Big Hole 1877

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa tel.: 652-27-01 (Dziat Wysyłki) infolinia: 0-801-12-03-67 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na oktadce: Pawet Głodek Redaktor: Ewa Popławska Korektor: Hanna Śmierzyńska

© Copyright by Jarosław Wojtczak, Warszawa 2002 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002

ISBN 83-11-09473-X

HISTORYCZNE BITWY

JAROSŁAW WOJTCZAK

BIG HOLE 1877

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002

WSTĘP

Prawdopodobnie żadne z ludów tubylczych, które zetknęły się z ekspansją przybyszów z Europy, nie walczyły bardziej zawzięcie w obronie swojej ziemi i stylu życia, niż indiańskie plemiona Ameryki Północnej. Ostatecznie przewaga liczebna i techniczna białego człowieka pozwoliła podbić ziemie Indian, jednak odwaga i determinacja, z jaką rodowici mieszkańcy Ameryki bronili swej niezależności, uczyniła z nich bohaterów, którzy, choć pokonani, zyskali sławę nie mniejszą od swoich zwycięzców. W warunkach Ameryki Północnej różnica dwóch kultur spowodowała, że teoria asymilacji różnych ras i narodów nie sprawdziła się. Wynikiem tego był długotrwały konflikt, przez polityków zwany „problemem indiańskim”, a przez historyków i wojskowych „cyklem wojen indiańskich”. Jego terenem były zarówno lasy i pola wschodnich obszarów USA, jak i równiny, góry oraz pustynie Dzikiego Zachodu (Wild West). „Zanim można było zasiedlić Zachód, trzeba go było najpierw zdobyć” — napisał na początku lat dziewięćdziesią­ tych XIX w. późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych, Theodore Roosevelt, nawiązując do ogłoszonego w 1890 r. przez amerykańskie Biuro Badania Ludności zakończenia

okresu zasiedlania zachodnich połaci kraju. Słowa te, jak żadne inne, najtrafniej oddają rzeczywistość tamtych czasów. Przez większą część XIX w. Indianie stanowili główną przeszkodę dla pochodu Amerykanów na tereny leżące za rzeką Missisipi. Wiele plemion toczyło desperackie wojny w obronie swych ziem przed wdzierającymi się na nie osadnikami, górnikami, łowcami bizonów i hodowcami bydła. Po olbrzymiej ilości walk, w których tysiące białych i czerwonoskórych straciło życie, zdobycie Zachodu stało się faktem. Historia odnotowuje niewiele bardziej dramatycznych wy­ darzeń, niż starcia białych z Indianami na zachodzie Stanów Zjednoczonych w drugiej połowie XIX wieku. Teatr działań wojennych był ogromny i niezwykle zróżnicowany. Walki toczyły się na obszarach od Minnesoty do wybrzeży Oceanu Spokojnego i od Kanady do granic Meksyku. Głównym narzędziem pochodu cywilizacji białego człowieka na zachód była armia. To właśnie wojsku zostawiono do wykonania brudną robotę, jaka pozostała po nieudolnych, a często wręcz nieuczciwych działaniach cywilów, przedstawicieli rządu, misjonarzy, osadników i poszukiwaczy złota. W pewnym sensie scenariusz tych działań był z góry zaprogramowany. Rząd zawierał z poszczególnymi plemio­ nami traktaty (w sumie USA zawarły ich ponad 370), w których przyrzekał zagwarantowanie prawa Indian do pewnego terytorium i utrzymanie z funduszy rządowych, w zamian zaś Indianie oddawali część swojej ziemi i przy­ rzekali powstrzymywać się od napadania na białych poza wyznaczonym obszarem. Stan względnego pokoju utrzy­ mywał się do chwili, kiedy na terenach pozostawionych Indianom nie znaleziono bogactw naturalnych lub gwałtowny napływ imigrantów nie zmusił władz do przekazania ziemi Indian pod osadnictwo (chciwych i nietolerancyjnych cy­ wilów trudno było przekonać, że jakiś teren nadający się do górnictwa lub zasiedlenia, nawet prawnie pozostawiony do wyłącznego użytku Indian, miałby leżeć odłogiem).

Żądania górników i rosnąca liczba nowych osadników prowadziły do wywierania presji na Indian, żeby w wyniku nowych traktatów rezygnowali ze swoich najlepszych ziem pozostawionych im we wcześniejszych porozumieniach z Wielkim Białym Ojcem (prezydentem) z Waszyngtonu. Jawna niesprawiedliwość, nieuczciwe lub wręcz nieudolne działania ludzi odpowiedzialnych za sprawy indiańskie, brak funduszy na pomoc żywnościową dla Indian wywoływały niezadowolenie plemion, które często przeradzało się w otwarty konflikt zbrojny. Wówczas do akcji wkraczała armia, co prawda nieliczna i źle wyszkolona, ale mająca wystarczające środki do walki przeciwko rolniczym i koczowniczym ludom żyjącym na etapie wspólnoty pierwotnej. Tylko w okresie od 1865 r. do 1891 r. (oficjalnie zakończony został wówczas okres wojen indiańskich), od Montany do Teksasu, i od Kansas po Kalifornię i Oregon, w wojnach z Indianami stoczono 1065 bitew i potyczek. Zginęło w nich i odniosło rany 2571 żołnierzy amerykańskich i cywilów ze służb pomocniczych (zwiadowców, taborytów, woźniców, pogania­ czy mułów itd.) oraz ponad 5500 Indian. Ostatnią większą wojną indiańską, która kosztowała armię Stanów Zjednoczonych więcej niż dziesiątą część wszystkich strat poniesionych w walkach toczonych z Indianami w drugiej połowie XIX w., była wojna z plemieniem Nez Perce (Prze­ kłute Nosy). W 1877 r. to mało znane, pokojowe i postępowe plemię żyjące w O regonie i Idaho, w odpowiedzi na złamanie traktatu i zamiar osiedlenia go w niegościnnym rezerwacie, wkroczyło na ścieżkę wojenną. Wojna z plemieniem Nez Perce była jedną z najsmutniej­ szych i najmniej potrzebnych ze wszystkich wojen indiańskich. Przez 70 lat, od czasu spotkania z uczestnikami słynnej wyprawy badawczej Lewisa i Clarka (1804-1806), Indianie Nez Perce żyli w pokoju z białymi i szczycili się tym, że nigdy nie przelali krwi białego człowieka. W latach 1855 i 1863 dwukrotnie zawierali z rządem amerykańskim traktaty,

na mocy których oddali Stanom Zjednoczonym większość swych ziem plemiennych, zatrzymując sobie tylko niewielki rezerwat w Idaho i kilka urodzajnych dolin w dorzeczu rzeki Snake i Salmon w Oregonie i Idaho, gdzie obfitość trawy pozwalała wypasać stada bydła i koni. W 1875 r. administracja prezydenta Ulissesa S. Granta, pod naciskiem spragnionych nowych ziem mieszkańców Oregonu, pozbawiła plemię Nez Perce prawa do terenów, które znajdowały się poza obszarem rezerwatu. Dla Indian nie było w tym nic nowego. W przeszłości parokrotnie zmuszeni byli oddawać ziemię, robili to jednak w sposób pokojowy. Tym razem stało się inaczej. Kilku wodzów plemie­ nia stanowczo odmówiło oddania reszty swej ziemi pod osadnictwo białych i postanowiło bronić praw do plemiennego terytorium, na którym spoczywały prochy ich przodków i pasły się stada zwierząt, jedynego bogactwa plemienia. Dopóki w 1877 r. nie pokonano potężnych Sjuksów i ich sojuszników z północnych prerii, Szejenów i Arapahów, plemię Nez Perce pozostawiono w spokoju. Klęska 7 pułku kawalerii pod dowództwem ppłk. George’a Custera w słynnej bitwie na rzeką Little Bighorn w Montanie (25-26 czerwca 1876 r.) wzburzyła amerykańską opinię publiczną, a dowództ­ wo armii i mieszkańców Zachodu pozbawiła resztek sen­ tymentów wobec Indian. Wkrótce potem armia otrzymała rozkaz, aby otoczyć buntujących się Nez Perce i w razie potrzeby przesiedlić ich do rezerwatu siłą. W rezultacie doszło do wojny, która przerodziła się w desperacki pochód prawie 800 indiańskich mężczyzn, kobiet i dzieci w kierunku granicy kanadyjskiej. Ścigani przez oddziały wojska i setki cywilnych ochotników Indianie Nez Perce, plemienia piętnastokrotnie mniejszego od słynnych Sjuksów, w ciągu 3 miesięcy przebyli 2500 kilometrów. Przedzierając się przez w większości wrogie i niegościnne terytorium Idaho, Wyoming i Montany, odpierali i częstokroć bili na głowę dużo liczniejsze siły wroga uzbrojone w najnowocześniejszą broń i mające do dyspozycji nowoczesne środki techniczne.

Waleczny odwrót plemienia Nez Perce uznany został za arcydzieło strategii wojennej Indian północnoamerykańskich. Prasa amerykańska chętnie porównywała go do biblijnej ucieczki Żydów z Egiptu lub słynnego odwrotu 10 tysięcy zaciężnych Greków pod wodzą Ksenofonta po bitwie pod Kunaksą w 401 r. p.n.e. opisanego w dziele Anabasis. Nawet jeśli opinie te były przesadzone, przedsięwzięcie to nie może się równać z żadnym innym, nie tylko w historii wojen indiańskich, ale i w dziejach wszystkich wojen nowożytnych. Choć wojna plemienia Nez Perce, tak jak większość walk toczonych przez czerwonoskórych z białymi, zakończyła się klęską Indian, cała Ameryka była pod wrażeniem ich postawy. Najwyżsi dowódcy amerykańscy, weterani wojny secesyjnej i licznych kampanii przeciwko Indianom, chwalili Nez Perce za umiejętność w walce i odwagę, opisując ich jako najodważ­ niejszych ludzi i najlepszych strzelców ze wszystkich Indian. Znany z elokwencji i prawości charakteru wódz plemienia Nez Perce, Heinmot Tooyalaktet, zwany przez Amerykanów Wodzem Józefem (Chief Joseph), uznany został przez nie­ skorych przecież do wyrażania swej sympatii do Indian generałów amerykańskich za jednego z najwybitniejszych wodzów w historii Ameryki. To zaszczytne miano pozwoliło Józefowi i innym wodzom Nez Perce, którzy prowadzili swój lud w wojnie 1877 r., wejść do grona najbardziej znanych przywódców indiańskich, a wydarzenia, których bohaterami się stali, uczynić jednym z najsłynniejszych epizodów w historii Stanów Zjednoczonych.

WYPRAWA LEWISA I CLARKA (1804-1806)

Wczesna historia Stanów Zjednoczonych jest przede wszystkim historią migracji Amerykanów na Zachód w poszukiwaniu ziemi i bogactw. Termin „Zachód” w warunkach amerykańskich oznacza nie tylko geograficzną nazwę strony świata, ale cały złożony problem polityczno-społeczny związany z ekspansją i pod­ bojem wnętrza kontynentu. Kolonizacja Zachodu różniła się w tym czasie od kolonizacji obszarów zamorskich przez inne wielkie mocarstwa. Główną siłą akcji kolonizacyjnej nie było wojsko, którego w istocie w Stanach Zjednoczonych było niewiele, lecz odkrywcy, traperzy, osadnicy i awanturnicy, a główną siła napędową ekspansji — miraż bogactwa i szczęś­ cia na Zachodzie. Na tej pożywce zrodziła się legenda Dzikiego Zachodu. Jej początek sięga pierwszych lat XIX wieku. Po zakończeniu wojny o niepodległość władze amerykańskie zaczęły się z całą bezwzględnością domagać od Indian mieszkających na terenach pomiędzy Appalachami a Missisipi, w większości sojuszników pokonanej Anglii, cesji tych ziem na rzecz zwycięskiej Unii. Prawną podstawę ekspansji poza granice Appalachów stworzyły trzy akty Kongresu z lat 1784, 1785 i 1787. Określały one zasady pomiarów i sprzedaży ziem leżących na zachodnich rubieżach kraju. Regulowały także

podstawy organizacji politycznej nowych terytoriów i kryteria, po spełnieniu których mogły się one stać w przyszłości pełnoprawnymi stanami Unii. Głównym autorem tego systemu był wybitny polityk amerykański, faktyczny twórca Deklaracji Niepodległości i jeden z założycieli Stanów Zjednoczonych, Thomas Jefferson (1743-1826). Stosując na przemian politykę siły i dyplomacji (tylko w latach 1784-1796 podpisano 15 traktatów oddających tereny indiańskie) około roku 1800 Stany Zjednoczone doprowadziły swą zachodnią granicę do Missisipi. Tam kończyła się cywilizacja, a zaczynała ogromna, dzika i niezbadana kraina zwana Luizjaną (Louisiana), przejęta swego czasu od Francji przez Hiszpanię. O krainie tej Amerykanie mieli bardzo mgliste wyobrażenie, nikt nie znał jej geografii, bogactw i występujących w niej zagrożeń. Tajemniczość terenów leżących na zachód od Missisipi rozpalała wyobraźnię pierw­ szych pionierów. Rozległe prerie i wznoszące się za nimi góry, zamieszkałe tylko przez bliżej nieznane plemiona Indian, stawały się przedmiotem spekulacji i mitów. „Te góry — pisał jeden z wczesnych entuzjastów Zachodu — przewyższają wszystko, co istnieje w innych częściach świata. W przyszłości może się okazać, że zawierają większe bogactwa niż Indie i pozostałe kraje Wschodu (...)” '. Oczami wyobraźni widziano tam bramę do ziem, które miały spełnić wymarzoną wizję Ameryki agrarnej, zasobnej i bezpiecznej. Ziem będących krainą szczęśliwości i azylem dla wszystkich, którzy szukają prawdziwej wolności, przygody, bogactwa i swobód religij­ nych. „Na zachód od tych gór będzie można znaleźć jeziora, rzeki i kraje pełne wszystkiego, co niezbędne do życia w luksusie, gdzie przyszłe pokolenia będą miały swój uprag­ niony raj”2. Wszystkie te przepowiednie były oparte na spekulacjach, nikt bowiem nie znał prawdy o tych ziemiach. 1

Michael J o h n s o n , The Real West, Octopus Books Ltd., London 1983,

s. 7. 2

Ibidem, s. 7.

Brak wiarygodnych informacji o ogromnych obszarach rozciągających się poza Missisipi był tylko jedną z przyczyn blokujących dalszą ekspansję na zachód. Drugą, znacznie poważniejszą, stanowił fakt, że pomiędzy Stanami Zjednoczony­ mi a wybrzeżem Pacyfiku rozciągał się pas terytoriów należą­ cych do obcego mocarstwa. Ziemie Unii były ograniczone do regionu położonego na wschód od Missisipi, a w szczególności do wybrzeży Atlantyku. Pośrodku kontynentu leżała Luizjana, niby wciąż należąca do Hiszpanii, ale będąca już z powrotem w posiadaniu Francji. Obejmowała ona ziemie położone na zachód, w dorzeczu Missisipi, w tym niemal wszystkie środkowe równiny, aż po Góry Skaliste. Na południowy zachód od Luizjany rozciągały się tereny Kalifornii, Teksasu i Meksyku, pozostające pod władzą Hiszpanii od ponad dwóch wieków. Na północnym zachodzie, poza pasmem Gór Skalistych, leżała kraina zwana Oregonem, penetrowana przez białych łowców futer i handlarzy, ale zupełnie nie zasiedlona. Do tej deszczowej, skalistej i zalesionej krainy swoje pretensje zgłaszały Hiszpania, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Pierwsze opisy ziem Oregonu pochodziły od europejskich żeglarzy, którzy docierali do zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej pod koniec XVIII w. i od traperów z kanadyjskich kompanii futrzarskich. Hiszpański kapitan Don Juan Perez już w roku 1774 dopłynął do wyspy Vancouver i Królowej Charlotty. W 1788 r. słynny angielski żeglarz James Cook, odbywający wyprawę dookoła świata, z dwoma małymi siatkami „Discovery” i „Resolution”, mocno uszkodzonymi podczas sztormu, zawinął do zatoki Nootka Sound, gdzie został gościnnie przyjęty przez Indian z plemienia Nutka. W końcu XVIII w. obok Hiszpanów, Brytyjczyków, a także Rosjan z Alaski zaczęli się tu pojawiać i Amerykanie. 12 maja 1792 r. jeden z nich, kapitan Robert Gray, odkrył ujście wielkiej rzeki, której nadał miano Kolumbia, od nazwy dowodzonego przez siebie statku „Columbia”. Gray wpłynął około 20 mil w głąb Kolumbii, odbył kilka spotkań

z mieszkającymi tam Indianami i sporządził pierwszą mapę ujścia rzeki do oceanu. Odpływając wziął symbolicznie odkryte ziemie w posiadanie Stanów Zjednoczonych. W październiku 1792 r. u ujścia Kolumbii pojawił się angielski żeglarz George Vancouver (1758-1798), uczestnik wyprawy Jamesa Cooka dookoła świata w latach 1772-1774. Wyposażony w najnowocześniejsze przyrządy nawigacyjne, mając doskonale wyszkoloną załogę, Vancouver na statku „Discovery” przez trzy lata, od 1791 do 1794 r., badał północno-zachodnie wybrzeże Ameryki w poszukiwaniu drogi wodnej łączącej Pacyfik ze wschodnią częścią kon­ tynentu. Wykorzystując kopię mapy Graya zdobytą w hi­ szpańskiej faktorii Nootka Sound w dzisiejszej Brytyjskiej Kolumbii, Vancouver wysłał jednego ze swoich oficerów, por. Williama R. Broughtona, w głąb Kolumbii na niewielkim statku „Chatham”. Broughton posunął się prawie 100 mil w głąb rzeki, aż do miejsca położonego naprzeciw dzi­ siejszego miasta Portland w Oregonie, które nazwał Point Vancouver. Na wschód od niego Anglicy dostrzegli ma­ jestatyczny szczyt, któremu nadali nazwę Mount Hood. Broughton błędnie ocenił, że pojedynczy łańcuch górski, z którego wyrastała Góra Hooda, stanowi kontynentalny dział wód, za którym rozciągają się równiny Luizjany. Wynikiem wyprawy Vancouvera była wspaniała mapa pół­ nocno-zachodniego wybrzeża Ameryki Płn. oraz praca pt. Wyprawa odkrywcza do Północnego Pacyfiku i dookoła świata, która ukazała się drukiem w Anglii w 1798 roku. W tym samym mniej więcej czasie podróż z głębi kon­ tynentu do wybrzeży Pacyfiku odbył Szkot, Alexander Mac­ kenzie (1763-1820). W latach 1788-1796 dowodził on placów­ ką handlową w kanadyjskim forcie Chipewyan nad jeziorem Athabaska w dzisiejszej prowincji Alberta. Działając w imieniu Północno-Zachodniej Kompanii Futrzarskiej (North-West Fur Company) Mackenzie przeprowadził szlakami wytyczonymi przez Indian kilka wypraw badawczych w kierunku zachód-

niego wybrzeża. W 1789 r. dotarł do Oceanu Arktycznego, a cztery lata później przebił się przez wertepy górskie i 22 lipca 1793 r. w krainie Indian Bella Coola dotarł do Pacyfiku. W ten sposób, jako pierwszy Europejczyk, osiągnął wybrzeże Oceanu Spokojnego na północ od Meksyku, docierając tam ze wschodu. W 1801 r. Mackenzie powrócił do Anglii, by opublikować swoje dzieło Podróż z. Montrealu, Rzeką św. Wawrzyńca, przez, kontynent północnoamerykański, w którym z chronologiczną dokładnością opisał swoje osiągnięcia w eks­ ploracji zachodniej Kanady. Już jako uznany odkrywca (za swoje zasługi otrzymał od króla Jerzego III tytuł szlachecki) i polityk stał się gorącym orędownikiem rozciągnięcia przez Wielką Brytanię kontroli nad północno-zachodnim wybrzeżem Oceanu Spokojnego. Osiągnięcia Brytyjczyków w eksploracji zachodniego wy­ brzeża Pacyfiku poważnie zaniepokoiły Amerykanów. Thomas Jefferson, podówczas wiceprezydent USA, dowiedział się o wyprawie Mackenziego w 1797 r., choć skądinąd wiadomo, że zapoznał się dokładnie z jej przebiegiem dopiero w 1802 roku. Już wcześniej zelektryzowały Jeffersona raporty Vancouvera i Broughtona o możliwości nawigacji po wodach Kolumbii i o rzekomym dziale kontynentalnym. Kiedy w 1801 r. Jefferson został zaprzysiężony na prezydenta, nikt lepiej od niego nie dostrzegał trudności w dalszej ekspansji na zachód. Nikt też bardziej od niego nie był zdecydowany, by je pokonać. Docierające do Waszyngtonu wieści o usilnych zabiegach Alexandra Mackenzie, który rekomendował rządowi brytyjs­ kiemu podjęcie wysiłków w celu zapewnienia Anglii panowa­ nia nad zachodnią częścią kontynentu, skłoniły Jeffersona do działania. W końcu 1802 r. prezydent rozpoczął przygotowania do zorganizowania wyprawy badawczej na północny zachód. 18 stycznia 1803 r. Jefferson skierował do Kongresu tajny wniosek o wyasygnowanie 2500 dolarów na zorganizowanie ekspedycji. Kongres zaakceptował wniosek prezydenta i wy­ raził zgodę na powołanie Oddziału Odkrywców (Corps of

Discovery) w składzie jeden oficer i 12 żołnierzy, którzy mieli stanowić trzon ekspedycji. Na wiosnę 1803 r. Jefferson zwrócił się z prośbą do swojego osobistego sekretarza, kpt. Meriwethera Lewisa (1774-1809), o zorganizowanie wyprawy na zachód, której celem miało być znalezienie drogi wodnej ze wschodu do wybrzeża Pacyfiku i potwierdzenie prawa Stanów Zjednoczo­ nych do Oregonu, z powołaniem się na roszczenia zgłoszone do tego terytorium przez kpt. Roberta Graya w 1792 roku. Szczęśliwie dla Jeffersona realizacji jego planów ekspansji pomogły nieoczekiwanie wydarzenia w Europie. W 1762 r. Francja przekazała Luizjanę Hiszpanii, nie chcąc dopuścić do jej przejęcia przez Wielką Brytanię po zakoń­ czeniu wojny siedmioletniej (1756-1763). W październiku 1800 r. Luizjana powróciła do napoleońskiej Francji w wyniku tajnego traktatu zawartego w San Ildefonso. Wraz z Luizjaną wracał do Francji ważny port w Nowym Orleanie z bogatym zapleczem handlowym, nowe plany imperialne związane z Ameryką i nadzieje na odbicie Kanady z rąk Brytyjczyków. Gdy wiadomość o tym posunięciu dotarła do Waszyngtonu, Stany Zjednoczone uznały to za zagrożenie swoich żywotnych interesów handlowych (przez port w Nowym Orleanie wy­ chodziło prawie 40 procent produkcji amerykańskiej). Ad­ ministracja hiszpańska w Nowym Orleanie zapewniała Ame­ rykanom strefę wolnocłową i wiele przywilejów. Francuzi nie ukrywali, że wolny handel amerykański przez Nowy Orlean nie będzie dłużej tolerowany. Znaczna część opinii publicznej w USA uznała to za dostateczny powód do walki o ujście Missisipi i zaczęła się domagać wojny. Jefferson, chcąc uniknąć wojny z Francją, podjął kom­ promisową próbę wynegocjowania zakupu Nowego Orleanu od Francji. Skutek tych działań okazał się zupełnie nie­ spodziewany. Amerykańscy negocjatorzy wysłani do Paryża dowiedzieli się, że wobec strat poniesionych przez armię francuską podczas tłumienia murzyńskiego powstania na Santo

Domingo (Haiti) oraz wobec prawdopodobieństwa nowej wojny w Europie, Napoleon zdecydował się na rezygnację z, planów imperialnych w Ameryce i postanowił sprzedać całą Luizjanę. Po dwóch tygodniach spierania się o cenę delegacja amerykańska podpisała traktat o kupnie Luizjany 30 kwietnia 1803 roku. Stany Zjednoczone miały zapłacić 15 milionów dolarów, pokryć zalegające roszczenia Amerykanów wobec Francji oraz przyznać mieszkańcom tych ziem obywatelstwo amerykańskie (w sumie koszt zakupu Luizjany wyniósł 23 213 567 dolarów). Za jednym pociągnięciem pióra USA powiększyły się o obszar liczący 2 145 000 km2 (828 000 mil2), płacąc nieco ponad 4 centy za akr ziemi. Był to jeden z najkorzystniejszych interesów w historii handlu między­ narodowego. W przyszłości na tym terytorium miało powstać 15 nowych stanów o obszarze sześciokrotnie większym od obszaru 13 stanów-założycieli Unii. Jefferson zdawał sobie sprawę, że podjęta przez niego decyzja zakupu Luizjany (Louisiana Purchase) przekraczała jego uprawnienia, konstytucja nie dawała bowiem władzom federalnym prawa do podejmowania decyzji w sprawie zakupu nowych terytoriów. Wszelkie opory ustępowały jednak wobec szansy, którą niosła ze sobą Luizjana. Jefferson, który wzrokiem wizjonera sięgał dalej, ku wybrzeżom Pacyfiku, podjął wszelkie działania, aby przekonać Kongres o słuszności swej decyzji. Jednocześnie z działaniami politycznymi prezydent robił wszystko, aby jak najszybciej wysłać na zachód ekspedycję Lewisa. „Kapitan Lewis jest odważny, mądry i przezorny” — napisał o swoim protegowanym na wiosnę 1803 roku. „Jest nawykły do lasów i zna obyczaje i charaktery Indian. Nie ma wprawdzie regularnego wykształcenia, ale posiada niezwykły dar obserwowania natury i dlatego chętnie zwróci uwagę na wszystkie jej nowe fragmenty, jakie napotka na swej drodze”3. 3

Ibidem, s. 10

Pierwszą rzeczą, jaką zrobił Lewis, było zaproszenie do wzięcia udziału w wyprawie swego przyjaciela z wojska, kpt. Williama Clarka (1770-1838). Clark, genialny rudowłosy Wirgińczyk, z wcześniejszej służby w armii na zachodzie (walczył m.in. w słynnej bitwie z Indianami pod Fallen Timbers w 1794 r.) wyniósł doskonałą znajomość pogranicza i Indian, a przy tym był znakomitym geografem i miał duże doświadcze­ nie w nawigacji po wodach śródlądowych. Kiedy Lewis zwrócił się do Clarka z propozycją uczestnictwa w ekspedycji, nie kryjąc przed nim niebezpieczeństw i trudów, ten odpowiedział mu z entuzjazmem: „Jest to olbrzymie przedsięwzięcie, (...) z liczny­ mi trudnościami, ale, mój Przyjacielu, mogę Cię zapewnić, że nie ma na świecie drugiego jak Ty człowieka, z którym pragnąłbym podjąć i dzielić trudy takiej wyprawy”4. Ekspedycja została zaplanowana z dużą dokładnością. Lewis i Clark mieli się udać najpierw ku nieznanym źródłom Missouri, przekroczyć Góry Skaliste i kontynentalny dział wód, a następnie spłynąć nurtem prawie legendarnej wówczas Kolumbii do wybrzeży Pacyfiku. Po drodze mieli dokonywać pomiarów geograficznych, badać naturę przemierzanych ob­ szarów, poznać ich mieszkańców oraz wytyczyć nowe szlaki i sporządzić mapy nieznanych do tej pory części kontynentu, które ułatwiłyby przyszłą ekspansję i handel. Na początek Lewis zlecił budowę w Pittsburghu dużego, liczącego 55 stóp (17 m) statku rzecznego typu keelboat (amerykański rodzaj galara) z przybudówką w kształcie drewnianej chaty, zaopatrzonego w maszt z czworokątnym żaglem i jedenaście par wioseł. Uczył się jednocześnie zasad dokonywania pomiarów geograficznych i przestudiował plany przygotowane na użytek ekspedycji przez kartografa Nicholasa Kinga, który wykorzystał w tym celu angielskie mapy dolnego biegu Kolumbii opracowane przez Broughtona dla George’a Vancouvera w 1792 roku. Miało to w poważny sposób 4 Irena P r z e w ł o c k a , Czciciele kojota i kruka. Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1968, s. 13.

wpłynąć na czas trwania i przebieg wyprawy, błędnie uznano bowiem, że po dotarciu do źródeł Missouri wystarczy prze­ kroczyć jedno pasmo górskie, by dotrzeć do zlewiska Kolumbii i spłynąć nią do oceanu. Ratyfikacja traktatu z Francją w sprawie zakupu Luizjany i przeprowadzenie go przez Kongres zajęła Jeffersonowi kilka miesięcy. W końcu jednak Kongres zaakceptował zakup i 4 lipca 1803 r. można było ogłosić oficjalną wiadomość o dokonanej transakcji. 31 sierpnia Lewis opuścił Pittsburgh i popłynął w dół rzeki Ohio. W końcu października w Clarksville, na Terytorium Indiana, dołączył do niego Clark z kilkoma ludźmi. 7 grudnia cała 19-osobowa załoga dopłynęła w pobliże St. Louis, gdzie na lewym brzegu Missisipi, nieco powyżej miasta, rozbito obóz zimowy Camp Wood. Tutaj, w ciągu zimowych miesięcy na przełomie lat 1803/1804, kompletowano skład ekspedycji, przygotowywano sprzęt i zapasy, zbierano dodatkowe infor­ macje przed dalszą podróżą. Dobierając uczestników wyprawy Lewis szukał „dobrych myśliwych, odważnych, zdrowych nieżonatych mężczyzn, nawykłych do lasów i zdolnych znosić niewygody w do­ statecznym stopniu” 5. Ostatecznie wybrał 14 żołnierzy-ochotników, 9 tęgich drwali z Kentucky, dwóch francuskich przewoźników i półkrwi francuskiego trapera, który miał służyć jako tłumacz, tropiciel i przewodnik. Clark zabrał ze sobą swego murzyńskiego służącego Yorka, a Lewis wielkiego czarnego psa rasy nowofunlandzkiej, który wabił się Scannon. Razem z obydwoma dowódcami wyprawa liczyła 45 osób. Wiosną 1804 r. wszystko było gotowe do drogi. W deszczo­ wy poniedziałek, 14 maja, mała flotylla, w skład której oprócz statku wchodziły dwie mniejsze 13-metrowe łodzie wiosłowe, opuściła Camp Wood i popłynęła na zachód w górę Missouri. Na pokładzie galara wieziono ponad 10 ton zapasów prze­ znaczonych dla uczestników wyprawy i na prezenty dla Indian. 5

Michael J o h n s o n , op. cit., s . 1 0 .

Żółte, zamulone wody Missouri przerażały nienawykłych do dzikiej rzeki podróżników. Po niedawnych wiosennych roztopach Missouri płynęła szerokim nurtem. Mętna woda zakrywała przed wzrokiem ludzi naturalne pułapki czające się w głębi. Na każdym kroku roiło się od zdradliwych dziur, mielizn i zakoli. Kapryśna Missouri, która w pamięci uczest­ ników wyprawy zyskała sobie miano „diabelskiej rzeki”, w wielu miejscach zmieniała swe koryto, tak że niełatwo było natrafić na główny nurt. Tylko dzięki pomocy francuskich przewoźników, którzy dobrze znali okolice, i doświadczeniu Clarka udało się uniknąć poważniejszych kłopotów. Najwięk­ sze problemy sprawiał wartki, trudny do przewidzenia nurt, wiosenne burze i stale zmieniający się kierunek wiatru. W tych warunkach żagiel na statku nie na wiele mógł się przydać, a wioseł można było używać tylko na spokojniejszej wodzie. Podróżnicy niejednokrotnie musieli wysiadać na brzeg i ciąg­ nąć statek i łodzie na linach pod prąd. Nie było to łatwe. W wielu miejscach woda tworzyła zdradliwe wiry i wymywała w mulistym dnie głębokie doły, w których zapadali się idący brzegiem ludzie. Gdzie indziej zatopione drzewa tworzyły niebezpieczne podwodne zapory, które trzeba było obchodzić lub rąbać siekierami. Postęp można było osiągnąć tylko dzięki wyczerpującej pracy wszystkich uczestników ekspedycji. W takich warunkach szybkość, z jaką się poruszano, nie przekraczała 9 mil (14,5 km) dziennie. Jakby nie dość kłopotów z rzeką, wkrótce ludzi dopadł letni skwar i roje komarów unoszące się na wodą. Dopiero kiedy rzeka skręciła na północ, południowy wiatr ułatwił dalszą podróż. Szybkość wzrosła do około 20 mil dziennie. Podczas gdy Clark i większość ludzi zajęci byli nawigacją, Lewis z towarzyszącym mu Scannonem podążał brzegiem dokonując obserwacji, polując, zbierając nieznane okazy roślin i robiąc notatki w swoim dzienniku. Dzień 4 lipca podróżnicy uczcili w pobliżu ujścia rzeki Platte wystrzałem armatnim i dodatkową porcją whisky. 30

lipca ekspedycja napotkała pierwszych Indian. Cztery dni później w miejscu nazwanym przez odkrywców Council Bluffs (Iowa) Lewis i Clark odbyli pierwszą naradę z wodzami plemion Oto i Missouri. Spotkanie miało pokojowy przebieg. Biali wręczyli Indianom zaproszenie do Waszyngtonu i ob­ darowali ich medalami pokoju, amerykańskimi flagami i in­ nymi drobiazgami6. 20 sierpnia, koło dzisiejszego Sioux City w Iowa, wyprawa poniosła pierwszą i jak się okazało, jedyną ofiarę. Praw­ dopodobnie w wyniku pęknięcia wyrostka robaczkowego zmarł sierżant Charles Floyd. Na jego cześć Lewis i Clark nazwali pobliskie wzgórza Floyd’s Bluffs, a płynącą opodal rzekę Floyd’s River. 30 sierpnia doszło do przyjaznego spotkania ze Sjuksami Yankton (Nakota)7. Kilka dni później Amerykanie po raz pierwszy zobaczyli pieski preriowe. Z wielkim trudem udało się schwytać jednego osobnika, aby przesłać go wraz z innymi nieznanymi okazami fauny i flory prezydentowi Jeffersonowi. 25 września, w pobliżu ujścia rzeki Bad (Dakota Połu­ dniowa), omal nie doszło do tragicznego w skutkach starcia z 1000-osobową grupą Sjuksów Teton (Lakota). „Dzielnie wyglądający” — jak ich opisywał Lewis — pobratymcy Yanktonów nie chcieli zrazu przepuścić ekspedycji przez swoje terytorium, żądając oddania w zamian jednej łodzi. 6 4 stycznia 1806 r. Jefferson przyjął w Waszyngtonie delegację wodzów plemion Oto, Missouri. Arikara i Sjuksów Yankton, którzy spotkali się z Lewisem i Clarkiem prawie półtora roku wcześniej. 7 Spopularyzowana nazwa Sjuksowie pochodzi od francuskiego słowa nadouessioux (w skrócie sioux), które jest przekręconą wersją algonkińskiego słowa nadoweisiweg („małe żmije”, w szerszym znaczeniu „wrogowie”). Jakim określali konfederację Sjuksów ich zaciekli wrogowie z plemienia Czipewejów (Chippewa). Sami Sjuksowie, którzy dzielili się na trzy odłamy: Santee, czyli wschodni, Yankton, czyli środkowi i Teton, czyli zachodni, nazywali siebie Dakota, co oznacza „sprzymierzeni". W dialekcie Santee nazwę tę wymawiano Dakota, w narzeczu Yankton Nakota, a u Tetonów Lakota.

Tylko pewność siebie Lewisa, który nie dał się zastraszyć agresywną postawą Indian, i delikatne negocjacje z wodzem Czarnym Bizonem, poparte paru łykami whisky i drobnymi prezentami, rozładowały napięcie. Amerykanie pozostali w obozie Sjuksów trzy dni, starając się poznać ich zwyczaje i nawiązać pierwsze kontakty handlowe. Przez kilka następnych tygodni wyprawa płynęła w górę Missouri przez półpustynne obszary Dakoty. 14 października przekroczyła obecną granicę Dakoty Południowej i Dakoty Północnej. Dziesięć dni później napotkano wioski prowa­ dzących półosiadły tryb życia plemion Mandan i Hidatsa. W dolinie Missouri, w sąsiedztwie ujścia rzeki Knife, leżało pięć dużych stałych osiedli indiańskich składających się z solidnie zbudowanych okrągłych ziemianek (budowano je w ten sposób, że rusztowanie z drewnianych bali po­ krywano grubą warstwą ziemi). Dwa z owych osiedli za­ mieszkiwali Mandanowie, trzy pozostałe sprzymierzeni z nimi Hidatsowie. Przyjazne przyjęcie, jakie zgotowali białym podróżnikom Indianie znad rzeki Knife, sprawiło, że 26 października, 1600 mil od punktu wyjścia, Lewis i Clark zdecydowali się rozbić stały obóz i przeczekać w nim nadchodzącą zimę. Na miejsce przyszłego obozowiska wybrano plażę na wschodnim brzegu Missouri, 5 lub 6 mil na południe od należącej do Mandanów wioski Roophate i 2 do 3 mil od drugiej wioski Mandanów, noszącej nazwę Matootonha, położonej po przeciwnej stronie rzeki. Amerykanie czuli się bezpiecznie w sąsiedztwie przyjaznych Mandanów i Hidatsów, ich wioski często jednak odwiedzali handlujący z nimi Sjuksowie, Assiniboini, Szejenowie i Wrony, ludy bitne i wojownicze, przed którymi należało się mieć na baczności. 3 listopada rozpoczęto więc prace nad budową umocnionego obozu, który nazwano Fort Mandan. Po trzech tygodniach schronienie było gotowe. Była to prymitywna trójkątna palisada o wysokości 18 stóp (5,5 m) z dwoma

rzędami drewnianych chatek stykających się w jednym rogu i czymś w rodzaju bastionu naprzeciwko bramy wejściowej. Fort Mandan stał na przecięciu ważnych granicznych szlaków handlowych. Docierali tu przedstawiciele licznych indiańskich plemion z północnych prerii, hiszpańscy i francus­ cy handlarze z Luizjany, a także traperzy i kupcy z kanadyjs­ kich kompanii futrzarskich. Mimo niesprzyjającej aury i od­ dalenia od cywilizacji przez całą zimę w forcie Mandan trwał ożywiony ruch. Lewis i Clark pracowicie nawiązywali kontakty ze wszystkimi przybyszami i skrzętnie zbierali wszelkie informacje o ziemiach leżących na zachodzie i zamiesz­ kujących je plemionach Indian. Wśród wielu osób odwiedzających obóz Amerykanów największe zainteresowanie Lewisa i Clarka wzbudził kanadyj­ ski traper i handlarz, Touissaint Charbonneau, który zgodził się wziąć udział w dalszej wyprawie jako tłumacz i znawca Indian. Charbonneau, poliglota władający kilkoma narzeczami Indiańskimi, od wielu lat handlował z plemionami znad górnej Missouri i miał wśród nich wielu przyjaciół. Na około rok przed przybyciem Lewisa i Clarka odkupił i zgodnie z panu­ jącym zwyczajem poślubił dwie dziewczęta z plemienia Szoszonów, znajdujące się w niewoli u Hidatsów. Jednej z nich, znanej pod imieniem Sakakawea, czyli Kobieta Ptak, warto poświęcić nieco więcej uwagi, stała się bowiem jedną z kilku Indianek, które przeszły do historii Stanów Zjed­ noczonych. Sakakawea (Sacagawea, Sacajawea) urodziła się około 1787 loku w dolinie Lehmi (Idaho) w jednej z grup wschodniego odłamu plemienia Szoszonów. Jako młoda dziewczyna obozo­ wała ze swoją grupą w miejscu zwanym obecnie Three Forks (Widły Trzech Rzek), gdzie trzy mniejsze dopływy zbiegają się, dając początek rzece Missouri. Latem 1799 lub 1800 r. obóz jej plemienia został napadnięty przez wojowników llidatsa, którzy najeżdżali bliższych i dalszych sąsiadów w rejonie Gór Skalistych. Sakakawea, wraz z kilkoma innymi

dziećmi Szoszonów, została porwana, a potem przyjęta do plemienia Hidatsów. Przez kilka lat mieszkała w jednej z ich osad nad górną Missouri, gdzie spotkał ją przebywający wśród Indian Charbonneau. Zimą 1803/1804 r. Sakakawea, wraz z inną branką ze swego plemienia — Kobietą Wydrą, została żoną Charbonneau. Kiedy Kanadyjczyk, zachęcony perspek­ tywą znacznego wynagrodzenia, zgodził się towarzyszyć Lewisowi i Clarkowi w dalszej podróży na zachód, dziewczyna zaoferowała swoją pomoc w dotarciu do krainy Szoszonów i znalezieniu przejścia przez Góry Skaliste. Mimo że Sakaka­ wea była chora i spodziewała się dziecka, obaj odkrywcy uznali, że młoda Indianka może być bardzo przydatna wy­ prawie jako tłumacz i gwarancja bezpieczeństwa wśród zachodnich Indian (jak napisał Clark w swoim dzienniku: „Kobieta w grupie mężczyzn jest oznaką pokoju”). Troskliwie leczona przez Clarka, 11 lutego 1805 r. Sakakawea urodziła zdrowego chłopca, któremu nadano imiona Jean Baptiste (Clark nazywał go pieszczotliwie Little Pomp — „Mały Ważniak”). W marcu lód na Missouri zaczął puszczać i rzeka znów stała się żeglowna. W pierwszych dniach kwietnia Lewis i Clark odesłali do St. Louis keelboat z załogą. Na jego pokładzie, oprócz listów do rodzin, odpłynęły przeznaczone dla prezydenta Jeffersona mapy, raporty, wyroby sztuki indiańskiej oraz liczne egzemplarze fauny i flory zebrane w dotychczasowej drodze8. 7 kwietnia pozostała część eks­ pedycji w liczbie 33 osób (obaj dowódcy, trzech sierżantów, 23 szeregowych oraz pięcioro cywili: Charbonneau, Sakaka­ wea, Jean Baptiste, York oraz myśliwy George Drouillard) wyruszyła w dalszą drogę na zachód w dwóch łodziach i sześciu czółnach-dłubankach, wydrążonych podczas przerwy zimowej z wielkich pni amerykańskiej topoli. Dopiero teraz zaczęła się prawdziwa praca odkrywcza. „Mieliśmy spenet8 Przesyłka wysłana na wschód z fortu Mandan została dostarczona do Waszyngtonu 12 sierpnia 1805 roku.

rować kraj szeroki na co najmniej 2000 mil, którego nie tknęła nigdy stopa cywilizowanego człowieka. Sami musieliśmy się przekonać, czy czeka nas tam dobre, czy złe (...)” — zanotował w dzienniku Lewis9. 27 kwietnia ekspedycja przekroczyła dzisiejszą granicę Montany. Lewis ze Scannonem i Drouillard jak zwykle szli brzegiem szukając śladów Indian i zwierzyny. 29 kwietnia upolowali wielkiego niedźwiedzia grizzli, liczącego 2,6 metra długości i 1,8 metra obwodu w klatce piersiowej (potrzeba było aż 10 kul, żeby powalić ogromne zwierzę). Był to pierwszy w historii okaz tego zwierzęcia, jaki poddano badaniom naukowym. 8 maja mała flotylla odkrywców minęła ujście rzeki Milk. Teren zaczął się wznosić, utrudniając nawigację. Dowódców dezorientowały liczne dopływy Missouri płynące z różnych kierunków. 2 czerwca wyprawa dotarła do zbiegu Missouri z rzeką Marias i zatrzymała się w rozwidleniu obu rzek, nie wiedząc, która z nich stanowi dalszą drogę do Pacyfiku. Po tygodniu badań, kierując się bardziej wyczuciem niż pewnoś­ cią, obaj dowódcy wybrali kurs na południe (jak się okazało była to trafna decyzja pozwalająca dotrzeć do źródeł Missouri). Chcąc zmniejszyć obciążenie przed wejściem w góry, przed wyruszeniem ukryto jedną z większych łodzi wraz z częścią zapasów na drogę powrotną. Właściwy kurs został potwierdzony w połowie czerwca, kiedy wyprawa dotarła do wielkich wodospadów Great Falls na rzece Missouri, o których wspominali Indianie w wioskach Mandanów. Badając przeszkodę Lewis odkrył, że za pierw­ szym wodospadem znajduje się ciąg czterech mniejszych kaskad wodnych uniemożliwiających dalszą nawigację. Omi­ nięcie całego szeregu wodospadów wymagało przetranspor­ towania łodzi i bagaży lądem na odcinku 18 mil. Pozostawiw­ szy ciężką pirogę w ukryciu u stóp wielkiego wodospadu, 9 K e n R o g e r s , Sakakawea and the Fur Traders; Facing the Unknown, „Bismarck Tribune”, Bismarck 1995, s. 2.

pozostałe czółna i zapasy przewieziono na prymitywnie skleconych wozach wykonanych ze ściętych drzew (kiedy wiał sprzyjający wiatr, na masztach łódek przemyślnie roz­ pinano żagle, ułatwiając w ten sposób pracę ludziom ciąg­ nącym ciężkie wozy). Budowa wozów i transport czółen zajęła członkom ekspedycji cały miesiąc. Pozwoliła jednak myśliwym zgromadzić dużą ilość prowiantu, na który składały się głównie: suszone mięso, ryby i sporządzony indiańskim sposobem pożywny pemmikan, czyli sproszkowane mięso zmieszane z tłuszczem zwierzęcym i suszonymi jagodami. 13 lipca przewiezione z trudem czółna ponownie spusz­ czono na wodę tuż powyżej ostatniego wodospadu. Sześć dni później wyprawa dotarła do Gór Skalistych, wpływając do gigantycznego skalnego kanionu o stromych zboczach pięt­ rzących się na wysokość 400 metrów, który Lewis nazwał Bramą w Góry Skaliste. 20 lipca podróżnicy dostrzegli nad szczytami gór sygnały dymne, znak, że wyprawa została odkryta przez Indian, którzy w ten sposób ostrzegali się nawzajem przed zbliżaniem obcych ludzi. Po dalszych dwóch dniach podróży Sakakawea po raz pierwszy od opuszczenia fortu Mandan zaczęła rozpoznawać otoczenie. „Indianka poznaje kraj i zapewnia nas, że to wody, nad którymi żyją jej pobratymcy, i że niedaleko stąd już do rozwidlenia trzech rzek” — zanotował tego dnia Lewis. „Ta wiadomość podnios­ ła nas wszystkich na duchu (...)” 10 25 lipca Clark, Charbonneau i trzech szeregowców jako pierwsi dotarli do Three Forks. Dwa dni później, kiedy dołączyła do nich główna część wyprawy, Sakakawea rozpo­ znała miejsce, w którym przed kilku laty porwali ją wojow­ nicy Hidatsa. W Three Forks, które Lewis określił jako „ważny punkt geograficzny zachodniej części kontynentu” ekspedycja zatrzymała się na dłużej, aby zbadać źródła Missouri. W wyniku dokonanych pomiarów ustalono, że 10 The Journals of Lewis and Clark, edited by Bernard de Voto, Houghton Miffin Company, Boston 1953, s. 22.

początek Missouri dają trzy mniejsze rzeki wypływające z Gór Skalistych. Lewis i Clark nadali im nazwy Gallatin, Madison i Jefferson “. Posunąwszy się dalej wzdłuż największego z dopływów, Jefferson (znanego także pod nazwą Beaverhead River), ekspedycja wkrótce opuściła rzekę i ruszyła lądem ku połyskującej w letnim słońcu ścianie Gór Skalistych. 1 sier­ pnia Lewis z trzema ludźmi ruszył przodem na poszukiwanie Szoszonów, bez pomocy których los wyprawy wydawał się przesądzony. Wspiąwszy się pomiędzy strzelające w niebo szczyty gór, grupka śmiałków przekroczyła kontynentalny dział wód. Reszta wlokła się za nimi „schorowana, rozpalona gorączką i bardzo zmęczona”, przenosząc przez groźne krawędzie skalne, rwące potoki i ziejące śmiercią przepaście osiem czółen ciężko wyładowanych sprzętem i zapasami. Karkołomna wspinaczka wśród gór wydawała się nie mieć końca. „Ludzie są tak wyczerpani — pisał Clark — że woleliby do końca zmagać się z rzeką, niż pokonywać drogę lądem” l2. 4 sierpnia Lewis zszedł do doliny Big Hole, spodziewając się znaleźć tam rzekę płynącą do oceanu. Zawiedziony widokiem kolejnego masywu górskiego uznał, że dalszy marsz w kierunku zachodnim jest niemożliwy. Wyczerpani wędrowcy musieli zawrócić i cofnąć się z powrotem do brzegów Jefferson. 8 sierpnia, kilka mil poniżej ujścia potoku Ruby, Sakakawea rozpoznała samotną skałę, której z racji kształtu nadano miano Głowy Bobra (Beaver’s Head). Ucieszona poinformowała obu dowódców, że niedaleko od tego miejsca znajdują się letnie łowiska jej plemienia (dolina Lemhi). Słowa Indianki wlały Otuchę w serca zmęczonych wędrowców i skłoniły do jeszcze większego wysiłku. Następnego dnia Lewis z George’em 11 Na cześć urzędującego sekretarza skarbu, Alberta Gallatina, sekretarza stanu, Jamesa Madisona, i prezydenta Thomasa Jeffersona. 12 The Journals of Lewis and Clark, op. cit., s. 23.

Drouillardem, Hugh McNealem i Johnem Shieldsem znowu ruszył przodem w nadziei znalezienia Indian. Posuwając się uparcie wzdłuż kolejnych odnóg rzeki Jefferson, 12 sierpnia ekipa zwiadowcza dotarła do źródeł potoku Trail, który Lewis błędnie wziął za miejsce narodzin wielkiej Missouri13. Kilka mil dalej przed odkrywcami otworzyła się szeroka szczelina skalna, przez którą wiódł odwieczny szlak indiański do doliny Lemhi. Schodząc na zachodnią stronę pasma Bitteroot Range Lewis i jego towarzysze po raz drugi przekroczyli kontynen­ talny dział wód, wychodząc poza granice terytorium Luizjany. Jako pierwsi Amerykanie weszli od wschodu na ziemie leżące w dorzeczu Kolumbii. Tymczasem główna część wyprawy posuwała się z trudem w górę Jefferson idąc po znakach pozostawionych przez Lewisa. Wkrótce rzeka przemieniła się w wąski górski potok, uniemożliwiając dalszą żeglugę. Znowu trzeba było zejść na ląd i iść pieszo dźwigając obciążone zapasami łodzie. W deszczowy wtorek, 13 sierpnia, Lewis i jego towarzysze natknęli się w końcu na wioskę Szoszonów należących do grupy wodza Cameahwaita. Na widok Indian Lewis demonstracyjnie odłożył broń i rozwinął amerykańską flagę. Wódz, otoczony świtą 60 konnych wojowników, właściwie ocenił gest białego przybysza, wypalił z nim fajkę pokoju, a następnie powiódł uroczyście do swojego obozu. Lecz kiedy Lewis zwrócił się za pośrednictwem Drouillarda o pomoc w odszukaniu drugiej części wyprawy, podejrzliwi Indianie odmówili, obawiając się zasadzki. W końcu Lewisowi udało się pokonać ich nieufność i po dwóch dniach pobytu w obozie Szoszonów 28 mężczyzn i kobiet zgodziło się wyruszyć wraz z nim z powrotem nad Jefferson na poszukiwanie oddziału Clarka. 17 sierpnia obie grupy połączyły się szczęśliwie w górnym biegu rzeki Jefferson. Sakakawea, która znajdowała się w od­ dziale Clarka, rozpoznała w Szoszonach towarzyszących 13 W rzeczywistości początek rzece Missouri daje Hell Roaring Creek wypływający z doliny Centennial.

Lewisowi swoich dawno nie widzianych ziomków z doliny Lemhi. Lewis i Clark uznali to za bardzo szczęśliwe wydarze­ nie. Miejsce, w którym spotkały się obie grupy, nazwali Camp Fortunate (Szczęśliwy Obóz). Jeszcze większa radość czekała wszystkich w wiosce Cameahwaita. Podczas uroczystego powitania białych w wielkim namiocie rady Sakakawea, wezwana do tłumaczenia, ujrzawszy wodza podbiegła do niego, zarzuciła mu swój koc na ramiona i wybuchnąwszy płaczem objęła go za szyję. Poznała w nim bowiem starszego brata, którego od dawna uważała za zabitego. Szoszoni, poinformowani przez Lewisa i Clarka o celu wyprawy, odradzali dalszą drogę na zachód. Ostrzegali, że tylko ciężki, północny Szlak Lolo (Lolo Trail) prowadzi ku żeglownej rzece Clearwater. Cierpiąc sami na niedostatek pożywienia, przestrzegali przed głodem w dzikiej głuszy, gdzie nie sposób było nic upolować, i złowrogimi górami pokrytymi gęstym lasem, przez które ciężko się było przedrzeć l4. Przestrogi Indian i opowieści o „krainie duchów” cze­ kającej na śmiałków nie wystraszyły uczestników wyprawy. Przy pomocy Cameahwaita i Sakakawei biali kupili od Szoszonów konie potrzebne do przebycia gór (nie było to łatwe, gdyż na krótko przed przybyciem ekspedycji wiele koni skradła Szoszonom wojenna wyprawa Czarnych Stóp). 31 sierpnia, po wcześniejszym rozpoznaniu okolicznych szla­ ków i dokonaniu niezbędnych przygotowań, Amerykanie pożegnali Szoszonów i wyruszyli w dalszą drogę wiodąc kawalkadę złożoną z 30 jucznych koni. Prowadzeni przez wynajętego indiańskiego przewodnika, zwanego Starym Tobym, i jego syna, ruszyli na północ do doliny rzeki Bitteroot. 14 Szoszoni (grupa językowa uto-aztecka) należeli do najsłabiej rozwiniętych cywilizacyjnie plemion indiańskich Ameryki Północnej. Aż do początków XIX w., kiedy to po raz pierwszy zetknęli się z cywilizacją europejską, prymitywny sposób życia stawiał ich na poziomie ludów epoki kamiennej. Podobnie jak u większości plemion regionu Wielkiej Kotliny, u Szoszonów gospodarka oparta na zbieractwie dominowała nad myślistwem.

4 września napotkali przyjazny obóz Indian Flathead (Pła­ skich Głów), od których kupili 13 dodatkowych koni. 9 września, w okolicach dzisiejszej Missouli (Montana), rozbili obozowisko nazwane Travellers Rest (Miejsce Od­ poczynku Podróżnych). Tam, nad strumieniem Lolo, wijącym się pośród wzgórz pokrytych wczesnym wrześniowym śnie­ giem, przez dwa dni zbierali siły do ostatniego skoku przez dzikie pustkowia Gór Skalistych, oddzielające ich od rzeki Clearwater. 11 września ekspedycja ruszyła w dalszą drogę, by po dwóch dniach dotrzeć do przerażającej przełęczy Lolo, której później nadano miano Hell Gate (Wrota Piekielne). 14 września rozpoczął się najtrudniejszy etap całej wyprawy. Wśród szaleją­ cych wichrów, śnieżnej zawieruchy i dokuczliwego zimna trzeba było morderczymi wspinaczkami pokonać pasmo gór Bitteroot. Stary Toby, zdezorientowany padającym śniegiem, pomylił drogę i wybrał niewłaściwy szlak. Szereg dni wędrowcy przedzierali się przez dzikie pustkowia cierpiąc niemiłosiernie z powodu chłodu i głodu. Zdarzały się dni, kiedy nie mając nic do picia, ratowali się stopionym śniegiem. Zwalone drzewa blokowały przejście, konie ślizgały się na stromych zboczach, zsuwając się niejednokrotnie w głębokie przepaście. Ludzie słaniali się na nogach. Odłamki ostrych skał i ciernie rozsianych między kamieniami kolczastych krzewów przebijały mokasyny i raniły im zmarznięte stopy. Pewnego dnia Clark podczas postoju wyjął ze swoich stóp aż siedemnaście ostrych kolców. O polowaniu w górskim piekle nie było nawet mowy. Skończyły się zapasy żywności. Ratując się przed zagłodze­ niem uczestnicy wyprawy zarżnęli trzy konie, zjedli psa i resztki sadła upolowanego wcześniej niedźwiedzia. Wysysa­ jący siły głód sprawił, że do ostatniej spożyto łojowe świece. Gdy ekspedycji zabrakło jedzenia, Sakakawea z dzieckiem w nosidełku-kołysce na plecach pomagała wyszukiwać pod śniegiem jadalne korzenie, czym niewątpliwie przyczyniła się do uratowania wyprawy od śmierci głodowej.

