Bikont Anna My z Jedwabnego

REPORTAŻ

Anna Bikont My z Jedwabnego

Anna Bikont My z Jedwabnego

Projekt okładki AGNIESZKA PASIERSKA / PRACOWNIA PAPIERÓWKA Fotografia na okładce pochodzi ze zbiorów Jose Gutsteina, www.radzilow.com Fotografia Autorki © by MARCEL ŁOZIŃSKI Wybór i układ zdjęć PATRYCJA KWAS Copyright © by ANNA BIKONT, 2004 Wiersz Zbigniewa Herberta Pan Cogito szuka rady © by Katarzyna Herbert, Halina Herbert-Żebrowska Mapa Jedwabnego na s. 552–553 © by MAGDA KOROTYŃSKA Mapa Jedwabnego na s. 353 © by JACOB BAKER Redakcja JOANNA SZCZĘSNA Adiustacja nowego wydania i indeks nazwisk ALICJA LISTWAN / d2d.pl Redakcja naukowa KRZYSZTOF PERSAK Korekta Magdalena Kędzierska-Zaporowska / d2d.pl, Anna Woś / d2d.pl Przekład pamiętników i dokumentów opracowanych na użytek tej książki: z hebrajskiego i z jidysz – Hanna Lanota z angielskiego – Piotr Bikont z hiszpańskiego – Anna Husarska Projekt typograficzny, redakcja techniczna i skład ROBERT OLEŚ / d2d.pl Złożono pismami ITC Charter i Calibri Blok książki wydrukowano na papierze Munken Print Cream 80 g/m2, vol. 1,5 ISBN 978-83-7536-434-7 Wołowiec 2012 Wydanie II Ark. wyd. tekstu 40; ark. druk. 38 WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o., www.czarne.com.pl Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38­‑300 Gorlice, tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75 e­‑mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Redakcja: Wołowiec 11, 38­‑307 Sękowa, tel. +48 18 351 00 70, e­‑mail: [email protected] Sekretarz redakcji: [email protected] Dział promocji: ul. Andersa 21/56, 00­‑159 Warszawa, tel./fax +48 22 621 10 48 e­‑mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Dział marketingu: [email protected] Dział sprzedaży: [email protected], tel. 504 564 092, 605 955 550 Skład: d2d.pl, ul. Morsztynowska 4/7, 31­‑029 Kraków, tel. +48 12 432 08 52, e­‑mail: [email protected] Cena 49,90 zł

Spis treści

Zapiski 28 sierpnia – 28 grudnia 20 0 0  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   7

1 Od Żydów Polskę racz oczyścić, Panie czyli o stosunkach polsko­‑żydowskich w Jedwabnem i okolicach w latach trzydziestych  ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   27 Zapiski 2 stycznia – 6 lutego 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   59

2 Chciałem ocalić jej życie, miłość przyszła później czyli opowieść o Racheli Finkelsztejn i Stanisławie Ramotowskim �����������������������   75 Zapiski 7 lutego – 10 marca 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   95

3 Cierpieliśmy za Niemców, za Sowietów i za PRL czyli opowieść o trzech braciach Laudańskich �������������������������������������������������������� 126 Zapiski 11 – 28 marca 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  1 45

4 U Żydów nie było widać tego smutku czyli pamięć polska i pamięć żydowska czasu okupacji sowieckiej ����������������������� 173 Zapiski 29 marca – 12 maja 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  188

5 Powiem wam, kto to zrobił: mój ojciec czyli prywatne śledztwo Jana Skrodzkiego �������������������������������������������������������������� 212 Zapiski 13 maja – 1 czerwca 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  226

6 Gdybym był wtedy w Jedwabnem czyli opowieść Meira Ronena, zesłanego do Kazachstanu �����������������������������������  2 48 Zapiski 2 – 12 czerwca 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  259

7 Przyjdzie pora, kiedy nawet kamień przemówi czyli monologi Leszka Dziedzica �������������������������������������������������������������������������������� 276 Zapiski 15 czerwca – 10 lipca 20 01. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  283

8 Jedyna szansa to udawać goja czyli opowieść o ocaleniu Awigdora Kochawa �������������������������������������������������������  30 0 Zapiski 11 lipca – 30 listopada 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  316

9 Rozpaczliwe poszukiwanie pozytywów czyli monologi Krzysztofa Godlewskiego, byłego burmistrza Jedwabnego  ��������  343

5

Zapiski 1 – 29 grudnia 20 01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  348

10 Tylko ja wiedziałam, że było ich siedmioro czyli opowieść o Antoninie Wyrzykowskiej ������������������������������������������������������������� 372

11 Ja, Szmul Wasersztejn, ostrzegam czyli w drodze z Jedwabnego do Kostaryki �������������������������������������������������������������� 389 Zapiski 1 stycznia – 25 lutego 20 02 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  405

12 Mieli wódkę, broń i nienawiść czyli 7 lipca 1941 roku w Radziłowie ����������������������������������������������������������������������� 419 Zapiski 27 lutego – 20 czerwca 20 02 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  438

13 Sny Chai Finkelsztejn czyli opowieść o ocaleniu rodziny radziłowskiego młynarza  �������������������������������� 463 Zapiski 25  czerwca 20 02 – 15 czerwca 20 03. . . . . . . . . . . . . . . . . .  484

14 Przyzwoici polscy młodzieńcy i chuligani czyli o mordercach z Jedwabnego, Radziłowa, Wąsosza i okolic �������������������������  508 Zapiski 30 czerwca 20 03 – 10 lipca 20 04 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  520

15 Sprawcami sensu stricto byli Polacy czyli rozmowa z prokuratorem Radosławem Ignatiewem  ������������������������������������ 532

Postscriptum ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  545 Z okruchów zaginionego świata. Jedwabne latem 1939 roku ��������������� 551 Podziękowania �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 579 Źródła �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 582 Spis ilustracji  ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 592 Indeks nazwisk �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 593

28 sierpnia 2000 –  To kłamstwo, że w Jedwabnem Żydów zabili Polacy – oświadcza Ta­deusz  Ś., emerytowany lekarz z Warszawy, naoczny świadek wydarzeń z 10 ­lipca 1941 roku. Tadeusza Ś. przyjmuje w swym gabinecie mój szef, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” Adam Michnik. W głosie Adama, gdy mi oznajmiał, że – ­według poleconego mu przez zaprzyjaźnioną osobę Tadeusza Ś. – dokonaną w Jedwabnem zbrodnią nie można obciążać Polaków, słyszałam podekscyto‑ wanie i zarazem ulgę. Wiem, że nie był w stanie przyjąć do wiadomości ujaw‑ nionych w Sąsiadach Jana Tomasza Grossa faktów. Rozmawialiśmy o tym wiele razy. Jeszcze nim w maju ukazała się książka Grossa, mówiłam na zebraniu redakcji, że powinniśmy przygotować reportaż o miasteczku, które będzie musiało się skonfrontować ze zbrodnią sprzed lat. Gross w Sąsiadach odtwarza przebieg zbrodni na podstawie trzech źródeł: złożonego po wojnie świadectwa uratowanego z pogromu Szmula Wasersztejna, akt sądowych z powojennego procesu przeciw uczestnikom mordu, sądzonym za współpracę z Niemcami, i wspomnień żydowskich współmieszkańców z wydanej w USA Jedwabieńskiej księgi pamięci. Stawia ostre wnioski i jeszcze ostrzejsze hipotezy. „Mniej więcej połowa dorosłych mężczyzn wymieniona jest po nazwisku wśród uczestników pogromu. Było to zbiorowe morderstwo w podwójnym tego słowa znaczeniu ze względu na liczbę ofiar i prześladowców”. Moje propozycje wyjazdu do Jedwabnego Adam odrzucił. Teraz chce, żebym na własne uszy usłyszała, jak było. Uparł się, żebym była przy rozmowie, choć Tadeusz Ś. długo nalegał na spotkanie z nim sam na sam. Nasz rozmów‑ ca nie pozwala nagrywać, nie chce, żeby podawać jego nazwisko. Z oporami zgadza się, bym robiła notatki. W 1941 roku miał piętnaście lat. Akurat 10 lipca był w Jedwabnem. Mówi, że przyjechał do dentysty. –  Rano na rynek przyjechały dwa motocykle z Niemcami w czarnych mun‑ durach gestapo. Patrzyłem z balkonu, jak kazali się Żydom zbierać. Rabinowi

7

włożyli czarny kapelusz na kij, dla urągowiska. Poszedłem za Żydami aż do stodoły. Adam Michnik pyta: –  Ilu pan widział pod stodołą Niemców? –  Trzech. Niemcy lubią porządek, więc kazali przyprowadzić gospodarza, żeby ją otworzył kluczem, choć mogli wyważyć drzwi. –  I to wszystko zrobiło trzech Niemców? –  Pewnie było ich więcej, w cywilu. A trzech było w mundurach, z pisto‑ letami. Widziałem, że Żydzi sami wchodzili do stodoły, jak zahipnotyzowani. –  I nie próbowali uciekać, kiedy płonęła? –  Nie próbowali. To straszne. –  Jacyś Polacy brali udział w tej zbrodni?  – Nie, żaden. –  W każdej społeczności jest element przestępczy. Wystarczy dziś wziąć dowolną gazetę, a znajdzie pan w niej pełno doniesień o gwałtach, morder‑ stwach. W czasie okupacji byli szmalcownicy. –  Tylko w dużych miastach. Pan nie zna prowincji. Tam mieszkają rdzenni Polacy, szlachta zaściankowa. Obce było im mszczenie się za to, że Żyd za Sowie‑ tów Polaka wydawał. Krzyczeli pod stodołą: „Uciekajta, Żydy!”. Trzech Niemców tylko stało z obrzynkami, to nawet nie były karabiny. Starsi ludzie, którzy tam byli, mieli pretensje. W następną niedzielę mówili o tym pod kościołem. –  Pretensje do siebie? –  Do Żydów. Żadnego z nich nie było stać, by rzucić się na Niemców. –  Mieli pretensje do pomordowanych? –  Że sami się nie bronili. –  Przecież jeśli na moich oczach kogoś mordują, powinienem pomóc. A jeśli tego nie robię, ze strachu, ogłupienia, z tego, że sytuacja mnie przerasta, winię siebie, nie zamordowanych. –  Polacy pomogliby im, gdyby oni się rzucili na Niemców. Kiedy karabiny brali za władzy sowieckiej i po wsi jeździli, to byli chojracy, a gdy ich Niemcy prowadzili do stodoły, to co? Społeczeństwo się obraża, że się je w to wplątu‑ je, bo Żydzi powinni byli sami się bronić. Przypisywano im tchórzostwo, bo oczekiwali, że będą bronieni przez Polaków, i sami nic nie zrobili. Ale że tam było tysiąc sześćset osób, to kłamstwo i kpina. –  A według pana ilu ich było? – wtrącam się do rozmowy. –  Tysiąc, nie więcej – odpowiada Tadeusz Ś. Patrzę na Adama i widzę, że blednie. Na zakończenie Ś. raz jeszcze zastrzega: –  Proszę nie wymieniać mego nazwiska, nie chcę, by pod domem czato‑ wały na mnie żydowskie jastrzębie.

8

1 września 2000 Instytut Pamięci Narodowej zapowiada wszczęcie śledztwa w sprawie zbrodni w Jedwabnem. Spotkany na korytarzu w „Gazecie” Adam Michnik mówi, że rozmowa z Tadeuszem Ś. nie daje mu spokoju. Proponuje, bym na jej kanwie napisała opowiadanie, którego akcja rozgrywa się w miasteczku J. w czasie wojny. Ale ja nie umiem pisać opowiadań. Postanawiam poprosić o urlop z „Gazety”. Musi istnieć w miasteczku pamięć zbrodni, muszą żyć jeszcze jacyś świadkowie. Spróbuję zrekonstruować fakty, ale też odtworzyć, co działo się z pamięcią tamtych wydarzeń przez następne sześćdziesiąt lat.

5 września 2000 Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie. Trzymam w ręku pięć stroniczek luźno pisanego, pokreślonego rękopisu – to przetłumaczona z jidysz relacja Szmula Wasersztejna z Jedwabnego: „Zabijano niemowlęta u piersi matek, bito morderczo i zmuszano do śpiewów i tańców. Pokrwawieni, skaleczeni, zostali wszyscy wepchnięci do stodoły. Potem stodoła została oblana benzyną i podpalona. Po czym poszli bandyci po żydowskich mieszkaniach, szukając pozostałych chorych i dzieci. Znalezionych chorych zanieśli sami do stodoły, a dzieci wiązali po kilkoro za nóżki i przytaszczali na plecach, kładli na widły i rzucali na żarzące się węgle…”.

6 września 2000 Jedwabieńska księga pamięci, opracowana przez dwóch rabinów, braci Juliusa i Jacoba Bakerów, którzy jeszcze przed wojną wyemigrowali z Jedwabnego do Ameryki, przez dwadzieścia lat istniała w stu egzemplarzach. Dziś czytam ją w internecie (www.jewishgen.org/Yizkor/jedwabne/Yedwabne.html). Odnajduję tam relacje o dniu piętnastego miesiąca tamuz roku 5701 – czyli 10 lipca 1941 roku – spisane przez Rivkę Fogel („Goje obcięli głowę córki Judki Nadolnika, Gitele, i bawili się nią jak piłką”), Itzchoka Newmarka („Polacy z pieśnią na ustach oblali benzyną stodołę, gdzie stłoczono Żydów”), Awig‑ dora Kochawa („Grupa chłopaków potłukła mnie bezlitośnie i zawlekli mnie na rynek; poganiali i bestialsko bili umęczonych, głodnych i spragnionych ludzi, którzy mdleli od stania cały dzień w piekącym słońcu”) i Herschela, trzeciego brata Bakerów z Goniądza („Matka, kompletnie wyczerpana, do‑ tarła [z Jedwabnego] do Goniądza 14 lipca; uciekając przed masakrą, biegła z Jedwabnego przez pola i lasy. Nie mogła dojść do siebie po tym, co widziała, jak Polacy unicestwili wszystkich Żydów”).

9

25 września 2000 Muszę pokończyć różne teksty do „Gazety”, więc składam podanie o urlop bezpłatny od 1 stycznia.

28 września 2000 Ruszamy w kilkuosobowej grupie przyjaciół na wycieczkę do Wilna. Po drodze zatrzymujemy się w Sejnach u Małgorzaty i Krzysztofa Czyżewskich, twórców Ośrodka Pogranicze i wydawców Sąsiadów. Irena Grudzińska­‑Gross opowiada, że Janek Gross chciał umieścić świadectwo Wasersztejna już w zbiorze esejów Upiorna dekada. Irena poradziła mu, żeby to usunął. Jak można – przekony‑ wała go – na podstawie jednego świadectwa uwierzyć w coś tak potwornego?

23 października 2000 Na Dniach Książki Żydowskiej organizowanych przez „Midrasz”, żydowski miesięcznik założony przez Konstantego Geberta, dyskusja o książce Grossa. Profesor Ireneusz Krzemiński, socjolog, nawiązuje do głośnej książki har‑ wardzkiego historyka Daniela Goldhagena Gorliwi kaci Hitlera (Goldhagen dowodził, że w dziele Zagłady wzięli udział „zwyczajni Niemcy” oderwani na chwilę od warsztatów pracy i biurek, mogli odmówić, ale w ich pojęciu był to czyn sprawiedliwy i moralny, Żydzi bowiem uosabiali zło). –  Goldhagen analizował zachowania urzędników zbrodni – mówi. – W Je‑ dwabnem ludzie stali się mordercami z własnej woli. Coś jednak łączy jednych i drugich: wiara, że można kogoś naznaczyć i wykluczyć z ludzkości, oraz przekonanie, że ludzie wyłączeni spod jurysdykcji prawa zostają wyłączeni spod jurysdykcji sumienia. Profesor Jerzy Borejsza, historyk, zwraca uwagę, że nie można wyjaśniać zbrodni zachowaniem Żydów w czasie okupacji sowieckiej: –  Niewątpliwie Żydzi witali radośnie Armię Czerwoną. Tylko że to samo dotyczy Białorusinów, a nie było pogromów białoruskich. Te przyczyny leżą dużo głębiej.

18 listopada 2000 W „Gazecie” wywiad Jacka Żakowskiego z profesorem Tomaszem Szarotą Diabelskie szczegóły. „Nie zdawaliśmy sobie sprawy – mówi profesor Szaro‑ ta – że Polacy byli też sprawcami Holokaustu. A w Jedwabnem byli. I to nie jacyś pojedynczy dewianci, którzy w każdej społeczności się znajdą, ale tłum z władzami miasteczka na czele”. Ale zaraz dodaje, że diabeł często siedzi

10

w szczegółach. Grossowi zarzuca, że nie próbuje wyjaśnić, „dlaczego 1500 zdrowych, będących w pełni sił osób prowadzonych na śmierć przez mniej niż setkę uzbrojonych tylko w kije zbrodniarzy nie próbowało się bronić ani nawet uciekać”. Trudno pojąć, jak Szarocie, autorowi książki U progu Zagłady o pogro‑ mach w okupowanej przez Niemców Europie, takie zdanie mogło przejść przez gardło. Przecież w tym tłumie byli starcy, kobiety z dziećmi przy piersi, kilkulatki uczepione matczynej spódnicy (żydowskie rodziny były najczęściej wielodzietne), młodych mężczyzn natomiast jak na lekarstwo – ze świadectwa Wasersztejna wynika, że wymordowano ich wcześniej tego dnia. Ile Szarota zna przypadków, by tłum prowadzony na śmierć zbuntował się i zaatakował oprawców? Powołując się na śledztwo prowadzone na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przez prokuratora Waldemara Monkiewicza z Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Szarota zarzuca Grossowi, że nie zajął się zbadaniem udziału Niemców w zbrodni: „Wątpię, żeby proku‑ rator z palca wyssał tych 232 Niemców, ciężarówki i samą postać Wolfganga Birknera. Tak czy inaczej – nie jest w porządku, że w książce Grossa nazwisko Birknera w ogóle nie pada”. Ja osobiście do śledztwa prowadzonego w czasach narodowo­‑komunis­ tycznego antysemityzmu spod znaku Moczara podchodziłabym z dużą ostroż‑ nością. Gross miał w ręku zeznania świadków z procesu z 1949 roku. Jak to możliwe, by żaden nie zauważył kolumny ciężarówek? Nie wiem, ilu pod jedwabieńską stodołą było Niemców, ale Tadeusz Ś., który chciał przekonać Adama Michnika, że Polacy nie mieli z tym nic wspólnego, widział ich trzech. Obok rozmowy z Szarotą tekst Żakowskiego. Atakuje Grossa za język, jakim posługuje się w Sąsiadach: „To język wojny etnicznej. Język ludobójstwa. Gross nas w stronę takiego języka wyraźnie popycha. […] przez ostatnie pół wieku podjęliśmy w Europie bardzo wiele wysiłków, by rozumem zgłuszyć etniczne emocje, […] by kulturą okiełznać niebezpieczną naturę. […] Tym bardziej się dziwię Janowi Grossowi – który sam ten język kiedyś w Polsce słyszał – że gotów jest się teraz do niego odwołać, podejmując ryzyko doży‑ wienia przymierających upiorów. […] Słowa i myśli mogą realnie mordować. Dlatego chciałbym tu bardzo zdecydowanie zachęcić do samoograniczenia w imię naszego wspólnego bezpieczeństwa”. Jakże trudno mord w Jedwabnem przyjąć do wiadomości, skoro ma z tym problem nawet Żakowski, autor tekstu Czarna sukienka o polskim grzechu obojętności, gdzie porównywał powstanie styczniowe, po którego upadku Polki masowo wdziewały żałobny strój, z powstaniem w getcie warszawskim, po którego zdławieniu Polacy nie poczuwali się do żałoby.

11

21 listopada 2000 Mówią mi w „Gazecie”, że ktoś dzwonił, chciałby opowiedzieć o Radziłowie. Oddzwaniam. Jan Skrodzki mieszka w Gdańsku ale pochodzi z odległego od Je‑ dwabnego o osiemnaście kilometrów Radziłowa, gdzie trzy dni przed zbrodnią w Jedwabnem też zgładzono całą społeczność żydowską. 7 lipca 1941 roku jako mały chłopiec z okna domu rodzinnego oglądał zza firanki pędzonych na spalenie Żydów. Nie widział żadnego Niemca. Cytuje mi zdanie z artykułu Żakowskiego: „Jan Gross odpowiada za siebie, a ja za siebie. Żaden z nas nie ma prawa wypo‑ minać drugiemu ziomków ani przodków” i oświadcza: „Ja poczuwam się do od‑ powiedzialności za Jedwabne, za Radziłów, za to wszystko, co jeszcze się okaże”. Czytałam w Żydowskim Instytucie Historycznym relację Menachema Finkelsztejna ze spalenia całej społeczności Żydów w Radziłowie. I tam – jak zeznawał – wykonawcami zbrodni byli Polacy. Brnęłam przez przerażające sceny gwałtów, bicia, wrzucania dzieci żywcem do płonącej stodoły, obcięcia piłą głowy żydowskiej dziewczyny i chciałam wierzyć, że to siła przerażenia kazała ocalałym wyolbrzymiać i wyostrzać. Finkelsztejn, próbując pojąć ten wybuch barbarzyństwa, pisał: „Ziarno nienawiści padło na dobrze użyźnioną ziemię, która była dobrze przygotowaną w przeciągu długich lat przez duchowieństwo. A chęć zdobycia żydowskich zysków i żydowskich bogactw jeszcze więcej zaostrzyła ich apetyty”. Umawiamy się, że przyjadę do Skrodzkiego do Gdańska.

23 listopada 2000 Jak co roku w rocznicę śmierci Gai, żony Jacka Kuronia, która zmarła w stanie wojennym, gdy Jacek był w więzieniu – zebrało się u niego grono przyjaciół. W rozmowach dominuje Jedwabne, nie tylko ze względu na obecność Janka Grossa u Jacka, ale i przez teksty Żakowskiego i Szaroty. Kuroń oburza się na Żakowskiego. –  Nienawiść – mówi Jacek – bierze się z czegoś innego: kiedy człowiek ma poczucie winy, którego sobie nie uświadamia. Gdzieś w środku wie, że wymordowano tu naród, a on z tego skorzystał, bo ma pożydowski dom, albo chociaż poduszkę. Nie chce się z tym zmierzyć i nienawiść w nim rośnie.

24 listopada 2000 W Instytucie Historii PAN zebranie Pracowni Dziejów Inteligencji zorganizowa‑ ne przez profesora Jerzego Jedlickiego na temat książki Grossa. Na sali ponad sto osób, większość to historycy. Od progu wyczuwa się ładunek emocji rzadko spotykany na zebraniach naukowych.

12

Tomasz Szarota referuje stan wiedzy o Jedwabnem. Przytacza kolejne publikacje poświadczające, że w Jedwabnem działało komando Białystok pod kierownictwem Birknera z warszawskiego getta. Tylko że źródło jest tak naprawdę jedno – prokurator Monkiewicz, który powtarzał to po wielekroć przy każdej nadarzającej się okazji, jak na przykład dwustupięćdziesięciolecia nadania praw miejskich Jedwabnemu. Gross wprowadza odmienny ton. Mówi ostro, bezpośrednio, ironicznie. Przypomina Szarocie o spotkaniu w maju z udziałem historyków, przedsta‑ wicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych i gabinetu premiera. Monkiewicz oświadczył tam, że latem 1941 roku na Białostocczyźnie Polacy nie mordowali Żydów ani w ich mordowaniu nie pomagali, i był tylko jeden taki przypadek, kiedy Niemcy zmusili Polaków, by chwycili się za ręce, tworząc łańcuch unie‑ możliwiający Żydom ucieczkę. –  Uznałem, że panu prokuratorowi można podziękować – mówi Gross. – Źle się dzieje, że Tomasz Szarota swym autorytetem naukowym uwiarygodnia bałamutną wersję jedwabieńskiej tragedii, wprowadzając tezy Monkiewicza w wielonakładowy obieg. Rozmawialiśmy o tym, Tomku – zwraca się wprost do Szaroty – mówiłem ci, że obecność Birknera w Jedwabnem to wymysł i żebyś dał sobie spokój z Monkiewiczem. Po tym jak kolejne osoby zwracają uwagę na warsztatowe niedociągnięcia książki Grossa, do mikrofonu podchodzi Marek Edelman. –  Tu każdy chciałby znaleźć coś na dowód, że Gross to marny historyk, bo się pomylił i tego pana zabili wcześniej, a tamtą panią później. Ale nie o to chodzi. Jedwabne ani nie było pierwsze, ani odosobnione. W Polsce była wtedy atmosfera do zabijania Żydów. I nie chodziło o grabież. W człowieku jest coś takiego, że lubi mordować. Głos zabiera Jedlicki:  – Jacek Żakowski myli się, przypisując etniczne emocje jakiejś przed‑ kulturowej naturze. Etniczne emocje są fundamentalną mapą kulturową nowoczesnych społeczeństw europejskich. Nienawiść do Żydów, pogarda i śmiech to część dwudziestowiecznej kultury środkowoeuropejskiej, w tym polskiej. Nie chcę przez to powiedzieć, że każdy był gotów do zbrodni. Ale zagładzie Żydów towarzyszyła uciecha znacznej części ich polskiego otoczenia. Tę uciechę, ten śmiech, który towarzyszył Zagładzie, pamiętam, bo byłem wtedy po drugiej, aryjskiej stronie muru. Do dziś na‑ szą postawą, moją też, była ucieczka od tego tematu, tchórzliwy lęk przed tym ciemnym, co się czai w naszej zbiorowej historii. Gross Sąsiadami i wcześniejszą Upiorną dekadą budzi nas z otępienia. I to najważniejsze. Cała reszta to szczegóły, a diabeł w Jedwabnem czy Radziłowie tkwi nie w szczegółach, lecz w generaliach.

13

Spotkanie trwa niemal pięć godzin, momentami przypomina psycho‑ dramę. Alina Skibińska pracująca dla Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, mówiąc o morzu nienawiści do Żydów, z którą styka się w materiałach archi‑ walnych i na co dzień w swojej pracy, wybucha płaczem. Pod wieczór dzwonią do mnie: Marek Edelman – że wyszedł ze spotkania chory (w przenośni) i Hanna Krall – że wyszła chora (dosłownie – trzydzieści osiem stopni). Zmierzyłam temperaturę – wariant drugi.

25 listopada 2000 Wśród mieszkańców Jedwabnego nie znalazłoby się tyle osób gotowych za‑ bijać, gdyby nie czuli wsparcia u innych podobnie myślących i u autoryte‑ tów – pisze w „Gazecie” profesor psychologii Krystyna Skarżyńska. Przytacza badania Janusza Grzelaka i Bogdana Wojciszke, że Polacy traktują narodowe cierpienia jako rodzaj specjalnego wkładu czy inwestycji, za które należy im się od świata więcej niż innym. „Uważamy się za wyjątkowych, przypisujemy sobie moralne zasługi i szczególny wkład w losy świata. Badania wykazu‑ ją, że ludzie tak myślący szczególnie łatwo akceptują zabijanie niewinnych”. U Jacka Kuronia z Joasią Szczęsną, z którą często pracuję w tandemie. Ostatnie pytania do portretu jego żony Gajki, który przygotowujemy do wigilij‑ nego numeru „Gazety”. Relacjonuję mu spotkanie w PAN­‑ie. Jacek zapamiętał to samo co Edelman: społeczny klimat przyzwolenia na szykanowanie Żydów. We Lwowie widział na własne oczy, jak młodzi ludzie rzucali kamieniami w stronę getta i nikogo to nie oburzało, naokoło słyszał tę samą śpiewkę, jak to „Hitler robi za nas dobrą robotę”. –  Tego nawet Holokaust nie zmienił – mówi Jacek. I opowiada, jak latem 1945 roku mieszkał w Krakowie z rodzicami, dziadkami i młodszym bratem Felkiem. Któregoś dnia na spacerze dziadek ciągnął Felka za rękę i ten się roz‑ płakał. Zaraz zebrał się tłum, który szarpał i wyzywał starszego pana. Uznano, że jest Żydem, a chłopczyk polskim dzieckiem, które ma być przerobione na macę. Tylko dlatego że Felek był blondynkiem, a dziadek nosił czapkę. Nie‑ długo później w Krakowie był pogrom. –  Nie zgadzam się z Żakowskim – ciągnie Jacek. – Z niepoczuwania się do odpowiedzialności jak świat światem nic dobrego nie wyszło.

5 grudnia 2000 List Kazimierza Laudańskiego do Adama Michnika. Starszy brat Jerzego i Zyg‑ munta, skazanych w 1949 roku na piętnaście i dwanaście lat za udział w mor‑ dzie na jedwabieńskich Żydach, przedstawia swoją wersję wydarzeń. Niemcy

14

są w niej głównymi aktorami, za to Żydzi­‑komuniści „razem z NKWD układali listy zaplanowanych rodzin do wywiezienia na Sybir”. Narzuca się pytanie: jeśli przyjąć, że zbrodnia jest dziełem niemieckim, co ma do rzeczy, że Żydzi wydawali Polaków w ręce NKWD? Kazimierz Laudański, protestując przeciw szkalowaniu braci, wychwala patriotyzm rodziny: „Marszałek Piłsudski otaczał się oficerami o nazwisku Laudański”. I dalej: „Wśród młodszego pokolenia naszych dzieci i wnuków jest wielu nauczycieli, inżynierów i lekarzy, w kraju i za granicą, a dwoje posiada najwyższe tytuły naukowe”. Kończy słowami: „Zawsze byliśmy i jesteśmy go‑ towi służyć krajowi… pro publico bono”. Wśród dokumentów ze sprawy sądowej przeciw uczestnikom zbrodni Jan Gross znalazł list Zygmunta Laudańskiego, w którym ten pisze do władz więziennych o swoich kontaktach z NKWD, o wstąpieniu do PPR, o tym, że „właśnie na takich ramionach może się opierać nasz ustrój robotniczy”. Grossa uderzył „nieugięty konformizm tego człowieka, który próbuje antycypować oczekiwania wszystkich kolejnych reżimów epoki pieców i angażuje się za każdym razem na całego – najpierw jako konfident NKWD, później morderca Żydów, wreszcie wstępując do PPR”. Z relacji Szmula Wasersztejna: „Rozkaz zniszczenia wszystkich Żydów dali Niemcy, ale polscy chuligani podjęli go i przeprowadzili najstraszniejszy‑ mi sposobami. W czasie pierwszych pogromów i podczas rzezi odznaczyli się okrucieństwem niżej wymienieni wyrzutki: […]”. Wśród kilkunastu przyto‑ czonych nazwisk jest nazwisko Jerzego Laudańskiego. Tego już chyba dla Michnika za wiele. Embargo przerwane. Jadę do Pisza na rozmowę z Laudańskim.

8 grudnia 2000 Przygotowujemy z Joasią Szczęsną wywiad z Jeremim Przyborą do „Gazety”. Rozmawiamy o piosenkach Starszych Panów, ale moje myśli krążą wokół Je‑ dwabnego. Przypominam sobie Przymknięte oko opaczności, gdzie Przybora wyznał, iż należał przed wojną do jednej z korporacji studenckich, która co prawda stroniła od burd ulicznych, ale jej członkowie wygłaszali żydożercze przemówienia. Przyborę odwiedził kiedyś przyjaciel Alek Nadelman, utalen‑ towany matematyk, który z powodu numerus clausus nie dostał się na poli‑ technikę. Kiedy zauważył jego dekiel – znak korporacji – pożegnał się chłodno i wyszedł. „Nigdy już ani nie zadzwonił do mnie, ani ja do niego – pisał Przy‑ bora. – Nie zadzwoniłem nawet wtedy, kiedy zaczęło się wysiedlanie Żydów do getta. I kiedy czytam dziś o dominującej wśród Polaków obojętności wobec Zagłady, czuję na sobie wskazujący palec tego oskarżenia”.

