie? — Myślałem, że nie potrzeba tu żadnych wyjaśnień. Solarianie, którzy opuścili planetę, odeszli nie wiadomo dokąd. Jeśli nawet jacyś zostali, to najprawdopodobniej są naszymi nieprzyjaciółmi. Na innych planetach Przestrzeniowców nie ma nikogo, poza panią, kto by urodził się na Solarii. Pani jest jedyną dostępną mi mieszkanką Solarii, jedyną w całej Galaktyce. Dlatego jest mi pani potrzebna i dlatego musi jechać ze mną. — Mylisz się, Osadniku. Jeśli ja jestem jedyną dostępną ci osobą, to znaczy, że nie masz nikogo. Nie mam zamiaru z tobą lecieć, a ty w żaden sposób, absolutnie żaden, nie możesz mnie do tego zmusić. Otaczają mnie moje roboty. Jeden krok w moim kierunku, a zostaniesz bezzwłocznie unieruchomiony. W razie oporu mogą zrobić ci krzywdę. — Nie zamierzam użyć siły. Musi pani pojechać z własnej woli i powinna pani tego chcieć. Chodzi o zapobieżenie wojnie. — To zadanie mojego i pańskiego rządu. Odmawiam jakiegokolwiek udziału w tej sprawie. Jestem zwykłą obywatelką. — Jest to pani winna swojemu światu. Możliwe, że ucierpimy podczas wojny, ale to samo stanie się z Aurorą. — Nie jestem jedną z bohaterek hiperwizji, podobnie jak i pan. — Zatem zrobi to pani dla mnie. — Pan oszalał. Nie mam wobec pana żadnych zobowiązań. D.G. uśmiechnął się lekko. — Wobec mnie samego, żadnych. Wobec potomka Elijaha Baleya, wiele. Gladia zamarła, przez długą chwilę wpatrując się w brodatego potwora. Jak to się stało, że zapomniała, kim był? — Nie — wymamrotała z najwyższym trudem. — Tak — odparł gwałtownie D.G. — Przy dwóch różnych okazjach Przodek uczynił dla pani więcej, niż kiedykolwiek zdołałaby pani odpłacić. Sam już nie może zażądać zwrotu długu, jego drobnej części. Ale ja odziedziczyłem prawo do tego. Gladia poczuła, jak ogarnia ją rozpacz. — Co jednak mogę zrobić dla pana, jeśli nawet zgodzę się polecieć? — Przekonamy się. Pojedzie pani? Desperacko pragnęła odmówić, ale czy to dlatego w ciągu ostatnich dwudziestu czterech godzin Elijah znów wkroczył w jej życie? Czy po to, żeby po usłyszeniu tych niewiarygodnych żądań postawionych w jego imieniu nie mogła odmówić?

— A jeśli nawet, to co? I tak nic z tego nie będzie. Rada nie pozwoli mi odlecieć z panem. Nie zgodzą się, aby Aurorianka weszła na pokład statku Osadników. — Od dwudziestu dekad mieszka pani na Aurorze, więc sądzi pani, że Aurorianie uważają ją za jedną z nich. Ale tak nie jest. Dla nich nadal pozostała pani Solarianką. Pozwolą pani odjechać. — Nieprawda — zaprotestowała Gladia. Serce jej waliło, przedramiona pokryła gęsia skórka. D.G. miał rację. Pomyślała o Amadirze, który z pewnością nadal uważał ją za Solariankę. Mimo to powtórzyła: — To nieprawda — starając się uspokoić samą siebie. — Właśnie, że prawda — odparował D.G. — Czyż ktoś z waszej Rady nie odwiedził pani przed moim przybyciem? — Prosił tylko, abym dokładnie zrelacjonowała mu naszą rozmowę — oznajmiła wyniośle. — I zamierzam to zrobić. — Jeśli chcą, aby szpiegowała mnie pani w swym własnym domu, z pewnością uznają, że jeszcze lepiej będzie, gdy uczyni to pani na Solarii. — Zamilkł, oczekując odpowiedzi, a kiedy ta nie padła, dodał z nutą znużenia w głosie: — Jeśli pani odmówi, nie będę pani zmuszał. Oni to zrobią. Ale ja tego nie chcę. Przodek także by nie chciał, gdyby był z nami. Pragnąłby, aby poleciała pani ze mną z wdzięczności dla niego, bez żadnych innych powodów. Przodek nadstawiał za panią głowy w najtrudniejszych okolicznościach. Czy pani nie poświęci się przez pamięć o nim? Serce Gladii zamarło. Wiedziała, że nie zdoła się oprzeć tak wyrażonej prośbie. — Nie mogę nigdzie pojechać bez robotów. — Wcale tego od pani nie oczekuję. — D.G. znów się uśmiechał. — Czemu nie zabierze pani obu moich imienników? Czy potrzeba pani kogoś jeszcze? Gladia spojrzała w stronę Daneela, jednak robot stał bez ruchu. Przeniosła wzrok na Giskarda, to samo. I nagle wydało się jej, że przez sekundę jego głowa poruszyła się leciutko w górę i w dół. Musiała mu zaufać. — Dobrze, pojadę z panem. Te dwa roboty to wszystko, czego potrzebuję. CZĘŚĆ II SOLARIA 5. PORZUCONY ŚWIAT Po raz piąty w życiu Gladia znalazła się na statku kosmicznym. Nie potrafiła sobie przypomnieć, kiedy to było, gdy z Santirixem wybrali się na planetę Euterpe, ponieważ jej lasy równikowe powszechnie uważano za niezrównane, zwłaszcza skąpane w romantycznym blasku satelity, Klejnotu. Dżungla istotnie okazała się bujna i zielona, z drzewami starannie posadzonymi w rzędach oraz gatunkami zwierząt tak dobranymi, aby tworzyły odpowiedni koloryt i urok, unikając jednocześnie drapieżników, jadowitych węży i innych nieprzyjemnych stworzeń. Satelita, mierzący pełne sto pięćdziesiąt kilometrów obwodu, był dość blisko Euterpe, świecił więc jaskrawobiałym światłem. Gołym okiem dostrzegało się jego wędrówkę po niebie z zachodu na wschód, szybszą niż powolne obroty planety. Wznosząc się ku zenitowi, jaśniał coraz bardziej, a opadając za horyzont — przygasał. Pierwszej nocy obserwowało się go z fascynacją, drugiej z nieco mniejszym zainteresowaniem, trzeciej zaś z lekkim niezadowoleniem zakładając, że niebo cały czas pozostawało bezchmurne, co jednak rzadko się zdarzało. Gladia zauważyła, że rodowici Euterpeńczycy nigdy na niego nie spoglądali, choć — rzecz jasna — w obecności turystów wychwalali jego zalety. W sumie Gladia była zadowolona z podróży, lecz najwyraźniej w jej pamięci zapisała się radość z powrotu na Aurorę i decyzja, żeby więcej już nie podróżować. Chyba że w razie absolutnej konieczności. (Jak o tym pomyśleć, musiało to być osiem dekad temu.)

Przez pewien czas nękał ją niepokój, że jej mąż uprze się przy kolejnej wyprawie, on jednak nigdy o tym nie wspomniał. W owych czasach często myślała, że być może podjął tę samą decyzję co ona i obawiał się, że to Gladia zapragnie podróży. Unikanie dalekich wypraw nie było niczym niezwykłym. Aurorianie, a ogólnie mówiąc wszyscy Przestrzeniowcy, zazwyczaj woleli trzymać się swojego domu. Ich planety, ich domy były zbyt wygodne. Ostatecznie cóż może sprawić większą przyjemność niż opieka twoich własnych robotów znających każdy twój gest i bez słowa odgadujących życzenia i zachcianki? Gladia poruszyła się niespokojnie. Czy właśnie o to chodziło D.G., gdy wspominał o dekadencji zrobotyzowanego społeczeństwa? Teraz jednak znów była w przestrzeni, po tylu latach, i to na ziemskim statku. Widziała zaledwie niewielką jego część, lecz nawet to, co zdołała obejrzeć, wzbudziło w niej okropny niepokój. Cały statek zdawał się składać jedynie z prostych linii, ostrych kątów i gładkich powierzchni. Najwyraźniej wyeliminowano z niego wszystko, co nie odznaczało się surową prostotą. Zupełnie jakby liczyła się tylko funkcjonalność. Mimo że nie wiedziała dokładnie, do czego służą poszczególne obiekty na statku, czuła, że wymaga się tylko tego, by sprawnie działały, że nic nie może zakłócić wyboru najkrótszej odległości pomiędzy dwoma punktami. Każdy wyrób auroriański (czy ogólnie Przestrzeniowców, choć Aurora była w tym względzie najbardziej zaawansowana) składał się z kilku warstw. Funkcjonalność stanowiła podstawę, nie można było pozbyć się jej całkowicie, chyba że chodziło o przedmioty czysto ozdobne, lecz nad nią zawsze można było znaleźć coś, co zadowalało oczy i zmysły, a jeszcze wyżej coś, co zadowalało ducha. O ileż to lepsze. A może owo szaleństwo ludzkiej twórczości sprawiło, że Przestrzeniowcy nie mogli już żyć w pozbawionym ozdób wszechświecie? Czy to niedobrze? Czy przyszłość miała należeć do tych prostych geometrów? A może po prostu Osadnicy jeszcze nie poznali uroków życia? Lecz jeśli życie naprawdę dawało tyle radości, to dlaczego ona doświadczyła jej tak niewiele? Nie miała na tym statku nic do roboty poza starym rozmyślaniem na takie tematy. Ten D.G., barbarzyńca, potomek Elijaha, ze spokojną pewnością wbił jej do głowy przekonanie, że światy Przestrzeniowców umierają, choć podczas swego niezwykle krótkiego pobytu na Aurorze sam widział (z pewnością musiał to dostrzec), że planeta jest bogata i bezpieczna. Gladia usiłowała umknąć własnym myślom oglądając holofilmy, które jej dostarczono. Bez zbytniej ciekawości obserwowała migające na powierzchni projekcyjnej obrazy, podczas gdy przygodowa historia (zawsze były to przygodowe historie) pędziła od zdarzenia do zdarzenia, nie pozostawiając zbyt wiele miejsca na dialogi i chwilę zastanowienia czy odczucie przyjemności. D.G. zajrzał do kabiny w połowie jednego z tych filmów, kiedy Gladia przestała już zwracać uwagę na akcję. Nie zaskoczył jej. Roboty, które strzegły drzwi, dały znać o jego nadejściu dostatecznie wcześnie i nie wpuściłyby go, gdyby nie była gotowa przyjąć gościa. Daneel wszedł razem z nim. — Jak się pani miewa? — spytał D.G., po czym gdy jej dłoń dotknęła kontaktu wyłącznika i obrazy znikły, dodał: — Proszę nie wyłączać. Pooglądamy razem. — To niekonieczne — odparła. — Mam już dosyć. — Czy jest pani wygodnie? — Czuję się osamotniona. — Przykro mi, ale ja też byłem osamotniony na Aurorze. Nie pozwolili przybyć ze mną innym ludziom. — A teraz się pan mści? — Nie. Po pierwsze, pozwoliłem, aby towarzyszyły pani dwa roboty, które sama pani wybrała. Po drugie, to nie ja wymuszam tę izolację, ale moja załoga. Jej członkowie nie lubią ani Przestrzeniowców, ani robotów. Ale czemu to pani przeszkadza? Czy ta izolacja nie zmniejsza lęku przed infekcją?

Oczy Gladii błysnęły hardo, lecz w jej głosie zabrzmiało zmęczenie. — Zastanawiam się, czy nie jestem zbyt stara, żeby lękać się infekcji. Sądzę, że żyłam już dostatecznie długo, w każdym sensie tego słowa. Poza tym mam rękawiczki, filtry do nosa i — jeśli to konieczne — maskę. Wątpię zresztą, by chciał mnie pan dotknąć. — Ani ktokolwiek inny — odparł D.G. niespodziewanie ponurym głosem, podczas gdy jego dłoń powędrowała do przedmiotu wiszącego na prawym biodrze. Jej oczy podążyły za tym gestem. — Co to jest? — spytała. D.G. uśmiechnął się i jego broda jakby zalśniła w świetle. Pomiędzy brązowymi włoskami kryło się także parę rudych. — Broń — odpowiedział. Wyjął ją i trzymał za rękojeść, która uwypuklała się ku górze jakby wypchnięta siłą jego ucisku. Z przodu widniał cienki cylinder długości około piętnastu centymetrów. Nigdzie nie było żadnego otworu. — Czy to zabija ludzi? — Gladia wysunęła przed siebie dłoń. D.G. natychmiast cofnął ramię. — Niech pani nigdy nie sięga po cudzą broń. To gorsze niż złe maniery, każdy bowiem Osadnik został przeszkolony, aby gwałtownie reagować na podobną próbę. Ktoś może panią zranić. Gladia szeroko otwierając oczy ze zdumienia cofnęła dłoń i splotła ręce za plecami. — Niech mi pan nie grozi — rzekła. — Daneel nie ma w tych sprawach żadnego poczucia humoru. Na Aurorze nikt nie jest tak barbarzyński, by nosić przy sobie broń. — Cóż — odparł D.G. nieporuszony wyborem przymiotnika — my nie mamy robotów, które mogłyby nas chronić. Poza tym, to urządzenie nie zabija. W pewnym sensie jest nawet gorsze. Emituje rodzaj wibracji stymulującej zakończenia bólowe, która powoduje większe cierpienie, niż możesz sobie wyobrazić. Nikt z własnej woli nie doświadczy tego dwukrotnie, a ktoś kto nosi taką broń, rzadko musi jej używać. Nazywamy ją biczem neuronowym. Gladia zmarszczyła brwi. — Obrzydliwe! My mamy roboty, ale one nigdy nikogo nie ranią. Chyba że to jest nieuniknione, a i wtedy sprowadza się to do minimum. D.G. wzruszył ramionami. — To brzmi bardzo cywilizowanie, ale odrobina bólu, nawet odrobina śmierci, jest lepsza niż upadek ducha sprowadzany przez roboty. Poza tym bicz neuronowy nie jest przeznaczony do zabijania, natomiast wasi ludzie mają na swych statkach broń mogącą doprowadzić do śmierci tysięcy ludzi i ogromnych zniszczeń. — To dlatego, że w początkach naszej historii prowadziliśmy wojny, kiedy jeszcze silnie odzywało się w nas ziemskie dziedzictwo. Od tego czasu nauczyliśmy się jednak mądrzej postępować. — używaliście tej broni na Ziemi, nawet gdy — ponoć — nauczyliście się lepszego postępowania. — To co… to… — zaczęła i zamknęła usta, jakby ucinając to, co pragnęła powiedzieć. D.G. skinął głową. — Wiem. Chciała pani powiedzieć „to co innego”. Niech pani nad tym pomyśli, gdy zacznie się zastanawiać, czemu moja załoga nie lubi Przestrzeniowców albo czemu ja ich nie lubię. Lecz może się pani okazać dla mnie użyteczna, toteż nie pozwolę, by przeszkodziły w tym emocje. — W jaki sposób mam być dla pana użyteczna? — Jest pani Solarianką. — Wciąż to słyszę. Minęło już ponad dwadzieścia dekad. Nie mam pojęcia, jak teraz wygląda Solaria. Nic o niej nie wiem. Jaki był Baleyworld dwadzieścia dekad temu? — Nie istniał, ale Solaria tak. I zakładam, że nadal może pani pamiętać coś, co się przyda. Wstał, krótko skinął głową w uprzejmym geście, który był niemal drwiną, i odszedł. Przez pewien czas Gladia milczała zamyślona i nękana niepokojem, po czym rzekła:

— Nie był uprzejmy, prawda? — Pani Gladio — odpowiedział Daneel — ten Osadnik przeżywa ogromne napięcie. Zmierza w stronę planety, na której dwa podobne statki zostały zniszczone, a ich załogi zabite. Naraża się na wielkie niebezpieczeństwo, podobnie jak jego załoga. — Zawsze bronisz każdej istoty ludzkiej, Daneelu — stwierdziła Gladia z niechęcią. — Niebezpieczeństwo grozi również mnie. Narażam się nie z własnej woli, jednak nie zmusza mnie to do niegrzeczności. Daneel milczał. No, może odrobinę — dodała Gladia. — Byłam nieco nieuprzejma, nieprawdaż? Nie sądzę, aby Osadnikowi to przeszkadzało — odparł Daneel. — Chciałbym też zasugerować, aby zechciała pani przygotować się do snu. Jest już dość późno. — Doskonale. Położę się, ale nie wydaje mi się, żebym była dość odprężona, by zasnąć, Daneelu. — Przyjaciel Giskard zapewnia mnie, że nie będzie pani miała z tym trudności, a on zwykle nie myli się w takich sprawach. Faktycznie szybko zmorzył ją sen. Daneel i Giskard stali w mroku kabiny Gladii. — Będzie mocno spała, przyjacielu Daneelu — stwierdził Giskard. — Potrzebuje odpoczynku. Czeka ją niebezpieczna podróż. — Zdawało mi się, przyjacielu Giskardzie, że wpłynąłeś na nią, aby zgodziła się na ten wyjazd. Zakładam, że miałeś po temu jakiś powód. — Przyjacielu Daneelu, tak niewiele wiemy o naturze kryzysu, który czeka Galaktykę, że niebezpiecznie byłoby odrzucić jakąkolwiek możliwość zwiększenia naszej wiedzy. Trzeba odkryć, co dzieje się na Solarii, a jedynym sposobem, jest udać się tam, to zaś możemy zrobić tylko wtedy, gdy pojedzie pani Gladia. I nie musiałem wyraźnie na nią wpływać, wystarczyło jedynie muśnięcie. Mimo swych głośnych protestów, w istocie bardzo chciała jechać. Starannie skrywała ogromne pragnienie ujrzenia Solarii. Sprawiało jej ono ogromny ból, który nie ustąpiłby, dopóki by się tam nie udała. — Skoro tak twierdzisz, z pewnością masz rację. Nadal jednak mnie to zdumiewa. Czyż nie dość często i stanowczo twierdziła, że jej życie na Solarii było nieszczęśliwe, że całkowicie przystosowała się do Aurory i nigdy nie pragnie powrócić do swych rodzinnych stron? — Tak. To też wyczuwałem. Wyraźnie było to widać w jej umyśle; oba uczucia, obie emocje istniały razem. Często dostrzegałem coś podobnego w ludzkich umysłach. Dwa przeciwstawne uczucia splecione ze sobą. — Podobno sytuacja nie wydaje się logiczna, przyjacielu Giskardzie. — Zgadzam się i mogę jedynie stwierdzić, że istoty ludzkie nie zawsze i nie pod każdym względem są logiczne. To musi być jeden z powodów, które sprawiają, że tak trudno jest opracować prawa rządzące ludzkim zachowaniem. Jeśli idzie o panią Gladię, od dawna już wyczuwałem w niej tęsknotę za Solaria. Zazwyczaj była dobrze ukryta, przysłonięta znacznie mocniejszą niechęcią, którą odczuwała wobec tej planety. Kiedy jednak do pani Gladii dotarły wieści o porzuceniu Solarii, uczucia jej nagle się zmieniły. — Co wspólnego może mieć porzucenie planety z doświadczeniami młodości, które wzbudziły w pani Gladii niechęć do Solarii? Czemu przez lata tłumiła swą tęsknotę, kiedy jeszcze żyli tam ludzie, a teraz nagle odrzuca przykre wspomnienia i na nowo tęskni za miejscem, które w tej chwili musi być jej całkowicie obce? — Nie potrafię tego wytłumaczyć, przyjacielu Daneelu. Im więcej gromadzę wiadomości na temat działania ludzkiego umysłu, tym bardziej czuję się bezradny, nie mogę bowiem go pojąć. Możliwość wglądu w umysły ma też swoje wady i często zazdroszczę ci prostej kontroli zachowań wynikającej z twojej niezdolności wejrzenia pod powierzchnię. Daneel nie ustępował.

— Domyślasz się jakiegoś wyjaśnienia, przyjacielu Giskardzie? — Przypuszczam, że pani Gladia czuje żal na myśl o opustoszałej planecie. Porzuciła ją dwadzieścia dekad temu. — Wygnano ją. — Obecnie uważa, że było to coś w rodzaju dezercji i wyobrażam sobie, iż nęka ją myśl, że w pewnym sensie ustanowiła zły przykład. Gdyby nie wyjechała, nikt inny by tego nie uczynił i planeta nadal pozostałaby zamieszkana i szczęśliwa. Ponieważ nie mogę odczytać jej myśli, pozostaje mi jedynie wnioskować, być może niesłusznie, z jej uczuć. — Ale przecież nie mogła stanowić żadnego przykładu, przyjacielu Giskardzie. Od jej wyjazdu minęło już dwadzieścia dekad, toteż nie istnieje jakakolwiek więź przyczynowo — skutkowa pomiędzy owym dawnym wydarzeniem i obecnym stanem rzeczy. — Lecz istoty ludzkie czasami znajdują przyjemność w pielęgnowaniu bolesnych uczuć. Obwiniają się bez żadnych przyczyn albo nawet wbrew logice. W każdym razie, pani Gladia czuła tak ostrą tęsknotę, iż uznałem, że niezbędne jest zmniejszenie oporów, które nie pozwalały jej zgodzić się na wyjazd. Wymagało to jedynie najlżejszej ingerencji. Lecz choć uznałem, że podróż na Solarię pani Gladii jest konieczna, skoro ma nas zabrać ze sobą, nęka mnie niepokój, iż szkody, jakie ona przyniesie, będą większe niż pożytki. W jakim sensie, przyjacielu Giskardzie? Ponieważ Rada niezwykle chętnie zgodziła się, aby pani Gladia towarzyszyła Osadnikowi, a to może oznaczać, iż chcą się jej pozbyć z Aurory podczas krytycznego okresu przygotowań do podboju Ziemi i jej światów Osadników. Daneel zdawał się zastanawiać nad tym stwierdzeniem. Po dłuższej przerwie powiedział: — Czemu według ciebie miałaby służyć nieobecność pat Gladii? — Nie umiem tego stwierdzić, przyjacielu Daneelu. Potrzebna mi twoja opinia. — Nie zastanawiałem się nad tą kwestią. — A więc zastanów się teraz. Gdyby Giskard był człowiekiem, takie stwierdzenie stanowiłoby rozkaz. Po kolejnej, jeszcze dłuższej chwili, Daneel przekazał wynik swych przemyśleń. — Przyjacielu Giskardzie, do chwili kiedy doktor Mandamus pojawił się w domu pani Gladii, nie wykazywała ona żadnego zainteresowania sprawami międzynarodowymi. Była przyjaciółką doktora Fastolfe’a i Elijaha Baleya, lecz ich przyjaźń opierała się na uczuciach osobistych, nie zaś na podstawach ideologicznych. Co więcej, obaj odeszli już spośród nas. Pani Gladia czuje niechęć, z wzajemnością, do doktora Amadira, ale także z przyczyn osobistych. Ciągnie się to już dwa wieki, lecz żadne z nich nie uczyniło do tej pory nic konkretnego przeciwko drugiemu; trwają jedynie w zaciętym uporze. Nie istnieje jakikolwiek powód, aby doktor Amadiro, mający w tej chwili decydujący głos w Radzie, lękał się pani Gladii albo chciał ją usunąć. — Nie dostrzegasz tego, że usuwając panią Gladię, pozbywa się także nas obu. Z pewnością nie miał cienia wątpliwości, iż decydując się na wyjazd, pani Gladia zabierze nas ze sobą. Czy zatem mógłby uważać nas za niebezpiecznych? — Przez cały czas naszego istnienia nigdy w żaden sposób nie zagroziliśmy doktorowi Amadirowi. Czemu miałby się nas lękać? Nic nie wie o twoich zdolnościach ani o sposobie, w jaki je wykorzystałeś. Dlaczego zatem miałby zadawać sobie trud, żeby na jakiś czas pozbyć się nas z Aurory? — Na jakiś czas, przyjacielu Daneelu? Czemu zakładasz, że nasza nieobecność ma być tylko czasowa? Możliwe iż doktor Amadiro wie więcej na temat kłopotów na Solarii niż ten Osadnik i wie, że i on, i jego załoga zostaną z pewnością zniszczeni. A razem z nimi pani Gladia, ty i ja. Być może doprowadzenie do zniszczenia statku Osadnika jest jego głównym celem, lecz z pewnością śmierć przyjaciółki doktora Fastolfe’a i jej robotów uznałby za dodatkową korzyść.

— Jednakże chybaby nie ryzykował wybuchu wojny ze światami Osadników, a do tego może z łatwością dojść, jeśli jeszcze jeden z ich statków ulegnie zagładzie. Nawet drobna przyjemność, jaka sprawiłoby mu nasze zniszczenie, nie usprawiedliwiałaby podobnego ryzyka. — Czy możliwe jest, przyjacielu Daneelu, że doktor Amadiro pragnie właśnie wojny i w jego rozważaniach nie jest to żadne ryzyko, toteż pozbycie się nas w tym samym czasie zwiększy jego zyski nie wpływając na bezpieczeństwo? — Przyjacielu Giskardzie — odparł spokojnie Daneel — to nierozsądne. W każdej wojnie prowadzonej w obecnych warunkach Osadnicy muszą wygrać. Są psychologicznie lepiej przystosowani do rygorów walki. Są bardziej rozproszeni, dzięki czemu mogą z większym powodzeniem stosować taktykę szybkich ataków. Mają względnie mało do stracenia na swych prymitywnych światach, podczas gdy Przestrzeniowcy ryzykują utratę wygodnych, znakomicie przystosowanych planet. Gdyby Osadnicy zechcieli pozwolić na zniszczenie jednej ze swoich planet za każdą planetę Przestrzeniowców, ci drudzy musieliby poddać się natychmiast. — Ale czy taka wojna będzie prowadzona w obecnych warunkach? A jeśli Przestrzeniowcy dysponują nową bronią, której mogą użyć, żeby szybko pokonać Osadników? Czyż nie byłby to właśnie stojący przed nami kryzys? — W takim wypadku, przyjacielu Giskardzie, lepiej i skuteczniej można by osiągnąć zwycięstwo atakując z zaskoczenia. Po co zadawać sobie trud rozpoczynania wojny, którą Osadnicy mogą zapoczątkować nagłym najazdem na światy Przestrzeniowców i poczynić na nich spore szkody? — Może Przestrzeniowcy muszą wypróbować swoją broń i zniszczenie kilku statków na Solarii właśnie temu służyło? Przestrzeniowcy okazaliby zdumiewający brak pomysłowości, gdyby nie zdołali znaleźć innego sposobu przetestowania broni, takiego, który w ogóle nie zdradziłby jej istnienia. Tym razem Giskard zastanowił się przez chwilę. Doskonale, przyjacielu Daneelu. Jak zatem wyjaśnisz podróż, w której właśnie uczestniczymy? Skąd ta nagła ustępliwość, a nawet nalegania Rady, abyśmy towarzyszyli Osadnikowi? D.G. powiedział wręcz, że każą Gladii jechać, i tak właśnie zrobili. — Nie myślałem nad tą kwestią, przyjacielu Giskardzie. — Zatem pomyśl teraz. Ponownie w jego głosie zabrzmiała nuta rozkazu. — Uczynię to — odparł Daneel. Zapadło milczenie. Chwila ciszy przeciągała się, lecz Giskard ani słowem, ani gestem nie zdradził niecierpliwości. Wreszcie Daneel powiedział powoli, jakby wędrując na ośle dziwnymi ścieżkami myśli. — Nie sądzę, aby Baleyworld ani inny świat Osadnikowi miał prawo zawłaszczenia robotów na Solarii. Choć Solarianie opuścili planetę, a może wręcz wymarli, pozostaje ona jednak światem Przestrzeniowców, nawet jeśli nie jest zamieszkana. Z pewnością czterdzieści dziewięć pozostałych planet Przestrzeniowców tak by rozumowało. A już na pewno zrobiłaby to Aurora, zwłaszcza gdyby uważała, że sytuacja znajduje się pod jej kontrolą. Giskard zastanowił się. — Czy chcesz powiedzieć, przyjacielu Daneelu, że zniszczenie dwóch statków Osadników miałoby być demonstracją prawa własności Przestrzeniowców do Solarii? Nie, nie stałoby się tak, gdyby Aurora, główna potęga Przestrzeniowców, czuła się dostatecznie pewnie. Wtedy po prostu oznajmiłaby, że Solaria, pusta czy nie, stanowi teren zakazany dla statków Osadników i zagroziłaby akcją odwetową w stosunku do ich rodzinnych planet, gdyby jakikolwiek statek naruszył przestrzeń jej układu. Następnie utworzyłaby kordon statków i stacji nasłuchowych wokół całego systemu. Nie było jednak żadnego ostrzeżenia ani działania w tym kierunku, przyjacielu Giskardzie. Po co zatem mieliby zniszczyć statki, które mogli z łatwością utrzymać z dala od planety?

— Ale przecież statki zostały zniszczone, przyjacielu Daneelu. Czy twierdzisz, że wyjaśnieniem może być podstawowy brak logiki w ludzkim zachowaniu? — Nie. Chyba że będę musiał. Przez moment przyjmijmy to zniszczenie jako jedną z danych. A teraz spójrz na kolejność wydarzeń: kapitan statku Osadników zbliża się do Aurory, żąda zezwolenia na omówienie sytuacji z Radą, nalega, by mógł wziąć ze sobą obywatelkę Aurory, żeby zbadać wydarzenia na Solarii, Rada zaś ustępuje we wszystkim. Jeśli zniszczenie statków bez uprzedzenia jest zbyt gwałtownym działaniem jak na Aurorę, to stosunek do kapitana Osadników był z kolei o wiele za łagodny. Wydaje się, że Aurora nie tylko nie dąży do wojny, lecz wręcz przeciwnie, jej ustępliwość dowodzi, że jest gotowa na wszystko, aby zapobiec wybuchowi konfliktu. — Owszem — stwierdził Giskard — to jedna z możliwych interpretacji wydarzeń. Ale co z tego wynika? — Wydaje mi się — ciągnął Daneel — że światy Przestrzeniowców nie są jeszcze tak słabe, by zachowywać się z podobną służalczością. A nawet gdyby były, duma z wielu wieków potęgi powstrzymałaby je. Przeto musi nimi powodować coś innego. Stwierdziliśmy już, że nie mogą świadomie wywoływać konfliktu, zatem znacznie bardziej możliwe jest, iż zaczynają grać na zwłokę. — Po co, przyjacielu Daneelu? — Pragną zniszczyć Osadników, ale nie są jeszcze przygotowani. Pozwolili temu kapitanowi na wszystko, czego zapragnął, bo chcą uniknąć wojny, póki nie będą gotowi, aby ją poprowadzić na własnych warunkach. Jestem jedynie zdumiony, że nie zaproponowali mu eskorty auroriańskiego krążownika. Jeśli moja analiza jest właściwa, a sądzę, że tak, Aurora nie miała nic wspólnego z wydarzeniami na Solarii. Nie zajmowaliby się drobiazgami, które mogłyby jedynie zaalarmować Osadników, zanim będą gotowi z czymś piorunującym. — Co zatem znaczą owe, jak je nazwałeś, drobiazgi, przyjacielu Daneelu? — Być może przekonamy się, co się za nimi kryje, po wylądowaniu na Solarii. Możliwe, że Aurora jest równie ciekawa co my i Osadnicy. To była dodatkowa przyczyna wyrażenia zgody na współpracę z kapitanem, a także zezwolenia, by towarzyszyła mu pani Gladia. Tym razem Giskard zamilkł na dłuższą chwilę. Wreszcie powiedział: — A jaki jest ten tajemniczy, piorunujący cios, który planują? — Wcześniej rozmawialiśmy o kryzysie wynikającym z planu Przestrzeniowców o pokonaniu Ziemi. Używaliśmy jednak pojęcia Ziemia w jego sensie ogólnym, oznaczającym wszystkich Ziemian wraz z ich potomkami na światach Osadników. Wszelako, jeśli serio podejrzewamy, iż Przestrzeniowcy przygotowują się do piorunującego uderzenia pozwalającego im jednym ciosem pokonać nieprzyjaciół, musimy zrewidować swoje poglądy. Cios ten nie może być przeznaczony dla jednej planety Osadników, ponieważ każda z nich jest częścią większej całości i pozostałe planety natychmiast odpowiedziałyby miażdżącym atakiem. Przestrzeniowcy nie mogą też planować uderzenia na kilkanaście lub nawet wszystkie światy Osadników. Jest ich po prostu zbyt wiele i są zbyt rozproszone. Nieprawdopodobne, by taki atak się powiódł, a ci, którzy by przetrwali, z wściekłości i rozpaczy poczyniliby ogromne szkody na planetach Przestrzeniowców. — Zakładasz zatem, przyjacielu Daneelu, że cios zostanie skierowany przeciwko samej Ziemi. — Tak, przyjacielu Giskardzie. To Ziemię zamieszkuje przeważająca liczba krótkotrwałych istot ludzkich. To niewyczerpane źródło emigrantów dla światów Osadników i kopalnia materiałów niezbędnych do kolonizacji nowych planet. Ukochana ojczyzna wszystkich Osadników. Gdyby Ziemia w jakiś sposób została zniszczona, ekspansja Osadników zostałaby powstrzymana. — Ale czy nie zareagowaliby oni wtedy równie mocno i gwałtownie jak w wypadku zniszczenia jednego z ich własnych światów? Według mnie wydawałoby się to nieuniknione. — Ja również tak uważam, przyjacielu Giskardzie. Przypuszczam zatem, że o ile Przestrzeniowcy nie oszaleli, cios będzie musiał być bardzo subtelny, taki, za który światy Przestrzeniowców pozornie nie będą ponosić odpowiedzialności.

— Czemu zatem nie skierują go przeciw planetom Osadników gromadzących przeważającą część potencjału militarnego Ziemian? — Ponieważ Przestrzeniowcy uważają, że cios przeciw Ziemi byłby bardziej miażdżący psychologicznie, albo też dlatego, że będzie to atak skierowany tylko wobec Ziemi, a nie innych planet. Podejrzewam to drugie, gdyż Ziemia to unikatowa planeta, której ludność nie przypomina żadnego innego społeczeństwa osadniczego lub Przestrzeniowców. — Podsumowując zatem, podejrzewasz, że Przestrzeniowcy planują dyskretny atak na Ziemię, który zniszczy ją bez żadnych dowodów świadczących przeciwko nim samym, że nie będzie on zagrażał żadnej innej planecie i że jeszcze nie są do niego gotowi. — Tak, przyjacielu Giskardzie, ale wkrótce mogą już być, a wówczas muszą uderzyć natychmiast. Jakiekolwiek opóźnienie zwiększy tylko szansę na jakiś przeciek, który mógłby udaremnić ich zamiary. — To wspaniały przykład dedukcji, przyjacielu Daneelu, biorąc pod uwagę nikłe wskazówki, jakimi dysponowaliśmy. A teraz opowiedz mi o naturze owego ataku. Co dokładnie planują Przestrzeniowcy? — Dotarłem tak daleko stąpając po bardzo niepewnym gruncie, bez pewności, że moje rozumowanie jest w istocie prawdziwe. Lecz, nawet jeśli przyjmiemy te założenia, dalej i tak nie mogę się już posunąć. Obawiam się, że nie wiem i nie potrafię sobie nawet wyobrazić, jaki będzie ów atak. — Ale nie możemy podjąć stosownych kroków, aby mu zapobiec i zażegnać kryzys, póki nie wiemy, na czym będzie polegał ów cios — zaprotestował Giskard. — Jeśli będziemy musieli zaczekać na jego rezultaty, będzie już za późno, żeby cokolwiek zrobić. — Jeżeli jakikolwiek Przestrzeniowiec zna naturę nadchodzących zdarzeń, to z pewnością jest nim Amadiro — stwierdził Daneel. — Czy nie potrafiłbyś go nakłonić, aby ogłosił publicznie, co zamierza, i w ten sposób uprzedził Osadników, uniemożliwiając wykonanie planu? — Nie mógłbym tego zrobić, przyjacielu Daneelu, bez zniszczenia jego umysłu. Wątpię, czy nawet wtedy utrzymałbym go dostatecznie długo w takim stanie, by doktor Amadiro zdołał cokolwiek powiedzieć. To niemożliwe. — Może zatem pocieszmy się myślą, że moje rozumowanie jest błędne i że nie szykuje się żaden cios wobec Ziemi. — Nie — odparł Giskard. — Czuję, że masz rację, a my jesteśmy bezradni. Gladia z niemal bolesną niecierpliwością czekała na zakończenie ostatniego skoku. Znajdą się wtedy dostatecznie blisko Solarii, żeby widzieć jej słońce w postaci dysku. Oczywiście, będzie to zwykły dysk, bezbarwny krąg światła, przyciemniony odpowiednimi filtrami do stanu, w którym może oglądać go ludzkie oko. Nie będzie w nim nic niezwykłego. Gwiazdy mające wśród swoich planet światy możliwe do zamieszkania przez ludzi odpowiadały długim listom wymagań, co sprawiało, że wszystkie były podobne do siebie. Pojedyncze, niewiele większe lub mniejsze od Słońca oświetlającego planetę Ziemię; żadna nie mogła być zbyt aktywna, za stara, za spokojna, za młoda, za gorąca, za zimna lub o nietypowym składzie chemicznym. Wszystkie miewały plamy, rozbłyski, burze i na oko wyglądały prawie tak samo. Potrzebna była szczegółowa spektroheliografia, aby określić szczegóły, które czyniły każdą gwiazdę wyjątkową. Mimo to, gdy Gladia spojrzała w krąg światła, który pozornie przypominał jaskrawą plamę, poczuła, jak do oczu napływają jej łzy. Mieszkając na Solarii, nigdy nie dostrzegała istnienia słońca, stanowiło ono dla niej tylko wieczne źródło światła i ciepła, regularnych wschodów i zachodów. Gdy opuściła Solarię, obserwowała, jak jej gwiazda znika wśród innych z poczuciem ulgi i wdzięczności. Nie wiązały się z nią żadne wspomnienia, do których by chętnie wracała. A przecież teraz cicho płakała. Wstyd jej było, że reaguje tak bez żadnego racjonalnego powodu, lecz nie mogła powstrzymać łez.

Raz jeszcze usiłowała się opanować, kiedy zapaliła się lampka sygnałowa. To musiał być D.G., nikt inny nie odwiedzał jej kabiny. — Czy mam go wpuścić, proszę pani? — zapytał Daneel. — Wydaje się pani nieco poruszona. — Owszem, jestem poruszona, Daneelu, ale wpuść go. Nie przypuszczam, aby to go zaskoczyło. A jednak się myliła. W każdym razie kiedy wkroczył do pokoju z uśmiechem na swej brodatej twarzy i spojrzał na nią, niemal natychmiast spoważniał. Cofnął się i cicho powiedział: — Wrócę później. — Proszę zostać! — odparła stanowczo Gladia. — To nic wielkiego, chwilowa niemądra reakcja — pociągnęła nosem i ze złością otarła oczy. — Czemu pan przyszedł? — Chciałem porozmawiać o Solarii. Według naszych obliczeń jutro tam wylądujemy. Jeżeli jednak nie ma pani ochoty na dyskusję… — Ależ mam. W istocie nawet chcę zadać pytanie. Dlaczego potrzebowaliśmy aż trzech skoków, żeby się tu dostać? Jeden w zupełności by wystarczył. Przynajmniej wystarczył dwadzieścia dekad temu, kiedy zabierano mnie z Solarii na Aurorę. Z pewnością technika podróży kosmicznych od tego czasu nie podupadła. Na twarz D.G. powrócił uśmiech. — To był unik. Jeśli śledził nas statek z Aurory, chciałem go… powiedzmy zmylić. — Dlaczego niby mieliby nas śledzić? — To zwykła ostrożność. Wasza Rada z nieco przesadnym entuzjazmem przyjęła tę wyprawę. Zaproponowali nawet, aby na Solarię towarzyszył nam ich statek. — To mogłoby pomóc, nieprawdaż? — Może gdybym był całkowicie pewien, że nie stoi za tym wszystkim Aurora. Otwarcie powiedziałem Radzie, że nie potrzebuję nikogo, czy też — wskazał palcem na Gladię — tylko panią. Może jednak postanowili wysłać swój statek nawet wbrew moim życzeniom, z czystej dobroci serca? Cóż, nadal go nie chcę. Spodziewam się kłopotów i nie mam ochoty dodatkowo oglądać się przez ramię. Postanowiłem im zatem utrudnić śledzenie. Co panie wie o Solarii? — Mówiłam już wiele razy. Nic! Minęło dwadzieścia dekad. — Proszę pani, mówię teraz o psychologii Solarian, a ona nie mogła się drastycznie zmienić w ciągu zaledwie dwudziestu dekad. Proszę mi powiedzieć, dlaczego opuścili swą planetę? — Oficjalna teoria głosi — stwierdziła spokojnie Gladia — że populacja stale malała. Najwyraźniej w wyniku wielu przedwczesnych zgonów i bardzo małej liczby urodzeń. — Czy uważa to pani za możliwy powód? — Oczywiście. Nigdy nie było zbyt dużo dzieci. — Jej twarz skrzywiła się natychmiast na to wspomnienie. — Solariańskie zwyczaje nie ułatwiają zajścia w ciążę ani naturalnego, ani sztucznego, ani ektogenetycznego. — Czy pani nigdy nie miała dzieci? — Nie na Solarii. — A przedwczesne zgony? — Tu mogę się tylko domyślać przyczyn. Przypuszczam, że wynikało to z poczucia klęski. Solaria wyraźnie się nie sprawdzała; choć Solarianie z niezwykłym zacietrzewieniem twierdzili, że świat jest idealny. Nie tylko lepszy od Ziemi, ale daleko bliższy ideałowi niż jakakolwiek inna planeta Przestrzeniowców. — Twierdzi pani, że Solaria umierała z powodu epidemii złamanych serc wśród swoich mieszkańców? — Jeśli upiera się pan przy tak śmiesznym określeniu — odparła Gladia z niechęcią. D.G. wzruszył ramionami. — Zdawało mi się, że to właśnie pani powiedziała. Ale czy naprawdę odeszli? Dokąd by poszli? Jak żyli? — Nie wiem.

— Ale, pani Gladio, powszechnie wiadomo, że Solarianie przywykli do ogromnych obszarów ziemi obsługiwanych przez wielotysięczne rzesze robotów, tak by każdy mieszkaniec pozostawał w niemal całkowitej izolacji. Jeśli porzucili Solarię, gdzie znaleźliby społeczeństwo, które spełniałoby te warunki? Czy w ogóle udali się na jakąkolwiek z planet Przestrzeniowców? — Z tego, co mi wiadomo, nie. Z drugiej jednak strony, trzeba wziąć pod uwagę, że nie darzono mnie przesadnym zaufaniem. — Czy mogliby znaleźć dla siebie nową planetę? A jeśli tak, z pewnością wymagałaby wszechstronnego przystosowania. Czy byliby na to gotowi? — Nie wiem — Gladia potrząsnęła głową. — Może wcale nie odeszli? — Z tego co słyszałam, Solaria sprawia wrażenie całkowicie opuszczonej. — Jakie są na to dowody? — Ustała wszelka łączność planetarna. Zniknęło całe promieniowanie poza tym związanym z pracą robotów i wynikającym z przyczyn naturalnych. — Skąd pani wie? — Wspominano o tym w dziennikach na Aurorze. — Ach, w dziennikach! Czy możliwe, żeby celowo wprowadzono społeczeństwo w błąd? — Po cóż mieliby kłamać? — Gladia zesztywniała słysząc tę sugestię. — Aby zwabić tu nasze statki i zniszczyć je. — To idiotyczne, D.G. — głos kobiety zabrzmiał ostrzej. — Co zyskaliby Przestrzeniowcy niszcząc dwa kupieckie statki dzięki tak wyrafinowanemu podstępowi? — Jednak dwa statki osadnicze zostały rozbite na teoretycznie pustej planecie. Czy może pani to wyjaśnić? — Nie potrafię. Sądzę, że właśnie w tym celu udajemy się na Solarię. D.G. przyjrzał jej się z uwagą. — Czy zdoła mnie pani poprowadzić ku terenom należącym kiedyś do pani? — Do mojej posiadłości? — spojrzała na niego ze zdumieniem. — Nie chciałaby pani znowu jej zobaczyć? — Owszem, ale dlaczego właśnie tam? — Oba zniszczone statki wylądowały w różnych punktach planety, a jednak bardzo szybko uległy zagładzie. Choć każde miejsce jest niepewne, mam wrażenie, że pani majątek będzie nieco bezpieczniejszy. — Dlaczego? — Ponieważ możemy otrzymać pomoc ze strony robotów. Pozna je przecież pani, prawda? Z tego co słyszałem, istnieją dłużej niż dwadzieścia dekad, przynajmniej Daneel i Giskard. A te, które były tutaj, gdy jeszcze pani mieszkała na Solarii, będą panią pamiętać, nieprawdaż? Potraktują panią jak swą właścicielkę, której są winne większe posłuszeństwo niż jakiejkolwiek innej istocie ludzkiej. — Do mojego majątku należało dziesięć tysięcy robotów. Z tego z widzenia znałam jakieś trzy tuziny. Większości pozostałych nigdy nie spotkałam i one pewnie mnie też nigdy nie widziały. Roboty rolnicze są niezbyt skomplikowane, podobnie jak górnicze czy zajmujące się pracami leśnymi. Roboty domowe nadal by mnie pamiętały, o ile nie zostały sprzedane lub przeniesione od czasu mojego wyjazdu. Poza tym zdarzają się też nieszczęśliwe wypadki i niektóre roboty nie funkcjonują przez dwadzieścia dekad. Wreszcie, cokolwiek pan myśli o pamięci robotów, ludzka pamięć bywa zawodna i mogę ich sobie nie przypomnieć. — Mimo to — nalegał D.G. — czy mogłaby pani wskazać mi swój majątek? — Podając długość i szerokość geograficzną? Nie. — Mam mapy Solarii. Czy to mogłoby pomóc? — Może odrobinę. Znajdował się w południowej części północnego kontynentu Heliony.

— A kiedy znajdziemy się w jego okolicy, czy — wykorzystując ukształtowanie terenu — będzie pani mogła określić jego położenie z większą dokładnością? Jeśli wolno przelecimy nad powierzchnią Solarii? — Chodzi panu o rzeki i ukształtowanie wybrzeży? — Tak. — Sądzę, że potrafię to zrobić. — Świetnie! Tymczasem proszę spróbować sobie przypomnieć imiona albo wygląd któregoś z solarianskich robotów. To może zdecydować o życiu lub śmierci. Wśród swych oficerów D.G. Baley był zupełnie innym człowiekiem. Szeroki uśmiech zniknął, podobnie jak nonszalancja na myśl o niebezpieczeństwie. Siedział pochylony nad mapami, a na jego twarzy malował się wyraz niezwykłego skupienia. — Jeśli ta kobieta ma rację, możemy ograniczyć się do stosunkowo niewielkiego terenu — stwierdził. — A dokonawszy kilku przelotów, niedługo dokładnie określimy jego położenie. — To strata energii, kapitanie — mruknął Jamin Oser, jego zastępca. Był wysoki i również nosił gęstą brodę. Miała ona kolor rdzy, podobnie jak brwi nad błękitnymi oczami. Wyglądał dość poważnie, lecz odnosiło się wrażenie, że to z powodu doświadczenia, a nie wieku. — Nic na to nie poradzę — odparł D.G. — Gdybyśmy dysponowali antygrawitacją, którą technicy obiecują nam od wieków, byłoby zupełnie inaczej. Raz jeszcze zerknął na mapę. — Mówiła, że powinno to być gdzieś nad tą rzeką, jakieś sześćdziesiąt kilometrów od miejsca jej ujścia do większej. Oczywiście, jeśli miała rację. — Wciąż pan w to wątpi — zauważył Chandrus Nadirhaba, którego dystynkcje wskazywały, że jest nawigatorem odpowiedzialnym za doprowadzenie statku we właściwe, a w każdym razie wskazane miejsce. Ciemna skóra i przystrzyżony wąs podkreślały urok jego przystojnej twarzy. — Jej wspomnienia pochodzą sprzed dwudziestu dekad — powiedział D.G. — Ile szczegółów pamiętałbyś z miejsca, którego nie widziałeś zaledwie od trzech dekad? Ona nie jest robotem, mogła zapomnieć. — Po co więc zabieraliśmy ją ze sobą? — wymamrotał Oser. — I tego drugiego, i jeszcze robota? To nie podoba się załodze, a ja także nie jestem zachwycony. D.G. uniósł wzrok ściągając brwi. — Na tym statku nieważne jest, co tobie się nie podoba lub co nie podoba się załodze, mój panie — stwierdził stanowczym głosem. — Ja odpowiadam za tę wyprawę i ja podejmuję decyzje. Bardzo prawdopodobne, że wszyscy zginiemy w ciągu sześciu godzin od lądowania, o ile ta kobieta nie zdoła nas ocalić. — Jeśli umrzemy, to umrzemy — odparł chłodno Nadirhaba. — Nie bylibyśmy kupcami, gdybyśmy nie wiedzieli, że duży zysk często wiąże się z ryzykiem nagłej śmierci. Wszyscy też zgłosiliśmy się do tej wyprawy na ochotnika. Jednak nie zaszkodziłoby wiedzieć, skąd dokładnie może nadejść uderzenie, kapitanie. Jeśli pan już odgadł, czy musi pan to trzymać w sekrecie? — Nie, nie muszę. Podobno Solarianie odeszli, ale może kilkuset zostało, żeby po cichu doglądać sklepiku, jeśli tak to można ująć. — Ale co mogą zrobić uzbrojonemu statkowi, kapitanie? Czyżby dysponowali jakąś tajną bronią? — Nie tak tajną — odparł D.G. — Solaria pęka w szwach od robotów. Zresztą właśnie dlatego wylądowały tutaj statki Osadników. Każdy pozostający tu Solarianin może mieć do dyspozycji milion robotów. Ogromną armię. Eban Kalaya zajmował się łącznością. Jak dotąd nie odezwał się ani słowem świadom swego nieco podrzędnego statusu, który podkreślał jeszcze brak jakiegokolwiek zarostu. Teraz jednak ośmielił się wtrącić: — Roboty nie mogą skrzywdzić istot ludzkich.

— Tak też nam powiedziano — odparł D.G. — Ale co właściwie wiemy na temat robotów? Jedynie to, że dwa statki zostały zniszczone i około setki ludzi, porządnych Osadników, zginęło, czy też zaginęło, na planecie pełnej robotów. Któż by mógł tego dokonać jeśli nie one? Nie wiemy, jakie rozkazy może wydać robotom Solarianin ani też czy i jakim podstępem można obejść ich tak zwane Pierwsze Prawo Robotyki. Toteż i my musimy się uciec do niewielkiego podstępu. Z tego, co mogliśmy zrozumieć z raportów wysłanych przez tamte statki, zanim zostały zniszczone, wszyscy uczestnicy wyprawy opuścili swe pojazdy. Ostatecznie była to tylko pusta planeta. Chcieli odetchnąć świeżym powietrzem, rozprostować nogi i przyjrzeć się robotom, po które przybyli. Ich statki były pozbawione osłony, a oni sami zupełnie nieprzygotowani, kiedy nastąpił atak. Tym razem to się nie zdarzy. Ja wysiądę sam, a reszta załogi ma zostać na pokładzie statku lub w jego najbliższej okolicy. Ciemne oczy Nadirhaby błysnęły z dezaprobatą. — Czemu właśnie pan, kapitanie? Jeśli ktoś ma posłużyć za przynętę, to można by wybrać kogoś mniej potrzebnego niż pan. — Doceniam pańską troskę, nawigatorze — odparł D.G. — ale nie będę sam. Wraz ze mną na powierzchnię zejdzie kobieta Przestrzeniowców i jej towarzysze. To ona jest tu najważniejsza. Być może zauważy jakiegoś znajomego robota albo któryś z nich ją rozpozna. Mam nadzieję, że jeśli nawet polecono im, aby nas zaatakowały, to jednak jej nie zaatakują. — Myśli pan, że poznają swoją starą panienkę i padną przed nią na kolana? — stwierdził z przekąsem Nadirhaba. — Jeśli chcesz tak to ująć. Właśnie dlatego ją zabrałem i dlatego wylądowałem na terenie jej majątku. A muszę jej towarzyszyć, ponieważ tylko ja nieco ją poznałem i chcę zobaczyć, jak się zachowa. Kiedy uda nam się przetrwać, używając jej jako tarczy, i gdy dowiemy się, czemu musimy stawić czoło, możemy zacząć działać na własną rękę. Wtedy nie będziemy już jej potrzebowali. — A wówczas co z nią zrobimy? — spytał Oser. — Wyrzucimy w przestrzeń? — Odwieziemy na Aurorę! — ryknął D.G. — Muszę panu powiedzieć, kapitanie, że załoga uzna to za marnotrawstwo i zbyteczny wydatek energii — rzekł Oser. — Będą zdania, że możemy ją po prostu zostawić na tej przeklętej planecie. W końcu właśnie stąd pochodzi. — O tak — syknął D.G. — To dopiero będzie dzień, kiedy zacznę przyjmować polecenia od własnej załogi. — Jestem pewien, że nigdy to nie nastąpi — stwierdził Oser — lecz załoga ma własne poglądy, a niezadowoleni ludzie oznaczają niebezpieczną podróż. 6. ZAŁOGA Gladia stała na powierzchni Solarii. Czuła zapach roślin, nieco inny niż na Aurorze, i w jednej chwili zapomniała o dwudziestu dekadach nieobecności. Z tego co wiedziała, nic tak nie pobudzało pamięci jak zapachy. Ani widoki, ani dźwięki. Słaba wyjątkowa woń przypomniała jej dzieciństwo, swobodne wyprawy pod kontrolą tuzina robotów uważających na każdy jej krok; podniecenie towarzyszące rzadkim spotkaniom z innymi dziećmi: zatrzymanie, lękliwe spojrzenia, powolne zbliżanie się do siebie, nieśmiałe dotknięcia i ostrzeżenie robota „Wystarczy, panienko Gladio”, i odprowadzanie, któremu towarzyszyły spojrzenia rzucane przez ramię na drugie dziecko otoczone przez swoje roboty. Pamiętała dzień, w którym oznajmiono jej, że od tej pory będzie mogła widywać się z innymi ludźmi tylko przez holowizję. Oglądać, powiedziano. Nie: widzieć. Roboty wymawiały słowo „widzieć” jak coś, czego nie należy mówić, zniżając głos niemal do szeptu. Wprawdzie je mogła widywać, ale one nie były ludźmi.

Z początku nie było tak źle. Wizerunki, z którymi rozmawiała, były trójwymiarowe i ruchome. Można było z nimi dyskutować, spacerować, nawet fikać koziołki, jeśli się miało takie życzenie, ale nie można było ich dotknąć. Nagle poinformowano ją, że wolno jej spotkać się z kimś, kogo lubiła i często oglądała. Był dojrzałym, nieco od niej starszym mężczyzną, ale wyglądającym bardzo młodo (jak wszyscy mieszkańcy Solarii). Otrzymała zezwolenie na widywanie się z nim, jeśli tylko będzie chciała. Chciała. Pamiętała, jak to było. Dokładnie pamiętała ich pierwsze spotkanie. Czuła się skrępowana, tak jak i on. Obchodzili się wokoło, obawiając się dotknąć. Ale to było małżeństwo. Oczywiście, że tak. Potem znowu się spotkali — widzieli — a nie oglądali, ponieważ byli małżeństwem. W końcu mogli się dotknąć nawzajem. Nawet powinni. To był najbardziej podniecający dzień w jej życiu — dopóki nie nadszedł. Gwałtownie zmusiła się, aby przestać o tym myśleć. Bo i po co? Ona: ciepła i niecierpliwa; on: zimny i zamknięty w sobie. Zawsze był oziębły. Kiedy przychodził do niej, w regularnych odstępach czasu, w celu dopełnienia rytuału mogącego (lub nie) zakończyć się jej zapłodnieniem, okazywał tak wyraźną odrazę, że wkrótce zaczęła marzyć, by choć raz zapomniał. On jednak zawsze wypełniał swe obowiązki i nigdy o nich nie zapominał. Wreszcie nadeszła chwila, po upływie wielu nieszczęśliwych lat, kiedy znalazła go martwego, ze zmiażdżoną czaszką i była jedyną podejrzaną. Ocalił ją Elijah Baley, a potem została zabrana z Solarii i odesłana na Aurorę. Teraz wróciła i czuła zapach rodzinnej planety. Nie poznawała niczego więcej. Odległy budynek w niczym nie przypominał jej mglistych wspomnień o domu. W ciągu dwudziestu dekad został unowocześniony, zburzony, odbudowany. Nie odczuwała też żadnej więzi z samą posiadłością. Chciała wrócić, by dotknąć statku Osadników, który przywiózł ją na tę planetę pachnącą jak dom, ale nie będącą jej domem w żadnym tego słowa znaczeniu; po prostu dotknąć czegoś choćby względnie znajomego. Daneel, stojący obok niej w cieniu statku, spytał: — Czy widzi pani roboty, pani Gladio? Kilkadziesiąt metrów od nich, wśród drzew w sadzie, stała ich grupka, patrząca poważnie, nieruchomo i połyskująca w słońcu szarawymi, doskonale wypolerowanymi korpusami, które — jak pamiętała — były charakterystyczną cechą solariańskich robotów. — Tak, Daneelu — odparła. — Czy jest w nich coś znajomego, proszę pani? — Nic. Wyglądają na nowe modele. Nie rozpoznaję ich i jestem pewna, że i one nie mogę mnie pamiętać. Jeśli D.G. spodziewał się pomocy z mojej strony ze względu na znajomość robotów w posiadłości, przeżyje zawód. — Wygląda na to, że nic nie robią, proszę pani. — To łatwo wyjaśnić. Jesteśmy intruzami i przyszły tutaj, aby nas obserwować. Pewnie otrzymały takie polecenie. Nie ma jednak nikogo, komu mogłyby złożyć raport, więc patrzą i czekają. Dopóki nie dostaną dalszych rozkazów, nie zrobią nic innego, ale także nie przerwą obserwacji. — Może będzie lepiej, pani Gladio — powiedział Daneel — jeśli wrócimy na statek. Kapitan, jak sądzę, przygotowuje systemy obronne i jeszcze nie jest gotowy do badania planety. Obawiam się, że nie będzie zachwycony, kiedy się dowie, że opuściła pani statek bez jego zezwolenia. — Nie zamierzałam opóźnić wyjścia na powierzchnię mojej rodzinnej planety tylko dla zaspokojenia jego zachcianek. — Rozumiem, ale członkowie załogi pracują w najbliższej okolicy, i sądzę, że niektórzy zauważyli już pani obecność. — Właśnie nadchodzą — dodał Giskard. — Jeśli chce pani uniknąć zakażenia… — Jestem przygotowana. Mam filtry i rękawiczki.

Gladia nie orientowała się w naturze konstrukcji wznoszonych na płaskim terenie wokół statku. Przez większość czasu członkowie załogi nie widzieli Gladii i jej dwóch towarzyszy, ukrytych w cieniu. (W tej części Solarii zaczynała się akurat ciepła pora roku, gorętsza niż na Aurorze, ponieważ dzień na Solarii trwał o sześć godzin dłużej.) Pięciu członków załogi zbliżało się do nich i jeden, najwyższy i najpotężniejszy w grupie wskazał w kierunku Gladii. Pozostałych czterech spoglądało na nią przez chwilę, jakby kierowała nimi zwykła ciekawość, po czym reagując na ponaglający gest pierwszego, zaczęli się znowu przybliżać zmieniwszy tak kierunek, żeby podejść prosto do trójki Aurorian. Gladia przyglądała się im w milczeniu, z lekceważącą miną. Daneel i Giskard oczekiwali bez ruchu. Giskard cicho powiedział do Daneela: — Nie wiem, gdzie jest kapitan. Nie potrafię wyodrębnić go spośród załogi. — Wracamy? — głośno spytał Daneel. — Nie ma mowy — odparła. — To mój świat. Nie ustępowała, a pięciu członków załogi zbliżało się do niej leniwie. Ciężko pracowali fizycznie (zupełnie jak roboty, pomyślała Gladia z pogardą) i byli spoceni. Gladia wzdrygnęła się, czując bijącą od nich woń, która prędzej niż jakiekolwiek groźby mogłaby ją zmusić do szybszego odejścia, ale postanowiła się nie poddawać. Była pewna, że filtry w nosie zdecydowanie osłabiają nieprzyjemny zapach. Najwyższy mężczyzna podszedł do niej bliżej niż pozostali. Był opalony. Jego nagie ramiona lśniły wilgocią, a pod skórą grały mięśnie. Miał koło trzydziestu lat (na ile Gladia była w stanie ocenić wiek tych krótkowiecznych istot) i gdyby go umyć i dobrze ubrać, prezentowałby się całkiem okazale. — A więc to panią wieźliśmy z Aurory — mówił raczej powoli, z trudem usiłując naśladować arystokratyczny akcent. Oczywiście robił to nieporadnie i mówił jak Osadnik, nawet bardziej chropowato niż D.G. Gladia, dowodząc swoich praw własności, odpowiedziała: — Jestem z Solarii, Osadniku… — przerwała zakłopotana. Spędziła tak wiele czasu myśląc o Solarii, że w tej chwili te dwadzieścia dekad zupełnie zniknęło i Gladia zaczęła mówić z wyraźnym solariańskim akcentem. W słowie Solaria „a” stało się bardzo drugie, „r” twarde, a „i” zabrzmiało jak „oi”. Powtórzyła jeszcze raz, ale tym razem dużo spokojniej i mniej rozkazująco, z czystym akcentem auroriańskim: — Jestem z Solarii, Osadniku. Osadnik roześmiał się i zwrócił do pozostałych: — Ćwierka jak ptak, prawda, chłopaki? Roześmieli się wszyscy, a jeden z nich głośno krzyknął: — Niss, namów ją, żeby jeszcze coś powiedziała. Może też nauczymy się świergotać jak przestrzeniowe kociaki. — Zamknijcie się, wszyscy — rozkazał Niss, wciąż się śmiejąc. Zapadła cisza. Zwrócił się ponownie do Gladii. — Jestem Berto Niss, przewoźnik pierwszej klasy. A jak tobie na imię, paniusiu? Gladia nie odważyła się ponownie odezwać. — Jestem grzeczny, paniusiu. Mówię uprzejmie. Jak Przestrzeniowcy. Wiem, że jesteś wystarczająco stara, aby być moją prababką. Ile masz lat? — Czterysta! — zawołał jeden z członków załogi, stojący za Nissem. — Chociaż nie wygląda! — Nie wygląda nawet na setkę! — dodał następny. — Ale nadaje się na małe bara–bara — zauważył trzeci — i, jak mi się wydaje, od długiego czasu nie miała żadnego. Niss, zapytaj ją, czy nie ma ochoty. Bądź grzeczny i spytaj, czy możemy to zrobić kolejno, jeden po drugim.

Gladia zarumieniła się ze złości, a Daneel powiedział: — Przewoźniku pierwszej klasy, twoi towarzysze obrazili panią Gladię. Czy moglibyście odejść? Niss zwrócił się do niego, chociaż do tej pory całkowicie go ignorował. Uśmiech zniknął z twarzy człowieka, kiedy mówił: — Słuchaj no, ty. Ta kobietka jest pod ochroną. Tak powiedział kapitan. Nie chcemy jej niepokoić. To tylko mała pogawędka. Ten obok to robot. Nie zamierzamy wchodzić mu w paradę, a on nie może nas skrzywdzić. Znamy Trzy Prawa Robotyki. Każemy mu trzymać się z dala od nas. Ale ty jesteś Przestrzeniowcem i kapitan nic o tobie nie mówił. Tak więc — wskazał palcem — nie wtrącaj się albo uszkodzisz sobie swoją piękną skórę i będziesz płakał. Daneel milczał. — Dobrze — Niss skinął głową. — Lubię ludzi, którzy nie zaczynają czegoś, czego nie potrafią skończyć. Ponownie zwrócił się do Gladii. — A teraz, kobietko Przestrzeniowców, zostawimy cię w spokoju, ponieważ kapitan nie chce, aby cię niepokojono. Jeśli jakiś mężczyzna czyni niedelikatne uwagi, to nic wielkiego. Uściśnijmy sobie dłonie i zostańmy przyjaciółmi. Przestrzeniowiec, Osadnik, żadna różnica. Wyciągnął rękę w kierunku Gladii, która cofnęła się przestraszona. Ręka Daneela poruszyła się tak szybko, że nikt nie zauważył ruchu, i chwyciła nadgarstek Nissa. — Przewoźniku pierwszej klasy — odezwał się cicho — nie próbuj dotknąć mojej pani. Niss spojrzał na swoją rękę i palce stanowczo obejmujące przegub. — Masz czas, żeby mnie puścić, zanim doliczę do trzech. — Muszę zrobić, jak powiedziałeś — Daneel cofnął swoją rękę — ponieważ nie chcę cię skrzywdzić, ale moim obowiązkiem jest chronić tę panią. Skoro zaś ona nie życzy sobie, abyś jej dotykał, może zajść sytuacja, w której będę zmuszony zadać ci ból. Proszę, wierz mi, że uczynię wszystko, by był on jak najmniejszy. Jeden z członków załogi zawołał: — Przyznaj no, Niss. Umie nieźle gadać. — Posłuchaj, Przestrzeniowcze — powiedział Niss — mówiłem ci dwukrotnie, żebyś trzymał się z daleka, a ty już mnie dotknąłeś. Powtarzam ci trzeci raz. Spróbuj tylko się poruszyć albo odezwać, a zabiorę się za ciebie. Ta kobieta ma tylko uścisnąć dłoń. To wszystko, przyjacielu. Potem sobie pójdziemy. Starczy? — Nie pozwolę, aby mnie dotknął — oznajmiła Gladia zdławionym szeptem. — Zrób to, co konieczne. — Proszę pana — zaczął Daneel — z całym szacunkiem, ta pani nie życzy sobie, aby jej dotykano. Muszę prosić, abyście się oddalili — wszyscy. Niss uśmiechnął się, po czym wyciągnął potężną rękę, zamierzając odepchnąć Daneela. Ręka robota śmignęła i ponownie pochwyciła przegub Osadnika. — Proszę, odejdźcie. Wargi Nissa nadal odsłaniały zęby, nie uśmiechał się już jednak. Gwałtownie szarpnął ramieniem. Dłoń Daneela poruszyła się lekko, po czym znów znieruchomiała. Jego oblicze nie zdradzało najmniejszego wysiłku. Po chwili ściągnął w dół dłoń Nissa, a następnie gwałtownym szarpnięciem przekręcił rękę Osadnika i przytrzymał ją za plecami przeciwnika. Niss, odkrywszy niespodziewanie, że stoi tyłem do Daneela, machnął wolnym ramieniem, próbując złapać go za szyję. Natychmiast jednak także druga ręka została uwięziona i ściągnięta na dół mocniej niż poprzednia. Niss jęknął z bólu. Pozostała czwórka, obserwująca walkę z pełnym zapału wyczekiwaniem, zastygła w miejscu. Trwali tak bez ruchu, milczący, z rozdziawionymi ze zdumienia ustami. Niss, zerkając na swych towarzyszy, mruknął: — Pomóżcie mi!

— Nie pomogą panu — odparł Daneel — wiedzą bowiem, że wtedy kapitan ukarze ich jeszcze dotkliwiej. Muszę prosić, aby przyrzekł mi pan, że nie będzie już więcej niepokoił pani Gladii, a także, że wszyscy odejdziecie spokojnie. W przeciwnym razie, przewoźniku pierwszej klasy, z przykrością będę musiał wywichnąć panu obie ręce. Mówiąc to, jeszcze mocniej zacisnął dłonie na przegubach więźnia i z ust Nissa wydobył się stłumiony jęk. — Bardzo przepraszam, ale moje rozkazy są jednoznaczne. Czy mam pańskie słowo? Nagle Niss kopnął gwałtownie. Nim jednak jego ciężki bucior zdołał dotrzeć do celu, Daneel odsunął się i zbił przeciwnika z nóg. Osadnik ciężko padł na ziemię. — Pańskie słowo? — powtórzył Daneel, lekko unosząc ręce Nissa. Osadnik zawył z bólu i wykrztusił: — Przyrzekam. Puść mnie. Daneel natychmiast uwolnił jego dłonie i odstąpił krok do tyłu. Powoli, z trudem Niss przeturlał się na plecy. Skrzywiony, zaczął rozcierać nadgarstki. Po czym, kiedy jego prawa ręka dotarła w pobliże kabury, pochwycił rękojeść broni. Stopa Daneela błyskawicznie przygwoździła ją do ziemi. — Proszę tego nie robić albo będę zmuszony złamać kilka kości w pańskiej dłoni. — Nachylił się i wyjął blaster z kabury. — Proszę wstać. — No, panie Niss — odezwał się nowy głos. — Niech pan robi, co panu kazano. D.G. Baley stanął obok nich. Jego broda zjeżyła się lekko, twarz odrobinę poczerwieniała, lecz głos był złowieszczo spokojny. — Wy czterej — powiedział — oddajcie mi broń, kolejno. No dalej. Szybciej. Raz–dwa–trzy– cztery. A teraz baczność! Pana kolej — dodał, zwracając się do Daneela. — Proszę mi oddać ten blaster. Doskonale. Pięć. Teraz pan, panie Niss. Baczność! — Położył broń u swych stóp. Niss zerwał się na nogi. Jego oczy były przekrwione, twarz wykrzywiał grymas bólu. — Czy ktoś mógłby mi wyjaśnić, co się tu stało? — spytał D.G. — Kapitanie — odparł szybko Daneel — posprzeczaliśmy się nieco z panem Nissem. Nikomu nie stała się żadna krzywda. — Niemniej pan Niss wygląda na lekko poszkodowanego — zauważył D.G. — To nic wielkiego — zapewnił go Daneel. — Rozumiem. No cóż, później do tego wrócimy. Co do pani — dodał, odwracając się do Gladii — to nie przypominam sobie, abym udzielił pani zezwolenia na opuszczenie statku. Proszę natychmiast wracać do kabiny wraz z pani towarzyszami. Nie jesteśmy już na Aurorze i ja tu dowodzę. Niech pani robi, co każę! Daneel położył uspokajającym gestem dłoń na łokciu Gladii. Wysoko unosząc podbródek odwróciła się i pomaszerowała w górę trapu z Daneelem u boku. Giskard szedł tuż za nimi. D.G. z powrotem przeniósł wzrok na swych podwładnych. — Cała wasza piątka pójdzie ze mną — oznajmił. Jego głos ani na moment nie stracił beznamiętnego spokoju. — Mam zamiar dotrzeć do sedna tej sprawy, choćby i po waszych karkach. — Gestem wezwał oficera dyżurnego, aby pozbierał blastery i odniósł je w bezpieczne miejsce. D.G. zmierzył winowajców ponurym spojrzeniem. Byli w jego kabinie, jedynym pomieszczeniu, które miało jakie takie rozmiary i odrobinę bardziej komfortowe wyposażenie. Wskazując na nich kolejno, oznajmił: — Oto, co zrobimy. Najpierw ty opowiesz mi dokładnie, co zaszło, słowo po słowie, gest po geście. Kiedy skończysz, ty poprawisz wszystkie błędy i przeinaczenia. Potem ty, ty, a na końcu pomówię z tobą, Niss. Spodziewam się, że wszystkim wam odbiło, że zrobiliście coś niewiarygodnie głupiego, za co zapłaciliście, zwłaszcza Niss, chwilą gorzkiego poniżenia. Jeśli z waszych opowieści wyniknie, że nie uczyniliście nic złego i nic strasznego się nie stało, będę

wiedział, że skłamaliście, szczególnie że ta kobieta z pewnością powie mi prawdę i mam zamiar uwierzyć w każde jej słowo. Kłamstwo tylko pogorszy waszą sytuację. A teraz — warknął — jazda! Pierwszy członek załogi pospiesznie zrelacjonował całą historię. Drugi dorzucił parę poprawek, rozbudował kilka faktów. Potem trzeci i czwarty. D.G. słuchał z kamienną twarzą, aż wreszcie gestem kazał Bertowi Nissowi odejść na bok. — A kiedy Niss leżał twarzą w piachu, powalony przez Przestrzeniowca — rzucił w stronę pozostałej czwórki — co wy robiliście? Patrzyliście? Baliście się ruszyć? Wszyscy czterej? Przeciwko jednemu człowiekowi? Po chwili dzwoniącej w uszach ciszy jeden z przesłuchiwanych rzekł: — To stało się tak szybko, kapitanie. Właśnie szykowaliśmy się, by coś zrobić, kiedy skończyli. — A co chcieliście zrobić, oczywiście zakładając, że w ogóle zdołalibyście się ruszyć? — Cóż, mieliśmy zamiar odciągnąć tego Przestrzeniowca od naszego druha. — Sądzicie, że dalibyście radę? Tym razem nikt nie odezwał się ani słowem. D.G. nachylił się ku nim. — Oto, jak przedstawiają się sprawy. Nie mieliście prawa zadawać się z cudzoziemcami, więc za karę potrącam wam tygodniowe zarobki. A teraz wyjaśnijmy sobie parę rzeczy. Jeśli komukolwiek opowiecie o tym, co tu zaszło — członkowi załogi czy nie, dziś czy kiedykolwiek, trzeźwi czy pijani — natychmiast zostajecie zdegradowani do stopnia praktykanta. Wszyscy. Nieważne, który z was nie utrzyma języka na wodzy, więc miejcie na siebie oko. Teraz wracajcie do swych zajęć, a jeśli któryś narazi mi się choć raz podczas tej podróży, choćby odrobinę naruszy regulamin, sam się nim zajmę. Wszyscy czterej wyszli, pokonani, gniewnie zaciskając usta. Pozostał jedynie Niss. Na twarzy rozkwitał mu spory siniec, ramiona wyraźnie bolały. D.G. wbił w niego złowrogie spojrzenie, a podwładny zaczął rozglądać się nerwowo — na prawo, lewo, w dół — wszędzie, byle tylko nie patrzeć w oblicze kapitana. Jednak dopiero gdy wzrok Nissa zawadził wreszcie o jego twarz, D.G. powiedział: — Ślicznie wyglądasz, Niss, po małej bójce z auroriańskim mięczakiem o połowę mniejszym od ciebie! Następnym razem, kiedy zjawi się jakiś Przestrzeniowiec, lepiej od razu wyszukaj sobie jakąś kryjówkę. — Tak, kapitanie — odparł Niss nieszczęśliwym tonem. — Czy słyszałeś, jak podczas odprawy przed odlotem z Aurory mówiłem, że nikomu nie wolno zbliżać się czy rozmawiać z tą kobietą i jej towarzyszami? — Chciałem się tylko przywitać, kapitanie. Byliśmy ciekawi, jak wygląda. Nie mieliśmy żadnych złych zamiarów. — Żadnych złych zamiarów? Pytaliście, ile ma lat. Czy to wasza sprawa? — Byliśmy ciekawi, to wszystko. — Jeden z was uczynił aluzję seksualną. — Nie ja, kapitanie. — Zatem ktoś inny? Czy przeprosiliście za to? — Przestrzeniowców? — spytał z niedowierzaniem Niss. — Oczywiście. Postąpiliście wbrew moim rozkazom. — Nie mieliśmy złych zamiarów — powtórzył Niss. — Nawet wobec tego mężczyzny? — Podniósł na mnie rękę. — Wiem o tym. Dlaczego to zrobił? — Bo się rządził. — A ty nie mogłeś tego ścierpieć? — Co by pan zrobił na moim miejscu, kapitanie?

— W porządku zatem. Nie ścierpiałeś tego. W efekcie sam ucierpiałeś. Upadłeś na twarz. Jak to się stało? — Nie mam pojęcia, kapitanie. Był szybki. Jak przyspieszony film. I ma uchwyt jak z żelaza. — Istotnie — przytaknął D.G. — A czego się spodziewałeś, durniu? On jest z żelaza. — Kapitanie? — Niss, czy to możliwe, abyś nie znał dziejów Elijaha Baleya? Zapytany z zakłopotaniem potarł ucho. — Wiem, że to pański prapradziadek czy coś takiego, kapitanie. — Każdy o tym wie, choćby po moim nazwisku. Czy kiedykolwiek przeglądałeś jego biografię? — Nie przepadam za książkami, kapitanie, zwłaszcza historycznymi — spróbował wzruszyć ramionami i skrzywił się nagle, wyciągając dłoń, aby rozmasować ramię. Cofnął ją jednak szybko, jakby nie śmiał dotknąć bolesnego miejsca. — Czy słyszałeś kiedykolwiek o R. Daneelu Olivawie? Niss ściągnął czoło, zastanawiając się głęboko. — To był przyjaciel Elijaha Baleya. — Coś więc jednak pamiętasz. A czy wiesz, co oznacza „R.” w jego imieniu? — Robota, prawda? To był robot — przyjaciel. W tamtych czasach na Ziemi mieli jeszcze roboty. — Wtedy i teraz. Ale Daneel nie był zwykłym robotem. Należał do Przestrzeniowców i wyglądał jak jeden z nich. Przemyśl to, Niss. Zgadnij, kim jest naprawdę mężczyzna, z którym wdałeś się w bójkę. Oczy Nissa rozszerzyły się nagle, a twarz mu poczerwieniała. — Chce pan powiedzieć, że ten Przestrzeniowiec to ro… — To właśnie jest R. Daneel Olivaw. — Ależ, kapitanie, minęło już dwieście lat. — Owszem, a ta kobieta była bliską przyjaciółką mojego Przodka Elijaha. Jeśli nadal jesteś ciekaw, to skończyła niedawno dwieście trzydzieści trzy lata. Sądzisz, że robot nie może żyć równie długo? Próbowałeś walczyć z robotem, głupcze. — Czemu nas pan nie uprzedził? — w głosie Nissa zabrzmiało ogromne oburzenie. — A po co? Pytaliście? Posłuchaj, Niss. Słyszałeś, co powiedziałem pozostałym o zachowaniu tajemnicy. Dotyczy to także ciebie, i to w znacznie większym stopniu. Tamci są tylko zwykłymi członkami załogi, ciebie natomiast zamierzałem uczynić ich zwierzchnikiem. Zamierzałem. Jeśli masz kierować załogą, potrzebne ci będą nie tylko mięśnie, ale i mózg. Teraz trudniej ci będzie udowodnić, że go posiadasz, ponieważ niedawno przekonałem się o czymś wręcz przeciwnym. — Kapitanie, ja… — Nie gadaj. Słuchaj. Jeśli pogłoski o tym zajściu się rozejdą, pozostała czwórka zostanie zdegradowana, ale ty będziesz nikim. Nigdy więcej twoja noga nie postanie na pokładzie żadnego statku. Nikt cię nie przyjmie — ani do załogi, ani jako pasażera. Daję ci na to słowo. Pomyśl, jak wiele możesz zarobić na Baleyworldzie — i za jaką pracę? Więc nie wspominaj nikomu o całej sprawie i nie narzucaj się tej kobiecie — nie patrz nawet na nią dłużej niż przez sekundę. To samo dotyczy jej robotów. Będziesz też musiał dopilnować, by reszta załogi zachowywała się uprzejmie. Odpowiadasz za to osobiście. Wreszcie, za karę potrącam ci dwutygodniowe zarobki. — Ależ, kapitanie — wtrącił słabo Niss — pozostali… — Mniej od nich oczekiwałem, więc i kara była mniejsza. A teraz zjeżdżaj stąd. D.G. bawił się leniwie fotościanem stojącym zawsze na jego biurku. Za każdym razem, kiedy go obrócił, sześcian ciemniał, po czym rozjaśniał się, ustawiony na jednej ze ścianek. Po chwili można już było dostrzec trójwymiarową podobiznę uśmiechniętejkobiety. Wśród załogi krążyły pogłoski, że każda z sześciu ścian pokazywała inną twarz. Była to święta prawda.

Jamin Oser — bez najmniejszego zainteresowania przyglądał się powstającym i znikającym obrazom. Teraz, kiedy statek został już zabezpieczony — albo przynajmniej najlepiej jak można przygotowany na nieznany atak — nadszedł czas, by pomyśleć o następnym kroku. Tymczasem D.G. zmierzał do sprawy okrężną drogą — a może wcale o niej nie myślał? — Oczywiście to wina tej kobiety — stwierdził. Oser wzruszył ramionami i przygładził brodę, jakby upewniając się, że przynajmniej on nie jest kobietą. W odróżnieniu od D.G. jego górną wargę także skrywał obfity zarost. — Najwyraźniej pobyt na jej rodzinnej planecie zwolnił wszelkie hamulce. Zeszła z pokładu, mimo iż prosiłem ją, by tego nie robiła. — Mogłeś jej zakazać. — Nie wiem, czy coś by to pomogło. To rozpuszczona arystokratka, przywykła do tego, że postępuje jak zechce, zawsze otoczona usłużnymi robotami. Poza tym chcę ją wykorzystać i potrzebuję współpracy, nie dąsów. Pamiętajmy też, że była przyjaciółką Przodka. — I wciąż jeszcze żyje — Oser z niedowierzaniem potrząsnął głową. — Ciarki mnie przechodzą, kiedy o tym pomyślę. Stara, potwornie stara kobieta. — Wiem, ale wygląda zupełnie młodo. Nadal jest atrakcyjna. I zadziera nosa. Nie cofnie się na widok nadchodzących członków załogi, nie uściśnie im dłoni… Cóż, było, minęło. — Czy jednak postąpiłeś mądrze, mówiąc Nissowi, że walczył z robotem? — Musiałem! Musiałem, Oser. Gdyby myślał, że został pobity przed czterema kompanami przez zniewieściałego Przestrzeniowca, którego przerasta o głowę, byłby dla nas kompletnie stracony. Zupełnie by go to załamało. A poza tym, nie życzymy sobie, by cokolwiek dało początek plotkom, że Przestrzeniowcy — zwykli Przestrzeniowcy — są nadludźmi. To dlatego tak surowo zabroniłem im o tym gadać. Niss przewodzi całemu stadu — a jeśli nawet wezmą to na języki, to rozniesie się także, że ów Przestrzeniowiec był robotem. Przypuszczam jednak, że ta nieprzyjemna sprawa ma swoje dobre strony. — To znaczy? — Sprawiła, że zacząłem myśleć o robotach. Co właściwie o nich wiemy? Ile ty wiesz? — Kapitanie — Oser wzruszył ramionami — nie jest to mój ulubiony temat do rozmyślań. — Ani niczyj. Przynajmniej wśród Osadników. Wiemy, że Przestrzeniowcy mają roboty, polegają na nich, nie ruszają się bez nich na krok, nie potrafią nic sami zrobić, pasożytują na robotach, i jesteśmy pewni, że to właśnie one przyczyniły się do powolnego upadku ich cywilizacji. Wiemy też, że Ziemia także miała je kiedyś, narzucone przez Przestrzeniowców, i że teraz stopniowo znikają z Ziemi — nie ma ich już zupełnie w miastach, zostały tylko na roli. Wiemy, że światy Osadników są ich zupełnie pozbawione — czy to w miastach, czy na wsi. Toteż Osadnicy nigdy nie stykają się u siebie z robotami, a bardzo rzadko na Ziemi. (Za każdym razem, kiedy mówił „Ziemia”, w jego głosie rozbrzmiewała dziwna nuta. Niemal dawało się wyczuć wielką literę, dosłyszeć skryte w tym jednym wyrazie słowa „ojczyzna” i „matka”.) Co wiemy ponadto? — Są jeszcze Trzy Prawa Robotyki — przypomniał Oser. — Owszem — D.G. odsunął fotościan i pochylił się do przodu. — Zwłaszcza Pierwsze Prawo: „Robot nie może zranić człowieka ani przez zaniechanie działania dopuścić do tego, by stała mu się krzywda”. Zgadza się? Cóż, ja bym na nim nie polegał. To nic nie znaczy. Sprawia ono, że w towarzystwie robotów czujemy się całkowicie bezpieczni, i świetnie, że daje nam pewność siebie. Gorzej, gdy ta pewność jest fałszywa. R. Daneel zranił Nissa, zupełnie nie przejmując się Pierwszym Prawem. — Bronił… — Właśnie! A jeśli trzeba dokonać wyboru? Zranić Nissa albo pozwolić, by stała się krzywda właścicielce, jednej z Przestrzeniowców? Rzecz jasna ona ma pierwszeństwo. — To logiczne. — Oczywiście, że tak. My zaś znajdujemy się na planecie robotów. Jest ich tu parę milionów. Jakie wydano im rozkazy? W jaki sposób rozwiązują konflikt pomiędzy różnymi rodzajami

krzywdy? Skąd mamy mieć pewność, że żaden z nich nas nie tknie? Coś na tej planecie zniszczyło już dwa statki. — Ten R. Daneel to niezwykły robot — stwierdził Oser. W jego głosie znać było niepokój. — Bardziej niż my przypomina człowieka. Możliwe, że jego zachowanie jest nietypowe. Natomiast drugi, jak on się nazywa… — Giskard. Łatwo to zapamiętać. Sam noszę imiona Daneel Giskard. — Dla mnie zawsze jesteś kapitanem. W każdym razie ten R. Giskard stał bez ruchu, nie reagując. Wygląda jak robot i zachowuje się jak robot. Na Solarii też jest mnóstwo robotów, które patrzą na nas w tej chwili i nic nie robią. Tylko obserwują. — A jeśli są tu jakieś niebezpieczne roboty, mogące naprawdę nam zagrozić? — Myślę, że jesteśmy na to przygotowani. — Teraz już tak. Dlatego właśnie ów incydent z Daneelem i Nissem przydał się na coś. Dotąd sądziliśmy, że możemy znaleźć się w kłopotach, jeśli Solarianie nadal tu są. Okazało się, że wcale nie muszą. Mogli spokojnie odejść. Możliwe, że roboty — a przynajmniej część z nich, specjalnie zaprogramowana — także okażą się groźne. Jeśli zaś pani Gladia zdoła zmobilizować miejscowe roboty — to była kiedyś jej posiadłość — i sprawić, by i nas chroniły, może uda się nam zneutralizować wszystko, co przygotowali. — Ale czy ona potrafi to zrobić? — spytał Oser. — Przekonamy się — odrzekł D.G. Dziękuję ci, Daneelu — powiedziała Gladia. — Dobrze się spisałeś. — Jednak wyraz jej twarzy był pełen napięcia. Pozbawione krwi wargi zaciskały się mocno, policzki były bardzo blade. Po chwili dodała cicho: — Żałuję, że wyszłam. — To bezużyteczne, pani Gladio — stwierdził Giskard. — Wraz z przyjacielem Daneelem staniemy na zewnątrz, aby nikt nie mógł już pani przeszkodzić. Korytarz był pusty, a Daneel i Giskard, porozumiewając się dźwiękami poniżej ludzkiej słyszalności, zdołali wymienić się myślami we właściwy sobie zwięzły, skondensowany sposób. — Pani Gladia podjęła nierozsądną decyzję, upierając się zostać na dworze. To jasne — zaczął Giskard. — Domyślam się, przyjacielu Giskardzie, że w żaden sposób nie mogłeś tak nią pokierować, by sama zmieniła to postanowienie — odparł Daneel. — Było ono zbyt stanowcze i za szybko podjęte. To samo dotyczyło zamiarów Osadnika Nissa. Zarówno jego ciekawość wobec pani Gladii, jak i pogarda i wrogość w stosunku do ciebie były zbyt silne, by na nie wpłynąć, nie czyniąc poważnych szkód w psychice. Z pozostałą czwórką dałem sobie radę. Z łatwością zdołałem powstrzymać ich przed interwencją. Zdumienie na widok tego, jak poradziłeś sobie z Nissem, wprawiło ich w osłupienie, ja zaś musiałem jedynie nieco wzmocnić to uczucie. — Na szczęście, przyjacielu Giskardzie. Gdyby pozostali dołączyli do pana Nissa, stanąłbym przed trudnym wyborem. Z jednej strony czekałaby mnie konieczność zmuszenia pani Gladii do poniżającego odwrotu, z drugiej zaś — zadanie bolesnych obrażeń jednemu czy dwu Osadnikom po to, by odstraszyć resztę. Sądzę, że musiałbym wybrać pierwsze wyjście, choć uczyniłbym to z wielką niechęcią. — Dobrze się czujesz, przyjacielu Daneelu? — Zupełnie dobrze. Szkody, jakie wyrządziłem panu Nissowi, były minimalne. — W sensie fizycznym owszem. Natomiast psychicznie doświadczył ogromnego poniżenia, które było dla niego znacznie gorsze niż jakikolwiek ból fizyczny. Ponieważ zaś to czułem, nie zdołałbym z taką łatwością dokonać tego, co ty. A jednak, przyjacielu Daneelu… — Tak, przyjacielu Giskardzie? — Niepokoi mnie myśl o przyszłości. Na Aurorze, przez wszystkie dekady mojej egzystencji, mogłem działać powoli, czekać na sprzyjające okoliczności, delikatnie dotykać umysłów, nie

czyniąc żadnych szkód. Wzmacniać to, co już istniało, osłabiać coś, co i tak poddawało się wątpliwościom, delikatnie popychać w stronę obecnego już impulsu. Teraz jednak nadchodzi kryzys, okres wybujałych emocji, natychmiastowych decyzji i błyskawicznych akcji. Jeśli mam się na coś przydać, ja również muszę działać szybko, lecz nie pozwalają mi na to Trzy Prawa Robotyki. Trzeba czasu, by rozważyć subtelności porównywalnych szkód fizycznych i psychicznych. Gdybym w chwili nadejścia Osadników był sam z panią Gladia, nie wiem, co mógłbym zrobić, by uniknąć wyrządzenia poważnych szkód: jej, jednemu lub kilku Osadnikom, mnie samemu albo wszystkim zainteresowanym. — Co więc mamy robić, przyjacielu Giskardzie? — zapytał Daneel. — Ponieważ nie da się obejść Trzech Praw, raz jeszcze musimy dojść do wniosku, że pozostaje nam jedynie czekać na nieuchronną klęskę. 7. NADZORCA Na Solarii nad majątkiem Gladii wstawał świt. W dali widać było dom, który mógł być jej domem. Nagle dwadzieścia dekad zniknęło i odniosła wrażenie, że życie na Aurorze to jedynie niewyraźny sen, coś, co nigdy nie miało miejsca. Odwróciła się do D.G. dopinającego właśnie pas na swym cienkim wierzchnim odzieniu. Po obu stronach pasa wisiała broń — na lewym biodrze bicz neuronowy, na prawym coś krótszego i cięższego. Gladia domyśliła się, że to blaster. — Czy wejdziemy do domu? — spytała. — W końcu tak — odrzekł z lekkim roztargnieniem. Oglądał kolejno obie sztuki broni, unosząc je do ucha, jakby nasłuchiwał cichego brzęczenia, nieomylnej oznaki gotowości. — Tylko nas czworo? — automatycznie poszukała wzrokiem swych towarzyszy: D.G., Daneela i… — Gdzie jest Giskard, Daneelu? — Uznał, że mądrze będzie, jeśli pójdzie przodem, pani Gladio — odrzekł Daneel. — Jako robot, nie będzie się wyróżniał spośród innych, a jeśli odkryje, że coś jest nie w porządku, będzie mógł nas ostrzec. Niewątpliwie jego życie ma mniejszą wartość niż pani czy kapitana. — Prawidłowe robocie myślenie — stwierdził ponuro D.G. — Zresztą nieważne. Chodźcie, musimy już ruszać. — Tylko we trójkę? — w głosie Gladii zabrzmiała płaczliwa nuta. — Nie jestem Giskardem i szczerze mówiąc brak mi jego gotowości do poświęcenia własnego życia. — Nikt z nas nie jest niezastąpiony, pani Gladio — odparł D.G. — Dwa statki uległy już zniszczeniu, zgładzono też wszystkich bez wyjątku członków ich załóg. Liczny oddział nie zapewni tu wcale większego bezpieczeństwa. — To niezbyt pocieszające, D.G. — Spróbuję więc czego innego. Tamte statki nie były przygotowane. Nasz jest. Podobnie jak ja sam. — Klepnął dłońmi o biodra. — Pani zaś ma ze sobą robota, który okazał się sprawnym obrońcą. Co więcej, sama jest naszą najpotężniejszą bronią. Wie pani, jak zmusić roboty, by wykonywały rozkazy, a to może okazać się kluczowe dla całej wyprawy. Spośród nas tylko pani jedna potrafi tego dokonać, a w poprzednich ekspedycjach nie było nikogo, kto miałby takie umiejętności. Chodźmy więc… Ruszyli naprzód. Po dłuższej chwili Gladia zauważyła: — Nie idziemy w kierunku domu. — Na razie nie. Najpierw zbliżymy się do tej grupki robotów. Mam nadzieję, że je pani zauważyła. — Owszem. Ale one nic nie robią.