Dziki Szlak Lolo omal nie zgubił ekspedycji. 20 września Clark z sześcioma ludźmi jako pierwsi resztkami sił przebyli góry i zeszli na zachodnią stronę pasma Bitteroot. U podnóża gór, na wolnej od śniegu prerii Weippe, natknęli się na indiańską osadę. „W odległości jednej mili od szałasów — napisał Clark o pierwszym spotkaniu z nieznanymi In­ dianami -— napotkaliśmy trzech indiańskich chłopców, którzy, kiedy mnie tylko zobaczyli, uciekli i ukryli się w trawie. Zsiadłem z konia i wraz z bronią oddałem go pod opiekę jednemu z moich ludzi. Potem przeczesałem trawę i znalazłem dwóch chłopców. Dałem im po kawałku kolorowej wstążki i wysłałem do obozu. Wkrótce ostrożnie wyszedł mi na spotkanie mężczyzna, który zaprowadził mnie do dużej, przestronnej chaty, gdzie zostałem otoczony przez gromadę wystraszonych kobiet i dzieci (...) Ludzie ci dali nam po kawale bizoniego mięsa, trochę suszonych jagód i różnych korzeni (...) W zamian dałem im kilka drobiazgów (...)”I5. Indianami, których spotkał Clark, byli Nez Perce z jesien­ nego obozu wodza Kręcone Włosy znad rzeki Clearwater w Idaho l6. Przyjazne przyjęcie uczestnicy wyprawy zawdzię­ czali kobiecie o imieniu Wet-khoo-weis. Na krótko przed przybyciem ekspedycji powróciła ona z Kanady, gdzie zetknęła się z białymi, i to ona najprawdopodobniej przekonała swoich współplemieńców, by nie robić krzywdy białym przybyszom. Byli pierwszymi Amerykanami w tych stronach, należało więc powitać ich gościnnie i obdarzyć bratnią opieką. Drugiego dnia po spotkaniu z grupą Clarka wódz Kręcone Włosy osobiście poprowadził białych z powrotem na prerię Weippe, gdzie 22 września nadeszła reszta ekspedycji z Le­ wisem. Większość jej członków była wycieńczona głodem 15 Lewis and Clark Expedition, Down the Lochsa and Clearwater Rivers to Canoe Camp, 1995, s. 3. 16 Lewis i Clark, nie wiedzieć czemu, w swych dziennikach określali Indian Nez Perce nazwą „Chopunnish”. Jest to prawdopodobnie zniekształcona forma słowa oznaczającego którąś z grup plemienia Nez Perce.

i chora na czerwonkę. Od wyjścia z Travellers Rest przebyli w ciągu 11 dni 160 mil. Na początku wygłodniali Amerykanie ciężko odchorowali łapczywość, z jaką rzucili się na pożywienie dostarczone im przez Indian, składające się głównie z suszonych łososi, jagód i bulwiastej kamy 17. Gdyby plemię Nez Perce chciało ich zniszczyć, uczyniłoby to bez trudu, większość białych była bowiem zbyt słaba, żeby się bronić. Indianie zdobyliby wtedy także wielkie bogactwo, jakim była broń i konie uczestników ekspedycji. Jednak Nez Perce przyjęli gościnnie białych przybyszów. Nie szczędzili im ani jedzenia, ani dachu nad głową, toteż po strasznych przeżyciach przedzierania przez góry, otoczeni szczerą opieką, uczestnicy wyprawy szybko odzyskiwali siły. Życzliwy gościom wódz Kręcone Włosy i inni Indianie wykonali własnoręcznie na białej jeleniej skórze mapy okolicz­ nych terenów i wskazali dalszą drogę wodną do wybrzeży Oceanu Spokojnego. Biali, kiedy tylko doszli do siebie, wyruszyli w eskorcie Nez Perce w dół Clearwater. W obozie Canoe Camp, założonym u ujścia północnej odnogi rzeki, spędzili 11 dni ciężko pracując nad wykonaniem z pni sosen pięciu prostych czółen-dłubanek potrzebnych do dalszej po­ dróży. 7 października, zostawiwszy wszystkie konie pod opieką rodziny Kręconych Włosów, spuścili czółna na bystre wody Clearwater i podjęli wędrówkę na zachód. Płynąc z biegiem Clearwater wyprawa minęła wiele mniej­ szych wiosek i rybackich obozów Nez Perce, zaopatrując się w suszone ryby, jadalne korzenie i psy. Obydwaj Szoszoni, Stary Toby i jego syn, odeszli, lecz Kręcone Włosy i jeszcze jeden Nez Perce popłynęli z białymi, pośrednicząc w negoc­ jacjach z Indianami z innych plemion napotkanymi po drodze. Spływ był szalenie niebezpieczny, lecz nadchodząca szybko zima zmuszała do pośpiechu. Silny prąd dzikich i nieujarz17 Dziko rosnąca roślina z rodzaju Cammasia, z bulw której przyrządzano słodkie i pożywne danie

mionych rzek Snake i Kolumbii niósł chybotliwe łodzie wśród grzmotu i piany przewalającej się z olbrzymią prędkością Wody. Obie rzeki obfitowały w liczne katarakty i wodospady, które trzeba było obchodzić pieszo. 22 października wspaniałe wodospady Celilo na Kolumbii, przerażające masami wody spadającej w 46-metrową otchłań, zmusiły wyprawę do ostatniego większego obejścia. Trzy dni później w wielkim centrum handlowym ludów Zachodniego Wybrzeża i Płaskowyżu, w The Dalles, w miejscu gdzie Kolumbia przecina pasmo Gór Kaskadowych 18, uczestnicy Wyprawy pożegnali pomocnych Nez Perce i dalej kontynuowali podróż do oceanu sami. W końcu, 7 listopada 1805 r., kiedy ciężka mgła uniosła się znad rzeki pod przysłonięte deszczo­ wymi chmurami niebo, odkrywcom wydało się, że ich oczom Ukazały się bezkresne wody Pacyfiku. „Wielka radość w obozie, ocean na horyzoncie!” — zapisał tego dnia w dzienniku Clark. „Wielki Ocean Spokojny, którego wyglądaliśmy niecier­ pliwie od tak dawna” l9. Radość odkrywców okazała się przedwczesna. Straszne burze i sztormy zatrzymały ekspedycję w odległości 20 mil od wybrzeża na całe 3 tygodnie. Dopiero w pierwszych dniach grudnia, po przeszło 18 miesiącach od rozpoczęcia podróży, Amerykanie zanurzyli dłonie w wodach „zachodniego oceanu”. Dla podkreślenia wagi tego wydarzenia Clark, czy to ze Zwykłej odkrywcom próżności, czy też przejęty powagą chwili, wyrył na pniu wielkiego drzewa napis: „William Clark, 3 grudnia 1805 roku. Lądem ze Stanów Zjednoczonych W 1804 i 1805 roku”. Lewis i Clark szczęśliwie dotarli do Oceanu Spokojnego, wypełniając swe doniosłe zadanie zlecone im przez prezydenta Jeffersona, które pozwoliło później Stanom Zjednoczonym 18 Miejsce to leży około 50 km na północny zachód od charakterystycznego szczytu Mount Hood (3427 m) w Górach Kaskadowych, w obecnym stanie Oregon. 15 The Journals of Lewis and Clark, op. cit., s. 29.

opanować kontynent od morza do morza. Niedaleko ujścia Kolumbii wybudowali prymitywną palisadę, którą nazwali Fort Clatsop. Przez prawie pięć miesięcy badali wybrzeże Oregonu po obu stronach Kolumbii. Czas wypełniały im spotkania z miejscowymi Indianami, pisanie raportów, ryso­ wanie map, polowanie i przygotowanie odpowiedniego zapasu mokasynów na drogę powrotną (uszyto aż 338 par). Pobyt nad oceanem nie był sielanką. Wybrzeże Pacyfiku okazało się groźne i niegościnne, a miejscowi Indianie z plemienia Czinuków raczej mało przyjaźni i opryskliwi. Zima spędzona w forcie Clatsop była smutna i ciemna. Ludziom dokuczała tęsknota za domem, choroby, brak poży­ wienia i ciągłe deszcze. Podczas całego pobytu nad Pacyfikiem nie padało tylko przez 12 dni. Na początku marca dla wyprawy nadeszły szczególnie ciężkie dni. Skończył się zapas tytoniu i whisky. Ostatecznie, 23 marca 1806 r., ekspedycja opuściła fort Clatsop i ruszyła w drogę powrotną na wschód. Podróż znanym szlakiem w górę Kolumbii i Snake była już znacznie łatwiejsza. Łodzie odkrywców były lekkie i ob­ chodzenie przeszkód na rzece nie sprawiało tylu trudności, co poprzednio. Prawie wszystkie zapasy zostały zużyte, a prezenty dla Indian rozdane. W pierwszych dniach maja Lewis i Clark znaleźli się znowu pośród gościnnych Nez Perce z doliny Kamiah, u których zeszłej jesieni pozostawili swoje konie. Tylko 21 z 38 zwierząt przeżyło zimę. W zamian za ostatnie prezenty i pomoc medyczną świadczoną Indianom przez Clarka udało się kupić nowe konie, powiększając stado do 65 sztuk. Nie można było jednak od razu ruszyć dalej. Obfite opady pokryły prerię nad Clearwater dwudziestocentymetrową warstwą śniegu i całkowicie zasypały górskie przełęcze. Wyprawa musiała czekać, aż śnieg stopnieje i odsłoni przejście przez góry Bitteroot. Wódz Kręcone Włosy przedstawił białych naczelnikom innych grup Nez Perce. Wszędzie przyjmowano ich gościnnie,

obficie karmiono i nie szczędzono opieki. Zachwycony przy­ jęciem Lewis określił Nez Perce jako „najbardziej gościnnych, najuczciwszych i najszczerszych łudzi, jakich udało mu się spotkać podczas całej podróży”. Clark, którego podziw dla Nez Perce rósł w miarę przedłużania się pobytu wśród nich, pisał z kolei, że „od chwili przekroczenia przez wyprawę Gór Skalistych okazali oni więcej gościnności, niż jakikolwiek inny naród lub szczep”. Podkreślając urodę i wygląd Nez Perce, zanotował w dzienniku pod datą 24 września 1805 r.: „Indianie Chopunnish są najprzystojniejszymi ludźmi, jakich widziałem. Kobiety noszą suknie z koźlej skóry przystrojone paciorkami, muszelkami i ciekawie wyglądającymi zwierzę­ cymi kośćmi. Mężczyźni ubierają się w wyprawione na biało skóry bizonów lub jeleni, które dekorują koralikami i morskimi muszelkami (...)”20. Lewis i Clark rozdawali wodzom na znak przyjaźni pamiąt­ kowe medale i amerykańskie flagi21. Przy pomocy Sakakawei i pewnej kobiety z plemienia zachodnich Szoszonów, która przebywając w niewoli u Nez Perce dobrze poznała ich język, opisywali starszyźnie Nez Perce potęgę Stanów Zjednoczonych i wyjaśniali cele ekspedycji. Jako jedno z głównych zadań wyprawy podawali zaprowadzenie pokoju pomiędzy zwaś­ nionymi szczepami Indian i stworzenie warunków do budowy na ziemiach czerwonych plemion faktorii handlowych, w któ­ rych Indianie mogliby się zaopatrywać w towary białych ludzi. Wodzowie Nez Perce sceptycznie odnieśli się do możliwości zawarcia pokoju z odwiecznymi wrogami, za­ chodnimi Szoszonami, Pajutami i Bannokami (których określali 20 Lewis and Clark Expedition, Down the Clearwater to the Snake River, op. cit., s. 5. 21 Późniejsze badania nad kulturą materialną Nez Perce wykazały, że plemię to bardzo chętnie wykorzystywało motywy amerykańskiej flagi do ozdabiania swoich wyrobów. Nez Perce umieszczali na wytwarzanych przez siebie przedmiotach pasy i gwiazdy na znak szczególnie przyjaznych stosunków łączących ich z Amerykanami, datujących się od czasów spotkania z wyprawą Lewisa i Clarka w latach 1805-1806.

wspólnym mianem Tewelka) oraz Czarnymi Stopami z prerii Montany, ale perspektywa dostępu do broni palnej i amery­ kańskich towarów wyraźnie ich zainteresowała. Ostatecznie przywódcy Nez Perce, wśród których prym wiedli wielcy wodzowie wojenni: Złamane Ramię, Czerwony Niedźwiedź Grizzli i Ucięty Nos, obiecali „rozważyć korzyści płynące z pokoju i chętniej działać na rzecz utrzymania pokojowych stosunków z sąsiadami”. Daleko ważniejsza okazała się uroczysta deklaracja wodzów, którzy oświadczyli, że „biali mogą być odtąd pewni ich gorących uczuć i liczyć na wszelką pomoc z ich strony, gdyż, chociaż są biedni, mają dobre serca”. Późniejsza historia pokazała, że obietnica przyjaźni i sojuszu z Amerykanami złożona przez wodzów Nez Perce Lewisowi i Clarkowi podczas pamiętnej narady w 1806 r. miała decydujące znaczenie dla przyszłych stosunków plemienia z białymi. Wieść o zawartym wówczas przymierzu rozniosła się po wszystkich obozach Nez Perce i była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Ci Indianie, którzy mieli okazję osobiście spotkać obu wielkich odkrywców, mówili o tym później z dumą i dbali o to, żeby młodzi Nez Perce rozumieli wagę przyrzeczenia danego Amerykanom i honorowali je na równi ze swoimi przodkami. Pomimo późniejszych kłopotów z białymi i krzywd, jakich Nez Perce od nich doznali, tradycyjna przyjaźń do Amerykanów przetrwała z małymi wyjątkami aż do 1877 roku. Obfite opady śniegu i zasypane przełęcze górskie zatrzymały wyprawę w dolinie Kamiah przez 27 dni. Niemal codziennie uczestnicy ekspedycji niecierpliwie wyglądali oznak poprawy pogody. „Widok szybko podnoszącej się wody w rzece napełnia mnie radością — zanotował 17 maja Lewis — gdyż jest to bez wątpienia skutek topnienia śniegu w górach. Trochę cierpliwości, a padnie lodowa bariera, która odgradza mnie od przyjaciół i kraju (...)”22. 22

The Journals Lewis and Clark, op. cit., s. 34.

10 czerwca, mając za przewodników kilku młodych Nez Perce udających się na polowanie na bizony, Lewis i Clark wyruszyli dalej na wschód. „O godzinie 11 wyjechaliśmy, każdy konno, z lekkim ładunkiem na drugim koniu, nie licząc zapasowych wierzchowców w razie wypadku lub konieczności przeznaczenia ich na spożycie. Tym razem czujemy się doskonale przygotowani do przebycia gór (...)”23. Chociaż dni były coraz cieplejsze, a łąki w dolinach pokrywał dywan z kwitnących kwiatów, zima w wyższych partiach gór nie chciała ustąpić. Zapiski Lewisa z 17 czerwca wskazują, że tego dnia wyprawa natrafiła na śnieg głęboki na 12 do 15 cali, zalegający nawet na południowych stokach, najbardziej wystawionych na działanie słońca. „Dalsze posu­ wanie się w tych warunkach uznaliśmy za szaleństwo, gdyż nasze konie nie będą w stanie wytrzymać podróży bez jedzenia dłużej, niż przez pięć dni (...)”24. Dopiero tydzień później warunki na szlaku poprawiły się na tyle, że można było zaryzykować ostatni skok przez góry. 24 czerwca rozpoczął się decydujący etap podróży na wschód groźnym Szlakiem Lolo. 30 czerwca wyprawa szczęśliwie przebyła pasmo Bitteroot i ponownie znalazła się w Travellers Rest. 160 mil dzielących ich od krainy Nez Perce uczestnicy ekspedycji przebyli w sześć dni, w czasie o połowę krótszym, niż zajęła ubiegłoroczna przeprawa przez góry w kierunku zachodnim. 3 lipca w Travellers Rest ekspedycja podzieliła się na dwie grupy, żeby zbadać większy obszar Terytorium Luizjany. Clark z 20 ludźmi, Charbonneau, Sakakaweą i jej dzieckiem oraz stadem 50 koni ruszył na południe w górę rzeki Bitteroot nu poszukiwanie Szoszonów. Lewis na czele 9 ludzi poszedł skrótem na północny wschód w stronę Montany. Oddział Clarka minął miejsce, gdzie rok wcześniej napot­ kano obóz Indian Flathead, a potem przekroczył kontynentalny dział wód na dzisiejszej przełęczy Gibbona. Następnie zszedł 23The 24

Journals of Lewis and Clark, ibidem, s. 37. The Journals of Lewis and Clark, ibidem, s. 39.

do doliny Big Hole i 8 lipca dotarł do Camp Fortunate. Nie napotkawszy Szoszonów, którzy nieco wcześniej odeszli na południe do Wielkiej Kotliny, Clark kazał wydobyć ukryte uprzednio czółna i zapasy. Po dotarciu do Three Forks sierżant John Ordway popłynął z 9 ludźmi w dół Missouri (18 lipca dotarli do Great Falls), Clark zaś z resztą oddziału i końmi podążył na wschód wzdłuż Gallatin, by spenetrować dolinę rzeki Yellowstone. Podczas nocnego postoju w pobliżu dzisiejszego Livingstone w Montanie Indianie Wrony cicha­ czem podkradli się do obozu i niepostrzeżenie uprowadzili wszystkie konie ekspedycji. Dalsza podróż grupy Clarka wzdłuż Yellowstone, aż do jej ujścia do Missouri przebiegła bez ważniejszych wydarzeń. Tymczasem Lewis, po rozdzieleniu się z oddziałem Clarka w Travelers Rest, przebył Clark Fork i dotarł do rzeki Blackfoot. 6 lipca przekroczył kontynentalny dział wód na dzisiejszej przełęczy Lewisa i Clarka, po czym zszedł na równiny Montany. Idąc starym szlakiem myśliwskim Nez Perce wzdłuż strumienia Sun, dotarł do Great Falls, by stwierdzić, że zapasy pozostawione zeszłego lata w ukryciu u stóp wodospadów zostały skradzione przez Indian. Nie czekając na Clarka, 16 lipca Lewis z trzema ludźmi ruszył na północ, z zamiarem zbadania terenów leżących w górze rzeki Marias i sprawdzenia, czy ma ona połączenie z oceanem. Podążając w górę rzeki chciał przy okazji osiągnąć 50 równoleżnik, stanowiący północną granicę Luizjany. 27 lipca, w drodze powrotnej do Missouri, nad strumieniem Badger, doszło do niefortunnej potyczki małego oddziału Lewisa z grupą 8 wojowników Czarnych Stóp, którzy po wspólnie spędzonej nocy próbowali ukraść broń i konie Amerykanów. W zamieszaniu jeden z ludzi Lewisa, Reuben Fields, pchnął nożem w serce wojownika o imieniu Ten-KtóryPatrzy-Na-Cielę-Bizona, podczas gdy Lewis, zmuszony rów­ nocześnie do użycia broni, śmiertelnie postrzelił drugiego napastnika. To jedyne podczas całej wyprawy starcie z In­ dianami wywołało dalekosiężne skutki. Między Amerykanami

a Czarnymi Stopami, nazywanymi ze względu na dużą liczebność i bitność „władcami północnych prerii”, na wiele lat zapanowała otwarta wrogość. Lewis i Clark spotkali się znowu 12 sierpnia nad Missouri, 125 mil poniżej ujścia Yellowstone (28 lipca oddziałek Lewisa dołączył do grupy Ordwaya w Great Falls). Dwa dni później ekspedycja dotarła do wiosek Mandanów nad rzeką Knife. Obaj kapitanowie pożegnali tu Charbonneau i jego rodzinę (Kanadyj­ czyk otrzymał 500 dolarów wynagrodzenia, Sakakawea nie dostała nic). John Colter z Wirginii, którego Lewis zwerbował w Pittsburghu, dostał zgodę na odłączenie się od wyprawy i z dwoma przypadkowo spotkanymi traperami z Illinois powrócił w góry, by łowić bobry (Colter uważany jest za pierwszego Amerykanina, który dał początek nowej kategorii odkrywców i myśliwych zwanych „ludźmi z gór”). Pozostali członkowie ekspedycji po trzech dniach odpoczynku, w towarzy­ stwie wodza Mandanów, Sheheke, popłynęli do St. Louis. Płynąc w dół rzeki z szybkością 70 mil dziennie, 23 września Lewis i Clark dotarli do St. Louis. Ich przybycie wywołało wielką radość i zdziwienie, gdyż od dawna uważano ich za zmarłych. Od momentu rozpoczęcia wyprawy upłynęło dwa lata, cztery miesiące i dziewięć dni. „Od dawna uważani za nieżywych, uczestnicy ekspedycji musieli przypominać Robinsonów Cruzoe” — napisał amerykański historyk. „Ci ludzie, którzy od dawna nie zaznali dachu nad głową i łóżka, z nieobecnym spojrzeniem, pierwsi Amerykanie, którzy prze­ mierzyli kontynent, pozostali kimś szczególnym aż do dnia śmierci. Nieważne, co ich mogło później spotkać, i gdzie rzucił ich los, do końca mogli czuć się wywyższeni ponad innych, zjednoczeni wspomnieniami z dawnymi towarzyszami liczącej 7000 mil podróży do Pacyfiku, której nikt inny nie mógłby z nimi w żaden sposób podzielić”25. 25 Roy E. A p p 1 e m a n, Lewis and Clark: Historic Places Associated with their Transcontinental Exploration (1804-1806), United States Department of Interior. National Park Service, Washington 1995, s. 12.

Jesienią 1806 r. Lewis i Clark znaleźli się Waszyngtonie, gdzie powitano ich jak bohaterów narodowych. Każdemu z szeregowych uczestników wyprawy przyznano podwójny żołd i 320 akrów ziemi. Obaj dowódcy dostali po 1600 akrów. W uznaniu zasług Lewis otrzymał stanowisko gubernatora Luizjany (1807-1809). Clarka mianowano agentem do spraw Indian na Terytorium Luizjany i generałem brygady milicji terytorialnej. Dalsze losy głównych bohaterów ekspedycji Lewisa i Clarka na Zachód potoczyły się różnie. Kilka miesięcy po powrocie z wyprawy Charbonneau na zaproszenie Clarka przybył z rodziną do St. Louis, gdzie czekała na niego działka ziemi przyznana przez rząd amerykański. Kanadyjczyk nie miał jednak natury farmera i po kilku miesiącach, wiosną 1807 r., wrócił do Dakoty, by dalej prowadzić życie trapera. W latach późniejszych zasłynął jako pracownik Amerykańskiej Kom­ panii Futrzarskiej oraz tłumacz i przewodnik po preriach nad górną Missouri26. Sakakawea została przez jakiś czas w St. Louis wychowując syna. W sierpniu 1807 r. urodziła córeczkę, Lizette. Później dołączyła do męża w Dakocie, pozostawiając małego Jeana Baptiste pod opieką Clarka. Meriwether Lewis okazał się nie najlepszym politykiem i gubernatorem Luizjany. W październiku 1809 r., w drodze do Waszyngtonu, zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w pobliżu Nashville w Tennessee, według jednej wersji skrytobójczo zamordowany, według innej, popełniwszy samo­ bójstwo. Sakakawea zmarła w grudniu 1812 r. w forcie Manuel nad Missouri (Dakota Południowa) podczas epidemii tyfusu27. Jeden z naocznych świadków jej śmierci, John 26 Towarzyszył m.in. księciu Maksymilianowi oraz znanemu szwajcars­ kiemu malarzowi Karlowi Bodmerowi, którzy gościli na Dzikim Zachodzie w 1833 roku. 27 Według innej wersji, kobietą, która umarła w 1812 r. w forcie Manuel, była druga żona Charbonneau, Kobieta Wydra, natomiast Sakakawea powróciła do kraju Szoszonów i zmarła w rezerwacie Wind River (Wyoming) w 1884 r. w wieku około 97 lat.

Luttig, który w zastępstwie Williama Clarka opiekował się w tym czasie dziećmi Sakakawei, napisał 20 grudnia 1812 r.: „(...) tego wieczora żona Charbonneau, Snake Squaw (Szoszoni znani byli także jako Snakes, czyli Węże, od praktykowanego przez nich tańca węża — przyp. J.W.), zmarła na «zgniłą gorączkę». Była dobrą kobietą, najlepszą w forcie, miała około 25 lat. Zostawiła małą córeczkę”28. Po śmierci Sakakawei Clark zaopiekował się Jeanem Baptiste i Lizette, starając się zastąpić im nieobecnego ojca i zmarłą matkę. W latach 1813-1821 pełnił funkcję gubernatora nowo utworzonego Terytorium Missouri. W 1814 r. opub­ likował dzienniki z wyprawy na Zachód. W 1820 r. bez­ skutecznie ubiegał się o nominację na gubernatora stanu Missouri. W latach 1822-1838 zajmował stanowisko komisarza do spraw Indian w St. Louis, zyskując szacunek białych i czerwonoskórych za prawość charakteru i uczciwość. Umarł 1 września 1838 r. Ekspedycja Lewisa i Clarka, dobrze zaplanowana i brawu­ rowo poprowadzona, zakończyła się sukcesem. Całkowity koszt wyprawy wyniósł 39 000 dolarów, wielokrotnie więcej niż początkowe 2500 dolarów, o które Jefferson prosił w 1803 r. Kongres na potrzeby Oddziału Odkrywców. Uczestnicy eks­ pedycji przebyli około 7000 mil i jako pierwsi Amerykanie dotarli do Oceanu Spokojnego ze wschodu. Odkryli dla nauki niezliczoną ilość nieznanych wcześniej gatunków roślin i zwie­ rząt, poznali i opisali wiele plemion indiańskich, po raz pierwszy wykonali własnoręcznie mapy terenów uważanych do tej pory za „białą plamę Ameryki” i dostarczyli rządowi Sianów Zjednoczonych ważkich argumentów uzasadniających jego roszczenia do Terytorium Oregonu. Nie wszystkie rezultaty wyprawy można było z powo­ dzeniem wykorzystać. Odkryty przez Lewisa i Clarka szlak od źródeł Missouri do Kolumbii, który wedle oczekiwań 28 Ken R o g e r s . Sakakawea and the Fur Traders; Sakakawea's Life leaves questions, op. cit., s . 2 .

Jeffersona miał być krótki i łatwy do przebycia, okazał się 220-milową (355 km) mordęgą przez wyjątkowo trudny kraj. Większość obszarów prerii i Gór Skalistych pozostała wciąż niezbadana, a blokowanie przez Hiszpanię dogodniejszych południowych szlaków wzdłuż rzek Arkansas, Canadian i Rzeki Czerwonej, ograniczało możliwości poznania nowych ziem29. Dzikie, półpustynne obszary Wielkich Równin i nie­ dostępne góry nadawały znacznej części Luizjany charakter ziem nie nadających się pod uprawę. Niemal wszędzie stosunki z Indianami były napięte i trudne do uregulowania. Ostatecznie wybuch wojny amerykańsko-angielskiej (1812-1814) na wiele lat zahamował amerykańską ekspansję na zachód. Wielkie nadzieje i entuzjazm, jakie wzbudziła wśród Amerykanów wyprawa Lewisa i Clarka, przygasły. Trzeba było wiele czasu i wielu nowych doświadczeń, zanim idea „wielkiego pochodu” na Zachód mogła być urzeczywist­ niona.

29 Jesienią 1805 r. Hiszpanie z Nowego Meksyku, którzy wiedzieli, że Lewis i Clark idą w górę Missouri i kaptują Indian dla sprawy amerykańskiej, wysłali nad rzekę Platte wyprawę pod dowództwem Pedro Viala, mającą za zadanie utrzymać plemiona tego regionu przy Hiszpanii i zwalczać wpływy Amerykanów. Z kolei latem 1806 r. z Nowego Meksyku wyruszyła w stronę Missouri wyprawa Fucundo Melgaresa, w sile 600 żołnierzy, która miała przeciwdziałać zabiegom Lewisa i Clarka oraz por. Zebulona Pike’a, badającego w 1806 r. z polecenia Jeffersona południowe obszary Luizjany i rozpoznającego granice z posiadłościami hiszpańskimi.

PRZEKŁUTE NOSY

Według starej legendy plemienia Nez Perce, na początku, Zanim jeszcze na świecie pojawili się La-te-tel-wit (Istoty Ludzkie), świat zamieszkiwały zwierzęta żyjące jak ludzie i zachowujące się jak ludzie. Niektóre z nich były mądre i dobre, niektóre zaś były potworami gnębiącymi inne zwie­ rzęta. W tym mitycznym okresie najważniejszą postacią wśród „zwierzęcych ludzi” był Kojot, słynący z przebiegłości i umie­ jętności zmieniania siebie i innych. Czasami sprytny Kojot Udawał głupca lub łajdaka. Czasami potrafił się rozdzielić, Innym razem przybierał ponadnaturalne rozmiary lub dowolnie Zmieniał postać swoją i innych „zwierzęcych ludzi”, jak również otaczającej ich przyrody. Potrafił także dokonywać różnych cudownych rzeczy. Pewnego dnia Kojot dowiedział się, że w Kamiah nad rzeką Clearwater mieszka zły, okrutny Potwór, który pożera „zwie­ rzęcych ludzi”. Przebiegły Kojot zmusił Potwora, by ten go połknął, a następnie rozpalił w jego brzuchu ogień. Kiedy przerażony Potwór otworzył paszczę, aby wypuścić dym Wypełniający jego trzewia, wszystkie uwięzione wewnątrz Zwierzęta wyskoczyły i uciekły na wolność. Wówczas Kojot Wyciął kamiennym nożem serce Potwora i pozbawił go życia. Potem pociął jego ciało na kawałki i porozrzucał je na

wszystkie strony. W miejscach, gdzie upadły szczątki Potwora, powstały z nich różne plemiona Indian. Kojot zapomniał jednak o miejscu, w którym żył Potwór. Kiedy jego przyjaciel Lis zwrócił mu na to uwagę, Kojot spryskał ziemię krwią Potwora. Z krwi tej narodził się dzielny i inteligentny lud Nee-mee-poo (Ludzie), znany dziś pod nazwą Nez Perce '. Na południowy wschód od Kamiah, gdzie znajduje się kolebka plemienia, jeszcze dziś można obejrzeć pagórki, które powstały z serca i wątroby zabitego Pptwora. Kraina Nez Perce leży w obrębie Płaskowyżu Kolumbii (Columbia Plateau), wielkiego regionu geograficznego roz­ ciągającego się od Gór Skalistych na wschodzie do Gór Kaskadowych na zachodzie i od wielkiego zakrętu rzeki Fraser w Brytyjskiej Kolumbii do północnych krańców Wiel­ kiej Kotliny (Great Basiń). W Stanach Zjednoczonych obe­ jmuje wschodnie obszary stanów Oregon i Waszyngton, północną część stanu Idaho, dalej rozszerza się na wschód, przekracza kontynentalny dział wód i sięga aż po północno-zachodnią część stanu Montana. Powierzchnia Płaskowyżu, zajmująca przeszło 300 tys. km2, jest bardzo urozmaicona pod względem krajobrazowym i przyrodniczym. Można tam spot­ kać porośnięte lasem góry, głębokie doliny i kaniony, rwące górskie strumienie, rozległe łąki oraz, przylegające do skraju Wielkiej Kotliny, kamieniste równiny i pustynie. Główny system wodny tego obszaru tworzą dorzecza dwóch rzek: Fraser i Kolumbii. W czystych, chłodnych wodach rzek przecinających Płaskowyż można znaleźć dostatek ryb, wśród których dominuje łosoś i pstrąg. Prawie nie występowały tu bizony, za to pełno było łosi, jeleni, górskich owiec i zwierząt futerkowych, zwłaszcza wydr i bobrów. 1

Nazwę Nez Perces (Przekłute Nosy) nadali Indianom Sahaptini francuscy traperzy z Kanady w XVIII w. z powodu zwyczaju dziurawienia sobie chrząstki nosowej przez niektórych wojowników, aby można było umieszczać w niej ozdoby z muszli lub kości zwierzęcych. Zwyczaj ten wygasł zresztą jeszcze przed przybyciem do Nez Perce pierwszych Amerykanów.

Wśród Indian Płaskowyżu reprezentowane były dwie główne grupy językowe. Część północną zamieszkiwały ludy mówiące językiem salisz — na terenie Stanów Zjednoczonych byli to Indianie Kalispel, Coeur d’Alene, Pend d’Oreille, Spokane, Colville, Sanpoił i Fłathead (Płaskie Głowy). Na południu i zachodzie, w dorzeczu środkowej Kolumbii, żyły ludy mówiące językiem sahaptin — Yakima, Umatilla, Walla Walla, Palouse, Cayuse, Nez Perce i wiele innych mniejszych plemion. Każde z nich mówiło własnym dialektem języka sahaptin2. Wszystkie wymienione ludy należały do większej grupy kulturowej, zwanej Kulturą Wyżyny Kolumbii. Ze względu na społeczną i polityczną organizację ludów Płaskowyżu określenie „plemię” bywa w ich przypadku bardzo mylące. Od niepamiętnych czasów tamtejsi Indianie żyli w niewielkich egalitarnych grupach funkcjonujących na zasa­ dzie wolności i równości wszystkich ich członków. Grupy te nie znały pojęcia naczelnego wodza lub jakiejkolwiek innej władzy politycznej sprawującej kontrolę nad całą społeczno­ ścią. Podstawową komórką społeczną i ekonomiczną była liczna, wielopokoleniowa rodzina, której członków łączyły więzy krwi i małżeństwa. Każda rodzina miała swojego przywódcę reprezentującego ją na radzie starszych. Zwykle około 50 rodzin tworzyło grupę zamieszkującą określony obszar, mówiącą tym samym dialektem i obozującą razem w zimie. Grupy te wchodziły w skład większych grup regionalnych, a te z kolei tworzyły plemiona połączone wspólnotą kultury, historii i języka. Granice terytoriów zamieszkałych przez poszczególne grupy były płynne, a przynależność do wybranej społeczności dowolna. Charakterystyczne dla ludów Płaskowyżu było częste przemieszczanie się i wzajemna zależność od siebie, przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktów wojennych. Jak przy­ stało na typowe społeczności egzogamiczne, małżeństwa 2 Narzecze Nez Perce (podgrupa językowa penutian-sahaptin) było używane także przez mniejsze, blisko spokrewnione z nimi, plemię Cayuse.

zawierano tylko z przedstawicielami innych rodów, grup a nawet bratnich plemion (w przeciwieństwie do społeczności endogamicznych, zezwalających na ożenek tylko w swoim obrębie). Wszystkie zaprzyjaźnione grupy posiadały przywilej wspólnego korzystania z dostępnych zasobów żywnościowych zajmowanych terenów, które tworzyły jedno terytorium ple­ mienne. Każde z plemion rościło sobie prawa do własnych terenów łowieckich, ale nie broniło dostępu do nich innym szczepom, z którymi wiązały je więzy krwi i wspólny język. Pierwotne terytorium Nez Perce w swoich najszerszych granicach liczyło około 70 tys. km2 (27 tys. mil2). Rozciągało się od gór Bitteroot (Bilteroot Mountains) na granicy Montany i Idaho, przez niemal całą południową część zwężenia Idaho, od rzeki Palouse na północy do rzeki Payette na południu, do Gór Błękitnych (Blue Mountains) w północno-wschodniej części Oregonu. Ojczyzna Nez Perce wciśnięta pomiędzy dwie krainy geograficzne, Góry Skaliste na wschodzie i Płas­ kowyż Kolumbii na zachodzie, należała do najpiękniejszych krain w Ameryce Północnej. Charakteryzowała się piękną i urozmaiconą rzeźbą terenu, na który składały się maje­ statyczne góry (niektóre o wysokości przekraczającej 3000 metrów n.p.m.), rozległe wyżynne prerie, lesiste wzgórza, głębokie kaniony i urodzajne doliny nad rzekami Snake, Salmon i Clearwater. Plemię Nez Perce dzieliło się na kilka mniejszych, w pełni autonomicznych grup żyjących osobno ’. W zależności od miejsca, w jakim zamieszkiwały poszczególne grupy, zaczęto je później określać mianem Górnych (Północnych) lub Dolnych (Południowych) Nez Perce. Chociaż ich członkowie nigdy nie zbierali się w jednym miejscu, poczuwali się do jedności dzięki wspólnocie kultury, historii i języka. Każda grupa posiadała swego przywódcę i zachowywała niezależność w działaniu. 3

Lewis i Clark wspominaj w swoich pamiętnikach o siedmiu grupach regionalnych (szczepach) plemienia „Chopunnish”. Dzieliły się one z kolei na ponad 40 mniejszych grup, z których każda miała swojego przywódcę.

Nez Perce, jak prawie wszystkie ludy Płaskowyżu, wiedli półosiadły tryb życia. Mieszkali w wioskach położonych zazwyczaj w dolinach licznych rzek i strumieni. Zgodnie z tradycyjną organizacją społeczną plemienia każda wioska stanowiła oddzielną społeczność, choć wszystkie osiedla skupione wzdłuż tej samej rzeki lub leżące na tym samym terenie tworzyły jedną grupę, którą określano mianem po­ chodzącym najczęściej od nazwy głównej wioski, rzeki lub okolicy. W każdej wiosce ludzie wybierali radę starszych, a ta naczelnika wioski. Często przywództwo miało charakter dziedziczny, zawsze jednak istniała możliwość wyboru mąd­ rzejszego i lepszego przywódcy, bez względu na jego po­ chodzenie. Czasami głowa wioski był jednocześnie szamanem posiadającym ponadnaturalną władzę duchową i religijną. Zawsze jednak musiał wyróżniać się mądrością, hojnością, doświadczeniem, odwagą, zdolnościami dyplomatycznymi i umiejętnością mówienia. Zadaniem naczelnika było roz­ sądzanie wewnętrznych sporów, reprezentowanie wioski w kontaktach z innymi, dbanie o dobro jej mieszkańców i opieka nad potrzebującymi. Wodzowie przewodzili służąc przykładem, kierując się powszechnie uznawaną mądrością i szacunkiem, a jedynym środkiem, jakim mogli się po­ sługiwać, była perswazja. Bywało, że dzięki więzom małżeń­ skim wybitny przywódca stawał na czele dwóch wiosek. Chociaż naczelnik był najbardziej wpływową osobą w wios­ ce, jego władza była ograniczona. W najważniejszych sprawach musiał korzystać z pomocy rady złożonej z przedstawicieli wszystkich rodów i innych starszych, doświadczonych męż­ czyzn. Do wyłącznych kompetencji rady należała dyskusja i podejmowanie decyzji w sprawie organizacji sezonowych połowów, polowania, zbierania pożywienia, kontaktów z in­ nymi grupami, a także w sprawach wojny i pokoju. Wszystkie decyzje podejmowane były wspólnie podczas narady starszyz­ ny. Ci, którzy się z nimi nie zgadzali, mogli opuścić wioskę i przyłączyć się do innej grupy lub po prostu pójść własną

drogą bez narażania się na zarzut zdrady czy odszczepieństwa. Z reguły szacunek dla wodza i członków rady, oraz wzgląd na dobro ogółu, utrzymywały jedność grupy. Jeśli jednak ktoś swoim zachowaniem wyrządził krzywdę innym, spowodował nieszczęście w grupie albo popełnił zbrodniczy uczynek, był karany przez członków własnego rodu lub skazywany przez radę na wygnanie. W razie wojny rada wybierała wodza wojennego. Podobnie jak w niektórych innych sytuacjach tyczących się wspólnego dobra, jak podczas grupowej wędró­ wki czy łowów, wymagano pełnego posłuchu, a władza wodza wojennego była bardziej rygorystyczna i dyscyplinująca niż w okresie pokoju. Kobiety nie uczestniczyły w pracach rady, miały jednak wpływ na podejmowane przez nią decyzje poprzez swoich mężów, synów i innych męskich krewnych. Przedstawiciele różnych wiosek tworzyli radę, która wybie­ rała wodza całej grupy, zwykle przywódcę największej wioski, lub najmądrzejszego i najbardziej szanowanego spośród wszys­ tkich mężczyzn. Generalnie było to także stanowisko dziedzicz­ ne, choć rada mogła dokonać wyboru innego przywódcy, którego zdolności wodzowskie bardziej predestynowały do tej godności. Mieszkańcy różnych wiosek uznający zwierzchnic­ two wodza budowali pod jego przywództwem stanowiska do połowu ryb, przygotowywali wyprawy myśliwskie, odbywali ceremonie plemienne, a w razie wojny organizowali wspólną obronę lub atak na wroga. Z tych samych powodów różne sąsiadujące ze sobą grupy o tych samych korzeniach, cechach etnicznych, języku i kul­ turze łączyły się w większe grupy regionalne, tworząc luźne konfederacje lub związki plemion, na czele których stały rady i wodzowie o najwyższych kwalifikacjach w sprawach pokoju i wojny. Nawet wówczas jednak nie tworzono stanowiska naczelnego wodza, czy stałej rady decydującej o losach całego plemienia, i chociaż w najważniejszych sprawach często osiągano jedność, wysokie poczucie niezależności poszczegól­ nych grup pozostawało sprawą najważniejszą.

Wioski Nez Perce, ukryte bezpiecznie w osłoniętych od wiatru i zimna dolinach rzek i strumieni, stanowiły miejsce zamieszkania głównie w okresie zimowym. Ulubionym domo­ stwem wielu plemion Płaskowyżu, wykorzystywanym zarówno w zimie, jak i w lecie, były stożkowate szałasy przypominające swoim wyglądem tipi z Wielkich Równin, z tąjednak różnicą, że zamiast skór do ich pokrycia używano mat tkanych z włókien liściowych niektórych roślin i sitowia. Na zimę szałasy pokrywano kilkoma warstwami mat i wkopywano w ziemię na głębokość około 60 centymetrów. Innym rodzajem domostw były wspólne długie domy, zwane przez Nez Perce Lah-pit-ahl Ain-neet. Służyły one zwykle jako miejsce zamieszkania całej dużej rodziny lub nawet wielu rodzin. Czasami wykorzystywano je także w sy­ tuacjach wymagających zebrania się dużej grupy ludzi, do odbycia zgromadzeń związanych z odprawieniem ceremonii religijnych, społecznych i wojennych. Lewis i Clark, relac­ jonując swoją wizytę u wodza Nez Perce, Uciętego Nosa, opisują wioskę, w której w dwóch długich domach zamiesz­ kiwało 38 indiańskich rodzin: „Niedaleko od nas stoją dwa domy Chopunnish, z których jeden zajmuje osiem rodzin, a drugi, bez wątpienia największy, jaki kiedykolwiek widzieliś­ my, jest zamieszkany przez co najmniej 30 rodzin. Wyglądem przypomina on długą szopę, zbudowaną, podobnie jak wszys­ tkie inne tutejsze chaty, ze słomy i mat. Ma on ponad 45 metrów długości i około 4,5 metra szerokości (...)”4. Zwykle „długie domy” liczyły od 7 do 30 metrów, choć zdarzały się i takie, których długość dochodziła nawet do 50 metrów. W miesiącach wiosenno-letnich, kiedy tradycyjnie wyru­ szano na połowy ryb, polowania i wyprawy zbierackie, Nez Perce najchętniej korzystali z lekkich i łatwych do transportu namiotów pokrywanych roślinnymi matami lub przejętych od Indian prerii tipi krytych skórami łosi. W okresie późniejszym wielu Nez Perce mieszkało w ziemiankach krytych chrustem, 4

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 102.

matami i darnią lub też, naśladując białych osadników, budowało dostatnie chaty z drewna. Gospodarka Nez Perce, podobnie jak niemal wszystkich plemion tego regionu, opierała się na myślistwie i zbieractwie, ale podstawą ich egzystencji i głównym bogactwem naturalnym był łosoś. Na przełomie maja i czerwca, kiedy rzeki zapełniały się rybami zdążającymi na tarło, ludzie opuszczali wioski zimowe i gromadnie udawali się na połowy. Łowienie ryb miało charakter zespołowy i odbywało się pod nadzorem szamanów i wodzów. Ryby łowiono w najrozmaitszy sposób: dźgano je oszczepem albo harpunem, chwytano w sieci, na haczyk lub w pułapki. Do połowu ryb używano łodzi lub specjalnych drewnianych platform, których powierzchnia wznosiła się ponad lustrem wody, albo wykorzystywano istniejące półki skalne. Pierwszy połów w sezonie poprzedzano rytualną ceremonią poświęconą Stwórcy Wszechświata i ry­ bom, którym składano dzięki za to, że, jak co roku, powróciły, by stać się pożywieniem dla ludzi. Część połowu przeznaczano do natychmiastowego spożycia, resztę wędzono lub suszono na słońcu, aby ją później sprzedać lub zostawić na zimę. Połowy trwały przez całe lato i jesień, najpierw w niżej położonych rzekach, później w ich górnych dopływach. Większość zapasów na zimę pochodziła z połowów jesiennych, kiedy w górskich rzekach pojawiały się najbardziej okazałe i najtłustsze gatunki łososia, pstrąga i jesiotra. Polowanie i wyprawy zbierackie wyznaczały roczny cykl życia plemienia. Wiosną, przed wyruszeniem na połów ryb, zbierano wczesne gatunki jadalnych roślin i korzeni. Później, kiedy złowiono wystarczającą ilość ryb, a topniejące śniegi odsłoniły wyżej położone tereny, ludzie przenosili się na ulubione górskie łąki, gdzie wznosili sezonowe obozy. Bogate lasy Płaskowyżu i górskie prerie u podnóży gór Bitteroot i Błękitnych dostarczały różnorodność wszelkiego pożywienia. W lesie zbierano sezonowe jagody, orzechy, mech i nasiona szyszek. Szczególną pozycję w diecie Indian Płaskowyżu

stanowiły dzikie warzywa rosnące obficie na wysokich rów­ ninach (zwłaszcza ulubiona kama) oraz wykopywane z ziemi jadalne bulwy i korzenie roślin. Pokarm roślinny spożywano na świeżo lub suszono. Wyschnięte jagody łączone z ususzo­ nym i sproszkowanym mięsem zwierząt i ryb dawały pożywny pemmikan. Z wielu ziół, nasion i korzeni przyrządzano lekarstwa. Podczas gdy kobiety i dzieci zbierały korzenie i jagody, mężczyźni polowali i łowili ryby. Dzika zwierzyna dostarczała nie tylko pożywienia, ale także skór na ubrania oraz kości i innych surowców, z których wyrabiano narzędzia, sprzęty domowe i przedmioty codziennego użytku. Polowano głównie na łosie, wapiti i inne jelenie, a także na niedźwiedzie, antylopy, górskie owce i różne zwierzęta futerkowe oraz ptaki. Do łowów używano łuków i strzał, oszczepów, noży, sieci, pułapek, a nawet wilczych dołów. Po zdobyciu koni niektóre grupy Nez Perce wyprawiały się niebezpiecznym Szlakiem Lolo na wschód, na odległe o 600 km prerie Wyoming i Montany, by z powodzeniem polować na bizony. Poszczególne grupy Nez Perce utrzymywały ze sobą ścisłe kontakty, a ich członkowie nie tylko odwiedzali się nawzajem i zawierali między sobą małżeństwa, ale też rozwijali więzi ekonomiczne i społeczne. Co roku wiele grup plemienia zbierało się w celu odbycia wspólnych uroczystości plemien­ nych podtrzymujących jedność szczepową. Ulubionym miejs­ cem tych spotkań była dolina Yakima u zbiegu rzek Snake i Kolumbii oraz dzisiejsze Moscow w stanie Idaho. Wczesną wiosną, przed pojawieniem się w rzekach krainy Nez Perce łososi, niektóre grupy wędrowały w dół Snake i Kolumbii, gdzie płynące z oceanu ryby docierały wcześniej. Nez Perce, podobnie jak i inne plemiona północnego zachodu, brali też udział w tradycyjnych spotkaniach w najważniejszych ośrodkach handlowych Płaskowyżu, w The Dalles, przy Wodospadach Kettla i przy Wodospadach Celilo na rzece Kolumbii. Podróżowali tam zazwyczaj drogą wodną, używając

prostych łodzi-dłubanek, wykonanych techniką wypalania z jednego pnia, transportując czółna lądem w miejscach niebezpiecznych progów wodnych. Szczególne znaczenie miały spotkania w The Dalles, które odbywały się każdej jesieni w miejscu, gdzie Kolumbia przecina pasmo Gór Kaskadowych (Cascade Mountains). W sąsiedztwie żyli Indianie Wishram i Wasco, uważani za pośredników między plemionami Płaskowyżu a plemionami wybrzeża Pacyfiku. Dzięki dogodnemu położeniu gościli oni w swoich wioskach wiele grup plemiennych przybyłych z towarami na jesienny szczyt handlowy. Specjalnością handlową Nez Perce były gotowe ubrania i skóry bizonów nabywane od Indian prerii, pióra orłów, główki fajek z zielo­ nego kamienia (steatyktytu), pemmikan, korzenie, suszone jagody, doskonałe łuki z rogów owcy górskiej i zdobione w geometryczne wzory tkane torby, z których Nez Perce szeroko słynęli. Nez Perce pozostawali w bliskich kontaktach z Indianami Cayuse i Palouse, żyjącymi najbliżej nich na północy i za­ chodzie, z którymi często razem wędrowali, obozowali i wcho­ dzili w związki małżeńskie. Dalej na północy utrzymywali kontakty z Indianami Spokane, w sąsiedztwie których niejed­ nokrotnie łowili łososie nad Wodospadami Kettle’a, oraz plemionami Coeur d’Alene, Colville i Kalispel. Wiosną, kiedy stopniały śniegi, wyprawy myśliwskie Nez Perce przekraczały góry, by wspólnie z Flathead i Kutenajami polować na bizony na Wielkich Równinach. Wyprawy handlowe i myśliwskie organizowano także na południe i południowy zachód, na tereny zamieszkałe przez plemiona północnych Pajutów, zachodnich Szoszonów i Bannoków. Stosunki z bliższymi i dalszymi sąsiadami nie zawsze układały się pokojowo. Na północy Nez Perce walczyli czasami z wojownikami Spokane i Coeur d’Alene, rywalizując o łowis­ ka lub mszcząc się za doznane lub urojone krzywdy. Na południu dochodziło do częstych starć z Pajutami, Szoszonami

i Bannokami, co nie przeszkadzało prowadzić z nimi okresami dość ożywionej wymiany handlowej. Na Wielkich Równinach Nez Perce przez ponad sto lat prowadzili wojnę z Czarnymi Stopami i ich sojusznikami, Indianami Gros Ventres i Sarsi, a także z niektórymi grupami Wron, którzy zazdrośnie strzegli swych terenów łowieckich przed wdzierającymi się na nie plemionami Płaskowyżu. Przed każdą wyprawą na północne prerie Nez Perce i Kutenajowie udawali się do kraju Indian Flathead, skąd połączone plemiona w kilku dużych grupach wyruszały w drogę na Wielkie Równiny asekurując się nawzajem na wypadek napaści wroga. Najsilniejsze grupy myśliwych, polujące w towarzyst­ wie swych rodzin, pozostawały na preriach nawet przez okres od pół roku do dwóch lat. Bywało, że w trakcie takich wypraw zawierano również trwałe przyjaźnie. Polujące na wschodzie grupy Nez Perce często handlowały ze wschodnimi Szoszonami i zachodnim odłamem Wron. Wojny międzyplemienne wśród Indian Płaskowyżu należały do rzadkości. Wzajemna wrogość była ograniczona, a konflikty zbrojne wynikały wyłącznie z zemsty rodowej, chęci wykaza­ nia odwagi przez młodych wojowników, rywalizacji o dostęp do łowisk czy też prób zdobycia łupów i koni. Z prawdziwym etosem wojny Nez Perce zetknęli się dopiero w czasie walk z Indianami prerii, spowodowanymi rywalizacją o dostęp do bizonów i koni. Doświadczenia wyniesione z tych walk pozwoliły plemieniu Nez Perce posiąść trudną sztukę prowa­ dzenia wojny oraz wiele umiejętności wojennych właściwych koczownikom z Wielkich Równin. Do najważniejszych nale­ żała ogromna ruchliwość, umiejętność błyskawicznego prze­ noszenia się z miejsca na miejsce, prowadzenie bliskiego i dalekiego zwiadu, współdziałanie poszczególnych grup wojowników, prowadzenie walki polegającej na szybkim ataku i odskoku, a także umiejętność posługiwania się bronią palną, którą plemiona z północnych prerii od połowy XVIII w. nabywały od brytyjskich i francuskich handlarzy z faktorii

kanadyjskich. Ta ostatnia umiejętność, w połączeniu z celnoś­ cią oka, jaką Nez Perce wyrobili sobie podczas wypraw myśliwskich na Wielkie Równiny, uczyniła z nich wyśmienitych strzelców, prawdopodobnie najlepszych ze wszystkich Indian amerykańskiego Zachodu. W wyniku częstych kontaktów z Indianami prerii Nez Perce przejęli wiele ich obyczajów, łącząc cechy ludów Płaskowyżu i ludów z Wielkich Równin. W dużo większym stopniu niż u innych plemion regionu Płaskowyżu wojna i polowanie na bizony ukształtowały społeczną organizację i polityczne instytucje Nez Perce. Doprowadziło to do wyłonienia licznej grupy zdolnych i mężnych przywódców wojennych, cieszących się wpływami w plemieniu i stanowiących godny wzór do naśladowania dla młodych wojowników. Wśród wodzów wojennych okresu poprzedzającego erę białego człowieka, którzy cieszyli się największym uznaniem i którzy bogactwo, sławę i pozycję społeczną zdobyli zarówno wskutek walk na prerii, jak i na południu, znaleźli się Zwiastun Świtu, Groma­ dzący Chmury, Pięć Ran, Czerwony Niedźwiedź Grizzli, Znaczone Nogi, Trzy Krainy, Ucięty Nos i Złamane Ramię. Mimo przejęcia wielu cech Indian prerii w dziedzinie prowadzenia wojny, w przeciwieństwie do nich, Nez Perce i inne plemiona Płaskowyżu nie uważały skalpu za największe trofeum wojenne, nie stosowały zwyczaju skalpowania i rytual­ nego profanowania zwłok poległych nieprzyjaciół. W opinii białych, którzy zetknęli się z agresywnością i etosem wojny plemion z Wielkich Równin, ludy regionu Płaskowyżu, nieliczne i rozdrobnione, uchodziły za mało wojownicze i niegroźne. W istocie, dla społeczności żyjących na etapie wspólnoty pierwotnej, zagrożenia ze strony natury i starania o przeżycie zimy rzeczywiście stanowiły daleko większy problem niż walka z wrogimi plemionami. Nez Perce mieli, jak wszystkie plemiona indiańskie, swojego Wielkiego Ducha (Stwórcę Wszechświata) i oddawali cześć różnym innym duchom. Będąc animistami wierzyli,

że wszystko, co istnieje na ziemi, a więc zwierzęta, ptaki, ryby, skały, drzewa, gwiazdy i inne zjawiska naturalne mają duszę lub nadprzyrodzone zdolności, przy pomocy których oddziałują na człowieka i które człowiek może zgłębić jedynie przy pomocy wizji i snów. Wszyscy Nez Perce, zwłaszcza mężczyźni, pragnęli doznać wizji, poznać swoją przyszłość i dowiedzieć się, kto jest ich Wey-ya-kinem, Duchem Opiekuńczym, który wiódł ich przez życie i okazy­ wał pomoc w najtrudniejszych chwilach. Chcąc przyspieszyć widzenie potrafili zadawać sobie ból, pościli i przebywali całymi dniami w samotności, doprowadzając organizm do stanu niemal całkowitego wyczerpania. Indianie Nez Perce należeli do najprzystojniejszych i najbar­ dziej urodziwych w Ameryce Północnej. Znane było ich zamiłowanie do czystości, pięknego wyglądu i dbałość o szcze­ góły stroju. Tradycyjnym ubiorem były gładkie, miękko wypra­ wione skóry jeleni, łosi i antylop, a także futra niedźwiedzi, wilków, kojotów i innych drobniejszych zwierząt. Po zdobyciu koni i nawiązaniu kontaktów z Indianami z Wielkich Równin Nez Perce przejęli wiele z ich kultury materialnej, wprowadzając do powszechnego użytku także stroje ze skór bizonów. Mężczyź­ ni nosili nogawice z garbowanej skóry (leggins), skórzane pasy, przepaski biodrowe, miękkie mokasyny, koszule i opończe. Ubranie kobiet składało się z mokasynów, krótkich nogawic, długich sukni i opończy. Zimą najczęściej noszono długie mokasyny zrobione z wygarbowanej skóry odwróconej włosiem do wewnątrz i okrywano się pledami z króliczych skórek lub skórami bizonów. Ubrania noszone na co dzień nie były na ogół zdobione, ale na specjalne okazje Indianie zakładali stroje bogato ozdobione frędzlami, paciorkami, kolorowymi kamykami i kol­ cami jeżozwierza. Do najbardziej eleganckich należały ozdoby z zębów łosia i bobra oraz muszle kupowane od plemion z wybrzeża oceanu. Charakterystycznym nakryciem głowy kobiet Nez Perce były wyplatane z łyka kapelusze bez ronda o płaskiej główce.

Przez okres kilku tysięcy lat sposób życia plemion Płasko­ wyżu nie uległ większym zmianom. Przełom nastąpił w XVIII w. wraz z pojawieniem się konia, który w krótkim czasie przejął rolę najważniejszego środka transportu i którego upowszech­ nienie wywołało wielkie zmiany w kulturach Indian tego regionu. Wedle tradycyjnych przekazów Indianie Płaskowyżu zostali zaopatrzeni w konie przez Szoszonów, którzy otrzymali je od swych krewniaków Komanczów, najeżdżających od wczesnych lat XVIII w. hiszpańskie posiadłości w Teksasie i Nowym Meksyku. Około 1730 r. konie dotarły także do plemienia Nez Perce. W ciągu zaledwie jednego pokolenia wszyscy Nez Perce dosiedli koni, które okazały się cennym dodatkiem do ich codziennej egzystencji. Z czasem zmienili się w typowych konnych Indian, stając się posiadaczami ogromnych tabunów i najlepszymi hodowcami koni spośród wszystkich Indian Ameryki Północnej. Kraina, którą zamieszkiwali Nez Perce, znakomicie nada­ wała się do hodowli tych zwierząt. Wysokie góry i gęste lasy zapobiegały rozpraszaniu stad i chroniły je przed drapieżnikami i złodziejami, a bogate w wodę doliny zapewniały dostatek soczystej trawy i schronienie na zimę. Staranne rozmnażanie koni pomogło Nez Perce stworzyć niezliczone stada, które stały się przedmiotem dumy i największym bogactwem plemienia. Już Lewis i Clark podczas swojej podróży na zachód zwrócili uwagę na ogromną ilość koni znajdującą się w posiadaniu plemion Płaskowyżu. Podróżnicy w swoich notatkach zapisali, że na jednego mężczyznę z plemienia Nez Perce przypadało często od 50 do 100 wierzchowców. W po­ łowie XIX w. jedna rodzina Nez Perce mogła posiadać nawet 1500 koni 5. Wraz z pojawieniem się w życiu Indian, koń stał ię najważniejszym wyznacznikiem pozycji społecznej, dowodem bogactwa i jednym z głównych przedmiotów handlu. 5Dla porównania Indianie Wrony, uważani za najbogatsze plemię na północno-zachodnich preriach, mieli średnio po 7 koni na namiot w 1805 r. i po 15 koni w 1830 roku.