15

Poruszył mnie tym wyznaniem i wyobraziłam sobie, jak zwierza się z tego drugiemu Starszemu Panu. Wiedziałam, że Jerzy Wasowski przechował się w czasie wojny jako korepetytor polskiego w majątku rodziny babci mojego przyjaciela Grzegorza Przewłockiego. Wasowski pochodził z zasymilowanej rodziny i jego ojcu, znanemu dziennikarzowi, tropiciele obcości wypominali przed wojną, że w młodości nazywał się Wasserzug. Pytam Przyborę, czy konfrontował swoje doświadczenie jako Polaka właściwego pochodzenia z doświadczeniem Wasowskiego, któremu pewnie w latach trzydziestych nieraz boleśnie dawano do zrozumienia, że jest w Pol‑ sce intruzem.  – Wasowski nigdy ze mną nie poruszał tego tematu – wyjaśnia Przybora.

9 grudnia 2000 Pisz, siedemdziesiąt kilometrów na północ od Jedwabnego. Kazimierz Lau‑ dański czeka na mnie u wylotu uliczki prowadzącej do jego domu. Nim doszli‑ śmy, zdążył mnie odpytać, z jakich okolic pochodzą moi rodzice i jakie było nazwisko rodowe matki. Mama miała całkiem porządne nazwisko panieńskie i imię też jak trzeba. Przynajmniej od momentu, kiedy zakochany w niej Polak wyrobił jej aryjskie papiery, łącznie ze świadectwem chrztu, i ożenił się z nią. W ten sposób w 1942 roku we Lwowie zniknęła Lea Horowicz. Zniknęła tak bardzo, że o swoim pochodzeniu dowiedziałam się jako całkiem dorosła osoba. Przypadkiem, na ulicy. Moja mama nie utrzymywała kontaktów z rodziną, w naszym domu nigdy nie pojawił się żaden wujek czy kuzynka. Przyjęłam za coś naturalnego, że mama, typ osoby niezależnej i zbuntowanej, rodzinne więzi i spotkania uwa‑ ża za nudny, mieszczański obowiązek, któremu nie zamierza się poddawać. Dopiero jako dorosła osoba, po studiach, poznałam na naszej działce nad Za‑ lewem pana, lat koło pięćdziesięciu, którego mama przedstawiła mi jako syna swej ukochanej siostry, zamordowanej w Związku Radzieckim w 1937 roku. Byłam z przyjaciółmi, przywitałam się i pobiegliśmy nad wodę. Minęło kilka lat, nim spotkałam go po raz drugi. Zagadnęłam go, że jest jedynym znanym mi krewnym ze strony mamy i czy może coś wie o naszej wspólnej rodzinie. „Nasz dziadek Hirsz Horowicz…” – zaczął mój kuzyn Olgierd Wołyński. Obdzwaniałam przyjaciół i znajomych z mojego telefonicznego note‑ su, systematycznie od A do Z. „Jestem Żydówką” – obwieszczałam. Jakoś na nikim – poza mną – fakt ten nie robił specjalnego wrażenia. Tylko jeden znajomy, doradca „Solidarności”, spotkał się ze mną i zasugerował, żeby w redakcji „Tygodnika Mazowsze”, pisma podziemnej „Solidarności”, które współtworzyłam – był rok 1982 – nie przyjmować już osób o takim

16

pochodzeniu. „Już i tak przeważacie i jak was posadzą, to może zaszko‑ dzić sprawie” – mówił, zresztą w dobrej wierze i z troską, nie przeciwko mnie. Największym szokiem było uprzytomnienie sobie, że niemal wszyscy moi przyjaciele wiedzieli. Choćby stąd, że matka jednego z nich chodziła przed wojną do jednej klasy z moją mamą w renomowanym gimnazjum dla żydowskich panienek z dobrych domów. „Dlaczego nikt mi tego nie powiedział?” – dopytywałam się. Jeden był przekonany, że ja wiem, tylko postanowiłam udawać stuprocentową Polkę (wypytywałam go wielokrotnie, jak to jest być Żydem). Drugi uznał, że decyzja o ujawnieniu mego pocho‑ dzenia należy do mojej matki (przyjmował oczywiste dla niego założenie, że bycie Żydem jest czymś wstydliwym, co się „ujawnia”). Trzeci doszedł do wniosku, że jak nie wiem, to dla mnie lepiej. Kazimierz Laudański zaprasza do domu. Zadbana willa w centrum mia‑ sta, na stole elegancka zastawa. Przygotował mi plan miasta z 1941 roku, na‑ kreślony na papierze w kratkę. Nazwy ulic, kościół, cmentarz – granatowym długopisem, synagoga i stodoła – czerwonym. –  Ci, co stanęli przed sądem po wojnie, to zwykli ludzie, którzy zostali w to wplątani. Może któryś Żydowi­‑komuniście napluł czy go uderzył. Nie ma co tego usprawiedliwiać, ale z drugiej strony to normalna rzecz – tłumaczy. O zbrodni w Jedwabnem mówi, że był niemiecki rozkaz. Gdy pytam, ilu było Niemców, dowiaduję się, że na każdej z rogatek miasta stał Niemiec w mun‑ durze. Proszę go o wskazanie na planie miasta, który mi sam narysował, gdzie stali. Zaznacza cztery krzyżyki. Czterech Niemców! –  Żydzi w Jedwabnem, czy byliby wtedy spaleni, czy nie, ich los był i tak przeznaczony – stwierdza Kazimierz Laudański. – Niemcy by ich prędzej czy później wybili. Sprawa taka mała, a wlepia się w nią Polaków, i akurat moich braci. My darowaliśmy gestapo, darowaliśmy NKWD, a tu mały spór między Żydami i Polakami i nikt nie daruje? Mnie nie chodzi o obronę braci – tłuma‑ czy mi dalej. – Oni, słusznie czy nie, byli osądzeni i drugi raz nie można ich za to samo skazać. Spotykam się po to, aby pani przekazała panu Michnikowi, że nie należy drapać ran bezpotrzebnie. Robienie z naszego narodu zbrodniarzy nie jest celowe. To podłość takie rzeczy Polakom zarzucać. I nie jest na czasie prowadzenie kampanii pouczającej Polaków, kiedy finansjera żydowska ata‑ kuje Polskę. Umawiamy się na następne spotkanie, mają być na nim również Zygmunt i Jerzy. Kazimierz Laudański czuje się pewny siebie, oświadcza, że jest otwarty na kontakty z prasą, przekazuje przeze mnie Agnieszce Arnold, która pracuje nad filmem o Jedwabnem, że są gotowi spotkać się z nią i bronić swoich racji przed kamerą.

17

10 grudnia 2000 Kazimierz Mocarski napisał list do „Gazety”. Emerytowany dyrektor szkoły, z wykształcenia historyk, urodził się we wsi kilka kilometrów od Jedwabnego, teraz mieszka w Stegnach na Żuławach. To tam jadę go odwiedzić. W liście opisał przedwojenne Jedwabne: „Czasy były ciężkie, liczył się każdy grosz. Bogatsze sklepy żydowskie mogły sobie pozwolić na niższą cenę. Reakcją Polaków było przewracanie straganów i wybijanie szyb. Antyżydow‑ skie jady, mity, że Żydzi zamordowali Chrystusa, spowodowały, że grupa ludzi oszalała z nienawiści”. Miał wtedy czternaście lat. Pamięta, że dwa dni przed zbrodnią przecho‑ dziła koło ich domu grupa Żydów. –  Matka piekła chleb razowy i dała im dwa bochenki. „Uciekajcie jak naj‑ dalej”, przestrzegała, bo już było wiadomo, że poprzedniego dnia w Radziłowie spalono Żydów. Część mieszkańców ich wioski zaprzęgła konie i pojechała do Jedwabnego z nadzieją, że rozgrabią żydowskie sklepy i warsztaty, a z kolei z Jedwabnego uciekło do rodzin na wsi parę osób, które nie chciały uczestniczyć w pogromie. „Żydów w Jedwabnem spalili” – powiedziała mu matka, gdy wrócił z sia‑ nokosów. Kilka dni później zaprosił go kolega, który chciał się pochwalić, że jego rodzina zajęła mieszkanie po Żydach. Słuchał, jak przed spaleniem byli bici, jak ich popychano, kazano odmawiać pacierz. –  Jeżdżę czasem do Jedwabnego – opowiada dalej. – To nieszczęśliwe miasteczko, zacofane, bez infrastruktury. Nie ma pracy, ludzie są przygnieceni, sami czują się ofiarami. Jedno z haseł endecji brzmiało, że Żydzi są przyczyną biedy. Dziś Żydów nie ma, a nędza jak była, tak jest. Z Agnieszką Arnold, którą zabrałam ze sobą, żeby sfilmowała Mocarskiego, wracamy do Warszawy okrężną drogą – przez Jedwabne. Arnold prowadzi mnie do Dziedziców. O Leonie Dziedzicu przeczytałam w reportażu Andrzeja Kaczyńskiego w „Rzeczpospolitej”. Z opowieści Dziedzica wynikało, że Polacy byli nie tylko wykonawcami, ale też inicjatorami mordu: „Opowiadano, że komendant posterunku żandarmerii zrobił nazajutrz awanturę Polakom do‑ wodzącym pogromem: »Nastawaliście, że zrobicie porządek z Żydami, ale wy porządku zaprowadzić nie umiecie«”. „Chodziło mu o to – tłumaczył Dziedzic – że nie pogrzebali szczątków, i on bał się, żeby jakaś zaraza się nie wywiązała, bo były upały i już psy się do nich dobierały”. Ale Leona Dziedzica nie ma w Polsce. Od ukazania się reportaży w „Rzecz‑ pospolitej” i regionalnej „Gazecie Współczesnej” – gdzie na dokładkę dał się sfotografować – co podjechał pod sklep rowerem, ktoś przebijał mu opony. Wyjechał do Stanów, gdzie od wielu lat mieszka jego żona i czterech synów. Zastajemy Leszka Dziedzica, piątego syna, który został na gospodarstwie.

18

Tej jesieni był akurat z wizytą w Stanach, a żona z dziećmi, dziesięcioletnim Tomkiem i czternastoletnim Piotrkiem, została w Polsce. –  Wróciłem z Ameryki wcześniej, bo bałem się o żonę i dzieci. Na dzień dobry usłyszałem: „Nie podskakuj, bo się już na ciebie szykują”. To może być wszystko przypadek, i z tatą, i z moim synem, ale o dzieci się boimy. Odpro‑ wadzamy je i przyprowadzamy ze szkoły. Jedziemy do Janiny Biedrzyckiej, córki właściciela stodoły, w której spalo‑ no Żydów. Broni się przed wpuszczeniem ekipy filmowej do mieszkania. Zostaję z kamerzystą i dźwiękowcem w samochodzie, a Arnold prowadzi pertraktacje. Wcześniej bywało, że Biedrzycka nie chciała jej wpuścić, ale kiedyś oznajmiła: „Myślałam, że pani żydowica, a ksiądz mi powiedział, że pani ewangeliczka. Wśród Niemców to bywali porządne ludzie”. Reportera „Gazety Pomorskiej” Adama Willmę Biedrzycka przywitała słowami: „Dokument jakiś pan ma? A nazwisko nie jest polskie. Tak czy owak, mnie obojętne, wszyscy słuchają Żydów, nikt nie chce znać prawdy”. Po jakiejś półgodzinie Arnold daje znać, że możemy wejść. –  Są w Jedwabnem domy pożydowskie, ja jestem na swoim – zaczyna Biedrzycka. – Ja nic z tego nie miałam. Ja wiem, jakie mściwe są Żydy. Kiedy wymawia słowo „Żyd”, jej głos nie schodzi poniżej krzyku. W ogóle jej głos jest napastliwy i świdrujący. O zbrodni mówi, że to była robota Niem‑ ców. By za chwilę dodać: –  Jak weszli Ruskie, to przystali do nich Żydzi i donosili. I tak Ruskie zabili stryjenkę Laudańskich, więc ci się mścili.

12 grudnia 2000 Spisuję notatki z rozmowy z Kazimierzem Mocarskim. Pojawia się w niej wujek, nadkomisarz policji, który stawał w obronie mniejszości, wysyłał posterunkowych, żeby rozpędzali narodowców, gdy ci wszczynali rozró‑ by, przewracając żydowskie stragany. Wujek był piłsudczykiem i robił to w przekonaniu, że broni ojczyzny, a potem uratowało mu to życie, bo gdy przyszli Sowieci, Żydzi zebrali podpisy, żeby nie wysłali go na Sybir. Ciekawa jestem, czy to przypadkiem nie ta sama osoba, o której wspomina w Jedwa‑ bieńskiej księdze pamięci Yona Rothchild (na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych członek rady miejskiej w Jedwabnem) – Bielecki, szef policji z Jedwabnego. Był tak przyzwoity, że za jego rządów nie było w mieście antysemickich ekscesów. Dzwonię do Mocarskiego. Ustalamy, że wuj skojarzył mu się z Jedwabnem, ale pracował gdzieś na Białorusi. Mocarski jest niełatwym rozmówcą – po wylewie ma kłopoty z pamięcią, a kiedy zaczyna mówić, trudno mu przerwać,

19

bo popada w dygresje. Czuję, ile pułapek czeka mnie przy uruchamianiu w lu‑ dziach pamięci o zdarzeniach sprzed lat. Gross pisze w Sąsiadach, jak dobrze układały się przed wojną stosunki między Polakami i Żydami w Jedwabnem, powołując się na udostępnioną mu przez Arnold rozmowę z miejscowym aptekarzem: „Wszyscy do siebie tu mówili po imieniu, Icek, Janek, to było raczej takie sielankowe życie tutaj”. Tymczasem Mocarski opowiadał mi, jak działacze narodówki łomami rozwalali żydowskie stragany i jak dla towarzystwa dołączali ludzie z jego wsi, choć do narodówki nie należeli. Z  Jedwabieńskiej księgi… wynika, że Żydzi w Jedwabnem mieli dobre układy z księdzem, ponieważ dostarczali mu po dobrej cenie materiały na bu‑ dowę kościoła. Rotszyld, który handlował artykułami żelaznymi i był jedynym ich dostawcą w okolicy, opisuje takie zdarzenie: W Radziłowie miał miejsce pogrom, gdzie zginęli także Polacy, postrzeleni przez policję, i zaistniała obawa, że uroczystości pogrzebowe jednego z nich (miał być pochowany w Jedwabnem, bo jego wieś należała do tej parafii) staną się zarzewiem kolejnego pogromu. Rotszyld udał się z interwencją do proboszcza, a gdy ksiądz próbował wyłgać się argumentem, że od porządku jest nie Kościół, tylko policja, Rotszyld miał zapytać: „Czy chce ksiądz, żeby mnie zamordo‑ wali tymi samymi prętami, które sprzedałem księdzu na budowę świątyni?!”. I ksiądz dał się przekonać. Nie wystawił zwłok trzy dni wcześniej w kościele i odwołał kondukt żałobny. W zamian Żydzi zobowiązali się nie wychodzić z domów zarówno podczas pogrzebu, jak i później, przez całe Święta Wiel‑ kanocne. Na pogrzebie ksiądz ze łzami w oczach apelował o powstrzymanie się od pogromów i przelewu niewinnej krwi. Kilka tygodni później zapobiegł jeszcze jednemu nieszczęściu. Przed dorocznym jarmarkiem przyszła do niego grupa przyjezdnych chuliganów z prośbą o błogosławieństwo, czy też dyspensę, aby mogli sobie „poswawolić z Żydami”. Ksiądz zaprowadził ich do karczmy, gdzie kazał karmić na swój koszt, ile tylko zapragną. Zabronił podawania im alkoholu i polecił po nakarmieniu natychmiast odwieźć ich tam, skąd przyjechali.

13 grudnia 2000 Telefon do Leona Dziedzica do Ameryki. Pytam o braci Laudańskich. –  Osobiście ich 10 lipca nie widziałem, bo mama nie pozwoliła nam wy‑ chodzić z domu. Ale słyszałem od takich, którzy widzieli, że brali czynny udział.

20

15 grudnia 2000 Odwiedzam mego kuzyna Olgierda Wołyńskiego. Oleś książką Grossa nie jest zaskoczony. Mordowanie Żydów przez sąsiadów – Litwinów, Ukraińców, Polaków – było wpisane w możliwy scenariusz zdarzeń. Matka i ojciec Olesia byli przed wojną działaczami komunistycznej mię‑ dzynarodówki i pierwsze lata życia Oleś spędził w Moskwie. Gdy rodzice stali się ofiarami Wielkiej Czystki – rozstrzelano oboje w 1937 roku – trafił do domu dziecka, stamtąd do więzienia na Łubiance, wreszcie do łagru (jego losy opisała w Głosie z Gułagu Ewa Berberyusz). –  Na Syberii nie zetknąłem się z antysemityzmem – mówi. – Pierwszy raz antysemickie teksty usłyszałem w 1954 roku, jeszcze w Związku Radzieckim, w Mińsku. W szpitalu, do którego tam trafiłem, pielęgniarki rozmawiały nad moją głową o koleżance, która wychodziła za Żyda: „Ja to bym się wyrzyga‑ ła, jakbym miała iść z Żydem do łóżka”. Po repatriacji do Polski w 1958 roku w związku z gruźlicą pojechałem do Zakopanego, do domu wczasowego dla milicjantów. Tam zetknąłem się z tym samym żywiołowym, namiętnym, fizjolo‑ gicznym antysemityzmem. Powtarzano brednię, jak to szef orkiestry Polskiego Radia, który emigrował z Polski, chciał nielegalnie wywieźć kosztowności, więc kazał odlać patelnię ze złota, ale że za bardzo się świeciła, usmażył na niej ja‑ jecznicę i zapakował brudną. Celnikowi brudne naczynie wydało się podejrzane. W tej opowieści było wszystko: że Żydzi mają złoto, są cwani i niechlujni. Oleś, który ma zwyczaj prowadzenia rozmów za pośrednictwem książek, wyciąga ze swojej przepastnej biblioteki Tarasa Bulbę Gogola po rosyjsku i za‑ czyna tłumaczyć a vista kawałek o karczmarzu Jankielu: „Stopniowo położył łapę na wszystkich okolicznych panach i szlachcicach, wyssał pomału całe ich pieniądze i mocno zaznaczył swą żydowską obecność w tym kraju. W którą stronę nie rzucisz okiem – na odległość trzech mil nie zobaczysz ani jednej porządnej chałupy, wszystko się rozpada, wszystko zrujnowane, wszystko przepite”. – To jest tło, na którym Gogol opisuje kozackie rzezie, palenie żyw‑ cem, wrzucanie niemowląt do ognia, rżnięcie piłą. Tak właśnie postrzegano Żydów i w Rosji, i w Polsce, a karmiony tego typu opowieściami lud skory był do urządzania pogromów. Znów sięga na półkę i podaje mi Dziennik z  lat okupacji Zygmunta Klukowskiego. Już pytałam o tę książkę w kilku antykwariatach, wspomina o niej Gross, Adam Michnik wymienił ją na długiej liście lektur, które po‑ winnam przeczytać do tekstu o Laudańskich. Klukowski, lekarz i działacz społeczny na Zamojszczyźnie, dyrektor szpitala w Szczebrzeszynie, w czasie wojny codziennie prowadził notatki. Opisał zachowanie Polaków podczas akcji likwidacyjnej Żydów 22 października 1943 roku: „Gorliwie pomagali, wyszukiwali Żydów, pędzili ich do magistratu lub na posterunek, bili, kopali.

21

Chłopcy uganiali się za małymi dziećmi żydowskimi, które policjanci zabijali na oczach wszystkich. Wciąż stoją mi przed oczami bici pojedynczy Żydzi, grupy prowadzonych na śmierć i trupy rzucone byle jak na furmanki, po‑ siniaczone, pokrwawione. Sporo mieszkańców miasta bez żadnego wstydu rabowało, co się tylko dało”.

16 grudnia 2000 Jadę do Pisza na spotkanie z Laudańskimi. Wybieram nieco dłuższą drogę, przez Łomżę, żeby przejechać – po raz pierwszy za dnia – przez Jedwabne. Kilometry otwartej przestrzeni, gdzieniegdzie rzadkie kępki drzew – płaski mazowiecki krajobraz uświadamia mi, jak nikła musiała być nadzieja, że uda się skryć przed oprawcami. Co prawda teraz jest zima, wtedy był lipiec, w polu stało niezżęte zboże. Gdy wjeżdża się do miasteczka od strony Łomży, widać zachowane frag‑ menty żydowskiego sztetlu. Jego klimat najlepiej oddaje zaułek przy Starym Rynku, z wąskim przejściem między domami i zdartym brukiem. Drewniane, przycupnięte przy ziemi domki, okna niziutko, wszystko maleńkie, wielkie są tylko kałuże topniejącego śniegu. Wystarczyłoby na drzwiach zawiesić chro‑ niące przed złymi mocami mezuzy z fragmentami Księgi Powtórzonego Prawa i można by kręcić film o wydarzeniach sprzed sześćdziesięciu lat. Chodzę po rynku – dziś placu Jana Pawła II, na który tamtego lipcowego dnia spędzono Żydów. Z planem, który dostałam od Kazimierza Laudańskiego, jadę na miejsce zbrodni. Teren ogrodzony, napis na kamieniu: „Miejsce kaźni ludności żydowskiej. Gestapo i żandarmeria hitlerowska spaliła żywcem 1600 osób 10 VII 1941 roku”. Po drugiej stronie gęste krzaki, ale na mapce mam zaznaczone, że to teren cmentarza żydowskiego. Wchodzę głębiej i widzę, że spod śniegu wystają połamane macewy. W Piszu bracia Laudańscy już czekają. Siedzimy naprzeciw siebie, pijemy herbatę, jemy piernik domowego wypieku. Kazimierz Laudański i jego bracia to znani w okolicy pszczelarze, klienci przyjeżdżają aż z Niemiec po miód. Bracia, postawni, spokojni, dobrze się prezentujący, mówią swoje kwestie niczym wyuczoną lekcję. Przypominam sobie słowa świadka z procesu: „Leciał ulicą Laudański Je‑ rzy, zam. Jedwabne, który to powiedział, że już dwóch czy trzech Żydów zabił”. Jest już czwarta godzina rozmowy i bodaj trzeci kawałek piernika, kiedy przechodzimy do okupacji niemieckiej. 10 lipca 1941 roku Zygmunta Laudań‑ skiego wezwał burmistrz Karolak, rządzący wtedy miastem, aby zreperował mu piec. Jerzy stał pod stodołą, ale oddalony o trzydzieści metrów, przed nim – jak twierdzi – stało wiele innych osób.

22

Ile mogło być tych osób wokół stodoły? I ilu wśród nich ograniczało się tylko do patrzenia? Jerzy Laudański opowiada, jak to Karol Bardoń (jeden z oskarżonych w powojennym procesie o zamordowanie Żydów w Jedwabnem) zgłosił się do władz więziennych, że chce zeznać, kto wtedy brał udział w spaleniu Żydów.  – Wiem to od sanitariusza więziennego. Bardoń się odgrażał, że sto osób wsadzi za kratki, a jak dali mu papier i miał zrobić listę, władzę w rękach mu odjęło i mowę, i tak zmarł w więzieniu. „Cud się stał”, komentował ten sanitariusz. Czy to znaczy, zastanawiam się, że Bardoń mógł wskazać z imienia i na‑ zwiska stu sprawców? Ale nie zadaję prowokacyjnych pytań. –  My nic do Żydów nie mamy, ale dajcie spokój temu rozdrapywaniu ran – ostrzega na pożegnanie Kazimierz Laudański. – A co Żydzi wyprawiali po wojnie w UB? Szkoda mówić, to hańbiące, więc po co sobie nawzajem wypominać? Słucham ich i nie mogę oprzeć się wrażeniu, że pod ich powiekami roz‑ grywają się od nowa tamte sceny. Mam zarezerwowany w Piszu hotel, ale decyduję się wracać nocą do domu. Jadę kompletnie pustą, oblodzoną drogą, byle jak najdalej od Laudańskich.

17 grudnia 2000 Gdańsk. Jan Skrodzki przyjeżdża po mnie na dworzec i wiezie do zadbane‑ go mieszkania w bloku, na skarpie pod lasem, gdzie wita mnie wielki kud‑ łaty pies imieniem Czacza i nalewka domowej roboty. Przygotował „szkic orientacyjny tej części Radziłowa, gdzie dokonano zbrodni”, zaznaczając na papierze milimetrowym odległości. Oznaczenia: „Dom rodzinny, z które‑ go widziałem, co działo się na rynku, oraz kolumna Żydów prowadzona do stodoły”, „Droga krzyżowa Żydów”, „Stodoła, w której dokonano zbrodni”. –  To nie Niemcy tego dokonali, ale nasi – zaczyna. Daję mu świadectwo Menachema Finkelsztejna, które skserowałam w ŻIH‑u. Opisane tam sceny są tak porażające, że trudno sobie wyobrazić, by tak mogła wyglądać polska pamięć. Skrodzkiego jednak nic nie dziwi – prze‑ ciwnie, precyzuje, uzupełnia. Czytam mu, jak od początku Polacy dołączali do akcji Niemców znęcania się nad Żydami. Zaprzęgniętych do furmanek ludzi zagnano nad bagnistą rzekę koło miasteczka. „Biją Niemcy, biją Polacy. U Żydów płacz i trwoga, a u nich, Niemców i Polaków, radość”. –  Chodzi o Matlak, wąską, płytką strugę – wyjaśnia. – Wzdłuż Matlaka szła łąka, tam gospodarze prowadzili gęsi i kaczki, a pomiędzy strugą a zabu‑ dowaniami przy ulicy Nadstawnej była ziemia torfowa i kanały po wykopanym torfie. Tam właśnie zaganiano Żydów.

23

Jest gotów pod swoim nazwiskiem opowiedzieć o zbrodni na łamach „Gazety”. Rozmawiamy dziewięć godzin, ale nie śmiem zadać narzucającego się pytania: Gdzie był pana ojciec 7 lipca 1941 roku?

18 grudnia 2000 Składam podanie do Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie o udostępnie‑ nie mi akt śledztwa przeciwko osobom oskarżonym w 1949 roku o mordowanie Żydów w Jedwabnem.

20 grudnia 2000 Pisz. Jestem umówiona w miejscowym muzeum z Mieczysławem K., jego eme‑ rytowanym dyrektorem, który w 1941 roku był nastolatkiem. Dochodziłam do niego sznureczkiem, kierowana od jednej osoby do drugiej. Miał mi przybliżyć sylwetki Laudańskich, ponoć wiele mógłby o nich powiedzieć, sam pochodzi z Jedwabnego, ale kiedy się spotykamy, jest tak zdenerwowany, że niewiele udaje mi się z niego wydobyć. Specjalnie mu się nie dziwię. W muzeum czeka na nas bowiem – niby przypadkiem – wnuczka jednego z Laudańskich. Jak i od kogo dowiedziała się o naszym spotkaniu? Najwidoczniej w tym sznureczku znalazł się ktoś, kto zawiadomił Laudańskich. Mieczysław K. tłumaczy się, dlaczego nie chce ze mną rozmawiać: –  Może ten strach stamtąd wyniosłem, ale też dziś koledzy mnie ostrzegali przed rozmową z panią: „Ty lepiej się do tego nie plącz”. Wspomina, że latem 1941 roku z chłopakami chodził po żydowskich domach. –  Wszystkie były zajęte i rozgrabione, ale ja szukałem tylko takich bla‑ szek, które wisiały na framugach drzwi. Lubiłem rozwijać to, co było w nich w środku, na skórze, chyba baraniej, zapisane po hebrajsku słowa. Po wojnie, gdy założono muzeum w Piszu, przekazałem im tamte mezuzy.

21 grudnia 2000 Mieczysław K. opowiedział mi, że miał w Zanklewie, niedaleko Jedwabnego, wujka, bogatego rolnika, który przechował żydowską rodzinę z sąsiedniej Wizny, za co po wojnie podpalono mu gospodarstwo. Podał mi jego nazwi‑ sko – wujek już nie żyje, ale żyją jego dzieci, które wtedy były na tyle duże, że muszą coś pamiętać. Jadę tam. Zanklewo to wieś na uboczu, na drodze z Jedwabnego do Wizny. Zadbane, zasobne gospodarstwo, serdeczny gospodarz. Tak, prawda,

24

jego rodzice przechowali krawca z Wizny, jego żonę i dwójkę dzieci. On sam miał wtedy kilkanaście lat i dobrze to pamięta. –  Schowani byli pod podłogą, koło pieca. Nikt o tym nie wiedział, dopiero po wojnie się rozniosło. W 1945 roku partyzanci z NSZ pozabierali nam ubrania, krowy, świnie, popalili zabudowania. Zostaliśmy bez dobytku. To był czas, że kto miał się trochę lepiej, zaraz mu to bandy zabierały, więc pewnie myślano, że mamy żydowskie złoto. Ojciec zwrócił się do AK, ich ludzie udali się do tych z NSZ, postraszyli, że wywiad mają dobry i rozwalą każdego, kto będzie nam dokuczać. Od tej pory był spokój. Ale biedy człowiek zażył niemało. Za NSZ był taki strach jak za Ruskiego czy Niemca, albo i gorszy. Ten strach najwidoczniej wciąż istnieje, bo przy pożegnaniu mój rozmów‑ ca prosi, żebym nie wymieniała jego nazwiska. Dostaję od niego domowy adres Mieczysława K. Spróbuję z nim jeszcze raz porozmawiać. Wracam pod Pisz. Mieczysław K. przyjmuje moją wizytę bez entuzjazmu, ale za oknami taka zamieć, że trudno mnie wygnać na dwór. W końcu, po trzeciej herbacie, zaczyna opowiadać: –  W 1941 roku miałem dwanaście lat. Niektóre matki nie wypuszczały tego dnia dzieci, ale ja byłem taki, że wszędzie nos wsadziłem. Gdy Polacy chodzili po domach i spędzali Żydów na rynek, słyszało się zewsząd krzyki i płacze, bo brali i dzieci, i starców. Z pałkami ustawiali w szeregi Żydów, a ci nie stawiali żadnego oporu. Nie było ich tysiąc sześciuset, najwyżej tysiąc. Znalazłem się pod stodołą. Tłumu wielkiego wokół nie było, sami mężczyźni, może pięćdziesięciu. Z kolegami stałem trochę z boku. Strach był, że wezmą za żydowskie dziecko i wrzucą w ogień. Było słoneczne lato, wystarczyło tro‑ chę nafty i zapałki. Gdy podpalili stodołę, to krzyk trwał, aż się dach zawalił. Józef Kobrzyniecki wrzucał do płonącej stodoły dzieci. To widziałem na własne oczy. A słyszałem, że Kobrzyniecki przewodził tłumem, gdy Żydzi musieli nosić pomnik Lenina, i najbardziej bił, a jeszcze chodził po domach i ukrytych po strychach dorzynał bagnetem. Wymieniano też innych zbrodniarzy: Karolak, Laudańscy, Zejer. Gdy dorosłem, zaraz stamtąd wyjechałem i od tego czasu nie chcę z tym miejscem mieć nic wspólnego. Zastrzega tylko: –  Proszę pisać o mnie bez nazwiska, żyją Laudańscy, do Pisza jeżdżę na zakupy, spotkałem jednego z nich kiedyś na ulicy, mróz po krzyżu, na co mi to potrzebne.

22 grudnia 2000 Pracę nad książką postanawiam zacząć od Radziłowa, zanim jeszcze o zbrodni tam popełnionej stanie się tak głośno jak o Jedwabnem. Łatwiej mi tam będzie rozmawiać z ludźmi.