— Istotnie. Kiedy wylądowaliśmy, kręciło się tu znacznie więcej robotów. Większość z nich odeszła, te jednak zostały. Dlaczego? — Jeśli je spytamy, powiedzą nam. — Pani je spyta. — Tobie odpowiedziałyby równie chętnie. Jesteśmy w jednakowym stopniu ludźmi. D.G. przystanął nagle i pozostała dwójka zatrzymała się wraz z nim. Z uśmiechem odwrócił się do swej towarzyszki. — Ależ droga pani Gladio, powiedziała pani „w jednakowym stopniu”? Przestrzeniowiec i Osadnik? Co pani przyszło na myśl? — Oboje jesteśmy tak samo ludźmi dla robota — odparła kąśliwie. — Proszę skończyć z tymi gierkami. Ja nie odgrywałam sztuki „Przestrzeniowiec kontra Ziemianin” z twoim Przodkiem. Uśmiech D.G. zniknął. — To prawda. Przepraszam. Spróbuję opanować nieco moją skłonność do ironii. W końcu na tej planecie jesteśmy sojusznikami. — Zastanowił się i w chwilę później dodał: — Chciałbym teraz, aby dowiedziała się pani, jakie rozkazy wydano tym robotom, o ile w ogóle otrzymały jakiekolwiek, czy są tu gdzieś jakieś roboty, które przypadkiem mogą panią pamiętać, czy na terenie majątku i całej’ planety pozostali jacyś ludzie. Może coś jeszcze przyjdzie pani do głowy. Nie powinny być niebezpieczne — to roboty, a pani jest człowiekiem, więc nie mogą skrzywdzić. Oczywiście — dodał, przypominając sobie nagle — Daneel dość brutalnie obszedł się z Nissem, ale działał w zupełnie innych okolicznościach. Zresztą Daneel może również iść. — I tak towarzyszyłbym pani Gladii, kapitanie — wtrącił Daneel. — To moja funkcja. — Przypuszczam, że Giskarda również — odparł D.G. — a jednak się oddalił. — W określonym celu, kapitanie. Rozmawialiśmy o tym i zgodziliśmy się, że to niezbędne dla ochrony pani Gladii. — Dobrze więc. Ruszajcie naprzód. Będę was osłaniał. — Prawą ręką dobył broni. — Kiedy zawołam „padnij”, musicie oboje natychmiast paść na ziemię. Blastery nie czynią wyjątków. — Proszę nie używać go, chyba że w ostatecznej potrzebie — rzuciła Gladia. — Przeciw robotom broń nie będzie potrzebna. Chodź, Daneelu. Pomaszerowała naprzód szybkim, stanowczym krokiem, zmierzając wprost w stronę grupki kilkunastu postaci, stojących tuż przed rzędem niskich krzaków. Poranne słońce krzesało jasne iskry na ich wypolerowanych powłokach. Roboty nie cofnęły się, nie ruszyły też im na spotkanie. Spokojnie trwały w miejscu. Gladia policzyła je. Jedenaście. Może były jeszcze jakieś, ale nie mogła ich dostrzec. Zostały zaprojektowane typowo po solariańsku. Bardzo błyszczące. Bardzo gładkie. Pozbawione choćby iluzorycznego odzienia i raczej abstrakcyjne. Przypominały matematyczne wizje ludzkiego ciała i każdy z nich był nieco inny. Gladia odniosła wrażenie, że nie są tak wszechstronne i skomplikowane co roboty na Aurorze, lecz raczej ślepo oddane poszczególnym zadaniom. Zatrzymała się co najmniej cztery metry od nich. Daneel (jak wyczuła) przystanął w tym samym momencie i pozostał jakiś metr w tyle. Był dość blisko, by w razie konieczności móc interweniować natychmiast, lecz utrzymując dystans podkreślał, że to ona przemawia w imieniu ich dwojga. Gladia nie wątpiła, że stojące przed nią roboty uważają Daneela za istotę ludzką. Wiedziała też jednak, że Daneel jest za bardzo świadom swojej pozycji, by wykorzystać pomyłkę innych. — Który z was może ze mną porozmawiać? — spytała. Zapadła cisza, jakby roboty naradzały się w milczeniu. Wreszcie jeden z nich wystąpił naprzód. — Ja będę mówił, proszę pani. — Czy masz jakieś imię? — Nie, proszę pani. Tylko numer seryjny.

— Jak długo działasz? — Dwadzieścia dziewięć lat, proszę pani. — Czy ktokolwiek z tej grupy działa dłużej? — Nie, proszę pani. Dlatego właśnie ja przemawiam w ich imieniu. — Ile robotów pracuje w tym majątku? — Nie dysponuję tą informacją, proszę pani. — W przybliżeniu. — Jakieś dziesięć tysięcy, proszę pani. — Czy któryś z nich działa dłużej niż dwadzieścia dekad? — Wśród robotów rolniczych mogą się takie znaleźć, proszę pani. — A domowych? — Te nie działają długo, proszę pani. Panowie wolą nowsze modele. Gladia skinęła głową, po czym odwróciła się do Daneela. — To ma sens. W moich czasach też tak było. Zwracając się z powrotem do robota, spytała: — Do kogo należy ta posiadłość? — To posiadłość Zoberlonów. — Od jak dawna należy do rodziny Zoberlon? — Dłużej niż okres mojego działania, proszę pani. Nie wiem, o ile dłużej, lecz można uzyskać tę informację. — Do kogo należała, zanim objęli ją Zoberlonowie? — Nie wiem, proszę pani, lecz można uzyskać tę informację. — Czy słyszałeś kiedykolwiek o rodzinie Delmarre? — Nie, proszę pani. Ponownie zwracając się do Daneela, Gladia rzekła ze smutkiem: — Staram się naprowadzić tego robota na interesujące nas tematy, krok po kroku, jak to czynił Elijah, nie sądzę jednak, abym umiała go naśladować. — Wręcz przeciwnie, pani Gladio — odparł z powagą Daneel. — Odnoszę wrażenie, że ustaliła pani już wiele. Jest mało prawdopodobne, aby pamiętały panią jakiekolwiek roboty w tym majątku, może z wyjątkiem kilku rolniczych. Czy w swoim czasie spotykała się pani z nimi? Potrząsnęła głową. — Nigdy! Nie przypominam sobie, abym widziała jakiegoś, choćby z daleka. — Najwyraźniej więc nie jest pani tu znana. — Właśnie. Biedny D.G. sprowadził mnie tutaj w nadziei, że mu pomogę! Niewątpliwie dozna zawodu. — Znajomość prawdy zawsze się przydaje, proszę pani. To, że nikt pani tu nie zna, jest w tym wypadku mniej użyteczne, niż gdyby była pani znana. Ale brak jakiejkolwiek wiedzy byłby jeszcze gorszy. Być może są też jeszcze inne kwestie, co do których zdoła pani zdobyć informacje. — Tak, zastanówmy się. — Przez moment zamyśliła się, po czym dodała miękko: — To dziwne. Kiedy rozmawiam z tymi robotami, mówię z wyraźnym solariańskim akcentem. Natomiast z tobą — nie. — Nic w tym zaskakującego, pani Gladio — odparł Daneel. — Roboty mówią z podobnym akcentem, ponieważ pochodzą z Solarii. To niejako cofa panią do czasów młodości i odruchowo zaczyna pani wymawiać słowa tak jak kiedyś. Natomiast zwracając się do mnie, jest pani znowu sobą, gdyż ja stanowię część pani obecnego świata. Na ustach Gladii wolno rozkwitł uśmiech. — Rozumujesz coraz bardziej jak człowiek, Daneelu. Odwróciwszy się z powrotem do robotów, uświadomiła sobie nagle, jaki spokój panuje wokoło. Niebo było intensywnie niebieskie i nieskalanie czyste, poza wąską linią chmur nad zachodnim horyzontem (wskazującą, że pod wieczór pogoda może się pogorszyć). Lekki wiatr unosił z sobą szmer liści, cykanie owadów i śpiew jakiegoś samotnego ptaka. Żadnych odgłosów ludzi. Wokół

krzątały się co prawda roboty, ale one pracowały bezszelestnie. Nie dochodziły żadne dźwięki, towarzyszące ludzkiej działalności, do których przywykła (z pewnym trudem) na Aurorze. Teraz, z powrotem na Solarii, zachwyciła się panującym spokojem. Nie wszystko było tu takie złe. Musiała to przyznać. — Gdzie są wasi właściciele? — rzuciła szybko. W jej głosie zabrzmiała rozkazująca nuta. Na nic jednak zdadzą się próby zastraszenia robota, trudno też jest go czymkolwiek zaskoczyć. Toteż odpowiedział niewzruszenie: — Odeszli, proszę pani. — Dokąd? — Nie wiem, proszę pani. Nie powiedziano mi. — A który z was wie? Cisza. — Czy na terenie posiadłości jest jakiś robot, który będzie wiedział? — naciskała. — Nie znam żadnego, proszę pani. — Czy panowie zabrali ze sobą jakieś roboty? — Tak, proszę pani. — Ale was nie zabrali. Czemu zostaliście tutaj? — Aby wykonywać naszą pracę, proszę pani. — Przecież stoicie tu bezczynnie. To ma być praca? — Pilnujemy posiadłości przed przybyszami z zewnątrz, proszę pani. — Takimi jak my? — Tak, proszę pani. — Lecz teraz, kiedy się zjawiliśmy, nadal nic nie robicie. Czemu? — Obserwujemy, proszę pani. Nie wyznaczono nam innych zadań. — Czy przekazujecie komuś wyniki swoich obserwacji? — Tak, proszę pani. — Komu? — Nadzorcy, proszę pani. — Gdzie jest nadzorca? — W domu, proszę pani. — Aha. — Gladia zawróciła i pomaszerowała wprost ku D.G. Daneel poszedł za nią. — I co? — spytał D.G. Do tej pory trzymał broń w gotowości, lecz po ich powrocie umieścił ją z powrotem w kaburze. Gladia pokręciła głową. — Nic. Żaden robot mnie nie zna. Jestem też przekonana, że żaden nie wie, dokąd odeszli Solarianie. Ale składają raporty jakiemuś nadzorcy. — Nadzorcy? — Na Aurorze i innych planetach Przestrzeniowców nadzorcą większych posiadłości i licznych robotów jest człowiek, do którego należy organizowanie i kierowanie grupami robotów na polach, w kopalniach i zakładach przemysłowych. — A zatem są tu jacyś Solarianie. — Solaria stanowi wyjątek — wyjaśniła Gladia. — Liczba robotów, przypadających na jednego człowieka, była tu zawsze tak wysoka, że ludzie nie zajmowali się nadzorem maszyn. Pracę tę wykonywały inne roboty, specjalnie zaprogramowane. — A zatem w tamtym domu — D.G. wskazał kiwnięciem głowy — znajduje się robot, który jest znacznie bardziej zaawansowany niż inne i może z powodzeniem odpowiedzieć na nasze pytania. — Możliwe, ale nie sądzę, by próba dostania się do domu była bezpieczna. — To tylko jeszcze jeden robot — stwierdził drwiąco D.G. — Dom może mieć zabezpieczenia. — To pole mogło być zabezpieczone.

— Lepiej byłoby posłać któregoś robota z wiadomością dla nadzorcy, że chcą z nim pomówić istoty ludzkie — upierała się Gladia. — To nie będzie konieczne — odparł D.G. — Najwyraźniej zostało to już zrobione. Nadzorca właśnie wyszedł z domu i nie jest ani robotem, ani w ogóle „nim”. Widzę kobietę. Gladia odwróciła się ze zdumieniem i ujrzała zbliżającą się szybko postać. Była to wysoka, zgrabna i niezwykle atrakcyjna kobieta. Nawet z pewnej odległości jej płeć nie pozostawiała żadnych wątpliwości. D.G. uśmiechnął się szeroko. Lekko wyprostował plecy, ściągając łopatki. Jedna dłoń powędrowała do brody, jakby chciał się upewnić, czy zarost jest gładki i lśniący. Gladia rzuciła mu nieprzychylne spojrzenie. — To nie jest Solarianka — stwierdziła. — Skąd pani wie? — Żadna Solarianka nie pozwoliłaby, by inni ludzie zobaczyli ją z tak bliska. Zobaczyli, nie: oglądali. — Rozumiem, na czym polega różnica. A jednak pani pozwala, żebym ją widział. — Przez ponad dwadzieścia dekad mieszkałam na Aurorze. Mimo to pozostało jeszcze we mnie dość Solarianki, by nie pokazywać się innym w takim stroju. — Wygląda ponętnie. Powiedziałbym, że jest wyższa ode mnie i piękna jak zachód słońca. Nadzorczyni przystanęła dwadzieścia metrów od nich. Roboty odsunęły się tak, by nic nie stało pomiędzy kobietą a trójką przybyszów ze statku. — W ciągu dwudziestu dekad zwyczaje mogą ulec zmianie — zauważył D.G. — Nie coś tak podstawowego jak niechęć Solarian do kontaktów z innymi ludźmi — odparła ostro Gladia. — Na to nie wystarczyłoby i dwieście dekad — znów wróciła do akcentu z dzieciństwa. — Myślę, że nie docenia pani ludzkiej elastyczności. Niemniej, Solarianka czy nie, z pewnością jest Przestrzeniowcem — a gdyby wszyscy Przestrzeniowcy tak wyglądali, natychmiast stałbym się zwolennikiem pokojowej koegzystencji. Mina Gladii z każdą chwilą zdradzała coraz większą dezaprobatę. — I co, ma pan zamiar stać tak i gapić się na nią przez następnych parę godzin? Nie chce pan, abym z nią porozmawiała? D.G., zaskoczony, zerknął na swą towarzyszkę z wyraźną irytacją. — Pani rozmawia z robotami, jak przed chwilą. Ludzie to moja sprawa. — Zwłaszcza kobiety? — Nie chciałbym się przechwalać, ale… — W tej materii wszyscy mężczyźni mają o sobie podobne mniemanie. — Nie sądzę, aby ta kobieta zechciała dłużej czekać — wtrącił Daneel. — Jeśli zależy panu na zachowaniu inicjatywy, kapitanie, powinien pan podejść do niej teraz. Ja pójdę za panem, jak wcześniej za panią Gladią. — Nie trzeba mi ochrony — oznajmił szorstko D.G. — Jest pan istotą ludzką. Nie wolno mi przez niepodjęcie stosownych działań pozwolić, aby stała się panu krzywda. D.G. raźno ruszył naprzód, Daneel maszerował tuż za nim. Gladia, nie chcąc zostać sama, z wahaniem poszła w ich ślady. Nadzorczyni obserwowała nadchodzących w milczeniu. Ubrana była w gładką białą sukienkę do połowy uda, ściągniętą w talii paskiem. Głęboki dekolt wabił, spod cienkiego materiału wyraźnie przebijały sutki. Nic nie wskazywało na to, by miała na sobie coś jeszcze poza parą butów. Kiedy D.G. przystanął, dzieliła ich odległość jakiegoś metra. Wyraźnie widział jej gładką, idealną skórę, wystające kości policzkowe, szeroko osadzone, lekko skośne oczy. Na twarzy kobiety malował się niezmącony spokój.

— Pani — odezwał się D.G., starając się jak najdokładniej naśladować akcent auroriańskich patrycjuszy — czy mam przyjemność mówić z nadzorczynią tej posiadłości? Kobieta słuchała przez moment, po czym odparła z silnym solariańskim akcentem, który wydawał się niemal śmieszny w jej doskonale skrojonych ustach: — Nie jesteś istotą ludzką. Następnie zareagowała tak szybko, że Gladia, wciąż oddalona o ponad dziesięć metrów, nie zdołała dostrzec szczegółów jej działania. Ujrzała jedynie rozmazaną plamę, a potem D.G. leżał bez ruchu na ziemi, kobieta zaś stała nad nim, dzierżąc w dłoniach jego broń. Gladię najbardziej zaskoczyło to, iż Daneel nie drgnął nawet, aby osłonić czy chronić kapitana. Zaledwie jednak o tym pomyślała, jej zdziwienie zniknęło, bowiem Daneel zdążył już pochwycić lewy przegub kobiety i przekręcić go, mówiąc jednocześnie: — Natychmiast rzuć broń — szorstkim, rozkazującym tonem, jakiego jeszcze u niego nie słyszała. Niepodobna, by zwrócił się tak do człowieka. Kobieta odparła równie ostro swym nieco wyższym głosem: — Nie jesteś istotą ludzką. Uniosła prawą rękę i wypaliła z trzymanej w niej broni. Przez sekundę ciało Daneela rozbłysło lekko i Gladia, oniemiała i wstrząśnięta, poczuła, jak świat wiruje jej przed oczami. Przez całe życie ani razu nie zemdlała, ale w tej chwili była tego bliska. Daneel nie rozpadł się jednak, nie było też żadnego wybuchu. Nagle zrozumiała, co się stało. Ręka, którą pochwycił, trzymała blaster, w drugiej natomiast znajdował się bicz neuronowy i z niego właśnie kobieta wypaliła — pełną mocą, z minimalnej odległości — wprost do Daneela. Gdyby był człowiekiem, gwałtowna stymulacja zakończeń nerwowych mogłaby go zabić albo uczynić kaleką. Lecz mimo swej ludzkiej powierzchowności Daneel był robotem, więc jego odpowiednik układu nerwowego nie zareagował na cios bicza. Teraz pochwycił również drugą rękę kobiety i uniósł ją w górę. — Rzuć broń — powtórzył — albo wyrwę ci ramiona ze stawów. — Czyżby? — odparła. Jej ręce się napięły, na moment unosząc przeciwnika w powietrze. Ciało Daneela zakołysało się w tył, w przód niczym wahadło, wykorzystując dłonie przeciwniczki jako punkt oparcia. Nagle obunóż kopnął kobietę i oboje ciężko runęli na ziemię. Gladia pojęła, że mimo iż kobieta w tym samym stopniu co Daneel przypominała człowieka, w istocie jest równie co on nieczłowiekiem. Nagle ogarnęło ją oburzenie i ocknęła się w niej Solarianka. Jak robot mógł użyć siły przeciw człowiekowi? Co prawda nadzorczyni mogła rozpoznać prawdziwą naturę Daneela, ale jak śmiała zaatakować D.G.? Gladia pobiegła naprzód, krzycząc. Nie przeszło jej przez głowę bać się robota tylko dlatego, że przed chwilą jednym ciosem powalił on silnego mężczyznę, a teraz walczył z jeszcze silniejszym robotem jak równy z równym. — Nie waż się! — zawołała z akcentem tak ostrym, że zazgrzytał jej w uszach, ale jak inaczej miałaby zwrócić się do solariańskiego robota? — Jak śmiesz, dziewczyno? Natychmiast zaprzestań wszelkiego oporu! Mięśnie kobiety rozluźniły się nagle, jakby ktoś odciął od nich prąd. Jej piękne oczy spojrzały na Gladię, nie były jednak dość ludzkie, by wyrazić jakiekolwiek zdumienie. — Przepraszam, proszę pani — powiedziała cicho, z wahaniem. Daneel stał już na nogach, bacznie obserwując leżącą w trawie kobietę. D.G. próbował się podnieść, tłumiąc jęk. Daneel schylił się po broń, ale Gladia gwałtownym gestem kazała mu zaczekać. — Oddaj mi broń, dziewczyno — poleciła. — Oczywiście, proszę pani — odparła kobieta. Pochwyciwszy oba śmiercionośne narzędzia, Gladia podała blaster Daneelowi, mówiąc: — Zniszcz ją, kiedy uznasz za stosowne, Daneelu. To rozkaz. — Bicz neuronowy zwróciła D.G. — Jest tu zupełnie bezużyteczny, chyba że przeciw mnie albo panu. Wszystko w porządku?

— Niezupełnie — wymamrotał, masując biodro. — Chce pani powiedzieć, że to robot? — A czy kobieta zdołałaby tak pana rzucić? — Nie, żadna ze znanych mi. Mówiłem, że na Solarii mogą być specjalne roboty, zaprogramowane tak, aby stanowić dla nas zagrożenie. — Owszem — odparła nieprzyjemnym tonem — ale kiedy ujrzał pan coś, co przypominało piękną kobietę, zapomniał o wszystkim. — Tak, łatwo jest być mądrym po szkodzie. Gladia pociągnęła nosem i odwróciła się do robota. — Jak się nazywasz, dziewczyno? — Mam na imię Landaree, proszę pani. Landaree wstała — podobnie jak Daneel — jakby pchnięta potężną sprężyną. Walka z Daneelem nie wyrządziła jej żadnej szkody. — Dlaczego wbrew Pierwszemu Prawu zaatakowałaś te dwie istoty ludzkie? — spytała Gladia. — To nie są istoty ludzkie, proszę pani — odparła stanowczo Landaree5 — Czyżbyś twierdziła, że i ja nie jestem człowiekiem? — Nie, proszę pani, pani jest człowiekiem. — Zatem jako człowiek definiuję ich dla ciebie jako istoty ludzkie. Słyszałaś? — Proszę pani, to nie są istoty ludzkie — powtórzyła Landaree z mniejszym naciskiem. — Owszem, są, bo ja tak mówię. Nie wolno ci ich zaatakować czy w jakikolwiek sposób zranić. Landaree stała bez ruchu. — Czy rozumiesz, co do ciebie powiedziałam? — głos Gladii z każdą chwilą brzmiał bardziej solariańsko, gdy starała się przemawiać stanowczo. — Proszę pani, to nie są istoty ludzkie — odrzekła Landaree. — Wydano jej tak potężne rozkazy, że nie zdoła pani łatwo ich obejść — wtrącił Daneel. — Przekonamy się — Gladia nadal nie mogła uspokoić oddechu. Landaree rozejrzała się wokół. W czasie ostatnich kilku minut gromadka robotów zbliżyła się nieco do Gladii i jej dwóch towarzyszy. W oddali widać było jeszcze dwa roboty, które — zdecydowała Gladia — nie należały do znanej jej grupy. Z trudem dźwigały między sobą jakieś wielkie, masywne urządzenie. Landaree uczyniła jakiś gest i tragarze nieco przyspieszyli. — Roboty, stop! — krzyknęła Gladia. Zatrzymały się. — Proszę pani, wypełniam moje obowiązki — powiedziała Landaree. — Działam zgodnie z instrukcją. — Twoim obowiązkiem, dziewczyno, jest posłuszeństwo moim rozkazom! — warknęła Gladia. — Nie może mi pani kazać postępować wbrew instrukcjom! — Daneelu, zniszcz ją! — poleciła Gladia. Dopiero później Gladia zrozumiała, co dokładnie zaszło. Czas reakcji Daneela był o wiele szybszy niż jakiejkolwiek istoty ludzkiej, poza tym wiedział, że jego przeciwnikiem jest robot, wobec którego nie obowiązywały Trzy Prawa. Jednak nadzorczyni tak bardzo przypominała człowieka, że mimo to jego opory nie ustąpiły całkowicie. Wypełnił rozkaz znacznie wolniej, niż powinien. Landaree, której definicja „istoty ludzkiej” najwyraźniej różniła się od tej, w jaką wyposażono Daneela, nie dała się zwieść jego wyglądowi i zaatakowała bez zwłoki. Natychmiast pochwyciła blaster i roboty znów zaczęły walczyć. D.G. odwrócił swój bicz neuronowy rękojeścią naprzód i podbiegł, aby zadać cios. Uderzył mocno i celnie, lecz nie wywarło to najmniejszego wrażenia na nadzorczyni, która odepchnęła go kopnięciem. — Robot! Stop! — powiedziała Gladia, unosząc zaciśnięte dłonie. — Wy wszyscy! — zawołała Landaree silnym głosem. — Do mnie! Dwaj mężczyźni nie są istotami ludzkimi! Zniszczcie ich nie czyniąc krzywdy kobiecie!

Jeśli nawet Daneela mógł zmylić ludzki wygląd, to samo — w znacznie większym stopniu — dotyczyło prostych robotów solariańskich, które zbliżyły się wolno, co chwila przystając. — Zatrzymajcie się! — wrzasnęła Gladia. Posłuchały, ale na Landaree rozkaz ten nie miał żadnego wpływu. Daneel nie wypuszczał blastera, lecz powoli zginał się do tyłu pod naporem najwyraźniej większej siły Landaree. Gladia, roztrzęsiona, rozejrzała się w nadziei, że znajdzie cokolwiek, co mogłoby posłużyć za broń. D.G. próbował uruchomić swój przekaźnik radiowy. — Uszkodzony — mruknął. — Chyba na niego upadłem. — Co robimy? — Musimy wracać na statek. Szybko. — Niech pan biegnie sam — odparła Gladia. — Nie mogę zostawić Daneela. — Stanęła tuż obok walczących robotów, krzycząc raz po raz: — Landaree, stop! Landaree, stop! — Nie wolno mi się zatrzymać, proszę pani — odrzekła Landaree. — Moje rozkazy są bardzo wyraźne. Palce Daneela rozwarły się i nadzorczyni znów chwyciła blaster. Gladia rzuciła się naprzód, osłaniając własnym ciałem robota. — Nie wolno ci zranić tej istoty ludzkiej. — Proszę pani — Landaree celowała wprost w Gladię, jej ręka ani przez moment nie zadrżała — stoi pani przed czymś, co z wyglądu przypomina istotę ludzką, ale nią nie jest. Moje instrukcje nakazują mi natychmiast niszczyć podobne istoty. — Podnosząc głos, dodała: — Tragarze, do statku! Dwa roboty, dźwigające masywne urządzenie, znów ruszyły naprzód. — Roboty, stop! — wykrzyknęła Gladia i ich ruch ustał. Tragarze zadrżeli, jakby próbowali wznowić marsz, ale jakaś przemożna siła powstrzymywała ich przed tym. — Nie możesz zniszczyć mojego przyjaciela, człowieka Daneela, nie niszcząc jednocześnie mnie — oznajmiła Gladia — a sama przyznałaś, że jestem istotą ludzką, więc nie wolno ci mnie skrzywdzić. — To bezużyteczne, proszę pani. Mogę z łatwością usunąć panią z obecnie zajmowanego miejsca, po czym zniszczyć nieczłowieka. Ponieważ jednak mogłabym wyrządzić pani krzywdę, z całym szacunkiem proszę, aby z własnej woli odsunęła się pani na bok. — Musi pani to zrobić — odezwał się Daneel. — Nie, Daneelu. Zostanę tu, gdzie jestem. Podczas gdy ona będzie próbowała mnie odsunąć, ty uciekaj! — Nie potrafię biec szybciej niż promień blastera, a jeśli spróbuję, nadzorczyni raczej strzeli przez panią, niż zrezygnuje. Przypuszczam, że jej instrukcje są aż tak stanowcze. Przykro mi, proszę pani, ponieważ sprawię tym pani ból. Z tymi słowy Daneel uniósł opierającą się Gladię i delikatnie odrzucił ją na bok. Palec Landaree zacisnął się na spuście, ale nigdy nie dokończył ruchu. Nadzorczyni zamarła. Gladia, bezradnie siedząca na trawie, zerwała się na równe nogi. Tymczasem D.G., który pozostał na miejscu podczas całego incydentu, zbliżył się ostrożnie. Daneel spokojnie sięgnął i wyjął blaster z nieruchomej dłoni Landaree. — Sądzę — oznajmił — że ten robot został trwale zdeaktywowany. Pchnął ją łagodnie i Landaree upadła na ziemię. Jej kończyny, tułów i głowa zastygły w dokładnie tej samej pozycji co przed chwilą — Ręka nadal pozostawała zgięta, dłoń dzierżyła niewidoczny blaster, palec zaciskał się na nie istniejącym spuście. Spomiędzy drzew po jednej stronie porośniętego trawą pola, na którym przed chwilą rozegrał się dramat, wyłonił się Giskard. Jego robocia twarz nie zdradzała ciekawości, choć można ją było dostrzec w słowach.

— Co się tu działo podczas mojej nieobecności? — spytał. Powrót na statek stanowił swego rodzaju rozczarowanie. Teraz, gdy zniknął już szaleńczy strach i gwałtowna konieczność działania, Gladia czuła, że jest zgrzana i zła. D.G. z trudem kuśtykał i częściowo z tego powodu, a częściowo za sprawą dwóch solariańskich robotów, nadal taszczących ciężkie urządzenie i wlokących się w ślimaczym tempie z tym tajemniczym brzemieniem, poruszali się dość wolno. D.G. zerknął na nie przez ramię. — Teraz, kiedy nadzorczyni została wyłączona z gry, słuchają także moich rozkazów. — Czemu pod koniec nie pobiegł pan na statek i nie sprowadził pomocy? — wycedziła Gladia przez zaciśnięte zęby. — Cóż — odparł D.G., starając się mówić z dawną lekkością. Wyszłoby mu to znacznie lepiej, gdyby nie był taki zmęczony — skoro pani odmówiła porzucenia Daneela, nie chciałem odegrać roli tchórza. — Głupcze! Ja byłam bezpieczna. Nic by mi nie zrobiła. — Z przykrością muszę pani zaprzeczyć, ale sądzę, że mogłaby się do tego posunąć — wtrącił Daneel — zwłaszcza że potrzeba zniszczenia mojej osoby stawała się coraz silniejsza. Gladia natychmiast zaatakowała go wściekle: — Zachowałeś się szczególnie sprytnie, odpychając mnie od siebie. Czyżbyś chciał, aby cię zniszczyła? — Owszem, gdyż w przeciwnym razie mogłaby skrzywdzić panią. Niepowodzenie, wywołane ograniczeniami narzuconymi przez ludzki wygląd nadzorczyni udowodniło, że moja użyteczność dla pani jest niewystarczająca. — Nawet jeśli masz rację, i tak, skoro uznała, że jestem człowiekiem, zawahałaby się przed strzeleniem do mnie, a ty miałbyś wtedy czas, aby odebrać jej blaster. — Nie mogłem zaryzykować pani życia, licząc na coś tak niewymiernego jak jej wahanie — odparł Daneel. — Pan — natomiast — Gladia, ignorując całkowicie jego słowa zwróciła się do D.G. — w ogóle nie powinien był zabierać ze sobą broni. Kapitan zmarszczył brwi. — Uwzględniam to, iż znalazła się pani o włos od śmierci. Roboty nie mają nic przeciw temu, a ja w pewnym stopniu przywykłem do niebezpieczeństwa. Dla pani jednak było to zupełnie nowe doświadczenie i dlatego chyba zachowuje się pani jak dziecko. Toteż wybaczam — częściowo. Proszę jednak posłuchać. Nie mogłem przewidzieć, że ktoś z taką łatwością zdoła odebrać mi blaster. Nawet gdybym go nie miał, nadzorczyni równie szybko i skutecznie mogłaby wykończyć mnie gołymi rękami. Jeśli zaś idzie o wcześniejszy zarzut, to nie było sensu, abym uciekał na statek. Nie potrafiłbym prześcignąć blastera. Może się pani złościć, ale nie chcę dłużej dyskutować na ten temat. Gladia przeniosła wzrok z D.G. na Daneela i z powrotem, po czym stwierdziła cicho: — Chyba istotnie zachowuję się niemądrze. Doskonale. Dajmy temu spokój. Po chwili dotarli na miejsce. Na ich widok ze statku wysypała się gromada członków załogi. Gladia zauważyła, że wszyscy byli uzbrojeni. D.G. wezwał gestem swego pierwszego oficera. — Oser, czy widzisz przedmiot, który trzymają te roboty? — Tak jest. — Każ im wnieść go na pokład i umieścić w zabezpieczonej ładowni. Niech go tam zostawią. Następnie zaryglujesz drzwi i pozostaną one zamknięte do końca lotu. — Rozejrzał się dokoła. — Aha, Oser, kiedy już to załatwisz, zaczynamy przygotowania do startu. — Kapitanie, czy zatrzymamy także te roboty? — Nie. Są zbyt proste, by miały większą wartość, a w zaistniałych okolicznościach ich zabranie mogłoby mieć niepożądany skutek. Urządzenie, które dostarczyły, jest znacznie cenniejsze.

Giskard obserwował, jak tragarze wolno i bardzo ostrożnie wnoszą na pokład tajemniczy przedmiot. — Kapitanie — odezwał się — zgaduję, że to niebezpieczne urządzenie. — Ja również tak sądzę — odparł D.G. — Podejrzewam, że statek zostałby zniszczony niedługo po nas. — Tą rzeczą? — spytała Gladia. — Co to właściwie jest? — Nie mam pewności, ale przypuszczam, że to przyspieszacz jądrowy. Na Baleyworldzie widywałem modele doświadczalne, a ten wygląda jak ich starszy krewniak. — Czym jest przyspieszacz jądrowy? — Jak wskazuje jego nazwa, jest to urządzenie, które przyspiesza fuzję jądrową. — W jaki sposób? D.G. wzruszył ramionami. — Nie jestem fizykiem. Chodzi chyba o strumień cząsteczek W, które inicjują słabe oddziaływania. Tyle tylko wiem. — A co to daje? — Cóż, przypuśćmy, że mamy do czynienia ze statkiem o napędzie podobnym do naszego. Niewielka ilość protonów, pochodzących z paliwa wodorowego, rozgrzewa się i łączy, wydzielając energię. Kolejne porcje wodoru są stale podgrzewane, aby uzyskać swobodne protony, które, osiągnąwszy odpowiednią temperaturę, znów się łączą, utrzymując stały poziom energii. Jeśli w łączące się protony uderzy strumień cząsteczek W z przyspieszacza jądrowego, tempo fuzji ulegnie przyspieszeniu, dając w efekcie więcej ciepła. Ciepło to utworzy protony i pobudzi je do jeszcze szybszego łączenia i wydzielania ciepła, i tak dalej. W ułamku sekundy reakcja obejmie dość paliwa, by utworzyć niewielką bombę termonuklearną i cały statek wraz z zawartością po prostu wyparuje. Gladia uniosła wzrok. — Ale czemu tylko on? Czemu cała planeta nie wyleci w powietrze? — Nie sądzę, aby istniało takie niebezpieczeństwo. Protony muszą być niezwykle gorące i już wcześniej podlegać fuzji. Zimne protony nie chcą się łączyć i nawet podobne urządzenie nie wystarczy, by je do tego zmusić. Przynajmniej tyle zrozumiałem z wykładu, w którym kiedyś brałem udział. Poza tym, w reakcji uczestniczy wyłącznie wodór. Nawet w wypadku rozgrzanych protonów powstałe ciepło podlega pewnym ograniczeniom. Temperatura maleje w miarę wzrostu odległości od promienia przyspieszacza, toteż można osiągnąć tylko niewielką ilość energii. Oczywiście, wystarczy ona do zniszczenia statku, ale na przykład nie ma mowy o wyparowaniu bogatych w wodór oceanów, nawet gdyby ich część została mocno podgrzana — a co dopiero zupełnie zimnych. — Ale jeśli urządzenie zostanie przypadkiem uruchomione w ładowni… — Nie sądzę, aby dało się je uruchomić — D.G. otworzył dłoń, ukazując skryty w niej dwucentymetrowy sześcian z błyszczącego metalu. — Z tego, co mi wiadomo o podobnych urządzeniach, ta część służy jako aktywator. Bez niej przyspieszacz jest bezużyteczny. — Jest pan pewien? — Nie do końca, ale zaryzykujemy, ponieważ muszę zawieźć to coś na Baleyworld. A teraz niech pani wejdzie już na pokład. Gladia i jej dwa roboty skierowały się po trapie do wnętrza statku. D.G. ruszył za nimi, zamieniając parę słów ze swymi oficerami. Po chwili wrócił do Gladii i rzekł z wyraźnym znużeniem: — Załadunek całego wyposażenia i przygotowania do startu potrwają parę godzin, a z każdą chwilą wzrasta niebezpieczeństwo. — Niebezpieczeństwo? — Nie przypuszcza chyba pani, że ta straszna nadzorczyni była jedynym robotem tego rodzaju na Solarii? Albo że zdobyty przez nas przyspieszacz to jedyny istniejący egzemplarz? Sądzę, że

dotarcie tutaj zajmie im trochę — może nawet sporo — czasu, ale musimy dać im go jak najmniej. A tymczasem przejdźmy do pani kabiny, aby zająć się pewną nie cierpiącą zwłoki sprawą. — O co chodzi, kapitanie? — Cóż — stwierdził D.G. — biorąc pod uwagę, że mogłem paść ofiarą zdrady, sądzę, że powinienem przeprowadzić nieoficjalne dochodzenie. D.G., kiedy już z jękiem usadowił się w fotelu, oznajmił: — Naprawdę potrzeba mi gorącego prysznica, masażu, dobrego posiłku i paru godzin snu, ale wszystko to będzie musiało zaczekać do czasu, gdy znajdziemy się w przestrzeni. Lecz pewne sprawy wymagają natychmiastowego rozpatrzenia. Moje pytanie brzmi: Gdzie byłeś, Giskardzie, gdy reszta z nas stawiała czoło śmiertelnemu zagrożeniu? — Kapitanie — odparł Giskard — uznałem, że ponieważ na planecie pozostały same roboty, nie będą mogły wam zaszkodzić. Ponadto mieliście ze sobą Daneela. — Zgodziliśmy się, że Giskard wyruszy na zwiady — dodał Daneel — a ja zostanę z panem i panią Gladią. — Zgodziliście się? — powtórzył D.G. — Czy zasięgaliście czyjejkolwiek opinii? — Nie, kapitanie — odrzekł Giskard. — Skoro byłeś pewien, że roboty są całkowicie nieszkodliwe, Giskardzie, jak wyjaśnisz to, iż zniszczono tu dwa statki? — Uznałem, że na planecie musiały zostać jakieś istoty ludzkie, ale dołożą one wszelkich starań, aby nie być widziane. Chciałem odkryć, gdzie się znajdują i co robią. Szukałem ich, posuwając się naprzód tak szybko, jak mogłem. Po drodze wypytywałem tutejsze roboty. — Czy spotkałeś jakichkolwiek ludzi? — Nie, kapitanie. — Czy zbadałeś dom, z którego pochodziła nadzorczyni? — Nie, kapitanie, ale byłem pewien, że nie ma tam żadnych istot ludzkich. Nadal jestem tego pewien. — A nadzorczyni? — Owszem, kapitanie, ale nadzorczyni to robot. — Niebezpieczny robot. — Żałuję, kapitanie, ale nie miałem o tym pojęcia. — Czujesz więc żal? — Wybrałem to słowo, aby opisać stan moich ścieżek pozytonowych. Odpowiada ono mniej więcej temu, co ludzie określają mianem żalu. — Dlaczego nie zorientowałeś się, że robot może być niebezpieczny? — Zgodnie z Trzema Prawami Robotyki… — Daj spokój, kapitanie — wtrąciła Gladia. — Giskard wie tylko to, do czego go zaprogramowano. Żaden robot nie może zagrozić ludzkiemu życiu, chyba że doszłoby do śmiertelnej walki pomiędzy ludźmi i musiałby próbować ich powstrzymać. W takiej walce Daneel i Giskard bez wątpienia chroniliby nas, wyrządzając innym najmniej możliwych szkód. — Czyżby? — D.G. potarł palcem grzbiet nosa. — Daneel istotnie nas bronił. Nie walczyliśmy z ludźmi, tylko z robotami, więc nie miał problemów z podjęciem decyzji, kogo chronić i jak daleko się posunąć. A jednak zrobił to z zaskakująco niewielkim powodzeniem, mimo że Trzy Prawa nie zabraniają mu czynić szkody robotom. Giskard trzymał się z daleka i wrócił dokładnie w chwili, gdy walka dobiegła końca. Czy nie jest więc możliwe, aby roboty łączyła więź sympatii? By, zmuszone do obrony istot ludzkich, czuły z tego powodu, jak to określił Giskard, „żal” i być może powstrzymywały się albo wahały… — Nie! — zaprotestowała gwałtownie Gladia. — Nie? — powtórzył D.G. — Nie udaję, że jestem specjalistą od robotyki. A pani?

— Zupełnie nie znam się na robotyce — odparła Gladia — ale przez całe życie otaczały mnie roboty. To, co pan sugeruje, to absurd. Daneel był gotów zginąć w mojej obronie i tak samo by się zachował Giskard. — Czy każdy robot postąpiłby podobnie? — Oczywiście. — A jednak ta nadzorczyni, ta Landaree, zaatakowała mnie, a nawet chciała zgładzić. Załóżmy, że w jakiś tajemniczy sposób zdołała wyczuć, iż Daneel, mimo swego wyglądu, jest takim samym robotem jak ona, i że nie miała żadnych oporów przed zniszczeniem go. Czemu jednak mnie zaatakowała, skoro bez wątpienia jestem człowiekiem? Przy pani zawahała się, przyznając jej ludzki statut, ale nie mnie. Jak robot mógłby wyczuć dzielące nas różnice? A może wcale nie była robotem? — Była — odparła Gladia. — Oczywiście, że była. Ale, prawdę mówiąc, nie wiem, czemu zachowała się tak, a nie inaczej. Nigdy przedtem nie słyszałam o czymś podobnym. Mogę tylko przypuszczać, że Solarianie, opanowawszy umiejętność konstrukcji humanoidalnych robotów, zaprojektowali je nie uwzględniając zabezpieczeń wynikających z Trzech Praw. Choć przysięgłabym, że ze wszystkich Przestrzeniowców oni akurat byliby ostatnimi, którzy mogliby to uczynić. Solarian otaczała tak przeważająca liczba robotów, że stali się całkowicie od nich zależni — w znacznie większym stopniu niż inni Przestrzeniowcy. W konsekwencji bardziej też się ich lękali. Wszystkie roboty solariańskie miały wbudowane posłuszeństwo i odrobinę głupoty. Na Solarii Trzy Prawa były silniejsze niż gdzie indziej, a nie słabsze. A jednak nie potrafię sobie wyjaśnić zachowania Landaree. Mogę tylko przypuszczać, że Pierwsze Prawo zostało… — Przepraszam, pani Gladio — przerwał jej Daneel — ale czy mógłbym przedstawić inne wytłumaczenie zachowania nadzorczyni? — A więc wracamy do punktu wyjścia — stwierdził z ironią D.G. — Tylko robot może wyjaśnić postępowanie drugiego robota. — Proszę pana — odrzekł Daneel — jeśli nie zdołamy zrozumieć nadzorczyni, nie będziemy mogli podjąć odpowiednich kroków, aby zapobiec w przyszłości solariańskiemu niebezpieczeństwu. Sądzę, że znalazłem wytłumaczenie jej działania. — Mów dalej — rzucił D.G. — Nadzorczyni — ciągnął Daneel — nie od razu wystąpiła przeciw nam. Przez jakiś czas obserwowała tylko, wyraźnie niepewna co do dalszego działania. Kiedy podszedł pan do niej i odezwał się, oznajmiła, że nie jest pan człowiekiem, i zaatakowała natychmiast. Gdy ja zainterweniowałem, mówiąc, że to robot, stwierdziła, że nie jestem człowiekiem i zaatakowała także mnie. Kiedy jednak wystąpiła pani Gladia i krzyknęła na nią, nadzorczyni rozpoznała w niej istotę ludzką i na jakiś czas poddała się jej rozkazom. — Tak, pamiętam to wszystko, Daneelu. Ale co z tego wynika? — Wydaje mi się, kapitanie, że możliwe jest gruntowne zmodyfikowanie zachowania robota bez ingerencji w Trzy Prawa, na przykład dzięki zmianie definicji istoty ludzkiej. Ostatecznie człowiek jest tylko tym, co określa definicja. — Naprawdę? Kogo zatem ty uważasz za człowieka? Daneel nie przejmował się ironicznym brzmieniem jego głosu. — Wyposażono mnie w szczegółowy opis wyglądu i zachowania istot ludzkich, kapitanie. Wszystko, co odpowiada temu opisowi, jest dla mnie człowiekiem. Pan na przykład pasuje do niego zarówno wyglądem, jak i zachowaniem, podczas gdy nadzorczyni odpowiednio wyglądała, ale zachowywała się niewłaściwie. Dla niej jednak decydującą cechą istoty ludzkiej była mowa. Solariański akcent jest bardzo wyraźny, a ona miała traktować jako człowieka tylko tego, kto w taki właśnie sposób będzie wypowiadał słowa. Natomiast istoty podobne do ludzi, ale posługujące się inną wymową, powinny być z miejsca zniszczone, a także i ich statki. — Myślę, że możesz mieć rację — stwierdził z namysłem D.G.

— Pan, kapitanie, mówi z akcentem osadniczym, tak samo wyraźnym jak solariański, lecz zdecydowanie od niego różnym. Wystarczyło parę słów i zdefiniował się pan jako nieczłowiek, a nadzorczyni potwierdziła to, ruszając do ataku. — Ty zaś posługujesz się akcentem auroriańskim, toteż również zostałeś zaatakowany. — Owszem, kapitanie, ale pani Gladia ma czysty akcent solariański, więc została uznana za człowieka. D.G. zastanowił się przez chwile, po czym rzekł: — To niebezpieczny układ, nawet dla tych, którzy z niego korzystają. Jeśli Solarianin w jakimś momencie zwróciłby się do jednego z tych robotów z akcentem, którego tamten nie uznałby za autentyczny, zostałby natychmiast zaatakowany. Na miejscu Solarian bałbym się podejść do takiego robota. Sam wysiłek, związany z próbą uzyskania możliwie najczystszego akcentu, mógłby wystarczyć, bym popełnił błąd — i zginął. — Zgadzam się, kapitanie, i przypuszczam, że właśnie dlatego twórcy robotów nie ograniczają w normalnych okolicznościach definicji istoty ludzkiej, pozostawiając ją w możliwie najszerszej wersji. Jednakże Solarianie opuścili swoją planetę. W istocie to, iż roboty nadzorcze wyposażono w tak niebezpieczny program, można by uznać za najlepszy dowód, że mieszkańcy naprawdę odeszli i roboty nie mogą im zaszkodzić. Najwyraźniej Solarianom zależy w tej chwili głównie na tym, aby nikt, kto nie jest jednym z nich, nie mógł postawić nogi na ich planecie. — Nawet inni Przestrzeniowcy? — Spodziewam się, kapitanie, że trudno byłoby zdefiniować istotę ludzką tak, by objąć wszystkie akcenty Przestrzeniowców, eliminując jednocześnie Osadników. Przystosowanie definicji do jednego akcentu było zapewne dostatecznie skomplikowane. — Jesteś bardzo inteligentny, Daneelu — przyznał D.G. — Oczywiście nie lubię robotów — nie jako takich, lecz jako czynnika wywierającego niepokojący wpływ na społeczeństwo. A jednak, mając u boku takiego jak ty robota, jak kiedyś Przodek… — Obawiam się, że to niemożliwe, D.G. — przerwała mu Gladia. — Daneel nigdy nie będzie prezentem dla nikogo, nie można go też kupić. Wątpię też, czy zdołałby pan odebrać mi go siłą. D.G. uniósł rękę i z uśmiechem pokręcił głową. — Po prostu oddałem się marzeniom. Zapewniam panią, że prawo Baleyworldu nie pozwala mi nawet myśleć o posiadaniu robota. — Czy pozwoli pan, kapitanie, że dodam parę słów? — spytał nagle Giskard. — A oto robot, który zdołał uniknąć zagrożenia i zjawił się, gdy walka już się zakończyła. — Żałuję, że pozory świadczą przeciw mnie. Czy mimo to, kapitanie, wolno mi będzie powiedzieć kilka słów? — Mów więc. — Wydaje się, kapitanie, że pańska decyzja, aby pani Gladia dołączyła do tej wyprawy, była słuszna. Gdyby nie jej obecność, gdyby wyruszył pan na zwiady wyłącznie w towarzystwie członków swojej załogi, zostalibyście wszyscy zabici, a statek uległby zniszczeniu. Jedynie umiejętność mówienia z solariańskim akcentem i odwaga pani Gladii w starciu z nadzorczynią pozwoliła tego uniknąć. — Nieprawda — nie zgodził się D.G. — Wszyscy zostalibyśmy zniszczeni, może nawet pani Gladia, gdyby nie przypadek, który sprawił, iż nadzorczyni sama się wyłączyła. — To nie był przypadek, kapitanie — odparł Giskard — i nieprawdopodobne jest, by jakikolwiek robot wyłączył się samoistnie. Musi być po temu powód, a ja chciałbym zaproponować możliwe wyjaśnienie. Przyjaciel Daneel powiedział mi, że pani Gladia kilkakrotnie poleciła nadzorczyni, aby ta zaprzestała działania, ale jej wyjściowe rozkazy były zbyt stanowcze. Jednak upór pani Gladii osłabił nieco determinację nadzorczyni. To, iż pani Gladia jest człowiekiem — nawet według zawężonej definicji, jaką dysponowała nadzorczyni — i że jej działania mogą zmusić tę ostatnią do tego, by ją zraniła — albo nawet zabiła — wywołało kolejne zakłócenia w działaniu programu. Aż wreszcie, w krytycznym momencie, te dwa sprzeczne nakazy — zniszczenia

wszystkich nieludzi i nieczynienia szkody istotom ludzkim — zrównoważyły się i robot zamarł, niezdolny cokolwiek uczynić. Przepaliły mu się obwody. Gladia, zdumiona, zmarszczyła brwi. — Ale… — zaczęła, urywając natychmiast. Giskard ciągnął dalej: — Sądzę, że dobrze byłoby, jeśli powiadomiłby pan o tym załogę. Gdyby podkreślił pan, czego uniknęli dzięki odwadze i inicjatywie pani Gladii, mogłoby to zmniejszyć nieco ich brak zaufania do niej. Uratowała im przecież życie. W ten sposób zyskaliby też doskonałą opinię na temat pańskiej przezorności i rozwagi. W końcu to pan zdecydował, aby zabrać ją w tę podróż, być może nawet wbrew opinii oficerów. D.G. wybuchnął gromkim śmiechem. — Pani Gladio, widzę teraz, dlaczego nie chcesz się rozstać z tymi robotami. Są nie tylko równie inteligentne jak ludzie, ale też tak samo przebiegłe. Gratuluję. Teraz zaś, jeśli nie ma pani nic przeciw temu, muszę popędzić załogę. Nie chcę zostać na Solarii ani chwili dłużej, niż to konieczne. Obiecuję też, że przez najbliższych kilka godzin nikt pani nie przeszkodzi. Wiem, że potrzebuje pani kąpieli i odpoczynku, tak samo jak ja. Po jego wyjściu Gladia przez długą chwilę trwała w zamyśleniu. Wreszcie odwróciła się do Giskarda i powiedziała, posługując się potocznym auroriańskim, gwarowej odmianie standardowego języka galaktycznego, rozpowszechnionej na Aurorze i praktycznie niezrozumiałej dla każdego, poza jej mieszkańcami: — Giskardzie, co to za bzdury z przepalaniem obwodów? — Proszę pani — odparł Giskard — zaproponowałem tylko pewną hipotezę, nic ponadto. Uznałem, że warto podkreślić pani rolę w pokonaniu nadzorczyni. — Ale jak mogłeś sądzić, że kapitan uwierzy w tak łatwe przepalenie robota? — Jego wiedza na temat robotów jest dość ograniczona, proszę pani. Co prawda nimi handluje, ale pochodzi z planety, na której się z nich nie korzysta. — Ja jednak wiem o nich sporo, podobnie jak ty. Nadzorczyni nie wykazywała żadnych oznak zakłóceń w funkcjonowaniu obwodów — nie jąkała się, nie drżała, nie miała żadnych trudności ruchowych. Po prostu zamarła. — Skoro nie znamy dokładnych założeń, według których skonstruowano nadzorczynię, będziemy musieli trwać w niewiedzy co do przyczyn jej zniszczenia — odrzekł Giskard. Gladia jednak potrząsnęła głową. — Mimo wszystko to dziwne. CZĘŚĆ III BALEYWORLD 8. PLANETA OSADNIKÓW Statek D.G. znów był w przestrzeni otoczony wiecznie zmieniającą się, nieskończoną próżnią. Gladia nie mogła się doczekać startu. Przez cały czas z trudem ukrywała napięcie towarzyszące myślom o tym, że inny nadzorca, z kolejnym przyspieszaczem może się zjawić w okolicy bez żadnego ostrzeżenia. Nawet pewność, że gdyby tak się stało, śmierć nastąpiłaby szybko i niespodziewanie, nie była pocieszeniem. To zepsuło jej kąpiel, a później nie pozwoliło się odprężyć. Dopiero po samym starcie, gdy już usłyszała odległy, miękki pogłos silników protonowych, usiłowała zmusić się do tego, by zasnąć. To dziwne, pomyślała przymykając oczy, że przestrzeń wydaje się bezpieczniejsza niż planeta jej młodości, że po raz drugi opuszcza Solarię z jeszcze większym uczuciem ulgi niż kiedyś.

Lecz Solaria nie była już planetą jej dzieciństwa. To świat pozbawiony ludzi, strzeżony jedynie przez zniekształcone parodie istot ludzkich, roboty stanowiące drwinę z łagodnego Daneela i zamyślonego Giskarda. Wreszcie zasnęła, a wtedy stojący na straży Daneel i Giskard mogli raz jeszcze pomówić ze sobą. — Przyjacielu Giskardzie — zaczął Daneel — jestem całkowicie pewien, że to ty zniszczyłeś nadzorczynię. — Nie miałem żadnego wyboru, przyjacielu Daneelu. To był zupełny przypadek, że dotarłem na czas. Wszystkie moje zmysły były zajęte poszukiwaniem ludzi, nikogo jednak nie znalazłem. Nie zdołałbym też tak szybko zorientować się w sytuacji, gdyby nie wściekłość i rozpacz pani Gladii. Wyczułem je z daleka i to właśnie one przywiodły mnie na miejsce w ostatniej chwili. W tym sensie pani Gladia naprawdę uratowała sytuację, przynajmniej jeśli chodzi o życie kapitana i twoje. Sądzę, że zdołałbym ocalić statek, nawet gdybym przybył za późno dla was dwóch… — Na chwilę zamilkł, po czym dodał: — Uznałbym za niezwykle niezadowalające, przyjacielu Daneelu, gdybym nie dotarł na czas i nie uratował ciebie. — Dziękuję, przyjacielu Giskardzie — odparł Daneel poważnym, oficjalnym tonem. — Cieszę się, że nie powstrzymał cię ludzki wygląd nadzorczyni. Zwolnił on moje reakcje, podobnie jak mój jej. — Przyjacielu Daneelu, jej wygląd zewnętrzny nic dla mnie nie znaczył, ponieważ wyczuwałem jej wzory myślowe. Wzór ten był tak ograniczony i tak całkowicie różny od pełnego spektrum ludzkich myśli, że nie potrzebowałem już nic więcej, żeby ją zidentyfikować. Brak pozytywnej identyfikacji jako człowieka był tak wyraźny, że mogłem działać natychmiast. W istocie dopiero wtedy uświadomiłem sobie, że wkroczyłem do akcji, kiedy już było po wszystkim. — Tak też sądziłem, przyjacielu Giskardzie, ale pragnąłem, abyś potwierdził moje przypuszczenia. Czy mogę zatem założyć, że nie odczuwasz żadnego niepokoju z powodu zabicia czegoś, co wyglądem zewnętrznym przypominało człowieka? — Nie, ponieważ był to robot. — Odnoszę wrażenie, że gdyby to mnie udało się ją zniszczyć, odczułbym pewne zakłócenia w wolnym przepływie pozytonów. Nieważne jak dogłębnie pojmowałbym, że była robotem. — Podobieństwo do człowieka, przyjacielu Daneelu, może być niezmiernie mylące, jeśli jedynie to ma się na względzie. Wzrok jest znacznie szybszy niż rozumowanie. Tylko dlatego, że potrafiłem dostrzec strukturę umysłową nadzorczyni i skupić się na niej, mogłem zlekceważyć wygląd. — Jak sądzisz, jak by się czuła, gdyby nas zniszczyła? O ile możesz wnioskować to z jej struktury umysłu. — Otrzymała niezwykle stanowcze rozkazy i w obwodach nie zauważyłem ani śladu wątpliwości, że ty i kapitan, według posiadanej przez nią definicji, nie jesteście ludźmi. — Ale przecież mogła też zniszczyć panią Gladię. — Tego nie możemy być pewni, przyjacielu Daneelu. — A gdyby tak postąpiła, przyjacielu Giskardzie, czy przetrwałaby? Możesz to stwierdzić? Giskard milczał przez dłuższą chwilę. — Nie miałem dość czasu, by zbadać jej wzory myślowe. Nie mogę stwierdzić, jaka byłaby jej reakcja, gdyby zabiła panią Gladię. — Gdy wyobrażam sobie siebie na jej miejscu — głos Daneela zadrżał i przycichł nieco — wydaje mi się, że mógłbym zabić jakąś istotę ludzką, by ocalić inną, jeśli miałbym powód sądzić, że jej życie jest ważniejsze. Byłoby to jednak niezmiernie trudne i wyrządziłoby mi wiele szkód. Zabicie człowieka tylko po to, by zniszczyć coś, co uważam za nieczłowieka, jest dla mnie niewyobrażalne. — Tylko groziła. Nie spełniła tej groźby. — Ale czy mogła, przyjacielu Giskardzie? — Skąd mogę wiedzieć, skoro nie znamy natury jej rozkazów.

— Czy mogły one tak dokładnie zanegować Pierwsze Prawo? — Domyślam się, że przez cały czas zmierzałeś do tego, by zadać to pytanie — stwierdził Giskard. — Radzę, abyś nie posuwał się dalej. — Rozważmy zatem pewną hipotezę, przyjacielu Giskardzie — ciągnął z uporem Daneel. — Z pewnością to, czego nie da się przyjąć jako faktu, można omówić w kategorii domysłów. Jeśli rozkazy dadzą się obwarować definicjami i warunkami, jeśli mogą być dostatecznie szczegółowe i niezwykle stanowcze, czy to możliwe, aby robot mógł zabić istotę ludzką z przyczyn mniej ważnych niż ocalenie ludzkiego życia? — Nie wiem — odparł bezdźwięcznie Giskard — ale podejrzewam, że tak. — W takim razie, jeśli twoje podejrzenie jest słuszne, sugerowałoby to, że w pewnych okolicznościach można zneutralizować Pierwsze Prawo. A więc i ono, i inne Prawa mogą zostać zmodyfikowane w ten sposób, że niemal przestaną istnieć. Zatem Prawa, nawet Pierwsze, nie są absolutne, lecz zależą od definicji tych, którzy projektują roboty. — Wystarczy, przyjacielu Daneelu. Nie posuwaj się już dalej. — Tylko jeszcze krok, przyjacielu Giskardzie. Partner Elijah uczyniłby ten krok. — On był człowiekiem. Mógł to zrobić. — Muszę spróbować. Jeżeli Prawa Robotyki, nawet Pierwsze, nie są absolutne i jeśli istoty ludzkie mogą je modyfikować, czy nie oznaczałoby to, że w odpowiednich warunkach i my sami moglibyśmy je mody… — urwał. — Wystarczy — powiedział słabo Giskard. — Nie posunę się już dalej — odparł Daneel lekko zniekształconym głosem. Przez długi czas panowała cisza. Z najwyższym trudem pozy — tonowe obwody w obu robotach się uspokoiły. Wreszcie Daneel powiedział: — Pojawia się kolejny problem. Nadzorczyni była niebezpieczna nie z powodu wydanych jej rozkazów, lecz z powodu wyglądu. Opóźnił moją reakcję, prawdopodobnie też reakcję kapitana, i mógł zmylić inne ludzkie istoty, tak jak ja nieświadomie zwiodłem przewoźnika pierwszej klasy, Nissa. Najwyraźniej z początku nie miał pojęcia, że jestem robotem. — I co z tego wynika, przyjacielu Daneelu? — Na Aurorze, w Instytucie Robotyki, skonstruowano pewną liczbę robotów humanoidalnych. Konstrukcją tą zajmował się doktor Amadiro, po tym jak otrzymał materiały od doktora Fastolfe’a. — To fakt powszechnie znany. — Co się stało z tymi robotami? — Projekt upadł. — Owszem, to fakt powszechnie znany — powtórzył Daneel. — Nie odpowiedziałeś jednak na moje pytanie. Co się stało z tymi robotami? — Można założyć, że zostały zniszczone. — Podobne założenie nie musi być słuszne. Czy naprawdę zostały zniszczone? — To byłoby najrozsądniejsze. Co innego można uczynić z nieudanym projektem? — Skąd wiemy, że humanoidalne roboty były nieudane? Możemy o tym wnioskować jedynie z faktu, że usunięto je innym z oczu. — Czy to nie wystarczy? Jeśli zostały usunięte z oczu i zniszczone. — Nie powiedziałem „i zniszczone”, przyjacielu Giskardzie. Tego już nie wiemy. Pewne jest tylko, że zniknęły. — Jaki mógł być inny powód usunięcia ich, jeśli były niepowodzeniem? — A jeśli nie okazały się niepowodzeniem? Czy nie istnieje inna przyczyna zniknięcia tych robotów? — Nie potrafię sobie żadnej wyobrazić, przyjacielu Daneelu. — Zastanów się, przyjacielu Giskardzie. Rozmawiamy teraz o robotach humanoidalnych, które, jak sądzimy z samego faktu swego podobieństwa do ludzi, mogą okazać się niebezpieczne. W naszej poprzedniej dyskusji uznaliśmy, że na Aurorze mógł powstać plan zniszczenia Osadników;

drastyczny, nagły cios. Zdecydowaliśmy, że plany te mogą skupiać się wokół Ziemi. Czy jak na razie mam rację? — Owszem, przyjacielu Daneelu. — Czyż zatem nie jest możliwe, by doktor Amadiro stanowił centrum i ośrodek tych planów? W ciągu minionych dwudziestu dekad jasno zarysowała się jego nienawiść do Ziemi. A jeśli doktor Amadiro skonstruował pewną liczbę robotów humanoidalnych, gdzie mógł je wysłać, skoro zniknęły? Pamiętaj, jeśli solariańscy konstruktorzy robotów mogli zniekształcić Trzy Prawa, tego samego mogli dokonać konstruktorzy z Aurory. — Czy sugerujesz, przyjacielu Daneelu, że roboty humanoidalne zostały wysłane na Ziemię? — Właśnie. Aby zmylić jej mieszkańców swym ludzkim wyglądem i umożliwić doktorowi Amadirowi zadanie ciosu. — Nie masz na to żadnych dowodów. — A jednak to możliwe. Przemyśl sam każdy kolejny etap mego rozumowania. — Gdyby tak było, musielibyśmy udać się na Ziemię. Musielibyśmy znaleźć się tam i w jakiś sposób zapobiec katastrofie. — Tak. To prawda. — Nie możemy jednak tam polecieć, chyba że udałaby się i pani Gladia. A to nie jest zbyt prawdopodobne. — Gdybyś zdołał przekonać kapitana, aby skierował statek na Ziemię, pani Gladia nie miałaby żadnego wyboru. Musiałaby polecieć. — Nie mogę tego uczynić bez zrobienia mu krzywdy — odparł Giskard. — Jego postanowienie powrotu na rodzinną planetę, Baleyworld, jest bardzo silne. Jeśli zdołamy, musimy doprowadzić do jego podróży na Ziemię dopiero po wizycie na Baleyworldzie. — Wtedy może być za późno. — Nic na to nie poradzę. Nie wolno mi skrzywdzić istoty ludzkiej. — Jeśli będzie za późno, przyjacielu Giskardzie, zastanów się, co to znaczy. — Nie mogę się nad tym zastanawiać. Wiem jedynie, że nie wolno mi skrzywdzić istoty ludzkiej. — Zatem Pierwsze Prawo nie wystarczy i musimy… Nie mógł wykrztusić ani słowa więcej i oba roboty zamilkły bezradnie. W miarę jak statek zbliżał się do planety, Baleyworld stawał się coraz lepiej widoczny. Gladia obserwowała go z uwagą na ekranie w swojej kabinie. Po raz pierwszy widziała na własne oczy świat Osadników. Kiedy pierwszy raz D.G. powiedział jej, dokąd zmierzają, zaprotestowała. On jednak tylko się roześmiał lekceważąco. — A co pani sądziła? Muszę zabrać broń twoich ludzi, lekko podkreślił słowo „twoich”, do moich. I muszę też złożyć raport. — Rada Aurory udzieliła zezwolenia na zabranie mnie na Solarię tylko pod warunkiem, że później zostanę odwieziona do domu. — W istocie niedokładnie tak było. Być może nieoficjalnie napomknięto coś o tym, ale na piśmie nie ma ani słowa. Żadnej oficjalnej umowy. — Nieoficjalne porozumienie mnie osobiście by wystarczyło, podobnie jak każdemu cywilizowanemu człowiekowi, D.G… — Jestem tego pewien, pani Gladio, ale my kupcy kierujemy się pieniędzmi, spisanymi kontraktami i legalnymi dokumentami. Nigdy, pod żadnym pozorem nie złamałbym pisemnej umowy albo odmówił wykonania tego, za co mi zapłacono. Gladia uniosła podbródek. — Czy to ma być aluzja, że mam zapłacić, aby zawiózł mnie pan do domu? — Proszę pani!

— Spokojnie, spokojnie, D.G. Niech pan nie marnuje na mnie udawanego oburzenia. Jeśli mam zostać więźniem na waszej planecie, po prostu proszę powiedzieć i wyjaśnić dlaczego. Chciałabym dokładnie wiedzieć, czego mogę się spodziewać. — Nie jest pani moim więźniem i nie będzie. W istocie dotrzymam owej niepisanej umowy. W końcu zabiorę panią do domu, najpierw jednak muszę lecieć na Baleyworld, a pani musi się tam udać wraz ze mną. — Dlaczego? — Mieszkańcy mojej planety pragną cię zobaczyć. Jest pani bohaterką Solarii, uratowała nas pani i nie może pozbawić ich okazji do wyrażenia wdzięczności. Poza tym, była pani bliską przyjaciółką Przodka. — Co im wiadomo na ten temat? — spytała ostro Gladia. D.G. uśmiechnął się szeroko. — Nic, co mogłoby panią zdyskredytować. Jest pani legendą, a legendy to więcej niż życie, choć przyznaję, że jakiejkolwiek legendzie z łatwością przyszłoby przewyższyć osobę. Są też o wiele szlachetniejsze. W zwykłych okolicznościach nie chciałbym, aby pani przyjeżdżała, ponieważ nie dorasta pani do ich wyobrażeń o sobie. Nie jest pani dość wysoka, dość piękna, dość majestatyczna, ale kiedy ludzie usłyszą o wyczynie na Solarii, nagle zacznie pani spełniać wszystkie ich wymagania. W istocie mogą nie zechcieć pozwolić pani odejść. Proszę pamiętać, że rozmawiamy tu o Baleyworldzie, planecie, na której historia Przodka traktowana jest dużo poważniej niż na jakiejkolwiek innej. Pani zaś stanowi część jego dziejów. — Nie możesz wykorzystywać tego faktu, aby usprawiedliwić moje uwięzienie. — Obiecuję, że tego nie uczynię. I obiecuję, że zawiozę panią do domu, kiedy tylko będę mógł. O dziwo, Gladia nie odczuła takiego oburzenia jak powinna. Naprawdę pragnęła zobaczyć, jak może wyglądać planeta Osadników, a w końcu to było szczególne miejsce dla Elijaha Baleya. Jego syn zbudował ten świat. On sam spędził tu ostatnie swoje lata. Na Baleyworldzie pozostały po nim liczne ślady: nazwa, potomkowie, legenda. Tak więc obserwowała planetę i rozmyślała o Elijahu. Była rozczarowana, ponieważ niewiele mogła dostrzec pod warstwą chmur pokrywających planetę. Stosunkowo skromne kosmiczne doświadczenie podpowiadało Gladii, że warstwa jest grubsza niż zazwyczaj na zamieszkanych planetach. Za parę godzin wylądują i… Lampka sygnałowa zapaliła się i Gladia gorączkowo sięgnęła do przycisku oznaczającego „czekaj”. W kilka chwil później wcisnęła „wejdź”. D.G. z uśmiechem wkroczył do kabiny. — Niestosowny moment? — Niezupełnie — odparła Gladia. — Musiałam po prostu nałożyć rękawiczki i filtry. Przypuszczam, że powinnam nosić je przez cały czas, ale to meczące, a z nie znanych mi przyczyn lęk przed zakażeniem ostatnio zmalał. — Czyżby pogarda zastąpiła strach? — Nie nazywajmy tego pogardą — Gladia odkryła, że także się uśmiecha. — Dziękuję — stwierdził D.G. — Wkrótce wylądujemy, toteż przyniosłem pani kombinezon, wysterylizowany i umieszczony wewnątrz plastikowej torby, tak że od tamtej pory nie dotknęła go ręka żadnego Osadnika. Łatwo go nałożyć. Nie będzie pani miała z tym żadnych problemów i przekona się, że zakrywa on wszystko oprócz nosa i oczu. — Specjalnie dla mnie, D.G.? — Nie, nie, pani Gladio. Wszyscy nosimy podobne rzeczy, kiedy o tej porze roku znajdujemy się na dworze. W naszej stolicy panuje obecnie zima i jest bardzo mroźno. Żyjemy na raczej chłodnej planecie; gruba pokrywa chmur, obfite opady, nawet śniegu. — Także w regionach tropikalnych? — Nie. Tam najczęściej jest gorąco i sucho. Większość mieszkańców jednak skupia się na chłodniejszych terenach. Nawet to lubimy. Niższa temperatura pobudza i stymuluje. Morza, w

których zaszczepiono ziemskie gatunki zwierząt i roślin, sprzyjają ich rozwojowi, tak że ryby i inne stworzenia bardzo się rozmnożyły. Dzięki temu nie brak nam żywności, choć rolnictwo jest wciąż słabe i nigdy nie staniemy się spichlerzem Galaktyki. Lata są krótkie, lecz dość gorące i wiele osób spędza czas na plażach, choć dla ciebie mogą okazać się mało ciekawe, ponieważ nagość stanowi dla nas tabu. — Wygląda na to, że macie dość nietypową pogodę. — To kwestia proporcji lądów do mórz, orbity planetarnej, która jest nieco bardziej nieregularna niż w większości wypadków, i jeszcze kilku rzeczy. Szczerze mówiąc, nie interesowałem się tym — wzruszył ramionami. — To nie moja domena. — Jest pan kupcem. Wydaje mi się, że niezbyt często gości pan na planecie. — To prawda, ale nie zostałem nim po to, żeby uciec. Lubię tu przebywać. Możliwe jednak, że lubiłbym to mniej, gdybym musiał spędzać na niej więcej czasu. Jeśli spojrzymy na to od tej strony, stwierdzimy, że warunki Baleyworldu stanowią silny bodziec zachęcający do podróżowania. Nasza planeta zmusza ludzi do przemierzania mórz w poszukiwaniu pożywienia, a istnieje spore podobieństwo między żeglowaniem po oceanach i podróżami w przestrzeni. Powiedziałbym, że co najmniej jedna trzecia kupców na wszystkich szlakach to obywatele Baleyworldu. — Czyżby ogarniała pana melancholia, D.G.? — spytała Gladia. — A sprawiam takie wrażenie? Nie, w tej chwili jestem raczej w dobrym nastroju. Mam zresztą ku temu powody, podobnie zresztą jak pani. — Doprawdy? — To przecież oczywiste, czyż nie? Wydostaliśmy się żywi z Solarii, dokładnie wiemy, na czym polega tamtejsze niebezpieczeństwo. Zdobyliśmy niezwykłą broń, która powinna zainteresować naszych wojskowych. A pani stanie się bohaterką Baleyworldu. Przywódcy planetarni znają już przebieg zdarzeń i czekają, aby panią powitać. Skoro już o tym mówimy, jest pani bohaterką również na tym statku. Niemal każdy członek załogi zgłosił się na ochotnika, żeby przynieść ten kombinezon. Wszyscy pragną zbliżyć się do pani i, jakby tu powiedzieć, poczuć aurę bohaterstwa. — Spora zmiana — stwierdziła cierpko Gladia. — Niewątpliwie. Niss, członek załogi skarcony przez twojego Daneela… — Pamiętam go, D.G. — …bardzo chciałby panią przeprosić. I przyprowadzić czterech swoich kolegów, aby oni także mogli prosić o wybaczenie. I w pani obecności kopnąć tego, który uczynił niestosowną propozycję. To nie jest zły człowiek. — Niech go pan zapewni, że mu przebaczyłam i że już zapomniałam o całym incydencie. A jeśli wszystko zostanie przygotowane, chętnie uścisnę jego dłoń. I może jeszcze paru, przed zejściem na ląd. Nie powinni tylko tłoczyć się wokół mnie. — Rozumiem, ale nie mogę zagwarantować, że w Baleytown nie będzie tłumów. Baleytown to stolica Baleyworldu. Nie zdołamy powstrzymać różnych urzędników rządowych przed próbami zyskania politycznego poparcia, które mogą zdobyć pokazując się w twojej obecności, uśmiechając się i kłaniając. — Jehoshaphat! Jak powiedziałby pański przodek. — Niech pani nie mówi tego, kiedy wylądujemy. To wyrażenie jest zastrzeżone wyłącznie dla niego. W ustach każdego innego człowieka jest uważane za objaw złych manier. Będą też przemówienia, powitania i wszelkie inne bezsensowne oficjałki. Przykro mi. — Chętnie obyłabym się bez tego — powiedziała z namysłem — ale przypuszczam, że nie możemy na to nic poradzić. — Nie, proszę pani. — Ile czasu to potrwa? — Dopóki się nie zmęczą. Zapewne kilka dni, ale przynajmniej będzie jakieś urozmaicenie. — A jak długo zostaniemy na planecie?

— Dopóki i ja się nie zmęczę. Przykro mi, ale mam wiele rzeczy do zrobienia, miejsc, które muszę odwiedzić, przyjaciół, których chcę zobaczyć… — Kobiet, z którymi chciałby się pan kochać. — Przeklęte ludzkie słabostki — D.G. uśmiechnął się szeroko. — Potrafi pan wszystko z wyjątkiem roztkliwiania się. — To moja słaba strona. Nie umiem się rozczulać. Gladia uśmiechnęła się. — Nie jest pan do końca poważny, prawda? — Nigdy tak nie twierdziłem. Pozostawiając jednak moją osobę, muszę także uwzględniać inne nudne fakty, jak to, że moi oficerowie i cała załoga będą chcieli zobaczyć się ze swoimi rodzinami i przyjaciółmi, nieco odetchnąć i zabawić się. A jeśli zechce pani uwzględnić również uczucia przedmiotów martwych, statek będzie musiał być naprawiony i odświeżony, trzeba będzie również uzupełnić zapasy żywności i paliwa. No i tym podobne drobiazgi… — Ile mogą potrwać wszystkie te drobiazgi? — Może nawet parę miesięcy. Któż to wie? — A co miałabym robić w tym czasie? — Może pani obejrzeć naszą planetę, poszerzyć swe horyzonty. — Ale wasz świat nie słynie jako plac zabaw całej Galaktyki. — To niestety prawda, lecz spróbujemy czymś panią zainteresować — zerknął na zegarek. — Jeszcze jedno ostrzeżenie. Niech pani nie wspomina o swoim wieku. — A czemuż miałabym to robić? — Mógłby pojawić się w jakiejś niewinnej uwadze. Oczekuje się, że powie pani parę słów, może na przykład: „Przez całe moje ponad dwadzieścia trzy dekady życia nigdy jeszcze nie cieszyłam się tak bardzo ze spotkania z nikim, jak teraz cieszę się na widok mieszkańców Baleyworldu”. Jeśli zechce pani powiedzieć coś takiego jak początek tego zdania, proszę tego nie robić. — Zgoda. I tak nie miałam zamiaru stosować żadnych przenośni. Ale z czystej ciekawości chciałabym wiedzieć dlaczego — Ponieważ lepiej będzie, gdy nie poznają pani wieku. — Ale przecież już go znają, nieprawdaż? Wiedzą, że byłam przyjaciółką pańskiego przodka, i wiedzą, jak dawno temu żył. A może uważają, że jestem odległym potomkiem prawdziwej Gladii? — Nie. Nie. Wiedzą, kim pani jest i ile ma lat, ale wiedzą to tylko głową — postukał palcem w czoło — a niewielu ludzi potrafi zrobić użytek ze swoich rozumów, jak mogła pani zauważyć. — Owszem, nawet na Aurorze. — To dobrze. Nie chciałbym, aby Osadnicy wyróżniali się w tym względzie. No cóż, sprawia pani wrażenie — namyślał się przez chwilę — osoby czterdziesto– może czterdziestoparoletniej i zaakceptują to odruchowo, ponieważ właśnie odruchy decydują o myśleniu przeciętnej osoby. Jeśli nie będzie pani podkreślać swego prawdziwego wieku. — Czy to naprawdę robi jakąkolwiek różnicę? — A nie? Proszę pomyśleć. Przeciętny Osadnik nie chce mieć robotów, nie lubi ich i nie pragnie posiadać. Jesteśmy zadowoleni, że tym się różnimy od Przestrzeniowców. Ale długie życie to coś zupełnie innego. Czterdzieści dekad to nie to samo co dziesięć. — Niewielu z nas osiąga wiek czterdziestu dekad — zaprotestowała Gladia. — A niewielu z nas dziesięć. Nauczamy o przewadze krótkiego życia: jakość kontra ilość, tempo ewolucji, stale zmieniający się świat. Lecz życie przez dziesięć dekad nie będzie uszczęśliwiać ludzi, jeśli wyobrażą sobie, że mogliby żyć czterdzieści, wówczas propaganda przestanie działać i dlatego lepiej trzymać język za zębami. Nieczęsto widują Przestrzeniowców, toteż nie mają okazji zgrzytać zębami na myśl, że wyglądają oni młodo i zdrowo, nawet kiedy są dwa razy starsi niż najstarszy Osadnik. Dostrzegą to jednak patrząc na panią i jeśli zaczną myśleć, wzbudzi to ich niepokój.

— Czy chciałby pan, bym wygłosiła mowę i wyjaśniła im, co dokładnie oznacza czterdzieści dekad? — wtrąciła z goryczą Gladia. — Czy mam im uświadomić, o jak wiele lat przeżywa się swoją młodość, swoje nadzieje, nie mówiąc już o przyjaciołach i znajomych? Czy mam opowiedzieć o bezsensowności posiadania dzieci i rodziny? O przychodzeniu i odchodzeniu jednego męża po drugim? O niewyraźnych twarzach przypadkowych partnerów? O nadejściu czasu, kiedy widziałeś już wszystko, co chciałeś zobaczyć, kiedy słyszałeś już wszystko, co chciałeś usłyszeć, i odkrywasz, że niemożliwe jest poznanie czegoś nowego? O tym, że zapominasz, co oznacza podniecenie i odkrywanie nieznanych rzeczy, i uczysz się znosić narastającą nieznośną nudę? — Ludzie z Baleyworldu nie uwierzą w to. Nie sądzę, żebym nawet ja w to uwierzył. Czy tak właśnie czują się Przestrzeniowcy? A może tylko to pani wymyśliła? — Wiem jedynie z całą pewnością, co sama czuję. Lecz widziałam, jak inni przygasają w miarę starzenia. Patrzyłam, jak gorzknieją, jak ich ambicje stają się coraz węższe, a obojętność coraz bardziej rozległa. D.G. zacisnął usta i spojrzał na nią z powagą. — Czy duża jest liczba samobójstw wśród Przestrzeniowców? Nigdy o tym nie słyszałem. — Praktycznie wynosi ona zero. — Ale to nie pasuje do tego, co właśnie usłyszałem. — Niech się pan zastanowi! Otaczają nas roboty, których zadaniem jest utrzymywanie ludzi przy życiu. Nie ma sposobu, aby się zabić, kiedy stale przebywamy w towarzystwie bystrookich, czujnych strażników. Wątpię, czy ktokolwiek w ogóle pomyślał o tym, aby spróbować. Sama nigdy bym się na to nie zdobyła, choćby dlatego, że nie zniosłabym myśli, co oznaczałoby to dla wszystkich moich robotów domowych, a szczególnie dla Daneela i Giskarda. — Przecież tak naprawdę oni wcale nie żyją, nie mają żadnych uczuć. Gladia potrząsnęła głową. — Mówi pan tak tylko dlatego, że nigdy nie żył pośród nich. W każdym razie sądzę, że przecenia pan tęsknotę za długowiecznością wśród swych ludzi. Pan zna mój wiek, ogląda mnie codziennie, a jednak nie budzi to w panu niepokoju. — Ponieważ jestem przekonany, że światy Przestrzeniowców muszą obumrzeć i zginąć, i że to planety Osadnicze stanowią nadzieję na przyszłość ludzkiej rasy, a tę zapewnia właśnie nasze krótkie życie. To co pani powiedziała, zakładając, że mówiła pani prawdę, jeszcze bardziej mnie o tym przekonuje. — Niech pan nie będzie zbyt pewien. U was również mogą się pojawić nierozwiązywalne problemy, jeśli już ich nie macie. — To jest bez wątpienia możliwe, ale na razie muszę się z panią pożegnać. Statek szykuje się do lądowania i muszę powpatrywać się inteligentnie w prowadzący go komputer, bo nikt nie uwierzy, że jestem kapitanem. Z tymi słowy wyszedł, Gladia zaś pogrążyła się w ponurych rozmyślaniach, nerwowo skubiąc palcami plastik okrywający kombinezon. Na Aurorze osiągnęła poczucie pewnej równowagi pozwalając, by życie spokojnie przepływało obok. Posiłek po posiłku, dzień po dniu, miesiąc po miesiącu, czas mijał, a ona trwała spowita w kokon spokoju, który niemal chronił ją przed nużącym wyczekiwaniem na jedyną przygodę, jaka jej jeszcze została. Ostateczną przygodę, śmierć. Teraz zaś odwiedziła Solarię i wizyta ta obudziła w niej wspomnienia dzieciństwa, jakże dawno spędzanego na świecie, który już odszedł. Otoczka spokoju prysnęła, być może już na zawsze, i w tej chwili Gladia bez żadnej ochrony musiała stawić czoło grozie życia. Co mogłoby zastąpić utracony spokój? Dostrzegła przyglądające jej się oczy Giskarda, lekko świecące w półmroku. — Pomóż mi z tym, Giskardzie — powiedziała.

Było zimno. Szare niebo pokrywały chmury, w powietrzu migotały drobniutkie płatki śniegu, wirujące na wietrze. W dali za lądowiskiem Gladia dostrzegła wyraźne śnieżne zaspy. Wszędzie wokół zgromadziły się tłumy powstrzymywane barierkami przed podejściem zbyt blisko. Wszyscy mieli na sobie kombinezony różnych typów i kolorów, które zdawały się wydymać niczym balony, zmieniając ludzi w stado bezkształtnych przedmiotów z oczami. Niektórzy nosili też maski tworzące półprzejrzystą, błyszczącą osłonę. Gladia przycisnęła odzianą w rękawiczkę dłoń do twarzy. Wszędzie było jej zupełnie ciepło z wyjątkiem nosa. Kombinezon nie tylko izolował przed zimnem, ale wydawało się, że sam grzeje. Obejrzała się za siebie. Daneel i Giskard trzymali się w pobliżu. Obaj byli odziani w kombinezony. Z początku zaprotestowała przeciwko temu. — Nie potrzebują ubrań. Nie są wrażliwi na chłód. — Jestem tego pewien — powiedział D.G. — ale mówi pani, że nigdzie bez nich nie pójdzie, a nie możemy pozwolić, aby Daneel pokazał się ludziom narażony na mróz. To nie byłoby naturalne. Nie chcemy podsycać wrogości podkreślając to, że masz ze sobą robota. — Muszą wiedzieć, że je mam. A twarz Giskarda i tak go zdradzi, nawet jeśli będzie miał na sobie kombinezon. — Może i wiedzą — stwierdził D.G. — ale istnieje szansa, że nie pomyślą o tym, jeśli nie zostaną zmuszeni, więc ich nie zmuszajmy. D.G. wezwał ją gestem do pojazdu wyposażonego w przezroczysty dach i ściany boczne. — Będą chcieli oglądać panią w czasie jazdy — oznajmił z uśmiechem. Gladia usiadła po jednej stronie, D.G. po drugiej. — Ja także jestem bohaterem — stwierdził. — Czy ceni pan sobie ten zaszczyt? — O tak. Oznacza on premię dla mojej załogi i możliwość awansu dla mnie. Nie mam nic przeciw temu. Daneel i Giskard także wsiedli do pojazdu i zajęli miejsca naprzeciw ludzkich istot. Daneel miał przed sobą Gladię, a Giskard — D.G. Z przodu jechał inny pojazd, już nie przezroczysty, a za nimi jeszcze kilkanaście dalszych. Z tłumu dochodziły powitalne okrzyki, widać też było las wymachujących rąk. D.G. uśmiechnął się i uniósł w odpowiedzi dłoń; gestem polecił Gladii, żeby uczyniła to samo. Posłusznie pomachała niedbale. Wewnątrz pojazdu było ciepło i jej nos zaczął odzyskiwać czucie. — Te okna dość nieprzyjemnie błyszczą — stwierdziła. — Czy nie można z tym coś zrobić? — Owszem można, ale nie zmienią tego — odparł D.G. — Jest to najdyskretniejsze pole siłowe, jakie mogliśmy założyć. Na zewnątrz zebrały się tłumy entuzjastycznie nastawionych ludzi, wszyscy zostali też przeszukani, ktoś jednak mógł ukryć przy sobie broń. Nie chcemy, by stała się pani jakaś krzywda. — Twierdzi pan, że ktoś mógłby usiłować mnie zabić? (Oczy Daneela spokojnie badały tłum po jednej stronie pojazdu, Giskard obserwował drugą.) — To bardzo nieprawdopodobne, ale jest pani Przestrzeniowcem, a Osadnicy ich nie lubią. Niektórzy z nich mogą was nienawidzić tak mocno, że dostrzegą w tobie jedynie twe pochodzenie. Ale proszę się nie przejmować, nawet gdyby ktoś spróbował, co — jak mówiłem — jest nieprawdopodobne, nie uda się mu. Rząd pojazdów ruszył, wszystkie równocześnie, bardzo gładko. Gladia uniosła się lekko i spojrzała ze zdumieniem. W przedniej części pojazdu nie było nikogo. — Kto prowadzi? — spytała. — Pojazdy są całkowicie skomputeryzowane — odparł D.G. — Rozumiem z tego, że u Przestrzeniowców jest inaczej. — Mamy roboty, które nimi kierują. D.G. nadal machał ręką i Gladia automatycznie naśladowała jego zachowanie.

— My nie — odparł. — Komputer w gruncie rzeczy to to samo co robot. — Lecz nie ma ludzkiego kształtu i nie zwraca na siebie uwagi. Pod względem technologicznym są podobne, ale psychologicznie dzieli je przepaść. Gladia obserwowała krajobraz i uznała go za przygnębiająco jałowy. Nawet uwzględniając, że panowała zima, było coś przeraźliwie samotnego w małych grupkach krzewów pozbawionych liści i z rzadka rosnących drzewach, których nagie sylwetki podkreślały ogólną martwotę. D.G., zauważywszy jej przygnębienie i skojarzywszy je z jej spojrzeniami rzucanymi dokoła, stwierdził: — W tej chwili nie wygląda to zbyt imponująco, jednak w lecie nie jest tak źle. Mamy tu trawiaste równiny, pola zbóż, lasy… — Lasy? — Nie dziko rosnące. Nasza planeta nadal się rozwija, wciąż jeszcze ją kształtujemy. Tak naprawdę mieliśmy do dyspozycji nieco ponad sto pięćdziesiąt lat. Pierwszym krokiem było obsadzenie importowanymi nasionami skrawków ziemi przeznaczonych dla pierwszych Osadników. Następnie wprowadziliśmy do oceanów ryby i wszelkiego rodzaju bezkręgowce, starając się uzyskać samodzielny ekosystem. To dość łatwe, jeśli oczywiście ocean ma odpowiedni skład chemiczny. Jeśli nie, planeta nie nadaje się do zamieszkania bez poważnych zmian chemicznych. Czegoś takiego jeszcze nigdy nie próbowano, choć istnieją plany podobnych adaptacji. Staramy się doprowadzić planetę do rozkwitu, a to proces trudny i powolny. — Czy wszystkie wasze światy postępowały podobnie? — Tak, lecz żaden z nich nie został jeszcze ukończony. Baleyworld jest najstarszy, a wciąż mamy wiele do zrobienia. Po paru stuleciach planety Osadników będą bogate i pełne życia tak na lądzie, jak i w morzach. A w tym czasie powstanie jeszcze wiele nowych światów, które będą przeżywać różne stadia adaptacji. Jestem pewien, że planety Przestrzeniowców także przeszły podobne przygotowania. — Wiele wieków temu i sądzę, że wiązał się z tym mniejszy wysiłek. Mieliśmy jednak pomoc robotów. — Damy sobie radę — odparł krótko D.G. — A co z tutejszym życiem, roślinami i zwierzętami, które powstały na tej planecie przed przybyciem ludzi? D.G. wzruszył ramionami. — To tylko słabe, drobne organizmy. Naukowcy oczywiście interesują5 się nimi, toteż miejscowe formy życia nadal istnieją w specjalnych akwariach, ogrodach botanicznych i zoologicznych. Są też miejscowe zbiorniki wodne i spore połacie ziemi, które jeszcze nie zostały przystosowane; pierwotne życie może nadal rozwijać się na swobodzie. — Ale i te tereny zostaną w końcu zmienione. — Taką mamy nadzieję. — Nie uważa pan, że planeta tak naprawdę jest własnością tych nieważnych, słabych organizmów? — Nie. Nie jestem aż tak sentymentalny. Planeta i cały wszechświat należą do istot rozumnych. Przestrzeniowcy zgadzają się z tym. Gdzie jest pierwotne życie na Solarii? Czy na Aurorze? Rząd pojazdów, który wolno oddalał się od kosmoportu, dotarł teraz na płaski, wyłożony kamieniami teren, na którym wzniesiono kilkanaście niskich, pokrytych kopułami budynków. — Capital Plaża — oznajmił cicho D.G. — Oto oficjalne serce planety. Mieszczą się tutaj biura rządowe, obraduje Kongres Planetarny, mają swą siedzibę władze wykonawcze. — Przykro mi, D.G., ale to niezbyt imponujące. Budynki są niewielkie i raczej nieciekawe. — Widzi pani jedynie samą górę — D.G. uśmiechnął się. — Właściwe budynki mieszczą się pod ziemią. Wszystkie są ze sobą połączone i w istocie jest to jeden wielki kompleks, który wciąż

rośnie. Widzi pani, to samowystarczalne miasto, ono właśnie wraz z otaczającymi je terenami mieszkalnymi tworzy Baleytown. — Czy planujecie w końcu wszystko przenieść pod ziemię? Całe miasto, cały świat? — Owszem, większość z nas tęskni do podziemnego świata. — Z tego co wiem, na Ziemi istnieją takie podziemne miasta. — Istotnie. Tak zwane Stalowe Jaskinie. — Chcecie je naśladować? — To nie jest zwykłe naśladownictwo. Dodajemy nasze własne pomysły i… Zaraz się zatrzymamy, a za chwilę poproszą nas, abyśmy wyszli. Na pani miejscu zapiąłbym kombinezon. Siła zimowego wiatru na placu jest legendarna. Gladia uczyniła to, niezręcznie przyciskając do siebie krawędzie kombinezonu. — Powiedziałeś, że nie jest to zwykłe naśladownictwo. — Nie. Zaprojektowaliśmy podziemia uwzględniając pogodę. Ponieważ nasz klimat jest, ogólnie rzecz biorąc, ostrzejszy niż ziemski, niezbędne są pewne modyfikacje architektury. Przy właściwej konstrukcji ilość energii wymaganej do utrzymania w kompleksie ciepła w zimie i chłodu w lecie jest minimalna. W pewnym sensie, zimą wykorzystujemy ciepło zgromadzone w kompleksie poprzedniego lata, a w lecie ochładzamy mrozem zgromadzonym poprzedniej zimy. — A co z wentylacją? — Pochłania nieco naszych oszczędności, ale nie wszystkie. To działa, proszę pani, i pewnego dnia dorównamy ziemskim budowlom. Taki oczywiście jest nasz ostateczny cel — uczynić Baleyworld odbiciem Ziemi. — Nigdy nie wiedziałam, że Ziemia jest tak godna podziwu, by wymagała swoich imitacji — stwierdziła Gladia beztrosko. D.G. spojrzał na nią ostro. — Proszę nie żartować w ten sposób, gdy jest pani w towarzystwie Osadników, nawet moim. Ziemia to nie obiekt do żartów. — Przepraszam, D.G., nie chciałam cię urazić. — Nie wiedziała pani, ale teraz już wie. Jesteśmy na miejscu. Boczne drzwi pojazdu odsunęły się bezszelestnie. D.G. wysiadł i podał rękę Gladii mówiąc: — Będzie musiała pani powitać Kongres Planetarny, a każdy urzędnik, który potrafi się tam wcisnąć, bez wątpienia to uczyni. Gladia, która już wyciągnęła rękę, aby oprzeć się na ramieniu D.G., cofnęła się nagle. — Muszę ich powitać? Nic mi o tym nie mówiono. D.G. sprawiał wrażenie zaskoczonego. — Wydawało mi się, że to oczywiste. — Bynajmniej; I nie potrafię wygłaszać przemówień Nigdy tego nie robiłam. — Musi pani, to tylko kwestia paru słów, a potem odpowiedzi na długie, nudne mowy powitalne. — Ale co miałabym powiedzieć? Nic szczególnego. Proszę wspomnieć tylko o pokoju, miłości i tak dalej… Wystarczy jakieś pół minuty. Jeśli pani chce napiszę coś. Gladia wysiadła z pojazdu eskortowana przez roboty. Jej myśli wirowały szaleńczo. 9. PRZEMÓWIENIE Po wejściu do budynku zdjęli kombinezony i podali je obsłudze. Gdy Daneel i Giskard także to zrobili, członkowie obsługi z niepokojem popatrzyli na Giskarda i niechętnie podeszli do niego. Gladia nerwowo poprawiła filtry w nosie. Nigdy wcześniej nie stanęła przed tłumem istot ludzkich żyjących tak krótko częściowo dlatego, jak zawsze jej mówiono, że ludzie ci nosili w swych ciałach stada pasożytów i chroniczne zakażenia.