Nez Perce jako jedyni spośród wszystkich plemion in­ diańskich stosowali selekcję w doborze ogierów, której prawdopodobnie nauczyli się od Hiszpanów z południowego zachodu. W 1806 r., niecałe sto lat po tym, jak trafiły do nich pierwsze konie, metody kastracji źrebiąt używane przez Nez Perce wzbudziły niekłamane zdziwienie Lewisa i Clarka. „Nie waham się wyrazić opinii, że indiański sposób trzebienia jest lepszy od tego, który stosujemy sami” — napisał zdumiony Lewis6. Cierpliwe eliminowanie małowartościowych ogierów, mię­ dzy innymi poprzez kastrację, przy wykorzystaniu w dalszej hodowli jedynie najszlachetniejszych okazów, pozwoliło wy­ selekcjonować konie słynące z nadzwyczajnej szybkości i wytrzymałości. Wśród nich największe uznanie zyskały konie bojowe, znane dziś jako appaloosa7. Wierzchowce te wyróżniały się charakterystyczną maścią i tym, że były większe i cięższe od innych koni Płaskowyżu. „Prezentują one wspa­ niałą rasę — pisał Lewis o koniach, które dały zapewne początek słynnym appaloosom — wysokie, pięknie zbudowa­ ne, pełne temperamentu, wytrzymałe. A przy tym najczęściej są łaciate. Płaty białej sierści wcinają się zatokami w ciemny brąz ich skóry”8. Wojownicy Nez Perce chętnie dosiadali także zupełnie białych koni, które malowali we wzory wojenne. Obok białych powodzeniem cieszyły się również cętkowane i czarno-białe appaloosy9. Dorodne, pewnie stąpające i bardzo wytrzymałe appaloosy świetnie radziły sobie w trudnym terenie regionu Płaskowyżu, 6

The Jnumals Lewis and Clark, op. cit., s. 56. Nazwa koni appaloosa, nierozerwalnie związanych z plemieniem Nez Perce, może omyłkowo pochodzić od Indian Palouse, blisko spokrewnionych z Nez Perce, ale w rzeczywistości hodujących inną rasę koni. 8 Zbigniew T e p 1 i c k i, op. cit., s. 271. 9 Szeroko rozpowszechniona teza. jakoby Nez Perce specjalnie hodowali łaciate konie bojowe, nie odpowiada prawdzie i jest prawdopodobnie częścią kampanii reklamowej z lat trzydziestych XX w„ mającej na celu spopulary­ zowanie komercyjnej wartości koni tej rasy. 7

toteż ich wartość przekraczała dwu-, a nawet trzykrotnie wartość innych koni. Dosiadali ich tylko najbogatsi i naj­ wybitniejsi wojownicy. Wartość bojowa koni appaloosa spra­ wiała, że rzadko były one przedmiotem sprzedaży, a tajemnica ich hodowli należała do najbardziej strzeżonych sekretów plemienia Nez Perce. W ciągu zaledwie jednego pokolenia koń całkowicie odmienił życie Indian Nez Perce. Ludzie dosiadający koni mogli odtąd podróżować dalej i z większą częstotliwością. Ułatwiony został przewóz dobytku, towarów i zapasów żywności. Dzięki specjalnym włókom ciągniętym przez konie (travuis) można było transportować dłuższe tyczki i większe pokrycia do namiotów, co pozwalało budować obszerniejsze i wygodniejsze tipi. Znacznie zwiększył się zasięg i częstotliwość połowów, polowań i wypraw han­ dlowych. Pozyskanie koni wpłynęło na większą intensywność kontaktów z innymi plemionami. Możliwość transportu większej ilości towarów na wymianę i podróżowania do bardziej odległych miejsc ułatwiła nabywanie przez Nez Perce nowych rzeczy i przyswojenie sobie zwyczajów i ele­ mentów kultury materialnej przejętych od innych ludów. Największy wpływ na zmianę dotychczasowego stylu życia Nez Perce wywarły częste i szersze kontakty z Indianami z Wielkich Równin. Mając konie wiele grup Nez Perce zaczęło przekraczać góry Bitteroot, by polować tam na bizony. Wędrówki po północnych i środkowych preriach sprzyjały też zwiększeniu zasięgu i wielkości wymiany handlowej pomiędzy przybyszami z Płaskowyżu a koczowniczymi plemionami z Wielkich Równin. Ze wschodu na zachód zaczęły napływać takie towary jak: gotowe ubrania, skóry bizonów, skórzane pokrycia namiotów, paciorki, pióropusze, czerwony kamień na fajki (katlinit), torby parfleche kukurydza i wiele innych 10 Pojemniki wykonane z nie wyprawionej skóry, często zdobione w geo­ metryczne wzory, służące do przechowywania ubrań lub żywności, m.in. pemmikanu.

rzeczy pochodzących od rolniczych plemion ze wschodu. Handel w drugą stronę obejmował głównie konie, ale wśród towarów poszukiwanych przez Indian z równin były także siodła i końska uprząż, jagody i jadalne korzenie, placki z kamy, suszone ryby, olej z łososia, muszle oceaniczne, słynne łuki z górskiego mahoniu i rogów owcy kanadyjskiej, konopie i sznurek z konopi, torby z łupin kukurydzy oraz inne produkty będące specjalnością plemion północnego wschodu. Nie wszystkie grupy Nez Perce polowały na wschodzie, nie wszystkie też w jednakowym stopniu uległy wpływom kultury Indian prerii. Największy wpływ kultura i zwyczaje plemion z Wielkich Równin wywarła na grupy żyjące nad rzeką Clearwater i jej dopływami, najmniejszy na te odłamy plemie­ nia, które były wysunięte najbardziej na południe, kryjąc się w trudno dostępnych kanionach rzeki Snake i Salmon, gdzie do końca dominowała stara Kultura Płaskowyżu Kolumbii. W drugiej połowie XVIII w. na północnych preriach nasilił się konflikt pomiędzy Nez Perce, Flathead, Kutenajami i wschodnimi Szoszonami z jednej strony, a konfederacją Czarnych Stóp i ich sojusznikami, Gros Ventres i Sarsi, z drugiej11. Pomimo tego, że ludy Płaskowyżu były głównymi dostarczycielami koni dla Czarnych Stóp i innych plemion z północnych równin (konie były przedmiotem zarówno handlu, jak i kradzieży), częstotliwość ich wypraw myśliwskich na obszary występowania bizonów, do których rościli sobie prawa Czarne Stopy, spowodowały wybuch nieznanej dotąd wrogości. Zaopatrzeni w strzelby przez swych sąsiadów z północy, Indian Kri, oraz kanadyjskich handlarzy Czarne Stopy w krótkim czasie zadali swoim przeciwnikom duże straty i zmusili ich prawie całkowicie do wycofania się z Wielkich Równin. Niektóre mniejsze grupy żyjące na terenach łowieckich w regionie zachodnich prerii zostały całkowicie wytępione. Nez Perce, którzy utracili wielu ludzi 11 W skład konfederacji Czarnych Stop wchodziły plemiona Pieganów, Krwawych (Blood) i Czarnych Stop Właściwych.

i wiele koni, wraz z innymi ludami Płaskowyżu musieli się wycofać na pewien czas w Góry Skaliste. Prawdziwą katastrofą była za to dla plemienia Nez Perce wielka epidemia czarnej ospy, jaka nawiedziła obszary pół­ nocnego zachodu w latach 1781-1782. Najpierw tajemnicza zaraza pojawiła się na północnych równinach, przywleczona tam przez białych handlarzy. Groźna fala epidemii, wobec której Indianie byli zupełnie bezsilni, poczyniła spustoszenie wśród większości plemion tego regionu12. Później ospa rozprzestrzeniła się na region Płaskowyżu. Sami Nez Perce prawdopodobnie stracili w wyniku epidemii około połowy swej ludności z ogólnej liczby 4000. Niektóre wioski cał­ kowicie opustoszały. Choroba zabrała wielu wodzów i wpły­ wowych przywódców, osłabiła siłę plemienia i na wiele lat zdemoralizowała tych, którzy przeżyli. W ciągu następnych 20 lat epidemie różnych chorób roznoszonych przez białych handlarzy i marynarzy ze statków docierających do zachod­ niego wybrzeża kontynentu niejednokrotnie jeszcze dziesiąt­ kowały miejscowe plemiona. Straty Indian były tak duże, że właściwie już wtedy stracili wszelkie szanse obrony i częś­ ciowo przegrali walkę z białymi. Koniec XVIII w. był dla Indian Nez Perce okresem, w którym zwiększyło się ich zainteresowanie białymi ludźmi. W tym czasie wśród plemion Płaskowyżu zaczęły się pojawiać wyroby pochodzenia europejskiego. Na odwiecznych spot­ kaniach handlowych w The Dalles wciąż dominowały tradycyj­ ne towary, jednak prawdziwe podniecenie wzbudzało poja­ wienie się białych handlarzy z wybrzeży Pacyfiku i Hiszpanów z południowego zachodu. Dzięki takim kontaktom plemiona Płaskowyżu miały dostęp do cokolwiek przestarzałych brytyj­ skich, amerykańskich i hiszpańskich muszkietów, prochu, kul i śrutu, miedzianych naczyń, koców, kolorowych tkanin, 12 Największe straty w wyniku epidemii ponieśli Czarne Stopy, którzy z ogólnej liczby 15 000 głów w 1780 r., stracili wówczas około połowy swej ludności.

mosiężnego drutu, noży i siekier. W ten sposób Indianie coraz bardziej uzależniali się od towarów białego człowieka, które wraz z upływem czasu z dóbr o charakterze luksusowym zmieniły się w przedmioty codziennego użytku. Wiele z tych dóbr drogą handlu, kradzieży, lub jako zdobycz wojenna, docierało także do plemienia Nez Perce. Z tego okresu datuje się też nazwa Allimah, co znaczy „Ludzie z Długimi Nożami” albo „Ludzie o Wielkich Ostrzach”, jaką Nez Perce nadali białym przybyszom naśladując Szoszonów, którzy zetknęli się z nimi wcześniej. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Nez Perce spotkali po raz pierwszy białych z północnego wschodu (sporadyczne kontakty z Hiszpanami z Nowego Meksyku i Kalifornii miały miejsce już w połowie XVIII w.). Pierwszymi, którzy około 1800 r. zetknęli się z Brytyjczykami i Francuzami z Kanady, byli zapewne jeńcy Nez Perce, którzy dostali się w ręce Czarnych Stop i innych szczepów z północnych prerii. Przekazy pozo­ stawione wśród Nez Perce wspominają o kobiecie imieniem Wet-khoo-weis (co znaczy Ta-Która-Powróciła-do-Domu-zOdległego-Miejsca), która, schwytana przez Czarne Stopy, trafiła w ręce Kanadyjczyków i żyła przez jakiś czas między białymi w dzisiejszej prowincji Saskatchewan. Dzięki dobremu traktowaniu i pomocy medycznej, jakiej udzielili jej kanadyjscy Francuzi, Wet-khoo-weis nabrała sympatii i szacunku do białych. Po pewnym czasie stęskniona za domem Indianka uciekła, by po wielu przygodach bezpiecznie dotrzeć do swoich nad rzeką Clearwater. Kiedy w 1805 r. wyczerpani uczestnicy wyprawy Lewisa i Clarka przybyli do krainy Nez Perce, właśnie Wet-khoo-weis była tą, która przekonała swoich pobratymców, by nie robić krzywdy białym przybyszom i przyjąć ich po przyjacielsku. Na początku XIX w. wśród Nez Perce dały się zauważyć pierwsze oznaki zaniepokojenia zbliżaniem się białych do regionu Płaskowyżu, spotęgowane strachem wywołanym przez straty poniesione w wyniku epidemii. Obawom tym towarzy-

szyła jednocześnie ciekawość i głębokie pragnienie posiadania europejskich towarów, zwłaszcza broni palnej i amunicji, która pozwalała skuteczniej walczyć z wrogami. Zachęceni przykładem sąsiadów, Flathead i Kutenajów, którzy jako pierwsi z ludów Płaskowyżu nawiązali kontakty z angielskimi łowcami futer z Kanady, Nez Perce coraz częściej zaczęli wyprawiać się na północny wschód w poszukiwaniu białych i ich towarów. W 1805 r., w tym samym czasie kiedy w kierunku Gór Skalistych posuwała się ekspedycja Lewisa i Clarka, grupa Nez Perce dotarła do wiosek Hidatsów w dzisiejszej Północnej Dakocie, gdzie kupiła trochę broni palnej. Kiedy Lewis i Clark w drodze powrotnej zawitali do doliny Kamiah, w geście przyjaźni podarowali Indianom Nez Perce pewną ilość prochu i kul do muszkietów. Ze względu na swoją liczebność i organizację, duży zasięg występowania, a także obfitość pożywienia i towarów prze­ znaczonych na handel oraz korzystne położenie geograficzne pomiędzy ludami Płaskowyżu i Indianami z Wielkich Równin, w przededniu nastania ery białego człowieka Nez Perce byli prawdopodobnie najbardziej wpływowym plemieniem regionu północno-zachodniego. Po nabyciu broni palnej i rozbudowie stad koni ich znaczenie wzrosło jeszcze bardziej. Zarówno indiańscy sąsiedzi, jak i wkraczający na te ziemie biali musieli się z nimi poważnie liczyć.

PIERWSZE KONFLIKTY Z INDIANAMI NA DALEKIM ZACHODZIE

ERA HANDLARZY FUTER I „LUDZI Z GÓR"

Pierwsze 30 lat XIX w. było dla Indian Dalekiego Zachodu okresem swobody i niczym nieograniczonego życia na trady­ cyjną modłę. Nieliczni biali, którzy docierali w rejon zachod­ nich prerii i Płaskowyżu nie stanowili zagrożenia dla niezależ­ nego bytu plemion. Byli to niemal wyłącznie marynarze ze statków docierających do zachodniego wybrzeża, handlarze i łowcy z kanadyjskich kompanii futrzarskich oraz amerykań­ scy traperzy, zwani Mountain Men („ludzie z gór”), zwabieni na Zachód opowieściami o niezwykłym bogactwie Gór Skalis­ tych, przyniesionymi przez członków Oddziału Odkrywców Lewisa i Clarka. Początek słynnym „ludziom z gór” dał uczestnik ekspedycji Lewisa i Clarka, John Colter (1775-1813). 12 sierpnia 1806 r. Colter w towarzystwie dwóch przygodnie poznanych nad górną Missouri traperów z Illinois, Josepha Dickinsona i Forresta Hancocka, wyruszył z powrotem w Góry Skaliste, aby łowić bobry nad rzeką Yellowstone. W 1807 r. jako pierwszy biały człowiek trafił na tereny, które obecnie wchodzą w skład parków narodowych Yellowstone i Teton.

Na jesieni 1808 r. Colter i towarzyszący mu traper, John Potts, zostali schwytani przez Czarne Stopy w momencie, gdy zdążali z ładunkiem futer do swojej kryjówki w Three Forks Potts został okrutnie zamęczony, natomiast Colter otrzymał szansę w słynnym w dziejach Zachodu „biegu o życie”. W trakcie dramatycznego pościgu zabił najszyb­ szego ze ścigających go Indian jego własną włócznią, a następnie, zmyliwszy pogoń, zdołał ujść swoim prze­ śladowcom. Ostatecznie, po 11 dniach morderczej wędrówki, w trakcie której półnagi i bosy przebył pieszo 200 mil, dotarł w bezpieczne miejsce i ocalił życie. Spotkanie z budzącymi grozę Czarnymi Stopami przeraziło Coltera do tego stopnia, że postanowił rzucić niebezpieczny zawód trapera. „Jeśli tylko Bóg wybaczy mi tym razem — przyrzekł sobie uciekając przed Indianami — opuszczę ten kraj, i niech będę przeklęty, jeśli kiedykolwiek jeszcze tu wrócę”2. Dotrzymał słowa i wyjechał do St. Louis, by pędzić mniej niebezpieczne życie. John Colter uciekł na wschód, ale wielu innych nie przestraszyło się Indian, groźnej przyrody i dzikich zwierząt. W 1808 r. hiszpański handlarz z St. Louis, Manuel Lisa, utworzył Kompanię Futrzarską Missouri (Missouri Fur Com­ pany) i na czele 42 ludzi wyruszył do kraju Indian, budując dwa forty na drodze do Gór Skalistych. Widoki na zrobienie majątku zwabiły także grubsze ryby niż Lisa. Znany no­ wojorski potentat handlowy, John Jacob Astor (1763-1848), szybko dostrzegł szansę na powiększenie w Oregonie swojej fortuny. W latach 1808-1810 zorganizował dwie kompanie handlowe, wysłał statek z Nowego Jorku dookoła Przylądka Horn, by otworzyć u ujścia Kolumbii własny punkt handlowy, a następnie skierował śladem Lewisa i Clarka ekipę traperów 1 Latem 1808 r. Colter i Potts udzielili pomocy Wronom podczas ataku Czarnych Stóp na ich obóz, czym zyskali sobie dozgonną nienawiść tych ostatnich. 2 Michael J o h n s o n, op. cit., s. 18.

i handlarzy, która miała za zadanie zabezpieczyć szlak dla dóbr i towarów ze Wschodu W ciągu 10 lat wszystkie te przedsięwzięcia upadły z po­ wodu wrogości Indian i Brytyjczyków, pretendujących do objęcia swym władztwem całego Oregonu. Ludzie Manuela Lisy zostali zdziesiątkowani i przegnani z Montany przez rozwścieczone Czarne Stopy i Arikarów, którzy nie rozumieli chciwości białych i bezmyślnej rzezi bobrów. Placówka Astora nie przetrwała z powodu wybuchu wojny amerykańsko-angielskiej (1812-1814). Zaraz po jej rozpoczęciu brytyjski gubernator Kanady skierował do Oregonu ekspedycję, która groźbami i demonstracją siły zmusiła Amerykanów do sprze­ dania 16 października 1813 r. Astorii kanadyjskiej Kompanii Północno-Zachodniej i przeniesienia interesów na wschodnią stronę Gór Skalistych4. Kanadyjczycy wolniej, ale bardziej umiejętnie niż Amery­ kanie układali swoje stosunki z Indianami z północnych prerii. Brytyjczycy, kanadyjscy Francuzi i Metysi z Kompanii Zatoki Hudsona (Hudson’s Bay Company) i Kompanii Północno-Zachodniej (North-West Company) na początku XIX w. przebili się przez barierę Czarnych Stóp odgradzającą ich od gór Brytyjskiej Kolumbii i Montany i doszli do granic Płaskowyżu5. Począwszy od 1807 r. David Thompson i inni pracownicy Kompanii Północno-Zachodniej zaczęli napływać 3 Amerykańska Kompania Futrzarska powstała w 1808 r., a Kompania Futrzarska Pacyfiku w 1810 r. Statek o nazwie „Tonquin” dotarł do ujścia Kolumbii na wiosnę 1811 roku. Na przełomie maja i czerwca 1811 r. ukończono budowę faktorii handlowej nazwanej od nazwiska właściciela, Astoria. 4 Transakcja opiewała na sumę 58 tys. dolarów amerykańskich. 5 Od tamtej pory Czarne Stopy utrzymywali przyjazne stosunki z angiels­ kimi posterunkami w Kanadzie, od których otrzymywali broń palną i amunicję, natomiast byli wrogo usposobieni do Amerykanów, uzbrajających ich nieprzyjaciół. Istnieją dowody na to, że około 1807 r. wybili w Montanie do ostatniego człowieka grupę 42 Amerykanów, którzy wracali na wschód po udanej transakcji z plemieniem Nez Perce.

Połów ryb na rzece Kolumbia Tipi Indian Płaskowyżu kryte matami z sitowia

Obóz Szoszonów

Indianin z Nez Perce

plemienia

Wyprawa Lewisa i Clarka na rzece Kolumbia

Clark i Sakakawea

Czarne Stopy w marszu

„Ludzie z gór"

Pułkownik Benjamin F. Shaw — dowódca 2 pułku milicji z Terytorium Waszyngton

Oficerowie garnizonu w forcie Walla Walla

Poszukiwacze w rezerwacie Perce

Żołnierze 1 pułku kawalerii na zbiórce

złota Nez

Wódz Józef

Generał Oliver O. Howard

Zwierciadło

Wódz plemienia Cayuse Kanion Whitebird (szkic wojskowy)

w region wschodniego Płaskowyżu, budując punkty handlowe i otwierając handel z plemionami Kutenajów, Flathead i Spokane. Wiosną 1811 r., na wieść o planach Astora otwarcia placówki handlowej na wybrzeżu oceanu, Thompson otrzymał polecenie wyprzedzenia Amerykanów i uniemożliwienia im zdobycia uprzywilejowanej pozycji w Oregonie. Ekspedycja Thompsona, znana pod nazwą Columbia Enterprise, dość długo szukała dogodnego przejścia przez Góry Skaliste. Kiedy wreszcie Brytyjczycy dotarli do Kolumbii i 15 lipca 1811 r. dopłynęli do jej ujścia, ujrzeli tam już stojącą od sześciu tygodni placówkę Kompanii Pacyfiku w Astorii i musieli się wycofać na północ. Początkowo Brytyjczycy i Francuzi z Kanady nie szukali drogi w głąb Płaskowyżu, ale Nez Perce szybko odkryli ich obecność w swoim sąsiedztwie. 11 marca 1810 r. Thompson po raz pierwszy odnotował w swoim dzienniku wizytę grupy Nez Perce w faktorii Salish House nad rzeką Clark Fork, w krainie Flathead. Po raz pierwszy też padła wówczas nazwa Nez Perces, jaką francuscy traperzy Thompsona nadali nieznanym Indianom, widząc, że niektórzy z nich noszą w przekłutej chrząstce nosowej ozdoby z muszli i kości zwierzęcych. Jesienią 1811 r. do krainy Nez Perce dotarli ludzie Astora z grupy wysłanej z St. Louis, którzy pod przy­ wództwem potężnego, 136-kilogramowego handlarza, Do­ nalda McKenzie, w drodze do ujścia Kolumbii przedzierali się z trudem przez dzikie kaniony nad rzeką Snake. Nez Perce potraktowali ich przyjaźnie i gościnnie, podobnie jak kiedyś wyprawę Lewisa i Clarka. W sierpniu 1812 r. McKenzie wrócił z Astorii i wybudował niewielką placówkę handlową Kompanii Pacyfiku na północnym brzegu Clearwater, 5 mil powyżej obecnego Lewiston. Jej żywot, podobnie jak innych faktorii kompanii Astora na zachód od Gór Skalistych, przerwał wybuch wojny z Anglią. McKenzie powrócił na Płaskowyż w 1816 r. już jako pracownik kanadyjskiej Kompanii Północno-Zachodniej. Dwa

lata później doprowadził do wybudowania faktorii handlowej w pobliżu ujścia rzeki Walla Walla, 12 mil poniżej miejsca, w którym rzeka Snake łączy swe wody z wodami Kolumbii. Nowa placówka, która otrzymała nazwę Fort Nez Perce, miała odtąd służyć jako główny punkt handlowy z Indianami Nez Perce, Cayuse, Walla Walla, Palouse i innymi plemionami tego regionu. W forcie Nez Perce Indianie znaleźli dogodny rynek zbytu dla swoich koni, nadwyżek żywności i wyrobów rękodzieła, niewielu z nich chciało jednak dostarczać białym skóry upolowanych zwierząt. Z konieczności placówka stała się więc także punktem wypadowym dla kanadyjskich łowców futer penetrujących bogate doliny Płaskowyżu w poszukiwaniu cennej zdobyczy. Obecność białych w tym regionie spotkała się ogólnie z przychylnym przyjęciem Indian, zwłaszcza że McKenzie, chcąc zapewnić bezpieczeństwo swoim pracow­ nikom, podjął szereg wysiłków zmierzających do wygaszenia wzajemnej wrogości pomiędzy Nez Perce i Cayusami, a ich tradycyjnymi wrogami, zachodnimi Szoszonami i Bannokami. Ten stan rzeczy utrzymywał się do 1821 r., kiedy to doszło do połączenia Kompanii Północno-Zachodniej z Kompanią Zatoki Hudsona. W rezultacie zmiany dotychczasowej polityki główną bazę wypadową kanadyjskich traperów przeniesiono na ziemie Indian Flathead w północno-zachodniej Montanie, skąd łatwiej było dotrzeć do obfitujących w bobry dolin po wschodniej stronie gór Bitteroot. Ułatwiło to białym handel z tymi grupami Nez Perce, które regularnie wyruszały do kraju Flathead i Kutenajów, by wspólnie polować na bizony na zachodnich Równinach. Począwszy od 1824 r. Brytyjczycy i Francuzi z Kanady zaczęli tracić swą dominującą pozycję w handlu z Indianami na Dalekim Zachodzie na rzecz nowej kategorii amerykańskich „ludzi z gór”. Pojawienie się takich postaci, jak Jedediah Smith, William Sublette, David Jackson, a później także Jim Bridger, Tom Fitzpatrick i innych przybyszów z St. Louis,

stało się przyczyną kryzysu Kompanii Hudsońskiej. Pozycja Kompanii osłabła jeszcze bardziej, kiedy pod wpływem pogłosek o zamierzonym w 1828 r. podziale terytorium Oregonu pomię­ dzy Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone wzdłuż dolnego biegu Kolumbii, Brytyjczycy rozpoczęli przygotowania do przeniesie­ nia wszystkich swoich posterunków, włącznie z fortem Nez Perce, na północ od rzeki. Sprzeciw Indian, którzy nie chcieli dopuścić do likwidacji wygodnie położonej placówki handlowej, uniemożliwił przeniesienie fortu Nez Perce (później nazwanego Walla Walla), ale chwilowe osłabienie zainteresowania Kompa­ nii Hudsońskiej obszarami dolnego Oregonu natychmiast wyko­ rzystali Amerykanie, którzy usadowili się mocno na południu Idaho i Oregonu i zamknęli Brytyjczykom dostęp do południo­ wego brzegu Kolumbii. W głębi swego kraju Indianie Nez Perce nadal sprzedawali konie i żywność Brytyjczykom, ale po wschodniej stronie Gór Skalistych woleli handlować z otwartymi i szczerymi „ludźmi z gór”, którzy, w przeciwieństwie do wyrachowanych Brytyj­ czyków, często nie przykładali wagi do stałych cen i pozwalali się targować. W 1826 r. Smith, Sublette i Jackson założyli słynną Kompanię Futrzarską Gór Skalistych (Rocky Mountains Fur Company) i zapoczątkowali zwyczaj corocznych spotkań ,,ludzi z gór” w wyznaczonych w Górach Skalistych punktach zbornych (Mountain Rendezvous)6. Począwszy od 1827 r. w spotkaniach tych uczestniczyli także Indianie Nez Perce, Flathead i Szoszoni, wykorzystujący 6 Zamiast budować stałe punkty handlowe lub udawać się do odległych miast na wschodzie, traperzy amerykańscy woleli organizować coroczne potkania w środku gór, podczas których mogli sprzedać zdobyte futra, kupić zaopatrzenie i zabawić się w letnich obozach, do których docierały karawany kupców z St. Louis. Pierwsze spotkanie „ludzi z gór” odbyło się z inicjatywy Jedediaha Smitha w 1825 r. nad potokiem Henry’s Fork, dopływem Green River, w dzisiejszym stanie Wyoming. Smith przekonał znanego kupca, Williama Ashleya, aby sprowadzić karawanę z towarami dla traperów w głąb Gór Skalistych. Ogółem odbyło się szesnaście Mountain Rendezvous. Ostatnie miało miejsce w 1840 r. nad Horse Creek.

okazję do handlu i wspólnej zabawy, a niekiedy także posiłkujący białych w walkach z odwiecznymi wrogami, Czarnymi Stopami i Gros Ventres. W lipcu 1832 r. podczas pamiętnego rendez-vous w dolinie Pierre’s Hole (po zachodniej stronie masywu Grand Teton w południowo-wschodnim Idaho) doszło do krwawej, całodziennej bitwy Amerykanów pod dowództwem Billa Sublette z Indianami Gros Ventres. W bit­ wie tej po stronie białych wzięli udział obozujący wraz z nimi Nez Perce, Flathead, Szoszoni i Bannokowie (łącznie 200 namiotów). Biali stracili wówczas 5 zabitych i 6 rannych, poległo także 7 wojowników Nez Perce i Flathead, a 7 innych odniosło rany. „WIELKA MIGRACJA” DO OREGONU

Początek lat trzydziestych XIX w. stanowił punkt zwrotny w historii Nez Perce. Bliskie kontakty z białymi i uzależnienie od europejskich towarów na trwałe zmieniły styl życia plemienia. Na początku przyjaznych kontaktów Indianie interesowali się żywo cywilizacją białych i zasadami ich wiary. Wielu Nez Perce, zwłaszcza niektórzy przywódcy plemienni i dbająca o swoją pozycję starszyzna rodowa, dostrzegało w nowej religii i obycza­ jach białych ludzi klucz do mądrości, sukcesów i bogactwa. Począwszy od 1830 r. chrześcijaństwo, poprzez kontakty z francuskimi Kanadyjczykami, ochrzczonymi Irokezami ze wschodu pracującymi dla kanadyjskich kompanii futrzarskich, handlarzami futer i amerykańskimi traperami, stale wzmacniało swoje wpływy wśród ludów Płaskowyżu. W 1825 r. Kompania Hudsońska zapoczątkowała zwyczaj wysyłania do anglikańskich szkół misyjnych w Kanadzie młodych Indian z prominentnych rodzin, którzy po kilku latach nauki wracali do swoich wiosek, włączając się w akcję chrystianizacyjną wśród współplemieńców. Doniosłe znaczenie dla losów plemienia Nez Perce miała wizyta czterech wojowników należących do jednej z grup

znad górnej Clearwater na wschodzie w 1831 roku. Wraz z amerykańskimi traperami, powracającymi z gór do Mis­ souri, udali się oni do St. Louis, gdzie spotkali między innymi Williama Clarka, zarządzającego w tym czasie sprawami Indian na Terytorium Missouri. W trakcie rozmów z białymi, czy to w wyniku nieporozumienia, czy w wyniku religijnej gorliwości tłumacza, ochrzczonego półkrwi Indianina z ple­ mienia Huronów, stworzono wrażenie, jakoby przebywający w St. Louis Nez Perce stanowili oficjalną delegację swego ludu wysłaną po „księgę nieba białego człowieka”, jak Indianie nazywali Biblię, i zabiegającą o przysłanie do nich misjonarzy. Jakie były prawdziwe okoliczności tego wydarzenia nie wiadomo, jednak rzekomy apel Nez Perce nie pozostał bez echa, wzbudzając zainteresowanie wielu organizacji religijnych na wschodzie. W 1834 r. metodysta Jason Lee jako pierwszy wyruszył na północny zachód, aby nieść zbawienie „wędrow­ nym synom natury” 1 . Dwa lata później amerykańska Rada do spraw Misji Zagranicznych w Bostonie wysłała do Oregonu dwie pary prezbiteriańskich misjonarzy, dr Marcusa Whitmana i jego żonę Narcissę, oraz małżeństwo Henry’ego i Elizę Spaldingów8. Po opublikowaniu ich dzienników i listów do rodzin stali się oni wzorem do naśladowania dla wielu pionierów, którzy uwierzyli, że Oregon to ich ziemia obiecana, 7 Przedsięwzięcie J. Lee zakończyło się całkowitym niepowodzeniem. Nie zdołał on osiągnąć żadnych sukcesów w nawracaniu Indian. Zniechęcony porzucił swoją misję w kraju Flathead i wyemigrował do Oregonu, gdzie osiadł nad rzeką Willamette. 8 W maju 1836 r. misjonarze wyruszyli z St. Louis wraz z karawaną kupców udających się na rendez-vous nad Green River, a następnie przy pomocy traperów z Kompanii Hudsońskiej przekroczyli Góry Skaliste przez Przełęcz Południową i 1 września 1836 r. dotarli do fortu Walla Walla. Później obie pary misjonarzy rozdzieliły się. Whitmanowie osiedlili się wśród plemienia Cayuse, natomiast Spaldingowie wybudowali misję w krainie Górnych Nez Perce nad potokiem Lapwai (Idaho), w pobliżu wioski wodza Girzmiące Oczy. Narcissa Whitman i Eliza Spalding były pierwszymi Amerykankami, które przemierzyły kontynent północnoamerykański.

gdzie rozpoczną nowe życie, wolne od biedy i chorób, jakich zaznali na wschodzie. Połowa XIX w. była w Stanach Zjednoczonych okresem wielkiej migracji na Zachód. Począwszy od lat czterdziestych blisko 350 tysięcy ludzi ruszyło ze wschodu do Oregonu szlakiem, który otrzymał nazwę Szlaku Oregońskiego (Ore­ gon Trail)9. Choć pierwsi Amerykanie osiedlili się na północnym zachodzie już w latach trzydziestych, nie można było ogłosić Oregonu częścią Stanów Zjednoczonych. Prawa do tego terytorium rościła sobie również Wielka Brytania. Po zakoń­ czeniu wojny 1812-1814 oba państwa podpisały w 1818 r. porozumienie o wspólnych rządach w Oregonie, ale sprawa ostatecznej przynależności tych obszarów pozostała nieroz­ strzygnięta. Wielu Amerykanów uważało, że dopiero następna wojna pozwoli im wyprzeć stamtąd Brytyjczyków. W tym czasie pracownicy Kompanii Zatoki Hudsona, którzy osiedlili się w forcie Vancouver nad Kolumbią, kierowani przez charyzmatycznego przywódcę, Johna McLaughina, otrzymali polecenie prowadzenia polityki zniechęcającej potencjalnych osadników amerykańskich. W obawie, że amerykańscy traperzy mogą stworzyć niebezpieczną konkurencję dla kompanii, McLaughin postanowił wyłapać wszystkie bobry, aby Amery­ kanom nie opłacało się na nie polować. Anglicy nie wzięli 9 Szlak Oregoński rozpoczynał się w Independence nad rzeką Missouri i prowadził przez dzisiejsze stany Missouri, Kansas, Nebraska, Wyoming, Idaho i Oregon. Wiódł przez Wielkie Równiny wzdłuż rzeki Platte, a później północnej Platte, następnie przecinał Góry Skaliste na Przełęczy Południowej (Wyoming) i docierał do fortu Hall nad rzeką Snake (Idaho). Dalej prowadził wzdłuż Snake do doliny Kolumbii. Główny szlak kończył się w Oregon City nad rzeką Willamette i w forcie Vancouver. Całkowita długość szlaku wynosiła około 2000 mil. Pierwsza grupa pionierów (the Bidwell-Bartleson Party) wyruszyła Szlakiem Oregońskim w 1841 r., jednak za „oficjalne” otwarcie szlaku uważa się rok 1843, kiedy to do Oregonu ruszył z inicjatywy dr. Marcusa Whitmana tabor dowodzony przez Jesse Applegate’a (the Applegate Train) złożony z ponad 1000 ludzi, 5000 zwierząt oraz 120 wozów, ze znanym „człowiekiem z gór”, Billem Sublette, jako przewodnikiem.

jednak pod uwagę, że Amerykanie bardziej niż futrami interesować się będą ziemią. Zapaść ekonomiczna w Stanach Zjednoczonych w 1837 i 1841 r. spotęgowała frustrację farmerów i przedsiębiorców. Ogólną depresję pogłębił kryzys w międzynarodowym handlu futrami w 1839 r. i zaniepoko­ jenie brytyjską dominacją na północnym zachodzie. W tym samym czasie amerykańskie kościoły protestanckie na wscho­ dzie dostrzegły w Indianach w Oregonie gotowy materiał do przyjęcia europejskich idei cywilizacyjnych. Z ich inicjatywy stowarzyszenia misjonarskie z religijną zagorzałością podjęły akcję chrystianizacji Indian. Większość pionierów motywowały do wędrówki na zachód cele bardziej praktyczne niż wypełnianie powierzonej im przez Boga misji niesienia chrześcijaństwa. Kierowała nimi głównie żądza posiadania ziemi i chęć znalezienia kraju o zdrowszym klimacie niż ten, w którym żyli dotychczas. Nizinne tereny na wschodzie, z których pochodzili, były źródłem wielu chorób. Zapis z 1840 r. podaje, że były też najuboższe w Ameryce. Po przebyciu Wielkich Równin i przekroczeniu bariery Gór Skalistych przez legendarną Przełęcz Południową10 część pionierów kierowała się na południowy zachód do Kalifornii. Inni szli dalej wzdłuż Snake do Kolumbii i na wybrzeże Pacyfiku. Pozbawionym żywności osadnikom, przekraczają­ cym pasmo Gór Błękitnych, Indianie Cayuse i inne plemiona sprzedawali pożywienie i pełnili rolę przewodników, licząc na handel wymienny. W zamian za żywność i pomoc otrzymywali od białych m.in. tytoń i broń palną. 10 Po raz pierwszy Przełęcz Południową (South Pass) odkryła w 1812 r. grupa pracowników Kompanii Futrzarskiej Pacyfiku, która pod przywództwem Roberta Stuarta powracała na wschód z Astorii. Ponownie odkryta przez amerykańskich traperów w 1823 r. służyła jako główna droga zaopatrzeniowa dla „ludzi z gór” w okresie rendez-vous. Przełęcz Południowa, pozbawiona stromych podejść i położona na wysokości zaledwie 7412 stóp (2430 m) n. p.m., stanowiła najdogodniejsze przejście przez kontynentalny dział wód. Po 1840 r. była jedynym dostępnym dla ciężkich wozów pionierów przejściem przez Góry Skaliste na Szlaku Oregońskim.

W pierwszych latach istnienia Szlaku Oregońskiego, po przekroczeniu pasma Gór Błękitnych, większość wędrowców kierowała się do indiańskiej misji w Waiilatpu nad rzeką Walla Walla. Misja ta została założona przez Marcusa i Narcissę Whitmanów w 1836 r. jako placówka chrystianizacyjna dla plemienia Cayuse. W ciągu następnej dekady Whitmanowie i ich misja stali się żywym symbolem rozwoju chrześcijaństwa na Zachodzie i wcieleniem ame­ rykańskiego posłannictwa. Początkowo Indianie przyjęli misjonarzy życzliwie i wydawało się, że są zainteresowani cywilizacją białych i otwarci na nową religię. W ciągu 10 lat Whitmanom udało się jednak nawrócić zaledwie kilku Indian. Religijna zagorzałość misjonarzy, pogarda dla odwiecznych indiańskich obyczajów i tradycji oraz popieranie osadnictwa w Oregonie budziła wrogość Cayusów. Oliwy do ognia dodawała konkurencja księży katolickich, którzy po umocnieniu swoich wpływów wśród Indian Flat­ head osiedlili się w dolinie Willamette i planowali otworzyć nowe misje w kraju Cayusów i Nez Perce 11. Zgoła inaczej przedstawiała się sytuacja małżeństwa Spaldingów, którzy osiedlili się z dala od głównych szlaków emigrantów w kraju Indian Nez Perce. W misyjnej szkole nad potokiem Lapwai wielu Nez Perce uczyło się podstaw rolnic­ twa, ogrodnictwa i hodowli, chętnie poznawało także sztukę czytania, pisania i rachunków. Część Indian, zainteresowana zasadami nowej wiary, osiedliła się w pobliżu misji. Niektórzy z nich dość szybko przyjęli chrześcijaństwo, między innymi dwaj spośród licznych wodzów szczepowych — Kalkalshnatash i Tamootsin, którzy na chrzcie w 1838 r. otrzymali 11

Księży katolickich, takich jak ojciec Joseph De Smet czy Joseph Augustine Joset, Indianie tolerowali, ponieważ szanowali oni zwyczaje i tradycyjny sposób życia miejscowych plemion, czego nie pochwalali misjonarze protestanccy. Ci ostatni, w szczególności prezbiterianie, starali się nawrócić Indian za wszelką cenę, zwalczając odwieczne indiańskie obyczaje i tradycje.

imiona Jazon i Tymoteusz. Razem z nimi chrześcijaństwo przyjął Tuekakas, przywódca grupy Nez Perce zamieszkującej dolinę rzeki Wallowa w północno-wschodnim Oregonie, któremu Spalding nadał imię Józef (Wódz Józef Starszy). W następnych latach Spalding ochrzcił także dzieci wodzów, wśród których był urodzony na początku 1840 r. syn Tuekakasa, późniejszy Wódz Józef Młodszy. Działalność Spaldingów, choć początkowo nie przyniosła oczekiwanych rezultatów w dziedzinie nawracania Indian (misja w Lapwai została nawet przejściowo zamknięta w 1842 r.), stała się z czasem powodem wyraźnego podziału plemienia Nez Perce na dwie grupy. Pierwsza, znajdująca się pod silnym wpływem misjonarzy, zaczęła rezygnować ze swoich wierzeń religijnych, plemiennych zwyczajów i stylu życia, druga zaś próbowała utrzymać swą niezależność i tradycyjny sposób życia. W miarę upływu czasu podział ten stawał się coraz wyraźniejszy. W 1847 r. w stosunkach białych z Indianami w Oregonie nastąpił kryzys spowodowany przyniesioną przez osadników epidemią odry, która błyskawicznie rozprzestrzeniła się wśród Cayusów. Chociaż dr Whitman i pastor Spalding posiadali wiedzę medyczną, nie udało im się opanować epidemii i pomóc Cayusom. Oburzenie, wywołane dotychczasowym postępowa­ niem misjonarzy, obróciło się w nienawiść, kiedy Cayusi zaczęli podejrzewać Whitmana o czary i sprowadzenie na Indian śmiertelnej choroby, aby szybciej zagarnąć ich ziemie pod osadnictwo białych (oskarżenia te były nieuzasadnione, ale faktem jest, że większość białych, którzy zapadli na tę chorobę, udało się wyleczyć, podczas gdy Cayusi stracili w wyniku epidemii prawie połowę swej ludności, w tym niemal wszystkie dzieci). 29 listopada 1847 r. gromada wojowników z mniej cywilizowanej części plemienia, na czele z wodzem Tilokaiktem i wojownikiem Tomahasem, napadła na misję i zamordowała Whitmanów. Wraz z nimi zginęło lub zmarło z odniesionych ran 14 innych białych.

którzy przebywali w Waiilatpu. 47 osób, w tym pięciu mężczyzn, osiem kobiet i 34 dzieci wzięto do niewoli i zabrano do wioski Cayusów Nicht-Yow-Way, leżącej koło dzisiejszego Mission w Oregonie. Następnie napastnicy spalili misję, aby wypędzić nieczystą siłę, która spowodowała śmierć wielu członków plemienia. Ostrzeżony w porę o losie Whitmanów przez życzliwego księdza katolickiego pastor Spalding, który w czasie masakry przebywał z dala od misji, uciekł i ukrył się w bezpiecznym miejscu. Na wieść o wydarzeniach w Waiilatpu rozgniewani młodzi wojownicy Nez Perce sympatyzujący z Cayusami splądrowali misję w Lapwai i wygnali z niej białych miesz­ kańców. Uratowała ich dopiero interwencja pracowników Kompanii Hudsońskiej przybyłych na odsiecz uciekinierom z fortu Vancouver. Energiczny agent kompanii Peter Skene Ogden wynegocjował zwolnienie jeńców z Waiilatpu i Lapwai za okup, na który składały się koce, ubrania, broń i amunicja. 1 stycznia 1848 r. w eskorcie 50 przyjaznych białym Nez Perce uwolnieni Amerykanie dotarli bezpiecznie do fortu Walla Walla. Trzy miesiące później, w obawie o swoje bezpieczeństwo, ewakuowali się także prezbiteriańscy mis­ jonarze z kraju Indian Spokane. Chociaż masakra w Waiilatpu była dziełem niewielkiej grupy Cayusów wodza Tilokaikta, odpowiedzialnością za nią obarczono całe plemię. Po tym wydarzeniu Amerykanie wysłali przeciwko zbuntowanym Cayusom karny oddział ochotników liczący 550 ludzi. Dowodził nim fanatyczny kaznodzieja, zaciekły wróg Indian, Cornelius Gilliam. W lutym 1848 r. ochotnicy Gilliama zniszczyli pokojowy obóz Cayusów, którzy nie mieli nic wspólnego z zabójstwem Whitmanów i ich domowników. W odwecie rozwścieczeni Cayusowie zaatako­ wali oddział Gilliama i zmusili go do wycofania się do fortu Walla Walla. Niczym nie sprowokowana napaść Gilliama na wioskę Cayusów omal nie doprowadziła do zjednoczenia przeciwko

białym głównych plemion tego regionu: Cayuse, Nez Perce, Walla Walla, Umatilla i Palouse. Wodzom Nez Perce udało się jednak powściągnąć większość Indian w ich zapędach i zapobiec wybuchowi wojny. Osamotnieni Cayusowie prowa­ dzili walkę przez następne dwa lata, ale wyniszczeni chorobami i nękani przez białych powoli zaczęli tracić na znaczeniu. W 1850 r. pięciu przywódców, w tym Tilokaikt i Tomahas, chcąc uniknąć zagłady resztek plemienia, dobrowolnie oddało się w ręce białych. „Czyż wasi misjonarze nie uczą nas, że Chrystus oddał życie, by ocalić swoich ludzi?” — pytał szyderczo swoich prześladowców Tilokaikt. „Więc i my umrzemy, by ocalić naszych ludzi”. Więźniów przewieziono do Oregon City, gdzie zostali szybko osądzeni i powieszeni. Zabójstwo małżeństwa Whitmanów i egzekucja pięciu Cayusów w 1850 r. zapoczątkowało okres wzajemnej nie­ ufności i nasilenia aktów przemocy na całym północnym zachodzie. W tym samym roku Kongres uchwalił brzemienną w skutki ustawę (Donation Act) regulującą darowiznę ziem w Oregonie. Dawała ona dostęp białym osadnikom do terenów indiańskich, stanowiąc źródło przyszłych wojen z plemionami północnego zachodu. TRAKTATY STEVENSA Z ROKU 1855

W 1845 r. Stany Zjednoczone włączyły do swego terytorium Republikę Teksasu. Stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny amerykańsko-meksykańskiej (1846-1848), w wyniku której Meksyk utracił na rzecz Stanów Zjed­ noczonych prawie połowę swego terytorium, w tym Nowy Meksyk i Kalifornię. Zdobycie tych terenów nie zaspokoiło apetytów terytorialnych USA, których wyrazicielem był pre­ zydent James Polk. Od początku swej kadencji Polk przejawiał bardzo wyraźnie zainteresowanie nie tylko aneksją ziem północnego Meksyku, ale podkreślał też amerykańskie prawa do leżącego na północ od Kalifornii Oregonu. Opierał je na

odkryciach Lewisa i Clarka oraz na fakcie, że w 1845 r. na terytorium tym mieszkało już 5000 osadników amerykańskich. Brytyjczycy uznawali te roszczenia za nieuzasadnione, ale wobec znacznego napływu amerykańskich pionierów na tereny położone po zachodniej stronie Gór Kaskadowych nie zamie­ rzali toczyć wojny o Oregon. 15 czerwca 1846 r. oba państwa osiągnęły kompromis i podpisały traktat graniczny o podziale spornych obszarów. Pod rządami brytyjskimi pozostały tereny na północ od 49 równoleżnika wraz z wyspą Vancouver. Reszta przypadała w udziale Stanom Zjednoczonym. W przy­ szłości na obszarze tym miały powstać stany Oregon (1859), Waszyngton (1889) i Idaho (1890) oraz częściowo Montana (1889) i Wyoming (1890). W 1848 r. na ziemiach północnego zachodu utworzono Terytorium Oregon. Od 1850 r. władze nowego terytorium oferowały korzystne warunki, aby zachęcić do osadnictwa, przydzielając za darmo 640 akrów ziemi żonatemu, a 320 nieżonatemu mężczyźnie pod warunkiem zagospodarowania jej i zamieszkiwania przez cztery lata. W wyniku tej polityki liczba ludności Oregonu wzrosła do 12 093 w 1850 i 52 595 w 1860 roku. W marcu 1853 r. z Oregonu wydzielono odrębne Terytorium Waszyngton. Jego gubernatorem, kierującym jednocześnie sprawami Indian, został 35-letni energiczny polityk, weteran wojny meksykańskiej, Isaac I. Stevens (1818-1862). Jednym z pierwszych zadań, jakie postawił przed sobą młody i ambitny gubernator, było zwiększenie populacji i zamożności teryto­ rium, m.in. poprzez znalezienie nowych ziem pod osadnictwo i budowę linii kolejowej ze wschodu do wybrzeży Pacyfiku 12. W 1854 r., po zakończeniu pomiarów, Stevens udał się do Waszyngtonu z gotowymi planami przebiegu linii kolejowej. Władze w stolicy powierzyły mu wówczas misję zawarcia 12

Jedną z czterech grup mierniczych i inżynierów wojskowych podległych Stevensowi dowodził kpt. George B. McClellan, późniejszy dowódca armii federalnej w czasie wojny secesyjnej.

traktatów z plemionami północnego zachodu, w celu na­ kłonienia ich do sprzedania ziemi pod osadnictwo oraz zawarcia pokoju gwarantującego bezpieczeństwo budow­ niczym kolei. W celu uniknięcia konfliktów, w maju 1855 r., gubernator Stevens i inspektor do spraw Indian Terytorium Oregon, Joel Palmer, zwołali na wielką naradę w dolinie Walla Walla wszystkie plemiona tego regionu. Narada, zorganizowana w pobliżu dawnej misji w Waiilatpu, w miejscu nazwanym Camp Stevens, była największą, jaką kiedykolwiek zwołano na całym północnym zachodzie. Wzięło w niej udział 5000 Indian, w tym większość plemion Nez Perce, Walla Walla, Cayuse, Umatilla, Yakima i Spokane. Żeby zyskać przychyl­ ność Indian, Stevens wysłał wcześniej w górę Kolumbii łodzie pełne żywności i prezentów, którymi chciał skłonić wodzów poszczególnych plemion do ustępstw. Pierwsi na naradę przybyli Nez Perce, których stawiło się przeszło 2000. Po nich w Camp Stevens zjawili się przedstawiciele innych plemion. Udziału w naradzie odmówili tylko przywódcy najbardziej nieprzejednanych wobec białych grup Indian. Jednym z nich był szanowany wódz wojenny plemienia Nez Perce, Zwierciadło (Starszy), który w tym czasie polował ze swymi ludźmi na bizony w Montanie. Nieustanne targi o ziemię i żmudne układy trwały od 29 maja do II czerwca 1855 roku. Po długotrwałych sporach, stosując na przemian obietnice i groźby, Stevens skłonił Indian do określenia swych terytoriów plemiennych i utworze­ nia wydzielonych rezerwatów. Pozostałe tereny, około 6,4 miliona akrów ziemi (70 tys. mil2) w północno-wschodniej części Oregonu i południowo-wschodniej części Waszyngtonu, w tym obszary, przez które miała przechodzić projektowana linia kolejowa, Indianie zgodzili się odstąpić białym w zamian za roczne pensje, domy, konie, bydło i narzędzia oraz szkoły, młyny, kuźnie i szpitale, które biali obiecali wybudować na terenie rezerwatów. Na pocieszenie Indianom pozostawiono

prawo do polowania, połowów i zbierania tradycyjnego pożywienia na odstąpionych terenach oraz prawo wypasania koni i bydła na wolnych od osadnictwa ziemiach przylegają­ cych do rezerwatów. Wśród wodzów plemienia Nez Perce do ostatka nie było jednomyślności w sprawie podpisania traktatu. Najdłużej namowom białych opierał się znany z wyjątkowego przywią­ zania do rodzinnej ziemi Wódz Józef. Zgodnie z odczuciem wielu Indian wyjaśniał Stevensowi, że żaden człowiek nie posiada ziemi na własność, jak więc może sprzedać coś, co do niego nie należy? Obecny podczas negocjacji pastor Spalding próbował nakłonić Józefa do podpisania układu i przyjęcia darów w postaci koców. — Chodź i podpisz porozumienie — rzekł ujmując wodza pod ramię. Józef odepchnął go i powiedział z wyrzutem: — Dlaczego żądasz, bym wyraził zgodę na oddanie swojego kraju? Twoją sprawą jest nauczać nas o duszy, a nie nakłaniać do wyzbywania się ziemi. Weź ten papier, moje ręce go nie dotkną. Sytuację komplikował fakt, że z powodu luźnej organizacji i braku jednego naczelnego wodza biali musieli prowadzić rozmowy z przywódcami poszczególnych grup. Chcąc usunąć tę istotną przeszkodę w negocjacjach, gubernator Stevens wyznaczył rzecznika całego plemienia. Został nim znany z przyjaznej postawy wobec białych przedstawiciel Górnych Nez Perce, wódz Aleija, któremu „ludzie z gór” nadali ze względu na talenty krasomówcze przydomek Prawnik (Lawyer). Nie bez znaczenia był fakt, że był on synem wodza Kręcone Włosy, który pół wieku wcześniej tak dobrze przyjął Lewisa i Clarka 13. 13 Aleija walczył po stronie Amerykanów w bitwie z Indianami Gros Ventres podczas rendez-vons w Pierre’s Hole w 1832 r. Odniósł wtedy ciężką ranę, która dokuczała mu do końca życia.

Na ostatniej burzliwej naradzie, w której uczestniczył także wódz Zwierciadło, przybyły w pośpiechu na zakończenie obrad z prerii Montany, by nie dopuścić do sprzedaży ziemi białym, Prawnik, z pomocą Tymoteusza, Jazona i innych bliskich sobie wodzów, przekonał większość obecnych do podpisania układu. 11 czerwca 1855 r. Prawnik jako pierwszy postawił swój znak pod traktatem '4. Po nim swoje znaki złożyli w milczeniu Zwierciadło i Józef oraz wszyscy pozostali wodzowie Nez Perce w liczbie 56. Osiągnięcie porozumienia umocniło pozycję Prawnika wśród frakcji ugodowych i prochrześcijańskich przywódców, nie zmieniło jednak negatyw­ nego nastawienia do Amerykanów części plemienia skupionej wokół starych wodzów: Zwierciadła, Józefa Starszego, Trzech Piór i Świetlistego Orła, którzy uważali, że traktat Stevensa ma na celu osłabienie Indian i odebranie im całej ziemi. Chociaż w wyniku traktatu z 1855 r. Nez Perce odstąpili jedynie niewielką część terytorium, które uznawali za swoje (wąski pas górzystych terenów na południowym i wschodnim skraju swej krainy oraz skrawek ziemi po obu stronach Snake u ujścia Alpowa Creek, w dzisiejszym stanie Waszyngton), z amerykańskiego punktu widzenia ustanowiony został wielki rezerwat dla całego plemienia. Jednocześnie utworzono stano­ wisko „Głównego Wodza Narodu Nez Perce”, którym miał być od tej pory Prawnik (zgodnie z traktatem rząd USA obiecał mu jako naczelnemu wodzowi dom i roczną pensję w wysokości 500 dolarów przez okres 20 lat). Decyzji o wyznaczeniu przez Amerykanów Prawnika głó­ wnym wodzem plemienia wielu Nez Perce nie przyjęło do wiadomości. Wbrew temu, co myślał Stevens, nie miał on wystarczającego prestiżu i autorytetu, aby podporząd­ kować sobie wodzów poszczególnych autonomicznych grup 14 Pozostałe plemiona uczestniczące w naradzie w Walla Walla podpisały osobne traktaty 9 czerwca 1855 r. Na ich mocy utworzono dwa odrębne rezerwaty, jeden dla plemienia Yakima, a drugi wspólny dla plemion Umatilla, Walla Walla i Cayuse.

i niektórzy z nich wyraźnie go ignorowali. Nie miało to wpływu na postępowanie Prawnika, Tymoteusza, Jazona, Cętkowanego Orła i innych ugodowych wodzów. Mimo zarysowującego się podziału plemienia na zwolenników i przeciwników paktowania z białymi, grupa Prawnika nie­ zmiennie zabiegała o względy Amerykanów i starała się ich przekonać o przyjaźni wszystkich Nez Perce. Nakłaniając Indian do podpisania traktatu, Stevens obiecy­ wał wodzom, że nie będą musieli opuścić oddanych terenów przez co najmniej rok od daty ratyfikacji układu przez Senat. Gubernator był jednak typem kłamliwego negocjatora i oszusta, człowiekiem o — jak to określali Indianie — rozdwojonym języku. Nie czekał, zgodnie z obietnicą, na ratyfikację traktatu, i zaledwie po dwóch tygodniach podał do prasy informację o otwarciu ziem Indian dla osadnictwa białych. WOJNA PLEMIENIA YAKIMA

Jeszcze dobrze nie wysechł atrament pod traktatami z Camp Stevens, a już członkowie niektórych grup plemienia Yakima zaprotestowali, twierdząc, że wodzowie, którzy podpisali układ, nie mieli prawa decydować w ich imieniu, kiedy godzili się na przejście do rezerwatu i budowę dróg przez ziemie Indian. Sytuację pogarszał gwałtowny napływ osadników, zachęconych apelem Stevensa, na tereny leżące po wschodniej stronie Gór Kaskadowych. Wzburzenie Indian osiągnęło szczyt, kiedy nad granicą kanadyjską odkryto złoto i setki poszukiwaczy wtargnęły do kraju Yakima gnając na północ do złotonośnych pól w dolinach Colville i Okanogan. Znany wódz plemienia Yakima, Kamiakin, nawoływał do pokoju, ale we wrześniu 1855 r. niektórzy młodsi przywódcy, w tym szwagier Kamiakina, Owhi, i jego syn Qualchan, wszczęli otwartą rebelię, zabijając kilku białych poszukiwaczy złota i agenta Biura do spraw Indian, A. J. Bolana. W końcu września płk George H. Wright z 9 pułku piechoty, dowodzący fortem Dalles, wysłał przeciwko zbun-

towanym Indianom Yakima oddział zwiadowczy mjr. Granville’a Hallera. 6 października Haller wpadł w zasadzkę zastawioną przez 500 wojowników Kamiakina i musiał się wycofać ze stratą 5 zabitych i 17 rannych żołnierzy. W lis­ topadzie oddział mjr. Gabriela Rainsa spalił katolicką misję w kraju Yakima, w której znaleziono ukryte zapasy prochu. Dało to podstawę do oskarżenia katolickich misjonarzy o pomaganie Indianom i zachęcanie ich do buntu. Wkrótce potem cywilni ochotnicy z oddziału mjr. Jamesa Kelly uwięzili podczas pertraktacji, a następnie zabili starego wodza Walla Walla, Peo-peo-moxa-moxa, który niedawno podpisał traktat ze Stevensem. Śmierć wodza rozszerzyła wojnę na południe, powodując przyłączenie się do walki plemion Walla Walla, Umatilla i Cayuse. Od tej pory biali strzelali do Indian bez ostrzeżenia, gdziekolwiek ich spotkali. W odwecie wojownicy atakowali niewinnych osadników i porywali konie i bydło. Wybuch konfliktu zaniepokoił generała Johna E. Woola, dowodzącego departamentem wojskowym Pacyfiku 15. Wool był znany ze swoich sympatii do Indian i nie ukrywał swej niechęci do polityki zagrabiania indiańskiej ziemi prowadzonej przez Stevensa i gubernatora Oregonu, George’a Curry’ego. Generał był także oburzony brutalnym zachowaniem ochotników w sto­ sunku do pokojowo nastawionych Indian. Rozkazał swoim podwładnym nie walczyć z Indianami, chyba że zostaliby przez 15 W XIX w. podział wojskowo-administracyjny Stanów Zjednoczonych zmieniał się w zależności od sytuacji lub rozwoju terytorialnego kraju. Podstawową jednostką podziału byt departament wojskowy. Po roku 1866 kraj podzielono na trzy duże okręgi wojskowe, tzw. Dywizje (Military Divisions): Wschodnią (Military Division of the East) z kwaterą dowództwa w Nowym Jorku, Missouri (Military Division of the Missouri) z kwaterą w Chicago oraz Pacyfiku (Military Division of the Pacyfic). Poszczególne dywizje podzielone były na departamenty (Military Departments), a te niekiedy na mniejsze jednostki administracyjne zwane dystryktami (Military District). Kwatera główna Dywizji Pacyfiku znajdowała się w San Francisco (Kalifornia). Region Płaskowyżu podlegał administracyjnie dowództwu Departamentu Kolumbii z kwaterą w forcie Vancouver (Vancouver Barracks) na Terytorium Waszyngton.

nich zaatakowani, a zamiast tego nawoływać plemiona do zachowania spokoju. Stevens zareagował na to żądaniem po­ zbawienia Woola dowództwa za nieudolność i zaniedbywanie obowiązków. Zarzucał generałowi, że „trzyma żołnierzy w for­ tach”, podczas gdy nieprzyjaciel „zabija bezkarnie obywateli” l6. Żeby zapobiec niepotrzebnemu rozlewowi krwi i ochronić niewinne ofiary po obu stronach, Wool w maju i czerwcu 1856 r. musiał skierować w pole płk. Wrighta na czele 500 żołnierzy z 1 pułku dragonów i 9 pułku piechoty. Jego wyprawa trafiła w próżnię. Kamiakin z częścią swoich ludzi wycofał się na wschodni brzeg Kolumbii, do kraju plemion Palouse i Spokane, a pozostali Indianie rozproszyli się do połowy czerwca 1856 roku. Za to 17 lipca ochotnicy z 2 pułku milicji terytorialnej Waszyngtonu płk. Benjamina F. Shawa rozbili grupę 300 pokojowo nastawionych Indian Cayuse i Walla Walla nad Grande Ronde, na granicy ojczystych ziem Tuekakasa w dolinie Wallowa. Zabili 40 Indian, głównie kobiet, dzieci i starców i zniszczyli wioskę, tracąc tylko 5 zabitych i 4 rannych. Na jesieni płk Wright przekonał Stevensa, by wycofał z walki mściwych ochotników i namówił Indian do negocjacji. We wrześniu i październiku 1856 r. wznowiono rozmowy pokojowe w Walla Walla z udziałem Stevensa i Wrighta. Zmęczeni wojną Indianie potwierdzili zobowiązania wynika­ jące z wcześniejszych traktatów i zrezygnowali z dalszej walki. W zamian Wright zobowiązał się do powstrzymania białych przed wkraczaniem na ziemie Indian do czasu ratyfi­ kowania traktatów. Wojna wygasła w listopadzie 1856 roku. W celu zapewnienia spokoju w dorzeczu Kolumbii wojsko wybudowało w kraju Yakima fort Simcoe i stanęło garnizonem w przekształconym w posterunek wojskowy forcie Walla Walla. Tylko Stevens nie ustawał w knowaniach przeciwko gen. Woolowi i ostatecznie dopiął swego. W maju 1857 r. Woola zdjęto z funkcji dowódcy Departamentu Pacyfiku. 16 Richard H. Dillon, North American Indian Wars, Magna Books, Leicester 1983, s. 84.