25

Jadę do Marianny Ramotowskiej z domu Finkelsztejn z Dziewięcina koło Radziłowa, uratowanej przez Stanisława Ramotowskiego. O ich istnieniu dowiedziałam się z reportażu Kaczyńskiego. Trafiam do drewnianej, przykuc‑ niętej przy strumyku chałupy. Ramotowski od progu zapowiada, że nie będzie rozmawiać, ale jakoś udaje mi się wejść. Zaprosiłam Agnieszkę Arnold, która jest ze swoją ekipą filmową w Jedwabnem, by podjechała do Dziewięcina sfilmować moją rozmowę. Ramotowski początkowo się opiera, „bo ja tu żyję między ludźmi i mogą po mnie przyjść”, ale w końcu i na to się zgadza. W środku przenikliwe zimno. Jego żona siedzi okutana w kilka swetrów. Malutka, wątlutka, w grubych szkłach. Jeszcze mniej niż mąż chętna do roz‑ mowy. Niedosłyszy. Nie chodzi. To on robi mi herbatę. Zaczynamy rozmawiać, ale on co chwila się wycofuje. –  Żydów pędzili Polacy. Nawet jakbym wiedział kto, tobym za nic nie powiedział. Mnie nie wolno opowiadać. My tu chcemy żyć. Albo: –  Nie powiem, w jaki sposób załatwiłem z księdzem ślub w czasie wojny, gdy poślubić chciałem Żydówkę. Choćby mnie pani końmi ciągnęła, nie opo‑ wiem, bo to rzeczy religijne. –  Nie mów, Stasinku, Boże broń – prosi trzymająca go za rękę żona. Opowiadam jej, że czytałam w ŻIH­‑u relację Menachema Finkelsztejna z Radziłowa, pytam, czy to jej rodzina. Choć nazwisko to samo, Ramotowska twierdzi, że nie wie, o kogo chodzi. Nie brzmi to przekonywająco, wydaje mi się raczej, że przeraża ją wszystko, co przypomina jej o żydowskim pochodzeniu. Kiedy zapowiadam, że przyjadę do nich znów po Nowym Roku, Ramo‑ towski jest wyraźnie zadowolony. Wydaje się czuć osamotniony. Gdy go o to wprost pytam, odpowiada, że w Wąsoszu miał jedną zaprzyjaźnioną rodzinę, ona Żydówka, on Polak, pobrali się w czasie wojny, ale już nie żyją.

28 grudnia 2000 W bibliotece czytam „Sprawę Katolicką”, regionalny tygodnik diecezjalny z lat trzydziestych. Temat Żydów jako największego zagrożenia dla Polski przy‑ woływany jest tam obsesyjnie. Ta pogarda i płynąca z głębi serca uciecha, że z powodu bojkotu ekonomicznego w jakiejś wiosce Żydzi przymierają głodem – ścinają z nóg. Wiedziałam, że Kościół katolicki był przed wojną w przeważającej części antysemicki, ale co innego wiedzieć, a co innego czytać nienawistne teksty w kontekście późniejszej zbrodni.

Rozdział 1

Od Żydów Polskę racz oczyścić, Panie czyli o stosunkach polsko­‑żydowskich w Jedwabnem i okolicach w latach trzydziestych

Przedstawienie organizacji chalucowej, przygotowującej do życia w Palestynie. Jedwabne, 1922 rok

Jest dziesiąty dzień tiszri 5699 roku albo wedle kalendarza gregoriańskiego 5 października 1938 roku. Jom Kipur, Sądny Dzień, największe żydowskie święto. Tego dnia wszyscy Żydzi idą do synagogi. Przez rynek ciągną tłumy. Następnego dnia żadne dziecko żydowskie w Jedwabnem czy Radziłowie nie pójdzie do szkoły, a sklepiki żydowskie będą zamknięte aż do zmierzchu. Współmieszkańców katolickich nie widać, tego wieczora rozbrzmiewa wyłącz‑ nie jidysz. W Jedwabnem matka burmistrza, pani Grądzka, która za Żydami nie przepada, jak co roku stoi oparta o ścianę synagogi na ulicy Szkolnej, wzruszają ją bowiem ich pieśni. Przyszła wysłuchać swojej ulubionej Kol Nidre, modlitwy będącej formą rozgrzeszenia z przysiąg zapomnianych, złożonych pochopnie lub pod przymusem.

27

Starsze dzieci idą do synagogi i uczestniczą w całodniowym poście, ale maluchy – w wielu domach jest po siedmioro, ośmioro dzieci – oddawane są na ten dzień do polskich sąsiadów. Dostają tam jajka na twardo lub mleko prosto od krowy, piją je z własnego kubka – sąsiedzi respektują to, że żydowskie dzieci mają przestrzegać koszeru. Porozumiewają się z nimi bez problemu, jidysz to język, który słyszą na co dzień: w sklepie, na ulicy, pracując u Żydów. Niektó‑ rzy mówią nim całkiem biegle. W Jedwabnem włada dobrze jidysz Bronisław Śleszyński, ten sam, który odda stodołę do spalenia Żydów. Jest 3 maja 1939 roku, wielka procesja eucharystyczna z okazji święta narodowego. W kościele chór śpiewa: „Przed Twe ołtarze zanosim błaganie / Od Żydów Polskę racz oczyścić, Panie”. Wierni, odświętnie ubrani, wychodzą z mszy, by wziąć udział w przygotowanej przez Kościół z udziałem miejsco‑ wych działaczy Stronnictwa Narodowego, potocznie zwanego narodówką, uroczystości. Procesja przechodzi przez ulice wokół rynku, szpalerem po obu stronach idą dziewczynki w bieli, niosąc naręcza kwiatów, pomiędzy nimi mali chłopcy w komżach z dzwoneczkami, za nimi starsza młodzież należąca do Stowarzyszeń Młodzieży Katolickiej Żeńskiej i Męskiej; pochód, który zajmuje całą długość ulicy, zamykają dorośli. Towarzyszy mu orkiestra oraz banderia na rowerach. Na rynku, na schodach kościoła, przemawia zaproszony działacz z Łomży. Mówi o dzisiejszej Polsce, zdominowanej przez obcy element, i Pol‑ sce jutra, kiedy to naród wyzwoli się z niewoli międzynarodowej żydowskiej finansjery, a Polak będzie kupował tylko u Polaka. Ramię w ramię z gościem stoi ksiądz proboszcz, też działacz Stronnictwa. Zebrani rozwijają transpa‑ renty: „Chłopi i robotnicy do handlu – Żydzi do Palestyny i na Madagaskar”, „Grosz obcemu – krzywda narodu”, „Oczyszczamy Polskę z żydów” 1. Wznoszą okrzyki, i śpiewają: Ach, Polsko kochana, masz ludu miliony, jeszcze żydami kraj twój zapełniony. Powstań, orle biały, bij żydów szponami, żeby nie były naszymi panami 2.



28

1 Treść transparentów Stronnictwa Narodo‑ wego przytaczam za Szymonem Rudnickim (Obóz Narodowo­‑Radykalny. Geneza i dzia‑ łalność, Warszawa: Czytelnik, 1985).



2 Piosenkę wspominał członek Narodowych Sił Zbrojnych Józef Stankiewicz „Kmicic” w ­rozmowie z Jerzym Kułakiem („Karta” 1991, nr 4).

Żydowscy mieszkańcy miasteczka tego dnia nie wychodzą z domów, nie wypuszczają dzieci. Nazajutrz w rozmowach będą się cieszyć, że nie było tak źle: coraz bardziej pijana banda z narodówki, która do późnego wieczora, przy akompaniamencie akordeonu śpiewała patriotyczne pieśni i skandowała „Bij Żyda!”, wybiła tylko kilka szyb w ich domach.

1 Choć żydowscy i chrześcijańscy mieszkańcy Radziłowa czy Jedwabnego nie różnili się tak bardzo na co dzień wyglądem (na tych terenach chasydzi byli rzadkością, Żydzi chodzili ubrani bardziej „po miejsku”, a starsi nosili kapelu‑ sze), choć ich dzieci najczęściej chodziły do tej samej szkoły (w Jedwabnem nie było oddzielnej szkoły żydowskiej, w Radziłowie była, ale płatna i mało którą rodzinę było na nią stać), choć często mieszkali drzwi w drzwi w tych samych budynkach, choć zdarzały się przyjazne stosunki między dziećmi, sąsiadkami, wspólnikami w interesach – żyli życiem oddzielnym, mówili innymi językami. Żydzi, szczególnie młodsi, radzili sobie dobrze z polskim, ale językiem do‑ mowym był jidysz. Przestrzeganie przez Żydów koszernej kuchni wykluczało wzajemne zapraszanie się do domów na poczęstunek. Dzieci żydowskie po szkole jeszcze często uczyły się hebrajskiego i historii Żydów, a także pomagały rodzicom w warsztacie czy sklepie. Dzieci polskie po lekcjach szły pomagać w polu (nawet mieszkańcy miasteczek zwykle mieli pole, krowę, świnie), często zresztą z tego powodu kończyły edukację po kilku klasach. Życie społeczne i kulturalne biegło oddzielnymi torami. Jeszcze zaraz po I wojnie było trochę wspólnych działań, pikników, uroczystości inicjowanych przez Ochotniczą Straż Pożarną, Związek Strzelców i Związek Rezerwistów, ale Żydzi spotykali się często z niechętną reakcją Polaków, a w drugiej połowie lat trzydziestych zostali wprost z tych organizacji wyrzuceni. Życie katolików sku‑ piało się wokół parafii i świąt kościelnych oraz wokół imprez organizowanych przez Stronnictwo Narodowe, co w sposób oczywisty wykluczało z nich Żydów. Na tym terenie obie społeczności w dziewięćdziesięciu procentach, jeśli nie więcej, składały się z ludzi biednych i bardzo biednych 3. Mosze Rozenbaum



3 „W okręgu łomżyńskim chłop 20­‑morgowy nie ma na sól, na naftę, nie spożywa chleba. Podobne gospodarstwa nie mają ani jedne‑ go ziarna, ani grosza na zasiew” – czytamy w sprawozdaniu Okręgowej Komisji Komuni‑ stycznej Partii Polski za kwiecień 1922, nie‑ wątpliwie przesadzonym, ale musiało być coś na rzeczy (za: Józef Kowalczyk, Komu‑

nistyczna Partia Polski w  okręgu łomżyń‑ skim 1919–1938, Warszawa: PWN, 1978). O tamtejszej biedzie mówią również spra‑ wozdania dla Urzędu Wojewódzkiego w Bia‑ łymstoku: „Liczne były wypadki zrywania pokrycia domów i stodół dla wykarmienia bydła” (­k wiecień 1932).

29

z Radziłowa, który w kwietniu 1939 roku wylądował w Australii, wspominając w swoim pamiętniku lata trzydzieste, pisał, że z głodu budził się w nocy i nie był w stanie skupić się na lekcjach w szkole. Zimą wychodził na dwór i brał do ust garść śniegu, żeby oszukać ssanie w żołądku 4. A jednak to Żydzi byli mniejszymi biedakami, to oni zatrudniali u siebie Polaków – kobiety do pomocy w domu, mężczyzn w warsztatach. Zaś sza‑ batowy czulent często był najpożywniejszym daniem, jakie dziecko polskich sąsiadów miało okazję zjeść w ciągu tygodnia, przynosząc w sobotę wieczór żydowskiemu koledze zeszyty. Kiedy powiedziano katolickim sąsiadom, że przyczyną ich biedy są Żydzi, wielu bez trudu uwierzyło. Morris Atlas, dawniej Mosze Atłasowicz, który wyjechał z Radziłowa przed I wojną, zza oceanu w drugiej połowie lat dwudziestych zapytał ojca w liście, czy ma wrócić, wspomóc go na stare lata. Odpowiedź ojca była krótka: „Zostań lepiej tam, gdzie jesteś. To nie jest dobry kraj dla Żydów”.

2 Opowieści – spotykane zresztą i wśród katolików, i żydów – o tym, jak świet‑ nie układały się ich stosunki przed wojną, można tłumaczyć u pierwszych potrzebą zamazywania win, u drugich zaś – nostalgicznym upiększaniem czasów młodości. Gdy w latach trzydziestych przez Europę przetaczała się fala antysemityzmu, mieszkańcy Jedwabnego i okolic dorównali europejskim standardom. Można nawet powiedzieć, że szli w awangardzie. Łomżyńskie było matecznikiem endecji od więcej niż stu lat. Najpotężniejsza siła polityczna w tym regionie – Obóz Wielkiej Polski z Romanem Dmowskim na czele – która motywem przewodnim swej działalności uczyniła walkę z Żydami, przeobraziła miasteczka tej części Polski, w której rządziły bieda z zacofaniem, w miejsca tętniące społeczną aktywnością. Zawołanie „Bij Żyda!” mobilizowało młodzież, wstępującą do faszyzującego Ruchu Młodych tego obozu. –  Podwórko rabina sąsiadowało z podwórkiem kierownika szkoły, a ja przyjaźniłam się z jego córkami – opowiadała pochodząca z Radziłowa Halina Zalewska. – Z góry, z dachu, patrzyłyśmy, kiedy rabin idzie do wychodka, trzy‑ małyśmy drzwi otwarte i przezywałyśmy go, nie dając się załatwić. On był jak szczur, ślepia czarne, a jego żona wychodziła do nas: „Oj panna, nieładnie, ja się tatusiowi pokłonię i powiem”. Lubiłyśmy rabinowi dokuczać. Tak samo jak



30

4 Mosze Rozenbaum był wnukiem grajewskie‑ go rabina Icchaka Rozenbauma. Zachował się list rabina Radziłowa Jehoszuy Zeliga Gelgo‑ ra z 1934 roku wysłany do Australii, do ro‑ dziny grajewskiego rabina, w którym prosił

o finansowe wsparcie dla rodziny Rozen‑ baumów, w tym Moszego i trzech wnuczek rabina, panien na wydaniu, które nigdzie nie mogą wyjść, bo nie mają ubrań, i siedzą w nieogrzewanym domu.

Żydówce Psachtowej. Prowadziła sklep, a że niedowidziała, dzieci przychodziły po pestki czy landrynki i zamiast pieniędzy dawały jej guziki. Mieszkający przed wojną w Wiźnie Jan Cytrynowicz, który został ochrzczony, zapamiętał, jak przed żydowskim Świętem Kuczek, kiedy jedno pomieszczenie musi mieć otwarty dach, na zebraniach młodzieżowej orga‑ nizacji przykościelnej chłopcy namawiali się, żeby wpuszczać tam koty. Jan Skrodzki pamiętał, że jego starsi koledzy łapali wrony i wrzucali je do synagogi w czasie modłów. Wtedy nie było światła elektrycznego, Żydzi modlili się przy świecach, wrony leciały do światła i świeczki gasły. Stanisławowi Przechodz‑ kiemu, urodzonemu w Jedwabnem już po wojnie, matka wspominała z nie‑ smakiem, jak grupy młodzieży chodziły w szabat z harmonią pod żydowskie domy zakłócać im święto, jak zabierano jarmułki Żydom i żądano po złotówce albo po dwa złote za zwrot. Mówiła, że prym w tym wiodły „Laudańszczaki”, czyli bracia Laudańscy. Nie byłoby znów nic strasznego w tych marnych wygłupach – dzieciarnia i młodzież łobuzowały jak świat światem – gdyby nie to, że przyuczały do poczucia pogardy dla Żydów i niechęci do nich, a uczucia te konsekwentnie wzmacniano w procesie wychowawczym. –  Pamiętam, jak Kazimierz Laudański stał przed sklepem żydowskim i za‑ braniał robić tam zakupy – opowiadał mi Jakow Cofen vel Geva z Jedwabnego (wtedy nazywał się Jakub Pecynowicz). –  W polskiej piekarni za pięć groszy dawali dwa obwarzanki z gorszej mąki, podczas gdy w żydowskiej za trzy grosze – zapamiętał Leon Dziedzic z Jedwabnego – ale kiedy do niej zachodziłem, stało dwóch z pałą i wskazywali: „Tam jest polski sklep”. Chaja Finkelsztejn z Radziłowa opisywała w swoim pamiętniku, że pod koniec lat trzydziestych klienci wchodzili tylnymi drzwiami do żydowskich sklepów, bo bali się wejść od frontu. Jan Cytrynowicz wspominał, jak znajomy jego ojca opowiadał, głośno się przy tym śmiejąc, jak to do jego rodzinnej wsi przyszedł Żyd z handlem obwoźnym, miejscowi chłopcy wcisnęli mu w usta niekoszerną kiełbasę, a on się tak przed tym bronił, że aż leciała mu krew. Profesor Adam Dobroński, historyk specjalizujący się w Białostocczyź‑ nie, przytaczał mi anegdotę, jak to Stronnictwo Narodowe ogłosiło w jednej z okolicznych wsi, że funduje nagrodę – owies dla dzielnego konia, który kopnie Żyda. Szmul Wasersztejn we wspomnieniach, które podyktował przed śmiercią w Kostaryce, mówił, jak ciężko mu było żyć w kraju, w którym „połowa miesz‑ kańców uważa cię za nędznego Żyda, szczura, krzyczą, żebyś wynosił się do Palestyny, ubliżają ci i rzucają kamieniami w twoje okna”, w kraju, w którym

31



1 Szkoła żydowska Tarbut w  Radziłowie. Lata ­trzydzieste



2 Młodzież z organizacji ­chalucowej. Jedwabne, 1930 rok. Blisko piętnaściorgu z nich udało się przed wojną wyjechać do Palestyny

1

2

„bandy niegodziwców sprawiają lanie żydowskim dzieciom pod byle preteks‑ tem, każą klękać, zdejmować czapki”. I jak upokarzały go pouczenia ojca, aby jako Żyd zawsze schodził z chodnika, gdy przechodzi ksiądz albo wojskowy. Jan Sokołowski, pochodzący z Jedwabnego, na moje pytanie o relacje polsko­‑żydowskie przed wojną przedstawił mi swój punkt widzenia: –  A jakie mogły być, skoro Żydzi wszystkie cięższe zawody, jak ciesielka, murarstwo zostawiali Polakom, a sami tylko czapki robili albo młynarzami byli, albo brali się za handelek? Bułeczka była pięć groszy u Polaka, a u Żyda dwa grosze, to jak tu mówić o konkurencji? Do kościoła w niedzielę szło się z batem od konia, boby bat ukradli, taka była bieda. A jak bieda, to do Żyda. Na kredyt można było brać, Żyd wpisywał do zeszytu i już miał Polaka w garści. Rolnik to aż zmuszony był czasem krowę sprzedać, żeby Żydowi pieniądze oddać.

3 Słowo „rewolucja” w odniesieniu do pogromu, który miał miejsce 23 marca 1933 roku w Radziłowie, usłyszałam od kilku rozmówców. Używali go za każdym razem z pozytywną konotacją, że miała to być rewolucja narodowców, wstęp do przejęcia przez nich władzy. –  Mówiono: rewolucja – Halina Zalewska wspominała zdarzenie, które poruszyło całe miasteczko. – Strzelanina, okna powybijane, okiennice poza‑ mykane, kobiety piszczały, uciekały do domu. –  Kuzyn mego ojca, który woził na targ gliniane garnki, został podczas tej rewolucji ranny – opowiadał inny mój rozmówca. – Leżał u nas na szlabanku, to była ówczesna wersalka: w dzień ława, nocą rozkładało się ją i w środku był siennik ze słomy. Felczer Jan Mazurek próbował mu pomóc, ale on i tak zmarł. –  Powybijane okna na rynku, poprzewracane beczki ze śledziami – za‑ pamiętał kolejny świadek. – Czterech chłopa w tę rewolucję zastrzelili, a ilu wsadzili do paki. Trzymali ich w „Czerwoniaku” w Łomży, dawnym carskim więzieniu, potem wozili do biskupa, żeby za darmo u niego robili. Jedynie Stanisław Ramotowski, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, nazwał rzecz jasno pogromem. –  Widziałem, jak bojówka okna biła Żydom. I jak policjanci zabili człowie‑ ka, co wywalił Żydowi beczkę ze śledziami. Ci z narodówki to nie byli chłopcy, to byli dorośli ludzie, ci sami, którzy stali na rynku z łomami przed sklepami żydowskimi. Kilku z nich widziałem w akcji jeszcze nieraz. Byli to członkowie Obozu Wielkiej Polski, organizacji, która miała włas‑ ne bojówki, wynik sojuszu chłopsko­‑inteligenckiego. Wiejscy chłopcy pod batutą inteligenckiej młodzieży z Łomży jeździli furmankami od miasteczka

34

do miasteczka, urządzając antyżydowskie burdy. Apogeum działalności OWP przypada właśnie na marzec 1933 roku. Dojście Hitlera do władzy (styczeń 1933 roku) otworzyło całkiem nowe perspektywy – okazało się, że hasła anty­ żydowskie, głoszone dotąd zarówno w Niemczech, jak i w Polsce przez jedno ugrupowanie, mają szansę stać się obowiązującą ideologią państwową. OWP zorganizował akcje w różnych częściach Polski, a na tych terenach do najwięk‑ szego pogromu doszło w Radziłowie. Ten pogrom wspominał po latach Mosze Rozenbaum. Najpierw opisywał cotygodniowy czwartkowy targ. Kupcy żydowscy z pobliskich miasteczek przy‑ wozili szuby baranie, buty z cholewami, beczki solonych śledzi. Polscy chłopi sprzedawali pszenicę, żyto, jęczmień i owies. Drobni kupcy żydowscy, głównie ze Szczuczyna, wykupowali całe to zboże i sprzedawali dalej do Prus. Tego dnia po wyjściu ze szkoły zobaczył zdemolowany rynek, po tym jak „chłopi z okolicznych wsi najechali Radziłów uzbrojeni w żelazne łomy i drewniane pałki i zaatakowali Żydów”. Chaja Finkelsztejn zapamiętała, że od rana ciąg‑ nęły, jak każdego tygodnia, fury na targ. Ale tym razem nie były wyładowane towarami. Siedzieli na nich chłopi zaopatrzeni w kłonice i drągi. Po pogromie w oknach żydowskich domów nie została ani jedna cała szyba. „Przegląd Łomżyński” – tygodnik Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rzą‑ dem, który prowadził ostry spór z narodowcami, relacjonował z oburzeniem zajścia, a w kolejnym numerze informował: „Zmarła ofiara zbrodniczej dzia‑ łalności Obozu Wielkiej Polski Chana Sosnowska”. Była żoną jedwabieńskiego szewca, mieszkała drzwi w drzwi z rodziną Wasersztejnów, przyjaźniła się z matką Szmula. Pamiętał ją Meir Ronen, wów‑ czas Meir Grajewski, z Jedwabnego. –  Wracając ze szkoły, zobaczyłem furmankę, a na niej kobietę oblaną krwią. To była Chana Sosnowska z ulicy Przytulskiej, która co czwartek jeździła z butami na targ do Radziłowa. Pamiętał ją rabin Jacob Baker, wówczas Jakub Piekarz, z Jedwabnego. Zamawiał u niej kilka razy buty, a po pogromie odwiedzał ją w szpitalu. Uczył się w jesziwie w Łomży, więc poproszono go, by zajrzał do rannej, pamiętał, że był wyjątkowo upalny kwiecień i że ją wachlował. Uczestniczył w jej pogrzebie. Wspomniał też wcześniejszą śmiertelną ofiarę antysemityzmu z Jedwabnego. –  To był 1932 rok. Usłyszeliśmy krzyk, znaleźliśmy w stawie Moszego Laskę. Wykryto sprawców, przyznali, że to zrobili dla zabawy. Mosze szedł gdzieś w sprawie biznesu i zamiast biznesu miał własny pogrzeb. Dokładny przebieg pogromu w Radziłowie znany jest z raportu sporzą‑ dzonego przez Wydział Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku. Policja prewencyjnie zatrzymała w radziłowskim areszcie członków Obozu Wiel‑ kiej Polski. Tłum wtargnął do aresztu i ich uwolnił. Bojówkarze demolowali

35

żydowskie stragany, bili Żydów. Z tłumu padły strzały i zaatakowana policja użyła broni. Na miejscu zmarło dwóch uczestników pogromu, a kolejnych dwóch później w wyniku odniesionych ran 5. Skazano siedemnastu sprawców na kary od trzech miesięcy do dwóch i pół roku w zawieszeniu. Józef Przybyszewski, redaktor naczelny bojówkarskiego organu „Młodzi OWP” wychodzącego w Łomży, został uznany za moralnego sprawcę pogromu w Radziłowie i skazany na dwa lata więzienia, ale Sąd Apelacyjny w Warszawie go uniewinnił. Komentując wypadki w Radziłowie, wojewoda białostocki składał sprawo‑ zdanie do Warszawy (z nadrukiem „tajne i b. pilne”): „OWP zagraża w sposób wybitny porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu. Spotyka się z całkowitym poparciem kleru. OWP na terenie białostockiego jest częścią składową Stron‑ nictwa Narodowego, zaopatruje się w legitymacje SN itp., jest inspirowaną awangardą SN”. Minister spraw wewnętrznych rozwiązał organizację. Ale na niewiele się to zdało. Administracyjne decyzje urzędników w dalekiej Warszawie mogły co najwyżej lekko pokrzyżować szyki narodowcom, to oni jednak rządzili w okolicy. Działacze młodzieżówki OWP zasilili szeregi Stronnictwa, prze‑ kształcając rozwiązane formalnie komórki w Sekcje Młodych SN i powodując dalszą radykalizację Stronnictwa w sprawie „rozwiązania kwestii żydowskiej” 6. To z inspiracji Sekcji Młodych SN – jak opisuje historyk regionu Henryk Majewski – jesienią 1934 roku doszło w wielu miejscowościach Łomżyńskiego do tak zwanych strajków szkolnych, czyli do bojkotu przez dzieci zajęć prowa‑ dzonych przez żydowskich nauczycieli połączonego z zebraniami protestacyj‑ nymi rodziców przed budynkami szkolnymi. W następnych latach coraz częściej przechodzono od słów do czynów. W kolejnych miasteczkach powtarzał się ten sam scenariusz co w Wysokiem 5 Według sprawozdań Wojewódzkiego Biało‑ mienie i orczyki. Grupa ludzi zdemolowała stockiego Wydziału Bezpieczeństwa Publicz‑ areszt i uwolniła aresztowanych. Tłum roz‑ nego, po tym, jak 20 marca działacze OWP biegł się po rynku i począł bić szyby w skle‑ wybili szyby w pięćdziesięciu trzech lokalach pach żydowskich i rabować wszystkie stra‑ żydowskich w Grajewie i to samo, choć na gany. Pobito dziewięciu Żydów. mniejszą skalę, miało miejsce w ­Szczuczynie 6 To, jak skutecznie działacze rozwiązanego­ i Rajgrodzie, 23 marca prewencyjnie zatrzy‑ OWP wtopili się w Stronnictwo, obrazuje prze­ mano w radziłowskim areszcie dziewięciu bieg zjazdu SN w Łomży, na którym – jak członków OWP. Rano wyruszyli z Radziłowa podano w sprawozdaniu Wydziału Bezpie‑ konno specjalni kurierzy OWP do kierowni‑ czeństwa za wrzesień 1936 roku – dwa ty‑ ków placówek w okolicznych wioskach, żeby siące pięciuset uczestników odśpiewało na sprowadzić jak najwięcej ludzi do ich odbicia. zakończenie hymn OWP: „Polsce niesiem od‑ Zorganizowany tłum wystąpił przeciw policji, rodzenie, / depczem podłość, fałsz i brud”, żądając natychmiastowego uwolnienia aresz‑ stając na baczność z ręką uniesioną na wzór towanych. Na policjantów zaczęły padać ka‑ pozdrowienia hitlerowskiego.

36

Mazowieckiem we wrześniu 1936 roku: „W czasie targu pobito i pokłuto no‑ żami żydowskich kupców, wielu uciekło, zostawiając towar bez opieki, towary zrabowano”. W Radziłowie w każdy targowy czwartek bojówki wywracały stragany i biły Żydów. Oto typowe raporty Wydziału Bezpieczeństwa z lata 1936 roku: Podczas jarmarku w Długosiodle wybito pięćdziesiąt jeden szyb, rozrzucono piętnaście straganów, poturbowano pięciu Żydów. We wsi Wyszonki Kościelne w nocy wy‑ bito czterysta siedemdziesiąt cztery szyby, porąbano siekierami siedemnaścioro drzwi, rozbito dwa sklepy, rozrzucając towary, lekko potłuczono kamieniami dwie osoby. Delegat Stronnictwa z Warszawy na spotkaniu w Łomży polecił tworzyć specjalne bojówki, które po przeszkoleniu użyte zostaną wyłącznie do walki z Żydami. „Młodzież wiejska – zdawano sprawę – ogarnięta ha‑ słem »Bij Żyda« propagowanym namiętnie wszędzie i na każdym kroku przez Stronnictwo Narodowe, a także z ambony, popadła w niebezpieczną psychozę zagrażającą bezpieczeństwu publicznemu. Coraz więcej jest wystąpień spon‑ tanicznych i samorzutnych przeciw Żydom”. Raporty takie pod nazwą Sprawozdania sytuacyjne z ruchu politycznego polskiego i życia społeczno­‑politycznego mniejszości narodowych Wydział Bezpie‑ czeństwa Publicznego w Białymstoku sporządzał co miesiąc (można je znaleźć w białostockim Archiwum Państwowym). Nie powstydziłby się ich żaden socjolog. Znakomicie ilustrują nastroje na tych terenach. Pokazują niechętny stosunek władz państwowych nie tylko do OWP, lecz także do całej narodówki (państwu wadził ich stosunek do żydowskich współobywateli, ale też ostra krytyka tej opozycyjnej partii wobec każdego posunięcia rządu, wobec każdej sejmowej ustawy) i dowodzą niezbicie, że państwo polskie poczuwało się do swych żydowskich obywateli, próbowało ich chronić, że aresztowano i skazy‑ wano bojówkarzy. W sprawozdaniach podkreślano, że Żydzi starają się wyka‑ zywać lojalnością w stosunku do państwa polskiego. WBP, który monitorował prasę w jidysz, relacjonował, że rozprowadzana w Białymstoku gazeta „Unzer Leben”, informując o prośbie Romana Dmowskiego skierowanej do Ignacego Paderewskiego, by odwołał koncert w Paryżu na rzecz uciekinierów Żydów z Niemiec, jednocześnie apelowała o udział w państwowym Święcie Morza.

4 O rozmiarach i głębi tamtejszego antysemityzmu daje pojęcie lektura lokalnej prasy, a zwłaszcza skierowanego do rolników tygodnika diecezji łomżyń‑ skiej „Życie i Praca”. Redaktorem naczelnym był ksiądz Antoni Roszkowski. Gdy tygodnik został zamknięty przez władze w 1935 roku, ukazał się chwilę później, pod tą samą winietą kościelną i z tym samym naczelnym, tylko pod

37

zmienionym tytułem – „Sprawa Katolicka”. Pismo drukowano w diecezjalnej drukarni pod skrzydłami biskupa, co w dużej mierze chroniło je przed konfis­ katami. Obok porad, jak walczyć z chwastami i tępić robactwo, ważnym wąt‑ kiem było „nieustawanie w uświadamianiu współbraci o niebezpieczeństwie żydowskim”. Porównywalne emocje budziła jeszcze tylko batalia o zakazanie ćwiczeń z ­WF­‑u ze względu na „nieprzyzwoitość ćwiczeń cielesnych”. Oto tytuły z pierwszej strony: Żydzi sobie pozwalają, Wywłaszczyć żydów z ziemi, Za winy żydów cierpi młodzież polska, Jak się zażydziła Polska. „Naród polski dojrzał i zrozumiał, że nie za rok ani dwa, ale już dziś trzeba zerwać stosunki z żydami – czytamy we wstępniaku redakcyjnym Zrywamy z żydami. – Żaden naród nie ścierpiałby tego, co znosimy od żydów od długich lat. Żydzi zagarnęli nam handel i rzemiosło. Straszne widmo żydowskiej Polski stanęło przed oczami. Za wszystko zło nie chcemy płacić złem, nasza odpowiedź ma być godna narodu, chrześcijańskiego i kulturalnego. Z żydami zrywamy stosunki. Dla młodzieży polskiej żydzi nie są kolegami, stosunki towarzyskie z żydami nie pasują chrześcijaninowi, powinny być zerwane. Musimy bić na alarm. Żydzi zagradzają Polsce drogę do wielkości. Zerwania z żydami domaga się od nas rozum i sumienie”. Za wzór stawiano Niemców, którzy „dobrze sobie radzą z nadmiarem żydów”. „To, co planują narodowi socjaliści w sprawie wyrzucenia żydów z Niemiec – byłby to zaiste potężny cios dla żydostwa” – komentowano program nazistów. „W Polsce jest im chyba za dobrze, skoro ośmielają się krytykować Polaków” – pisano w tekście Żydom ku przestrodze. Powtarzano: „Takiej masy żydostwa żaden kraj nie strawi i nie zniesie”. „Nie zwlekajmy” – ponaglano we wstępniaku, dowodzącym, że Żydów nie powinno być w Polsce. Przemawiano Żydom do rozsądku: „Jak tam jest w Polsce, to jest, ale to wszystko jest naszą sprawą wewnętrzną, i do tego żydom zasię!”; „Żydzi powin‑ ni nałożyć wszelkich wysiłków, aby narodu naszego bez potrzeb nie drażnili. Dobrze to będzie, gdy żydzi zrozumieją, że to tylko dla ich dobra będzie, jeśli poskromią swoje apetyty na ziemię polską, na kamienice, handle i stanowiska po miastach naszych”. Ale też niespecjalnie liczono na rozsądek i poskromienie apetytów, bardziej na rodzimą aktywność. Apelowano: „Małe dziecko po bułkę czy cukierek, ołówek czy zeszyt, gospodarz po towar – może znać drogę tylko do sklepu polskiego, Polak do Polaka!”. Kreślono wizję „żydowskiej Polski”, gdzie „wypierani z handlu żydkowie” kupują ziemię, a „lud polski, odwieczny gospodarz tej ziemi, miałby pójść na poniewierkę i tułaczkę pomiędzy obcymi”, albowiem „każde żydowskie gospodarstwo to zadra w żywem ciele rolnika polskiego”. „Zdawałoby się, że już czas, by żydzi zrozumieli, że gospodarzem w Polsce są Polacy. Żydzi tego jednak zrozumieć nie mogą czy nie chcą, ale to nie może im wyjść na dobre”.