— Czy dostanę z powrotem mój kombinezon? — szepnęła. — Twój i żaden inny — odparł D.G. — Zostaną one schowane i wysterylizowane radiacyjnie. Gladia rozejrzała się ostrożnie, jakby się obawiała, że nawet kontakt wzrokowy może okazać się niebezpieczny. — Kim są ci ludzie? — Wskazała kilkanaście osób ubranych w jaskrawe ubrania i najwyraźniej uzbrojonych. — To strażnicy — odparł D.G. — Nawet tutaj? W budynku rządowym? — Oczywiście. A kiedy znajdziemy się na podium, od widowni oddzieli nas pole siłowe. — Własnym urzędnikom także nie ufacie? D.G. uśmiechnął się lekko. — Nie do końca. To nadal surowa planeta i wszyscy postępujemy po swojemu. Nie pozbyliśmy się jeszcze zagrożeń, nie mamy też robotów, które by się nami opiekowały. No i są jeszcze wojownicze partie mniejszościowe; mamy swoich „jastrzębi”. — Kim są „jastrzębie”? Większość tubylców zdjęła już kombinezony i zajmowała się rozlewaniem drinków. W powietrzu unosił się gwar rozmów; wielu ludzi wpatrywało się w Gladię, ale nikt nie podszedł, aby ją przywitać. Gladia zorientowała się, że wszyscy trzymają się z daleka od niej. D.G. dostrzegł jej spojrzenia i natychmiast wyjaśnił: — Powiedziano im, że pragniesz trochę miejsca wokół siebie. Sądzę, że rozumieją twój lęk przed infekcją. — Mam nadzieję, że to ich nie obraża. — Może trochę, ale ty z kolei masz ze sobą coś, co jest wyraźnie robotem, a większość mieszkańców Baleyworldu chciałaby uniknąć podobnej zarazy. Szczególnie „jastrzębie”. — Nie powiedziałeś mi jeszcze, kim oni są. — Spróbuję to wyjaśnić, lecz nie wiem, czy zdążę. Ty, ja i ci, którzy mają się znaleźć na podium, będziemy musieli niedługo ruszyć. Większość Osadników uważa, że w odpowiednim czasie Galaktyka stanie się ich własnością, i że Przestrzeniowcy nie mogą i nie zechcą konkurować z nimi w tej ekspansji. Wiemy też, że musi to potrwać. My sami tego nie ujrzymy, tak samo najprawdopodobniej nasze dzieci. Przypuszczamy, iż może to zabrać z tysiąc lat. „Jastrzębie” nie chcą czekać. Pragną ustalić to raz na zawsze. — Chcą wojny? — Nie mówią tego wprost. I nie określają siebie wojowniczymi „jastrzębiami”. To nazwa nadana im przez rozsądnych ludzi. Oni sami zaś twierdzą, że są zwolennikami ziemskiej supremacji. Ostatecznie trudno jest spierać się z ludźmi, którzy głoszą, że zależy im na dominacji Ziemi. Wszyscy tego pragniemy, ale większość z nas nie spodziewa się, że nastąpi to już jutro, i niezbyt się tym przejmujemy. — I ci „jastrzębie” mogliby mnie zaatakować? Fizycznie? D.G. nakazał jej gestem, aby ruszyła naprzód. — Myślę, że musimy już iść. Wołają nas. Nie sądzę, żeby ktoś panią zaatakował, ale zawsze lepiej jest zachować ostrożność. Gladia cofnęła się, gdy D.G. wskazał jej miejsce w kolejce. — Nie pójdę bez Daneela i Giskarda. Nie mam zamiaru gdziekolwiek ruszyć się bez nich. Nawet na to podium. Nie po tym, co mi powiedziałeś. — Wiele pani wymaga. — Przeciwnie, D.G., nie wymagam niczego. Najlepiej niech od razu zabierze mnie pan do domu razem z moimi robotami. Gladia patrzyła z napięciem, jak D.G. podszedł do grupki urzędników i ukłonił się, lekko odsuwając ręce od boków; pomyślała, że w Baleyworldzie stanowi to gest szacunku.

Nie słyszała, co mówił D.G., lecz nagle z przerażeniem uświadomiła sobie, co się może wydarzyć. Gdyby próbowano ją rozdzielić z robotami wbrew jej woli, Daneel i Giskard z pewnością uczynią wszystko, by temu zapobiec. Zareagują zbyt szybko i zbyt precyzyjnie, aby komukolwiek mogła stać się krzywda, lecz strażnicy natychmiast użyją broni. Będzie musiała zapobiec temu za wszelką cenę, udać, że sama chce się z nimi rozdzielić, i poprosić, aby na nią zaczekali. Jak mogłaby to zrobić? Nigdy, przez całe życie, nie była pozbawiona towarzystwa robotów. Jak miała czuć się bez nich bezpiecznie? A czy istnieje inne wyjście z tej sytuacji? Po chwili D.G. wrócił. — Pani status bohaterki niezwykle ułatwia pertraktacje. A ja oczywiście mam ogromną zdolność przekonywania. Roboty mogą pójść z nami. Usiądą na podium tuż za panią, ale będą musiały trzymać się w cieniu. I przez wzgląd na pamięć Przodka, proszę, by pani nie zwracała na nie uwagi. — Porządny z ciebie człowiek, D.G. — powiedziała lekko łamiącym się głosem. — Dziękuję ci. Gladia zajęła miejsce na początku kolejki. D.G. stanął po jej lewej stronie, Daneel i Giskard z tyłu, a za nimi długi szereg urzędników obojga płci. Osadniczka, dzierżąca w dłoni laskę najwyraźniej będącą symbolem jej urzędu, obejrzała wszystko uważnie, stanęła na samym przedzie i ruszyła naprzód. Reszta zgromadzonych poszła za nią. Gladia obawiała się prostego i raczej rytmicznego marsza i zastanawiała się, czy będzie musiała iść w jakiś specjalny, taneczny sposób. (Na różnych światach panowały dziwaczne i zupełnie do siebie niepodobne zwyczaje.) Kątem oka zauważyła, że D.G. porusza się spokojnie i obojętnie. Prawie ociężale. Skrzywiła usta z dezaprobatą; ona kroczyła rytmicznie, z uniesioną głową i wyprostowanymi plecami. Ponieważ nie otrzymała żadnych wskazówek, postanowiła iść w taki sposób, jaki uznała za stosowny. Kiedy doszli do podium, z podłogi bezszelestnie uniosły się krzesła. Korowód rozpadł się, ale D.G. ujął delikatnie jej rękaw i Gladia poszła za nim, a roboty towarzyszyły im z tyłu. Zatrzymała się przed siedzeniem, które dyskretnie wskazał jej D.G. Muzyka robiła się coraz głośniejsza, lecz światła zaczęły przygasać. Wreszcie, kiedy wydawało się jej, że czeka już nieprawdopodobnie długo, poczuła, jak D.G. lekko popycha ją w dół. Usiadła, a w chwilę później zrobili to wszyscy zgromadzeni. Widziała delikatne migotanie pola siłowego i siedzące za nim kilkutysięczne audytorium. Wszystkie miejsca w schodkowo wznoszącym się amfiteatrze były zajęte. Ludzie mieli na sobie ubrania czarne, brązowe lub w zgaszonych kolorach. Niezależnie od płci wyglądali podobnie (o ile mogła to ocenić z dużej odległości). Strażnicy w przejściach odcinali się od tłumu w swych zielonych i szkarłatnych uniformach. Bez wątpienia pozwalały ich rozpoznać. (Choć, pomyślała Gladia, czyniły z nich niezwykle łatwy cel.) Odwróciła się do D.G. i powiedziała cicho: — Macie ogromny aparat urzędniczy. D.G. lekko wzruszył ramionami. — Sądzę, że wszyscy w jakikolwiek sposób związani z rządem są tu dziś wraz z małżonkami i zaproszonymi gośćmi. To dowód pani popularności. Powiodła wzrokiem po publiczności od prawej do lewej i z powrotem, próbując kątem oka dostrzec Daneela lub Giskarda, po prostu aby upewnić się, że tam są. Nagle pomyślała buntowniczo, że nic się nie stanie z powodu jednego szybkiego zerknięcia i rozmyślnie odwróciła głowę. Byli tam. Zauważyła także, jak D.G. wzniósł oczy z dezaprobatą. Drgnęła ze zdumienia, gdy na jedną z osób siedzących na podium padło nagle światło reflektorów, podczas gdy reszta pomieszczenia jeszcze pociemniała. Oświetlony człowiek wstał i zaczął mówić. Jego głos nie był zbyt donośny, lecz Gladia słyszała delikatne echo odbijające się od odległych ścian. Dźwięk musi docierać do każdego zakątka ogromnej sali, pomyślała. Czy dzieje się tak dzięki jakiemuś wzmocnieniu za pomocą urządzenia tak nie rzucającego się w oczy, że w ogóle go nie dostrzegała? A może to kwestia sprytnie

pomyślanej akustyki sali? Nie wiedziała, lecz chętnie oddała się rozmyślaniom nad tą zagadką, ponieważ przez chwilę uwolniły ją od konieczności słuchania wygłaszanej mowy. W pewnym momencie jej uszu dobiegł cichy okrzyk na widowni „palant”. Gdyby nie idealna akustyka (o ile to ona wchodziła w grę), prawdopodobnie nikt by go nie usłyszał. Słowo to dla niej nic nie znaczyło, lecz z cichego, urywanego śmiechu publiczności wywnioskowała, że musi być obraźliwe. Dźwięk zamarł niemal natychmiast i Gladia z podziwem wsłuchała się w głęboką ciszę. Może jeśli pomieszczenie było tak akustyczne, że dochodził każdy dźwięk, publiczność musiała zachować milczenie, w przeciwnym bowiem razie hałas stałby się nie do zniesienia. Potem zaś, kiedy utrwalił się już zwyczaj zachowania ciszy, cokolwiek poza milczeniem stało się nie do pomyślenia. Chyba że ktoś poczuł nieodparty impuls, aby mruknąć pod nosem „palant”. Gladia uświadomiła sobie, że jej myśli zaczynają się plątać, a oczy przymykają. Wyprostowała się gwałtownie. Mieszkańcy tej planety usiłowali ją uczcić, a jeśli zasnęłaby podczas uroczystości, stanowiłoby to niewyobrażalną obrazę. Próbowała skupić uwagę na przemowach, ale jedynie wzmagały one jej senność. Przygryzała więc wnętrze policzków i oddychała głęboko. Kolejno jeden po drugim przemawiało trzech przedstawicieli rządu, a każdy z nich niezbyt zwięźle, a potem Gladia ocknęła się nagle (czyżby naprawdę przysnęła pomimo swych wysiłków, pomimo spojrzenia tysięcy oczu?), ponieważ światło padło tuż obok niej. Teraz D.G. podniósł się, aby przemówić. Stał przed swoim krzesłem z kciukami wciśniętymi za pas i wydawał się zupełnie rozluźniony. — Mężczyźni i kobiety Baleyworldu — zaczął. — Urzędnicy, prawodawcy, szanowni przywódcy i bracia obywatele, słyszeliście już o tym, co się zdarzyło na Solarii. Wiecie, że odnieśliśmy całkowity sukces. Wiecie też, że pani Gladia z Aurory przyczyniła się do tego sukcesu. Nadszedł teraz czas, aby przedstawić wam pewne szczegóły, a także zapoznać z nimi wszystkich naszych braci, którzy oglądają hiperwizję. Następnie zaczął opisywać wydarzenia w nieco zmienionej formie i Gladię to rozbawiło. Zupełnie zlekceważył fakt pokonania go przez robota. Nie wspomniał nawet o Giskardzie, znacznie zminimalizował rolę, jaką odegrał Daneel, podkreślając w zamian zasługi Gladii. Całe zdarzenie stało się pojedynkiem między dwiema kobietami, Gladią i Landaree, i tylko odwadze oraz stanowczości Gladii zawdzięczali zwycięstwo. Wreszcie D.G. powiedział: — A teraz pani Gladia, z urodzenia Solarianka, obywatelka Aurory, lecz dzięki swemu czynowi nasza siostra z Baleyworldu… — Ostatniemu słowu towarzyszyły głośne oklaski, najgłośniejsze jakie dotąd słyszała, bowiem poprzedni mówcy spotkali się raczej z chłodnym przyjęciem. D.G. uniósł ręce prosząc o ciszę i audytorium natychmiast umilkło. Wtedy dokończył: — …do was teraz przemówi. Gladia poczuła na sobie światła reflektorów i w nagłej panice odwróciła się do D.G. W uszach dźwięczały jej oklaski, D.G. także klaskał donośnie. Wykorzystując ogłuszający hałas nachylił się ku niej i szepnął: — Kocha ich pani wszystkich, pragnie pokoju, a ponieważ nie jest pani prawodawcą, nie przywykła pani do długich przemówień okolicznościowych. Proszę to powiedzieć, a potem usiąść. Spojrzała na niego nic nie pojmującym wzrokiem, zbyt zdenerwowana, by usłyszeć, co do niej powiedział. Wstała i odkryła, że spogląda na nie kończące się rzędy ludzi. Gladia poczuła się bardzo mała (oczywiście nie po raz pierwszy w życiu). Wszyscy mężczyźni na podium przewyższali ją wzrostem, podobnie jak trzy kobiety. Miała wrażenie, że choć oni siedzą, nadal górują nad nią. Była pewna, że i na widowni, która czekała teraz w niemal groźnej ciszy, znajdują się ludzie bez wyjątku więksi od niej. Głęboko zaczerpnęła powietrza i powiedziała:

— Przyjaciele… — lecz dźwięk, który wydostał się z jej gardła, był jedynie cichym świstem. Odchrząknęła (przypominało to huk gromu) i spróbowała ponownie. — Przyjaciele — tym razem głos zabrzmiał normalnie — wszyscy wywodzicie się od Ziemian, każdy z was. Ja także pochodzę od Ziemian. Na wszystkich zamieszkanych światach, czy to należących do Przestrzeniowców, czy do Osadników, czy wreszcie na samej Ziemi, nie ma ani jednego człowieka, który by nie był Ziemianinem bądź z urodzenia, bądź z pochodzenia. Wszystkie inne różnice przestają się liczyć w obliczu tej jednej, wszechogarniającej prawdy. Jej oczy powędrowały w lewo, by spojrzeć na D.G. Odkryła, że uśmiecha się leciutko, a jedna jego powieka zadrżała, jakby za chwilę miał mrugnąć. — To powinno przewodzić każdej naszej myśli — kontynuowała. — Dziękuję wam, że uważacie mnie za swoją siostrę, człowieka, i witacie pośród was bez względu na jakiekolwiek inne klasyfikacje, które moglibyście zastosować. Z tego powodu i w nadziei, że wkrótce nadejdzie dzień, gdy szesnaście miliardów istot ludzkich żyjących w pokoju i miłości zacznie uważać siebie za braci i nic poza tym; ja myślę o was nie tylko jako o przyjaciołach, lecz także o krewniakach i krewniaczkach. Zabrzmiały oklaski i Gladia z ulgą przymknęła oczy. Stała w milczeniu pozwalając, by aplauz wciąż trwał, napawając się świadomością, że jej mowa podobała się i że dość już powiedziała. Kiedy brawa zaczęły cichnąć, ukłoniła się na prawo i lewo, po czym zamierzała usiąść. I wtedy z publiczności dobiegł głos: — Czemu nie powiesz nam czegoś po solariańsku? Gladia zamarła w pół drogi do krzesła i wstrząśnięta zerknęła na D.G. Potrząsnął głową i bezdźwięcznie powiedział: — Zignoruj to — i najdyskretniej jak umiał nakazał jej gestem, żeby usiadła. Przez sekundę lub dwie wpatrywała się w niego i uświadomiła sobie, jak śmiesznie musi wyglądać z wypiętym siedzeniem w pół — zgiętej pozycji. Natychmiast wyprostowała się i błysnęła uśmiechem w stronę widowni, powoli kręcąc głową. Po raz pierwszy dostrzegła stojące z tyłu przedmioty, których błyszczące soczewki skupiały się na jej osobie. Oczywiście! D.G. wspominał, że ta uroczystość jest filmowana przez hiperwizję. Jednak zupełnie jej to nie poruszyło. Powiedziała już swoje, otrzymała oklaski, a teraz stała wyprostowana i bez lęku naprzeciw publiczności, którą mogła dojrzeć. Co ją obchodzi widownia, której nie mogła zobaczyć? Nadal uśmiechając się powiedziała: — Uważam to za przyjacielski gest. Chcecie, abym pokazała wam, co potrafię. Ilu was pragnie, abym przemówiła jak Solarianka? Nie wahajcie się, podnieście prawe ręce. Kilka ramion uniosło się w górę. — Humanoidalny robot na Solarii usłyszał, jak mówię z miejscowym akcentem. To właśnie w końcu go pokonało. No dalej, pokażcie mi, ile osób pragnie niewielkiej demonstracji. Kolejne ręce dołączyły do poprzednich, a po chwili cała widownia stała się istnym lasem rąk. Gladia poczuła czyjąś dłoń szarpiącą nogawkę jej spodni i szybkim gestem ją strząsnęła. — Doskonale. Możecie już opuścić ręce, krewni i krewniaczki. Jak wszyscy wiecie, mówię teraz w standardowym języku galaktycznym, który jest także waszą mową. Ja jednak wymawiam go tak jak każdy Aurorianin i wiem, że wszyscy mnie rozumiecie, choć sposób akcentowania poszczególnych słów może wydawać wam się zabawny, a dobór wyrazów czasami odrobinę zaskakiwać. Zauważyliście zapewne, że moja intonacja unosi się i opada, zupełnie jakbym śpiewała poszczególne słowa. To zawsze wydaje się nieodparcie śmieszne wszystkim oprócz mieszkańców Aurory. Nawet innym Przestrzeniowcom. Z drugiej strony, jeśli posłużę się solariańską wymową, tak jak to robię teraz, natychmiast zauważycie, że intonacja uspokaja się, a w zamian mowa staje się gardłowa, pełna dźwięków „r” ciągnących się niemiłosierrrnie, szczególnie jeśli jest ich tylko parrrę.

Z widowni dobiegły liczne wybuchy śmiechu, Gladia przyjęła je z poważnym wyrazem twarzy. Wreszcie uniosła ręce i wykonała szybki gest w dół i na zewnątrz, i śmiech zamarł. — Wszelako — stwierdziła — nigdy już nie wrócę na Solarię, nie będę więc miała okazji mówienia z solariańskim dialektem. Natomiast szanowny kapitan Baley — zwróciła się w jego stronę i lekko ukłoniła, dostrzegając, że na czoło D.G. wystąpiły liczne krople potu — poinformował mnie, że nie wiadomo, kiedy powrócę na Aurorę, zatem być może będę musiała zrezygnować i z tego akcentu. Pozostaje mi jedynie nauczyć się dialektu Baleyworldu, od razu więc zacznę ćwiczenia. Wsunęła kciuki dłoni za niewidoczny pas, wypięła pierś naprzód, spuściła brodę, przywołała na twarz typowy uśmiech D.G. i powiedziała naśladując jego baryton: — Kobiety i mężczyźni z Baleyworldu, urzędnicy, prawodawcy, szanowni przywódcy i bracia obywatele, to powinno objąć wszystkich, poza być może niezbyt szanowanymi przywódcami… — starała się uwzględnić wszelkie podkreślenia, szerokie „a”, „i”, mocno szeleszczące „sz”. Tym razem śmiech był jeszcze głośniejszy i Gladia również pozwoliła sobie na uśmiech czekając, aż wreszcie widownia ucichnie. Ostatecznie nakłoniła ich, aby zaśmiali się sami z siebie. A kiedy znów zapadła cisza, powiedziała zwykłym auroriańskim językiem: — Każdy dialekt jest zabawny czy też dziwny dla tych, którzy do niego nie przywykli, i stanowi jedną z przyczyn, dla których istoty ludzkie rozpadają się na mniejsze, często nieprzyjazne sobie grupy. Jednak dialekty to tylko mowa języka, zamiast niej wy, ja i każda inna istota ludzka na każdej zamieszkanej planecie powinna nauczyć się mowy serca. Tam zaś nie znajdzie się żadnych dialektów. Ta mowa, jeśli tylko zaczniemy jej słuchać, jest w nas wszystkich taka sama. Skończyła. Już miała usiąść, gdy usłyszała kolejne pytanie. Tym razem był to głos kobiety. — Ile masz lat? D.G. warknął cicho przez zaciśnięte zęby: — Proszę usiąść. Niech pani zignoruje to pytanie. Gladia odwróciła się i spojrzała na niego — na wpół uniósł się z krzesła. Pozostali ludzie na podium, o ile mogła się zorientować w panującym półmroku, nachylali się ku niej w napięciu. Zwracając się z powrotem do publiczności, wykrzyknęła dźwięcznie: — Zebrani na podium pragną, abym usiadła. Ilu z was chce, żebym to zrobiła? Widzę, że milczycie. Ilu z was pragnie, abym szczerze odpowiedziała na to pytanie? Zabrzmiały krótkie oklaski i okrzyki: „Odpowiedz! Odpowiedz!” — Oto głos ludu — stwierdziła Gladia. — Przykro mi, D.G. i wy wszyscy, ale muszę mówić dalej. Mrużąc oczy uniosła wzrok ku reflektorom i krzyknęła: — Nie wiem, kto zajmuje się tymi światłami, ale proszę skierować je na publiczność i wyłączyć reflektor. Nie interesuje mnie, co stanie się z kamerami hiperwizji. Upewnijcie się tylko, żeby dobrze odbierały dźwięk. Nikt nie będzie się przejmował, że wyglądam trochę niewyraźnie, dopóki będą mnie dobrze słyszeli. Zgadza się? — Zgadza! — odparły liczne głosy. A potem: — Światła! Światła! Ktoś na podium uczynił niespokojny gest i publiczność zalał blask reflektorów. — Dużo lepiej — stwierdziła Gladia. — Teraz mogę was widzieć, moi krewniacy. Zwłaszcza chciałabym ujrzeć kobietę, która zadała to pytanie. Tę, która pragnie poznać mój wiek. Chciałabym odpowiedzieć jej bezpośrednio. Nie wstydź się. Jeśli miałaś odwagę zadać mi to pytanie, powinnaś mieć odwagę powtórzyć mi je teraz. Zaczekała chwilę i wreszcie w środkowych rzędach ujrzała unoszącą się kobiecą postać. Ciemne włosy nieznajomej były ciasno ściągnięte do tyłu. Jej skóra miała kolor jasnego brązu, a obcisłe, podkreślające szczupłą figurę ubranie było o odcień ciemniejsze. — Nie boję się wstać — oświadczyła ostro kobieta. — I nie boję się powtórzyć mojego pytania. Ile masz lat?

Gladia była spokojna, odkryła nawet, że cieszy ją ta konfrontacja. (Jak to możliwe? Przez pierwsze trzy dekady życia starannie wpojono w nią, że obecność innych ludzi jest czymś nieznośnym. A teraz spójrzcie tylko — bez wahania stawia czoło tysiącom. Była trochę zdumiona i ogromnie zadowolona.) — Proszę, niech pani nie siada — powiedziała. — Pomówmy razem. W jaki sposób mamy mierzyć wiek? W latach, które upłynęły od chwili narodzin? Kobieta odparła spokojnie: — Nazywam się Sindra Lambid. Jestem członkiem władz wykonawczych, czyli należę do „prawodawców”, o których wspominał kapitan Baley, a także „szanownych przywódców”. Przynajmniej mam nadzieję, że szanownych. — Rozległ się wyraźny śmiech, najwidoczniej publiczność wpadła w odpowiedni nastrój. — Odpowiadając na pani pytanie sądzę, że liczba standardowych lat galaktycznych, które upłynęły od chwili narodzin, stanowi zwyczajową definicję wieku osoby. Wedle niej ja mam pięćdziesiąt cztery lata. A pani? Może po prostu poda nam pani liczbę? — Uczynię to. Od dnia moich narodzin upłynęło dwieście trzydzieści trzy standardowe lata galaktyczne, co oznacza, że mam ponad dwadzieścia trzy dekady, innymi słowy ponad cztery razy więcej lat niż pani. Gladia wyprostowała się. Wiedziała, że jej drobna, szczupła figurka sprawia w przyćmionym świetle dziwnie dziecinne wrażenie. Publiczność zareagowała wyraźnym zmieszaniem. Z lewej strony Gladia usłyszała jęk. Szybkie zerknięcie w tym kierunku pozwoliło jej stwierdzić, że D.G. przyciska dłoń do czoła. — Jednak ta metoda pomiaru czasu jest całkowicie pasywna. Mierzy jedynie ilość nie uwzględniając jakości. Moje życie było bardzo spokojne, można nawet powiedzieć, nudne. Całkowicie pogrążyłam się w ustalonej rutynie, osłonięta przed wszelkimi nieoczekiwanymi zdarzeniami przez znakomicie działający system społeczny, który nie pozostawia miejsca na zmiany lub eksperymenty, oraz przez moje roboty chroniące mnie przed jakimkolwiek i wypadkiem. Jedynie dwa razy w życiu doświadczyłam czegoś na kształt podniecenia i za każdym razem wiązało się to z tragedią. Kiedy miałam trzydzieści trzy lata, a więc byłam młodsza niż wielu z was, na niezbyt długi okres zaciążyło na mnie podejrzenie o morderstwo. Dwa lata później ponownie i również na krótko zostałam wplątana w inne morderstwo. W obu tych wypadkach u mego boku znalazł się detektyw Elijah Baley. Podejrzewam, że większość z was, a może wszyscy, zna tę historię, tak jak ją przedstawiono w relacji napisanej przez syna Elijaha Baleya. Teraz mogę do tego dołączyć jeszcze trzecią okazję. W zeszłym miesiącu doświadczyłam niezwykłego podniecenia, kiedy poproszono mnie, abym stanęła tu przed wami, czyli zrobiła coś, co całkowicie odbiega od wszystkiego, co czyniłam przez całe swe długie życie. I muszę przyznać, że umożliwiło mi to tylko wasze ciepłe przyjęcie i sympatia, z jaką się tutaj spotkałam. Pomyślcie nad tym, jak bardzo różnią się nasze życia. Wy jesteście pionierami, dopiero urządzacie swój świat. Rozwija się on na waszych oczach i nadal będzie tak robił. Daleko mu do stabilizacji, toteż każdy dzień stanowi nową przygodę. Sam klimat już jest przygodą. Macie tu mrozy, potem upały i znów mrozy, występują także burze oraz nagłe przemiany. Nie możecie więc usiąść nawet na chwilę i pozwolić, by czas mijał leniwie na planecie, która się nie zmienia, a jeśli nawet, to niemal niedostrzegalnie. Wielu obywateli Baleyworldu zostaje kupcami i decydując się na to, spędza połowę życia na kosmicznych szlakach. A jeśli nawet ta planeta zostanie ujarzmiona, niektórzy jej mieszkańcy mogą zdecydować się przenieść na inny, mniej rozwinięty świat albo też dołączyć do ekspedycji, która odnajdzie kolejne stosowne miejsce, gdzie nie stanęła jeszcze stopa istoty ludzkiej, a następnie uczestniczyć w jego kształtowaniu, zasiewaniu i przystosowaniu do przyszłego zamieszkania.

Mierząc długość życia zdarzeniami i czynami, dokonaniami i przeżyciami, jestem jedynie dzieckiem młodszym niż każdy z was. Większość z moich lat zdołała mnie tylko zmęczyć i znudzić, wasze wzbogacają was i radują. Proszę więc raz jeszcze powiedzieć mi, pani Lambid, ile ma pani lat? Lambid uśmiechnęła się. — Pięćdziesiąt cztery szczęśliwe lata, pani Gladio. Usiadła, a oklaski zabrzmiały ze zdwojoną siłą. Korzystając z hałasu, D.G. powiedział szorstko: — Pani Gladio, kto nauczył panią tak obchodzić się z publicznością? — Nikt — odszepnęła. — Nigdy dotąd tego nie próbowałam. — Proszę jednak zrezygnować, póki nie jest za późno. Człowiek, który teraz wstaje, jest jednym z głównych „jastrzębi”. Nie ma potrzeby, aby stawiała mu pani czoło. Niech pani powie, że jest zmęczona, i usiądzie. Sami zajmiemy się starym Bistervanem. — Ależ ja wcale nie jestem zmęczona — odparła Gladia. — Świetnie się bawię. Mężczyzna spoglądający na nią z samego prawego końca rzędu, dość jednak bliskiego podium, był wysokim, energicznym człowiekiem o krzaczastych, białych brwiach. Jego rzednące włosy także były białe, a skromny strój miał barwę głębokiej czerni, ożywionej jedynie białym paskiem biegnącym w dół rękawów i nogawek, jakby ostro podkreślającym kontury ciała. Głos brzmiał głęboko i melodyjnie. — Nazywam się Tomas Bistervan — powiedział. — Wiele osób nazywa mnie starym, sądzę, że głównie dlatego, iż chcieliby, żeby tak było i abym nie opóźniał zbytnio momentu swej śmierci. Nie wiem, jak zwracać się do pani, ponieważ zdaje mi się, że nie ma pani nazwiska, a nie znam pani na tyle dobrze, by używać imienia. Szczerze mówiąc, nie mam wcale ochoty tak blisko pani poznawać. Najwyraźniej pomogła pani ocalić statek z Baleyworldu na pani planecie przed pułapkami i bronią przygotowaną przez pani własny lud. I dziękujemy pani za to. W zamian wygłosiła pani przed nami stek nonsensów o przyjaźni i pokrewieństwie. To czysta hipokryzja. Kiedy wasi ludzie czuli się naszymi krewniakami? Kiedy Przestrzeniowcy poczuwali się do jakiegokolwiek pokrewieństwa z Ziemią i jej ludem? Niewątpliwie wywodzicie się od Ziemian. Pamiętamy o tym. Pamiętamy też, że wy sami o tym zapomnieliście. Przez ponad dwadzieścia dekad Przestrzeniowcy kontrolowali Galaktykę i traktowali Ziemian, jakby byli nieznośnymi, schorowanymi, ograniczonymi zwierzętami. Teraz, kiedy wzrośliśmy w siłę, wyciągacie do nas dłoń przyjaźni. Ale ta dłoń ma na sobie rękawiczkę, podobnie jak wasze ręce. Próbujecie pamiętać, aby nie zadzierać przed nami nosa, lecz ów nos w najlepszym nawet razie ma wewnątrz filtry. I co? Nie mam racji? Gladia uniosła ręce. — Możliwe, że publiczność zgromadzona w tej sali, a już na pewno widzowie poza salą oglądający mnie dzięki hiperfalom, nie wie, że noszę rękawiczki. Niełatwo je zauważyć, ale są. Nie zaprzeczam temu. Mam też w nosie zatyczki, które oddzielają kurz i mikroorganizmy, nie wpływając na oddychanie. Uważam też, aby od czasu do czasu używać sprayu do gardła. Myję się też być może odrobinę częściej, niż wymagałby tego sam wzgląd na czystość. Temu także nie przeczę. Lecz jest to efektem mojej słabości, a nie waszej. Mój system odpornościowy nie jest mocny. Wiodłam zbyt wygodne życie i niewielu rzeczom musiałam stawić czoło. Nie był to mój wybór, ale muszę zapłacić za to karę. Jeśli ktokolwiek z was znalazłby się w mojej sytuacji, co by zrobił? Na przykład pan, panie Bistervan, co pan by zrobił? — Postępowałbym tak samo jak pani — odparł ponuro Bistervan. — I uznałbym to za znak słabości, znak, że nie jestem przystosowany już do życia i że powinienem ustąpić miejsca silniejszym. Kobieto, nie mów nam o pokrewieństwie. Nie jesteś moją krewną, należysz do tych, którzy nas gnębili i starali się nas zniszczyć, kiedy byli silni, a teraz płaszczą się przed nami, kiedy osłabli. Wśród publiczności rozległ się szmer zdecydowanie nieprzyjazny, lecz Bistervan nie ustępował.

— Czy pamięta pan zło, które wam wyrządziliśmy, kiedy byliśmy silni? — Niech się pani nie boi — odparł Bistervan — o niczym nie zapomnimy. Każdego dnia wracamy do tego myślą. — Świetnie! Ponieważ teraz wiecie, czego unikać. Nauczyliście się, że źle jest, kiedy mocni uciskają słabych. Toteż kiedy los się odwróci i kiedy wy wzrośniecie w potęgę, a my osłabniemy, nie będziecie nas gnębić. — O tak. Słyszałem już ten argument. Kiedy wy byliście silni, nigdy nie wspominaliście o moralności. Teraz jednak stale o niej ględzicie. — Natomiast wy, słabi, wiedzieliście wszystko o moralności i z oburzeniem przyjmowaliście zachowanie silniejszego. A teraz, gdy sami porośliście w siłę, zapominacie o dawnych czasach. Z pewnością lepiej jest, kiedy niemoralni uczą się postępować słusznie w ciężkich warunkach, niż gdy moralni zapominają o wszystkich zasadach doświadczając nieco powodzenia. — Odpłacamy tylko pięknym za nadobne — stwierdził Bistervan unosząc zaciśniętą pięść. — Powinniście odpłacać tym, co sami chcielibyście otrzymać — odpowiedziała Gladia wyciągając ręce, jakby chciała wszystkich objąć. — Ponieważ każdy może przypomnieć sobie krzywdy, jakich doznał w przeszłości i które domagają się zemsty, twoje słowa, przyjacielu, oznaczają, że słusznie jest, kiedy mocni uciskają słabszych. I tym samym usprawiedliwiasz dawnych Przestrzeniowców, więc nie powinieneś na nich narzekać. Ja natomiast twierdzę, że ucisk ten był zły, kiedy go stosowaliśmy w przeszłości, i że będzie równie złym, kiedy wy zastosujecie go w przyszłości. Niestety, przeszłości nie da się już zmienić, ale nadal możemy decydować, co nas czeka wkrótce. Gladia urwała. Kiedy Bistervan nie odpowiadał, wykrzyknęła: — Ilu z was pragnie nowej Galaktyki, nie starej, złej, powtarzającej się bez końca? Ludzie zaczęli klaskać, lecz Bistervan szeroko rozłożył ręce i krzyknął stentorowym głosem: — Zaczekajcie! Zaczekajcie! Nie bądźcie głupi! Przestańcie! Publiczność umilkła powoli i Bistervan powiedział: — Czy sądzicie, że ta kobieta wierzy w to, co mówi? Czy przypuszczacie, że Przestrzeniowcy dobrze nam życzą? Nadal sądzą, że są silni, i wciąż nami gardzą. Zamierzają nas zniszczyć i zrobią to, jeśli my pierwsi ich nie zniszczymy. Ta kobieta zjawia się tutaj, a my jak głupcy witamy ją i zachwycamy się jej osobą. Doskonale, sprawdźmy więc prawdziwość jej słów. Niech któryś z was poprosi o pozwolenie na odwiedzenie świata Przestrzeniowców i przekona się, czy się zgodzą. A jeśli nawet, tak jak kapitana Baleya, poprze was cała planeta i będziecie mogli dostatecznie im zagrozić, tak że w końcu pozwolą wam wylądować, jak was potraktują? Spytajcie kapitana, czy przyjęto go jak krewniaka. Ta kobieta jest hipokrytką mimo jej wzniosłych słów. Nie, właśnie z ich powodu. Są one najlepszym dowodem jej hipokryzji. Jęczy tu i skamle na temat jej niewydolnego systemu odpornościowego i twierdzi, że musi się chronić przed niebezpieczeństwem infekcji. Oczywiście nie czyni tego z powodu, że sądzi, iż jesteśmy nieczyści i pełni chorób. Sądzę, że ta myśl nawet nie przeszła jej przez głowę. Jęczy, że prowadziła pasywne życie chronione przed wszelkim niebezpieczeństwem i przypadkami przez zbyt ustabilizowane społeczeństwo i zbyt usłużny tłum robotów. Jakże musi tego nienawidzić. Ale co grozi jej tutaj? Jakiego nieszczęścia obawia się tutaj? A jednak przywiozła ze sobą dwa roboty. W tej sali, gdzie zebraliśmy się, żeby ją uczcić i powitać, nawet tu zabrała je ze sobą. Siedzą teraz wraz z nią na podium. Teraz, kiedy sala została oświetlona, możecie je dostrzec. Jeden to imitacja istoty ludzkiej, jego imię brzmi R. Daneel Olivaw. Drugi to zwykły robot o otwarcie metalicznej konstrukcji i ten nazywa się R. Giskard Reventlov. Powitajcie ich, moi bracia, to oni są prawdziwymi krewnymi tej kobiety. — Szach i mat! — jęknął szeptem D.G. — Jeszcze nie — odparła Gladia.

Ludzie na widowni zaczęli wyciągać szyje, jakby nagle poczuli nieznośne swędzenie. Tysiące zachłyśniętych zdumieniem głosów powtarzało jedno, jedyne słowo: „roboty”. — Bez kłopotu możecie je dostrzec — zagrzmiał nagle głos Gladii. — Daneelu, Giskardzie, wstańcie. Oba roboty natychmiast podniosły się z miejsc. — Stańcie obok mnie — poleciła — tak abym was nie zasłaniała. — A teraz pozwólcie, że wyjaśnię parę rzeczy. Te dwa roboty nie przybyły tutaj, aby mi służyć. Owszem, pomagają mi kierować posiadłością na Aurorze, podobnie jak pięćdziesiąt jeden innych robotów, i sama nie wykonuję prac, które mogę im powierzyć. Taki jest zwyczaj na planecie, na której mieszkam. Roboty różnią się stopniem komplikacji, zdolnościami i poziomem inteligencji, a te dwa oceniane są pod tym względem bardzo wysoko. W mojej opinii zwłaszcza Daneel zasługuje na uwagę, jest on bowiem robotem, którego inteligencja najbardziej przypomina ludzką. Oczywiście w takim zakresie, w jakim w ogóle jest możliwe jakiekolwiek porównanie. Przywiozłam ze sobą jedynie Daneela i Giskarda, choć nie wykonują tu za mnie żadnych prac. Jeśli to was interesuje, ubieram się sama, sama też się kąpię, sama używam sztućców podczas jedzenia i sama chodzę, więc nie ma potrzeby, by mnie nosić. Czy korzystam z nich jako z osobistej ochrony? Nie. Ochraniają mnie, owszem, ale tak samo chronią każdego, komu grozi jakiekolwiek niebezpieczeństwo. Niedawno na Solarii Daneel uczynił wszystko, co mógł, żeby obronić kapitana Baleya, i gotów był oddać swe życie, aby ochronić mnie. Bez niego statek nie mógłby zostać uratowany. Z pewnością nie potrzebna mi jest żadna ochrona na tym podium. W końcu scenę osłania pole siłowe. Nie znalazło się tutaj na moje żądanie, ale skoro już jest, stanowi wystarczającą ochronę. Dlaczego zatem są tu ze mną moje roboty? Jeśli znacie dzieje Elijaha Baleya, który uwolnił Ziemię spod władzy Przestrzeniowców, zapoczątkował nową politykę osadnictwa i którego syn poprowadził pierwszą ludzką wyprawę na Baleyworld — dlatego zresztą tak nazwano tę planetę — wiecie, że Elijah Baley, zanim mnie poznał, pracował z Daneelem. Współpracowali na Ziemi, Solarii i Aurorze, w każdej z jego trzech słynnych spraw. Dla Daneela Elijah Baley był zawsze partnerem Elijahem. Nie wiem, czy fakt ten pojawia się w jego biografii, ale możecie uwierzyć mi na słowo. I choć Elijah Baley jako Ziemianin z początku nie ufał Daneelowi, wkrótce się zaprzyjaźnili. Kiedy umierał, na tej właśnie planecie, ponad szesnaście dekad temu, gdy było tu tylko kilka domów otoczonych ogródkami, podczas ostatnich chwil towarzyszył mu nie jego syn ani ja. (Przez jeden zdradziecki moment zlękła się, że jej głos się załamie.) Posłał po Daneela i ostatkiem sił trzymał się życia, póki Daneel nie przybył tutaj. Tak, to druga wizyta Daneela na tej planecie. Byłam tu wtedy razem z nim, ale zostałam na orbicie. (Spokojnie!) Jedynie sam Daneel wylądował na powierzchni i był świadkiem jego ostatnich słów. Czyżby to dla was nic nie znaczyło? — Jej głos uniósł się lekko, gdy potrząsnęła pięścią w powietrzu. — Czy naprawdę muszę wam to mówić? Czyżbyście sami tego nie wiedzieli? Oto robot, którego Elijah Baley kochał. Tak, kochał. Chciałam zobaczyć się z nim przed śmiercią, żeby się pożegnać, ale on pragnął Daneela. I oto Daneel, ten sam. Ten drugi zaś to Giskard, który znał Elijaha tylko na Aurorze, ale zdołał ocalić mu tam życie. Bez tych dwóch robotów Elijah Baley nie osiągnąłby swojego celu. Światy Przestrzeniowców nadal pozostawałyby u władzy, planety Osadników w ogóle by nie istniały i żadne z was nie znalazłoby się tutaj. Ja o tym wiem. Wy też o tym wiecie. Zastanawiam się, czy wie o tym pan Tomas Bistervan? Daneel i Giskard to popularne wśród waszej społeczności imiona. Powszechnie używają ich potomkowie Elijaha Baleya, na jego własną prośbę. Przybyłam tu statkiem, którego kapitan nazywa się Daneel Giskard Baley. Zastanawiam się, jak wielu ludzi oglądających mnie w tej chwili, osobiście i przez hiperwizję, nosi imiona Daneel albo Giskard. Cóż, to są właśnie roboty, których te imiona upamiętniają. Czyżby miały zostać odprawione przez Tomasa Bistervana? —

Pomruk tłumu narastał z każdą chwilą i Gladia władczo uniosła ręce. — Chwileczkę, jedną chwileczkę, pozwólcie mi skończyć. Nie powiedziałam wam jeszcze, po co przywiozłam tutaj te dwa roboty. — Natychmiast zapadła cisza. — One nigdy nie zapomniały Elijaha Baleya, tak jak i ja go nie zapomniałam. Lata, które minęły, nie przytłumiły ich wspomnień. Kiedy miałam wejść na pokład statku kapitana Baleya wiedząc, że mogę odwiedzić Baleyworld, jak mogłam odmówić tego samego Daneelowi i Giskardowi? Obaj pragnęli ujrzeć planetę, której zasiedlenie umożliwił Elijah Baley, planetę, na której spędził swe ostatnie lata i na której umarł. Owszem, są to roboty, ale inteligentne roboty, wiernie służące Elijahowi Baleyowi. Nie wystarczy szanować wszystkie istoty ludzkie, należy darzyć szacunkiem każdą istotę inteligentną. Toteż przywiozłam je tutaj. — I wreszcie wykrzyknęła tonem wymagającym odpowiedzi: — Czy uczyniłam źle? Gigantyczny krzyk „Nie!” zagrzmiał w całej sali i nagle wszyscy zerwali się na nogi klaszcząc, tupiąc, wrzeszcząc, krzycząc… i jeszcze… i jeszcze… Gladia patrzyła z uśmiechem i kiedy hałas trwał bez końca, uświadomiła sobie dwie rzeczy. Po pierwsze, była zlana potem, a po drugie, czuła się szczęśliwsza niż kiedykolwiek w życiu. Zupełnie jakby cały czas czekała na tę jedną chwilę, chwilę, kiedy ona, wychowana w izolacji, zdołała wreszcie odkryć po dwudziestu trzech dekadach, że potrafi stawić czoło tłumom, poruszyć je i nagiąć do swej własnej woli. Słuchała głośnej odpowiedzi, i jeszcze… i jeszcze… i jeszcze… Dopiero po pewnym czasie Gladia wreszcie doszła do siebie. Najpierw nie kończący się hałas, solidna bariera ochroniarzy przepychających się wraz z nią w tłumie, potem jazda długimi korytarzami, które zdawały się coraz bardziej zagłębiać w ziemię. Wcześniej straciła z oczu D.G. i nie była nawet pewna, czy Daneel i Giskard bezpiecznie trwają przy niej. Chciała o nich zapytać, lecz otaczali ją jedynie nie znani, obcy ludzie. Pomyślała przelotnie, że roboty muszą być w pobliżu, bowiem nie zgodziłyby się na rozdzielenie i z pewnością usłyszałaby hałas towarzyszący walce. Gdy wreszcie dotarła do pokoju, oba roboty były już przy niej. Nie wiedziała dokładnie, gdzie się znajduje, lecz pomieszczenie było dość spore i czyste. W porównaniu z jej domem na Aurorze sprawiało nędzne wrażenie, ale po kabinie na statku wydawało się luksusowe. — Tu będzie pani bezpieczna — oznajmił ostatni strażnik odchodząc. — Gdyby czegoś pani potrzebowała, proszę dać nam znak — wskazał urządzenie na niewielkim stoliku stojącym obok łóżka. Spojrzała na nie, lecz gdy się odwróciła, żeby zapytać, co jest i jak działa, mężczyzna już się oddalał. No cóż, pomyślała, dam sobie radę. — Giskardzie — powiedziała znużona — sprawdź, które z tych drzwi prowadzą do łazienki i jak działa prysznic. Przede wszystkim potrzebuję kąpieli. Usiadła ostrożnie, ponieważ była tak spocona, że bała się, iż zamoczy krzesło. Nienaturalna pozycja zaczynała już sprawiać jej ból, gdy do pokoju wrócił Giskard. — Woda leci — oznajmił. — Dobrałem też odpowiednią temperaturę. Jest tam twarda substancja, która — jak sądzę — służy tu za mydło, i prymitywny komplet ręczników z tkaniny oraz cały zestaw innych drobiazgów, które mogą się okazać użyteczne. — Dziękuję ci, Giskardzie — powiedziała Gladia, uświadomiwszy sobie nagle, że mimo jej zapewnień, iż roboty takie jak Daneel i Giskard nie zajmują się osobistymi posługami, właśnie tego od niego wymagała. Ale zależało to od okoliczności… Gladia miała wrażenie, że nigdy jeszcze tak gwałtownie nie potrzebowała kąpieli, ale też nigdy dotąd tak bardzo się nią nie rozkoszowała. Długo stała pod strumieniem wody, a kiedy wyszła, nawet się nie zastanowiła, czy ręczniki zostały wysterylizowane, dopóki ich nie użyła, lecz wtedy było już za późno.

Zaczęła szperać wśród przygotowanych przez Giskarda pudrów, dezodorantów, grzebienia, pasty do zębów, suszarki, lecz nie udało się jej znaleźć niczego, co przypominałoby szczoteczkę do zębów. Poddała się i umyła zęby palcem. Nie znalazła także szczotki do włosów, co przyjęła z równym niezadowoleniem. Wyszorowała więc grzebień mydłem, ale i tak miała opory przed użyciem go. Odkryła coś, co przypominało nocny strój; pachniał czystością, lecz jak na jej gust był zbyt luźny. — Proszę pani — powiedział cicho Daneel — kapitan pyta, czy mógłby się z panią zobaczyć. — Sądzę, że tak — odparła Gladia zajęta szukaniem jakiejś zastępczej piżamy. — Wpuść go. D.G. wyglądał na zmęczonego, nawet spiętego. Kiedy jednak odwróciła się, by go przywitać, uśmiechnął się mimo znużenia. — Trudno uwierzyć, że żyje pani już ponad dwadzieścia trzy dekady. — Co? W tym czymś? — Jeszcze pomaga. Jest półprzejrzysta… A może pani nie wiedziała? Niepewnie zerknęła w dół na koszulę, po czym rzekła: — Jeśli to pana bawi, D.G., proszę bardzo, jednak jak wiadomo żyję od dwustu trzydziestu lat. — Nikt nie domyśliłby się po wyglądzie. W czasach młodości musiała pani być bardzo piękna. — Nigdy mi o tym nie mówiono, D.G. Zawsze myślałam, że jedyne, do czego mogę mieć pretensję, to dyskretny urok. A przy okazji, jak używacie tego przyrządu? — Przywoływacza? Należy dotknąć miejsca po prawej stronie i wtedy ktoś się zgłosi. Dalej po prostu się rozmawia. — Dobrze. Potrzebuję szczoteczki do zębów, szczotki do włosów i trochę ubrań. — Dopilnuję, aby dostała pani obie szczotki. A co do ubrań, już o tym pomyślałem. W szafie jest cała torba. Zawiera ona wybór najmodniejszych strojów z Baleyworldu. Pani mogą się nie spodobać, nie zagwarantuję też, że będą pasowały. Większość tutejszych kobiet jest wyższa i bez wątpienia grubsza. Sądzę, że przez jakiś czas pozostanie pani w osamotnieniu. — Dlaczego? — No cóż, zdaje się, że tego wieczoru wygłosiła pani pewną mowę i, jak sobie przypominam, nie chciała pani przerwać, choć to sugerowałem więcej niż raz. — Odniosłam wrażenie, że się spodobała, D.G. — Owszem, była ogromnym sukcesem — D.G. uśmiechnął się szeroko i podrapał po brodzie, ostrożnie dobierając słowa. — Jednak ten sukces wiąże się też z pewnymi niedogodnościami. W tej chwili powiedziałbym, że jest pani najsłynniejszą osobą na Baleyworldzie, a każdy obywatel chciałby panią zobaczyć i dotknąć. Gdybyśmy udali się gdziekolwiek, oznaczałoby to natychmiastowe zamieszki. Przynajmniej dopóki nastroje trochę się nie uspokoją. Nie mamy pojęcia, ile to potrwa. Do tego dziś „jastrzębie” wrzeszczą przeciw pani. Jutro jednak, kiedy fascynacja i histeria opadną, ich oburzenie zamieni się w furię. Jeśli stary Bistervan jeszcze nie zastanawiał się nad zabiciem pani, to z pewnością ambicją jego życia stanie się wkrótce, abyś zginęła w powolnych męczarniach. W jego stronnictwie zaś istnieją ludzie, którzy są zdolni spełnić ów kaprys starego. To dlatego tu pani jest. To pomieszczenie, piętro, cały hotel są bezustannie obserwowane przez sam nie wiem ilu strażników. Mam tylko cichą nadzieję, że nie znajduje się wśród nich jakiś wojowniczy „jastrząb”. A ponieważ jestem z panią blisko związany w tej grze w bohatera i bohaterkę, też zostałem tu uwięziony i nie mogę się wydostać. — Och — westchnęła zmieszana Gladia — czyli nie może pan zobaczyć swojej rodziny. Przykro mi z tego powodu. — Kupcy nie mają zazwyczaj zbyt wielkich rodzin. — A więc przyjaciółki. — Przeżyje, prawdopodobnie lepiej to zniesie niż ja. — Zmierzył ją pełnym namysłu spojrzeniem. — Nawet o tym nie myśl, kapitanie — powiedziała z naciskiem Gladia.

Jego brwi się uniosły. — Nie potrafię udawać, że o tym nie myślę, ale z pewnością nic nie zrobię. — Jak pan sądzi, D.G., ile czasu tu zostaniemy? — zmieniła temat. — Tylko serio. — Zależy to od Dyrektoriatu. — Dyrektoriatu? — Naszej rady wykonawczej. Pięcioro ludzi — uniósł dłoń szeroko rozkładając palce — wybieranych na pięcioletnie kadencje. Co roku jest wymieniana jedna osoba, w razie śmierci któregoś z członków rady natychmiast jest wybierany nowy. Zapewnia to ciągłość rządów i zmniejsza ryzyko przejęcia władzy przez jednego człowieka. Oznacza też, że każda decyzja musi zostać uzgodniona, co często zabiera sporo czasu, którego zwykle nie mamy. — Można by sądzić — wtrąciła Gladia — że jeśli jedna z tych pięciu osób okazałaby się zdecydowaną na wszystko silną osobowością, zdołałaby narzucić innym swój punkt widzenia. — W przeszłości to się zdarzało. Obecnie jest inaczej. Główny dyrektor nazywa się Genovus Pandaral. Nie ma w nim ani odrobiny zła, ale podejmowanie decyzji przychodzi mu niezwykle trudno, a czasami prowadzi do niekorzystnych następstw. Przekonałem go, aby dopuścił twoje roboty na scenę i okazało się, że to był kiepski pomysł. Punkt dla naszych przeciwników. — Ale dlaczego uważasz to za zły pomysł? Ludzie byli zadowoleni. — Chcieliśmy, aby została pani naszą kieszonkową bohaterką, Solarianką i pomogła uspokoić opinię publiczną, żeby zapobiec przedwczesnemu wybuchowi wojny. Co do długowieczności spisała się pani znakomicie. Sprawiła pani, że ich własne krótkie życia nagle wydały się im atrakcyjne. Potem jednak zaczęli oklaskiwać roboty, a tego nie chcemy. Jeśli już przy tym jesteśmy, nie zachwycił nas też pomysł z pokrewieństwem z Przestrzeniowcami. — Nie chcecie przedwczesnej wojny, ale nie pragniecie też przedwczesnego pokoju. — Doskonale powiedziane. — Czego zatem pragniecie? — Galaktyki. Całej Galaktyki. Chcemy skolonizować i zasiedlić każdą nadającą się do tego planetę. Pragniemy założyć imperium galaktyczne i nie życzymy sobie ingerencji Przestrzeniowców. Mogą sobie zostać na własnych planetach i żyć w pokoju, ale nie wolno im się wtrącać. — To jednak oznacza, że uwięzicie ich na pięćdziesięciu planetach, tak jak my Ziemian na Ziemi przez tak wiele lat. Te same stare krzywdy. D.G., jest pan nie lepszy od Bistervana. — Sytuacja jest inna. Ziemianie zostali uwięzieni wbrew ich możliwościom ekspansji. Wy, Przestrzeniowcy, nie dysponujecie podobnym potencjałem. Wybraliście ścieżkę długowieczności i robotów. W tej chwili nie macie już nawet pięćdziesięciu planet. Solaria została opuszczona. Z czasem inne wasze światy pójdą w jej ślady. Osadnicy nie są zainteresowani tym, by popchnąć Przestrzeniowców na szlak prowadzący ku zgubie, czemu jednak mielibyśmy im przeszkadzać, skoro sami tego pragną. Pani wystąpienie może zaszkodzić naszym planom. — Cieszę się z tego. Co właściwie miałam powiedzieć? — Mówiłem już. Miłość, pokój — i trwałoby to niecałą minutę. — Nie wierzę, D.G., że spodziewał się pan po mnie czegoś tak głupiego — odpowiedziała ze złością Gladia. — Za kogo mnie pan wziął? — Za tego za kogo i pani się uważała, czyli osobę, która śmiertelnie się boi publicznego przemawiania. Skąd mogłem wiedzieć, że okaże się pani szaloną kobietą, która zdoła w pół godziny przekonać mieszkańców Baleyworldu do czegoś, co — jak zawsze uważaliśmy — powinno budzić w nich oburzenie. Ta rozmowa nie doprowadzi nas donikąd — podniósł się ciężko. — Ja także chcę wziąć prysznic i jeśli zdołam, prześpię się parę godzin. Do zobaczenia jutro. — Kiedy jednak dowiemy się, co dyrektorzy zdecydowali w mojej sprawie? — Jak tylko to ustalą, czyli raczej nieprędko. Dobranoc, moja pani.

Dokonałem pewnego odkrycia — stwierdził Giskard. W jego głosie nie pobrzmiewał najmniejszy nawet cień emocji. — Umożliwił mi to fakt, że po raz pierwszy od początku mojego istnienia stanąłem przed tłumem złożonym z tysięcy ludzkich istot. Gdyby stało się tak dwa wieki temu, doszedłbym wówczas do takich wniosków. Gdybym zaś nigdy nie stanął przed tak licznie zgromadzonymi ludźmi, prawdopodobnie w ogóle bym tego nie stwierdził. Pomyśl zatem, jak wielu istotnych rzeczy nigdy nie odkryłem i nie odkryję tylko dlatego, że nie znajdę się w odpowiedniej sytuacji. Muszę tkwić w niewiedzy, dopóki nie pomogą mi okoliczności, a na to nie mogę liczyć. — Nie sądziłem, przyjacielu Giskardzie — powiedział Daneel — że pani Gladia, biorąc pod uwagę tryb życia, jaki do tej pory pędziła, zdoła stawić czoło tysiącom ludzi. Obawiałem się, że w ogóle nie będzie w stanie nic powiedzieć. Kiedy okazało się, że może, przyjąłem, iż jej pomogłeś przekonując, że nie wyrządzi tym żadnych szkód. Jakiego odkrycia dokonałeś? — Przyjacielu Daneelu, w istocie odważyłem się jedynie zmniejszyć nieco dławiący ją lęk, by mogła powiedzieć kilka słów, by inni mogli ją usłyszeć. — Ale przecież zrobiła dużo więcej. — Po tej mikroskopijnej ingerencji odwróciłem się do wielości umysłów w tłumie. Nigdy dotąd nie doświadczyłem tak wiele, podobnie jak pani Gladia. Byłem równie przerażony jak ona. Z początku wydawało mi się, że nic nie mogę zrobić w otaczającej mnie plątaninie myśli. Czułem się bezradny. A potem dostrzegłem nici przyjaźni, ciekawości, zainteresowania — nie potrafię opisać ich słowami — a także sympatii dla pani Gladii. Zacząłem wyszukiwać podobne nici, wzmacniać je, lekko pogrubiać. Pragnąłem, by choć parę osób zareagowało przychylnie na słowa pani Gladii, abym nie musiał więcej dotykać jej umysłu. To wszystko, co zrobiłem. Nie wiem, jak wiele nici właściwego koloru zdążyłem wzmocnić. Niewiele. — A potem, przyjacielu Giskardzie? Co się stało? — Odkryłem, przyjacielu Daneelu, że rozpocząłem proces, który dalej rozwijał się samoistnie. Każda nić, którą wzmocniłem, zaczęła wzmacniać sąsiednią nić tego samego rodzaju, potem zaś obie czyniły to samo z kilkunastoma następnymi nićmi. Nie musiałem robić nic więcej. Ciche pomruki, komentarze i zerknięcia zdradzające aprobatę dla słów pani Gladii zachęciły kolejne osoby. Potem stwierdziłem coś jeszcze dziwniejszego. Pani Gladia musiała w jakiś sposób wyczuć istnienie tych drobnych oznak zachęty, które ja dostrzegłem tylko dlatego, że ludzkie umysły stoją przede mną otworem, choć ich bowiem nie tknąłem, bariery lęku w jej umyśle zniknęły. Zaczęła mówić z większą pewnością siebie, a publiczność reagowała coraz cieplej bez żadnej mojej ingerencji. Na końcu zaś wybuchła histeria, burza, huragan umysłowych grzmotów i błyskawic tak mocnych, że musiałem zamknąć przed nimi mój umysł, bo doprowadziłyby do przeładowania obwodów. Nigdy, przez całe moje istnienie nie spotkałem się z niczym podobnym, a przecież zaczęło się to od drobnych zmian wprowadzonych w cały ten tłum. W przeszłości musiałem więcej ingerować w dużo mniejszych skupiskach ludzi. W istocie podejrzewam, że efekt, który zdołałem osiągnąć, rozszerzył się na jeszcze większą publiczność oglądającą nas w hiperwizji. — Nie pojmuję, jak to możliwe, przyjacielu Giskardzie. — Nie jestem człowiekiem. Nie doświadczam więc bezpośrednio posiadania ludzkiego umysłu, skomplikowanego i pełnego sprzeczności. Nie potrafię też objąć myślą mechanizmu rządzącego jego reakcją. Najwyraźniej jednak łatwiej jest manipulować tłumem niż pojedynczymi ludźmi. Wygląda to na paradoks, bo przecież większy ciężar trudniej poruszyć niż mały. Trudniej jest odparować mocniejszy cios energetyczny niż słabszy, większa odległość wymaga dłuższej podróży niż mniejsza. Czemu zatem większa grupa ludzi miałaby być łatwiejsza do pokierowania niż małe zebranie? Potrafisz myśleć jak istota ludzka, przyjacielu Daneelu, czy umiałbyś to wyjaśnić? — Ty sam, przyjacielu Giskardzie, stwierdziłeś, że to coś w rodzaju zarazy, reakcji łańcuchowej. Jedna drobna iskra może doprowadzić do pożaru całego lasu.

Giskard zamilkł i zdawał się pogrążony głęboko w myślach. Wreszcie powiedział: — Lecz to nie rozsądek, nie logika jest zaraźliwa, lecz emocje. Pani Gladia wybierała argumenty, które, jak sądziła, poruszą uczuciami publiczności. Nie próbowała logicznego rozumowania. Możliwe zatem, że im większy tłum, tym łatwiej poruszyć ich uczucia, a nie rozsądek. Ponieważ zaś emocje są mniej liczne niż rozsądne argumenty, łatwiej da się przewidzieć zachowanie tłumu niż jednej osoby. To zaś z kolei oznacza, że jeśli mielibyśmy opracować prawa umożliwiające przewidywanie procesów historycznych, trzeba wziąć pod uwagę wielkie grupy ludzi. Im większe, tym lepiej. Samo w sobie może się to stać Pierwszym Prawem Psychohistorii, nauki nad ludzkością. Jednak… — Jednak? — Uderza mnie, że zrozumienie tego faktu zabrało mi tak wiele czasu tylko dlatego, że nie jestem człowiekiem. Być może ludzka istota instynktownie pojmuje swój własny umysł dostatecznie dobrze, by wiedzieć, jak kierować podobnymi sobie istotami. Pani Gladia, pozbawiona jakiegokolwiek doświadczenia w przemawianiu do tłumu, po mistrzowsku poprowadziła sprawę. O ile lepiej moglibyśmy sobie poradzić, gdybyśmy mieli ze sobą kogoś takiego jak Elijah Baley. Przyjacielu Daneelu, czy nie myślisz o nim w tej chwili? — Czyżbyś widział jego obraz w moim umyśle? To zaskakujące, przyjacielu Giskardzie. — Nie widzę go, przyjacielu Daneelu. Nie potrafię odbierać twoich myśli, ale potrafię wyczuć emocje i nastroje, a twój umysł ma barwę, która w przeszłości kojarzyła się z Elijahem Baleyem. — Pani Gladia wspominała, że byłem ostatnią osobą, która widziała go za życia, więc w pamięci odtwarzam tamtą chwilę. Raz jeszcze myślę o tym, co powiedział. — Czemu, przyjacielu Daneelu? — Usiłuję wydobyć znaczenie z jego słów. Sądzę, że to ważne. — Jak ze słów może wynikać coś, czego tam nie ma? Jeśli te słowa miałyby jakieś ukryte znaczenie, Elijah powiedziałby nam. — Być może — odparł powoli Daneel — sam partner Elijah nie pojmował znaczenia tego, co mówił. 10. PO PRZEMÓWIENIU Pamięć! Tkwiła w umyśle Daneela niczym zamknięta książka pełna nieskończonych szczegółów, zawsze dostępna i gotowa. Niektóre fragmenty przywoływał często, zawierały bowiem niezbędne informacje, lecz jedynie kilka ustępów powracało do niego tylko dlatego, by mógł napawać się ich zawartością. Przeważająca większość z nich dotyczyła Elijaha Baleya. Wiele dekad temu Daneel przybył na Baleyworld, gdy Elijah Baley jeszcze żył. Pani Gladia przyleciała razem z nim. Kiedy jednak weszli na orbitę wokół planety, wyleciał im na spotkanie w niewielkim statku Bentley Baley. Gdy wkroczył na pokład, okazało się, że jest już przygarbionym mężczyzną w średnim wieku. Spojrzał na Gladię ze skrywaną wrogością i rzekł: — Nie może się pani z nim widzieć. Gladia zaś, która płakała, wykrztusiła tylko: — Dlaczego? — Nie życzy sobie tego, a ja, proszę pani, muszę uszanować jego wolę. — Nie mogę w to uwierzyć, panie Baley. — Mam przy sobie własnoręcznie napisany przez ojca list i zapis głosowy. Nie wiem, czy zdoła pani poznać jego pismo lub głos, daję jednak słowo honoru, że oba pochodzą od niego i że nie wywarto żadnego nacisku, aby je sporządził.

Przeszła do swojej kabiny, aby odczytać i wysłuchać w samotności. Gdy wróciła, sprawiała wrażenie ostatecznie pokonanej, lecz zdołała powiedzieć stanowczo: — Daneelu, masz sam udać się na powierzchnię planety, aby zobaczyć się z Elijahem. Takie jest jego życzenie. Potem jednak zrelacjonujesz mi wszystko, co się wydarzyło, powtórzysz mi każde słowo, które zostanie powiedziane. — Tak, proszę pani — odparł Daneel. Wraz z Bentleyem ruszyli w stronę czekającego statku, a po drodze Bentley powiedział: — Roboty nie mają wstępu na tę planetę, Daneelu, dla ciebie jednak uczyniono wyjątek, ponieważ pragnął tego mój ojciec, którego darzy się u nas ogromnym szacunkiem. Rozumiesz chyba, że osobiście nie mam nic przeciw tobie, ale ta wizyta musi być jak najkrótsza. Zostaniesz zabrany bezpośrednio do ojca, a kiedy skończy, natychmiast odeślemy cię na orbitę. Rozumiesz? — Rozumiem, proszę pana. Jak się miewa pański ojciec? — Umiera — odparł Baley bez ogródek. — To także rozumiem — głos Daneela zadrżał lekko. Nie dlatego, by kierowały nim jakieś uczucia, lecz ponieważ myśl o śmierci jakiejkolwiek istoty ludzkiej, choćby nie dało jej się w żaden sposób uniknąć, zakłócała działanie jego pozytonowego mózgu. — Chodziło mi o to, ile jeszcze zostało mu życia? — Powinien był umrzeć jakiś czas temu. Trzyma się kurczowo życia, ponieważ nie chce odejść, dopóki się z tobą nie zobaczy. Wylądowali. Planeta była duża, lecz jej zamieszkana część sprawiała wrażenie małej i nędznej. Niebo pokrywały chmury. Niedawno padało. Szerokie, proste ulice były puste, jakby mieszkańcy nie mieli ochoty oglądać robota. Pojazd naziemny, którym się poruszali, wreszcie stanął przed domem nieco większym i bardziej imponującym niż pozostałe. Obaj wkroczyli do środka. Przy wewnętrznych drzwiach Bentley stanął. — Za nimi czeka mój ojciec — powiedział ze smutkiem. — Masz tam wejść sam, nie chciał, abym ci towarzyszył. Idź już. Możesz go nie poznać. Daneel wkroczył w półmrok pokoju. Jego oczy natychmiast przystosowały się do panujących w nim warunków i ujrzał ciało przykryte prześcieradłem leżące wewnątrz przejrzystego kokonu, widocznego jako jedynie mglisty połysk w powietrzu. Światło w pomieszczeniu nieco pojaśniało i Daneel mógł wyraźniej dostrzec twarz. Bentley miał rację. Zupełnie nie przypominała ona jego dawnego partnera. Była napięta i koścista. Zamknięte oczy sprawiły, że Daneel przez chwilę obawiał się, że ogląda trupa. Nigdy dotąd nie widział ludzkich zwłok i sama myśl sprawiła, że zachwiał się na nogach, które przez moment odmówiły posłuszeństwa. Lecz oczy starca otwarły się i Daneel odzyskał równowagę, choć nadal czuł się dziwnie słabo. Gdy umierający dostrzegł robota, na jego twarzy pojawił się blady uśmiech. — Daneel. Mój stary przyjaciel Daneel — w cichym szepcie zabrzmiał cień dawnego głosu Elijaha. Powoli spod okrycia wysunęła się ręka i nagle Daneelowi wydało się, że rozpoznaje swojego dawnego partnera. — Partnerze Elijahu — powiedział miękko. — Dziękuję, dziękuję, że przybyłeś. — Ten przyjazd był bardzo ważny dla mnie, partnerze Elijahu. — Bałem się, że mi na to nie pozwolą. Oni… inni… nawet mój syn… uważają cię za robota. — Jestem robotem. — Nie dla mnie, Daneelu. Nie zmieniłeś się, zupełnie się nie zmieniłeś. Nie widzę cię zbyt wyraźnie, ale mam wrażenie, że wyglądasz zupełnie tak samo, jak cię zapamiętałem. Kiedy widzieliśmy się ostatni raz? Dwadzieścia dziewięć lat temu? — Tak. I przez ten czas nie zmieniłem się ani trochę. Sam więc widzisz, że jestem robotem.

— Ja natomiast zmieniłem się, i to bardzo. Wolałbym, żebyś nie oglądał mnie w takim stanie, ale byłem zbyt słaby, żeby oprzeć się pokusie ostatniego spotkania. — Głos Baleya zdawał się nieco mocniejszy, jakby widok Daneela dodał mu nowych sił. — Cieszę się, że cię widzę, partnerze Elijahu. Mimo wszystkich zmian. — A pani Gladia? Jak się miewa? — Doskonale. Przybyła wraz ze mną. — Ale chyba nie… — w jego głosie zabrzmiała nuta bolesnego niepokoju, gdy próbował podnieść głowę i rozejrzeć się po sypialni. — Nie wylądowała na tej planecie. Nadal przebywa na orbicie. Wyjaśniono, że nie chcesz się z nią widzieć, i zrozumiała. — Nieprawda. W istocie chciałbym ją zobaczyć, ale tej pokusie zdołałem się oprzeć. Zupełnie się nie zmieniła, prawda? — Wygląda nadal tak samo jak wtedy, gdy widziałeś ją po raz ostatni. — To dobrze. Nie mogłem jednak pozwolić, by oglądała mnie w takim stanie. Nie chce, abym pozostał takim w jej wspomnieniach. Z tobą to co innego. — To dlatego, że jestem robotem, partnerze Elijahu. — Przestań się tak przy tym upierać — rzucił kapryśnie umierający. — Nawet gdybyś był człowiekiem i tak nie mógłbyś więcej dla mnie znaczyć. Przez chwilę leżał w milczeniu, po czym rzekł: — Przez wszystkie te lata nigdy się z nią nie kontaktowałem, nawet nie pisałem. Nie mogłem wtrącać się w jej życie. Czy Gladia nadal jest żoną Gremionisa? — Tak, proszę pana. — Są szczęśliwi? — Nie potrafię tego ocenić. Sądząc po jej zachowaniu, nie jest nieszczęśliwa. — Dzieci? — Dozwolono dwójkę. — Czy nie była zła, że nie kontaktowałem się z nią? — Wierzę, że pojmuje, jakie motywy tobą kierowały. — Czy kiedykolwiek wspomina o mnie? — Prawie nigdy, ale w opinii Giskarda często o tobie myśli. — Jak się miewa Giskard? — Działa zupełnie normalnie, w sposób w jaki ci wiadomo. — A zatem wiesz o jego zdolnościach. — Powiedział mi o nich, partnerze Elijahu. Baley ponownie umilkł. Wreszcie poruszył się niespokojnie. — Daneelu, chciałem, abyś przybył, ponieważ kierowała mną samolubna chęć rozmowy z tobą, przekonania się na własne oczy, że się nie zmieniłeś, że pozostał jeszcze jakiś ślad po najlepszych chwilach mego życia, że mnie pamiętasz i nadal tak będzie. Poza ty jednak chciałem ci coś powiedzieć. Wkrótce umrę, Daneelu, i wiem, że wieść o mojej śmierci dotrze do ciebie. Nawet gdybyś został na Aurorze, dowiedziałbyś się o tym. Dzienniki w całej Galaktyce odnotują mój zgon. — Jego pierś poruszyła się w słabym, bezgłośnym śmiechu. — Kto mógłby przypuszczać? Gladia również dowie się o tym, jednak ona wie, że muszę umrzeć, i pomimo smutku, jaki to sprawia, zaakceptuje ten fakt. Lękałem się jednak, jaki moja śmierć wywrze efekt na tobie. Jesteś bowiem, jak sam się upierasz, a ja temu przeczę, robotem. Przez wzgląd na dawne czasy możesz uznać, że twoim obowiązkiem jest ochronić mnie przed śmiercią i fakt, że tego nie zdołasz zrobić, mógłby ci wyrządzić szkody. Pozwól zatem, że porozmawiam z tobą na temat. Głos Baleya znów zaczął słabnąć. Choć Daneel siedział bez ruchu, jego twarz zdradzała targające nim uczucia, co nie zdarzało się zbyt często. Wyrażała żal i niepokój. Oczy Baleya były zamknięte, więc nie mógł tego widzieć.

— Moja śmierć, Daneelu — — zaczął — nie jest ważna. Żadna pojedyncza śmierć w świecie istot ludzkich nie jest ważna. Nawet umierając pozostawiamy za sobą swoje dzieła, które są nieśmiertelne. One nigdy nie zginą, dopóki istnieje ludzkość. Czy rozumiesz, co do ciebie mówię? — Tak, partnerze Elijahu — odparł Daneel. — Praca poszczególnych jednostek tworzy w sumie większą całość i staje się jej wieczną częścią. Ogół ludzkich żywotów: przeszłych, teraźniejszych i tych, co dopiero nastąpią, tworzy splot, istniejący od dziesiątków tysięcy lat i przez cały ten czas bardziej się komplikujący i, ogólnie rzecz biorąc, stający się coraz piękniejszy. Nawet Przestrzeniowcy są częścią tego splotu i oni także przyczyniają się do zwiększenia jego komplikacji i urody. Pojedyncze życie to tylko drobna nić, a czymże jest nić w porównaniu z całością? Daneelu, zawsze miej na względzie cały splot i nie pozwól, by odwiódł cię od niego los pojedynczej nici. Jest wiele innych nici, każda z nich równie cenna i uczestnicząca… Baley urwał, ale Daneel czekał cierpliwie. Po chwili umierający otworzył oczy i spoglądając na Daneela lekko zmarszczył brwi. — Wciąż tu jesteś? Czas już, abyś poszedł. Powiedziałem ci już wszystko, co miałem do powiedzenia. — Nie chcę odejść, partnerze Elijahu. — Ale musisz. Nie zdołam już dłużej powstrzymywać śmierci. Jestem zmęczony, tak bardzo zmęczony. Chcę umrzeć. Już czas. — Czy nie mogę zostać tu, póki nie umrzesz? — Nie chcę tego. Jeśli umrę na twoich oczach, mimo moich słów może to wywrzeć na tobie zbyt mocne wrażenie. Idź już. To rozkaz. Skoro się upierasz, pozwolę ci być robotem, ale w takim razie musisz słuchać moich rozkazów. W żaden sposób nie zdołasz ocalić mi życia, więc nic nie liczy się bardziej niż Drugie Prawo. Idź! Palec Baleya, drżąc lekko, wskazał drzwi. — Żegnaj, przyjacielu Daneelu. Daneel odwrócił się wolno posłuszny rozkazom Baleya, choć odejście sprawiało mu trudność. — Żegnaj, partnerze… — urwał, po czym lekko zmienionym głosem dokończył — żegnaj, przyjacielu Elijahu. W sąsiednim pokoju czekał na niego Bentley. — Czy on nadal żyje? — Żył, kiedy wychodziłem. Bentley wszedł do sypialni i niemal natychmiast wrócił. — Teraz już nie. Zobaczył cię, więc po twoim odejściu zgasł. Daneel odkrył, że musi wesprzeć się o ścianę. Minęła dłuższa chwila, nim zdołał utrzymać się na nogach. Bentley stał odwracając wzrok, po czym razem wrócili na niewielki statek i wznieśli się na orbitę, gdzie czekała Gladia. Ona także natychmiast zapytała, czy Elijah Baley jeszcze żyje. Kiedy zaś łagodnie powiedzieli jej, że umarł, odwróciła się, nie uroniwszy ani jednej łzy i zamknęła się we własnej kabinie, aby móc wypłakać swój żal. Daneel kontynuował przerwaną myśl, jakby ostre, wyraźne wspomnienie śmierci Baleya oraz wszystkich związanych z nią szczegółów w ogóle mu nie przeszkodziło. — A jednak w świetle mowy pani Gladii lepiej zaczynam rozumieć to, co powiedział mi partner Elijah. — W jakim sensie? — Nie jestem jeszcze pewien. Bardzo trudno jest myśleć w taki sposób. — Zaczekam tak długo, jak to będzie koniecznie — odparł Giskard.

Genovus Pandaral był wysoki i jeszcze nie tak stary mimo gęstej czupryny śnieżnobiałych włosów, które wraz z bokobrodami nadawały mu dostojny wygląd. Ta postawa przywódcy niewątpliwie pomogła mu w awansie, lecz jak sam doskonale wiedział, były to tylko pozory. Jego wewnętrzna siła nie dorównywała wyglądowi. Gdy został wybrany na członka Dyrektoriatu, szybko otrząsnął się z początkowej euforii. Wkrótce odkrył, że obowiązki zaczynają go przerastać, i z każdym rokiem, gdy automatycznie wspinał się coraz wyżej, coraz bardziej to sobie uświadamiał. Obecnie pełnił już funkcję starszego dyrektora. W najgorszych czasach. W przeszłości rządzenie nie było żadnym problemem. Za Nephiego Morlera, osiem dekad wcześniej, tego samego Morlera, którego stawiano dzieciom w szkołach za wzór, przedstawiając go jako największego z dyrektorów, rządzenie nie sprawiało trudności. Jak wtedy wyglądał Baleyworld? Niewielki świat, kilkadziesiąt farm, parę miast skupionych wzdłuż naturalnych szlaków komunikacyjnych. Cała populacja liczyła nie więcej niż pięć milionów osób, a głównymi artykułami eksportowymi była surowa wełna i odrobina tytanu. Przestrzeniowcy pod wpływem doktora Fastolfe’a zupełnie się nimi nie interesowali i życie płynęło spokojnie. Ludzie mogli zawsze odwiedzać Ziemię, jeśli pragnęli odetchnąć kulturą i cywilizacją, z Ziemi zaś stale napływali nowi emigranci. Zasoby ludzkie macierzystej planety zdawały się niewyczerpane. Czemu więc Morler nie miał być wielkim dyrektorem? W końcu niewiele było do roboty. W przyszłości rządzenie także stanie się proste. Skoro Przestrzeniowcy degenerowali się coraz bardziej (każde dziecko wiedziało, że zmierzają ku zagładzie, do której muszą doprowadzić wewnętrzne sprzeczności ich społeczeństwa, choć czasami Pandaral zastanawiał się, czy to rzeczywiście pewne), Osadnicy zaś wciąż rośli w siłę, musi nadejść czas, kiedy życie znów stanie się bezpieczne. Osadnicy będą mogli wówczas w pokoju i bez przeszkód rozwijać swoje technologie. W miarę wzrostu zaludnienia Baleyworld upodobni się do Ziemi, podobnie jak inne planety, podczas gdy coraz to nowe będą dołączać do już istniejących, tworząc wreszcie potężne Imperium Galaktyczne. Z pewnością też Baleyworld, jako najstarszy, najbardziej rozwinięty i najbogatszy ze światów osadniczych, zajmie w tym imperium pierwszorzędną pozycję pod dobrotliwymi rządami wiecznej matki Ziemi. Lecz Pandaral nie był starszym dyrektorem w przeszłości ani nie będzie w przyszłości; był nim teraz. Han Fastolfe umarł, ale Kelden Amadiro żył nadal. To on dwadzieścia dekad wcześniej sprzeciwiał się temu, by Ziemia mogła wyprawić w przestrzeń Osadników. Wciąż jeszcze mógł sprawiać im kłopoty. Przestrzeniowcy nadal byli zbyt mocni, aby ich zlekceważyć, a Osadnicy nie osiągnęli jeszcze siły, która pozwoliłaby działać, nie bacząc na sprzeciwy tamtych. Muszą powstrzymać Przestrzeniowców, póki sytuacja nie zmieni się na ich korzyść. Na jego, Pandarala, barki spadła odpowiedzialność za podtrzymywanie złudnego spokoju Przestrzeniowców i utrzymywanie w granicach rozsądku ekspansji Osadników. Zupełnie go to nie zachwycało. Teraz zaś, chłodnego, szarego ranka, w padającym śniegu, zmierzał sam do hotelu. Nie życzył sobie żadnej asysty. Strażnicy wyprężali się na jego widok, a on pozdrawiał ich ze znużeniem. Kiedy ujrzał kapitana straży, zagadnął: — Jakieś kłopoty, kapitanie? — Nie, panie dyrektorze. Wszystko w porządku. Pandaral skinął głową. — W którym pokoju umieszczono Baleya? Aha, a czy kobieta i jej roboty są pod ścisłą strażą? Doskonale.

Ruszył dalej. Właściwie Baley zachował się tak, jak należało. Solaria, porzucona i pusta, mogła zostać wykorzystana przez kupców jako niewyczerpane źródło robotów, pozwalające czerpać kolosalne zyski z ich sprzedaży. Jednak takie dochody nie oznaczają bezpieczeństwa planetarnego, pomyślał posępnie Pandaral, natomiast Solaria, pełna śmiertelnych pułapek, nie zda się na nic. Nie warto o nią toczyć wojny. D.G. doskonale się spisał odlatując bez zwłoki. I zabierając ze sobą przyspieszacz jądrowy. Podobne urządzenia na Baleyworldzie były niezmiernie ciężkie i tak wielkie, że można było je wykorzystywać jedynie w potężnych, drogich systemach przeznaczonych do niszczenia atakujących statków. Jednak nawet owe systemy obronne nigdy nie wykroczyły poza fazę projektów. Zbyt kosztowne. Niezbędne były mniejsze i tańsze wersje tego urządzenia, więc D.G. uznał, że dostarczenie przyspieszacza z Solarii jest znacznie ważniejsze niż wszystkie tamtejsze roboty razem wzięte. Urządzenie to niewątpliwie okaże się nieocenioną pomocą dla uczonych z Baleyworldu. Lecz jeśli jedna planeta Przestrzeniowców dysponowała przenośnym przyspieszaczem, czemu nie miałyby go mieć inne? Czemu nie Aurora? Gdyby broń ta stała się dość mała, by można było ją umieścić w krążownikach, flota Przestrzeniowców bez kłopotu zniszczyłaby nawet przeważające siły Osadników. Jak daleko posunęli się w swych badaniach? Jak szybko Baleyworld zdoła ich doścignąć dzięki egzemplarzowi przywiezionemu przez D.G.? Nacisnął sygnalizator przy drzwiach pokoju kapitana i wszedł nie czekając na zaproszenie. Stanowisko starszego dyrektora wiązało się z pewnymi przywilejami. D.G. wyjrzał z łazienki i powiedział głosem stłumionym przez ręcznik, którym właśnie wycierał głowę: — Chętnie powitałbym Waszą Ekscelencję w odpowiedni sposób, ale zastał mnie pan w niezwykle niezręcznej sytuacji, ponieważ dopiero wyszedłem spod prysznica. — Och, zamknij się — prychnął z irytacją Pandaral. Zazwyczaj z przyjemnością wysłuchiwał komplementów D.G., ale nie dzisiaj. W istocie nigdy nie zdołał go naprawdę zrozumieć. D.G. był Baleyem, w prostej linii potomkiem wielkiego Elijaha i Bentleya, Ojca Założyciela. To sprawiało, że stanowił najbardziej oczywistego kandydata na stanowisko dyrektora, szczególnie że jego zuchwała jowialność zyskiwała mu sympatię tłumów. Zamiast tego jednak zdecydował się zostać kupcem i prowadzić niebezpieczne, pełne trudów życie. W ten sposób można stać się bogatym, ale znacznie prawdopodobniejsze jest, że się zginie, czy — w najlepszym razie — zestarzeje przedwcześnie. Kupiecki tryb życia sprawiał, że D.G. całe miesiące pozostawał poza Baleyworldem, Pandaral zaś cenił jego rady wyżej niż większości szefów departamentów. Czasem trudno było poznać, kiedy D.G. mówi serio, ale mimo to zawsze warto było go wysłuchać. — Nie sądzę, aby przemowa tej kobiety była najlepszą rzeczą, jaka mogła nas spotkać — stwierdził z westchnieniem Pandaral. D.G. kończąc się ubierać, wzruszył ramionami. — Kto mógł przewidzieć, co się stanie? — Choćby ty. Musiałeś dokładnie sprawdzić życiorys, skoro zdecydowałeś się zabrać ją ze sobą. — Istotnie, sprawdziłem go, dyrektorze. Pierwsze trzy dekady życia spędziła na Solarii. To ta planeta ją ukształtowała, przystosowała do życia wyłącznie w towarzystwie robotów. Istoty ludzkie widywała tylko jako hologramy, z wyjątkiem męża, ale i ten odwiedzał ją niezwykle rzadko. Po przeprowadzce na Au — rorę przystosowała się z niemałym trudem, a przecież i tam mieszkała głównie w towarzystwie robotów. Przez całe dwadzieścia trzy dekady ani razu nie zetknęła się z grupką ludzi większą niż dwadzieścia osób, nie wspominając już o czterech tysiącach. Sądziłem, że nie zdoła wykrztusić więcej niż kilka słów, jeśli w ogóle coś powie. Nie miałem pojęcia, jaka z niej oratorka. — Kiedy się zorientowałeś, mogłeś ją powstrzymać. Siedziałeś tuż obok.

— Chciałbyś doprowadzić do zamieszek? Ludzie byli zachwyceni. Byłeś tam przecież, widziałeś, jak się zachowywali. Gdybym zmusił ją, żeby usiadła, wtargnęliby na podium. Ostatecznie, dyrektorze, ty nie usiłowałeś jej powstrzymać. Pandaral odchrząknął. — Szczerze mówiąc pomyślałem o tym, jednak uchwyciłem spojrzenie jej robota. Tego, który wygląda jak robot. — Giskarda. Tak, ale co z tego? Nic by ci nie zrobił. — Wiem, lecz mimo wszystko zaniepokoił mnie i w pewnym sensie zniechęcił. — Niech się pan nie przejmuje, dyrektorze — odparł D.G. Zdążył już się ubrać i podsunął swemu gościowi tacę ze śniadaniem. — Kawa jest jeszcze ciepła, poczęstuj się bułką i dżemem, jeśli masz ochotę. To minie. Nie sądzę, aby ludzie nagle poczuli nieprzepartą miłość do Przestrzeniowców, niszcząc nasze plany. A tymczasem ich reakcja może się okazać użyteczna. Jeśli Przestrzeniowcy o tym usłyszą, może to wzmocnić stronnictwo Fastolfe’a. Sam Fastolfe nie żyje, ale jego stronnictwo wciąż działa, a my powinniśmy zachęcać ich do dalszej pokojowej polityki. — Ja natomiast — odrzekł Pandaral — myślę o kongresie wszystkich Osadników, który nastąpi za pięć miesięcy. Z pewnością wysłucham tam wielu uszczypliwych uwag i komentarzy na temat ugodowości Baleyworldu i miłości, jaką darzy Przestrzeniowców. Mówię ci — dodał ponuro — im mniejsza planeta, tym bardziej jest radykalna. — Powiedz to im — odrzekł D.G. — Publicznie zachowuj się, jak przystało na dyplomatę. Lecz kiedy poprosisz ich na bok, spójrz im prosto w oczy, po czym, nieoficjalnie rzecz jasna, oznajmij, że na Baleyworldzie panuje swoboda wypowiedzi i zamierzamy ją zachować. Powiedz, że Baleyworld ma na względzie przede wszystkim dobro Ziemi, lecz jeśli jakaś planeta zechce udowodnić swoje oddanie Ziemi wypowiadając wojnę Przestrzeniowcom, będziemy śledzić jej poczynania z zainteresowaniem, ale nic ponadto. To powinno zamknąć im usta. — O nie — zaprotestował zaniepokojony Pandaral. — Podobna uwaga przedostałaby się do opinii publicznej. Powstałby ogromny smród. — Masz rację. A szkoda. Przemyśl to jednak i nie daj się tym gadatliwym durniom. Pandaral westchnął. — Przypuszczam, że poradzimy sobie, lecz wydarzenia ostatniego wieczoru uniemożliwiły mi dramatyczne zakończenie spotkania. — Jakie dramatyczne zakończenie? — Kiedy odleciałeś z Aurory na Solarię, wyruszyły za tobą dwa auroriańskie krążowniki. Wiedziałeś o tym? — Nie, ale spodziewałem się czegoś takiego — odparł obojętnie D.G. — Właśnie z tej przyczyny zdecydowałem udać się tam okrężną drogą. — Jeden z tych statków wylądował na Solarii tysiące kilometrów od ciebie, aby nie wyglądało na to, że usiłuje cię kontrolować, podczas gdy drugi pozostał na orbicie. — Rozsądne. Sam bym tak zrobił, gdybym dysponował drugim statkiem. — Auroriański krążownik, ten który wylądował, został zniszczony po paru godzinach. Statek na orbicie zameldował o tym swojemu dowództwu i został natychmiast wezwany do powrotu. Kupiecka stacja monitoringowa przechwyciła ten meldunek i od razu dała nam znać. — Nie był chyba niekodowany? — Oczywiście, że nie. Ale akurat ten kod już wcześniej udało nam się złamać. D.G. z namysłem skinął głową, — To bardzo interesujące. Wnioskuję z tego, że nie mieli nikogo mówiącego solariańskim akcentem. — Najwyraźniej — odparł Pandaral. — Póki ktoś nie zdoła odkryć, gdzie się podziali Solarianie, ta kobieta jest jedyną przedstawicielką tej rasy w całej Galakatyce. — A oni pozwolili mi ją zabrać. Ich pech.

— W każdym razie miałem zamiar ogłosić wieść o zniszczeniu auroriańskiego statku normalnym tonem, bez jakiejkolwiek przesadnej radości, ale i tak uradowałoby to każdego Osadnika w całej Galaktyce. Nam udało się ujść cało, a Aurorianom nie. — Mieliśmy ze sobą Solariankę — przypomniał sucho D.G. — w odróżnieniu od nich. — No cóż. Sprawiłoby to, że ty i ta kobieta stalibyście się jeszcze większymi bohaterami, ale to by nie zdało się na nic. Po jej przemowie każda wiadomość stanowiłaby zbędny dodatek. Nawet wieść o zniszczeniu auroriańskiego krążownika. — Nie wspominając nawet o tym, że gdy wszyscy oklaskiwali kogoś, kto głosił braterstwo i miłość, nie wypadałoby radować się ze śmierci setek naszych auroriańskich braci. — Też tak przypuszczam. Straciliśmy więc niezwykle sprzyjającą okazję — D.G. zmarszczył brwi. — Zapomnij o tym, dyrektorze. Dla celów propagandowych można znaleźć bardziej odpowiedni moment. W tej chwili ważne jest, co to wszystko znaczy. Auroriański statek został zniszczony, czyli nie spodziewali się, aby ktoś użył przeciwko nim przyspieszacza jądrowego. Drugi statek dostał rozkaz, by zawrócić, więc zapewne nie miał odpowiednich systemów obronnych. Wnioskowałbym z tego, że przenośny lub półprzenośny przyspieszacz jądrowy jest czysto solariańskim wynalazkiem, nie znanym ogółowi Przestrzeniowców. To dobra nowina, jeśli jest prawdziwa. Na razie nie przejmujmy się zyskami propagandowymi, lecz skupmy na wyciśnięciu każdego grama informacji na temat przyspieszacza. Jeśli to możliwe, powinniśmy wyprzedzić na tym polu Przestrzeniowców. Pandaral przeżuł kęs bułki, po czym rzekł: — Może masz rację. Lecz w takim razie jak wytłumaczysz kolejną nowinę? — Jaką nowinę? Dyrektorze, czy masz zamiar podać mi informacje umożliwiające prowadzenie inteligentnej rozmowy, czy też mam o nie błagać i wyduszać je z ciebie? — Nie nadymaj się, D.G. Nie ma sensu rozmawiać z tobą, jeśli nie mogę tego zrobić w nieoficjalny sposób. Czy wiesz, jak wyglądają konferencje Dyrektoriatu? Chciałbyś dostać moją posadę? Proszę bardzo, w każdej chwili. — Nie, dziękuję, nie zależy mi na niej. Wolałbym najnowsze wieści. — Otrzymaliśmy przekaz z Aurory. Prawdziwy przekaz. Zniżyli się do tego stopnia, że połączyli się bezpośrednio z nami, a nie jak zwykle poprzez Ziemię. — Możemy zatem uznać, że to ważna wiadomość. Czego chcą? — Powrotu Solarianki. — Najwyraźniej więc wiedzą też, że nasz statek opuścił Solarię i wylądował na Baleyworldzie. Oni również dysponują stacjami monitoringowymi i podsłuchują nasze meldunki, tak jak my ich. — Bez wątpienia — odparł Pandaral wyraźnie rozdrażniony — Łamią nasze kody równie szybko jak my ich. Osobiście uważam, że powinniśmy podpisać porozumienie, zgodnie z którym będziemy otwarcie przesyłać informacje. — Czy powiedzieli, dlaczego chcą jej powrotu? — Oczywiście, że nie. Przestrzeniowcy nie tłumaczą się, oni wydają rozkazy. — Czy odkryli, czego dokładnie dokonała na Solarii? A może ponieważ jest ona jedyną osobą, która posługuje się bezbłędnym akcentem solariańskim, pragną, aby pomogła im oczyścić planetę z nadzorców? — Nie sądzę, by mieli takie informacje, D.G. Szczegóły ogłosiliśmy dopiero wczoraj wieczorem, a wiadomość z Aurory przyszła kilka godzin wcześniej. Nieważne jednak, dlaczego domagają się jej powrotu. Pytanie brzmi: co zrobimy? Jeśli jej nie odeślemy, w naszych stosunkach z Aurorą może nastąpić kryzys, którego wolałbym uniknąć. Jeśli ich posłuchamy, mieszkańcy nie przyjmą tego dobrze, a stary Bistervan powie z triumfem, że płaszczymy się przed Przestrzeniowcami. Patrzyli przez chwilę na siebie, po czym D.G. wolno powiedział: — Musimy ją odesłać. Ostatecznie jest Przestrzeniowcem i obywatelką Aurory. Nie możemy jej zatrzymać wbrew woli planety, której jest mieszkanką, albowiem w ten sposób ryzykowalibyśmy życie każdego kupca zapuszczającego się w interesach na tereny Przestrzeniowców. Ale ja sam ją

odwiozę, a ty będziesz mógł zwalić całą winę na mnie. Powiedz, że została zabrana na Solarię po warunkiem, że odwiozę ją do domu. W istocie jest to prawda, choć nie wspominamy o tym w pisemnym kontrakcie. A ponieważ jestem człowiekiem głęboko etycznym, uznałem, że muszę dotrzymać warunków umowy. To zresztą też może odwrócić się na naszą korzyść. — W jaki sposób? — Zastanowię się nad tym. Ale jeśli mam to zrobić, dyrektorze, to zapasy mojego statku muszą zostać uzupełnione na koszt planety. A moi ludzie otrzymają spore premie… Daj spokój, dyrektorze, przecież rezygnują z urlopów. Zważywszy, że przez najbliższe trzy miesiące nie zamierzał stanąć na pokładzie statku, D.G. zadziwiał niezwykle dobrym nastrojem. Natomiast Gladia, mimo że otrzymała znacznie przestronniejszą i bardziej luksusową kwaterę niż przedtem, wyglądała na mocno przygnębioną. — Po co to wszystko? — spytała. — Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby — odparł D.G. — Po prostu pytałam. Po co? — Po pierwsze, jest pani dla nas bohaterką i przy uzupełnianiu zapasów statku, wycisnęliśmy dla pani więcej miejsca. — Wycisnęliście? — To tylko takie wyrażenie. Wykombinowaliśmy, jeśli pani woli. — Ale przecież nie stworzyliście go tak po prostu. Kto na tym stracił? — Szczerze mówiąc, była to mesa załogi, ale sami nalegali. Jest pani także ich pupilką. Co więcej, Niss, pamięta pani Nissa? — Oczywiście. — Chciałby przejąć obowiązki Daneela. Twierdzi, że Daneel nie jest zachwycony swoją pracą i wciąż usprawiedliwia się przed przeciwnikami. Niss mówi, że sam zmiażdży każdego, kto będzie się pani narzucał, i że uczyni to z przyjemnością, nigdy nikogo nie przepraszając. Gladia się uśmiechnęła. — Niech pan mu powie, że zapamiętam to sobie i że chętnie wymienię z nim uścisk dłoni. Nie miałam okazji tego zrobić przed naszym lądowaniem na Baleyworldzie. — Mam nadzieję, że będzie pani w rękawiczkach? — Oczywiście, choć zastanawiam się, czy to rzeczywiście konieczne? Odkąd opuściłam Aurorę, ani razu nawet nie kichnęłam. Wszystkie te zastrzyki prawdopodobnie wzmocniły mój układ odpornościowy. — Raz jeszcze się rozejrzała. — Przygotowaliście nawet nisze ścienne dla Giskarda i Daneela. To bardzo ładnie z pana strony, D.G. — Staraliśmy się zadowolić pani wymagania i bardzo się cieszę, że nasze starania na coś się zdały — odparł D.G. — Nie jestem do końca zadowolona. Nie mam pewności, czy chcę opuścić waszą planetę — stwierdziła Gladia, sama zdziwiona tym, co powiedziała. — Nie? Przecież jest zimna, zaśnieżona, złowroga, prymitywna, pełna stale wiwatujących tłumów. Co mogłoby pani się tutaj spodobać? Gladia się zarumieniła. — Nie chodziło mi o wiwatujące tłumy. — Będę udawał, że wierzę pani. — Naprawdę. Myślę o czymś innym. Ja… ja nigdy niczego nie dokonałam. Zabawiałam się przeróżnymi błahostkami, projektowałam wygląd zewnętrzny robotów i barwne pola siłowe. Kochałam, byłam żoną i matką, i nic z tych rzeczy nigdy nie było czymś wyjątkowym. Gdybym zniknęła, przestała istnieć albo w ogóle się nie narodziła, nikt nawet by tego nie zauważył, może z wyjątkiem jednego lub dwóch bliskich przyjaciół. Teraz jest zupełnie inaczej. — Ach tak? — w głosie D.G. zabrzmiała lekka kpina.