Podzieleni Nez Perce nie mogli się zdecydować, jak się zachować w obliczu wojny toczonej przez swoich sąsiadów. Na naradach wodzów szczepowych jeszcze raz górę wzięły argumenty Prawnika i jego stronników. Wypróbowany przy­ jaciel białych przekonał współplemieńców, że Amerykanie są zbyt potężni, żeby z nimi walczyć i że zachowując pokój Nez Perce zjednają sobie wdzięczność Wielkiego Ojca z Waszyng­ tonu, który ochroni ich przed natarczywością osadników i poszukiwaczy złota. W końcu wodzowie postanowili zrobić wszystko, aby ochronić swych ludzi przed głodem i śmiercią ze strony mściwych Amerykanów. Tych, którzy się wahali, przekonały ostatecznie słowa Wodza Józefa, że „nie życzy sobie obecności żołnierzy amerykańskich w swoim kraju”. W ten sposób Nez Perce pozostali neutralni, chociaż serca wielu z nich były z walczącymi plemionami. Wrześniowe rozmowy ze Stevensem w Walla Walla, w których wzięło udział także wielu Nez Perce, pogłębiły podziały w plemieniu. Podczas gdy Prawnik, Tymoteusz, Jazon i Grzmiące Oczy, zwany przez białych Jamesem, robili wszystko, by zapewnić Stevensa o przyjaźni i obiecywali dotrzymanie postanowień traktatu, niektórzy wodzowie szcze­ powi, wśród których prym wiedli Wódz Józef, Czerwony Wilk, Świetlisty Orzeł i Mówiąca Sowa, głośno zaprotestowali przeciwko oddawaniu ziemi białym i przeciwstawili się układom ze Stevensem. Coraz wyraźniejszy stawał się podział plemienia na dwie frakcje obejmujące grupy zwolenników i przeciwników zawierania traktatów z białymi. WOJNA PLEMIENIA SPOKANE I COEUR D'ALENE

Spokój na północnym zachodzie trwał niecałe dwa lata, od października 1856 do maja 1858 roku. Wybudowanie przez armię stałych fortów w kraju Indian wywołało wrzenie wśród plemion, zwłaszcza że wokół placówek zaraz zaczęli się gromadzić osadnicy. Część Indian Yakima odmówiła przejścia

do rezerwatu, a ci, którzy zaufali białym, czekali bezskutecznie na obiecane należności i wykonanie przez rząd zobowiązań wynikających z traktatu. W międzyczasie coraz więcej białych, wśród których było wielu poszukiwaczy złota zdążających do kopalń w dolinie Colville, wbrew zakazowi wciąż naruszało granice ziem północnych plemion. Najgorsi z nich byli agresywni awanturnicy z Kalifornii, którzy szli najkrótszą drogą do granicy kanadyjskiej przez ziemie Indian Yakima, Palouse, Spokane i Coeur d’Alene. Ludzie ci nie zważali na prawa Indian, wykradali im konie, gwałcili kobiety i strzelali do każdego, kto stanął im na drodze. W odwecie niektórzy młodzi wojownicy Yakima i Spokane zaczęli organizować napady na osadników i górników. Spodziewając się nowej wojny wódz Kamiakin potajemnie usiłował zorganizować sojusz obronny przeciwko białym z udziałem plemion Palouse, Spokane i Coeur d’Alene. Indianie Spokane i Coeur d’Alene od dawna pozostawali pod wpływem jezuickich misjonarzy i od początku byli pozytywnie nastawieni do białych. Jednak choroby przy­ wleczone przez osadników, traktaty Stevensa i napływ do Colville żądnych złota górników spowodowały, że od­ powiedzieli na apel Kamiakina i przyłączyli się do zbun­ towanych Yakima. Na początku 1858 r. górnicy z Colville wystąpili do władz wojskowych z petycją, domagając się ochrony przed bun­ tującymi się Indianami. Wczesną wiosną wojownicy Palouse z grupy wodza Tilcoaxa najechali dolinę Walla Walla, porywając stada bydła i koni należące do białych. W kwietniu nadeszła wiadomość, że Indianie Yakima i Spokane zabili dwóch poszukiwaczy złota w drodze do Colville. Dowodzący fortem Walla Walla weteran wojny meksykan skiej, mjr Edward J. Steptoe z 9 pułku piechoty, zorganizował wyprawę do Colville w celu wyjaśnienia sprawy zabójstwa górników i uspokojenia Indian. Steptoe wziął ze sobą trzy kompanie 1 pułku dragonów, wzmocnione przez posadzony

na konie 25-osobowy oddział z 9 pułku piechoty, obsługujący dwie haubice górskie, cywilnych poganiaczy mułów i kilku zwiadowców z plemienia Nez Perce. Jego kolumna składała się ze 159 żołnierzy. Z powodu ograniczonych możliwości transportu każdy z nich miał zaledwie 40 sztuk amunicji. Kolumna mjr. Steptoe wyruszyła z fortu Walla Walla 6 maja 1858 roku. Steptoe nie poszedł jednak prostą drogą do Colville. Zboczył na północny wschód, aby najpierw ukarać plemię Palouse za kradzież bydła i koni w dolinie Walla Walla. Po dojściu do Snake żołnierze natrafili na rozbity u ujścia Alpowa Creek obóz grupy Nez Perce wodza Tymo­ teusza i z pomocą Indian przeprawili się przez rzekę w miejscu zwanym Red Wolf s Crossing (Przeprawa Czerwonego Wilka). Indianie Palouse, którzy od pewnego czasu obserwowali marsz wojska, nie podjęli walki i wycofali się na północ, na tereny położone bliżej rzeki Spokane. 16 maja, nad strumieniem To-hoto-nim-me (obecnie Pine Creek), koło dzisiejszej miejscowości Rosalia (Waszyngton), oddział mjr. Steptoe został zatrzymany, a następnie zmuszony do odwrotu przez połączone siły ponad 1000 konnych wojow­ ników Yakima, Spokane, Palouse, Coeur d’Alene i Kalispel, którzy sądzili, że żołnierze przyszli, by z nimi walczyć. Następnego dnia wycofująca się kolumna wojska została zaatakowana i otoczona przez wrogich Indian. Żołnierze atakowani ze wszystkich stron w pagórkowatym terenie przez kilka godzin przebijali się w ciągłej walce, po czym okopali się na wzgórzu nazwanym później Steptoe Butte (Pagórek Steptoe), oddalonym od przeprawy przez Snake o 90 mil. Sytuacja wydawała się beznadziejna, zwłaszcza że wyczer­ pały się skromne zapasy amunicji i żołnierzom pozostało zaledwie po kilka ładunków. Mjr Steptoe chciał w dniu następnym kontynuować walkę do końca, zmienił jednak zamiar, kiedy po zapadnięciu zmierzchu jeden ze zwiadowców Nez Perce odkrył w pierścieniu otaczających wzgórze Indian lukę. W nocy żołnierze porzucili zbędny ekwipunek i juczne

muły, pochowali poległych, zdemontowali i zakopali działa, po czym cichaczem wymknęli się z okrążenia podążając szybkim marszem na południe. Rano zaskoczeni Indianie nie podjęli pościgu za uciekającym przeciwnikiem, zadowalając się zdobytymi łupami. Po całonocnym marszu kolumna mjr. Steptoe dotarła do rzeki Palouse, a po 24 godzinach od opuszczenia pola bitwy znalazła się z powrotem w obozie Tymoteusza. Wkrótce po przeprawieniu się przez Snake do wojska dołączył Prawnik z 60 wojownikami Nez Perce, którzy przybyli pod amerykańską flagą, by osłonić odwrót wyczer­ panych żołnierzy. 20 maja, po dwóch tygodniach od rozpo­ częcia wyprawy, Steptoe znalazł się z powrotem w forcie Walla Walla. Nieudana ekspedycja kosztowała go 12 zabitych, w tym 2 oficerów, i 10 rannych żołnierzy oraz 3 poległych zwiadowców indiańskich. Straty sprzymierzonych Indian wy­ niosły co najmniej 9 zabitych, wśród których był znany wódz plemienia Coeur d’Alene, Victor, oraz 40 do 50 rannych. W lipcu 1858 r. armia, upokorzona porażką mjr. Steptoe, wysłała przeciwko zbuntowanym Indianom sprawdzonego płk. Wrighta. Przed wyruszeniem w pole pułkownik spotkał się w forcie Walla Walla z Prawnikiem i innymi wodzami Górnych Nez Perce. 6 sierpnia zawarł z nimi nowy traktat o przyjaźni, zabezpieczając w ten sposób swoje tyły (traktat ten przetrwał do wybuchu wojny z plemieniem Nez Perce w 1877 roku). Następnie zwerbował spośród zwolenników Prawnika kompanię 30 zwiadowców, których ubrał w niebies­ kie mundury i uzbroił jak żołnierzy, aby odróżniali się od wrogich Indian. W połowie sierpnia Wright zgromadził wszystkie siły i zapasy w nowo wybudowanym nad rzeką Snake forcie Taylor, niedaleko ujścia rzeki Palousel7. Do 26 sierpnia wszystkie elementy kolumny Wrighta, w skład której weszło 570 żołnierzy z 1 pułku dragonów, 9 pułku piechoty, 3 pułku 17 Nazwa pochodzi od nazwiska por. Olivera H. Taylora z 1 putku dragonów, który polegt w czasie wyprawy mjr. Steptoe.

artylerii, bateria haubic górskich, 30 zwiadowców Nez Perce oraz 100 cywilnych poganiaczy i woźniców obsługujących karawanę jucznych mułów i wozy z zapasami na 38 dni, przekroczyły Snake i wyruszyły do kraju Indian Spokane, gdzie spodziewano się znaleźć główne siły buntowników. Sprzymierzeni Indianie wyszli żołnierzom na spotkanie 1 września w miejscu zwanym Four Lakes, 123 mile na północ od Walla Walla. W trakcie pięciogodzinnej walki Wright najpierw spędził część z 500 Indian z górującego nad równiną wzgórza i wyparł ich z sosnowego lasu u podnóża wzniesienia, a potem w otwartym polu rozproszył ich główne siły zorganizowanym atakiem spieszonych artylerzystów i szar­ żami dragonów. Nie poniósł przy tym żadnych strat w ludziach. Żołnierze zabili około 20 Indian, a znacznie więcej ranili. Zwycięstwo Wright osiągnął głównie dzięki użyciu artylerii i nowych karabinów z 1855 r., w jakie byli uzbrojeni jego żołnierze l8. Nowa gwintowana broń, strzelająca kulami typu Minie, znacznie zwiększyła zasięg ostrzału (z około 500 do 900 metrów). W starciu z tak uzbrojonymi żołnierzami Indianie, posiadający stare muszkiety sprzedawane przez Kompanię Zatoki Hudsona oraz luki ze strzałami i włócznie, okazali się bezsilni. 5 września na równinie Spokane (Spokane Plain) doszło do kolejnej bitwy Wrighta z Indianami. Mimo ognia i dymu unoszącego się z podpalonej przez Indian trawy kolumna żołnierzy uformowana w literę T przez siedem godzin, na przestrzeni 14 mil, spychała przed siebie harcującego przeciw­ nika, ostrzeliwując go z dystansu z dział i karabinów. W końcu Indianie zostali wyparci za rzekę Spokane i uszli w rozsypce. Wright osiągnął kolejne zwycięstwo, mając tylko jednego lekko rannego żołnierza. Straty Indian pozostały nieznane, 18

W końcu lat pięćdziesiątych XIX w. wydzielone kompanie 1 i 2 pułku dragonów wyposażono w trzy nowe modele odtylcowych karabinków kapiszonowych kal. 0.54 cala (13,7 mm). Były to modele Perry’ego, Merilla, Latrobe'a & Thomasa oraz Springfielda.

musiały być jednak znaczne. Poległo między innymi dwóch wodzów Spokane, a wódz Yakima Kamiakin został ciężko ranny w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Inni ocaleli wo­ dzowie sprzymierzonych plemion w większości opowiedzieli się za podjęciem rozmów pokojowych z Wrightem. Tylko najbardziej nieprzejednani, wśród nich Kamiakin i Tilcoax, wycofali się dalej na wschód, gdzie nie mogła ich dosięgnąć zemsta białych l9. Zwiadowcy Nez Perce brali aktywny udział w kampanii Wrighta, prowadząc zwiad i walcząc jako harcownicy w obu bitwach z wrogimi Indianami. Dowodzący zwiadowcami por. John Mullan chwalił ich w swoim raporcie, podkreślając zwłaszcza postawę jednego z wodzów, U-tsin-ma-likh-kina z Kamiah, który wyróżnił się szczególną odwagą w walce. Podczas gdy Wright prowadził wstępne negocjacje pokojowe z plemionami Spokane i Coeur d’Alene, jego oddziały, patrolują­ ce okolicę w górze rzeki Spokane, przechwyciły stado ponad 800 koni należących do Indian Palouse wodza Tilcoaxa. Jego wojownicy należeli do najbardziej aktywnych we wszystkich walkach z białymi i byli odpowiedzialni za grabieżcze rajdy w dolinie Walla Walla. Chcąc ich przykładnie ukarać Wright kazał wybić wszystkie schwytane zwierzęta. Bezprzykładna rzeź trwała całe dwa dni. Kiedy zabijanie koni pojedynczo nie przyniosło zadowalających rezultatów, Wright nakazał spędzić pozostałe przy życiu zwierzęta do specjalnej zagrody, gdzie żołnierze wystrzelali je salwami z karabinów. Przez lata sterta bielejących kości nad rzeką Spokane służyła nie tylko jako punki orientacyjny, ale także jako makabryczna przestroga dla Indian z północnego zachodu przed kolejną wojną z białymi. Następnie Wright zmusił plemiona Coeur d’Alene i Spokane do podpisania nowych traktatów na twardych warunkach, które w praktyce otworzyły ziemie Indian dla osadnictwa białych. 19 Kamiakin zdołał się przedostać do Kanady. W 1861 r. wrócił potajemnie do południowo-wschodniej części Terytorium Waszyngton i osiadł w pobliżu Spokane. Zmarł w 1877 r. nad jeziorem Rock.

Wódz Yakima, Owhi, który 23 września przybył do obozu Wrighta w celu zawarcia pokoju, został aresztowany i zmu­ szony pod groźbą śmierci do wezwania swego syna Qualchana. Wright kazał go natychmiast powiesić, za „zabójstwa, rabunki i napady na białych”. Kilka dni później Owhi próbował uciec, został jednak postrzelony przez pilnującego go oficera, a potem dobity strzałem w głowę przez jednego z sierżantów. Po spacyfi kowani u plemion Coeur d’Alene i Spokane Wright 5 października powrócił do fortu Walla Walla. Po drodze zmusił do uległości Indian Palouse, Walla Walla i Yakima. Aresztował wodzów, którzy się poddali, wziął zakładników i kazał powiesić najbardziej aktywnych uczestników walk. Z jego rozkazu trzy kompanie dragonów pod dowództwem kpt. Williama Griera udały się na pole bitwy mjr. Steptoe. Odzyskano ukryte działa i przewieziono je wraz z ciałami poległych żołnierzy do Walla Walla. Kampania płk. Wrighta z 1858 r. zakończyła się pełnym sukcesem Amerykanów. Dowodzona przez niego kolumna przebyła ponad 400 mil w trudnym terenie, stoczyła dwie zwycięskie bitwy z Indianami, nie ponosząc przy tym żadnych strat w walce. W wyniku podjętych działań od­ zyskano znaczną część wyposażenia wojskowego utraconego podczas ekspedycji mjr. Steptoe i dobytku zrabowanego cywilom. Całkowicie spacyfikowano zbuntowane plemiona i powieszono 15 Indian oskarżonych o popełnienie morderstw i napady na białych oraz sprowokowanie walk, które do­ prowadziły do wybuchu wojny. W wyniku działań płk. Wrighta złamana została na zawsze siła bojowa i wola oporu walczących plemion. Na całym północnym zachodzie na długie lata zapanował wymuszony pokój. Pamięć o brutalności, z jaką Amerykanie podporząd­ kowali sobie plemiona Palouse, Walla Walla, Spokane i Coeur d’Alene, pozostała wśród nich żywa na zawsze. Kiedy prawie dwadzieścia lat później wybuchła wojna z Sjuksami, a potem z Nez Perce, wysłannikom tych plemion, którzy szukali

sojuszu z dawnymi wrogami Amerykanów, odpowiedziano, że „topór wojenny z białymi został na zawsze zakopany” wraz z podpisaniem traktatów z Wrightem w 1858 roku. Ledwie zakończyła się kampania Wrighta, a już 31 października, zanim jeszcze Senat ratyfikował zawarte tra­ ktaty, dolinę Walla Walla otwarto oficjalnie dla białego osadnictwa. W ciągu zaledwie pół roku napłynęło do niej przeszło 2000 nowych osadników, którzy zaczęli się rozlewać szerokim strumieniem po całym wschodnim regionie Te­ rytorium Waszyngton. Kiedy w końcu traktaty ratyfikowano w kwietniu 1859 r., pobite plemiona spokojnie udały się do wyznaczonych rezerwatów, a ich dawne tereny plemienne przeszły w ręce białych. Nez Perce, żyjących z dala od białych i bezpiecznie zaszytych w swojej górskiej krainie, pozostawiono na razie w spokoju. Chociaż nadal cieszyli się wolnością, byli teraz osamotnieni i podzieleni. Nigdy też nie zapomnieli środków, jakich Amerykanie użyli do zdławienia oporu walczących plemion i tego, że powiesili wodzów, którzy dobrowolnie się poddali.

CHMURY NAD DOLINĄ WALLOWA

W lipcu 1859 r., po czterech latach od narady w Walla Walla, władze powiadomiły Prawnika i innych wodzów szczepowych Nez Perce z obu frakcji o ratyfikowaniu przez Senat traktatów ze Stevensem. Chociaż zapewniono, że Nez Perce mogą się odtąd czuć bezpieczni w swoim kraju, w ciągu kilku miesięcy na tereny graniczące z zachodnią częścią rezerwatu napłynęła chmara żądnych ziemi osadników i niespokojnych górników zwabionych pogłoskami o obfitości bogactw mineralnych w górach Bitteroot. W lutym 1860 r. handlarz Elias D. Pierce z Walla Walla odkrył na obszarze rezerwatu Nez Perce ślady pokładów złota. Mimo oporów rządowego agenta A.J. Caina, ostrzegającego białych przed wkraczaniem na ziemie Indian, w sierpniu Pierce sprowadził w rejon górnego biegu północnej odnogi Clearwater pierwszą grupę poszukiwaczy. Przy pomocy 18letniej córki Tymoteusza, Jane, która posłużyła białym za przewodnika, natrafili oni na bogate pokłady kruszcu nad strumieniem Orofino, na wschód od dzisiejszego Lewiston 1 1 Według niektórych przekazów Jane (1842-1895) sprowadziła białych poszukiwaczy złota do Idaho, ponieważ zakochała się w jednym z nich. Później wyszła za mąż za Johna Silcotta. zdolnego białego przedsiębiorcę i biznesmena, właściciela promu przemierzającego rzekę Clearwater, koło jej ujścia do rzeki Snake.

Przed końcem roku w północnej części rezerwatu Nez Perce było już 40 poszukiwaczy, którzy założyli osadę górniczą o nazwie Pierce. Mieli zamiar uruchomić w tym miejscu kopalnię złota od następnej wiosny. Na początku 1861 r. fala awanturników zalała kraj Nez Perce. Z nastaniem wiosny, w górach na północy rezerwatu, złota szukało już kilkaset górników, a tysiące innych spieszyły w te strony, nie zważając na postanowienia traktatu z 1855 roku. Widząc, że nie uda się powstrzymać fali poszukiwaczy, agenci rządowi zdołali w kwietniu 1861 r. przekonać Prawnika i wielu wodzów Górnych Nez Perce, aby zgodzili się udostęp­ nić górnikom złotonośne tereny na północ od Clearwater i Szlaku Lolo. Indian zapewniono, że pozostałe ziemie plemienne pozostaną nadal zamknięte dla białych. Porozumienie zostało szybko złamane, gdy w maju u zbiegu Clearwater i Snake powstało miasteczko namiotów, które miało stanowić zaplecze dla tysięcy białych przybywających w te strony. Protestujących wodzów Nez Perce zapewniono, że będzie to tylko tymczasowe osiedle, jednak w ciągu zaledwie dwóch miesięcy w miejsce namiotów pojawiły się drewniane zabudowania dające początek miastu Lewiston. Niektórzy Nez Perce uznali napływ białych do ich kraju za okazję do wzbogacenia. Przywódca jednej z lokalnych grup żyjących w pobliżu ujścia Clearwater do Snake, Reuben, wszedł w porozumienie z białymi i otworzył przeprawę promową przez rzekę oraz skład z towarami dla nowych przybyszów. Wielu innych, zwłaszcza spośród zwolenników Prawnika, którzy żyli bliżej dróg wiodących do osiedli górniczych, dostarczało białym konie i żywność, nierzadko też oferowało swoją pomoc wynajmując się jako przewodnicy i posłańcy. W zamian otrzymywali złoto, pieniądze, koce, ubrania i alkohol, pomnażając swoje bogactwo, ale też uzależniając się coraz bardziej od stylu życia białych. Dla ochrony interesów plemienia w miejscu dawnej misji Spaldinga w Lapwai utworzono nową agencję, nie powstrzy-

mało to jednak fali białych zalewającej krainę Nez Perce. W lecie hordy poszukiwaczy wkroczyły na obszar połu­ dniowej części rezerwatu, zamieszkałej w większości przez przeciwników Prawnika. W wyniku inwazji powstały nowe osiedla, takie jak Elk City i Florence, zagrażające bez­ pośrednio terenom zajmowanym przez grupy Dolnych Nez Perce nie uznające władzy Prawnika i nastawione niechętnie do układów z białymi. W połowie 1862 r. na terenie rezerwatu Nez Perce przeby­ wało już ponad 18 tysięcy białych, niosąc Indianom cale zło, którego lękali się przywódcy plemienia. Zaczęły się mnożyć kłótnie i spory na tle wypasanych stad bydła i koni, prawa do ziemi, dostępu do łowisk, strumieni i innych spraw. Wśród Nez Perce zaczął się szerzyć alkoholizm i coraz więcej Indian, często celowo upijanych, stawało się ofiarami oszustw, rabun­ ków, gwałtów i morderstw. Ze strony niektórych górników pojawiły się apele do władz, by usunąć Indian z kolejnych terenów i otworzyć je dla białych. W tych warunkach kolejni agenci rządowi byli bezsilni, nie mogąc w żaden sposób zapewnić Indianom bezpieczeństwa. Rozgoryczeni wodzowie grup niechętnych białym oskarżali o pogorszenie sytuacji Prawnika, nie kryjąc przy tym gróźb podjęcia zbrojnego oporu przed inwazją. Rząd federalny, przewidując dalszy napływ poszukiwaczy złota, uznał, że jedynym sposobem uniknięcia wojny będzie wynegocjowanie nowego traktatu, zakładającego zmniejszenie obszaru rezer­ watu. W maju 1862 r. Kongres uchwalił na ten cel dodatkowe 50 tysięcy dolarów. W tym samym czasie do rezerwatu Nez Perce wprowadzono żołnierzy, którzy stanęli garnizonem w agencji Lapwai. Chociaż żołnierze (ochotnicy z Terytorium Waszyngton) mieli powstrzy­ mywać białych przed wkraczaniem na ziemie Indian, ograniczali się właściwie do pilnowania porządku i zapobiegania zatargom. W rzeczywistości ich działania sprzyjały umacnianiu obecności białych w kraju Nez Perce, co wzmagało tylko niepokój Indian.

W listopadzie 1862 r. przysłano wreszcie należności wyni­ kające z traktatu z Camp Stevens. Było ich jednak mniej niż obiecywano, a i tak większość trafiła do kieszeni agenta Caina i innych białych. Protesty Prawnika w tej sprawie nic nie dały z powodu powszechnej korupcji panującej w Biurze do spraw Indian. Zresztą na wschodzie od roku toczyła się wojna secesyjna i rząd miał na głowie ważniejsze sprawy niż zajmowanie się problemami małego plemienia Indian na odległym terytorium. W dniach od 25 maja do 9 czerwca 1863 r. w Lapwai zorganizowano naradę w sprawie podpisania nowego traktatu. Indianom zaproponowano, aby przenieśli się do mniejszego rezerwatu obejmującego tereny w dolnym biegu Clearwater i dolinie Lapwai, położonego ściśle pomiędzy górniczymi okręgami na północy i południu krainy Nez Perce. Okręgi te, wraz z pozostałą częścią wielkiego rezerwatu ustanowionego w traktacie z 1855 r., miały być odkupione przez rząd i otwarte dla białych. Swoją propozycję komisarze uzasadniali chęcią skupienia wszystkich Nez Perce w jednym miejscu, rzekomo dla ochrony przed agresją poszukiwaczy złota, której rząd nie mógł zapewnić w sytuacji zbytniego rozproszenia różnych grup plemienia. Tym razem komisarzom rządowym, próbującym przy po­ mocy Henry’ego Spaldinga uzyskać zgodę na cesję indiańskiej ziemi, nie udało się osiągnąć porozumienia. Nie pomogła nawet manifestacja siły w postaci sześciu kompanii wojska, które dla uzyskania „lepszego efektu” postawiono w stan gotowości w agencji Lapwai. Wielu przywódców grup Nez Perce znajdujących się w opozycji do Prawnika w ogóle nie przybyło na naradę, a większość tych, którzy się zjawili, wśród nich Wódz Józef Starszy, Mówiąca Sowa, Biały Ptak, Zwierciadło i Czerwona Sowa, zerwali negocjacje odmawiając złożenia podpisu. Przed odjazdem do ukochanej Wallowy Józef demonstracyjnie podarł kopię traktatu ze Stevensem i modlitewnik, który Spalding podarował mu na chrzcie.

W ten sposób ostatecznie dokonał się podział plemienia Nez Perce na dwie frakcje, określane później mianem „grup traktatowych” (Treaty) i „grup nietraktatowych” (Non-treaty). Po odjeździe przywódców grup nie zgadzających się na nowy układ ciężar negocjacji znowu spadł na Prawnika. Wspólnie z bliskimi mu wodzami podjął on decyzję o oddaniu dalszych ziem plemiennych, w dużej mierze należących do Dolnych Nez Perce z frakcji tych, którzy odmówili podpisania traktatu. 9 września 1863 r. Prawnik i 51 jego zwolenników postawili swoje znaki pod traktatem, choć zgodnie z tra­ dycyjną strukturą społeczną plemienia Nez Perce nie mieli prawa wypowiadać się w imieniu nieobecnych wodzów innych grup. Liczba podpisów na dokumencie mogła su­ gerować, że większość wodzów szczepowych zaakceptowała jego postanowienia. W rzeczywistości sygnatariusze traktatu reprezentowali zaledwie jedną trzecią plemienia Nez Perce. Komisarze rządowi zignorowali ten fakt i triumfalnie donieśli do Waszyngtonu, że Prawnik podpisał traktat w imieniu całego narodu Nez Perce, czemu wódz w przyszłości nigdy oficjalnie nie zaprzeczył. Kiedy wiadomość o podpisaniu porozumienia dotarła do doliny Wallowa, Wódz Józef nazwał je „złodziejskim układem”. W wyniku traktatu z 1863 r. Nez Perce zrezygnowali z prawie 7 milionów akrów ziemi za cenę niecałych 8 centów za akr. Późniejsze dokładne pomiary wykazały, że Indianie oddali 6 932 270 akrów (2 804 786 hektarów) ziemi położonej w Idaho, Oregonie i Waszyngtonie pozostawiając dla siebie obszar o powierzchni 784 999 akrów (317 611 hektarów), niewiele ponad 25 procent wielkiego rezerwatu ustanowionego w traktacie z 1855 r. i zaledwie jedną dziesiątą swego pierwotnego terytorium plemiennego. Ponadto Indianie zgodzili się na budowę na terenie rezerwatu dróg, przepraw promowych i innych instalacji służących dobru publicznemu. Zgodnie z układem wszystkie grupy Nez erce miały w ciągu roku od

jego ratyfikacji przesiedlić się na teren nowego rezerwatu. Część ziemi w jego obrębie zamierzano podzielić na in­ dywidualne działki o powierzchni 20 akrów (8 hektarów) przeznaczone do użytkowania przez poszczególne rodziny indiańskie, aby mogły na nich gospodarować na wzór białych. Pozostała ziemia miała pozostać we wspólnym posiadaniu całego plemienia. Do czasu ratyfikowania traktatu grupy żyjące poza obszarem nowego rezerwatu nie były zmuszane do przeniesienia się w jego obręb. Pogłębił się w ten sposób rozdział plemienia. Z wyjątkiem indywidualnych kontaktów między członkami rodzin i przyjaciółmi oraz okazjonalnych spotkań podczas tradycyjnych polowań i połowów, oficjalne relacje pomiędzy grupami nietraktatowych i traktatowych Nez Perce nie istniały. Członkowie wolnego odłamu plemienia ostentacyjnie ignoro­ wali władzę Prawnika i jego wodzów, starając się iść swoją własną drogą i na swój sposób opierać się agresywnej ekspansji Amerykanów. Niektórzy Nez Perce, naśladując białych, rozwinęli ho­ dowlę bydła i stworzyli wielkie stada, nie zrezygnowali jednak z tradycyjnych sposobów zdobywania pożywienia, zbierania korzeni, polowań i połowów łososi. Jak dawniej każdego lata grupy myśliwych przekraczały Góry Skaliste, aby na preriach Montany i Wyomingu polować na bizony i odwiedzać przyjaciół spośród plemion wschodniego Pła­ skowyżu i Wielkich Równin2. Na szczęście dla grupy starego Wodza Józefa w bezpośred­ niej bliskości doliny Wallowa nie znaleziono jeszcze złota. Było w niej za to mnóstwo urodzajnej ziemi i bujnych łąk pełnych wspaniałej trawy, budzącej zachłanność białych 2 Podczas jednej z takich wypraw, w lipcu 1874 r., grupa myśliwych Nez Perce z grupy wodza Zwierciadło (Młodszego) pomogła odeprzeć atak wrogich Sjuksów na obóz Wron nad Prior Creek w Montanie. Wdzięczni wodzowie Wron obiecali wtedy Zwierciadłu pomoc w każdej sytuacji, w jakiej Nez Perce będą jej potrzebować.

osadników. Agenci rządowi od czasu do czasu namawiali Józefa do opuszczenia doliny i przeniesienia się do Lapwai, lecz stary wódz nieustannie ostro się temu opierał i ostrzegł białych osadników, żeby trzymali się z dala od jego terenów ojczystych. Dla podkreślenia swoich praw do ziemi przodków Wódz Józef kazał wbić drewniane pale wokół obszaru za­ jmowanego przez jego grupę, wytyczając w ten sposób granicę pomiędzy Indianami a białymi. Chociaż rząd nie podjął jeszcze ostatecznej decyzji w spra­ wie doliny Wallowa i pozostałych terenów wciąż zajmowanych przez grupy nietraktatowych Nez Perce, biali osadnicy zaczęli otaczać ziemie Indian ciasnym kręgiem. Wypasali pastwiska należące do Indian, wykradali im konie i bydło, często do nich strzelali. Natarczywość sąsiadów, spoglądających pożądliwie na Dolinę Wijącej się Rzeki, jak nazywali swą krainę Indianie, burzyła szczególnie ludzi Wodza Józefa. Wielu z nich pozo­ stawało pod wpływem proroka Smohalli, duchowego przywód­ cy małego plemienia Wanapum żyjącego koło Priest Rapids nad Kolumbią, który od lat sześćdziesiątych XIX w. głosił swoje nauki wśród plemion tego regionu. Jak wielu podobnych sobie proroków, Smohalla twierdził, że po śmierci trafił przed oblicze Stwórcy, który kazał mu powrócić do świata żywych, aby przekazać Indianom instruk­ cje, jak mają żyć. Przepowiadał on odrodzenie dawnego indiańskiego świata i zmartwychwstanie wszystkich Indian, którzy mieli połączyć się z żyjącymi i przepędzić białych. Nawoływał do porzucenia zwyczajów i ubioru białych i po­ wrotu do tradycyjnego sposobu życia. Prorok twierdził, że otrzymał od Stwórcy zadanie nauczania Indian nowej religii oraz rytuałów i ceremonii, które wyznawcy powinni wykony­ wać w celu przyspieszenia nadejścia starych czasów i przywo­ łania do życia zmarłych krewnych. Najważniejszym elementem nowej religii miał być sen, w którym wyznawcy mieli szukać wskazówek dalszego postępowania. Z tego względu biali

nazwali kult szerzony przez Smohallę „religią śniących” (Dreamer religion) 3. Wódz Józef zgadzał się w wielu sprawach ze Smohallą, dostrzegając w głoszonej przez niego religii źródło zjed­ noczenia wszystkich Indian w walce o utrzymanie niezależno­ ści i terenów plemiennych. Odrzucał jednak nawoływania do wrogości wobec białych ludzi. Wielu jego współplemieńców, zachęconych wizją Smohalli, narzekało na pobłażliwość wodza wobec osadników, ten jednak nie chciał zadzierać z białymi, pomny losu, jaki spotkał Indian Palouse, Spokane i Yakima, którzy zbyt pochopnie wdali się w wojnę z Amerykanami. W tym samym duchu wychowywał swego syna, zwanego również Józefem, który już wkrótce miał zostać jego następcą. Przestrzegając swoich ludzi przed wszczynaniem walki z białymi stary Wódz Józef uprzedzał ich jednocześnie, by trzymali się od nich z dala i nie przyjmowali żadnych prezentów, nawet gdyby chodziło o jeden koc. „Potem — powiedział — będą twierdzili, że wzięliście zapłatę za ziemię”4. Na początku 1868 r. gubernator federalny Terytorium Idaho (uzyskało ten status w 1863 r.), Caleb Lyon, powiadomił wodzów Nez Perce o ratyfikowaniu przez Senat układu z 1863 roku. Wkrótce po tym Prawnik wystosował do prezydenta Andrew Johnsona list, w którym skarżył się na warunki panujące w rezerwacie i na niewywiązywanie się władz z zobowiązań przyjętych w traktatach. Ponieważ rząd od 3 Jednym z uczniów Smohalli byt szaman plemienia Pajute z Nevady o imieniu Tavibo. Okoto 1888 r. jego syn, prorok Wovoka, zwany przez białych Jack Wilson, odnowił stary kult i po dodaniu do niego pewnych elementów wiary chrześcijańskiej stworzył religię zwaną „Tańcem Duchów” (Ghost Donce). Jej rozpowszechnienie wśród Indian zamkniętych w rezerwa­ tach stało się przyczyną wybuchu w 1890 r. powstania Sjuksów w Dakocie, zakończonego masakrą Indian nad strumieniem Wounded Knee w dniu 29 grudnia 1890 roku. Wydarzenie to jest uznawane za ostatni epizod w cyklu wojen indiańskich w Ameryce Północnej. 4 Dee Brown. op. cit., s. 280.

pewnego czasu chciał dokonać zmian w układzie i uzyskać więcej ziemi pod budowę stałej placówki wojskowej w forcie Lapwai, komisarz Biura do spraw Indian zaprosił wodzów Nez Perce do Waszyngtonu, by mogli osobiście porozmawiać z Wielkim Białym Ojcem i jego urzędnikami. Przedstawiciele rządu liczyli na to, że podróż na Wschód przekona ich o potędze Stanów Zjednoczonych i tym łatwiej przystaną oni na kolejną cesję ziemi. W marcu 1868 r. Prawnik, Tymoteusz, Jazon i U-tsin-malikh-kin udali się okrężną drogą przez Portland, San Francisco, Panamę i Nowy Jork do Waszyngtonu. Podczas pobytu w stolicy U-tsin-ma-likh-kin zaraził się tyfusem i w maju umarł (pochowano go w Waszyngtonie). Pozostali wodzowie podpisali 13 sierpnia 1868 r. nową umowę z rządem Stanów Zjednoczonych. Jeszcze raz Prawnik i jego zwolennicy wy­ stąpili jako reprezentanci całego plemienia, dokonując sprze­ daży ziemi potrzebnej do budowy fortu Lapwai (w zamian otrzymali obietnicę wytyczenia działek poza granicami rezer­ watu dla tych nietraktatowych Nez Perce, dla których nie wystarczyłoby miejsca w jego obrębie). 22 sierpnia delegacja Nez Perce opuściła Waszyngton i udała się w drogę powrotną do domu. Po trwającej miesiąc podróży na zachód, odbytej najpierw koleją, a później dyliżan­ sem, wodzowie powrócili do rezerwatu. Porażeni wielkością i liczbą wschodnich miast przybyli do domu w przekonaniu, że obrali słuszną drogę oddając ziemię Amerykanom w sposób pokojowy i jak nigdy dotąd odczuwali dumę z tego, że udało się im utrzymać przyjaźń z tak potężnym państwem jak Stany Zjednoczone. Ratyfikacja traktatu z 1863 r. i podpisanie porozumienia w Waszyngtonie nie wpłynęła na zmianę sytuacji plemienia Nez Perce. Brak funduszy opóźniał dokonanie niezbędnych pomiarów i wytyczenie działek dla Indian na terenie rezerwatu. Do tego czasu grupy nietraktatowych Nez Perce żyły poza rezerwatem. Prawnik, oburzony z powodu lekceważenia przez

ich członków jego władzy jako głównego wodza, wielokrotnie skarżył się na zły wpływ, jaki „dzicy” i „pogańscy” Indianie wywierali na jego ludzi. Agenci rządowi uspokajali go obiecując, że już wkrótce wszyscy wolni Nez Perce zostaną umieszczeni w rezerwacie. Na przełomie 1869/1870 r. administracja prezydenta Ulissesa S. Granta przyjęła nową „pokojową” politykę wobec Indian, której głównym celem było ukrócenie korupcji i bezprawia w sprawach indiańskich. Komisarzem do spraw Indian został Indianin z pochodzenia, Ely Samuel Parker (jego indiańskie imię brzmiało Donenogawa) z irokeskiego plemienia Seneka. Zarząd nad rezerwatami oddano pod kontrolę różnych or­ ganizacji religijnych i kościołów, które miały zlikwidować nieprawidłowości i szybciej zasymilować Indian ze społeczeń­ stwem białych. W rezultacie tych zmian w 1870 r. administrowanie rezer­ watem Nez Perce przekazano prezbiterianom. W lutym 1871 r. nowym agentem w Lapwai został John B. Monteith, syn prezbiteriańskiego pastora, gotowy wszystkimi możliwymi środkami umocnić prezbiteriańskie wpływy wśród Indian i uczynić z nich „uczciwych obywateli amerykańskich”5. „Plemię jest niemal równo podzielone na tych, którzy podpisali traktat, i tych, którzy określają się mianem Indian Nie­ traktatowych” — donosił Monteith. „Grupa Nietraktatowa, z małymi wyjątkami mieszka poza rezerwatem, nad rzeką Snake i jej dopływami. Nigdy nie proszą o pomoc”6. W sierpniu 1871 r. w dolinie Wallowa zmarł Wódz Józef Ojciec. Leżąc na łożu śmierci stary wódz zobowiązał swego syna i następcę, Józefa Młodszego, by strzegł ojczystej ziemi jak największej świętości. „Pamiętaj zawsze — powiedział 5 W 1871 r. część nawróconych na chrześcijaństwo Nez Perce utworzyła Pierwszy Prezbiteriańskich Kościół w Kamiah. Wzniesiona dla jego wyzna­ wców w roku następnym świątynia jest najstarszym, używanym nieprzerwanie do chwili obecnej prezbiteriańskim kościołem w Idaho. 6 Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 110.

— że twój ojciec nigdy nie sprzedał swojego kraju. Powinieneś zatykać sobie uszy, kiedy będą cię namawiali do podpisania układu o sprzedaży ziemi. Za kilka lat biali ludzie otoczą cię zewsząd. Ich chciwe oczy spoczęły już na tych okolicach. Synu, nie zapomnij nigdy moich ostatnich słów. W tej ziemi spoczną moje kości. Nigdy nie sprzedawaj ziemi, w której leżą prochy twego ojca i twojej matki”. „Pochowałem go w tej pięknej dolinie wijącej się rzeki. Kocham tę ziemię bardziej niż całą resztę świata” — powie­ dział później młody Wódz Józef7. Heinmot Tooyalaket (Hin-mah-too-yah-lat-kekht), czyli Grom Toczący Się Po Szczytach Gór, jak najczęściej tłu­ maczy się jego imię, miał 31 lat, gdy stanął na czele odłamu plemienia Nez Perce, zwanego Kammooenem, z do­ liny Wallowa. Urodził się na początku 1840 r. w skalnej grocie koło dzisiejszego Joseph Creek w dolinie Wallowa8. Jego matką była czystej krwi Indianka Nez Perce o imieniu Khapkhaponimi, a ojcem Tuekakas, w którego żyłach płynęła także krew Cayusów. Jako dziecko, razem z młodszym o pięć lat przyrodnim bratem, Ollikutem (Ollokotem), pobierał nauki w szkole misyjnej w Lapwai i na chrzcie otrzymał po ojcu imię Józef. Był wysokim (mierzył ponad 6 stóp wzrostu, tj. ok. 185 cm), dobrze zbudowanym, przystojnym mężczyzną o imponującej powierzchowności. Miał inteligentną twarz z czarnymi oczami, jasnobrązową skórę i długie włosy, które zwyczajem swojego plemienia zaczesywał nad czołem i nosił splecione w dwa warkocze. Po ojcu odziedziczył wstrzemięź­ liwość, tolerancję i godne maniery. Znany był z umiejętności logicznego myślenia i elokwencji. Był człowiekiem łagodnym i miłującym pokój. Nigdy nie brał udziału w walkach, nie 7

Indianie Ameryki Północnej, ibidem, s. 111. Według niektórych źródeł Wódz Józef Młodszy urodził się w 1832 r., jednak większość biografów przyjmuje jako właściwą datę jego urodzenia rok 1840. 8

wyróżniał się też cechami wielkiego myśliwego. Chociaż pełnił funkcję wodza pokojowego, jako przywódca największej grupy nietraktatowych Nez Perce odmawiających przejścia do rezerwatu, uważany był przez wielu białych za wyznawcę kultu Smohalli i potencjalnie niebezpiecznego wichrzyciela. Niektóre gazety na północnym zachodzie zarzucały mu wręcz zły wpływ na ochrzczonych Nez Perce z rezerwatu i przygo­ towywanie ogólnego powstania Indian. Wkrótce po tym, jak pochowano starego Wodza Józefa, w dolinie Wallowa pojawili się pierwsi biali osadnicy. Większość z nich przybyła tu z sąsiedniej doliny Grande Ronde, w której od dawna kwitło osadnictwo białych. W sier­ pniu 1872 r. agent Monteith donosił, że wprawdzie w dolinie rzeki Wallowa biali nie zbudowali jeszcze domów, ale pierwsze mają stanąć na jesieni. „Wtedy trzeba będzie rozwiązać sprawę Indian żyjących poza rezerwatem”9. W raczej spokojnej dotąd Wallowie zaczęły się mnożyć incydenty. Coraz więcej osadników budowało tu swoje domy i zajmowało pastwiska, starając się dowieść, że dolina została kupiona od Indian i powinni się oni wynieść do rezerwatu. Józef wraz z bratem Ollikutem, który był wodzem wojennym jego grupy, odbył szereg spotkań z lokalnymi przedstawicielami rządu, sędzią Slaterem, agentem Monteithem i nadzorującym sprawy indiańskie w Oregonie inspek­ torem Thomasem Odenealem. W ramach własnej „inicjatywy dyplomatycznej” prowadził także długie rozmowy z osad­ nikami, uważał bowiem, że sporów nie wolno rozstrzygać siłą. „Ani Prawnik, ani żaden inny wódz indiański nie jest uprawniony do sprzedawania ziemi” — mówił. „Zawsze należała ona do moich ludzi. Dostaliśmy ją nieskalaną od naszych ojców i będziemy jej bronić tak długo, jak długo kropla indiańskiej krwi będzie ogrzewać serca naszych wojowników” l0. 9 10

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 111. Dee B r o w n , op. cit., s. 281.

Wezwany z odległej o 160 kilometrów agencji Lapwai Monteith próbował zażegnać spory, lecz stwierdził, że żadne argumenty prawne nie są w stanie powstrzymać napływającej do Wallowy fali nowych osadników. „Wielka szkoda, że dolina została przekazana osadnikom” — pisał do nowego komisarza do spraw Indian, Francisa Walkera. „Jest tam tak wysoko i zimno, że nie da się niczego uprawiać poza najbardziej odpornymi warzywami (...) Są tam natomiast znakomite pastwiska i jedyne, co może się tu udać, to hodowla bydła. Jest to jedyny teren połowu ryb, jaki Nez Perce posiadają, więc przybywają tu ze wszystkich stron (...) Jeżeli istnieje możliwość, żeby Indianie zatrzymali dolinę rzeki Wallowa, poleciłbym takie rozwiązanie” 11. Po przeanalizowaniu raportu Monteitha sekretarz spraw wewnętrznych, Jacob Cox, któremu podlegało Biuro do spraw Indian, ogłosił, że dolina Wallowa jest w świetle prawa własnością plemienia Nez Perce. 16 czerwca prezydent Grant podpisał zarządzenie, na mocy którego dolinę podzielono na dwie części. Większą część wyłączono spod osadnictwa białych i przeznaczono na stały rezerwat dla mieszkających tam Nez Perce. Niedługo potem do doliny przybyła komisja rządowa w celu zorganizowania nowej agencji dla Indian. Komisarze wspomnieli również o możliwości wybudowania szkół i koś­ ciołów dla plemienia Nez Perce. Wódz Józef odpowiedział jednak, że jego ludzie ich nie potrzebują. „Nie chcemy kościołów, ponieważ będą nas tam uczyć kłócić się o Boga, jak to czynią katolicy i protestanci” — powiedział. „Nie chcemy się tego uczyć. Możemy się kłócić z ludźmi o sprawy tego świata, ale nigdy nie sprzeczamy się o Wielkiego Ducha”. Decyzja o przyznaniu Indianom doliny Wallowa uznana została za kapitulację wobec potencjalnie „wrogich” Indian i wywołała prawdziwą burzę wśród większości białych w Ore­ gonie. Niechętne Indianom gazety rozwinęły głośną kampanię propagandową, a lokalni politycy nie ustawali w wysiłkach, 11

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s . 1 1 1 .

żeby przekonać władze w Waszyngtonie do pozbycia się Indian. Napływający w okolice Wallowy poszukiwacze złota kradli indiańskie konie, a osadnicy zabierali ich bydło cechując je potem jako własne w taki sposób, że Indianie nie mogli go odzyskać. „Biali ludzie znaleźli złoto w górach otaczających Krainę Wijącej się Rzeki” — skarżył się Wódz Józef. „Ukradli nam wiele koni, a my nie mogliśmy ich odzyskać, bo jesteśmy Indianami (...) Zabrali nam też wiele bydła. Niektórzy spośród białych oznaczyli nasze młode krowy jako swoje. Nie mamy przyjaciół, którzy wstawiliby się za naszą sprawą przed sądem”. Władze federalne były na bieżąco informowane o tym, co się dzieje w sprawach indiańskich, lecz informacje te były często nieprawdziwe lub przedstawiały sytuację w wypaczony sposób. Odpowiedzialność za incydenty zrzucano głównie na Indian i to im przypisywano kradzież koni i bydła należących do osadników. „Biali patrzyli na wszystko z jednej strony. Chcieli zadowolić siebie. Mówili wiele rzeczy, które nie były prawdą. Mówili tylko o swoich najlepszych czynach. I mówili o najgorszych czynach Indian” l2. W dwa lata po oddaniu na zawsze Wallowy Indianom administracja Granta zmieniła swoją wcześniejszą decyzję dotyczącą doliny. Pod wpływem protestów osadników i presji wywieranej przez lokalnych polityków z Oregonu prezydent wydał 10 czerwca 1875 r. nowe zarządzenie. Zmieniało ono poprzednie z 16 czerwca 1873 r. i otwierało ponownie dolinę Wallowa oraz wszystkie ziemie w Oregonie na zachód od Snake dla białych osadników. Nowy komisarz do spraw Indian, Edward P. Smith, polecił agentowi Monteithowi, by powiadomił przywódców wszystkich grup Nez Perce znaj­ dujących się poza rezerwatem, że mają stawić się w agencji Lapwai. Indianom dano „odpowiednio dużo czasu”, by mogli opuścić swoje dotychczasowe siedziby i przenieść się do rezerwatu, zagrożono jednak, że jeśli będą się ociągać zostaną wysłane oddziały wojska, by ich do tego zmusić. 12

D e e B r o w n , op. cit., s . 279.

Wódz Józef nie zamierzał oddawać białym ziemi swych przodków i postanowił wytrwać w dolinie Wallowa. Latem 1875 r. odbył szereg nowych spotkań z osadnikami, próbując ich przekonać, że jego ludzie mieszkali tu od niepamiętnych czasów i nigdy nie sprzedali swej ziemi. „Rząd Stanów Zjednoczonych twierdzi, że kupił całą ziemię Nez Perce oprócz rezerwatu Lapwai od Prawnika i innych wodzów” — mówił. „Stary traktat nigdy nie był właściwie interpretowany. Jeżeli ziemia, na której żyjemy, była dawniej naszą własnością, to znaczy, że wciąż należy do nas, bowiem nigdy jej nie sprzedaliśmy”. Józefa poparli inni przywódcy Dolnych Nez Perce, których grupy zaliczano do nietraktatowej części plemienia. Był wśród nich siedemdziesięcioletni Biały Ptak, wódz odłamu Lamtama znad rzeki Salmon, a także wpływowy szaman Too-hool-hool-zote, który stał na czele niewielkiej grupy Nez Perce o nazwie Pikunanmo z górzystej krainy położonej pomiędzy rzekami Snake i Salmon, na północny wschód od Wallowy. Po stronie Józefa stanęli także Świetlisty Orzeł, Czerwona Sowa i Zwiercia­ dło (Młodszy) przewodzący grupie Alpowai, których ziemie nad rzeką Clearwater leżały w granicach rezerwatu. Wszyscy oni, zagrożeni przez białych, zaczęli się porozumiewać między sobą i na wszelki wypadek czynić przygotowania do obrony. Niektórzy wodzowie wojenni i rwąca się do walki młodzież Nez Perce nawoływali do połączenia sił i stawienia zbrojnego oporu. Wódz Józef odrzucał jednak wezwania do walki i postanowił trwać w biernym oporze. Wśród najbardziej nieprzejednanych zrodziło to podejrzenia, że młody wódz, podobnie jak kiedyś Prawnik, może okazać się zbyt uległy wobec białych i gotowy do kapitulacji. Podniecenie, jakie ogarnęło nietraktatowych Nez Perce, nie uszło uwadze osadników z Wallowy i skłoniło ich do wniosku, że Indianie przygotowują się do wojny. Przesadne wieści krążące wśród nich wywoływały panikę. Do doliny kilkakrotnie wzywano wojsko z fortu Walla Walla, jednak wojskowi meldowali, że sygnały o wrogości Indian są nieuzasadnione.

W sierpniu 1875 r. nowy dowódca Departamentu Kolumbii, gen. Oliver Otis Howard (1830-1909) skierował do Wallowy kpt. Stephena C. Whipple, oficera 1 pułku kawalerii z fortu Walla Walla. Po rozmowie z Wodzem Józefem Whipple sporządził uspokajający raport, który gen. Howard wysłał do Departamentu Wojny. W komentarzu do raportu napisał: „Myślę, że odbieranie tej doliny Józefowi i jego ludziom jest wielkim błędem (...) Być może Kongres byłby skłonny pozostawić tę ubogą dolinę tym naprawdę pokojowym In­ dianom na własność”. Wkrótce potem z polecenia gen. Howarda do Wallowy udał się szef administracji Departamentu Kolumbii, mjr Henry Clay Wood, który miał zapoznać się z prawnymi aspektami niepokojów w dolinie. Wood zbadał sytuację i przeanalizował treść traktatu z 1863 roku. Jako prawnik stwierdził: „W mojej opinii Nietraktatowi Nez Perce nie mogą być w świetle obowiązującego prawa ograniczeni traktatem z 1863 r. i w za­ kresie pozbawienia ich prawa do zajmowania ziemi po­ stanowienia traktatu są nieważne i nieobowiązujące. Zniesienie ich tytułu do zajmowania ziemi, zawarte w tym traktacie, jest z prawnego punktu widzenia niedoskonałe i niepełne” 13. Prywatnie powiedział, że decyzja Ciranta, pozbawiająca Indian prawa do doliny Wallowa, jest „jeśli nie zbrodnią, to na pewno błędem”. Ani chłodna prawnicza opinia mjr. Wooda, ani sympatia, jaką do Indian żywił gen. Howard, bohater spod Gettysburga, człowiek uczciwy, głęboko religijny i pełen surowych zasad moralnychl4, ani stanowisko prominentnych duchownych 13

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 111. Z powodu swojej religijności gen. Howard nazywany byl „chrześcijań­ skim żołnierzem”. Nosił także przydomek „Stary Modlitewnik" (Old Prayer Book), ponieważ podczas wojny secesyjnej mial zwyczaj rozdawać swoim żołnierzom Biblię i nakłaniał ich do odprawiania wspólnych modlitw. Indianie nazywali go „Jednorękim Dowódcą Żołnierzy”, gdyż w wyniku ran od­ niesionych w bitwie pod Fair Oaks w Wirginii w 1862 r. amputowano mu prawe ramię. 14

prezbiteriańskich, którzy dobrze znając sytuację w Wallowie od Monteitha nie kwestionowali prawa Indian do doliny, nie mogły zahamować naporu osadników. W miarę jak coraz więcej białych, przekonanych o swoich racjach, przybywało do Wallowy, sytuacja zaczęła stawać się napięta. Biali sąsiedzi, wśród których wielu to — jak stwierdził jeden z amerykańskich historyków charakteryzujący napływających osadników — „lu­ dzkie pasożyty o różnej ilości wad”, otwarcie grozili, że wypędzą wszystkich Nez Perce z doliny. Unikający zaczepek Indianie nie wątpili, że większość osadników, rozzuchwalona ich pokojową postawą, zdolna była do najgorszego. Po decyzji prezydenta otwierającej dolinę dla osadników ilość rabunków, gwałtów i przypadków zabijania Indian zwiększyła się jeszcze bardziej. Ludzi Wodza Józefa najbardziej bolała niesprawiedliwość amerykańskich sądów wyrokujących w sporach z białymi. Indianie byli z reguły surowo karani za najdrobniejsze nawet przewinienia, podczas gdy biali mogli nawet zabijać Indian i na ogół zabójstwa uchodziły im bezkarnie. Od początku lat sześćdziesiątych z rąk osadników i górników zginęło w różnych incydentach około 30 Nez Perce. Zaledwie kilku zabójcom wytoczono procesy, a i tak wszyscy zostali uwolnieni z „braku dostatecznych dowodów winy”. Kryzys nastąpił po zamordowaniu przez białych wojownika z grupy Wodza Józefa, Wilhautyaha (Wiejącego Wiatra). 23 czerwca 1876 r. dwaj osadnicy z Wallowy, Alexander Findley i Wells McNall, oskarżyli o kradzież pięciu koni kilku myśliwych z plemienia Nez Perce. Kiedy próbowali rozbroić Indian i zabrać ich do najbliższej osady, doszło do szamotaniny, podczas której Findley zastrzelił Wilhautyaha. Później tłuma­ czył się przed sądem, że nie chciał nikogo zabić, a broń wypaliła przypadkowo. Agent Monteith, który spotkał się z Wodzem Józefem, by wysłuchać opinii Indian na temat incydentu, napisał w liście do gen. Howarda, że było to „celowe, dokonane z premedytacją morderstwo”. Trzy dni po

śmierci Wilhautyaha zaginione konie odnaleziono w pobliżu farmy Findleya. „Wiejący Wiatr był uczciwym człowiekiem, a odnalezienie koni dowodzi jego niewinności” — orzekli Indianie i zażądali ukarania morderców. Kiedy wieść o incydencie rozniosła się wśród osadników z Wallowy, większość z nich zabarykadowała się w domach w obawie przed zemstą Indian. Gen. Howard, zaalarmowany przez Monteitha, wysłał w rejon konfliktu mjr. Wooda. Na jego prośbę 22 i 23 lipca w Lapwai odbyła się narada, na którą przybył Wódz Józef i około 40 Nez Perce z jego grupy. Wódz oskarżył władze federalne o doprowadzenie do śmierci Wilhautyaha. Wykorzystał także incydent do pod­ kreślenia praw swojego szczepu do doliny. „Od chwili dokonania morderstwa — cytował Wood słowa Józefa — od kiedy w Wallowie złożono ciało mego zabitego brata, a w tamtejszą ziemię wsiąkła jego krew, dolina jest dla nas bardziej święta niż dotychczas (...) i dlatego wszyscy biali muszą być z niej usunięci”. Mjr Wood przekonał roz­ gniewanych Indian, by pozwolili rozstrzygnąć sprawę mor­ derców amerykańskiemu sądowi. Prosił też, by cierpliwie zaczekali aż prawa do doliny Wallowa zbada specjalna komisja rządowa, o której powołanie gen. Howard zwrócił się do władz w Waszyngtonie. Przez sześć tygodni Nez Perce bezskutecznie czekali aż Findley i McNall staną przed sądem hrabstwa Union w Grande Ronde. W tym czasie niecierpliwi młodzi wojownicy odtań­ czyli kilka tańców wojennych i pomalowani w barwy wojenne straszyli osadników, żądając opuszczenia przez nich doliny i wydania zabójców Wilhautyaha. 3 września Józef i Ollikut ostrzegli białych, że jeśli w ciągu tygodnia nie spełnią żądań Indian, młodzi wojownicy wygnają ich z Wallowy i spalą ich domy. 9 września do doliny przybyło 22 ochotników z Grande Ronde, którzy dołączyli do miejscowych osadników tworząc 43-osobowy oddział milicji, gotowy bronić białych z Wallowy przed Indianami.

W niedzielę 10 września, tuż przed upływem ultimatum wodzów Nez Perce, na farmę McNalla, gdzie zbierali się ochotnicy i szukające ochrony rodziny osadników z Wallowy, przybył por. Albert G. Forsę z kompanią 48 żołnierzy 1 pułku kawalerii z fortu Walla Walla. Zostawiwszy ochotników i kawalerzystów na straży cywilów zgromadzonych na farmie, Forsę w towarzystwie znającego język Nez Perce osadnika, Thomasa Veaseya, wyjechał na poszukiwanie Wodza Józefa. Spotkał go siedem mil dalej na czele stu uzbrojonych i poma­ lowanych w barwy wojenne wojowników ustawionych w linię bojową na szczycie wzgórza. Porucznik odważnie zbliżył się do nieruchomej linii wojow­ ników i za pośrednictwem Veaseya poprosił o rozmowę z Wodzem Józefem. „Józef mógł z łatwością zaatakować osadników, pozabijać ich i zniszczyć należącą do nich włas­ ność” — napisał Forsę w raporcie, po przyjrzeniu się bojowe­ mu wyglądowi i uzbrojeniu Indian. Potem zapytał wodza, którego imponujący wygląd zrobił na oficerze wielkie wraże­ nie, czy powstrzyma swoich ludzi od walki, jeśli Findley i McNall staną przed sądem. „Myślę, że był najwspanialszym Indianinem, jakiego kiedykolwiek widziałem, nie tylko w sen­ sie fizycznym, ale i intelektualnym” — opisywał Forsę swoje wrażenia po rozmowie z Józefem. „Miał około sześciu stóp wzrostu, był silnie zbudowany i widać było siłę charakteru przebijającą z jego postaci”. Porucznikowi udało się przekonać wodza, by nie wszczynał wojny i odszedł ze swymi ludźmi w głąb doliny. Następnego dnia poradził obu zabójcom, żeby dobrowolnie oddali się w ręce sprawiedliwości. 14 września Findley i McNall stanęli przed sędzią hrabstwa Union. Sędzia Judge Brainard uznał McNalla za niewinnego i jeszcze tego samego dnia uwolnił go od oskarżenia. Findleyowi zarzucił popełnienie zabójstwa i kazał go aresztować. Wkrótce zwolniono go za kaucją wynoszącą 250 dolarów. Tydzień później, po tym jak indiańscy świadkowie odmówili udziału w rozprawie „z obawy , że biali

mogą zrobić im krzywdę”, sędzia Brainard przyjął wersję oskarżonego i uznał, że śmierć Wilhautyaha była skutkiem nieszczęśliwego wypadku. Ośmielony zabójca Wiejącego Wiatra zażądał kontynuowania procesu. W październiku ława przysięgłych w Grande Ronde uznała go za niewinnego i całkowicie uwolniła od zarzucanych czynów. Por. Forsę i jego żołnierze ruszyli z powrotem do Walla Walla 26 września. Przejeżdżając przez dolinę Wallowa nie dostrzegli żadnych oznak buntu wśród Indian. Nez Perce wiedzieli już o czerwcowej klęsce 7 pułku kawalerii pod dowództwem ppłk. Custera w bitwie ze Sjuksami i Szejenami nad Little Bighorn. Pogodzeni z niesprawiedliwością i świa­ domi, że ich sprawa jest z góry skazana na porażkę, nie chcieli dawać rozsierdzonej przegraną Custera armii pretekstu do zbrojnej interwencji. Gen. Howard wykorzystał sprawę śmierci Wilhautyaha do nacisków na rząd, by ten powołał komisję, która miała rozstrzygnąć przyczyny sporów z nietraktatowymi Nez Perce. 3 października 1876 r. sekretarz spraw wewnętrznych, Colum­ bus Delano, wyznaczył do niej pięciu komisarzy. Oprócz gen. Howarda i mjr. Wooda w skład komisji weszło trzech polityków ze Wschodu: David H. Jerome z Michigan oraz A.C. Barstow z Rhode Island i William Stickney ze stołecznego Departamentu Kolumbii (Washington D.C.). Zona agenta Monteitha określiła tych ostatnich jako „wspaniałych ludzi, królów finansjery, ale nie rozumiejących Indian, bez doświad­ czenia i wiedzy na ich temat”. Chociaż oficjalnie zadaniem komisji było rozstrzygnięcie sporu prawnego wokół doliny Wallowa, prywatnie jej przewodniczący, Jerome, otrzymał od sekretarza spraw wewnętrznych instrukcje w sprawie usunięcia Indian z Wallowy i przeniesienia wszystkich nietraktatowych Nez Perce do rezerwatu. Wódz Józef spotkał się z członkami komisji 13 listopada 1876 r. w Lapwai. W naradzie towarzyszył mu Ollikut i 60 wojowników oraz wysłannicy pozostałych nietraktatowych

grup Nez Perce. Rozmowy od samego początku utknęły w martwym punkcie. Józef i jego ludzie odmawiali opuszczenia doliny i uparcie dowodzili, że jest ona ich własnością. Argumenty Indian wydawały się komisarzom zupełnie nie­ zrozumiałe. Dyskusja ciągnęła się do momentu, kiedy Józef kategorycznie stwierdził, że nigdy nie sprzeda swojej ziemi. Poirytowani komisarze zakończyli naradę i obie strony pełne złości rozjechały się do domów. Raport Jerome’a i pozostałych komisarzy (z wyjątkiem mjr. Wooda, który odmówił podpisania dokumentu), przesłany do Departamentu Spraw Wewnętrznych, nie pozostawiał złudzeń co do ich intencji. „Jeśli w rozsądnym terminie Józef nie wyrazi zgody na opuszczenie Wallowy, powinien być wraz ze swymi ludźmi usunięty silą i osadzony w rezerwacie”. Po rozmowach z agentem Monteithem, misjonarzami i niektórymi ochrzczony­ mi wodzami Górnych Nez Perce komisarze scharakteryzowali nietraktatowych Indian jako pozostających pod wpływem nauk Smohalli. Uznali przy tym za wskazane zarekomendować, by główni krzewiciele kultu zostali aresztowani lub zesłani na l erytorium Indiańskie (dzisiejsza Oklahoma). „Rozsądny termin”, o jakim wspomnieli w swoim raporcie komisarze, agent Monteith wyznaczył na I kwietnia 1877 roku. Przy pomocy nowego „Głównego Wodza Narodu Nez Perce”, Reubena, następcy Prawnika, agent polecił Józefowi przenieść się do tego czasu do rezerwatu i zagroził, że w przeciwnym wypadku gen. Howard wyśle przeciwko niemu swoich żołnierzy. Wódz Józef, zimujący ze swoją grupą w położonym z dala od siedzib białych kanionie Imnaha, kilkakrotnie informował gen. Howarda, że jego ludzie nie chcą wojny, ale nie pójdą do rezerwatu i zamierzają pozostać na swej ziemi. „Czy uważasz, że jeśli przywiążesz konia do pala, to jego wygląd się poprawi?” — pytał Józef. „Jeżeli ograniczysz Indianina do małego kawałka inni i zmusisz go, żeby pozostał w jednym miejscu, odbierzesz mu szczęście, pozbawisz go siły i bogactwa”.