38

Nawet księża byli narażeni na niebezpieczeństwo: „Na terenie diecezji łomżyńskiej pojawiło się dwóch agentów­‑żydów, posiadających materiały na sutanny księżowskie. Okazują przytem bilety wizytowe różnych księży naszej diecezji i przez to łatwiej namawiają na kupno. Ostrzega się przeto Czcigodnych Księży, aby stanowczo nie dawali owym żydkom swych biletów wizytowych, gdyż tym sposobem, bez żadnej słusznej racji, popiera się handel żydowski, co jest sprzeczne z hasłem: »Swój do swego i tylko po swoje«” 7. Na marginesie zwracano uwagę, by nazbyt pochopnie nie zawierzać ludowym przysłowiom o Żydach. „Do niedawna wielu ludzi z lekceważeniem mówiło o żydach, słyszało się często taką mowę: »Żyd głupi, żyd wszystko kupi«, »żydowski wojak«, »pracujesz niezdaro jak żyd na roli«, »wyglądasz jak żyd na koniu« – wszystko to nie miało sensu, a usypiało naszą ostrożność i czujność przed żydami […]. Śmieli się ludziska z żydów, a tymczasem te niedołęgi i proste, zwykłe żydki – brali cały handel w swoje ręce, zagarniali rzemiosło, stali się dziedzicami, fabrykantami, doktorami, adwokatami”. „Życie i Praca”, a potem „Sprawa Katolicka” odgrywały aktywną rolę w bojkocie żydowskich sklepów. „Kto kupuje u żydów, korzysta z usług lekarzy, adwokatów, rzemieślników żydowskich, ten odpowiada przed Bogiem i naro‑ dem za wzrost nędzy i przestępstw w Polsce, za wzrost komuny, bezbożnic­ twa i socjalizmu”. Zachęcano, by fortelami zwalczać żydowską konkurencję: „W Stawiskach piekarnia polska wegetowała, ale ktoś puścił plotkę, że jest tyfus plamisty wśród żydów i że oni okładają się bochenkami chleba, i sytuacja polskiej piekarni się poprawiła”. Podawano przykłady udanych akcji bojkotu, pomijając milczeniem, że wiązały się one z biciem ludzi i demolowaniem straganów. Przemocy co praw‑ da nie popierano jawnie, dawano jednak do zrozumienia, że różne chwyty są dozwolone. Pisano o wspaniałych mowach obrończych w procesach nacjo‑ nalistycznych bojówkarzy, przechodząc do porządku nad tym, że dotyczyły pospolitego bandytyzmu – bicia i rabunku. Po pogromie w Radziłowie w 1933 roku cały nakład „Życia i Pracy” skonfi‑ skowała cenzura (czy poszło o pogrom? Pewnie tak, choć mogło też iść o awan‑ turę z kurią biskupią, która nie zezwoliła 19 marca na nabożeństwa szkolne



7 Szycie sutann czy kupowanie ­dewocjonaliów u Żydów musiało szczególnie obrażać anty‑ semicką część kleru. Ksiądz Trzeciak, osła‑ wiony antysemicki duchowny II RP, postu‑ lował wprowadzenie zakazu kupowania dewocjonaliów u Żydów i tych kramarzy, którzy u Żydów towar nabywają: „Najsku‑ teczniej można to osiągnąć, ogłaszając, że żadnych przedmiotów kultu religijnego po‑

chodzących wprost czy ubocznie od Żydów poświęcać się nie będzie ani też nie będzie się nadawać odpustów” (broszura Odżydzić wytwórczość i sprzedaż dewocjonaliów, za: Anna Landau­‑ Czajka, W jednym stali domu. Koncepcje rozwiązania kwestii żydowskiej w publicystyce polskiej w latach 1933–1939, Warszawa: N ­ ERITON, Instytut Historii PAN, 1998).

39

z okazji imienin Piłsudskiego). Już w następnym numerze pisma znalazła się pośrednia apoteoza pogromu w notce Piękny przykład pomocy bliźniemu o aresztowanych w związku z pogromem w Radziłowie dwóch braciach, którzy pozostawili gospodarstwo bez opieki, a w domu została tylko matka. „Staruszką i gospodarstwem zajęli się jednak koledzy aresztowanych, dawni członkowie OWP, którzy wspólnymi siłami zaorali i obsiali ziemię”. Zgodnie z ideologią Stronnictwa należało nie tylko rugować Żydów ze sklepików i zakładów rzemieślniczych, lecz także nie sprzedawać im ziemi i nie dopuszczać do szkół i państwowych urzędów. „W żydowskie ręce żadna chrześcijańska rodzina swego dziecka nie odda”. „My, katolicy, występując przeciw dopuszczeniu żydów do szkół pol‑ skich, czynimy tylko to, co nam nakazuje wiara. Nasze sumienie katolickie i duma narodowa nakazują nam odsunąć nauczycieli żydów” – powtarzano w prasie diecezjalnej. Oburzano się, gdy w urzędzie zatrudniano obywatela polskiego narodowości żydowskiej, czemu służyła rubryka Żyd na miejsce Polaka: „Pogłoska, której daliśmy wyraz w swoim czasie, sprawdziła się, bo oto naczelnym lekarzem kasy chorych w Łomży został żyd. Obsadzanie wy‑ bitniejszych stanowisk w Polsce przez ludzi rasowo nam obcych sprawia ból ogółowi Polaków” lub „Takim właśnie niepodobieństwem, a jednak będącym rzeczywistością, jest fakt, że przedstawicielem Związku Klasowego Robot‑ ników Rolnych jest żyd, niejaki Turek. Czyż nie jest anomalią, że człowiek obcy duchowi polskiemu rasą, wyznaniem i narodowością decyduje o losach związku czysto polskiego?”. Prasa diecezjalna była dla miejscowej ludności oknem na świat. Rubry‑ ka Informacje z kraju donosiła o „żydowskiej lichwie”, „odżydzeniu Łodzi”, „skradzionym z kościołów złocie skupowanym przez dwóch żydów lwowskich”, „nauczycielu­‑żydzie w Nowo­‑Święcianach szerzącym komunizm” czy o „ży‑ dzeniu harcerstwa”. A w rubryce Informacje ze świata: „Pogłoska o mordzie rytualnym”, „Chłosta dla żydów za otwieranie sklepów w niedzielę” (w Try‑ polisie) i tak dalej. Najwięcej energii poświęcano szerzeniu nowoczesnego, ekonomicznego antysemityzmu, choć tradycyjny, religijny, też miał w tej prasie swoje miejsce. Polecając parafianom lektury, zachwalano broszurę księdza Juliana Unszlichta Życie i nauka Jezusa Chrystusa w zarysie, przedstawiającą „przewrotność żydowską w odniesieniu do Jezusa”.

5 Można dyskutować nad bezpośrednim wpływem prasy na terenach, gdzie jedna trzecia mieszkańców była analfabetami, jedna trzecia zaś ukończyła ledwie dwie klasy szkoły podstawowej 8. (Gdy czyta się materiały z powojennych

40

procesów przeciw uczestnikom mordu, zwraca uwagę, że niektórzy świad‑ kowie i oskarżeni podpisują się krzyżykami. Jan Cytrynowicz opowiadał mi, że w Wiźnie chłopi, kupując trzy czwarte litra nafty, brali trzy razy po jednej czwartej i oddzielnie płacili, bo nie umieli dodawać). Tyle że pisma te czytała elita miasteczek, w tym księża. I to oni nadawali ton. W podejściu do kwestii żydowskiej diecezjalna prasa w Łomżyńskiem nie różniła się zresztą od prasy w innych częściach Polski, bywało nawet znacznie gorzej. Skrajnie brutalny antysemityzm pod koniec lat trzydziestych był jej prawdziwą obsesją 9. Zdecydowana większość prasy katolickiej przekonywała, że walka z Żydami w oczach Boga jest zasługą, nie grzechem, i wzywała do pracy nad odżydzaniem kraju. To, czym Łomżyńskie różniło się zasadniczo od reszty kraju – jak ustalił historyk Dariusz Libionka – to wysoki stopień zaangażowania księży w dzia‑ łalność Stronnictwa Narodowego. Łomżyńskie było tu wręcz ewenementem 10. I tak Stronnictwo miało poparcie większości proboszczów z diecezji łomżyńskiej, a najwięcej procentowo w samym powiecie łomżyńskim (dwu‑ dziestu trzech na dwudziestu ośmiu proboszczów). Tamtejszy biskup Stanisław Łukomski, przyjaciel i współpracownik Romana Dmowskiego, prowadził zdecydowaną kampanię przeciw „wprowadzaniu do polskich szkół nauczy‑ cieli i dzieci innowierczych, zwłaszcza żydowskich”. Już w 1929 roku na Kon‑ gregacji Księży Dziekanów nakazał proboszczom pisanie sprawozdań na temat liczby nauczycieli i dzieci żydowskich i wskazywał jako wzór księdza Rogińskiego z Wysokiego Mazowieckiego, który „osiągnął to, że usunięto nauczycielkę Żydówkę”. Libionka przyznaje biskupowi Łukomskiemu również palmę pierwszeństwa wśród hierarchów w upowszechnianiu idei „odżydzania handlu” – w 1935 roku w wykładzie dla duchownych swej diecezji namawiał





8 Dane o analfabetyzmie w Łomżyńskiem na wtedy, gdy nie będzie już żadnego Żyda”. Li‑ podstawie: Antoni Mieczkowski, Oblicze po‑ bionka pokazuje, że antysemityzm stanowił lityczne regionu łomżyńskiego w latach 1919– dla prasy katolickiej wygodne narzędzie opi‑ 1930, Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Na‑ su rzeczywistości, zwalczania liberalizmu ukowe im. Wagów, 1983. obyczajowego, socjalizmu, ruchu komuni‑ 9 Świetnie to pokazują książka Landau­‑ Czajki stycznego, wszystkiego, co – posługując się W jednym stali domu… (dz. cyt.) i liczne teks‑ terminologią z „Wiadomości dla Duchowień‑ ty Dariusza Libionki, który między innymi stwa” – narażało „świeżą duszę słowiańską cytował poznańską „Kulturę” z 1936 roku: na moralny wpływ przerafinowanego ducha „Nie na darmo utarło się przekonanie, że semickiego”. Żydzi są pasożytami. Istotnie nasz emocjo‑ 10 Dariusz Libionka, Duchowieństwo diecezji nalny stosunek do nich jest podobny do sta‑ łomżyńskiej wobec antysemityzmu i zagłady nowiska, jakie zajmujemy wobec pchły czy Żydów, w: Wokół Jedwabnego, t. 1, red. Paweł pluskwy. Zabić, zniszczyć, pozbyć się. Rzecz Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: w tym, że Żyd jest czymś zupełnie różnym od IPN, 2002. pchły. Problem żydowski może istnieć nawet

41

do naśladowania księdza, który kazał wiernym ślubować, że nie będą kupować w żydowskich sklepach. Ze Sprawozdań sytuacyjnych Wydziału Bezpieczeństwa wynika jasno, że to księża z ambony i w przemówieniach podczas uroczystości narodowych propagowali ideologię Stronnictwa Narodowego. Działalność na jego rzecz odbywała się głównie poprzez oddziały Akcji Katolickiej, która była de facto na tym terenie kościelną przybudówką Stronnictwa, działała w zdecydowanej większości parafii. Prośbą i groźbą zachęcali księża parafian do uczestnictwa w działalności partyjnej. Ksiądz wikary Jan Rogowski z Piątnicy w czasie cho‑ dzenia po kolędzie wypytywał mieszkańców, czy należą do Stronnictwa, a jak nie, to groził, że do spowiedzi wielkanocnej nie przyjmie i nie będzie święcił potraw na Wielkanoc. Ksiądz Marian Wądołowski w Mostach zachęcał, by ludność uczęszczała do świetlicy Akcji Katolickiej, „bo to druga ambona – to, czego nie można powiedzieć z ambony, tam można swobodnie wyrazić”. Do antyżydowskich wystąpień wystarczał byle pretekst, budowa piekar‑ ni chrześcijańskiej czy domu katolickiego, Święta Wielkanocne czy dożynki, Matki Boskiej Zielnej bądź święcenie proporców Stronnictwa. Notka w „Sprawie Katolickiej”: „W dniu 3 maja 1936 roku, po nabożeń‑ stwie, odbył się w mieście Jedwabne pochód przy udziale członków i sympaty‑ ków Stronnictwa Narodowego w sile około 1500 ludzi, któremu towarzyszyła orkiestra oraz banderia na rowerach. Wygłoszone zostały dwa przemówienia, a w czasie pochodu wznoszono okrzyki »Niech żyje Wielka Polska Narodowa«, »Niech żyje polski handel narodowy«, »Precz z komunizmem żydowskim«. Pochód powyższy udał się i wywołał duże wrażenie w Jedwabnem i szerokiej okolicy”. „Nasilają się doniesienia o uroczystościach religijnych, gdzie – alarmo‑ wano – proboszczowie nawołują do wypędzenia Żydów, »odżydzenia kraju w przemyśle i handlu« i kończących się okrzykami »Bij Żydów«, »Precz z Żydami«” 11. W jednym ze sprawozdań pojawia się ksiądz Cyprian Łozow‑ ski z Jasionówki, który „propaguje akcje antyżydowskie w czasie akademii [z okazji] 3 Maja, a jego chór kościelny śpiewa »Od Żydów Polskę racz oczyścić, Panie«” 12. 11 Władze, które nie miały wątpliwości, kto dzierży rząd dusz, odbywały z klerem rozmo‑ wy ostrzegawcze. „Niemal na każdym targu i jarmarku miały miejsce ekscesy antyżydow‑ skie – raportowano. – Na razie po rozmo‑ wach z duchowieństwem ustały. Zwiększy‑ ła się liczba miejscowości, gdzie jest bojkot, ale jest on w formie, która nie wymaga in‑ terwencji policji. Biskup Łukomski udzie‑

42

lił podległemu duchowieństwu wskazówek, by nie było czynnych wystąpień przeciw Ży‑ dom. Członkowie SN z całą zawziętością sto‑ sują natomiast bojkot. Kupcy chrześcijańscy opłacają pikietujących. Ale wyrugowano prowadzanie pikiet czwórkami i noszenie przez nich opasek Stronnictwa Narodowe‑ go. Kler interweniował także, by członkowie SN zaniechali noszenia pałek i kijów”. Ducho‑

Do niechęci do Żydów i pogardy dla nich Kościół przyuczał od dziecka. Młodsze dzieci uczestniczyły w Krucjacie Eucharystycznej zwanej Rycer‑ stwem Jezusowym, starsze należały do Stowarzyszeń Młodzieży Katolickiej Żeńskiej i Męskiej, gdzie odgrywały sztuki teatralne – po tytule Żyd swatem łatwo domyślić się treści – a dorośli słuchali odczytów O potrzebie i sposobach walki z żydokomuną. Gdy w szkole pojawiał się żydowski nauczyciel, to na terenie parafii zbierano podpisy protestacyjne. W Kronice Parafialnej z Łap ksiądz opisuje z dumą udaną akcję w 1934 roku usunięcia ze szkoły żydow‑ skiej nauczycielki. –  W kościele ciągle podkreślano, że Żydzi zamordowali Chrystusa, nie mogło być kazania bez tego wątku – opowiadał Jan Cytrynowicz. – Ksiądz Rogalski z Wizny wciąż nawoływał, żeby nie kupować u Żydów, nie chodzić do Żydów. Miał za złe mojemu ojcu, który się przechrzcił, że ten handluje z Żydami, i za karę kazał mi wychodzić z lekcji religii. Dlatego moje wykształ‑ cenie skończyło się na szkole podstawowej. Z dwójką z religii nie można było się dostać do gimnazjum. Sądząc po ilości miejsca poświęconego w Sprawozdaniach, można stwier‑ dzić, że szczególnie aktywni w popieraniu antyżydowskich wystąpień byli księża w Wąsoszu i Radziłowie – miejscowościach, gdzie w 1941 roku katolicy wymordowali niemal wszystkich Żydów. Ksiądz Piotr Krysiak z Wąsosza był znaczącą postacią w Stronnictwie Narodowym nie tylko na poziomie lokalnym i często bywał w Drozdowie, w którym pod koniec życia zamieszkał twórca endecji Roman Dmowski. To pod ideowym przewodnictwem księdza Krysiaka – podkreślano w raportach – powstało w Wąsoszu koło Stronnictwa Narodowego, to ksiądz osobiście urzą‑ dzał zebrania członków SN i nawoływał do pikietowania żydowskich sklepów. Jeszcze na odchodnym, we wrześniu 1937 roku, gdy miało miejsce uroczyste pożegnanie księdza przechodzącego w stan spoczynku, namawiał swoich parafian do organizowania pikiet także w sąsiednim Szczuczynie. Księdza Aleksandra Dołęgowskiego, radziłowskiego proboszcza, wspomi‑ nał Mosze Rozenbaum, jak w 1933 roku na pogrzebie zabitych przez policję bojówkarzy z narodówki głosił: „Jeżeli krew żydowska nie poleje się na cztery wieństwo ­pouczało nie tyle o naganności, ile o nieskuteczności zbyt gwałtownych ataków. Raport cytuje mowę jednego z księży w cza‑ sie opłatka: „Wasze bojowe nastawienie i go‑ rący temperament są znane, jednak na razie nie czas na awantury, których ofiarami pa‑ dają zwykle narodowcy”. 12 Ten sam ksiądz Łozowski, gdy po wyjściu S­owietów w czerwcu 1941 roku chłopi z oko‑

licznych wsi zjechali się do Jasionówki na ra‑ bunek żydowskich domów, „wołał, pouczał i nie pozwalał im tak czynić”, a też „zagro‑ ził im piekłem, jeśli nadal będą czynić taką niesprawiedliwość” – co opisała po wojnie ocalona Pesia Szuster­‑Rozenblum. Nie uda‑ ło mu się jednak zapobiec pogromowi.

43

strony świata, to chrześcijaństwo upadnie”. Może nie padły aż tak ostre słowa, w każdym razie ze Sprawozdań wiadomo, że w pierwszą rocznicę pogromu ksiądz Dołęgowski celebrował mszę dla uczczenia ich pamięci i przemawiał do zgromadzonych na rynku pięciu tysięcy ludzi. W pamięci polskich mieszkańców ksiądz Dołęgowski zapisał się przede wszystkim jako wyjątkowo chciwy kapłan. Miał ogrody, gdzie nakazywał wier‑ nym pracować za marny grosz, z reguły i tak niewypłacany. Zdeklarowanymi działaczami antyżydowskimi byli jego wikariusze, to oni przewodzili akcjom bojkotu. Najpierw ksiądz wikary Władysław Kamiński. Jak słyszałam, „tak nie‑ nawidził Żydów, że jak sobie popił, to strzelał w okna krawca Monkowskiego, który mieszkał naprzeciwko”. Zapamiętał go Stanisław Ramotowski: –  Widziałem na własne oczy, jak szedł razem z chłopakami z narodówki i wybijał szyby w żydowskich sklepach. Ze Sprawozdań wiadomo, że zbierał on dzieci ze starszych klas i namawiał do zwalczania handlu żydowskiego. „Wysuwał argument – elegancko rzecz ujmował urzędnik Wydziału Bez‑ pieczeństwa – że piekarze żydowscy, przygotowując pieczywo, mieszają je brudnymi nogami, plują w ciasto. Zaznaczył, że uczniowi, który pójdzie do żyda po towar, wystawi niedostateczny z religii”. Innym razem na lekcji religii ksiądz Kamiński mówił, że podczas wojny bolszewickiej Żydzi oparzyli wrzątkiem głowę generałowi Rydzowi­‑Śmigłemu, który od tego wyłysiał. Z tego powodu żywi on do Żydów nienawiść i planuje wypędzić ich z Polski. Nie wiadomo, w jakim stopniu wikary zdawał relację z uczuć Rydza­‑Śmigłego, ale bez wąt‑ pienia w ten sposób wyrażał własne. Na powiatowym zjeździe Stronnictwa Narodowego w 1936 roku w Grajewie – na którym zebrało się dwa tysiące pięciuset uczestników – apelując o zwalczanie żydostwa i komunizmu, grzmiał, że Żydzi dla swoich celów zezwalają Żydówkom na małżeństwa z Polakami i że są ministrowie, którzy mają żony Żydówki. W Sprawozdaniach jeszcze częściej pada nazwisko kolejnego wikariusza radziłowskiej parafii księdza Józefa Choromańskiego. W 1937 roku w marcu ksiądz osobiście rozprowadzał i kontrolował pikiety przed sklepami żydowski‑ mi. W czasie religii wyszydzał dzieci, których rodzice kupują u Żydów, a „mło‑ dzież szkolna, pozostająca pod wpływem księdza, dopuszczała się czynnych i słownych wybryków przeciwko Żydom”. 18 lipca w Wąsoszu na obchodach poświęcenia proporca koła SN przemawiał do siedmiuset osób i urządzał akcje pikietowe. 29 lipca na posterunku w Radziłowie interweniował w obronie zatrzymanych pikietujących. 12 sierpnia w Radziłowie wysyłał pikiety (a po przeniesieniu do Kolna w 1938 roku zorganizował na początku roku szkolnego akcję, w wyniku której polskie dzieci nie wpuściły do szkoły swoich żydow‑ skich kolegów).

44

Jedwabne tylko epizodycznie pojawia się w Sprawozdaniach, choć też, jak wszędzie, i tu odnotowywane są ekscesy antyżydowskie: „25 sierpnia 1937 roku w Jedwabnem pikieciarze nie pozwolili Żydom postawić straganów. Jeden z Żydów, mimo zakazu, ustawił swój stragan z czapkami, pikieciarze stragan przewrócili”. W tym samym roku w księdze parafialnej Jedwabnego ksiądz Marian Szumowski zapisał: „Cały handel został polski na rynku, nikt nie ośmielił się wejść do sklepu żydowskiego, a jedna kobieta mimo ostrzeżenia weszła do piekarza Żyda, za to dostała lanie (kijem)”. W związku z procesami i innymi restrykcjami spadającymi na narodow‑ ców – jak zawieszanie działalności poszczególnych kół – Kościół coraz częściej rozpinał nad nimi parasol ochronny. Od sierpnia 1938 roku prezesem zarządu powiatowego Stronnictwa Narodowego w Łomży był ksiądz Antoni Kochański, co świadczy – jak mówił mi profesor Szymon Rudnicki, który badał działal‑ ność przedwojennych partii narodowych – o wyjątkowo bliskich związkach miejscowej hierarchii kościelnej ze Stronnictwem. Konflikt polsko­‑żydowski, czy raczej endecko­‑żydowski, nie wyczerpywał całej splątanej sieci waśni sąsiedzkich. Również konflikty polsko­‑polskie roz‑ palały ogromne namiętności. Kościół w Łomżyńskiem zakazywał odprawiania mszy z okazji imienin Marszałka i rocznic jego zgonu 13. Prasa BBWR­‑owska ostro potępiała antyżydowskie bojówki. Zwolennikom Piłsudskiego, w tym sporej części miejscowej inteligencji, nauczycieli, urzędników, bliżej było politycznie do wykształconej żydowskiej elity niż do rodaków ze Stronnictwa Narodowego.

13 12 maja 1938 roku w jednej parafii ksiądz co

prawda odprawił zamówioną mszę, ale ka‑ zał dzieciom grać w piłkę przed kościołem. W Kronice Parafialnej Jedwabnego odnoto‑ wano w 1937 roku: „Od czasu kiedy rejent Romuald Rogowski do spółki z burmistrzem miasta Walentym Grądzkim wynajęli straża‑ ków za dwadzieścia złotych, aby wbrew woli miejscowego proboszcza dzwonili cały dzień pogrzebu Marszałka Piłsudskiego, a co było przez całą ludność parafii potępione, wła‑ dza kościelna wydała interdykt na organi‑ zację straży jedwabieńskiej, zabraniając jej brać czynny udział w uroczystościach koś‑ cielnych”. W Kronice Parafialnej w niedale‑ kich Łapach można przeczytać: „Rok 1938 jest okresem największego dotąd rozwoju ducha katolickiego w Łapach. Jest to okres pełnego rozkwitu Akcji Katolickiej. Wpraw‑

dzie bezbożny Związek Zawodowy Koleja‑ rzy, związany ściśle z PPS, idąc ręka w rękę z Żydami, wciąż jeszcze działa, lecz zakres ich działalności kurczy się coraz bardziej”.

45

6 Czytając sprawozdania Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego, można by po‑ myśleć, że życie jedwabieńskich czy radziłowskich Żydów było jednym pasmem upokorzeń i prześladowań. Warto jednak pamiętać, że zwykle raporty urzędów bezpieczeństwa ukazują skrzywiony obraz rzeczywistości. Choć Żydom niełatwo było żyć w nieprzyjaznym otoczeniu, choć często doskwierała im bieda, to jednak żyli życiem, za jakim ci, którym udało się wyrwać za ocean, nieraz gorąco tęsknili. Relacje z polskimi mieszkańcami były tylko tłem życia żydowskiej społeczności połączonej silnymi więzami i równie silnymi antagonizmami, pochłoniętej własnymi marzeniami i sporami. Żydzi tworzyli na tych terenach silne, odrębne, nowoczesne społeczeństwo. W naj‑ mniejszym nawet miasteczku funkcjonowały żydowskie instytucje, partie, grupy samopomocowe, banki, stowarzyszenia 14. Sprawozdania WBP, w których monitorowano prasę regionalną wycho‑ dzącą w jidysz, dobrze oddają, jak bardzo Żydzi żyli swoim życiem, jak to, co było w centrum zainteresowania żydowskiej społeczności, odległe było od spraw, którymi przejmowali się ich polscy sąsiedzi. Weźmy czas pogromu w Radziłowie. W marcu 1933 roku w lokalu Związ‑ ku Rzeźników Żydowskich przy Zamenhofa w Białymstoku na pierwszym zjeź‑ dzie delegatów żydowskich cechów rzeźniczych województwa białostockiego przemawiali Icchak Wałach i Lejb Szlapak, protestując przeciw ustawie, która miała ograniczać rytualny ubój. W kwietniu w Jasionówce odbył się zjazd słu‑ chaczy kursów języka hebrajskiego z oddziałów Goniądz, Knyszyn i Trzciane. W maju w Białymstoku trwał strajk żydowskich włókniarzy i Organizacja Syjonistów­‑Ortodoksów „Mizrachi” stworzyła konsorcjum rzemieślników oraz średniego kapitału, które zobowiązało się uruchomić w Tel Awiwie fabrykę włókienniczą, mającą w perspektywie zatrudnić stu trzydziestu miejscowych włókniarzy. Agencja Żydowska zgodziła się wydać sto dwadzieścia certyfikatów,

14 Partie i stowarzyszenia, które miały swoje oddziały czy filie w większości miast i mia‑ steczek Łomżyńskiego: partie syjonistyczne różnych odłamów: Ogólni Syjoniści, Poalej Syjon­‑Prawica, religijna Mizrachi, Syjoniści­ ‑Rewizjoniści, socjalistyczny Bund; stowarzy­ szenia oświatowe, kulturalne i sportowe: syjonistyczny Tarbut, Towarzystwo Kursów Wieczorowych, Stowarzyszenie Oświata, Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno­ ‑Sportowe „Makabi”, bundowska Kultur­ ‑Liga; organizacje młodzieżowe: lewicowa, syjonistyczna organizacja skautowska Ha­

46

‑Szomer Ha­‑ Cair, przygotowujący młodzież do życia w Palestynie He­‑ Chaluc, organiza‑ cja młodzieżowa Syjonistów­‑Rewizjonistów Brit Trumpeldor; organizacje samopomoco‑ we: Żydowskie Cechy Rzeźnicze, Centralny Związek Rzemieślników Żydowskich, kasy pożyczek bezprocentowych Gemilut Che‑ sed, Żydowski Bank Udziałowców, Żydowski Bank Spółdzielczy Właścicieli Nieruchomo‑ ści, Keren Kajemet, czyli Żydowski Fundusz Narodowy, zbierający środki na wykup ziemi w Palestynie, Liga Pomocy Pracującym w Pa‑ lestynie i inne.

czyli zezwoleń na wyjazd do Palestyny, i przydzielić plac w Tel Awiwie. Dzięki codziennej prasie w jidysz takie wydarzenia były zaraz na ustach wszystkich. W Warszawie, we Lwowie, czy też w Białymstoku zasymilowani Żydzi nierzadko traktowali zarówno tradycję religijną, jak i działalność żydowskich organizacji jako obcy im folklor. Ale w Radziłowie czy Jedwabnem każdy Żyd, także ten, który polskim posługiwał się chętniej niż jidysz i był dumny z legionowej przeszłości, bywał w synagodze i przynależał do jakiejś żydow‑ skiej organizacji. No, może poza zdeklarowanymi komunistami, ale tych było jak na lekarstwo. Każdy przejaw działalności komunistycznej był skrupulat‑ nie odnotowywany w sprawozdaniach Wydziału Bezpieczeństwa. Te notatki najlepiej pokazują, jak działalność KPP, poza dużymi miastami, była na tych terenach wątła 15. Wraz z rosnącymi wpływami endecji rosły wśród ludności żydowskiej – na zasadzie reakcji – wpływy syjonistów, przy czym jedni syjoniści zwalczali drugich, a jedni i drudzy nie cierpieli Żydów komunistów, zresztą z wzajem‑ nością. Agudat Israel, czyli organizacja ortodoksyjnych Żydów, z jednakową pasją zwalczała zarówno syjonistów, jak i komunistów 16.