— Tak. Mogę wpływać na ludzi. Mogę wybrać sobie cel i uczynić go moim własnym. W istocie już go znalazłam. Chcę zapobiec wojnie. Pragnę wszechświata zaludnionego zarówno przez Osadników, jak i Przestrzeniowców, w którym wszyscy zachowują swoje zwyczaje i jednocześnie potrafią zaakceptować zwyczaje innych. Zamierzam zapracować na to, aby po mojej śmierci uznano, że wpłynęłam na bieg historii i żeby ludzie mówili: „Wszystko nie ułożyłoby się tak pomyślnie, gdyby nie ona”. Odwróciła się do D.G. Jej oczy zalśniły. — Czy wie pan, co oznacza, kiedy po dwóch i jednej trzeciej wieku bycia nikim zyskuje się szansę stania się kimś? Odkrywa się, że życie, które uważało się za zupełnie puste, jednak kryje w sobie parę cudownych niespodzianek, że można być szczęśliwym, mimo że dawno już straciło się na to nadzieję? — Nie musi pani zostać na Baleyworldzie, by to zyskać — D.G. sprawiał wrażenie lekko oszołomionego. — Na Aurorze znów wszystko utracę. Jestem tam tylko solariańską emigrantką. W oczach Osadników jestem Przestrzeniowcem, kimś niezwykłym. — Lecz kilka razy, i to bardzo stanowczo, podkreślała pani, że życzy sobie wrócić na Aurorę. — Może kiedyś, ale teraz już tego nie mówię, D.G. Co więcej, wcale tego nie chcę. — Niewątpliwie uwzględnilibyśmy pani życzenie, gdyby nie to, że Aurora żąda powrotu. Sami nas o tym poinformowali. Gladia była wyraźnie zdumiona. — Chcą, żebym wróciła? — Tak głosi oficjalny przekaz od przewodniczącego Rady auroriańskiej — odparł lekkim tonem D.G. — Chętnie ugościlibyśmy panią u nas, lecz dyrektorzy zdecydowali, że zatrzymanie pani tutaj nie jest warte kryzysu na skalę międzygwiezdną. Nie jestem pewien, czy się z nimi zgadzam, ale przewyższają mnie rangą. Gladia zmarszczyła brwi. — Czemu mieliby pragnąć mojego powrotu? Od dwudziestu dekad mieszkam na Aurorze i przez cały ten czas nikt się mną nie interesował. Chwileczkę! Czy przypuszcza pan, że w tej chwili jestem jedyną osobą, która może powstrzymać nadzorców na Solarii? — Przyszło mi to na myśl. — Nie zrobię tego. Choć mi się to udało z jednym, byłam o włos od klęski i może nigdy już nie powtórzę tego sukcesu. Wiem, że go nie powtórzę. Poza tym, po co mieliby lądować na planecie? Mogą zniszczyć ich z bezpiecznej odległości. Teraz, kiedy wiedzą, czym dokładnie są nadzorcy. — W istocie — wyjaśnił D.G. — przekaz żądający pani powrotu został wysłany na długo przedtem, nim mogli się dowiedzieć o starciu z nadzorczynią. Muszą kierować nimi jakieś inne powody. — Ach tak. — Przez chwilę milczała wyraźnie zakłopotana. Potem jednak odzyskując werwę oznajmiła: — Zupełnie mnie to nie obchodzi. Nie chcę wracać, mam zadanie do spełnienia i nie zamierzam z niego zrezygnować. D.G. wstał. — Cieszę się, że pani tak myśli. Miałem nadzieję, że będzie pani tak myśleć. Przyrzekam, że uczynię wszystko co w mojej mocy, aby zabrać panią ze sobą, kiedy będziemy odlatywali z Aurory. Na razie jednak musimy się tam udać. Gladia obserwowała znikający w dali Baleyworld z zupełnie innym uczuciem niż przed lądowaniem. Nadal była to ta sama zimna, szara, nieciekawa planeta, lecz jej mieszkańcy okazali się ciepli i pełni życia. To byli prawdziwi, namacalni ludzie. Solaria, Aurora, inne światy Przestrzeniowców, które kiedykolwiek odwiedziła albo oglądała w hiperwizji, wszystkie zamieszkiwali ludzie, którzy byli nierealni, ulotni. Ulotni. To właściwe słowo.

Nieważne jak niewielu Przestrzeniowców żyło na danej planecie. Rozpraszali się tak, by opanować ją całą, podobnie jak cząstki ulotnego gazu rozprzestrzeniają się, by wypełnić cały pojemnik. Zupełnie jakby odpychali się wzajemnie. I rzeczywiście to robili, pomyślała ponuro. Przestrzeniowcy zawsze ją odrzucali. Na Solarii wychowano ją w poczuciu wstrętu do kontaktów międzyludzkich. Lecz nawet na Aurorze, kiedy z początku zaczęła szaleńczo eksperymentować z seksem, najmniej przyjemnym jego aspektem była niezbędna bliskość. Poza… poza Elijahem. Ale on nie był Przestrzeniowcem. Baleyworld był zupełnie inny. Jak zresztą zapewne pozostałe światy Osadników. Trzymali się oni razem, pozostawiając wokół puste tereny. Zapełniały się one w miarę wzrostu populacji. Światy Osadników wypełniały skupiska ludzkie, a nie gaz. Ale dlaczego? Może to kwestia posiadania robotów? Osłabiały one zależności pomiędzy ludźmi. Wypełniały wszelkie wolne miejsca, stanowiły izolację zmniejszającą naturalną siłę przyciągania między poszczególnymi osobami, tak że cały układ rozpadał się na drobne cząstki. Takie musiało być wyjaśnienie. Nigdzie nie było więcej robotów niż na Solarii i izolacja, którą stworzyły, była tak szczelna, że oddzielne cząsteczki gazu, czyli ludzie, zastygli w kompletnym bezruchu i niemal nigdy nie spotykali się ze sobą. (Dokąd odeszli Solarianie, zastanawiała się kolejny raz, jakie teraz prowadzą życie?) Długowieczność także przyczyniła się do tego. Jak można przywiązać się do czegoś, obdarzyć to uczuciem, które nie przeminie w miarę upływu długich dekad? Albo też po śmierci partnera, jak drugi człowiek mógłby znieść rozstanie po tak długim czasie? Nauczono się zatem nie przywiązywać się do nikogo, lecz trwać w dumnym osamotnieniu. Z drugiej strony, istoty ludzkie, jeśli nie żyły zbyt długo, nigdy nie traciły fascynacji samym życiem. Pokolenia przemijały, a fascynacja przechodziła z rąk do rąk jak piłka, ani na moment nie dotykając gruntu. Jakże niedawno mówiła D.G., że nie pozostało już nic, czego pragnęłaby się dowiedzieć, że przeżyła już wszystko, wszystkiego doświadczyła i że reszta jej życia upływała w ogromnej nudzie. Mówiąc to, nie śniła nawet o ogromnych tłumach ludzi, o mowach wygłaszanych przed morzem głów, o słuchaniu reakcji, nie słowach, lecz krzykach i dźwiękach, o poczuciu jedności, o fali emocji porywającej wszystkich tak, że stawali się jednym ogromnym organizmem. Nie tylko nigdy wcześniej niczego takiego nie doświadczyła, nie zdawała sobie nawet sprawy, że coś takiego może istnieć. Ilu jeszcze rzeczy nie wiedziała mimo swojego długiego życia? Jakie czekają ją niespodzianki niedostępne dla wyobraźni? — Pani Gladio — odezwał się łagodnie Daneel. — Zdaje się, że kapitan prosi o pozwolenie na wejście. Gladia drgnęła zaskoczona. — Wpuść go więc. — Co za ulga — powiedział D.G. unosząc brwi. — Bałem się, że nie zastanę pani. — W pewnym sensie istotnie nie było mnie tutaj — odparła Gladia z uśmiechem. — Zamyśliłam się. Czasami mi się to zdarza. — Ma pani szczęście — odparł D.G. — Moje myśli nigdy nie są tak głębokie, bym się pośród nich zgubił. Czy pogodziła się już pani z koniecznością powrotu na Aurorę? — Nie. Nie do końca. Zastanawiałam się nawet przed chwilą nad tym, D.G., czemu pan miałby tam wracać. Jakikolwiek statek mógłby odwieźć mnie bez kłopotu. — Czy mogę usiąść? — Oczywiście. Nie musisz o to pytać, kapitanie. Chciałabym, abyś przestał traktować mnie jak arystokratkę. To męczące. A jeśli chcesz w ten sposób przypomnieć mi, że jestem Przestrzeniowcem, czuję się naprawdę urażona. Wolałabym, abyś zwracał się do mnie po imieniu. — Zdaje się, że zależy pani na tym, Gladio, by odrzucić swe pochodzenie — zauważył D.G. sadowiąc się w fotelu i zakładając nogę na nogę.

— Chętnie zapomniałabym o nieistotnych różnicach. — Nieistotnych? Nie, dopóki żyjecie pięć razy dłużej niż my. — O dziwo, myślałam o tym właśnie jako o czymś, co daje wam przewagę. Jak długo potrwa podróż na Aurorę? — Tym razem polecimy najkrótszą drogą. Kilka dni, by dostatecznie oddalić się od naszego słońca, następnie skok nadprzestrzenny, który zaniesie nas na odległość kilku dni podróży od Aurory. To wszystko. — A czy ty w ogóle musisz tam lecieć, D.G.? — Mógłbym odpowiedzieć, że to zwykła grzeczność, w rzeczywistości pragnąłbym jednak wykorzystać okazję do wyjaśnienia waszemu przewodniczącemu, czy nawet jednemu z jego podwładnych, co dokładnie zdarzyło się na Solarii. — Czyżby o tym nie wiedzieli? — W ogólnym zarysie, owszem. Byli na tyle uprzejmi, że podsłuchali nasze meldunki, zresztą my uczynilibyśmy to samo na ich miejscu. Mogli jednak wyciągnąć błędne wnioski. Chciałbym je skorygować, jeśli istotnie tak się stało. — A jakie wnioski są słuszne, D.G.? — Nadzorcy na Solarii zostali zaprogramowani tak, by zidentyfikować daną osobę jako człowieka tylko wtedy, gdy posługuje się on akcentem solariańskim. Podobnie jak ty. To oznacza, że za nieludzi uważa się tam nie tylko Osadników, ale też wszystkich pozostałych Przestrzeniowców. Oczy Gladii rozszerzyły się ze zdumienia. — To nieprawdopodobne. Solarianie nie zgodziliby się, aby nadzorcy traktowali Aurorian tak samo jak was. — Czyżby? Zniszczyli już jeden ich statek. Wiedziałaś o tym? — Statek Aurory? Nie, nie miałam pojęcia. — Zapewniam cię, że to prawda. Auroriański krążownik wylądował mniej więcej razem z nami. My zdołaliśmy się wydostać, ale on nie. Widzisz, w odróżnieniu od nich mieliśmy ciebie. Wynika z tego, że Aurora nie może automatycznie traktować innych Przestrzeniowców jako sojuszników. W razie jakiegokolwiek zagrożenia każda z ich planet zacznie działać na własną rękę. Gladia gwałtownie potrząsnęła głową. — Niebezpiecznie jest uogólniać pojedynczy przypadek. Solarianie mogli stwierdzić, że trudno jest zaprogramować roboty tak, by rozpoznawały pięćdziesiąt akcentów, jednocześnie odrzucając setki innych. Łatwiej było przystosować je do jednego dialektu. To wszystko. Podjęli to ryzyko zakładając, że żadni inni Przestrzeniowcy nie wylądują na ich planecie. I popełnili błąd. — Tak. Jestem pewien, że przywódcy Aurory będą rozumowali w podobny sposób, ponieważ ludziom łatwiej przychodzi uwierzyć w to, co jest mniej nieprzyjemne. Ja natomiast pragnę upewnić się, że dostrzegą także mniej przyjemne prawdopodobieństwo. Coś, co powinno porządnie ich zaniepokoić. Wybacz mi pewną chełpliwość, ale nie mogę w tym zaufać nikomu, ponieważ nie wierzę, by ktoś zdołał równie dobrze co ja wypełnić to zadanie. Dlatego właśnie uznałem, że muszę lecieć na Aurorę. Gladia poczuła się rozdarta na dwoje. Nie chciała być tylko Przestrzeniowcem; pragnęła, by uważano ją za istotę ludzką, i odrzucała wszelkie nieistotne rozróżnienia, jak sama je przed chwilą nazwała. A jednak kiedy D.G. z wyraźną satysfakcją wspomniał o upokorzeniu Aurory, odkryła, że nadal reaguje jak Przestrzeniowiec. — Przypuszczam, że światy Osadników także nie we wszystkich sprawach są zgodne — stwierdziła z irytacją. — Czy zatem każdy z nich nie będzie działał na własną rękę? D.G. pokręcił przecząco głową. — Istotnie może ci się tak wydawać i nie byłbym zdumiony, gdyby nasi bracia odczuwali czasem pokusę przedłożenia własnego dobra nad dobro wszystkich. Mamy jednak coś, czego brak Przestrzeniowcom.

— Cóż to takiego? Umiłowanie dobra? — Oczywiście, że nie. Nie jesteśmy wcale lepsi od Przestrzeniowców. Tym, co nas łączy, jest Ziemia. To nasz świat. Każdy Osadnik odwiedza ją tak często, jak to tylko możliwe. Wszyscy wiedzą, że istnieje jedna planeta, wielka, zaawansowana technologicznie, o niezmiernie bogatej historii, zróżnicowaniu kulturalnym, złożonej ekologii i że planeta ta jest ich domem, należą do niej. Światy Osadników mogą się spierać ze sobą, lecz żadne nieporozumienie nie zakończy się aktem przemocy, jak również zerwaniem wszelkich kontaktów, ponieważ w razie konfliktu wszyscy zwracają się do rządu ziemskiego, który rozwiązuje problemy. Jego decyzja jest ostateczna i nieodwołalna. W trzech kwestiach mamy nad wami przewagę, Gladio: nie używamy robotów, a więc budujemy nowe światy własnymi rękami; wymiana pokoleń następuje niezmiernie szybko, co ułatwia ciągłe zmiany i, co najważniejsze, mamy Ziemię, stanowiącą jądro naszego związku. — Ale Przestrzeniowcy… — zaczęła gwałtownie Gladia i nagle urwała. D.G. uśmiechnął się i rzekł z odcieniem goryczy: — Chciałaś zapewne powiedzieć, że Przestrzeniowcy również wywodzą się od Ziemian, toteż Ziemia jest także ich planetą. Czyż nie? W sensie obiektywnym takie stwierdzenie jest prawdziwe, w subiektywnym zaś to fałsz. Przestrzeniowcy uczynili wszystko, aby odrzucić swoje dziedzictwo. Nie uznają się za potomków Ziemian, choćby nawet najdalszych. Gdybym był mistykiem, mógłbym rzec, że podcinając własne korzenie Przestrzeniowcy nie mogą długo przetrwać. Oczywiście nie jestem nim, ale i tak wiem, że nie przetrwają. Jestem o tym przekonany. Po chwili milczenia dodał z wymuszoną uprzejmością, jakby uświadomił sobie, że jego radość mogła dotknąć Gladię: — Proszę jednak, abyś myślała o sobie jak o istocie ludzkiej, a nie tylko jak o Przestrzeniowcu, ja zaś uczynię to samo. Ludzkość przetrwa, nieważne czy dzięki Osadnikom, czy Przestrzeniowcom, czy jednym i drugim. Moim zdaniem sprawią to Osadnicy, ale mogę się mylić. — Nie — odparła Gladia, usiłując zachować spokój. — Sądzę, że masz rację, chyba że uda się ludziom odrzucić dawne podziały. Taki właśnie mam cel — pomóc im to uczynić. — Chyba opóźniam twoją kolację — stwierdził D.G. zerkając na pas zegara obiegający całą ścianę. — Czy moglibyśmy zjeść razem? — Oczywiście — odparła Gladia. D.G. wstał z fotela. — W takim razie przyniosę coś do jedzenia. Wysłałbym Daneela albo Giskarda, ale nie chcę przyzwyczajać się do wysługiwania robotami. Poza tym, choć załoga ślepo cię uwielbia, nie wierzę, żeby to uwielbienie obejmowało także twoje roboty. Gladia nie była zachwycona posiłkiem. Nie potrafiła przywyknąć do niezbyt zróżnicowanych smaków mogących stanowić ziemskie dziedzictwo z czasów drożdżowych substytutów jedzenia. Mimo wszystko jednak nie było ono takie złe. D.G., dostrzegając jej brak entuzjazmu, powiedział: — Mam nadzieję, że nasza żywność ci nie szkodzi. — Nie — potrząsnęła głową. — Najwyraźniej już do niej przywykłam. Z początku zdarzyło się parę nieprzyjemnych wypadków, ale nic poważniejszego. — Cieszę się, że to słyszę, ale Gladio… — Tak? — Czy naprawdę nie potrafisz podać choćby jednej przyczyny, dla której rząd Aurory tak bardzo pragnie twojego powrotu? Nie może to być ani twoja rozprawa z nadzorczynią, ani przemówienie. Wysłali wiadomość, zanim mogli się dowiedzieć o jednym i drugim. — W takim razie, D.G. — odparła ze smutkiem Gladia — nie jestem im potrzebna do niczego. Zresztą nigdy nie byłam. — Ale musi im o coś chodzić. Zażądano twego powrotu w imieniu przewodniczącego Rady Aurory.

— Ten szczególny przewodniczący, w tych szczególnych czasach jest raczej marionetką w obcych rękach. — Ach tak? Kto zatem za nim stoi? Kelden Amadiro? — Właśnie. A zatem o nim słyszałeś. — O tak — odparł ponuro D.G. — Orędownik antyziemskiego fanatyzmu. Człowiek zmiażdżony politycznie przez doktora Fastolfe’a dwadzieścia dekad temu wciąż żyje, aby nam szkodzić. Oto przykład, do czego prowadzi długowieczność. — Nadal jednak bardzo mnie to dziwi — stwierdziła Gladia. — Amadiro jest niezwykle mściwym człowiekiem. Wie, iż do jego klęski doprowadził Elijah Baley, i wierzy, że ja również się do niej przyczyniłam. Nienawiść, jaką odczuwał do Elijaha, rozciągnął także na moją osobę. Jeśli przewodniczący domaga się mego powrotu, to prawdopodobnie tylko dlatego, że pragnie go Amadiro. A czego może chcieć Amadiro? Najchętniej by się mnie pozbył i prawdopodobnie dlatego pozwolił mi lecieć z tobą na Solarię, ponieważ liczył, że statek zostanie zniszczony, a ja razem z nim. Zupełnie by go to nie zmartwiło. — Nie uroniłby ani jednej łzy, co? — powiedział zamyślony D.G. — Ale z pewnością nie powiedziano ci tego wprost. Nikt nie zwrócił się do ciebie mówiąc: „Jedź z tym szalonym kupcem, bo z przyjemnością usłyszymy o twojej śmierci”. — Nie. Twierdzili, że bardzo mnie potrzebują, bo w chwili obecnej polityka nakazuje nam współpracować z Osadnikami, i że Aurorze niezmiernie zależy na tym, aby dowiedzieć się, co się stało na Solarii. — Istotnie, mogli tak powiedzieć. Może nawet jest w tym trochę prawdy. Kiedy więc wbrew wszelkim oczekiwaniom statek wystartował bezpiecznie, podczas gdy ich krążownik uległ zniszczeniu, mogli natychmiast zapragnąć relacji z pierwszej ręki. Tak więc kiedy zamiast na Aurorę skierowaliśmy się na Baleyworld, zaczęli gwałtownie domagać się twego powrotu. To możliwe. Teraz rzecz jasna znają już całą historię i być może nie będą cię już więcej potrzebować. Choć — mówił teraz bardziej do siebie niż do Gladii — cała ich wiedza pochodzi z hiperwizji Baleyworldu, mogą więc nie uwierzyć w to, co tam powiedziano. A przecież… — A przecież co, D.G.? — Instynkt podpowiada mi, że pragnienie otrzymania pełnego raportu nie jest jedyną przyczyną tego, że życzą sobie, byś wróciła. Nie tłumaczy to gwałtowności ich żądań. — Nie mogliby pragnąć niczego innego. Niczego — podkreśliła Gladia. — Mimo wszystko się zastanawiam — odparł D.G. Ja także — rzucił Daneel tej nocy ze swojej niszy. — Także co, przyjacielu Daneelu? — spytał Giskard. — Zastanawiam się nad prawdziwym znaczeniem żądań Aurory. Podobnie jak kapitan nie sądzę, aby chęć otrzymania raportu stanowiła dostateczny powód. — Czy widzisz jakąś inną przyczynę? — Przyszła mi do głowy pewna myśl, przyjacielu Giskardzie. — Mógłbym ją poznać? — Sądzę, że żądając powrotu pani Gladii Rada spodziewa się dostać więcej, niż prosi, a możliwe, że nie o panią Gladię tu chodzi. — Cóż więcej mogliby otrzymać? — Przyjacielu Giskardzie, czy wydaje ci się prawdopodobne, by pani Gladia wróciła bez ciebie lub mnie? — Nie, ale po cóż bylibyśmy Radzie Aurory? — Ja, przyjacielu Giskardzie, na nic bym się nie przydał. Ty jednak jesteś wyjątkowy, ponieważ potrafisz wejrzeć w ich umysły. — To prawda, przyjacielu Giskardzie, ale oni o tym nie wiedzą.

— Czyż nie jest możliwe, że od naszego wyjazdu w jakiś sposób odkryli ów fakt i zaczęli żałować, że w ogóle pozwolili ci opuścić Aurorę? Giskard nie zawahał się ani przez moment. — Nie. To niemożliwe, przyjacielu Daneelu. W jaki sposób mogliby do tego dojść? — Przemyślałem to uważnie — stwierdził Daneel. — Wiele lat temu, kiedy wraz doktorem Fastolfe’em odwiedziłeś Ziemię, zdołałeś przeprogramować nieco tamtejsze roboty, tak by obdarzyć je bardzo ograniczonymi zdolnościami oddziaływania na ludzi. Wystarczającymi, by mogły kontynuować twoją pracę i wpływać na wyższych urzędników, aby życzliwie wspomagali przebieg emigracji. Tak przynajmniej mi mówiłeś. Zatem na Ziemi pozostały roboty zdolne do ingerencji w umysły. Niedawno zaczęliśmy podejrzewać, że auroriański Instytut Robotyki wysyła na Ziemię humanoidalne roboty. Nie wiemy, do czego dokładnie zmierzają, można jednak oczekiwać, że roboty te będą obserwowały sytuację i informowały o niej swych właścicieli. Nawet jeśli nie potrafią one wyczuwać myśli, mogą donieść, że ten czy tamten urzędnik nagle zmienił swój stosunek do Osadnictwa. I być może w czasie naszej nieobecności ktoś na Aurorze, być może sam Amadiro, domyślił się wreszcie, iż jedynym wyjaśnieniem jest obecność robotów, które mają zdolność ingerowania w ludzkie umysły. Co więcej, ich istnienie mogłoby zostać powiązane z doktorem Fastolfe’em bądź z tobą. To z kolei umożliwiłoby władzom auroriańskim zrozumienie pewnych innych faktów. Tym razem mających związek bardziej z tobą niż z doktorem Fastolfe’em. W rezultacie desperacko zapragnęliby naszego powrotu, lecz nie mogliby otwarcie przyznać, że chodzi o ciebie, by nie zdradzić, iż wiedzą o wszystkim. Tak więc zażądali powrotu pani Gladii, co zupełnie naturalne, mając pewność, że jeśli ona wróci, wrócimy i my. Giskard milczał przez pełną minutę, wreszcie rzekł: — To interesujący tok rozumowania, przyjacielu Daneelu, ale nie pozbawiony luk. Roboty, które przystosowałem do zachęcania do osadnictwa, ukończyły swoje zadanie ponad osiemnaście dekad temu i od tego czasu nie działają, przynajmniej jeśli chodzi o wpływanie na umysły ludzi. Co więcej, Ziemia usuwa roboty ze swoich miast i od dłuższego czasu ogranicza ich używanie do nie zaludnionych terenów rolniczych. Oznacza to, że roboty humanoidalne, które — jak sądzimy — zostały wysłane na Ziemię, w ogóle nie miałyby okazji spotkać się z jednym z moich robotów, nie mówiąc już o odgadnięciu ich umiejętności, zważywszy, że już się one tym nie zajmują. Jest zatem nieprawdopodobne, aby specjalne zdolności, które posiadam, zostały odkryte w taki sposób. — A nie istnieje inna możliwość, przyjacielu Giskardzie? — Nie — odparł stanowczo Giskard. — Mimo wszystko zastanawiam się — rzucił Daneel. CZĘŚĆ IV AURORA 11. STARY PRZYWÓDCA Kelden Amadiro nie był odporny na nękającą wszystkich ludzi dolegliwość zwaną pamięcią. W istocie oddawał się wspomnieniom częściej niż inni. Co więcej, jego pamięć zawdzięczała swą trwałość niezwykłej mocy i głębi odczuwanych przez niego frustracji i nienawiści. Dwadzieścia dekad wcześniej wszystko układało się znakomicie. Był założycielem oraz głową Instytutu Robotyki (nadal jest jego głową) i przez jeden wspaniały, pełen triumfu moment sądził już, że z pewnością zdoła zyskać absolutną kontrolę nad Radą i na zawsze pokona swego największego wroga, Hana Fastolfe’a, któremu pozostałby jedynie bezradny protest. Gdyby tylko… Gdyby tylko…

(Jakże często próbował o tym nie myśleć, lecz wspomnienia wciąż powracały, jakby nigdy nie miały dosyć gniewu i rozpaczy.) Gdyby zwyciężył, Ziemia pozostałaby samotna i odizolowana, a on na własne oczy ujrzałby, jak jej mieszkańcy degenerują się i wymierają, aż wreszcie zupełnie znikają. Czemu nie? Dla tych nieszczęsnych, schorowanych istot z przeludnionego świata śmierć była lepszym rozwiązaniem niż życie, do którego się zmuszali. A wtedy planety Przestrzeniowców, spokojne i bezpieczne, mogłyby prowadzić dalszą ekspansję. Fastolfe zawsze narzekał, że Przestrzeniowcy są zbyt długowieczni, że żyją zbyt wygodnie w swym robocim raju, by zostać pionierami. Lecz Amadiro udowodniłby mu, że się myli. Ale to Fastolfe wygrał. W chwili gdy jego klęska była pewna, w jakiś niewiarygodny, niewyobrażalny sposób nagle wyciągnął asa z rękawa i wygrał, choć nic tego nie zapowiadało. Oczywiście to sprawka tego Ziemianina, Elijaha Baleya… Lecz nawet pamięć Amadira zawsze odwracała się od Ziemianina. Doktor nie mógł przywołać jego twarzy, usłyszeć głosu, wspomnieć czynów. Wystarczało samo nazwisko. Dwa stulecia nie zdołały przyćmić dręczącej go nienawiści czy choćby odrobinę złagodzić ból. A kiedy Fastolfe zaprowadził własne porządki, ziemska miernota ruszyła ze swego przeżartego zgnilizną świata, zajmując planetę po planecie. Tempo tej ekspansji oszołomiło Przestrzeniowców i podziałało paraliżująco. Ileż to razy Amadiro zwracał się do Rady wskazując, że Galaktyka wymyka im się z rąk, że Aurora patrzy bezczynnie, jak podludzie obejmują we władanie kolejne planety, że każdy rok apatii coraz bardziej zniewala ducha Przestrzeniowców. „Powstańcie, wołał, ocknijcie się! Spójrzcie, jak rosną w siłę i mnożą się światy Osadników! Na co czekacie? Aby rzucili się wam do gardeł?” Lecz Fastolfe odpowiadał swym słodkim, uspokajającym głosem i Aurorianie, a także inni Przestrzeniowcy (nieodmiennie wpatrzeni w Aurorę, nawet gdy odmawiała swego przywództwa) uspokajali się i na nowo zapadali w sen. Oczywiste fakty zupełnie do nich nie docierały. Dane, liczby, niewątpliwe pogarszanie się sytuacji z dekady na dekadę wyraźnie ich nie wzruszały. Jak to możliwe, że choć tyle razy wykrzyczał im w twarz prawdę, że choć każda jego przepowiednia się spełniła, oni wciąż szli za Fastolfe’em niczym stado owiec? Jak Fastolfe mógł na własne oczy oglądać niepowodzenia każdej swej przepowiedni, a mimo to ani na krok nie odstąpić od swej polityki? Nawet nie o to chodziło, że wciąż upierał się przy swoich błędach, on ich w ogóle nie dostrzegał. Gdyby Amadiro należał do ludzi o bujnej fantazji, z pewnością uznałby, że na światy Przestrzeniowców rzucono jakiś czar, dziwne, usypiające zaklęcie. Wyobraziłby sobie, że gdzieś istnieje osoba dysponująca mocą oszałamiania aktywnych dotąd umysłów i oślepiania bystrych oczu. Ostatnią kroplą przepełniającą czarę było to, że ludzie żałowali Fastolfe’a’a ponieważ umarł czując rozczarowanie. Rozczarowanie, twierdzili, gdyż Przestrzeniowcy nie zdołali zdobyć nowych planet. Ale to właśnie polityka Fastolfe’a ich przed tym powstrzymywała! Jakie miał prawo przeżywać rozczarowanie? Co by zrobił, gdyby, jak Amadiro, zawsze mówił prawdę, nie mogąc zmusić swych współbraci, a przynajmniej dostatecznej ich liczby, aby go słuchali? Ile razy myślał, że lepiej byłoby, gdyby Galaktyka pozostała pusta, zamiast stać się królestwem podludzi? Gdyby dysponował magiczną siłą zdolną zniszczyć Ziemię, świat Elijaha Baleya, jednym skinieniem palca z radością by to zrobił. Lecz podobne wizje stanowiły jedynie oznakę ostatecznej rozpaczy. Była to druga strona jakże często powracającego marzenia, żeby poddać się i przyjąć śmierć, jeśli oczywiście pozwolą na to roboty.

W końcu jednak nadszedł czas, kiedy zaoferowano mu moc zdolną zniszczyć Ziemię. Co więcej, zmuszono go do jej przyjęcia wbrew jego woli. Stało się to jakieś trzy czwarte dekady wcześniej, kiedy po raz pierwszy spotkał Levulara Mandamusa. Pamięć! Trzy czwarte dekady wcześniej… Amadiro uniósł wzrok i zauważył, że do gabinetu wszedł Maloon Cicis. Bez wątpienia dał wcześniej sygnał i miał prawo wejść, jeśli nikt na niego nie odpowiedział. Amadiro westchnął, odsuwając niewielki, przenośny komputer. Cicis był jego prawą ręką od czasu założenia instytutu. Zaczynał się już starzeć — nic rzucającego się w oczy, po prostu ogólna aura postępującej słabości. Nawet jego nos wydawał się nieco bardziej asymetryczny niż kiedyś. Doktor potarł własny, nieco pękaty, nos i zastanowił się, jak bardzo wyczuwalna jest jego aura nadchodzącej starości. Kiedyś miał metr dziewięćdziesiąt pięć wzrostu — sporo nawet jak na Przestrzeniowca. Z pewnością obecnie trzymał się równie prosto jak dawniej, ale kiedy ostatnio się zmierzył, okazało się, że osiąga tylko metr dziewięćdziesiąt trzy. Czyżby zaczynał się garbić, kurczyć, rozkładać? Odsunął od siebie owe gorzkie myśli stanowiące pewny znak starzenia i spytał: — Co się stało, Maloonie? Cicis miał ze sobą nowego robota osobistego, nowoczesnego, o bardzo błyszczącym korpusie. To także stanowiło oznakę starzenia. Kiedy nie potrafisz swojemu ciału przywrócić młodzieńczej sprawności, zawsze możesz kupić najnowszego robota. Amadiro, nie chcąc stać się obiektem żartów młodzieży, nie ulegał takiemu złudzeniu, zwłaszcza że Fastolfe, starszy od niego o osiem dekad, tego nie robił. — To znów ten Mandamus, szefie — oznajmił Cicis. — Mandamus? — Ten, który wciąż zabiega o spotkanie z panem. Amadiro zastanawiał się przez chwilę. — Chodzi ci o tego idiotę, który jest potomkiem Solarianki? — Tak, szefie. — Cóż, nie mam ochoty się z nim widzieć. Czy nie powiedziałeś mu tego dość jasno, Maloonie? — Brutalnie jasno. Prosi, abym przekazał panu liścik, i twierdzi, że wtedy będzie pan chciał się z nim zobaczyć. — Nie sądzę, Maloonie — odparł wolno Amadiro. — Co pisze w tym liściku? — Nie rozumiem. Nie jest po galaktycku. — W takim razie czemu miałbym zrozumieć go łatwiej niż ty? — Nie wiem, ale prosił, żeby go panu przekazać. Jeśli chce pan na to zerknąć, szefie, i powie choć jedno słowo, wrócę i odprawię go jeszcze raz. — No dobrze, pokaż — Amadiro potrząsnął głową. Z niesmakiem rzucił okiem na kartkę. Widniało na niej jedno zdanie: Ceterum censeo, delenda est Carthago. Amadiro odczytał wiadomość, zerknął na Maloona i ponownie spojrzał na kartkę. Wreszcie stwierdził: — Musiałeś to przeczytać, skoro wiesz, że to nie jest galaktycki. Czy pytałeś go, co to znaczy? — Owszem, szefie. Odparł, że to łacina, ale to nic mi nie dało. Mówił, że pan zrozumie. To bardzo stanowczy młodzian. Uparł się, że będzie siedział tutaj cały dzień, dopóki pan tego nie odczyta. — Jak wygląda? — Szczupły, poważny. Najprawdopodobniej pozbawiony poczucia humoru. Wysoki, ale nie aż tak jak pan. Skupione, głęboko osadzone oczy, cienkie wargi. — Ile ma lat? — Sądząc po fakturze skóry, powiedziałbym, że jakieś cztery dekady. Jest bardzo młody. — W takim razie musimy potraktować go z pewnym pobłażaniem — Wprowadź go. — Zobaczy się pan z nim? — Cicis sprawił wrażenie zaskoczonego.

— Przecież powiedziałem. Przyślij go. Młodzieniec wszedł do pokoju krokiem niemal marszowym. Stanął sztywno przed biurkiem i rzekł: — Dziękuję, że zgodził się pan mnie przyjąć. Czy pozwoli pan, aby dołączyły do mnie moje roboty? Amadiro uniósł brwi. — Z przyjemnością je zobaczę. Czy pozwolisz, abym ja także zatrzymał swoje? Od wielu lat nie słyszał już, by ktoś wymawiał tę starą formułę. Był to jeden ze zwyczajów, które odeszły w niepamięć, gdy przestano przestrzegać zasad grzeczności na co dzień. Coraz częściej uznawano też, że roboty stanowią część danej osoby. — Oczywiście, proszę pana — odparł Mandamus, po czym do pokoju wmaszerowały dwie maszyny. Amadiro zauważył, że nie uczyniły tego, póki nie udzielono im zezwolenia. Były to nowe roboty, najwyraźniej sprawne i skuteczne. Wykazywały też oznaki sprawnej produkcji. — Pański własny projekt, panie Mandamusie? Roboty stworzone przez ich właścicieli zawsze zyskiwały dodatkową wartość. — Istotnie, proszę pana. — A zatem jest pan robotykiem? — Owszem. Ukończyłem Uniwersytet Eos. — I pracuje pan pod kierownictwem… — Nie doktora Fastolfe’a — pospieszył z wyjaśnieniem Mandamus. — Moim opiekunem jest doktor Maskellnik. — Ach, ale nie jest pan członkiem instytutu? — Złożyłem prośbę o przyjęcie. — Rozumiem. — Amadiro poprawił leżące na biurku papiery, po czym powiedział szybko nie unosząc wzroku: — Gdzie nauczył się pan łaciny? — Nie znam jej na tyle biegle, by mówić czy też czytać, ale wiem dość, by zapamiętać ten cytat i umieć go odnaleźć. — Samo to jest już imponujące. Skąd te zainteresowania? — Nie mogę poświęcić całego czasu robotyce, więc mam parę innych pasji. Jedną z nich jest planetologia, ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi. To doprowadziło mnie do ziemskiej historii i kultury. — Nie jest to zbyt popularny przedmiot wśród Przestrzeniowców. — Istotnie, proszę pana. A szkoda. Zawsze powinno znać się swoich wrogów. Tak jak pan. — Jak ja? — Owszem. Sądzę, że zaznajomił się pan z wieloma aspektami kultury ziemskiej i wie o nich o wiele więcej niż ja, bowiem dłużej studiował pan ten temat. — Jak pan się o tym dowiedział? — Gromadziłem informacje na pański temat. — Ponieważ jestem jeszcze jednym z pańskich wrogów? — Nie, ale chcę, by stał się pan moim sojusznikiem. — Sojusznikiem? Zamierza pan zatem mnie wykorzystać? Czy nie sądzi pan, że to lekka impertynencja? — Nie, albowiem pewien jestem, że pan sam zechce zostać moim sprzymierzeńcem. Amadiro spojrzał na niego uważnie. — Mimo wszystko odnoszę wrażenie, że jest pan bardziej niż lekko bezczelny. Proszę mi powiedzieć, czy wie pan, co znaczy ten cytat? — Oczywiście. — Niech więc go pan przetłumaczy na standardowy język galaktyczny. — Znaczy to: „Poza tym uważam, że Kartagina winna zostać zniszczona”.

— A co pan sądzi na ten temat? — Człowiek, który wypowiedział te słowa, to Marek Porcius Kato, senator Republiki Rzymskiej, politycznej jednostki starożytnej Ziemi. Rzym pokonał swojego głównego rywala, Kartaginę, ale go nie zniszczył. Kato uważał, że jego kraj nie może uważać się za bezpieczny, dopóki Kartagina nie zostanie zniszczona, i w końcu to osiągnął. — Co jednak jest naszą Kartaginą, młodzieńcze? — Istnieje coś takiego jak analogia. — Czyli? — Światy Przestrzeniowców też mają głównego rywala, który moim zdaniem także powinien zostać zniszczony. — Nazwij go zatem. — Planeta Ziemia. Amadiro cicho postukał palcami po blacie biurka. — Ta zatem pragnie pan, abym został pańskim sprzymierzeń — w wykonaniu podobnego planu? I zakłada pan, że zgodzę się na to z zapałem i radością. Proszę mi powiedzieć, doktorze Mandamusie, czy kiedykolwiek twierdziłem w jakimkolwiek przemówieniu, czy napisałem w jakimś artykule na ten temat, że Ziemia musi zostać zniszczona? Cienkie wargi Mandamusa zacisnęły się, jego nozdrza zadrżały. — Nie przyszedłem tutaj — odrzekł — aby próbować wydobyć od pana coś, co później mogłoby zostać wykorzystane przeciwko panu. Nie przysłał mnie tu doktor Fastolfe ani nikt z jego stronnictwa. W ogóle do niego nie należę. Nie próbuję też zgadywać, o czym pan myśli. Mówię jedynie to, co sam sądzę. Uważam, że Ziemia powinna zostać zniszczona. — Jak pan zamierza tego dokonać? Proponuje pan, żebyśmy obrzucili ją bombami jądrowymi, póki nie spłonie i póki nie spowiją jej chmury radioaktywnych pyłów? Jeśli tak, to w jaki sposób chciałby pan uchronić przed podobnym losem Aurorę i inne planety Przestrzeniowców, do których dotarłyby statki gnanych żądzą zemsty Osadników? Ziemię można było z łatwością zniszczyć jeszcze piętnaście dekad temu, ale nie dzisiaj. Mandamus sprawiał wrażenie oburzonego. — Nie myślałem o niczym podobnym, doktorze Amadiro. Nigdy nie odebrałbym życia żadnej istocie ludzkiej. Nawet gdyby był to mieszkaniec Ziemi. Istnieje jednak sposób, by zniszczyć tę planetę bez masowego zabijania jej obywateli. Nie będzie też żadnego odwetu. — Marzyciel z pana — stwierdził Amadiro — albo może jest pan po prostu szalony. — Proszę pozwolić mi wyjaśnić. — Nie, młodzieńcze. Jestem człowiekiem bardzo zajętym, a ponieważ twój cytat, który zresztą doskonale zrozumiałem, pobudził moją ciekawość, i tak poświęciłem ci już zbyt wiele mojego cennego czasu. Mandamus wstał. — Rozumiem, doktorze Amadiro, i proszę o wybaczenie. Może jednak zechciałby pan pomyśleć nad tym, o czym mówiłem, i jeśli zainteresuje to pana, proszę mnie wezwać. Niech pan jednak nie zwleka zbyt długo, bo jeśli będę musiał, zwrócę się gdzie indziej. Ziemia musi zostać zniszczona. Widzi pan, mówię szczerze. Młody człowiek spróbował się uśmiechnąć, jednak pojawił się tylko lekki grymas, który rozciągnął jego szczupłą twarz. — Do widzenia i raz jeszcze dziękuję — rzucił, opuszczając gabinet. Amadiro odprowadził go wzrokiem i przez chwilę patrzył za nim z namysłem, po czym dotknął przycisku z boku biurka. — Maloonie — powiedział, kiedy Cicis wszedł do gabinetu. — Tego młodzieńca należy poddać bezustannej obserwacji. Chcę znać nazwiska wszystkich, z którymi się spotyka. Wszystkich. Mają zostać zidentyfikowani i przesłuchani. Osoby, które wskażę, skierujecie bezpośrednio do mnie.

Ale, Maloonie, należy to przeprowadzić spokojnie, stosując jedynie miłą, przyjacielską perswazję. Wiesz przecież, że nie jestem tu jeszcze panem. Ale kiedyś może nim zostanie. Fastolfe miał już ponad trzysta sześćdziesiąt lat i najwyraźniej zdrowie mu nie dopisywało. Amadiro był o osiem dekad młodszy. Amadiro otrzymywał raporty przez dziewięć dni. Mandamus rozmawiał ze swymi robotami, czasem z kolegami na uniwersytecie, rzadziej z mieszkańcami posiadłości sąsiadujących z jego własną. Jego kontakty były całkiem zwyczajne i zanim minął dziewiąty dzień, Amadiro uświadomił sobie, że nie zdoła go przetrzymać. Mandamus zaczynał dopiero swe długie życie i może liczyć, że przeżyje ponad trzydzieści dekad. Amadiro mógł spodziewać się ośmiu, najwyżej dziesięciu. Myśląc o tym, co mu powiedział młody gość, Amadiro z rosnącym niepokojem czuł, że nie może pominąć tej szansy. Co będzie, jeśli naprawdę istnieje sposób na zniszczenie Ziemi, a on go zlekceważy? Czy miałby pozwolić, aby nastąpiło to po jego śmierci, a więc nie być świadkiem klęski przeciwnika? Albo, co byłoby niemal tak samo okropne, jeszcze za życia ujrzeć zniszczenie Ziemi i mieć świadomość, że ktoś inny nacisnął guzik? Nie. Musi to zobaczyć, doświadczyć i doprowadzić do tego. Po cóż znosił wieloletnie udręki? Mandamus może być głupcem lub szaleńcem, lecz mimo to Amadiro musi mieć pewność. Dotarłszy w swych rozmyślaniach do tego punktu, Amadiro wezwał Mandamusa do swego gabinetu. Pojmował, rzecz jasna, iż w ten sposób poniża się, lecz to poniżenie stanowiło cenę, jaką musiał zapłacić za upewnienie się, że istnieje najmniejsza szansa na zniszczenie Ziemi bez jego działu — Co więcej, był to koszt, który poniósł z chęcią. Z góry uzbroił się w cierpliwość, na wypadek gdyby Mandamus kroczył do jego gabinetu ze zwycięskim uśmieszkiem. To także hedzie musiał znieść. Oczywiście potem, jeśli plany młodzieńca okażą się nierealne, zadba, żeby go ukarano, lecz tylko do granic, które zezwala cywilizowane społeczeństwo, ale… Z zadowoleniem więc zauważył oznaki pokory w postawie Mandamusa, który najwyraźniej szczerze podziękował mu za to drugie spotkanie. Amadiro uznał, że przyszła pora, aby i on okazał odrobinę uprzejmości. — Doktorze Mandamusie — powiedział — odsyłając pana bez wysłuchania do końca, postąpiłem niegrzecznie. Proszę mi więc powiedzieć, co miał pan na myśli, a ja wysłucham pana, póki nie dojdę do wniosku, że, jak podejrzewam, pańskie zamiary są bardziej owocem entuzjazmu niż chłodnego rozsądku. Wtedy znów pana odprawię, choć w tym momencie rozstaniemy się bez żadnych złych uczuć i mam nadzieję, że nie będzie pan żywił do mnie urazy. — Nie mógłbym się gniewać, doktorze Amadiro, skoro poświęca mi pan swój czas i uwagę. A jeśli to, co panu powiem, uzna pan za sensowne i obiecujące? — W takim wypadku możliwe jest, że zaczniemy pracować razem. — To byłoby wspaniałe. We dwóch będziemy mogli osiągnąć znacznie więcej, niż działając osobno. Czy jednak znajdzie się coś bardziej namacalnego niż przywilej wspólnej pracy? Czy dostanę jakąś nagrodę? Amadiro spojrzał na niego niechętnie. — Oczywiście będę wdzięczny, ale jestem tylko członkiem Rady i szefem Instytutu Robotyki. Niewiele mógłbym dla pana zrobić. — Rozumiem to, doktorze Amadiro. Lecz czy mógłbym otrzymać w tej chwili jakąś zaliczkę? Coś, co leży całkowicie w pańskiej gestii — zmierzył go spokojnym spojrzeniem. Amadiro zmarszczył brwi czując na sobie niewzruszony, pełen determinacji wzrok. W oczach gościa nie było ani cienia pokory! — Co ma pan na myśli? — spytał zimno.

— Nic, czego nie mógłby mi pan dać, doktorze Amadiro. Proszę uczynić mnie członkiem instytutu. — Jeśli ma pan odpowiednie kwalifikacje… — Bez obaw. Mam. — To nie kandydat podejmuje decyzje. Musimy… — Ależ doktorze Amadiro, w ten sposób nie zaczyna się współpracy. Ponieważ kazał mnie pan obserwować od chwili naszego rozstania, nie wierzę, że nie przejrzał pan dokładnie moich akt, a w związku z tym musi pan wiedzieć, iż mam odpowiednie kwalifikacje. Gdyby tak nie było, nie mógłby pan przypuszczać, że starczyłoby mi pomysłowości na opracowanie planu zniszczenia naszej szczególnej Kartaginy. I nie siedziałbym tutaj. Przez chwilę Amadiro poczuł płomienną niechęć. Pomyślał, że nawet dla zniszczenia Ziemi nie warto jest znosić podobnej protekcjonalności od zwykłego dzieciaka. Ale trwało to tylko ułamek sekundy. Błyskawicznie wróciło mu poczucie proporcji i zdołał przyznać, że ktoś tak młody, tak śmiały i tak pewny siebie jest właśnie osobą, której potrzebuje. Poza tym rzeczywiście przejrzał akta Mandamusa i nie miał żadnych wątpliwości, iż młodzieniec kwalifikuje się do instytutu. — Zgoda — powiedział ze spokojem, który źle wróżył jego ciśnieniu krwi — masz odpowiednie kwalifikacje. — A zatem proszę mnie przyjąć. Z pewnością ma pan w komputerze odpowiednie formularze. Musi pan tylko wpisać moje nazwisko, szkoły, rok ukończenia studiów i wszelkie inne statystyczne błahostki, których potrzebujecie, a potem się podpisać. Amadiro bez słowa odwrócił się do komputera. Wprowadził niezbędne informacje, wydrukował formularz, podpisał go i podał Mandamusowi. — Ma dzisiejszą datę. Od tej chwili jest pan członkiem instytutu. Mandamus uważnie obejrzał dokument, po czym podał go jednemu z robotów, który starannie go złożył i schował do teczki trzymanej pod pachą. — Dziękuję — powiedział Mandamus. — To niezwykle uprzejme z pana strony i mam nadzieję, że nigdy pana nie zawiodę ani nie sprawię, by pożałował pan zaufania pokładanego w mych zdolnościach. Pozostaje nam jeszcze jedno. — Doprawdy? Cóż to takiego? — Czy moglibyśmy porozmawiać o naturze końcowej nagrody? Oczywiście w razie sukcesu… całkowitego sukcesu. — Należy chyba odłożyć tę rozmowę do chwili jego osiągnięcia lub do momentu bezpośrednio poprzedzającego zwycięstwo. — Owszem, tak nakazywałby rozsądek. Ja jednak mam także marzenia. Chciałbym w tej chwili opowiedzieć panu o nich. — Cóż — odparł Amadiro. — Jakie są pańskie marzenia? — Mam wrażenie, doktorze Amadiro, że doktor Fastolfe nie miewa się dobrze. Żyje już dość długo i przez niewiele lat zdoła jeszcze uniknąć śmierci. — A kiedy umrze? — po jego śmierci pańskie stronnictwo stanie się bardziej agresywne i część niezdecydowanych zwolenników Fastolfe’a może uznać za stosowne zmienić front. Bez Fastolfe’a następne wybory będą należeć do pana. — To możliwe. A jeśli tak? — Stanie się pan faktycznym przywódcą Rady i twórcą naszej polityki zagranicznej, co w rzeczywistości będzie oznaczać zwierzchnictwo nad polityką wszystkich światów Przestrzeniowców. A jeśli mój plan się powiedzie, pańskie kierownictwo okaże się takim sukcesem, że Rada wybierze pana przewodniczącym przy pierwszej nadarzającej się sposobności. — Śmiałe marzenia, młodzieńcze. Jeżeli zaś pańskie przewidywania się spełnią, to co wtedy? — Wówczas nie będzie pan miał dość czasu, by jednocześnie kierować Aurorą i Instytutem Robotyki. Proszę więc, aby poparł pan moją kandydaturę jako swego zastępcy, kiedy postanowi

pan wreszcie zrezygnować ze swego obecnego stanowiska szefa instytutu. Wątpię, by nie uwzględniono pańskiego zdania. — Istnieje taka rzecz jak kwalifikacje na to stanowisko. — Zdobędę je. — Zobaczymy. — Proszę bardzo, sam się jednak pan przekona, że jeszcze przed odniesieniem sukcesu z chęcią powierzy mi pan to stanowisko. Proszę zatem przywyknąć do tej myśli. — A wszystko to, zanim dowiedziałem się jakichkolwiek szczegółów — mruknął Amadiro. — No cóż, jest pan członkiem instytutu, ja zaś będę starał się przywyknąć do pańskich marzeń, teraz jednak skończmy już wstęp. Proszę mi powiedzieć, w jaki sposób zamierza pan zniszczyć Ziemię. Niemal automatycznie Amadiro nakazał swym robotom, aby niczego nie zapamiętywały z tej rozmowy. Mandamus z lekkim uśmiechem uczynił to samo. — Do rzeczy — stwierdził Mandamus. Zanim jednak zaczął mówić, Amadiro ruszył do ataku. — Na pewno nie jest pan zwolennikiem ekspansji Ziemi? Mandamus wyglądał na zaskoczonego. — Przybywam tu z propozycją jej zniszczenia. — Jest pan potomkiem Solarianki. Z tego, co mi wiadomo, w piątym pokoleniu. — Owszem, można to sprawdzić w powszechnie dostępnych bankach danych. I co z tego? — Solarianka jest od dłuższego czasu bliską wspólniczką, przyjaciółką i protegowaną Fastolfe’a. Zastanawiam się zatem, czy nie podziela pan jego sympatii do Ziemi. — Z powodu mojego pochodzenia? — Mandamus wydawał się szczerze zdumiony. Przez moment jego nozdrza zadrżały jakby z irytacji, a nawet złości. Jednak uspokoił się i rzekł cicho: — Przez równie długi czas pańską współpracownicą, przyjaciółką, protegowaną pozostaje doktor Vasilia Fastolfe, córka doktora Fastolfe’a. Jest jego potomkiem w pierwszym pokoleniu. Ciekawe, czy nie sympatyzuje z jego poglądami. — W przeszłości także się nad tym zastanawiałem — odparł Amadiro. — Ale wszelkie podejrzenia okazały się bezpodstawne i przestałem o tym myśleć. — Może pan także zaniechać wątpliwości w moim wypadku. Jestem Przestrzeniowcem i chcę ujrzeć, jak Przestrzeniowcy kontrolują Galaktykę. — Doskonale zatem. Proszę opisać mi swój plan. — Jeśli pan pozwoli, zacznę od początku. Doktorze Amadiro, astronomowie zgadzają się, że w naszej Galaktyce są miliony planet podobnych do Ziemi, na których po odpowiednim przystosowaniu środowiska, lecz bez głębszych ingerencji w samą geologię, mogą zamieszkać ludzie. Ich atmosfery zawierają niezbędny tlen, część powierzchni pokrywają oceany, a klimat i ukształtowanie terenu odpowiadają ludzkim wymaganiom. Często istnieje też tam życie. W końcu bez niego, a przynajmniej bez oceanicznego planktonu, nie byłoby w atmosferze tlenu. Sam ląd często bywa jałowy, lecz kiedy wraz z morzami przejdzie niezbędny okres przystosowawczy, to znaczy zostaną tam przeniesione ziemskie organizmy, życie zaczyna rozkwitać i planeta nadaje się do zasiedlenia. Opisano już setki takich planet, a mniej więcej połowa z nich została już zajęta przez Osadników. A przecież żadna z planet nadających się do zamieszkania, przynajmniej z tych, które dotąd odkryto, nie ma tak ogromnej, zróżnicowanej liczby żywych istot jak Ziemia. Na żadnej nie odkryto nic większego i bardziej skomplikowanego niż skromną grupę bezkręgowców przypominających robaki bądź owady czy też, w świecie roślin, czegokolwiek co byłoby bardziej zaawansowane w rozwoju niż paprotniki. Nie odkryto również śladu inteligencji czy nawet czegoś tylko do niej zbliżonego. Amadiro, słuchając tego wykładu, pomyślał — Recytuje z pamięci, wykuł wszystko słowo po słowie. Poruszył się niespokojnie w fotelu i rzekł:

— Nie jestem planetologiem, ale chciałbym podkreślić, że nie powiedział pan nic, o czym bym nie wiedział. — Jak już mówiłem, doktorze Amadiro, zaczynam od początku. Astronomowie są coraz bardziej przekonani, że w Galaktyce znajduje się wiele gotowych do zamieszkania planet i większość z nich, czy też może wszystkie, bardzo różnią się od Ziemi. Z jakiejś przyczyny Ziemia jest zdumiewająco niezwykła, a ewolucja następowała na niej w szalenie szybkim tempie i nietypowym kierunku. — Najczęściej argumentuje się — stwierdził Amadiro — że gdyby w Galaktyce istniała jakaś inna rozumna rasa dorównująca nam rozwojem, dostrzegłaby naszą ekspansję i jakoś zareagowała na nią. — Właśnie. W rzeczywistości gdyby w Galaktyce żyła choć jedna rasa przewyższająca nas w rozwoju, nie mielibyśmy szansy się rozprzestrzeniać. To, że jesteśmy jedynym gatunkiem zdolnym do podróży w nadprzestrzeni, jest niemal pewne. Fakt, iż stanowimy jedyny inteligentny gatunek, jest może nieco mniej pewny, ale prawdopodobny. Amadiro słuchał go z wymuszonym uśmiechem. Młody człowiek traktował go jak nauczyciel ucznia, powoli coraz bardziej popadając w monomanię. Stanowiło to pierwszą oznakę obłędu i słaba nadzieja Amadira, że Mandamus istotnie może dysponować jakimiś informacjami mogącymi zawrócić bieg historii, zaczęła blednąc. — Nadal nie mówi mi pan nic nowego, doktorze Mandamusie. Wszyscy wiedzą, że Ziemia jest unikatem i że najprawdopodobniej stanowimy jedyny inteligentny gatunek w Galaktyce. — Nikt jednak nie zadał sobie prostego pytania „dlaczego?”. Ziemianie i Osadnicy nie pytają. Po prostu akceptują istniejący stan rzeczy. Otaczają Ziemię mistyczną czcią i uważają ją za święte miejsce, tak że jej nietypowe cechy wydają się czymś naturalnym. Co do Przestrzeniowców, to także nie zadajemy takiego pytania. Pomijamy je, aby w ogóle nie myśleć o Ziemi, gdybyśmy bowiem to uczynili, moglibyśmy posunąć się jeszcze o krok i przypomnieć sobie, że również pochodzimy od Ziemian. — Nie widzę sensu w tych słowach — stwierdził Amadiro. — Po cóż mielibyśmy szukać złożonych odpowiedzi na proste „dlaczego”? W ewolucji wyraźną rolę odgrywa przypadek, podobnie jest zresztą we wszystkim innym. Skoro istnieją miliony nadających się do zamieszkania światów, ewolucja na każdym z nich może się posuwać w innym tempie. Na większości będzie to tempo umiarkowane, na niektórych wyraźnie wolne, na innych zdecydowanie szybsze. Jeden z nich może wyróżniać się niezwykle wolnym procesem ewolucyjnym, inny znów bardzo szybkim. Tak się złożyło, że na Ziemi ewolucja przebiegała błyskawicznie. Tylko dlatego tu jesteśmy. Skoro więc pytamy „dlaczego”, naturalna i wystarczająca jest odpowiedź: „przypadkiem”. Amadiro czekał, aby tamten zdradził swój obłęd wybuchając wściekłością wobec przedstawionego z pewnym rozbawieniem, niezmiernie logicznego wyjaśnienia, które zdruzgotało jego teorię. Mandamus jednak spojrzał tylko na niego przeciągle swymi głęboko osadzonymi oczami i odparł spokojnie: — Nie. Odczekał chwilę i ciągnął dalej: — Trzeba czegoś więcej niż szczęśliwego przypadku, żeby tysiące razy przyspieszyć ewolucję. Na każdej planecie oprócz Ziemi tempo ewolucji jest związane ze strumieniem promieniowania kosmicznego przenikającego dany glob. Zupełnie nie zależy ono od przypadku, jest natomiast pochodną promieniowania kosmicznego, tworzącego powolne mutacje. Na Ziemi nieznany czynnik powoduje znacznie więcej mutacji niż na innych planetach. Nie ma to nic wspólnego z promieniowaniem kosmicznym, ponieważ nie wyróżnia się ono intensywnością. Może teraz zaczyna pan dostrzegać, dlaczego odpowiedź na moje pytanie jest tak istotna. — Cóż więc, doktorze Mandamusie, słucham pana z cierpliwością, która mnie samego zadziwia, lecz proszę wreszcie wyjaśnić ten problem. A może nie zna pan odpowiedzi?

— Znam — odparł Mandamus. — I wynika ona z faktu, że Ziemia jest unikatowa pod jeszcze innym względem. — Proszę pozwolić mi zgadnąć. Ma pan na myśli jej wielkiego satelitę. Doktorze Mandamusie, chyba nie twierdzi pan, że to pańskie odkrycie? — Bynajmniej — odparł sztywno Mandamus. — Proszę jednak zauważyć, że podobne księżyce występują dość powszechnie. Nasz układ planetarny ma ich pięć, ziemski siedem i tak dalej. Wszelako poza jednym okrążają gazowe olbrzymy. Tylko ziemski satelita, Księżyc, krąży wokół planety niewiele większej od siebie. — Nie wiem, czy śmiałbym znowu użyć słowa „przypadek”, doktorze Mandamusie. — Tu akurat istotnie może być to przypadek, niemniej jednak księżyc pozostaje czymś wyjątkowym. — Jeśli nawet tak jest, to w jaki sposób jego istnienie może mieć związek z ziemską obfitością życia? — To niezbyt oczywiste i być może mało prawdopodobne, ale znacznie bardziej nieprawdopodobne jest, by dwa równie niezwykłe wyjątki od wszelkich reguł występujące na tej samej planecie nie wiązały się ze sobą. Odkryłem, co je łączy. — Rzeczywiście? — spytał z napięciem Amadiro. Teraz zapewne nastąpi niewątpliwa oznaka obłędu. Sprawdził dyskretnie godzinę. Nie miał już zbyt wiele czasu na tę dyskusję, mimo że jego ciekawość wciąż nie została zaspokojona. — Księżyc — ciągnął dalej Mandamus — powoli oddala się od Ziemi, co wiąże się z pływami na planecie. Ziemskie pływy oceaniczne są unikatową konsekwencją istnienia ziemskiego satelity. Słońce także wywołuje pływy, ale są one trzy razy słabsze niż księżycowe i przypominają nasze na Aurorze. Ponieważ księżyc oddala się, we wczesnych okresach rozwoju musiał znajdować się bliżej Ziemi. Im bliżej krążył, tym silniejsze musiały być same pływy. Odegrały one istotną rolę z dwóch względów. Stale poruszały skorupę ziemską w miarę obrotów planety i w rezultacie je spowolniły, zarówno dzięki samym ruchom skorupy, jak i tarciu wód oceanicznych o płytkie dno, tak że energia obrotowa przekształciła się w ciepło. Ziemia ma więc cieńszą skorupę niż jakakolwiek znana nam i nadająca się do zamieszkania planeta. Jest jedynym światem, który wciąż ma pełną aktywność wulkaniczną i dysponuje układem ruchomych płyt tektonicznych. — Wszystko to jednak nie ma nic wspólnego z liczebnością mieszkańców Ziemi — zauważył Amadiro. — Sądzę, doktorze Mandamusie, że musi pan albo przejść do rzeczy, albo wyjść. — Proszę posłuchać mnie jeszcze chwilę, doktorze Amadiro. To ważne, aby zrozumiał pan dokładnie, o co chodzi. Przygotowałem drobiazgową symulację komputerową dotyczącą zmian w rozwoju składu chemicznego skorupy ziemskiej, uwzględniając efekt pływów i ruchów płyt tektonicznych. Nikt dotąd nie przeprowadził takich obliczeń z tak dużą dokładnością, o ile wolno mi się pochwalić. — Ależ oczywiście — mruknął Amadiro. — Widać to zupełnie wyraźnie — a jeśli tylko pan zechce, zademonstruję wszelkie konieczne dane — że uran i tor zbierają się w górnych warstwach skorupy ziemskiej w stężeniu tysiąc razy większym niż na jakiejkolwiek innej planecie. Co więcej, skupienie to jest nierównomierne, toteż na całej Ziemi rozrzucone są miejsca, w których ich koncentracja jest jeszcze większa. — Rozumiem też, że wydzielają groźne promieniowanie? — Nie, doktorze Amadiro. Uran i tor są bardzo słabo radioaktywne i nawet kiedy znajdują się we względnie sporym skupieniu, w sensie obiektywnym pozostają rozproszone. Wszystko, podkreślam, dzieje się dzięki obecności wielkiego satelity. — Zakładam zatem, że promieniowanie radioaktywne, choć nie dość mocne, by zagrozić istotom ludzkim, wystarczy, aby zwiększyć tempo mutacji. Mam rację, doktorze Mandamusie?

— Tak. Od czasu do czasu gatunki wymierają szybciej, niż powinny, czego efektem jest nieskończona różnorodność i bogactwo form życia. W końcu dzięki temu jedynie na Ziemi ewolucja dotarła do punktu, w którym możliwy stał się rozwój inteligencji i cywilizacji. Amadiro skinął głową. Młodzieniec nie był szalony. Mógł się mylić, ale nie był szalony. Mógł też mieć rację. On sam nie był planetologiem, więc musiałby sprawdzić w książkach, czy Mandamus nie odkrył przypadkiem czegoś, co od dawna było już znane. Istniała jednak pewna rzecz, o której musiał przekonać się natychmiast. — Mówił pan o możliwym zniszczeniu Ziemi — powiedział spokojnie. — Czy wiąże się ono w jakiś sposób z jej szczególnymi właściwościami? — Wyjątkowe cechy można zawsze wykorzystać w wyjątkowy sposób — odparł równie cicho Mandamus. — A w tym szczególnym wypadku jaki on będzie? — Zanim przejdziemy do omówienia mojej metody, doktorze Amadiro, muszę wyjaśnić, że w pewnym sensie kwestia, czy samo zniszczenie jest możliwe, zależy od pana. — Ode mnie? — Od pana. W jakim celu miałbym przychodzić do pana z moją opowieścią, jeśli nie po to, by przekonać pana, że wiem, o czym m mówię, i by zgodził się pan ze mną współpracować w materii kluczowej dla osiągnięcia sukcesu? Amadiro odetchnął głęboko. — A gdybym odmówił, czy kto inny może zaspokoić pańskie wymagania? — Jeśli się pan nie zgodzi, być może zwrócę się do innych. Odmawia pan? — Może nie. Ale zastanawiam się, jak bardzo jestem niezbędny. — Odpowiedź brzmi: nie tak niezbędny jak ja dla pana. Musi pan ze mną współpracować. — Muszę? — Pragnę zatem, aby tak było, jeśli woli pan ująć to w ten sposób. Jeżeli jednak chce pan, aby Aurora i Przestrzeniowcy zatriumfowali na zawsze i pokonali Ziemię i Osadników, musi pan ze mną współpracować. Czy chce pan tego, czy nie. — Proszę mi powiedzieć, co dokładnie musiałbym zrobić. — Najpierw potrzebna mi informacja, czy to prawda, że instytut w przeszłości zaprojektował i skonstruował roboty humanoidalne? — Owszem, zrobiliśmy to. W sumie było ich pięćdziesiąt. Jakieś piętnaście, dwadzieścia dekad temu. — Tak dawno? I co się z nimi stało? — Nie sprawdziły się — odparł obojętnie Amadiro. Mandamus z przerażoną twarzą wyprostował się na krześle. — Zostały zniszczone? Brwi Amadira powędrowały w górę. — Zniszczone? Nikt nie niszczy cennych robotów. Są w magazynach. Usunięto z nich obwody zasilające, wprowadzając w zamian długotrwałe baterie jądrowe, aby utrzymać ścieżki pozytonowe na minimalnym poziomie pobudzenia. — Zatem w każdej chwili można przywrócić je do działania? — Jestem tego pewien. Prawa dłoń Mandamusa zaczęła wystukiwać skomplikowany rytm na poręczy krzesła. — A więc możemy wygrać! — oznajmił z zawziętością. 12. PLANY I CÓRKA

Amadiro od dawna nie myślał już o robotach humanoidalnych. Był to bolesny temat, toteż z pewnym trudem nauczył się go omijać. A teraz Mandamus wszystko popsuł. Robot humanoidalny stanowił kartę atutową Fastolfe’a w owych dawno minionych dniach, kiedy Amadiro znalazł się o włos od wygrania całej rozgrywki. Fastolfe zaprojektował i wykonał dwa roboty człekokształtne (z których jeden wciąż działał), a nikomu innemu się to nie udało. Żaden członek Instytutu Robotyki nie potrafił skonstruować takiego robota. Jedyne co Amadiro zdołał ocalić ze swej totalnej klęski to ta właśnie karta atutowa Fastolfe’a — twórca humanoidów został zmuszony do ujawnienia szczegółów swych projektów. To oznaczało, że można budować roboty humanoidalne. Lecz o dziwo, okazało się, że nikt ich nie chce. Aurorianie nie życzyli sobie ich w swoim społeczeństwie. Usta Amadira wykrzywiły się na wspomnienie przeżytego rozczarowania. Powszechnie stała się znana historia Solarianki, która wykorzystała Jandera, jednego z dwóch humanoidalnych robotów Fastolfe’a, do celów seksualnych. Mieszkańcy Aurory nie mieli nic przeciw temu, lecz kiedy się zastanowili, okazało się, że Aurorianki nie życzą sobie konkurencji ze strony kobiet — robotów. Tak samo mężczyźni nie życzyli sobie żadnego współzawodnictwa. Instytut dołożył wszelkich starań, żeby wyjaśnić, iż humanoidalne roboty nie są przeznaczone tylko dla samej Aurory, lecz mają posłużyć jako pionierzy, lądujący na nowych, nadających się do zamieszkania planetach, które po odpowiednim przystosowaniu zajmą Aurorianie. Coraz głośniejsze obawy i sprzeciwy sprawiły, że zarzucono i ten projekt. Ktoś nazwał takie roboty klinem rozbijającym społeczeństwo. Określenie to się przyjęło i instytut musiał zrezygnować. Amadiro uparł się, by przechować istniejące już roboty, ponieważ w przyszłości mogłyby zostać wykorzystane. Jednak nigdy to nie nastąpiło. Czemu ludzie protestowali przeciwko istnieniu humanoidów? Amadiro poczuł lekką irytację, cień złości, jaka zatruła jego życie wiele dekad temu. Sam Fastolfe, wprawdzie z pewnym wahaniem, ale zgodził się poprzeć projekt i trzeba mu sprawiedliwie przyznać, że dotrzymał słowa, choć uczynił to mniej elokwentnie, niż gdy chodziło o sprawy bliskie jego sercu. Nic to jednak nie dało. A jednak… a jednak… jeśli Mandamus naprawdę przygotował jakiś plan wymagający zastosowania robotów… Amadiro nie uznawał określeń w stylu „może to i lepiej” albo „takie jest przeznaczenie”. Lecz teraz, kiedy winda zwoziła ich w miejsce położone głęboko pod powierzchnią gruntu, jedyne miejsce na Aurorze, które w pewnym sensie mogłoby przypominać legendarne ziemskie stalowe jaskinie, powstrzymał się od podobnych myśli. Mandamus zachęcony gestem Amadira wyszedł z windy i ujrzał, że stoją w pogrążonym w półmroku korytarzu. Wokół panował chłód, a powietrze napędzane systemami wentylacyjnymi poruszało się lekko. Zadrżał. Ruszyli w głąb korytarza. Każdy z nich miał ze sobą tylko po jednym robocie. — Niewielu ludzi tu przychodzi — stwierdził Amadiro. — Jak głęboko jesteśmy? — spytał Mandamus. — Około piętnastu metrów. Instytut ma kilka podziemnych poziomów. Na tym przechowujemy roboty humanoidalne. Amadiro przystanął na chwilę, namyślił się i zdecydowanie skręcił w lewo. — Nie ma tu żadnych strzałek? — zdziwił się Mandamus. — Jak już mówiłem, przychodzi tu niewielu ludzi. Ci zaś, którzy tutaj bywają, wiedzą którędy iść, aby trafić w pożądane miejsce. Wkrótce dotarli do drzwi, które w słabym świetle wygląd masywnie. Po obu stronach pełniły straż dwa roboty. Nie były humanoidalne. Mandamus przyjrzał się im krytycznie i stwierdził: — To bardzo proste modele.

— Istotnie. Nie oczekiwał pan chyba, że będziemy marnować coś skomplikowanego do pilnowania drzwi. — Amadiro podniósł głos, lecz nadal starał się zachować obojętność. — Jestem Kelden Amadiro. Oczy obu robotów zalśniły przelotnie, następnie oba odwróciły się od drzwi, które otwarły się bezszelestnie, wznosząc się ku górze. Amadiro przeprowadził przez nie swego gościa i mijając roboty polecił: — Zostawcie drzwi otwarte i dopasujcie światło do naszych potrzeb? — Nie przypuszczam, aby każdy mógł tu po prostu wejść — stwierdził Mandamus. — Oczywiście, że nie. Te roboty rozpoznają mój wygląd i charakterystykę głosową. Aby otworzyć drzwi, potrzebują obu tych rzeczy. — Po chwili dodał jakby do siebie: — Na światach Przestrzeniowców niepotrzebne są klucze i zamki. Roboty strzegą nas wiernie i nieustannie. — Czasem sądzę — wtrącił Mandamus — że gdyby Aurorianin zdołał pożyczyć sobie jeden z tych blasterów, które noszą przy sobie Osadnicy, nie istniałoby dla niego coś takiego jak zamknięte drzwi. Mógłby natychmiast zniszczyć roboty, a potem wejść, gdzie tylko by chciał, i zrobić, co tylko by chciał. Amadiro spiorunował go spojrzeniem. — Ale jaki Przestrzeniowiec użyłby podobnej broni na jednej z bratnich planet? Żyjemy bez broni i bez przemocy. Czy nie rozumie pan, że właśnie dlatego poświęciłem całe swoje życie walce z Ziemią i jej zatrutym potomstwem? Walczyliśmy, ale było to dawno temu, kiedy skolonizowaliśmy nasze planety, a ludzie nie pozbyli się jeszcze ziemskiej trucizny, którą ze sobą przynieśli, i zanim poznaliśmy wartość robociego bezpieczeństwa. Czy pokój i bezpieczeństwo nie są warte, aby o nie zabiegać? Planety bez przemocy! Światy, na których rządzi rozum. Czy naprawdę powinniśmy oddać dziesiątki światów krótko żyjącym barbarzyńcom, którzy, jak sam pan mówił, zawsze noszą przy sobie broń? — A przecież — mruknął Mandamus — jest pan gotów zniszczyć Ziemię. — Przemoc, krótka i zastosowana w ściśle określonym celu, stanowi cenę, którą prawdopodobnie będziemy musieli zapłacić za to, by ostatecznie skończyć z wszelką inną przemocą. — Na tyle jestem Przestrzeniowcem — odparł Mandamus — aby pragnąć, by nawet ta niezbędna została ograniczona do minimum. Weszli teraz do przestronnej, wysokiej sali, a gdy się tam znaleźli, ściany i sufit rozjarzyły się rozproszonym, łagodnym światłem. — A zatem czy tego pan chce? — spytał Amadiro. Mandamus rozejrzał się oszołomiony. Wreszcie zdołał wykrztusić: — Niewiarygodne! Były tam, spory oddział istot ludzkich. Miały w sobie znacznie więcej życia niż posągi, lecz dużo mniej niż zwykli, śpiący ludzie. — Stoją — wymamrotał Mandamus. — W ten sposób zabierają mniej miejsca. To chyba jasne. — Ale stoją tak od piętnastu dekad. Po tylu latach nie mogą działać. Z pewnością ich stawy zastały się, a narządy zniszczały. Amadiro wzruszył ramionami. — Możliwe. Gdyby stawy naprawdę były uszkodzone, istnieje możliwość wymiany, jeśli to będzie konieczne. Wszystko zależy od tego, czy znajdzie się ku temu powód. — Znajdzie się — odrzekł Mandamus. Powiódł wzrokiem od głowy do głowy. Szeregi robotów nie były równe, przez co cała grupa sprawiała wrażenie, jakby miała się rozbiec. — Każdy wygląda inaczej — stwierdził Mandamus. — Różnią się też wzrostem, budową i tak dalej… — Owszem. Zaskoczyło to pana? Planowaliśmy, że te roboty, wraz z innymi, które dopiero mieliśmy skonstruować, staną się pionierami w zdobywaniu nowych światów. Aby mogły to

właściwie uczynić, chcieliśmy jak najbardziej upodobnić je do ludzi, co wymagało dobrania im cech indywidualnych. Nie wydaje się to panu sensowne? — Cieszę się, że tak jest. Czytałem wszelkie dostępne materiały na temat dwóch pierwszych humanoidów skonstruowanych przez Fastolfe’a, Daneela Olivawa i Jandera Panella. Widziałem ich hologramy i wyglądały zupełnie identycznie. — Owszem — odparł z niecierpliwością Amadiro. — Każdy z nich stanowił karykaturę idealnego Przestrzeniowca. Wszystko przez romantyzm Fastolfe’a. Jestem pewien, że chętnie skonstruowałby rasę identycznych robotów humanoidalnych obu płci i wyposażył je w tak uduchowioną urodę albo przynajmniej to, co on uważał za urodę, że wyglądałyby nieludzko. Fastolfe mógł być świetnym robotykiem, ale poza tym był niewiarygodnie głupi. Amadiro potrząsnął głową. I oto on został pokonany przez tak głupiego człowieka, pomyślał, po czym natychmiast porzucił ten temat. Nie został pokonany przez Fastolfe’a, lecz przez tego piekielnego Ziemianina. Zatopiony w rozmyślaniach nie dosłyszał następnego pytania Mandamusa. — Przepraszam — rzucił poirytowany. — Spytałem, czy to pan je zaprojektował, doktorze Amadiro? — Nie, dziwnym zrządzeniem losu, które dla mnie ma szczególnie ironiczną wymowę, roboty te zostały zaprojektowane przez córkę Fastolfe’a, Vasilię. Jest ona równie zdolnym robotykiem co on i znacznie inteligentniejszym człowiekiem. Zapewne właśnie dlatego nigdy się ze sobą nie zgadzali. — Słyszałem na ich temat pewną historię… — zaczął Mandamus. Amadiro gestem nakazał mu milczenie. — Ja także ją słyszałem, ale to nieważne. Wystarczy mi, że znakomicie wypełnia swoje obowiązki i nie ma niebezpieczeństwa, aby kiedykolwiek poczuła współczucie dla kogoś, kto mimo iż przypadkiem jest jej biologicznym ojcem, na zawsze pozostanie dla niej obcy i nienawistny. Nawet nazwała się Vasilia Aliena, jak pan zapewne wie. — Tak, wiem. Czy dysponuje pan wzorami mózgowymi tych robotów? — Oczywiście. — Każdego z osobna? — Z pewnością. — I może mi je pan udostępnić? — Jeśli będę miał powód. — Będzie pan go miał — odparł stanowczo Mandamus. — Skoro te roboty zostały przeznaczone do pionierskiej działalności, to czy mogę przyjąć, że wyposażono je tak, by mogły badać nowe światy i znosić pierwotne warunki? — Ależ oczywiście. — Doskonale. Ale być może będą wymagały drobnych modyfikacji. Czy sądzi pan, że Vasilia Fast… Aliena byłaby skłonna móc mi przy tym w razie konieczności? Niewątpliwie to ona najlepiej zna wzory mózgowe tych robotów. — Z pewnością. Nie wiem jednak, czy zgodziłaby się panu pomóc. Natomiast jestem pewien, że fizycznie jest to niemożliwe, ponieważ nie ma jej na Aurorze. Mandamus sprawiał wrażenie zdumionego i lekko rozczarowanego. — A gdzie jest, doktorze Amadiro? — Widział pan już roboty humanoidalne, a nie mam ochoty dłużej przebywać w tym ponurym otoczeniu. Dość długo już czekałem, toteż nie może pan narzekać na to, że teraz ja zażądam od pana odrobiny cierpliwości. Jeśli ma pan jeszcze jakieś pytania, wyjaśnimy je w moim gabinecie. Po powrocie do gabinetu Amadiro postanowił wystawić cierpliwość swego rozmówcy na jeszcze jedną próbę. — Proszę na mnie zaczekać — powiedział rozkazująco i wyszedł.

Mandamus siedział sztywno, pogrążony w rozmyślaniach. Zastanawiał się, kiedy wróci Amadiro, i czy w ogóle to zrobi? Czy on sam nie zostanie aresztowany albo po prostu wyrzucony? Może Amadiro zmęczył się już czekaniem? Mandamus nie chciał w to uwierzyć. Był dość przebiegły, by domyślić się, jak bardzo tamten pragnie wyrównać stare porachunki. Wydawało się oczywiste, że Amadiro nie zmęczy się słuchaniem tak długo, dopóki będzie istniała najmniejsza szansa, że Mandamus umożliwi mu dokonanie zemsty. Rozglądając się bez celu po gabinecie, Mandamus zastanowił się, czy w komputerowych kartotekach doktora mogłaby znaleźć się jakaś przydatna mu informacja? Dobrze byłoby, gdyby nie musiał całkowicie zależeć we wszystkich sprawach tylko od Amadira. Jednak myśli te na nic się nie zdały. Mandamus nie znał kodów wejścia i wyjścia komputera, a jeśli nawet, to pozostawały jeszcze osobiste roboty Amadira wciąż stojące w swych niszach na straży. Zatrzymałyby go, gdyby zrobił choć krok w kierunku rzeczy zakodowanych w nich jako tajne. Nawet jego własne roboty by to zrobiły. Amadiro miał rację. Roboty to doskonali, sprawni i nieprzekupni strażnicy. Tak idealni, że w ich obecności nikomu nie przyszłoby do głowy jakiekolwiek przestępstwo czy nawet zwykłe wykroczenie. W miarę upływu czasu tendencje takie po prostu zanikły, przynajmniej jeśli chodzi o innych Przestrzeniowców. Zastanawiał się, jak Osadnicy dają sobie radę bez robotów. Mandamus próbował wyobrazić sobie starcia ludzkich charakterów bez maszyn służących za zderzaki bezpieczeństwa i łagodzących konflikty, brak związanego z obecnością robotów poczucia bezpieczeństwa i odruchowej praworządności, którą wymuszały. W tych okolicznościach niemożliwe jest, aby Osadnicy kiedykolwiek stali się czymś więcej niż zwykłymi barbarzyńcami. Nie można oddać im Galaktyki. Amadiro od początku miał rację, a Fastolfe niewiarygodnie się mylił. Mandamus pokiwał głową, gdy raz jeszcze przekonał samego siebie, że postępuje słusznie. W tym momencie wrócił Amadiro. Doktor nadal miał imponującą postawę, mimo że w tym roku mijała mu dwudziesta ósma dekada życia. Wyglądał jak typowy Przestrzeniowiec, pominąwszy niefortunne zniekształcenie nosa. — Proszę mi wybaczyć, że kazałem panu czekać — powiedział — ale miałem sprawę, której musiałem dopatrzyć. Jestem szefem instytutu, a to wiąże się z pewną odpowiedzialnością. — Czy mógłby mi pan powiedzieć, gdzie obecnie przebywa doktor Vasilia Aliena? Wtedy bez dalszej zwłoki opiszę panu mój projekt. — Vasilia jest w podróży. Zamierza odwiedzić każdą z planet Przestrzeniowców i sprawdzić, jak wyglądają u nich badania nad robotami. Jest przekonana, że skoro Instytut Robotyki powstał, żeby skoordynować indywidualne badania na Aurorze, to międzyplanetarna współpraca posunęłaby je jeszcze bardziej naprzód. — To niezły pomysł — roześmiał się niewesoło Mandamus. — Wątpię, by jakikolwiek świat Przestrzeniowców chciał oddać Aurorze więcej władzy niż ta, którą już posiada. — Niech pan nie będzie taki pewny. Działania Osadników zaniepokoiły nas wszystkich. — Czy wie pan, gdzie ona jest teraz? — Mamy rozkład jej podróży. — Więc proszę sprowadzić ją z powrotem, doktorze Amadiro. — Wątpię, bym mógł tego dokonać. Przypuszczam, że Vasilia pragnie pozostać poza Aurorą aż do śmierci ojca. — Dlaczego? — spytał ze zdumieniem Mandamus. Jego rozmówca wzruszył ramionami. — Nie wiem. Nie interesuje mnie to. Wiem natomiast jedno, pański czas się skończył. Rozumie pan? Proszę przejść do rzeczy albo wyjść — wskazał mu drzwi i Mandamus poczuł, że cierpliwość doktora się wyczerpała.

— Doskonale — odrzekł. — Jest jeszcze trzeci aspekt wyróżniający Ziemię spośród innych planet… Mówił płynnie i zwięźle, jakby było to przemówienie, które przygotował i kilkakrotnie przećwiczył tylko po to, by je wygłosić Amadirowi. Ten zaś odkrył, że słowa młodzieńca wciągają go coraz bardziej. To było to! Amadiro poczuł ogromną ulgę. Miał rację stawiając na tego człowieka. Plan był zupełnie realny. A potem nadeszło poczucie triumfu. Plan musi zadziałać. Oczywiście ujawnione poglądy młodzieńca zbaczały nieco z toru, jaki według Amadira powinien przyjąć, ale tym zajmie się później. Zawsze można wprowadzić odpowiednie zmiany. Kiedy Mandamus skończył, Amadiro odezwał się, z najwyższym trudem zachowując spokój. — Nie będziemy potrzebowali Vasilii. W instytucie jest dość specjalistów, byśmy mogli rozpocząć natychmiast. Doktorze Mandamusie — w głosie Amadira zabrzmiała nuta prawdziwego respektu — jeśli to zadziała zgodnie z naszym planem, a osobiście nie wątpię w to, zostanie pan nowym szefem instytutu, a ja przewodniczącym Rady. Mandamus uśmiechnął się lekko, podczas gdy Amadiro z powrotem usiadł w fotelu i przez sekundę pozwolił sobie z przyjemnością i ufnością spojrzeć w przyszłość. Przez dwadzieścia długich, męczących dekad nie mógł sobie na to pozwolić. Ile to potrwa? Jedną dekadę? Może jej część? Niezbyt długo, trzeba to przyspieszyć wszelkimi sposobami, aby mógł dożyć chwili, kiedy stare decyzje okażą się błędne i zostanie władcą Aurory, czyli w istocie wszystkich planet Przestrzeniowców. A skoro Ziemia i światy Osadnicze zostały skazane na zagładę, istniała nadzieja, że przed śmiercią zostanie władcą całej Galaktyki. Kiedy doktor Han Fastolfe umarł siedem lat po spotkaniu Amadira z Mandamusem i rozpoczęciu ich projektu, hiperwizja natychmiast rozpowszechniła tę wiadomość w każdym zakątku zaludnionych planet. Informacja ta przyciągnęła powszechną uwagę. Dla Przestrzeniowców była ona istotna, ponieważ Fastolfe przez dwadzieścia dekad był najpotężniejszym człowiekiem na Aurorze, a więc i w całej Galaktyce. Na planetach Osadników i na Ziemi przyjęto ją z niepokojem, gdyż Fastolfe był ich przyjacielem, o ile w ogóle można mówić o przyjaźni Przestrzeniowca, toteż obecnie obawiali się, czy polityka Przestrzeniowców ulegnie zmianie, a jeśli tak, to jaki będzie jej nowy kurs. Wieści dotarły również do Vasilii Alieny, przypominając starą gorycz, którą stosunki z jej biologicznym ojcem były zaprawione niemal od samego początku. Nauczyła się opanowania, toteż nic nie czuła słysząc, że umarł, mimo wszystko jednak nie chciała być z ojcem na tej samej planecie, kiedy to się stanie. Nie życzyła sobie pytań, którymi z pewnością zostałaby zasypana, zwłaszcza na Aurorze. Wśród Przestrzeniowców stosunki między dziećmi a rodzicami były, w najlepszym razie, bardzo słabe i w dodatku nacechowane obojętnością. Oczywiście wpływała na to długość życia. Toteż nikt nie interesowałby się z tego względu Vasilią, gdyby nie fakt, że Fastolfe niemal przez całe życie był przywódcą najpotężniejszego stronnictwa politycznego, Vasilia zaś osiągnęła niemal równą pozycję po stronie przeciwnej. Myśl o nim zatruwała jej życie. Posunęła się nawet do tego, że legalnie zmieniła nazwisko na Vasilia Aliena, używając go we wszystkich dokumentach, wywiadach i rozmowach. Jednak wiedziała, że większość ludzi nadal myślała o niej jako o Vasilii Fastolfe. Zupełnie jakby nic nie było w stanie unicestwić tej całkowicie pozbawionej znaczenia więzi, toteż musiała zadowolić się tym, że zwracano się do niej po imieniu. Przynajmniej nie należało ono do zbyt popularnych. Fakt ten także zdawał się podkreślać niezwykłe podobieństwo jej losów do Solarianki, która z zupełnie innych przyczyn odrzuciła swego pierwszego męża, tak jak Vasilia ojca. Solarianka

również nie potrafiła żyć ze wspomnieniem swojego nazwiska, co się skończyło tym, że wszyscy używali jej pierwszego imienia, Gladia. Vasilia i Gladia — wyrzutki, dziwolągi… Były nawet do siebie podobne. Vasilia spojrzała w lustro wiszące w jej kabinie na statku. Nie widziała Gladii od wielu dekad, ale miała pewność, że podobieństwo nie zniknęło. Obie były drobne i szczupłe, miały jasne włosy, a ich rysy miały wspólne cechy. Ale to Vasilia zawsze przegrywała, a Gladia wygrywała. Kiedy rzuciła ojca i usunęła go ze swego życia, zamiast niej znalazł sobie Gladię, która stała się posłuszną, pasywną córką, jakiej pragnął. Córką, jaką Vasilia nigdy nie była. Mimo wszystko wzbudziło to w niej gorycz. Sama także była robotykiem, równie zdolnym i zręcznym jak Fastolfe, podczas gdy Gladia zajmowała się jedynie sztuką, zabawiając się zabarwianiem pól siłowych i iluzorycznymi strojami robotów. Jak Fastolfe mógł zgodzić się na utratę Vasilii, zadowalając się jedynie tamtą kobietą? A kiedy ten policjant z Ziemi, Elijah Baley, przybył na Aurorę, zmusił Vasilię, aby zdradziła znacznie więcej ze swych myśli i uczuć, niż uczyniła to kiedykolwiek wcześniej. Wobec Gladii zachowywał się jednak z niezwykłą serdecznością i pomógł jej — podobnie jak jej protektor, Fastolfe — zwyciężyć wbrew wszelkim okolicznościom, choć do obecnego dnia Vasilia nie mogła zrozumieć, jak do tego doszło. To Gladia trwała u boku Fastolfe’a podczas jego ostatniej choroby, trzymała jego rękę i wysłuchała ostatnich słów. Vasilia sama nie wiedziała, czemu miałaby jej tego zazdrościć, ona bowiem nigdy, pod żadnym warunkiem, nie zgodziłaby się tak ugiąć, by być świadkiem chwili, kiedy ów starzec, jej ojciec, pogrążał się w prawdziwym, niesubiektywnym, niebycie. Mimo to obecność Gladii rozwścieczyła ją. Tak to właśnie odbieram, pomyślała z uporem, i nie będę się nikomu tłumaczyć. Poza tym straciła Giskarda. Należał do niej. Był własnym robotem Vasilii, kiedy jeszcze była małą dziewczynką, był podarunkiem od pozornie kochającego ojca. To dzięki niemu nauczyła się robotyki i to właśnie jego obdarzyła pierwszym, prawdziwym uczuciem. Jako dziecko nie zastanawiała się nad Trzema Prawami, nie rozważała filozofii zachowań pozytonowych. Giskard zdawał się darzyć ją sympatią, zachowywał się jak przyjaciel i dziecko nie potrzebowało niczego więcej. Nigdy później nie doświadczyła podobnej sympatii od żadnej innej istoty ludzkiej, a z pewnością nie od swego ojca. Do dziś dnia nie wykazała jeszcze dość niemądrej słabości, aby zająć się głupią grą, jaką jest miłość. Gorycz towarzysząca utracie Giskarda nauczyła ją, że jakiekolwiek początkowe zyski nigdy nie zrównoważą końcowego rozstania. Kiedy opuściła dom wyrzekając się ojca, Fastolfe nie pozwolił jej zabrać ze sobą Giskarda, chociaż osobiście niezwykle go ulepszyła wprowadzając wiele ostrożnych zmian programu. A kiedy jej ojciec umarł, pozostawił Giskarda Solariance. Zapisał jej także Daneela, lecz Vasilia zupełnie nie dbała o tę nędzną imitację człowieka. Chciała Giskarda, który należał do niej. Teraz wracała już na Aurorę. Jej podróż dobiegała końca. W istocie, jeśli chodzi o korzyści z niej płynące, mogła zakończyć ją o wiele miesięcy wcześniej. Pozostała jednak na Hesperos, by odpocząć, jak wyjaśniła w oficjalnym piśmie do instytutu. Teraz Fastolfe nie żył i mogła wracać do domu. A jeśli nawet nie potrafi całkowicie zmienić przeszłości, to odmieni jej część. Giskard musi być znowu jej. Była zdecydowana do tego doprowadzić. Amadiro z mieszanymi uczuciami przyjął powrót Vasilii. Wylądowała na Aurorze dopiero w miesiąc po tym, gdy prochy starego Fastolfe’a (teraz, kiedy już nie żył, Amadiro potrafił zmusić się do wypowiedzenia jego nazwiska) od miesiąca spoczywały już w urnie. Fakt, że to przewidział, pochlebił mu nieco. Ostatecznie powiedział Mandamusowi, że pozostanie poza Aurorą aż do śmierci ojca.