Howard, pamiętając o katastrofie, jaka poprzedniego roku spotkała Custera, kiedy chciano siłą zapędzić Sjuksów do rezerwatu, nie zamierzał naciskać na Indian i zgodził się na dalsze negocjacje. W kwietniu i maju 1877 r. gen. Howard spotkał się trzykrotnie z Wodzem Józefem, Ollikutem i innymi przywód­ cami nietraktatowych Nez Perce, usiłując ich nakłonić do pokojowego przejścia do rezerwatu. -— Ziemia, kiedy powstała, nie była podzielona granicami i nie jest rzeczą człowieka to czynić — powiedział Józef. — Wkoło widzę białych, którzy zdobywają bogactwa, a nam chcą zostawić tereny jałowe. Ziemia i ja — to jedno. Wartość ciała ludzkiego i wartość ziemi są takie same. Powiedz nam, jeśli masz odwagę, że zostałeś tu przysłany przez Stwórcę, by z nami mówić. Być może sądzisz, że przywiódł cię tutaj, byś z nami czynił, co ci się podoba. Gdybym wiedział, że przyszedłeś tu za sprawą Stwórcy, może bym uznał, że masz prawo mną rządzić. Nie zrozum mnie źle, zrozum mnie właściwie biorąc pod uwagę moje przywiązanie do ziemi. Nigdy nie powiedziałem, że ziemia jest moja i mogę z nią czynić, co zechcę. Jedyna istota, która ma prawo decydować o ziemi, to ta, która ją stworzyła. Jedynym prawem, którego domagam się dla siebie, jest prawo do życia na mojej ziemi. Ja uznaję twoje prawo do życia na twojej ziemi. Ostatnie spotkanie odbyło się 14 maja w forcie Lapwai. W decydujących negocjacjach z gen. Howardem Wodzowi Józefowi towarzyszył jak zwykle Ollikut, a także Biały Ptak, Zwierciadło i szaman Too-hool-hool-zote. Ten ostatni, zwany przez białych z powodu wyjątkowej brzydoty i ciętego języka „uciekinierem z piekła”, przedstawiony został Howardowi jako rzecznik interesów Indian. — Część Indian z plemienia Nez Perce oddała swoją ziemię — powiedział Too-hool-hool-zote. — Ale my nie. Ziemia jest częścią naszego ciała i nigdy jej nie oddamy. — Wiecie dobrze, że rząd wydzielił rezerwat dla Indian i że muszą się oni tam przenieść — odparł Howard.

— Któż jest tym człowiekiem, który twierdzi, że podzielił ziemię i nam przeznaczył rezerwat? — zapytał czarownik. — Ja nim jestem. Reprezentuję tu prezydenta. Moje rozkazy są jasne i będą wykonane. — Powstaliśmy z ziemi i ciała nasze muszą wrócić do ziemi, naszej matki — nie ustępował Indianin. — Nie chcę obrażać waszych wierzeń. Już ponad dwadzieś­ cia razy słyszałem, że ziemia jest waszą matką i że daje wam ona wodzów. Dosyć już o tym. Przejdźmy natychmiast do spraw istotnych. — Kto ma prawo mi rozkazywać, co mam robić na mojej własnej ziemi? — zapytał podnosząc głos Too-hool-hool-zote. Szaman nie przestawał nękać generała kłopotliwymi pyta­ niami. Straciwszy w końcu cierpliwość Howard przerwał bezowocną dyskusję i kazał aresztować sprzeczającego się Too-hool-hool-zote. Potem wystosował ultimatum: odmowę udania się do rezerwatu uzna za akt wrogości i użyje siły, żeby zmusić Indian do wykonania rozkazu. — Macie trzydzieści dni na przejście do rezerwatu — rzekł sięgając po karabin i potrząsając nim wymownie. — Jeśli nie znajdziecie się tam na czas, uznam, że chcecie walki i wyślę swoich żołnierzy, żeby was doprowadzili siłą. — Moi ludzie zawsze byli przyjaciółmi białych — Wódz Józef próbował zyskać na czasie. — Dlaczego wam się tak spieszy? Nie mogę się przygotować do drogi w ciągu trzy­ dziestu dni. Nasze konie i bydło są rozproszone po całej dolinie, a wody rzeki Snake są teraz bardzo wysokie. Pozwólcie nam zostać do jesieni, aż opadną wody. — Jeśli spóźnicie się choć o jeden dzień — powtórzył ostro Howard — zjawią się żołnierze, którzy was doprowadzą do rezerwatu. Całe wasze bydło i konie, które znajdą się wówczas poza rezerwatem, przejdą w ręce białych. Gwałtowność Howarda i demonstracja siły wobec ich rzecznika zaskoczyła Indian. Przez dłuższy czas wodzowie Nez Perce siedzieli w milczeniu dusząc w sobie gniew

i rozpacz. W końcu ulegli z obawy o bezpieczeństwo swoich kobiet, dzieci i starców i niechętnie zgodzili się na warunki Howarda. Wiedzieli, że nie mają wyboru. Bronić ziemi mając do dyspozycji mniej niż 200 wojowników było niemożliwe. Przez kilka następnych dni Józef, Ollikut i Biały Ptak pozostali w Lapwai wybierając miejsca, gdzie mieli osiąść ze swymi ludźmi. Czym dłużej oglądali rezerwat, tym bardziej byli pewni, że nie ma w nim wystarczającej ilości miejsca dla wszystkich Nez Perce i należących do nich stad. Potem ruszyli z powrotem do swoich siedzib, żeby się spakować, spędzić konie i bydło i przygotować się do drogi. Kiedy Wódz Józef przybył do Wallowy, zastał już tam kpt. Whipple na czele dwóch kompanii kawalerii z fortu Walla Walla. Natychmiast zwołano naradę, na której radzono, co robić dalej. Młodzi wojownicy chcieli chwycić za broń, ale starszyzna zdołała ich powstrzymać. Obecność żołnierzy obserwujących poczynania Indian była zbyt wymownym ostrzeżeniem. Postanowiono zebrać dobytek i ruszyć do Lapwai. Dopiero wtedy gen. Howard kazał zwolnić Too-hool-hool-zote. Zadowolony depeszował do Waszyngtonu: „Wtłoczyliśmy wszystkich nietraktatowych Indian do rezer­ watu używając siły i perswazji, ale nie przelewając krwi”15. Do końca maja Nez Perce z Wallowy spędzali bydło i tabuny koni z pastwisk w dolinie i gnali je w kierunku Snake. Potem w ciągu dwóch dni na łodziach ze skóry bizoniej przeprawiono ludzi. Na szczęście nikt nie zginął, ale porywisty prąd wzburzonej po powodzi rzeki porwał mnóstwo dobytku, a wiele zwierząt, zmuszonych przepływać wpław, utonęło. W zamęcie, jaki towarzyszył przeprawie, sporo indiańskiego bydła padło ofiarą białych złodziei, którzy zbiegli się z całej okolicy i bezczelnie wykradali zwierzęta z oczekujących na przeprawienie stad. Po pokonaniu Snake ludzi Wodza Józefa i Ollikuta czekała kolejna przeprawa przez rzekę Salmon. Potem ruszyli w górę 15

Indianie Ameryki Północnej, op. cit.. s. 111.

Rock Canyon i rozłożyli się obozem nad jeziorem Tule, koło świętej skały Tepahlewam, która od pokoleń służyła jako miejsce narad różnych odłamów plemienia Nez Perce. Tutaj, na skraju prerii Camas, 6 mil na zachód od miasteczka Grangeville, prawie wszyscy nietraktatowi Nez Perce wy­ znaczyli sobie miejsce zbiórki przed udaniem się do rezerwatu. W dniach od 2 do 14 czerwca w obozie nad jeziorem Tule zebrało się około 600 Indian, z czego dwie trzecie stanowiły kobiety, dzieci i starcy. Byli wśród nich ludzie z grup Wodza Józefa, Ollikuta, Białego Ptaka i Too-hool-hool-zote. Przybyło także kilka rodzin Nez Perce z grupy wodza Zwierciadło, który razem z większością swoich ludzi obozował nad Clear Creek, jednym z dopływów środkowego ramienia rzeki Clear­ water. Z tyłu pozostały tylko nieliczne grupki wojowników pędzące resztki bydła pozostawione na najbardziej odległych pastwiskach lub rozproszone w czasie marszu. W miarę jak mijały kolejne dni, w sercach młodych wojowników rósł gniew i rozpacz. Too-hool-hool-zote po­ wtarzał, że tylko krew może zmyć hańbę, jaka go spotkała, kiedy został osadzony w areszcie. 12 czerwca, zaledwie dwa dni przed upływem terminu wyznaczonego przez Ho­ warda, wielu mężczyzn wzięło udział w wojennej ceremonii Tal-La-Klee-Tsa. Przez cały dzień i noc w obozie słychać było bicie bębnów i dzikie pieśni sławiące czyny wojenne Nez Perce. Przy ich wtórze wojownicy przystrojeni jak do bitwy pędzili na spienionych koniach dookoła placu strzelając w powietrze, wymachując bronią i wykrzykując na potęgę swoje zawołania bojowe. Tej samej nocy trzech młodych wojowników z grupy Białego Ptaka, Wahlitits, jego kuzyn Sarpsis Il-pihlp i ich najbliższy przyjaciel Biały Mokasyn, postanowiło szukać zemsty. Cichaczem wymknęli się z obozu i pojechali na ranczo białego osadnika Larry’ego Otta, który dwa lata wcześniej skrytobójczo zabił ojca Wahlititsa, Orlą Opończę. Przez cały dzień 13 czerwca trzej mściciele bez rezultatu

krążyli wokół domu Otta. Nie mogąc go dopaść zabili jego sąsiada, Richarda Davine’a, który miał na sumieniu śmierć starego Indianina Dakoopina z grupy Białego Ptaka. Później ich ofiarą padli trzej inni osadnicy znad Salmon znani z brutalności wobec Indian, Henry J. Eifers, Robert Bland i Harry Becktoge. Wieczorem młodzi zabójcy powrócili do Tepahlewam. Przewidując, jakie mogą być skutki ich czynu, przyczaili się z dala od obozu, nie chcąc obciążać współod­ powiedzialnością innych. Jednak wieść o dokonanej zemście szybko rozniosła się wśród Nez Perce, spakowanych już i przygotowanych do wymarszu do Lapwai. Wodza Józefa i Ollikuta nie było w tym czasie w obozie. Razem z paroma wojownikami udali się na drugi brzeg Snake, żeby zabić kilka krów i przygotować mięso na drogę. Zanim pozostali wodzowie zdecydowali, co robić dalej, 17 młodych wojowników, w większości z grupy Białego Ptaka, przyłączyło się do trójki zabójców. O świcie 14 czerwca cała gromada, dodając sobie odwagi skradzionym alkoholem, ruszyła przeciwko osadnikom z doliny Salmon. W ciągu dwóch dni młodzi wojownicy, mszcząc się za doznane krzywdy i wygnanie, splądrowali okoliczne rancza i zabili dalszych 14 białych, oszczędzając jednak dzieci i kobiety, z wyjątkiem jednej, przypadkowo zranionej. Kiedy syci zemsty wrócili do obozu, większość Nez Perce, spodziewając się w każdej chwili ataku wojska, w popłochu opuściło obozowisko i zamiast ruszyć do rezerwatu, uciekło w poszukiwaniu bezpieczniejszego schronienia. Tymczasem wielu białych z okolicy, przekonanych, że wybuchło długo oczekiwane powstanie nietraktatowych Nez Perce, schroniło się za prowizoryczną palisadą nad strumieniem Slate, południowym dopływem rzeki Salmon. Inni w panice umknęli do najbliższych osiedli Mount Idaho i Grangeville na prerii Camas. Pełni najgorszych obaw wysłali do fortu Lapwai specjalnego posłańca z wiadomością o masakrze i prośbą o pomoc wojskową.

Powróciwszy do obozu nad jeziorem Tule Wódz Józef i Ollikut zastali w nim tylko członków swojej grupy. Prze­ straszeni ludzie Zwierciadła odeszli do swoich nad Clear Creek. Pozostali, w tym grupy Białego Ptaka i Too-hool-hool-zote, umknęli przez prerię Camas i skryli się w ogromnej skalnej grocie Sapachesap w górach nad Cottonwood Creek.

UCIECZKA PLEMIENIA NEZ PERCE

BITWA W KANIONIE WHITE BIRD — 17 VI 1877 R.

Początkowo Wódz Józef i Ollikut, zaskoczeni rozwojem wydarzeń, myśleli, że uda im się utrzymać pokój i przekonać gen. Howarda, by nie karał całego plemienia za wybryk kilkunastu zrozpaczonych zapaleńców. Na pośpiesznie zwoła­ nej naradzie Józef opowiedział się przeciwko wojnie i tłuma­ czył, że należy udać się do rezerwatu. — Opór oznacza cierpienie i smutek — powiedział. — Pró­ bowałem was przed tym ochronić. Jest nas mało, a białych jest bardzo wielu. Nie sprostamy im. Oni mają pod dostatkiem żywności i amunicji. Nasz kraj jest mały, ich wielki. Jeśli chwycimy za broń, będziemy narażeni na cierpienia i straty. Lepiej żyć w pokoju, niż wszcząć walkę i zginąć. Znaleźli się jednak tacy, którzy stanowczo opowiedzieli się za wojną i zarzucili wodzowi tchórzostwo, grożąc mu ode­ braniem przywództwa. W nocy kilka kul przeszyło pokrycia namiotów Józefa i Ollikuta. To ostatecznie przekonało obu wodzów, że ich Nez Perce nieodwołalnie postanowili walczyć. Nazajutrz Wódz Józef, nie chcąc budzić większego gniewu swoich zdesperowanych ludzi, kazał zwinąć obóz i wyruszyć nad Cottonwood Creek, aby dołączyć do Białego Ptaka

i Too-hool-hool-zote w Sapachesap. Jeszcze tej samej nocy wodzowie postanowili przenieść się w bezpieczniejsze miej­ sce, do dawnego obozowiska grupy Białego Ptaka w jednym z bocznych kanionów dochodzących do rzeki Salmon, którego dnem płynął strumień White Bird. Wkrótce też w stronę Lapwai wyruszył Biały Ptak z kilkunastoma najlepszymi zwiadowcami, którzy mieli informować o zbliżaniu się żołnierzy gen. Howarda. Reszta Indian wraz z tabunami koni i stadami bydła podążyła na południowy zachód, w kierunku Salmon. Około południa 14 czerwca, po trwającym całą noc i ranek marszu, Nez Perce stanęli obozem w dzikim kanionie White Bird. Po drodze grupki wojowników osłaniających pochód ścigały przemykających posłańców białych, ata­ kowały pojedyncze wozy osadników uciekających w po­ płochu z doliny Salmon i paliły opuszczone rancza. Na prerii Camas Nez Perce stoczyli potyczkę z grupą ochotników z Mount Idaho, dowodzoną przez miejscowego osadnika, Arthura „Ada” Chapmana, żonatego z Indianką z plemienia Umatilla. W walce poległo kilku białych, śmiertelną ranę odniósł też jeden Nez Perce. Kanion White Bird (kanion Białego Ptaka) był krętą, ciągnącą się na przestrzeni kilku mil doliną o stromych, poszarpanych stokach, porośniętych miejscami kępami niewy­ sokich drzew piniowych. Jego dno zawalała gmatwanina kamieni i odprysków skalnych, wśród których prowadziła wąska ścieżka wydeptana przez jelenie. Jedynie na samym końcu, w odległości około 900 metrów od brzegu rzeki, kanion rozszerzał się i przechodził w dolinę Salmon. Tutaj, w miejscu dość odkrytym, pod osłoną linii pagórków przeci­ nających ujście kanionu do doliny, Nez Perce rozbili namioty i spędzili swoje stada. Rano 16 czerwca nadeszły od Białego Ptaka wieści, że gen. Howard wysłał do ochrony osadników zebranych w Grangeville i Mount Idaho dwie kompanie kawalerii z fortu Lapwai.

Gen. Howard otrzymał pierwsze sygnały o wydarzeniach w dolinie Salmon 14 czerwca wieczorem. Dopiero co wrócił z kwatery departamentu w forcie Vancouver i był pewny, że następnego dnia wszyscy nietraktatowi Nez Perce zgłoszą się do rezerwatu w sposób pokojowy. Wiadomość o krwawych wypadkach była dla niego szokiem, podobnie jak dla innych białych w Lewiston i okolicy. Przerażenie zapanowało także wśród Indian z Lapwai. Wielu z nich uważało, że zbuntowani Nez Perce zaatakują rezerwat i zechcą zemścić się za krzywdy i poniżenia, jakich w przeszłości doznali od ludzi z agencji i swoich ochrzczonych pobratymców. Howard szybko ich uspokoił, piętnując „zdradziecki postępek” swego głównego oponenta, Wodza Józefa, i zapowiedział, że nie dopuści do rozszerzenia się buntu na inne regiony północnego zachodu. 15 czerwca gen. Howard, oddalony o 70 mil od miejsca tragicznych wypadków, skierował w zagrożony rejon kompanie F i H z 1 pułku kawalerii stacjonujące w forcie Lapwai. Dowództwo nad kolumną powierzył doświadczonemu żoł­ nierzowi, kpt. Davidowi Perry’emu W skład kolumny Perry’ego weszło 4 oficerów i 99 żołnierzy. Towarzyszyło jej kilka jucznych mułów, tłumacz i jedenastu Nez Perce z rezer­ watu, którzy mieli przekonać zbuntowanych współplemieńców do zaprzestania walki. Jednocześnie gen. Howard wezwał z doliny Wallowa do Lapwai oddział kpt. Whipple’a i zaczął ściągać posiłki z fortu Walla Walla i Vancouver Barracks. „Pozostałe oddziały wojska są sprowadzane tak szybko, jak to tylko możliwe” — depeszował do Kwatery Głównej wieczorem 15 czerwca. „Potrzebuję 25 zwiadowców indiańskich pod swoje rozkazy (...) Myślę, że szybko skończymy tę robotę”2. Kpt. Perry odbył wyczerpujący nocny marsz w kierunku południowo-wschodnim dawnym szlakiem dyliżansów wiodą1 Kpt. Perry był weteranem wojny z plemieniem Modoków (1872-1873), zamieszkującym pustynne tereny Lava Beds na pograniczu Kalifornii i Oregonu. 2 Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 111.

cym z fortu Lapwai przez Góry Craiga do Elk City i nad ranem 16 czerwca dotarł do Grangeville. Po przybyciu na miejsce dowiedział się od „Ada” Chapmana, że Indianie obozują w odległym zaledwie o 16 mil kanionie White Bird. Nez Perce nie mieli opinii walecznych wojowników i zawsze uchodzili za pokojowe plemię. Perry uznał, że nadarza się świetna okazja, by zaskoczyć Indian, zanim zdążą przekroczyć Salmon i stłumić bunt jednym zdecydowanym uderzeniem. „Przenieśliśmy się o szesnaście mil w stronę White Bird Creek — wspominał Wódz Józef — i tam rozbiliśmy obozowisko z zamiarem zebrania bydła przed wyruszeniem w dalszą drogę, lecz żołnierze nas zaatakowali i doszło do pierwszej walki”. 16 czerwca wieczorem siły Perry’ego, do których dołączył Chapman z 10 cywilnymi ochotnikami, dotarły do szczytu rozległego wzgórza White Bird, zasłaniającego od północnego wschodu wejście do kanionu, w którym obozowali Indianie. Około północy Perry zarządził postój na szczycie wzgórza, zamierzając o świcie sprowadzić żołnierzy w dół kanionu i zaatakować Nez Perce, zanim zdążą zwinąć obóz i przepędzić stada na drugi brzeg Salmon. Indianie byli dokładnie poinformowani o marszu kawalerii przez zwiadowców Białego Ptaka, mogli się więc przygotować do walki. Część namiotów pozostawili na odkrytej przestrzeni, a kobiety i dzieci ukryli w trudno dostępnych szczelinach skalnych. Przygotowali także fałszywe tropy, mające sugero­ wać Perry’emu, że główny obóz ze stadami przeprawił się już na drugi brzeg rzeki. Dwie godziny przed świtem wodzowie wyprowadzili wojo­ wników z obozu w górę kanionu i rozmieścili ich na zawczasu wybranych stanowiskach przy drodze, którą musieli jechać żołnierze. Jedna grupa pod wodzą Białego Ptaka ukryła się za skałami na zboczach kanionu, druga, na czele z Józefem i Ollikutem, obsadziła linię pagórków zasłaniających dostęp do doliny Salmon. Połączone siły Nez Perce liczyły około 140

wojowników, ale zaledwie 60 lub 70 było zdolnych do walki. Wielu mężczyzn upojonych zdobytą whisky leżało w ukryciu, wielu innych nie posiadało odpowiedniej broni. Większość z tych, którzy wyruszyli, by stawić czoło kawalerii, była uzbrojona w staromodne odprzodowe strzelby myśliwskie i muszkiety z czasów kompanii futrzarskich oraz łuki i strzały. 17 czerwca około godz. 4.00 rano kawalerzyści kpt. Perry'ego opuścili obozowisko na szczycie wzgórza i wąską kolumną ruszyli w dół stoku. Droga była trudna i tempo marszu było bardzo wolne. Kiedy się zupełnie rozwidniło, żołnierze dostrzegli w oddali dymy ognisk unoszące się nad obozem Indian i połyskujące wody rzeki. Przed nimi rozległo się skomlenie kojota. Indianie z rezerwatu oznajmili, że to czujka Nez Perce daje swoim umówiony sygnał o zbliżaniu się wojska. Na czele rozciągniętej kolumny jechał patrol pod dowództwem por. Edwarda Thellera, złożony z ośmiu żoł­ nierzy, trębacza Johna Jonesa i kilku nie uzbrojonych Indian z rezerwatu. Przewodnikiem Thellera był „Ad” Chapman, świetnie znający okolice i zwyczaje Indian. Nez Perce byli gotowi do walki, ale Józef pragnął nie dopuścić do rozlewu krwi. Udało mu się przekonać pozostałych wodzów, żeby podjąć ostatnią próbę uniknięcia wojny i wysłać do kpt. Perry’ego grupę rozjemczą z propozycją zawieszenia broni. W chwili kiedy patrol por. Thellera przebył około dwie trzecie stoku, zza skał wyjechało 6 wojowników Nez Perce z białą flagą. Na ich widok jadący obok Thellera „Ad” Chapman błyskawicz­ nie złożył się do strzału i wystrzelił dwukrotnie w kierunku indiańskich parlamentariuszy. Oba strzały chybiły, a Indianie natychmiast zawrócili konie i skryli się między skałami. Por. Theller popędził konia i ruszył w pościg za umykają­ cymi Nez Perce. W miejscu, gdzie wąska gardziel kanionu przechodzi w szeroką dolinę, patrol zatrzymał się, aby poczekać na nadejście głównej kolumny. Zanim Theller zdołał wydać trębaczowi rozkaz zagrania sygnału do ataku, wśród skał rozległo się dwukrotne krakanie kruka dając Indianom

znak otwarcia ognia. Salwa Nez Perce od razu zwaliła z koni kilku żołnierzy. Jeden z pierwszych strzałów zabił Jonesa i por. Theller miał kłopoty z przekazywaniem rozkazów. Straciwszy większość ludzi zaczął się cofać w stronę sił głównych. Tymczasem kpt. Perry, widząc, że jego straż przednia została zaatakowana przez Indian, rozwinął pozostałych żoł­ nierzy w poprzek kanionu w linię bojową pod dowództwem kpt. Joela G. Trimble. Kompania F zajęła stanowiska na grzbiecie pagórka prostopadle do ścieżki, którą szło wojsko. Kompania H przesunęła się bardziej na prawo, opierając jedno skrzydło o brzeg wąwozu. Obaj trębacze dowódcy zgubili w powstałym tumulcie swoje trąbki sygnałowe i Peny mógł wydawać rozkazy tylko własnym głosem. Zanim jednak padł rozkaz do szarży, obie flanki wojska zostały ostrzelane przez wojowników Białego Ptaka ukrytych na zboczach kanionu. W jednej chwili zorganizowany szyk wojska pękł i przemienił się w kłębowisko koni i jeźdźców. Cywilni ochotnicy skoczyli w bok i skryli się w szczelinach skalnych. Przez jakiś czas ostrzeliwali ukrytych na zboczu Indian, a następnie przemknęli się wzdłuż ścian wąwozu i uciekli. Trimble musiał się cofnąć, ale pozbawiona broni grupa sześciu żołnierzy z sierż. McCarthym została odcięta. Kapitan skrzyknął kilkunastu ludzi i zdecydowanym kontratakiem wyratował ludzi McCarthy’ego, tracąc przy tym dwóch zabitych. Rażone z trzech stron celnym ogniem wojsko rozpoczęło odwrót, który wkrótce przemienił się w paniczną ucieczkę w górę kanionu. Żołnierze, jedni konno, inni pieszo, starali się umknąć drogą, którą przy szli. Niektórzy wspinali się na kamieniste ściany po zachodniej stronie kanionu i kryli między drzewami. Por. Theller został z osiemnastoma ludźmi w straży tylnej. Jego żołnierze osłaniali odwrót Perry’ego i Trimble’a, dopóki ostatni uciekinierzy nie wycofali się w bezpieczne miejsce. Całą jego grupę Nez Perce okrążyli i wybili do ostatniego. Kpt. Perry usiłował zebrać na szczycie wzgórza White Bird ocalałych żołnierzy i opanować panikę, jednak szybko z tego

zrezygnował i zarządził odwrót do Mount Idaho. Zwycięscy Nez Perce ścigali jego ludzi przez całą drogę, przerywając uporczywy pościg dopiero w odległości czterech mil od miasteczka. Pobity Perry cofnął się do Grangeville i razem ze zgromadzonymi tam osadnikami zorganizował obronę. Kiedy pierwsze zagrożenie minęło, wysłał do gen. Howarda gońca z wiadomością o klęsce i podsumował straty. Bitwa w kanionie White Bird kosztowała armię 34 zabitych, w tym por. Thellera, oraz 4 rannych. Indianie nie stracili ani jednego człowieka, mieli tylko trzech rannych, w tym jednego od upadku ze skały. „W ten sposób Nez Perce nie tylko udowodnili, że mają zamiar walczyć, ale także, że potrafią walczyć z odwagą, determinacją i zdecydowaniem, jakich nie powstydziłyby się najlepsze oddziały armii federalnej” — na­ pisał amerykański historyk3. Nagrodą za zwycięstwo była obfita zdobycz. W ręce Indian wpadły 63 kawaleryjskie karabinki typu Springfield i kilkanaście rewolwerów Colta4 oraz znaczna ilość amunicji. Bitwa w kanionie White Bird dała początek legendzie o „indiańskim Napoleonie”. Późniejsze opinie wielu autorów piszących o wojnie Nez Perce bezkrytycznie przypisywały ten i następne sukcesy wojenne Indian szczególnym zdolnościom militarnym Wodza Józefa. Obiektywna ocena każe zweryfiko­ wać ten mit. Plan bitwy był zapewne wspólnym dziełem 3

Indianie Ameryki Północnej, ibidem, s. 112. Jednostrzalowy, odtylcowy karabinek Springfield kal. 45 (11,43 mm) z zamkiem klinowym typu zapadkowego wszedł do uzbrojenia kawalerii USA w 1873 roku. Był celny i skuteczny w walce na duże odległości. W walce z bliska, zwłaszcza przy dużej intensywności ognia, tracił wiele ze swych zalet i znacznie ustępował wielostrzałowym karabinom Winchester, jakie często sprzedawali Indianom biali handlarze. Kawaleria używała go przez cały okres wojen z Indianami do 1892 roku. Zastąpił go wówczas skon­ struowany w Danii powtarzalny karabin Krag-Jorgensen kal. 8 mm. Rewolwer Colt model 1872, kal. 45 na naboje z łuską metalową wszedł do uzbrojenia kawalerii USA w 1873 roku. W latach 1873-1891 armia amerykańska otrzymała 37 000 rewolwerów tego typu. 4

Józefa, Ollikuta, Białego Ptaka i Too-hool-hool-zote, a wojow­ nicy, zgodnie z indiańskim zwyczajem, bili się pod rozkazami swoich wodzów. Józef, choć brakowało mu doświadczenia wojennego, walczył obok innych wojowników uzbrojony w dalekonośny karabin Sharpa kal. 52, którego do tej pory używał głównie do polowania. Paradoksalnie do powstania legendy Wodza Józefa najbar­ dziej przyczyniła się niechętna mu prasa na Zachodzie, która już wcześniej kreowała go na głównego przywódcę nie­ traktatowych Nez Perce. Po szokującej dla opinii publicznej klęsce w kanionie White Bird, która została okrzyknięta kolejną „indiańską masakrą”, imię Wodza Józefa, jako najbar­ dziej znanego przywódcy zbuntowanych Nez Perce, znowu pojawiło się na nagłówkach wszystkich gazet i czasopism. W miarę niepowodzeń armii, wielu ludzi zaczęło przypisywać Józefowi nadzwyczajne umiejętności i talenty militarne. Do­ niesienia te w środowiskach opozycyjnych wobec rządu, szczególnie na wschodzie kraju, przyjmowano z niekłamanym entuzjazmem i szczerą sympatią wobec Indian. WALKI WOKÓŁ STACJI COTTONWOOD — 4-5 VII 1877 R.

Klęska w kanionie White Bird wstrząsnęła opinią publiczną na Zachodzie i wprawiła w osłupienie dowództwo Depar tamentu Kolumbii. Gen. Howard, oficer doświadczony i umie­ jący sobie radzić w trudnych chwilach, szybko otrząsnął się z zaskoczenia i objął osobiste dowództwo operacji przeciw Nez Perce. Do 21 czerwca w forcie Lapwai zgromadził oddziały liczące 227 żołnierzy regularnych i 20 ochotników z fortu Walla Walla, nie licząc cywilnych poganiaczy mułów i indiańskich przewodników. W skład sił przeznaczonych do pościgu za Indianami weszły dwie kompanie 1 pułku kawalerii (kpt. Whipple i kpt. Williama H. Wintersa), cztery kompanie 21 pułku piechoty (kompanie B, D, H, I) i spieszona kompania E z 4 pułku artylerii. Wzmocniono je artylerią w postaci

dwóch kartaczownic typu Gatling kal. 0,5 cala i jednej 12-funtowej haubicy górskiej. 22 czerwca oddziały Howarda wyruszyły z fortu Lapwai, rozpoczynając kampanię przeciwko nietraktatowym Nez Perce. Tymczasem do rejonu działania gen. Howarda ściągano kolejne oddziały z bardziej odległych placówek Departamentu Kolum­ bii. Na południu Idaho postawiono w stan gotowości silny garnizon w forcie Boise dowodzony przez mjr. Sanforda z 12 pułku piechoty. Następnego dnia po bitwie z kawalerią kpt. Perry’ego do obozu Nez Perce w kanionie White Bird przybyła grupa około 20 myśliwych powracających z łowów na bizony w Montanie. Byli to w większości młodzi wojownicy z Lapwai, którzy nie kryli swej niechęci do życia w rezerwacie. Przewodził im półkrwi Nez Perce, Głodny Łoś. Zachęceni pierwszymi sukcesami postanowili dołączyć do nietraktatowych pobratym­ ców i dzielić z nimi los plemienia. Spodziewając się nadejścia większej ilości wojska Indianie przenieśli się w górę Salmon do miejsca, w którym rzeka tworzy wielki łuk, zwany Horseshoe Bend (Zakręt Pod­ kowy). 19 czerwca przeprawili się upatrzonym brodem na zachodni brzeg rzeki i założyli nowy obóz na wysokim, otoczonym z trzech stron wodą, górskim urwisku, będącym fragmentem płaskowyżu rozciągającego się pomiędzy rzeka­ mi Salmon i Snake. „Nikt nie potrafiłby wybrać bezpiecz­ niejszej pozycji i nadającej się lepiej do pognębienia nie­ przyjaciela niż ta, na której stanęło plemię Nez Perce” napisał później gen. Howard5. Małe grupy wojowników organizowały ze swojej „warowni” wypady na drugi brzeg i straszyły białych wzdłuż rzeki Salmon, niepokojąc nawet przerażonych osadników ukrytych za prowizorycznymi umoc­ nieniami nad Slate Creek. Oddział gen. Howarda, obciążony ciężkimi wozami taboro­ wymi wypełnionymi zapasami i amunicją, z których każdy 5 Piero

P i e r o n i, op. cit., s. 106.

ciągnięty był przez sześć mułów, maszerował z Lapwai bardzo powoli. Kolumna dotarła do kanionu White Bird dopiero 27 czerwca. Po drodze Howard zatrzymał się na krótko w Grangeville, żeby podnieść na duchu zgromadzonych tam osadników. Następnie podążył na miejsce niedawnej bitwy z Nez Perce i bez przeszkód pochował poległych żołnierzy kpt. Perry’ego. Znając dobrze zwyczaj okaleczania zwłok pokonanych wrogów przez niektóre plemiona Indian z Wielkich Równin, z uznaniem stwierdził, że Nez Perce nie oskalpowali zabitych i nie sprofanowali ich ciał6. 28 czerwca do sił gen. Howarda dołączyło kolejnych 175 żołnierzy regularnych z 21 pułku piechoty (kompania C) i 4 pułku artylerii (kompanie A, D, G, M). 29 czerwca Howard otrzymał alarmujące doniesienie, że neutralna dotychczas grupa Zwierciadła, obozująca daleko na tyłach wojska nad jednym z dopływów Clearwater, zamierza połączyć się z głów­ nymi siłami nietraktatowych Nez Perce. Wiadomość była nieprawdziwa i jak należy przypuszczać pochodziła od po­ zbawionych skrupułów osadników z Mount Idaho, którzy zamierzali wykorzystać sytuację do ostatecznego rozprawienia się z niewygodnymi Nez Perce. „Faktem jest — meldował Monteith — że jest tu określona grupa, która obawia się, że nie będzie wojny z Indianami”7. Pod wpływem otrzymanych informacji gen. Howard wysłał kpt. Whipple’a z dwiema kompaniami 1 pułku kawalerii z zadaniem przechwycenia grupy Zwierciadła i niedopusz czenia do połączenia się jego wojowników z ludźmi Wodza Józefa i Białego Ptaka. Po drodze do kawalerzystów dołączył oddział ochotników z Mount Idaho, pałających żądzą zemsty na Indianach. 6 Przed rozpoczęciem walki z białymi Wódz Józef przekonał pozostałych Nez Perce do przyjęcia swoistego kodeksu wojennego. Zakazywał on skalpowania poległych wrogów, dobijania rannych i torturowania jeńców, nie pozwalał też na zabijanie kobiet i dzieci. 7 Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 112.

1 lipca o świcie żołnierze Whipple’a i ochotnicy otoczyli obóz Zwierciadła nad Clear Creek. Whipple chciał pertraktować, ale niekarni ochotnicy ostrzelali obozowisko i kapitan musiał wydać rozkaz do szarży. W walce zabito kilku nie przygotowanych do obrony Indian, lecz pozostali uciekli, rozpraszając się po okolicznych wzgórzach. Żołnierzom nie udało się aresztować wodza i schwytać jego ludzi. Zajęli więc i spalili obóz. Indianie uniknęli całkowitego zniszczenia, ale stracili swój dobytek: namioty, zapasy żywności, a przede wszystkim stado 600 koni. Pozbawieni dobytku ludzie Zwierciadła połączyli się wkrótce z niewielką grupą Nez Perce Czerwonej Sowy, który, podobnie jak Zwierciadło, do końca starał się zachować neutralność. W wyniku zdradzieckiej napaści na pokojowy obóz Zwierciadła na tyłach wojska pojawiła się nowa siła „wrogich Indian” licząca co najmniej 40 żądnych zemsty wojowników. Stanowili oni potencjalne zagrożenie dla linii komunikacyjnych Howarda i osad­ ników zebranych w ufortyfikowanych osiedlach na prerii Camas. 1 lipca gen. Howard zakończył koncentrację wojsk nad Salmon i rozpoczął przeprawę na zachodni brzeg rzeki u wylotu kanionu White Bird. Tego samego dnia, zanim przednia straż Howarda zbliżyła się do skalnej warowni Indian, wszyscy Nez Perce opuścili ją po cichu wraz z całym obozem i odeszli na północny zachód. Po wyczerpującym, trwającym cały dzień, noc i pół następnego dnia marszu przez dzikie skalne pustkowie w widłach Snake i Salmon indiańska kolumna dotarła do przeprawy Craiga (Craig’s Billy Crossing), która od dawna służyła Indianom z Wallowy jako miejsce przepraw w drodze do Lapwai8. 3 lipca Nez Perce przeprawili 8 Nazwa pochodzi od nazwiska Williama „Billy” Craiga, byłego „człowieka z gór”, który w końcu lat trzydziestych XIX w. porzuci! życie trapera i osiedlił się wśród Górnych Nez Perce znad Lapwai Creek. Craig był żonaty z córką ochrzczonego wodza Grzmiące Oczy (Jamesa), jednego z najbliższych stronników Prawnika. Później przy pomocy teścia otworzył przeprawę promową przez rzekę Salmon. Jego imieniem nazwano także pasmo górskie położone pomiędzy Salmon a dolnym biegiem Clearwater.

się na północny brzeg Salmon wraz ze stadami koni i bydła. Opuszczając niegościnną skalistą krainę w dolnym biegu Salmon Indianie skręcili na północny wschód, wydostając się na odsłoniętą prerię pomiędzy Salmon, Górami Craiga i połu­ dniową odnogą Clearwater. W ten sposób główne siły Nez Perce znalazły się pomiędzy oddziałem gen. Howarda a jego bazą w forcie Lapwai. Kierunek ucieczki Indian stanowił kolejne zaskoczenie dla gen. Howarda, który spodziewał się, że Nez Perce będą uciekać w kierunku południowym. Howard liczył na to, że na bezdrożach południowego Idaho łatwo dopędzi obciążonych rodzinami, dobytkiem i stadami uciekinierów i zdoła ich osaczyć. W tym celu wysłał na południe kompanię kawalerii kpt. Trimble. Trimble wzmocnił swój oddział grupą górników z Florence, a następnie popędził z odsieczą osadnikom zebranym nad Slate Creek. Potem przeprawił się na lewy brzeg Salmon i nie dostrzegając żadnych śladów obozu Nez Perce ruszył z powro­ tem na północ, dołączając 3 lipca do głównych sił Howarda. W tym czasie kolumna Howarda, obciążona zapasami i artylerią, z trudem przedzierała się górskim szlakiem w drodze do przeprawy Craiga. Kiedy wreszcie dotarła tam po trzech dniach marszu, Howard nie zdecydował się przeprawić wojska i taborów przez skłębione, rwące wody Salmon. Nie chcąc narażać ludzi i sprzętu zarządził odwrót tą samą drogą, jaką przebył z kanionu White Bird. Dopiero 8 lipca zmęczeni i upadli na duchu żołnierze Howarda dotarli do Grangevillc, gdzie zatrzymali się w oczekiwaniu na konwój z zaopatrzeniem z fortu Lapwai. W Grangeville powitano ich bez entuzjazmu, szydząc z nie udanego pościgu i zarzucając Howardowi nieudolność. General usprawiedliwiał się trudnościami terenowymi i zaskakującą taktyką wojenną, jaką on i jego oficerowie zaczęli przypisywać Nez Perce. To ostatnie skrzętnie rozdmuchała wszędobylska lokalna prasa, dokładając kolejne cegiełki do budowy późniejszej legendy o „indiańskim Napoleonie” — Wodzu Józefie.

Tymczasem 3 lipca Indianie, oderwawszy się od pościgu Howarda, zatrzymali się na krótki odpoczynek na prerii Camas, niedaleko miejsca, gdzie biegł stary trakt dyliżansów z Lapwai do miasteczek Grangeville, Mount Idaho i dalej do Elk City. 4 lipca indiańscy szperacze, przeszukujący boczne kaniony na południowym skraju Gór Craiga, natknęli się na dwóch białych jeźdźców. Byli to cywilni zwiadowcy kpt. Whipple’a, wracającego z wyprawy przeciwko grupie Zwierciadła. Oddział Whipple’a, o czym Indianie nie wiedzieli, zatrzymał się na postój w pobliżu opuszczonej stacji dyliżansów przy wzgórzu Cottonwood, kilka mil na południe od Gór Craiga. Jednego z białych zwiadowców Indianie zabili, drugi zdołał umknąć pogoni i zawiadomił Whipple’a o pojawieniu się wrogich Nez Perce. Zaskoczony obecnością Indian Whipple natychmiast wysłał w ich kierunku por. Seviera M. Rainsa na czele patrolu złożonego z dziesięciu kawalerzystów i dwóch cywilnych przewodników. Zaalarmowani przez swoich zwiadowców Nez Perce pod wodzą Białego Ptaka, Dwóch Księżyców, Tęczy i Pięciu Ran wciągnęli oddział Rainsa w zasadzkę. Podobnie jak w kanionie White Bird, strzelcy Nez Perce ukryli się na zboczach zagłębie­ nia, przez które biegła droga ze stacji Cottonwood i przywitali żołnierzy morderczym ogniem z wielu strzelb. Rains i wszyscy jego ludzie polegli. Indianie nie ponieśli żadnych strat, z wyjąt­ kiem Dwóch Księżyców, który został lekko ranny. Wkrótce potem od strony Cottonwood ukazał się cały oddział kpt. Whipple’a, liczący około 80 ludzi. Tymczasem do grupy Białego Ptaka dołączył Ollikut z głównymi siłami. Indianie mieli teraz 150 wojowników i Whipple nie zaryzykował starcia. Pośpiesznie cofnął się do stacji Cottonwood i okopał na pobliskim wzgórzu, wysyłając jednocześnie posłańca do gen. Howarda z prośbą o pomoc. Nez Perce otoczyli wzgórze i zamknęli oddział Whipple’a w kotle. W tym czasie Wódz Józef z głównym obozowiskiem oraz końmi i bydłem pociągnął dalej na wschód.

W nocy, kiedy Indianie odstąpili od wzgórza Cottonwood, do stanowisk żołnierzy przekradł się cywilny zwiadowca z Lapwai, przynosząc wiadomość, że zbliża się oddział kawalerii kpt. Perry’ego osłaniający tabor z zaopatrzeniem dla wojsk gen. Howarda. Nie chcąc, by wozy dostały się w ręce Indian, Whipple wycofał się cichaczem ze wzgórza i wyjechał naprzeciw Perry’ego. Po połączeniu siły żołnierzy wzrosły do około 150 ludzi. Wzmocniony oddziałem z Cottonwood kpt. Perry, który ze względu na starszeństwo objął dowództwo, dotarł do wzgórza Cottonwood, gdzie schronił się w okopach Whipple’a. Następnego dnia, 5 lipca, główny obóz Nez Perce prze­ kroczył trakt z Lapwai pomiędzy Grangeville i stacją Cot­ tonwood w bezpiecznej odległości od obu zgrupowań wojska. Ze wszystkich stron osłaniali go wojownicy Białego Ptaka i Ollikuta. Kpt. Perry nie ruszył się, tkwiąc na wzgórzu Cottonwood w oczekiwaniu na odsiecz Howarda. Za to od południa pojawiła się grupa 17 ochotników z Mount Idaho, dokąd dotarł posłaniec Whipple’a z dramatycznym wezwaniem o pomoc. Mount Idaho i inne osiedla na prerii Camas żyły w tych dniach w atmosferze zbiorowej histerii. Zgromadzeni w nich osadnicy domagali się zdecydowanych działań wojska przeciw ko zbuntowanym Nez Perce. Ponieważ gen. Howard zwlekał w oczekiwaniu na posiłki i uzupełnienie zaopatrzenia, niecier­ pliwi cywile postanowili sami rozprawić się z Indianami. Ochotnicy, dowodzeni przez D.B. Randalla, natarli pędem na tylną straż Indian i przerwali cienką linię wojowników, próbując przebić się do Cottonwood. Zostali jednak szybko otoczeni i zmuszeni do obrony na jednym z okolicznych wzgórz. Przygwożdżeni ogniem indiańskich strzelców wybo rowych stracili trzech zabitych, w tym Randalla, i dwóch rannych. Po stronie Indian śmiertelnie ranny został jeden wojownik. Dopiero po kilku godzinach, kiedy Wódz Józef z rodzinami i dobytkiem bezpiecznie przeszedł odkrytą

przestrzeń prerii Camas i powędrował wzdłuż Cottonwood Creek ku rzece Clearwater, wojownicy Nez Perce wycofali się z walki. Kpt. Perry obserwował walkę oddziału Randalla z odległego o 1,5 mili wzgórza Cottonwood, nie zaryzykował jednak opuszczenia stanowisk i narażenia na ryzyko taborów z zaopat­ rzeniem9. Dopiero kiedy strzelanina przycichła, wysłał na pomoc ochotnikom kpt. Whipple’a z częścią żołnierzy. Indianie oddalili się tymczasem i, aby odciągnąć uwagę białych od głównego obozu, ruszyli na południe w stronę jeziora Tule, a potem skręcili na wschód, ku odległej o 40 mil południowej odnodze Clearwater. BITWA NAD RZEKĄ CLEARWATER — 11-12 VII 1877 R.

Nad rzeką Clearwater, w pobliżu ujścia Cottonwood Creek, główne siły Nez Perce połączyły się z grupami Zwierciadła i Czerwonej Sowy. Do obozu nietraktatowych Nez Perce przybyła także niewielka grupa Indian Palouse znad dolnej Snake z wodzami Husis Kute i Hahletkinem. Był to zbun­ towany oddział Palouse, który odłączył się od głównego szczepu, chcąc zaprotestować przeciwko łamaniu przez białych postanowień traktatu. Połączone siły Indian liczyły teraz 250 wojowników i ponad 500 kobiet, dzieci i starców oraz około 3000 koni i bydła. Obóz Indian nad Clearwater, płynącą w tym miejscu z południa na północ, leżał na wschodnim skraju rezerwatu. Kilkudniową przerwę w walkach nietraktatowi Nez Perce wykorzystali na odpoczynek i spotkania z krewnymi i znajo­ mymi z Kamiah i innych wiosek leżących w tej części 9 Swoim postępowaniem Perry naraził się na zarzut nieudzielenia pomocy ochotnikom Randalla, za co postawiono go przed sądem wojskowym. Sąd oczyścił go z zarzutu uznając, że działał prawidłowo, mając na względzie przede wszystkim bezpieczeństwo taboru z zaopatrzeniem dla oddziału gen. Howarda.

rezerwatu. Z obozu odesłano ciężej rannych i najbardziej wyczerpanych dwutygodniową ucieczką. Na ich miejsce przyszli inni, zwabieni pragnieniem wolności i dotychczaso­ wymi sukcesami pobratymców. Niezmącony niczym spokój przerywały jedynie kłótnie z ochrzczonymi członkami plemie­ nia, którzy oskarżali nietraktatowych Nez Perce o wywołanie buntu i ściągnięcie niebezpieczeństwa na całe plemię. Już następnego dnia po opuszczeniu przez Indian prerii Camas patrole doniosły białym o zatrzymaniu się Nez Perce nad Clearwater. Na wieść o tym cywilni ochotnicy z różnych oddziałów zorganizowali w Grangeville 43-osobową kompanię milicji z kpt. Edwardem McConville’em na czele. 7 lipca, zanim jeszcze wyczerpane oddziały gen. Howarda dotarły do miasteczka, ochotnicy McConville’a, poirytowani powolnością ruchów i brakiem zdecydowania Howarda, wyruszyli nad Clearwater w poszukiwaniu Indian. Dzień później wyśledzili obóz Nez Perce ukryty w kanionie nad rzeką. Stwierdziwszy, że jego oddział jest za słaby, żeby zaatakować połączone siły Indian, McColville cofnął się i wysyłał do Howarda wezwanie o szybką pomoc. Ochotnicy, przekonani, że nie zostali zauważeni, rozbili obóz w zagłębieniu terenu trzy mile od kanionu, w którym obozowali Indianie. Nie docenili jednak sprawności indiańs­ kiego zwiadu. Odkryci przez zwiadowców Nez Perce przenieśli się dalej na północ wzdłuż koryta Clearwater i okopali się na jednym ze wzgórz. Wkrótce grupa wojowników Ollikuta otoczyła ich szerokim kręgiem i zaczęła razić ogniem karabi nowym ze szczytów sąsiednich wzniesień. Z powodu znacznej odległości strzelanina nie przyniosła strat żadnej ze stron, ale napędziła ochotnikom porządnego stracha, przez co nie zapewnili należytej ochrony swoim koniom pozostawionym na zboczu wzgórza. W nocy kilkunastu wojowników Ollikuta podpełzło do stada, rozcięło koniom pęta i głośnym krzykiem wszczęło popłoch wśród zwierząt. W rezultacie większość koni objuczonych zapasami żywności i amunicji dostała się

w ręce Indian. Po południu 9 lipca na pomoc otoczonym ochotnikom McConville’a, pozbawionym żywności i wody (z tego powodu miejsce to nazwano później Wzgórzem Cierpienia — Mount Misery), przybył pchnięty na odsiecz przez gen. Howarda oddział ochotników Billa Huntera. Hunter gwałtowną szarżą przerwał linie otaczających wzgórze Indian i połączył się z ludźmi McConville’a. W nocy Nez Perce wycofali się z walki. Ochotnicy przetrwali kolejny dzień oczekując na nadejście wojsk Howarda. Kiedy ten się nie pojawił, 11 lipca rano opuścili wzgórze i uciekli do Grangeville. Brak szybkiej i zdecydowanej pomocy ze strony wojska dla okrążonego oddziału McConville’a wywołał wśród Indian złudne wrażenie, że siły Howarda znajdują się zbyt daleko, by stanowić realną groźbę. W rzeczywistości generał zbliżał się do obozowiska Nez Perce, lecz nie z tej strony, z której oczekiwali go Indianie. Wkrótce po otrzymaniu od McConville’a wiadomości o od­ kryciu obozu Nez Perce gen. Howard opuścił Grangeville. Nie poszedł jednak prosto w sukurs ochotnikom, tylko pchnął im na pomoc oddział Huntera, a sam pomaszerował na północny wschód, w kierunku Clearwater. 10 lipca nad Clearwater dołączyli do niego Perry i Whipple z taborem z Cottonwood. Howard dysponował teraz czterema kompaniami kawalerii (kpt. Perry’ego, kpt. Trimble’a, kpt. Whipple’a i kpt. Wintersa), sześcioma kompaniami piechoty i pięcioma kompaniami spie­ szonej artylerii (dowódca mjr Joseph Stewart), w sumie z około 450 żołnierzami, kilkoma indiańskimi zwiadowcami i ponad setką cywilów ze służb pomocniczych. 11 lipca rano Howard przeprawił się przez Clearwater, kilkanaście mil powyżej obozu Indian, zamierzając ich zasko­ czyć z drugiej strony, od południowego wschodu. Kierując się na północ szedł skrajem falistego, zalesionego płaskowyżu ciągną­ cego się po wschodniej stronie rzeki. Prawy brzeg Clearwater był wysoki i skalisty. Rozciągającą się za nim równinę przecinała liczna sieć wądołów i kanionów opadających ku dolinie rzeki.

Krótko po południu zwiadowcy Howarda wyśledzili obóz Nez Perce ukryty w kanionie na lewym, niższym brzegu Clearwater. Wśród namiotów, nad którymi unosiły się dymy ognisk, panował spokój. Wokół nich krzątały się kobiety przygotowujące posiłek, a gromadki dzieci pluskały się w wodzie lub łowiły ryby. Indianie oczekiwali głównego uderzenia wroga od zachodu lub północy i w tamtą stronę kierowali szczególną uwagę. Skryte podejście Howarda nie uszło jednak uwagi ru­ chliwych zwiadowców Nez Perce, których patrole operowały także na wschodnim brzegu rzeki. Odkryli oni obecność wojska i zdążyli zawiadomić obóz o niespodziewanym pojawieniu się nieprzyjaciela na swoich tyłach. Utraciwszy element zaskoczenia Howard wysłał przodem kawalerię i rozkazał artylerii ostrzelać ukrytych w skalnych zaka­ markach Indian z nadrzecznego urwiska. Ogień dział wy­ wołał wśród Indian popłoch, nie wyrządził im jednak żadnej szkody. Zaalarmował tylko wojowników, którzy chwyciwszy broń i pasy z amunicją przeprawili się na przeciwległy brzeg i wspinając się stromymi parowami wyszli na spotkanie wroga. W czasie gdy artyleria Howarda ostrzeliwała z daleka obóz Nez Perce po drugiej stronie rzeki, trzy kompanie kawalerii pogalopowały pod osłoną wyniosłego brzegu w dół Clearwater. Na wysokości wioski kawalerzyści skręcili w lewo i uszyko­ wali się do ataku po stoku stromego zbocza opadającego do rzeki. Zanim jednak osiągnęli brzeg zbocza, jego górną krawędź obsadzi! Too-hool-hool-zote z 24 wojownikami. Indianie na szybkich koniach pierwsi dopadli brzegu urwiska i po zajęciu stanowisk celnym ogniem pomieszali szyki wojska. Mimo że było ich pięciokrotnie mniej niż żołnierzy i strzelali z daleka, udało im się trafić kilku kawalerzystów i zabić wiele koni. Wkrótce wsparł ich Zwierciadło ze swoimi wojownikami. Razem udaremnili natarcie żołnierzy i zmusili ich do odwrotu.

W innym miejscu grupa wojowników prowadzona przez Ollikuta, Tęczę i Pięć Ran wypadła ze skalnych parowów, nacierając wprost na tabor Howarda. W gwałtownym ataku Nez Perce zabili dwóch cywili z obsługi wozów taborowych. Przez chwilę wydawało się, że uda im się opanować tabor, który w ostatniej chwili obroniło przybycie odwodowej kompanii kawalerii. Na południowym skraju płaskowyżu wojownicy Białego Ptaka zagrozili tyłom kolumny wojska. Po zajęciu pozycji na górnej krawędzi ciągnącego się tam kanionu spieszeni strzelcy Nez Perce wybudowali sieć prymitywnych umocnień, biorąc żołnierzy w dwa ognie. Gwałtowność ataków Indian zmusiła Howarda do cofnięcia wszystkich sił w głąb otwartej równiny i okopania się za osłoną z wozów. Bitwa nad Clearwater przerodziła się w zaciekły siedmiogodzinny pojedynek ogniowy. Wyborowi strzelcy Nez Perce strzelali selektywnie i skutecznie. Ich ogień stał się tak dokuczliwy, że Howard zorganizował kilka kontrataków, te jednak załamywały się w celnym ogniu karabinowym Indian. Wierząc w potęgę swej artylerii kazał ostrzeliwać pozycje Nez Perce z haubicy i Gatlingów. Ogień dział zmusił wojow­ ników Nez Perce do opuszczenia niektórych stanowisk, nie zmienił jednak przebiegu bitwy. Kiedy tylko działa przestawały strzelać, uparci Nez Perce wracali do swoich okopów. Dzień był wyjątkowo upalny, lipcowe słońce prażyło niemiłosiernie. Po kilku godzinach walki w upale sięgającym 37 stopni żołnierzom zaczęło doskwierać pragnienie. Jedyne źródło wody w okolicy znajdowało się pod ciągłym ostrzałem Nez Perce, a do rzeki indiańscy strzelcy nikogo z wrogów nie dopuszczali. Dopiero w nocy kilkunastu śmiałkom udało się dotrzeć do źródła i napełnić manierki. Jeden z ataków Indian na północnym skraju płaskowyżu zakończył się spektakularnym sukcesem. Udało im się opano­ wać działa Howarda i przetoczyć je w pobliże swoich stanowisk, gdzie długi czas stały bezczynnie.