15 W Radziłowie apogeum działalności KPP przypada na 1932 rok. Oto jej działania: w marcu wywieszono transparent „Precz z krwawą dyktaturą faszystowską, niech żyje polska republika rad, niech żyje KPP”. W kwietniu zatrzymano Chonę Zeligso‑ na i Altera Gryngrasa podczas rozrzucania odezw komunistycznych. W czasie lipcowego odpustu Chona Moruszewski i Zajdel Rozen­ baum wypuścili z tłumu dwa pomalowane na czerwono gołębie, które na wstęgach miały antypaństwowe napisy. We wrześniu Abram Moszek Bursztyn wręczył do rozkolportowa‑ nia konfidentowi sześćdziesiąt sześć odezw komunistycznych, a na pastwisku rozrzu‑ cono sto odezw do „Towarzyszy chłopów”. Trudno określić, jaka była liczebność partii komunistycznej w samym Radziłowie, ist‑ niejące dane odnoszą się do całego Komitetu Dzielnicowego, który obejmował różne okrę‑ gi, raz z włączeniem Grajewa, innym razem także Szczuczyna. Wiadomo, że w 1926 roku w Komitecie Dzielnicowym, liczącym kilka miasteczek, było sześćdziesięciu dziewię‑ ciu członków partii, w tym czterdziestu je‑ den Polaków i dwudziestu ośmiu Żydów

(Żydzi stanowili czterdzieści jeden procent), a tuż przed rozwiązaniem przez Stalina KPP w 1937 roku było dwadzieścia pięć procent Żydów. Za: Józef Kowalczyk, Komunistyczna Partia… (dz. cyt.). 16 Urzędnik WBP utrwalił dla nas obraz tam‑ tych konfliktów. 2 lipca 1933 roku z okazji przyjazdu do Białegostoku Włodzimierza Żabotyńskiego, zwolennika walki zbroj‑ nej o państwo żydowskie w Palestynie, ze‑ brało się dwa tysiące zwolenników partii syjonistów­‑rewizjonistów i gdy udawali się ze sztandarami do synagogi, grupa bun‑ dowców i poalej­‑syjonistów obrzuciła ich zgniłymi jajkami. Żabotyński przyjeżdżał też z odczytami do Łomży, gdzie pewnie mieli okazję go słuchać Żydzi z Jedwabnego i Radziłowa. Był bardzo popularny w tych stronach. Szmul Wasersztejn opisuje w pa‑ miętniku, że gdy trafił po 10 lipca 1941 roku na posterunek żandarmerii w Jedwabnem, przesłuchiwano go, czy on lub jego ojciec na‑ leżeli do organizacji Żabotyńskiego i czy to ta organizacja pomogła mu ukryć się w cza‑ sie pogromu.

47



1 Rodzina Chaima Berela Gutwerta, krawca, przed domem w Radziłowie. Czas I wojny światowej. Od lewej: Chaim Berel, najstarsza córka Hinda, syn Icchak Mosze, żona ­Mirjam (z domu Remba) i ich córki: Szejna, Ester, Doba. Zdjęcie wykonali ­żołnierze niemieccy, którzy stacjonowali w ­Radziłowie. Hinda, Ester i Doba wyemigrowały przed wojną. Icchak Mosze, zwany Alkiem, był nauczycielem w szkole żydowskiej Tarbut w Radziłowie, zginął  w  czasie Holokaustu. Chaim Berel wraz z żoną i córką Szejną zostali ­spaleni w stodole w Radziłowie 7 lipca 1941 roku



2 Chaja Niedźwiecka, nieznane są imiona chłopców. Radziłów, około 1910 roku



3 Mejer Silverstein, dawniej Sztabiński, z ciotką i babcią. Mejer urodził się w Radziłowie w  1903 roku, jako dziesięciolatek wyjechał do Ameryki, a w  1931 roku odwiedził rodzinne miasteczko. Zdjęcie pochodzi z tej wizyty

1

2

3



1 Cypora i  Abraham, dzieci Jony  Rotszylda. Jedwabne, 1920 rok. Cała rodzina wyjechała przed wojną do Palestyny. Tzipora Rothchild po latach spisała zapamiętane imiona i  nazwiska mieszkańców Jedwabnego dla Jedwabieńskiej księgi pamięci



2 Chaja Sara Piekarz i jej trzech synów, od lewej: Hersz, Jakow, Jehuda. Jedwabne, 1933 rok. Chai, przebranej za chłopkę, udało się uciec 10 lipca 1941 roku, zginęła w Holokauście. Synowie wyemigrowali do Ameryki, gdzie przyjęli nazwisko Baker. Opracowali Jedwabieńską księgę pamięci. Rabin Jacob (Jakow) Baker przemawiał na uroczystościach w Jedwabnem 10 lipca 200 1 roku



3 Od lewej: Owadja, Mirjam i  Szlomo, dzieci Szmula Bursztejna, handlarza nieruchomościami. Jedwabne, 1936 rok. Obok rewers zdjęcia, wysłanego do rodziny do Ameryki. Mirjam Bursztejn 10 lipca 1941 roku została zgwałcona i wrzucona do płonącej stodoły



4 Rodzina Bursztejnów. Jedwabne, 1939  rok. Obok rewers zdjęcia, wysłanego do rodziny do Ameryki



5 Pośrodku Lejb Bromsztejn z Jedwabnego, który służył w wojsku polskim. Lata trzydzieste



6 Od lewej: Estera Zieleniec, jej koleżanka z rodziny Stryjakowskich i Sława, córka rzeźnika Judki Serwetarza. Jedwabne, 1930 rok

1

2

3

4

5

6



1 Josel Kubrzański (po lewej) z Jedwabnego z kolegą. Josel był w Jedwabnem 10 lipca 1941 roku, ale zdołał się ukryć. Zginął w Holokauście



2 Małka, z domu Hurwitz, z mężem i córeczką ­Hindą. Jedwabne 1939 rok



3 Chana Garbarska, córka nauczyciela z jedwabieńskiego chederu Abrahama Aarona Danowskiego, z mężem i córką Jospą



4 Icchak Adamski, nauczyciel w jedwabieńskim chederze, z żoną Chaną Bejlą i córkami

1

2

3

4

7 –  Narodówka rozbijała stragany, tak że policja musiała interweniować – wspominał Kazimierz Mocarski spod Jedwabnego – a Żydzi przy tych straga‑ nach byli tacy uprzejmi: „Dzień dobry – mówili do mamy – a jaki synek śliczny” i dawali mi cukierka. Wystarczyło, żeby mama powiedziała: „Żydzie, u tego drugiego Żyda materiał jest po dwa złote dziesięć groszy, a ty chcesz dwa złote dwadzieścia groszy?”, ten zaraz się kłaniał: „Ja dołożę do pani, pani Mocarska, ja za dwa złote pięć groszy sprzedam”. Żydzi byli zapewne uprzejmi nie tylko w stosunku do życzliwej im pani Mocarskiej. Wymieniali wybite w sklepach szyby, a działaczowi Stronnictwa, który je wybił, dalej sprzedawali na kredyt. Starali się wobec Polaków zacho‑ wywać poprawnie, nawet przymilnie, zabiegając o ich przychylność. Według opowieści moich żydowskich i polskich rozmówców dobrosąsiedz‑ kie relacje polegały zwykle na tym, że Żydzi oddawali jakąś przysługę Polakom; to mogło być napisanie listu czy odłożenie obierek dla świń. Zapewne, obok zwykłego sąsiedztwa, dużą rolę odgrywała tu wielowiekowa tradycja, która uczyła, że muszą się wkupić w społeczność, wśród której żyją, i Żydzi nie wi‑ dzieli w tym nic szczególnego. Co jednak czuli ich polscy sąsiedzi wychowani w antysemickiej propagandzie, doświadczając rozmaitych uprzejmości? Chyba wielu z nich musiało odczuwać upokorzenie. Większość polskich mieszkańców czuła nieufność i dystans do Żydów, a też poczucie wyższości, że to oni wyznają prawdziwą wiarę. Żydzi z kolei odczuwali pogardę dla „gojów” (nawet jeśli starali się jej nie okazywać), za to że są niepiśmienni, że piją i po pijanemu biją żony, że nie dbają o wykształ‑ cenie dzieci.  – Ojciec był krawcem, szył sutanny księdzu, miał wielu znajomych Pola‑ ków, ale nam, dzieciom, nie wolno było się bawić z polskimi dziećmi – opo‑ wiadał Izaak Lewin, który wychował się w Wiźnie. – Widywaliśmy je w szkole, która była wspólna, czy na podwórku, ale w domu wbijano nam do głowy: „Tylko to jest dobre, co żydowskie”.

8 W 1936 roku ustawą sejmową ograniczono ubój rytualny, gwałcąc w ten sposób traktat mniejszościowy zakazujący państwu ingerencji w zwyczaje religijne mniejszości. Kolejne zarządzenia, centralne i lokalne, czyniły z Żydów obywateli gorszej kategorii. Zniesiono finansowanie szkół państwowych z ję‑ zykiem jidysz, a w polskich szkołach zabraniano opuszczać sobót. Sprawozda‑ nia ukazują w tych latach – zapewne mimowolnie – jak zmieniał się stosunek państwa do kwestii żydowskiej, od kiedy sanacja dla ratowania swej pozycji

54

przejęła od endecji, choć w złagodzonej wersji, jej antyżydowską ideologię. Od 1936 roku zauważa się pewną zmianę tonu w raportach urzędników. Działania Stronnictwa Narodowego przybierają na sile i agresywności, a tymczasem pisze się o nim bardziej pojednawczo, winą obarczając też ofiary. „Niesforne doły SN dopuszczały się drobnych ekscesów antyżydowskich. Przyczyniali się zresztą do tego sami Żydzi przez aroganckie i wyzywające zachowanie” (sprawozdanie z maja 1936 roku). Jeszcze w marcu 1936 roku „Sprawa Katolicka” oburzała się – w notce Niesłychana bezczelność żyda wodzireja na zabawie strzeleckiej w Ostrołęce – że koła sanacyjne dopuściły, aby Żyd był wodzirejem. Chwilę później już sam Związek Strzelecki nie tylko nie powierzyłby Żydowi tej funkcji, ale nawet nie wpuściłby go na organizowaną przez siebie zabawę. Więzi łączące obie społeczności na poziomie lokalnym – wynikające choćby z faktu, że ich przedstawiciele spotykali się na posiedzeniach rady miasta – i tak nadwerężone, nierzadko ostatecznie zrywano. Sprawozdanie ze stycznia 1938 roku informuje, że w Białymstoku po skreśleniu szkolnic­t wa ży‑ dowskiego z subsydiów radni żydowscy opuścili zebranie i wycofali się z prac rady miejskiej. Po wykluczeniu Żydów z kolejnych organizacji, typu Związek Rezerwistów – czytamy w Sprawozdaniach – uczestnicy walk o niepodległość Polski organizują się w niezależne organizacje, jak Związek Rezerwistów­ ‑Żydów im. Żabotyńskiego. Po 1936 roku przybyły kolejne organizacje ży‑ dowskie, większość była związana z samoorganizowaniem się zagrożonej społeczności. I tak we wrześniu 1936 roku powstał w Białymstoku Komitet Pomocy zbierający fundusze na pomoc właścicielom bojkotowanych sklepów. Ze Sprawozdań wiemy, że wspierał sklepikarzy między innymi w Radziłowie i w Jedwabnem. Delegacja z Ciechanowca udała się 23 marca 1937 roku do stolicy z pe‑ tycją do Żydowskiego Koła Parlamentarnego: „W dnie targowe przybywa do miasta ze wsi 200–300 ludzi, po pięć, sześć osób bojkotuje jeden sklep, nie dopuszczając ani jednego klienta, wymyślając mu: »świnie«, »żydowskie pachołki«, wyciągając klientów gwałtem, zdarza się, że opierających się klien‑ tów podrzucają do góry, a nawet biją. Nowo powstali kupcy chrześcijańscy wybudowali sobie w okresie dwóch–trzech miesięcy sklepy wzdłuż całego rynku i podburzają chuliganów. Zwracamy się do Was, posłowie. Ratujcie miasteczko przed zagładą”. „Będąc absolutnie pewnym, że obecne zjawisko terroru rasowego jest przejściowe – głosiła odezwa z 15 sierpnia 1937 roku Wojewódzkiej Konferencji Żydowskich Detalistów i Drobnych Kupców Rejonu Białostockiego, w której optymizm maskował rozpacz – nawołujemy wszystkich żydowskich detalistów i drobnych kupców, by nie dali się owładnąć rozpaczy i apatii, lecz ochoczo

55

stali na swych zagrożonych pozycjach handlowych”. Jednocześnie konferencja apelowała do Jointu, żydowskiej organizacji filantropijnej z USA, o zwiększenie kredytów dla drobnych kupców. Było już tylko gorzej. W sierpniu 1937 roku zanotowano w Białostockiem sześćdziesiąt pięć anty­żydowskich ekscesów, w tym cztery większe, w których wzięło udział od stu do czterystu osób, a policji stawiano czynny opór. I tak „19 sierpnia w osadzie Śniadowo podczas targu tłum z okrzykiem »Żydzi do Palestyny!«, »W Polsce nie ma dla was miejsca!« wypędził handlarzy. Uciekających Ży‑ dów smagano batami, a jeden spośród nich uderzony został kłonicą w głowę. Jedno­cześnie rozsypano Żydom kosz jabłek, rozpruto 8 worków zboża, po‑ rżnięto uprząż na koniu”. Sprawozdanie z września 1937 roku: „Wprawdzie liczba ekscesów nieco zmalała (62 wobec 65 w sierpniu), jednak wyczuwa się znaczne pogłębienie nienawiści do Żydów wśród szerokich mas wiejskich”. Mosze Rozenbaum zapisał, że żydowscy chłopcy nie chodzili już wtedy pływać w rzece koło Radziłowa, bo zaraz napadali na nich polscy rówieśnicy. On sam jako trzynastolatek został ciężko pobity, a jego jedenastoletniego ku‑ zyna Dawida Sawickiego banda chłopaków otoczyła w stajni i tak poturbowała, że zmarł dwa tygodnie później. W lutym 1937 roku „Sprawa Katolicka” pisała entuzjastycznie: „Nastrój podniecenia przemienił się w systematycznie zorganizowaną akcję, w której bierze udział ludność całego powiatu. Gospodarze odmawiają sprzedawania żydom żywności, a przy wjazdach do wsi widnieją tablice z napisami »Ży‑ dom wstęp wzbroniony«. Sklepiki żydowskie świecą pustką, młyny i wiatraki żydowskie są nieczynne, ponieważ nikt nie daje do nich zboża z przemiału”. W sierpniu 1938 roku pismo diecezjalne chwaliło sytuację w Zarębach Koś‑ cielnych: „Stragany żydowskie są tak pilnowane, że żaden z włościan nie może się zbliżyć i 250 żydowskich rodzin skazanych jest na głód”. Ten głód – nie w przenośni – coraz częściej zaglądał Żydom w oczy. Ale trzeba też pamiętać, że były to czasy bezpośrednio po wielkim kryzysie i bojkot tylko dokładał się do dramatycznie pogarszających się warunków życia. Działacze Stronnictwa Narodowego pod koniec lat trzydziestych zmienili taktykę. Państwo interweniowało, gdy wszczynali akcje antyżydowskie, więc zabrali się do zwalczania – zgodnie z linią państwa – komunistów. Eufemi‑ styczne określenie działaczy narodówki, że zwołują „antykomunistyczny” wiec, oznaczało, że zwołali wiec antyżydowski, ale władze brały to za dobrą monetę i nie interweniowały. Sprawozdania odnotowują bez komentarza, że odbył się kolejny wiec antykomunistyczny, gdy tymczasem należałoby to wyrażenie pisać w cudzysłowie, bo na przykład syjonistów, którzy byli zdecydowanymi przeciwnikami komunizujących Żydów, nie zapraszano do udziału w tych

56

wiecach, przeciwnie, obrywało im się dokładnie tak samo jak Żydom o ko‑ munistycznych sympatiach. Sprawozdania sytuacyjne pozwalają na zestawienie skali działań Stronnic­ twa Narodowego skierowanych przeciw komunistom i faktycznego rozmiaru działalności komunistycznej. W dziale Wywrotowa działalność organizacji poli‑ tycznych można przeczytać: „Wajsbort Szymon z polecenia Olacha Beniamina doręczył żołnierzowi z 33 pp. w Łomży, Łabendykowi Mosze 1 egz. »Czerwo‑ nego Sztandaru«”. Wiece Stronnictwa miały zgoła inną skalę: „W Wąsoszu 7 sierpnia 1938 roku w wiecu antykomunistycznym, prowadzonym przez Kazimierza Gąpskiego, instruktora powiatowego SN, wzięło udział 700 osób, podkreślano konieczność walki z żydokomuną”. W Radziłowie 3 października 1937 roku wiec antykomunistyczny, poprze‑ dzony nabożeństwem w kościele i złożeniem wieńca na grobie poległego człon‑ ka OWP (musiało chodzić o jednego z zastrzelonych przez policję w pogromie z 1933 roku), zgromadził na rynku tysiąc osób. Radziłów liczył wtedy tysiąc pięciuset mieszkańców, w tym około sześciuset Żydów, „antykomunistyczny” wiec zgromadził więc prawie całą ludność nieżydowską miasteczka i jeszcze przyjezdnych z okolicznych wiosek. Następny tak wielki spęd na radziłowskim rynku miał miejsce 7 lipca 1941 roku. „Żywiołowo rozszerza się antysemityzm” – czytamy w sprawozdaniu z lutego 1939 roku. W sytuacji, gdy wybijanie szyb w żydowskich domach, przewracanie straganów i przypadki pobicia Żydów były na porządku dzien‑ nym, jedyna bodaj sprawa z Jedwabnego, która trafiła do sądu w 1939 roku, dotyczyła oskarżenia skierowanego przeciw Żydówce. Sąd Okręgowy w Łomży skazał na sześć miesięcy więzienia Etkę Serwetarz za sprofanowanie krzyża. „Pomimo kilkakrotnego zwracania jej uwagi rozwiesiła koło krzyża bieliznę, wylewała brudy i pomyje” – ujawniała „Sprawa Katolicka”. Można sobie łatwo wyobrazić, że poszło o drobne, sąsiedzkie niesnaski, Żydzi i Polacy żyli już wtedy w dużej wrogości, ale wciąż dzielili wspólne podwórka. Urzędnik państwa polskiego, który wcześniej nie miał wątpliwości, że Żydzi są pełnoprawnymi obywatelami, pod koniec dekady traktował już ży‑ dowskich obywateli jako obcych. Wyraźnie pokazują to sprawozdania Biało‑ stockiego Wydziału Bezpieczeństwa z 1939 roku. „Żydostwo tutejsze pójdzie bowiem zawsze tam, gdzie będzie czuło własną korzyść i interes. Wynika to bo‑ wiem z jego bezojczyźnianej psychiki, związku z żydostwem światowym i skraj‑ nie materialistycznego nastawienia”. Albo: „Kwestia żydowska, a szczególnie jej szczęśliwe dla nas rozwiązanie, stanowi wśród najszerszych sfer ludności jeden z bardziej emocjonujących i aktualnych tematów” (sformułowanie „dla nas” łączy zatem dążenia bojówek narodówki z interesem państwowym). A gdy Żydzi wykazywali się obywatelską postawą, protekcjonalnie poklepywano ich

57

po ramieniu: „Akcja subskrypcji Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej prowadzona jest z natężeniem i energią przez społeczeństwo żydowskie, które wywiązało się należycie ze swych obowiązków, deklarując sumę sześć i ćwierć miliona złotych”. Oprócz nasilających się antysemickich wystąpień społeczność żydowską niepokoiły pogłoski o zbliżającej się wojnie. Wcześniej działacze syjonistyczni musieli ostro agitować wśród młodzieży za wyjazdem do Palestyny, teraz chęt‑ nych było znacznie więcej, niż przewidywały limity narzucane przez mandat brytyjski. Niemal każdy Żyd mieszkający w tym regionie kraju marzył o wy‑ jeździe albo chociaż o wysłaniu dzieci do Palestyny, a jeszcze lepiej za ocean. Udało się nielicznym.

2 stycznia 2001 Dzwonię do Stanisława Ramotowskiego z noworocznymi życzeniami. Wypisali go właśnie ze szpitala z receptą na jakąś maść, a noga dalej boli tak, że nie może zasnąć. Obdzwaniam zaprzyjaźnionych lekarzy, którzy mimo nieprecyzyjnego opisu są zgodni, że jeśli chory nie uzyska właściwej pomocy lekarskiej, gro‑ zi mu gangrena, amputacja i bolesne konanie. Trzeba mu załatwić szpital w Warszawie.

4 stycznia 2001 Białystok, siedziba Instytutu Pamięci Narodowej. Dostaję akta procesów jedwa‑ bieńskich. Pierwszy z 1949 roku, w którym dwadzieścia dwie osoby oskarżono o udział w zbrodni – skazano jedenaście osób na kary więzienia od ośmiu do piętnastu lat, Karol Bardoń otrzymał karę śmierci, zamienioną następnie na piętnaście lat. I odprysk tej sprawy z 1953 roku, kiedy oskarżano jednego z uczestników, Józefa Sobutę, który w czasie pierwszego procesu się ukrywał. Setki stron zapisanych niewprawnym pismem protokolantów, z błędami ortograficznymi. Przesłuchania prowadzono w takich latach, że podchodzę do nich z ostrożnością. Czytam z rosnącym zdziwieniem. Moje wyobrażenia o stalinowskim śledztwie ukształtowała lektura świadectw z sowieckich pro‑ cesów i powieść Arthura Koestlera Ciemność w południe. A tu – choć przecież AK jest „zaplutym karłem reakcji”, za udział zaś w „reakcyjnych bandach” za‑ padają wyroki śmierci – nikt nie próbuje podwiązać oskarżonych pod żadną reakcyjną organizację. Gross pisał, że śledztwo prowadzono wyjątkowo niechlujnie i nie wyglą‑ da to wcale na proces polityczny. Faktycznie. Choćby to, że według sentencji wyroku zbrodnia miała miejsce 25 czerwca (choć wielokrotnie pojawiała się wcześniej data 10 lipca). Zeznania za to brzmią autentycznie. Podejrzany Władysław Miciura wymienił, że w łapance Żydów brali udział Eugeniusz Śliwecki, Franciszek Łojewski, Józef Sobuta, Franciszek Lusiński

59

„i wielu także było chłopów ze wsi, których nie znałem. Byli to przeważnie młodzieńcy, którzy cieszyli się tą łapanką i znęcali się nad ludnością żydowską”. Podejrzany Antoni Niebrzydowski: „[…] było bardzo dużo tych, którzy pilnowali. Zaznaczam, że kiedy my Żydów pilnowaliśmy, żeby nie uciekali, to oni bardzo płakali”. W dyskusji w prasie wokół Jedwabnego powtarza się argument, że nie można wierzyć zeznaniom oskarżonych, bo były wymuszone biciem. O biciu mówili oni na sprawie i nie ma powodu, by im tu nie wierzyć. Zastanawiające przy tym, że nie robiono użytku z „wymuszonych” zeznań, natomiast jawnie je bagatelizowano – nie próbowano odtworzyć przebiegu zbrodni, zadawano wyłącznie rutynowe pytania, a gdy oskarżeni podawali nazwiska kolejnych morderców, nic, przynajmniej w aktach sprawy, nie wskazuje, by ktoś pofaty‑ gował się ich odszukać. Może jednak bili, bo „rutynowo” bito w tych czasach zatrzymanych? Co więcej, to samo co podejrzani mówili też świadkowie. Roman Zawadzki: „Przyszedł Żyluk Józef z gumą i zabrał ode mnie jed‑ nego Żyda, który schował się w młynie przed mordowaniem, lecz Żyluk Józef go znalazł i zabrał, drugi zaś Żyd również został zabrany […] i wspomnianych Żydów Żyluk Józef zagnał na rynek, a później wszyscy Żydzi zostali spaleni”. Julia Sokołowska: „Dowódcą wspomnianej akcji był Karolak Marian, miał gumę i zaganiał wszystkich Polaków do mordowania Żydów. Ja sama na swoje oczy widziałam, jak Karolak katował Żydów gumą na rynku oraz zaganiał Żydów z mieszkań na rynek i również bił gumą tak, że aż strach było patrzeć na to ich mordowanie”. Aleksandra Karwowska: „Kubrzyniecki Józef, zam. Jedwabne, zarżnął no‑ żem osiemnaście Żydów, mówił on to w moim mieszkaniu, kiedy stawiał piec”. Czytam zeznania z procesu z 1953 roku Józefa Grądowskiego, uratowa‑ nego z pogromu, który był tego dnia na rynku. Widział dwóch gestapowców, którzy wyciągali Żydów na rynek, a poza tym samych Polaków: „Ja siedziałem w środku rynku i skubałem trawę. […] do ówczesnej warty należało wiele ludzi, na każdego Żyda było może pięciu z warty. Nie było takich, którzy się tylko gapili; kto był tam, to każdy pomagał gnać Żydów. Wkoło rynku kręciły się polskie dzieci. Słyszałem, jak przechodzące chodnikiem dwie polskie ko‑ biety powiedziały: »Trzeba tak zrobić, żeby świadków w ogóle nie pozostało«”. W żadnym z tych procesów ani oficerowie śledczy, ani sąd w najmniej‑ szym stopniu nie interesowali się odtworzeniem personaliów ofiar. Nazwiska zamordowanych pojawiają się tylko przypadkowo. I tak Wincenty Gościcki, podejrzany, zeznaje na temat indywidualnych mordów, które miały miejsce 10 lipca, jeszcze przed zapędzeniem Żydów do stodoły: „Rano żona mi kaza‑ ła wstać, mówiąc: »mnie się niedobrze robi, gdyż blisko naszego domu biją

60

pałkami Żydów«”. Wyszedłem na dwór. Zostałem zawezwany przez Urbanow‑ skiego, który powiedział: »Zobacz, co się robi«, pokazując mi czterech trupów żydowskich, byli to 1. Fiszman, 2. Stryjakowskich dwóch i Blubert”. W aktach procesowych jest list Henryka Krystowczyka z Jedwabnego, pracującego w białostockim Komitecie Wojewódzkim PZPR. Jego brata za‑ mordowano po wojnie, gdy jako członek PPR odbudowywał młyn pożydowski Zimnego, który miał się stać własnością Samopomocy Chłopskiej. „Materiał drzewny – pisał – pochodził ze stodoły ob. Śleszyńskiego Bronisława, którą rozebraliśmy z tego powodu, gdyż mu Niemcy wybudowali w zamian za starą stodołę, która spłonęła razem z Żydami, którą dał dobrowolnie sam, by Żydów w niej spalić”.

5 stycznia 2001 Ślęczę dalej nad aktami w białostockim IPN­‑ie. Na procesie i podejrzani, i świadkowie zaprzeczali temu, co mówili w śledztwie. Z nowych wersji – a też podań rodzin do sądu z prośbą o wcześ‑ niejsze zwolnienie – można by zrekonstruować zwyczajny dzień miasteczka, dzień, który się niestety 10 lipca nie zdarzył. Mieszkańcy są pochłonięci bez reszty codzienną krzątaniną. Karol Bardoń (wyrok śmierci) cały dzień repe‑ ruje samochód. Władysław Miciura (dwanaście lat więzienia), zatrudniony w żandarmerii jako stolarz, spędza go, machając stolarskim heblem. Stanisław Zejer (dziesięć lat) ścina w polu koniczynę, co mu polecił burmistrz. Antoni Niebrzydowski pełł kartofle na polu, „w kartoflach przebywał” też Czesław Lipiński. Pracami ogrodowymi pochłonięty był Józef Żyluk, Feliks Tarnacki jeździł na rowerze, Zygmunt Laudański reperował kuchnię, a Bolesław Ra‑ motowski po prostu stał. Co rusz muszę przerywać czytanie akt procesu jedwabieńskiego, bo próbu‑ ję załatwić przeniesienie Stanisława Ramotowskiego (przypadkowa zbieżność nazwisk, jak się od niego dowiaduję, ze skazanym Bolesławem Ramotowskim) do Mazowieckiej Kasy Chorych. Białostocki IPN dopiero się organizuje, co w praktyce oznacza, że gnieździ się w trzech pokojach w jakimś urzędzie. Siedzę twarzą w twarz z prokuratorem Radosławem Ignatiewem, prowadzącym śledztwo w sprawie Jedwabnego. Małe, okrągłe okularki w metalowej oprawce, kołnierzyk ze stójką, ciasno zapięty krawat. Siedzi sztywno, mówi sztywno. Mieszka w Łapach pod Białymstokiem. –  Wahałem się, czy przejść do IPN­‑u. Zajmowałem się morderstwami. Byłem zaangażowany w moją pracę, siedziałem po nocach. Sformułowanie aktu oskarżenia tak, aby morderca nie mógł się wykpić od kary, to jest, proszę pani, orgiastyczna przyjemność – wygłasza suchym, beznamiętnym głosem.

61

Pożytek z siedzenia razem z Ignatiewem dla mnie taki, że cały czas do niego zagaduję, komentując to, co czytam. Wielkie wrażenie zrobiły na mnie listy mieszkańców: „Załączam świadectwo lojalności” i dalej, że obywatel taki a taki „był dobrym człowiekiem i dobrym ob. Państwa Polskiego, i cieszy się swą opinią”. Pod spodem kilkadziesiąt podpisów. Śledztwo nie pozostawia raczej wątpliwości, co ci dobrzy ludzie robili 10 lipca 1941 roku. Zapisuję, by zadać jakiemuś historykowi pytanie, czy zdarzały się zbiorowe poręczenia za aresztowanych AK­‑owców bądź NSZ­‑owców. –  Czy to możliwe, żeby solidarność społeczna uruchamiała się tylko wte‑ dy, gdy w grę wchodzi mordowanie Żydów? – rzucam w przestrzeń. – Przy pierwszych przesłuchaniach i oskarżeni, i świadkowie wiedzieli dużo o zbrodni, na sprawie już o tym zapomnieli. Czy świadkowie nie odwoływali zeznań, bo prosiły ich o to rodziny oskarżonych, a byli to sąsiedzi, z którymi mieli spę‑ dzić resztę życia? – zastanawiam się głośno. – To porażające, jak niechlujnie prowadzone jest to śledztwo – powtarzam. Ignatiew nie jest pewien, czy nieformalna rozmowa z dziennikarzem nie narusza jakichś zawodowych reguł, i chyba tylko ze staroświeckiej uprzejmości wobec kobiet nie ucina moich uwag. Ale nie mam wątpliwości, że podobnie odczytujemy akta śledztwa. Dlaczego Ignatiewa wzięto do tej sprawy? Pewnie padło na niego, bo był naczelnikiem oddziału białostockiego, a też zakładano, że jako „tutejszy” będzie umiał rozmawiać z miejscowymi. Czy też dlatego że jako człowiek młody i z prowincji może być łatwo sterowalny? Trudno mi sobie wyobrazić, by to śledztwo nie było monitorowane przez „czynniki polityczne”, wszak Instytut Pamięci Narodowej jest instytucją po‑ lityczną. Pierwszą decyzją Witolda Kuleszy, szefa pionu śledczego IPN, gdy tylko otrzymał nominację z rąk premiera Jerzego Buzka, była zapowiedź, że wystąpi z wnioskiem o ekstradycję ze Szwecji Stefana Michnika, sędziego w sfingowanych stalinowskich procesach, w których zapadały wyroki śmierci. Jestem za rozliczaniem stalinowskich zbrodni, ale trudno oprzeć się wraże‑ niu, że spośród większej liczby stalinowskich sędziów wybrano akurat jego ze względu na nieprzypadkową zbieżność nazwisk z redaktorem naczelnym „Gazety Wyborczej” (Stefan Michnik to jego brat). Jakiekolwiek jednak były motywy jego nominacji, prokurator Ignatiew nie sprawia wrażenia kogoś, kim można sterować, zwłaszcza gdy w grę wchodzi prawda procesowa.

6 stycznia 2001 Odbieram Stanisława Ramotowskiego ze szpitala w Grajewie i wiozę do War‑ szawy na konsultacje w szpitalu na Banacha.

62

7 stycznia 2001 E­‑mail od Ewy Lipskiej z Wiednia, która spytała mnie, czy po książce Grossa można jeszcze coś napisać o Jedwabnem. Odpowiedziałam, że to dziwne zdanie w ustach poetki, i opisałam jej moje dotychczasowe poszukiwania. „Kochana, masz rację – czytam w odpowiedzi – nie wzięłam pod uwagę tzw. po‑ boczy życia. Kilka miesięcy temu, jeszcze przed całą dyskusją o Jedwabnem, do Centrum Wiesenthala przyszedł list od kobiety z Łomży, która po przeczytaniu książki Szymona Prawo, nie zemsta opisała mu historię swojej rodziny, swojego miasta, sąsiadów, którzy w 1941 roku ukamienowali Żyda. Na końcu poprosiła go o zdjęcie. Odpisywałam w jego imieniu na ten list, głęboko przejęta. Dobrze, że zaczyna się o tym wszystkim mówić”.