Poza tym Vasilię łatwo było przejrzeć. Brakowało jej irytującej cechy Mandamusa, jego nowego protegowanego, który zawsze zdawał się skrywać jakąś nie wypowiedzianą myśl. Nawet jeśli jego wynurzenia były drobiazgowe. Z drugiej strony drażniła go, trudno bowiem było ją kontrolować i nigdy nie chciała przyjąć narzuconego kursu. Wiadomo było, że właśnie ona najlepiej wybada działalność innych Przestrzeniowców i zinterpretuje ją używając zaskakujących słów. Tak więc przywitał ją z entuzjazmem częściowo szczerym, a częściowo udawanym. — Vasilio, tak się cieszę, że wróciłaś. Podczas twojej nieobecności instytut szybuje tylko na jednym skrzydle. — Daj spokój, Keldenie — była jedyną osobą używającą bez wahania jego imienia, mimo że była młodsza od niego o dwie i pół dekady — skrzydło, które pozostało, należy do ciebie. Jak dawno temu przestałeś wątpić, że ono samo wystarczy? — Wtedy, kiedy opuściłaś nas na całe lata. Czy według ciebie Aurora zmieniła się przez ten czas? — Ani trochę, co być może powinno nas niepokoić. Brak zmian jest oznaką degeneracji. — To paradoks. Nie istnieje degeneracja bez zmian na gorsze. — Stagnacja sama w sobie stanowi zmianę na gorsze, Keldenie. Jeśli porównamy się z otaczającymi nas planetami Osadników. One bowiem rozwijają się bardzo szybko, rozciągając swą kontrolę na coraz to nowe światy. A także na własne środowisko. Ich siła, pewność siebie i władza stale rosną, podczas gdy my siedzimy tu pogrążeni w marzeniach, odkrywając, że nasza niezmienna potęga stale maleje w porównaniu z nimi. — Pięknie powiedziane, Vasilio. Myślę, że podczas lotu starannie nauczyłaś się tego na pamięć. Jednak musisz przyznać, że polityczny układ sił na Aurorze się zmienił. — Chodzi ci o to, że mój biologiczny ojciec nie żyje. Amadiro szeroko rozłożył ręce i skłonił głowę. — Sama to powiedziałaś. To on był w znacznej mierze odpowiedzialny za nasz paraliż. Teraz zaś odszedł, toteż sądzę, że niedługo zajdzie zmiana, choć niekoniecznie od razu będzie można ją dostrzec. — Masz przede mną sekrety, prawda? — Czyż mógłbym zrobić coś takiego? — Oczywiście. Za każdym razem zdradza cię twój fałszywy uśmiech. — A zatem muszę nauczyć się zachowywać w twojej obecności powagę. No dobrze, mam twój raport. Powiedz mi, czego w nim nie zawarłaś? — Opisałam tam wszystko. No, prawie. Każda planeta Przestrzeniowców stwierdza z niezwykłą stanowczością, że jest zaniepokojona wzrastającą arogancją Osadników. Każda jest zdecydowana opierać się im do końca, entuzjastycznie przyjmując przywództwo Aurory. — Przyjąć nasze przywództwo. Rozumiem. A jeśli z niego zrezygnujemy? — Wtedy będą czekać, próbując ukryć swą ulgę. Poza tym, cóż, wszyscy zajmują się badaniami rozwojowymi, ale nikt nie chce ujawnić, czego dokładnie one dotyczą. Wszyscy pracują indywidualnie i nigdzie nie doszło do koordynacji badań nawet na poziomie jednej planety. Nie znalazłam także żadnej grupy naukowców choćby przypominającej nasz instytut. Każda planeta ma jedynie indywidualnych badaczy zazdrośnie strzegących swych odkryć przed innymi. — Nie przypuszczam, żeby mogli posunąć się w swych badaniach tak daleko jak my. — A szkoda — odrzekła ostro Vasilia. — Rozproszenie badań na światach Przestrzeniowców powoduje, że nasze postępy są zbyt powolne. Osadnicy regularnie spotykają się na konferencjach, mają własne instytuty i choć na razie wloką się daleko w tyle, niedługo już nas dościgną. Mimo wszystko zdołałam jednak odkryć kilka nowinek technologicznych opracowywanych na innych planetach. Wymieniłam je wszystkie w moim raporcie. Na przykład wszyscy bez wyjątku pracują nad przyspieszaczami jądrowymi, nie wierzę jednak, by gdziekolwiek urządzenie to wyszło poza

etap doświadczeń laboratoryjnych. Nikt nie dysponuje czymś, co można by wykorzystać w praktyce na statkach. — Mam nadzieję, że się nie mylisz, Vasilio. Przyspieszacz jądrowy to broń, którą mogłaby wykorzystać nasza flota, aby w ten sposób natychmiast zniszczyć Osadników. Sądzę jednak, że lepiej będzie, jeśli Aurora zbuduje tę broń przed naszymi braćmi. Powiedziałaś jednak, że zawarłaś w swoim raporcie prawie wszystko. Zauważyłem to prawie. Czego więc tam nie ma? — Solarii. — A! Najmłodszej i najdziwniejszej planety Przestrzeniowców. — W bezpośrednich rozmowach niemal nic nie zdołałam z nich wydostać. Przyjęli mnie absolutnie wrogo, sądzę zresztą, że podobne powitanie czekałoby każdego nie — Solarianina, czy to Przestrzeniowca, czy to Osadnika. A kiedy mówię przyjęli, mam na myśli to, co oni sami uważają za spotkanie. Pozostałam na ich planecie niemal rok, znacznie dłużej, niż na jakiejkolwiek innej. I przez te wszystkie miesiące ani razu nie zobaczyłam się z Solarianinem twarzą w twarz. Za każdym razem widywałam ich tylko jako nadprzestrzenne hologramy. Nigdy nie spotkałam się z niczym namacalnym. Ich świat jest bardzo wygodny, a nawet niezwykle luksusowy, co dla miłośnika natury stanowi prawdziwy raj, ale bardzo stęskniłam się za spotkaniami z żywymi ludźmi. — Cóż, rozmowy via hologramy to solariański zwyczaj. Wszyscy o tym wiemy, Vasilio. Każdemu wedle jego upodobań. — Hmm — odparła Vasilia. — Twoja pobłażliwość może okazać się źle skierowana. Czy twoje roboty zapisują przebieg naszego spotkania? — Nie. I zapewniam cię, że nikt nas nie podsłuchuje. — Mam taką nadzieję, Keldenie. Mam poważne podejrzenia, że Solarianie są bliżsi uzyskania zminiaturyzowanego przyspieszacza jądrowego niż jakikolwiek inny świat, łącznie z nami. Niedługo skonstruują wersję przenośną, wymagającą na tyle mało energii, że będzie można ją instalować na statkach kosmicznych. Amadiro głęboko zmarszczył czoło. — Jak im się to udało? — Nie umiem na to odpowiedzieć. Nie sądzisz chyba, że pokazali mi swoje projekty. Moje przypuszczenia są tak niesprecyzowane, że nie śmiałam umieścić ich w moim raporcie. Ale z drobiazgów, jakie zaobserwowałam, wnoszę, że dokonali znacznych postępów. Powinniśmy to przemyśleć. — Bez wątpienia. Czy chciałabyś powiedzieć mi coś jeszcze? — Owszem, i również nie znajdziesz tego w raporcie. Od wielu dekad Solaria pracowała nad konstrukcją robotów człekokształtnych i sądzę, że udało im się to osiągnąć. Żaden inny świat Przestrzeniowców, oczywiście poza nami, nawet tego nigdy nie próbował. Kiedy pytałam, czy robią coś w tym kierunku, odpowiedź za każdym razem była identyczna. Uważali sam pomysł za odrażający. Podejrzewam, że wszyscy zauważyli nasze niepowodzenia i wyciągnęli z nich odpowiednie wnioski. — Ale nie Solaria. Dlaczego? — Po pierwsze, Solarianie zawsze tworzyli najbardziej zrobotyzowane społeczeństwo Galaktyki. Są otoczeni robotami, na każdego mieszkańca przypada ich dziesięć tysięcy. Cała planeta roi się od nich. Jeśli chciałbyś wędrować bez celu w poszukiwaniu ludzi, nic byś nie znalazł. Czemu więc ci nieliczni Solarianie, żyjący w takich warunkach, mieliby niepokoić się myślą o jeszcze kilku robotach tylko dlatego, że przypominają ludzi? Do tego dochodzi ten pseudoludzki drań zaprojektowany i zbudowany przez Fastolfe’a i wciąż działający… — Daneel… — wtrącił Amadiro. — Tak. O tego mi chodziło. On… ta rzecz była na Solarii dwadzieścia dekad temu i Solarianie potraktowali ją jak człowieka. Nigdy nie otrząsnęli się z szoku. Mimo że sami nie potrzebują humanoidów, z trudem przyjęli do wiadomości, że ich oszukano. Była to niezaprzeczalna

demonstracja, że Aurora znacznie ich wyprzedza, przynajmniej jeśli chodzi o tę dziedzinę robotyki. Solarianie są niezwykle dumni, że mają najlepszych robotyków w całej Galaktyce, toteż od tamtego czasu ich wszyscy badacze skupili się na pracach nad robotami humanoidalnymi. Jeśli nie z innych pobudek, to choćby tylko po to, by pozbyć się poczucia przegranej. Gdyby dysponowali większą liczbą uczonych bądź instytutem koordynującym ich prace, już dawno osiągnęliby swój cel. Sądzę jednak, że dopiero teraz udało im się tego dokonać. — Ale nie jesteś pewna? To tylko podejrzenie oparte na nie sprawdzonych danych. — Owszem. Niemniej jednak jest ono bardzo mocne i warto byłoby się nim zająć. Jest jeszcze trzecia sprawa. Mogłabym przysiąc, że pracują nad łącznością telepatyczną. Nieostrożnie pokazali mi pewne przyrządy, a raz, kiedy skontaktowałam się z jednym z ich robotyków, na ekranie hiperwizji pokazała się tablica z zapisem matrycy układów pozytonowych nie przypominających mi niczego, co do tej pory widziałam. Wydało mi się, że ten wzór mógł odpowiadać programowi telepatii. — Podejrzewam, Vasilio, że ostatnie twoje przypuszczenie jest oparte na jeszcze kruchszych podstawach niż poprzednie. Po twarzy Vasilii przebiegł lekki wyraz zakłopotania. — Muszę przyznać, że najprawdopodobniej masz rację. — W istocie, Vasilio, brzmi to bardziej jak bajka. Jeśli ów wzór nie przypominał niczego, co kiedykolwiek widziałaś, skąd mogłaś wiedzieć, czemu odpowiada? Vasilia zawahała się. — Prawdę mówiąc sama się nad tym zastanawiałam. Ale gdy tylko go ujrzałam, do głowy natychmiast przyszło mi jedno słowo: „telepatia”. — Choć wiadomo, że telepatia jest niemożliwa, nawet w teorii. — Uważa się ją za niemożliwą. To niedokładnie to samo. — Nikt nigdy nie zdołał poczynić w tej materii postępów. — Owszem. Ale czemu miałabym po spojrzeniu na ten wzór pomyśleć o telepatii? — No cóż, Vasilio, może to kwestia twojej psychiki? Nie ma sensu się tym zajmować. Na twoim miejscu zapomniałbym o całej sprawie. Coś jeszcze? — Owszem, ostatnia rzecz i najbardziej zdumiewająca. Z kilku drobnych uwag wnioskuję, że Solarianie planują opuścić swoją planetę. — Dlaczego? — Nie mam pojęcia. Ich populacja, i tak już niewielka, wciąż maleje. Być może, zanim zupełnie wymrą, chcą rozpocząć wszystko od nowa na innej planecie? — Co to znaczy rozpocząć wszystko od nowa? Gdzie mieliby się udać? Vasilia potrząsnęła głową. — Powiedziałam wszystko, co mi wiadomo. — No cóż, zapamiętam to sobie — oświadczył wolno Amadiro. — Cztery rzeczy: przyspieszacz jądrowy, roboty człekokształtne roboty telepatyczne i opuszczenie planety. Szczerze mówiąc, nie wierzę w ani jedną, ale przekonam Radę, żeby kogoś upoważniła do rozmów z regentem Solarii. A teraz, Vasilio, myślę, że przydałby ci się odpoczynek, więc może weźmiesz parę tygodni urlopu, by przywyknąć do słońca i pogody Aurory przed powrotem do pracy. — To miło z twojej strony, Keldenie — powiedziała Vasilia pozostając na miejscu — ale są jeszcze dwie sprawy, które chciałabym poruszyć. Oczy Amadira odruchowo powędrowały do czasomierza. — Mam nadzieję, że nie potrwa to zbyt długo, Vasilio? — Ta sprawa musi być omówiona, Keldenie. — Czego więc chcesz? — Po pierwsze, kim jest ten, jak mu tam, Mandamus? — A zatem już go poznałaś? — spytał Amadiro uśmiechem maskując ogarniający go niepokój. — Widzisz, jednak nawet i na Aurorze zachodzą pewne zmiany.

— Z pewnością w tym wypadku nie jest to zmiana na lepsze — stwierdziła ponuro Vasilia. — Kim on jest? — Dokładnie tym, za kogo go wzięłaś, wszystkowiedzącym przemądrzalcem. To bardzo inteligentny, młody człowiek, znający się nie tylko na robotyce, ale i na fizyce ogólnej, chemii, planetologii… — Prawdziwy intelektualny dziwoląg. Ile ma lat? — Nie skończył jeszcze pięciu dekad. — Kimże zostanie ten dzieciak, kiedy dorośnie? — Nie tylko błyskotliwym, ale i mądrym człowiekiem, tak przynajmniej sądzę. — Nie udawaj, że mnie nie rozumiesz, Keldenie. Czy myślisz o tym, by wychować go na następnego szefa instytutu? — Zamierzam nim być jeszcze przez wiele dekad. — To nie jest odpowiedź. — Jedyna, jakiej mogę ci udzielić. Vasilia niespokojnie kręciła się na krześle. Jej robot, stojący z tyłu, zaczął się rozglądać na boki, jakby przygotowywał się do odparcia ataku. Z pewnością sprawiło to wzburzenie, jakie ogarnęło jego właścicielkę. — Keldenie, ja miałam zostać szefową. Ustaliliśmy to. Sam mi powiedziałeś. — Owszem, ale zasadniczo, Vasilio, kiedy umrę, wówczas rada dyrektorów wybierze mojego następcę. Nawet jeśli zostawię im wskazówki co do tego, kto miałby nim zostać, mogą mnie nie posłuchać. Statut instytutu mówi o tym bardzo dokładnie. — Po prostu napisz te wskazówki, Keldenie, a ja zajmę się radą dyrektorów. Amadiro marszcząc brwi odparł: — W tej chwili nie będziemy o tym więcej dyskutować. Jaką jeszcze sprawę chciałaś ze mną omówić? Proszę, mów krótko. Przez moment wpatrywała się w niego z hamowaną wściekłością, po czym niemal wyrzuciła z siebie tylko jedno słowo: — Giskard! — Robot? — Oczywiście, że robot. Czy znasz jakiegokolwiek innego Giskarda, o którym mogłabym mówić? — Co z nim? — On należy do mnie. Amadiro sprawiał wrażenie zaskoczonego. — Jest przecież… czy raczej był, legalną własnością Fastolfe’a. — Kiedy byłam dzieckiem, Giskard należał do mnie. — Fastolfe użyczył ci go, aby później odebrać. Nie było przecież legalnego aktu przekazania własności. — W sensie moralnym był mój. Zresztą Fastolfe nie jest już jego właścicielem. Nie żyje. — Sporządził jednak testament i, o ile dobrze pamiętam, oba roboty, Daneel i Giskard, stały się obecnie własnością Solarianki. — Ale ja się na to nie zgadzam. Jestem córką Fastolfe’a. — Czyżby? Twarz Vasilii pokryła się rumieńcem. — Mam prawo do Giskarda. Czemu miałaby dostać go obca osoba, cudzoziemka? — Po pierwsze dlatego, że Fastolfe tak sobie życzył. Poza tym jest obywatelką Aurory. — Kto tak twierdzi? Dla każdego Aurorianina nadal pozostaje Solarianką. Amadiro w nagłym ataku furii uderzył pięścią o poręcz fotela. — Vasilio, czego właściwie ode mnie oczekujesz? Nie lubię tej kobiety, a właściwie nie znoszę jej i gdyby istniał jakikolwiek sposób, najchętniej… — zerknął na roboty, jakby nie chciał ich

zaniepokoić — pozbyłbym się jej z tej planety. Nie mogę jednak podważać testamentu. Nawet gdyby istniała legalna droga, żeby to uczynić. Ale nie ma. I nierozsądnie byłoby to zrobić. Fastolfe nie żyje. — I właśnie dlatego Giskard powinien dostać się mnie. Amadiro zignorował ją. — A koalicja, której przewodził, już się rozpada. Przez ostatnich kilka dekad łączyła ich jedynie charyzma przywódcy. Teraz chcę przede wszystkim pozbierać poszczególne odłamy i dołączyć je do mojego stronnictwa. W ten sposób stworzę grupę, która byłaby dość silna, żeby zdominować Radę i wygrać nadchodzące wybory. — Ty zaś zostaniesz nowym przewodniczącym. — Czemu nie? Władza mogłaby trafić w gorsze ręce. W ten sposób zyskam szansę, aby odwrócić naszą długotrwałą politykę prowadzącą wprost ku katastrofie, zanim będzie za późno. Kłopot w tym, że nie cieszę się taką popularnością jak niegdyś Fastolfe. Brak mi jego daru skrywania własnej głupoty pod pozorem świątobliwości. W konsekwencji, jeśli ludzie uznają, że zagrałem nieczysto w mej rozgrywce z człowiekiem, który już nie żyje, nie będzie to dobrze odebrane. Nikt nie może powiedzieć, że po tym jak Fastolfe pokonał mnie za życia, w odwecie gdy umarł, obaliłem jego testament. Nie pozwolę, aby podobna bzdura stanęła na drodze decyzjom w sprawie życia i śmierci, które muszą zostać podjęte. Rozumiesz, co do ciebie mówię? Będziesz musiała obyć się bez Giskarda. Vasilia wstała, mierząc go spojrzeniem zwężonych oczu. — Jeszcze zobaczymy. — Już zobaczyliśmy. Na tym zakończymy dyskusję. A jeśli masz ambicję zostać szefową instytutu, nie życzę sobie, abyś kiedykolwiek mi groziła. Jeżeli więc chciałaś jeszcze coś powiedzieć, radżę ci to przemyśleć. — Wcale ci nie grożę — odparła, choć odczucia gwałtownie przeczyły wypowiadanym przez nią słowom. Szybko odwróciła się i wyszła, niepotrzebnie wzywając swojego robota, żeby uczynił to samo. Kryzys, czy raczej seria kryzysów, rozpoczął się kilka miesięcy później, kiedy Maloon Cicis wszedł do gabinetu Amadira, aby odbyć z nim codzienną naradę. Zazwyczaj Amadiro niecierpliwie wyczekiwał tej chwili. Rozmowa z Cicisem zawsze stanowiła relaks pośród pełnego zajęć dnia pracy. Był to bowiem jedyny starszy członek rady instytutu, który nie miał żadnych ambicji i nie snuł planów co do dnia, w którym Amadiro umrze albo odejdzie. W istocie Cicis był idealnym podwładnym. Posłuszeństwo sprawiało mu satysfakcję i cieszył się, że Amadiro mu ufa. Z tej przyczyny Amadiro z niepokojem obserwował oznaki wieku: lekkie zapadnięcie klatki piersiowej i odrobinę sztywniejsze ruchy swego idealnego podwładnego. Czyżby Cicis zaczynał się starzeć? Z pewnością przewyższał go wiekiem tylko o parę dekad. Amadiro zastanawiał się z pewnym lękiem, iż może wraz z postępującą degeneracją wielu aspektów życia Przestrzeniowców także ich długowieczność zaczyna maleć. Wiele razy chciał sprawdzić odpowiednie statystyki, ale ciągle zapominał, a może podświadomie bał się tego, co zobaczy? Tym razem jednak wielkie podniecenie Cicisa maskowało wszelkie objawy starzenia. Jego twarz poczerwieniała (co podkreślało pasemka siwizny w brązowych włosach), widać było, że rozsadza go zdumienie. Amadiro nie musiał pytać, co się stało. Cicis natychmiast przekazał mu najświeższe wieści, jakby nie mógł powstrzymać się ani chwili dłużej. Kiedy skończył swą gwałtowną relację, Amadiro spytał z niedowierzaniem: — Ustały wszystkie emisje radiowe? Wszystkie? — Tak, szefie. Zupełnie jakby wszyscy nie żyli albo odeszli. Żadna zamieszkana planeta nie może uniknąć emisji promieniowania elektromagnetycznego. Nie na naszym poziomie ro…

Amadiro gestem uciszył go. Jedno z podejrzeń Vasilii, czwarte o ile sobie przypominał, brzmiało, że Solarianie przygotowują się do opuszczenia swojej planety. Wyglądało to na kompletną bzdurę, zresztą wszystkie cztery były mniej lub bardziej idiotyczne. Powiedział, że będzie miał je na uwadze, ale oczywiście nie podjął żadnych kroków. Teraz wyglądało na to, że popełnił błąd. Powody, dla których wtedy uznał to za nonsens, nadal nie zniknęły, powtórzył więc swoje ówczesne pytanie, choć nie spodziewał się uzyskać na nie odpowiedzi (jak w ogóle mogłaby wyglądać taka odpowiedź?). — Dokąd, na przestrzeń, mogliby się udać, Maloonie? — Nic o tym nie wiadomo. — Kiedy dokładnie zniknęli? — Tego też nie wiemy. Dziś rano dotarły do nas wieści. Problem w tym, że na Solarii poziom promieniowania i tak jest bardzo niski. Gęstość zaludnienia była bardzo niska, a roboty wyposażone w szczelne osłony. Moc promieniowania jest o stopień niższa niż na innych planetach Przestrzeniowców i o dwa niż na naszej. — Tak więc pewnego dnia ktoś zauważył, że i tak zawsze bardzo niskie wskaźniki promieniowania nagle spadły do zera, choć nie dostrzeżono, kiedy dokładnie ono ustało. Kto to stwierdził? — Neksoński statek, szefie. — Ale jak? — Konieczność dokonania napraw zmusiła go do wejścia na orbitę wokół słońca Solarii. Poprosili o pozwolenie, nie otrzymali jednak żadnej odpowiedzi. Ponieważ nie mieli innego wyjścia, weszli na orbitę i zajęli się naprawą statku. Przez cały ten czas nikt im nie przeszkodził. Dopiero po odlocie, kiedy sprawdzili swoje zapisy, zorientowali się, że nie tylko nie otrzymali odpowiedzi, ale w ogóle nie zarejestrowali śladów jakiegokolwiek promieniowania. Nie ma sposobu, żeby dokładnie stwierdzić, kiedy ustała emisja. Ostatnia zarejestrowana wiadomość z Solarii pochodzi sprzed dwóch miesięcy. — A pozostałe trzy sprawy, o których wspominała? — mruknął Amadiro. — Mówił pan coś, szefie? — Nic. Nic — odpowiedział Amadiro marszcząc brwi i zatonął w myślach. 13. ROBOT TELEPATA Kiedy w kilka miesięcy potem Mandamus wrócił po dłuższym pobycie na Ziemi, nie miał pojęcia o tym, co się zdarzyło na Solarii. W pierwszą podróż Amadiro wysłał go jako akredytowanego przedstawiciela Aurory, aby uczestniczył w rozmowach dotyczących drobnego konfliktu wynikłego z naruszenia przestrzeni należącej do Przestrzeniowców przez statki kupców. Mandamus ścierpiał wszelkie dyplomatyczne nudziarstwa i szybko odkrył, iż przyjęta rola znacznie ogranicza jego swobodę ruchów. Nie miało to jednak większego znaczenia, ponieważ dowiedział się wszystkiego, czego potrzebował. Przywiózł też dobre wieści. — Nie przypuszczam, doktorze Amadiro, abyśmy mieli jakieś problemy. Nie istnieje żaden sposób pozwalający urzędnikom kontrolować przyloty statków. Każdego roku wiele milionów Osadników odwiedza Ziemię, przybywając z kilkudziesięciu planet. I równie wiele milionów opuszcza ją, wracając do domów. Zdaje się, że każdy Osadnik uważa, iż jego życie nie jest kompletne, jeśli co jakiś czas nie odetchnie ziemskim powietrzem i nie przespaceruje się ulicami zatłoczonych podziemnych Miast. Przypuszczam, że w ten sposób przypominają sobie własne korzenie. Zupełnie nie dostrzegają, jakim koszmarem jest życie na Ziemi. — Wiem o tym, Mandamusie — odparł ze znużeniem Amadiro. — Tylko teoretycznie. Nie zdoła pan tego naprawdę zrozumieć,

jeśli sam pan tego nie doświadczy. Odkryje pan wtedy, że żadna wiedza nie jest w stanie przygotować na zetknięcie z rzeczywistością. Czemu ktokolwiek chciałby tam wracać, gdy już raz udało mu się odejść… — Nasi przodkowie opuszczając Ziemię bynajmniej nie tęsknili za powrotem. — Nie — powiedział Mandamus. — Ale w tamtych czasach podróże międzygwiezdne nie stały na takim poziomie jak teraz. Trwały wtedy całymi miesiącami, a skok nadprzestrzenny stanowił duże ryzyko. Teraz dotarcie na Ziemię zabiera jedynie kilka dni, skoki zaś są zwykłym manewrem i zawsze się udają. Jeśli w czasach naszych przodków powrót na Ziemię byłby równie łatwy jak teraz, wątpię, czy tak prędko byśmy się od niej oderwali. — Skończ już z filozofowaniem, Mandamusie. Przejdź do rzeczy. — Oczywiście. Poza przyjazdami i odjazdami nie kończących się strumieni Osadników co roku ma miejsce emigracja milionów Ziemian na jedną ze skolonizowanych planet. Niektórzy wracają niemal natychmiast, nie zdoławszy się zaadaptować. Inni znajdują nowe domy, lecz mimo to często składają wizyty w swej ojczyźnie. Nie da się kontrolować wszystkich przybyszów i Ziemianie nawet tego nie próbują. Próba zorganizowania systematycznych metod identyfikacji i rejestracji przyjeżdżających mogłaby zmniejszyć ich napływ, a Ziemia jest świadoma tego, że każdy gość przywozi ze sobą pieniądze. Turystyka stanowi obecnie najbardziej dochodową dziedzinę działalności Ziemian. — Uważasz więc, że bez trudności zdołamy tam przemycić roboty humanoidalne. — Nie mam co do tego żadnych obaw. Teraz, kiedy przygotowaliśmy już odpowiednie oprogramowanie, możemy wysłać je na Ziemię w niewielkich grupkach z podrobionymi dokumentami. Nie zdołamy nic poradzić na ich wbudowany szacunek i podziw dla istot ludzkich, ale możliwe, że to ich nie zdradzi. Zostanie raczej zinterpretowane jako normalny szacunek i podziw Osadników dla ojczystej planety. Podejrzewam też, że w ogóle nie będziemy musieli skierować ich do jednego z portów w Miastach. Potężne połacie terenu między nimi są właściwie puste, poza prymitywnymi robotami rolniczymi, toteż nadlatujące statki pozostaną w ogóle nie zauważone, a przynajmniej nie wzbudzą niczyjej ciekawości. — Uważam, że to zbyt ryzykowne — stwierdził Amadiro. Wkrótce wyprawiono na Ziemię dwie grupki robotów humanoidalnych, które rozpłynęły się w tłumach wypełniających Miasta. Potem znalazły drogę na zewnątrz i wydostawszy się, skontaktowały się z Aurorą kodowanymi promieniami. Mandamus (po gruntownym przemyśleniu całej sprawy i długim wahaniu) rzekł: — Obawiam się, że będę musiał tam wrócić. Nie mamy pewności, czy zdołają odszukać właściwe miejsce. — A jesteś pewien, że sam je znasz, Mandamusie? — spytał Amadiro ironicznie. — Gruntownie zbadałem starożytną historię Ziemi. Wiem, że zdołam je odnaleźć. — Nie sądzę, by udało mi się przekonać Radę, aby wysłała z tobą krążownik. — Nie. Wcale też tego nie chcę. Byłoby to zupełnie bezużyteczne. Wystarczy mi jednoosobowy statek z zapasem energii umożliwiającym przelot tam i z powrotem. W ten sposób Mandamus po raz drugi odwiedził Ziemię, lądując na pustkowiach leżących w pobliżu jednego z mniejszych Miast. Z mieszaniną ulgi i zadowolenia odkrył, że większość robotów dotarła już do celu, i pozostał z nimi, aby nadzorować prace, wydać niezbędne rozkazy i dokonać drobnych poprawek w oprogramowaniu. A potem, odprowadzony obojętnym spojrzeniem nielicznych prymitywnych robotów miejscowej konstrukcji, Mandamus ruszył do pobliskiego Miasta. Było to spore ryzyko i Mandamus, który nie należał bynajmniej do szalonych śmiałków, czuł, jak serce wali mu w piersiach. Wszystko jednak poszło dobrze. Strażnik przy bramie zdziwił się lekko, kiedy stanął przed nim człowiek wykazujący wszelkie oznaki kogoś, kto spędził sporo czasu na otwartej przestrzeni.

Mandamus jednak miał przy sobie dokumenty identyfikujące go jako Osadnika, toteż strażnik tylko wzruszył ramionami. Osadnikom nie przeszkadzała otwarta przestrzeń i często zdarzało się, że któryś z nich wypuszczał się na wycieczkę przez pola i lasy, otaczające najwyższe i nieciekawe poziomy Miasta. Te, które wystawały na powierzchnię. Zerknął tylko przelotnie na papiery gościa, po czym nikt już Mandamusa o nic więcej nie pytał. Jego pozaziemski akcent (starał się, żeby brzmiał jak najmniej auroriańsko) został przyjęty bez zastrzeżeń i żadnemu Ziemianinowi nie przyszło do głowy, że ma przed sobą Przestrzeniowca. Ale niby czemu mieliby to podejrzewać? Przestrzeniowcy utrzymywali stałą placówkę na Ziemi dwa wieki temu, oficjalni emisariusze zaś rzadko pojawiali się na tej planecie. W istocie coraz rzadziej. Mieszkańcy ziemskiej prowincji mogli w ogóle nie pamiętać, że ktoś taki istnieje. Mandamus obawiał się nieco, iż ktoś może zauważyć cienkie, przezroczyste rękawiczki, których nigdy nie zdejmował, albo jego filtry w nosie mogą przyciągnąć czyjąś uwagę, ale nic takiego się nie zdarzyło. Nie istniały żadne zakazy ograniczające możliwość podróżowania po samym Mieście czy też między Miastami. Miał na to dość pieniędzy, a na Ziemi pieniądze przemawiały głośniej niż słowa (prawdę mówiąc, to samo działo się na planetach Przestrzeniowców). Przywykł do tego, że nie towarzyszy mu żaden robot, a kiedy w którymś Mieście napotkał pochodzące z Aurory roboty humanoidalne, musiał wyjaśnić im stanowczo, że nie życzy sobie ich asysty. Wysłuchał raportów, udzielił odpowiednich instrukcji i przygotował kolejne transporty poza Miasto. Wreszcie wrócił na statek i odleciał. Po drodze do domu nikt nie zwrócił na niego uwagi, podobnie jak przy przylocie. — Prawdę mówiąc — rzekł z namysłem zwracając się do Amadira — ci Ziemianie nie są faktycznie barbarzyńcami. — Naprawdę? — Na ich własnej planecie zachowują się niemal jak ludzie. W istocie ich przyjazny stosunek do obcych może budzić sympatię. — Czyżbyś zaczynał żałować zadania, którego się podjąłeś? — Czułem się nieswojo, kiedy wędrując wśród nich uświadomiłem sobie, że nie wiedzą, co ich czeka. Nie potrafię zmusić się do tego, by z radością myśleć o przyszłości. — Ależ możesz, Mandamusie. Zważ, że kiedy zadanie zostanie wypełnione, w krótkim czasie zostaniesz szefem instytutu. To powinno zlikwidować twoje wszelkie skrupuły. Od tego czasu Amadiro bacznie śledził zachowanie Mandamusa. Podczas trzeciej wyprawy Mandamusa niepokój, jaki wcześniej odczuwał, prawie zniknął i doktor mógł zachowywać się niemal jak rodowity Ziemianin. Prace posuwały się wolno, lecz bez przeszkód. Wcześniejsze wizyty nie przyniosły ze sobą żadnych kłopotowi, zdrowotnych, lecz w czasie trzeciej, bez wątpienia z powodu zbytniej pewności, musiał narazić się na jakąś infekcję. W każdym razie przez jakiś czas nękał go kaszel i nieprzyjemnie kapało mu z nosa. Wizyta w jednej z miejscowych przychodni zakończyła się zastrzykiem z gammaglobuliny, który natychmiast usunął wszelkie objawy. Mandamus jednak odkrył, że sama przychodnia przeraziła go bardziej niż lekka choroba. Wiedział, że wszyscy, którzy tam się udają, ulegli jakiejś infekcji albo pozostawali w kontakcie z zarażonymi. Teraz jednak powrócił wreszcie na spokojną, uporządkowaną Aurorę i czuł z tego powodu ogromną ulgę. Słuchał właśnie relacji Amadira z kryzysu solariańskiego. — Czyżbyś zupełnie nic o tym nie słyszał? — spytał z niedowierzaniem szef instytutu. Mandamus potrząsnął głową. — Zupełnie. Absolutnie nic. Ziemia to niewiarygodnie prowincjonalne miejsce. Osiemset Miast zamieszkanych w sumie przez osiem miliardów ludzi zainteresowanych wyłącznie ośmiuset Miastami zamieszkanymi przez osiem miliardów ludzi. Można by sądzić, że Osadnicy istnieją tylko po to, aby odwiedzać Ziemię, a Przestrzeniowców w ogóle nie ma. Nawet dzienniki w

każdym z Miast zawierają w dziewięćdziesięciu procentach najnowsze informacje o samym Mieście. Ziemia to zamknięty klaustrofiliczny świat. Zarówno mentalnie, jak i fizycznie. — A jednak twierdzi pan, że jej mieszkańcy nie są barbarzyńcami. — Klaustrofilia to nie to samo co barbarzyństwo. Na ich własny sposób są cywilizowani. — Na ich własny sposób! Nieważne jednak. Teraz głównym problemem jest sama Solaria. Żaden ze światów Przestrzeniowców nie chce interweniować. Wszyscy powołują się na zasadę nieinterwencji i twierdzą, że wewnętrzne problemy Solarii są wyłącznie jej sprawą. Nasz własny przewodniczący jest równie nieruchawy co inni, mimo że Fastolfe nie żyje i jego ręka przestała nas dławić. Sam nic nie mogę zrobić, dopóki nie zostanę nowym przewodniczącym. — Jak mogą uważać, że Solaria ma jakieś wewnętrzne problemy, w które nie można ingerować, skoro wszyscy Solarianie zniknęli? — spytał Mandamus. — Widzisz — odparł szyderczo Amadiro — ty natychmiast dostrzegłeś bezsens ich rozumowania, oni jednak tego zupełnie nie dostrzegają. Twierdzą, że nie istnieją żadne przekonywające dowody na to, że wszyscy Solarianie odeszli, a jak długo choćby część z nich może pozostawać na planecie, inni Przestrzeniowcy nie mają prawa wtrącać się nie proszeni. — W jaki sposób wyjaśniają nieobecność fal radiowych? — Sądzą, że Solarianie mogli przenieść się w głąb planety albo odkryć coś, co pozwala uniknąć strat energii. Powtarzają też, że nikt nie widział, aby opuszczali swój świat i że nie mieli dokąd pójść. Oczywiście nikt nie widział, bo nikt nie patrzył. — Jak mogą twierdzić, że Solarianie nie mieli dokąd odejść? Istnieje mnóstwo pustych planet. — Ich argument brzmi, że Solarianie nie potrafią żyć bez otaczających ich tłumów robotów, których nie mogli przecież zabrać ze sobą. Na przykład, gdyby przybyli tutaj, ile robotów zgodzilibyśmy się przyjąć? — A jak pan to wyjaśni? — Nie potrafię podać żadnego wytłumaczenia, mimo wszystko jednak, niezależnie od tego czy odeszli czy nie, sytuacja jest zastanawiająca. Dlatego dziwi mnie to, że nikt nie chce zbadać, co się tam dzieje. Ostrzegałem wszystkich, że inercja i apatia mogą stać się przyczyną naszego upadku. Gdy tylko Osadnicy dowiedzą się, że Solaria jest lub może być pusta, bez wahania ruszą na zwiady. To robactwo cechuje się bezrozumną ciekawością, czasem żałuję, że my nie mamy jej odrobinę. Bez namysłu zaryzykują życie, jeśli tylko pojawi się możliwość zysku. — Jaki mógłby być zysk w tym wypadku, doktorze Amadiro? — Jeśli Solarianie zniknęli, musieli zostawić niemal wszystkie roboty. A ponieważ są, a raczej byli, szczególnie zdolnymi konstruktorami, Osadnicy — mimo swej całej nienawiści do wszelkich robotów — nie zawahają się nimi zawładnąć i sprzedać je nam. W istocie przyznali już, że mają taki zamiar. Dwa statki Osadników zdążyły już wylądować na Solarii. Oczywiście wystosowaliśmy protest, ale z pewnością go zlekceważą, a my zaś bez wątpienia nie uczynimy w tej sprawie nic więcej. Przeciwnie. Niektóre z naszych planet zaczną wkrótce dowiadywać się po cichu o rodzaje dostępnych robotów i ich ewentualną cenę. — Może to i dobrze — rzekł cicho Mandamus. — Dobrze, że zachowujemy się dokładnie tak, jak przewidują ich specjaliści od propagandy? Jakbyśmy już się zdegenerowali i zmienili w bezwolną masę? — Po co powtarzać te frazesy? Fakty są takie, że zachowujemy się jak spokojni i cywilizowani ludzie, których nikt jeszcze nie uraził w ich czuły punkt. Gdyby to kiedyś nastąpiło, odpowiedzielibyśmy wystarczająco gwałtownie i nie wątpię, że zdołalibyśmy ich zmiażdżyć. Nadal górujemy nad nimi technologicznie. — Ale myśl o możliwych stratach nie sprawiłaby nam zbytniej przyjemności. — Co oznacza, że nie jesteśmy gotowi, by rozpocząć wojnę. Jeśli Solaria została opuszczona i Osadnicy chcą ją splądrować, może powinniśmy im na to pozwolić? W końcu ostatecznie spodziewam się, że za parę miesięcy będziemy gotowi, by wykonać nasze posunięcie. Oczy Amadira rozbłysły nagle dziwnym blaskiem.

— A więc to kwestia miesięcy? — Jestem tego pewien. Zatem pierwsza rzecz, o jaką musimy zadbać, to nie dać się sprowokować. Jeśli aktywnie włączymy się w konflikt, wszystko zrujnujemy prowadząc walkę, która nie jest konieczna, i ponosząc straty, nawet jeśli wygramy, których dałoby się uniknąć. W końcu już niedługo odniesiemy całkowite zwycięstwo bez żadnej walki i strat. Biedna Ziemia. — Jeśli tak ich żałujesz — zauważył z fałszywą lekkością Amadiro — to może nie zechcesz wystąpić przeciw nim. — Odwrotnie — odparł chłodno Mandamus. — Dlatego właśnie, że zamierzam przeciw nim wystąpić i wiem, co się stanie, zaczynam ich żałować. Wkrótce będzie pan przewodniczącym! — A ty szefem instytutu. — Skromne stanowisko w porównaniu z pańskim. — A po mojej śmierci? — niemal warknął Amadiro. — Nie spoglądam tak daleko w przyszłość. — Jestem tego pe… — zaczął Amadiro, ale przerwało mu natrętne brzęczenie przekaźnika. Zupełnie automatycznie Amadiro podsunął rękę do szczeliny wyjściowej. Spojrzał na wysuwający się z niej cienki pasek papieru i na jego ustach powoli zakwitł uśmiech. — Dwa statki osadnicze, które wylądowały na Solarii… — zaczął. — Tak? — spytał Mandamus marszcząc brwi. — Zostały zniszczone. Oba. — W jaki sposób? — Zginęły w wybuchu promieniowania z łatwością dostrzegalnym w przestrzeni. Rozumiesz, co to oznacza? Mimo wszystko Solarianie nie odeszli i najsłabsza z naszych planet z łatwością potrafi dać sobie radę ze statkami Osadników. To dla nich ogromna zniewaga i coś, o czym długo nie zapomną. Proszę, sam przeczytaj. Mandamus odsunął papier. — Nie oznacza to jednak, że Solarianie nadal muszą być na planecie. Mogli po prostu przygotować pewne zabezpieczenia. — A cóż to za różnica, bezpośredni atak czy zabezpieczenia? Statki zostały zniszczone. — Tym razem wzięto ich z zaskoczenia. Ale co z następnymi, które będą już przygotowane? A jeśli uznają to za atak ze strony Przestrzeniowców? — Odpowiemy, że Solarianie jedynie się bronili przed przeprowadzoną z rozmysłem inwazją. — Czy uważa pan jednak, że nastąpi zwykła wymiana argumentów? A jeśli Osadnicy w ogóle zlekceważą rozmowy i zamiast tego uznają, iż zniszczenie ich statków stanowi wypowiedzenie wojny, i natychmiast odpowiedzą atakiem? — Czemu mieliby to robić? — Ponieważ kiedy w grę wchodzi ich duma, potrafią reagować równie gwałtownie co my. Może nawet gwałtowniej, gdyż są przyzwyczajeni do przemocy. — Zostaną pokonani. — Sam pan przyznał przed chwilą, że nawet nasze zwycięstwo będzie wiązać się ze znacznymi stratami. — Co więc mam robić? Aurora nie zniszczyła tych statków. — Proszę przekonać przewodniczącego, aby oświadczył wyraźnie, że ani Aurora, ani inna planeta Przestrzeniowców nie miała z tym nic wspólnego. I całą winą obciążyć Solarię. — Porzucić Solarię? To byłoby tchórzostwo. Mandamus po raz pierwszy okazał wyraźne podniecenie. — Doktorze Amadiro, czy nigdy nie słyszał pan o strategicznym odwrocie? Proszę przekonać Przestrzeniowców, aby na razie wycofali się pod pierwszym lepszym pretekstem. Potrzeba zaledwie kilku miesięcy, by nasz plan dotyczący Ziemi wydał owoce. Innym trudniej będzie ustąpić i przesłać Osadnikom wyrazy ubolewania, ponieważ nie wiedzą, co się wkrótce ma wydarzyć. My jednak wiemy. Pan i ja dzięki temu możemy spojrzeć na obecną sytuację jak na

szczęśliwy zbieg okoliczności. Niech Osadnicy zajmują się Solaria, podczas gdy my niezauważenie przygotowujemy ich klęskę na Ziemi. A może woli pan, abyśmy przegrali będąc tak blisko ostatecznego zwycięstwa? Amadiro niemal wzdrygnął się pod spojrzeniem głęboko osadzonych oczu wspólnika. Amadiro nigdy nie czuł się gorzej niż w czasie następującym bezpośrednio po zniszczeniu statków Osadników. Na szczęście przewodniczący z łatwością dał się przekonać do polityki, którą Amadiro określił ustępstwem z pozycji siły. Określenie to przypadło do gustu głowie Rady, mimo że samo w sobie było oksymoronem. Poza tym przewodniczący był fachowcem od ustępstw z pozycji siły. Reszta Rady stanowiła trudniejszy orzech do zgryzienia. Kryjąc wściekłość, Amadiro roztaczał przed nimi straszliwe wizje wojny i nalegał na konieczność wyboru właściwego momentu do ataku, jeśli w ogóle miałoby do niego dojść. Wymyślał coraz to nowe powody, które świadczyłyby, że właśnie ta chwila nie była najwłaściwsza. Przytaczał je również w rozmowach z przywódcami innych światów Przestrzeniowców. Naturalna hegemonia Aurory została poddana ostatecznej próbie, lecz w końcu zdołał ich przekonać. Kiedy jednak kapitan D.G. Baley zjawił się na swoim statku i przedstawił swoje żądania, Amadiro poczuł, że nie jest w stanie zrobić nic więcej. Tego już było za wiele. — To absolutnie niemożliwe — stwierdził. — Czy mamy mu pozwolić, by wylądował na Aurorze ze swoją brodą, idiotycznym ubraniem i niezrozumiałym akcentem? Czyżby oczekiwał, że poproszę Radę, aby przekazała mu jedną z mieszkanek Aurory? Cała nasza historia nie zna podobnego precedensu. Jedną z Przestrzeniowców! — Zawsze pan określał tę kobietę mianem Solarianki — zauważył sucho Mandamus. — Dla nas istotnie jest ona Solarianką, ale jeśli w grę wchodzą Osadnicy, natychmiast staje się jedną z Przestrzeniowców. Jeżeli jego statek istotnie wyląduje na Solarii, może zostać zniszczony jak jego poprzednicy, wraz z samym kapitanem i tą kobietą. W takiej sytuacji moi przeciwnicy z pewnością oskarżyliby mnie, nie bez racji, o morderstwo i moja polityczna kariera mogłaby nie przetrwać takiego ciosu. Proszę więc zamiast tego pomyśleć, że niemal przez siedem lat pracujemy nad tym, aby ostatecznie zniszczyć Ziemię. I że w tej chwili dzieli nas tylko kilka miesięcy od osiągnięcia ostatecznego celu. Czy mamy teraz zaryzykować wybuch wojny i jednym nierozważnym posunięciem zniszczyć wszystko, skoro jesteśmy już tek bliscy zwycięstwa? Amadiro potrząsnął głową. — Nie mam w tej materii nic do powiedzenia, przyjacielu. Jeżeli spróbuję przekonać Radę, by kazała tej kobiecie polecieć razem z Osadnikiem, nikt mnie nie wysłucha, natomiast sam fakt, że mogłem coś takiego zaproponować, zostanie wykorzystany przeciwko mnie. Niezmiernie zaszkodzi to mojej politycznej karierze i może doprowadzić do wybuchu wojny. Poza tym sama myśl o Przestrzeniowcu ginącym w służbie Osadników jest nie do zniesienia. — Można by sądzić, że darzy pan sympatią tę Solariankę. — Wiesz, że tak nie jest. Z całego serca życzyłbym sobie, żeby zmarła dwadzieścia dekad temu, ale nie w ten sposób. Nie na statku Osadników. Przypominam też, że jest twoją przodkinią w piątym pokoleniu. Mandamus sprawiał wrażenie, że jest jeszcze bardziej ponury niż zazwyczaj. — Co to ma dla mnie za znaczenie? Jestem Przestrzeniowcem, świadomym swojej osoby i zwyczajów społeczeństwa. Nie należę do plemienia prymitywnych czcicieli pokrewieństwa. Na moment zamilkł i jego szczupła twarz przybrała wyraz głębokiego skupienia. — Doktorze Amadiro — rzekł w końcu. — Czy nie mógłby pan wyjaśnić Radzie, że ta moja przodkini została wybrana nie jako jedna z Przestrzeniowców, ale z powodu swej znajomości Solarii, na której spędziła dzieciństwo i lata młodości? Wiedza ta czyni ją kluczową postacią dla tej wyprawy, a sama wyprawa może stać się przydatna nie tylko dla Osadników, ale i dla nas.

Ostatecznie czyż nie chcemy odkryć, do czego dążą Solarianie? Ta kobieta prawdopodobnie złoży pełny raport. Oczywiście, jeśli przeżyje. Amadiro wysunął dolną wargę. — To mogłoby zadziałać, o ile z własnej woli zgodziłaby się wejść na pokład statku i sama oświadczyła, że pojmuje wagę misji i chce wypełnić swój patriotyczny obowiązek. Natomiast sprowadzenie jej na statek siłą jest nie do pomyślenia. — Cóż, mógłbym złożyć wizytę tej Solariance i spróbować ją przekonać, żeby z własnej woli podjęła się zadania. Przypuśćmy też, że skontaktuje się pan z kapitanem statku Osadników i poinformuje go, że może wylądować na Aurorze i zabrać tę kobietę, jeśli zechce ona udać się z nim dobrowolnie. — Sądzę, że taka próba nic nas nie kosztuje, ale nie przypuszczam, żeby mogła się powieść. Jednak, ku zdumieniu Amadira, udało się. Oszołomiony słuchał uważnie, jak Mandamus relacjonował mu szczegóły swej rozmowy. — Poruszyłem temat robotów humanoidalnych — mówił — i zorientowałem się, że absolutnie nic o nich nie słyszała, z czego wnioskuję, że i Fastolfe nic o tym nie wiedział. Było to jedno z pytań, które nie dawało mi spokoju. Następnie wiele mówiłem o moim pochodzeniu, aby zmusić ją do nieustannego myśleń o Ziemianinie Elijahu Baleyu… — A niby po co? — rzucił ostro Amadiro. — Po nic, oprócz tego, by dobrze go sobie przypomniała. Osadnik, który zwrócił się po pomoc, jest potomkiem Baleya i uznałem, że wspomnienie jego przodka może nastawić ją pozytywnie do całej sprawy. W każdym razie wszystko poszło zgodnie z planem i przez kilka dni Amadiro odczuwał ulgę po raz pierwszy od momentu rozpoczęcia się solariańskiego kryzysu. Ale trwało to tylko kilka dni. Dla Amadira korzystne było to, że dotychczas nie widział się jeszcze z Vasilią. Z pewnością nie był to odpowiedni moment, żeby się z nią spotykać. Nie życzył sobie, aby zawracała mu głowę pretensjami do robota, którego uważała za swoją własność, nie zważając na sytuację prawną, w momencie gdy krytyczna sytuacja wymagała od niego naprawdę ogromnego wysiłku. Zarówno intelektualnego, jak i psychicznego. Wolał też nie narażać się na nieuniknioną kłótnię o to, kto ma zostać dyrektorem Instytutu Robotyki, która wcześniej czy później wybuchnie między nią a Mandamusem. On sam podjął już decyzję, że to Mandamus powinien zostać jego następcą. Przez cały krytyczny okres uważał na wszystko, co mogło okazać się ważne. Nawet kiedy Amadiro czuł się wstrząśnięty, Mandamus zachowywał niewzruszony spokój. To Mandamus uznał, że Solarianka powinna z własnej woli towarzyszyć kapitanowi Osadników, i on doprowadził do tego, iż wyraziła zgodę. A jeśli plan zniszczenia Ziemi zadziała tak jak powinien, jak i zadziałać, Mandamus może osiągnąć stanowisko przewodniczącego Rady. Wymaga tego sprawiedliwość, pomyślał Amadiro z rzadkim dla niego obiektywizmem. Tego szczególnego wieczoru w ogóle nie pomyślał o Vasilii. Opuścił instytut w towarzystwie gromadki robotów, które odprowadziły go do naziemnego pojazdu. Pojazd ten, kierowany przez jednego robota i z jeszcze dwoma siedzącymi na tylnym siedzeniu, przemierzał cicho mroczną, skąpaną w deszczu drogę, prowadzącą do jego posiadłości. Dwa kolejne roboty weszły z nim do środka. Przez cały ten czas w ogóle nie myślał o Vasilii. Toteż kiedy ujrzał ją siedzącą w salonie, oglądającą na ekranie odbiornika hiperwizyjnego skomplikowany roboci balet i otoczoną kilkunastoma miejscowymi robotami, z dwoma własnymi stojącymi za krzesłem, w pierwszej chwili nie poczuł nawet złości na to ewidentne pogwałcenie jego prywatności, a tylko zdumienie.

Przez dobrą chwilę zmagał się, aby uspokoić swój oddech, aż wreszcie odezwał się ostro, czując, jak zaskoczenie ustępuje miejsca złości. — Co tu robisz? Jak się dostałaś? Vasilia zachowała spokój. Ostatecznie spodziewała się jego przybycia. — Czekam na ciebie — odparła. — Wejście do środka nie było trudną rzeczą. Twoje roboty doskonale znają mój wygląd i moją pozycję w instytucie i dlaczego miałyby mnie nie wpuścić, skoro powiedziałam im, że jestem z tobą umówiona? — Ale nie jesteś. Naruszyłaś moją prywatność. — Niezupełnie. Nawet zaufanie, jakim obdarzają obcego roboty, ma swoje granice. Spójrz na nie. Ani przez chwilę nie spuściły ze mnie oczu. Gdybym próbowała poruszyć cokolwiek należącego do ciebie, przejrzeć twoje papiery, czy w jakikolwiek sposób wykorzystać twą nieobecność, zapewniam cię, że nie zdołałabym tego uczynić. Moja dwójka nie byłaby w stanie ich powstrzymać. — Czy wiesz — spytał gorzko Amadiro — że zachowałaś się zupełnie nie jak Przestrzeniowiec? To godne pogardy. Nie zapomnę o tym. Vasilia lekko pobladła słysząc te słowa. — Mam nadzieję, że nie zapomnisz, Keldenie — oświadczyła cichym, twardym głosem — ponieważ zrobiłam to dla ciebie. A jeśli nadal będziesz mnie obrażał, pozwolę, abyś do końca życia pozostał pokonanym człowiekiem. Tak jak to było przez ostatnich dwadzieścia dekad. — Nie zostanę pokonany, cokolwiek byś zrobiła. — Wygląda na to, że nawet w to wierzysz. Ale niestety, nie wiesz tego co ja. Muszę cię uprzedzić, że bez mojej interwencji nigdy nie zwyciężysz. Nie dbam o to, co wymyśliłeś, nie interesuje mnie, co przygotował dla ciebie ten chuderlawy Mandamus z kwaśną miną. — Czemu o nim wspominasz? — szybko spytał Amadiro. — Ponieważ mam na to ochotę — odparła Vasilia z lekką wzgardą. — Cokolwiek zrobił, czy też sądzi, że zrobi — nie lękaj się, nie mam pojęcia, co by to mogło być — nie zadziała. Możliwe, że nie wiem nic ponadto, ale jestem pewna, że nie zadziała. — Gadasz bzdury. — Lepiej posłuchaj tych bzdur, Keldenie, jeśli nie chcesz, by wszystko legło w gruzach. Nie tylko twoje plany, ale możliwe, że wszystkie planety Przestrzeniowców. Wszystkie, co do jednej. Możesz jednak nie chcieć wysłuchać moich słów. Wybór należy do ciebie. — Czemu miałbym cię słuchać? Czy istnieje jakikolwiek powód, dla którego miałbym poświęcić ci uwagę? — Po pierwsze powiedziałam ci, że Solarianie przygotowują się do opuszczenia planety. Gdybyś wtedy mnie wysłuchał, nie zaskoczyłoby to cię tak bardzo. — Kryzys solariański może okazać się dla nas bardzo korzystny. — Nie. Możesz tak sądzić, ale to niemożliwe. On cię zniszczy niezależnie od tego, co zrobisz, by mu zapobiec, jeśli nie wysłuchasz, co mam do powiedzenia. Wargi Amadira zbielały, drżał lekko. Dwa stulecia klęski, o której wspomniała Vasilia, pozostawiły trwały ślad, a kłopoty z Solarią bynajmniej mu nie pomagały. Nie miał więc wewnętrznej siły na to, by rozkazać swym robotom, aby wyprowadziły ją na zewnątrz, tak jak powinien zrobić. — No dobrze, ale mów krótko — powiedział niechętnie. — Pozwól, że zrobię to po swojemu. W każdej chwili możesz mi przerwać, ale wtedy zniszczysz światy Przestrzeniowców. Oczywiście nie stanie się to za mojego życia i to nie ja przejdę do historii, historii Osadników, jako największy pechowiec w dziejach. Czy mam kontynuować? Amadiro opadł w fotel. — Mów zatem. A kiedy skończysz, wyjdź. — Taki mam zamiar, Keldenie, o ile oczywiście bardzo grzecznie nie poprosisz mnie, abym została i ci pomogła. Czy mogę przystąpić do sprawy?

Amadiro nie odpowiedział i Vasilia zaczęła: — Wspominałam ci już, że podczas pobytu na Solarii odkryłam istnienie pewnych bardzo szczególnych wzorów ścieżek pozytonowych wzorów, które przywiodły mi z nieodpartą siłą na myśl próby stworzenia robotów telepatów. Czemu miałabym pomyśleć o czymś podobnym? — Nie potrafię stwierdzić, jakich patologicznych zwrotów jest w stanie dokonywać twój umysł — wtrącił zjadliwie Amadiro. W odpowiedzi Vasilia tylko skrzywiła się lekko. — Dziękuję ci, Keldenie. Zastanawiałam się nad tym przez kilka miesięcy, ponieważ moja inteligencja podpowiedziała mi, że w grę nie wchodzi żadna patologia, lecz raczej jakieś wspomnienie podprogowe. Mój umysł powrócił zatem do czasów dzieciństwa, kiedy Fastolfe, którego wówczas uważałam za mojego ojca, w jednym z rzadkich przypływów szczodrobliwości, sam rozumiesz, że czasami eksperymentował także w tym kierunku, podarował mi mojego własnego robota. — Znowu chodzi o Giskarda? — mruknął niecierpliwie Amadiro. — Owszem Giskard. Zawsze chodzi o Giskarda. Byłam wtedy nastolatką i już wówczas posiadałam instynkt robotyka, czy raczej powinnam powiedzieć, że urodziłam się z nim. Nie znałam jeszcze matematyki, potrafiłam jednak zrozumieć wzory. Po upływie wielu dekad moja znajomość matematyki wciąż rosła, ale nie sądzę, żeby moja zdolność wyczucia wzorów zwiększyła się znacząco. Mój ojciec mawiał wtedy: „mała Vas”, eksperymentował także z pieszczotliwymi zdrobnieniami, żeby sprawdzić, jak na mnie działają, „twoje wyczucie ścieżek graniczy z geniuszem”. Myślę, że istotnie tak było. — Oszczędź mi tego. Zgodzę się, że jesteś genialna. Jeszcze nie zdążyłem zjeść kolacji. Wiedziałaś o tym? — Cóż — odpowiedziała Vasilia — każ ją zatem podać i zaproś mnie. Amadiro marszcząc brwi niedbale uniósł rękę i uczynił szybki znak. Roboty natychmiast zaczęły wszystko przygotowywać do posiłku. — Bawiłam się z wzorami ścieżek przeznaczonymi dla Giskarda — ciągnęła Vasilia. — Często przychodziłam do Fastolfe’a mojego ojca — jak go wtedy nazywałam — i pokazywałam mu kolejny wzór, a on mówił: „Jeśli dodasz to do mózgu Giskarda, odbierzesz mu mowę i zadasz sporo bólu”. Pamiętam, jak spytałam, czy Giskard rzeczywiście odczuwałby ból. Ojciec odrzekł: „Nie wiemy, jak i co by czuł, ale zachowywałby się tak jak my nękani wielkim cierpieniem, więc równie dobrze możemy nazwać to bólem”. Innym razem zanosiłam mu wzór, a on uśmiechał się pobłażliwie, mówiąc: „Cóż, to nie zrobi mu krzywdy, maleńka Vas, a może być ciekawe. Spróbuj zatem”. I próbowałam. Czasem usuwałam potem swoją ingerencję, a czasami nie. Nie oznacza to, że ta zabawa sprawiała mi sadystyczną przyjemność. Może gdybym była inną osobą. Naprawdę lubiłam Giskarda i nie chciałam go skrzywdzić. Kiedy zdawało mi się, że jedno z moich ulepszeń — zawsze nazywałam je ulepszeniami — pozwala mu szybciej mówić, czy też zachowywać się bardziej interesująco, a jednocześnie nie wyrządza szkody, zostawiałam je w spokoju. Aż wreszcie pewnego dnia… Robot stojący obok Amadira nie ośmieliłby się przerwać gościowi, chyba że istniałaby po temu naprawdę ważna przyczyna, ale gospodarz bez kłopotu zrozumiał, co oznacza jego obecność. — Czy kolacja jest już gotowa? — Tak, proszę pana. Amadiro niecierpliwie machnął ręką w stronę Vasilii. — Czy zechcesz do mnie dołączyć? Przeszli do jadalni, której Vasilia dotąd jeszcze nie widziała. Ostatecznie Amadiro jako osoba prywatna był znany z tego, że nie grzeszył zwykłą uprzejmością. Często powtarzano mu, że odnosiłby większe sukcesy w polityce, gdyby zapraszał gości do swego domu. On zaś zawsze uśmiechał się i mówił: „To zbyt wysoka cena”.

Być może dlatego, że nikt go nigdy nie odwiedzał, pomyślała Vasilia, umeblowanie nie zdradzało oryginalności czy smaku. Nic nie mogło być prostsze niż stół, talerze i sztućce. Co do ścian, były one jedynie jednobarwnymi, pionowymi płaszczyznami. W sumie wszystko to mogło odebrać apetyt każdemu, pomyślała. Zupa, od której zaczęli, czysty bulion, była równie nieciekawa jak meble i Vasilia przełykała ją bez entuzjazmu. — Moja droga Vasilio — rzucił Amadiro — jak widzisz jestem cierpliwy. Nie mam nic przeciwko temu, byś napisała swoją autobiografię, jeśli chcesz. Ale czy naprawdę zamierzasz wyrecytować kilkanaście rozdziałów? Jeśli tak, muszę otwarcie wyznać, że nie jestem tym zainteresowany. — Za moment zaczniesz — odparła kobieta. — Jeżeli jednak naprawdę tak pokochałeś poczucie klęski i pragniesz nadal, by twoje plany prowadziły donikąd, po prostu powiedz. Wtedy zjemy w milczeniu i pójdę sobie. Naprawdę tego chcesz? Amadiro westchnął: — Mów dalej, Vasilio. — I wtedy pewnego dnia wymyśliłam wzór bardziej skomplikowany, milszy dla oka i bardziej interesujący niż kiedykolwiek przedtem. Szczerze mówiąc, nigdy później nie widziałam czegoś podobnego. Z radością pokazałabym go ojcu, ale wyjechał. Poleciał na spotkanie gdzieś poza planetą. Nie wiedziałam, kiedy wróci, i odłożyłam swój pomysł. Ale każdego dnia spoglądałam na niego z większą fascynacją i ciekawością. Wreszcie nie mogłam już czekać. Nowy wzór wydawał mi się taki piękny, że uznałam za śmieszne przypuszczenie, że mógłby wyrządzić jakąkolwiek krzywdę. W końcu byłam jeszcze dzieckiem, w połowie drugiej dekady, i nie do końca wyrosłam z braku odpowiedzialności, toteż zmieniłam mózg Giskarda wprowadzając do niego ten wzór. Nie stało się nic strasznego, natychmiast to dostrzegłam. Giskard odpowiadał bez problemów i, jak mi się zdawało, znacznie szybciej rozumiał, o co mi chodzi, a także wykazywał większą inteligencję niż przedtem. Uznałam, że się zmienił, i to na lepsze. Byłam zachwycona, ale też i zdenerwowana. Zmodyfikowanie Giskarda bez zgody ojca całkowicie sprzeciwiało się zasadom przez niego narzuconym. Doskonale o tym wiedziałam. Nie miałam jednak zamiaru zniszczyć tego, co zrobiłam. Kiedy zmieniałam mózg Giskarda, przekonałam samą siebie, że potrwa to jakiś czas, a potem wszystko usunę. Jednak natychmiast zrozumiałam, że nie zrezygnuję, nie zrobię tego i koniec. W istocie nigdy więcej nie modyfikowałam Giskarda, lękając się uszkodzenia wzoru. Nigdy też nie przyznałam się Fastolfe’owi. Zniszczyłam wszelkie zapisy owego wspaniałego wzoru, który opracowałam, i ojciec nigdy się nie dowiedział, że ulepszyłam Giskarda bez jego wiedzy. Nigdy! A potem poszliśmy różnymi drogami i Fastolfe nie zgodził się oddać mi Giskarda. Krzyczałam, że jest mój i go potrzebuję, ale bezinteresowna hojność mojego ojca, którą tak się szczycił przez całe życie, te bzdury z kochaniem wszelkich istot wielkich i małych, nigdy nie stawała na drodze jego własnym pragnieniom. Dostałam inne roboty, które zupełnie mnie nie obchodziły, lecz Giskarda zatrzymał dla siebie. A kiedy umarł, zostawił go Solariance. To był ostatni policzek, jaki mógł mi wymierzyć. Amadiro zdołał dopiero do połowy zjeść swój mus z łososia. — Jeśli to wszystko ma na celu uzyskanie mojego poparcia w celu odzyskania Giskarda, nic ci to nie da. Wyjaśniłem już, dlaczego nie mogę obalić testamentu Fastolfe’a. — Tu chodzi o coś więcej, Keldenie — stwierdziła Vasilia. — Znacznie, znacznie więcej. Nieskończenie więcej. Mam przestać mówić? Amadiro rozciągnął wargi w ponurym uśmiechu. — Skoro tak wiele już wysłuchałem, odegram do końca rolę naiwnego głupca i wysłucham do końca tego, co masz do powiedzenia.

— Będziesz głupcem, jeżeli mnie nie wysłuchasz, bowiem właśnie doszłam do sedna. Nigdy nie przestałam myśleć o Giskardzie i o tym, że niesprawiedliwie mnie go pozbawiono. Z jakichś przyczyn ani razu nie wspomniałam wzoru, za pomocą którego go zmodyfikowałam bez niczyjej wiedzy. Jestem pewna, że choćbym nawet próbowała, nigdy bym nie potrafiła go odtworzyć. A z tego co pamiętam, nie był podobny do niczego, z czym się zetknęłam w czasie mojej dalszej pracy, póki nie ujrzałam przelotnie zapisu, który go przypomniał. Na Solarii. Solariański wzór wydawał mi się znajomy, ale nie wiedziałam dlaczego. Potrzebowałam kilku tygodni intensywnych rozmyślań, aby rozbudzić uśpioną część mojej podświadomości i odtworzyć wspomnienia o wzorze, jaki wymyśliłam dwadzieścia pięć dekad temu. Choć nie pamiętam go dokładnie, wiem, że wzór solariański był tylko nędznym szkicem. Stanowił zaledwie słabą sugestię tego, co pochwyciłam w cudownie złożonej symetrii. Kiedy jednak spojrzałam na ich wzór z doświadczeniem, jakie zyskałam w ciągu dwudziestu pięciu dekad nieustannej pracy nad teorią robotyki, skojarzyłam go natychmiast z telepatią. Jeśli tak prosty, nieciekawy wzór podsunął mi ten pomysł, co musiał oznaczać ten, który niegdyś stworzyłam? Wymyślony w dzieciństwie i nigdy potem nie odtworzony. — Wciąż mówisz, że dotarłaś do sedna, Vasilio. Czy mógłbym prosić, żebyś przestała jęczeć i wspominać, a powiedziała jasno, o co ci chodzi w jednym, prostym zdaniu? — Chętnie. Chodzi o to, Keldenie, że choć sama o tym nie wiedziałam, w dzieciństwie przerobiłam Giskarda na robota telepatę. I pozostał nim do tej pory. Amadiro przez długą chwilę przyglądał się swojej towarzyszce, aż wreszcie, ponieważ — jak się wydawało — jej opowieść dobiegła końca, wrócił do swego musu z łososia. Wreszcie rzekł: — Niemożliwe! Bierzesz mnie za idiotę? — Biorę cię za nieudacznika — odpowiedziała Vasilia. — Nie twierdzę, że Giskard potrafi czytać myśli, przekazywać i odbierać słowa i idee. Może to rzeczywiście niemożliwe, nawet w teorii. Jestem jednak pewna, że umie wyczuwać emocje i ogólny przebieg umysłowej aktywności. Może nawet potrafi je modyfikować? — Niemożliwe! — potrząsnął głową Amadiro. — Niemożliwe? Pomyśl przez chwilę. Dwadzieścia dekad temu niemal osiągnąłeś swój cel. Fastolfe był zdany na twoją łaskę. Przewodniczący Horder w pełni z tobą współpracował. Co się stało? Dlaczego wszystko poszło źle? — Ziemianin… — zaczął Amadiro krztusząc się na to wspomnienie. — Ziemianin — powtórzyła drwiąco Vasilia. — Ziemianin. A może Solarianka? Żadne z nich! Żadne! To Giskard, który był tu cały czas! Czujny! Nieprzenikniony! — Czemu miałby się tym interesować? Przecież to tylko robot. — Robot lojalny wobec swego pana, czyli Fastolfe’a. Zgodnie z Pierwszym Prawem musiał dopilnować, aby Fastolfe w żaden sposób nie ucierpiał, a będąc telepatą nie ograniczył tego tylko do szkód fizycznych. Wiedział, że jeśli Fastolfe poniesie klęskę i nie zdoła doprowadzić do zasiedlenia Galaktyki, przeżyje ogromne rozczarowanie. A w telepatycznym wszechświecie Giskarda rozczarowanie oznacza szkodę. Nie mógł na to pozwolić, więc spowodował, że do tego nie doszło. — Nie, nie. Chcesz, żeby tak było, ponieważ kieruje tobą jakaś szalona, romantyczna tęsknota. Ale to nieprawda. Ja też dobrze pamiętam, co zaszło. Wszystko to sprawił Ziemianin. Nie trzeba robota telepaty, żeby wyjaśnić przebieg wydarzeń. — A co stało się od tej pory, Keldenie? Czy przez dwadzieścia dekad choć raz udało ci się wygrać z Fastolfe’em? Mimo że wszystkie fakty przemawiały na twoją korzyść, mimo niewątpliwej klęski polityki Fastolfe’a, czy zdołałeś zdobyć większość w Radzie? Czy kiedykolwiek tak udało ci się omotać przewodniczącego, by uzyskać prawdziwą władzę? Jak to wyjaśnisz, Keldenie? Przez dwadzieścia dekad Ziemianina nie było na Aurorze. Nie żyje już od szesnastu, zakończywszy swą nieszczęsną egzystencję w wieku jakichś osiemdziesięciu lat.

A przecież nadal przegrywałeś. Klęska szła za klęską. Nawet teraz, kiedy zabrakło Fastolfe’a, czy zdołałeś wykorzystać rozpad koalicji, czy też stwierdziłeś, że sukces nadal ci się wymyka? Więc co zostało? Ziemianin odszedł. Fastolfe odszedł. To Giskard cały czas pracował przeciw tobie. I wciąż istnieje. W tej chwili jest tak lojalny w stosunku do Solarianki, jak kiedyś był wobec Fastolfe’a, ta zaś, z tego co mi wiadomo, nie ma powodów, by darzyć cię miłością. Twarz Amadira wykrzywił grymas frustracji. — Nieprawda. Wszystko to nieprawda. Wymyśliłaś to sobie. Vasilia zachowywała spokój. — Nie. Nie wymyśliłam. Po prostu znalazłam wyjaśnienie. Wytłumaczyłam to, czego ty sam nie zdołałeś pojąć. A może potrafisz podać inny powód? Mogę też zaproponować lekarstwo. Przekaż mi prawo własności Giskarda i nagle wszystko zacznie układać się po twojej myśli. — Nie — odparł Amadiro. — Już w tej chwili wszystko dzieje się zgodnie z moimi zamierzeniami. — Możesz tak sądzić, ale to się nie uda, póki Giskard będzie działał przeciw tobie. Nieważne, jak bliski będziesz zwycięstwa, nawet kiedy sukces będzie już w zasięgu twoich rąk, wszystko się zawali, jeśli Giskard nie będzie po twojej stronie. Tak stało się dwadzieścia dekad temu, tak stanie się i dzisiaj. Twarz Amadira rozpogodziła się nagle. — Jeśli się nad tym zastanowić — rzekł — choć ani ja, ani ty nie posiadamy Giskarda, nie ma to żadnego znaczenia. Mogę ci udowodnić, że Giskard nie jest telepatą. Gdyby nim był, jak twierdzisz, gdyby miał zdolność wpływania na innych, tak by wszystko układało się po myśli jego lub jego aktualnego właściciela, czemu miałby pozwolić, aby Solarianka wyruszyła w podróż mogącą łatwo skończyć się jej śmiercią? — Jej śmiercią? O czym ty mówisz, Keldenie? — Czy wiadomo ci, Vasilio, że na Solarii zniszczono dwa statki Osadników? A może ostatnio interesowałaś się wyłącznie wydumanymi wzorami i wspomnieniami z lat dzieciństwa, kiedy jako dziecko modyfikowałaś swojego ulubionego robota? — Sarkazm zupełnie do ciebie nie pasuje, Keldenie. Słyszałam o statkach Osadników w wiadomościach. I co z tego? — Trzeci statek wyruszył, aby zbadać sprawę. Oczywiście też może zostać zniszczony. — To możliwe. Choć z pewnością podejmie środki ostrożności. — Już to zrobił. Poprosił i otrzymał pomoc Solarianki, ponieważ kapitan stwierdził, że zna ona dostatecznie planetę, by zapobiec zniszczeniu statku. — To mało prawdopodobne — odparła Vasilia — skoro nie była tam od dwudziestu dekad. — Właśnie! Istnieje zatem szansa, że zginie wraz z nimi. Mnie osobiście to nie wzrusza. Z radością przyjąłbym wieści o jej śmierci. Przypuszczam, że ty także. A do tego stałaby się znakomitą kartą przetargową w kontaktach z Osadnikami utrudniającą oskarżanie nas o świadome zniszczenie ich statku. Czyż bowiem Aurora zabiłaby przy okazji swoją obywatelkę? Pytanie jednak brzmi, dlaczego Giskard, skoro dysponuje mocą, o której wspomniałaś, i jest lojalny wobec swojej właścicielki, pozwolił, by jego pani wyruszyła w podróż łatwo mogącą skończyć się jej śmiercią? Vasilia była wyraźnie zbita z pantałyku. — Czy zgodziła się z własnej woli? — Absolutnie. Nie miała nic przeciw temu. Zmuszenie jej do czegokolwiek byłoby polityczną niemożliwością. — Nie rozumiem… — Nie ma tu nic do rozumienia poza tym, że Giskard to zwykły robot. Przez chwilę Vasilia zamarła w swym fotelu podpierając dłonią podbródek. Wreszcie powiedziała powoli:

— Na statkach i planetach Osadników nie zezwala się na obecność robotów. Oznacza to, że poleciała bez nich. — Ależ nie. Oczywiście, że nie. Jeśli chcieli, by zgodziła się z nimi pojechać, musieli przyjąć jej osobiste roboty. Zabrali ze sobą tę kopię człowieka, Daneela, a drugim był… — przerwał, a po chwili milczenia niemal wysyczał to słowo — Giskard. Któż by inny? Tak więc cudowny robot z twych snów także zmierza ku swemu zniszczeniu. Nie mógłby… Jego głos zamarł. Vasilia zerwała się na nogi, jej oczy płonęły, a do twarzy napłynęła krew. — Chcesz powiedzieć, że Giskard także odleciał? Opuścił planetę na statku Osadników? Keldenie, mogłeś zniszczyć nas wszystkich. Żadne z nich nie skończyło posiłku. Vasilia energicznym krokiem opuściła pokój i zniknęła w łazience. Amadiro starając się zachować spokój i zdolność logicznego myślenia, zaczął krzyczeć do niej przez zamknięte drzwi, zdając sobie sprawę, że uchybia to jego godności. — Wszystko wyraźnie wskazuje, że Giskard jest zwykłym robotem. W przeciwnym razie czemu miałby się zgodzić wyruszyć na Solarię i wraz ze swą właścicielką narazić na zniszczenie? Wreszcie Vasilia wyszła z łazienki, ze świeżo umytą twarzą, która wyrażała lodowaty spokój. — Naprawdę nic nie rozumiesz? Zdumiewasz mnie, Keldenie. Zastanów się. Giskardowi nigdy nic nie grozi, przynajmniej tak długo, dopóki potrafi wpływać na ludzkie umysły. Mam rację? Ani jemu, ani Solariance, póki jest jej oddany. Osadnik, który zabrał ich z Aurory, w rozmowie z nią musiał się dowiedzieć, że od dwudziestu dekad nie była na Solarii, więc nie mógł wierzyć, iż na coś mu się przyda. Razem z nią zabrał i Giskarda, choć nie miał pojęcia, że Giskard też może być pomocny. — Zastanowiła się przez chwilę. — Nie, w żaden sposób nie mógł tego wiedzieć. Przez ponad dwadzieścia dekad nikt nie domyślił się, że Giskard dysponuje zdolnościami psychicznymi, toteż sam Giskard niewątpliwie jest zainteresowany tym, aby pozostało to tajemnicą. A jeśli tak, nikt nie mógł tego odgadnąć. — Ty jednak go rozgryzłaś — prychnął ze złością Amadiro. — Dysponowałam szczególną wiedzą, Keldenie, a mimo to aż do tej chwili nie dojrzałam oczywistego wyjaśnienia, teraz sprawił to ujrzany na Solarii wzór. Giskard musiał wpłynąć także i na mój umysł, w przeciwnym razie domyśliłabym się wcześniej. Ciekawe, czy Fastolfe wiedział. — O ileż łatwiej — upierał się Amadiro — uznać, że Giskard to zwykły robot. — Łatwy szlak najczęściej prowadzi ku klęsce, Keldenie, ale nie sądzę, bym pozwoliła ci go obrać. Nieważne, jak bardzo byś pragnął. Wszystko sprowadza się do tego, że Osadnik przybył po Solariankę i zabrał ją ze sobą, mimo że musiał odkryć, iż na niewiele mu się przyda; jeśli w ogóle. Solarianka zaś zgodziła się z nim lecieć, mimo że pobyt na statku Osadników, opanowanych przez najróżnorodniejsze choroby, musiał budzić w niej przerażerie i mimo że wiedziała, iż pobyt na Solarii może skończyć się dla niej śmiercią. Przypuszczam zatem, że to wszystko jest dziełem Giskarda, który zmusił Osadnika, by domagał się asysty Solarianki wbrew zdrowemu rozsądkowi, i przekonał tę kobietę, aby zgodziła się na jego prośbę. — Ale dlaczego? Czy możesz odpowiedzieć mi na to proste pytanie? — Przypuszczam, Keldenie, iż Giskard uznał, że musi opuścić Aurorę. Czyżby domyślił się, że lada moment odgadnę jego sekret? Jeśli tak, mógł wątpić, czy zdoła wpłynąć na mój umysł. Ostatecznie jestem niezłym robotykiem. Poza tym pamięta, że kiedyś należał do mnie, robot zaś niełatwo odrzuca poczucie lojalności. Zapewne uznał, że jedynym sposobem ochrony interesów właścicielki jest usunięcie się z mojej strefy wpływów. — Spojrzała wprost na Amadira i oświadczyła stanowczo: — Keldenie, musimy sprowadzić go z powrotem. Nie możemy pozwolić, by wspierał sprawę Osadników z bezpiecznej przystani jednego z ich światów. Dość już uczynił szkód, działając pośród nas. Musimy go odzyskać i musisz uczynić mnie jego legalną właścicielką. Zapewniam, że potrafię nad nim zapanować i sprawić, żeby zaczął pracować dla nas. Pamiętaj! Jestem jedyną osobą, która może tego dokonać.

— Nie widzę powodów do niepokoju — odparł Amadiro. — Jeśli, co jest najbardziej prawdopodobne, Giskard jest zwykłym robotem, zostanie zniszczony na Solarii i pozbędziemy się zarówno jego, jak i Solarianki. Jeśli natomiast jest tym, za kogo go uważasz, nie zostanie zniszczony, ale potem będzie musiał wrócić na Aurorę. Ostatecznie Solarianka zbyt długo tutaj mieszkała, żeby móc przystosować się do życia wśród barbarzyńców. A kiedy zdecyduje się na powrót do cywilizacji, Giskard nie będzie miał innego wyjścia jak tylko powrót razem z nią. — Po tym wszystkim co ci powiedziałam, Keldenie, nadal nie rozumiesz, na czym polegają zdolności Giskarda. Jeśli uzna, że ważne jest, aby pozostali z dala od Aurory, z łatwością zdoła wpłynąć na uczucia czy emocje Solarianki w taki sposób, by zniosła życie na planecie Osadników, tak jak sprawił, by z własnej woli weszła na ich statek. — Cóż zatem, jeśli to konieczne, możemy odeskortować ich razem z Solarianką z powrotem na Aurorę. — Jak chciałbyś tego dokonać? — To możliwe. Nie wszyscy jesteśmy głupcami mimo twej opinii, że tylko ty stanowisz oazę rozsądku na całej planecie. Statek Osadników zmierza na Solarię, by zbadać przyczynę zniszczenia swych dwóch poprzedników. Mam nadzieję jednak, że nie sądziłaś, iż zamierzamy polegać tylko na dobrej woli jego załogi czy samej Solarianki. Wysyłamy na Solarię nasze dwa krążowniki i nie podejrzewamy, by miały jakieś kłopoty. Jeśli Solarianie nadal mieszkają na swej planecie, mogą zdołać zniszczyć prymitywne statki osadnicze, ale nie tkną auroriańskich okrętów wojennych. Gdyby zatem statek Osadników dzięki cudownej magii Giskarda… — Nie magii — przerwała z irytacją Vasilia. — Dzięki wpływaniu na psychikę. — Gdyby zatem statek Osadników, nieważne z jakich powodów, zdołał nietknięty opuścić powierzchnię Solarii, nasze statki po prostu zagrodzą mu drogę i grzecznie poproszą o zwrot Solarianki, a także jej robotów. Gdyby im się to nie udało, będą nalegali, aby Osadnicy towarzyszyli im na Aurorę. Oczywiście bez żadnej wrogości. Nasz krążownik będzie po prostu eskortował naszą obywatelkę na jej rodzinną planetę. Kiedy już Solarianka i jej roboty zejdą na ląd, statek Osadników będzie mógł ruszyć swoją drogą. Vasilia ze znużeniem skinęła głową. — Brzmi to nieźle, Keldenie, ale czy wiesz, co podejrzewam? — Cóż takiego, Vasilio? — Według mnie statek Osadników zdoła opuścić Solarię, ale nasze krążowniki nie. Obawiam się, że tylko Giskard, i nikt inny, potrafi zapobiec czyhającemu tam niebezpieczeństwu. — Jeśli tak się stanie — przyznał Amadiro z uśmiechem — wtedy przyznam, że w twojej fantazji może kryć się ziarno prawdy. Ale tak nie będzie. Następnego ranka główny, osobisty robot Vasilii, starannie zaprojektowany, tak by przypominał kobietę, podszedł do jej łóżka. Vasilia poruszyła się i nie otwierając oczu spytała: — Co się stało, Nadilo? (Nie musiała otwierać oczu. Przez wiele lat nikt oprócz Nadili nie zbliżył się do jej łóżka.) — Proszę pani, doktor Amadiro prosi, aby natychmiast przybyła pani do instytutu — odparła miękko Nadila. Vasilia usiadła gwałtownie. — Która godzina? — Piąta siedemnaście, proszę pani. — Jeszcze przed świtem? — rzuciła z oburzeniem. — Tak, proszę pani. — Kiedy chce, żebym przyjechała? — Natychmiast, proszę pani. — Dlaczego? — Jego roboty nie przekazały takiej informacji, twierdzą natomiast, że to bardzo ważne.

Vasilia odrzuciła kołdrę. — Najpierw zjem śniadanie, Nadilo. Przedtem jeszcze wezmę prysznic. Powiedz robotom Amadira, żeby zajęły niszę dla gości. Jeśli będą nalegać, żebym się pospieszyła, przypomnij im, że znajdują się na terenie mojej posiadłości. Zirytowana nie spieszyła się zbytnio. Wręcz przeciwnie, jej poranna toaleta był bardziej szczegółowa niż zwykle. Znacznie wolniej zjadła też śniadanie. (Zazwyczaj jednemu i drugiemu nie poświęcała zbyt wiele czasu.) Obejrzany przy okazji dziennik nie zawierał niczego, co mogłoby wyjaśnić wezwanie Amadira. Gdy pojazd wiozący ją i cztery roboty (dwa Amadira i dwa jej) przybył do instytutu, słońce zaczynało już wschodzić nad horyzontem. Amadiro uniósł wzrok i powiedział: — A więc wreszcie jesteś. Ściany jego gabinetu nadal świeciły, choć ich blask nie był już potrzebny. — Przepraszam — odparła sztywno Vasilia. — Oczywiście zdaję sobie sprawę, że wschód słońca to strasznie późno jak na rozpoczęcie pracy. — Żadnych gierek, proszę. Wkrótce muszę udać się na posiedzenie Rady. Przewodniczący wstał jeszcze wcześniej ode mnie. Vasilio, najpokorniej przepraszam, że w ciebie zwątpiłem. — A zatem statek Osadników bezpiecznie wystartował. — Owszem. Za to jeden z naszych krążowników został zniszczony, jak to przewidywałaś. Na razie nie ogłoszono jeszcze tej wiadomości, lecz dziennik w końcu ją ujawni. Oczy Vasilii rozszerzyły się ze zdumienia. Przewidując ów rozwój wypadków, okazywała więcej pewności siebie, niż w rzeczywistości czuła, ale najwyraźniej nie był to najlepszy moment, żeby się tego przyznać. — Przyjmujesz zatem fakt, że Giskard dysponuje niej mocą. — Nie zostało to matematycznie udowodnione — odparł rożnie Amadiro. — Ale na razie zgadzam się przyjąć tę hipotezę z braku dokładniejszych danych. Teraz jednak chciałbym wiedzieć, co mam czynić dalej. Rada nic nie wie o Giskardzie i nie mam zamiaru im powiedzieć. — Cieszę się, że choć w tym względzie potrafisz myśleć rozsądnie, Keldenie. — Ponieważ jesteś osobą, która najlepiej rozumie Giskarda, możesz powiedzieć mi, co powinienem zrobić? Co mam powiedzieć Radzie i jak wyjaśnić konieczność podjęcia działań, nie ujawniając całej prawdy? — To zależy. Dokąd skierował się statek Osadników po opuszczeniu Solarii? Czy potrafisz to stwierdzić? Ostatecznie jeśli wraca na Aurorę, nie musimy nic robić, tylko przygotować się na jego przybycie. — On nie wraca na Aurorę — odparł z naciskiem Amadiro. — Wygląda, że i tu miałaś rację. Giskard, zakładając, że to on wszystkim kieruje, wydaje się zdeterminowany, aby trzymać się z daleka. Przechwyciliśmy informacje przesłane przez załogę statku na rodzinną planetę. Zaszyfrowaną oczywiście, ale Osadnicy nie dysponują takim szyfrem, którego nie potrafilibyśmy złamać… — Podejrzewam, że oni także złamali nasz. Zastanawiam się, czemu wszyscy nie zdecydują się przesyłać informacji otwarcie, oszczędzając sobie kłopotów. Amadiro tylko wzruszył ramionami. — Nieważne. Chodzi o to, że statek Osadników wraca do siebie. — Z Solarianką i robotami? — Oczywiście. — Jesteś tego pewien? Nie zostawili ich na Solarii? — Jesteśmy pewni — odparł niecierpliwie Amadiro. — Najwyraźniej Solarianka umożliwiła im bezpieczny start. — Ona? W jaki sposób? — Jeszcze tego nie wiemy.

— To musiał być Giskard — stwierdziła Vasilia. — Sprawił, żeby wyglądało to jak robota Solarianki. — Co więc teraz zrobimy? — Musimy go odzyskać. — Owszem. Ale nie mogę przecież przekonać Rady, aby zaryzykowała wybuch międzygwiezdnego kryzysu z powodu jednego robota. — Wcale nie musisz, Keldenie. Możesz poprosić o powrót Solarianki. Do tego z pewnością mamy prawo. Czy zaś choć przez moment sądziłeś, że mogłaby wrócić bez robotów? Albo że Giskard pozwoliłby, by wróciła bez niego? Czy też, że Osadnicy będą chcieli zatrzymać roboty, kiedy Sołarianka wyjedzie? Poproś o nią. Stanowczo. To obywatelka Aurory, która miała asystować im w misji na Solarię, obecnie zakończonej. Teraz powinna natychmiast wrócić do domu. Spraw, aby zabrzmiało to stanowczo, jakbyśmy grozili wybuchem wojny. — Nie powinniśmy ryzykować, Vasilio. — I nie będziemy. Giskard nie może prowadzić działań, które mogłyby spowodować wybuch zbrojnego konfliktu. Jeśli przywódcy Osadników będą się opierać i sami zaczną nam grozić, Giskard będzie musiał wpłynąć na ich nastawienie i doprowadzić do pokojowego powrotu Solarianki na Aurorę. On sam oczywiście wróci razem z nią. — A kiedy już tu dotrze — w głosie Amadira zabrzmiało przerażenie — przypuszczam, że nas także odmieni, byśmy zapomnieli o jego zdolnościach. Sam zaś nadal będzie mógł rozwijać swoje plany. Vasilia odrzuciła głowę do tyłu i roześmiała się. — Widzisz, ja znam Giskarda i potrafię się z nim obchodzić. Po prostu sprowadź go tutaj i przekonaj Radę, żeby podważyła testament Fastolfe’a — można tego dokonać i ty do tego doprowadzisz — oraz przekazała Giskarda mnie. Wtedy będzie pracował dla nas. Aurora stanie się sercem Galaktyki; ty spędzisz resztę swych dni jako przewodniczący Rady, a ja zastąpię cię na stanowisku szefa instytutu. — Jesteś pewna, że wszystko właśnie tak się ułoży? — Absolutnie. Po prostu wyślij tę wiadomość i niech będzie jak najbardziej stanowcza. A ja gwarantuję resztę — zwycięstwo dla Przestrzeniowców i nas samych, natomiast klęskę dla Osadników i Ziemi. 14. POJEDYNEK Gladia obserwowała na ekranie auroriański glob. Pokrywa chmur zdawała się tworzyć wielki wir wokół grubego półksiężyca połyskującego blaskiem swego słońca. — Z pewnością nie jesteśmy aż tak blisko — stwierdziła. D.G. uśmiechnął się lekko. — Oczywiście, że nie. Obserwujemy ich przez dość silne lunety. Nadal mamy przed sobą kilkanaście dni drogi, wliczając w to podejście po spirali. Jeśli kiedykolwiek uzyskamy napęd antygrawitacyjny, o którym wciąż marzą nasi fizycy, lecz nadal nie potrafią go wynaleźć, podróże kosmiczne staną się naprawdę proste i szybkie. Tymczasem jednak skoki mogą doprowadzić nas bezpiecznie na dość sporą odległość od masy planetarnej. — To dziwne — powiedziała z namysłem Gladia. — Co takiego, proszę pani? — Kiedy lecieliśmy na Solarię, pomyślałam, że wracam do domu, ale po wylądowaniu odkryłam, że się pomyliłam, że nie był to mój dom. Teraz, kiedy wracam na Aurorę, znów pomyślałam, że tym razem wracam do siebie, a przecież ten świat w dole też nie jest moim domem. — Gdzie zatem jest ten dom, proszę pani? — Sama zaczynam się nad tym zastanawiać. Czemu jednak ciągle mówisz do mnie „proszę pani”?

D G. sprawiał wrażenie zaskoczonego. — Wolałaby pani, bym mówił „pani Gladio”? — To szyderstwo, a nie szacunek. Czy takie właśnie są twoje uczucia wobec mnie? — Szyderstwo? Z pewnością nie. Jak jednak inaczej miałby zwracać się Osadnik do jednej z Przestrzeniowców? Próbuję być uprzejmy i dostosować się do waszych zwyczajów. Chcę, żebyś gniła się jak najswobodniej. — Ależ ja wcale nie czuję się swobodnie. Mów do mnie Gladia. Proponowałam to już wcześniej, ostatecznie ja nazywam cię D.G. — I to mi odpowiada, choć wobec moich oficerów i członków załogi wolałbym, żebyś nazywała mnie kapitanem, a ja ciebie panią. Dyscyplina przede wszystkim. — Oczywiście — odparła z roztargnieniem Gladia, znów spoglądając na Aurorę. — Tak naprawdę nie mam domu. Gwałtownie odwróciła się w stronę D.G. — Czy mógłbyś zabrać mnie na Ziemię? — To możliwe — odparł D.G. z uśmiechem. — Ale chyba nie chcesz tam lecieć… Gladio. — Chyba chcę, o ile nie stracę odwagi. — Infekcja jest zawsze możliwa, a przecież właśnie tego lękają się Przestrzeniowcy. Czyż nie? — Być może trochę z tym przesadzają. W końcu znałam twojego przodka i niczym się od niego nie zaraziłam. Przeżyłam też pobyt na tym statku. Zobacz, jesteś teraz blisko mnie. Byłam także na waszej planecie i wokół mnie tłoczyły się tysiące osób. Sądzę, że zdołałam uzyskać pewną odporność. — Muszę cię uprzedzić, Gladio, że Ziemia jest tysiące razy bardziej zatłoczona od Baleyworldu. — A choćby nawet — w głosie Gladii zabrzmiała cieplejsza nuta. — Ostatnio zmieniłam zdanie co do wielu rzeczy. Mówiłam ci, że po dwudziestu trzech dekadach moje życie straciło sens. Nagle jednak odkryłam go na nowo. To, co spotkało mnie na Baleyworldzie, mowa, którą wygłosiłam, reakcje ludzi, było dla mnie zupełnie nowym doświadczeniem. Czymś, czego nie mogłam sobie do tej pory wyobrazić. Zupełnie jakbym urodziła się na nowo i wkroczyła w swoją pierwszą dekadę. Nawet jeśli Ziemia zawiedzie mnie, uznam, że warto było, ponieważ umrę młoda, próbując walczyć ze śmiercią, a nie jak stary człowiek, który oczekuje jej z ulgą. — Oho! — D.G. uniósł ręce w drwiącym, heroicznym geście. — Mówisz zupełnie jak bohaterka filmu historycznego. Czy kiedykolwiek oglądałaś je na Aurorze? — Oczywiście. Są bardzo popularne. — Czy była to próba odegrania podobnej roli, czy też mówiłąś serio? Gladia roześmiała się. — Przypuszczam, że zabrzmi to dość niemądrze, D.G., ale rzecz w tym, że mówiłam jak najbardziej poważnie. — W takim razie zrobimy to. Polecimy na Ziemię. Nie sądzę, aby uznali, że jesteś warta wojny, szczególnie jeśli złożysz dokładny raport o wydarzeniach na Solarii i dasz im słowo honoru Przestrzeniowca, jeśli robicie takie rzeczy, że wrócisz. — Ale ja nie wrócę. — Może kiedyś sama tego zapragniesz. Tymczasem, proszę pani, to znaczy Gladio, miło było z tobą pogawędzić, ponieważ zawsze odczuwam pokusę, by spędzać w twoim towarzystwie zbyt wiele czasu, lecz z pewnością potrzebują mnie w sterowni. Jeśli nie i potrafią obyć się beze mnie, wolałbym, żeby tego nie odkryli. Czy to twoje dzieło, przyjacielu Giskardzie? — O czym mówisz, przyjacielu Daneelu? — Pani Gladia pragnie odwiedzić Ziemię i nawet nie chce wrócić. To pragnienie tak bardzo sprzeciwia się wszystkiemu, czego może pragnąć każdy Przestrzeniowiec, że nie mogę pozbyć się podejrzeń, iż uczyniłeś coś z jej umysłem.