Późna lipcowa noc przyniosła zmęczonym żołnierzom tylko częściowe wytchnienie. Zaskakująca taktyka Nez Perce i wyjąt­ kowy upór w walce, zdziwiła Howarda i jego oficerów. W obozie Indian przez całą noc dudniły bębny zagrzewające wojowników do walki, a ludzie Howarda ze zgrozą wsłuchiwali się w dzikie pieśni sławiące zwycięstwo. Niejednego przerażała myśl, że może ich spotkać los żołnierzy Custera. W nocy wielu Nez Perce opuściło po cichu stanowiska na prawym brzegu i wróciło do obozu. Wśród Indian zaczęły się spory, co do tego, czy następnego dnia kontynuować walkę, czy uciekać ratując dobytek i życie rodzin. O świcie 12 lipca walka zaczęła się z równą zaciekłością, co dnia poprzedniego. Żołnierze musieli stale odpierać ataki ogniowe oskrzydlających ich wojowników. Kilkakrotnie kontr­ atakowali usiłując zepchnąć Indian do rzeki i dostać się do ich obozu. Strzelcy Nez Perce, przyparci do muru, za radą doświadczonego wojownika Otstotpoo, starali się zostawić w spokoju prostych żołnierzy, celując wyłącznie do dowódców (w niedalekiej przyszłości taktyka ta miała im przynieść znakomite rezultaty). Wciąż zmieniali stanowiska zachodząc żołnierzy z coraz to innej strony. W końcowej fazie bitwy front wojska rozciągnął się na długość 2,5 mili. Howard miał wyraźną przewagę liczebną, nie wiadomo jednak, jak by się potoczyły losy bitwy, gdyby nie przypadek. Por. Charles Humphrey z 4 pułku artylerii ruszył z 11 żołnierzami do szaleńczego natarcia na uprowadzone działa. Trzech żołnierzy padło zabitych, trzech innych, w tym dowódca, odniosło rany, ale pozostali zdołali zaprząc muły i przyciągnąć haubicę i oba Gatlingi w obręb własnych stanowisk. Natychmiast zatoczono je na stanowiska i rozpo­ częto ostrzał pozycji indiańskich na północnym skraju frontu. Ogień armatni zmusił Nez Perce do schronienia się w oko pach. Pod jego osłoną kawaleria Howarda obeszła lewą flankę Indian. Oskrzydliwszy wojowników kawalerzyści zjechali w dół stoku do rzeki, przekroczyli ją i wpadli do obozu Nez

Perce wzbudzając w nim ogromną panikę. W ciągu kilku minut kawaleria opanowała prawie całą wioskę, ale nie zdołała jej utrzymać. Wódz Józef wysłany do obrony obozu nie stracił głowy i poprowadził kontratak, który odrzucił żołnierzy. Otoczeni kawalerzyści musieli w ciężkiej walce wyrąbywać sobie drogę odwrotu. Wielu wojowników z prawego brzegu, widząc atak kawa­ lerii na swój obóz, porzuciło dotychczasowe stanowiska i popędziło na pomoc zagrożonym rodzinom. O godz. 14.30 Howard, wykorzystując osłabienie ognia Indian, postanowi! przeprowadzić decydujące natarcie. Jego rozpoczęcie opóź­ niła trochę wiadomość o zbliżaniu się posiłków (była to kompania B 1 pułku kawalerii kpt. Jamesa Jacksona, świeżo przybyła z fortu Klamath w Oregonie) eskortujących kara­ wanę mułów z prowiantem i amunicją. Wysłany na spot­ kanie nadciągających posiłków oddział kawalerii obszedł prawe skrzydło Nez Perce i zaatakował ich z boku. W tym samym momencie Howard zarządził generalny atak. Nieli­ czni pozostali na stanowiskach strzelcy Nez Perce zostali zmuszeni po krótkim oporze do wycofania się z pola. Po trzydziestu godzinach walki wojownikom zostało jeszcze dość czasu, aby mogli wycofać się za rzekę i osłonić odwrót swych rodzin. Złamawszy opór Indian na prawym brzegu Clearwater żołnierze w pościgu zeszli do rzeki i przeprawiwszy się przez nią wpadli do opuszczonego obozu. Do tego czasu Wódz Józef zdążył ewakuować ludzi i zwierzęta. Uciekając w ogrom­ nym pośpiechu Indianie porzucili większość swojego dobytku, ale uratowali życie i stada. Żołnierze Howarda byli zbyt zmęczeni i wykrwawieni, by ich ścigać. W bitwie zginęło 15 ludzi, a 25 zostało rannych. Nez Perce stracili 4 zabitych, mieli też 6 rannych. Mimo że straty wojska były czterokrotnie wyższe niż Nez Perce, gen. Howard uważał bitwę nad Clearwater za decydu­ jące zwycięstwo, a paniczny odwrót Indian za oznakę końca

wojny. Pewny swego pozwolił wojsku na odpoczynek i odłożył pościg do następnego dnia. Później powiedział, że Nez Perce walczyli równie dobrze, jak najlepsze doborowe oddziały, a ich odwrót był planowy i miał zorganizowany charakter. Nie ścigani przez nikogo Nez Perce wycofali się na północ, w dół Clearwater. 13 lipca rano, koło Kamiah, gdzie ich ojcowie gościnnie przyjęli Lewisa i Clarka, zbudowali łodzie z bizoniej skóry i przeprawili się na wschodni brzeg, przepę­ dzając wpław 2000 do 3000 koni i bydła. Zanim Howard podjął pościg, wycofali się za Clearwater w stronę prerii Weippe i ukryli wśród wzgórz. Howard zmarnował następny dzień, planując swój kolejny krok. W końcu, za namową przebywających w jego obozie traktatowych Nez Perce, przekroczył rzekę i poszedł wskazanym skrótem, chcąc przechwycić uciekających Indian, nim ci zdołają ukryć się w bardziej niedostępnym miejscu. Droga okazała się jednak zbyt trudna dla wojska i Howard musiał się cofnąć, tracąc kolejny cenny dzień. 15 lipca, podczas postoju na prerii Weippe, wodzowie Nez Perce zwołali naradę. Atak wojska na obóz nad Clearwater był na tyle groźny, że część Indian, przewidując, co przyniesie przyszłość, postanowiła się poddać. Wódz Józef początkowo skłaniał się ku kapitulacji, ale Biały Ptak, Too-hool-hool-zote i Zwierciadło głosowali za dalszą ucieczką. Powstał wówczas spór, co do jej kierunku. Wódz Józef proponował, by udać się na północ do kraju wypróbowanych sojuszników, Flathead, i u nich szukać schronienia. Jego główny oponent, Zwierciadło, uważał, że należy przebyć góry Bitteroot i uchodzić na prerię, do krainy bizonów. Znając dobrze Montanę z częstych wypraw myśliws­ kich przekonywał, że tamtejsi osadnicy nie mają powodów, aby walczyć z plemieniem Nez Perce. W razie potrzeby Nez Perce mogli też liczyć na pomoc swych przyjaciół Wron lub uciec do Kanady, która rok wcześniej udzieliła azylu Sjuksom Siedzącego Byka i gdzie armia amerykańska nie miała wstępu. Ostatecznie przyjęto propozycję Zwierciadła, któremu w związku z tym

powierzono funkcję przewodnika i głównego wodza wojen­ nego 10. 16 lipca Nez Perce rozpoczęli ponadstumilową wędrówkę starym Szlakiem Lolo do Montany. Przeprawa przez góry Bitteroot nie wydawała się im trudna. Znali tę drogę, ponieważ tędy wiodły ich szlaki na polowania w Montanie. Mieli też nadzieję, że gen. Howard ze swą armią prowadzącą ciężkie wozy taborowe, nie będzie mógł tamtędy przejść. FORT FIZZLE — 28 VII 1877 R.

Podejmując decyzję o ucieczce do Montany Nez Perce dobrze wiedzieli, że nigdy nie będą mogli wrócić do swych domów ani też udać się do rezerwatu Lapwai bez obawy narażenia się na odwet białych. Na ostateczną decyzję miał bez wątpienia wpływ precedens wieszania przez Amerykanów przywódców indiańskich powstań. Taka perspektywa wywołała zrozumiałe obawy wodzów Nez Perce, toteż, mimo że wraz z opuszczeniem ziem w dorzeczu Clearwater Indianie tracili podstawy swej egzystencji, postanowili przebijać się Szlakiem Lolo na północny wschód. Stamtąd planowali ruszyć na północne prerie do krainy Wron. Wódz Józef powiedział później, że jedynym celem Nez Perce było znalezienie miejsca, gdzie armia „pozostawiłaby ich w spokoju i które byłoby położone wystarczająco daleko od osadników, by na przyszłość uniknąć konfliktów”. Podczas gdy Nez Perce przebijali się przez góry Bitteroot, gen. Howard reorganizował swoje siły i wzmacniał je ściągając wojska z całego zachodniego wybrzeża11. Koleją, statkami 10 Indiańskie imię Zwierciadła brzmiało Allalimya Takanin. Urodzony ok. 1832 r. w zachodniej Montanie był synem i następcą prominentnego wodza Nez Perce, Zwierciadło (Starszego), po którym odziedziczył imię pochodzące od lusterka noszonego jako ozdoba na piersiach. 11 Od 17 czerwca do 12 lipca 1877 r. straty w oddziałach Howarda, nie wliczając w to cywilów, wyniosły 128 ludzi, w tym 58 żołnierzy zabitych i 70 rannych.

rzecznymi i różnymi drogami nadciągały do fortu Lapwai i obozu Howarda nad Clearwater nowe oddziały. 19 lipca przybyły dwie kompanie 4 pułku artylerii (kompanie C i L) przysłane z San Francisco przez dowódcę Dywizji Pacyfiku, gen. Irvinga McDowella. Tego samego dnia ppłk Frank Wheaton, komendant fortu Walla Walla, przyprowadził kompanię kawalerii i dwie kompanie piechoty (kompania C z 12 pułku piechoty i kompania II z 8 pułku piechoty). Wraz z nimi przyszła silna kompania ochotników sformowana w Dayton na Terytorium Waszyngton, która zastąpiła ocho­ tników z Walla Walla. Z południa nadciągnęły oddziały, które do 18 lipca koncentrowały się w forcie Boise pod dowództwem mjr. Sanforda i komendanta fortu Klamath, mjr. Johna Greena z 1 pułku kawalerii. 29 lipca w obozie Howarda zjawił się wypróbowany sojusznik Amerykanów, wódz Bizoni Róg, z 20 zwiadowcami Bannoków i:. W końcu lipca siły pozostające pod bezpośrednią komendą gen. Howarda wzrosły do 1000 ludzi. 30 lipca, po dwutygodniowych przygotowaniach, gen. Howard podjął na nowo pościg za Nez Perce. Zamierzając wziąć Indian w kleszcze wysłał silny oddział pod dowództwem ppłk. Wheatona z Lapwai daleko na północ, aby zablokował drogę uciekinierom na linii rzeki Clark Fork w Montanie. Sam na czele 540 oficerów i żołnierzy, 25 zwiadowców Bannoków i 150 ludzi ze służb pomocniczych ruszył za Nez Perce Szlakiem Lolo, opisywanym później przez gen. Shermana jako „jedna z najgorszych dróg, zarówno dla ludzi, jak 12 Bizoni Róg (ok. 1853-1878) wyróżnił się jako dowódca zwiadowców dla armii USA w czasie wojen z wrogimi plemionami. Zasłynął tym, że podczas kampanii przeciwko Sjuksom i Szejenom w 1876 r. przedarł się przez kraj wrogich Sjuksów (razem z białym Wroną Tomem Leforge’em i „Bufallo Billem" Codym) z rozkazami gen. Crooka stojącego nad rzeką Powder nad rzekę Yellowstone do płk. Milesa. W 1878 r. stanął na czele powstania Bannoków przeciwko Amerykanom. 8 czerwca 1878 r. zginął z kilkoma wojownikami w potyczce z ochotnikami z Silver City w pobliżu miasteczka South Mountain (Idaho).

i zwierząt na całym kontynencie”. Mając przed sobą ciężką wspinaczkę górskim szlakiem na wysokości ponad 2000 metrów zrezygnował z wozów i artylerii. Jego tabor liczył za to 350 mułów obładowanych prowiantem, amunicją i sprzętem obozowym. Przed Howardem posuwała się grupa drwali z Lewiston, którzy oczyszczali drogę dla kolumny wojska. Tymczasem Nez Perce zbliżali się szybko do wschodniego krańca Szlaku Lolo. Było jednak coś, co biegło szybciej niż oni. Przekazywane za pomocą telegrafu („mówiącego drutu” — jak go nazywali Indianie) rozkazy zaalarmowały oddziały stacjonujące w fortach zachodniej Montany. Chcąc uprzedzić Indian, Howard zwrócił się do naczelnego do­ wódcy, gen. Shermana, o włączenie do kampanii sił Dystryktu Montana, dowodzonych przez płk. Johna Gibbona z 7 pułku piechoty 13. Gibbon otrzymał rozkaz zablokowania pochodu Nez Perce na przełęczy Lolo i uniemożliwienia im ucieczki na północ. 25 lipca, gdy Nez Perce schodzili na wschodnią stronę gór Bitteroot przy ujściu Lolo Creek, ich zwiadowcy odkryli liczną grupę żołnierzy i lokalnych ochotników zajętych budową drewnianej barykady na polanie w wąskim przejściu, przez które Indianie chcieli opuścić góry. Żołnierzami dowodził kpt. Charles C. Rawn z pobliskiego fortu Missoula. Zaalarmowany 13

John Gibbon (1827-1896) karierę wojskową rozpoczął podczas wojny z Meksykiem (1847). Później walczy) z Seminolami na Florydzie. W 1861 r. był kapitanem 4 pułku artylerii w forcie Leavenworth. Podczas wojny secesyjnej był m.in.: dowódcą artylerii w dywizji gen. McDowella (1862), dowódcą brygady ochotników w drugiej bitwie nad Buli Run (1862), dowódcą dywizji pod Gettysburgiem (1863) i dowódcą korpusu w Armii James (1865). Wojnę zakończył w stopniu generała majora armii ochotniczej (od VI 1864). Pod Appomatox był jednym z komisarzy Granta, którzy przyjmowali kapitulację gen. Lee. W 1866 r. mianowany pułkownikiem armii regularnej, od 1869 r. dowodził 7 pułkiem piechoty na pograniczu indiańskim, Jako dowódca Dystryktu Montana, w 1876 r. brał udział w kampanii przeciwko Sjuksom i Szejenom. W wyniku ciężkich ran odniesionych w bitwie pod Gettysburgiem w 1863 r., kulał na jedną nogę. Z tego powodu Indianie nadali mu przydomek „Ten-Który-Kuleje".

rozkazem Howarda zebrał 4 oficerów i 30 żołnierzy należących do kompanii L7 pułku piechoty i postanowił zatrzymać pochód Indian na przełęczy u wylotu Szlaku Lolo. Żołnierzom towarzyszyło 150 uzbrojonych osadników z doliny Bitteroot. W pobliżu barykady obozował oddział żyjących w dolinie Indian Flathead, z wodzem Charlotem na czele. Zwierciadło, Wódz Józef i Biały Ptak zostawili główny obóz w odległości 5 mil na zachód od barykady żołnierzy i zbliżyli się do nich z białą flagą. Spokojnie zsiedli z koni i wymienili uściski dłoni z kpt. Rawanem i jego oficerami. Podczas rozmowy wodzowie Nez Perce dali jasno do zro­ zumienia, że nie chcą walczyć. -— Przejdziemy obok was bez walki, jeśli na to pozwolicie — powiedział Wódz Józef. — Ale przejdziemy. „Przeprowadziłem rozmowę z Wodzem Józefem, Białym Ptakiem i Zwierciadłem” — napisał w meldunku Rawn. „Wodzowie zaproponowali, że jeśli nie zostaną zaatakowani, przejdą w pokoju przez dolinę Bitteroot w zachodniej Montanie”. Rozkazy były jasne i Rawn poinformował Indian, że mogą przejść jedynie pod warunkiem złożenia broni. Indianie zapewnili wówczas, że nie mają zamiaru atakować miej­ scowych osadników i rabować ich własności. Biały Ptak i Zwierciadło oświadczyli kategorycznie, że wojownicy nie oddadzą ani broni, ani wierzchowców. Nie wrócą też nigdy do wrogiego im Idaho. Spodziewając się rychłej pomocy ze strony gen. Howarda i płk. Gibbona, Rawn postanowił grać na zwłokę. Za proponował spotkanie następnego dnia w celu omówienia warunków przejścia. Wodzowie zgodzili się, ale po dwoili dniach bezowocnych rozmów, postanowili działać. Tym czasem niektórzy osadnicy uspokojeni postawą Indian opli ścili barykadę i odjechali do domów. Kpr. Charles Loynes z 7 pułku piechoty zauważył, że wielu innych „uciekło na widok tylu Indian”.

Cotlonwood House (szkic wojskowy)

Sceneria bitwy nad Clearwater (szkic wojskowy)

Sceneria bitwy nad Big Hoie (szkic wojskowy)

Pułkownik John Gibbon

ln-who-lise

Wojownik z 1877 r.

Potyczka nad Birch Creek

Nez

Perce

Sceneria bitwy nad Canyon Creek Pułkownik Samuel D. Sturgis Pułkownik Nelson Miles

Wódz Szejenów Dwa Księżyce

Sceneria bitwy w górach Bear Paw

Bitwa w górach Bear Paw

Wódz Józef w chwili kapi­ tulacji (szkic wykonany przez jednego z oficerów amerykańskich)

Komisarz James Macleod i kanadyjscy policjanci z Pótnocno-Zachodniej Policji Konnej

Wódz Józef i płk Gibbon w 1889 r.

Wódz Józef w rezerwacie Colville w 1901 r.

Wczesnym rankiem 28 lipca Zwierciadło ustawił wojow­ ników na skraju lasu, tworząc w ten sposób osłonę, za którą Wódz Józef i Biały Ptak przeprowadzili główny obóz znaną sobie górską ścieżką obok fortyfikacji Rawna. „Przechodząc obok byli w zasięgu naszego wzroku” — wspominał kpr. Loynes. „Ale oczywiście nie chcieli, byśmy ich widzieli i nie widzieliśmy ich”. Wszyscy Nez Perce, z całym dobytkiem, końmi i bydłem wspięli się stromym parowem na północny grzbiet wzgórza i po prostu obeszli pozycje obronne żołnierzy. Dopiero wtedy, gdy byli na szczycie Rawn, zorientował się w ich poczynaniach. Żołnierze i ochotnicy ruszyli w pościg, ale po krótkiej wymianie strzałów z tylną strażą Indian Rawn postanowił wycofać się do bezużytecznej już teraz barykady. Niedługo potem jego oddział odszedł z powrotem do fortu Missoula. „Jakże łatwo Indianie, czy to w celu rabunku, czy po prostu uciekając, mogą obejść lub przebić się przez nasze niewyszkolone oddziały. Jeśli chodzi o piechotę, to można oczeki­ wać, że jest ona zdolna tylko do obrony większych miast lub umocnionych pozycji” — komentowała 30 lipca poczynania oddziału Rawna gazeta „Helena Daily Herald”. Inne gazety na wieść o mistrzowskim manewrze Nez Perce znowu zaczęły pisać o „indiańskim Hannibalu”, a pierwotnie bezimiennej barykadzie kpt. Rawna nadano szydercze miano „Fort Fizzle” (Fort Klapa). Na wieść o porażce Rawna i przebiciu się Nez Perce do Montany, gen. Howard wpadł w złość. Jeden z jego adiutantów, sierżant ochotników T.A. Sutherland, zanotował: „Indianie byli wyczerpani, ich konie ledwo powłóczyły nogami, a ich pasy amunicyjne były prawie puste. Pozwolić im przejść, znaczyło dać im nowe konie, mnóstwo amunicji i pełno prowiantu. Krótko mówiąc, było to jak tchnięcie życia w martwe ciało”.

BIG HOLE

Uniknąwszy poważniejszego starcia przy barykadzie Rawna, Nez Perce ruszyli w dół Lolo Creek do rzeki Bitteroot. Noc z 28 na 29 lipca główny obóz spędził w pobliżu Carlton Creek, na ranczu osadnika J.P. McClaina, u którego łowcy bizonów z plemienia Nez Perce często przechowywali swój sprzęt myśliwski. Biały Ptak i część starszyzny chcieli stąd iść prosto na północne prerie. Najkrótsza droga wiodła tam szlakiem północno-wschodnim. Zagradzały ją jednak trudne do przebycia góry, można też było się tam spodziewać silnych garnizonów amerykańskich, które — jak pokazał przykład kpt. Rawna — były już ostrzeżone o trasie marszu Indian. W tej sytuacji Zwierciadło nalegał, by pójść doliną Bitteroot na południe, a stamtąd przedostać do doliny rzeki Big Hole, którędy wiodły jego szlaki na polowania w Montanie. Wódz zapewniał, że droga nie będzie trudna, a osad białych ludzi niewiele. Obiecywał, że w dolinie Big Hole Indianie będą mogli odpocząć, wyciąć nowe tyczki do namiotów i zapolować na dziką zwierzynę. Wspaniałe łąki miały zapewnić dostatek soczystej trawy dla wygłodniałych zwierząt, z których jedna trzecia padła z głodu i wyczerpania w górach. Pewność, z jaką mówił Zwierciadło, przekonała Nez Perce i plemię podjęło brzemienną w skutki decyzję ruszenia w górę doliny Bitteroot, by potem skręcić na wschód, do krainy bizonów.

Pierwsi biali ludzie, traperzy, handlarze futer i misjonarze pojawili się w dolinie Bitteroot w pierwszej połowie XIX wieku. Zbudowana w 1841 r. przez jezuitów ojca DeSmeta misja św. Marii była pierwszą katolicką placówką na całym północnym zachodzie USA. Kiedy jezuici opuścili te tereny

w 1850 r., misję odkupił były wojskowy, major John Owen, który otworzył na jej miejscu placówkę handlową. Dla jej ochrony wybudował obok fortyfikację obronną z palonej cegły, w stylu „adobe”, którą od jego nazwiska nazwano Fort Owen. Do 1865 r. w sąsiedztwie faktorii mieszkało 100 osadników, przybyłych głównie z Oregonu. Dali oni początek miasteczku Stevensville1. Pięć lat później w dolinie było już ponad 300 stałych mieszkańców. Obok Stevensville powstało kilka innych osad, z których największymi były Corvallis i Skalkaho. W 1877 r. populacja białych liczyła grubo ponad 1000 ludzi. Większość z nich trudniła się produkcją żywności dla górniczego miasteczka Bannack i licznych obozów poszukiwaczy złota w tej części Montany. Wzrost liczby białych doprowadził do usunięcia prawowitych właścicieli tych ziem, Flathead. Na mocy traktatu z 1872 r. większość plemienia zrezygnowała ze swojej ziemi i przeniosła się na północ od Missouli, do rezerwatu Jacko nad jeziorem Flathead. Wieści o wydarzeniach w Idaho i marszu Nez Perce Szlakiem Lolo na wschód wywołały panikę wśród białych w zachodniej Montanie. Podsycały ją miejscowe gazety, które w walce o czytelników prześcigały się w opisywaniu przerażających opowieści o rzekomych okrucieństwach do konywanych przez Indian. Przy okazji szeroko przypominano los Custera, potęgując wśród osadników trwogę i obawy o życie. W atmosferze narastającej paniki wydawcy gazet słali telegramy i listy do prezydenta Hayesa i gubernatora Terytorium Montany, Benjamina Pottsa, domagając się zdecydowanej akcji wojska przeciwko nietraktatowym Nez Perce. Wyróżniał się w tym wydawca gazety „New Northwest”, J.H. Mills, który w liście do gubernatora Pottsa z 22 lipca 1877 r. pisał: 1 Osadę nazwano tak na cześć byłego gubernatora Oregonu, Isaaca Stevensa, który po wybuchu wojny secesyjnej wstąpił w szeregi wojsk Unii i jako generał poległ w 1862 r. w bitwie pod Chantilly w Wirginii.

„Będzie hańbą, jeśli pozwoli się Indianom Nez Perce przejść przez nasze terytorium (...) Nie ma znaczenia, że chcą oni tylko, aby pozostawiono ich w spokoju. Mieszkańcy Idaho są naszymi krajanami i jeśli tylko okoliczności na to pozwolą, powinniśmy załatwić się z ich «oprawcami» (...)”. Wielu osadników z doliny Bitteroot znało Nez Perce z wcześniejszych wypraw myśliwskich i było przyzwy­ czajonych do ich wizyt, podczas których obie strony chętnie ze sobą handlowały. Strach i niepewność przeważyły jednak i osadnicy zaczęli na gwałt organizować oddziały milicji. W pośpiechu odbudowano i wzmocniono stary fort Owen w Stevensville, a mieszkańcy Corvallis i Skalkaho wy­ budowali prymitywne fortyfikacje z darni, aby w razie potrzeby ukryć w nich swoje rodziny2. Niewielka grupa Flathead z grupy wodza Charlota od­ mówiła podpisania traktatu z 1872 r. i pozostała w dolinie. Ludzie Charlota starali się żyć w zgodzie z białymi, ale byli też przyjaciółmi Nez Perce, z którymi łączyły ich liczne więzy małżeńskie, wymiana handlowa, wspólne po­ lowania na bizony i sojusz wojskowy przeciwko Czarnym Stopom. Kiedy osadnicy z Bitteroot ruszali na pomoc oddziałowi kpt. Rawna, zapytali Charlota, czy udzieli im pomocy w walce z Nez Perce. „Jesteśmy przyjaciółmi białych, ale w waszej wojnie z Nez Perce nie staniemy po niczyjej stronie” — odpowiedział wódz. „Mój ojciec chwalił się, że jego ręki przez siedemdziesiąt lat nie splamiła krew białego człowieka, a ja jestem synem mego ojca. Nie możemy wystąpić przeciwko Nez Perce, gdyż przed kilk u laty pomogli mi w walce z moimi wrogami, Czarnymi Stopami, ale też nie poprzemy ich w walce przeciwko białym”. Tym samym w obliczu nadchodzącego konfliktu Plathead pozostali neutralni. Kiedy Nez Perce zbliżali się do końca Szlaku Lolo, wojownicy Charlota postanowili obserwować wydarzenia przy forcie Fizzle. Później pozwolili 2

Nadano im nazwy Fort Skeddale (Corvallis) i Fort Run (Skalkaho).

Nez Perce przejść przez dolinę Bitteroot, ostrzegli ich jednak, by nie czynili nic złego osadnikom. Część osadników powracających z fortu Fizzle nie mogła dostać się do domów bez przejścia przez obóz Nez Perce nad Carlton Creek. Zwierciadło w geście dobrej woli zapewnił ich, że nie będzie z nimi walczył. — Jesteście ochotnikami — powiedział. — Przyszliście, aby z nami walczyć. Gdybym chciał, mógłbym was pozabijać, ale nie zrobię tego. Możecie jechać do domów. Daję wam słowo, że nikogo nie skrzywdzę. Osadnik W.B. Harlan potwierdził później słowa wodza: „Zwierciadło spotkał się z nami i powiedział, że nikomu w dolinie nie zrobi krzywdy i nie tknie jego własności, jeśli pozwoli mu się przejść w pokoju. Przepuścił nas przez swój obóz, byśmy mogli wrócić do naszych domów”. 29 lipca Nez Perce ruszyli w górę doliny Bitteroot „kawalkadą długą na pięć mil”. Przez trzy dni ich główne siły obozowały koło domu Charlota na prerii nad Sil verhorn Creek, na zachód od Stevensville. „Indianie posuwają się bardzo wolno” — pisał 31 lipca do gubernatora Pottsa C.P. Higgins, bankier z Missouli. „Właściwie nie ruszyli do przodu, odkąd stanęli obozem w obecnym miejscu (na zachód od Stevensville)”. Podczas gdy główny obóz odpoczywał po wyczerpującej wędrówce przez góry, grupki Indian odwiedzały Stevensville i okoliczne farmy w poszukiwaniu zapasów. „Wkrótce dali nam do zrozumienia, czego od nas chcą” — wspominał właściciel sklepu. Henry Buck. „Powiedzieli, że potrzebują towarów i mają pieniądze, by za nie zapłacić, ale jeśli odmówimy im sprzedaży i tak je sobie wezmą”. Indianie mieli mnóstwo złotego piasku, monet i zielonych banknotów dolarowych. Płacili nimi wygórowane ceny za mąkę, kawę, cukier i tytoń. Wielu osadników, wietrząc dobry interes, sprzedawało Nez Perce nie tylko żywność, ale także koce, proch i amunicję. Nie wszyscy jednak zmienili swój wrogi stosunek do Nez Perce i chcieli z nimi handlować. W Corvallis kupiec P.R

Young kazat Indianom wynosić się ze swojego sklepu i za­ mknął go na cztery spusty. Później otrzymał za to pochwałę od płk. Gibbona, który jednocześnie surowo zganił farmerów i kupców ze Stevensville za bratanie się z wrogiem. Po trzydniowym odpoczynku koło Stevensville, główny obóz Nez Perce ruszył powoli w górę doliny, przemierzając od 12 do 14 mil dziennie. Nie wiedząc o użyciu przez Howarda „mówiącego drutu" Indianie nie spieszyli się zbytnio. Wojska generała były daleko, a życzliwa postawa białych mieszkańców doliny Bitteroot utwierdziła ich w przekonaniu, że wojna się skończyła i nie mają się już czego obawiać. Po drodze wojownicy Nez Perce z zaciekawieniem obejrzeli ziemne forty w Corvallis i Skalkaho. Ich przyjazne gesty i rozbawienie tłumem przestraszonych ludzi uspokoiły osad­ ników. Niektórzy z nich pojechali nawet do obozu Indian i sprzedali im zapas amunicji. Tymczasem płk Gibbon zareagował na telegraficzne we­ zwanie Howarda i szybko ściągnął do fortu Shaw, w którym znajdowała się jego kwatera, ilu się dało żołnierzy z najbliż­ szych placówek dystryktu (fortu Ellis, fortu Benton i Camp Baker). 28 lipca opuścił fort Shaw i załadowawszy piechotę na wozy pomaszerował do Missouli, gdzie dołączył do niego kpt. Rawn ze swoimi ludźmi. Pod rozkazami Gibbona znalazło się 162 ludzi, w tym 17 oficerów i 137 żołnierzy z 7 pułku piechoty (z kompanii A, D, E, F, G, H, I i K) oraz 8 żołnierzy z kompanii L2 pułku kawalerii (dowodził nimi sierż. Edward Page). Miał też do dyspozycji 12-funtową haubicę górską. 4 sierpnia kolumna Gibbona wkroczyła do doliny Bitteroot i rozłożyła się obozem w Pine Hollow na południowy wschód od Stevensville. W trakcie dalszego marszu w górę doliny do Gibbona dołączali osadnicy z fortów Owen, Skeddale i Run, którzy jeszcze kilka dni wcześniej ściskali dłonie wodzów Nez Perce i obiecywali im pokój. „I co zrobili ci sami osadnicy, kiedy nadszedł generał Gibbon?” — krytykował potem

sąsiadów Alex Notes z doliny Big Hole. „Ochoczo przyłączyli się do niego i razem ścigali Indian, którzy ledwie kilka dni wcześniej pozwolili im bez rozlewu krwi przejść przez ich obóz do Fortu Owen”. Ochotnicy wybrali na swoich kapitanów J.L. Humble’a z Corvallis i weterana wojny secesyjnej, Johna Catlina z Skalkaho. Obydwaj, pamiętając spełnione obietnice Indian, przyjęli nominacje raczej niechętnie. Will Cave, krewniak Catlina, tłumaczył później: „Major Catlin, dopóki żył, nigdy nie zmienił zdania. Zawsze uważał, że mieszkańcy doliny nie mieli słusznego powodu, by wziąć udział w walce”. Nie wszyscy osadnicy byli przekonani, że czynią dobrze dołączając do pościgu Gibbona za Nez Perce. James Chaffin przekonał swego sąsiada Scotta Cherilla, że nie powinni występować przeciwko Indianom. „Indianie przeszli przez dolinę, zachowując się zgodnie z daną obietnicą. Nie mamy prawa ich ścigać i walczyć z nimi” — mówił. Po dotarciu do Sleeping Child Creek Chaffin, Cherill i paru innych zawrócili i odjechali do domów. Kapitan Humble zapowiedział, że będzie towarzyszył żołnierzom tylko do końca doliny Bitteroot. Widząc wahanie osadników Gibbon prôbował ich przekupić. Obiecał, że w nagrodę odda ochotnikom konie zdobyte na Nez Perce. „Oskarżono nas, że poszliśmy tylko po to, aby ukraść konie” — wspominał Tom Sherrill. „To nieporozumienie. Nie myśleliśmy o tym, dopóki generał nam tego nie zaproponował. Powiedział nam, że jeśli załatwimy Indian dostaniemy wszys­ tkie konie z wyjątkiem tych, które będą potrzebne do posa­ dzenia na nich jego żołnierzy”. 4 sierpnia, tego samego dnia, kiedy Gibbon wkroczył do Bitteroot Valley, Nez Perce rozbili obóz w widłach rzeki Bitteroot. Niektórzy z nich mieli za złe Zwierciadłu, że prowadzi ich zbyt wolno i czuje się nazbyt pewnie. Tej nocy dwaj młodzi wojownicy, Samotny Ptak i Wahlitits, mieli złe sny, o których opowiedzieli współplemieńcom.

— Moje drżące serce podpowiada mi, że jeśli nie przej­ dziemy szybciej przez ten kraj dosięgną nas kłopoty i śmierć! — wołał Samotny Ptak. — Nie mogę stłumić, nie mogę ukryć tego, co widzę. Muszę opowiedzieć o tym, co zostało mi objawione. Odejdźmy do kraju bizonów! — Bracia, siostry, mówię wam! — wtórował mu Wahlitits. — Ostatniej nocy miałem sen, w którym widziałem, jak mnie zabito. Wkrótce zginę! Nie dbam o to. Jestem gotów na śmierć, ale przedtem zabiję kilku żołnierzy. Nie odwrócę swojej śmierci. Wszyscy zginiemy! Czarownik Wottolen (Wznoszące Się Chmury) także opo­ wiedział swój sen, w którym widział żołnierzy: „Co my tutaj robimy? Moje czary powiedziały mi we śnie, byśmy ruszali dalej. Zbliża się do nas śmierć (...) Jeśli mnie posłuchacie, możemy jej uniknąć. Opuśćmy szybciej ten kraj. Jeśli tego nie zrobimy, wkrótce z naszych oczu popłyną łzy”. Wielu wojowników z wodzem Zwierciadło było jednak pewnych, że wszystkie kłopoty są już za nimi. — Wojna się skończyła — powiedział Zwierciadło. — Czas odpocząć i nabrać sił przed dalszą drogą do kraju naszych przyjaciół, Wron. Większość Nez Perce była tego samego zdania. „Węd­ rowaliśmy przez dolinę Bitteroot powoli” — wspominał Żółty Wilk. „Biali ludzie zachowywali się przyjaźnie. Kupiliśmy wiele rzeczy, dużo handlowaliśmy. Koniec walki! Howard, i to co było, pozostało w Idaho”. 5 sierpnia Indianie znowu weszli w góry. Minęli Spring Gulch, przekroczyli przełęcz Low Saddle obchodząc od północy szczyt Sula Peak i zeszli do doliny Ross Hole. Tutaj zatrzymali się na noc, przygotowując się do przekroczenia kontynentalnego działu wód. Stroma droga przez dział wodny była dobrze znana, ale trudna do przebycia, zwłaszcza dla starych, chorych i rannych, których musiano wieźć na włókach. Noc z 6 na 7 sierpnia Nez Perce spędzili na górskim szlaku u źródeł Trail Creek. Rano

zeszli wąwozem strumienia Trail do doliny Big Hole i rozłożyli się obozem nad krętą rzeką o tej samej nazwie, w miejscu, gdzie zalesione wzgórza graniczą z bujnymi, zielonymi łąkami. Dolina rzeki Big Hole stanowiła od dawna punkt etapowy myśliwych Nez Perce udających się na polowania na bizony do Montany i Wyomingu. Obozowisko, w którym zatrzymali się Nez Perce, nazywało się w ich języku Iskumtselalik Pali, to znaczy „Miejsce, gdzie żyją wiewiórki ziemne”. Leżało nieco poniżej zbiegu strumieni Trail i Ruby, które, łącząc się, tworzą północne ramię rzeki Big Hole. Ze swoimi czystymi chłodnymi wodami, pobliskimi sosnowymi lasami, gdzie można było wyciąć drągi do namiotów, i obfitością soczystej trawy dla koni i bydła wydawało się idealnym miejscem dla zmęczonych trzytygodniową wędrówką ludzi i zwierząt. Ulegając żądaniom Zwierciadła, który przekonywał, że Howard został daleko w tyle, a ludzie nie zaznali prawdziwego odpoczynku od czasu bitwy nad Clearwater, wodzowie Nez Perce postanowili odpocząć kilka dni przed wyruszeniem w dalszą drogę na wschód. Nie wszyscy podzielali optymizm Zwierciadła. Niektórzy młodzi wojownicy chcieli wrócić dopiero co przebytym szlakiem i upewnić się, czy nikt ich nie ściga. Zwierciadło wyśmiał ich obawy. Był pewny, że teraz, kiedy Nez Perce nawiązali przyjaźń z białymi w Montanie, środki ostrożności nie były potrzebne. Przestrzegał, że powrót Indian do doliny Bitteroot może zburzyć spokój jej mieszkańców i naruszyć porozumienie zawarte z osadnikami. — Wojna się skończyła! — powtarzał Zwierciadło. — Dobrze, Zwierciadło — powiedział Pięć Ran, który domagał się wysłania zwiadowców. — Jesteś naszym wodzem. Ja nie mam żony ani dzieci, które mógłbym narazić na niebezpieczeństwo. Czuję, że ono nadchodzi. Cokolwiek się stanie, ty za to odpowiadasz. Pierwszego dnia pobytu nad Big Hole ludzie byli zbyt zmęczeni, aby ustawić namioty i zająć się normalnymi

obowiązkami. Nie wystawiono nawet wart obozowych. Do­ piero nazajutrz, 8 sierpnia, w obozie Nez Perce zaczęło się zwyczajne życie. Mężczyźni wypędzili stada na pastwisko i ruszyli na polowanie w kierunku pobliskich gór. Kobiety udały się do lasu, by wyciąć nowe tyczki do tipi, okorować je i wysuszyć przed dalszą drogą. Podczas gdy rodzice zajęci byli pracą, gromadki dzieci pluskały się w chłodnej wodzie i bawiły się wzdłuż brzegów rzeki. Młodzież pilnowała koni, organizowała wyścigi, ćwiczyła strzelanie z łuków i oddawała się ulubionym grom i zabawom. Wieczorem dla Nez Perce nadszedł czas na radość i zabawę. „Tej nocy wojownicy ze śpiewem paradowali wokół obozu” — wspominał Żółty Wilk. „Po raz pierwszy od początku wojny dobrze się bawiliśmy. Wszyscy byliśmy w dobrych humorach. Idziemy do kraju bizonów! Żadnej walki od przejścia przełęczy Lolo. Wojna się skończyła (...) Poszliśmy spać dopiero po północy”. Obóz Nez Perce, złożony z 89 tipi, przypominał swym kształtem literę V. Namioty stały wzdłuż prawego brzegu rzeki Big Hole. Po drugiej stronie brzeg był podmokły, porastały go gęste zarośla wiklinowe, za którymi rozpościerał się łagodny stok zalesionego wzgórza. Na łące u jego podnóża pasły się stada koni i bydło ocalałe po przejściu przez góry. Znaczną część dobytku i tipi Nez Perce utracili nad Clearwater, toteż w przepełnionych namiotach spało dużo więcej ludzi niż zwykle. Zwierciadło, czując się bezpiecznie z powodu prze­ wagi, jaką Nez Perce osiągnęli nad Howardem, także i tej nocy nie zadbał o wystawienie straży. Tymczasem kolumna gen. Howarda, po ośmiu dniach wędrówki Szlakiem Lolo, 7 sierpnia rano przekroczyła kon­ tynentalny dział wód i następnego dnia zeszła z gór, roz­ kładając się obozem koło gorących źródeł Lolo Hot Springs. Opuszczając terytorium podległego sobie departamentu wojs­ kowego, Howard wysłał do gen. Shermana w Waszyngtonie telegram, w którym zapytywał głównodowodzącego:

„Czy mam kontynuować pościg za wrogimi Nez Perce poza granicami Departamentu Kolumbia? Jeśli tak, skąd mam czerpać zaopatrzenie niezbędne do utrzymania mojej kawalerii, koni i piechoty?”. 9 sierpnia do obozu Howarda u ujścia Rye Creek do rzeki Bitteroot dotarł cywilny posłaniec od kpt. Humble z wiadomoś­ cią, że Gibbon jest tuż za uciekającymi Indianami. Nie czekając na odpowiedź z Waszyngtonu Howard wybrał 20 kawalerzystów na najlepszych koniach i razem ze zwiadow­ cami Bizoniego Rogu ruszył komunikiem, chcąc się połączyć z Gibbonem, zanim ten zaatakuje obóz Nez Perce. 6 sierpnia kolumna płk. Gibbona opuściła dolinę Bitteroot i weszła w góry na południe od Rye Creek. Droga była zbyt stroma i niebezpieczna dla wozów ciągniętych przez utrudzone muły, dlatego marsz trzeba było przerywać częstymi postojami. „Droga była doskonała do momentu, kiedy zaczęliśmy się wspinać na przełęcz oddzielającą Ross Hole od wysuniętego w górę krańca Bitteroot Valley” — pisał gen. Gibbon. „Trudne podejście zmusiło nas do zatrzymania się na noc w miejscu pozbawionym wody (...)”. Następnego dnia, idąc cały czas wyraźnym tropem Nez Perce, Gibbon zszedł do Ross Hole i rozłożył się obozem kilka mil poniżej miejsca, w którym Indianie zatrzymali się na noc dwa dni wcześniej. Tutaj, niedaleko zbiegu strumieni Waugh i Camp, kapitan Humble i wielu jego ludzi, którzy uznali swoje zobowiązania wobec wojska za wypełnione, odłączyło się i ruszyło w drogę powrotną do domów. Przy Gibbonie zostało 45 osadników z kapitanem Catlinem, za­ chęconych obietnicą zdobycia koni Nez Perce lub pragnących, tak jak Tom Sherrill i jego brat, Miliard, „przeżyć młodzieńczą przygodę”3. 7 sierpnia Gibbon wysłał na zwiad por. Jamesa Bradleya. weterana kampanii przeciwko Sjuksom, i kpt. Catlina z pa3 Thomas Sherrill został później pierwszym opiekunem pola bitwy nad Big Hole i przewodnikiem wycieczek po tym terenie.

trolem złożonym z kilku piechurów i ochotników na mułach. Sam z resztą kolumny rozpoczął przeprawę przez kon­ tynentalny dział wód. Muły pociągowe nie mogły sobie poradzić z obciążonymi wozami. „To był prawie niedostępny górski szlak — wspominał ochotnik Tom Sherrill — i ludzie byli zmuszeni pomagać mułom ciągnąć wozy za pomocą długich lin”. Zanim kolumna osiągnęła szczyt, przybył posłaniec od por. Bradleya z meldunkiem, że w dolinie zwiad odkrył obóz Nez Perce (Bradley natrafił na Indian 8 sierpnia w godzinach popołudniowych). Gibbon dowiedział się, że nieprzyjaciel znajduje się zaledwie w odległości 5 mil i zdecydował zaatakować go nazajutrz. Zostawiwszy tabor, żeby posuwał się powoli do przodu, Gibbon z większością żołnierzy i ochot­ ników ruszył przed siebie. Przed świtem jego ludzie dołączyli do zwiadowców Bradleya ukrytych w lesie na zboczu wzgórza górującego nad obozem Indian (później nadano mu nazwę Góry Bitewnej — Battle Mountain). Tuż nad ranem 9 sierpnia, kiedy większość Nez Perce pogrążona była w głębokim śnie po nocnych tańcach i śpie­ wach, oddział płk. Gibbona niepostrzeżenie wyszedł z lasu odległego zaledwie o 180 metrów od indiańskich tipi i podszedł do obozowiska, zapadając w gęstych zaroślach po drugiej stronie rzeki. W chwili ataku płk Gibbon miał 149 oficerów i żołnierzy oraz 34 cywilnych ochotników4. Reszta żołnierzy i cywilów pozostała z tyłu jako osłona taboru. Wyruszając do bitwy żołnierze Gibbona byli pewni, że uda im się szybko rozprawić z Indianami i wrócić do taboru przed końcem dnia. Większość z nich, nie chcąc się zbytnio obciążać przed nocnym marszem w górskim terenie, zostawiła na wozach swoje wełniane bluzy, płaszcze, koce i plecaki. Noc była zimna i żołnierze czekając w chłodzie poranka na sygnał do ataku rozgrzewali się przyniesioną w manierkach whisky. 4 Dwóch żołnierzy, szer. John Goale i szer. Malcolm McGregor, z 7 pułku piechoty zdezerterowało i nie wzięło udziału w walce.

O brzasku, kiedy rozpoczęła się walka, wielu z nich było już pijanych. Obecność i zapach białych zaniepokoiła indiańskie konie pasące się na łące u stóp wzgórza. Hałasy obudziły starego wojownika Wetestokayta i Białego Ptaka, którzy wyszli ze swoich tipi, żeby sprawdzić stado. W chwili, gdy Wetestokayt przekroczył strumień i zbliżył się do stanowisk żołnierzy, ochotnik Campbell Mitchell i dwóch innych strzeliło, kładąc go trupem na miejscu. „To moi ludzie oddali pierwsze strzały” — napisał później kpt. Catlin. Biały Ptak, który szedł w pewnej odległości za Wetestokaytem, zawrócił i głośnym krzykiem wszczął alarm. Po chwili z gęstwiny za rzeką buchnęła gęsta salwa i grad pocisków obsypał obóz Nez Perce. „Usłyszeliśmy huk strzałów w górze strumienia, jakieś ćwierć mili od nas” — wspominał Czerwony Łoś. „Potem dotarł do mnie krzyk: «Zostaliśmy zaatakowani» (...) Po tych dwóch, trzech strzałach rozpoczęła się ostra strzelanina. Wkrótce wśród namiotów pojawili się żołnierze. Kule latały wszędzie”. Niespodziewany atak o świcie całkowicie zaskoczył Indian. Gwałtownie przebudzeni wojownicy chwytali w ciemnościach za broń i wyskakiwali z namiotów. Kule przebijały cienkie ściany tipi i ich drewniane konstrukcje. Ze wszystkich stron słychać było pisk kobiet i dzieci, krzyczących ze strachu przed śmiercią, jęki rannych i umierających. Z drugiej strony rzeki szedł wciąż morderczy ogień karabinowy siekąc indiańskie tipi i uciekających w panice ludzi. W jednym z namiotów ustawionych bliżej brzegu spały rodziny Szarego Orła i Hukającej Sowy. 17-letnia córka Szarego Orła, In-who-lise, tak zapamiętała moment ataku: „Kule przeszły przez namiot mego ojca jak deszcz i grad, jedna trafiła w głowę którąś z kobiet Hukającej Sowy i zabiła ją na miejscu, inna trafiła jednego z synów Hukającej Sowy w klatkę piersiową tak, że przewrócił się i leżał nieruchomo. Deszcz kul przeszywał nasze tipi, odgłosy strzałów żołnierzy

mieszały się z wyciem wojowników i białych ludzi (...) zewsząd słychać było wrzaski i piski squaw i dzieci (...)” 5 15-letniego Kowtoliksa obudził huk wystrzałów. Wy­ skoczył z posłania, przebiegł około trzydziestu kroków i padł na kolana. Dalej posuwał się na czworaka. Za nim wybiegła z namiotu stara kobieta, Patsikonmi. Kowtoliks usłyszał, jak trafiła ją kula. Zdążyła krzyknąć do niego, by się nie zatrzymywał i uciekał, po czym umarła. Chłopiec ratował swoje życie chowając się w krzakach. Wydawało mu się, że żołnierze strzelają wszędzie, w tipi i tam, gdzie udało im się dojrzeć Indian. „Widziałem śmierć małych dzieci. Widziałem też dorosłych, jak padali pod kulami lecącymi jak deszcz”6. Innego chłopca, Czarnego Orła, wyrwał ze snu świst kuli przeszywającej tipi jego rodziców. Przerażony wybiegł i wsko­ czył do rzeki. Woda była za zimna, więc wyskoczył z niej natychmiast i pobiegł na pastwisko, by ratować konie, prze­ ganiając je na tyły atakujących żołnierzy. Po kilku minutach kanonady żołnierze i chotnicy, wciąż gęsto strzelając, przypuścili atak i przechodząc przez wodę, wdarli się pomiędzy namioty. W tipi Szarego Orła kotłowało się od ludzi usiłujących w panice odnaleźć wyjście z matni i ukryć się w gąszczu zarośli nad strumieniem. „Potem wszyscy naraz próbowali wydostać się z tipi, ale tam byli już żołnierze strzelający w otwór wejściowy ustawiony frontem do rzeki” — wspomi­ nała In-who-lise. Hukająca Sowa, jego druga żona i dwoje małych dzieci zostali zastrzeleni, a Szary Orzeł dostał kulę w brzuch. In-who-lise widziała jak jej siostra Lucy, która biegła przed nią, zwaliła się na ziemię z kulą w głowie. Potem coś ją uderzyło w prawe ramię i upadła koło brzegu rzeki. Nie pamiętała, jak długo tam leżała. Kiedy odzyskała przytomność, stał nad nią żołnierz i strzelał z karabinu. Spróbowała się 5 Indianie 6

Ameryki Północnej, op. cit.. s. 113. Dee B row n. op. cit.. s. 286.

podnieść, chwytając go za nogę, ale zaskoczony żołnierz odskoczył do tyłu. Szybko uderzył ją kolbą w zdrowe ramię, potem pchnął ją końcem karabinu powalając na ziemię i uderzeniem w usta zranił jej wargi i wybił zęby. Zanim rozpoczęła się bitwa, oficerowie zapytali Gibbona, czy mają brać jeńców. „Nie chcę żadnych jeńców” — od­ parł stanowczo Gibbon. „Nie oszczędzać kobiet, dzieci ani starców”7. Mając wyraźny rozkaz dowódcy żołnierze i cywi­ lni ochotnicy nikogo w namiotach nie oszczędzali. Po wtargnięciu wojska do obozu bitwa przerodziła się w masakrę. Kto nie zdążył uciec, ten ginął na miejscu. Wielu starców, kobiet i dzieci zginęło, zanim zdążyli wstać ze swoich posłań. W jednym z namiotów było pięcioro dzieci. Jeden z żołnierzy wszedł do tipi i zabił je wszystkie. W innym namiocie spała żona wojownika Wyeatanatoo Latpata, która poprzedniej nocy powiła dziecko. Matką i noworodkiem opiekowała się starsza krewna męża, Tissaikpee. Po bitwie obie kobiety znaleziono martwe w swoich posłaniach. Matka przyciskała do piersi nowo narodzone maleństwo. Jego głowa była zmiażdżona kolbą karabinu lub obcasem buta. Wyeata­ natoo Latpat i jego żona mieli jeszcze dwoje starszych dzieci. Obydwoje zastrzelono w innym namiocie. „Niektórzy żołnierze zachowywali się jak szaleńcy” — wspominał Żółty Wilk8. Na północnym krańcu obozu żołnierze z oddziału kpt. Logana zaatakowali namiot, w którym spał Wahlitits ze swoją ciężarną żoną (ten sam, którego pragnienie zemsty doprowa dziło do wybuchu wojny, a kilka dni przed bitwą ujrzał we śnie swoją śmierć). Wojownik zastrzelił jednego z napastników, ale kpt. Logan zabił go strzałem w głowę. Żona Wahlititsa porwała upuszczoną na ziemię broń i śmiertelnie raniła oficera Chwilę potem padła obok ciała męża trafiona kulą innego żołnierza. 7 Hoggatt S t a n , In-who-lise, Attack at the Big Hole, Stan Hoggatt and Western Treasures, Billings 1997, s. 1-2. 8 D e e B r o w n , ibidem, s . 287.

Pięcioletni chłopiec, Czerwony Wilk (Heemeen Ilp Ilp), który był w sąsiednim namiocie razem z rodzicami i maleńką siostrzyczką, wspominał po latach: „Matka przygarnęła malutką siostrę, chwyciła mnie za prawą rękę i pobiegła za moimi braćmi szukającymi schronienia w zaroślach. Pojedyncza kula przeszyła siostrę i ugodziła matkę (...) i ta, chociaż sobie tego nie uświadamiałem, padła martwa. Ojciec próbował złapać mnie za rękę i pociągnąć za sobą, ale nie chciałem zostawić matki (...) Przykrył mnie skórą bizona i ostrzegł, żebym się nie ruszał (...) Kiedy nasilił się huk strzałów i wrzaski, ogarnęło mnie przerażenie, ale się nie poruszyłem. Starałem się nie płakać, musiałem być dzielny (...)”. W innym miejscu kobieta o imieniu Penahwenonmi ukryła się w nadrzecznych zaroślach. Obok niej legła mała, prze­ straszona dziewczynka, którą kobieta objęła ramieniem. Grad kul wciąż przeszywał krzewy obsypując obie ściętymi gałąz­ kami wikliny. Jedna z kul zabiła dziecko tulące się do Penahwenonmi. „Na kamieniach w wodzie leżał na wpół utopiony chłopiec trafiony kulą. Nazywał się Illatsats (...) Wiele małych dzieci zginęło” — wspominała Penahwenonmi. Chociaż pierwsza faza bitwy była pomyślna dla Gibbona, który w niecałe 20 minut zajął prawie całe obozowisko Indian, potem sytuacja się odmieniła. W czasie gdy starcy, kobiety i dzieci w obozie Nez Perce uciekali w poszukiwaniu bez­ piecznego schronienia, mężczyźni otrząsnęli się z szoku i przystąpili do organizowania obrony. Część wojowników, którzy w momencie pierwszego ataku uciekli i skryli się w nadrzecznych zaroślach, zaczęła ostrzeliwać napastników. W środkowej i północnej części obozu, gdzie niektórzy żołnierze próbowali podpalić namioty, doszło do zażartej walki wręcz. Wśród huku wystrzałów, rżenia koni i krzyków przestraszonych ludzi Wódz Józef pośpiesznie organizował ratunek dla rodzin, kierując uciekinierów w dół rzeki. Podczas gdy Józef starał się wyprowadzić z obozu nie biorących udziału w walce, Biały Ptak i Zwierciadło ustawiali

wojowników do bitwy. Jeden z Nez Perce tak opisał ten dramatyczny moment: „Wkrótce w jednym końcu obozu dał się słyszeć głos Białego Ptaka, a w drugim Zwierciadła. Ich okrzyki, z trudem przebijające się przez bitewny zgiełk, zbliżone były tonem do dźwięku rogu myśliwskiego. W ten sposób obaj wodzowie zbierali wokół siebie wojowników, aby w desperackiej walce odwrócić losy bitwy”9. — Do boju! Wystrzelajcie ich! — krzyczał Biały Ptak. — Potrafimy strzelać nie gorzej od tych żołnierzy. Celne strzały wyborowych strzelców Nez Perce powstrzymały atak ludzi Gibbona. Zaczęli oni ponosić coraz dotkliwsze straty. „Pomieszaliśmy im szyki” — opowiadał Żółty Wilk. „Prze­ rażeni uciekali za rzekę. Whisky, którą wypili przed atakiem, zaczęła teraz działać. Wielu z nich zginęło tylko dlatego, że byli pijani”. Natarcie Indian rozpętało się w chwili, gdy oddział por. Bradleya znalazł się w głębi obozu na prawym skrzydle. Cała grupa została odcięta od sił głównych. Porucznik poległ wraz z kilkoma żołnierzami, a pozostali przy życiu, pozbawieni dowódcy, w popłochu rzucili się do ucieczki. Zachęcani przez Białego Ptaka i Zwierciadło Nez Perce niepowstrzymanie parli do przodu, spychając żołnierzy do środka obozu. Wodzowie przegrupowali wojowników w zaroś­ lach na brzegu rzeki i kazali im celować wyłącznie do dowódców. Wkrótce Gibbon otrzymał postrzał w biodro, a kilku jego oficerów padło zabitych lub rannych. W szeregi wojska wkradła się panika i chaos. O godzinie 8.00 rano płk Gibbon, obawiając się otoczenia i dobrze wiedząc, że jego żołnierze nie sprostają Indianom w walce wręcz, nakazał odwrót. Po mniej więcej dwóch godzinach od ataku Nez Perce zdołali całkowicie odzyskać swój obóz. „Niewielu dowódców (...) potrafiłoby lepiej odzyskać pole po tak pełnym grozy 9

Indianie Ameryki Północnej, op. cit.. s. 113.

zaskoczeniu” — pisał po bitwie Gibbon wysoko oceniając militarne zdolności indiańskich wodzów. Topniejący w krzyżowym ogniu Indian oddział Gibbona przekroczył rzekę. Ostrzeliwując się cały czas goniącym ich wojownikom żołnierze i ochotnicy zapadli w zaroślach na drugim brzegu. Pozycja nad rzeką wydawała się dużo bez­ pieczniejsza, ale szybki odwrót wprowadził wiele zamieszania w szeregi wojska. Nadrzeczne zarośla, choć dawały pewną osłonę, nie pozwalały na zorganizowanie jednolitego frontu obrony. Nacisk atakujących Indian nie dawał Gibbonowi ani chwili na uporządkowanie ludzi. Część Nez Perce przedostała się pomiędzy krzewy i zaczęła przenikać w głąb stanowisk żołnierzy. Inni przeprawili się wpław na drugi brzeg rzeki i stamtąd zasypywali przeciwnika gradem kul i strzał. Po paru minutach walki Gibbon zdał sobie sprawę, że nie utrzyma się długo na nowej pozycji i tylko dalszy odwrót może uchronić go przed całkowitą katastrofą. Mimo panującego zamieszania żołnierze pod osłoną zarośli wycofali się w górę strumienia. Biegnąc przebyli wąski pas nadbrzeżnej łąki i wspięli się na niewielki zalesiony pagórek u podnóża górskiego zbocza. Tam, kryjąc się wśród drzew, żołnierze i ochotnicy okopali się za wzniesioną pospiesznie barykadą z powalonych pni i ka­ mieni, tworząc zaimprowizowaną linię obrony okrężnej. Niektórzy z nich ryli dołki strzeleckie bagnetami, które uważane do niedawna za zbędny balast, w decydującym momencie walki stały się ich błogosławieństwem l0. W czasie kiedy najlepsi strzelcy Nez Perce otoczyli wzgórze przygważdżając wroga ogniem karabinów, Wódz Józef, jego pomocnik Żółty Byk i inni, którym udało się wyprowadzić z pola bitwy uratowane rodziny, wrócili do obozu. Widok, jaki tam zastali, poruszył nawet najtwardsze serca wojowników. 10 Tuż przed rozpoczęciem kampanii przeciwko Nez Perce żołnierze z kompanii A i 1 otrzymali do swoich standardowych Springfieldów model 1873 45/70 ciężkie szablowe bagnety, które bardzo przydały się nad Big Hole do kopania dołków strzeleckich i okopów.

Ciała wielu kobiet i dzieci były podziurawione kulami. Wiele innych miało piersi przebite bagnetami. Niektóre dzieci miały głowy roztrzaskane kolbami karabinów i obcasami butów. „Nie było dobrze oglądać zabite i poranione kobiety i dzieci (...)” — wspominał Żółty Wilk. „Ranne dzieci krzyczały z bólu. Kobiety i mężczyźni płakali, potykając się o poroz­ rzucane ciała swoich bliskich. Powietrze było przesiąknięte smutkiem. Wolałbym nigdy więcej tego nie słyszeć i nie oglądać”. Okrzyki wściekłości i lamenty Nez Perce dotarły do uszu żołnierzy ukrytych w lasku na wzgórzu. Płk Gibbon zanotował później: „Niewielu z nas zapomni ten lament rozpaczy, przerażenia i wściekłości, jaki dał się słyszeć z oddalonego od nas o 400 czy 500 metrów obozu, gdy Indianie wrócili doń i ujrzeli zmasakrowanych wojowników, kobiety i dzieci”11. Tymczasem wojownicy zacieśniali pierścień okrążenia wokół wzniesienia, na którym schronili się żołnierze. Dowo­ dzeni przez Zwierciadło, Ollikuta i Pięć Ran atakowali pozycje wojska i ochotników, z zamiarem zniszczenia pozostałych przy życiu białych. Obie strony poniosły dalsze straty. W tej fazie walki po stronie Indian polegli między innymi Pięć Ran i Sarpis Il-hihlp. Obraz bitwy zmienił się tak bardzo, że płk Gibbon kazał sprowadzić haubicę pozostawioną na tyłach podczas pierw­ szego ataku na obozowisko. Gdy artylerzyści przeciągnęli armatę przez gęsty sosnowy las i próbowali ją ustawić na zboczu wzgórza, Zwierciadło skierował przeciwko nim 30 konnych Nez Perce. Kanonierzy zdążyli oddać tylko dwa strzały, kiedy napadli na nich Indianie. Jeden z żołnierzy został zabity, drugi odniósł ranę, pozostali uciekli i skryli się w lesie. Uratowali ich kawalerzyści Gibbona, którzy gwałtow­ nym wypadem odwrócili uwagę wojowników od zaatakowa­ nego działa, poległ jednak przy tym sierżant Pagel2. Po11

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 113.

wróciwszy do porzuconej haubicy Nez Perce rozbili łoże, odkręcili koła i potoczyli je w dół zbocza, czyniąc armatę niezdatną do użytku. Obok natknęli się na wóz z prowiantem i jucznego muła obładowanego zapasem amunicji. Zdobyte naboje natychmiast rozdzielono pomiędzy wojowników ostrzeliwujących wzgórze. Porzucony wóz taborowy odbiła później grupka żołnierzy pod dowództwem sierż. Mildona H. Wilsona. Podczas gdy wojownicy Zwierciadła i Ollikuta trzymali w szachu żołnierzy na wzgórzu, Biały Ptak na czele gromady chłopców i starszych mężczyzn spędzał z pastwisk rozproszone stada. W tym samym czasie kobiety pod kierunkiem Wodza Józefa opatrywały rannych, zwijały nie spalone tipi i chowały zabitych. Poległych grzebano w naprędce kopanych masowych grobach. Było to ciężkie zadanie, gdyż Indianie bardzo się spieszyli i nie mieli odpowiednich narzędzi. Dlatego nie wszystkich zabitych udało się należycie pochować. Około godziny 12.00 Józef i Biały Ptak zakończyli przygotowania do wymarszu. Wkrótce potem kolumna Nez Perce z końmi, spakowanym dobytkiem i rannymi umieszczonymi na włókach ruszyła na południe, oddalając się w pośpiechu od miejsca niedawnej bitwy i amerykańskich garnizonów zagrażających im od północy. Tymczasem walka wokół wzgórza nie ustawała. Kiedy główny obóz znikł w oddali, wojownicy wykorzystali to, że wiatr wiał w odpowiednim kierunku i podpalili trawę na łące, chcąc pod osłoną dymu przypuścić decydujący atak na pozycje żołnierzy. Na szczęście dla Gibbona wiatr zmienił kierunek i ogień zgasł. Wymiana ognia, podczas której żołnierze starali się nie dopuścić Indian na odległość szturmową, trwała do zmierzchu. Pod wieczór wielu wojowników ze Zwierciadłem na czele opuściło plac boju i pospieszyło za wycofującymi się rodzinami. Garstka młodych wojowników pod dowództwem 12 Szczególną odwagą w tym starciu wyróżnił się szer. Wilfred Clark z 2 pułku kawalerii, który za dzielność otrzymał najwyższe amerykańskie odznaczenie bojowe, Kongresowy Medal Honoru.