10 stycznia 2001 W szpitalu na Szaserów, gdzie udało się umieścić pana Ramotowskiego. O Ra‑ dziłowie nie rozmawiamy, bo jak raz zadałam mu jakieś pytanie, rozglądał się niespokojnie po korytarzu, czy ktoś nie słyszy.

12 stycznia 2001 Na bankiecie „Zeszytów Literackich” rozmowa z reżyserem Erwinem Axerem. Jest sceptyczny co do sensowności nagłaśniania sprawy Jedwabnego. Opowiada mi, że Otto Axer, grafik, jego nieżyjący kuzyn (i przyjaciel mego ojca), dopiero kilka lat przed śmiercią dowiedział się o losach swego ojca w czasie wojny. Wiem, o czym mówi. Czytałam tę piękną opowieść Stanisława Erlicha w „Tygodniku Powszechnym”. Starszy pan z Przemyśla, nauczyciel muzyki Paul Axer, w dniu, kiedy Żydzi mieli się zgłosić dla „odprawienia do obozów pracy”, zrzucił opaskę, wziął składane krzesło oraz kotka i ruszył przed siebie, aż doszedł do brzegu Sanu. Tam rozłożył krzesełko i siedział do wieczora, wpatrując się w nurt rzeki. Znalazła go para pastuszków, brat i siostra, zaprowadzili do domu, gdzie był wakat na miejsce dziadka, który właśnie zmarł. Nie doczekał do końca wojny, ale zmarł wśród ludzi, którzy przyjęli go do rodziny. Erwin Axer prostuje, że to nie było krzesełko i kotek, ale stołeczek i bałałajka. –  Otto przez całe życie nie cierpiał chłopów za ich antysemityzm. Powta‑ rzał, że w czasie wojny zajmowali się wydawaniem Żydów. A potem się okazało, że to chłopi uratowali jego ojca i cała wieś o tym wiedziała. A poza tym Żydów wydawali też Żydzi – punktuje na zakończenie Erwin Axer.

63

13 stycznia 2001 W „Gazecie” Joanna Tokarska­‑Bakir, antropolog kultury, odwołując się do terminologii psychoanalitycznej, pisze o przymusie polskiej niewinności i o po‑ strzeganiu Holokaustu jako „perfidnego żydowsko­‑niemieckiego świństwa, które na zawsze odcina powrót do Soplicowa, tego raju, w którym jak jagnię koło lwa Jankiel pod okiem Gerwazego grywał na cymbałach”. Jak co dzień w szpitalu u pana Ramotowskiego. Tym razem na chwilę. –  Śpieszę się – wyjaśniam – bo muszę zawieźć moją córkę Olę do synagogi. Ola przygotowuje się do bat­‑micwy, uroczystości związanej z ukończeniem przez dziewczynkę dwunastu lat. Uroczystości, której pana żona na pewno nie miała, bo za jej czasów urządzano tylko bar­‑micwy chłopcom. Chodzi na lekcje hebrajskiego i spotyka się z rabinem, pracują nad jej własnym komentarzem do fragmentu Tory, który Ola ma wygłosić podczas uroczystości w synagodze. –  Ale z pani odważna kobieta, żeby takie rzeczy opowiadać – komentuje Ramotowski. – Bo na Żydówkę to wcale pani nie wygląda.

15 stycznia 2001 W szpitalu rozmowa z lekarzem prowadzącym. Ramotowskiemu amputować nogi nie można, po pierwsze – ze względu na wiek, osiemdziesiąt siedem lat, po drugie – na stan serca. Czeka go wielomiesięczne leczenie. Tymczasem jego żona, która nie chodzi z powodu osteoporozy, a także prawie nie widzi, została w Radziłowie sama, w chałupie, do której zimno wdziera się przez szpary między belkami, z wychodkiem na podwórku. Dzwo‑ nię codziennie do bratanka pana Stasia, przekazując jej pozdrowienia od męża. Dowiaduję się, że pani Marianka nie wstaje z łóżka i że przestała jeść. Należałoby przewieźć ją do tego samego szpitala, w którym leży Ramotowski. Zresztą dobrze byłoby ją przebadać.

17 stycznia 2001 Ustaliłam w szpitalu termin przyjęcia pani Marianny i przynoszę panu Sta‑ nisławowi tę wiadomość jak drogocenny prezent. On tymczasem sztywnieje, mówi, że to wykluczone. Ona – już przygotowana przez bratanka do drogi. On – wściekły. Z trudem wyduszam z niego, o co chodzi. Na jego sali leży czterech kombatantów i na okrągło zaśmiewają się z dowcipów o Żydach. Jak pojawi się żona, od razu poznają, że Żydówka, i będą mu dokuczać. –  Po czym poznają? – pytam. –  A czy ona wygląda i mówi jak kobieta z Radziłowa? – odpowiada py­ taniem.

64

18 stycznia 2001 W archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego wyjmuję z drewnianych szufladek fiszki: Jedwabne, Kolno, Radziłów, Stawiski, Szczuczyn, Wizna, Tykocin, Wąsosz. Kilkanaście relacji złożonych przez ocalałych z Holokaustu, w których, obok opisu niemieckich zbrodni, są też opisy pogromów dokona‑ nych przez polskich sąsiadów. Szymon Datner, który po wojnie w Żydowskiej Wojewódzkiej Komisji Historycznej w Białymstoku odsłuchiwał świadków, opracował część zeznań, figurują jako rozdziały pisanej w jidysz książki Zagłada Białegostoku i okolic z 1946 roku. Czy ją skończył, nie jest jasne. Na pewno nigdy jej nie wydał. Niektóre świadectwa – uboczny efekt książki Grossa – świeżo przetłumaczono z jidysz. Wyłania się z nich przerażający obraz tego, co działo się na całym terenie północno­‑wschodniej Polski po wyjściu Sowietów. Niemcy kazali Żydom pielić rynek i urządzać „pogrzeby” Lenina czy Stalina, czyli ze śpiewem na ustach rozbijać pomniki, przy czym poniżali ich i bili z pomocą i przy aplauzie części miejscowej ludności. Wywozili Żydów za miasto i rozstrzeliwali albo zabijali ich w biały dzień na ulicach, a w wyłapywaniu Żydów pomagali im Polacy. W trzech wypadkach doszło do zagłady niemal całych miasteczek i doko‑ nali tego – piszą ocalali z Holokaustu – polscy mieszkańcy za zgodą czy też z poduszczenia Niemców. Nie tylko 7 lipca w Radziłowie, nie tylko 10 lipca w Jedwabnem, ale wcześniej jeszcze, 5 lipca w Wąsoszu. „To ciche miasteczko padło jako pierwsze ofiarą zwierzęcych, krwiożer‑ czych instynktów – pisze Datner. – Polska policja i miejscowi chuligani ruszyli do żydowskich domów w miasteczku i dokonali tam »świętą pracę« według wzoru rzezi kiszyniowskiej. Mordowano w mieszkaniach i na ulicy. Gwałcono kobiety, obcinając im piersi. Jeżeli w mieszkaniu napotykano dzieci z rodzicami, to najpierw zabijano dzieci. Roztrzaskiwano je o ścianę. Rzeź trwała przez trzy dni. Tyle czasu udzielili Niemcy mordercom”. Powinnam włączyć do mojej książki również mord w Wąsoszu. Datner pisze o spaleniu Żydów w Radziłowie: „Ogień jeszcze płonął. Krzy‑ ki nieszczęsnych jeszcze nie zamilkły, a ludzkie zwierzę nie nasyciło się jeszcze krwią. Puszczają się do miasteczka bandy młodych wyrzutków, aby odnaleźć po domach i okolicy tych, którzy się ukryli. Znajdują i prowadzą do płonącej stodoły. Dostawiono drabinę, bagnetami zmusza się nieszczęśników, aby weszli na dach i skoczyli w ogień”. Część tekstów w Zagładzie Białegostoku…, nie tylko Datnera, napisano w takiej stylistyce. Są w nich starotestamentowe okrucieństwo, o jakim młodzi żydowscy chłopcy musieli czytać w chederze, i młodopolska maniera, która w czasach, gdy chodzili do szkoły, obowiązywała na lekcjach polskiego. Ale czy opowiadane historie zostały wyolbrzymione? I w jakim stopniu? A może wcale?

65

Z Radziłowa jest kilka kolejnych relacji Menachema Finkelsztejna i jedna Chany Finkelsztejn. Ze zbiorczej relacji opracowanej przez Szymona Datnera dowiaduję się, że w Radziłowie uratowała się jedna rodzina – Finkelsztejnów, mąż, żona i czworo dzieci. Zatem Menachem i Chana muszą być rodzeństwem. Chana opisuje nie tylko zbrodnię, ale też czas ukrywania. „Wieśniacy przy pomocy sołtysa chcieli nas związać i zawieźć na gestapo. Uciekliśmy, każdy w innym kierunku, ja z moim młodszym bratem […]. Cierpieliśmy głód, chłód, brud. Śmierć zaglądała nam w oczy każdego dnia. Przez ten czas zmienialiśmy nasze miejsce pięćdziesiąt dwa razy”. Szymon Datner pisze, że w 1945 roku, zaraz po wyzwoleniu, chłopi za‑ mordowali dwóch Żydów z Radziłowa, Moszego Dorogoja i jego syna Akiwę, gdy ci tylko wyszli z ukrycia, jako niewygodnych świadków zbrodni. Na wieść o tym Finkelsztejnowie uciekli do Białegostoku, dzięki czemu ocaleli. Co się później z nimi stało? Czy jeszcze żyją? Jak mogę ich odnaleźć?

19 stycznia 2001 Myślami jestem wciąż na rynku w Jedwabnem. Czy wiedzieli, że idą na śmierć? Czy łudzili się, że ocaleją, aż do chwili, gdy buchnęły płomienie? W relacji z ŻIH­‑u Menachema Turka jest opowieść o Żydach z Tykocina, któ‑ rych Niemcy 25 sierpnia wywieźli za miasto i zabili. Było to po całej serii mordów, i niemieckich, i polskich, a oni nie stracili nadziei. „Ogłoszono, że następnego dnia o 6 rano mają się zebrać na rynku wszyscy Żydzi, mężczyźni, kobiety i dzieci, z wyjątkiem kalek i chorych. Wiele kobiet wpadło w spazmy. Zrobił się płacz i zamieszanie, zaczęto biegać jeden do drugiego. Załamując ręce, wznosząc oczy do nieba, pytano: co się dzieje, co robić? Spontanicznie doszło do zebrania u rabina. Część uważała, że należy uciekać, inni twier‑ dzili, że nic złego się nie wydarzy, a jeśli część ucieknie, to po pierwsze zostaną złapani z powodu wrogiego nastroju całego otoczenia, po drugie mogą z tego powodu cierpieć ci Żydzi, którzy zostaną. Próbowano się czegoś dowiedzieć, ale Polacy nabrali wody w usta. Po długiej naradzie postanowio‑ no, że wszyscy jak jeden mąż stawią się na rynku. Noc była długa, nikogo nie brał sen”.

20 stycznia 2001 W „Gazecie” wywiad z przewodniczącym Kolegium IPN­‑u Sławomirem Rado‑ niem. Mówi o motywie zemsty za kolaborację Żydów z Sowietami. Przytacza przykład rodzinnej tragedii Laudańskich: dwie siostry, z których jedna zginęła z rąk NKWD, a drugą wywieźli do ZSRR.

66

Gwoli prawdy z rąk NKWD zginęła nie siostra Laudańskich, ale żona ich stryja, o siostrze wywiezionej do ZSRR nie wspominali mi ani słowa, więc wątpię, czy istniała. To, że jeden z braci Laudańskich, Zygmunt, po śmierci stryjenki z rąk NKWD zgłosił się na współpracownika do tej instytucji – można o tym przeczytać w aktach śledztwa z 1949 roku, pisał o tym Gross – jakoś Radoniowi nie dało do myślenia. Jego wywody prowadzą do jednej konkluzji: Gross szkodzi Polsce. Już w grudniu na konferencji prasowej mówił, że Sąsiedzi to nieuczciwa, nierzetelna książka, że organizatorem pogromu były niemieckie władze i że to Niemcy dostarczyli paliwo, którym oblano stodołę. Czy takie będzie oficjalne stanowisko IPN­‑u? Datner w opracowaniu z 1946 roku pisze: „Dla prawie całej ludności powiatów łomżyńskiego i szczuczyńskiego, która była wyznawcą ultrana‑ cjonalistycznej, antysemickiej, endeckiej ideologii, powstała okazja, by pod najwyższym niemieckim protektoratem pozbyć się swoich stuletnich sąsia‑ dów i konkurentów, tych obcych i przeklętych Żydów”. Menachem Turek z Tykocina wspomina: „Przy dźwiękach dzikich gróźb, okrzykach zemsty i przekleństwach masa pijana rabunkiem – pod kierownictwem doświadczo‑ nych w akcji bojkotu żydowskich sklepów narodowców – wyciągała z domów żydowskich wszystko, co wpadło jej w ręce. Był to cios nie tylko dlatego, że cały dobytek zbierany od pokoleń zniknął i na dzień następny nie został na‑ wet garnuszek, żeby cokolwiek ugotować, ale dlatego że przeprowadzone to zostało wśród współmieszkańców”. Basia Kacper ze Szczuczyna zeznaje, że pogromy zorganizowali „przyzwoici polscy młodzieńcy i chuligani”. Wymienia „dyrektora szkoły Jonkajtysa” jako ich organizatora. Potwierdzałoby to moje przypuszczenia, że źródło tego niesłychanego wybuchu nienawiści, który ogarnął mieszkańców tamtych stron latem 1941 roku, tkwi we wpajanym im przed wojną antysemityzmie. Przeglądam późniejszy tekst Datnera z biuletynu ŻIH­‑u z 1967 roku – Eks‑ terminacja ludności żydowskiej w okręgu białostockim, na który powoływano się na spotkaniu w Instytucie Historii PAN jako dowód, że pogromy lipcowe były dziełem Niemców. „Wkraczaniu niemieckich wojsk towarzyszyły ok‑ rutne i krwawe rzezie ludności żydowskiej” – pisał Datner i tak formułował zdania, by nie powiedzieć wprost, że wykonawcami była niekiedy miejscowa ludność. W jednym miejscu wspomniał, że niemieckie grupy operacyjne „czę‑ sto działały przy pomocy tubylczych formacji policyjnych, zorganizowanych spośród miejscowych zdrajców, faszystów, degeneratów lub kryminalistów”. Miasteczko Wąsosz „jako pierwsze padło ofiarą”, w Radziłowie „spalono żyw‑ cem”, w Jedwabnem „zginęło w okrutny sposób…”. Tylko uważny czytelnik dostrzeże formę bezosobową i późniejsze zdanie: „Jednak większość rzezi w tych pierwszych miesiącach okupacji Niemcy dokonali sami”.

67

21 stycznia 2001 Rozmowa z Heleną Datner­‑Śpiewak, córką Szymona Datnera. Przyjaźnię się z nią od lat, bywałam u niej, kiedy żył jeszcze jej ojciec i razem z nią mieszkał. Szymon Datner był uznanym historykiem, pracującym dla ŻIH­‑u i Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, i jedyną znaną mi w latach siedem‑ dziesiątych osobą, która chodziła do synagogi czy obchodziła Purim. Helena mówi mi, że wiedziała o Jedwabnem od dawna, od swego ojca, ale dopiero teraz uprzytomniła sobie rozmiar zbrodni. Pytam ją, dlaczego jej ojciec w 1967 roku napisał tekst, w którym nie mówił wprost, że pogromy były dziełem miejscowej ludności, a wiedział to, bo po wojnie spisywał zeznania ocalałych? W 1946 roku pisał o pogromach dokonanych przez miejscową ludność. Może znaczenie ma tu fakt, że książka pisana w 1946 roku w jidysz (choć autor doskonale znał polski) nie była przeznaczona dla polskiego czy‑ telnika? A jeżeli nie, co takiego stało się przez te dwadzieścia lat, że nie chciał, czy też nie mógł powtórzyć prawdy, którą ujawnił tuż po wojnie? Czy uznał, że tylko tekst, w którym więcej zatuszuje, niż da do zrozumienia, będzie mógł przejść przez cenzurę? Czy kryła się za tym obawa, że fala moczaryzmu zmie‑ cie Żydowski Instytut Historyczny, a jego archiwa trafią na śmietnik? Może był przestraszony – w stanie ducha, który chyba nie bez powodu udzielał się wielu pracownikom ŻIH­‑u? Helena mówi, że faktycznie istnienie ŻIH­‑u było wtedy zagrożone, ale ojciec został jego dyrektorem dopiero w 1969 roku, zresztą na krótko. Do lękliwych, jak jej się zdaje, nie należał. W szczycie stalinizmu wyleciał z pracy z Żydowskiego Instytutu Historycznego, bo zaprotestował, gdy w jego tekście dopisano – zgodnie z obowiązującą partyjną wykładnią – coś obraźliwego o Joincie. Do 1956 roku imał się różnych prac, był pomocnikiem murarza, uczył na kursach dla analfabetów. –  W okresie stalinowskim dużo niebezpieczniej było zachowywać się po‑ rządnie – mówi Helena – i ojciec zapłacił za to wysoką cenę. Ale potem, w środku antysemickiej kampanii, prowadzał się z Kazimierzem Kąkolem i w 1968 roku ukazała się jego książka Las sprawiedliwych o Polakach ratujących Żydów. Prowadzanie się z Kąkolem, redaktorem naczelnym haniebnego w owym czasie tygodnika „Prawo i Życie” i autorem plugawych tekstów, uprzytamnia, jaki lęk musiała uruchomić na nowo rozbudzana nienawiść do Żydów. Wydanie takiej książki w takim czasie oznaczało wpisanie się w obowiązujący nurt – jednym z lejtmotywów antysemickiej kampanii był wątek niewdzięczności: Żydzi szkalują Polskę, choć tylu Polaków ryzykowało dla nich życie. Książka, jak pisał we wstępie Datner, ma „zilustrować postawę narodu polskiego wobec wycinanego w pień na oczach świata narodu żydowskiego”. –  Ojciec zawsze podkreślał, że nie napisał tam jednego słowa nieprawdy –

68

mówi Helena. – A gdy tylko zaczynano mówić źle o Polakach, powtarzał, że po ucieczce z getta nie przeżyłby bez pomocy polskich chłopów. Datner opisywał, że gospodarze ze wsi Dworzyska koło Sokółki dostar‑ czali jedzenia oddziałowi partyzanckiemu, do którego dołączył, raz ostrzegli ich przed Niemcami. Kiedyś powiedział Helenie, że byli to białoruscy, a nie polscy chłopi. W rozdziale o Polakach z Białostockiego ratujących Żydów odnajduję nazwisko Antoniny Wyrzykowskiej z Janczewka koło Jedwabnego i nazwiska tych, których przechowała: Izrael Grądowski (to musi być ten sam, którego zeznania procesowe czytałam), Jakub Kubrzański, Berek, Elke i Mojżesz Ol‑ szewiczowie, Lea Sosnowska, Szmul Wasersztejn.

25 stycznia 2001 Pani Marianka w szpitalu na Szaserów. Ramotowski przesiaduje w jej pokoju godzinami. Opowiada mi, że żona zeznawała po wojnie w procesach (muszę koniecz‑ nie odnaleźć jej zeznania!), a jego, wiele lat później, przesłuchiwał prokurator i pytał, jak ratował żonę. Powiedział mu, że zbrodni dokonali Polacy. –  On zaczął na mnie krzyczeć, że Niemcy. Zdenerwowałem się, chwyciłem czapkę, powiedziałem: „Jak pan wie lepiej, to nie mamy o czym rozmawiać” i wyszedłem. Czyżby przesłuchującym go prokuratorem był Waldemar Monkiewicz? I czy w Radziłowie też objawiły mu się ciężarówki pełne Niemców?

27 stycznia 2001 W „Rzeczpospolitej” tekst profesora Tomasza Strzembosza Przemilczana ko‑ laboracja. Autor przytacza opowieści o Żydach, którzy na tamtym terenie mordowali Polaków, a także kolaborowali i donosili sowieckiej władzy. Zdanie z tekstu wydobyte w nagłówku: „Ludność żydowska, w tym zwłaszcza młodzież oraz miejska biedota, wzięła masowy udział w powitaniu wojska sowieckiego. Z bronią w ręku”. Skąd te masy Żydów miały niby mieć broń? Muszę zajrzeć do źródeł po‑ danych przez Strzembosza, bo czuję do tego, co pisze, żywiołową nieufność. Profesor, co opisał w „Karcie” w 1991 roku, zajmował się partyzantką anty‑ sowiecką w Białostockiem, skupioną na uroczysku Kobielno, nadbiebrzańskich bagnach, praktycznie niedostępnych przez dużą część roku. Schroniło się tam kilkudziesięciu partyzantów, w porywach koczowało tam do kilkuset osób, w du‑ żej części ci, którzy musieli się ukrywać przed Sowietami. Partyzanci byli częścią

69

struktury konspiracyjnej, założonej już w październiku 1939 roku przez księdza Mariana Szumowskiego z Jedwabnego i księdza Stanisława Cudnika z Burzyna. Teraz Strzembosz odwołuje się do rozmówców, z którymi przed laty robił wywiady i prowadził korespondencję w związku z Kobielnem. Jednym z nich była Łucja Chojnowska, spowinowacona z Laudańskimi: „W Jedwabnem, za‑ mieszkanym w większości przez Żydów, były tylko trzy domy, które nie wywie‑ siły czerwonej flagi, gdy weszli tutaj Rosjanie. Między innymi nasz dom”. Ale Jedwabne było jedynie w jakichś czterdziestu procentach zamieszkane przez Żydów. Informacja, że tylko na trzech domach nie było flag, oznacza, iż niemal wszystkie polskie domy witały Rosjan czerwonymi flagami! Jako dowód na kolaborację Żydów Strzembosz cytuje list od Kazimierza Odyńca, który pisał, że „trupy polskich partyzantów po walkach na Kobielnem transportował sąsiad mego wujka Władka Łojewskiego, Żyd Całko”. Ale czy to o czymś świadczy? Do transportu Żydów do zbiorczych gett i miejsc Zagłady zaganiano regular‑ nie polskich chłopów, byłoby jednak bzdurą traktować to jako kolaborację. Kolejny dowód to list od Jerzego Tarnackiego z Jedwabnego: „Po mnie i mego brata rodzonego Antka przybył patrol złożony z Polaka ob. Kurpiewski i Żyd o nazwisku Czapnik”. Czyli jeden Polak, jeden Żyd. Po przytoczeniu świadectw tej wagi Strzembosz uderza w górne tony: „Jeżeli Polski nie uważali za swoją ojczyznę, nie musieli jej wszak traktować jak okupanta i wspólnie z jej śmiertelnym wrogiem zabijać polskich żołnierzy, mordować uciekających na wschód polskich cywilów. Nie musieli także brać udziału w typowaniu swoich sąsiadów do wywózek, owych strasznych aktów odpowiedzialności zbiorowej”. „Wywózki” to jedno z tych słów o najwyższym emocjonalnym napięciu. Ofiarami wywózek padały całe rodziny, matki, dzieci, starcy, a prawda o nich przez lata była przemilczana. Dokładnie tak jak mord na Żydach w Jedwabnem. Ale przecież profesor musi wiedzieć to, czego nie wie zwykły czytelnik – że prócz Polaków wywieziono stąd tysiące Żydów. Daniel Boćkowski, historyk z Białegostoku, podaje, że Polacy stanowili pięćdziesiąt trzy procent deporto‑ wanych, a Żydzi – trzydzieści procent (historycy podają też liczbę dwudziestu procent), a przecież było ich na tych ziemiach mniej niż jedenaście procent. Odrębną sprawą jest szczególna rola wywózek w polskiej martyrologii. Z per‑ spektywy pieców Auschwitz deportacja Żydów w głąb Rosji, nawet na Syberię, dawała, jak się miało później okazać, największą szansę na przeżycie. Strzembosz zarzuca Grossowi, że oparł swą pracę na „materiałach UB uzyskanych w wyniku niewątpliwie okrutnego śledztwa z 1949 i 1953 roku, w czasach gdy biskupów polskich skazywano za zdradę narodu polskiego i szpiegostwo na rzecz »imperialistów«”. Gdyby rzucił okiem na materiały procesowe, zauważyłby, że czasy te same, ale procesy różne.

70

Pisząc o kolaboracji i zdradzie Żydów witających Armię Czerwoną, autor zdaje się nie zauważać, że alternatywą dla nich była nie wolna Polska, ale rządy Hitlera. Używanie terminu „zdrada” kryje w sobie jeszcze inną pułapkę: należałoby tych samych terminów używać wobec ludności polskiej, która na tych terenach w czerwcu 1941 roku witała kwiatami i bramami tryumfalnymi niemieckie wojsko. A przecież robiono to z analogicznych powodów – cieszo‑ no się nie z tego, że Polska będzie pod obcą okupacją, ale z tego, że odeszli znienawidzeni Sowieci. Jeszcze dziesięć–piętnaście lat temu, kiedy Strzembosz prowadził bada‑ nia na tych terenach, żyło przecież znacznie więcej uczestników i świadków jedwabieńskiej zbrodni. Z iloma z nich rozmawiał? Pomyśleć, jaki bezcenny materiał był w zasięgu jego ręki. Wydaje mi się mało prawdopodobne, by ni‑ gdy nie zetknął się w swoich badaniach ze sprawą mordowania Żydów. Jest natomiast możliwe, że tego nie usłyszał. Badał los partyzantów z uroczyska Kobielno, zadenuncjowanych i zabitych na miejscu przez NKWD lub wywie‑ zionych do Rosji, więc nie chciał tego słyszeć. Na pytanie, dlaczego nie dotknął wcześniej tematu dokonanej na Żydach zbrodni, Strzembosz odpowiada, że nigdy nie zajmował się problemem sto‑ sunków polsko­‑żydowskich. Co nie przeszkadza mu, po książce Grossa, stać się nagle ekspertem w tej sprawie.

31 stycznia 2001 Trwa rewia krytyki Grossa – czepianie się detali, żeby zdyskwalifikować całość. W „Życiu” tekst Gross kontra fakty Piotra Gontarczyka, który zarzuca autorowi Sąsiadów bezkrytyczne cytowanie świadka. I tak wedle relacji Awigdora Ko‑ chawa Żydzi z Jedwabnego wysłali do biskupa w Łomży delegację z pięknymi srebrnymi lichtarzami, co zaledwie na kilka dni wstrzymało pogrom. Tymcza‑ sem – pisze Gontarczyk – biskupa nie było wtedy w Łomży. To fakt bezsporny. Z Kroniki Panien Benedyktynek Opactwa Świętej Trójcy w Łomży 1939–1954 pióra siostry Alojzy Piesiewiczówny wynika, że biskup wrócił do pałacu biskupiego nie wcześniej niż 8 lipca wieczorem. „Przez całą okupację sowiecką biskup się ukrywał” – pisze Gontarczyk. Merytoryczny wątek krytycznych uwag wobec książki Grossa to tylko cienka przykrywka, pod którą kłębią się wielkie emocje, i to tymi emocjami karmi się czytelników. W wątku biskupim ważne jest eksponowanie kalki myślowej: oto polski patriota ukrywa się przed sowiecką zawieruchą, a kolaborujący z Sowie‑ tami Żydzi mają czelność go o coś posądzać. Faktem jest, że biskup zmuszony był opuścić swoją rezydencję i zamieszkał na wsi, w parafii Kulesze Kościelne, ale jego miejsce pobytu nie było tajne i można było do niego trafić. W zbiorze

71

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1941 znajduje się meldunek operacyjny generała Grota­‑Roweckiego z 21 listopada 1940 roku wystosowany do generała Sosnkowskiego: „Zupełny krach współdziałania ze strony księży katolickich. Bp Łukomski zabronił księżom kontaktu z robotą niepodległościową”. Gdy czytałam Kronikę Panien Benedyktynek, by sprawdzić, kiedy biskup wrócił do Łomży, co innego zwróciło moją uwagę. Zakonnica opisuje spadające na rdzennych Polaków represje ze strony obu okupantów, ale ani słowa nie poświęca temu, że zniknęła jedna trzecia miasta – tylu było Żydów w Łomży. U niej Żydzi występują w dwóch epizodycznych rolach. Raz dyrektor fabryki przyklasztornej, który im dokuczał, okazuje się Żydem i siostra Piesiewiczówna odnotowuje z satysfakcją – a jest wiosna 1942 roku! – że „władze niemieckie usunęły go z zajmowanego stanowiska”. Drugi raz mowa jest o młodej Żydówce, która znalazła schronienie w klasztorze. „Zgłosiła się oryginalna kandydat‑ ka, piętnastoletnie, miłe dziewczątko imieniem Janinka. Była Żydóweczką, ochrzczoną przed kilkoma miesiącami w Złotoryi. Rodziców straciła w ogólnym pogromie Żydów”. Zaraz po wojnie odnalazła ją ciotka. Zakonnica tak widzi dramat jedynych ocalałych z całej rodziny kobiet: „Janinka okazała się praw‑ dziwą chrześcijanką. Nie wzruszyła jej ani prośba, ani łzy, ani zaklęcia ciotki na prochy ojców, ani obietnice bogactw. Na wszystkie ponęty mądra panienka odpowiadała stanowcze »nie!«. Ciotka kusicielka odjechała”.

2 lutego 2001 W „Rzeczpospolitej” Adam Cyra, pracownik Państwowego Muzeum Auschwitz­ ‑Birkenau, stawia pomnik Jerzemu Laudańskiemu, więźniowi obozów Au‑ schwitz i Sachsenhausen. W sprawie jedwabieńskiej zbrodni Cyra ma do powiedzenia tyle tylko, że jego bohater był z tego powodu katowany i skaza‑ ny w procesie stalinowskim. „Z determinacją, wierząc w sprawiedliwy osąd historii, broni Jerzego Laudańskiego jego najstarszy brat Kazimierz” – użala się Cyra nad losem Laudańskich. Tekst ten „Rzeczpospolita” zamieściła bez słowa komentarza. Czy raczej z komentarzem zdjęciowym – z fotografiami obozowymi Jerzego Laudańskiego. Konotacja oczywista: oświęcimski pasiak to bodaj najbardziej wyrazista ikona ofiary Europy XX wieku. Takie zdjęcia odgrywają dodatkowo rolę polemiczną: Żydzi rezerwują sobie prawo bycia głównymi ofiarami Auschwitz, a tu pro‑ szę, Polak, i to szkalowany przez Żydów. Bo wymowa tekstu nie pozostawia wątpliwości: atakowany jest człowiek prawy, bohater. Jakby do Auschwitz wywożono tylko przyzwoitych ludzi. W szpitalu u Ramotowskich. Pani Marianka nie wstaje z łóżka, natomiast pan Stanisław oswoił się ze szpitalem, wszystkich naokoło zna i prowadzi

72

ożywione życie towarzyskie (skarży mi się lekarz prowadzący, że pacjent jest cały dzień na nogach). Gdy tylko przychodzę, wyciąga mnie poza oddział, siadamy w miejscu, gdzie może palić, i na twardych krzesłach, w przeciągu, godzinami rozmawiamy. Pan Stanisław wiele razy pił z mordercami, żeby wyciągnąć od nich szcze‑ góły zbrodni. Nie miał dzieci. Nie miał komu przekazać tej prawdy. Ale chciał wiedzieć. Teraz ja wydobywam z niego tę wiedzę. Szczęśliwie Agnieszka Arnold znalazła im miejsce w ośrodku ewangelic­ kim „Tabita” w Konstancinie, więc mają dokąd się udać po szpitalu.