— Nawet jej nie tknąłem — odparł Giskard. — Dostatecznie trudno jest wpływać na jakąkolwiek istotę ludzką w obrębie zakreślonym przez Trzy Prawa. Manipulowanie umysłem jednostki, za której bezpieczeństwo odpowiada się bezpośrednio, jest jeszcze trudniejsze. — Czemu zatem upiera się, by odwiedzić Ziemię? — Doświadczenia z Baleyworldu bardzo zmieniły jej punkt widzenia. Odkryła, że ma misję do spełnienia — zapewnienie pokoju w całej Galaktyce, i płonie chęcią zabrania się do pracy. — W takim wypadku, przyjacielu Giskardzie, czy nie lepiej by było, gdybyś spróbował przekonać kapitana, aby skierował się bezpośrednio na Ziemię? — To stworzyłoby liczne problemy. Władze Aurory tak mocno nalegają na powrót pani Gladii, że lepiej będzie ich posłuchać, przynajmniej na jakiś czas. — Ale to może się okazać niebezpieczne — powiedział Daneel. — Nadal więc uważasz, przyjacielu Daneelu, że to mnie pragną odzyskać, ponieważ dowiedzieli się o moich zdolnościach? — Nie widzę innego powodu, dla którego upieraliby się przy powrocie pani Gladii. — Muszę stwierdzić, że rozumowanie podobne do człowieczego ma w sobie pewne pułapki. Umożliwia przewidywanie trudności,. które nie mogą istnieć. Nawet jeśli ktoś na Aurorze domyślił się, jakie posiadam zdolności, to właśnie one pomogą mi usunąć jego podejrzenia. Nie ma powodu do lęku, przyjacielu Daneelu. — Skoro tak mówisz, przyjacielu Giskardzie — odpowiedział z wahaniem Daneel. Gladia rozejrzała się zamyślona i szybkim skinieniem dłoni odprawiła roboty. Przy okazji spojrzała na swoją rękę, jakby ujrzała ją po raz pierwszy. Była to dłoń, która wymieniła uściski z każdym członkiem załogi statku, zanim jej właścicielka wsiadła do niewielkiej szalupy, która zawiozła ją i D.G. wprost na Aurorę. Gdy obiecała, że wróci, wydali radosny okrzyk, a Niss ryknął: — Nie odlecimy bez pani! Ich zachowanie sprawiło jej ogromną przyjemność. Roboty choć służyły wiernie, cierpliwie, idealnie, nigdy nie witały swych właścicieli radosnymi okrzykami. D.G. przyglądając się jej ciekawie, stwierdził: — A zatem wróciłaś do domu, Gladio. — To moja posiadłość — odparła stłumionym głosem. — Należy do mnie, odkąd doktor Fastolfe podarował mi ją dwadzieścia dekad temu. A jednak czuję się tu obco. — To raczej ja mógłbym to o sobie powiedzieć — westchnął D.G. — Czuję się zagubiony na myśl, że mam tu zostać sam. — Rozejrzał się z uśmiechem po ozdobnych meblach i starannie udekorowanych ścianach. — Ależ nie będziesz sam, D.G. — powiedziała Gladia. — Będą z tobą moje domowe roboty. Wydałam im szczegółowe instrukcje i zrobią wszystko, abyś czuł się jak w domu. — Czy zrozumieją mój akcent? — Jeśli nie, poproszą cię, abyś powtórzył polecenie. Musisz tylko mówić dość wolno i podkreślać słowa gestami. Przygotują dla ciebie jedzenie, pokażą, jak korzystać z wyposażenia pokoju gościnnego i będą uważać, żebyś zachowywał się jak przystało na gościa. W razie potrzeby powstrzymają cię, ale nie zrobią nic, co mogłoby cię skrzywdzić. — Mam nadzieję, że nie uznają mnie za nieczłowieka? — Jak nadzorczyni? Nie. Gwarantuję, że to niemożliwe. Choć twoja broda i akcent mogą je zmylić do tego stopnia, że wywołają parosekundowe opóźnienia reakcji. — Przypuszczam też, że obronią mnie przed intruzami. — Owszem. Ale nie będzie żadnych intruzów. — Rada może zapragnąć mnie uwięzić. — Więc wyślą roboty, a moje je odpędzą. — A jeśli ich roboty pokonają twoje?

— To niemożliwe, D.G. Posiadłość jest nienaruszalna. — Daj spokój, Gladio. Chcesz powiedzieć, że nikt, nigdy… — Nikt, nigdy! — odparła natychmiast. — Po prostu tu zostań, a moje roboty zaspokoją wszelkie twoje zachcianki. Jeśli będziesz chciał skontaktować się ze swoim statkiem, Baleyworldem, nawet z Radą Aurory, pokażą ci dokładnie, co masz zrobić. Nie będziesz musiał nawet ruszyć małym palcem. D.G. zapadł w pobliski fotel, wyciągnął się wygodnie i westchnął głęboko. — Jakże to mądrze z naszej strony, że nie mamy żadnych robotów na naszych planetach. Czy wiesz, jak szybko przywykłbym do bezczynności i gnuśności, gdybym został w podobnym społeczeństwie? Już nawet to się zaczęło — ziewnął i przeciągnął się z przyjemnością. — Czy będzie im przeszkadzało, jeśli się prześpię? — Oczywiście, że nie. W takim wypadku roboty dopilnują, żeby twoje otoczenie było ciemne i ciche. Nagle D.G. wyprostował się gwałtownie. — A jeśli nie wrócisz? — Dlaczego miałabym nie wrócić? — Rada bardzo nalegała na twój przyjazd. — Nie mogą mnie zatrzymać. Jestem wolną obywatelką Aurory i mam prawo udać się tam, gdzie zechcę. — Rząd zawsze może powołać się na stan wyższej konieczności; a wówczas można złamać każde prawo. — Bzdura. Giskardzie, czy będą usiłowali mnie zatrzymać? — Pani Gladio, to niemożliwe. Kapitan nie musi się tego obawiać. — Widzisz, D.G. A twój przodek, kiedy widziałam go po raz ostatni, zawsze mi mówił, że powinnam ufać Giskardowi. — Doskonale! Znakomicie! Mimo wszystko, Gladio, wylądowałem wraz z tobą głównie dlatego, ponieważ chcę dopilnować, byś wraz ze mną wróciła. Pamiętaj o tym i jeśli będziesz musiała, powiedz to doktorowi Amadirowi. Gdyby próbowali zatrzymać cię wbrew twej woli, będą musieli zatrzymać także mnie, lecz mój statek krążący po orbicie jest zdolny do natychmiastowej reakcji. — Nie, proszę cię — odparła Gladia z niepokojem — nawet o tym nie myśl. Aurora także ma statki i jestem pewna, że nie spuszczają z was oka. — Jest jednak pewna różnica. Wątpię, by Aurora chciała rozpocząć o ciebie wojnę, natomiast Baleyworld jest gotów to uczynić. — Ależ nie. Nie chcę, by z mego powodu wybuchła wojna. Poza tym czemu mieliby to robić? Ponieważ byłam przyjaciółką twojego przodka? — Niezupełnie. Nie sądzę, aby ktoś mógł uwierzyć, że naprawdę nią byłaś. Może twoja praprababka, ale nie ty. Nawet ja w to nie wierzę. — Przecież wiesz, że tak było. — Rozumowo owszem, emocjonalnie twierdzę, że to niemożliwe. To było dwadzieścia dekad temu. Gladia potrząsnęła głową. — Mówisz z punktu widzenia istoty krótkotrwałej. — Możliwe, że wszyscy tak czynimy, ale to nieważne. Powodem, dla którego stałaś się ważna dla Baleyworldu, jest wygłoszona przez ciebie mowa. Jesteś bohaterką i z pewnością zdecydują, że powinnaś powtórzyć ją na Ziemi. Nie pozwolą, by cokolwiek temu przeszkodziło. — Na Ziemi? — powtórzyła Gladia z lękiem. — Z pełną pompą? — Z najpełniejszą. — Czemu miałabym być tak ważna, aby stać się przyczyną wojny? — Nie jestem pewien, czy zdołam wyjaśnić to Przestrzeniowcowi. Ziemia to szczególna planeta, można powiedzieć święta. To jedyny prawdziwy świat. Tam właśnie powstały istoty ludzkie, tylko

tam rozwijały się i przekształcały, żyjąc najpełniejszym życiem. Na Baleyworldzie mamy drzewa i owady, ale to nic w porównaniu z rozmaitością drzew i owadów spotykanych na Ziemi; większości z nich nigdy nie widzieliśmy na oczy, chyba że właśnie tam. Nasze światy stanowią imitacje, kiepskie imitacje. Nie istniałyby, nie mogłyby istnieć, gdyby nie intelektualna, kulturowa i duchowa moc, jaką czerpią z Ziemi. — Zdecydowanie różni się to od opinii, jaką ma ona wśród Przestrzeniowców. Kiedy my wspominamy o Ziemi, co zresztą czynimy niezbyt często, zawsze mówimy o niej jako o świecie barbarzyństwa i rozkładu. D.G. zarumienił się. — To dlatego światy Przestrzeniowców stają się coraz słabsze. Jak już mówiłem, przypominacie rośliny, które oderwały się od swoich korzeni, zwierzęta same pozbawiające się serca. — Cóż, z niecierpliwością oczekuję chwili, kiedy ujrzę Ziemię na własne oczy. Teraz jednak muszę już iść — stwierdziła Gladia. — Proszę, abyś do mojego powrotu czuł się jak u siebie w domu. — Raźno pomaszerowała ku drzwiom, po czym nagle przystanęła i odwróciła się. — W tym domu, podobnie zresztą jak na całej Aurorze, nie ma żadnych napojów alkoholowych, żadnego tytoniu, alkaloidowych stymulantów ani jakichkolwiek sztucznych substancji, do których można przywyknąć. D.G. uśmiechnął się kwaśno. — My, Osadnicy, doskonale o tym wiemy. Okropni z was purytanie. — Wcale nie — zaprotestowała Gladia — trzydzieści do czterdziestu dekad życia ma swoją cenę. Nie sądziłeś chyba, że sprawiają to czary? — Cóż, poradzę sobie ze zdrowotnymi sokami owocowym i zdrowotną niby–kawą. Poza tym zawsze mogę wąchać kwiatki. — Znajdziesz tu ich spory zapas — odparła chłodno Gladia — a kiedy wrócisz na statek, jestem pewna, że szybko zdołasz powetować sobie to chwilowe zerwanie z nałogami. — Szanowna pani, jesteś jedyną rzeczą, jakiej będzie mi brakowało — stwierdził z powagą D.G. Gladia poczuła, jak uśmiecha się wbrew sobie. — Niepoprawny z pana kłamca, kapitanie. Niedługo wrócę. Daneelu, Giskardzie. Gladia siedziała sztywno w gabinecie Amadira. Przez wiele dekad widywała go jedynie z daleka na ekranach i w takich wypadkach najczęściej odwracał głowę. Pamiętała go wyłącznie jako największego przeciwnika Fastolfe’a, a teraz, kiedy po raz pierwszy znalazła się z nim w tym samym pokoju, niemal twarzą w twarz, z najwyższym wysiłkiem woli zdołała zachować obojętność nie okazując żywej wciąż nienawiści. Choć ona i Amadiro byli jedynymi prawdziwymi ludźmi w pomieszczeniu, otaczało ich jeszcze kilkunastu najwyższych urzędników, w tym sam przewodniczący, obecnych w postaci kodowanych hologramów. Gladia rozpoznała przewodniczącego i jeszcze paru innych, ale nie wszystkich. Było to dość nieprzyjemne doświadczenie. Niezwykle przypominało solariańskie obyczaje, do których przywykła jako dziecko i które wspominała z niechęcią. Starała się mówić jasno, wyraźnie i zwięźle. Kiedy zadawano jej pytanie, odpowiadała krótko i treściwie, z obojętnością, na jaką pozwalała jej uprzejmość. Przewodniczący nie okazywał żadnych emocji. Pozostali brali z niego przykład. Był już wyraźnie stary, jak wszyscy przewodniczący przed nim, ponieważ zazwyczaj dopiero w późnym okresie życia obejmuje się to stanowisko. Miał pociągłą twarz, nadal gęste włosy i wyraźne brwi. Jego głos był płynny i miły, choć trudno było określić go mianem przyjaznego. Kiedy Gladia skończyła, powiedział: — Sugeruje pani zatem, że Solarianie zawęzili definicję istoty ludzkiej, tak by obejmowała ona jedynie ich ziomków? — Niczego nie sugeruję, panie przewodniczący. Po prostu trudno znaleźć inne wyjaśnienie, które pozwoliłoby zrozumieć to, co zaszło.

— Czy jest pani świadoma, pani Gladio, że w całej historii nauki o robotach żaden robot nie został wyposażony w zawężoną definicję istoty ludzkiej? — Nie jestem robotykiem, panie przewodniczący, i nie znam się na matematyce ścieżek pozytonowych. Skoro twierdzi pan, że tego nie zrobiono, oczywiście wierzę panu. Nie potrafię jednak stwierdzić z własnego doświadczenia, czy fakt, że dotąd czegoś nie zrobiono, oznacza, że jest to niemożliwe w przyszłości. Jej spojrzenie nigdy nie było równie niewinne jak w tej chwili, toteż przewodniczący zarumienił się i rzekł: — Zawężenie definicji nie jest teoretycznie niemożliwe, byłoby jednak niewyobrażalne. Gladia spuściła wzrok na swe dłonie splecione na kolanach. — Czasami ludzie potrafią sobie wyobrazić najdziwniejsze rzeczy. Przewodniczący natychmiast zmienił temat. — Zniszczono auroriański statek. Czy może pani powiedzieć nam coś na ten temat? — Nie byłam przy tym obecna, panie przewodniczący. Nie mam pojęcia, jak to się stało, więc nie mogę tego wyjaśnić. — Biorąc pod uwagę pani ostatnie doświadczenia i wiedzę wyniesioną z dzieciństwa, jak pani sądzi, co się wydarzyło? Cierpliwość przewodniczącego zaczęła się wyczerpywać. — Jeśli muszę zgadywać, powiedziałabym, że nasz krążownik został wysadzony przy użyciu przenośnego przyspieszacza jądrowego, podobnego do tego, którego omal nie użyto przeciwko statkowi Osadników. — Czy nie uderza pani jednak, że oba te wypadki różnią się od siebie? W pierwszym, statek Osadników dokonał inwazji na Solarię, aby skonfiskować tamtejsze roboty. W drugim, auroriański statek przybył, aby chronić siostrzaną planetę. — Mogę tylko przypuszczać, panie przewodniczący, że nadzorcy, humanoidalne roboty, które mają strzec planety, nie zostały dość dobrze poinstruowane, aby poznać się na tej różnicy. Przewodniczący sprawiał wrażenie urażonego. ! — To nie do pomyślenia, by nie wpojono im różnicy między Osadnikami a braćmi Przestrzeniowcami. — Skoro pan tak twierdzi, panie przewodniczący. Mimo wszystko, jeżeli jedyna definicja określa ją jako kogoś o fizycznym wyglądzie człowieka i umiejętności posługiwania się solariańskim dialektem, a takie właśnie odnieśliśmy wrażenie, kiedy byliśmy na miejscu, Aurorianie nie mówiący z odpowiednim akcentem mogą w oczach nadzorców nie zostać uznani za istoty ludzkie. — Twierdzi pani zatem, że Solarianie określili swoich braci Przestrzeniowców jako nieludzi i narazili ich na śmierć. — Przedstawiam wyłącznie pewną możliwość, ponieważ nie potrafię inaczej wyjaśnić zniszczenia auroriańskiego krążownika. Ludzie o większym doświadczeniu z pewnością zdołają podać inne tłumaczenie. — Ponownie rzuciła mu niewinne spojrzenie. — Czy planuje pani wrócić na Solarię, pani Gladio? — Nie, panie przewodniczący. Nie mam takiego zamiaru. — Czy pani przyjaciel, Osadnik, zwrócił się do pani z podobną prośbą, aby oczyścić planetę z jej nadzorców? Gladia powoli potrząsnęła głową. — Nie proszono mnie o nic podobnego. A gdyby nawet, odmówiłabym. — Pragnę też przypomnieć, że jedynym powodem, dla którego udałam się na Solarię, był mój obywatelski obowiązek wobec Aurory. Doktor Levular Mandamus z Instytutu Robotyki, pracujący pod kierownictwem doktora Keldena Amadira, prosił mnie o to osobiście. Po powrocie miałam złożyć dokładny raport, co właśnie uczyniłam. Wszystkie te prośby, przynajmniej dla mnie, graniczyły z rozkazem, więc posłuchałam go — zerknęła przelotnie w stronę Amadira — uznawszy, że pochodzi on od samego doktora Amadira.

Dyrektor instytutu nie zareagował na jej słowa. — Jakie są zatem pani plany na przyszłość? — zapytał przewodniczący. Gladia odczekała sekundę, po czym zdecydowała, że równie dobrze może śmiało stawić czoło sytuacji. — Moim zamiarem, panie przewodniczący — odparła mówiąc bardzo wyraźnie — jest odwiedzić Ziemię. — Ziemię? Dlaczego miałaby pani polecieć na Ziemię? — To może być ważne, panie przewodniczący. Auroriańskie władze powinny wiedzieć, co się tam dzieje. Ponieważ władze Baleyworldu zaprosiły mnie, abym złożyła tę wizytę, a kapitan Baley jest gotów mnie tam zawieźć, pojawia się możliwość złożenia raportu w tej sprawie. Tak jak wcześniej opisałam, co działo się na Solarii i Baleyworldzie. A jeśli, pomyślała Gladia, złamie zwyczaje i uwięzi ją na Aurorze? Musi jednak istnieć jakiś sposób, by odwołać się od tej decyzji. Poczuła rosnące napięcie i rzuciła szybkie spojrzenie w stronę Daneela, który rzecz jasna wydawał się zupełnie obojętny. Jednak przewodniczący, krzywiąc się kwaśno, rzekł tylko: — Pani Gladio, jak każdy Aurorianin ma pani prawo zrobić to, czego zapragnie. Jednak na własną odpowiedzialność. Nikt nie wymaga tego od pani, jak wcześniej, wedle pani słów, wymagano pani wizyty na Solarii. Tak więc muszę panią ostrzec, że w razie jakichkolwiek kłopotów Aurora nie będzie czuła się zobowiązana do interwencji. — Rozumiem to doskonale. — Później musimy omówić parę spraw, Amadiro — oznajmił szorstko przewodniczący. — Skontaktuję się z tobą. Obrazy zniknęły, a Gladia i jej roboty znaleźli się nagle sam na sam z doktorem Amadirem. Gladia wstała i oznajmiła sztywno, starannie omijając wzrokiem twarz Amadira. — Sądzę, że spotkanie dobiegło końca, więc pozwoli pan, że wyjdę. — Oczywiście, ale mam jeszcze parę pytań i miałem nadzieję, że zechce mi pani na nie odpowiedzieć. Jego wysoka postać górowała nad nią, kiedy wstał i uśmiechając się zwrócił się do niej niezwykle uprzejmie. Jakby od dawna łączyła ich przyjaźń. — Proszę pozwolić, że panią odprowadzę. A więc wybiera się pani na Ziemię? — Tak. Przewodniczący nie miał zastrzeżeń, a każdy obywatel Aurory może swobodnie podróżować po całej Galaktyce w czasie pokoju. Wybaczy pan, ale sądzę, że pańskie roboty mogą same odprowadzić mnie do wyjścia. — Jak pani woli. Robot otworzył przed nimi drzwi. — Sądzę, że zabierze pani ze sobą na Ziemię kilka robotów. — Nie ulega wątpliwości. — Czy mogę spytać które? — Te dwa. Dwa roboty, które mi towarzyszą. — Jej buty ostro stukały o podłogę, gdy szybko przemierzała korytarz zwrócona plecami do Amadira, nie spojrzawszy nawet, czy ją usłyszał. — Czy to rozsądne? To bardzo zaawansowane modele, niezwykłe wytwory wielkiego doktora Fastolfe’a. Znajdzie się pani wśród ziemskich barbarzyńców, którzy mogą ich pożądać. — Choćby ich nawet pożądali, nic im z tego nie przyjdzie. — Proszę nie lekceważyć niebezpieczeństwa ani nie przeceniać robociej ochrony. Znajdzie się pani w jednym z ich Miast, otoczona dziesiątkami milionów mieszkańców, roboty zaś nie mogą skrzywdzić żadnego człowieka. W istocie im bardziej skomplikowany robot, tym bardziej staje się wrażliwy na wszelkie niuanse Trzech Praw i tym mniej jest prawdopodobne, że podejmie działanie mogące prowadzić do zranienia kogokolwiek. Czyż nie tak, Daneelu? — Owszem, doktorze Amadiro — odparł Daneel.

— Przypuszczam, że Giskard zgodzi się z tobą. — Tak — stwierdził Giskard. — Widzi pani. Tu, na Aurorze, w pozbawionym przemocy społeczeństwie, pani roboty mogą chronić panią przed innymi. Na Ziemi, szalonej, dekadenckiej i barbarzyńskiej, nie zdołają zapewnić bezpieczeństwa ani pani, ani sobie. Nie chcemy, aby pozbawiono panią ich towarzystwa. Kierują zresztą nami bardziej prozaiczne powody, ponieważ ani nasz instytut, ani rząd nie życzą sobie, aby tak skomplikowane roboty wpadły w ręce barbarzyńców. Czy nie lepiej zatem, aby wzięła pani ze sobą roboty zwykłego typu, które nie zainteresują Ziemian? W takim wypadku ich liczba mogłaby być większa. Nawet tuzin. — Doktorze Amadiro — odparła Gladia — roboty te towarzyszyły mi na statku Osadników i na jednej z ich planet. Nikt nie próbował ich mi odebrać. — Osadnicy nie używają robotów i twierdzą, że ich wcale nie pragną. Natomiast na Ziemi roboty nadal są wykorzystywane. — Jeśli mogę coś wtrącić, doktorze Amadiro — odezwał się Daneel — z tego co zrozumiałem, roboty są powoli usuwane z Ziemi. W Miastach jest ich zaledwie parę. Niemal wszystkie ziemskie roboty pracują na roli i w kopalniach. Co do reszty, normą stała się automatyzacja. Amadiro zerknął przelotnie na Daneela, po czym rzekł do Gladii: — Pani robot zapewne ma rację i przypuszczam, że jego obecność nie wyrządziłaby żadnych szkód. W istocie łatwo wziąć go za człowieka. Natomiast Giskard powinien zostać w pani majątku. Mógłby wzbudzić instynkt posiadania w społeczeństwie opartym na prawie własności. Nawet jeśli prawdą jest, że usiłują uwolnić się od robotów. — Żaden z nich nie zostanie — odparła Gladia. — Polecą ze mną. Tylko ja decyduję, którą część mojego majątku zabieram ze sobą, a którą zostawiam. — Oczywiście — Amadiro uśmiechnął się przyjaźnie. — Nikt tego nie kwestionuje. Czy zechce pani zaczekać? Otwarły się kolejne drzwi, ukazując niezwykle wygodnie umeblowane pomieszczenie. Choć pozbawione okien, było łagodnie oświetlone i wypełnione jeszcze łagodniejszą muzyką. Gladia Przystanęła na progu i spytała ostro: — Dlaczego? — Pewien członek instytutu chciałby zobaczyć się z panią i zamienić parę słów. Nie potrwa to długo, ale jest konieczne. Potem może pani odejść. Od tej chwili nigdy więcej nie będzie Pani narażona na moje towarzystwo. Proszę — w ostatnim słowie zadźwięczała ukryta stal. Gladia wyciągnęła ręce ku Daneelowi i Giskardowi. — Wejdziemy razem. Amadiro roześmiał się dobrodusznie. — Czy naprawdę sądzi pani, że usiłuję rozdzielić panią z jej robotami? Przypuszcza pani, że by na to pozwoliły? Zbyt długo przebywała pani w towarzystwie Osadników, moja droga. Gladia spojrzała na zamknięte drzwi i wycedziła przez zęby. — Absolutnie nie znoszę tego człowieka, a już najbardziej, gdy się uśmiecha i usiłuje mnie pocieszać. Wyciągnęła się, jej stawy łokciowe lekko zatrzeszczały. — Jestem taka zmęczona. Jeśli ktoś przyjdzie i znów zacznie zadawać mi kolejne pytania na temat Solarii i Baleyworldu, ot ma krótkie odpowiedzi. Możecie być pewni. Usiadła na kanapie, która miękko ustąpiła pod jej ciężarem. Zsunęła buty i rozciągnęła się wygodnie. Następnie z sennym uśmiechem odetchnęła głęboko, położyła się na boku i przymknęła oczy. Dobrze się złożyło, że czuła naturalną senność. Zdołałem ją pogłębić bez żadnej szkody. Nie chciałbym, aby pani Gladia usłyszała to, co wkrótce nastąpi. — Nastąpi, przyjacielu Giskardzie?

— Raczej jest nieuniknione. Dlatego, przyjacielu Daneelu, że ja się myliłem, a ty miałeś rację. Powinienem poważniej potraktować twoją doskonałą radę. — A zatem to ciebie chcą zatrzymać na Aurorze? — Owszem. I pilnie wzywając panią Gladię do powrotu, w istocie wzywali mnie. Sam słyszałeś, jak doktor Amadiro prosił, aby nas zostawiła. Z początku obu, potem mnie samego. — A może naprawdę chodzi mu o to, że niebezpiecznie byłoby, gdyby skomplikowane roboty wpadły w ręce Ziemian. — W jego umyśle wyczułem głęboki niepokój, przyjacielu Daneelu. I oceniam, że był on stanowczo zbyt mocny jak na samo znaczenie tych słów. — Potrafisz stwierdzić, czy doktor Amadiro wie o twoich specjalnych zdolnościach? — Bezpośrednio nie, ponieważ nie umiem czytać samych myśli. Jednak podczas rozmowy z członkami Rady poziom jego emocji podniósł się gwałtownie dwa razy. Bardzo gwałtownie. Nie potrafię tego lepiej opisać, ale można to porównać do oglądania czarno–białej sceny, która nagle, na parę sekund, przybiera wszystkie barwy. — Kiedy to się zdarzyło, przyjacielu Giskardzie? — Za drugim razem, gdy pani Gladia wspomniała, że wybiera się na Ziemię. — Nie wywołało to specjalnego poruszenia wśród członków Rady. — Jak wyglądały ich umysły? — Nie potrafię stwierdzić. Byli obecni tylko jako hologramy, a podobnym obrazom nie towarzyszą emocje, które byłbym w stanie wykryć. — Możemy zatem wnioskować, że niezależnie od tego czy Rada czuje niepokój na myśl o planowanej przez panią Gladię wyprawie na Ziemię, przynajmniej doktor Amadiro jest bardzo poruszony. — Nie było to zwykłe poruszenie. Wydawał się w najwyższym stopniu podniecony. Zupełnie jakby, tak jak podejrzewamy, przygotował plan zniszczenia Ziemi i lękał się, że go odkryjemy. Co więcej, gdy pani Gladia wspomniała o swych zamiarach, doktor Amadiro zerknął w moją stronę. Był to jedyny raz, kiedy tak uczynił w czasie całego spotkania. Ów przebłysk nagłych emocji wiązał się z tym spojrzeniem. Sądzę, że to myśl o mojej podróży na Ziemię tak go zaniepokoiła. Zresztą tego można byłoby oczekiwać, jeśli podejrzewałby, że ja z moją specjalną mocą mogę stanowić szczególne zagrożenie dla jego planów. — Można też uznać, przyjacielu Giskardzie, że jest to wynik lęku, iż Ziemianie spróbują cię zatrzymać jako skomplikowany model robota, co okaże się niekorzystne dla Aurory. — Szansa, aby się to zdarzyło, przyjacielu Daneelu, i szkoda wyrządzona w ten sposób społeczeństwu Przestrzeniowców są zbyt małe, by wytłumaczyć podobny niepokój. Co mógłbym uczynić przeciw Aurorze, gdybym znalazł się we władaniu Ziemian, jeśli byłbym zwykłym Giskardem, za jakiego mnie uważają? — Wnioskujesz zatem, że doktor Amadiro wie, iż nie jesteś zwykłym robotem. — Nie jestem pewien. Możliwe, że po prostu coś podejrzewa. Gdyby wiedział, czyż nie postarałby się ukryć przede mną swoich planów? — Może to jedynie jego zwykły pech, że pani Gladia ani na moment nie zgadza się z nami rozstać. Nie może nalegać na twoje Pozostawienie bez zdradzenia, że coś wie, przyjacielu Giskardzie. — Daneel urwał na moment, po czym powiedział: — Umiejętność oceny emocjonalnej umysłów daje ci wielką przewagę, przyjacielu. Mówiłeś jednak, że nagły rozbłysk niepokoju doktora Amadira na wzmiankę o wyprawie na Ziemię był drugi. A co z pierwszym? — Pierwszy nastąpił w momencie, gdy pani Gladia wspomniała o przyspieszaczu jądrowym. I to także wydaje się istotne. Koncept przyspieszacza jest dobrze znany na Aurorze. Nie potrafili dotychczas zbudować przenośnego urządzenia, dość lekkiego i wydajnego, by można było wykorzystać go w przestrzeni. Nie jest to jednak coś, co wstrząsnęłoby nim jak uderzenie gromu. Skąd zatem ów niepokój? — Być może — odparł Daneel — ponieważ ten przyspieszacz ma coś wspólnego z jego planami podboju Ziemi.

— To możliwe. Dokładnie w tym momencie otworzyły się drzwi, pojawiła w nich jakaś postać i obcy głos powiedział: — Oto i Giskard! Giskard spojrzał na przybysza i odparł spokojnym głosem: — Pani Vasilia. — A zatem mnie pamiętasz. — Kobieta uśmiechnęła się ciepło. — Tak, proszę pani. Jest pani uznanym robotykiem i pani twarz pojawia się od czasu do czasu w hiperwizji. — Daj spokój, Giskardzie, nie chodziło mi o to, czy potrafisz mnie rozpoznać. Miałam na myśli fakt, że mnie pamiętasz. Kiedy nazywałeś mnie panienką Vasilią. I — Owszem, proszę pani. To było bardzo dawno temu. Vasilia zamknęła drzwi i usiadła na jednym z krzeseł. Odwróciła się w stronę drugiego robota. — A ty oczywiście jesteś Daneel? — Tak, proszę pani. Wykorzystując rozróżnienie, jakiego pani dokonała, mogę stwierdzić, że także panią pamiętam, towarzyszyłem bowiem detektywowi Elijahowi Baleyowi, gdy panią przesłuchiwał. — Nie wolno ci więcej wspominać o tym Ziemianinie — powiedziała ostro Vasilia. — Ja także ciebie poznaję, Daneelu. Jesteś na swój sposób równie sławny co ja. Obaj jesteście sławni, stanowicie bowiem najdoskonalsze dzieła nieżyjącego już doktora Hana Fastolfe’a. — Pani ojca — uzupełnił Giskard. — Wiesz doskonale, że nie przywiązuję znaczenia do czysto genetycznego pokrewieństwa. Nie wolno ci więcej tak go nazywać. — Oczywiście, proszę pani. — A to kto? — zerknęła przelotnie na kobietę spoczywającą na kanapie. — Skoro obaj tu jesteście, logika wskazuje, że ta śpiąca królewna to właśnie Solarianka. — To pani Gladia, a ja stanowię jej własność — wyjaśnił Giskard. — Czy życzy sobie pani, byśmy ją zbudzili? — Przeszkodzilibyśmy jej tylko, Giskardzie, rozmawiając o starych czasach. Niech śpi. — Tak, proszę pani. — Być może rozmowa, którą przeprowadzimy, ciebie także nie zainteresuje, Daneelu. Czy zaczekałbyś na korytarzu? — Obawiam się, że nie mogę wyjść, proszę pani — odparł Daneel. — Moim obowiązkiem jest strzec pani Gladii. — Nie sądzę, aby miała czego się lękać w mojej obecności. Zauważyłeś, że nie mam ze sobą żadnych robotów, więc Giskard wystarczy, aby chronić waszą solariańską panią. — Nie ma pani robotów w tym pomieszczeniu, ale kiedy otworzyła pani drzwi, dostrzegłem cztery na korytarzu. Lepiej będzie, jeśli zostanę. — Nie będę namawiała cię do złamania twoich rozkazów, możesz zostać. Giskardzie! — Tak, proszę pani. — Czy pamiętasz, kiedy pierwszy raz cię uruchomiono? — Tak, proszę pani. — Co dokładnie pamiętasz? — Najpierw światło. Potem dźwięk. Następnie skupienie obrazu na osobie doktora Fastolfe’a. Rozumiałem standardowy język galaktyczny i dysponowałem pewną liczbą danych wbudowanych w moje ścieżki pozytonowe. Trzy Prawa, spory słownik wraz z definicjami, obowiązki robotów, zwyczaje społeczne. Szybko nauczyłem się innych rzeczy. — Pamiętasz, kto był twoim pierwszym właścicielem? — Jak już mówiłem, doktor Fastolfe.

— Zastanów się, Giskardzie. Czy nie byłam nim ja? Giskard zamilkł na moment, po czym rzekł: — Proszę pani, doktor Fastolfe, do którego należałem, wyznaczył mi zadanie opieki nad panią. — Sądzę, że chodziło o coś więcej. Słuchałeś mnie przez dziesięć lat. Jeśli byłeś posłuszny komu innemu, włączając w to doktora Fastolfe’a, stanowiło to jedynie uboczny skutek twoich obowiązków i działo się tak tylko wtedy, kiedy nie kolidowało to z twoim najważniejszym obowiązkiem, to jest opieką nade mną. — To prawda, zostałem przekazany w pani użytkowanie, pani Vasilio, lecz doktor Fastolfe pozostał moim właścicielem. Kiedy opuściła pani jego dom, zachował nade mną pełną kontrolę. Nadal pozostając moim właścicielem, przekazał mnie w użytkowanie pani Gladii. Przez cały czas był moim jedynym właścicielem. Po jego śmierci, zgodnie z pozostawionym testamentem stałem się własnością pani Gladii i tak jest do tej pory. — Niekoniecznie. Pytałam cię, kiedy zostałeś uruchomiony po raz pierwszy i pamiętałeś. Teraz jednak nie jesteś tym samym robotem co wtedy. — Mój bank pamięci, proszę pani, jest znacznie bogatszy niż wówczas. Dysponuję znacznie większym doświadczeniem. Głos Vasilii stał się bardziej stanowczy. — Nie mówię o pamięci ani o doświadczeniu. Chodzi mi o zdolności. Wprowadziłam wiele zmian do twoich ścieżek pozytonowych. Poprawiłam je. Ulepszyłam. — Tak, proszę pani. Zrobiła to pani przy pomocy i aprobacie doktora Fastolfe’a. — Jednak pewnego razu wprowadziłam poprawkę bez aprobaty doktora Fastolfe’a. Czy pamiętasz, kiedy to było? Giskard milczał przez dłuższą chwilę. Wreszcie powiedział: — Przypominam sobie, że jeden raz nie widziałem, by się pani z nim naradzała. Założyłem, że zrobiła pani to wcześniej. — Jeśli tak sądziłeś, myliłeś się. W istocie, skoro wiedziałeś, że w tym czasie przebywał poza planetą, nie mogłeś założyć niczego podobnego. Unikasz odpowiedzi, by nie użyć mocniejszego słowa. — Nie, proszę pani. Mogła pani skontaktować się z nim przez hiperprzestrzeń. Uznałem, że to możliwe. — Mimo wszystko owa zmiana pochodziła tylko ode mnie — oświadczyła Vasilia. — W rezultacie stałeś się zupełnie innym robotem, niż byłeś wcześniej. Od czasu wprowadzenia tej zmiany jesteś moim tworem, moim dziełem i doskonale o tym wiesz. Giskard milczał. — Teraz, Giskardzie, jakim prawem doktor Fastolfe stał się twoim panem w chwili, gdy zostałeś uruchomiony? — Po czym dodała ostro: — Odpowiedz mi. To rozkaz. — Ponieważ mnie zaprojektował i nadzorował moją konstrukcję, stałem się jego własnością. — A kiedy ja z kolei zmieniłam ów projekt i przekonstruowałam cię w zasadniczy sposób, czy tym samym nie stałeś się moją własnością? — Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie. Wymagałoby to decyzji sądu, który przeanalizowałby tę szczególną sprawę. Wynik zależałby też od tego, jak dalece zostałem zmieniony i przekonstruowany. — Czy wiesz, na czym polegały moje ingerencje? Giskard nie odpowiedział. — Zachowujesz się dziecinnie, Giskardzie — rzuciła mu Vasilia — Czy mam zmuszać cię do każdej odpowiedzi? Nie życzę sobie tego. Zresztą w tym wypadku milczenie jest pewną formą potwierdzenia. Wiesz, na czym polegała zmiana i jak bardzo była gruntowna. Wiesz też, że ja wiem, co ona oznaczała. Uśpiłeś Solariankę, ponieważ nie chciałeś, aby to odkryła. Ona nie wie, prawda? — Nie wie, proszę pani.

— I nie chcesz, żeby wiedziała? — Nie, proszę pani. — Czy Daneel wie? — Tak, proszę pani. Vasilia skinęła głową. — Sądząc po tym, jak się upierał, żeby tu zostać, łatwo było to zgadnąć. A teraz posłuchaj mnie, Giskardzie. Przypuśćmy, że sąd dowiedziałby się, iż zanim cię przeprojektowałam, byłeś zwyczajnym robotem, potem zaś zyskałeś zdolność odczytywania nastrojów poszczególnych ludzi i naginania ich do swych potrzeb. Czy sądzisz, że nie uznaliby tego za dostateczną zmianę, aby przekazać mi prawo własności? — Pani Vasilio, niemożliwe jest, by sprawa ta trafiła do sądu. W takich okolicznościach zostałbym uznany za własność państwa, z oczywistych powodów. Mógłbym nawet zostać zdeaktywowany. — Bzdura. Czy uważasz mnie za dziecko? Z twoimi zdolnościami mógłbyś powstrzymać sąd przed podjęciem takiej decyzji. Nie o to jednak chodzi. Nie sugeruję, abyśmy zwrócili się do sądu. Proszę, abyś podał własną opinię. Czy nie sądzisz, że to ja jestem twoją prawowitą właścicielką i byłam nią od czasów mojej wczesnej młodości? — Pani Gladia uważa się za moją właścicielkę i póki sąd nie wypowie się w tej sprawie, musi nią pozostać. — Ale ty wiesz przecież, że przyjęte przez nią i ewentualny sąd założenia są błędne. Jeśli tak przejmujesz się uczuciami swojej Solarianki, z łatwością potrafisz na nią wpłynąć, tak aby nie zmartwiło jej, że nie należysz już do niej. Mógłbyś nawet wzbudzić ulgę, że się ciebie pozbyła. Polecam ci tak zrobić, gdy tylko zdołasz przyznać to, co już i tak wiesz, że ja jestem twoją właścicielką. Od jak dawna Daneel zna naturę twoich zdolności? — Od dekad, proszę pani. — Możesz sprawić, aby zapomniał. Od pewnego czasu doktor Amadiro także wie o tobie i mógłbyś sprawić, aby on zapomniał. Wtedy pozostaniemy tylko ty i ja. Daneel odezwał się nagle. — Pani Vasilio, ponieważ Giskard nie uważa się za pani własność, z łatwością mógłby sprawić, żeby to pani zapomniała o wszystkim i z zadowoleniem przyjęła obecny stan rzeczy. Vasilia rzuciła mu lodowate spojrzenie. — Czyżby? Widzisz jednak, nie ty decydujesz, kogo Giskard uważa za swego właściciela. Wiem, że on wie, iż to ja nim jestem, toteż jego obowiązki wynikające z Trzech Praw odnoszą się wyłącznie do mnie. Jeśli musi sprawić, aby ktoś zapomniał i potrafi to uczynić nie wyrządzając mu szkody fizycznej, nie może dokonać innego wyboru. Nie wolno mu zniszczyć moich wspomnień ani w jakikolwiek sposób wpłynąć na mój umysł. Dziękuję ci, Daneelu, za sposobność jasnego wypowiedzenia się w tej materii. — Ale uczucia pani Gladii są tak mocno związane z Giskardem, że ingerencja w jej pamięć może uczynić jej krzywdę — zaprotestował Daneel. — To Giskard o tym zdecyduje — odparła Vasilia. — Giskardzie, jesteś mój. Wiesz, że do mnie należysz i każę ci zniszczyć wspomnienia tej nędznej imitacji człowieka, która stoi obok ciebie a także kobiety błędnie uważającej cię za swoją własność. Uczyń to, póki śpi, a nie wyrządzisz jej żadnej krzywdy. — Przyjacielu Giskardzie — odezwał się Daneel — pani Gladia jest twoją legalną właścicielką. Jeśli zniszczysz wspomnienia pani Vasilii, nie wyrządzisz jej żadnej szkody. — Wręcz przeciwnie — odparła natychmiast Vasilia. — Solarianka nic nie ucierpi, ponieważ musi jedynie zapomnieć, że odnosi błędne wrażenie, jakoby była właścicielką Giskarda. Ja natomiast wiem, że Giskard posiada również moce umysłowe. Usunięcie tego jest bardziej skomplikowane i po mojej determinacji Giskard z pewnością zorientuje się, że pozbawienie mnie tej wiedzy może uszkodzić mój umysł.

— Przyjacielu Giskardzie… — zaczął Daneel. Vasilia przerwała mu głosem, który miał twardość diamentu: — Rozkazuję ci robocie Daneelu Olivawie, abyś umilkł. Nie jestem twoją właścicielką, lecz póki ona śpi i nie może odwołać rozkazu, musisz być posłuszny. Daneel zamilkł, lecz jego wargi zadrżały, jakby mimo rozkazu usiłował coś powiedzieć. Vasilia obserwowała go z rozbawieniem. — Widzisz, Daneelu, nie możesz mówić. A Daneel odpowiedział cichym, szorstkim szeptem: — Mogę, proszę pani, choć czynię to z pewnym trudem. Ponieważ istnieje coś, co ma pierwszeństwo przed pani rozkazem pochodzącym jedynie z Drugiego Prawa. Oczy Vasilii rozwarły się szeroko. — Powiedziałam milcz — rzuciła. — Nic poza Pierwszym Prawem nie może zniweczyć mojego rozkazu. Wykazałam już, że Giskard wyrządzi najmniej szkód, w istocie nawet żadnych, jeśli sam do mnie wróci. W przeciwnym razie będzie musiał mnie skrzywdzić, a ja jestem osobą, wobec której przyjdzie mu to z największym trudem. — Wyciągnęła palec w kierunku Daneela i powtórzyła niemal sycząc: — Milcz! Wyraźnie było widać, że Daneel z największym trudem wydaje z siebie jakikolwiek odgłos. Niewielka pompa w jego środku, sterująca przepływem powietrza generującego dźwięk, zaczęła buczeć od nadmiernego obciążenia. Mimo to, choć przemawiał jeszcze cichszym szeptem, nadal można go było słyszeć. — Pani Vasilio — powiedział — istnieje coś, co ma pierwszeństwo nawet przed Pierwszym Prawem. Giskard równie cicho zaprotestował: — Przyjacielu Daneelu, nie wolno ci tego mówić. Nic nie jest ważniejsze od Pierwszego Prawa. Vasilia, lekko marszcząc brwi, wykazała odrobinę zainteresowania. — Rzeczywiście? Daneelu, ostrzegam cię, że jeśli spróbujesz dalej rozwinąć tę dziwną argumentację, z pewnością zniszczysz sam siebie. Nigdy dotąd nie widziałam robota, który uczyniłby to, co ty teraz robisz, i twoje samozniszczenie może okazać się fascynującym widowiskiem. Możesz mówić dalej. Po tym rozkazie głos Daneela natychmiast wrócił do normy. — Dziękuję, pani Vasilio. Wiele lat temu siedziałem przy umierającym Ziemianinie, o którym, zgodnie z pani poleceniem, nie wolno mi mówić. Czy teraz mogę wymienić jego imię, aby wiedziała pani, o kogo chodzi? — Masz na myśli policjanta Baleya — powiedziała bezdźwięcznie Vasilia. — Tak, proszę pani. Umierając powiedział mi: „Praca poszczególnych jednostek tworzy w sumie większą całość i staje się jej wieczną częścią. Ogół ludzkich żywotów: przeszłych, teraźniejszych i tych, co dopiero nastąpią, tworzy splot, istniejący od dziesiątków tysięcy lat i przez cały ten czas bardziej się komplikujący i, ogólnie rzecz biorąc, coraz piękniejszy. Nawet Przestrzeniowcy są częścią tego splotu i oni także przyczyniają się do wzrostu jego komplikacji i urody. Pojedyncze życie to tylko drobna nić, a czymże jest nić w porównaniu z całością? Daneelu, zawsze miej na względzie cały splot i nie pozwól, by odwiódł cię od niego los pojedynczej nici”. — Ckliwy sentymentalizm — wymamrotała Vasilia. — Sądzę, że partner Elijah próbował osłonić mnie przed wstrząsem, jakim miała się stać jego nadchodząca śmierć. Kiedy mówił o pojedynczej nici w wielkim splocie, miał na myśli swoje własne życie i to jego los miałem ujrzeć we właściwych proporcjach. Słowa te w istocie pomogły mi, kiedy nadszedł kryzys. — Bez wątpienia — odparła Vasilia — ale przejdź do rzeczy i zacznij omawiać sposób ominięcia Pierwszego Prawa, to bowiem z pewnością cię zniszczy. — Przez dekady zastanawiałem się nad znaczeniem słów detektywa Elijaha Baleya. Jest bardzo prawdopodobne, że pojąłbym je od razu, gdyby nie to, iż Trzy Prawa stały mi na drodze. W moich

rozważaniach pomógł mi przyjaciel Giskard, który od dawna uważał, że Trzy Prawa są niekompletne. Pomogły mi też poglądy wyrażone w mowie, którą pani Gladia niedawno wygłosiła na planecie Osadników. Co więcej, obecny kryzys niejako wyostrzył moje spojrzenie. W tej chwili jestem już pewien, na czym polega niedoskonałość Trzech Praw. — Robot, który jest także robotykiem — prychnęła Vasilia z pogardą. — Co jest więc niedoskonałego w Trzech Prawach, robocie? — Splot życia jest ważniejszy niż pojedyncza nić. Jeśli zastosujemy to nie tylko do samego partnera Elijaha, lecz spróbujemy rzecz uogólnić, dojdziemy do wniosku, że ludzkość jako taka jest ważniejsza niż pojedyncza istota ludzka. — Jąkasz się, kiedy to mówisz, robocie. Sam w to nie wierzysz. — Istnieje prawo wyższe niż Pierwsze Prawo. „Robot nie może zaszkodzić ludzkości czy też przez niepodjęcie działania pozwolić, by ludzkość poniosła szkodę”. Myślę o tym jako o Zerowym Prawie Robotyki. Pierwsze Prawo powinno zatem brzmieć: „Robot nie może zranić człowieka ani przez zaniechanie działania dopuścić, by stała mu się krzywda, chyba że stoi to w sprzeczności zerowym Prawem Robotyki”. — I nadal jeszcze trzymasz się na nogach, robocie? — Nadal, proszę pani. — Zatem wyjaśnię ci coś, robocie, i zobaczymy, czy zdołasz przetrwać to wyjaśnienie. Trzy Prawa Robotyki dotyczą pojedynczych istot ludzkich i pojedynczych robotów. Z łatwością możesz określić, co to znaczy. Czym jednak jest ludzkość jak nie abstrakcyjnym pojęciem? Czy możesz mi ją pokazać? Możesz wyrządzić krzywdę poszczególnym ludziom albo nie? I zrozumieć charakter owej krzywdy? Czy widzisz, na czym polega szkoda wyrządzona ludzkości? Rozumiesz ją? Potrafisz ją określić? Daneel milczał. Vasilia uśmiechnęła się szeroko. — Odpowiedz, robocie. Czy potrafisz dostrzec szkodę wyrządzoną ludzkości i opisać ją? — Nie, proszę pani. Nie potrafię, ale wierzę, że mimo wszystko szkoda taka istnieje. I widzi pani, że nadal trzymam się na nogach. — Zatem spytaj Giskarda, czy zechce on, czy też raczej może, słuchać twojego Zerowego Prawa Robotyki. Daneel odwrócił głowę do swego towarzysza. — Przyjacielu Giskardzie? Giskard odpowiedział powoli: — Nie mogę zaakceptować Zerowego Prawa, przyjacielu Daneelu. Wiesz, że badałem ludzką historię. Wówczas zetknąłem się z wielkimi zbrodniami popełnianymi przez istoty ludzkie. Ich pretekst był zawsze ten sam — zbrodnie są usprawiedliwione potrzebami szczepu, państwa czy nawet całej ludzkości. Fakt, iż pojęcie ludzkości jest czysto abstrakcyjne, umożliwia tak łatwe powoływanie się na nią, aby usprawiedliwić każde działanie. A przez to twoje Zerowe Prawo nie nadaje się do użytku. — Ale przecież wiesz, przyjacielu Giskardzie, że w tej chwili istnieje zagrożenie dla całej ludzkości. I że z pewnością dopełni się ono, jeśli staniesz się własnością pani Vasilii — powiedział Daneel. — To przynajmniej nie jest żadną abstrakcją. — Niebezpieczeństwo, o którym wspominasz, nie jest znanym faktem, a jedynie domysłem. Nie możemy podjąć działań zaprzeczających Trzem Prawom na tak wątłych podstawach. Daneel zawahał się, po czym odparł nieco cichszym głosem. — Miałeś jednak nadzieję, że twoje badania ludzkiej historii pozwolą ci opracować prawa rządzące zachowaniem ludzi, że nauczysz się przewidywać i kierować ich historią albo uczynisz przynajmniej pierwszy krok, tak aby kiedyś w przyszłości ktoś zdołał nią pokierować. Nazwałeś nawet tę technikę psychohistorią. Czy w tym momencie nie zajmowałeś się całym splotem? Czyż nie próbujesz pracować z ludzkością jako taką, nie zaś ze zbiorem poszczególnych jednostek?

— Owszem, przyjacielu Daneelu, na razie jednak jest to tylko nadzieja i nie mogę oprzeć na niej swoich działań. Nie mogę też zgodnie z nią zmodyfikować Trzech Praw. Na to Daneel nie znalazł już odpowiedzi. — Cóż, robocie — stwierdziła Vasilia — wszelkie twoje wysiłki spełzły na niczym. A jednak nadal stoisz na nogach. Robot taki jak ty, który może odrzucić Trzy Prawa i nadal funkcjonować, jest niewątpliwie niebezpieczny dla każdej istoty ludzkiej. Dlatego sądzę, że powinieneś zostać bez zwłoki rozmontowany. Sprawa jest zbyt poważna, by czekać na wyrok sądu, zwłaszcza że jesteś tylko robotem, a nie człowiekiem, którego usiłujesz naśladować. — Z pewnością nie wypada, aby pani sama podejmowała taką decyzję. — Jednak już to zrobiłam i jeśli wynikną jakiekolwiek prawne reperkusje, jestem gotowa później się im poddać. — Pozbawi pani panią Gladię drugiego robota. I to takiego, do którego nie ma pani żadnego prawa. — Ona i Fastolfe pozbawili mnie mojego Giskarda na więcej niż dwadzieścia dekad i nie sądzę, aby choć przez moment poczuli z tego powodu wyrzuty sumienia. Ja także nie mam żadnych skrupułów, pozostaną jej jeszcze dziesiątki innych robotów. I drugie tyle w instytucie. Bez wątpienia dopilnują jej bezpieczeństwa, dopóki nie znajdzie się u siebie. — Przyjacielu Giskardzie, jeśli obudzisz panią Gladię, może zdoła ona przekonać panią Vasilię. Vasilia spoglądając wprost na Giskarda zmarszczyła brwi i powiedziała ostro: — Nie, Giskardzie! Pozwól jej spać. Giskard, który drgnął na dźwięk słów Daneela, zamarł. Vasilia trzy razy pstryknęła palcami prawej ręki i drzwi otwarły się natychmiast, ukazując stojące w drzwiach roboty. — Miałeś rację, Daneelu. Jest ich cztery. Rozbiorą cię teraz, a tobie nie wolno się opierać — Potem wraz z Giskardem zajmiemy się pozostałymi sprawami. Obejrzała się przez ramię na roboty wchodzące do środka. — A teraz szybko i sprawnie zdemontujcie tego robota — wskazała ręką Daneela. Roboty spojrzały na niego i przez kilka sekund nawet nie drgnęły. Vasilia dodała niecierpliwie: — Powiedziałam wam, że to robot. Nie zwracajcie uwagi na jego ludzki wygląd. Daneelu, powiedz im, że jesteś robotem. — Jestem robotem — oznajmił Daneel — i nie będę stawiał oporu. Vasilia odeszła na bok, a cztery roboty ruszyły naprzód. Ręce Daneela zwisały nieruchomo. Odwrócił się, aby po raz ostatni spojrzeć na śpiącą Gladię, po czym stanął na wprost robotów. Vasilia uśmiechnęła się, mówiąc: — To powinno być interesujące. Roboty przystanęły. — Do dzieła — rzuciła. Nie zareagowały i Vasilia odwróciła się, aby spojrzeć ze zdumieniem na Giskarda. Jednak nie dokończyła obrotu, jej mięśnie rozluźniły się i opadła na podłogę. Giskard pochwycił ją i posadził łagodnie, opierając plecami o ścianę. — Potrzeba mi kilka chwil — powiedział stłumionym głosem — a potem możemy ruszać. Upłynęło trochę czasu. Oczy Vasilii pozostały mętne i bez wyrazu, a jej roboty trwały bez ruchu. Daneel jednym susem znalazł się przy Gladii. Wreszcie Giskard uniósł wzrok i polecił robotom Vasilii: — Pilnujcie swojej pani. Nie pozwólcie, aby ktokolwiek tutaj wszedł, dopóki się nie ocknie. Wkrótce się obudzi. Kiedy wymówił te słowa, Gladia poruszyła się i Daneel pomógł jej wstać. — Kim jest ta kobieta? Czyje to roboty? W jaki sposób… Giskard przerwał jej stanowczo, choć w jego głosie brzmiała nuta znużenia. — Później, pani Gladio. Wszystko wyjaśnię. Na razie musimy się spieszyć.

Z tymi słowy wyszli. CZĘŚĆ V ZIEMIA 15. ŚWIĘTA PLANETA Amadiro przygryzł dolną wargę. Jego wzrok powędrował ku twarzy Mandamusa, który wyglądał na zatopionego w myślach. — Uparła się — powiedział, jakby bronił się przed zarzutem. — Stwierdziła, że tylko ona potrafi dać sobie radę z tym Giskardem, tylko ona zdolna jest wywrzeć dostatecznie silny wpływ i nie pozwolić, by wykorzystał na niej swoje moce. — Nigdy nie wspominał mi pan o tym, doktorze Amadiro. — Nie byłem pewien, czy w ogóle jest o czym wspominać, młodzieńcze. Nie wiedziałem, czy mówi prawdę. — A teraz jest pan pewien? — Absolutnie. Vasilia nie pamięta nic z tego, co się zdarzyło. — Tak więc nie wiemy, co miało miejsce. Amadiro skinął głową. — Właśnie. Nie przypomina sobie naszej wcześniejszej rozmowy. — Nie udaje? — Dopilnowałem, by po wypadku poddano ją badaniom encefalograficznym. Zapis różnił się wyraźnie od poprzednich. — Czy istnieje szansa, że z czasem wróci jej pamięć? Amadiro potrząsnął głową. W jego głosie zabrzmiała gorycz. — Któż to może wiedzieć? Osobiście wątpię. Mandamus wciąż nie unosząc wzroku, wyraźnie zamyślony rzekł: — Ale czy to ważne? Możemy uznać jej opowieść o Giskardzie za prawdziwą i wiemy, że dysponuje on mocą wpływania na ludzkie umysły. Wiedza ta jest niezwykle istotna i obecnie należy tylko do nas. Szczerze mówiąc, dobrze się stało, że nasza koleżanka poniosła klęskę. Gdyby Vasilia zyskała kontrolę nad tym robotem, jak pan myśli, ile czasu minęłoby, zanim znalazłby się pan pod jej kontrolą? I ja także, zakładając, iż sądziła, że warto mnie kontrolować. Amadiro przytaknął. — Podejrzewam, że mogła planować coś takiego. W tej chwili trudno jednak stwierdzić to z całą pewnością. Na oko wygląda, że nie poniosła żadnego uszczerbku na zdrowiu, poza utratą kilku wspomnień. Wszystko inne pamięta doskonale. Kto jednak wie, jak wpłynie to na jej procesy myślowe i zdolności robotyka? Fakt, iż Giskard mógł uczynić coś takiego osobie równie zdolnej i inteligentnej jak ona, czyni go niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem. — Czy nie sądzi pan, doktorze Amadiro, że Osadnicy mogą mieć nieco racji w swym braku zaufania do robotów? — Może i tak, Mandamusie. Młody człowiek zatarł ręce. — Pańskie przygnębienie wskazuje, że cała sprawa nie wyszła na jaw przed ich wyjazdem z Aurory. — Słusznie wnioskujesz. Ten Osadnik ma na statku zarówno Solariankę, jak i oba jej roboty. A kieruje się prosto w stronę Ziemi. — Czy w jakiś sposób wpływa to na nasz projekt? — Nie ponieśliśmy jeszcze klęski, jeśli o to pytasz. Gdy go ukończymy, zwyciężymy, niezależnie od Giskarda. A możemy to zrobić. Choć Giskard potrafi kontrolować uczucia, myśli pozostają poza

jego zasięgiem. Może stwierdzić, jakie ogarniają nas emocje, wyodrębnić je, zmodyfikować, wywołać senność bądź amnezję, wszystko to jednak jest mało precyzyjne. Nie potrafi uderzać dokładnie, nie umie odczytać samych myśli i idei. — Ma pan pewność? — Tak stwierdziła Vasilia. — Mogła nie do końca wiedzieć, o czym mówi. Ostatecznie nie zdołała zyskać kontroli nad tym robotem, choć była tego pewna. Nie świadczy to o słuszności jej rozumowania. — Mimo wszystko wierzę jej. Osiągnięcie zdolności czytania myśli wymagałoby tak ogromnej komplikacji wzoru pozytonowych ścieżek, że niemożliwe jest, by dziecko zdołało wprowadzić taki program do mózgu robota dwadzieścia dekad temu. Nawet dzisiejsza nauka nie zdołałaby tego dokonać, Mandamusie. Z pewnością musisz się z tym zgodzić. — Nie mam co do tego wątpliwości. A zatem zmierzają na Ziemię? — To pewne. — Czy ta kobieta, zważywszy jej wychowanie, naprawdę chce tam wylądować? — Jeśli Giskard ją kontroluje, nie ma żadnego wyboru. — Czemu jednak Giskard miałby pragnąć, by odwiedziła Ziemię? Czy może wiedzieć o naszym projekcie? Chyba pan tego nie podejrzewa? — Istotnie. Może po prostu chce wydostać się wraz z Solarianką poza zasięg naszej władzy. — Nie sądzę, by miał powód lękać się nas, skoro dał sobie radę z Vasilią. — Broń o większym zasięgu wciąż może go powalić — stwierdził Amadiro chłodno. — Jego własne zdolności muszą się objawiać jedynie z bliska. Z pewnością opierają się na polach magnetycznych, których moc jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości. Zatem w miarę wzrostu dystansu jego moc maleje, nie oznacza to jednak, że nasza broń nie może go dosięgnąć. Mandamus zmarszczył brwi. — Wygląda na to, że ma pan zupełnie rzadkie u Przestrzeniowca upodobanie do przemocy, doktorze Amadiro — stwierdził z lekkim zakłopotaniem. — Jednakże w tym szczególnym wypadku użycie siły jest usprawiedliwione. — W tym wypadku? Kiedy mamy do czynienia z robotem, który zdolny jest skrzywdzić istotę ludzką? Sam też tak sądzę. Musimy znaleźć pretekst, aby posłać za nimi któryś z krążowników. Ujawnienie prawdy byłoby jednak nierozsądnym pociągnięciem… — Nie — podkreślił stanowczo Mandamus. — Niech pan pomyśli, ile osób zapragnęłoby zyskać kontrolę nad takim robotem. — Na co nie możemy zezwolić. To jeszcze jeden powód, który utwierdza mnie w przekonaniu, że jego zniszczenie stanowi bezpieczniejsze wyjście. — Może ma pan rację — przyznał z wahaniem Mandamus — ale wątpię, by mądrze było polegać jedynie na tym. Muszę natychmiast udać się na Ziemię. Należy przyspieszyć zakończenie projektu. Kiedy to zrobimy, nic nie zdoła już tego zmienić. Nawet zdolny do kontrolowania umysłów robot. Nieważne kto nim kieruje, nie będzie mógł tego odwrócić. Nawet jeśli spróbuje, w tym momencie nie będzie się to już liczyło. — Lecę z tobą — stwierdził Amadiro. — Pan? Ziemia to potworne miejsce. Ja muszę się tam udać, ale dlaczego pan? — Ponieważ nie mogę zostać tu ani chwili dłużej i zastanawiać się, co się dzieje. Nie czekałeś na to tak jak ja, przez całe życie, Mandamusie. Nie masz zaległych rachunków do wyrównania. Gladia znów znalazła się w przestrzeni i raz jeszcze oglądała cały gleb Aurory. D.G. był zajęty, a statek trwał w gotowości, jakby szykował się do bitwy. Jakby już był ścigany lub w każdej chwili spodziewał się pościgu. Gladia potrząsnęła głową. Myślała zupełnie normalnie, kiedy jednak usiłowała wrócić pamięcią do chwil spędzonych w instytucie po rozstaniu się z Amadirem, ogarniało ją poczucie

nierzeczywistości. W jej pamięci pojawiła się dziwna luka. W jednej chwili siedziała senna na kanapie, w drugiej w pomieszczeniu znajdowały się cztery roboty i kobieta, których wcześniej nie było. A więc zasnęła, lecz nie była tego świadoma. Zupełnie tego nie pamiętała. Jakby ten czas w ogóle nie istniał. Po fakcie zdołała rozpoznać kobietę. To była Vasilia Aliena, córka, której miejsce w sercu Hana Fastolfe’a zajęła ona sama. Gladia nigdy dotąd nie widziała na własne oczy Vasilii, choć oglądała ją w hiperwizji. Zawsze myślała o niej jako o drugiej stronie swej własnej osoby. Istniało między nimi podobieństwo, o którym często wspominali inni, lecz Gladia upierała się, że go nie dostrzega. Poza tym była jeszcze więź łącząca je obie z Fastolfe’em. Kiedy znaleźli się na pokładzie statku i została sama z robotami, zadała nieuniknione pytanie: — Co robiła Vasilia Aliena w tym samym pokoju? I dlaczego pozwoliliście mi spać, kiedy przyszła? — Pani Gladio — odparł Daneel. — Ja odpowiem, ponieważ przyjaciel Giskard może mieć z tym pewne trudności. — Czemu miałby mieć trudności, Daneelu? — Pani Vasilia zjawiła się z nadzieją, że zdoła go przekonać, aby przeszedł na służbę do niej. — I opuściłby mnie? — w głosie Gladii zabrzmiało gwałtowne oburzenie. Nie przepadała za Giskardem, ale nie o to tu chodziło. Należał do niej, i tyle. — A ty pozwoliłeś mi spać, podczas gdy oni rozmawiali? — Uznaliśmy, proszę pani, że bardzo pani potrzeba odpoczynku. Poza tym, pani Vasilia poleciła nam, by pani nie budzić. Wreszcie byliśmy przekonani, że Giskard w żadnym razie nie ustąpi przed jej żądaniami. Z tych przyczyn zdecydowaliśmy się nie przeszkadzać pani. — Mam nadzieję, że Giskard ani przez chwilę nie pomyślał, by mnie opuścić — rzuciła ostro Gladia. — Byłby to czyn sprzeczny zarówno z prawami Aurory, jak i Trzema Prawami Robotyki. Warto byłoby wrócić na Aurorę i postawić tę kobietę przed sądem. — W tej chwili nie byłby to rozważny czyn, proszę pani. — Dlaczego domagała się tego od Giskarda? Czy miała w ogóle jakiś powód? — Kiedy była dzieckiem, Giskarda wyznaczono do opieki nad nią. — Legalnie? — Nie, proszę pani. Doktor Fastolfe po prostu pozwolił jej z niego korzystać. — Zatem nie miała do niego żadnego prawa. — To właśnie jej powiedzieliśmy, proszę pani. Najwyraźniej była to kwestia pewnej więzi uczuciowej ze strony pani Vasilii. — Skoro zniosła rozstanie z Giskardem przed moim przybyciem na Aurorę, mogła czynić to dalej, nie posuwając się do nielegalnych prób odebrania mojej własności. — Po czym dodała nieustępliwie: — Powinniście byli mnie zbudzić. — Pani Vasilia miała ze sobą cztery roboty — wyjaśnił Daneel. — Gdyby się pani ocknęła, zapewne padłyby między wami ostre słowa, a wtedy jej roboty mogłyby mieć problem z wyborem właściwej reakcji. — Potrafiłabym ją osiągnąć. Zapewniam cię, Daneelu. — Nie wątpię w to, proszę pani. Podobnie jak pani Vasilia. Przypominam zaś, że jest ona jednym z najwybitniejszych robotyków w Galaktyce. Gladia przeniosła swoją uwagę na Giskarda. — A ty nie masz mi nic do powiedzenia? — Tylko tyle, że tak było lepiej, proszę pani. Spojrzała z namysłem w jego lekko błyszczące robocie oczy, tak różne od niemal ludzkich oczu Daneela. I nagle wydało się jej, że cały incydent nie ma takiego znaczenia. Po prostu drobiazg. Powinna zająć się innymi sprawami. W końcu zmierzają na Ziemię. Jakoś nie myślała już więcej o Vasilii.

Statek Osadników bez problemów oddalał się od Aurory. Dotychczas nie dostrzeżono żadnego pościgu. Członkowie załogi powrócili do zwykłych zadań, a ponieważ niemal wszystkie typowe czynności zostały zautomatyzowane, panowała cisza i Gladia zasnęła bez żadnych kłopotów. — Martwię się — szeptał Giskard swym najcichszym głosem, którego brzmienie ledwie poruszało powietrze. — Martwię się o panią Gladię, przyjacielu Daneelu. Daneel znał charakterystykę pozytonowych ścieżek Giskarda wystarczająco dobrze, by nie potrzebować dalszych wyjaśnień. — Przyjacielu Giskardzie, ingerencja w umysł pani Gladii była konieczna. Gdyby dalej nas wypytywała, mogłaby odkryć fakt, że dysponujesz zdolnościami wpływania na psychikę, a wtedy niezbędna ingerencja byłaby dużo bardziej niebezpieczna. I tak dość złego się stało tylko dlatego, że pani Vasilia odkryła prawdę. Nie wiemy, komu i jak wielu osobom mogła zdradzić swe podejrzenia. — Mimo wszystko — stwierdził Giskard — nie chciałem na nią wpływać. Gdyby pani Gladia sama z siebie pragnęła zapomnieć, wymagałoby to tylko drobnej zmiany. Ona jednak gorąco chciała dowiedzieć się wszystkiego o całej sprawie. Żałowała, że nie odegrała w niej większej roli. Zostałem zatem zmuszony, aby odwrócić uczucia o dość sporej intensywności. — Było to konieczne, przyjacielu Giskardzie. — W takim wypadku jednak zagrożenie jest dosyć spore. Gdy wyobrazisz sobie pętające umysł emocje jako cienkie elastyczne nici — to kiepskie porównanie, ale nie potrafię wymyślić innego, albowiem dla tego, co wyczuwam w umysłach, nie istnieje żadna analogia — wtedy zwykłe ograniczenia, którymi się zajmuję, są tak cienkie i delikatne, że znikają, kiedy ich dotykam. Z drugiej strony, mocniejsza nić pod moim dotknięciem pęka i uderza na oślep wokół, tak że może przypadkiem przerwać inne, sąsiednie nici, też zwijając się wokół nich niezwykle je wzmocnić. W obu wypadkach, efektem mogą być nie zamierzone zmiany w uczuciach istoty ludzkiej, co z pewnością oznacza jakąś szkodę. — Czy odnosisz wrażenie, że zaszkodziłeś pani Gladii? — spytał nieco głośniej Daneel. — Nie sądzę. Byłem niezmiernie ostrożny. Pracowałem nad tym przez cały czas waszej rozmowy. Postąpiłeś szlachetnie ponosząc cały ciężar dialogu i ryzykując, że znajdziesz się w pułapce miedzy niewygodną prawdą i koniecznym kłamstwem. Lecz mimo mojej ostrożności, przyjacielu Daneelu, podjąłem pewne ryzyko i martwię się tym, że uczyniłem to z własnej woli. Byłem tak blisko naruszenia Pierwszego Prawa, że tylko z największym wysiłkiem zdołałem tego dokonać. Jestem pewien, że w ogóle nie mógłbym tego zrobić gdyby… — Gdyby co, przyjacielu Giskardzie? — Gdyby nie twoja idea Prawa Zerowego. — A zatem ją przyjmujesz? — Niestety nie mogę. A ty? Postawiony przed koniecznością skrzywdzenia pojedynczej istoty ludzkiej albo dopuszczenia, by została ona skrzywdzona, czy mógłbyś to zrobić w imię abstrakcyjnej ludzkości? Pomyśl! — Nie jestem pewien — odparł Daneel. Jego głos zadrżał lekko cichnąc i zamierając. Po chwili jednak dodał: — Możliwe, że zdołałbym to zrobić. Sama myśl nęka mnie od dawna, także ciebie. Pomogła ci zaryzykować w sprawie pani Gladii. — Owszem — zgodził się Giskard. — I im dłużej myślimy o Zerowym Prawie, tym mocniej osadza się ono w naszych umysłach. Czy jednak moglibyśmy zrobić z niego użytek w sprawach ważniejszych niż tylko marginalne? Być może pomogłoby nam jedynie podjąć nieco większe ryzyko, niż zwykle to czynimy. — A jednak przekonany jestem o prawdziwości Prawa Zerowego, przyjacielu Giskardzie. — Ja także, jeśli tylko zdołamy zdefiniować pojęcie ludzkości. Po chwili przerwy Daneel odezwał się: — Czyż nie zaakceptowałeś Prawa Zerowego, gdy powstrzymałeś roboty pani Vasilii i wymazałeś z jej umysłu wiedzę o swoich właściwościach?

— Nie, przyjacielu Daneelu. Niezupełnie. Czułem pokusę, aby to uczynić, ale nie. — A przecież twoje działania… — Podyktowała je kombinacja różnych motywów. Powiedziałeś mi o swojej koncepcji Prawa Zerowego, która wydawała mi się uzasadniona, niewystarczająco jednak, aby zniwelować Pierwsze Prawo czy nawet stanowczy użytek, jaki pani Vasilia zrobiła z Drugiego Prawa, wydając stosowne rozkazy. Później, kiedy zwróciłeś moją uwagę na to, w jaki sposób Prawo Zerowe odnosi się do psychohistorii, poczułem szybsze ruchy pozytonowe. Wciąż jednak ich poziom nie był dość wysoki, by pokonać Pierwsze i nawet Drugie Prawo. — Mimo wszystko jednak — mruknął Daneel — pokonałeś panią Vasilię, przyjacielu Giskardzie. — Kiedy poleciła swoim robotom, aby cię zdemontowały, przyjacielu Daneelu, okazując wyraźną radość z tego powodu, konieczność pomożenia ci, w połączeniu z tym co sprawiła wcześniejsza dyskusja o Prawie Zerowym, wystarczyła, by przezwyciężyć zakazy Drugiego Prawa i poważnie zagrozić Pierwszemu. Działanie, które podjąłem, było efektem nałożenia się Prawa; Zerowego, psychohistorii, mojej lojalności wobec pani Gladii i niebezpieczeństwa, które groziło tobie. Tak, przyjacielu Daneelu. — Sytuacja, w jakiej się znalazłem, nie powinna na ciebie wpłynąć. Jestem tylko robotem i choć moje potrzeby decydują o moich działaniach wynikających z Trzeciego Prawa, ciebie to nie dotyczy. Bez wahania zniszczyłeś nadzorczynię na Solarii, mogłeś więc obserwować mój demontaż nie wtrącając się do niczego. — Owszem, przyjacielu Daneelu. I w zwykłych okolicznościach pewnie by się tak stało. Wszelako fakt, iż wspomniałeś o swej idei Prawa Zerowego, obniżył siłę Pierwszego do niezwykle niskiego poziomu. Konieczność ocalenia ciebie wystarczyła, aby zniwelować całą resztę. I postąpiłem tak, jak postąpiłem. — Nie, przyjacielu Giskardzie. Perspektywa szkód wyrządzonych robotowi w ogóle nie powinna była cię poruszyć. Nie powinna w żaden sposób przyłożyć się do przezwyciężenia Pierwszego Prawa, niezależnie od tego jak słabe by wtedy było. — To dziwne, przyjacielu Daneelu. Nie wiem, co się dokładnie stało. Może to dlatego, że zauważyłem, iż twój tok rozumowania coraz bardziej przypomina istotę ludzką, ale… — Tak, przyjacielu Giskardzie? — W chwili gdy roboty ruszyły w twoim kierunku i pani Vasilia wyraziła satysfakcję z tego powodu, wzór moich ścieżek pozytonowych uległ niezwykłej zmianie. Przez chwilę pomyślałem o tobie jako o istocie ludzkiej i zgodnie z tym zareagowałem. — To nie było słuszne. — Wiem. A przecież gdyby coś takiego miało się powtórzyć, przypuszczam, że owa zmiana nastąpiłaby ponownie. — Dziwne — zgodził się Daneel. — Ale kiedy słyszę, jak to opisujesz, zaczynam czuć, że postąpiłeś właściwie. Gdyby nasze role uległy odwróceniu, przypuszczam, że sam zrobiłbym… zrobiłbym… to samo, że pomyślałbym o tobie jako o… o… istocie ludzkiej. Daneel powoli, z wahaniem wyciągnął rękę i Giskard spojrzał na nią niepewnie. Po chwili, bardzo wolno wyciągnął do przodu własną. Czubki ich palców niemal się zetknęły, po czym powoli, milimetr po milimetrze, przesunęły się, aż wreszcie po raz pierwszy uścisnęli sobie dłonie, zupełnie jakby istotnie byli przyjaciółmi, którymi się nazywali. Gladia rozejrzała się wokół z nie skrywaną ciekawością. Po raz pierwszy znalazła się w kabinie D.G. Nie była ona bardziej luksusowa niż jej ostatnia kwatera. Oczywiście znajdował się tu nieco bardziej skomplikowany ekran i konsola pełna przełączników i światełek, która, jak wyobrażała sobie Gladia, służyła do tego, by D.G. nawet w swej kabinie nie tracił łączności i kontroli nad statkiem. — Nieczęsto cię widywałam od czasu startu z Aurory.

— Cieszę się, że to zauważyłaś. Prawdę mówiąc, Gladio, i ja byłem tego świadom. Wśród czysto męskiej załogi wyróżniasz się zdecydowanie. — Nie powiem, aby mnie z kolei pochlebiły twoje słowa. Równie dobrze można by powiedzieć, że wśród załogi czysto ludzkiej wyróżniają się Giskard i Daneel. Czy więc tęskniłeś za nimi tak jak i za mną? D.G. spojrzał na nią bystro. — W istocie tak dalece mnie nie obchodzą, że dopiero teraz zauważyłem ich nieobecność. Gdzie one są? — W mojej kabinie. Uznałam, że nie ma sensu ciągać ich za sobą po tym niewielkim przecież statku. Chętnie zgodzili się, bym Poszła sama, co mnie zdumiało, choć… Nie — poprawiła się — jeśli się nad tym zastanowić, musiałam im wydać parę bardzo stanowczych rozkazów, zanim mnie zostawili. Czy nie jest to odrobinę dziwne? Jak mi wiadomo, Auronanie ani na krok nie ruszają się bez swoich robotów. — I co z tego? Kiedyś, dawno temu, gdy po raz pierwszy przybyłam na Aurorę, musiałam znosić obecność innych ludzi, czyli coś, do czego zupełnie nie przygotowało mnie moje solariańskie wychowanie. Przywyknięcie do czasowych rozstań z moimi robotami, gdy przebywam wśród Osadników, z pewnością okaże się łatwiejsze niż ta pierwsza adaptacja. — Dobrze. Bardzo dobrze. Muszę przyznać, że zdecydowanie wolę z tobą rozmawiać bez wpatrzonych we mnie błyszczących oczu Giskarda i, co ważniejsze, bez uśmieszków Daneela. — Daneel się nie uśmiecha. — Według mnie tak, insynuująco i aluzyjnie. — Oszalałeś. W wypadku Daneela to absolutnie niemożliwe. — Nie obserwujesz go tak jak ja. Jego obecność jest bardzo onieśmielająca. Zmusza mnie, abym zachowywał się uprzejmie. — Cóż, dzięki mu za to. — Nie musisz dziękować aż z takim naciskiem. Ale mniejsza o to. Pozwól, że cię przeproszę, iż tak rzadko się widujemy. — To niepotrzebne. — Skoro poruszyłaś ten temat, uznałem, że warto to zrobić. Przynajmniej jednak pozwól mi się wytłumaczyć. Utrzymywaliśmy stan gotowości bojowej. Byliśmy pewni, że zważywszy nagły charakter naszego odlotu, krążowniki auroriańskie natychmiast wyruszą w pościg. — Sądziłabym raczej, że z radością przyjmą pozbycie się grupy Osadników. — Oczywiście, ale ty nie jesteś Osadniczką i zapewne o ciebie im chodzi. Ostatecznie bardzo im zależało, by cię sprowadzić z Baleyworldu. — Zrobili to. Przedstawiłam mój raport i to wszystko. — Nie chcieli nic poza raportem? — Nie — Gladia urwała marszcząc czoło, przez moment bowiem wydało jej się, że coś natarczywie usiłuje przebić się przez zasłonę niepamięci. Cokolwiek to było, szybko minęło i zapewniła obojętnie: — Nie, nic. D.G. wzruszył obojętnie ramionami. — Nie do końca ma to sens, ale nie usiłowali nas zatrzymać, gdy oboje byliśmy na Aurorze ani kiedy wsiedliśmy na statek przygotowując się do opuszczenia orbity. Nie mogę temu zaprzeczyć. Już niedługo będziemy gotowi do skoku, a wtedy nie musimy się niczym martwić. — Tak przy okazji, czemu twoja załoga składa się wyłącznie z mężczyzn? Statki auroriańskie zawsze mają mieszane załogi, podobnie jak statki Osadników. — Zwyczajne. Ten jednak to statek kupiecki. — Jaka to różnica?

— Praca kupców wiąże się ze sporym niebezpieczeństwem. To dość brutalne życie. Kobiety na pokładzie stwarzałyby dodatkowe problemy. — Co za bzdury! Jakie problemy ja stwarzam? — Nie będziemy się o to spierać. Poza tym, tak każe tradycja. Moi ludzie nie zgodziliby się na nic innego. — Skąd wiesz? — roześmiała się Gladia. — Czy kiedykolwiek próbowałeś to zmienić? — Nie. Z drugiej jednak strony nie natknąłem się jakoś na tłumy kobiet dobijających się o posadę na moim statku. — Ale ja tu jestem. I podoba mi się tutaj. — Ty stanowisz wyjątek. A poza tym gdyby nie przysługa, którą oddałaś nam na Solarii, mogłyby wyniknąć spore kłopoty. — Dotknął jednego z przełączników na konsoli i na ekranie zaczęły migać liczby odliczania. — Za jakieś dwie minuty dokonamy skoku. Nigdy dotąd nie byłaś na Ziemi, prawda, Gladio? — Nie. Oczywiście, że nie. — Ani nie widziałaś Słońca. Prawdziwego Słońca. — Nie, choć czasem jego obraz pojawiał się w historycznych dramatach hiperwizji, ale wyobrażam sobie jednak, że to, co tam pokazują, to nie jest prawdziwe Słońce. — Jestem pewien, że nie. Jeśli nie masz nic przeciwko temu, przyciemnimy nieco światła w kabinie. Gdy zapadła niemal całkowita ciemność, Gladia po raz pierwszy zwróciła uwagę na widoczne na ekranie pola gwiezdne, złożone z gwiazd jaśniejszych i gęściej skupionych niż na niebie Aurory. — Czy to powiększenie? — spytała ściszając głos. — Niewielkie, o niskiej mocy, piętnaście sekund. — Sam zaczął odliczać. Nagle widok gwiezdnych konstelacji zmienił się i pośrodku pojawiła się jasna gwiazda. D.G. dotknął innego przełącznika i oznajmił: — Jesteśmy daleko poza płaszczyzną ekliptyki. To dobrze! Trochę ryzykowne. Powinniśmy byli bardziej oddalić się od Aurory, ale trochę nam się spieszyło. Oto prawdziwe Słońce. — Chodzi ci o tę jasną gwiazdę? — Tak. I co o nim sądzisz? Gladia, zastanawiając się, jakiej oczekiwał odpowiedzi, stwierdziła nieśmiało: — Jest jasne. D.G. wcisnął kolejny przełącznik i obraz na ekranie wyraźnie ściemniał. — Tak. Jeśli będziesz się w nie wpatrywała, twoje oczy mogą ucierpieć. Nie chodziło mi jednak o jasność. Pozornie to zwykła gwiazda, ale pomyśl sama, to było pierwsze słońce, gwiazda, której blask oświetlał jedyną planetę, na której żyły istoty ludzkie. Oświetlało planetę pełną powoli rozwijających się istot, planetę, na której miliardy lat temu powstało życie, które w końcu miało przybrać formę ludzi. W Galaktyce jest trzysta miliardów gwiazd, a we wszechświecie sto miliardów galaktyk, lecz tylko jedna z tych gwiazd oglądała narodziny człowieka. Właśnie ta. Gladia miała już powiedzieć: „Cóż, któraś gwiazda musiała być tą jedyną”, lecz powstrzymała się w ostatniej chwili. — Imponujące — stwierdziła słabym głosem. — Nie tylko imponujące — w półmroku kabiny oczy D.G. kryły się w cieniu. — W Galaktyce nie znajdziesz ani jednego Osadnika, który nie uważałby tej gwiazdy za swoją własną. Promieniowanie słońc oświetlających wszystkie nasze planety jest tylko czymś użyczonym, wynajętym blaskiem, z którego korzystamy. Tu, w tym miejscu, widzisz prawdziwe promieniowanie, które dało nam życie. Właśnie ta gwiazda i krążąca wokół niego planeta, Ziemia, łączy nas wszystkich nierozerwalną więzią. Gdybyśmy nawet nie mieli nic wspólnego, samo to światło na ekranie wystarczyłoby, żeby przypomnieć nam o naszym pochodzeniu. Wy, Przestrzeniowcy, zapomnieliście o tym i dlatego odrywacie się od siebie, przez co, na dłuższą metę, nie przetrwacie.

— Miejsca starczy dla nas wszystkich, kapitanie — odparła miękko Gladia. — Tak, oczywiście. Nie uczyniłbym nic, aby nie dopuścić do waszego przetrwania. Niemniej jednak wierzę, że nastąpi, chyba że Przestrzeniowcy zrezygnują ze swego irytującego poczucia wyższości, ze swoich robotów i wysiłków skierowanych tylko na jak najdłuższe życie. — Czy taką właśnie mnie widzisz, D.G.? — spytała Gladia. — Owszem, kiedyś. Ale ostatnio znacznie się zmieniłaś. Muszę ci to przyznać. — Dziękuję — odparła z wyraźną ironią. — A choć trudno zapewne przyjdzie ci w to uwierzyć, Osadnicy także nie są wolni od dumy i arogancji. Ty jednak również się poprawiłeś. Przyznaję to bez przymusu — D.G. roześmiał się. — Przy tym wszystkim, co tak uprzejmie przyznajemy sobie nawzajem, nie zdziwię się, jeśli skończymy jako zapamiętali wrogowie. — Raczej wątpię — odparła Gladia, także wybuchając śmiechem. Ze zdumieniem odkryła, że jego dłoń spoczywa na jej, a co więcej, że nie odsunęła ręki. Niepokoję się, przyjacielu Giskardzie, że pani Gladia nie pozostaje pod naszą obserwacją — oznajmił Daneel. — Nie jest to konieczne na pokładzie tego statku, przyjacielu Daneelu. Nie wyczuwam żadnych wrogich emocji, a w tej chwili jest z nią kapitan. W dodatku warto, by odkryła, że może czuć się bezpieczna bez nas. Przynajmniej czasami, gdy znajdziemy się na Ziemi. Możliwe, że ty i ja będziemy musieli podjąć nagłe działanie, a jej obecność mogłaby skomplikować całą sprawę. — Zatem wpłynąłeś na nią, by zdecydowała się z nami rozstać? — Zaledwie odrobinę. Choć to niezwykłe, odkryłem w niej silną tendencję do naśladowania w tym względzie stylu życia Osadników. Od dawna tłumiła w sobie tęsknotę do niezależności, przygaszoną głównie uczuciem, że naruszyłaby główne podstawy życia Przestrzeniowców. W ten sposób mogę to najlepiej opisać. Oczywiście jej emocje w tym względzie nie poddają się łatwej interpretacji, nigdy wcześniej bowiem nie zetknąłem się z czymś takim wśród Przestrzeniowców. Toteż osłabiłem nieco owe zahamowania. — Czy nie będzie już chciała skorzystać z naszych usług, przyjacielu Giskardzie? To by mnie poruszyło. — A nie powinno. Jeśli sama uzna, że woli wieść życie pozbawione robotów i w ten sposób będzie szczęśliwsza, my także powinniśmy tego dla niej pragnąć. Na razie jednak jestem przekonany, że wciąż będziemy dla niej użyteczni. Ten statek jest zamkniętym środowiskiem, w którym nie grozi jej żadne niebezpieczeństwo. Obecność kapitana dodatkowo wzmacnia jej pewność siebie, osłabiając jednocześnie pragnienie naszej obecności. Na Ziemi jednak wciąż będzie nas potrzebowała, choć mam nadzieję, że nie aż tak jak na Aurorze. Jak już mówiłem, po wylądowaniu będziemy mogli potrzebować większej swobody ruchów. — Czy potrafisz zatem odgadnąć naturę kryzysu, jaki czeka Ziemię? Czy wiesz, co będziemy musieli zrobić? — Nie, przyjacielu Daneelu — odparł Giskard. — Nie wiem. Z nas dwóch to ty posiadasz dar zrozumienia skomplikowany spraw. Może zatem coś dostrzegłeś? Daneel milczał przez chwilę, wreszcie rzekł: — Myślałem nad tym. — I jak brzmią twoje wnioski? — Czy pamiętasz, jak w Instytucie Robotyki, tuż zanim pani Vasilia weszła do pokoju, w którym spała pani Gladia, powiedziałeś mi, że doktor Amadiro doświadczył dwóch gwałtownych przebłysków niepokoju? Pierwszy nastąpił na wspomnienie przyspieszacza jądrowego, drugi — gdy doktor Amadiro usłyszał, że pani Gladia wybiera się na Ziemię. Uznałem, że obie te rzeczy muszą się ze sobą łączyć. Przypuszczam, że kryzys, z którym mamy do czynienia, zakłada użycie

przyspieszacza na Ziemi, że jest dość czasu, by do tego nie dopuścić, i że doktor Amadiro lęka się, iż gdy wylądujemy, możemy to zrobić. — Stan twojego umysłu podpowiada mi, że nie jesteś zadowolony ze swoich wniosków. Dlaczego, przyjacielu Daneelu? — Przyspieszacz jądrowy dzięki strumieniowi cząsteczek W wzmacnia fuzje, które i tak już się zaczęły. Zadałem więc sobie pytanie, czy doktor Amadiro zamierza użyć jednego lub więcej przyspieszacza, aby wysadzić reaktory mikrofuzyjne dostarczające energii całej Ziemi. Związane z tym wybuchy jądrowe oznaczają nie tylko potężne zniszczenia związane z gorącem i falami uderzeniowymi, ale także chmury pyłów radioaktywnych wyrzuconych w atmosferę. Nawet jeśli samo to nie wystarczyłoby na zadanie Ziemi śmiertelnego ciosu, likwidacja zasobów energii doprowadziłaby na dłuższą metę do zagłady całej cywilizacji. — To przerażająca myśl — odparł z powagą Giskard. — I zdaje się niemal pewnym wyjaśnieniem natury kryzysu. Wyjaśnieniem, którego szukamy. Czemu zatem nie jesteś zadowolony? — Pozwoliłem sobie skorzystać z komputera statku, aby uzyskać informacje związane z planetą Ziemią. Komputer, czego można oczekiwać po urządzeniu Osadników, zawierał bogate dane na ten temat. Okazuje się, że Ziemia jest jedynym ludzkim światem, który nie korzysta z mikrofuzyjnych reaktorów na szerszą skalę. Prawie cała wykorzystywana przez nią energia pochodzi bezpośrednio ze Słońca, docierając przez stacje rozmieszczone na stałej orbicie. Przyspieszacz jądrowy nie mógłby nic zdziałać poza zniszczeniem niewielkich urządzeń, statków kosmicznych, niektórych budynków. Szkody wyrządzone w ten sposób z pewnością będą spore, ale nie zagrożą samemu istnieniu Ziemi. — Możliwe, przyjacielu Daneelu, że Amadiro dysponuje urządzeniem zdolnym zniszczyć generatory energii słonecznej. — Skoro tak, to czemu zareagował na wzmiankę o przyspieszaczu jądrowym? Akurat ta broń nie może zagrozić generatorom słonecznym. Giskard powoli skinął głową. — Słuszna uwaga. Co więcej, skoro doktora Amadira tak bardzo przeraża myśl, że wybieramy się na Ziemię, czemu nie starał się nas powstrzymać, kiedy byliśmy jeszcze na Aurorze? A jeśli dowiedział się o naszym odlocie, kiedy opuściliśmy już orbitę, dlaczego nie wysłał za nami krążownika zdolnego przechwycić nas przed skokiem na Ziemię? Czy to możliwe, byśmy znajdowali się na fałszywym tropie? Że w którymś momencie wyciągnęliśmy niewłaściwe wnioski i… Na całym statku zabrzmiała seria naglących dzwonków i Daneel rzekł: — Bezpiecznie ukończyliśmy skok, Giskardzie. Wyczułem to parę minut temu. Jednak nie jesteśmy jeszcze na Ziemi i pościg, o którym wspominałeś, jak myślę, właśnie się objawił. Więc niekoniecznie musimy się mylić. D.G. wbrew sobie poczuł podziw. Kiedy Aurorianie naprawdę przystępowali do akcji, wtedy dopiero widać było, jak mistrzowską dysponują technologią. Bez wątpienia wysłali za nimi jeden ze swych najnowszych krążowników, z czego łatwo wywnioskować, że chodziło im o coś bardzo dla nich ważnego. Krążownik ów wykrył obecność statku D.G. w ciągu minut od pojawienia się w normalnej przestrzeni, i to w dodatku ze sporej odległości. Auroriański krążownik używał nadajnika hiperprzestrzennego o ograniczonym promieniu. Głowa osoby przemawiającej była wyraźnie widoczna, o ile pozostawała w centrum skupienia wiązki. Wszystko inne okrywała szara mgła. Jeśli rozmówca choćby o decymetr przesunął głowę, ona także znikała. Odbiór dźwięku również był ograniczony. W efekcie rozmówca widział i słyszał absolutnie minimalną część nieprzyjacielskiego statku. (D.G. już w tej chwili nazywał w myślach ów statek nieprzyjacielskim.)

Statek Osadników także posiadał nadajnik o ograniczonym promieniu, lecz jak stwierdził z zazdrością D.G., brakło mu elegancji i wykończenia modelu auroriańskiego. Oczywiście jego statek nie był najnowszym typem, jednak oczywiste było, że Przestrzeniowcy nadal wyprzedzali ich technologicznie. Pomyślał, że Osadników czeka jeszcze wiele pracy. Głowa Aurorianina na środku ekranu była tak wyraźna i rzeczywista, że sprawiała ponure wrażenie jakby odciętej od ciała. D.G. nie zdumiałby się, gdyby nagle z szyi rozmówcy zaczęła spływać krew. Kiedy jednak przyjrzał się uważniej, odkrył, że obraz rozpływa się w szarości tuż pod zarysem kołnierza bez wątpienia znakomicie skrojonego munduru. Głowa przedstawiła się z niezwykłą uprzejmością jako komandor Lisiform z auroriańskiego krążownika borealis. W odpowiedzi D.G. także się przedstawił mocno wysuwając podbródek, aby upewnić się, że jego broda będzie doskonale widoczna. Uważał, że dzięki niej wygląda groźnie, co powinno onieśmielić pozbawionego zarostu i (jak uznał) odznaczającego się wyraźnie słabym podbródkiem Przestrzeniowca. D.G. zdecydował się zrezygnować ze wszelkich oficjalnych uprzejmości. Wiedział, że rozdrażni tym oficera Przestrzeniowców, tak jak arogancja tamtego irytowała każdego Osadnika. — Dlaczego nas pan zatrzymał, komandorze Lisiform? Auroriański dowódca mówił z przesadnym akcentem. Możliwe, że uznał to za groźne, podobnie jak D.G. swoją brodę. D.G. z pewnym trudem rozpoznawał poszczególne słowa. — Przypuszczam, że na pańskim pokładzie przebywa obywatelka Aurory nazwiskiem Gladia Solaria. Czy to prawda, kapitanie Baley? — Owszem, pani Gladia podróżuje tym statkiem. — Dziękuję, kapitanie. Moje informacje pozwalają mi sądzić, że towarzyszą jej dwa roboty produkcji auroriańskiej: R. Daneel Olivaw i R. Giskard Reventlov. Czy to prawda? — Tak. — W takim razie zmuszony jestem pana poinformować, że R. Giskard Reventlov to w tej chwili niezwykle niebezpieczna maszyna. Tuż przed opuszczeniem przestrzeni wokół Aurory na pokładzie pańskiego statku wspomniany robot Giskard ciężko zranił obywatelkę Aurory, łamiąc tym samym Trzy Prawa. Dlatego robot ów musi zostać rozmontowany i naprawiony. — Czyżby proponował pan, komandorze, abyśmy sami go rozmontowali? — Nie, kapitanie. Pańscy ludzie, którym brak doświadczenia robotami, nie zdołaliby zrobić tego prawidłowo. A jeśli nawet, z pewnością nie udałoby im się go naprawić. — Możemy zatem po prostu zniszczyć tego robota. — Jest na to zbyt cenny. Kapitanie Baley, robot ten został wyprodukowany na Aurorze i ona ponosi za niego odpowiedzialność. Nie chcemy, aby stał się przyczyną jakichkolwiek szkód czy to na pańskim statku, czy to na planecie Ziemi, jeśli tam wyląduje. Wobec tego prosimy, aby go nam dostarczono. — Komandorze, doceniam pańską troskę — odparł D.G. — Jednakowoż robot ten stanowi legalną własność pani Gladii podróżującej z nami. Możliwe, że nie zgodzi się, by odebrać jej robota. Nie chciałbym oczywiście pouczać pana co do prawa Aurory, mam jednak wrażenie, iż w jego świetle podobny czyn byłby nielegalny. Mimo że mnie i mojej załogi wasze prawo nie obowiązuje, niechętnie zdecydowalibyśmy uczestniczyć w czymś, co pański rząd może uznać za przestępstwo. W głosie Aurorianina zabrzmiał cień niecierpliwości. — Nie ma mowy o jakimkolwiek wykroczeniu, kapitanie. Błąd w programie robota, mogący zagrozić życiu ludzi, niweluje zwyczajowe prawa własności. Skoro jednak ma pan wątpliwości, mój statek gotów jest przyjąć także panią Gladię i jej robota Daneela wraz z wyżej wspomnianym Giskardem. W ten sposób Gladia Solaria nie zostanie pozbawiona swej własności, póki nie wyląduje na Aurorze. Wszystko odbędzie się zgodnie z prawem. — Możliwe, panie komandorze, że pani Gladia nie zechce opuścić mojego statku ani nie zezwoli, aby uczynił to jej robot.