Ollikuta pozostała w pobliżu wzgórza, aby uniemożliwić pościg białych i nie dopuścić ich do wody. Niepokoili ludzi Gibbona do samego rana, dając pozostałym Nez Perce czas na ucieczkę. W nocy, kiedy ogień Indian osłabł, płk Gibbon wysłał do Deer Lodge po pomoc ochotnika Billy Edwardsa. „To jeden z moich ludzi pośród martwej nocy, bez jedzenia i koca, dostarczył meldunek do Deer Lodge” — chwalił się później kpt. Catlin. „To moi ludzie walczyli ramię przy ramieniu z żołnierzami i razem z nimi dzielili niebezpieczeństwo”. O świcie 10 sierpnia, kiedy głodni żołnierze posilali się surowym mięsem zabitego konia, Ollikut wycofał ostatnich wojowników i podążył za głównym obozem. Po 24 godzinach walki bitwa była skończona. Oddział Gibbona był zbyt przetrzebiony, by podążyć za uchodzącymi Indianami. Atak na obóz Nez Perce nad Big Hole drogo go kosztował. Kiedy pik Gibbon podsumował straty, okazało się, że poległo trzech oficerów i 24 żołnierzy, a 34 (w tym 5 oficerów) zostało rannych. Ochotników zginęło 5, rannych było 4 13. Bitwa nad Big Hole, choć w sensie militarnym uznana za kolejne zwycięstwo Nez Perce, zakończyła się straszliwą masakrą ponad 80 Indian, z których większość stanowiły bezbronne kobiety, dzieci i starcyl4. Na miejscu zginęło ponad 40 kobiet i dzieci oraz 26 mężczyzn, w tym 12 z grupy zdolnej do walki. Polegli między innymi wódz Czerwona Sowa i przywódca Palouse, Hahtalekin, a także Tęcza, Pięć Ran, Wahlitits i wielu innych. Znacznie więcej było rannych, 13 W bitwie nad Big Hole zginęli ochotnicy: John Armstrong, Lynde C. Elliot, Campbell Mitchell. David Morrow i Alvin Lockwood. Rany odnieśli: Jacob Baker, Otto Leifer, Myron Lockwood i William Ryan. Dużo później wszystkim ocalałym ochotnikom wypłacono żołd w wysokości 2 dolarów za każdy dzień służby pod rozkazami Gibbona. 14 Dokładna liczba zabitych Nez Perce jest trudna do ustalenia. Najczęściej wymieniane są liczby 83, 87 lub 89 Indian, z czego ponad dwie trzecie stanowią nie walczące kobiety, dzieci i starcy.

wśród nich żony Wodza Józefa i Ollikuta. Wielu rannych, w tej liczbie ojciec In-who-lise, Szary Orzeł, umarło po drodze z zadanych im ran, znajdując miejsce wiecznego odpoczynku na szlaku odwrotu. Gen. Howard przybył na pole bitwy nad Big Hole 11 sierpnia. Zastał Gibbona osłabionego odniesioną raną (po bitwie odesłano go na leczenie do szpitala w Deer Lodge), a jego oddział nie nadający się do dalszej akcji. Mimo to uznał stoczoną przez Gibbona bitwę za sukces armii, a straty zadane Indianom za poważny cios dla zdolności bojowej Nez Perce l5. Objeżdżając pole walki Howard miał jednak mieszane uczucia, widząc wielką ilość zabitych indiańskich kobiet i dzieci. Przy tej okazji doszło do zdarzenia, które splamiło nieskazitelną do tej pory opinię „chrześcijańskiego generała”. Howard nie potrafił zapanować nad swoimi indiańskimi zwiadowcami. Towarzyszący mu Bannokowie okaleczyli wykopane z ziemi ciała zabitych Nez Perce i zdjęli skalpy z ich głów. Kilka dni później Howard otrzymał telegraficzną odpowiedź gen. Shermana, której treść brzmiała: „Kontynuować pościg za Nez Perce, dopóki nie zostaną schwytani lub wyparci poza granice Stanów Zjednoczonych. Jeśli zostaną schwytani, traktować ich jako jeńców wojennych Pańskiego Departamentu. Proszę się utrzymywać z zasobów kraju, przez który Pan przechodzi, tak jak to czynią Indianie”.

15 Jeden oficer i pięciu żołnierzy 7 pułku piechoty dostało za bitwę, nad Big Hole Kongresowe Medale Honoru, a wszyscy oficerowie, którzy przeżyli, otrzymali wyższe honorowe stopnie wojskowe (tzw. brevet promotion). Jednym z żołnierzy odznaczonych Medalem Honoru był sierż. Mildon Wilson, dowodzący wypadem, w trakcie którego odzyskano wóz z zaopatrzeniem.

W DRODZE DO „KRAJU BABKI”

CAMAS MEADOWS — 20 VIII 1877 R.

Odpowiedzialnością za wynik bitwy nad Big Hole Nez Perce obciążyli wodza Zwierciadło, który obiecywał im bezpieczny pobyt w Montanie i uśpił ich czujność podczas postoju nad rzeką. Uświadomili sobie także, że wojna wcale się nie skończyła i że chcąc ratować życie i wolność muszą uciekać dalej. Zawiedzeni Zwierciadłem wodzowie wybrali nowego prze­ wodnika. Został nim półkrwi Nez Perce, Głodny Łoś (Wawook-ke-ya Was-Sauw), dzielny wojownik i znakomity myś­ liwy, znany wśród wielu białych w Montanie jako „Poker Joe” (z racji zamiłowania do gry w karty). Nie mogąc poprowadzić Nez Perce najkrótszą i dobrze znaną drogą na prerie Montany, Głodny Łoś skierował kolumnę na południe, do kraju Szoszonów. Chociaż Szoszoni od dawna znani byli jako sprzymierzeń­ cy białych, wodzowie Nez Perce mieli nadzieję, że uda im się zwerbować wśród nich trochę młodych wojowników, którzy mogliby im pomóc w bezpiecznym przeprowadzeniu plemienia do krainy Wron. Prowadzeni przez Głodnego Łosia Nez Perce starali się ponownie oddalić na bezpieczną odległość od pościgu Howar-

da. Tempo marszu ograniczała jednak duża liczba rannych, których było przeszło 80, w tym wiele kobiet i dzieci. Część z nich nie zniosła męczarni wędrówki po nierównym i pełnym wybojów terenie. W pierwszych dniach po bitwie wielu rannych zmarło, znacząc swoimi grobami szlak odwrotu plemienia. Kierując się wciąż na południe Nez Perce minęli źródła rzeki Big Hole i weszli na prerię Horse Prairie. Wokół wędrującej kolumny rozciągała się bogata kraina obfitująca w liczne stada koni i bydła należące do białych osadników. Niektórzy młodzi wojownicy, w odwecie za okrucieństwa żołnierzy i ochotników Gibbona nad Big Hole, nękali mijane rancza i farmy, zabierając konie i wszystko, co było im potrzebne. Zabili też kilku miejscowych osadników, którzy stanęli im na drodze. — Pragnęliśmy pokoju z białymi ludźmi w Montanie — tłumaczyli wodzom próbującym pohamować ich ślepą zemstę — a oni odpłacili nam wojną. Teraz będziemy ich traktować tak samo, jak oni nas. Wszyscy biali są naszymi wrogami. Opuściwszy Horse Prairie Nez Perce dotarli do przełęczy Bannock. Schodząc do doliny Lehmi, przekroczyli ponownie kontynentalny dział wód i znaleźli się z powrotem na teryto­ rium Idaho. Idący ich śladem gen. Howard zastał całą okolicę w stanie alarmu, a jej mieszkańców pozamykanych w prowi­ zorycznych fortach. Chcąc czym prędzej schwytać Nez Perce przyspieszył pościg i wkrótce znalazł się zaledwie jeden dzień drogi za Indianami. 15 sierpnia nad Birch Creek wysunięta do przodu grupa wojowników Białego Ptaka natknęła się na oddział cywilów, eskortujących kolumnę wozów, ciągnącą od kolei żelaznej w Utah do miasteczka Salmon w Idaho. Chociaż przeciwnik gęsto się ostrzeliwał, wojownicy szybko otoczyli kolumnę i w gwałtownym natarciu zabili sześciu białych. Łupem Indian padło osiem wozów wyładowanych towarami.

Po starciu nad Birch Creek Nez Perce posuwali się jeszcze jakiś czas w dół doliny Lehmi, po czym skręcili na wschód idąc wzdłuż południowych stoków pasma Gór Skalistych, wzdłuż którego biegnie kontynentalny dział wód. 18 sierpnia główny obóz przekroczył potok Camas Creek, płynący na drodze do Parku Narodowego Yellowstone, który Indianie nazywali obrazowo Krainą Tryskających Źródeł 1. Tego samego dnia zwiadowcy osłaniający tyły indiańskiej kolumny przynieśli alarmującą wiadomość, że gen. Howard zdołał się niebezpiecznie zbliżyć i jest już tylko dzień drogi za uciekającymi Nez Perce. Zwiadowcy donieśli także, iż Howard wysłał oddział kawalerii do przełęczy Targhee Pass, przez którą wiodło od zachodu główne wejście do parku Yellowstone. 19 sierpnia rozpędzona kolumna gen. Howarda dotarła do potoku Camas i rozłożyła się obozem na rozległej łące Camas Meadows. Odgadłszy zamiar Nez Perce ucieczki do Yellows­ tone, Howard wysłał dwie kompanie kawalerii pod dowództ­ wem por. George’a Bacona z zadaniem wyprzedzenia Indian i zatrzymania ich w Targhee Pass do czasu nadejścia sił głównych. Nie widząc innego sposobu ucieczki przed wrogiem, Nez Perce postanowili opóźnić pościg Howarda. W nocy z 19 na 20 sierpnia Ollikut, Zwierciadło i Too-hool-hool-zote z od­ działem 25 wojowników cofnęli się w kierunku Camas Creek. Trzymając się prawego, dogodniejszego brzegu, wojownicy podążyli w dół potoku, a następnie obeszli obozowisko Howarda i przyczaili się w nadrzecznych zaroślach po drugiej stronie wody. Obóz Howarda leżał w szerokim zakolu potoku Camas. Namioty żołnierzy ciągnęły się rzędami na skraju łąki i wul­ kanicznego płaskowyżu Lava Beds. Na łące za nimi stały 1 Zaledwie pięć lat przed opisywanymi wydarzeniami, w 1872 r., 42 Kongres nadal Yellowstone status pierwszego w Stanach Zjednoczonych parku narodowego.

juczne muły i kawaleryjskie konie. Tuż przed świtem konni Nez Perce przeprawili się na lewy brzeg potoku i cicho podeszli do stada wojskowych mułów i koni. Wartownicy Howarda spostrzegli ich zbyt późno i kiedy w końcu wszczęli alarm, Ollikut i jego ludzie wystrzałami i głośnym krzykiem wywołali popłoch wśród zwierząt. Podczas gdy część Indian prowadziła ogień w kierunku namiotów i wybiegających z nich żołnierzy, pozostali błyskawicznie obskoczyli muły, przepędzili je przez wodę na drugi brzeg i pognali w górę potoku. Kilku Nez Perce dopadło kawaleryjskich koni, te jednak były dokładnie spętane i wojownikom udało się przeciąć zaledwie kilkanaście postronków. Ogromna przewaga liczebna i nasilający się ogień żołnierzy zmusiła ich do rezygnacji z przepłoszenia koni. Widząc, że uprowadzone muły są już daleko Ollikut, dał wojownikom znak do odwrotu i popędził w górę Camas Creek. Kiedy się tylko rozwidniło gen. Howard rzucił w pościg za Indianami trzy kompanie kawalerii. W pobliskim kanionie, którym wycofywali się Nez Perce, żołnierzy spotkała niemiła niespodzianka. Ledwie ścigający Indian kawalerzyści wjechali w głąb kanionu, przywitały ich strzały ukrytych strzelców Ollikuta. Dwie kompanie zdołały się wycofać, ale czołowy oddział kpt. Jacksona znalazł się w pułapce i dopiero przysłana przez Howarda na pomoc piechota oskrzydliła Nez Perce i zmusiła ich do odwrotu. Straty Howarda w bitwie nad Camas Creek były niewielkie, tylko jeden zabity (trębacz kpt. Jacksona) i 7 rannych, dużo dotkliwsza okazała się jednak utrata wielu koni i ponad połowy jucznych mułów z zaopatrzeniem. W istocie większość spośród 150 zdobytych zwierząt stanowiły muły obładowane zapasami amunicji i żywności dla oddziału Howarda. Zmuszony do odtransportowania rannych i pozbawiony znacznej części taboru Howard uznał za wskazane zatrzymać się nad potokiem Henry (dopływ górnej Snake) i uzupełnić swe zapasy w oddalonym o 100 mil górniczym miasteczku Virginia City w Montanie.

„Potem nadszedł poranny atak na Camas Meadows — pisał adiutant Howarda, por. Charles E.S. Wood — gdzie Józef (Wood, podobnie jak większość oficerów amerykańskich błędnie przypisywał naczelne dowództwo nad nietraktatowymi Nez Perce Wodzowi Józefowi — przyp. J.W.) rozpędził nasze muły, a my, odzyskawszy zaledwie około połowy, musieliśmy zatrzymać się nad Henry’s Lake i posłać do Virginia City w Montanie po juczne konie i wozy”2. Poranny atak na obóz Howarda nad Camas Creek dowiódł także, że generał nie może liczyć na cywilnych ochotników, których wielu przyłączyło się do niego po drodze, chcąć pokazać żołnierzom „jak się walczy z Indianami”. Po napadzie Nez Perce byli oni tak zdemoralizowani, że następnego dnia podczas przeprawy przez rzekę wielu z nich potopiło swą broń w wodzie, po czym jak niepyszni spakowali się i wrócili do domów, zostawiając Howarda na łasce jego indiańskich zwiadowców. Na tym nie skończyły się kłopoty gen. Howarda. 23 sierpnia do obozu nad potokiem Henry dołączyło 150 dalszych Bannoków. Podczas nocnego tańca wojennego Bizoni Róg zażądał od gen. Howarda wydania przebywających w obozie trzech Nez Perce z rezerwatu Lapwai, którym zarzucił zdradę i szpiegostwo na rzecz współplemieńców3. Howard zdecydo­ wanie odmówił, co wodza — jak później wspominał sam generał — „wprawiło w wielki gniew i nigdy do końca nie wybaczył mi tej odmowy”. Tymczasem zwycięscy Nez Perce, zostawiając żołnierzy w stanie kompletnej dezorganizacji, prawie bez pośpiechu podążyli na wschód ku przełęczy Targhee. Blokujący przejście 2 Charles Erskine Scott W o o d , The Pursuit and Capture of Chief Joseph, Treasury of the West, New York 1998, s. 1. 3 Byli to traktatowi Nez Perce z Lapwai: James Reuben oraz dwaj starsi Indianie, Kapitan John (Captain John) i Stary George (Old George), których zamężne córki znajdowały się w obozie Wodza Józefa. Gen. Howard zamierzał wykorzystać ich jako parlamentariuszy i przy ich pomocy nakłonić uciekających Nez Perce do kapitulacji.

por. Bacon, przestraszony liczbą Indian, nie zaryzykował starcia i wolał przepuścić Nez Perce bez jednego strzału. „Bacon zajął pozycję wystarczająco wcześnie, ale widząc tylu Indian nie miał serca, by z nimi walczyć” — podsumował działania swego podkomendnego gen. Howard. CANYON CREEK — 13 IX 1877 R.

22 sierpnia Nez Perce wkroczyli na teren Parku Narodowego Yellowstone i ruszyli w górę rzeki Madison i Firehole. Potem weszli na zalesiony centralny płaskowyż kierując się ku dolinie Hayden, skąd zamierzali przejść przez łańcuch gór Absaroka i wydostać się na prerie Montany. Teren był dziki i niedostępny. W plątaninie lasów i gór Głodny Łoś zgubił drogę. Na szczęście zwiadowcy schwytali jednego z miejs­ cowych poszukiwaczy złota, Johna Shively, który doskonale znał okolicę i za cenę życia zgodził się przeprowadzić Nez Perce przez teren parku. Wkrótce potem oddział wojowników z Żółtym Wilkiem na czele natknął się na 9-osobową grupę turystów zwiedzających Yellowstone. Obawiając się, że biali mogą przekazać informacje o trasie ich marszu Howardowi, Nez Perce zabrali przestraszonych turystów ze sobą. Po dotarciu do Hayden Valley cała grupa została puszczona wolno, z wyjątkiem dwóch mężczyzn, którzy zostali wcześniej zranieni i porzuceni po drodze. Opuściwszy dolinę Hayden Nez Perce ruszyli w górę Pelican Creek, przekroczyli Absaroka Mountains i dotarli do Clark’s Fork River, będącej południową odnogą rzeki Yellowstone. Podczas marszu młodzi wojownicy, stanowiący tylną straż indiańskiej kolumny, napotkali dwie inne grupy turystów. Mszcząc się za Big Hole zabili kilku mężczyzn, którzy stawili im opór. Pozostałych uczestników pozbawili koni i puścili wolno. W czasie, kiedy główny obóz wędrował wolno przez Park Yellowstone, wódz Zwierciadło udał się na północ, do

rezerwatu Wron, aby prosić ich o wsparcie dla swego plemienia. Pomny obietnic, jakie mu kiedyś złożyli ich wodzowie, uważał, że nadszedł czas, by Wrony odwdzięczyli się jego ludziom za pomoc w zwycięskiej bitwie z Sjuksami w obronie obozu nad Prior Creek w 1874 r. i udział we wspólnych walkach nad Yellowstone w roku 18754. Wrony jednak odmówili Zwierciadłu pomocy. Będąc od dawna przyjaciółmi Amerykanów mieli zbyt wiele do stra­ cenia stając po stronie Nez Perce i nie chcieli się narażać białym. Nez Perce, zdradzeni przez sojuszników, na których najbardziej liczyli, nieodwołalnie postanowili uciekać do brytyjskiej Kanady i połączyć się z dawnymi wrogami, Sjuksami Siedzącego Byka, którzy znaleźli tam azyl po bitwie nad Little Big Horn5. Tymczasem gen. Howard, nie mogąc podjąć pościgu przed uzupełnieniem zapasów, zatelegrafował z Virginia City do najbliższych garnizonów wojskowych w Wyoming i Montanie, nakazując im marsz w kierunku Yellowstone i osaczenie Nez Perce na terenie parku. Jednym z najbliższych był 7 pułk kawalerii, który zdążył już odzyskać siłę bojową po ubiegłorocznej klęsce pod dowództwem Custera nad Little Bighorn. Kilka jego kompanii stacjonowało w Crow Agency nad rzeką Big Horn na terenie rezerwatu Wron. Dowodzący jednostką płk Samuel D. Sturgis miał osobiste porachunki z Indianami (w bitwie nad Little Bighorn zginął jego syn, ppor. James G. Sturgis). Pragnąc się zemścić i odzyskać prestiż 7 pułku, gotów był walczyć 4 W lipcu 1875 r. Wrony, wspomagani przez Nez Perce, stoczyli walną bitwę z Sjuksami nad rzeką Yellowstone, niedaleko placówki handlowej w forcie Pease (założonej na północnym brzegu rzeki u ujścia Bighorn River przez byłego handlarza i agenta Wron, Fellowsa D. Pease). Zwycięstwo w bitwie odnieśli Wrony, lecz okupili je dużymi stratami i musieli się wycofać na północ. Sjuksowie ruszyli w pościg i wymusili następną bitwę, w której zginął wybitny wódz Wron. Długi Koń. 5 Jako kraj podległy władzy brytyjskiej królowej Wiktorii, amerykańscy Indianie nazywali Kanadę „Krajem Babki".

z jakąkolwiek grupą wrogich Indian. Z południowego wschodu, z rezerwatu Szoszonów nad Wind River, wyruszył mu na pomoc płk Wesley Merritt z pięcioma kompaniami 5 pułku kawalerii i setką indiańskich zwiadowców pod wodzem Washakie. Płk Sturgis z sześcioma kompaniami 7 pułku kawalerii i oddziałem zwiadowców z plemienia Wron (razem około 400 ludzi) opuścił Crow Agency 12 sierpnia, zaraz po otrzymaniu pierwszej informacji o bitwie nad Big Hole. Zawiadomiony telegraficznie przez Howarda o przypuszczalnej trasie ucieczki Nez Perce pomaszerował wzdłuż rzeki Yellowstone i przyczaił się przy wejściu do kanionu Clark’s Fork River koło Heart Mountain, gdzie ukształtowanie terenu umożliwiało najdogod­ niejsze zejście z gór Yellowstone. Na południe od niego, nad Shoshone River (koło dzisiejszego miasta Cody), zajął pozycje płk Merritt z 5 pułkiem kawalerii i Szoszonami, blokując główne wyjście z Yellowstone w kierunku wschodnim. Od północnego wschodu nadciągał kpt. Cushing, który 11 sierpnia opuścił fort Missoula z częścią wojsk ppłk. Wheatona i szedł w kierunku źródeł Missouri na spotkanie gen. Howarda. Kilka innych oddziałów wojska obsadziło południowe granice parku na wypadek, gdyby osaczeni Nez Perce próbowali uciekać w tamtym kierunku. Gen. Howard, wlokący się w tym czasie co najmniej trzy dni marszu za Nez Perce, słał kurierów do Sturgisa, chcąc nawiązać z nim bezpośrednią łączność. Żaden z nich nie zdołał się jednak przemknąć przez gęstą sieć patroli Nez Perce. Wszyscy zostali zabici przez Indian. Mimo to Howard był pewien, że tym razem pułapka jest zamknięta i Nez Perce nie zdołają ominąć blokady, tak jak to uczynili na wschodnim krańcu Szlaku Lolo koło fortu Fizzle. W pierwszym tygodniu września zwiadowcy Nez Perce odkryli obecność 7 pułku nad Yellowstone i rozpoznali pozycję Sturgisa koło Heart Mountain. Indianie mieli czas, aby przygotować się do pokonania także i tej przeszkody. Mała

grupka wojowników Ollikuta znalazła wąskie przejście obok stanowisk żołnierzy i w nocy, niezauważona przez indiańskich zwiadowców Sturgisa, wyszła na jego tyły w kierunku Heart Mountain. Nad ranem wojownicy Nez Perce uwiązali za swoimi końmi na skórzanych powrozach pęki gałęzi i krzewów bylicy i zaczęli jeździć wzdłuż szlaku wzbijając w niebo tumany kurzu. Sturgis ujrzawszy z oddali unoszące się nad wzgórzami kłęby pyłu doszedł do wniosku, że cały obóz Nez Perce jakimś nieznanym sposobem obszedł jego pozycję i ucieka w popłochu. Nie tracąc czasu zarządził pościg w kierunku kurzawy, odsłaniając zablokowane wejście do kanionu Clark’s Fork. „Nigdy nie zapomnę właściwego przejścia, przez które (Józef) wyszedł do Clark Basin koło Heart Mountain” — opi­ sywał por. Charles Wood kanion, którym wymknęli się Nez Perce. „To był dzióbek lejka — wyschnięte łożysko rwącego górskiego potoku o tak stromych ścianach po obu stronach, że przejście przypominało gigantyczny, z gruba ciosany tunel kolei żelaznej”6. Mając wolne przejście, Nez Perce bezpiecznie przemknęli przez wąski kanion i nie niepokojeni przez wojsko wydostali się z pułapki. Wojownicy Ollikuta, którzy wyprowadzili Sturgisa w pole, zatoczyli szeroki krąg i kilka dni później dołączyli do głównego obozu na równinach nad Yellowstone. Płk Sturgis, kiedy tylko zrozumiał swoją pomyłkę, rzucił się w pogoń i doścignął Nez Perce 13 września nad Canyon Creek, na zachód od dzisiejszego Billings. Indianie obozowali w kotlinie u wylotu kanionu do szerokiej doliny rzeki Yellowstone. Powiadomieni przez zwiadowców o zbliżaniu się Sturgisa szybko zwinęli obóz i rozpoczęli odwrót na północny zachód. Kiedy żołnierze dojrzeli z daleka tłum Indian podążający w kierunku wejścia do kanionu, ruszyli do szarży pewni, że tym razem uda im się dopaść Nez Perce. Jednocześnie towarzyszący wojsku zwiadowcy Wron rzucili 6

Charles E.S. W o o d , op. cit., s . 1 .

się ku tabunowi koni, które Sturgis obiecał im jako nagrodę za pomoc w walce z Nez Perce. Wojownicy Ollikuta, osłaniający odwrót głównego obozu, ukryci za skałami na wzgórzach przy wejściu do kanionu, celnymi strzałami zadali wojsku straty i powstrzymali atak. Byli to przeważnie najlepsi strzelcy Nez Perce uzbrojeni w nowoczesne karabiny zdobyte na żołnierzach w poprzednich walkach. Chcąc jak najszybciej powstrzymać natarcie kawa­ lerii, Indianie celowali przede wszystkim do koni. Straciwszy znaczną część wierzchowców Sturgis spieszył swoich żołnierzy i rozwinąwszy ich w tyralierę, kazał zdobyć wzgórza szturmem. Indian nie było nawet setki, ale powstrzymali atak wojska przez kilka godzin, dając Józefowi wystarczająco dużo czasu na odprowadzenie w bezpieczne miejsce kobiet, dzieci, starców i rannych. Dopiero wtedy opuścili swoje pozycje. Wycofując się ostrzeliwali postępujących za nimi żołnierzy znad krawędzi kanionu do samego wieczora. Sturgis, który stracił wiele koni i musiał zatroszczyć się o rannych (w bitwie stracił 3 zabitych i 11 rannych), zatrzymał pościg. Następnego dnia ruszył wolno tropem uciekających Nez Perce, czekając na nadejście kolumny gen. Howarda. Nez Perce, którzy w potyczce ze Sturgisem mieli tylko trzech rannych, jeszcze raz zdołali uratować ludzi i pozo­ stały dobytek. Nie zdążyli jednak ocalić wszystkich swoich zwierząt. Stado liczące ponad 400 koni, których nie zdążyli zapędzić do kanionu, wpadło w ręce Wron. Powstrzymaw­ szy pościg Sturgisa Indianie forsownym marszem ruszyli ku rzece Musselshell, a po jej przejściu skierowali się w kierun­ ku Missouri. Gen. Howard, kiedy tylko dowiedział się o porażce Sturgisa, przewidując kierunek dalszego marszu Nez Perce, wysłał dwóch kurierów z pisemnym meldunkiem (jednego łodzią w dół Yellowstone, drugiego z duplikatem listu konno, na przełaj) do płk. Nelsona A. Milesa z 5 pułku piechoty, mającego swoją kwaterę w forcie Keogh nad środkową

Yellowstone7. „Józef ze swoją bandą oszukał Sturgisa i kon­ tynuuje odwrót do Brytyjskiej Kolumbii, gdzie —jak przypu­ szczam — zamierza połączyć się na wygnaniu z Siedzącym Bykiem. Podróżuje z kobietami, dziećmi i rannymi pokonując około 25 mil dziennie, ale dostosowuje swoją prędkość do tempa naszego marszu. Zmniejszymy naszą prędkość do 12 mil i on także spowolni marsz. Proszę natychmiast wyruszyć z całym wojskiem będącym pod Pańską komendą i przeciąć mu drogę. Kiedy zostanie przechwycony, proszę od razu dać mi znać, a wtedy przyspieszę marsz, żeby się z Panem połączyć”8. Rozkaz ten dotarł do płk. Milesa w forcie Keogh 17 września. Miles, oficer odważny, zdecydowany i żądny sławy, jeszcze tego samego dnia wydał odpowiednie rozkazy i roz­ począł przygotowania do wymarszu 9. Po całonocnych przygo­ towaniach, 18 września, opuścił fort na czele czterech kompanii 7 Nelson Appleton Miles (1839-1925) karierę wojskową rozpoczynał podczas wojny secesyjnej, przechodząc swój chrzest bojowy jako kapitan 22 pułku piechoty z Massachusetts w sztabie gen. Howarda pod Fair Oaks (31 V 1862). Po bitwie nad Antietam Creek (17 IX 1862) został pułkownikiem, a w maju 1864 r. doszedł do stopnia gen. bryg. ochotników. W ostatniej kampanii wojny dowodził pod Petersburgiem dywizją w armii gen. Granta. W 1866 r. otrzymał awans na pułkownika armii regularnej, a w marcu 1869 r. powierzono mu dowództwo 5 pułku piechoty stacjonującego na pograniczu indiańskim. Wyróżnił się w walkach z Szejenami, Komańczami, Kiowami i Arapahami podczas kampanii 1874-1875 na południowych preriach. Później, w latach 1876-1877, walczy! z Sjuksami Siedzącego Byka, którzy uciekli przed nim do Kanady, i zmusił do kapitulacji Szalonego Konia, za co powierzono mu dowództwo nowo utworzonego Dystryktu Yellowstone z kwaterą w forcie Keogh wybudowanym u ujścia rzeki Tongue do Yellowstone. 8 Charles E.S. W o o d , op. cit., s. 2. 9 Miles, rówieśnik Custera (był od niego starszy zaledwie o 4 miesiące), uważany był za najbardziej ambitnego, pysznego i żądnego sławy oficera armii USA. Z tego powodu nadano mu później przydomek „Dzielny Paw" (Brave Peacock). Jego ambicje zwiększał fakt. że był żonaty z Mary Hoyl Sherman, której stryjami byli gen. William Tecumsem Sherman (naczelnv dowódca armii USA w latach 1869-1883) i senator z Ohio, John Sherman

7 pułku kawalerii, czterech kompanii 2 pułku kawalerii i półtora kompanii piechurów z 5 pułku piechoty, którzy potrafili utrzymać się w siodłach (razem 383 oficerów i żołnierzy). Jego kolumnę wzmocniło 30 indiańskich zwia­ dowców z plemienia Północnych Szejenów (zwerbowanych przez armię spośród ludzi wodza Dwa Księżyce w forcie Keogh, gdzie poddali się Milesowi w kwietniu 1877 r.) i Sjuksów z agencji koło fortu Robinson w Nebrasce10. Miał też do dyspozycji jedno szybkostrzelne 2-calowe działo Hotchkissa, 12-funtową armatę typu Napoleon i ka­ rawanę jucznych mułów z zaopatrzeniem. 20 września kolumna Howarda połączyła się z kawalerią Sturgisa nad Musselshell. Tutaj znalazł ich posłaniec z fortu Keogh z potwierdzeniem odebrania przez Milesa rozkazu Howarda i wiadomością o włączeniu się pułkownika do pościgu za Nez Perce. — To podobne do niego! — Howard cieszył się jak uczniak czytając meldunek o natychmiastowym wymarszu Milesa. — Wiedziałem, że możemy na niego liczyć. Zgodnie z wiadomością przekazaną Milesowi, Howard, którego Nez Perce ironicznie przezwali „Generał Dwa Dni z Tyłu” (General Two-Day Behind), zmniejszył prędkość marszu do 12 mil dziennie. Przez kilka kolejnych dni posuwał się śladem obozu Nez Perce wolnym tempem, zanim nie nabrał pewności, że dał Milesowi wystarczająco dużo czasu, by ten — pędząc co koń wyskoczy — dogonił Indian i przeciął im drogę do Kanady. 10

Byli to głównie młodzi wojownicy, którzy dali się namówić na służbę W armii skuszeni niebieskimi mundurami, żołdem i możliwością „życia z bronią poza rezerwatem”. Przyczynili się w ten sposób do śmierci wodza Szalonego Konia, który po kapitulacji w maju 1877 r. protestował przeciwko Werbowaniu Sjuksów do służby w szeregach armii i wykorzystywaniu ich do Wilki z innymi plemionami (zmarł 6 X 1877 od rany zadanej bagnetem podczas próby aresztowania w forcie Robinson). Wielu innych Sjuksów, którzy dali się przekupić, wstąpiło później do indiańskiej policji obozowej pilnującej porządku w rezerwatach.

Po przeprawieniu się przez Musselshell i obejściu od zachodu masywu góry Big Snow Nez Perce zeszli na równiny Judith Basin. Tutaj niespodziewanie zetknęli się z nowym groźnym nieprzyjacielem. Na otwartej prerii połączone siły indiańskich zwiadowców Howarda i Sturgisa dogoniły Nez Perce i zaczęły krążyć wokół nich jak stado wilków. Szarpiąc tyły i boki wędrującej kolumny Bannokowie i Wrony polowali na maruderów, wykradali konie i toczyli drobne potyczki ze strażami Nez Perce w nadziei zdobycia łupów i skalpów. Dopiero kiedy wojownicy Zwierciadła (któremu po wyjściu na równiny Montany wodzowie na powrót powierzyli przewod­ nictwo nad pochodem) i Ollikuta zabili i ranili kilkunastu wrogów, reszta straciła ducha i zaprzestała dalszych napadów. Nez Perce byli jednak wstrząśnięci otwartą wrogością Wron, których uważali za swych przyjaciół i sojuszników. Zdrada Wron szczególnie bolała Zwierciadło, który do końca wierzył, że dawni przyjaciele pomogą Nez Perce bezpiecznie dotrzeć do granicy kanadyjskiej. Widząc, że mogą liczyć tylko na swoje siły, wodzowie przyspieszyli marsz, chcąc jak najszyb­ ciej doprowadzić swoich ludzi do Kanady i znaleźć opiekę w obozie Siedzącego Byka. 23 września, tocząc niemal codzienne potyczki z Bannokami i zdradzieckimi Wronami, Nez Perce dotarli do przeprawy przez Missouri koło wyspy Cow Island, zaledwie 80 mil od granicy kanadyjskiej. Zwierciadło i jego wojownicy dobrze znali te tereny i wiedzieli, że bród przy Cow Island jest dogodny i stosunkowo łatwy do przebycia. Niespodzianką dla Indian był natomiast widok około 20 białych, którzy w po­ śpiechu okopywali się po drugiej stronie rzeki obok sterty złożonych na brzegu skrzyń i worków. Jak się okazało, niedawno dotarł tu parowiec „Benton”, obsługujący transport w górnym biegu Missouri. Ponieważ poziom wody w rzece był za niski, aby płynąć dalej, kapitan statku wiozącego zapasy dla położonego 70 mil dalej na zachód fortu Benton wyładował je na przystani koło Cow

Island. Stąd towary miały być przetransportowane dalej wozami. Do pilnowania cennego ładunku przysłano z Benton oddział 13 żołnierzy i kilku cywilów pod dowództwem sierż. Williama Moelcherta z 7 pułku piechoty. Nez Perce mogli się z nimi łatwo rozprawić, ale nie chcąc tracić czasu osaczyli tylko białych strzegących składu towarów i spokojnie prze­ prowadzili przez bród swoje rodziny i stada. Wieczorem, kiedy główny obóz znalazł się w bezpiecznej odległości od Missouri, grupa wojowników Ollikuta wróciła do Cow Island i strzałami przepędziła ludzi Moelcherta znad rzeki. Potem wojownicy załadowali zdobytą żywność i inne potrzebne rzeczy na juczne konie i odwieźli ją do obozu. Przez kilka następnych dni indiańscy zwiadowcy ani razu nie dostrzegli w okolicy śladu żołnierzy. Wiedząc, że są już niedaleko granicy kanadyjskiej i mając przynajmniej dwa, trzy dni przewagi nad Howardem i Sturgisem, Nez Perce uznali, że wreszcie są bezpieczni. „Wiedzieliśmy, że generał Howard postępuje za nami w odległości dwóch słońc” — wspominał Żółty Wilk. „Trzymanie się przed nim nie stanowiło dla nas trudności” 11. 29 września wojownicy wytropili niewielkie stado bizonów i upolowali kilka sztuk. Ponieważ ludzie byli wyczerpani, głodni i zziębnięci, a konie zmęczone forsownym marszem. Zwierciadło raz jeszcze przekonał pozostałych wodzów, aby pozwolić im odpocząć. Tego dnia Nez Perce minęli od wschodu główne pasmo Bear Paw Mountains (Gór Nie­ dźwiedziej Łapy) i dotarli do Snake Creek, dopływu rzeki Milk. Tutaj, w odległości zaledwie około 40 mil (65 km) od Kanady, postanowili rozbić obóz. Nazajutrz, po krótkim odpoczynku i napełnieniu głodnych żołądków mięsem bizo­ nów, zdecydowali rozpocząć ostatni etap podróży i bez przystanku dotrzeć do Kraju Babki.

11

D e e B r o w n . op. cit., s . 288.

BITWA W GÓRACH BEAR PAW

Płk Miles, dysponując świeżymi końmi i wypoczętymi ludźmi, a co najważniejsze, nie obciążony gromadą kobiet, dzieci i rannych, poruszał się szybko na północny zachód. Przeprawił się przez Yellowstone i Muselshell, starając się jak najszybciej dogonić Nez Perce. Pokonanie odległości 120 mil dzielącej go od Missouri zabrało mu pięć dni. Trafiwszy w próżnię koło ujścia Musselshell, gdzie — jak sądził — Nez Perce będą przekraczać rzekę w drodze na północ, ruszył w kierunku brodu przy Cow Island. Szczęśliwym trafem 24 września natknął się na płynący w dół rzeki parowiec „Benton” i wykorzystując statek w charakterze promu przeprawił swój oddział przez Missouri bez nadkładania drogi do Cow Island. Zyskał w ten sposób sporo cennego czasu potrzebnego na doścignięcie Indian, którzy nic nie wiedzieli o zagrożeniu z jego strony. 27 września kolumna Milesa dotarła do Little Rocky Mountains. Maszerując północnym skrajem gór, 28 września osiągnęła źródła południowej odnogi People’s Creek. 29 września, po pokonaniu kilku wartkich strumieni wypływają­ cych z gór, oddział Milesa stanął na noc nad północną odnogą People’s Creek, w odległości zaledwie kilku mil od Snake Creek. Tego samego dnia wieczorem indiańscy zwiadowcy

donieśli Milesowi o znalezieniu śladów obozu Nez Perce. Świeże tropy wiodły w kierunku północnego skraju gór Bear Paw. Wiadomość ta wywołała u wszystkich ogromne pod­ niecenie. Od czasu bitwy nad Big Hole Nez Perce starali się rozbijać kolejne obozowiska w miejscach łatwych do obrony. Tak było i tym razem. Obóz Indian rozłożył się w głębi kotliny w kształcie półksiężyca, osłoniętej z trzech stron, od północy i południowego zachodu, pasmem wzniesień i kilkoma wyso­ kimi wzgórzami utrudniającymi dostęp do doliny. Od połu­ dniowego wschodu obozowisko chroniła wysoka skarpa strumienia Snake, za którym teren wznosił się łagodnie i przechodził w wypiętrzoną, upstrzoną pojedynczymi pa­ górkami równinę. W niedzielę 30 czerwca o godz. 2.00 w nocy w obozie Milesa zagrały trąbki na pobudkę. Pomiędzy 4.00 a 4.30 wojsko było gotowe do wyjścia w pole i Miles dał rozkaz do wymarszu. W nocy zwiadowcy Szejenowie wytropili po­ grążony we śnie obóz Nez Perce i około 6.00 przywieźli najnowsze wieści o jego położeniu. Wynikało z nich, że Nez Perce obozują w odległości zaledwie kilku mil nad Snake Creek i nie spodziewają się nadejścia wojska. Miles natych­ miast postanowił atakować. Pchnął do przodu kawalerię, rozkazując piechocie, artylerii i taborom dołączyć tak szybko, jak to będzie możliwe. Zwyczajem praktykowanym przez wojsko, chciał zaskoczyć Indian przed brzaskiem, zanim zbudzą się ze snu i zdążą uciec z obozu. Szarym świtem Miles przesunął kawalerię w pobliże obozu Nez Perce i około 7.00 rano wpadł na czujki Nez Perce obserwujące prerię u podnóża gór. Chwilę później do obozu Nez Perce nadjechało w pośpiechu, od strony zbliżającej się z południa kolumny wojska, dwóch zwiadowców wykrzykując: „Nadchodzą żołnierze!”. Podczas, gdy kobiety i dzieci gorącz­ kowo zwijały namioty i zbierały dobytek szykując się do ucieczki, a wojownicy organizowali obronę, pojawił się jeszcze

jeden konny zwiadowca. W obozie zauważono, jak z odległej skały machał w umówiony sposób kocem sygnalizując, że wróg znajduje się tuż za nim. Indianie, choć zaskoczeni nagłym pojawieniem się żoł­ nierzy, mieli dość czasu, aby przygotować się do walki. Wojownicy, podzieleni na kilka grup, spokojnie zajęli stanowiska obronne przed obozem i na otaczających go wzgórzach. Główną linię obrony wzdłuż skarpy nad strumie­ niem obsadzili Biały Ptak i Ollikut. Zwierciadło ze swoimi wojownikami wspiął się na północne wzgórza, a Głodny Łoś i jego ludzie ukryli się za załomami skalnymi na wzniesie­ niach otaczających dolinę od południowego zachodu. Oddział Indian dowodzony przez Żółtego Byka zamknął zwężenie doliny pomiędzy północnymi wzgórzami i korytem strumie­ nia. Tego dnia o świcie nad górami Bear Paw zaczął padać gęsty śnieg. Około godz. 8.00, mimo szalejącej zamieci, Indianie ujrzeli żołnierzy posuwających się ku ich obozowi w szyku bojowym. Oddziały Milesa zbliżyły się na odległość strzału do pozycji Indian i wkrótce potem zaatakowały Nez Perce. W pierwszym rzucie rozwinęły się do natarcia trzy kompanie 7 pułku kawalerii. Na czele szła kompania kpt. Owena Hale’a, weterana znad Washity 1 . Za nią posuwała się kompania kpt. Mylesa Moylana i kompania kpt. Edwarda Godfreya (obaj byli z Custerem nad Little Bighorn). Czwarty oddział, kompania kpt. Thomasa Frencha, pozostał w tyle jako odwód dowódcy. Żołnierze, w liczbie 115 ludzi, nadjeżdżali w trzech szere­ gach. Po sformowaniu linii bojowej tyraliery kawalerzystów 1 27 listopada 1868 r. nad rzeką Washita w dzisiejszej Oklahomie, 7 pułk kawalerii pod dowództwem Custera zniszczył zimowy obóz Południowych Szejenów wodza Czarnego Kotła. Custer podał w raporcie, że zginęło 103 wojowników, prawdopodobnie jednak liczba zabitych Indian była mniejsza, a większość z nich stanowiły kobiety i dzieci. Na rozkaz Custera żołnierze wybili także stado 875 indiańskich koni. Bitwa nad Washitą złamała siłę bojową Południowych Szejenów.

ruszyły kłusem do przodu. W chwili gdy czołowa kompania kpt. Hale’a znalazła się w odległości około 180 metrów od skarpy nad strumieniem, Indianie otworzyli ogień. W ciągu kilku minut szarża załamała się całkowicie. Kiedy nadjechały pozostałe kompanie, pierwszy oddział stanowił już tylko bezładne kłębowisko koni i ludzi. Godfrey i Moylan skręcili w prawo, na tyłach niedobitków Hale’a, i zaatakowali ponownie. Strzelcy Nez Perce swoim zwyczajem celowali głównie do oficerów i podoficerów. Dokładnie wymierzona kula zabiła konia pod Godfreyem. Śmiertelnie ranne zwierzę zrzuciło jeźdźca, który spadł z siodła i na moment stracił przytomność. W chwilę później padł raniony Moylan. Kapitan Godfrey ocknął się z omdlenia i dołączył do swego oddziału. Któryś z Indian wziął go na muszkę i ciężko ranił w pierś. Hale, jedyny oficer zdolny objąć dowództwo, cofnął żołnierzy i kazał trąbić „zsiadanego”. Kawalerzyści zeskoczyli na ziemię. Żołnierze wyznaczeni do trzymania koni, co czwarty w szyku, odprowadzili je do tyłu, żeby nie dawać indiańskim strzelcom łatwego celu. Reszta uformowała cienką linię bojową wzdłuż stanowisk Nez Perce. Po chwili spieszeni żołnierze podjęli atak na nowo i wkrótce rozgorzała zacięta walka, toczona z bliskiej odległości. Pod ulewą ognia Nez Perce żołnierze zaczęli się wahać, ale kpt. Hale nie ustępował i wciąż podrywał ich do ataku. Kiedy do skarpy obsadzonej przez wojowników Ollikuta i Białego Ptaka było już ledwie dwadzieścia kroków i wydawało się, że fala atakujących przerwie obronę Indian, Hale runął na ziemię i znieruchomiał. Zastępujący go por. Biddle dotarł niemal do samego strumienia i zwalił się na brzegu jak rażony piorunem. Pozbawieni dowództwa żołnierze zostali odrzuceni z ciężkimi stratami, zostawiając na polu walki 53 zabitych i rannych. „Walczyliśmy blisko siebie — opowiadał później Wódz Józef — w odległości nie większej niż dwadzieścia kroków. Żołnierze, pozostawiając swoich zabitych w naszych rękach,

wycofali się w kierunku swojej głównej linii. Zdobyliśmy ich amunicję i broń (...)”2. Nieudany początek walki nie zniechęcił płk. Milesa. Na jego rozkaz kawalerzyści atakowali jeszcze dwukrotnie. Oba ataki zostały odparte z ciężkimi stratami, ale i po stronie Indian padły liczne ofiary. Wśród poległych znalazł się Ollikut, trafiony kulą prosto w serce w chwili, kiedy podniósł się zagrzewając wojowników do kontrataku. W czasie gdy kompanie 7 pułku nacierały na skarpę obsadzoną przez wojowników Ollikuta i Białego Ptaka, sprowadzony z taborów Hotchkiss ostrzelał obóz Indian, a szturmujący południowe wzgórza kawalerzyści z 2 pułku i indiańscy zwiadowcy obeszli prawe skrzydło Nez Perce i dobrali się do wielkiego stada koni, pasącego się pół mili od indiańskiego obozu. Jeden oddział, dowodzony przez ppor. Masona Cartera, przerwał się przez wąskie przejście pomiędzy wzgórzami obsadzonymi przez Nez Perce i wdarł się do obozu, zamierzając podpalić pozostawione na widoku tipi. W chwili ataku żołnierzy Wódz Józef z niewielką grupą wojowników znajdował się w północnej części obozu, do­ glądając jucznych koni i pilnując załadunku zapasów. Razem z nim była jego starsza, 15-letnia córka Sara, która razem z innymi kobietami pomagała pakować dobytek. Wódz posa­ dził córkę na konia i polecił wojownikom odprowadzić kobiety i dzieci w bezpieczne miejsce. Sam wskoczył na innego konia i wrócił na pole bitwy. „Modląc się do Wielkiego Ducha, przedarłem się przez linię żołnierzy” — wspominał później. Dopadł galopem swojego namiotu, przed którym stała jego młodsza żona, Wiosna Roku. Kobieta zniknęła na chwilę we wnętrzu tipi, po czym wyłoniła się trzymając w rękach karabin i torbę z amunicją. — Oto twoja broń, mężu! —rzekła podając broń Józefowi, który natychmiast dołączył do wojowników broniących obozu. 2

D e e B r o w n . op. cit., s . 288.

W ciężkim boju toczonym wśród namiotów żołnierze zostali odparci, ale w walce poległ dowodzący kontratakiem Indian Too-hool-hool-zote i kilku wojowników. O zaciętości boju świadczy fakt, że obsługa Hotchkissa, który podciągnięto na północno-zachodni skraj obozu, pod ogniem wyborowych strzelców Nez Perce porzuciła broń i chwilowo opuściła swoje stanowisko. Dopiero kontratak żołnierzy 5 pułku piechoty pod dowództwem por. Georga W. Bairda pozwolił odzyskać działko i wyprzeć Indian na wzgórza za obozem 3. Wczesnym popołudniem, w obliczu zaciętego oporu Indian i strat, w wyniku których około 20% żołnierzy zostało wyłączonych z walki, Miles wstrzyma! wszystkie ataki. Szef sztabu Milesa, kpt. Snyder, meldował: „Nasze dzisiejsze straty to: kpt. Hale, por. Biddle i 23 żołnierzy zabitych oraz 4 oficerów i 40 żołnierzy rannych. Indianie wciąż utrzymują się na swoich pozycjach”4. Oprócz dwóch oficerów śmierć poniosło, między innymi, siedmiu sierżantów, w tym wszyscy trzej sierżanci sztabowi 7 pułku. Trzech sierżantów i kapral odnieśli rany. Taka lista strat wystarczyła Milesowi, by zaprzestać dalszych ataków i wydać rozkaz utworzenia szczel­ nego kordonu wokół całego obozu Nez Perce. Zanim zamknął się pierścień okrążenia, prawie stuosobowa grupa wojowników, kobiet i dzieci z jucznymi końmi, w której była córka Józefa, wydostała się z doliny i uszła na prerię. W pierwszym dniu bitwy Nez Perce stracili 22 ludzi, w tym 18 wojowników, 3 kobiety i jedno dziecko. Wśród zabitych było trzech wodzów: Ollikut, Too-hool-hool-zote i Głodny Łoś5. Kiedy zapadł zmierzch Nez Perce wycofali się między skały, zostawiając przedpole w rękach żołnierzy. Pod osłoną 3 Za odwagę wykazaną w walce por. Baird został odznaczony Medalem Honoru. 4 Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 116. 5 Ciało poległego Too-hool-hool-zote leżało pomiędzy umocnieniami Nez Perce i Amerykanów aż do zakończenia walk. Głodny Łoś został praw­ dopodobnie zastrzelony przez jednego z Nez Perce, który przez pomyłkę wziął go za wroga.

ciemności i obficie sypiącego śniegu pojedyncze grupki Indian próbowały wyrwać się z pułapki. Niektórym się to udało, chociaż później część uciekinierów wpadła w ręce patroli Milesa i jego indiańskich zwiadowców. Pozostali przy pomocy noży i tomahawków ryli w ścianach okolicznych parowów doły strzeleckie dla wojowników i schrony, w których kobiety, dzieci i ranni mogli ukryć się przed ogniem artylerii Milesa. W nocy zrobiło się przenikliwie zimno, ale nie chcąc zdradzić swoich pozycji Nez Perce nie odważyli się rozpalić ognisk. Grozę sytuacji potęgował płacz przestraszonych i zmarzniętych dzieci, które matki na próżno starały się uspokoić. O drama­ tycznych godzinach pierwszej nocy oblężenia opowiadał później Żółty Wilk: „Przedtem także widywałem ciała poległych. Na dziesięciu żołnierzy, dziesięciu Indian. Ale teraz, kiedy padali nasi ostatni wojownicy, moje serce się ścisnęło, zaciążyło mi w piersi. Ale umarli to jeszcze nie wszystko. Rozejrzałem się wokoło. Niektórzy grzebali swoich bliskich. Ranny młodzie­ niec leżał na skórze bizona i umierał bez skargi. Dzieci płakały z zimna. Nie mieliśmy ognia, nie mogliśmy zapalić nawet najmniejszego światła. Wszędzie tylko płacz i żałobne zawodzenie. Poczułem płomień w sercu. Przyłączyłem się do wojowników, którzy drążyli w ziemi schrony — pracowaliśmy całą noc. Przed świtem poszedłem do naszych umocnień. Dzieci już nie płakały, spały w schronach. Jakaś postać otulona kocem, leżała na skórze bizona — młody wojownik już nie żył. Wróciłem do mego namiotu, krew płonęła we mnie pragnieniem walki, nie było mi już zimno (...)” 6. O świcie 1 października, zamiast spodziewanego ataku żołnierzy, Nez Perce usłyszeli sygnał wojskowej trąbki i ujrzeli przed swoimi pozycjami obcego Indianina, Sjuksa, z białą flagą parlamentariusza. Z jego słów, wypowiadanych łamanym językiem, dowiedzieli się, że dowódca żołnierzy, którzy ich zaatakowali, nazywa się „Niedźwiedzi Płaszcz” Miles i że 6

Piero P i e r o n i, op. cit., s. 118-119.

wzywa Nez Perce do poddania się, dając im w ten sposób szansę ocalenia życia7. W odpowiedzi Wódz Józef stwierdził, że muszą się naradzić i odpowiedzą pułkownikowi Milesowi później. Jakiś czas potem od obozu białych nadjechało kilku zwia­ dowców Sjuksów w niebieskich kurtkach z propozycją zawar­ cia rozejmu. Znowu zaczął padać śnieg. Biały Ptak ze Zwierciadłem zaczęli przekonywać Józefa, że nie warto podejmować rozmów i że, wykorzystując śnieżycę, lepiej spróbować wyrwać się z okrążenia. — Nie sądzę, żeby udało nam się przedostać do Czer­ wonych Mundurów — rzekł Józef. — Straciliśmy większość koni i musielibyśmy zostawić naszych rannych i chorych. Tego nigdy nie zrobię. Niedźwiedzi Płaszcz przysłał swoich posłańców. Wyjdę im naprzeciw. „Powiedzieli oni, że wierzą w to, iż generał Miles szczerze chce pokoju. Udałem się więc do namiotu generała”8. W trakcie rozmowy, która odbyła się w namiocie Milesa odległym niewiele ponad 200 metrów od obozu Indian, pułkownik domagał się, żeby Nez Perce poddali mu się bezwarunkowo i poszli z nim do fortu Keogh nad rzeką Tongue. Miles złożył Indianom obietnicę dobrego traktowania. — Jeśli wyjdziecie i złożycie broń — powiedział — ocalę wam życie i wyślę was do rezerwatu. Gdy Józef zapytał, czy jego ludziom będzie wolno wrócić do Idaho, Miles odpowiedział mu, że tak, chyba że wyższe władze postanowią inaczej. - Jeśli się poddacie, postaram się wyjednać dla was prawo powrotu do Lapwai, ale dopiero na wiosnę, gdy przełęcze górskie znowu staną się przejezdne. 7 Przydomek „Niedźwiedzi Płaszcz” nadali Milesowi Sjuksowie, ponieważ kiedy po raz pierwszy zetknęli się z nim podczas zimowej kampanii 1876-1877, okrywał się przed zimnem obszernym płaszczem podbitym niedźwiedzim futrem. 8 Dee Brown, op. cit., s. 289.

Wódz Józef nie wierzył w obietnice białych i nie chciał pertraktować w sprawie powrotu do rezerwatu. Prosił, żeby Miles zostawił Indian w spokoju i pozwolił im odejść do Kanady. Narada nie przyniosła żadnych rezultatów i płk Miles, sprzeniewierzając się białej fladze, przerwał ją aresztując wodza. Przez następne dwa dni Miles więził Józefa, spodzie­ wając się, że brak tak ważnego przywódcy zmusi Nez Perce do uległości. Przez cały czas swojego uwięzienia Wódz Józef stanowczo odrzucał propozycje kapitulacji. Krzepiła go myśl, że jego Nez Perce wciąż trwają i ciągle utrzymują swoje pozycje. Chociaż nie znał losu tych, którzy uciekli na północ, wierzył, że zdołają oni dotrzeć do Kanady i wezwą na pomoc Sjuksów Siedzącego Byka. Po osadzeniu na wiosnę 1877 r. wszystkich Sjuksów w rezerwatach Siedzący Byk pozostał jedynym wodzem, który konsekwentnie odmawiał kapitulacji i pozostał na wolności. Przed poddaniem się Szalonego Konia (6 V 1877) obydwaj wodzowie wielokrotnie dyskutowali możliwość udania się do rezerwatu, ale Siedzący Byk zdecydował ostatecznie, że „nie chce jeszcze umierać”. Nie widząc innej możliwości zachowania wolności postanowił popro­ wadzić swoich ludzi na północ i szukać azylu w Kanadzie. W maju około 900 Sjuksów przekroczyło granicę i oddało się pod opiekę Północno-Zachodniej Policji Konnej 9 . Wła­ dze kanadyjskie, chcąc uniknąć kłopotów, zezwoliły Sjuksom (z czasem ich liczba wzrosła do 3000) na osiedlenie się w pobliżu fortu Walsh w prowincji Saskatchewan i wydzieliły do ich ochrony specjalny oddział policji konnej pod dowództwem komisarza NWMP, ppłk. Jamesa F. Macleoda. 9 Północno-Zachodnia Policja Konna (North-West Mounted Police) została utworzona w 1873 r. z inicjatywy płk. W.F. Butlera w celu utrzymania pokoju na pograniczu amerykańsko-kanadyjskim w okresie wojen indiańskich.