4 lutego 2001 W Radziłowie z Janem Skrodzkim. Zaczynamy od odwiedzin u jego przyjaciółki z dzieciństwa Eugenii K., gdzie zastajemy jej siostrę z mężem. Janek wspomina żydowski cmentarz, jakieś dwa kilometry od miasteczka, widział tam po wojnie pojedyncze płyty nagrobne. –  Te płyty brali na taczalniki, żeby siekiery ostrzyć – podejmuje temat mąż Eugenii Jan K. – Chyba nie było takiego gospodarza w Radziłowie, co by nie miał taczalników z kamieni cmentarnych. Na podpałkę wycięli wszystkie wysokie sosny, które tam rosły. Pamiętam je, bo we wojnę chodziliśmy zbierać wronie jajka, a wrona to nie to, co kruk, na niskim drzewie nie zaprowadzi gniazda. –  Jak się ludzie zaczęli odbudowywać, żwir na taczki brali i Żydami sobie ściany tynkowali – śmieje się szwagier Eugenii Józef K. – A nowa władza z tej resztówki, co chłopi nie powykradali w nocy, kawałek szosy pobudowała. Szczaw się rwało na mogiłkach, rósł duży, zawsze się te parę złotych zarobiło. –  Co ty pleciesz? – przerywa mu jego żona. – Przecież pieniłby się taki szczaw, bo tłuszczu tam było dużo. Kto by jadł taki szczaw z cmentarza? –  Ale sprzedawało się dobrze. Mieszkamy u rodziny Janka w Radziłowie. Kuzyn Piotr K. po wojnie woził przesłuchiwanych „za Żydów” na stację kolejową, skąd jechali do Ełku. Cały dzień czekał u pobliskiego gospodarza, by zabrać ich z powrotem. Woził tak ojca Janka, Zygmunta Skrodzkiego. Wspomina też inny proces, w którym też oskarżano „za Żydów”. Jego zdaniem to był tylko pretekst, żeby przesłuchiwać ludzi związanych z podziemiem antykomunistycznym, ale wniosek z tego, że proces w Jedwabnem nie był jedyny. To odkrycie! Dużo rozmawiamy o czasach powojennych. Wielu w tych stronach stra‑ ciło życie w bratobójczych walkach między różnymi odłamami podziemia. Ci z Narodowych Sił Zbrojnych – jak tłumaczy nam jeden z naszych rozmów‑ ców – nie mieli wątpliwości, że z komunizmem należy walczyć „metodą war‑ stwową” – warstwa komunistów, warstwa wapna – i uważali ujawniających

73

się AK­‑owców za zdrajców. Podziemie antykomunistyczne działało tu jeszcze dziesięć lat po wojnie!

5 lutego 2001 Radziłów. Odwiedzamy księdza. Janek mówi, że jest synem Zygmunta Skrodz‑ kiego, który był tu 7 lipca 1941 roku. –  Jestem przyjezdny – zastrzega od progu ksiądz, lat około czterdziestu, który zresztą nie zamierza nas przepuścić przez próg. – Nic nie wiem, u nas ludzie o tym nie mówią. Janek prosi o możliwość zajrzenia do ksiąg parafialnych z 1941 roku. Ksiądz zapiera się, że ich nie ma. Obchodzimy po kolei dawnych kolegów Janka. Jeden z naszych rozmów‑ ców wyciąga z biblioteki książkę o działalności Armii Krajowej w tym regionie autorstwa Jana Orzechowskiego, pseudonim „Strzała”, Aby pamięć nie zginęła, ze zdjęciami członków AK z Radziłowa. Trzy nazwiska znam ze świadectwa Menachema Finkelsztejna. Z kart książki o polskich patriotach patrzą na mnie twarze morderców.

6 lutego 2001 Z powrotem w Warszawie, gdzie jestem umówiona przez Michnika na rozmowę z reżyserem Jerzym Skolimowskim. Adam namawia go na film o Jedwabnem. Uważa, że taki film na pewno powstanie, i obawiając się, że może być antypol‑ ski, chciałby rzecz wyprzedzić. Miałabym dostarczyć pozytywnych bohaterów. Joasia Szczęsna, u której się umówiliśmy i która pomaga mi w opiece nad Ramotowskimi, uważa, że oni właśnie byliby wymarzonymi bohaterami filmo‑ wymi: Żydówka i Polak, wielkie zagrożenie, wielka miłość, która przetrwała sześćdziesiąt lat, słowem, wszystko, co potrzeba do dobrego scenariusza. Ja natomiast studzę Skolimowskiego w jego – umiarkowanym zresztą – zapale. Na propolski film, tłumaczę mu, Jedwabne nie bardzo się nadaje. Chciałabym jednak napisać o Ramotowskich dla „Gazety”. Ale Adam Michnik mówi, że jak mam już pisać o Radziłowie, to wystarczy jeden tekst i ma być oparty na różnych źródłach.

Rozdział 2

Chciałem ocalić jej życie, miłość przyszła później czyli opowieść o Racheli Finkelsztejn i Stanisławie Ramotowskim

Stanisław Ramotowski w swojej chałupie w Dziewięcinie koło Radziłowa, 200 1 rok

Stanisław Ramotowski szedł akurat z Kramarzewa do Radziłowa, kiedy zobaczył na drodze pierwszy niemiecki czołg. Musiało to być 23 czerwca 1941 roku, bo pamięta, że poprzedniego dnia z Radziłowa uciekli Rosjanie. Na czołgu siedział Antoni Kosmaczewski, który jak tylko go zobaczył, krzyk‑ nął: „Wyjmij ręce z kieszeni!”. Ramotowski pomyślał, że ten to zdążył już poczuć się ważny i upoważniony do pouczania innych, jak się zachowywać wobec nowej władzy. Ale to, że dwa tygodnie później Kosmaczewski stanie się uczestnikiem mordu dokonanego na radziłowskich Żydach, nie mogło mu przyjść do głowy.

75

–  W moim Kramarzewie – opowiadał mi Ramotowski – ludzie byli spokojni, nikt nie rabował, ani też nie wybierał się mordować Żydów. Aż któregoś dnia spotykam kolegę, Malinowskiego z Czerwonek, i ten mówi mi, że do Radziłowa wybierają się ludzie z okolicznych wiosek, żeby robić tę samą robotę co dzień wcześniej w Wąsoszu. A co zrobili w Wąsoszu? Chłopi podjeżdżali furmankami pod żydowskie domy i siekierami zabijali mężczyzn, kobiety, dzieci. Rannych i zabitych ładowali na wozy i wywozili za miasto. Na ulicach pełno było krwi. Zaraz poleciałem ostrzec rodzinę Finkelsztejnów. Finkelsztejnowie mieli młyn w Dziewięcinie, czyli tuż przy Kramarzewie, ich sad graniczył z łąką Ramotowskich. Jedna ich córka była już mężatką, druga młynarzówna – Rachela – od dawna podobała się Ramotowskiemu. –  Ona była drobna, warkoczyki miała dwa, okulary nosiła od dzieciństwa – mówił, patrząc na swoją żonę z czułością i dumą. Jeszcze sześćdziesiąt lat po tym, jak spojrzała na niego przychylnym okiem Rachela, uroda Ramotowskiego, wysokiego blondyna o szlachetnym profilu i wiecznie śmiejących się wielkich niebieskich oczach, wciąż może robić wrażenie. A Rachela? Patrzę na jej zdjęcia sprzed lat i widzę typ niepozornej, chudej, pilnej okularnicy. –  A co na to wasi rodzice? – zapytałam. –  Nie za bardzo. Mama mojej żony przed wojną, jak raz poszliśmy się chować do zboża, goniła nas tak, że Marysia zgubiła pantofelek. –  Ale wtedy mówił pan do niej Rachela. Mówi pan tak jeszcze czasem do niej? –  Od razu jak ją ochrzcili, zmieniłem na Marysia. –  Dlaczego akurat Marysia? – spytałam później Ramotowską. –  Jakie chcieli mi imię dać, takie wzięłam. –  Wydawało im się, że są bezpieczni – ciągnął Ramotowski. – Nie chcieli mi wierzyć i musiałem ich długo przekonywać, nim zgodzili się iść na moje pole. Jeszcze noc była, gdy zaczęli zjeżdżać do Radziłowa furmankami, żeby rozprawić się z Żydami. Dziewięcin był im po drodze, więc powybijali okna w młynie i zrabowali, co się dało. Nie tak wiele, bo jeszcze wieczorem wziąłem swego szwagra, popakowaliśmy rzeczy Finkelsztejnów w worki i wrzuciliśmy na poddasze. Były tam różne zapasy, skrzynka wódki, skrzynka mydła. –  A skąd jechali? –  Z Wąsosza, Żebrów. Orlikowo to chyba przyjechało całe. Tak samo po‑ spólstwo ze Słucza. Od nas z Kramarzewa i obok z Czerwonek chyba nikt nie brał w tym udziału. Obiecałem Finkelsztejnom, że podjadę zobaczyć, co się dzieje w miasteczku. Wyciągali Żydów z domów na rynek. Widziałem ma‑ leńkie dzieciaki, jeden do drugiego się przytulił i główki trzymali spuszczone. Spalenia w stodole nie widziałem, bo chciałem szybko wrócić i dobrze ukryć

76

Finkelsztejnów, ale trochę się rozpatrzyłem. Polacy pilnowali na drogach, żeby Żydzi nie uciekali. Żydowskie mieszkania zaczęto grabić już wtedy, gdy Żydzi byli w drodze do stodoły. –  Widział pan Niemców?  – Jednego żandarma. Stał na balkonie i fotografował. Wtedy było ze czte‑ rech żandarmów na cały Radziłów. Niemiec ani w Wąsoszu, ani w Radziłowie, ani w Jedwabnem do mordu się nie przyłożył. To Polacy spędzali i ganiali Żydów. I od razu latali po domach, rabowali. Czy im sumienie zaślepiło? Tam oszalał naród, wchodzili do mieszkań, pierzyny rozrywali, pierze uciekało, wiatr je gnał, a oni brali tobołek na plecy i lecieli do domu, aby zaraz wrócić z pustym workiem.  – Mężczyźni? –  Przeważnie, ale kobiety też widziałem, tylko mniej.  – A  dzieci? –  Takie, co mogły coś unieść, chętnie brały. Tam był tłum ludzi do tego, tylko nie wiem, gdzie wtedy był Bóg. Kiedy spytałam Stanisława Ramotowskiego, dlaczego jego zdaniem doszło do zbrodni, jego żona zaraz się wtrąciła: –  To nie nasza sprawa o tym wiedzieć. Marianna Ramotowska od pierwszych naszych spotkań zachowywała dy‑ stans, zasłaniała się niepamięcią, próbowała nie dopuścić do rozmów o zbrodni i w ogóle wszystkim, co żydowskie. Kiedy składałam jej życzenia z okazji Chanuki czy Rosz Haszany, zaraz zaczynała odmawiać różaniec. Spytana, co pamięta z Chanuki w domu rodzinnym, odpowiedziała pytaniem: –  Chanuka to Święto Kuczek, prawda? Jak to możliwe, żeby nie pamiętała, przecież Chanuka to święto jakby stworzone dla dzieci: dostają wtedy prezenty, a na stole jest pełno słodyczy. Ramotowski jednak podjął temat: –  Jedni to chyba robili dla samego mordu, u nas ludzie byli tacy zacofani chrześcijanie, że życie Żyda nie było dla nich nic warte, ale większość dla rabunku i dlatego że Niemiec dał przyzwolenie. –  Miał pan poczucie, że jest w Radziłowie jedynym sprawiedliwym? –  Skąd, porządnych ludzi w Radziłowie było dużo! Problem w tym, że tych nieporządnych było więcej. –  A skąd się w panu narodził taki pomysł, żeby pomóc Żydom? –  Cała moja rodzina była porządna. Żeby ukraść albo zabić, o mój Boże, u nas to byłoby niemożliwe. W domu byłem dobrze chowany. I jeszcze sprytny byłem, nie bałem się niczego, bo bojący by tego nie zrobił. A też odkąd pamię‑ tam, z dziewczynami i chłopakami żydowskimi chodziłem na tańce, na zabawy, słuchałem ich skrzypeczek. –  Więcej było Polaków takich jak pan?

77

–  Chyba ja jeden. Bo mnie zawsze było z nimi dobrze. Rodzina Izaaka Finkelsztejna osiedlona była w tych stronach od wieków. Oprócz młyna mieli osiem hektarów gospodarstwa, hodowali krowy, konie, kury, kaczki, indyki. –  W naszym młynie – tłumaczyła mi Marianna Ramotowska – były nowo‑ czesne maszyny kupione za dolary. Turbina wodna Francisa, walce węgierskie Ganza krótsze i grubsze na żyto, niemieckie SECK na pszenicę. Po wojnie, jak rozszabrowali wszystko, turbiny nie dali rady wyciągnąć z wody i dzięki temu udało nam się odbudować młyn. Rodzina jej matki, Sary Jankielewskiej, pochodziła z Kielc. Poza jidysz i hebrajskim matka znała niemiecki i rosyjski. A polski tak dobrze, że sąsiadki przychodziły dyktować jej listy. Rachela zapamiętała pochyloną mamę kreślącą zawsze ten sam nagłówek: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”.  – Dziadek Jankielewski powtarzał, że nigdy by nie wydał córki na wieś, gdyby stać go było na lepszy posag – opowiadała. – Mama miała braci na stano‑ wiskach. Jeden był dyrektorem kopalni wapienia w Kądzielni, drugi mieszkał w Kielcach i był dyrektorem zarządu kopalń należących do warszawskiej gałęzi rodziny, inny budował mosty, siostra matki poszła za lekarza. Był też w naszej rodzinie profesor, który mieszkał w Berlinie. Ojciec zmarł, gdy Rachela była małym dzieckiem, gospodarstwo prowa‑ dził starszy brat. W 1930 roku skończyła szkołę w Radziłowie i wysłano ją do wujka w Kielcach, gdzie – w odróżnieniu od domu rodzinnego – mówiło się po polsku. Tam zrobiła małą maturę i zaczęła pracować jako kasjerka w przedsta‑ wicielstwie niemieckiej firmy sprzedającej samochody marki Chevrolet. Gdy przyjeżdżała do rodzinnego Radziłowa, zaraz przesyłała liścik przez polskiego parobka, który u nich pracował, do sąsiada zza miedzy. Ramotowski poszedł popatrzeć na ślub Matyldy, siostry Racheli. Powie‑ działa mu o nim Rachela, ale już nie śmiała do niego podejść ani go zaprosić w gości na wesele. –  Ślub odbywał się przed ich domem. Przyjechał rabin z Radziłowa, młodzi mieli rozpięty nad sobą baldachim, pan młody rzucił kieliszkiem. Z Polaków byłem ja jeden. Stałem trochę z boku. Chociaż kuzyn Marysi zapraszał mnie do środka, do domu nie wszedłem, bo wiedziałem, że siostra Racheli wcale Polaka nie oczekuje. –  Gdyby nie wojna, matka Racheli nie zgodziłaby się chyba oddać panu córki za żonę?  – A  skąd! –  A gdyby się zgodziła pod warunkiem, że pan przejdzie na judaizm? –  Powiedziałbym: tak, nawet nie prosząc o czas na namyślenie. Nie pa‑ miętam, żebym jakąś polską dziewczynę miał za narzeczoną.

78

Wojna pogrzebała miastową karierę Racheli. Była w sierpniu 1939 roku na wakacjach u matki w Radziłowie i już nie wróciła do Kielc. Ona: – Przyszli Sowieci, to zaraz nam młyn zabrali. Zarządcą młyna Finkelsztejnów z ramienia nowej władzy został Polak, ale pozwolili im dalej mieszkać i pracować w młynie jako robotnikom najemnym. On: – Za czasów sowieckich u nas na wsi w Kramarzewie życie szło ­normalnie. Było dwadzieścia sześć gospodarstw i żadnej rodziny nie wy‑ wieźli. Tylko gospodarza, który wstał na zebraniu i powiedział: „Na jarmarku u nas jest więcej świń niż u was w całej Rosji”. Następnego dnia przyszli po niego. Pytałam Ramotowskiego, czy pamięta, jak rodzina Racheli zachowywała się w tych czasach. –  Boże broń, żeby oni mieli lubić komunistów! –  A mówią radziłowianie, że to Żydzi popierali nową władzę. –  Biedniejsi Polacy zaraz szli do Sowietów jakąś funkcję pełnić, a Żydzi… nie zauważyłem. Tak przynajmniej było w Radziłowie. Powiedzieć, że pan Stanisław nie miał żadnych uprzedzeń do Żydów, to mało. Jak mu wspomniałam, że ponoć ktoś z rodziny Racheli kolaborował jednak z sowiecką władzą, zaraz się oburzył: –  Ale skąd! Prawda, szwagier Racheli Lejbko Czerwiński był komunistą, za Ruskich się panoszył i z karabinem chodził, ale w rodzinie był czarną owcą, nie lubili go, wcale a wcale. Ramotowski nie pamiętał, by okupacja sowiecka coś zmieniła w są‑ siedzkich stosunkach polsko­‑żydowskich. Nikt w Kramarzewie specjalnie na Żydów nie narzekał, a mama Racheli tak samo bokiem na niego patrzyła jak i dawniej. Aż przyszli Niemcy i 7 lipca. Stanisław, gdy upewnił się, że Finkelsztejno‑ wie siedzą bezpiecznie ukryci w zbożu, i doniósł im jedzenie, poszedł zobaczyć, co się dzieje u nich w młynie. Był już późny wieczór. –  Złodzieje siedzieli jak na swoim. Rozpiłem z nimi cztery butelki wódki, które zniosłem z góry, a jak się popili, powrzucaliśmy na wóz ze szwagrem te rzeczy Finkelsztejnów, które ukryliśmy poprzedniego dnia. Z tego potem mieli czym płacić za życie. –  Gdzie pan ich ukrył?  – W  życie. Ona: – Tam usłyszeliśmy krzyk i zobaczyliśmy dym. Byliśmy cztery kilo‑ metry od Radziłowa. On: – Dwa dni i dwie noce przeleżeli w zbożu. Chciało im się pić, upał był wielki. Rano gnałem gęsi z wiadrem w ręku, żeby pokazać, że to dla gęsi woda. Sąsiadów się bałem. U mojej mamy zagrodziłem deskami między piecem

79



1 Rachela Finkelsztejn, z Dziewięcina koło Radziłowa, uczennica szkoły w Kielcach. Mieszkała tam u wujka i przygotowywała się do małej matury. Kielce, 1930 rok

2, 3 Rachela Finkelsztejn. Kielce, druga połowa lat trzydziestych

4 Rachela Finkelsztejn, pierwsza po prawej. Kielce, druga połowa lat trzydziestych

5, 6 Rachela Finkelsztejn w pracy, w przedstawicielstwie ­Chevroleta. Kielce, druga połowa lat trzydziestych

1

4

2

3

5

6

i ścianą schowek dla Racheli, a drugi schowek niedaleko dla jej rodziny – matki Sary, brata Szabsy, siostry Matyldy i jej dwojga dzieci: Icchaka z bezwładem nóg i mniejszego chłopaczka Hewela. Sprowadziłem ich nocą. Mama sąsiadom nic nie mówiła, ale poszła po radę do Mazurka – to był jej przyjaciel, felczer, szanowany w mieście. Obmyślił, żeby Marysię – wtedy Rachelę – ochrzcić i żebyśmy się pobrali. Mazurek, dobry człowiek, choć trochę gburowaty, był wielce religijny, można powiedzieć dewot, i chciał Rachelę doprowadzić do wiary. Przekonał mnie, że jak będzie ochrzczona, dadzą nam spokój. „Ty się ożenisz – mówił – i ona będzie już na ciebie zapisana”. I tak się stało. Żeniłem się nie przez miłość, to przyszło później, ona mi się tylko podobała. Chciałem ratować życie ludzkie. Ona: – Na Zaduszny Dzień zawsze nosiłam lampki na grób Mazurka. Kramarzew należał do parafii Wąsosz, więc tam pojechał załatwić chrzest i ślub. On: – Zaszedłem na plebanię, ława duża, stało pięć blach, a w każdej gęś przygotowana do pieczenia. Ksiądz spytał: „Czym ty mi zapłacisz, żadna gotówka teraz nic niewarta”. A ja: „Nie mamy nic, proszę księdza”. On na to: „Mogą być pierścionki, kolczyki, byle złotne”. Powiedziałem, że dom Finkelsztej‑ nów w Dziewięcinie całkiem splądrowano, że tam nie ma nic, tylko dziury po wybitych oknach. A ksiądz: „Ja ci dam przykład. Chodził u nas Chaim, biedny Żyd z workiem, a jak mu kosę przyłożyli do gardła… – i tu zrobił taki ruch ręką – to okazało się, że miał i dolary, i złoto”. Ja się tak zatrząsłem, jakby ogień mi przeszedł z głowy do pięt. Kazał mi wyjść do sieni i poczekać, więcej mnie już do środka nie zaprosił, tylko podał przez próg kartkę, żebym z nią pojechał do księdza do Radziłowa i tam brał ślub. Na furze kartkę otworzyłem, a tam napisane, żeby mi ślubu za nic nie udzielać. Zmiąłem ją i wyrzuciłem w pole. On musiał od morderców z Wąsosza brać żydowskie złoto. Mówił pewnie, że im da rozgrzeszenie, a głupi chłop szedł i mu przynosił. Po wojnie, gdy umarła moja mama, poszedł do niego mój brat, a ksiądz go przekonał, że pochowa mamę taniej, tylko żebym ja nie przyszedł. I ja, głupi, nie byłem na pogrzebie własnej matki. Zajechałem do Radziłowa, musiałem szybko obgadać z księdzem Do‑ łęgowskim, zanim on się zgada z tym z Wąsosza. Odnalazłem go na kartach u sąsiada. To był dobroci człowiek, tylko że z początku chciał sześć metrów żyta. Mówiłem, że Niemcy za wyrobienie papierów biorą mniej, spuścił w końcu do trzech. Jak mu je wrzucaliśmy razem ze szwagrem do stodoły, zobaczyłem, że jak plebania długa i szeroka, leżało zboże, z którego żadnego pożytku już nie mogło być, bo było wyjadane przez wołki. Porcja, która by nam starczyła na przeżycie do wiosny, wołkom mogła starczyć na trzy godziny.

82

Wcześniej, gdy Ramotowski był dzieckiem i umarł mu ojciec, poprzedni ksiądz z Wąsosza zażądał od matki trzysta złotych za pogrzeb. –  Matce wszystkich oszczędności wyszło sto pięćdziesiąt złotych, na sto pięćdziesiąt złotych poręczył sąsiad. Potem nie mogła oddać i poborca nas ścigał. Jak ksiądz w tych stronach nie miał zmiłowania dla chrześcijanki, to dlaczego Żydów miał żałować – zamyślił się pan Stanisław. Z kroniki parafialnej Radziłowa można się dowiedzieć, że Rachela została ochrzczona 17 lipca 1941 roku w obecności świadków: Józefy Burgrafowej, lat siedemdziesiąt siedem, i Jana Mazurka, lat pięćdziesiąt pięć. Ramotowski pamiętał, jak odwoził ją na chrzest. –  Wiozłem ją do kościoła i trzeba było przejechać mostkiem koło młyna Finkelsztejnów, a tam stali oprawcy, co zajęli młyn, ale tylko patrzyli, nic nam nie zrobili. Chrztu nie widziałem, do kościoła weszła Rachela z Mazurkiem i Burgrafową, jego dobrą znajomą, którą uprosił na chrzestną, ja czekałem na zewnątrz. Przechodził wtedy Feliks Mordasiewicz, krzyczy do mnie: „Wiem, że masz u siebie Żydówkę”. Powiedziałem: „Teraz ona ochrzczona, to spróbuj coś jej zrobić”. A on do mnie: „Żeby nie ty, tobym i zrobił”. Ślub odbył się 9 września 1941 roku o godzinie ósmej rano, w obecności świadków Bolesława Budnego i Jana Mazurka. On: – Ślub, taki cichutki, skromny, dawał nam wikary. Obecnych było może z dziesięć osób. Matula moja była przeciwna, ale już nic nie mówiła. Na przyjęciu weselnym było dużo samogonu, jeden mój kolega Feliks Godlewski upił się i strzelał w okna. Cały czas był nam życzliwy, trudno mi do tej pory uwierzyć, że i on też maczał palce w mordzie. –  Rodzina panny młodej była na weselu?  – Jej matka siedziała na ławie oddzielnie, nie przy stole, bo jedzenie było niekoszerne. Moja Marysia z początku prawie nic nie brała do ust, że nie może. Przekonywałem ją: „Umrzesz z głodu, dziecinko, czy tego chce twój Bóg?”. Ona: – Moja matka, jak wróciliśmy z kościoła, zdjęła z ręki swój pierścio‑ nek, założyła mi na palec i powiedziała: „Ty jedna przeżyjesz”. On: – To było zrządzenie, że ona miała żyć, a ja na to postawiony zostałem. –  Sam nie wiedziałem – opowiadał dalej Ramotowski – w co się przez ten ślub pakuję. Zmamili mnie, na wszystko miałem spryt, a tu posłuchałem głup‑ szych od siebie. Ktoś doniósł o ślubie, zaczęto szukać i mnie. Odtąd byłem na‑ znaczony, obydwoje musieliśmy się chować. Kilka razy żandarmi przychodzili do domu, ale my obserwowaliśmy na zmianę obejście przez szparę w belkach i zaraz myk za piec. Raz widziałem Henryka Dziekońskiego, jak podpytywał małe dzieci brata o nas, a koło niego stał żandarm, Niemiec. Wtedy mu się nie udało. W końcu jednak znalazł się szpieg, wydał rodzinę Marysi na śmierć.

83

Zabrali Finkelsztejnów, a potem Dziekoński przyjechał po Marysię, powiedział, że rodzina już wzięta i że wie, że Marysia jest u nas. Nie było rady. Marysia wyszła z kryjówki. Klękała przed nim, ale nic z tego. Dałbym radę go zabić, ale za to zginęłaby moja rodzina.  – Kto doniósł? –  Miarkuję kto, ale nie wiem na pewno. Tylko jeden z naszej okolicy wszędzie szukał, węszył Żydów: Stanisław Żelechowski z Czerwonek. Wy‑ dał jednego kupca zbożowego z Wąsosza, któremu udało się uciec z rynku i pobiegł do znajomych gospodarzy. Wypatrzył go tam Żelechowski, zamknął w chlewie, kazał wypić duszkiem całe wiadro wody, żeby tylko poznęcać się nad nim, a potem oddał żandarmom. Sam o tym później z rozbawieniem opowiadał. Dostał za to dwa kilo cukru. Niemcy nie byli tacy znowu wyrywni do podarunków, ale niektórym to wystarczało. –  Jak uratował pan Marysię? –  Niemcy te kilka rodzin, co się uratowały w dzień mordu, trzymali w bóż‑ nicy. Szedłem za Marysią i Dziekońskim, zorientowałem się, że tam ją prowa‑ dzą. Poczekałem do wieczora, jak się żandarm odwrócił, wpadłem do środka. Zaświeciłem latareczkę, zobaczyłem Marysię skuloną w kącie, siłą za rękę pociągnąłem i tak wybiegliśmy. Nie mogłem zabrać całej rodziny, to chociaż ją jedną wyrwałem. Ona: – Milicjantem, który nas pilnował, był Łasiewicz. Wiedział, że jestem żoną Stasia, i wtedy w nocy przyniósł mi poduszkę. Już było zbyt niebezpiecznie w rodzinnym domu za szafą, znaleźli scho‑ wek u jednego z sąsiadów. W 1942 roku urodziło im się dziecko. –  Babka, która odbierała poród, powiedziała, że zaraz zmarło – mówiła pani Marianka, popłakując. – Dlaczego tak? Urodziło się zdrowe. –  Zmarło po kilku godzinach i lepiej się stało – tłumaczył łagodnie pan Staś – bo w trójkę nie dalibyśmy rady się ukryć. Często do tego wracała, płacząc, raz powiedziała mi, że zostało pewnie przyduszone poduszką. Za jakiś czas znów zaszła w ciążę. –  Żona była w ciąży, już takiej sporej, zaczęło się poronienie i bez lekarza by nie przeżyła. Zawiozłem ją aż do Jedwabnego, zima była, wyniosłem ją z sań na rękach. Lekarzem był volksdeutsch, nietutejszy.  – Żona wyglądała na Żydówkę? –  A skąd, mowę miała czystą. Tylko że tam usługiwała mu kobieta spod Jedwabnego, która nas poznała. Żonę zaniosłem z powrotem na wóz, wracam do doktora podziękować i słyszę, jak ona mówi: „Żydówka u pana była”. Już nie dziękowałem, tylko konia batem i chodu. Zawsze chodziłem z bronią. Jakby nas wzięli, nie byłoby znęcania się, najpierw dałbym w łeb, a potem bym nas oboje zabił.

84

Ramotowski należał do Armii Krajowej. Zaproponował mu to syn tego Mazurka, który namówił Rachelę na chrzest. –  W tej okolicy przeważnie ludzie wstępowali do NSZ – opowiadał. – W AK z Kramarzewa byłem ja i Dominik Grabowski. Czasem miałem rozkaz przenieść gdzieś broń. Raz dostałem stertę karabinów, wszystko zardzewiałe, powyła‑ mywane. Trzeba było przejechać szosę między Szczuczynem a Białymstokiem, gdzie jeden za drugim sunęły niemieckie samochody. Myślę sobie: „Za trochę złomu narażać życie ludzkie?”. Ale rozkaz to rozkaz. Udało się. Potem była akcja koło Czerwonego Boru, gdzie zastrzelili dużo Niemców, więc może któryś z tych karabinów jednak wypalił. Marysia chodziła ze mną na akcje, bo mówiła, że sama i tak żyć nie chce. Trzy razy spotkali kogoś z rodziny Racheli. Pierwszy raz Ramotowski natknął się na szwagra żony, tego, co to był czarną owcą w rodzinie. –  Byliśmy na kolonii u Laskowskich i poprosili mnie, żebym przeprawił się wpław przez rzekę i pomógł im kosić po drugiej stronie. A tam wyszło dwóch z żyta, w mundurach niemieckich, z bronią. Zamarłem, a to był Lejbko, jej szwagier, z kolegą, rozpoznali mnie po głosie. Ten kolega to był syn Zandlera, co miał przed wojną w Radziłowie sklep kolonialny, a po mordzie jego dom zajął Aleksander Godlewski. Zabili dwóch Niemców. Powiedzieli: „Dziś prze‑ prawiamy się do Związku Radzieckiego, jak przeżyjemy tę noc, będziemy żyć”. Chcieli trafić na ruską partyzantkę. Jednego dnia w domu matki Ramotowskiego pojawiła się siostra Racheli. Była w radziłowskiej synagodze, aż przewieziono ją wraz z innymi ocalałymi z pogromu Żydami do majątku Milewo pod Grajewem. Zarządzał tym Niemiec, ale nikt ich specjalnie nie pilnował. –  Byli tam tak strasznie głodni, że szła do nas nocami, opłotkami, ze dwa‑ dzieścia kilometrów, żeby prosić o coś do zjedzenia dla dzieci. Ona była całkiem inna niż Marysia, silna jak chłop i taka dumna, że słowem nigdy się wcześniej do mnie nie odezwała. Dopiero jak przyszła tak straszna bieda, poprosiła: „Stasiu, pomóż”. Żywności trochę pozbierałem, słoninę, chleb, masło. Ale trzeba było ją jeszcze odwieźć. Dominik Grabowski, u którego się wtedy ukrywaliśmy, dał mi furmankę. Naładowałem na wóz torfu, ją i żywność schowałem pod spo‑ dem i jadę. Żandarm stał na warcie przy mostku w Kramarzewie, ale nas nie zatrzymał. Innym razem Ramotowskiego, pracującego w polu u gospodarzy, którzy ich ukrywali, zawołał głos ze zboża. –  Patrzę, czupryna wielka, obrośnięta, a to jej kuzyn Lejbko Finkelsztejn uciekł z transportu do Treblinki. Cały zawszony, aż ruszało się na nim. Od‑ dałem mu ubranie, przyszedłem z żyletką i go ogoliłem. Niepotrzebnie zadał się z jednym złodziejem z miasteczka, po nocy się wypuszczali, kradli gęsi.