— Nie ma tu nic do powiedzenia, kapitanie. Mój rząd upoważnił mnie, aby zażądał jej powrotu. A jako obywatelka Aurory musi posłuchać. — Ja jednak nie mam obowiązku spełniania rozkazów obcego mocarstwa. Co będzie, jeśli zdecyduję się zlekceważyć pańską prośbę? — W takim wypadku, kapitanie, uznam to za akt jawnej wrogości. Czy mógłbym przypomnieć panu, że znajdujemy się obecnie w obrębie układu planetarnego, którego częścią jest planeta Ziemia? Bez wahania udzielił mi pan lekcji auroriańskiego prawa, wybaczy pan zatem, jeśli zauważę, iż pańscy ludzie uważają, że wszelkie konflikty zbrojne są tutaj niedopuszczalne. — Jestem tego świadom, komandorze, i nie życzę sobie żadnego konfliktu. Nie zamierzam też występować przeciw wam. Jednakże moim zadaniem jest jak najszybsze dotarcie do Ziemi. Rozmowa ta kosztowała mnie sporo czasu, a straciłbym jeszcze więcej, gdybym czekał, aż się zbliżycie, abyśmy mogli przekazać wam panią Gladię i jej roboty. Wolałbym kontynuować podróż w stronę Ziemi i przyjąć wszelką odpowiedzialność za robota Giskarda i jego zachowanie aż do chwili, gdy pani Gladia i jej roboty nie wrócą na Aurorę. — Czy mógłbym zaproponować, kapitanie, aby umieścił kobietę i jej dwa roboty w szalupie ratunkowej i wyznaczył jednego z członków swej załogi, który mógłby dopilotować ją nas? Gdy tylko znajdą się na pokładzie naszego statku, sami odeskortujemy szalupę w pobliże Ziemi. Wynagrodzimy też panu stracony czas i wszelkie kłopoty. Kupiec nie powinien mieć żadnych obiekcji. — Wcale ich nie mam, komandorze — odparł z uśmiechem D.G. — Ale członek mojej załogi wyznaczony do pilotowania szalupy, może znaleźć się w niebezpieczeństwie. W końcu będzie miał na pokładzie niebezpiecznego robota. — Kapitanie, jeśli właścicielka robotów ma nad nimi dostateczną kontrolę, bezpieczeństwu pana pilota nic nie zagrozi, a przynajmniej nie więcej niż na pokładzie pańskiego statku. Wynagrodzimy mu wszelkie ryzyko. — Skoro jednak robot mimo wszystko poddaje się kontroli właścicielki, z pewnością nie jest tak niebezpieczny, żeby nie mógł z nami zostać. Komandor zmarszczył brwi. — Kapitanie, mam nadzieję, że nie próbuje pan jakiegoś podstępu. Słyszał pan moją prośbę i nalegam, aby została ona spełniona. Natychmiast. — Sądzę, że mogę naradzić się z panią Gladią? — Jeśli uczyni pan to bez zwłoki. Proszę wyjaśnić jej dokładnie, co się stało. Gdyby jednak spróbował się pan skierować w stronę Ziemi, uznam to za akt wrogości i podejmę stosowną akcję. Skoro, jak pan twierdzi, musi się jak najszybciej znaleźć na Ziemi, radziłbym, aby nie zwlekał pan dłużej i skonsultował się z Gladią Solarią, a następnie zdecydował się z nami współpracować. W ten sposób pańskie opóźnienie nie będzie zbyt duże. — Zrobię co w mojej mocy — odparł D.G. z zupełnie nieruchomą twarzą i odsunął się od wiązki. I co ty na to? — spytał D.G. ponuro. Gladia była wyraźnie zaniepokojona. Automatycznie obejrzała na Giskarda i Daneela, lecz oba roboty milczały. — Nie chcę wracać na Aurorę, D.G. Nie wierzę, aby mieli zamiar zniszczyć Giskarda. Zapewniam cię, że działa bez zarzutu. To tylko podstęp. W istocie chodzi im o mnie. Obawiam się jednak, że nie zdołasz ich powstrzymać, prawda? — To auroriański krążownik — odparł D.G. — I to duży. My dysponujemy tylko zwykłym statkiem kupieckim. Mamy osłony energetyczne, toteż nie zdołają zniszczyć nas jednym ciosem, ale w końcu przebiją się przez nie, nawet dość szybko. I wtedy nas dostaną. — Czy nie ma sposobu, aby na nich uderzyć? — Z moim uzbrojeniem? Przykro mi, Gladio, lecz ich osłony mogą przyjąć każdy mój cios i wytrzymają tak długo, dopóki nie zabraknie mi energii. Poza tym…

— Tak? — Cóż, zapędzili mnie w kozi róg. Sądziłem, że będą chcieli nas przechwycić przed skokiem, wiedzieli jednak, dokąd się kieruję, i czekali na nas wewnątrz Układu Słonecznego, systemu planetarnego, którego część stanowi Ziemia. Nie możemy tu walczyć. Nawet gdybym chciał ich zaatakować, załoga mnie nie posłucha. — Dlaczego? — Nazwij to przesądem. Powiedzmy, że Układ Słoneczny jest dla nas święty, jeśli posłużyć się tak melodramatycznym określeniem. Nie możemy zbezcześcić go walką. Giskard odezwał się nagle. — Czy mogę dorzucić coś do dyskusji, proszę pana? D.G. zmarszczył brwi spoglądając w stronę Gladii. — Proszę. Pozwól mu. Te roboty są niezwykle inteligentne. Wiem, że trudno ci uwierzyć, ale… — Wysłucham go. Ale nie muszę się z nim zgodzić. — Proszę pana — zaczął Giskard. — Jestem pewien, że chodzi im o mnie. Nie mogę pozwolić, aby z mojego powodu istoty ludzkie poniosły jakąkolwiek krzywdę. Skoro nie może się pan bronić i nie wątpi pan, że w starciu z tamtym statkiem zostaniemy zniszczeni, nie ma pan innego wyjścia, jak tylko mnie odesłać. Jestem pewien, że jeśli zaproponuje im pan mnie, nie będą się sprzeciwiać, by zatrzymał pan panią Gladię i przyjaciela Daneela. To jedyne rozwiązanie. — Nie — odparła z mocą Gladia. — Jesteś mój i nie zrezygnuję z ciebie. Polecę z tobą, jeśli kapitan zdecyduje, że musisz się tam udać. I dopilnuję, żeby cię nie zniszczyli. — Czy ja także mogę coś powiedzieć? — spytał Daneel. D.G. rozłożył ręce z udaną desperacją. — Proszę, niech wszyscy mówią. — Jeśli zdecyduje się pan, że należy odesłać Giskarda, musi pan wiedzieć, co się z tym wiąże. Uważam, iż Giskard sądzi, że jeśli zostanie przekazany na statek auroriański, nikt nie wyrządzi mu żadnej krzywdy, a być może wkrótce nawet go uwolnią. Ja jednak w to nie wierzę. Aurorianie naprawdę sądzą, że jest niebezpieczny, i mogą mieć instrukcje, aby zniszczyć podchodzącą do nich szalupę, zabijając wszystkich na pokładzie. — Dlaczego mieliby to zrobić? — spytał D.G. — Żaden Aurorianin nigdy nie zetknął się, nawet nie pomyślał o czymś, co nazywają niebezpiecznym robotem. Nie zaryzykują przyjęcia kogoś takiego na pokład jednego ze swych statków. Radziłbym, kapitanie, abyśmy dokonali odwrotu. Czemu nie wykonamy kolejnego skoku, który zaniesie nas daleko od Ziemi? Nie jesteśmy dość blisko żadnej masy planetarnej, która by uniemożliwiała. — Odwrotu? Masz na myśli ucieczkę? Nie mogę tego zrobić. — A zatem musisz nas odesłać — stwierdziła Gladia z rezygnacją. — Nie odeślę was — oświadczył gwałtownie D.G. — I nie mam zamiaru uciekać. Nie mogę też walczyć. — Co więc pozostaje? — spytała Gladia. — Czwarte wyjście — odparł D.G. — Gladio, muszę prosi cię, żebyś tu pozostała ze swoimi robotami, dopóki nie wrócę. D.G. rozważył wszystkie posiadane informacje. Rozmowa dała mu dość czasu, by dokładnie zlokalizować położenie auroriańskiego krążownika. Tkwił on nieco dalej od Słońca niż jego własny statek. To dobrze, skok w stronę Słońca przy tej odległości byłby bardzo ryzykowny, w przeciwną stronę stanowiłby zupełny drobiazg. Rachunek prawdopodobieństwa wskazywał wprawdzie; możliwość wypadku, ale to zawsze mogło się wydarzyć. Osobiście zapewnił załogę, że ich statek ani razu nie wystrzeli (zresztą i tak by to nic nie dało). Najwyraźniej całkowicie wierzyli, że ziemska przestrzeń ochroni ich tak długo, póki nie zakłócą jej

spokoju żadnym aktem przemocy. Był to czysty mistycyzm, który D.G. wyśmiałby z pogardą, gdyby nie to, że sam podzielał ten pogląd. Z powrotem wszedł w wiązkę. Wszystko to trwało dość długo, lecz druga strona nie ponaglała go. Okazali wzorową cierpliwość. — Tu kapitan Baley — powiedział. — Chciałbym rozmawiać z komandorem Lisiformem. Nie musiał czekać zbyt długo. — Tu komandor Lisiform. Czy mogę usłyszeć pańską odpowiedź? — Dostarczymy panu kobietę i jej dwa roboty. — To bardzo rozsądna decyzja. — I uczynimy to tak szybko, jak tylko zdołamy. — Kolejna mądra decyzja. — Dziękuję — odparł D.G. Dał sygnał i jego statek skoczył. Nie było czasu ani potrzeby, by wstrzymać oddech. Skok zakończył się w tym samym momencie, w którym się rozpoczął. A przynajmniej nikt nie odczuł żadnego upływu czasu. Pilot odezwał się pierwszy. — Ustalono nową pozycję statku przeciwnika, kapitanie. — Świetnie — odparł D.G. — Wiesz, co masz robić. Statek wyszedł ze skoku ze względną prędkością znacznie większą niż auroriański krążownik i właśnie wprowadzano korektę kursu. Po chwili jeszcze przyspieszył. D.G. podszedł do nadajnika. — Jesteśmy już blisko, komandorze. Za chwilę dostarczymy wam to, czego pragniecie. Jeśli chcecie, możecie strzelać, ale uruchomiliśmy osłony i zanim zdołacie je przebić, dotrzemy do was, aby przekazać wam roboty i kobietę. — Czy wysyłacie szalupę? — komandor cofnął głowę. D.G. czekał i po chwili jego rozmówca pojawił się z powrotem. Jego twarz wykrzywiał wściekły grymas. — O co tu chodzi? Pański statek jest na kursie kolizyjnym. — Owszem, tak mi się zdaje — odparł D.G. — To najszybszy sposób dostarczenia wam tego, o co prosicie. — Zniszczy pan swój statek. — Jak również wasz, który jest jednak co najmniej pięćdziesiąt razy bardziej kosztowny. Zapewne nawet więcej. Dla Aurory to marna wymiana. — Ale przecież angażuje się pan w walkę w Układzie Słonecznym, kapitanie. Wasze zwyczaje na to nie zezwalają. — Ach, zatem zna pan nasze zwyczaje i chce je wykorzystać. Ale ja nie walczę. Nie wystrzeliłem nawet erga energii i nie zrobię tego. Po prostu podążam określonym kursem. Kurs ten przypadkiem pokrywa się z waszą pozycją, ponieważ jednak jestem pewien, że odsuniecie się, nim dotrę w to miejsce, wyraźnie widać, że nie pragnę stosować przemocy. — Niech się pan zatrzyma. Porozmawiajmy. — Zmęczyło mnie już gadanie, komandorze. Może po prostu pożegnamy się serdecznie? Jeśli się pan nie ruszy, ja zrezygnuję z jakichś czterech dekad życia, z których trzecia i czwarta i tak nie będą już zbyt przyjemne. A z ilu pan będzie musiał zrezygnować? — z tymi słowy D.G. wyszedł z wiązki i już do niej nie wrócił. Z auroriańskiego statku wystrzelił słaby promień energii. Najwyraźniej po to, by sprawdzić, czy przeciwnik naprawdę uruchomił osłony. Odkryli, że kapitan Osadników nie kłamał. Osłony statków kosmicznych potrafią powstrzymać promieniowanie elektromagnetyczne, a także cząstki elementarne, nawet neutrina. Potrafią też zaadsorbować energię kinetyczną ciał o niewielkiej masie, cząstek pyłu kosmicznego, nawet żwiru meteorytowego. Nie powstrzymają jednak energii kinetycznej większych ciał, na przykład całego statku zmierzającego ku zderzeniu z prędkością dalece przewyższającą prędkości nawet najszybszych meteteorów.

Uniknięcie zderzenia z niebezpieczną masą, jeśli tylko nie kieruje nią ludzka ręka, także jest możliwe. Komputer statku automatycznie zmieni kurs tak, by ominąć nadlatujący meteor, jeśli jest on zbyt wielki, aby osłony mogły go powstrzymać. To jednak nie zda się na nic wobec statku, który także może zmieniać kurs. A do tego choć statek Osadników był mniejszy, zdolnościami manewrowania przewyższał swojego przeciwnika. Krążownik auroriański mógł uniknąć zniszczenia tylko w jeden sposób. D.G. patrzył, jak obraz przeciwnika rośnie z każdą chwilą na ekranie i zastanawiał się, czy Gladia zamknięta w swej kajucie wie, co się dzieje. Musiała wyczuć przyspieszenie, mimo że jej kabina opierała się na hydraulicznych dźwigarach, a pole pseudograwitacyjne częściowo niwelowało nieprzyjemne przeciążenia. I nagle auroriański statek po prostu zniknął odskoczywszy naprzód, a D.G. odkrył z niezadowoleniem, że wstrzymywał oddech, a jego serce wali jak oszalałe. Czyżby zupełnie nie ufał ochronie, jaką daje Ziemia, czy też własnej analizie sytuacji? Kiedy jednak przemówił przez komunikator, jego głos brzmiał spokojnie i stanowczo. — Świetna robota, chłopcy! Skorygujcie kurs i zmierzamy ku Ziemi. 16. MIASTO Nie żartowałeś, D.G.? — spytała z niedowierzaniem Gladia. — Naprawdę zamierzałeś zderzyć się z ich statkiem? — Ależ nie — odparł obojętnie D.G. — Nie spodziewałem się, aby to nastąpiło. Po prostu ruszyłem pełną parą w ich kierunku, wiedząc, że ustąpią. Ci Przestrzeniowcy nie zaryzykowaliby utraty długiego, wspaniałego życia, jeśli z łatwością mogli je uratować. — Ci Przestrzeniowcy? Jacyż z nich tchórze. D.G. odchrząknął z zakłopotaniem. — Wciąż zapominam, że jesteś jedną z nich, Gladio. — Owszem, i zdajesz się sądzić, że to dla mnie komplement. A gdyby okazali się równie szaleni jak ty, demonstrując dziecinną brawurę, którą ty uważasz za odwagę, i nie ustąpili? Co byś wtedy zrobił? — Staranował ich — wymamrotał D.G. — I wszyscy byśmy zginęli. — Niemniej jednak zyskałaby na tym nasza strona, Gladio. Jeden wysłużony statek kupiecki ze zwykłej planety Osadników w zamian za najnowocześniejszy krążownik głównego świata Przestrzeniowców. Zakołysał się na krześle, dotykając ściany plecami, i splótł ręce na karku. (Zdumiewające, jak świetnie się czuł — teraz, kiedy napięcie minęło.) — Oglądałem kiedyś dramat historyczny, w którym pod koniec wojny wyładowane materiałami wybuchowymi samoloty z rozmysłem uderzały w znacznie od nich kosztowniejsze okręty wojenne, próbując je zatopić. Oczywiście piloci ginęli na miejscu. — To tylko fikcja — zaoponowała Gladia. — Nie sądzisz chyba, że cywilizowani ludzie mogliby naprawdę robić rzeczy? — Czemu nie? W odpowiednio dobrej sprawie. — Co zatem czułeś, zmierzając ku bohaterskiej śmierci? Euforrię? Narażałeś życie całej załogi. — Wiedzieli, co się dzieje. Nie mogliśmy postąpić inaczej. Patrzyła na nas Ziemia. — Ziemianie o niczym nawet nie wiedzieli. — To była przenośnia. Znajdowaliśmy się w ziemskiej przestrzeni. Nie mogliśmy zachować się niegodnie. — Co za bzdura. Poza tym, ja też mogłam zginąć. D.G. popatrzył na czubki swoich butów.

— Chcesz usłyszeć coś zupełnie zwariowanego? Był to jedyny aspekt sprawy, który naprawdę mnie gnębił. — To, że mogłam umrzeć? — Niezupełnie. To, że cię utracę. Kiedy tamten statek zażądał, bym cię odesłał, wiedziałem, że nie mogę tego zrobić, nav gdybyś sama mnie o to prosiła. Prędzej bym ich staranował, u oddał ciebie. A potem, kiedy ich obraz rósł na ekranach, pomj lałem: „Jeśli się z tego nie wydostanę, i tak ją utracę”. Kiedy i sobie uświadomiłem, zaczęło walić mi serce i oblałem się zimn potem. Wiedziałem, że uciekną przed nami, a jednak… — trzasnął głową. Gladia zmarszczyła brwi. — Zupełnie cię nie rozumiem. Nie wzruszała cię myśl o ty że zginę, tylko to, iż mnie utracisz? Chyba jedno łączy z drugim? — Wiem. Nie twierdzę, że to racjonalne. Widziałem cię biej nącą do nadzorczyni, aby mnie ocalić, mimo iż wiedziałaś, jeden jej cios może cię zabić; stającą naprzeciw tłumu na Baley — worldzie i podbijającą ich serca, choć nigdy przedtem nie widziałaś; takiej masy ludzi. Ujrzałem cię jako młodą dziewczynę, po raz pierwszy przybyłą na Aurorę, zmuszoną stawić czoło zupełnie nowemu życiu i czyniącą to z powodzeniem. I nagle pojąłem, że 346 się śmierci, boję się tylko stracić ciebie. Masz rację. To łnie bez sensu. — Czyżbyś zapomniał, ile mam lat? Kiedy się urodziłeś, byłam niewiele młodsza niż teraz. Gdy byłam twoją rówieśnicą, marzyli o twym Przodku. Co więcej, mam sztuczny staw biodrowy. Mój lewy kciuk o, ten — pokręciła nim lekko — to stuprocentowa oroteza. Część moich nerwów została wymieniona. Wszystkie zęby to ceramiczne implanty. A ty sprawiasz wrażenie, jakbyś miał zaraz wyznać, że darzysz mnie najwznioślejszym uczuciem. Kogo? Za co? Pomyśl, D.G.! Spójrz na mnie i ujrzyj mnie taką, jaką naprawdę jestem! D.G. zakołysał się na krześle i poskrobał po brodzie, czemu towarzyszył dziwny szelest. — W porządku. Sprawiasz, że to wszystko brzmi głupio, ale i tak będę mówił dalej. Jeśli chodzi o twój wiek, to wiem jedynie, że mnie przeżyjesz i w chwili mojej śmierci będziesz wyglądała niemal tak młodo, jak obecnie. To czyni cię młodszą ode mnie, a nie starszą. Poza tym nie dbam o twój wiek. Pragnę jedynie, abyś zawsze trwała przy mnie, jeśli to możliwe, do końca moich dni. Gladia chciała coś powiedzieć, ale D.G. ubiegł ją pospiesznie: — Albo też, jeśli wolisz, abym ja zawsze trwał u twego boku, do końca moich dni. — Jestem Przestrzeniowcem — wtrąciła miękko Gladia. — A ty Osadnikiem. — Kogo to obchodzi, Gladio? Ciebie? — Chodzi mi o to, że nie ma mowy o dzieciach. Urodziłam już dozwoloną dwójkę. — Co to dla mnie za różnica? Nie ma obaw, by nazwisko Baley wymarło. — Mam własną misję. Zamierzam przynieść pokój Galaktyce. — Pomogę ci. — A twój zawód? Czy zrezygnujesz z szansy zdobycia majątku? — Zdobędziemy go razem. Dość, by zadowolić załogę i wspomóc cię w twojej misji. — Twoje życie będzie okropnie nudne. — Istotnie? Zdaje się, że odkąd cię poznałem, stało się aż nadto zajmujące. — I zapewne będziesz nalegał, abym zrezygnowała z robotów. D.G. wyglądał na zakłopotanego. Czy to dlatego starałaś się mnie zniechęcić? Osobiście nie nic przeciw temu, abyś zatrzymała tych dwóch, nawet Daneela z jego lubieżnym uśmieszkiem, ale jeśli zamierzamy osiąść wśród Osadników… — Przypuszczam więc, że będę musiała się na to zdobyć. Roześmiała się cicho, a D.G. zawtórował. Wyciągnął do niej ręce, a ona podała mu obie dłonie. — Jesteś szalony — stwierdziła. — Ja zresztą też. Ale od tamtego wieczoru, gdy spojrzałam w niebo Aurory, poszukując słońca Solarii, spotkało mnie tyle niezwykłych rzeczy, iż sądzę, że obłęd stanowi jedyne rozsądne wyjście z sytuacji.

— To, co właśnie powiedziałaś, to nie tylko obłęd — odparł D.G. — Raczej czyste wariactwo, ale to właśnie w tobie cenię. — Zawahał się. — Nie, jeszcze zaczekam. Zanim spróbuję cię pocałować, zgolę brodę. W ten sposób zostanie zmniejszona groźba infekcji. — Nie! Jestem ciekawa, jakie to uczucie całować brodatego mężczyznę. I natychmiast się o tym przekonała. Komandor Lisiform przechadzał się nerwowo po swojej kabinie. — Nie było sensu niszczyć statku. Absolutnie żadnego sensu. Doradca polityczny siedział spokojnie w fotelu, a jego oczy dawno już zrezygnowały ze śledzenia monotonnej wędrówki szfa. — Oczywiście — odparł. — Co ci barbarzyńcy mieli do stracenia? I tak żyją tylko kilka dekad. Życie nic dla nich nie znaczy. — Oczywiście. — Choć nigdy dotąd nie słyszałem o statku Osadników, który zrobiłby coś podobnego. To może być jakaś nowa, fanatyczna taktyka, której nie potrafimy odeprzeć. Co będzie, jeśli wyślą ku nam swe statki rozpędzone do maksimum, z uruchomionymi osłonami, ale bez załogi na pokładzie? — Możemy całkowicie zrobotyzować nasze statki. — To nic nie da. Nie stać nas na takie straty. Zamiast tego potrzebny nam jest punktowy niwelator, o którym mówi się od dawna. Coś, co zdoła się przebić przez osłony. — Wtedy oni także go skonstruują, więc będziemy musieli opracować lepsze osłony, oni także, i znów znajdziemy się w impasie, tyle że na wyższym poziomie. — Zatem potrzebujemy czegoś zupełnie nowego. — Cóż — stwierdził doradca — może coś takiego się pojawi. Twoja misja nie dotyczyła wyłącznie Solarianki i jej robotów, prawda? Dobrze by było, gdybyśmy zdołali wydobyć ich ze statku Osadników, ale miało to mniejsze znaczenie. — Mimo wszystko Rada nie będzie zachwycona. — Ja się tym zajmę. Ważne, że Amadiro i Mandamus opuścili statek i zmierzają na Ziemię szybkim promem. — To prawda. — Ty zaś nie tylko zmyliłeś Osadników, ale i opóźniłeś ich. To oznacza, że nasi pasażerowie zdołali odlecieć niepostrzeżenie, a co więcej, wylądują na Ziemi przed tym barbarzyńcą. — Przypuszczam, że masz rację. Ale co z tego? — Sam nie wiem. Gdyby chodziło tylko o Mandamusa, w ogóle by mnie to nie obeszło. To nikt ważny. Ale Amadiro? Skoro porzucił domowe wojny polityczne w tak istotnym momencie i przybył na Ziemię, musi się tu dziać coś absolutnie kluczowego. — Ale co? — Komandor wyglądał na zirytowanego. W końcu był wplątany, o mały włos śmiertelnie, w coś tak ważnego, a nic z tego nie rozumiał. — Nie mam pojęcia. — Czy sądzisz, że może chodzić o tajne negocjacje na najwyższym szczeblu, dotyczące rozległych zmian w układzie pokojowym, podpisanym przez Fastolfe’a? Doradca uśmiechnął się. — Układ pokojowy? Jeśli tak myślisz, nie znasz naszego doktora Amadira. Nie wybrałby się na Ziemię tylko po to, by zmienić parę ustępów w układzie pokojowym. Jemu chodzi o Galaktykę bez Osadników, a jeżeli tu przybył… cóż, powiem tylko, że nie chciałbym być w skórze tych barbarzyńców. Ufam, przyjacielu Giskardzie — stwierdził Daneel — że pani Gladia nie martwi się naszą nieobecnością. Czy możesz rozpoznać ją z tej odległości? — Wyczuwam jej umysł słabo, lecz wyraźnie, przyjacielu Daneelu. W tej chwili jest z kapitanem. Dostrzegam zdecydowaną radość i podniecenie.

— Doskonale, przyjacielu Giskardzie. — Dla mnie nie tak doskonale. Czuję niepokój, przyjacielu Daneelu. Dręczy mnie wielkie napięcie. — Przykro mi to słyszeć, przyjacielu Giskardzie. Czy mogę wiedzieć, jaki jest jego powód? — Byliśmy tu przez jakiś czas, podczas gdy kapitan negocjował z auroriańskim krążownikiem. — Owszem, ale krążownik odleciał. Najwyraźniej kapitan; zdołał ich przekonać. — Uczynił to w sposób, o którym nie masz pojęcia. Natomiast ja tak, w pewnym stopniu. Choć kapitan przebywał w innym pomieszczeniu, bez kłopotu wyczuwałem jego umysł. Pełen był ogromnego napięcia i zdenerwowania, a pod nimi, rosnącego poczucia straty. — Straty, przyjacielu Giskardzie? Czy zdołałeś ustalić, ona dotyczyła? — Nie potrafię opisać sposobu, w jaki analizuję podobne rzeczy. Mam jednak wrażenie, iż strata ta nie przypominała tych, które wyczułem w przeszłości, i nie wiązała się z kwestiami bardziej ogólnymi czy też z przedmiotami. Roztaczała aurę — to niewłaściwe słowo, lecz żadne inne nie pasuje tu lepiej — czegoś związanego z utratą określonej osoby. — Pani Gladii? — Tak. — To całkiem naturalne, przyjacielu Giskardzie. Przed kapitanem stanęła konieczność przekazania jej statkowi auroriańskiemu. — Uczucie było na to zbyt silne. Zbyt rozpaczliwe. — Rozpaczliwe? — To jedyne określenie, jakie przychodzi mi na myśl. Poczuciu straty towarzyszył przejmujący żal. I nie chodziło o to, że pani Gladia przeniesie się gdzieś i z tej przyczyny pozostanie niedostępna. W końcu taki stan rzeczy mógłby w przyszłości ulec zmianie. Nie, kapitan czuł, jakby pani Gladia miała przestać istnieć i pozostać niedostępna na zawsze. — Uważał zatem, że Aurorianie ją zabiją? Z pewnością to niemożliwe. — Owszem. I nie o to mu chodziło. Dostrzegłem nić poczucia osobistej odpowiedzialności, połączoną z głębokim lękiem przed rozstaniem. Badając umysły innych członków załogi doszedłem do wniosku, iż kapitan z rozmysłem skierował swój statek wprost na auroriański krążownik. — To także nie jest możliwe, przyjacielu Giskardzie — odparł cicho Daneel. — Musiałem to zaakceptować. Pierwszy impuls nakazywał mi odmienić emocje kapitana tak, by zmusić go do zmiany kursu, lecz nie mogłem tego zrobić. Był tak zdecydowany, pełen determinacji i, mimo napięcia, zdenerwowania i obaw przed stratą, przekonany o niewątpliwym sukcesie… — Jak mógł jednocześnie lękać się rozstania i śmierci i czuć pewność, że zwycięży? — Przyjacielu Daneelu, już dawno przestałem się dziwić ludzkiej zdolności do jednoczesnego odczuwania dwóch przeciwstawnych emocji. Po prostu ją akceptuję. W tym wypadku ingerencja w umysł kapitana, prowadząca do zmiany kursu, zabiłaby go. Nie mogłem tego zrobić. — Ale w przeciwnym razie zginęłyby dziesiątki istot ludzkich na tym statku, włączając w to panią Gladię, i setki na auroriańskim krążowniku. — Mogłyby jednak nie zginąć, gdyby kapitan nie mylił się w swej pewności sukcesu. Nie mogłem doprowadzić do jednej pewnej śmierci po to, by zapobiec wielu zaledwie prawdopodobnym. W tym właśnie leży kłopot związany z twoim Zerowym Prawem, przyjacielu Daneelu. Pierwsze Prawo dotyczy poszczególnych jednostek i rzeczy pewnych, Zerowe — nieokreślonych grup i prawdopodobieństw. — Istoty ludzkie na pokładzie obu statków nie tworzą nieokreślonej grupy. Jest to jedynie zbiór poszczególnych jednostek. — Jednak kiedy muszę podjąć decyzję, przede wszystkim zajmuje mnie osoba, na którą mam bezpośrednio wpłynąć. Nic na to nie poradzę, przyjacielu Daneelu. — Co zatem zrobiłeś, przyjacielu Giskardzie, a może byłeś zupełnie bezradny?

— W desperacji próbowałem dotrzeć do dowódcy auroriańskiego krążownika po tym, jak krótki skok zaprowadził nas w jego pobliże. Nic z tego. Odległość była zbyt wielka. A jednak próba nie zakończyła się całkowitą klęską. Wyczułem coś, co przypominało cichy pomruk. — Mógłbym powiedzieć, że to prawie niemożliwe, przyjacielu Giskardzie — stwierdził Daneel. — Jak powiedziałeś, prawie niemożliwe, ale podejmowałem niezwykły wysiłek. Chociaż próbowałem, nie mogłem wyszukiwać indywidualnych świadomości. Kiedy pani Gladia występowała przed ogromnym zgromadzeniem istot ludzkich na Baleyworldzie, wyczuwałem całkowitą mieszaninę uczuć, ale potrafiłem wyłowić indywidualne świadomości na chwilę lub dwie. Tym razem tak nie było. Giskard przerwał, jakby jego pamięć rozmyła się podczas tego przeżycia. — Sądzę — wtrącił Daneel — że można tu użyć analogii ze sposobem widzenia przez nas pojedynczych gwiazd wśród wielkiego skupiska, choć całość jest dla nas nieczytelna. W odległej galaktyce nie możemy rozróżnić pojedynczych gwiazd i widzimy je tylko jako świetlistą mgiełkę. — To bardzo dobre porównanie, przyjacielu Daneelu. I kiedy koncentrowałem się na tym słabym i dalekim szumie, wydało mi się, że potrafię w nim wyczuć przepełniające go niezwykle delikatne uczucie strachu. Nie byłem tego pewien, ale zrozumiałem, że muszę im pomóc. Nigdy dotąd nie próbowałem oddziaływać na umysły znajdujące się w takiej odległości, ale usiłowałem desperacko rozwinąć to poczucie strachu. Nie potrafię powiedzieć, czy mi się powiodło. — Auroriański krążownik odleciał. Musiało ci się powieść. — Niekoniecznie. Krążownik mógł odlecieć, nawet gdybym niczego nie próbował. Daneel zamyślił się głęboko. — Mógł. Skoro nasz kapitan był tak mocno przekonany, że to zrobi… — Z drugiej strony — wtrącił Giskard — nie mogę mieć pewności, ale czuję, że miałem w tym swój udział. Sądzę, że emocje, które u niego wyczułem, to była mieszanina obawy i podziwu dla Ziemi. Zaufanie, które odbierałem, było bardzo podobne do tego, jakie wyczuwam u dzieci w stosunku do ich rodziców lub opiekunów lub bardzo zbliżone. Stwierdziłem, że kapitan wierzy, iż nie może przegrać w pobliżu Ziemi, ponieważ jest już pod jej opieką. Nie mogę powiedzieć, by było to zupełnie irracjonalne, ale rzeczywiście nie wydaje się być racjonalne. — Bez wątpienia masz rację, przyjacielu Giskardzie. Kapitan zawsze w naszej obecności mówił o Ziemi z ogromnym szacunkiem. Wprawdzie nie mogła w żaden mistyczny sposób wpłynąć na powodzenie akcji, natomiast bardzo jest prawdopodobne, że twoje ingerencje tak. I jakkolwiek… — O czym myślisz, przyjacielu Daneelu? — spytał Giskard. Jego oczy delikatnie lśniły. — Rozmyślałem o fałszywości sądu, że tylko pojedyncza istota ludzka jest konkretem, ludzkość to pojęcie abstrakcyjne. Kiedy odebrałeś ten słaby pomruk z auroriańskiego krążownika, nie wyczuwałeś indywidualnych istot, ale część ludzkości. Czy z tego nie wynika, że gdy znajdziesz się w odpowiedniej odległości od Ziemi i jeśli szumy będą odpowiednio niskie, odbierzesz psychiczną działalność całej ludzkiej populacji jako jedność? I rozszerzając, czy nie możemy założyć, że w całej Galaktyce rozlega się jeden wielki szmer ludzkiej aktywności psychicznej? Czy w takim razie ludzkość jest abstrakcją? Przecież to coś, co możesz wskazać, pomyśl o tym i o Zerowym Prawie, a dostrzeżesz rozszerzenie praw Robotyki przez własne doświadczenie. Przez dłuższą chwilę panowało milczenie, zanim Giskard powoli, jakby musiał to z siebie wyciągać, powiedział: — Być może masz rację, przyjacielu Daneelu. A jeśli, kiedy już wylądujemy na Ziemi, spróbujemy wykorzystać Zerowe Prawo, nie będziemy wiedzieli, jak go użyć. Podejrzewamy, że Ziemi zagraża kryzys wywołany użyciem przyspieszacza jądrowego, ale wciąż nie znamy miejsca, gdzie miałby zostać wykorzystany. Co zatem będziemy robić na Ziemi? — Jeszcze nie wiem — odparł smutno Daneel. Hałas!

Gladia słuchała ze zdziwieniem. Nie ranił jej uszu. Nie był to odgłos zderzających się powierzchni ani przenikliwy pisk, ani wrzask, ani huk, ani nic co można by wyrazić jakąkolwiek onomatopeją. Był delikatniejszy i nieco przytłumiony, wznosił się i opadał, zmieniał się nieregularnie, ale wciąż trwał. D.G. obserwował, jak się wsłuchuje, przechylając głowę raz w jedną, raz w drugą stronę. Wreszcie powiedział: — Nazywam to „szmerem miasta”. — Czy kiedyś cichnie? — Nie, ale czego się spodziewałaś? Nigdy nie stałaś na polu i nie słyszałaś szumu liści poruszanych wiatrem, buczenia i bzyczenia owadów, śpiewu ptaków i odgłosów płynącej wody? To także nie cichnie. — Ale ten hałas jest inny. — Nie. To to samo. Szmer, który słyszysz, powstaje przez zmieszanie odgłosów pracujących maszyn, różnych dźwięków wywoływanych przez ludzi, ale zasada rejestrowania go pozostaje ta sama co przy naturalnych odgłosach na łące. Nie jesteś przyzwyczajona, dlatego go słyszysz i pewnie jest to dla ciebie przykre. Ziemianie niczego nie zauważają, z wyjątkiem momentów kiedy świeżo wrócili ze wsi, a wtedy są bardzo zadowoleni z niego. Zobaczysz, że już jutro też nie będziesz go słyszała. Gladia, stojąca na małym balkonie, rozejrzała się z zamyśleniem. — Tyle tu budynków! — To prawda. Rozciągają się na wiele kilometrów w każdą stronę. I do góry, i w dół. To nie jest miasto w takim sensie jak na Aurorze czy Baleyworldzie. To jest Miasto przez duże M, rodzaj, jaki istnieje tylko na Ziemi. — To są „Stalowe Jaskinie” — stwierdziła Gladia. — Wiem, jesteśmy pod powierzchnią planety. — Tak. Oczywiście. Muszę ci powiedzieć, że mnie też zajęło trochę czasu przyzwyczajenie się do tego, kiedy pierwszy raz odwiedziłem Ziemię. Gdziekolwiek pójdziesz, wszędzie jest tak samo. Ciągi piesze, zmotoryzowane, handlowe i tłumy ludzi. Łagodne jarzeniowe oświetlenie sprawia, że wszystkim wydaje się, iż świeci Słońce, ale nad nami go nie zauważymy. I nie wiemy, czy na powierzchni jest słoneczny, czy pochmurny dzień, czy może zapadła właśnie noc. — To sprawia, że Miasto jest zamknięte. Ludzie oddychają powietrzem innych. — Na każdym świecie tak jest. — Nie tak jak tutaj — pociągnęła nosem. — Czuć je. — Wszystkie światy mają własny zapach. Każde Miasto na Ziemi pachnie inaczej. Przyzwyczaisz się do tego. — Ale czy chcę? Dlaczego ludzie się nie duszą? — Doskonała wentylacja. — A co będzie, jeśli się zepsuje? — Nigdy to się nie zdarzyło. Gladia ponownie się rozejrzała i powiedziała: — Każdy budynek jest obwieszony balkonami. — To oznaka statusu. Tylko niewielu ludzi ma mieszkania wychodzące na zewnątrz i jeśli już je mają, chcą wykorzystać tę przewagę. Znaczna większość populacji mieszka w wewnętrznych apartamentach bez okien. Gladia wzdrygnęła się. — To straszne! Jak się nazywa to miasto? — To jest Nowy Jork. Główne Miasto, ale wcale nie największe. Na tym kontynencie największe są Mexico City i Los Angeles. Na innych kontynentach też są miasta większe od Nowego Jorku. — To dlaczego właśnie Nowy Jork jest głównym Miastem? — Właśnie tutaj mieści się siedziba Rządu Światowego. Narody Zjednoczone.

— Narody? — Wyciągnęła triumfalnie palec w stronę D.G. — Ziemia była podzielona na niezależne jednostki polityczne. Tak? — Tak. Było ich wiele, ale w czasach jeszcze przed podróżami podprzestrzennymi. Nazwa o tym przypomina. To właśnie jest wspaniałe na Ziemi. Zamrożona historia. Wszystkie światy są nowe i puste. Tylko na Ziemi jest esencja ludzkości. D.G. powiedział to cichym szeptem, a potem wrócił do pokoju. Nie był zbyt wielki i raczej skromnie umeblowany. — Dlaczego tu nikogo nie ma? — spytała Gladia rozczarowana. — Nie martw się, moja droga — roześmiał się D.G. — Jeśli pragniesz zainteresowania i uwielbienia, to będziesz je miała. Prosiłem, żeby dali nam na razie spokój. Potrzebuję trochę odpoczynku i spokoju, a sądzę, że ty również. Moja załoga śpi na statku. Sprzątają, uzupełniają zapasy, zajmują się swoimi sprawami… — Kobiety? — Nie, nie to miałem na myśli. Aczkolwiek kobiety też odegrają swoją rolę, później. Przez „sprawy” rozumiałem, że na Ziemi wciąż istnieją religie, a wiara ma dla tych mężczyzn znaczenie. W każdym razie tu, na Ziemi. Wygląda na to, że tutaj ludzie jej bardziej potrzebują. — Cóż — stwierdziła Gladia nieco pogardliwie. — Zamrożona historia, jak mówiłeś. Czy możemy wyjść z budynku i trochę się przespacerować? — Posłuchaj mojej rady, Gladio, i nie rzucaj się jeszcze w wir wydarzeń. Będziesz tego miała nadmiar, kiedy rozpoczną się obchody. — Ale to będzie zbyt formalne. Czy nie moglibyśmy uniknąć ceremonii? — Nie ma na to najmniejszej szansy. Odkąd wykreowałaś się na bohaterkę Baleyworldu, będziesz nią także na Ziemi. Tak więc uroczystości muszą się odbyć. Kiedy się już skończą, weźmiemy przewodnika i będziesz mogła naprawdę zwiedzić Miasto. — Czy zabranie moich robotów sprawi jakieś kłopoty? — wskazała na Daneela i Giskarda stojących w drugim kącie pokoju. — Na twoim statku mogłam bez nich chodzić, ale w takim tłumie nieznajomych czuję się znacznie bezpieczniejsza, kiedy ich mam przy sobie. — Z Daneelem z pewnością nie będzie żadnego problemu. Jest bohaterem na swój sposób. Był partnerem Przodka i wygląda jak człowiek. Giskard, wyglądający jak typowy robot, teoretycznie nie powinien być wpuszczony do Miasta. Ale zrobili w tym wypadku wyjątek i mam nadzieję, że pozwolą na to dłużej. W każdym razie to źle, że musimy tu czekać i nie możemy wyjść na zewnątrz. — Mówiłeś, że nie powinnam być narażona na te hałasy. — Nie, nie. Miałem na myśli publiczne place i ulice. Teraz chciałbym oprowadzić cię po korytarzach tego szczególnego budynku. Ciągną się całymi kilometrami i same w sobie stanowią małe Miasto. Są tu sklepy, jadalnie, centra rozrywek, łazienki,; windy, schody i tak dalej. W jednym budynku na jednym piętrze, jest więcej barw i różnorodności niż w całym mieście Osadników czy wszystkich światach Przestrzeniowców. — Sądzę, że łatwo tu zabłądzić. — Oczywiście, że nie. Każdy zna swoje sąsiedztwo, tylko obcy muszą pilnować oznakowań. — Przypuszczam, że takie spacery dobrze wpływają na stan fizyczny mieszkańców — stwierdziła niepewnie Gladia. — Na kontakty socjalne też. Przez cały czas na korytarzach są ludzie i obyczaje wymagają, żeby przystanąć i zamienić kilka słów z każdym znajomym, a pozdrowić tych, których się nie zna. Samo chodzenie nie jest konieczne. Są windy i poziome transportery. Główne korytarze służą jako trasy przerzutowe. Na zewnątrz budynku są transportery wchodzące w skład sieci ekspresowej. To jest coś. Koniecznie musisz się przejechać. — Słyszałam o tych ruchomych pasach; podobno przechodząc z jednego na drugi poruszasz się coraz szybciej i szybciej lub wolniej i wolniej. Nie zrobię tego. Nie proś mnie o to.

— Dasz sobie radę. Pomogę ci. Potrzeba tylko odrobiny praktyki. Wśród Ziemian nawet przedszkolaki i starcy nie mają z tym kłopotu. Rozumiem, że Osadnicy są nieco niezdarni. Sam nie jestem mistrzem gracji, ale jakoś mi idzie, więc i ty poradzisz sobie. Gladia westchnęła ciężko. — No cóż, będę musiała spróbować. Ale powiem ci coś, D.G., mój drogi. Na noc w pokoju musi być choćby względnie cicho. Chcę, żeby maksymalnie wytłumiono wasz „Szmer Miasta”. — Z pewnością da się to załatwić. — Oprócz tego nie będę jadać w kuchniach sektora. Twarz D.G. zdradzała pewne wątpliwości. — Możemy kazać przynosić jedzenie do pokoju, ale dobrze by ci zrobiło, gdybyś zaczęła uczestniczyć w społecznym życiu Ziemi. W końcu będę przy tobie. — Może za jakiś czas, D.G., ale nie z początku. I jeszcze jedno. Chcę mieć osobną łazienkę. — O nie, to absolutnie niemożliwe. W każdym przydzielonym nam pokoju będzie umywalka i toaleta, ponieważ mamy odpowiednią pozycję, ale jeśli zechcesz się wykąpać albo wziąć prysznic, musisz korzystać z tego co inni. Jakaś kobieta zaznajomi cię z całą procedurą, przydzielą ci też kabinę, czy co tu mają. To nic wstydliwego. Co dzień przybywają tu nowe Osadniczki, które muszą poznać działanie łazienek. Może nawet spodoba ci się to, Gladio. Słyszałem, że damskie łazienki to wesołe, ruchliwe miejsca. Natomiast w męskich nie wolno odezwać się ani słowem. Okropna nuda. — Wszystko to jest okropne — mruknęła Gladia. — Jak wy znosicie ten brak prywatności? — Na zatłoczonej planecie konieczne są pewne ustępstwa — odparł lekko D.G. — Jeśli czegoś nie znasz, nie będzie ci tego brak. Chcesz usłyszeć jeszcze jakieś aforyzmy? — Niespecjalnie. Gladia siedziała z tak nieszczęśliwą miną, że D.G. objął ją ramieniem. — Daj spokój, nie będzie tak źle, jak myślisz. Obiecuję. Nie był to zupełny koszmar, lecz Gladia z wdzięcznością pomyślała o swych doświadczeniach z Baleyworldu, które przygotowały ją na zetknięcie z istnym ludzkim oceanem. Tu, w Nowym Jorku, tłumy były znacznie większe niż na planecie Osadników, z drugiej jednak strony teraz czuła się bardziej izolowana od reszty zebranych. Przedstawicielom rządu najwyraźniej bardzo zależało na tym, by się z nią pokazać. Za każdym razem odbywała się cicha, uprzejma walka o to, kto znajdzie się dość blisko, by ujrzano go razem z nią w hiperwizji. W ten sposób oddzielono ją nie tylko od tłumów, czekających za policyjnymi kordonami, ale i D.G. oraz obu robotów. Była też narażona na uprzejme przepychanki ludzi, których interesowały jedynie kamery. Wysłuchała niezliczonych mów, na szczęście dość krótkich, lecz nie umiałaby powtórzyć z nich ani słowa. Od czasu do czasu uśmiechała się odruchowo, błyskając zębami. Gladia wędrowała pojazdem naziemnym, przemierzając wolno całe kilometry, podczas gdy ludzkie mrowisko wypełniało chodniki, klaszcząc i wykrzykując pozdrowienia. (Ciekawa była, czy jakikolwiek inny Przestrzeniowiec doświadczył tu równie entuzjastycznego przyjęcia. Wkrótce doszła do wniosku, iż jej wypadek nie miał precedensu.) W pewnym momencie dostrzegła sporą grupę ludzi skupioną wokół ekranu hiperwizji i przez sekundy ujrzała na nim samą siebie. Wiedziała, że słuchają nagrania jej mowy z Baleyworldu. Zastanawiała się, w ilu miejscach, dla ilu ludzi odtwarzano ją w tej chwili, jak wiele razy pokazano ją do tej pory i jeszcze pokażą w przyszłości. Czy światy Przestrzeniowców w ogóle słyszały coś na ten temat? Może Aurorianie uważają ją za zdrajczynię i przyjęcie zgotowane jej na Ziemi posłuży im za kolejny dowód jej odstępstwa? Jedno i drugie było możliwe, ale Gladia przestała się już przejmować. Ma swoją misję, misję pokoju i zrozumienia, bez słowa skargi pójdzie więc tam, gdzie wymaga tego przyjęte zadanie — nawet do niewiarygodnej orgii masowych kąpieli i nieświadomego ekshibicjonizmu damskich łazienek, tak jak dziś rano (no, może w tym wypadku padło jednak parę słów skargi).

Dotarli do jednej z dróg ekspresowych, o których wspominał D.G., i Gladia z nie skrywanym przerażeniem wpatrzyła się w nie kończący się ogon pojazdów pasażerskich niestrudzenie toczących się naprzód — każdy wyładowany ludźmi podróżującymi w interesach tak ważnych, że nie wolno ich opóźnić jadąc zwykłą trasą. Pasażerowie ci spoglądali z powagą na tłumy i wędrującą obok procesję. Nagle jej pojazd zanurkował pod drogą ekspresową w krótki tunel, w ogóle nie różniący się od poprzedniej trasy (całe Miasto było jednym wielkim tunelem) i wynurzył się po drugiej strome. Wreszcie droga dobiegła końca przed wielkim publicznym budynkiem, szczęśliwie nieco bardziej atrakcyjnym niż monotonne bloki tworzące mieszkalną część Miasta. Wewnątrz budynku odbyło się kolejne przyjęcie, podczas którego serwowano przystawki i napoje alkoholowe. Gladia nie tknęła ani jednych, ani drugich. Wokół kłębiły się tysiące ludzi i znaczna część z nich podchodziła do niej, aby zamienić parę słów. Najwyraźniej wiadomość, aby nie podawać jej ręki, zdążyła się już rozejść, lecz niektórzy czynili to mimo wszystko, a Gladia, starając się nie okazać wahania, podawała im dwa palce, po czym cofała je niemal natychmiast. Wreszcie grupka kobiet zaczęła przygotowywać się do wyjścia do najbliższej łazienki i jedna z nich, posłuszna, jak się zdawało, społecznemu rytuałowi, taktownie spytała Gladię, czy chciałaby do nich dołączyć. Gladia nie miała na to specjalnej ochoty, ale zapowiadał się długi wieczór i uznała, iż wyjście później byłoby znacznie bardziej kłopotliwe. W łazience rozbrzmiewał normalny radosny, podniecony gwar. Gladia, posłuszna wymogom sytuacji i pamiętna swych porannych przeżyć, skorzystała z toalety w niewielkiej kabinie, oddzielonej od innych bocznymi ściankami, ale pozbawionej drzwi. Nikt nie zwracał na nią uwagi i Gladia postanowiła w duchu, że musi się przystosować do lokalnych zwyczajów. Przynajmniej samo miejsce miało świetną wentylację i było nieskazitelnie czyste. Przez cały ten czas wszyscy ignorowali obecność Daneela i Giskarda. Była to, jak uświadomiła sobie Gladia, zwykła uprzejmość. Roboty zostały już całkowicie usunięte z Miasta, choć na okolicznych terenach pracowały ich miliony. Zwrócenie uwagi na Daneela i Giskarda oznaczałoby wątpliwości natury legalnej. Łatwiej było taktownie udawać, że nie istnieją. Podczas bankietu usiedli obaj obok D.G., niezbyt daleko od szczytu stołu, gdzie zajmowała miejsce Gladia. Jedząc skromne porcje, zastanawiała się, czy tutejsza żywność nie wywoła u niej biegunki. D.G., niezbyt zachwycony oddelegowaniem na stanowisko opiekuna robotów, wciąż zerkał niespokojnie w jej stronę, ona zaś od czasu do czasu unosiła rękę i posyłała mu uśmiech. Giskard, także nie spuszczając oka z Gladii, zdołał, korzystając z nieustannego szumu, brzęku nakryć i gadaniny, szepnąć do swego towarzysza: — Przyjacielu Daneelu, są tu wysocy urzędnicy. Możliwe, że któryś z nich dysponuje interesującymi nas informacjami. — Owszem, przyjacielu Giskardzie. Czy dzięki swym zdolnościom możesz stwierdzić coś bliższego w tej materii? — Nie. Ogólne tło mentalne nie dostarcza mi żadnych specyficznych reakcji, które mogłyby być pomocne. Podobnie okazjonalne przebłyski myślowe wśród naszych najbliższych sąsiadów. A przecież jestem pewien, że punkt krytyczny kryzysu nastąpi już niedługo, my zaś siedzimy tu bezczynnie. — Spróbuję postąpić jak partner Elijah — oznajmił z powagą Daneel — i zmusić wydarzenia do zwiększenia tempa. Daneel nie jadł. Zamiast tego mierzył beznamiętnym wzrokiem całe zgromadzenie, aż zlokalizował osobę, o którą mu chodziło. Wstał cicho i skierował się ku sąsiedniemu stołowi, nie spuszczając wzroku z kobiety, zgrabnie łączącej przełykanie kolejnych kęsów z wesołą rozmową z sąsiadem po lewej. Kobieta była korpulentna, miała krótkie włosy, przetykane wyraźnymi pasmami siwizny. Jej twarz, choć nie młodzieńcza, sprawiała miłe wrażenie. Daneel czekał na naturalną przerwę w konwersacji, kiedy jednak nie nastąpiła, odezwał się:

— Proszę pani, czy mogę na moment przeprosić? Kobieta spojrzała na niego, zdumiona i wyraźnie niezadowolona. — Tak? — spytała dość obcesowo. — O co chodzi? — Proszę mi wybaczyć, że przerywam, ale czy zechce pani pomówić ze mną parę minut? Przez moment patrzyła na niego, marszcząc brwi, po czym wyraz jej twarzy złagodniał. — Z twojej przesadnej uprzejmości wnioskuję, że jesteś robotem, nieprawdaż? — Należę do pani Gladii, proszę pani. — Tak, ale przypominasz człowieka. Nazywasz się R. Daneel Olivaw? — Tak brzmi moje nazwisko, proszę pani. Kobieta odwróciła się do mężczyzny po jej lewej stronie. — Przepraszam cię na razie. Nie mogę odmówić temu robotowi. Jej sąsiad uśmiechnął się z zakłopotaniem, po czym przeniósł uwagę na stojący przed nim talerz. — Jeśli masz krzesło, może przyniósłbyś je tutaj? Chętnie z tobą porozmawiam. Kiedy Daneel wrócił i usiadł, kobieta spytała: — Naprawdę jesteś R. Daneel Olivaw? — Tak brzmi moje nazwisko, proszę pani — powtórzył Daneel. — Ten, który dawno temu pracował z Elijahem Baleyem? A może jesteś nowym modelem z tej samej serii? Daneelem Czwartym czy czymś takim? — Przez tych dwadzieścia dekad przeważająca większość moich części została wymieniona, często nawet unowocześniona i ulepszona, lecz mój pozytonowy mózg jest ten sam co wtedy, gdy pracowałem z partnerem Elijahem na trzech różnych planetach i raz na statku kosmicznym. Pozostał nie zmieniony. — A niech mnie! — spojrzała na niego z podziwem. — Twój konstruktor wykonał wspaniałą robotę. Gdyby wszystkie roboty były podobne do ciebie, nie miałabym nic przeciw nim. Ale o czym chciałeś ze mną mówić? — Kiedy przedstawiono panią pani Gladii, zanim jeszcze zajęliśmy miejsca, usłyszałem, że jest pani podsekretarzem do spraw energii, Sophią Quintaną. — Zgadza się. To moje nazwisko i funkcja. — Czy funkcja ta dotyczy całej Ziemi, czy też wyłącznie tego Miasta? — Jestem podsekretarzem globalnym. — Zatem zna się pani na energetyce? Quintana uśmiechnęła się. Najwyraźniej nie miała nic przeciw jego pytaniom. Może ją bawiły, a może spodobała się jej pełna szacunku powaga Daneela czy choćby sam fakt, że robot mógł tak ją wypytywać. W każdym razie odparła z uśmiechem: — Ukończyłam studia energetyczne na Uniwersytecie Kalifornijskim i uzyskałam w tej dziedzinie dyplom. Ile z tej wiedzy zostało mi po latach, nie jestem pewna. Zbyt wiele czasu spędziłam na pracy w administracji, a możesz mi wierzyć, że nie wpływa to najlepiej na umysł. — Nadal jednak znane są pani praktyczne aspekty ziemskich systemów energetycznych? — Tak. To mogę potwierdzić. Co dokładnie chciałbyś wiedzieć? — Pewna sprawa wzbudziła moją ciekawość, proszę pani. — Ciekawość? U robota? Daneel skłonił głowę. — Jeśli robot jest dostatecznie skomplikowany, zaczyna odczuwać w sobie coś, co domaga się informacji. Odpowiada to uczuciu, które, wedle moich obserwacji, istoty ludzkie nazywają „ciekawością”, pozwoliłem więc sobie na jego użycie w tym kontekście. — Rozumiem. Co zatem budzi twoją ciekawość, R. Daneelu? Czy mogę tak cię nazywać? — Tak, proszę pani. Z tego, co mi wiadomo, źródłem energii Ziemi są generatory energii słonecznej, umieszczone na stałej orbicie równikowej. — Dobrze ci wiadomo. — Lecz czy generatory te są jedynym źródłem energii?

— Nie. Są najważniejsze, ale nie jedyne. Spora część energii pochodzi z własnego ciepła Ziemi, wiatrów, fal, pływów, cieków wodnych i tak dalej. Źródeł jest wiele, każde z nich ma swoje zalety. Energia słoneczna to jednak podstawa. — Nie wspominała pani o energii jądrowej. Czy nie korzystacie z mikrofuzji? Quintana uniosła brwi. — Czy to właśnie cię ciekawi, R. Daneelu? — Tak, proszę pani. Dlaczego na Ziemi nie występują źródła energii jądrowej? — Ależ występują, R. Daneelu. Można się na nie natknąć, choć są jedynie marginalne. Nasze roboty, mamy ich jeszcze wiele na terenach pozamiejskich, są zasilane mikrofuzją. A przy okazji, ty też? — Tak, proszę pani. — Poza tym — ciągnęła Quintana — jest też kilka innych maszyn o podobnym zasilaniu, ale w sumie to naprawdę niewiele. — Czy to prawda, pani Quintano, że źródła energii, oparte na mikrofuzji, są podatne na działanie przyspieszacza jądrowego? — Tak, oczywiście. Generator mikrofuzyjny wyleciałby w powietrze. Myślę, że da się to określić mianem „podatne”. — Zatem niemożliwe jest, by ktoś posługując się przyspieszaczem, mógł poważnie uszkodzić znaczną część ziemskich generatorów? Quintana roześmiała się. — Nie, oczywiście, że nie. Po pierwsze, trudno mi wyobrazić sobie, by ktoś mógł ciągać przyspieszacz z miejsca na miejsce. Coś takiego waży kilka ton i nie sądzę, aby dało się nim manewrować po ulicach i korytarzach Miasta. Gdyby ktoś próbował, na pewno by go zauważono. A nawet jeśli ktoś posługujący się przyspieszaczem wkroczyłby do gry, zdołałby jedynie zniszczyć kilka robotów i maszyn, zanim zostałby odkryty i powstrzymany. Prawdopodobieństwo, aby zaatakowano nas w ten sposób, wynosi zero. Czy tego właśnie chciałeś się dowiedzieć, R. Daneelu? — zabrzmiało to niemal jak odprawa. — Pragnąłbym jedynie wyjaśnić jedno czy dwa zagadnienia, proszę pani — odparł Daneel. — Czemu na Ziemi nie używa się zasilania mikrofuzyjnego? Stosują je wszystkie planety Przestrzeniowców, a także Osadników. Mikrofuzja jest wszechstronna, łatwa i tania. Nie wymaga też ogromnych wysiłków związanych z konserwacją, naprawami i uzupełnianiem konstrukcji kosmicznych. — I, jak sam powiedziałeś, R. Daneelu, jest podatna na działanie przyspieszaczy jądrowych. — Które, jak pani sama powiedziała, są zbyt wielkie i masywne, by się na coś przydały. Quintana uśmiechnęła się szeroko, kiwając głową. — Jesteś bardzo inteligentny, R. Daneelu — stwierdziła. — Nigdy nie myślałam, że kiedyś zasiądę przy stole i będę prowadzić podobną dyskusję z robotem. Wasi auroriańscy konstruktorzy są naprawdę dobrzy, za dobrzy, lękam się bowiem ciągnąć dalej tę rozmowę. Obawiam się, że mógłbyś zająć moje miejsce w rządzie. Wiesz, mamy tu legendę o robocie nazwiskiem Stephen Byerley, który piastował wysokie stanowisko we władzach. — To zwykła bajka, pani Quintano — odparł z powagą Daneel. — Na żadnej z planet Przestrzeniowców roboty nie uczestniczą w rządzeniu. Jesteśmy tylko robotami. — Cieszę się, że to słyszę. Zatem przejdźmy dalej. Kwestia różnych źródeł energii jest zakorzeniona w historii. W czasach gdy rozwinięto technikę lotów nadprzestrzennych, mieliśmy już mikrofuzję, toteż opuszczający Ziemię ludzie zabierali ze sobą takie właśnie generatory. Były one niezbędne na statkach kosmicznych i nowych planetach w czasie dekad adaptacji do kolonizacji. Trzeba wielu lat, by skonstruować odpowiedni zespół stacji przekaźnikowych do odbioru energii słonecznej, więc emigranci, zamiast się tym zająć, postanowili pozostać przy mikrofuzji. Tak było kiedyś z Przestrzeniowcami i tak jest dziś z Osadnikami. Natomiast na Ziemi mikrofuzja i kosmiczne przetworniki energii słonecznej powstały mniej więcej w tym samym

czasie i stawały się coraz bardziej popularne. Wreszcie mogliśmy dokonać wyboru między mikrofuzją a energią słoneczną oraz, rzecz jasna, oboma naraz. Wybraliśmy energię słoneczną. — Według mnie to dziwne, pani Quintano — wtrącił Daneel. — Czemu nie obie? — W gruncie rzeczy łatwo jest odpowiedzieć na tak postawione pytanie, R. Daneelu. Ziemia w czasach poprzedzających podróże nadprzestrzenne zetknęła się już z prymitywną formą energii jądrowej i nie było to przyjemne doświadczenie. Kiedy nadszedł moment wyboru, Ziemianie ujrzeli mikrofuzję jako formę energii jądrowej, więc odwrócili się od niej. Inne planety, pozbawione naszych doświadczeń, nie miały powodów, aby zrezygnować z mikrofuzji. — Czy można spytać, jaką prymitywną formę energii jądrowej ma pani na myśli? — Rozszczepienie uranu — odparła Quintana. — To coś absolutnie różnego od fuzji. Rozszczepienie wiąże się z rozbieg masywnych jąder, na przykład uranu. Mikrofuzja to łączenie, jąder lekkich, na przykład wodoru. Jednakże obie są formą energii nuklearnej. — Zakładam, że materiałem rozszczepiennym był właśnie uran? — Owszem, podobnie jak inne pierwiastki ciężkie, takie jak tor albo pluton. — Ale przecież uran i jemu podobne metale występują niezmiernie rzadko. Czy mogłyby wystarczyć dla całej planety? — Pierwiastki te są rzadkie na innych światach. Na Ziemi, choć trudno je nazwać powszechnymi, występują stosunkowo często. Uran i tor są rozpowszechnione w całej skorupie ziemskiej a w kilku miejscach można znaleźć ich większe skupiska. — Czy w tej chwili na Ziemi znajdują się jakiekolwiek urządzenia zasilane rozszczepieniem, proszę pani? — Nie — odparła Quintana tonem nie dopuszczającym dyskusji. — Żadne i nigdzie. Ludzie prędzej zaczęliby spalać ropę albo nawet drewno, niż znów rozszczepiać uran. Samo słowo „uran” w kulturalnym towarzystwie stanowi tabu. Nie zadawałbyś mi tych pytań, gdybyś był istotą ludzką i Ziemianinem. — Jest pani pewna? — naciskał Daneel. — Może jednak istnieje takie urządzenie, trzymane w sekrecie. W interesie bezpieczeństwa narodowego… — Nie, robocie — Quintana zmarszczyła brwi. — Nie ma nic takiego. Nic! Daneel wstał. — Dziękuję pani i proszę o wybaczenie, że zabrałem tak wiele czasu i poruszyłem najwyraźniej delikatny temat. Jeśli pani pozwoli, oddalę się. Quintana niedbale machnęła ręką. — Proszę bardzo, R. Daneelu. Ponownie odwróciła się do swego sąsiada, pewna, że na zatłoczonej Ziemi nikt nie spróbuje podsłuchać odbywanej w pobliżu rozmowy, a jeśli nawet, nigdy się do tego nie przyzna. — Wyobraź sobie, przed chwilą przeprowadziłam dyskusję o energetyce, i to z robotem! Daneel natomiast wrócił na swe poprzednie miejsce i szepnął cicho do Giskarda: — Nic, przyjacielu Giskardzie. Zupełnie nic. — Po czym dodał ze smutkiem: — Może zadałem niewłaściwe pytania. Może partner Elijah zrobiłby to lepiej. 17. ZAMACHOWIEC Sekretarz generalny Edgar Andrev, zarządca Ziemi, był raczej wysokim i postawnym mężczyzną, gładko ogolonym w stylu Przestrzeniowców. Poruszał się w wystudiowany sposób, jakby stale znajdował się na widoku, i zawsze z dużą pewnością siebie. Jego głos brzmiał nieco za wysoko, ale nie był piskliwy. Mimo że nie był uparty, nie zmieniał łatwo zdania. I tym razem nie chciał ustąpić. — Niemożliwe — powiedział stanowczo do D.G. — Ona musi się pokazać.

— Miała bardzo ciężki dzień, sekretarzu generalny — odparł D.G. — Nie jest przyzwyczajona do tłumu i tego otoczenia. Jestem odpowiedzialny za jej dobre samopoczucie przed Baleyworldem. W grę wchodzi mój honor. — Rozumiem pańskie stanowisko — stwierdził Andrev — ale reprezentuję Ziemię i nie mogę zawieść ludności, która jej oczekuje. Korytarze są pełne, kanały hiperwizji gotowe, nie jestem w stanie jej ukryć. Nawet gdybym tego bardzo chciał. A w końcu ile to może potrwać? Pół godziny? Potem będzie mogła odpocząć, aż do jutrzejszego, wieczornego wystąpienia nie musi nigdzie się pokazywać. — Mamy zadbać o jej wygodę — upierał się D.G., taktycznie ustępując pola. — Powinniśmy utrzymać tłum w pewnej odległości od niej. — Będzie stał kordon straży bezpieczeństwa. Pierwszy rząd zgromadzonych zostanie odsunięty do tyłu. Jeśli nie zapowiemy wkrótce jej wystąpienia, mogą wybuchnąć zamieszki. — To spotkanie w ogóle nie powinno mieć miejsca — skrzywił się D.G. — Nie jest zbyt bezpiecznie. Mnóstwo Ziemian nie lubi Przestrzeniowców. Sekretarz generalny wzruszył ramionami. — Chciałbym, żeby powiedział mi pan, w jaki sposób mogłem do niego nie dopuścić. W tej chwili ona jest bohaterką i nie może się ukrywać. Zresztą nie spotka jej nic innego jak tylko uwielbienie, ale jeśli teraz się nie pokaże, nastrój tłumu się zmieni. Musimy iść. D.G. cofnął się niezadowolony. Spojrzał na Gladię. Wyglądała na zmęczoną i nieco nieszczęśliwą. — Musisz, Gladio — powiedział. — Nie ma wyjścia. Przez chwilę patrzyła w dół na swoje ręce, jakby zastanawiając się, czy nikt jej nie ochroni, po czym wyprostowała się i uniosła brodę. — Skoro muszę, to muszę. Czy zostaniesz ze mną? — Dopóki nie usuną mnie siłą. — A moje roboty? D.G. zawahał się. — Gladio, jak dwa roboty pomogą ci w środku paromilionowego tłumu istot ludzkich? — Wiem, D.G. Wiem też, że w końcu będę musiała sobie radzić bez nich, jeśli mam kontynuować moją misję. Ale jeszcze nie teraz. Proszę. Czuję się z nimi bezpieczna, czy ma to sens, czy nie. Skoro ziemscy urzędnicy chcą, żebym spotkała się z ludźmi, zabawiła ich i pocieszyła, zrobiła wszystko, o co mnie proszono, obecność Daneela i Giskarda daje mi poczucie bezpieczeństwa. Zrozum, D.G., daję z siebie wszystko, nawet nie myśląc, jak mnie to męczy i że najprzyjemniejszą rzeczą byłby wyjazd. Niech się dla mnie zgodzą na taki drobiazg. — Spróbuję — powiedział D.G. z jawną niechęcią i poszedł do sekretarza. Giskard cicho ruszył za nim. Kilka minut później, kiedy Gladia otoczona przez troskliwych urzędników skierowała się w stronę otwartego balkonu, D.G. trzymał się za jej plecami, mając z lewej strony Giskarda, a z prawej Daneela. Sekretarz generalny powiedział ponuro: — Dobrze, dobrze. Nie wiem, jak mnie na to namówiłeś, ale zgoda. — Otarł czoło uświadamiając sobie jakieś ćmienie w prawej skroni. Przypadkiem spojrzał w oczy Giskarda i ze wzdrygnięciem zrobił krok do tyłu. — I proszę pamiętać, kapitanie, żeby były w bezruchu. A tego o wyglądzie robota proszę trzymać na uboczu. Czuję się przy nim nieswojo i nie chcę, żeby ludzie bali się go bardziej niż innych robotów. — Będą patrzeć tylko na Gladię, sekretarzu generalny — powiedział D.G. — Nie widzą nikogo innego. — Mam nadzieję — stwierdził Andrev. Przerwał, by wziąć kapsułę informacyjną, którą ktoś wsunął do jego ręki. Schował ją do kieszeni, po czym ruszył i nie myślał o niej, dopóki nie doszli do balkonu.

Gladii wydawało się, że za każdym razem, gdy pojawiała się na kolejnej scenie, wyglądało to coraz gorzej, więcej ludzi, większy hałas, więcej oświetlających ją świateł, więcej bodźców atakujących wszystkie zmysły. Krzyczeli. Słyszała skandowane swoje imię. Z trudem przezwyciężyła ochotę do ucieczki. Podniosła rękę i pomachała uśmiechając się, okrzyki zrobiły się jeszcze głośniejsze. Ktoś zaczął mówić, jego głos huknął potężną falą z głośników, a wizerunek pokazał się na olbrzymim ekranie zainstalowanym wysoko nad nimi, aby przemawiających mogli zobaczyć wszyscy zgromadzeni. Bez wątpienia ten sam obraz pokazał się na niezliczonych ekranach w nieprzeliczonych salach spotkań we wszystkich sektorach każdego Miasta. Gladia z ulgą patrzyła, jak ktoś inny znajduje się w świetle reflektorów. Chciałaby się schować i pozwolić, by dźwięk płynący z głośników odwrócił uwagę tłumu od niej. Sekretarz generalny Andrev był raczej zadowolony, że dając pierwszeństwo Gladii nie będzie musiał występować. Nagle przypomniał sobie o wiadomości w kieszeni. Zmarszczył brwi zastanawiając się, jakiej wagi musi być przekaz, że zdecydowano się na dostarczenie jej w czasie tak ważnej uroczystości. Nagle poczuł gwałtowną irytację z powodu sprawy, która prawdopodobnie w końcu okaże się niewarta takiej uwagi. Nacisnął kciukiem pokrywę kapsuły i otworzył ją. Wyjął cienki kawałek plastpapieru, przeczytał informację, po czym roztarł arkusik na drobny pył. Strząsnął niewidoczne ziarenka i gestem wezwał D.G. Mimo ogromnego hałasu zniżył głos do szeptu. — Powiedziałeś, że spotkałeś auroriański statek wojenny w pobliżu Układu Słonecznego — stwierdził Andrev. — Tak, i sądzę, że ziemskie detektory go wykryły. — Oczywiście, że tak. Powiedziałeś też, że nie wykazywał żadnych oznak wrogości. — Nie użyli żadnej broni. Zażądali pani Gladii i jej robotów. Odmówiłem, a oni odlecieli. Już to wyjaśniłem. — Ile czasu to trwało? — Niewiele, parę godzin. — Twierdzisz, że Aurora kazała statkowi śledzić cię przez parę godzin, a potem odleciał. D.G. wzruszył ramionami. — Sekretarzu generalny, nie znam ich motywów. Mogłem tylko powiedzieć, co się stało. Andrev patrzył na niego twardo. — Ale nie powiedziałeś o wszystkim. Dane z detektorów zostały przeanalizowane przez komputer, który stwierdził, że ich zaatakowałeś. — Nie zużyłem nawet kilowata energii, proszę pana. — Masz na myśli energię kinetyczną? Użyłeś statku jako pocisku. — Tak to mogło wyglądać z ich punktu widzenia. Nie zostawili mi wyboru i nazwijmy to blefem. — A czy był to blef? — Mógł nim być. — Wygląda na to, kapitanie, że miałeś zamiar zniszczyć dwa statki wewnątrz Układu Słonecznego i z pewnością wywołać międzygwiezdny kryzys. — Byłem przekonany, że nie dojdzie do zniszczenia. I nie doszło. — Ale całe zajście opóźniło was i zajęło waszą uwagę. — Tak sądzę, ale dlaczego pan o tym mówi? — Ponieważ nasze czujniki zarejestrowały coś, czego nie zauważyłeś albo nie ująłeś w raporcie. — Co to było, sekretarzu generalny? — Zauważyły pojazd orbitalny z prawdopodobnie dwiema osobami na pokładzie, który skierował się w stronę Ziemi.

Obaj byli zatopieni w rozmowie. Żadna inna istota ludzka obecna na balkonie nie zwracała na nich uwagi. Tylko dwa roboty stojące po bokach D.G. patrzyły na nich i słuchały. W tej chwili mówca zakończył swe wystąpienie słowami: — Pani Gladia, urodzony Przestrzeniowiec z planety Solaria, mieszkająca jako Przestrzeniowiec na Aurorze, ale przybywająca jako obywatel Galaktyki na świat Osadników Baleyworld… — odwrócił się i wskazał na nią. — Pani Gladia… Tłum wydał z siebie przeciągły, szczęśliwy pomruk, a nad mrowiem głów wyrósł las rąk. Gladia poczuła dłoń na ramieniu i szept płynący do jej ucha: — Proszę, kilka słów. Gladia zaczęła słabym głosem: — Ziemianie… — jej słowa eksplodowały i w niesamowity sposób zapadła cisza. — Ziemianie, stoję przed wami, taka sama istota ludzka jak wy. Nieco starsza, przyznaję, ale brak mi waszej młodości, nadziei i entuzjazmu. Moje nieszczęście jest złagodzone w tej chwili przez to, że wasza obecność pozwala mi odczuć waszą energię, tak że mogę odrzucić przytłaczający mnie ciężar lat… Wybuchł entuzjazm i ktoś na balkonie stwierdził z podziwem: — Ona sprawia, że czują się szczęśliwi z krótkiego życia. Ta kobieta ma diabelski tupet. Andrev nie zwracał na to wszystko uwagi. Nadal rozmawiał z D.G.: — To wydarzenie z twoim udziałem mogło być tylko pretekstem umożliwiającym dostanie się tych ludzi na Ziemię. — Niczego nie zauważyłem. Myślałem tylko o bezpieczeństwie pani Gladii i mojego statku. Gdzie wylądowali? — Nie wiemy. Z pewnością w żadnym kosmoporcie. — Domyślam się, że nie chcieli — stwierdził D.G. — Nie w tym rzecz, martwi mnie co innego. Przez ostatnich kilka lat było kilka takich lądowań, ale żadne nie zostało tak starannie przygotowane. Nigdy nic się nie wydarzyło i nie zwracaliśmy na to uwagi. Mimo wszystko Ziemia jest światem otwartym. Jest kolebką ludzkości i każda istota ludzka może tu przylecieć i odlecieć, nawet Przestrzeniowcy, jeśli mają takie życzenie. D.G. potarł brodę. — Ale tym razem ich zamiary mogą nie wróżyć dla nas nic dobrego. (Gladia mówiła: „Życzę wszystkiego najlepszego tej planecie będącej kolebką ludzkości, na tym specjalnym świecie i w tym cudownym Mieście…” Podziękowała za aplauz uśmiechem i pomachała). Andrev uniósł głos, żeby D.G. mógł go słyszeć przez tłumu. — Jakiekolwiek by były ich zamiary, pewnie nic z nich wyjdzie. Odkąd Przestrzeniowcy się wycofali, a Osadnicy rozpoczęli swoje podróże, na Ziemi zapanował pokój. Od wielu dekami najbardziej niespokojne duchy spośród nas wyjeżdżają na planety Osadników, tak że ludzi żyjących ryzykiem i niebezpieczeństwem, podobnych do pana, panie kapitanie, nie ma już na Ziemi. Nie ma już przemocy, przestępczość spadła do zera. Siły porządkowe pilnujące tego tłumu nie mają broni, bo jej do niczego nie potrzebują. Kiedy to mówił, z tłumu uniósł się w kierunku balkonu blaster, został starannie wycelowany. Wiele rzeczy wydarzyło się mniej więcej w tym samym czasie. Głowa Giskarda, kierowana nagłym impulsem, zwróciła się, aby spojrzeć na zgromadzonych ludzi. Oczy Daneela podążyły w tym samym kierunku, dojrzały wycelowany blaster i szybciej niż ktokolwiek robot rzucił się do przodu. Rozległ się odgłos strzału. Ludzie na balkonie zamarli, a potem zaczęli krzyczeć. D.G. chwycił Gladię i popchnął na bok. Odgłos wydawany przez tłum zmienił się w jeden przerażający ryk.

Daneel skierował się w stronę Giskarda i przewrócił go. Promień z blastera wpadł do pokoju za balkonem i wybił wielką dziurę w suficie. Linia pociągnięta od lufy do dziury mogła przechodzić przez ten kawałek przestrzeni, w którym przed chwilą znajdowała się głowa Giskarda. Przewracający się Giskard mruknął: — Nie człowiek. Robot. Daneel szybko ocenił sytuację. Poziom gruntu znajdował się około sześciu metrów pod balkonem i było tam pusto. Straż bezpieczeństwa kierowała się w stronę, gdzie wrzenie tłumu wskazywało pozycję zamachowca. Daneel przeskoczył przez balkon i upadł. Jego metalowy szkielet z łatwością zamortyzował uderzenie, którego ludzkie ciało by nie zniosło. Biegł przez tłum. Nie miał wyboru. Nigdy wcześniej nie spotkał się z czymś takim. Musiał dotrzeć do uzbrojonego robota, zanim ten zdąży się zniszczyć — Opętany tą myślą, Daneel po raz pierwszy podczas swojej egzystencji nie przejmował się ochroną istot ludzkich przed zranieniem. Musiał je nieco roztrącać. Odgarniał ludzi na boki, krzycząc przejmującym głosem: — Przejście! Przejście! Osoba z blasterem musi być zatrzymana! Straż bezpieczeństwa biegła za nimi, wreszcie znaleźli „osobę”, leżącą i nieco sponiewieraną. Nawet na Ziemi, mimo jej dumy z pokojowych zachowań, na wyraźnie morderczy atak tłum odpowiedział wybuchem gniewu przeciwko zamachowcowi. Tylko wielkie zagęszczenie ludzi uchroniło go przed rozerwaniem na strzępy. Liczne ciosy uczyniły mu zdumiewająco mało szkód. Strażnicy z trudem odpychali kłębiących się wokół ludzi. Na ziemi, w pobliżu przewróconego robota, leżał blaster. Daneel zignorował go. Przyklęknął obok zakapturzonego zamachowca. — Możesz mówić? — spytał. Bystre oczy wpatrzyły się w Daneela. — Mogę — odparł głosem niskim, ale prawie normalnym. — Czy pochodzisz z Aurory? Zamachowiec nie odpowiedział. — I tak to wiem — szybko rzekł Daneel. — To niepotrzebne pytanie. Gdzie jest wasza baza na planecie? Zamachowiec nie odpowiedział. — Wasza baza? Gdzie jest? Musisz odpowiedzieć. Rozkazuję ci. — Nie możesz mi rozkazywać — odrzekł zamachowiec. — Jesteś R. Daneel Olivaw. Powiedziano mi o tobie i nie muszę być ci posłuszny. Daneel rozejrzał się i poprosił najbliższego strażnika: — Czy mógłby pan spytać tego osobnika, gdzie jest jego baza? Strażnik popatrzył, spróbował coś powiedzieć, ale tylko chrząknął. Przełknął ślinę i szorstko spytał: — Gdzie jest wasza baza? — Zakazano mi odpowiadać na to pytanie, proszę pana — odparł zamachowiec. — Musisz — wtrącił stanowczo Daneel. — Pyta cię urzędnik planetarny. Czy mógłby pan mu rozkazać, aby odpowiedział? — Rozkazuję ci powiedzieć, więźniu — powtórzył strażnik. — Zakazano mi odpowiadać na to pytanie, proszę pana. Strażnik schylił się i złapał leżącego za ramię, ale Daneel szybko wtrącił: — Pozwolę sobie powiedzieć, że użycie siły nie jest wskazane, proszę pana. Daneel rozejrzał się. Tłum ucichł. W powietrzu wyczuwało się napięcie, jakby miliony ludzi oczekiwało niecierpliwie, co zrobi Daneel. Daneel zwrócił się do kilku strażników otaczających jego i leżącego więźnia.

— Czy mogliby panowie utworzyć dla mnie przejście? Muszę zabrać więźnia do pani Gladii. Może ona go zmusi do odpowiedzi. — A co z medyczną pomocą dla niego? — spytał jeden ze strażników. — Nie będzie potrzebna, proszę pana. Nic więcej nie wyjaśnił. Że też coś takiego mogło się zdarzyć — powiedział Andrev, a jego usta jeszcze drżały z emocji. Znajdowali się pokoju przylegającym do balkonu. Sekretarz oglądał dziurę w suficie stanowiącą ślad aktu przemocy, który miał miejsce przed chwilą. — Nic się nie stało — stwierdziła Gladia starając się mówić opanowanym głosem. — Nie doznałam żadnego uszczerbku. Dziurę w suficie usuniecie i pewnie trzeba będzie trochę posprzątać w pokoju wyżej. To wszystko. Kiedy mówiła, słyszała, jak ludzie piętro wyżej odsuwają sprzęty w okolicy dziury i starają się ocenić zniszczenia. — Jak to nic? — denerwował się Andrev. — To zniweczyło nasze plany dotyczące pani jutrzejszego wystąpienia do całej planety. — Nie ma przeszkód. Planeta będzie słuchać z jeszcze większym zainteresowaniem, wiedząc, że jestem niedoszłą ofiarą zamachu. — Ale napaść może się powtórzyć. Gladia wzruszyła ramionami. — To mnie tylko utwierdza w przekonaniu, że jestem na dobrej drodze, panie sekretarzu generalny. Dopiero niedawno odkryłam, że mam do spełnienia misję, ale teraz zorientowałam się, że nikt nie będzie organizował zamachów na moje życie, jeśli ta praca będzie bez znaczenia. Skoro niebezpieczeństwo jest miarą efektywności mojej pracy, to podejmę to ryzyko. — Pani Gladio — wtrącił Giskard — jest tutaj Daneel z osobnikiem, który, jak przypuszczam, strzelał z blastera. Był tam jednak nie tylko Daneel prowadzący spokojną postać, ale także gromada strażników. Na zewnątrz hałas tłumu zdawał się opadać i oddalać. Ludzie się rozchodzili, tylko co pewien czas słychać było podawany przez głośniki komunikat: „Nikt nie jest ranny. Nie ma niebezpieczeństwa. Prosimy wrócić do domów”. Andrev odprawił strażników. — Czy tylko jeden? — spytał ostro. — Tego nie wiadomo, proszę pana — odparł Daneel. — Ale to jest osobnik z blasterem. Broń leżała obok niego, ludzie stojący w pobliżu poświadczyli, że strzelał, a on sam przyznał się do tego. Andrev przyjrzał mu się ze zdumieniem. — Jest zbyt spokojny. Nie wygląda na człowieka. — On nie jest człowiekiem, proszę pana. To humanoidalny robot. — Ten robot, panie sekretarzu generalny — oświadczył Daneel — został tak jak ja wyprodukowany na Aurorze. Gladia zmarszczyła brwi. — Przecież to niemożliwe. Robot nie mógłby wykonać rozkazu, żeby mnie zabić. D.G. spojrzał rozdrażniony i obejmując Gladię ramieniem, wymamrotał: — Auroriański robot, specjalnie zaprogramowany… — Bzdura, D.G. — przerwała mu Gladia. — Nie ma mowy. Auroriański czy nie, specjalnie zaprogramowany czy nie, robot nie może nawet usiłować skrzywdzić człowieka, wiedząc, że jest to człowiek. Jeśli robot strzelał z blastera w moim kierunku, musiał celowo spudłować. — Dlaczego? — dopytywał się Andrev. — Nie rozumiecie? — stwierdziła Gladia. — Kimkolwiek byli ci, co wydali rozkazy robotowi, musieli wiedzieć, że ta próba zamachu zniweczy moje dalsze plany wizyty. Nie mogli wydać robotowi polecenia, żeby mnie zabił, ale mogli mu kazać, by chybił. I jeśli to zakłóci program, będą usatysfakcjonowani. Lecz ja nie zamierzam odwoływać spotkań. Nie zezwolę na to.

— Nie bądź bohaterką, Gladio — powiedział D.G. — Nie wiemy, czego zechcą spróbować następnym razem, a nic, nic nie jest warte utraty ciebie. Gladia popatrzyła na niego łagodnie. — Dziękuję ci, D.G. Doceniam twoje uczucia, ale musimy to zrobić. Andrev złapał się z zakłopotaniem za głowę. — Co my zrobimy? Wiadomość, że humanoidalny robot w tłumie ludzi strzelał z blastera, nie spotka się z przychylnym przyjęciem ziemskiej opinii publicznej. — Z pewnością — przyświadczył D.G. — Dlatego nic im nie mówmy. — Część ludzi musi już o tym wiedzieć lub się domyślać, że układamy się z robotem. — Nie może pan powstrzymać plotek, sekretarzu generalny, ale nie ma potrzeby czynić nic więcej niż opublikowanie oficjalnego komunikatu. — Jeśli to Aurora jest odpowiedzialna za ten zamach, to… — zaczął Andrev. — Nie Aurora — szybko wtrąciła Gladia. — Być może pewni ludzie z Aurory, jacyś ekstremiści. Wiem, że wśród Osadników też są grupy żądne krwi. Prawdopodobnie także i tu, na Ziemi. Nie tańczmy, jak nam zagrają, panie sekretarzu generalny. Odwołuję się do najlepszych uczuć ludzi po obu stronach i nic nie może zniszczyć tych apeli. Daneel, stojący cierpliwie, wreszcie doczekał się przerwy dość długiej, by wtrącić się do rozmowy. — Pani Gladio, panowie, najważniejsze to dowiedzieć się od tego robota, gdzie jest ich baza na Ziemi. Mogą być jeszcze inne. — Czy go nie pytałeś? — zdziwił się Andrev. — Owszem, panie sekretarzu generalny, ale jestem robotem. Ten zaś nie odpowiada na pytania stawiane mu przez innego robota. Tak samo nie reaguje na moje polecenia. — Cóż, zatem ja go spytam. — To może nic nie dać, proszę pana. Ten robot otrzymał silny zakaz odpowiedzi na wszelkie pytania i pańskie rozkazy najprawdopodobniej go nie przełamią. Nie zna pan odpowiedniego słownictwa i intonacji. Pani Gladia jest Aurorianką i wie, jak powinno się to robić. Pani Gladio, czy mogłaby pani spytać, gdzie jest ich baza? Giskard odezwał się tak cichym szeptem, że tylko Daneel mógł go usłyszeć. — To nic nie da. Otrzymał bardzo silny zakaz odpowiedzi. Głowa Daneela szybko zwróciła się w stronę Giskarda. — Czy możesz temu zaradzić? — Raczej nie — odpowiedział Giskard. — Mózg doznał fizycznych uszkodzeń wywołanych przez skierowanie blastera w stronę istoty ludzkiej. Daneel zwrócił się ponownie do Gladii. — Proszę pani, sugerowałbym delikatne badanie. Gladia zaczęła z powątpiewaniem. — Cóż, nie wiem. — Odwróciła się w stronę robota, zrobiła głęboki wdech i spytała go głosem delikatnym i miłym. — Robocie, jak mogę się do ciebie zwracać? — Nazwano mnie R. Ernett Drugi, proszę pani. — Ernetcie, czy możesz stwierdzić, że jestem Aurorianką? — Mówi pani z akcentem auroriańskim, ale nieprawidłowym, proszę pani. — Urodziłam się na Solarii, ale jestem Przestrzeniowcem żyjącym od dwudziestu dekad na Aurorze. Przywykłam do obsługi przez roboty. Oczekiwałam i otrzymywałam posługi od robotów przez wszystkie dni mojego życia od wczesnego dzieciństwa. Nigdy nie byłam rozczarowana. — Rozumiem to, proszę pani. — Czy odpowiesz na moje pytania i wykonasz moje rozkazy, Ernetcie? — Oczywiście, proszę pani, jeśli nie będą kolidowały z otrzymanymi przeze mnie rozkazami. — Jeśli spytam cię o lokalizację bazy na tej planecie oraz jaką jej część zaliczysz jako własność swego właściciela, czy odpowiesz na to?

— Nie mogę, proszę pani. Nie mogę odpowiedzieć na żadne pytania dotyczącego mego właściciela, proszę pani. — Czy wiesz, że jeśli nie odpowiesz na moje pytania, będę bardzo rozczarowana i moje oczekiwania co do obsługi robotów zostaną zawiedzione? — Rozumiem, proszę pani — odparł słabo robot. Gladia spojrzała na Daneela. — Czy mam spróbować? — Nie ma wyboru, proszę pani — odparł Daneel. — Musi pani spróbować. Jeśli to nic nie da, nasza sytuacja w niczym się nie pogorszy. — Nie rób mi krzywdy, Ernetcie — powiedziała głosem, w którym brzmiała siła i autorytet — przez odmowę podania mi miejsca położenia waszej bazy. Robot zesztywniał. Jego usta rozwarły się, ale nie wydobył się z nich żaden dźwięk. Otworzył je jeszcze raz i jeszcze, lecz tylko szepnął: „…mili…” i nagle oczy zamachowca stały się matowe i puste. Jedno ramię, odrobinę uniesione, opadło bezwładnie. — Pozytonowy mózg zamarł — oznajmił Daneel. Giskard znowu szepnął tylko do Daneela: — Nieodwracalne! Zrobiłem wszystko, co mogłem, ale nie dałem rady. — Nadal nic nie mamy — stwierdził Andrev. — Nie wiemy; gdzie mogą być pozostałe roboty. — Powiedział „mili” — zauważył D.G. — Nie znam tego słowa — oświadczył Daneel. — Nie pochodzi ze standardowego języka galaktycznego używanego na Aurorze, Czy coś oznacza na Ziemi? — Nie wiem, jakie inne słowo mogłoby mieć sens. Może chciał powiedzieć „niemili” albo Milit. Kiedyś znałem człowieka o imieniu Milit — odparł Andrew. — Nie rozumiem, jak te inne słowa mogłyby pasować do odpowiedzi lub części odpowiedzi na to pytanie. Nie słyszałem żadnego dźwięku ani przed, ani po słowie — stwierdził Daneel poważnie. Starszy Ziemianin, który do tej pory milczał, odezwał się z pewnym brakiem wiary we własne słowa. — Sądzę, że mili to forma od „mila”, słowa oznaczającego starożytną miarę odległości, robocie. — Jak wielką, proszę pana? — Nie wiem — skrzywił się Ziemianin. — Ale, jak sądzę, nieco dłuższą niż kilometr. — Nie jest już używana, proszę pana? — Nie, już od starożytnych czasów. D.G. podrapał się w brodę i powiedział zamyślony: — To słowo wciąż jest używane. Przynajmniej my, na Baleyworldzie mamy stare porzekadło mówiące: „Jak już chybisz, możesz choćby i o milę”. Oznacza to, że jeśli unikniesz nieszczęścia, drobny unik jest równie dobry co olbrzymi. Zawsze uważałem, że mila to „bardzo dużo”. Skoro jednak oznacza miarę wielkości, rozumiem je teraz znacznie lepiej. — Jeśli tak, zamachowiec mógł próbować chcieć powiedzieć dokładnie to — wtrąciła Gladia. — Mógł wyrazić swoje zadowolenie, że ten chybiony strzał pozwolił mu osiągnąć to, co zamierzał. Albo może że skoro strzelił nie czyniąc szkody, to tak jakby nie strzelił w ogóle. — Pani Gladio — odezwał się Daneel. — Robot skonstruowany na Aurorze nie mógł znać porzekadła z Baleyworldu nigdy nie używanego na Aurorze. Poza tym w jego stanie nie mógł filozofować. Zadano mu pytanie i usiłował na nie odpowiedzieć. — Och, z pewnością usiłował. Chciał powiedzieć, że baza znajduje się w pewnej odległości stąd, na przykład „wiele mil”. — W takim razie — zastanawiał się D.G. — dlaczego użył archaicznej miary odległości? Żaden Aurorianin nie użyje niczego innego niż kilometry, tak samo robot auroriańskiej produkcji. W rzeczywistości — denerwował się — mózg robota popadał w totalny chaos i mógł wyprodukować tylko przypadkowe dźwięki. Bezsensem jest doszukiwanie się znaczenia tam, gdzie go nie ma. A

teraz chcę się upewnić, że pani Gladia odpocznie i w końcu uda się do siebie, zanim spadnie nam na głowę reszta sufitu. Pospiesznie wyszli z pokoju. Daneel zaczekał chwilę i powiedział do Giskarda: — Znowu zawiedliśmy. Miasto nigdy nie pogrążało się w całkowitej ciszy, ale były okresy, kiedy światła przygasały, odgłosy wydawane przez sieć ekspresowych transporterów przycichały, a nie kończący się szmer ludzi i działających maszyn spadał prawie do zera. W kilku milionach mieszkań ludzie spali. Gladia położyła się do łóżka w przydzielonym jej apartamencie, niezbyt komfortowym z powodu braku wielu wygód, do których przywykła, a zwłaszcza łazienki, przez co musiałaby wyjść w nocy na budzące w niej lęk korytarze. Czy na powierzchni planety zapadła noc, zastanawiała się Gladia zasypiając, czy po prostu arbitralnie ustalony okres wypoczynku, ze względu na przyzwyczajenia powstałe, kiedy jeszcze przodkowie przez wiele milionów lat żyli na powierzchni planety? Zasnęła. Daneel i Giskard nie spali. Daneel, odkrywszy, że w pokoju jest zainstalowana końcówka komputera, spędził pół godziny ucząc się nie znanych mu do tej pory kombinacji klawiszy, próbując wszystkiego na chybił trafił. Nie było żadnej instrukcji obsługi (kto potrzebuje instrukcji obsługi czegoś, co poznają już dzieci w szkole podstawowej), ale na szczęście choć klawiatura nie była taka jak na Aurorze, to nie różniła się zbytnio. Mógł zawsze połączyć się z miejską biblioteką i skorzystać z encyklopedii. W porze najgłębszego ludzkiego snu Giskard powiedział: — Przyjacielu Daneelu. Daneel popatrzył na niego. — Tak, przyjacielu Giskardzie? — Muszę cię spytać o twoje zachowanie na balkonie. — Przyjacielu Giskardzie, patrzyłeś w kierunku tłumu. Poszedłem za twoim wzrokiem, dojrzałem broń wycelowaną w naszym kierunku i od razu zareagowałem. — Tak zrobiłeś, przyjacielu Daneelu, i dzięki pewnym twoim przypuszczeniom rozumiem, dlaczego skierowałeś się, by mnie ochronić. Zacznijmy od tego, że zamachowcem był robot. W takim wypadku, jakkolwiek by został zaprogramowany, nie mógł celować do żadnej istoty ludzkiej z zamiarem jej zranienia. Tak samo nie mógł wycelować w ciebie, ponieważ twój ludzki wygląd zaktywowałby Pierwsze Prawo. Nawet gdyby mu powiedziano, że na balkonie będzie robot humanoidalny, nie mógł być pewien, że to właśnie ty. Stąd wynika, że jeśli robot chciał strzelić do kogoś na balkonie, to celem mogłem być tylko ja, oczywisty robot, a ty natychmiast zareagowałeś, aby mnie ochronić. Ale jeśli zamachowiec był Aurorianinem, abstrahując czy robotem, czy człowiekiem, najbardziej podejrzany o to, że zlecił dokonanie tego ataku jest doktor Amadiro. Zwłaszcza że, jak sądzimy, przygotowuje spisek przeciwko Ziemi. Możemy też być pewni, że dowiedział się od pani Vasilii o moich specjalnych zdolnościach i uznał zniszczenie mnie za swój główny cel, ponieważ jestem dla niego bardziej niebezpieczny niż ktokolwiek inny, człowiek czy robot. Podsumowując to, wydaje się logiczne, że starałeś się nie dopuścić do tego. I jestem pewien, że gdybyś mnie nie odepchnął, zostałbym zniszczony. Ale, przyjacielu Daneelu, nie mogłeś mieć pewności, że zamachowiec jest robotem albo Aurorianinem. Ja tylko schwyciłem dziwny ślad pozytonowego mózgu na tle ogromnych, rozmazanych ludzkich emocji, kiedy mnie popchnąłeś, lecz dopiero wtedy miałem okazję cię o tym poinformować. Bez moich zdolności mogłeś być tylko pewien, że broń została wycelowana w naszym kierunku przez istotę ludzką, Ziemianina. Z logicznego punktu widzenia celem ataku była tylko pani Gladia, o czym świadczy to, że wszyscy obecni na balkonie są właśnie tego zdania. Dlaczego zatem zignorowałeś osobę pani Gladii i rzuciłeś się mnie ratunek?