Zwiadowcy Sjuksów, którzy cały czas obserwowali po­ granicze kanadyjskie w obawie przed atakiem wojsk amerykań­ skich 10, na bieżąco informowali swoich wodzów o przebiegu ucieczki Nez Perce. Wiedzieli oni o decydującej bitwie, jaka rozpoczęła się 30 września w górach Bear Paw. Chociaż Sjuksowie w przeszłości często walczyli przeciwko Nez Perce, przyjaciołom i sojusznikom swych śmiertelnych wrogów, Wron, teraz radzili nad tym, czy udzielić im pomocy. Kanadyjscy policjanci z fortu Walsh, trzymający pieczę nad ludźmi Siedzącego Byka, przestrzegali jednak, że jakakolwiek wyprawa wojenna na terytorium amerykańskie zamknie na zawsze granice Kanady dla Sjuksów. I chociaż ich młodzi wojownicy szczerze pragnęli pospieszyć na odsiecz Nez Perce osamotnionym w ich beznadziejnej walce, brak zdecydowania wodzów i oczywiste konsekwencje takiego kroku dla zamiaru pozostania Sjuksów w Kanadzie sprawił, że musieli z tego zrezygnować 11. Przez dwa dni, podczas których Józef znajdował się pod strażą, Miles zaprzestał ostrzału Nez Perce. Chciał w ten sposób przekonać Indian do swoich pokojowych zamiarów. W tym czasie nad górami wiał ostry, zimny wiatr z północy zasypujący śniegiem i deszczem pole walki. Rachuby Milesa, że dwaj najwięksi sprzymierzeńcy, jakich miał w tej bitwie, nadchodzące chłody i głód, zdołają robić to, czego nie udało się jego żołnierzom, zawiodły. Trzeciego dnia oblężenia wojownicy Żółtego Byka schwytali jednego z oficerów Milesa, por. Lovella H. Jerome’a, i za10 W 1873 r. pik Ranald S. Mackenzie z 4 pułku kawalerii USA, przy cichym poparciu gen. Sheridana i prezydenta Granta, wyprawił się w głąb Meksyku przeciwko Indianom Kickapoo, którzy najeżdżali pogranicze Teksasu. Pik Miles wskazywał na ten precedens, nalegając na zorganizowanie wyprawy przeciwko Sjuksom w Kanadzie. 11 Dodatkową przyczyną, która powstrzymała Siedzącego Byka od udzie­ lenia pomocy Nez Perce, była śmierć jego 9-letniego syna, który zginął kopnięty w głowę przez konia. W tym czasie Siedzący Byk byt zajęty rytualnymi obrzędami pogrzebowymi.

grozili, że go zastrzelą, jeśli pułkownik nie zwolni Józefa. 3 października po południu nastąpiła wymiana. Wódz wrócił do swoich, a por. Jerome znalazł się z powrotem wśród żołnierzy. Następnego dnia rano Miles, który obawiał się w każdej chwili odsieczy ze strony Sjuksów (spieszył się również, żeby zakończyć bitwę przed przybyciem gen. Howarda, aby cały splendor zwycięstwa spadł na niego), rozkazał wznowić ostrzał Nez Perce. „O brzasku bitwa zaczęła się na nowo” — wspominał Żółty Wilk. „Pociski leciały ze wszystkich stron. Wielka strzelba (armata) zasypywała nas wybuchającymi kulami. Nasi odpowia­ dali ze schronów strzałami. Dziki i gwałtowny zimny wiatr niósł gęste tumany kurzu. W powietrzu unosił się zapach prochu, słychać było gwizd wystrzałów. Czułem, że zbliża się koniec. Traciliśmy to wszystko, za co walczyliśmy i cierpieliśmy (...)” 12. W czasie kiedy płk Miles ścigał Nez Perce na północ od Missouri, połączone kolumny Howarda i Sturgisa zbliżały się dopiero do rzeki. Nie wiedząc, w którym miejscu Nez Perce spróbują przekroczyć Missouri, Howard nakazał Sturgisowi kontynuować marsz śladem obozu Indian. Sam skierował się na północny wschód, ku ujściu Musselshell, licząc na szybsze połączenie się z oddziałem Milesa. 27 września otrzymał przez gońca wiadomość z fortu Benton, że Nez Perce przeszli Missouri i że Miles zbliża się do nich od południowego wschodu po linii ukośnej. Wiadomość o przekroczeniu rzeki przez Nez Perce i zbli­ żaniu się Milesa do uciekających Indian zelektryzowała Howarda. Generał natychmiast przyspieszył marsz i dwa dni później osiągnął Missouri koło osady Carrolton, położonej jeden dzień żeglugi na wschód od Cow Island. Nad rzeką Howard spotkał kuriera od Milesa i dowiedział się, że Miles jest bliski przechwycenia nieświadomych jego bliskości Indian. 30 września do Carrolton przypłynął „Benton”, którego kapitan 12

Piero P i e r o n i, op. cit., s. 119.

patrolował rzekę na tym odcinku. Howard, poinformowany, że Indianie przebyli rzekę brodem koło Cow Island, 2 paź­ dziernika załadował na pokład statku 100 ludzi ze swoim zastępcą, mjr. Edwinem Masonem (oficerem 21 pułku piechoty z fortu Walla Walla), i w ciągu jednego dnia dotarł do Cow Island. Reszta jego kolumny pod dowództwem kpt. C.B. Throckmortona wraz z taborami miała się przeprawić przez Missouri koło Carrolton i ruszyć dalej na północ wzdłuż południowego skraju Little Rocky Mountains. Cow Island powitała Howarda śladami rozbitego 23 września przez Nez Perce składu towarów dla fortu Benton. Zrobiło to na generale i jego otoczeniu przygnębiające wrażenie. Howard zaczął się niepokoić brakiem nowych wiadomości od Milesa i wyraził przypuszczenie, że Miles, który — według jego obliczeń — musiał już dogonić Indian, został okrążony, tak jak poprzednio Gibbon. Powodowany niepokojem, 3 paździer­ nika rano, wyruszył śladem Nez Perce na północ z kurierem Milesa jako przewodnikiem i 19 ludźmi eskorty (por. Wood, syn generała, por. Guy Howard, dwaj traktatowi Nez Perce, Kapitan John i Stary George, tłumacz „Ad” Chapman, trzech indiańskich zwiadowców i 11 kawalerzystów). Reszta oddziału z mjr. Masonem miała dołączyć do głównej kolumny kpt. Throckmortona i podążyć dalej za Howardem l3. Noc z 3 na 4 października oddziałek Howarda spędził na otwartej prerii. Kilku ludzi dostało dolegliwości żołądkowych od picia obrzydliwej alkalicznej wody ze stopionego śniegu, znalezionego w dołach wygrzebanych przez bizony. 4 paź­ dziernika po południu, idąc cały czas po śladach pozo­ stawionych przez obóz Nez Perce, jeden ze zwiadowców Howarda dostrzegł na prerii samotnego jeźdźca, wyraźnie zaskoczonego pojawieniem się grupy ludzi. Był to kurier z fortu Keogh do płk. Milesa, Dick Johnson, znany jako 15 Do połączenia obu części kolumny Howarda doszło dopiero 6 X na południe od Little Rocky Mountains. Wobec kapitulacji Nez Perce, która nastąpiła 5 X. oddział Masona nie odegrał już żadnej aktywnej roli w kampanii.

„Chytry Dick” (Slippery Dick) lub „Pożerający Wątrobę Johnson” (Eating Liver Johnson)l4. Po dołączeniu Johnsona poczet Howarda kontynuował marsz na północ. Por. Wood z dwoma zwiadowcami zboczył ze szlaku i upolował bizona. Zanim zdążył go oprawić, przybył żołnierz od Howarda z rozkazem natychmiastowego powrotu do oddziału. Okazało się, że napotkano dwóch Szejenów Milesa wiozących wiadomość dla płk. Sturgisa o toczącej się bitwie z Nez Perce (później wyjaśniło się, że Miles wysłał także posłańców do Howarda, ci jednak minęli się z generałem i przekazali wiadomości zastępującemu go mjr. Masonowi)15. Tuż przed zachodem słońca na tle odległych o jakieś 10 mil ośnieżonych szczytów gór Bear Paw ludzie Howarda dostrzegli „coś, co przypominało linię czarnych mrówek schodzących w dół zbocza”. Byli to indiańscy zwiadowcy Milesa, którzy wkrótce wskazali, gdzie znajduje się obóz pułkownika. Był zimny, śnieżny wieczór, kiedy poczet Howarda zbliżył się do obozu Milesa. Błyskające ogniki wystrzałów z okopów po obu stronach przypominały, że bitwa toczy się nadal. Płk Miles wyjechał naprzeciwko Howarda w towarzystwie swojego adiutanta, por. Oscara Longa, ordynansa i dwóch lub trzech żołnierzy eskorty. Howard zeskoczył z konia i podszedł do Milesa, który także zeskoczył z siodła na ziemię. — Witaj Miles! — rzekł wesoło generał, wyciągając lewą rękę na powitanie (jak wiadomo prawe ramię stracił w 1862 r. 14 Opowiadano, że zabił kiedyś Indianina i zjadł kawałek jego wątroby. Było to zgodne z indiańską tradycją, mówiącą, że jeśli ktoś spożyje część serca lub wątroby pokonanego wroga, przejmie całą jego odwagę. 15 Por. Wood i niektórzy oficerowie z otoczenia gen. Howarda do końca byli przekonani, że Miles celowo nie informował Howarda o przebiegu bitwy z Nez Perce, gdyż obawiał się, że w razie jego przybycia Howard, jako starszy stopniem, przejmie dowództwo i odbierze mu chwałę zwycięzcy. Wiarę Milesa w samodzielne zwycięstwo potwierdzają meldunki wysłane do Sturgisa i Masona, w których Miles wcale nie domagał się przyspieszenia ich marszu i przyjścia mu z pomocą (faktem jest, że ani oddział Sturgisa, ani kolumna Masona nigdy nie dotarły na pole bitwy w górach Bear Paw).

pod Fair Oaks). — Cieszę się, że cię widzę. Już myślałem, że mógł cię spotkać los Gibbona. Dlaczego mnie nie informowałeś? Miles nie odpowiedział, ograniczając się do chłodnego, służbowego powitania, po czym zaprosił generała do swojego namiotu. Howard podszedł do obu stojących za nim Nez Perce. — Miles, mam ze sobą dwóch starych Indian Nez Perce, którzy mają córki w obozie wroga — powiedział. — Przyprowa­ dziłem ich jako świadków i negocjatorów. Jest tu także ze mną Arthur Chapman, który mieszkał wśród tych Indian i którego oni znają. Chciałbym, żebyś kazał się nimi zaopiekować. Miles kazał por. Longowi wziąć obu Indian pod straż i zająć się resztą ludzi Howarda. Potem zaprowadził generała i por. Wooda do swego namiotu. — Porucznik Wood zawsze zajmuje namiot razem ze mną — wyjaśnił Howard, kiedy weszli do środka. — Jest moim adiutantem i kwatermistrzem polowym moich wojsk. — Potem od razu przeszedł do sedna sprawy. — Miles, przyszedłeś mi z pomocą, tak jak chciałem i jak tego od ciebie oczekiwałem. Zatrzymałeś Indian i zamierzam cię za to wynagrodzić. Wiem, że masz ambicje zdobyć generalską gwiazdkę. Zrobię wszystko, żeby ci w tym pomóc. Jutro odbierzemy kapitulację. Ci starzy Indianie powiedzą Józefowi i innym, że przybyłem tu osobiście, a całe moje wojsko jest tylko dzień marszu za mną i lada chwila tu będzie. Muszą się poddać, nie ma cienia wątpliwości. Obiecuję, że ty odbierzesz kapitulację. Dopiero wtedy przejmę dowództwo. Szczegóły omówimy we dwójkę jutro rano. Po wysłuchaniu Howarda dotychczasowa sztywność i służbistość Milesa prysła. Stał się nagle miły i serdeczny. Podziękował generałowi za jego słowa i zaprowadził obu oficerów do ich namiotu. Kiedy zostali sami, por. Wood, zdziwiony zachowaniem generała, wyraził swoje wątpliwości. — Generale, jestem nieco zaskoczony tym, co Pan powie­ dział. Pomagając Milesowi zdobyć generalską gwiazdkę działa

Pan przeciwko Gibbonowi. Został przecież ranny nad Big Hole. Jest starszy od Milesa i bardziej się zasłużył podczas wojny domowej. On także chciałby zostać generałem. Co z tego, że Miles ma koneksje polityczne, że jest skoligacony z rodziną senatora Shermana i samego generała Shermana. Poza tym, powiedział Pan, że przejmie komendę dopiero po kapitulacji Indian. Regulamin wojenny wyraźnie mówi, że w takiej sytuacji oficer wyższy stopniem powinien przejąć dowództwo od razu. W razie jakichś kłopotów będzie Pan musiał ponieść całą odpowiedzialność. — Tak, tak — odpowiedział Howard. — Wiem o tym. Ale to akt wielkoduszności z mojej strony. Jeśli będę musiał, wezmę na siebie całą odpowiedzialność. — No dobrze — nie poddawał się Wood. — A co Pan powie swoim żołnierzom? Szli za Panem od bitwy nad Clearwater przez Bitteroot i Góry Skaliste. Zdarli buty i mundury. Taka straszna droga. Tyle cierpienia i fatygi, a teraz co? Zatrzymał ich Pan jeden dzień marszu stąd i pozbawił prawa do bycia z nami aż do końca. — No cóż. Martwi mnie to, ale musimy dostosować się do warunków. Oddamy sprawiedliwość naszym żołnierzom. Zmu­ szę Milesa, aby w swoim raporcie napisał, że wszyscy nasi ludzie byli obecni przy kapitulacji. W sensie militarnym tak właśnie jest. Sam powiedziałeś, że są ledwie jeden dzień drogi stąd. Jutro Kapitan John, Stary George i Chapman powiedzą o tym Józefowi. Jeśli się poddadzą, to właśnie dlatego, że z powodu obecności moich wojsk stracą wszelką nadzieję na celowość dalszej walki. W ostatecznym rachunku to moi ludzie przesądzą o kapitulacji. Powtarzam ci, w sensie militarnym, są obecni na polu bitwy 16. 16 W rzeczywistości oddziały gen. Howarda i płk. Sturgisa znajdowały się 2-3 dni drogi od obozu Indian. Gen. Howard słusznie wskazywał, że w sumie dysponowałby wówczas 600-700 żołnierzami przeciwko nie więcej niż 150 wojownikom Nez Perce, którzy w dodatku musieli się troszczyć o bez­ pieczeństwo kobiet i dzieci.

— Wcale nie jestem przekonany — odparł Wood kręcąc głową. — Przykro mi to mówić, ale nie dowierzam puł­ kownikowi Milesowi. Widział Pan, jak chłodno nas powitał. On dobrze zna regulamin. Myślę, że celowo nas nie in­ formował, bo wiedział, że jeśli przyspieszy Pan marsz, dotrzemy tu, zanim bitwa się skończy, i wówczas, zgodnie z prawem wojennym, przejmie Pan ogólne dowództwo. Nie mógł przecież przewidzieć, że zdecyduje się Pan na taki wielkoduszny gest i pozwoli na to, by cała chwała zwycięstwa spłynęła na niego. Kiedy porucznik skończył mówić, Howard zbliżył się do niego i położył mu rękę na ramieniu. — Wood — rzekł kończąc dyskusję. — Mylisz się w ocenie Milesa. Wierzę mu tak samo, jak wierzę tobie. Byl adiutantem w moim sztabie podczas Wojny Domowej, tak jak teraz ty jesteś. Dałem mu jego pierwszy pułk. Ufam mu bezgranicznie l7. 5 października rano na szczycie pagórka wznoszącego się naprzeciw wzgórza, na zboczu którego w dołach strzeleckich kryli się Nez Perce, odbyła się narada wojenna. Oprócz Howarda i Milesa wzięli w niej udział por. Wood, por. Guy Howard i por. Long. Obok stali Chapman i obaj traktatowi Nez Perce gotowi do podjęcia roli parlamentariuszy. Gen. Howard i jego oficerowie z zaciekawieniem przyglądali się stanowiskom Indian. Zaskakiwała ich mała odległość 17 Wbrew przekonaniu gen. Howarda. Miles w telegraficznym raporcie do dowódcy Dywizji Missouri, gen. Sheridana, opublikowanym w chicagowskiej gazecie „Chicago Tribune”, ani słowem nie wspomniał o obecności gen. Howarda na polu bitwy, ani roli, jaką w negocjacjach z Józefem odegrali obaj starzy Nez Perce i „Ad” Chapman. Reakcją na to był artykuł podający faktyczne okoliczności, które doprowadziły do kapitulacji Nez Perce, jaki z polecenia gen. Howarda por. Wood zamieścił w „Chicago Times”. Wywołało to gwałtowną reakcję gen. Sheridana, który broniąc swego podkomendnego, Milesa, zagroził Howardowi sądem wojennym za rzekome naruszenie regulaminu wojskowego i ujawnienie skandalicznych rozgrywek personalnych pomiędzy obydwoma dowódcami. Howarda uratował fakt, że służbowo nie podlegał Sheridanowi i powołał się na rozkaz gen. Shermana nakazujący mu zignorowanie granic departamentów i ściganie Indian aż do końca.

dzieląca oba wrogie obozy, nie przekraczająca 200 metrów. Jak relacjonował później por. Wood, Nez Perce teren swojego obozu i okoliczne parowy podziurawili jak rzeszoto. Przypo­ minał on dosłownie plaster miodu z podziemnymi schronami i tunelami komunikacyjnymi. W dodatku wykorzystywali martwe konie w charakterze fortyfikacji i jako źródło poży­ wienia. „Ich obóz leżał w krętym parowie pomiędzy nami a wzgórzami — pisał Wood — ale teraz wszyscy jego mieszkańcy byli dla bezpieczeństwa zagrzebani w zboczu góry. Tkwili tam, odrzucając wszystkie propozycje poddania się i wołając: „Jeśli nas chcecie, to przyjdźcie i weźcie nas!” I8. Po krótkiej dyskusji Howard wezwał „Ada” Chapmana. „Kazano mu powiedzieć obu starym Indianom, żeby poszli i przekonali Józefa, Białego Ptaka i innych, że przybył osobiście gen. Howard, gotowy, by rozmawiać z nimi jak przyjaciel. Całe jego wojsko jest tylko dzień marszu za nimi i w razie potrzeby może być wezwane na pole bitwy, żeby wznowić walkę” l9. Na polecenie Howarda i Milesa Stary George i Kapitan John udali się do obozu Nez Perce. Zapewnili wodzów, że jeśli złożą broń, otrzymają żywność, koce i niezbędną pomoc. Wszystkim wojownikom obiecano status jeńców wojennych. Miało nie być procesów i egzekucji, jak to bywało w przeszło­ ści (nie rozmawiano o powrocie do ojczyzny, ale dla wszyst­ kich było oczywiste, że jeśli Nez Perce przystaną na warunki kapitulacji, zostaną w końcu odesłani do Idaho i umieszczeni w rezerwacie Lapwai; wyraźnie wskazywały na to wcześniejsze obietnice Milesa i telegram gen. Shermana do gen. Howarda, w którym Sherman polecał, aby w razie schwytania Nez Perce potraktowano ich jako jeńców Departamentu Kolumbii). Po wysłuchaniu obu parlamentariuszy w obozie Nez Perce rozpoczęła się gorączkowa narada z udziałem pozostałych przy życiu wodzów i starszyzny. Wódz Józef wiedział, że 18 19

Indianie Ameryki Północnej, op. cit., s. 116. Charles E.S. W o o d , op. cit., s . 6 .

Indianie nie mają zbyt wielkich możliwości manewru. Wielu z nich było chorych i wygłodzonych, brakowało żywności, amunicji i ciepłych okryć. Starcy, kobiety i dzieci byli wyczerpani ciągłą ucieczką i potrzebowali bezpiecznego schronienia. Obietnica amnestii i możliwość powrotu do rezerwatu w Lapwai przesądziła o postawie Józefa. Wódz był niechętny odwlekaniu decyzji i przekonywał, że należy przyjąć warunki białych, ale Biały Ptak i Zwierciadło gotowi byli walczyć na śmierć i życie. Walczyli już na odcinku blisko 1500 mil i nie dopuszczali myśli o kapitulacji. Obaj nie kryli obaw, że biali powieszą ich tak, jak uczynił to Wright z przywódcami plemion Yakima, Spokane i Palouse w 1858 roku. W końcu obaj powiedzieli Józefowi, aby czynił ze swoimi ludźmi co chce, oni jednak podejmą próbę wyrwania się z matni i przedostania się do Kanady. Tego popołudnia, w czasie ostatniej wymiany strzałów podczas oblężenia, zginął Zwierciadło. Ktoś zawołał, że widzi konnego Indianina nadjeżdżającego z północy. Wódz, myśląc, że to posłaniec od Siedzącego Byka, wychylił się z ukrycia i padł trafiony kulą w głowę przez białego zwiadowcę, Milana Trippa. Jego śmierć przyspieszyła decyzję Wodza Józefa poddania się gen. Howardowi. „Piątego dnia — powiedział później Józef — poszedłem do generała Milesa i oddałem mu swoją strzelbę”20. Na godzinę przed zachodem słońca (około 16.00) z parowu, w którym kryli się Indianie, wyłoniła się „barwna i żałosna grupka ludzi”. Wódz Józef jako jedyny jechał konno. Lekko pochylony do przodu, trzymał swój karabin w poprzek kolan. Ubrany był w skórzane spodnie ze skóry łosia, ozdobione frędzlami, jasną koszulę i szary wełniany szal podziurawiony w kilku miejscach kulami. Tuż za nim podążał Husis Kute i czterech pieszych wojowników. Zbliżywszy się do pagórka, na którym stali Howard i Miles w otoczeniu sztabu, Nez Perce wolno wspięli się po zboczu. W całkowitej ciszy słychać było 20

Dee B r o w n, op. cit., s. 289.

uderzenia kopyt konia Józefa o zmarzniętą ziemię, pokrytą cienką warstwą świeżo spadłego śniegu. Kiedy Indianie osiągnęli szczyt, towarzyszący Józefowi wojownicy zatrzymali się i odstąpili kilka kroków do tyłu. Wódz w milczeniu zeskoczył z konia, zarzucił szal na plecy i oparł lufę karabinu na zgięciu lewego ramienia. Szedł wyprostowany i dumny, ale nie mając w sobie nic wyzywają­ cego, prosto ku generałowi Howardowi. Podszedłszy do Howarda Józef powiedział kilka słów powitania i ceremonial­ nie wyciągnął broń przed siebie w geście poddania. Generał uśmiechnął się lekko i skinieniem głowy wskazał na stojącego obok płk. Milesa, który miał odebrać kapitulację. Józef szybko zwrócił się ku pułkownikowi i wręczył mu karabin. Później cofnął się nieco i spojrzał na Howarda, dając do zrozumienia, że chce przemówić. Howard skinieniem ręki przywołał stoją­ cego za nim Chapmana, który stanął pomiędzy Józefem i obydwoma dowódcami gotowy do tłumaczenia. Por. Wood, który zapisał w wersji angielskiej słynną mowę poddańczą Wodza Józefa, wspominał: „Stałem bardzo blisko Howarda z ołówkiem i notatnikiem, który w takich chwilach zawsze nosiłem przy sobie, przygo­ towany do zapisania tego, co mogło być powiedziane. Józef znowu przemówił osobiście do Howarda, co było naturalne, bo spotykał się z nim wcześniej na naradach, włącznie z tą, która doprowadziła do wybuchu wojny”21. — Powiedz generałowi Howardowi, że znam jego serce — zwrócił się Józef do tłumacza. — To, co rzekł mi przedtem, mam w swym sercu. Jestem zmęczony walką. Nasi wodzowie nie żyją. Zwierciadło nie żyje. Too-hool-hool-zote nie żyje. Wszyscy starzy ludzie nie żyją. Teraz młodzi mówią tak lub nie. Ten, który prowadził młodych wojowników do boju (wódz nie chciał wymawiać imienia Ollikuta — przyp. J.W.), nie żyje. Jest zimno, a my nie mamy ognia ani koców. Małe dzieci zamarzają na śmierć i płaczą z głodu, a my nie 21

Charles R.S. W o o d , op. cit., s . 7 .

mamy im co dać dojedzenia. Niektórzy z moich ludzi uciekli na wzgórza. Nie wiem, gdzie się teraz znajdują. Być może zamarzają na śmierć. Chcę mieć czas, by odszukać moje dzieci i zobaczyć, ile z nich będę mógł znaleźć. Może znajdę je między umarłymi? Słuchajcie mnie, moi wodzowie. Jestem zmęczony. Moje serce jest chore i smutne. Od tego miejsca na niebie, w którym teraz stanęło słońce, nie będę walczył nigdy więcej! Skończywszy mówić Wódz Józef zarzucił na głowę szal gestem, w jaki Indianie zwykli wyrażać swój żal i rozpacz. Odwrócił się, żeby dołączyć do stojących niżej towarzyszy, ale por. Wood szybko ruszył do przodu i powstrzymał go. Płk Miles wziął do ręki kartkę z meldunkiem o kapitulacji Nez Perce przygotowanym przez por. Longa i dał ją do przeczytania Howardowi. — Tak będzie dobrze, Miles — uśmiechnął się generał. Zadowolony Miles odszedł zaraz wraz z adiutantem, aby wręczyć meldunek stojącemu w tyle „Chytremu Dickowi” Johnsonowi, który miał go zawieźć do fortu Keogh. Howard, przejmując z tą chwilą naczelne dowództwo, zwrócił się do por. Wooda: — Panie Wood, proszę odprowadzić Wodza Józefa jako jeńca wojennego do obozu. Niech Pan dopilnuje, żeby go dobrze traktowano i nie niepokojono, ale strzeżcie go dobrze, żeby nie uciekł. To był koniec. Razem z Wodzem Józefem poddało się 87 mężczyzn, 184 kobiety i 147 dzieci22. W ostatniej bitwie Nez Perce stracili 30 zabitych, w tej liczbie 4 wodzów, i około 50 rannych. Po stronie wojska zabitych było 2 oficerów i 23 żołnierzy, rany odniosło 4 oficerów i 49 żołnierzy, w większo­ ści z 7 pułku kawalerii. O zmroku, w zamieszaniu, jakie nastąpiło po kapitulacji, Biały Ptak z 50 wojownikami i 40 kobietami i dziećmi wymknął się z okrążenia górskim parowem i dwa dni później 22

Ogółem w rękach pik. Milesa znalazło się 431 Nez Perce.

przekroczył granicę kanadyjską (w grupie tych, którzy uciekli, był między innymi Żółty Wilk i In-who-lise). „Jechaliśmy z ciężkim sercem i złamanym duchem” — wspominała marsz ku „magicznej linii” (tak uciekinierzy nazywali granicę kanadyjską) Weatonmi, jedna z kobiet z grupy Białego Ptaka. „Uciekaliśmy przed niewolą, którą niosła ze sobą kapitulacja. Straciwszy wszystko, szliśmy w milczeniu w zimową noc”. Gen. Howard natychmiast po poddaniu się Wodza Józefa rozpoczął przygotowania do powrotu nad Missouri, gdzie miał na niego czekać parowiec „Benton”. Warunki na rzece gwałtownie się pogarszały z powodu nocnych przy­ mrozków powodujących zamarzanie wody przy brzegu i Ho­ ward chciał zdążyć, zanim zamknięty zostanie sezon na­ wigacji. Przed wyjazdem wydal rozkazy dla płk. Sturgisa i mjr. Masona (zgodnie z nimi dowództwo nad połączonymi kolumnami Howarda i Sturgisa objął ten ostatni; rozpoczęły one odwrót 9 X). Przygotował też specjalny rozkaz dla płk. Milesa, który brzmiał: „Płk Nelson A. Miles, etc., etc. Zabierze pan wziętych do niewoli Nez Perce do swojej placówki i zaopiekuje się nimi aż do wiosny, kiedy topniejące śniegi odsłonią przełęcze w górach. Wyśle Pan ich wówczas pod strażą jako jeńców wojennych do Departamentu Kolumbii, meldując o tym mnie lub mojemu następcy”.

ZEMSTA BIAŁYCH LUDZI

8 października w obozie Siedzącego Byka koło fortu Walsh zjawili się zwiadowcy z wieścią, że z południa nadchodzi wielka gromada ludzi. Mieszkańcy wioski wpadli w panikę, sądząc, że nadciągają żołnierze amerykańscy, żeby ich zaatakować1. Komendant posterunku, major James M. Walsh, inspektor policji konnej, zaniepokojony pogłoskami, że Miles w pościgu za Nez Perce może naruszyć terytorium Kanady, wyruszył z oddziałem policjantów naprzeciw przybyszom (do policjantów dołączyło kilkuset Sjuksów). Był to Biały Ptak ze swoimi ludźmi. „Wielu z nich było rannych, mężczyźni, kobiety, dzieci — donosił Walsh. — Niektórzy ciężko postrzeleni w brzuch, nogi i ręce”2. 1 Pozostająca na wolności w Kanadzie grupa Siedzącego Byka była solą w oku władz amerykańskich, które traktowały ją jako potencjalne zarzewie nowej wojny. Sjuksowie wiedzieli o tym i, mimo pobytu w kraju neutralnym, w każdej chwili spodziewali się ataku wojsk amerykańskich. W październiku 1877 r. władze USA wysłały do Kanady tzw. Komisję do spraw Siedzącego Byka, którą kierował gen. Alfred Terry. Jej zadaniem było przekonanie Sjuksów, żeby powrócili do Stanów Zjednoczonych i osiedlili się w wy­ znaczonym dla nich rezerwacie Standing Rock w Dakocie Północnej. Pod eskortą kawaleryjską komisarze dotarli do granicy 15 X, gdzie powitał ich komisarz James Macleod. 17 X w forcie Walsh doszło do konferencji z Siedzącym Bykiem i jego wodzami, która zakończyła się fiaskiem. 2 Robert M. Ut1 e y. Siedzący Byk, PIW, Warszawa 1998, s. 226.

Znajdujący się w opłakanym stanie Nez Perce znaleźli schronienie w obozie Siedzącego Byka. „Kobiety o złamanych sercach, płaczące dzieci i milczący mężczyźni, wszyscy przekraczaliśmy góry zamykając oczy, by nie widzieć naszych dawniej szczęśliwych domów” — mó­ wił Biały Ptak 22 października do przedstawicieli kanadyjskiej policji. „Musieliśmy tułać się po prerii. Z jakiego powodu? Z powodu chciwości białego człowieka. Biały człowiek chciał odebrać nam wszystko, co posiadaliśmy, i uczynił to niszcząc naszych ludzi. My, którzy jeszcze wczoraj byliśmy bogaci, dziś jesteśmy żebrakami z rozkazu Białego Wodza Chrześcijan. Nie mamy ojczyzny, nie mamy ludzi, nie mamy domów. Nie chce nam się dłużej żyć, modlimy się tylko dzień i noc, by Wielki Duch zabrał nas do siebie”. Mimo kłopotów i kosztów związanych z obecnością ame­ rykańskich Indian ludziom Białego Ptaka pozwolono zostać w Kanadzie3. Kilka dni po kapitulacji 431 wziętych do niewoli Nez Perce Wodza Józefa posadzono na konie i pod eskortą odprowadzono do fortu Keogh. Osadzono ich tam w ponu­ rych wojskowych barakach, gdzie mieli czekać na decyzję władz o powrocie do Idaho. W listopadzie, zamiast od­ prowadzić Nez Perce do rezerwatu w Lapwai, jak to obiecał płk Miles, wojsko otrzymało rozkaz odstawienia ich do fortu Leavenworth w Kansas. Płk Miles oficjalnie zaprotestował przyznając, że przed kapitulacją obiecał Indianom Nez Perce powrót do Idaho, został jednak przywołany do porządku przez generałów Sheridana i Shermana. Wewnętrzne koła rządowe w zaciszu gabinetów zdecydowały inaczej. Indian popędzono w dół Yellowstone i Missouri do fortu Lincoln w Dakocie Północnej, gdzie załadowano ich na statki i przewieziono do Kansas. 3

Początkowo zbiegłych Nez Perce umieszczono w obozie Sjuksów koło fortu Walsh. Później przesiedlono ich w rejon Pincher i fortu Macleod oraz do rezerwatu Czarnych Stóp w Brocket, gdzie ich potomkowie żyją do dzisiaj.

23 listopada Nez Perce przybyli do fortu Leavenworth. Umieszczono ich jako jeńców wojennych w nędznym obozie w pobliżu fortu, na bagnistym i malarycznym półwyspie położonym pomiędzy laguną a rzeką Missouri. Nieprzy­ zwyczajeni do miejscowego klimatu i fatalnych warunków sanitarnych, Nez Perce spędzili tam osiem miesięcy. Złe traktowanie, głód i choroby spowodowane niezdrowym klima­ tem dało się im mocno we znaki. W okresie pobytu w Kansas zmarło 21 osób. Obecność jeńców z plemienia Nez Perce w Leavenworth budziła wielkie zainteresowanie lokalnej prasy z Kansas City i różnych organizacji społecznych i religijnych. Chcąc uniknąć krytyki ze strony opinii publicznej, władze postanowiły usunąć Indian w bardziej odległe miejsce. W lipcu 1878 r. Depar­ tament Spraw Wewnętrznych wystąpił do Departamentu Wojny o przekazanie jeńców z plemienia Nez Perce pod jego jurysdykcję. Wkrótce potem Nez Perce załadowano do wago­ nów kolejowych i przewieziono do Baxter Springs przy granicy z Terytorium Indiańskim. Wódz Józef wspominał: „W te gorące dni poinformowano nas, że będziemy prze­ wiezieni dalej od kraju, w którym się znajdowaliśmy. Nikt nas nie pytał, czy tego chcemy. Kazano nam wsiąść do wagonów kolejowych. Trzech moich ludzi zmarło podczas podróży do Baxter Springs. Lepiej nam było umierać podczas walki w górach, niż tam”. Ludzi Józefa umieszczono na ubogim i wilgotnym skrawku ziemi w północno-wschodniej części Terytorium Indiańskiego, niedaleko granicy z Missouri. Warunki życia na południu były zupełnie inne niż w górach północnego zachodu i na północ­ nych preriach. Nieprzystosowani do nich Nez Perce masowo chorowali i umierali na malarię i zapalenie płuc. Do paździer­ nika 1878 r. zmarło dalszych 47 Indian. Na jesieni tego roku obóz Nez Perce odwiedził komisarz do spraw Indian, Edward A. Hayt. Fatalne warunki życia ludzi Józefa zrobiły na komisarzu wrażenie, ale zgodził się on tylko wystąpić do

Kongresu o przyznanie Biuru do spraw Indian dodatkowych funduszy na przeniesienie Nez Perce w inne miejsce na Terytorium Indiańskim. Takie rozwiązanie nie zadowalało Wodza Józefa, którego ludzie tęsknili za ojczystym krajem i nadal umierali z chorób i niedożywienia. Przy okazji Józef poskarżył się Haytowi, że w warunkach kapitulacji Miles i Howard dali Nez Perce gwarancje powrotu na północny zachód. Po powrocie do Waszyngtonu Hayt skłonił sekretarza spraw wewnętrznych, Carla Schurza, do przeprowadzenia dochodze­ nia i wyjaśnienie, czy rząd złamał warunki umowy kapitulacyjnej zagwarantowane przez wojskowych. Obaj dowódcy, Ho­ ward i Miles, potwierdzili słowa Józefa, chociaż Howard utrzymywał, że ucieczka ludzi Białego Ptaka do Kanady anulowała postanowienia umowy zawartej na polu bitwy4. Z opinią Howarda nie zgodził się Miles, który stwierdził, że „poprowadziłby Nez Perce na zachód natychmiast (po kapitu­ lacji), gdyby nie późna pora roku”. „Z tego, co mogę się dowiedzieć, problemy z Nez Perce zostały spowodowane przez niegodziwości ich agenta i wdzieranie się na ich ziemię białych. Sposób, w jaki ich potraktowano, uważam za nie­ zwykle ostry” — dodał Miles. Pozostałych przy życiu Nez Perce przeniesiono w głąb Terytorium Indiańskiego nad rzekę Salt Fork, dopływ Arkansas River. Umieszczono ich w piaszczystym i jałowym rezerwacie o powierzchni 91 000 akrów specjalnie odkupionym przez rząd od plemienia Czirokezów. Nowa agencja Nez Perce 4 Takiemu rozumowaniu przeczy wcześniej cytowany rozkaz Howarda dla płk. Milesa, który został wydany już po ucieczce Białego Ptaka. Adiutant generała i jego powiernik, por. Wood, utrzymywał, że, mimo iż później Howard twierdził, że Nez Perce złamali warunki kapitulacji, obaj dowódcy przyjmujący kapitulację Wodza Józefa byli przekonani o konieczności wykonania swoich zobowiązań wobec Indian. Gen. Howard, jako znawca Indian, dobrze wiedział, że — według ich zwyczajów — obietnica poddania się Józefa nie wiązała Białego Ptaka, który był niezależnym wodzem i miał prawo samodzielnie decydować o losie ludzi należących do jego grupy.

sąsiadowała z rezerwatami Ponków, Oto, Missouri i Osagów, przesiedlonymi tu wcześniej z Nebraski, Kansas i Missouri. W tak samo gorącym i niezdrowym kraju co poprzednio, nazwanym Eeikish Pah (Gorące Miejsce), Nez Perce pozostali przez następne lata, umierając z chorób i tęsknoty za ojczyzną. Jedyną pociechą dla nich miało być przysłanie przez władze w grudniu 1879 r. nauczycieli, których zadaniem było nauczać ludzi Wodza Józefa nowego sposobu życia. Byli nimi trzej młodzi Nez Perce z Lapwai, wykształceni pod okiem prezbiteriańskich misjonarzy, Archie Lawyer (syn zmarłego wodza Prawnika), Mark Williams i James Reuben. W rzeczywistości wszyscy oni byli tylko narzędziem w rękach rządu, realizują­ cego od 1879 r. nową politykę szybkiej asymilacji Indian. Żeby osiągnąć jej cele, agenci i misjonarze, często wspierani zbrojną obecnością oddziałów wojska w rezerwatach, zwalczali dawne obyczaje i ceremonie Indian, podważali rolę wodzów plemiennych, niszczyli tradycyjne formy przywództwa, narzu­ cając Indianom kulturę i cywilizację białych5. Za domem tęsknili także Nez Perce Białego Ptaka, którzy uciekli do Kanady. Na początku 1878 r. w liczącym 800 tipi obozie Siedzącego Byka (zamieszkiwało go około 5000 Indian, w tym 1500 wojowników), było 45 tipi Nez Perce. Już na wiosnę 1878 r. niektórzy z nich opuścili bezpieczny azyl w Kraju Babki i ruszyli w drogę powrotną do Lapwai. Większość tych, którzy nie zginęli po drodze i zdołali wrócić do Idaho została aresztowana i odesłana na Terytorium Indiańskie (w grupie tej znalazł się także Żółty Wilk). Inaczej rzecz się miała z Białym Ptakiem. Od czasu bitwy w górach Bear Paw wódz Nez Perce rywalizował z Siedzącym Bykiem w nieprzejednanej nienawiści do Amerykanów i po­ dobnie jak on odmawiał powrotu do Stanów Zjednoczonych (latem 1878 r. do Kanady przybył jeden z oficerów płk. 5

Williams wkrótce zachorował i wrócił do Lapwai. Lawyer i Reuben na początku 1880 r. zorganizowali dla wygnańców kościół prezbiteriański i otworzyli szkołę, w której uczyło się średnio około 80 uczniów.

Milesa, por. George Baird, z trzema traktatowymi Nez Perce, którzy na próżno namawiali Białego Ptaka i jego ludzi do powrotu)6. W Białym Ptaku wódz Sjuksów znalazł wiernego sprzymierzeńca, gotowego wesprzeć go w nowej wojnie z białymi. Przygotowując się do niej Biały Ptak namówił Siedzącego Byka do zawarcia pokoju z Wronami, którzy mogli stanowić potężnego sojusznika w walce z Amerykana­ mi. Propozycja wodza Sjuksów spotkała się jednak z pogard­ liwą odmową, a wkrótce potem nastąpiła wyprawa wojenna Wron, która porwała Sjuksom prawie setkę koni. Upoko­ rzony i rozwścieczony Siedzący Byk wezwał do wojny odwetowej, którą w ostatniej chwili udaremniła zdecydowana interwencja mjr. Walsha. W marcu 1879 r. Sjuksowie wyprawili się razem z wojownikami Białego Ptaka do Montany. Uprowadzili konie Wronom i bydło z rancz, które powstały nad rzekami Powder, Big Horn i Yellowstone, zabili wielu osadników i przepędzili polujących w okolicy Indian z rezerwatów. W maju, drwiąc sobie z potęgi Stanów Zjednoczonych, znowu przekroczyli granicę, by polować na bizony pomiędzy Missouri i Yellowstone. Dopiero pod koniec lipca wyparł ich z powrotem za „magiczną linię” płk Miles, który specjalnie w tym celu wyruszył przeciwko wrogim Indianom na czele 673 oficerów i żołnierzy z 5 i 6 pułku piechoty i 2 pułku kawalerii wzmocnionych kilkoma działami i 143 zwiadowcami (białymi, Wronami, Szejenami i Assiniboinami). Tymczasem pod wpływem nacisków ze strony dziennikarzy i różnych chrześcijańskich działaczy, którzy interesowali się losem Nez Perce i szczerze im współczuli, w kwietniu 1879 r. Wodzowi Józefowi pozwolono udać się do Waszyngtonu, aby 6

Sam Biały Ptak nigdy nie powrócił do Stanów Zjednoczonych. W 1882 r., jako szaman, został oskarżony przez współplemieńca imieniem Hasenahmakikt o chorobę i śmierć jego dwóch synów i został przez niego zabity koło fortu Mcleod. Chociaż odbyło się to zgodnie z prawami plemienia, Kanadyjczycy skazali Hasenahmakikta na dożywotnie więzienie w Kolumbii Brytyjskiej.

mógł spotkać się z przedstawicielami rządu i zabiegać o po­ prawę warunków życia swoich ludzi. Wódz udał się tam w towarzystwie swego przyjaciela, Żółtego Byka, i tłumacza. Po rozmowie w prezydentem Hayesem i członkami rządu, opowiadał: „Wszyscy oni mówią, że są moimi przyjaciółmi, że znajdę sprawiedliwość; nie rozumiem jednak dlaczego, jeśli usta ich mówią prawdę, nic nie robi się dla moich ludzi (...) Generał Miles obiecał, że będziemy mogli powrócić na naszą ziemię. Wierzyłem generałowi Milesowi. W przeciwnym razie nigdy bym się nie poddał”7. Wtedy też w Lincoln Center, w obecności przedstawicieli rządu, wojska, organizacji religijnych i prasy, Wódz Józef wygłosił swoją poruszającą mowę, której tekst ukazał się w kwietniowym numerze pisma „North American Review”: „Słyszę, jak się ciągle mówi i mówi, ale nic się nie dzieje. Dobre słowa nie trwają długo, jeżeli nie zamieniają się w czyny. Słowa nie zapłacą za moich zmarłych ludzi. Słowa nie zapłacą za moją ziemię zagarniętą teraz przez białych. Nie ochronią grobu mego ojca. Nie zapłacą mi za moje konie i krowy. Dobre słowa nie zwrócą mi moich dzieci. Dobre słowa nie spełnią obietnicy danej przez waszego wojennego wodza, generała Milesa. Dobre słowa nie dadzą moim ludziom zdrowia i nie uchronią ich przed śmiercią. Dobre słowa nie dadzą moim ludziom domu, w którym by mogli żyć w spokoju i zająć się swoimi sprawami. Jestem zmęczony mówieniem, które do niczego nie prowadzi. Moje serce krwawi, kiedy przypomnę sobie wszystkie słowa i złamane obietnice (...) Tak samo można się spodziewać tego, że rzeki zmienią bieg, jak tego, że człowiek, który urodził się wolny, będzie zadowolony z życia w niewoli, bez prawa pójścia tam, dokąd chce. Pytałem kilku wielkich białych wodzów, na czym opierają swoją władzę, każąc Indianom żyć w jednym miejscu, podczas gdy im wolno się poruszać po całym kraju. Nie mieli na to odpowiedzi. 7

D e e B r o w n , op. cit., s . 290.

Proszę rząd tylko o to, by traktował mnie tak samo, jak innych ludzi. Jeśli nie mogę wrócić do mego domu, pozwólcie mi znaleźć dom w kraju, w którym moi ludzie nie będą tak szybko wymierać. Chciałbym pojechać do doliny Bitteroot. Tam moi ludzie będą szczęśliwi; tam, gdzie są teraz, po prostu umierają (...) Serce mi ciąży, kiedy myślę o warunkach, w jakich żyjemy. Widzę ludzi mojej rasy, których traktuje się jak złoczyńców i przegania się ich z jednego miejsca na drugie lub zabija się ich jak zwierzęta (...). Pozwólcie mi być wolnym człowiekiem, tak wolnym, żebym mógł podróżować, wolnym, żebym mógł zatrzymać się tam, gdzie chcę, wolnym, żebym mógł pracować, wolnym, żebym mógł handlować w miejscu, które wybiorę, wolnym, żebym sam sobie wybrał nauczycieli, wolnym, żebym wyznawał religię ojców, wolnym, żebym myślał, mówił i działał w swoim imieniu — a będę posłuszny każdemu prawu lub poddam się zasłużonej karze”. Słowa Józefa nie przekonały rządu, który nie zezwolił na powrót Nez Perce na północny zachód. Władze uznały, że Nez Perce nie odpokutowali jeszcze za swoje winy. Wodza i jego towarzyszy odesłano z powrotem na Terytorium Indiańskie, gdzie pozostali do roku 1885. Ogłoszona drukiem w „North American Review” opowieść Wodza Józefa o dziejach Nez Perce i wojnie 1877 roku nie pozostała bez echa, przysparzając Indianom wielu nowych przyjaciół i obrońców, głównie na wschodzie kraju. Jej rezultatem była prasowa kampania w obronie pokrzywdzonych Nez Perce. Nacisk życzliwej opinii publicznej, której władze nie mogły lekceważyć, i coroczne raporty agenta Williama H. Whitemana, podkreślające, że Nez Perce zasłużyli na powrót do ojczyzny, wpłynęły na zmianę dotychczasowego stanowiska rządu. W maju 1883 r. Ministerstwo Wojny zaaprobowało propozycję Biura do spraw Indian odesłania do Idaho pierwszej grupy 29 kobiet i dzieci. W 1884 r. liczba pozostałych przy życiu Nez Perce na wygnaniu wynosiła już tylko 282.

Komisarz do spraw Indian opóźniał decyzję w sprawie odesłania pozostałych Nez Perce, obawiając się sprzeciwu białych mieszkańców Idaho, którzy nie wyrażali zgody na powrót Józefa w rodzinne strony. Ostatecznie na wiosnę 1885 r. wszystkich ludzi Wodza Józefa więzionych jeszcze na Tery­ torium Indiańskim odesłano na północny zachód. 22 maja 268 Nez Perce załadowano do pociągu w Arkansas City i od­ wieziono do Wallula na Terytorium Waszyngton. Żółty Wilk wspominał: „Kiedy dotarliśmy do Wallula, tłumacz zapytał nas: „Dokąd chcecie jechać? Do Lapwai i być chrześcijanami, czy do Colville i pozostać sobą?”. 118 osób, które przyjęły chrześcijaństwo i które uznano za mniej niebezpieczne, przetransportowano do Lapwai (grupa ta zamieszkała w rezerwacie bez większej opozycji ze strony białych). Józefa i 149 innych odesłano do rezerwatu Colville na północy Waszyngtonu. Nowe miejsce było o niebo lepsze niż niewola na Terytorium Indiańskim, ale Józef i ludzie z jego grupy nie czuli się tu dobrze. Rezerwat Colville powstał w 1872 r. dla różnych plemion Saliszów i innych ludów zamieszkujących wschodnie obszary Waszyngtonu. Wiele z nich było od pokoleń wrogie Nez Perce i nieprzychylnie patrzyło na nowych przybyszów. Trzeba było specjalnie ściągnąć wojsko z najbliższej placówki w forcie Spokane. Dopiero obecność żołnierzy uspokoiła sytuację i pozwoliła ludziom Józefa zagospodarować się w części rezerwatu nad strumieniem Nespelem. Wódz Józef nigdy nie pogodził się z myślą, że Colville będzie jego domem na zawsze. W latach następnych wielo­ krotnie zabiegał u władz o zezwolenie na powrót do ojczyzny w Oregonie8. Z pomocą gen. Milesa w 1897 i 1903 r. (za 8 W sprawę Nez Perce czynnie zaangażował się por. Wood. który po wystąpieniu z wojska otworzył kancelarię prawniczą w Portland. Zasłynął tam jako aktywny działacz społeczny, eseista i filantrop, podejmujący rozliczne działania w obronie pokrzywdzonych Indian.

drugim razem spotkał się z prezydentem Theodorem Rooseveltem na jego wyraźne życzenie) dwukrotnie wyjeżdżał do Waszyngtonu9. W 1899 r., kiedy na mocy tzw. Ustawy Dawesa 10 rozpoczęto prace nad rozdziałem indywidualnych działek Indianom z Lapwai, Nez Perce osadzonym w Colville zaaproponowano powrót do Idaho. Wódz Józef, podówczas już zgorzkniały i uparty, odmówił, stwierdzając, że jedynym miejscem, do którego chciałby wrócić, jest ojczysta dolina Wallowa. Biuro do spraw Indian obiecywało rozpatrzenie możliwości odesłania go do Oregonu, nie godzili się jednak na to biali mieszkańcy z Wallowy. W 1899 i 1900 r. w drodze wyjątku pozwolono mu odwiedzić rodzinne strony i grób ojca, i chociaż powitano go z należnym szacunkiem, biali obywatele obarczający Józefa główną winą za wybuch wojny w 1877 r. nie wyrazili zgody na jego powrót do doliny Wallowa. 21 9

W 1880 r. Miles otrzymał upragniony awans na generała brygady i objął po gen. Howardzie dowództwo Departamentu Kolumbii. W latach 1885-1886 dowodził Departamentem Missouri, a w kwietniu 1886 r. został dowódcą Departamentu Arizony, gdzie jego największym sukcesem było ostateczne ujęcie słynnego wojownika Apaczów, Geronimo. W 1888 r. objął (znowu po gen. Howardzie) dowództwo Dywizji Pacyfiku (w 1890 r. otrzymał awans na stopień generała majora). W latach 1890-1895 dowodził Dywizją Missouri, ponosząc odpowiedzialność za doprowadzenie do masakry Sjuksów w Wounded Knee (29 XII 1890). W październiku 1895 r. powierzono mu stanowisko naczelnego dowódcy armii USA, które piastował do 1903 r. (w 1901 r. otrzymał awans na najwyższy w armii Stanów Zjednoczonych stopień generała porucznika). Umarł w 1925 r. w wieku 86 lat. 10 Uchwalona w 1887 r. z inicjatywy senatora z Massachusetts, Henry L. Dawesa, Ustawa o Nadziałach (General Allotment Act) przewidywała podział rezerwatów na indywidualne (maksymalnie 160-akrowe) działki rozdzielone pomiędzy głowy rodzin i dorosłych mężczyzn. Pozostałą część ziemi miano sprzedać białym osadnikom i spekulantom. W ten sposób chciano rozwiązać rezerwaty jako oddzielne jednostki terytorialne i społeczne i przymusowo zasymilować Indian z białym społeczeństwem. Realizacja ustawy przebiegała różnie. W rezerwacie Nez Perce ziemię podzielono w latach 1890-1895. W wyniku podziału ponad 2/3 ziemi rezerwatu (542 000 akrów) jako nadwyżka dostała się w ręce białych, w czym czynnie pomagał agent Charles Monteith (brat poprzedniego agenta Nez Perce, Johna Monteitha).

września 1904 r. Wódz Józef umarł siedząc przy ognisku przed swoim tipi. Lekarz z agencji opiekujący się Indianami z ramienia rządu stwierdził, że przyczyną śmierci było „złamane serce”. Ponieważ nawet po śmierci mieszkańcy Oregonu nie zgodzili się, by jego ciało złożono obok prochów ojca w rodzinnej ziemi, został pochowany na indiańskim cmentarzu w Nespelem. „Myślę — napisał w hołdzie wodzowi Charles E.S. Wood — że Józef w swej karierze nie mógłby przypisać rządowi Stanów Zjednoczonych nawet jednego jedynego aktu sprawiedliwości (...) Jeżeli — dodawał podkreślając rolę Józefa w wojnie 1877 roku — ów wielki wódz nie byłby krępowany rzeszą zbiedzonych, zmaltretowanych, ledwie trzymających się na nogach dzieci, kobiet, kalek, starców i rannych, nawet doborowe wojsko, dysponujące wspaniałą bronią nie dałoby mu rady”.

ZAKOŃCZENIE

Wojna plemienia Nez Perce była ostatnią większą wojną, jaką Stany Zjednoczone toczyły z Indianami w XIX wieku (drob­ niejsze walki trwały nadal aż do roku 1891). W trakcie heroicznego trzymiesięcznego odwrotu na przestrzeni 1500 mil (2415 kilometrów) nietraktatowi Nez Perce opierali się przeważającym siłom przeciwnika, liczącym ponad 2000 żołnierzy regularnych i cywilnych ochotników, wspieranych przez zwiadowców z kilku plemion indiańskich. Spośród ponad 750 Indian, którzy uciekli z Idaho, Nez Perce stracili 239 ludzi (w tym 123 zabitych, z czego około 65 stanowili mężczyźni, a resztę kobiety i dzieci). Mniej więcej 200 innych zdołało się ukryć w górach lub uciec do Kanady (w tej liczbie było 98 mężczyzn), gdzie początkowo znaleźli schronienie w obozie Siedzącego Byka i przyjaznego im plemienia Assiniboinów. Nez Perce zabili co najmniej 171 białych i ranili około 150 innych (straty wojska wyniosły 274 zabitych i rannych). Stoczyli 18 walk i potyczek, w tym cztery większe bitwy, z których przegrali tylko jedną. Przez cały czas wyprzedzali i bili wojska federalne i oddziały ochotników. Ucieczka Nez Perce przez wiele tygodni wzbudzała zainte­ resowanie opinii publicznej i prasy w Stanach Zjednoczonych. Cały kraj był pod wrażeniem postawy Indian. Płk Miles opisał

ich jako „najodważniejszych ludzi i najlepszych strzelców ze wszystkich Indian, jakich spotkał”. Gen. Sherman chwalił ich oficjalnie za umiejętności w walce, odwagę i humanitarną postawę wobec amerykańskich cywili: „Tak zakończyła się jedna z najbardziej niezwykłych wojen indiańskich opisanych w kronikach. Indianie wykazali w niej odwagę i umiejętności, którymi zdobyli sobie powszechne uznanie. Powstrzymywali się od skalpowania, schwytane kobiety puszczali wolno, nie mordowali pokojowo nastawio­ nych rodzin. W walce wykazywali doskonałe opanowanie umiejętności, używając straży przedniej i tylnej, bojowej tyraliery i fortyfikacji polowych”. Do tej opinii warto dodać, że Nez Perce z powodzeniem stosowali sztafetowy system zwiadu (jedna grupa zwiadowców opuszczała główny obóz wieczorem, druga tuż przed świtem, utrzymując ze sobą łączność poprzez gońców rozlokowanych na dominujących wzgórzach) i wabiów wciągających w zasadzki indiańskich zwiadowców armii. Nawet kobiety i dzieci miały do spełnienia istotną rolę. Wolne kobiety zajmowały się chorymi i rannymi (na podkreślenie zasługuje fakt, że mimo ogromnego ciężaru, jaki uciekającym Nez Perce sprawiała duża ilość rannych, ani jeden z nich nie został pozostawiony na łaskę losu), a mali chłopcy prowadzili zwiad w bezpośredniej bliskości obozu. Wódz Józef nie był jedynym wodzem Nez Perce w tej wojnie. Oprócz niego plemię Nez Perce prowadzili Biały Ptak, Zwierciadło, Too-hool-hool-zote i Głodny Łoś. Ale to imię Józefa zostało na trwałe związane z wojną 1877 roku. I chociaż jego rola jako wodza wojennego została znacznie wyolbrzymiona przez dziennikarzy i pisarzy przejętych mitem o „Indiańskim Napoleonie”, to on imponował białym najbar­ dziej. Gen. Miles powiedział o nim: „Był najwspanialszym typem Indianinem, jakiego kiedykol­ wiek znałem. Bardzo przystojny, odważny i dobry (...), człowiek dużo zdolniejszy i inteligentniejszy niż inni Indianie, których spotkałem. Sprzeciwiał się wojnie i zwykłym okrucień-

stwom praktykowanym przez Indian i był o wiele bardziej ludzki niż tacy Indianie, jak Szalony Koń czy Siedzący Byk” Po śmierci Józefa część żyjących jeszcze w Colville Nez Perce powróciła do Lapwai lub połączyła się poprzez więzy małżeńskie z przedstawicielami innych plemion, zwłaszcza Indianami Umatilla i Yakima, i zamieszkała w ich rezerwatach. W 1985 r. liczba Indian w rezerwacie Lapwai oceniana była na 2215, a liczba osób przyznających się do więzów krwi z plemieniem Nez Perce w całych Stanach Zjednoczonych i Kanadzie wynosiła 4113.

1 Richard H. D i 11 o n, Nortli American Indian Wars, Magna Books, Leicester 1983, s. 228-229.

BIBLIOGRAFIA

A p p 1 e m a n Roy E., Lewis and Clark: Historie Places Associated with tlieir Transcontinental Exploration ( 1804-1806), United States Department of Interior, National Park Service, Washington 1995. Bartnicki Andrzej, Critchlow T. Donald, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, tom 3: I848-1917. Wydawnictwo Nauko­ we PWN, Warszawa 1995. Brown Dee, Pochowaj tue serce w Woundecl Knee, Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1981. Brown Mark H„ The Flight of the Nez. Perce. University of Nebraska, Lincoln 1967. D i 11 o n H. Richard, Nortli American Indian Wars. Magna Books, Leicester 1983. Fiedler Arkady, Fiedler Marek, Indiański Napoleon Gór Skalistych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1982. Great Western Indian Fights, University of Nebraska, Lincoln 1966. Hoggatt Stan, In-who-lise. Attack at the Big Hole. Stan Hoggatt and Western Treasures, Billings 1997. Indianie Ameryki Północnej, Muza SA, Warszawa 1994. Johnson Michael, The Real West. Octopus Books Ltd., London 1983. Josephy M. Alvin, People of the Plateau. Regional Park Service, Nez Perce Country, Washington 1983. The Journals of Lewis and Clark, wyd. Bernard de Voto, Houghton Miffin Company, Boston 1953.

Katcher Philip, The American Indians Wars 1860-1890, Osprey, London 1977. Katcher Philip, US Cavalry on tlie Plains 1850-1890, Osprey, London 1985. Pe g I e r Martin, US Cavalryman, Osprey, London 1993. Pi ero ni Piero, Wielcy wodzowie Indian, Nasza Księgarnia, War­ szawa 1970. Przewłocka Irena, Czciciele kojota i kruka, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1968. Reedstrom E. Lisie, Custer’s 7ili Cavalry, Sterling Publishing Co. Inc., New York 1992. S u d a k Aleksander, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Wydaw­ nictwo Akcydens, Poznań 1995. T e p 1 i c k i Zbigniew, Wielcy Indianie Ameryki Północnej, Książka i Wiedza, Warszawa 1994. Utley M. Robert, Siedzący Byk, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998. W o o d E.S. Charles, The Pursuit and Capture of Chief Joseph, Treasury of the West, New York 1998. Y e n n e Bill, The Encyclopedia of Nortli American Indian Tribes, Bison Books Ltd., London 1986.

SPIS ILUSTRACJI

Połów ryb nu rzece Kolumbia Tipi Indian Płaskowyżu kryte matami z sitowia Obóz Szoszonów Indianin z plemienia Nez Perce Wyprawa Lewisa i Clarka na rzece Kolumbia Clark i Sakakawea Czarne Stopy w marszu „Ludzie z gór” Pułkownik Benjamin F. Shaw — dowódca 2 putku milicji z Teryto­ rium Waszyngton Oficerowie garnizonu w forcie Walla Walla Poszukiwacze złota w rezerwacie Nez Perce Żołnierze 1 pułku kawalerii na zbiórce Wódz Józef Generał Oliver O. Howard Zwierciadło Wódz plemienia Cayuse Kanion Whitebird (szkic wojskowy) Cottonwood House (szkic wojskowy) Sceneria bitwy nad Clearwater (szkic wojskowy) Sceneria bitwy nad Big Hole (szkic wojskowy) Pułkownik John Gibbon In-who-lise Wojownik Nez Perce z 1877 r. Potyczka nad Birch Creek

Sceneria bitwy nad Canyon Creek Pułkownik Samuel D. Sturgis Pułkownik Nelson Miles Wódz Szejenów Dwa Księżyce Sceneria bitwy w górach Bear Paw Bitwa w górach Bear Paw Wódz Józef w chwili kapitulacji (szkic wykonany przez jednego z oficerów amerykańskich) Komisarz James Macleod i kanadyjscy policjanci z Północno-Zachodniej Policji Konnej Siedzący Byk Wódz Józef i płk Gibbon w 1889 r. Wódz Józef w rezerwacie Colville w 1901 r.

SPIS MAP

Trasa wyprawy Lewisa i Clarka w latach 1804-1806 i główne szlaki lądowe na zachodzie USA w drugiej połowie XIX wieku Rozmieszczenie głównych plemion indiańskich na Dalekim Zachodzie i trasa odwrotu Nez Perce w 1877 roku Wojna plemienia Nez Perce, 1877 rok Bitwa nad Big Hole, 9-10 sierpnia 1877 roku Bitwa w górach Bear Paw, 30 września-5 października 1877 roku

SPIS TREŚCI

Wstęp .................................................................................................. 3 Wyprawa Lewisa i Clarka (1804-1806) ............................................ 8 Przekłute Nosy ................................................................................. 41 Pierwsze konflikty z Indianami na Dalekim Zachodzie ................. 62 Era handlarzy futer i „ludzi z gór” ............................................... 62 „Wielka migracja” do Oregonu ................................................... 68 Traktaty Stevensa z roku 1855 .................................................... 75 Wojna plemienia Yakima ............................................................ 79 Wojna plemienia Spokane i Coeur d’Alene ................................ 83 Chmury nad doliną Wallowa ........................................................... 91 Ucieczka plemienia Nez Perce ...................................................... 118 Bitwa w kanionie White Bird — 17 VI 1877 r.......................... 118 Walki wokół stacji Cottonwood — 4-5 VII 1877 r................... 126 Bitwa nad rzeką Clearwater — 11-12 VII 1877 r...................... 132 Fort Fizzle — 28 VII 1877 r....................................................... 141 Big Hole ......................................................................................... 146 W drodze do „Kraju Babki” .......................................................... 168 Camas Meadows — 20 VII 1877 r............................................. 168 Canyon Creek — 13 IX 1877 r.................................................. 173 Bitwa w górach Bear Paw ............................................................. 182 Zemsta białych ludzi ...................................................................... 204 Zakończenie ................................................................................... 215 Bibliografia .................................................................................... 218 Spis ilustracji .................................................................................. 218 Spis map ......................................................................................... 223

Druk i oprawa: WDG Drukarnia w Gdyni Sp. z o.o. ul. Św. Piotra 12, 81-347 Gdynia tel. (58) 660-73-10 tel./fax (58) 621-68-51

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943« L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937* J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWAS­ TOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, POD­ HAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIE­ JOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1886 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942• S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Fllsowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romań•kl, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wtgntr, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 •

M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W. J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WAR­ SZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maron, LEGNICA 1241 • J. W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R, Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J. W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634» S. Augusiewicz, PRO­ STKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorowski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. W przygotowaniu: S. Czerep, ŁUCK 1916