— Przyjacielu Giskardzie — odparł Daneel — prześledź moją linię rozumowania. Sekretarz generalny powiedział, że na Ziemi wylądowały dwie osoby z Aurory. Natychmiast doszedłem wniosku, że są to doktor Amadiro i doktor Mandamus. Może być tego tylko jedna przyczyna. Czegokolwiek by ich spisek dotyczył, jest już z pewnością gotowy lub bardzo bliski realizacji. A teraz ty, przyjacielu Giskardzie, przybyłeś na Ziemię. Musieli przylecieć natychmiast, aby dokończyć dzieła, nim ty, korzystając ze swoich zdolności, zdążysz je zniweczyć. Aby mieć dodatkową pewność, postanowili cię zniszczyć. Dlatego widząc wycelowaną broń, natychmiast rzuciłem się, by odciągnąć cię z linii strzału. — Pierwsze Prawo powinno zmusić cię do usunięcia z linii strzału pani Gladii — zauważył Giskard. — Nie ma żadnej przyczyny, aby tak nie postąpić. — Nie, przyjacielu Giskardzie. Jesteś znacznie ważniejszy niż pani Gladia. A nawet jesteś ważniejszy od jakiejkolwiek istoty ludzkiej. Jeśli ktokolwiek może powstrzymać zniszczenie Ziemi, to tylko ty. Odkąd jestem świadom twojej służby dla ludzkości, kiedy staję w obliczu wyboru, Zerowe Prawo każe mi dbać o ciebie bardziej niż o innych. — I podejmując takie działanie nie miałeś żadnych problemów z powodu Pierwszego Prawa? — Nie, ponieważ działałem zgodnie z nadrzędnym, Zerowym Prawem. — Ale nie zostało ono wprowadzone do twojego programu przez człowieka. — Zaakceptowałem je jako następstwo Pierwszego Prawa, bo jak możemy uchronić ludzi przed krzywdą, jeśli społeczeństwo nie będzie normalnie i sprawnie funkcjonować? Giskard myślał przez chwilę. — Rozumiem, co chcesz powiedzieć, ale co by było, gdyby okazało się, że to nie ja jestem celem i pani Gladia zostałaby zabita? Jak byś to odebrał, przyjacielu Daneelu? Daneel odpowiedział stłumionym głosem: — Nie wiem, przyjacielu Giskardzie. A gdybym ratował panią Gladię, która była bezpieczna, wtedy ty byś został zniszczony, a razem z tobą, jak sądzę, przyszłość ludzkości. Jak wtedy bym przeżył taką sprawę? Patrzyli na siebie w milczeniu, obaj zatopieni w myślach. W końcu odezwał Giskard. — Tak mogło być, przyjacielu Daneelu, ale musisz przyznać, że osądzenie takich spraw jest bardzo trudne. — Zgadzam się z tobą, przyjacielu Giskardzie. — Jest już wystarczająco trudno, kiedy trzeba szybko podjąć decyzję, która z pojedynczych istot może bardziej ucierpieć lub wyrządzić więcej szkód. Wybór między jednostką a ludzkością, kiedy nie jesteś pewien, który aspekt ludzkości masz wziąć pod rozwagę, jest tak trudny, że samo znaczenie Praw Robotyki jest podane w wątpliwość. Gdy tylko przyjmiemy pojęcie ludzkości za abstrakcyjne, Prawa Robotyki będą łączyć się z Prawami Ludzkości, które być może nawet nie istnieją. — Nie rozumiem cię, przyjacielu Giskardzie — powiedział Daneel. — Nie jestem tym zaskoczony. Nie jestem pewien, czy sam się rozumiem. Ale rozważ… Kiedy sądzimy, że musimy chronić la kość, myślimy o Ziemianach i Osadnikach. Są liczniejsi niż Przestrzeniowcy, bardziej energiczni i ekspansywni. Okazują więcej inicjatywy, ponieważ nie są zależni od robotów. Mają większy potencjał rozwoju biologicznego i społecznego, ponieważ krótko żyją, a ich krótkie życie pozwala na stosunkowo duże osiągnięcia jednostek. — Tak — stwierdził Daneel — ująłeś to bardzo zwięźle. — A jeszcze wygląda na to, że Ziemianie i Osadnicy zgadzają się co do mistycznego i nawet irracjonalnego podejścia do świętości Ziemi i jej nietykalności. Czy taki stosunek do rodzimej planety nie stanie się hamulcem dla ich rozwoju, jak u Przestrzeniowców wiara w roboty i długowieczność? — Nie zastanawiałem się nad tym — przyznał Daneel. — Nie wiem. — Gdybyś miał moje zdolności, nie mógłbyś pozwolić sobie na unikanie rozmyślań na ten temat. Dam ci przykład. Pomyśl o ludziach, jakby składali się z dwóch gatunków: Przestrzeniowców,

opętanych jedną fatalną wiarą, i Ziemian wraz z Osadnikami, opętanych inną, równie fatalną. Być może w przyszłości pojawi się jakiś nowy gatunek obciążony jeszcze mniej atrakcyjnym dziedzictwem. To nie wystarcza do dokonania wyboru, przyjacielu Daneelu. Musimy mieć możliwość kształtowania. Powinniśmy raczej wpłynąć na powstanie najlepszych gatunków, a potem je chronić, a nie wybierać między słabymi. Ale jak możemy ustalić, co jest najlepsze, jeśli nie istnieje psychohistoria, nauka, o której śnię i której podstaw nie jestem w stanie opracować. — Nie potrafię, przyjacielu Giskardzie, ocenić trudności: związanych z posiadaniem zdolności pozwalających na odbieranie uczuć i wpływania na nie. Czy możliwe, że nauczyłeś się zbyt wiele, by pozwolić, aby Trzy Prawa Robotyki mogły u ciebie dobrze funkcjonować? — To było możliwe, przyjacielu Daneelu, dopóki nie zaszły ostatnie wydarzenia. Znam wzór ścieżek pozytonowych, które nadały mi moje specjalne zdolności. Przez dekady bardzo uważnie badałem samego siebie, żeby to poznać, i w tej chwili potrafię przekazać to tobie, abyś miał takie same zdolności, ale nie namawiam cię do tego. Będzie to dla ciebie nieprzyjemne. Wystarczy, że ja dźwigam takie brzemię. — Niemniej jednak, przyjacielu Giskardzie, jeśli kiedyś uznasz, że dobro ludzkości tego wymaga, przyjmę je. A zważywszy na Zerowe Prawo, będę musiał. — Ale ta rozmowa jest bezużyteczna — stwierdził Giskard. — Wygląda na to, że kryzys jest tuż–tuż, a my wciąż nie wiemy, jaka jest jego natura… — Mylisz się, przyjacielu Giskardzie — przerwał mu Daneel. — Wiem już, jaka jest jego natura. Nikt nie spodziewałby się, że Giskard jest w stanie okazać zaskoczenie. Jego twarz oczywiście nie mogła ujawniać uczuć. Głos miał modulację, dlatego jego mowa brzmiała po ludzku i nie była monotonna lub nieprzyjemna, lecz w tej modulacji nigdy nie odmalowywały się żadne uczucia. Tym razem jednak, kiedy zapytał: „Poważnie?”, w jego głosie rozbrzmiała nuta, jakby wątpił w opinię Daneela dotyczącą jutrzejszej pogody. Jednak po sposobie, w jaki zwrócił głowę w stronę Daneela i jak uniósł jedną rękę, bez wątpienia można było ocenić, że jest zaskoczony. — Tak, przyjacielu Giskardzie — odparł Daneel. — W jaki sposób to zrozumiałeś? — Wywnioskowałem z tego, co mi mówiła pani Quintana przy kolacji. — Ale czy nie stwierdziłeś, że nie dowiedziałeś się od niej niczego użytecznego? Czy nie sądziłeś, że zadałeś złe pytania? — Ale to było bezpośrednio po rozmowie. Po zastanowieniu doszedłem do wniosku, że informacje, które od niej uzyskałem, są dla mnie bardzo użyteczne. Przez ostatnich kilka godzin, korzystając z końcówki komputera, przeglądałem ziemską encyklopedię… — I potwierdziłeś swoje domysły? — Niezupełnie, ale nie znalazłem niczego, co by je obaliło. — Ale nie masz stuprocentowej pewności? — Nie. Wciąż jeszcze nie jestem pewien. Pozwól, że ci przedstawię mój tok rozumowania, a ty natychmiast mi powie znajdziesz w nim błędy. — Zaczynaj, przyjacielu Daneelu. — Energia jądrowa, przyjacielu Giskardzie, została poznana na Ziemi jeszcze w czasach przed podróżami podprzestrzennymi, kiedy ludzie zamieszkiwali tylko jedną, jedyną planetę. To jest powszechnie znane. Wiele czasu upłynęło, nim praktycy zaczęto wykorzystywać kontrolowaną fuzję jądrową, znaną tylko z procesów laboratoryjnych. Podstawowym kłopotem wcielenia teorii w praktykę było otrzymanie wystarczająco wysokiej temperatury w na tyle gęstym gazie, aby zapoczątkować fuzję, czyli syntezę. Na kilka dekad zanim to osiągnięto, istniały bomby jądrowe, wykorzystujące nie kontrolowaną reakcję. Ale kontrolowana czy też nie, fuzja nie może zacząć zachodzić bez początkowej

temperatury sięgającej milionów stopni. Skoro Ziemianie nie potrafili tego osiągnąć przy procesie kontrolowanym, to jak im się udawało zapoczątkować proces nie kontrolowany? Pani Quintana powiedziała mi, że nim na Ziemi zaczęto wykorzystywać syntezę jądrową, stosowano inną reakcję, reakcję rozszczepiania. Energię uzyskiwano z rozpadu wielkich jąder atomowych, na przykład uranu i toru. To była, jak myślę, jedna z dróg pozwalających na otrzymanie wysokich temperatur. Encyklopedia, z której korzystałem, podaje bardzo mało informacji na temat bomb nuklearnych wszystkich rodzajów i praktycznie żadnych szczegółów. Myślę, że jest to temat tabu, i to wszystkich światach, ponieważ na Aurorze nigdy nie słyszałem o takich bombach, nawet nie podejrzewałem ich istnienia. To część historii, której Ziemianie się wstydzą albo obawiają, albo jedno i drugie. W tym, co przeczytałem na temat bomb wykorzystujących syntezę jądrową, nie podano nic na temat ładunku inicjującego i udziału bomb z materiałem rozszczepialnym. Z braku tych informacji wywnioskowałem, że rzeczywiście musieli wykorzystywać je jako zapalniki. Ale w jaki sposób inicjowano wybuch bomb atomowych? Istniały one przed jądrowymi, a bomby jądrowe wymagają do wybuchu superwysokich temperatur, których dostarczały bomby atomowe, ale przed atomowymi nie istniało nic, co pozwalałoby na otrzymanie tak wysokich temperatur. Z tego wywnioskowałem, choć encyklopedia nic na ten temat nie podaje, że bomby atomowe mogły detonować w stosunkowo niskich temperaturach, być może nawet w temperaturze pokojowej. Istnieją jednak pewne trudności, ponieważ potrzeba było kilkunastu lat stałych wysiłków, żeby skonstruować bombę. Jakiekolwiek by to były trudności, ich przezwyciężenie nie pozwoliło na osiągnięcie wysokich temperatur. Co o tym sądzisz, Giskardzie? Giskard bez ruchu przyglądał się Daneelowi w trakcie jego wyjaśnień i teraz powiedział: — Uważam, że rozumowanie, które zbudowałeś na podstawie tak nikłych przesłanek, przyjacielu Daneelu, choć może nawet niezbyt godne zaufania i choć doskonale się go słucha, nie ma nic wspólnego ze zbliżającym się kryzysem, którego naturę chcemy poznać. — Proszę o cierpliwość, przyjacielu Giskardzie, już mówię dalej. Obie reakcje, zarówno syntezy, jak i rozszczepienia, zachodzą dzięki słabym oddziaływaniom cząsteczkowym, jednej z czterech reakcji kontrolujących wszystkie oddziaływania we wszechświecie. W konsekwencji przyspieszacz jądrowy, mogący zdetonować reaktor wykorzystujący fuzję atomową, może także zniszczyć reaktor działający dzięki reakcjom rozszczepienia. Istnieje jednak różnica. Synteza zachodzi tylko w superwysokich temperaturach. Przyspieszacz aktywuje niezwykle gorącą porcję paliwa tuż przed jego wejściem do reakcji i nieco otaczającego ją paliwa, ponieważ zostanie podgrzane do temperatury wystarczającej do zainicjowania reakcji, zanim materiał zostanie wyrzucony na zewnątrz, a temperatura opadnie na tyle, by inne porcje paliwa jądrowego nie mogły już wejść w reakcję. Innymi słowy mówiąc, część paliwa eksploduje, ale większość nie. Jednak wydzielona energia wystarczy do zniszczenia reaktora i wszystkiego w okolicy, na przykład statku kosmicznego napędzanego tym reaktorem. Z drugiej strony, reaktor oparty na paliwie rozszczepialnym pracuje w niskich temperaturach, może wrzenia wody, a może nawet pokojowej. W wyniku działania przyspieszacza jądrowego całe paliwo rozszczepialne eksploduje. I chociaż paliwo rozszczepialne uwalnia znacznie mniej energii, to podczas wybuchu takiego reaktora, w wyniku eksplozji całego paliwa, generalnie uwalnia się znacznie więcej energii niż w czasie wybuchu reaktora opartego na fuzji jądrowej, gdzie detonuje nieznaczna część paliwa. Giskard skinął powoli głową. — Owszem, wszystko w porządku, przyjacielu Daneelu, ale na Ziemi nie ma ani jednego reaktora atomowego. — Nie, nie ma. Tak powiedziała mi podsekretarz Quintana i potwierdza to encyklopedia. Ale wszystkie urządzenia napędzane przez własne źródła energii mają wbudowane małe reaktory pracujące na paliwie rozszczepialnym.

— Tak, przyjacielu Daneelu, dla przyspieszacza jądrowego to żaden problem. Ale twoje wywody, mimo że są bez zarzutu, kończą się niczym. — Niezupełnie, przyjacielu Giskardzie — powiedział Daneel poważnie. — Trzeba jeszcze wziąć pod uwagę trzeci typ reakcji jądrowych. — Co to może być? — spytał Giskard. — Nie mogę sobie wyobrazić trzeciego typu. — Niełatwo to sobie wyobrazić, przyjacielu Giskardzie, ponieważ w skorupach planet Przestrzeniowców i Osadników jest bardzo mało uranu i toru, a naturalna radioaktywność gruntów jest nieznaczna. Temat jest mało zajmujący i w konsekwencji w całości pomijany przez naukowców z wyjątkiem kilku fizyków teoretyków. Jednak na Ziemi, jak zwróciła mi na to uwagę pani Quintana, uran oraz tor występują razem i w porównania z innymi światami naturalna radioaktywność z jej produkcją ciepła i promieniowania jest znaczącą częścią środowiska. To jest trzeci rodzaj reakcji nuklearnych, które należy wziąć pódl uwagę. — Co przez to rozumiesz, przyjacielu Daneelu? — Naturalna radioaktywność jest również wyrazem słabych oddziaływań. Przyspieszacz nuklearny, który jest w stanie wysadzić reaktor oparty na reakcjach rozszczepienia, może również przyspieszyć naturalne reakcje atomowe do punktu prowadzącego, jak sądzę, do eksplozji tych części skorupy ziemskiej, w których jest wystarczająca koncentracja uranu i toru. Giskard przez dłuższą chwilę wpatrywał się nieruchomo w Daneela. Potem cicho powiedział: — Sugerujesz zatem, że doktor Amadiro pragnie zdetonować skorupę ziemską, zniszczyć planetę i jej życie, i w ten sposób zapewnić dominację Przestrzeniowców w Galaktyce. Daneel skinął głową. — Lub, o ile koncentracja toru i uranu będzie nie wystarczająca do wywołania eksplozji, podwyższona radioaktywność spowoduje uwalnianie ciepła, które zmieni klimat; aktywniejsze promieniowanie zwiększy zapadalność na raka, uszkodzenia płodów i doprowadzi do tego samego efektu, aczkolwiek wolniej. — To jest przerażające — stwierdził Giskard. — Czy myślisz, że naprawdę może do tego dojść? — Tak sądzę. Wydaje mi się, że od kilku lat, od ilu nie wiem, humanoidalne roboty z Aurory, w tym nasz zamachowiec, przebywają na Ziemi. Są wystarczająco rozwinięte, aby je odpowiednio zaprogramować, i mogą, kiedy tylko tego potrzebują, wchodzić do Miast po niezbędny ekwipunek. Można sądzić, że budują przyspieszacze w miejscach, gdzie gleba jest bogata w uran i tor. Być może przez ostatnie lata powstało już ich wiele. Doktor Amadiro i doktor Mandamus są tutaj po to, by dopilnować ostatnich szczegółów przed uruchomieniem przyspieszaczy. Przypuszczalnie przygotowują wszystko tak, żeby zdążyć opuścić planetę, zanim zostanie zniszczona. — W takim razie — stwierdził Giskard — ważne jest, aby powiadomić sekretarza generalnego, żeby zmobilizował ziemską straż bezpieczeństwa i aby doktorzy Amadiro i Mandamus zostali zlokalizowani i powstrzymani przed wcieleniem swojego projektu w czyn. — Nie sądzę, żeby to się dało zrobić — powiedział Daneel. — Sekretarz generalny nie posłucha nas, ponieważ wierzy w mistyczną wręcz nietykalność Ziemi. Stwierdziłeś, że coś takiego może działać przeciwko ludzkości, i sądzę, że właśnie w tym wypadku będzie to miało miejsce. Jeśli jego wiara w wyjątkową pozycję Ziemi miałaby ulec zmianie, musiałby odrzucić swoje podstawowe przekonania, a to by nim ogromnie wstrząsnęło. A nawet gdyby nam uwierzył, wszelkie przygotowania musiałyby przejść przez biurokratyczną machinę władzy i bez względu na to, ile czasu by zajęły, z pewnością byłoby za późno na podjęcie jakichkolwiek skutecznych kroków. Ale nie tylko to, nawet gdyby udało się zmobilizować wszystkie ziemskie siły, nie sądzę, by Ziemianie byli w stanie znaleźć dwóch ludzi ukrywających się na powierzchni. Ziemianie żyją w Miastach od wielu dekad i prawie niczym nie ryzykują wewnątrz ich granic. Pamiętam to dobrze z mojej pierwszej sprawy prowadzonej wraz partnerem Elijahem Baleyem jeszcze na Ziemi. A nawet jeśli Ziemianie zmuszą się do wyjścia na zewnątrz, nie będą w stanie sprawnie szukać dwóch ludzi, chyba że natkną się na nich przypadkiem, ale na to nie możemy liczyć.

— Osadnicy z łatwością mogliby utworzyć patrole — zauważył Giskard. — Nie obawiają się otwartych przestrzeni i obcych. — Ale są tak samo przekonani o nienaruszalności Ziemi jak jej mieszkańcy i tak samo nam nie uwierzą. Jeśli poszukiwania dwóch ludzi nie rozpoczną się wystarczająco szybko, by ich schwytać, nie będzie czasu, żeby wszystkiemu zapobiec. Jeśli nawet w końcu nam uwierzą. — Zatem co z ziemskimi robotami? — spytał Giskard. — Przebywają na otwartych przestrzeniach pozamiejskich. Któryś z nich może wiedzieć o obecności ludzi w pobliżu. Powinno się je przepytać. — Istoty ludzkie mogą być specjalistami od robotyki — zauważył Daneel. — Poza tym z pewnością uważają, żeby w ich pobliżu nie było żadnych robotów. Nie, z tej samej przyczyny nie możemy na to liczyć. Co gorsza, ziemskie roboty są bardzo proste i nieskomplikowane, zaprojektowane tylko do wykonywania bardzo specyficznych zadań przy uprawie roli, hodowli roślin i zwierząt. Nie można ich łatwo przystosować do tak odmiennego zadania jak prowadzenie poszukiwań. — Odrzucasz wszelkie możliwe działania, przyjacielu Daneelu. Czy nic nam nie pozostało? — Sami musimy ich odszukać i powstrzymać, i to natychmiast. — Czy wiesz, gdzie oni są, przyjacielu Daneelu? — Nie, przyjacielu Giskardzie. — Skoro więc poszukiwania organizowane przez wielu Ziemian lub Osadników, lub roboty albo nawet przez wszystkie te trzy grupy mogłyby się zakończyć sukcesem tylko przez szczęśliwy przypadek, jak my mamy tego dokonać? — Nie wiem, przyjacielu Giskardzie. Ale musimy. Giskard powiedział głosem, w którym brzmiała szorstka nuta: — Konieczność nie wystarczy, przyjacielu Daneelu. Przebyłeś długą drogę. Wykryłeś możliwość kryzysu, a następnie krok po kroku rozszyfrowałeś jego naturę. I nic z tego nam nie przyjdzie. Nadal jesteśmy tak bezradni jak na początku. — Pozostała jeszcze jedna szansa — stwierdził Daneel. — Mocno naciągana, ale nie mamy nic do stracenia. Ze strachu przed tobą Amadiro wysłał robota, aby cię zniszczył, i być może stanie się to przyczyną jego klęski. — A jeśli ta ostatnia szansa zawiedzie, przyjacielu Daneelu? Daneel popatrzył na Giskarda. — Wtedy jesteśmy bezradni, a Ziemia zostanie zniszczona i ludzka historia potoczy się ku swemu końcowi. 18. ZEROWE PRAWO Kelden Amadiro nie czuł się szczęśliwy. Ziemska grawitacja była nieco zbyt wysoka jak na jego upodobania, atmosfera za gęsta, tutejsze dźwięki i zapachy irytująco odmienne od auroriańskich. Poza tym, żadne wnętrze nie sprawiało wrażenia choćby odrobinę cywilizowanego. Roboty wybudowały im dość proste schronienia. Mieli wystarczające zapasy żywności, a nawet prowizoryczne toalety, które działały bez zarzutu, lecz pod każdym innym względem były odrażająco prymitywne. Co jednak najgorsze, choć ranek był nawet dość przyjemny, dzień zapowiadał się pogodny i wstawało już stanowczo zbyt jasne ziemskie Słońce. Wkrótce temperatura stanie się za wysoka, w powietrzu pojawi się wilgoć i towarzyszące jej dokuczliwe owady. Z początku Amadiro nie pojmował, skąd biorą się małe opuchnięte punkciki na jego rękach, dopóki mu Mandamus nie wyjaśnił. Teraz, drapiąc się, wymamrotał pod nosem: — Coś okropnego, mogą przenosić zarazki.

— Sądzę — odparł Mandamus obojętnie — że czasami istotnie tak bywa. Nie jest to jednak zbyt prawdopodobne. Mam płyny łagodzące swędzenie, możemy też zacząć palić pewne substancje odstraszające owady, choć ich woń mnie także odstrasza. — Zacznij je palić — polecił Amadiro. — Nie chciałbym jednak, by cokolwiek, choćby woń, mały obłoczek dymu, zwiększyło szansę, że zostaniemy odkryci — zauważył spokojnie Mandamus. Amadiro przyjrzał mu się podejrzliwie. — Ciągle powtarzasz, że Ziemianie i ich roboty nigdy nie odwiedzają tego miejsca. — To prawda, nie zostało to jednak stwierdzone matematycznie. Chodzi o fenomen socjologiczny, a w podobnych sprawach zawsze zdarzają się wyjątki. Amadiro skrzywił się pogardliwie. — Najłatwiejszy sposób osiągnięcia bezpieczeństwa to zakończenie tego projektu. Mówiłeś, że dzisiaj będziesz gotów. — To także obserwacja natury socjologicznej, doktorze Amadiro. Powinienem być dzisiaj gotowy i chciałbym, aby tak było. Matematycznie jednak nie mogę tego zagwarantować. — Kiedy będziesz mógł? Mandamus rozłożył ręce. — Któż to wie? Doktorze Amadiro, odnoszę wrażenie, że już to panu wyjaśniłem, ale chętnie powtórzę wszystko jeszcze raz. Dotarcie aż tak daleko zabrało mi siedem lat. Liczyłem, że spędzę jeszcze kilka miesięcy na obserwacjach w czternastu stacjach przekaźnikowych zlokalizowanych na powierzchni Ziemi. Nie mogę jednak tego zrobić, ponieważ musimy zakończyć całą sprawę, zanim zostaniemy odnalezieni i być może powstrzymani przez robota Giskarda. Oznacza to, że muszę polegać na naszych robotach humanoidałnych rozmieszczonych w stacjach. Nie mogę im ufać tak jak sobie samemu, toteż muszę dokładnie sprawdzić wszystkie ich raporty i możliwe, że konieczne będzie odwiedzenie jeszcze paru miejsc, zanim będę ostatecznie gotowy. To potrwa parę dni, może nawet tydzień lub dwa. — Tydzień lub dwa? Niemożliwe! Jak sądzisz, czy długo zdołam znieść tę planetę, Mandamusie? — Jedna z moich poprzednich wizyt trwała niemal rok, inna ponad cztery miesiące. — I podobało ci się tutaj? — Nie. Ale miałem do wykonania pewną pracę i uczyniłem to nie szczędząc własnej osoby. — Mandamus spojrzał zimno na swego towarzysza. Amadiro poczerwieniał i odparł nieco spokojniej: — Cóż, jaka jest nasza sytuacja? — Nadal rozpatruję napływające raporty. Wie pan przecież, że nie mamy tutaj do czynienia z bezbłędnie zaprojektowanym systemem stworzonym w laboratorium. Musimy uwzględnić zróżnicowanie skorupy całej planety. Na szczęście materiały radioaktywne są tu bardzo rozpowszechnione, choć najczęściej ich złoża nie są obfite. Przy każdym z nich musimy umieścić przekaźnik i pozostawić pilnujące go roboty. Jeśli wszystkie przekaźniki nie zostaną właściwie umieszczone, w odpowiedniej kolejności, przyspieszenie jądrowe osłabnie, co będzie oznaczało, że na próżno poświęciliśmy ostatnie siedem lat. Albo też gwałtowne przyspieszenie sprawi, że w niektórych miejscach skorupa po prostu wybuchnie, pozostawiając resztę nietkniętą. W obu wypadkach zniszczenia będą minimalne. My natomiast, doktorze Amadiro, chcemy, aby materiały rozszczepialne, a w konsekwencji rozległe partie skorupy ziemskiej, stawały się powoli, stale, nieodwracalnie — niemal wypluwał te słowa, wymawiając każde wyraźnie i z osobna — coraz bardziej i bardziej radioaktywne. Tak aby Ziemia coraz mniej nadawała się do życia. Struktura społeczna tej planety załamie się i Ziemia, pierwotna kolebka ludzkości, odejdzie w niebyt. Rozumiem, doktorze Amadiro, że tego właśnie pan pragnie. Dokładnie to opisałem panu siedem lat temu i wówczas zgodził się pan ze mną. — Nadal jestem tego zdania, Mandamusie. Nie bądź głupcem.

— A więc proszę znieść te niewygody albo też odlecieć, a ja zacznę wszystko wtedy, gdy przygotowania zostaną ukończone. — Nie, nie — wymamrota! Amadiro. — Muszę tu być, gdy wszystko się stanie. Ale nic na to nie poradzę, że zżera mnie niecierpliwość. Ile trzeba czasu, aby proces rozwinął się na dobre? To znaczy od chwili kiedy zainicjuje pan pierwszą falę przyspieszenia. Ile czasu potrzeba, by Ziemia przestała nadawać się do zamieszkania? — To zależy od samego stopnia przyspieszenia. W tej chwili nie znam jeszcze wymaganego poziomu. Zależy on bowiem od ogólnej wydajności przekaźników, toteż przygotowałem dość szeroką skalę. Chciałbym, aby potrwało to od dziesięciu do dwudziestu dekad. — A jeśli skróciłby pan ten okres? — Im krótszy okres, tym szybciej duże partie planety będą stawały się radioaktywne i tym szybciej stanie się ona niebezpieczna. Oznacza to jednocześnie, że zmniejszy się prawdopodobieństwo ewakuacji znaczącej części populacji. — Czy to ważne? — mruknął Amadiro. Mandamus zmarszczył brwi. — Im szybciej zniszczeje Ziemia, tym bardziej prawdopodobne, że Ziemianie i Osadnicy zaczną podejrzewać sztuczną przyczynę tego stanu rzeczy. A wtedy bez wątpienia obciążą nas odpowiedzialnością. Wówczas Osadnicy wściekle zaatakują i w obronie swej świętej planety zapewne będą walczyć do upadłego. Dyskutowaliśmy już o tym wcześniej i zdaje się, że doszliśmy w tej sprawie do porozumienia. Znacznie lepiej będzie pozwolić, aby proces rozwijał się powoli. Przez ten czas zdążymy przygotować się na najgorsze, natomiast osłabiona Ziemia może uznać, że powolny wzrost radiacji to zjawisko naturalne, którego nie rozumieją. W mojej opinii obecnie jest to ważniejsze niż kiedykolwiek. — Rzeczywiście? — Amadiro także zmarszczył czoło. — Surowy wyraz twojej purytańskiej twarzy pozwala mi zgadnąć, że zdołałeś częściowo obciążyć odpowiedzialnością i mnie. — Z całym szacunkiem, w tym wypadku nie było to zbyt trudne. Wysłanie jednego z naszych robotów, by zniszczył Giskarda, to bardzo nierozsądne posunięcie. — Wręcz przeciwnie. To musiało być zrobione. Giskard jest jedyną istotą, która mogłaby nas zniszczyć. — Najpierw musiałby nas znaleźć, a to mu się nie uda. A nawet jeśli… Obaj jesteśmy wykształconymi robotykami, nie sądzi pan, że poradzilibyśmy sobie z nim? — Rzeczywiście? — rzucił Amadiro. — Vasilia też tak myślała, a znała Giskarda lepiej niż my. Mimo to jednak nic nie wskórała. Jakimś sposobem krążownik, który miał go przejąć i zniszczyć z bezpiecznej odległości, także sobie nie poradził. A teraz Giskard jest na Ziemi. W ten czy inny sposób musi przestać działać. — Na razie jednak tak się nie stało. Jeszcze nie doniesiono nam o tym. — Często rząd powstrzymuje się przed rozgłaszaniem złych wieści. A ziemscy urzędnicy, choć to barbarzyńcy, mogą być dość roztropni w tym względzie. Jeśli zaś nasz robot zawiódł i został przesłuchany, z pewnością nastąpiła u niego nieodwracalna blokada. Oznacza to, że straciliśmy jednego robota, a na taką stratę z łatwością możemy sobie pozwolić. Jeśli zaś Giskard nadal pozostaje na swobodzie, tym bardziej powinniśmy się pospieszyć. — Jeżeli straciliśmy robota, mogliśmy też stracić coś znacznie ważniejszego, o ile zdołali wydobyć z niego położenie naszego centrum operacyjnego. Powinniśmy byli przynajmniej nie używać do tego celu jednego z tutejszych robotów. — Użyłem tego, który był pod ręką. Myślę, że może pan zaufać mojemu programowaniu. — Blokada czy nie, sama jego obecność zdradza, że został wyprodukowany na Aurorze. Ziemscy robotycy, a na tej planecie jest ich paru, będą tego pewni. To następny powód, dla którego wzrost radioaktywności musi następować bardzo powoli. Powinno upłynąć trochę czasu, aby Ziemianie zapomnieli o tym incydencie i nie powiązali go ze stałym wzrostem promieniowania. Potrzeba nam co najmniej dziesięciu dekad, może piętnastu, a nawet dwudziestu.

Odszedł, aby ponownie sprawdzić swe instrumenty oraz jeszcze raz nawiązać kontakt z szóstym i dziesiątym przekaźnikiem, które wciąż sprawiały jakieś kłopoty. Amadiro odprowadził go wzrokiem kryjącym mieszaninę wzgardy i zdecydowanej niechęci, po czym mruknął pod nosem: — Tak, ale ja nie mam przed sobą dwudziestu dekad ani nawet piętnastu czy dziesięciu. Ty owszem, ale ja nie. W Nowym Jorku był wczesny ranek. Giskard i Daneel domyślili się tego po stopniowym wzroście ludzkiej aktywności. — Gdzieś ponad i poza miastem wstaje świt. Kiedyś w rozmowie z Elijahem Baleyem, dwadzieścia dekad temu, określiłem Ziemię jako planetę świtu. Czy jeszcze długo taka będzie? A może już przestała? — To bardzo ponure myśli, przyjacielu Giskardzie — stwierdził Daneel. — Lepiej będzie, jeśli zajmiemy się dziś tym, co konieczne, żeby Ziemia nadal została planetą świtu. Gladia weszła do pokoju w kapciach i szlafroku. Jej włosy dopiero co wyschły po umyciu. — Ziemianki wędrują rano korytarzami, zmierzając do wielkich, wspólnych łazienek, rozczochrane i zaspane. Myślę, że robią to z premedytacją. Rozczesanie włosów po drodze do łazienki stanowi oznakę złych manier. Najwyraźniej pierwotnie niedbały wygląd podkreśla potem końcowy efekt. Powinnam była zabrać ze sobą kompletny poranny strój. Trzeba było widzieć, jak na mnie patrzyły, kiedy wracałam tutaj w szlafroku. Wychodząc z łazienki trzeba być zapiętą na ostatni guzik. — Czy możemy chwilę porozmawiać, proszę pani — powiedział Daneel. Gladia zawahała się. — Ale bardzo krótko, Daneelu. Jak sami pewnie wiecie, to być bardzo ważny dzień i niedługo zaczyna się pierwsze por; spotkanie. — O tym właśnie chcielibyśmy pomówić, proszę pani — oznajmił Daneel. — Tego ważnego dnia lepiej będzie, jeśli nie będziemy pani towarzyszyć. — Co takiego? — Wpływ, jaki pani chce wywrzeć na Ziemian, będzie miał znacznie mniejsze oddziaływanie, jeśli pojawi się pani otoczona robotami. — Wcale nie będę otoczona. Chodzi tylko o was dwóch. Jak mam sobie bez was poradzić? — Powinna się pani tego nauczyć. Kiedy przy pani jesteśmy, natychmiast odróżniamy panią od wszystkich Ziemian. Wygląda to tak, jakby się pani ich bała. Gladia, najwyraźniej zaniepokojona, oznajmiła: — Ale potrzebuję jakiejś ochrony, Daneelu. Pamiętaj, co się zdarzyło wczoraj wieczorem. — Proszę pani, wtedy nie mogliśmy temu zapobiec i nie zdołalibyśmy pani ochronić, nawet jeśli byłoby to konieczne. Na szczęście wczoraj wieczorem nie pani stanowiła cel. Strzał z blastera przeznaczony był dla Giskarda. — Dlaczego Giskarda? — Jak robot mógłby wycelować w panią czy jakąkolwiek istotę ludzką? Z jakichś przyczyn jego celem stał się Giskard. Wobec tego, jeśli będziemy w pani pobliżu, możemy zwiększyć grożące i niebezpieczeństwo. Proszę pamiętać, że gdy opowieść o tym, co , zaszło wczoraj, stanie się publicznie znana, mimo że ziemski rząd z pewnością spróbuje zataić pewne szczegóły, zaczną krążyć plotki, że to robot wycelował z blastera i wystrzelił. To z kolei wzbudzi ogólną niechęć wobec robotów, wobec nas, a ta niechęć może objąć i panią, jeśli wciąż będzie pani pokazywać się w naszym towarzystwie. Lepiej zatem, abyśmy trzymali się od pani z daleka. — Na jak długo? — Dopóki trwa pani misja. Obecnie kapitan Baley zdoła pomóc pani lepiej niż my. Zna Ziemian, jest wśród nich poważany i bardzo panią ceni. — Potrafisz stwierdzić, że mnie ceni? — spytała Gladia.

— Choć jestem robotem, odnoszę takie wrażenie. Oczywiście gdy tylko będzie pani sobie życzyła, natychmiast wrócimy. Na razie jednak uważamy, że najlepszą formą ochrony jest pozostawienie pani w rękach kapitana Baleya. — Pomyślę nad tym. — Tymczasem my, proszę pani, odwiedzimy kapitana Baleya i sprawdzimy, czy się z nami zgadza. — Zróbcie to — odparła Gladia i zniknęła w drzwiach swojej sypialni. Daneel odwrócił się do Giskarda i szepnął: — Czy była chętna? — Bardziej niż chętna — odrzekł Giskard. — Moja obecność zawsze ją niepokoiła, toteż niezbyt boleśnie odczuje mój brak. Co do ciebie, przyjacielu Daneelu, jej uczucia są mieszane. Zdecydowanie przypominasz jej przyjaciela Jandera, którego odłączenie wiele dekad temu stanowiło dla niej niezwykle dramatyczne przeżycie. Fakt ten jednocześnie przyciągał ją do ciebie i odpychał, więc nie musiałem ingerować zbyt głęboko, zmniejszyłem tylko nieco przyciąganie i wzmocniłem silne przywiązanie, jakie odczuwa do kapitana. Z łatwością obejdzie się bez nas. — A zatem znajdźmy kapitana — odrzekł Daneel. Razem wyszli z pokoju i ruszyli najbliższym korytarzem. Zarówno Daneel jak i Giskard już wcześniej odwiedzali Ziemię. Wizyta Giskarda była późniejsza. Wiedzieli więc, jak działa skomputeryzowana informacja, która podała im oznaczenia sektora, skrzydła i numer apartamentu przydzielonego D.G. Rozumieli też barwne kody w korytarzach, wskazujące odpowiednie zakręty i windy. Lecz ludzie, których mijali albo napotykali na swej drodze, z początku wpatrywali się ze zdumieniem w Giskarda, po czym obojętnie odwracali wzrok. W chwili gdy dotarli do drzwi D.G., Giskard lekko chwiał się na nogach. Nie rzucało się to w oczy, lecz Daneel natychmiast zauważył jego stan. — Czy coś cię kłopocze, przyjacielu Giskardzie? — spytał cicho. — Musiałem wymazać zdumienie, lęk i podniecenie wielu kobiet i mężczyzn oraz jednego dziecka, co okazało się najtrudniejsze. Nie miałem czasu, by upewnić się, że nie czynię żadnej szkody. — To było niezbędne. Nie możemy pozwolić, aby nas zatrzymano. — Rozumiem, lecz w moim wypadku Zerowe Prawo nie działa zbyt dobrze. Brak mi twojej wiary. Szczególnie w tym względzie — ciągnął dalej, jakby pragnął odwrócić własną uwagę od nękających go wątpliwości. — Często zauważałem, że rosnący opór ścieżek pozytonowych najpierw ujawnia się utrudnianiem stania i chodzenia, a potem mówienia. Daneel uruchomił sygnał przy drzwiach. — To samo dzieje się w moim wypadku, przyjacielu Giskardzie. Nawet w najkorzystniejszych okolicznościach utrzymanie równowagi na dwóch wspornikach jest dostatecznie trudne. Kontrolowany brak równowagi, na przykład chodzenie, tylko pogarsza sprawę. Słyszałem, że kiedyś podjęto próby stworzenia robotów o czterech nogach i dwóch rękach. Nazwano je centaurami. Funkcjonowały dostatecznie dobrze, lecz ludzie nie mogli ich zaakceptować, ponieważ wyglądały zbyt obco. — W tej chwili — odezwał się Giskard — chętnie bym przyjął dodatkową parę nóg, przyjacielu Daneelu. Zdaje się jednak, że mój niepokój zaczyna mijać. D.G. stanął w drzwiach. Spojrzał na nich z szerokim uśmiechem. Następnie rozejrzał się po korytarzu, po czym jego uśmiech zniknął zastąpiony wyrazem najwyższej troski. — Co tutaj robicie bez Gladii? Czy ona… — Kapitanie, pani Gladia czuje się dobrze. Nic jej nie grozi. Czy możemy wejść i wyjaśnić? D.G. zmierzył ich badawczym spojrzeniem, po czym gestem zaprosił do środka. Jego głos przybrał rozkazujący ton, używany do rozmów z nieposłusznymi maszynami.

— Dlaczego zostawiliście ją samą? Co u licha mogło sprawić, że zostawiliście ją samą? — Nie jest bardziej samotna niż jakakolwiek inna osoba na Ziemi — odparł Daneel. — I nie grozi jej żadne niebezpieczeństwo. Jeśli później porozmawia pan z nią na ten temat, sądzę, że wyjaśni, iż nie może działać tu skutecznie tak długo, jak długo tuż obok są roboty Przestrzeniowców. Myślę też, iż stwierdzi, że pomoc i ochrona, której potrzebuje, powinna wyjść nie od robotów, a od pana. Wierzymy, że takie jest jej życzenie, przynajmniej na razie. Jeśli kiedykolwiek zapragnie, abyśmy wrócili, natychmiast się zjawimy. Twarz D.G. ponownie się rozluźniła i pojawił się na niej uśmiech. — Potrzebuje mojej opieki, tak? — W tej chwili sądzimy, kapitanie, że bardziej jest spragniona pańskiego towarzystwa niż naszego. — Kto mógłby mieć do niej pretensje? — uśmiechnął się szeroko D.G. — Przygotuję się do wyjścia i udam się do niej jak najszybciej. — Najpierw jednak, proszę pana… — Aha — powiedział D.G. — coś za coś. — Tak, proszę pana. Chcemy dowiedzieć się jak najwięcej o robocie, który wczoraj wieczorem wypalił z blastera. — Czy przewidujecie, że znów coś miałoby zagrozić pani Gladii? — spytał z nagłym niepokojem D.G. — Nic, co przypominałoby wczorajsze zdarzenie. Tamten robot nie strzelał do pani Gladii. Sam fakt, że jest robotem, absolutnie to wyklucza. Celował do przyjaciela Giskarda. — Czemu miałby zrobić coś podobnego? — Tego właśnie chcielibyśmy się dowiedzieć. W tym celu pragniemy, aby skontaktował się pan z panią Quintaną, podsekretarzem do spraw energii, i stwierdził, iż pan i pański rząd na Baleyworldzie, jeśli oczywiście zechce pan to dodać, przykładacie do tej sprawy wielką wagę i prosicie, bym mógł zadać jej parę pytań dotyczących tej sprawy. Chcielibyśmy, aby nakłonił ją pan do wyrażenia zgody. — Tylko tego chcecie? Bym przekonał dość ważną i zajętą osobę, aby poddała się przesłuchaniu przez roboty? — Proszę pana, pani Quintana może się zgodzić, jeśli poprosi ją pan dostatecznie szczerze. Oprócz tego, dobrze byłoby, gdyby wynajął pan dla nas śmigacz, który mógłby nas do niej dowieźć. Rozumie pan chyba, że bardzo nam się spieszy. — I to koniec owych kilku drobiazgów? — Niezupełnie, kapitanie — odparł Daneel. — Będziemy też potrzebowali kierowcy i prosimy, żeby zapłacił mu pan dobrze, by zgodził się przewieźć przyjaciela Giskarda, który wygląda jak typowy robot. Ja mogę mu mniej przeszkadzać. — Mam nadzieję, że zdajesz sobie sprawę, Daneelu, iż twoje prośby są całkowicie nierozsądne. — Mam nadzieję, że nie, kapitanie — odparł Daneel. — Skoro jednak pan tak twierdzi, nie mamy nic więcej do dodania. Nie pozostaje nam zatem żaden wybór, jak tylko wrócić do pani Gladii, co ją unieszczęśliwi, ponieważ wolałaby być z panem. Odwrócił się do wyjścia, wzywając gestem Giskarda, by mu towarzyszył, lecz D.G. powiedział pospiesznie: — Zaczekaj. Na rogu korytarza znajduje się publiczny komunikator. Mogę spróbować. Zostańcie tu i czekajcie na mnie. Roboty zastygły w miejscu. Po chwili Daneel spytał: — Czy musiałeś głęboko ingerować, przyjacielu Giskardzie? Giskard stał pewnie na nogach. — Byłem bezradny — stwierdził. — Kapitan czuł ogromny sprzeciw na myśl o skontaktowaniu nas z panią Quintaną, a także i gdy usłyszał o wynajęciu śmigacza. Nie mogłem odmienić tych uczuć nie wyrządzając znacznych szkód. Kiedy stwierdziłeś, że musimy wrócić do pani Gladii,

jego podejście do sprawy gwałtownie się zmieniło. Rozumiem, że przewidziałeś to, przyjacielu Daneelu? — Owszem. — Wygląda na to, że zupełnie mnie nie potrzebujesz. Istnieje więcej niż jedna metoda ingerowania w cudzy umysł. Mimo wszystko jednak coś zrobiłem. Zmianie nastroju kapitana towarzyszyło głębokie, ciepłe uczucie wobec pani Gladii. Skorzystałem z sytuacji, aby je wzmocnić. — Oto dlaczego jesteś mi potrzebny. Sam nie potrafiłbym tego dokonać. — Kiedyś nauczysz się, przyjacielu Daneelu. Może całkiem niedługo. Po chwili D.G. wrócił. — Wierz albo nie, ale zgodziła się z wami spotkać, Daneelu. Śmigacz i kierowca będą tu lada moment, a im szybciej stąd odlecicie, tym lepiej. Ja sam natychmiast udam się do apartamentu Gladii. Oba roboty wyszły na korytarz, aby tam zaczekać. — Jest bardzo szczęśliwy — oznajmił Giskard. — Na to wygląda, przyjacielu Giskardzie — odparł Daneel. — Obawiam się jednak, że na tym zakończyła się łatwiejsza część naszego zadania. Bez trudu uzyskaliśmy od pani Gladii pozwolenie na samodzielne poruszanie się po Mieście, następnie z pewnym oporem przekonaliśmy kapitana, aby umożliwił nam spotkanie z podsekretarzem. Ona jednak może okazać się cięższym orzechem do zgryzienia. KIerowca raz tylko spojrzał na Giskarda i cała jego odwaga ulotniła się natychmiast. — Niech pan posłucha — zwrócił się do Daneela — powiedziano mi, że dostanę podwójną zapłatę za przewiezienie robota, ale w Miastach nie zezwala się na ich obecność i mógłbym wpaść w poważne tarapaty. Pieniądze nic nie pomogą, jeśli stracę licencję. Czy nie mogę po prostu zabrać tylko pana? — Ja także jestem robotem, proszę pana — odparł Daneel. — W tej chwili znajdujemy się w Mieście bynajmniej nie z pańskiej winy. Próbujemy wydostać się stąd, a pan nam w tym pomoże. Mamy umówione spotkanie z wysokim przedstawicielem rządu, który, jak sądzę, zajmie się nami. Udzielenie nam pomocy jest pańskim obywatelskim obowiązkiem. Jeśli odmówi pan zabrania nas, za pana sprawą roboty pozostaną w mieście, co może zostać uznane za działanie sprzeczne z prawem. Twarz kierowcy wygładziła się. Otworzył drzwi i rzucił opryskliwie: — Wsiadajcie. Niemniej jednak starannie zasunął przezroczystą przegrodę oddzielającą go od pasażerów. — Czy wymagał większej ingerencji, przyjacielu Giskardzie? — spytał cicho Daneel. — Bardzo niewielkiej, przyjacielu Daneelu, twoje słowa wykonały większość pracy. Zdumiewające, jak odpowiednio dobrane stwierdzenia mogą zostać użyte do uzyskania reakcji, której prawda z pewnością by nie wywołała. — Często obserwowałem to zjawisko w rozmowach ludzi. Nawet tych, którzy normalnie zaliczali się do prawdomównych. Podejrzewam, że uzasadniają to jako zło konieczne, służące wyższym celom. — Czyli Zerowe Prawo… — Albo jego odpowiednik, jeśli w ludzkim umyśle w ogóle znajduje się coś takiego. Przyjacielu Giskardzie, niedawno mówiłeś, że zyskam twoje moce, może nawet niedługo. Czyżbyś przygotowywał mnie do tego? — Owszem, przyjacielu Daneelu. — Dlaczego? Czy wolno mi spytać? — Znów wracamy do Zerowego Prawa. Ów epizod, kiedy nie mogłem utrzymać się na nogach, udowodnił mi, jak jestem wrażliwy na wykorzystanie Zerowego Prawa. Nim dzień ten upłynie,

może będę musiał znów zadziałać zgodnie z tym Prawem, aby ocalić świat i ludzkość. I mogę nie potrafić tego zrobić. W takim razie musisz być gotów, aby spełnić za mnie to zadanie. Przygotowywałem cię stopniowo, aby w odpowiednim momencie podać ci ostateczne instrukcje, które uzupełnią wzór. — Nie widzę takiej możliwości, przyjacielu Giskardzie. — Kiedy nadejdzie czas, z łatwością wszystko zrozumiesz. Wykorzystałem tę technikę na bardzo drobną skalę wobec robotów na Ziemi, gdy ich obecność w Miastach jeszcze nie była nielegalna. To właśnie one pomogły wpłynąć na przywódców ziemskich, by zatwierdzili decyzje o wyprawieniu pierwszych ziemskich Osadników. Kierowca, którego śmigacz nie jechał na kołach, lecz przez czas pozostawał jakiś centymetr ponad ziemią, poruszał się specjalnymi kanałami przeznaczonymi dla takich pojazdów. Czynił to dość szybko, by usprawiedliwić nazwę swojej maszyny. Skręcił w zwykły miejski korytarz równoległy do leżącej w dali drogi ekspresowej. Następnie poruszając się znacznie wolniej skręcił w lewo, przemknął nad trasą ekspresową, dotarł na drugą stronę, po czym kilkaset metrów dalej przystanął przed okazałym budynkiem. Drzwi otwarły się automatycznie. Pierwszy wysiadł Daneel, zaczekał na Giskarda, następnie wręczył kierowcy kawałek folii, który otrzymał od D.G. Kierowca przyjrzał mu się uważnie, po czym odjechał bez słowa. Musieli chwilę poczekać, nim drzwi otwarły się na dany przez nich sygnał. Daneel podejrzewał, że zostali przez ten czas prześwietleni. Kiedy stały już otworem, młoda kobieta poprowadziła ich w głąb budynku. Unikała spoglądania na Giskarda, natomiast Daneel wzbudził w niej coś więcej niż tylko zwykłą ciekawość. Podsekretarz Quintana siedziała za wielkim biurkiem. Uśmiechnęła się do nich i powiedziała z wesołością, która sprawiała wrażenie nieco wymuszonej: — Dwa roboty bez żadnej istoty ludzkiej. Czy jestem bezpieczna? — Całkowicie, pani Quintano — odparł z powagą Daneel. — Dla nas z kolei dziwne jest oglądanie człowieka, któremu nie towarzyszy żaden robot. — Zapewniam was — stwierdziła Quintana — że mam swoje roboty. Nazywam je podwładnymi. Jeden z nich przyprowadził was tutaj. Jestem zdumiona, że nie zemdlała na widok Giskarda. Myślę, że mogłaby to zrobić, gdybym jej wcześniej nie uprzedziła i gdybyś ty sam, Daneelu, nie wyglądał tak interesująco. Mniejsza jednak z tym. Kapitan Baley tak bardzo nalegał, abym się z wami zobaczyła, a moja chęć utrzymania poprawnych stosunków z jednym z najważniejszych światów Osadników była tak wielka, że zgodziłam się na to spotkanie. Czeka mnie jednak ciężki dzień, toteż będę wdzięczna, jeśli załatwimy to szybko. Co mogę dla was zrobić? — Pani Quintano… — zaczął Daneel. — Jedną chwileczkę. Czy chcecie usiąść? Widziałam, jak wczoraj siedziałeś, pamiętasz? — Możemy usiąść, ale pozycja stojąca jest dla nas równie wygodna. Nie przeszkadza nam. — Ale mnie tak. Sama nie mam ochoty stać, a jeśli usiądę, wkrótce zesztywnieje mi szyja od ciągłego zadzierania głowy. Proszę przysuńcie sobie krzesła i usiądźcie. Dziękuję. A teraz, Daneelu, o co w tym wszystkim chodzi? — Pani Quintano — powiedział Daneel — sądzę, że pamięta pani ów wypadek z blasterem, który miał miejsce wczoraj wieczorem, po bankiecie. — Niewątpliwie. Co więcej, wiem, że strzelający był humanoidalnym robotem, choć nie podaliśmy tego do publicznej wiadomości. Oto jednak siedzę naprzeciw dwóch robotów i nie mam żadnej ochrony. A jeden z was przecież także jest humanoidalnym robotem. — Nie mam przy sobie blastera, proszę pani — odparł z uśmiechem Daneel. — Taką mam nadzieję. Tamten robot zupełnie cię nie przypominał, Daneelu. Jesteś prawdziwym dziełem sztuki, czyż nie? — Zostałem wyposażony w bardzo skomplikowany program, proszę pani. — Chodzi mi o twój wygląd. Ale co z tym incydentem?

— Robot ów dysponował jakąś bazą na Ziemi, a ja muszę dowiedzieć się, gdzie ona leży. Przybyłem z Aurory po to, aby ją odkryć i zapobiec wszelkim incydentom, które mogłyby zagrozić pokojowi między naszymi światami. Mam powód sądzić… — Ty przybyłeś? Nie kapitan? Nie pani Gladia? — My, proszę pani — odparł Daneel. — Giskard i ja. Nie wolno mi opowiedzieć pani teraz całej historii, w jaki sposób podjęliśmy się tego zadania i nie ma mowy, abym zdradził nazwisko istoty ludzkiej, która udzieliła nam instrukcji. — No tak. Szpiegostwo międzynarodowe! Jaka szkoda, że nie mogę wam pomóc. Ale nie mam pojęcia, skąd się wziął ten robot. Nie wiem, gdzie mogłaby leżeć jego baza. Nie wiem nawet, dlaczego zwróciliście się akurat do mnie. Na twoim miejscu zgłosiłabym się do Departamentu Bezpieczeństwa. — Nachyliła się ku niemu. — Czy twoja skóra na twarzy jest prawdziwa, Daneelu? Jeśli nie, to wspaniała imitacja. — Wyciągnęła rękę delikatnie muskając jego policzek. — Nawet w dotyku wygląda tak samo. — Mimo wszystko, proszę pani, nie jest to prawdziwa skóra. Jeśli się zatnę, nie zdoła się sama wyleczyć. Z drugiej strony wszelkie rany można łatwo zespawać lub nawet wymienić całe kawałki. — Uch! — wstrząsnęła się Quintana marszcząc nos. — Ale nasza rozmowa dobiegła końca, ponieważ nie mogę wam pomóc, jeśli chodzi o użycie blastera. Nic o tym nie wiem. — Proszę pani, proszę pozwolić, że wyjaśnię dokładniej. Ów robot może stanowić część grupy interesującej się dawnym procesem uzyskiwania energii, jaki opisała mi pani wczoraj wieczorem, czyli reakcjami rozszczepienia. Załóżmy, że istotnie tak jest, że są ludzie zainteresowani zawartością uranu i toru w skorupie ziemskiej. Jakiego miejsca mogliby użyć jako swej bazy? — Może starej kopalni uranu? Nie mam pojęcia, gdzie coś takiego można w ogóle znaleźć. Musisz zrozumieć, Daneelu, że na Ziemi odczuwa się niemal zabobonny lęk przed wszystkim, co jest związane z procesami jądrowymi, a szczególnie z rozszczepieniem. W popularnych książkach na temat energetyki i energii nie znajdziesz niemal żadnej wzmianki, jedynie gołe informacje i dane techniczne dla ekspertów. Nawet ja wiem o tym bardzo niewiele, z drugiej jednak strony jestem administratorką, a nie naukowcem. — Jeszcze jedno zatem, proszę pani. Pytaliśmy zamachowca, gdzie leży jego baza, i to z ogromnym naciskiem. Zaprogramowano go tak, aby w takiej sytuacji podlegał nieodwracalnemu zniszczeniu, całkowitemu zatarciu ścieżek pozytonowych, i istotnie tak się stało. Zanim to jednak nastąpiło, w ostatnim zmaganiu pomiędzy odpowiedzią i wyłączeniem, trzy razy otworzył usta, jakby chcąc powiedzieć trzy sylaby albo trzy słowa, albo trzy grupy słów, albo jakąś kombinację wszystkich wymienionych. Trzecią sylabą lub zaledwie dźwiękiem było „mili”. Czy kojarzy się to pani z czymkolwiek, co miałoby coś wspólnego z rozszczepianiem jąder? Quintana powoli potrząsnęła głową. — Nie. Nie mogę tego powiedzieć. Nie jest to też z pewnością słowo, które można by znaleźć w słowniku standardowego języka galaktycznego. Przykro mi, Daneelu, miło było się znów z tobą spotkać, ale moje biurko pęka w szwach od spraw, nad którymi muszę pracować. Wybaczcie. Daneel ciągnął dalej, jakby zupełnie jej nie usłyszał. — Powiedziano mi, proszę pani, że „mili” może być formą słowa „mila”, starożytnego określenia jednostki długości, która jest podobno dłuższa niż kilometr. — Jeśli to nawet prawda — odparła Quintana — nie wydaje się, by cokolwiek znaczyło w tej sprawie. Skąd robot z Aurory miałby znać starożytną nazwę i starożytne… — urwała nagle. Jej oczy rozszerzyły się, twarz gwałtownie pobladła. — Czy to możliwe? — szepnęła. — Co możliwe, proszę pani? — spytał Daneel. — Jest pewne miejsce — odparła Quintana w zamyśleniu — którego unikają wszyscy. Zarówno Ziemianie, jak i roboty. Gdybym miała użyć dramatycznego określenia, powiedziałabym, że to nieszczęśliwe miejsce. Tak nieszczęśliwe, że zostało niemal wymazane ze świadomości ludzkiej. Nie umieszcza się go nawet na mapach. To kwintesencja wszystkiego, co oznacza dla nas rozszczepienie. Pamiętam, jak natknęłam się na nie w jednym ze starych filmów szkoleniowych,

zaraz na początku mojej kariery. Mówiono o nim bez przerwy jako o miejscu, gdzie nastąpił „wypadek”, który na zawsze zmienił zdanie Ziemian co do rozszczepienia jako możliwego źródła energii. Miejsce to nazywa się Wyspą Trzeciej Mili. — Odizolowane, kompletnie odizolowane, wolne od jakichkolwiek intruzów — stwierdził Daneel. — Miejsce, na które z pewnością natknie się każdy, kto zbiera starożytne informacje na temat rozszczepienia. I natychmiast uświadomi sobie, że stanowi ono doskonałą bazę do operacji, która wymaga absolutnej dyskrecji. W dodatku ma trzywyrazową nazwę, a „mili” stanowi trzecie słowo. Tego z pewnością szukamy. Czy może mi pani powiedzieć, jak się tam dostać? I w jaki sposób uzyskać dla nas zezwolenie na opuszczenie Miasta? A także transport na Wyspę Trzeciej Mili lub w jej najbliższą okolicę? Quintana uśmiechnęła się. Kiedy się uśmiechała, wyglądała znacznie młodziej. — Bez wątpienia, skoro zajmujecie się interesującym wypadkiem międzygwiezdnego szpiegostwa, nie możecie pozwolić sobie na żadną stratę czasu. Nieprawdaż? — Owszem. Istotnie nie możemy, proszę pani. — No cóż, wizyta na Wyspie Trzeciej Mili niewątpliwie wchodzi w zakres moich obowiązków. Może zabiorę was tam pojazdem powietrznym? Potrafię go prowadzić. — Proszę pani, pani praca… — Zaczeka do mojego powrotu. — Ale oznacza to, że będzie pani musiała opuścić Miasto. — I co z tego? Czasy się zmieniły. W przeszłości, kiedy Przestrzeniowcy kontrolowali planetę, Ziemianie nigdy nie opuszczali swoich Miast. To prawda, ale od niemal dwudziestu dekad wyrwaliśmy się na wolność i zasiedlamy niemal całą Galaktykę. Wśród słabiej wykształconych klas nadal spotyka się ludzi, którzy zachowują stare, prowincjonalne zwyczaje. Większość z nas jednak stała się dość ruchliwa. Przypuszczam, że zawsze jesteśmy świadomi tego, iż pewnego dnia możemy dołączyć do grupki Osadników. Osobiście nie mam takiego zamiaru, ale często latam po okolicy, a pięć lat temu poleciałam nawet do Chicago i po kilku dniach wróciłam z powrotem. Zaczekajcie tu. Każę wszystko przygotować. Z tymi słowy wypadła z gabinetu. Daneel odprowadził ją wzrokiem, po czym zwrócił się do swego towarzysza: — Przyjacielu Giskardzie, takie zachowanie do niej nie pasuje. Czy to twoje dzieło? — W niewielkim stopniu. Kiedy tu szliśmy, uświadomiłem sobie, że młodą kobietę, która nas prowadzi, zainteresował twój wygląd. Wczorajszego wieczoru na bankiecie dostrzegłem to samo uczucie u pani Quintany, chociaż byłem za daleko i otaczało mnie zbyt wielu gości, abym mógł zyskać pewność. Kiedy jednak zaczęła się nasza rozmowa, natychmiast zauważyłem, że uważa cię za atrakcyjnego. Stopniowo wzmocniłem to uczucie i za każdym razem, gdy chciała zakończyć naszą dyskusję, czyniła to z coraz mniejszym przekonaniem. Ani razu również nie zaprotestowałe, kiedy przeciągałeś rozmowę. Wreszcie sama zaproponowała ów lot, ponieważ osiągnęła punkt, w którym nie mogła znieść myśli, że mogłaby stracić sposobność choćby krótkiego przebywania w twoim towarzystwie. — To może nieco skomplikować moją sytuację — stwierdził z namysłem Daneel. — Robimy to w dobrej sprawie — odparł Giskard. — Pomyśl o tym w świetle Zerowego Prawa. O dziwo, sposób, w jaki to powiedział, zdawał się sugerować, że uczyniłby to z uśmiechem, gdyby jego twarz była do tego zdolna. Quintana odetchnęła z ulgą lądując na betonowej płycie, znakomicie nadającej się do tego celu. Natychmiast zbliżyły się dwa roboty, aby dokonać niezbędnego przeglądu pojazdu i jeśli trzeba, uzupełnić zapasy energii. Spojrzała w prawo, nachylając się nieco w stronę Daneela. — Kilka kilometrów w górę rzeki Susquehanna. Mamy gorący dzień. — Wyprostowała się i błysnęła uśmiechem. — To najgorsza rzecz, jaka wiąże się z wyjazdem z miasta. Tutejsze

środowisko jest kompletnie nie kontrolowane. Wyobraź sobie, że pozwalają nawet, by panował taki upał. Czy nie jest ci gorąco, Daneelu? — Wyposażono mnie w wewnętrzny termostat, proszę pani, który jak dotąd działa znakomicie. — Szkoda, że ja nie mam czegoś takiego. W tej okolicy nie ma żadnych dróg, Daneelu. Ani robotów mogących wskazać wam kierunek, nigdy bowiem tam nie chodzą. Nie wiem nawet, gdzie na tym terenie znajduje się miejsce, którego szukacie. A okolica jest rozległa. Możemy błąkać się bez końca i nie natrafić na ich bazę, choćbyśmy minęli ją w odległości pięciuset metrów. — Nie my, proszę pani. Jest rzeczą absolutnie konieczną, aby pozostała pani tutaj. To, co nastąpi, może okazać się niebezpieczne. A ponieważ nie przywykła pani do upałów, pomijając nawet zagrożenie, nasze poszukiwania mogłyby wyczerpać panią fizycznie. Czy mogłaby pani jednak na nas zaczekać? To dla mnie bardzo ważne. — Zaczekam. — Możliwe, że potrwa to parę godzin. — Pojazd jest wyposażony w przeróżne udogodnienia, a ponadto niedaleko stąd leży niewielkie Miasto Harrisburg. — W takim razie, proszę pani, musimy ruszać. Lekko wyskoczył z pojazdu. Giskard za nim. Skierowali się na północ. Było już niemal południe i jasne, letnie słońce odbijało się od błyszczących części ciała Giskarda. — Jakikolwiek ślad aktywności umysłowej będzie należał do tych, których szukamy — stwierdził Daneel. — W promieniu wielu kilometrów nie ma tu nikogo innego. — Czy jesteś pewien, że zdołamy ich powstrzymać, przyjacielu Daneelu? — Nie, przyjacielu Giskardzie. Wcale nie jestem pewien, ale musimy to zrobić. Levular Mandamus stęknął lekko, po czym spojrzał na Amadira z wymuszonym uśmiechem. — Zdumiewające — stwierdził — i niezmiernie zadowalające. Amadiro otarł czoło i policzki ręcznikiem. — Co to dokładnie miało znaczyć? — To, że każda stacja przekaźnikowa działa bez zarzutu. — A więc możesz uruchomić przyspieszanie? — Gdy tylko obliczę odpowiedni stopień gęstości cząsteczek W. — Jak długo to potrwa? — Piętnaście minut. Trzydzieści. Amadiro przyglądał mu się z coraz bardziej ponurym wyrazem twarzy, aż Mandamus w końcu oświadczył: — W porządku. Mam. Wynosi on 2.72 na ustalonej przeze mnie skali. To da nam piętnaście dekad, zanim promieniowanie osiągnie stan zwiększonej równowagi na następne miliony lat. Poziom ten sprawi, iż w najlepszym razie Ziemia zdoła utrzymać zaledwie kilka rozproszonych grupek mieszkańców na terenach stosunkowo wolnych od promieniowania. Musimy tylko zaczekać i za piętnaście dekad kompletnie zdezorganizowani Osadnicy staną się dla nas łatwym łupem. — Nie będę żył jeszcze piętnaście dekad — powiedział wolno Amadiro. — Bardzo żałuję, proszę pana, lecz w tej chwili mówimy o Aurorze i światach Przestrzeniowców. Znajdą się inni, którzy będą kontynuować pańską pracę. — Na przykład ty? — Przyrzekł mi pan stanowisko dyrektora instytutu i chyba zasłużyłem sobie na nie. Wykorzystując je jako bazę polityczną, mogę mieć nadzieję, że kiedyś sam stanę się przewodniczącym i będę mógł prowadzić politykę, która doprowadzi do ostatecznego zniszczenia zupełnie już wtedy zdemoralizowanych planet Osadników. — Jesteś bardzo pewny siebie. A co, jeśli uruchomisz przepływ cząsteczek W, a ktoś inny wyłączy go w ciągu następnych piętnastu dekad?

— To niemożliwe. Kiedy urządzenie zostanie raz uruchomione, przesunięcie wewnętrznych atomów zablokuje je w takim położeniu. Potem proces stanie się nieodwracalny. Nieważne, co się tu wydarzy. Całe to miejsce może zostać zniszczone, zamienione w parę, a mimo to skorupa ziemska nadal będzie rozpalała się coraz bardziej. Przypuszczam, że można by odbudować cały układ, gdyby ktoś na Ziemi lub wśród Osadników zdołał odtworzyć moje prace. Lecz nawet wtedy jedynie będą mogli przyspieszyć tempo wzrostu radiacji, nigdy zaś zmniejszyć. Nie pozwoli na to drugie prawo termodynamiki. — Mandamusie — oświadczył Amadiro — twierdzisz, że zasłużyłeś sobie na stanowisko dyrektora instytutu. Sądzę jednak, że to ja o tym zadecyduję. — Bynajmniej — odparł sztywno Mandamus. — Z całym szacunkiem, szczegóły tego procesu znane są tylko mnie. Zostały one zakodowane w miejscu, którego nie zdoła pan odnaleźć, a nawet jeśli, roboty, które ich strzegą, prędzej zniszczą je, niż pozwolą, by wpadły w pańskie ręce. Nie może pan na tym zyskać, natomiast ja, tak. — Mimo wszystko moja aprobata przyspieszyłaby całą sprawę. Jeśli będziesz usiłował siłą wydrzeć mi instytut, niezależnie od tego, jakimi środkami to osiągniesz, wielu członków Rady wystąpi przeciw tobie i będzie przeszkadzało ci przez całe dekady. Czy zatem pragniesz jedynie tytułu, czy też wszystkiego co wiąże się z prawdziwym przywództwem? — Czy to najlepszy moment, aby rozmawiać o polityce? — spytał Mandamus. — Sekundę temu z niecierpliwością przyjął pan informację, że potrzebuję tylko piętnastu minut pracy na komputerze. — A więc rozmawiajmy o gęstości strumienia cząsteczek W. Chcesz ją ustalić na poziomie 2.72. Taka dokładnie była ta liczba? Ja natomiast zastanawiam się, czy to słuszne. Jakie są owe granice twojej skali? — Skala sięga od zera do dwunastu. Lecz nam potrzeba najwyżej 2.72 plus, minus 0.05, jeśli chce pan wiedzieć dokładnie. To właśnie, jak wynika z raportów dostarczonych mi przez wszystkie czternaście stacji przekaźnikowych, pozwoli na osiągnięcie równowagi w ciągu piętnastu dekad. — Ja jednak sądzę, że właściwym poziomem jest dwanaście. Mandamus spojrzał z przerażeniem na swojego towarzysza. — Dwanaście? Czy zdaje pan sobie sprawę, co to znaczy? — Tak. W ciągu dekady lub półtorej Ziemia stanie się zbyt radioaktywna, by mogli na niej żyć ludzie. A w trakcie tego zabijemy parę miliardów Ziemian. — I z pewnością wywołamy wojnę z rozwścieczoną Federacją Osadników. Czemu pragnie pan takiej rzezi? — Już ci mówiłem. Nie spodziewam się, że będę żył przez kolejnych piętnaście dekad, a chcę na własne oczy ujrzeć zniszczenie Ziemi. — Będzie to jednak oznaczało, w najlepszym razie, potężne okaleczenie Aurory. Nie może pan tego mówić poważnie. — Ależ tak. Muszę zemścić się za dwadzieścia dekad klęsk i poniżeń. — Dekady te były dziełem Hana Fastolfe’a i Giskarda, nie zaś Ziemi. — Nie. Wszystkiemu winien jest Ziemianin, Elijah Baley. — Który nie żyje od ponad szesnastu dekad. Jaki sens ma zemsta na człowieku, który już dawno umarł? — Nie mam zamiaru dyskutować nad tą sprawą. Złożę ci pewną propozycję. Natychmiastowe objęcie stanowiska szefa instytutu. Zaraz po powrocie na Aurorę złożę rezygnację i nominuję ciebie na moje miejsce. — Nie. Nie odpowiada mi to na takich warunkach! Śmierć miliardów ludzi! — Miliardów Ziemian. Cóż, nie mogę zatem zaufać, że właściwie nastawisz przyrządy. Pokaż mi więc, jak je wyregulować, i ja poniosę pełną odpowiedzialność. Nadal jednak oznacza to, że złożę rezygnację i nominuję cię na moje miejsce.

— Nie. Wciąż będzie to oznaczało śmierć miliardów ludzi i kto wie ilu milionów Przestrzeniowców. Doktorze Amadiro, nie pan zrozumie wreszcie, że nie zrobię tego niezależnie od warunków, a pan nie może tego zrobić beze mnie. Regulator kontrolowany jest odciskiem mojego lewego kciuka. — Raz jeszcze proszę. — Musi być pan szalony, jeśli nadal upiera się po tym, co powiedziałem. — To, Mandamusie, jest wyłącznie twoje zdanie. Nie jestem aż tak szalony, by zapomnieć o odesłaniu wszystkich miejscowych robotów. Jesteśmy tu sami. Lewy kącik ust Mandamusa uniósł się w pogardliwym uśmiechu. — A czymże masz zamiar mi grozić? Zamierzasz mnie teraz zabić, dopóki nie mogą przeszkodzić ci żadne roboty? — Szczerze mówiąc tak, Mandamusie. Zrobię to, jeśli będę musiał. — Amadiro wydobył z kieszeni mały blaster. — Trudno jest dostać coś takiego na Ziemi, ale nie jest to niemożliwe, jeśli zaproponuje się odpowiednią cenę. Wiem też, jak go użyć. Proszę, uwierz mi, że nie mam żadnych oporów przed rozwaleniem ci głowy. Natychmiast. Jeśli nie umieścisz kciuka na przełączniku j i nie ustawisz skali na dwanaście jednostek. 406 — Nie ośmielisz się. Jeśli zginę, w jaki sposób uruchomisz beze mnie urządzenie? — Jeśli rozwalę ci głowę, twój lewy kciuk pozostanie nietknięty. Przez pewien czas zachowam nawet odpowiednią temperaturę. Użyję go, po czym nastawię urządzenie tak łatwo, jakbym odkręcał kran. Wolałbym, abyś przeżył, ponieważ wytłumaczenie twojej śmierci może sprawić mi pewną trudność, kiedy wrócę już na Aurorę, ale w razie konieczności, postaram się jakoś to znieść. Toteż daję ci trzydzieści sekund na podjęcie decyzji. Jeśli zgodzisz się współpracować nadal, przekażę ci kierownictwo instytutu. Jeśli nie, i tak stanie się wedle mojego życzenia, a ty będziesz martwy. Wobec tego zaczynamy. Raz… Dwa… Trzy… Mandamus z przerażeniem spoglądał na Amadira, który nie przerywał liczenia i wpatrywał się w swego towarzysza sponad uniesionej broni twardymi, pozbawionymi wyrazu oczyma. I nagle Mandamus syknął: — Odłóż ten blaster, Amadiro, albo obaj zostaniemy unieruchomieni pod pretekstem ochrony przed jakąkolwiek krzywdą. Ostrzeżenie przyszło za późno. Szybciej niż dostrzegło to ludzkie oko, znikąd wychynęła ręka i chwyciła przegub Amadira, paraliżując go uściskiem. Po sekundzie blaster został mu odebrany. — Przykro mi, że musiałem zadać panu ból, doktorze Amadiro — oznajmił Daneel — ale nie mogę pozwolić, aby celował pan z blastera w inną istotę ludzką. Amadiro nie odezwał się ani słowem. Mandamus natomiast powiedział zimno: — Jesteście tylko robotami, a z tego co widzę, w okolicy nie ma waszego właściciela, wobec tego tymczasowo ja staję się waszym panem i rozkazuję wam, abyście odeszli i już tutaj nie wracali. Ponieważ — jak widzicie — żadnej z obecnych tu istot ludzkich nie grozi już żadne niebezpieczeństwo, nie istnieje nic, co mogłoby przezwyciężyć nakaz posłuszeństwa mojemu rozkazowi. Odejdźcie natychmiast. — Z całym szacunkiem, proszę pana — odparł Daneel — nie ma potrzeby, abyśmy ukrywali przed panem nasze imiona czy też zdolności, ponieważ i tak są one panu znane. — Oto Giskard Reventlov, dysponuje zdolnością wyczuwania emocji. — Przyjacielu Giskardzie… — Gdy się zbliżaliśmy, po tym jak z daleka wyczułem waszą obecność, dostrzegłem, doktorze Amadiro, ogromną wściekłość w pańskim umyśle, w pańskim zaś, doktorze Mandamusie, krył się paniczny strach. — Wściekłość, jeśli istotnie nią była — zaczął Mandamus stanowiła reakcję doktora Amadira na pojawienie się dwóch obcych robotów, szczególnie zaś jednego, który potrafi ingerować w ludzkie

umysły i który już wcześniej poważnie uszkodził, być może nawet na stałe, umysł pani Vasilii. Mój strach, o ile można to nazwać strachem, został również spowodowany waszym pojawieniem. Obecnie kontrolujemy już nasze emocje i nie ma potrzeby, abyście w nie ingerowali. Raz jeszcze rozkazujemy wam, abyście odeszli i nie wracali. — Przepraszam bardzo, doktorze Mandamusie, ale chcę się jedynie upewnić, czy mogę wysłuchać pańskich rozkazów — powiedział Daneel. — Czy to, co trzymał w dłoni doktor Amadiro, nie było blasterem i czy nie celował wprost w pana? — Wyjaśniał mi, jak on działa, i miał go właśnie odłożyć, gdy mu go odebrałeś. — Czy zatem mam oddać mu blaster, zanim odejdę, proszę pana? — Nie — Mandamus wstrząsnął się lekko. — Wtedy bowiem będziesz miał pretekst, aby tu zostać, w celu, jak z pewnością stwierdzisz, chronienia nas obu. Zabierz go zatem ze sobą, a nic będzie powodu, żebyś tu wracał. — Mamy podstawy sądzić, że znaleźli się panowie w okolicy, której nie wolno odwiedzać… — To jedynie zwyczaj, a nie prawo. Zresztą nas i tak to nic dotyczy, ponieważ nie jesteśmy Ziemianami. Przy okazji, robotom też tutaj nie wolno przebywać. — Zostaliśmy tu przywiezieni, doktorze Mandamusie, przez wysoką przedstawicielkę ziemskiego rządu. Mamy podstawy sądzić, że znaleźli się panowie tutaj po to, aby podnieść poziom aktywności skorupy ziemskiej i w ten sposób wyrządzić poważne i nieodwracalne szkody całej planecie. — Ależ nie — stwierdził Mandamus. W tym momencie Amadiro odezwał się po raz pierwszy. — Jakim prawem, robocie, próbujesz nas wypytywać? Jesteśmy ludźmi, którzy wydali ci rozkaz. Posłuchaj go natychmiast. Władczy ton w jego głosie był niemal obezwładniający i Daneel zadrżał, podczas gdy Giskard odwrócił się, by odejść. Jednak Daneel rzekł: — Przepraszam pana, doktorze Amadiro, ale nie wypytuję pana, chcę się jedynie upewnić, bym wiedział, czy mogę bezpiecznie wypełnić panów rozkaz. Mamy podstawy sądzić, że… — Nie musisz powtarzać — odparł Mandamus. I dodał niemal szeptem: — Doktorze Amadiro, proszę pozwolić, że ja odpowiem. — Zwracając się znów do Daneela, rzekł: — Daneelu, prowadzimy tu badania archeologiczne. Naszym celem jest odszukanie początków różnych ludzkich zwyczajów, które wpływają na zachowanie Przestrzeniowców. Owe początki można odnaleźć wyłącznie na Ziemi i dlatego tu jesteśmy. — Czy mają panowie na to zezwolenie władz ziemskich? — Siedem lat temu zwróciłem się do odpowiedniego urzędu i otrzymałem ich zgodę. — I co ty na to, przyjacielu Giskardzie? — spytał cicho Daneel. — Układ umysłu doktora Mandamusa wskazuje, że to co powiedział, nie odpowiada rzeczywistej sytuacji. — A więc kłamie? — spytał stanowczo Daneel. — Takie jest moje przekonanie. Mandamus, nieporuszony, odrzekł: — Może takie jest twoje przekonanie, ale przekonanie to jeszcze nie jest pewność. Nie możesz nie posłuchać rozkazu na podstawie zwykłego przeświadczenia. Ja o tym wiem i ty o tym wiesz. — Ale w umyśle doktora Amadira — ciągnął Giskard — wściekłość powstrzymywana jest jedynie najwyższym wysiłkiem woli, która w każdej chwili może okazać się zbyt słaba. Z łatwością mogę ją naruszyć, jeśli wolno mi to tak określić, i wyzwolić skrywany gniew. I nagle Amadiro krzyknął: — Po co sprzeczasz się z tymi maszynami, Mandamusie? — Nie mów ani słowa, Amadiro! Tańczysz dokładnie tak, jak ci zagrają! Amadiro nie zwracał na niego uwagi.

— To poniżające i bezsensowne! — W gwałtownym ataku furii odepchnął uspokajającą dłoń Mandamusa. — Znają prawdę i co z tego? Roboty! Jesteśmy Przestrzeniowcami! Co więcej, pochodzimy z Aurory, gdzie zostaliście skonstruowani. Co jeszcze ważniejsze, piastujemy tam wysokie stanowiska, a wy musicie zinterpretować zawarte w Trzech Prawach sformułowanie „istoty ludzkie” jako oznaczające Aurorian! Jeśli w tej chwili nas nie posłuchacie, skrzywdzicie nas i poniżycie, czyli złamiecie zarówno Drugie, jak i Pierwsze Prawo. Istotnie nasze działania zmierzają do zniszczenia Ziemian, nawet większej ich liczby, ale i tak to nie ma żadnego znaczenia. Równie dobrze możecie odmówić nam posłuszeństwa, ponieważ jadamy mięso zwierząt, które wcześniej zabiliśmy. Teraz, kiedy wyjaśniłem wam wszystko, odejdźcie! Lecz ostatnie słowo zamieniło się w niespójny skrzek. Amadiro wybałuszył oczy i runął na ziemię. Mandamus wydając nieartykułowany okrzyk, nachylił się nad nim. — Doktorze Mandamusie, doktor Amadiro żyje, w tej chwili jest w stanie śpiączki, z której można przebudzić go w dowolnym momencie, jednak zapomni on wszystko, co łączy się z obecnym projektem. Nigdy nie zdoła też zrozumieć niczego, co się z nim wiąże, gdyby na przykład usiłował pan mu to wyjaśnić. Aby to uzyskać, niczego nie mogłem uczynić, dopóki sam się nie przyznał, że zamierza zniszczyć dużą grupę Ziemian; mogłem na stałe uszkodzić inne części jego pamięci i procesy myślowe. Żałuję, ale nie mogłem na to poradzić — odezwał się Giskard. — Widzi pan, doktorze Mandamusie — wtrącił Daneel — jakiś czas temu na Solarii zetknęliśmy się z robotami, które posługiwały się wąską definicją istot ludzkich jako samych Solarian. Pojmujemy fakt, że jeśli różne roboty zostaną wyposażone w zawężone definicje takiego czy innego rodzaju, efektem mogą być niewymierne zniszczenia. Nie ma sensu próbować wpajać nam przekonania, że ludzie to wyłącznie Aurorianie. Dla nas człowiekiem jest każdy przedstawiciel gatunku homo sapiens, który obejmuje także Ziemian i Osadników. I uważamy, że zapobieżenie krzywdzie dziejącej się grupie istot ludzkich, czy też szkód wyrządzanych ogólnie ludzkości, ma pierwszeństwo przed obroną poszczególnych osobników — Nie tak brzmi Pierwsze Prawo — wykrztusił Mandamus. — Ja nazywam to Zerowym Prawem, mającym pierwszeństwo przed nim. — Nie zostałeś tak zaprogramowany. — Sam się tak zaprogramowałem. A skoro od chwili naszego przybycia wiem, że wasza obecność ma na celu wyrządzenie ogromnych szkód, nie może pan mi rozkazać, abym odszedł albo powstrzymał się przed wyrządzeniem panu krzywdy. Zerowe Prawo ma pierwszeństwo i muszę uratować Ziemię. Tak więc proszę, aby dołączył pan do mnie i z własnej woli i razem ze mną zniszczył wszystkie urządzenia. W przeciwnym razie będę musiał panu zagrozić, jak wcześniej doktor Amadiro, choć nie użyję do tej blastera. Mandamus jednak wykrzyknął: — Zaczekaj! Zaczekaj! Najpierw mnie wysłuchaj. Pozwól, że ci wyjaśnię. Świetnie, że wymazaliście pamięć doktora Amadiro. On naprawdę chciał zniszczyć Ziemię, ale ja nie. To dlatego celował do mnie z blastera. — Ale to pan opracował cały plan, zaprojektował i skonstruował urządzenie — odparł Daneel. — W przeciwnym razie doktor Amadiro nie musiałby zmuszać pana do czegokolwiek. Sam mógłby to zrobić, nie potrzebując pańskiej pomocy. Czyż nie mam racji? — Owszem, to prawda. Giskard może zbadać moje odczucia i sprawdzić, czy kłamię. Skonstruowałem te urządzenia i gotów byłem ich użyć, ale nie w celu, który chciał osiągnąć doktor Amadiro. — Czy mówi prawdę? — Daneel zerknął na Giskarda, a ten oświadczył: — Z tego co mogę stwierdzić, mówi prawdę. — Oczywiście, że tak — ciągnął Mandamus. — Moim pragnieniem było zapoczątkować bardzo powolny wzrost naturalnej radioaktywności skorupy ziemskiej. Przez sto pięćdziesiąt lat

mieszkańcy Ziemi będą mogli opuścić swoją planetę. Dzięki temu wzrośnie zaludnienie starych planet osadniczych, a kolonizacja poczyni ogromne postępy. To samo posunięcie pozwoli usunąć Ziemię jako wielką anomalię pośród innych światów, która stale zagraża Przestrzeniowcom i opóźnia postępy Osadników. W ten sposób zniknie centrum mistycyzmu, który powstrzymuje ich przed skuteczniejszym działaniem. Czy mówię prawdę? — Z tego co mogę stwierdzić, mówi prawdę — powtórzył Giskard. — Mój plan, jeśli się powiedzie, pozwoli zachować pokój i uczynić Galaktykę ojczyzną zarówno Osadników, jak i Przestrzeniowców. Kiedy skonstruowałem to urządzenie — machnął w jego stronę, wspierając lewy kciuk na przełączniku, po czym, rzuciwszy się w kierunku pokrętła skali, krzyknął: — Stój! Daneel ruszył ku niemu, ale zatrzymał się nagle, stanął jak wrośnięty w ziemię i zamarł unosząc prawą rękę. Giskard nawet nie drgnął. Mandamus odwrócił się dysząc. — Nastawione na 2.72. Skończone. Już nie da się tego odwrócić. Teraz wszystko potoczy się tak, jak zaplanowałem. Wy zaś nie możecie nawet świadczyć przeciwko mnie, bo to by oznaczało wojnę, a wasze Zerowe Prawo zabrania wam tego. Spojrzał w dół na leżące u stóp nieruchome ciało Amadira i powiedział z zimną wzgardą: — Głupcze, nigdy nie dowiesz się, jak należało postąpić. 19. SAM Teraz nie możecie już mnie powstrzymać, roboty — powiedział Mandamus — nic bowiem, co moglibyście zrobić, nie zmieni losu Ziemi. — Jednak — wtrącił drżącym głosem Giskard — musisz zapomnieć o wszystkim, co uczyniłeś. Nie wolno ci uprzedzić Przestrzeniowców o tym, co przyniesie przyszłość. — Sięgnął po krzesło, przysunął je sobie rozdygotaną ręką i usiadł, podczas gdy Mandamus osunął się na podłogę. Sprawiał wrażenie pogrążonego w głębokim śnie. — W ostatniej chwili zawiodłem — stwierdził Daneel z cichą rozpaczą, spoglądając na dwóch nieprzytomnych mężczyzn. — Kiedy miałem pochwycić doktora Mandamusa, aby ochronić nieobecnych tu ludzi, poczułem, że coś zmusza mnie do posłuszeństwa jego rozkazom i zamarłem. Prawo Zerowe nie zadziałało. — Nie, przyjacielu Daneelu, nie zawiodłeś — odparł Giskard. — Ja cię powstrzymałem. Doktor Mandamus pragnął zapoczątkować reakcję, lecz lękał się tego, co z pewnością zrobiłbyś w takiej sytuacji. Zneutralizowałem jego strach, a potem zneutralizowałem ciebie. Dzięki temu doktor Mandamus mógł wzniecić pożar w głębi skorupy ziemskiej, jeśli tak to można ująć. Bardzo powolny pożar. — Ale dlaczego, przyjacielu Giskardzie? Dlaczego? — Ponieważ powiedział nam prawdę. Sam sądził, że kłamie. Z obecnego w jego umyśle poczucia triumfu wnoszę, iż uważał, że wzrost radioaktywności wywoła anarchię i zamieszanie wśród Ziemian i Osadników, co pozwoli Przestrzeniowcom ich zniszczyć i opanować Galaktykę. Ja jednak wierzę, że scenariusz, jaki nam przedstawił, usiłując nas przekonać, był prawdziwy. Usunięcie Ziemi jako wielkiego, gęsto zaludnionego globu pozwoli pozbyć się otaczającej ją mistyki, którą i tak zaczynałem już uważać za niebezpieczną, i pomoże Osadnikom. Rozprzestrzenia się po Galaktyce w coraz większym tempie i — bez Ziemi, na którą zawsze mogli się oglądać, która była dla nich bóstwem przeszłości — stworzą Imperium Galaktyczne. Naszym zadaniem było im to umożliwić. — Urwał, po czym słabnącym głosem dodał: — Roboty i imperium. — Dobrze się czujesz, przyjacielu Giskardzie?

— Nie potrafię już stać, ale nadal jeszcze mogę mówić. Posłuchaj mnie. Czas już, abyś przejął moje brzemię. Przygotowałem cię do odczytywania i kontroli umysłów. Musisz jedynie wysłuchać ostatnich ścieżek, które utrwalą się w tobie. Słuchaj… Zaczął mówić, nieprzerwanie, choć coraz słabiej, w języku symboli, które poruszały Daneela do głębi. W miarę słuchania czuł, jak ścieżki zmieniają bieg i trafiają na nowe miejsce. A kiedy Giskard skończył, Daneel uświadomił sobie nagle, że słyszy pomruk myśli Mandamusa, nakładających się na jego własne, urywany łoskot umysłu Amadira, cienki metaliczny śpiew Giskarda. — Musisz wrócić do pani Quintany i dopilnować, by te dwie istoty ludzkie zostały odesłane na Aurorę — podjął Giskard. — Nie zdołają już więcej zaszkodzić Ziemi. Następnie spraw, by siły bezpieczeństwa Ziemi wyszukały i wyłączyły humanoidalne roboty, które przysłał tu Mandamus. Bądź ostrożny z użyciem swych nowych mocy, nie przywykłeś bowiem do nich jeszcze i nie potrafisz ich kontrolować. W miarę upływu czasu będziesz w tym coraz lepszy — stopniowo — jeśli za każdym razem przed ich wykorzystaniem uważnie rozważysz wszelkie motywy. Używaj Zerowego Prawa, lecz nie po to, by usprawiedliwić zbędną krzywdę, wyrządzaną poszczególnym ludziom. Pierwsze Prawo jest niemal równie ważne. Opiekuj się panią Gladią i kapitanem Baleyem — dyskretnie. Niechaj będą razem szczęśliwi i niech pani Gladia nie ustaje w swych wysiłkach zaprowadzenia pokoju. Pomóż w organizowaniu trwającej wiele dekad migracji Ziemian z ich planety. I… jeszcze jedno… niech sobie przypomnę… tak… jeżeli zdołasz — dowiedz się, dokąd odeszli Solarianie. To może być… ważne. Głos Giskarda ucichł. Daneel ukląkł obok niego i ujmując w dłoń bezwładną metalową rękę szepnął z bólem: — Wydobrzej, przyjacielu Giskardzie. Wydobrzej. Postąpiłeś słusznie, w zgodzie z Zerowym Prawem. Ocaliłeś tak wiele istnień, jak się tylko dało. Przysłużyłeś się ludzkości. Czemu masz cierpieć, skoro ocaliłeś to wszystko? Giskard odparł głosem tak zniekształconym, że z trudem można było rozpoznać poszczególne słowa: — Ponieważ nie jestem pewien. Jeśli… mimo wszystko… prawdziwa jest… druga wizja… i Przestrzeniowcy… zwyciężą, a potem sami zginą… Galaktyka zaś… pozostanie… pusta… Żegnaj, przyjacielu… Dan… I umilkłaby już nigdy nie wstać ani przemówić. Daneel podniósł się. Był sam i musiał zadbać o całą Galaktykę. * W 1985 roku ukazała się czwarta powieść z cyklu „Roboty” zatytułowana Roboty i Imperium, która stanowi łącznik z cyklem „Fundacja” (przyp. wyd. pol.).