85

Próbowałem mu przemówić do rozumu, ale nie dało rady. Ktoś go wydał żandarmom, przyjechali po niego, złapali, zabili. Dopytywałam się, ile osób im pomogło, ile o nich wiedziało. On: – Na początku w Kramarzewie cztery domy wiedziały. Nie pomagali, ale wiedzieli. Jak już rodzinę Marysi wzięli, ukrywaliśmy się bardziej, bo już nie wierzyłem nikomu. Czort mógł w każdego wleźć. Gościli nas dobrzy znajomi sprzed wojny, Laskowscy z Kramarzewa i Karpińscy z Czerwonek. W Konop‑ kach miałem ciotkę, jak zaszliśmy, mówiła do mnie: złoteńki, serdeńko, ale już pierwszej nocy kazała nam się zabrać, nie wytrzymała swego strachu i nawet na drogę nie dała kawałka chleba. Inny wujek z kolei byłby nas przechował, ale jego syn był we wsi sołtysem i strasznie go skrzyczał. Byliśmy w Pieńkach u siostry ojca, tam było dobrze, w tej wsi mieszkał też Rogowski, u którego czasem nocowaliśmy. W Glinkach było dwóch braci, Franciszek i Józef Mro‑ ziccy, chowali się przed Niemcami, mieli kryjówkę pod podłogą, i mogliśmy przyjść się przespać. Koledzy z AK wiedzieli, przez kogo można mnie znaleźć. W dzień zarabiałem, pracując w polu u znajomych gospodarzy, a wieczorem przynosiłem Marysi jedzenie. Ona: – Ileż to razy musieliśmy spać po lasach, po wąwozach, po bunkrach, na spółkę ze szczurami. Krytycznym momentem dla ukrywających się Żydów była ewakuacja tych terenów w 1944 roku w związku z przesuwającą się linią frontu. –  My jedni zostaliśmy. Wykopałem dół na polu, zakryłem płytą kamienną. Od Kramarzewa szli niemieccy żołnierze i drogę sobie zrobili przez żyto do‑ kładnie tam, gdzie była nasza kryjówka. Jeden odepchnął płytę nogą i stanął z nami twarz w twarz. Marysia rozmawiała z nim po niemiecku, opowiedział, jaką biedę sam przeszedł na tej wojnie, i poszedł. Wieczorem przyjechał po nich furmanką z drugim Niemcem i przewieźli ich w bezpieczne miejsce za linię frontu. –  Pod koniec wojny Niemcy sami czuli się w potrzasku – opowiadał dalej. – Szli spod Stalingradu, takie biedaki, obszarpani, stąd wiedzieliśmy, że to zaraz koniec. U Karpińskich na kolonii zaszedł przypadkiem sołtys z Czerwonek, przy‑ uważył nas i poszedł szukać Niemca, że u Karpińskich jest Żydówka. N ­ iemiec przyszedł, spytał, czy to prawda, ale nie nalegał, nie przeszukiwał domu. Zaraz po wojnie zamieszkali w ruinach, które kiedyś były domem Finkelsztejnów. Ona: – Matka Stasinka początkowo była mi przeciwna, a po wojnie co‑ dziennie przychodziła z Kramarzewa nas odwiedzać. Chyba się przekonała, że jestem coś warta. Gdy zadawałam Ramotowskiej różne pytania, odpowiadała tymi samymi kilkoma kwestiami, które powtarzała już do końca spotkania, niczym mantrę,

86

popłakując przy tym. Jednym z tych zdań było właśnie: „Matka Stasinka chyba się przekonała, że jestem coś warta”. Odbudowali młyn. On był młynarzem, ona prowadziła księgowość. –  To trzeba powiedzieć, że pozwolili się odbudować. – Ramotowska po‑ kiwała aprobująco głową. Myślałam, że chodziło jej o komunistyczną władzę, która mogła im zabrać młyn, ale nie, chodziło o sąsiadów. Pytałam, czy po wojnie mówiono w miasteczku o zbrodni. On: – Po cichu albo po pijanemu. Ksiądz przyjechał kiedyś do nas na ko‑ lędę, był tak gruby, że trudno go było wyciągnąć z sań. Spytałem: „Księdzu to nie przeszkadza, jak morderca przychodzi do kościoła w futrze po Żydzie?”, bo każdy widział, że Dziekoński chodzi w futrze po Szlapaku. Nie odpowiedział. Moja Marysia, przestraszona, ciągnęła mnie za rękaw. Pytałam, czy ktokolwiek ocalał z jej dalszej rodziny. Ona: – Wszyscy zginęli w Treblince. Tylko szwagier przeżył. Przedostał się na sowiecką stronę, trafił do łagru, ale się wydostał. Po wojnie znalazł się w Szwecji, pisał do mnie stamtąd, pytał, czy żona i dzieci żyją. Nie odpowie‑ działam.  – Dlaczego? Ona: – Nie chciałam i nie można było. Żydów Dorogojów, ojca i syna, za‑ bili zaraz po wojnie. Kosmaczewski i jego brat podstępnie kazali ich zawołać, że na zgodę wypiją pół litra, i w sieni zatłukli siekierami. Żeby świadków nie było. Żyliśmy w strachu i okradali nas, bywało rozmaicie. On: – Wkroczyło kilku do ledwo odbudowanego młyna, kazali mi się położyć na podłodze, przyłożyli karabin do głowy. Zostawili wcześniej kartkę podpisaną „Tygrys”, że dwanaście worków mąki ma iść na broń. Powysypywali zboże, straszyli, że następnym razem młyn wyleci w powietrze. To akurat nie było za przechowywanie Żydów, tylko czysty rabunek. Ale drugiego razu, już ze dwa lata po wojnie, Marysia chciała odkupić rodzinny kredens dębowy. Był w Rydzewie, u Chrostowskiego, co nawet drzewa powykopywał z sadu Finkelsztejnów i przeniósł do siebie. Komuś się to nie spodobało. Ona: – Na drzwiach powiesili kartkę z wyrokiem śmierci. Za to, że chcia‑ łam zapłacić za własny kredens. Mogłam za te pieniądze mieć lepszy, ale to była pamiątka po rodzinie. Ciemny był, z trzech części, po bokach drzwiczki, dwie kondygnacje pośrodku. On: – Dwóch z Rydzewa nam tę kartkę przyczepiło, Nietupski i Skrodzki. Wtedy NSZ dużo takich wyroków wydawało w naszych stronach. Okradali, bili, zabijali. Pojechałem do swoich, do AK. –  Ale to już było po rozwiązaniu AK?  – No tak. Siedzieliśmy w Grajewie całą noc na UB, stłoczeni, przesłuchiwali

87



1 Marianna Ramotowska, dawniej Rachela Finkelsztejn. Dziewięcin koło Radziłowa, lata pięćdziesiąte



2 Marianna Ramotowska z mężem Stanisławem (po lewej). Dziewięcin koło Radziłowa, lata pięćdziesiąte

3, 4 Marianna i Stanisław Ramotowscy. Dziewięcin koło Radziłowa, lata sześćdziesiąte

5 Marianna i Stanisław Ramotowscy w końcówce życia w ewangelickim ośrodku „Tabita”. Konstancin, 200 1 rok

1

4

2

3

5

nas. Podpisywaliśmy ujawnienie. AK już nie było, ale AK i NSZ jeszcze długo załatwiały między sobą spory. Wtedy AK odkręciło ten wyrok na nas. Jakoś przeżyliśmy. Ale presja była cały czas. –  I potem oddali wam ten kredens? –  Skąd, później już go nie chciałam. Marianna poroniła zaraz po tym, jak przybili im do drzwi tę kartkę. Już nie mogli mieć dzieci. –  Zostało pani coś z domu rodzinnego? –  Mieliśmy cały serwis z ćmielowskiej porcelany. Jeden z sąsiadów oddał nam dwa półmiski. Drugi sąsiad też sam z siebie oddał miedziany kocioł do gotowania bielizny. Dobrzy ludzie. Ramotowski jej przerwał: –  Takie głupstwa opowiadasz. Wielkiej mi trzeba dobroci, żeby oddać co nie swoje. Przychodzili później: „Pożycz to, pożycz tamto”. Nie tylko oni, inni też. –  Uważali, że musi się pan wykupić, bo ma pan za żonę Żydówkę? –  Na to wychodziło. Pytałam pana Stanisława, czy wypominali mu żydowską żonę. –  Tak nie można powiedzieć, była szanowana. Pani Marianna przytakiwała z aprobatą. –  Szanowali mnie przez to, że chrzest wzięłam, i kłaniali się, jak przecho‑ dziłam. On: – Raz stolarz Wiśniewski, morderca, w gospodzie pił piwo przy ladzie. Przygadał, że żona Żydówka. Odwinąłem się: „Nie dość ich wymordowałeś?” i w mordę. Wyszedł cichutko i już więcej mi nie dogadywał. Byłem wtedy z kilkoma kolegami. Jeden mówi: „Ale ty jesteś, Staszek, odważny”. Odpowie‑ działem, że tylko prawdę mówiłem. Fabian Mordasiewicz podszedł do naszego stolika i pogroził: „Może lepiej z tą prawdą się nie wychylaj”. Pytałam Mariannę Ramotowską, czy zdarzyło się po wojnie, żeby ktoś do niej przyszedł i powiedział: „Wstyd mi za to, co Polacy zrobili”. –  Nie, ale źli dla nas też nie byli, bo wiedzieli, że my ich nie zaskarżymy. Przeciwnie, jak było podejrzenie w różnych sprawach, szliśmy świadczyć na ich korzyść. Zeznawałam w sprawie Feliksa Godlewskiego, który jak był żandar‑ mem, współpracował z AK i pomógł mężowi wyrobić dowód. Świadczyłam za Władysławem Łasiewiczem, też z żandarmerii i z AK, który kiedyś Stasinkowi spotkanemu na drodze zakrzyknął: „Kładź się w kartofle!”, a zaraz potem przejeżdżał cały patrol. Czytałam zeznania Marianny Ramotowskiej w procesie Feliksa Godlewskie‑ go: „Jestem przechrztą. […] Od Żydów słyszałam, że Godlewski cieszy się wśród nich wyjątkową i dobrą opinią. Stale okazywał im pomoc, przed i po wypadku”.

90

Mimo obciążających zeznań innych świadków sąd w Ełku postanowił God‑ lewskiego uniewinnić, „uznając jego winę za nieudowodnioną” – tak brzmiała sentencja wyroku z 20 lutego 1948 roku. W uzasadnieniu podano: „[…] należy podkreślić znaczenie dla sprawy zeznania świadka Marianny Ramotowskiej – Żydówki z pochodzenia – która w zeznaniu swym przedstawiła oskarżonego Godlewskiego jako takiego, który wśród ocalałych Żydów cieszył się wyjątkową sympatią i dobrą opinią. Gdyby więc oskarżony Godlewski brał jakikolwiek udział w niszczeniu Żydów, bądź też był wrogo w stosunku do nich nastawiony, na pewno by tej sympatii wśród nich nie uzyskał”. –  I jeszcze zeznawałam w sprawie takiego, który potem przyszedł, uklęk‑ nął, wziął mnie pod nogi i ucałował – dodała, płacząc. Za każdym razem, gdy próbowałam się dowiedzieć, kto był tym trzecim, pani Marianna zanosiła się cichym płaczem. W końcu wyznała mi, że to był Leon Kosmaczewski.  – Kosmaczewski wymieniany jest wśród najgorszych morderców. Wie‑ działa pani, co oni wszyscy robili, i Godlewski, i Łasiewicz, i on? –  Nie wiedziałam, co tamtego dnia ci dwaj pierwsi robili, a potem oni nam rzeczywiście pomogli. O Kosmaczewskim wiedział każdy. Pomoglibyśmy każdemu mordercy, nie przeżylibyśmy inaczej. On: – Dla nich zabić człowieka to było jak dla innego muchę. My tu ­żyliśmy jak wróble na krzaku. Dlatego wyroków nie było, bo musieliśmy ich bronić. Ona: – Razu jednego do młyna przyszedł Henryk Dziekoński, ten, który zabrał mnie wtedy do getta. „Nie wytrzymam, zabiję go”, mówił Stasinek. A ja na to: „Dosyp mu jeszcze więcej mąki. Trzeba dobrem za złe odpłacić. Niech on wie, jak żyć na świecie”. (To była jedna z tych historii, którą Ramotowska opowiadała mi wielekroć, zawsze przy tym płacząc). Ramotowski w czasie dziesiątków naszych rozmów co raz wspominał kolejnych morderców.  – Aleksander Godlewski, och, on to był morderca, a nie był sądzony. Jak szedłem w Radziłowie, to uciekał bokiem. Ja kiedyś mówię do niego: „Chodź, napijemy się ćwiartki, co mnie unikasz?”. Taka ulga była u niego, w ogóle nie chciał, żebym ja płacił. –  Mordowali Mieczysław Strzelecki, oprych i łobuz, Leon Paszkowski, Wincenty Piotrowski. Widziałem, jak jechali z Żebrów do Radziłowa na mord, furmankami, Jan Szymanowski i Jan Kreska. Szymanowski to on już w Wąsoszu był pierwszy do mordowania i jeszcze mu nie starczyło. I Karwowski jeszcze z Wąsosza przyjechał, co był potem samym ich szefem w NSZ, z Konopek Ja‑ gódko, ten był straszny, a jeszcze Wiśniewski ze Mścisk ożeniony w Radziłowie. Każdy z nich to staje mi nieraz przed oczami.

91

–  Wielu było takich jak Felek Siedlecki, dokładnie to nie brał udziału, ale po trochu to tak. Przyglądał się, drugich popychał, albo Bolek Siedlecki. Nie można powiedzieć, że gnał, ale chodził wtedy po rynku. Ale takich, co mor‑ dowali, i tak było dość. Boże Broń, żeby pani ich kiedyś spotkała. – Patrzył na mnie trwożnie, opowiadając o mordercach, którzy nie żyli od lat.  – Felek i Mietek to byli dopiero oprawcy – mówił o Mordasiewiczach. – Jeszcze był trzeci brat Jan, nie lepszy. Zawodowi bandyci. Ale ci, którzy mor‑ dowali, nie mieli potem sami lekkiej śmierci. Kolega, który leżał w szpitalu obok Felka Mordasiewicza, opowiadał, że ten nazwiskami wywoływał Żydów, co ich zamordował. Nadchodziła śmierć i wszystko mu przed oczy wróciło. Rodzina mu usta zatykała, a on krzyczał: „Pełno ich tu w sieni, niech wyjdą”. Przynosiłam Ramotowskiemu wszystkie artykuły o Jedwabnem i Radzi‑ łowie. Zabierał się do czytania natychmiast, nim jeszcze wyszłam. (Pani Ma‑ rianna opowiadała mi, że każdą książkę z biblioteki publicznej w Radziłowie wypożyczył po pięć razy). Któregoś razu oglądałam z nim w jednej z gazet zdję‑ cie z Radziłowa z lat sześćdziesiątych przedstawiające orkiestrę pogrzebową. –  Pogodne zdjęcie – skomentował. – O, ten oprawca, i ten oprawca. A tego syn kiedyś mnie spytał, czy moja żona mu przebaczy za ojca. Innym razem Chrostowski Jan leżał w łóżku chory. Handlowali wódką, on i jego żona. Po‑ szedłem po wódkę, kazał mi krzesełko przystawić i zwierzał się, co z Żydami robił. „Żebyś chociaż cząstkę zdjął ze mnie, ty i twoja żona”, mówił. Odpowie‑ działem: „Człowieku, my do ciebie nie mamy nic, ale przebaczenia to ty musisz szukać gdzie indziej”. W 1955 roku UB – za zgodą Ramotowskiego – zainstalował w jego po‑ mieszczeniach gospodarskich aparaturę podsłuchową. Niedaleko ich domu mieszkała Jadwiga Dąbrowska, krewna partyzanta Stanisława Marchewki, pseudonim „Ryba” (zginął dwa lata później, w 1957 roku, zdradzony przez swoich współpracowników). „Wieczorem tegoż dnia udaliśmy się do domu Ramotowskiego – raporto‑ wał major UB z podróży służbowej – i po przeprowadzonej z nim rozmowie na temat wprowadzenia do jego zabudowań grupy prac – ten przedstawił naszą propozycję żonie swojej, zaznaczając, iż nie wypada [uczynić inaczej,] jak zgodzić się i zachować ten fakt w tajemnicy, na co ta wyraziła zgodę bez żadnych oporów – podkreślając, iż docenia powagę dochowania tajemnicy. Tak samo przyjął propozycje wysunięte przez nas i brat Ramotowskiego. Po odebraniu zobowiązań o zachowaniu tajemnicy od ww. Ramotowski wskazał miejsce na chlewie, gdzie mogą ulokować się pracownicy, i wrócił do domu, udając się na spoczynek”. Nie rozmawiałam o tym nigdy z panem Stanisławem. Nic mi sam nie mówił, a te papiery wyszły na jaw już po jego śmierci.

92

W latach sześćdziesiątych mieszkańcy przestali przynosić zboże do mły‑ na i Ramotowscy musieli żyć z gospodarstwa. To są biedne strony, kiepska ziemia, ale aż taką biedę i opuszczenie, jak w ich gospodarstwie, to rzadko widziałam. Dom się zapadał na wyszczerbionej kamiennej podmurówce, wiatr hulał między szparami w belkach, sławojka była na podwórzu, a drzwi od niej kiedyś odpadły i nikt ich nie wstawił z powrotem w zawiasy. Nie wiem, dlaczego tak było. Czy przez to, że pani Marianka spędziła większość swego życia, siedząc trwożnie na zydlu, i nie umiała stworzyć domu? Pan Stanisław mówił mi, że ona nie lubiła i nie umiała ani sprzątać, ani gotować i że on to robił. Chyba nie najlepiej. Czy dlatego, że pan Stanisław pił? Miał powyginane ręce z obciętymi palcami, odmrożone po tym, jak kiedyś zasnął w czasie mrozu na furmance po pijanemu, koń sam go przywiózł do domu, ratując mu życie. Wydawało mi się jednak, że głównym powodem biedy było przekonanie pani Marianki, że ona musi się cały czas opłacać rodzinie męża, by zostać przez nich zaakceptowana. Gdy ich poznałam, mieli na swoim utrzymaniu – w czym dopomagały też skromne pieniądze, jakie pan Stanisław dostawał jako Spra‑ wiedliwy wśród Narodów Świata – dwie rodziny z małżonkami w wieku pro‑ dukcyjnym i dziećmi. Powiedziałam kiedyś Ramotowskiemu wprost o swojej hipotezie. –  Że też pani wie i takie rzeczy! – Spojrzał na mnie z podziwem. – Ile to ja już skrytek w domu nie wymyśliłem. I żebym nie wiem jak dobrze schował pieniądze, żona zawsze znalazła je na czas, jak moja rodzina przyszła w od‑ wiedziny. Nikt z Radziłowa nigdy się nie zatroszczył, żeby jakoś dopomóc dwójce starych schorowanych ludzi. Ale gdy tylko zaczęła się sprawa Jedwabnego, Ramotowscy byli na ustach wszystkich mieszkańców. –  Wziął sobie małą, niedużą Żydóweczkę, ale piękną. Poleciał na młyn. –  Radziłowianie chcieli pomóc, jak Niemcy Żydów ganiali, jak ten Ra‑ motowski, co się ożenił z Żydówką. Przeszła na naszą wiarę. Ona nie była odpychana, każdy z nią rozmawiał. To powtarzało się za każdym razem. Że piękna i bogata. Piękny akurat w tej parze był pan Stanisław, a dom Finkelsztejnów został przecież doszczęt‑ nie splądrowany, młyn rozebrany do fundamentów, o czym miejscowi nie mogli nie wiedzieć. Widać trzeba było jakoś sobie uzasadnić, że jeden z nich Żydówkę wziął sobie za żonę.  – Kiedy skończyła się wojna – opowiadał Ramotowski – powiedziałem do żony: „Teraz, aniołku, masz swobodę, idź, gdzie chcesz”. A ona, że nigdzie nie pójdzie. „No – mówię – jak tak, to już będziemy ze sobą na zawsze”. I tak zostało. Nie rozstawali się ani na chwilę przez następne sześćdziesiąt lat. Gdy ich pierwszy raz zobaczyłam, wyglądali tak, jakby pozowali do fotografii.

93

On siedział przy niej i trzymał ją za rękę. Potem zauważyłam, że tak spędzali większość dnia.  – Stasinku – wołała niedowidząca pani Marianka, kiedy on się na chwilę oddalał. –  Już idę, Marysiu – odpowiadał bez zniecierpliwienia. –  Nie myśleli Państwo o wyjeździe z Polski? – pytałam. On: – Rwałem się do Ameryki, jej kuzyni zapraszali, ale Marysia za nic nie chciała. Powtarzałem jej: „Dzieciaku, zostawmy to wszystko w cholerę”. Ona: – Miałam przywiązanie do rodzinnej ziemi, moi przodkowie żyli tu trzy wieki. On: – Bała się, że mi się tam jakieś inne kobiety spodobają. A ja przecież i tak bym jej nie rzucił, tylko czasem. Miałem powodzenie u kobiet, ale swoją lubiłem i nie byłem wielkim łobuzem. Jak przyjechałem czasem późno, to ucałowałem, umiłowałem i jakoś przeszło. W Radziłowie takiej drugiej jak ona nie było i nie ma. Inne niegodne były przy niej ustać.

7 lutego 2001 Świtem ruszam do Jedwabnego na spotkanie z mieszkańcami, na którym prokurator Ignatiew ma poinformować o zasadach prowadzenia śledztwa. Zdemolowany dworek, w którym za PRL­‑u były dom kultury i kino. Przed wejściem przedstawiam się grupce mężczyzn jako dziennikarka „Gazety Wy‑ borczej”. Odzywa się chór głosów: –  A o deportacjach pani słyszała? A wie pani, kto był tego przewodnikiem? –  Wasi, Żydzi. Jak byli Sowieci, to Żydzi chcieli w naszym kościele zrobić kino i kibel. Próbuję wtrącić, że na kina i magazyny przerabiano wtedy również ży‑ dowskie domy modlitw. –  Tysiąc sześćset osób w jednej stodole? To kpiny. Pytam, czemu nikt nie kwestionował wcześniej napisu na pomniku, który podawał dokładnie tę liczbę ofiar jako spalonych przez gestapowców. –  Opluliście nas i dzieci nasze. Nie będziemy z panią rozmawiać. Ksiądz proboszcz Edward Orłowski wkracza na salę w towarzystwie Jani‑ ny Biedrzyckiej i zasiada przy stole prezydialnym. Na sali może dwieście osób, przeważają mężczyźni między trzydziestym a pięćdziesiątym rokiem życia. Gdy prokurator kontruje antysemickie wypowiedzi, odpowiada mu groźny pomruk. Głosy o Żydach donoszących NKWD nagradzają oklaski. –  Kłamstwa piszą. Nawet jakby nakładli ich jak śledzi w beczce, toby się nie zmieściło tysiąc sześciuset Żydów. –  Nie jesteśmy antysemitami. Bawiłam się z Żydziakami. Ale to trzeba po‑ wiedzieć: jak zabierali Polaków na Sybir, to dwóch Żydów stało przy drzwiach i pilnowało. Profesor Strzembosz pisze, jak było. –  Kto oskarżył jedwabian? My się pytamy, ale wiemy: kto ma pieniądze, ten rządzi.  – Niech IPN wytoczy proces Grossowi za jego kłamstwa. Jeden z obecnych na sali powie mi później, zastrzegając anonimowość: –  Ten z prawej, który na zebraniu najgłośniej krzyczał, że to przez Żydów wywozili polskich patriotów, wie dobrze, że to jego ojciec doniósł na mego

95

ojca, a nawet wręcz później dołączył do NKWD, gdy przyszli go aresztować. Później tamten błagał ojca na klęczkach, by zachował to w tajemnicy. Pierwszy raz widzę księdza Orłowskiego w akcji. Pyknik, postawny, pełny energii, o silnym głosie, okrągła twarz, której krągłość jeszcze wzmacnia łysa głowa. Po spotkaniu schodzi z podium, ustawia się przed kamerą – program drugi kręci film o Jedwabnem – poprawia sutannę i deklamuje: –  Chcą nam wmówić, że jesteśmy mordercami. Współżycie między Pola‑ kami i Żydami zostało naruszone przez Żydów za czasów sowieckiej okupacji. Żadne inne miasto, kiedy podbito Polskę w 1939 roku, nie zorganizowało się tak szybko w ruchu oporu jak Jedwabne. Polacy ginęli w Oświęcimiu. Nie chodzi tylko o szkalowanie Jedwabnego, ale narodu polskiego. My musimy się bronić. Idziemy z prokuratorem do urzędu miasta. Przedstawiam się burmistrzo‑ wi Krzysztofowi Godlewskiemu, który zaprasza nas na herbatę. –  Przecież to poniżej ludzkiej godności, żeby w takiej sprawie buchalterię uprawiać – mówi burmistrz. – Może ofiar było nie tysiąc sześćset, ale tysiąc trzysta, albo i mniej. Co to ma za znaczenie? Musimy z chrześcijańską pokorą przyjąć do wiadomości fakt tej zbrodni. Okrutnie wymordowano obywateli jedwabieńskich narodowości żydowskiej. Dobrze, że to zostało ujawnione. Współpraca Żydów z NKWD to tematy zastępcze, a trzeba mówić o zmianie napisu na pomniku. Pytam, jak zamierza to przeprowadzić w mieście, gdzie ksiądz wzywa parafian do obrony przed prawdą. –  W zbrodni brała udział garstka. Mieszkańcy są urażeni, że posądzenie padło na całą społeczność. Wielu jest przekonanych, że zbrodni dokonali Niem‑ cy. Tak się wcześniej słyszało i trudno zacząć inaczej myśleć. Może udałoby się pokazać, że w 1949 roku kogoś skazano niewinnie, to by przekonało ludzi, że IPN chce dojść prawdy. Wtedy byliby bardziej gotowi usłyszeć, że też sporo osób uniknęło sprawiedliwości. Mieszkańcy zostali postawieni w wyjątkowo trudnej sytuacji. Muszą mieć czas, żeby to przetrawić. To naturalna reakcja, że przyjmuje się łatwiejszą prawdę. Ale widzę po radzie, jak stopniowo i do nich dociera prawda trudniejsza. W tym momencie wchodzi jeden z radnych. –  Nawet jakby tysiąc sześciuset Żydów pociąć w ćwiartki, nie zmieściliby się w stodole. Jestem z rocznika tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego, ale wiem, według opinii rodziców i sąsiadów, że zniszczył ich Hitler. Kto mówi, że to Polacy, dostał pieniądze. Polacy gnali ich, z radością czy pod przymusem, nie wiem, ale Niemiec z giwerą stał. Przerywam mu pytaniem, jaki według niego powinien być napis. –  „Tysiąc sześćset osób żydowskich nie zostało spalonych”. Bo to trzeba odkłamać.

96

Godlewski, wysoki, z sumiastym wąsem, obdarzony aktorskim talentem, stoi za nim i robi do mnie rozpaczliwe miny, zasłania oczy, uszy, wznosi ręce do nieba. Zachodzę na plebanię do księdza. Grzecznie zagajam: –  Dużo parafian przyszło na spotkanie z prokuratorem, wiem, że to ksiądz je organizował. –  Ogłosiłem w kościele, kazałem przyjść i ruszyli na moje wezwanie – nie ukrywa zadowolenia. I przystępuje do rzeczy. – Wszyscy są zgodni, że społeczność polska i żydowska mieszkająca w Jedwabnem żyła w doskonałej komitywie jak kochająca się rodzina. Popsuło się dopiero z wkroczeniem do Polski Rosjan, gdy wielu Żydów wstąpiło do NKWD i Komsomołu, i przyjaźń z Polakami została zerwana. Trzeba się przyjrzeć Grossowi. Jedwabne jest czubkiem góry lodowej. –  Co chce ksiądz przez to powiedzieć? –  Jak się załatwi po myśli Grossa sprawę Jedwabnego, to będzie jak wy‑ łupanie dziury w kabinie okrętu w oczekiwaniu, aż zatonie. Prawda jest taka, że zamordowali Niemcy, nie Polacy. Potem się okazuje, że ten pan Wasersztejn tu się nazywał Całka. Takie są działania żydowskie. –  Ale co ksiądz ma na myśli? –  Jak się uczyliśmy Biblii, mówił nam ksiądz: „U Żyda czapka na kiju i on już mówi: »Uważaj, bo nas jest dwóch«”. Taka jest dusza żydowska. W Nowym Jorku byłem u Żyda multimilionera, chełpił się olbrzymią fabryką, którą już w czasie wojny sprzedał Niemcom: „Dali nam dużo złota i odwieźli nas samo‑ chodami do Hamburga, a stamtąd okrętami pojechaliśmy do Ameryki”. Tu ginął ich cały naród, a on tak… Samo szachrajstwo. –  Zdarza się księdzu spotykać w parafii z antysemickimi wypowie‑ dziami? –  Problemu antysemityzmu u nas w ogóle nie ma. –  A jakie są w tej kwestii poglądy parafian? –  Najwięcej osób głosowało na Krzaklewskiego, on u nas zwyciężył. Ja się jasno wypowiadałem, za kim jestem. Mówiłem: „Mam wybierać Żyda?”. Bo Kwaśniewski to Żyd, w SLD jest ich nie mniej niż w Unii Wolności. –  Jaki powinien być napis na pomniku? –  „Żydzi zostali zniszczeni przez nazistów”. Taki kompromis powinien zaspokoić i Żydów, i Polaków. Inaczej miasto będzie musiało się bronić. –  Jak sobie to ksiądz wyobraża? –  Może trzeba będzie się zorganizować, tu jest dużo patriotów. Rozważam powołanie komitetu obrony dobrego imienia miasta. Zajeżdżam do Przestrzela do Leszka Dziedzica, którego bezskutecznie wypatrywałam na spotkaniu z prokuratorem.

97

–  Na imprezy księdza nie chodzę – oświadcza – ale niech pani opowiada, co było. Wysłuchuje mojej relacji wbity w krzesło i komentuje: –  Ksiądz taki sam, ludzie tacy sami, jeden szkopuł, że Żydów nie ma do mordowania.

8 lutego 2001 W reportażach o Jedwabnem znalazłam kilka nazwisk, adresy wzięłam z książ‑ ki telefonicznej. Najbardziej zależy mi na poznaniu jedynej mieszkającej tu Żydówki, któ‑ ra przechrzciła się w czasie wojny i wyszła za mąż za Polaka. Przeczytałam o Helenie Ch. w tekście Adama Willmy w „Dzienniku Bałtyckim”: „Czarne krzaczaste brwi, żywe niebieskie oczy, włosy ukryte pod kwiecistą chustą. Na stole w kuchni leżała rozłożona »Niedziela«. »Nie piszcie nazwiska, panowie, po co pisać? Nie ma tamtego imienia, nie ma tamtych ludzi. Bóg tak chciał, żeby wszyscy zginęli w stodole. Ja nie mam żalu. Mnie Polacy dali życie. Tak już było spokojnie przez lata, po co wracać do tego wszystkiego? Nie piszcie nazwiska, nie o mnie chodzi, ale o dzieci. Syn, kiedy studiował w Białymstoku, zapuścił brodę. Musiałam prosić, żeby zgolił, bo się ludziom mogło źle kojarzyć. Później wnukowi chciał dać na imię Dawid, ale mu wyjaśniłam, że się ludzie mogą gniewać. Ja nikomu nie chcę sprawić przykrości. Ja chcę umrzeć spokojnie. Cichuteńko, spokojniutko«”. Zaglądam do niej, ale pani Helena Chrzanowska cichym głosem prosi, by ich nie niepokoić. Mąż jest bardzo chory, potrzebują spokoju. Henryka Adamczykowa – rozmawiał z nią Andrzej Kaczyński. „Jeszcze mam w uszach krzyk ludzi prowadzonych na śmierć, czuję swąd spaleni‑ zny” – opowiadała. To jej nieżyjący już dziś mąż jako komendant poste‑ runku  MO w 1949 roku aresztował i dostawiał do prokuratury w Łomży podejrzanych. Halina Popiołek – rozmawiał z nią Willma. Zapamiętała, jak jej ojciec Józef Bukowski 9 lipca 1941 roku mówił z przerażeniem, że szykują się na Żydów. Widziała, jak ich spędzano, okładano kijami. Widziała, jak „nasi” kazali młodym Żydom nieść pomnik Lenina. Henryka Adamczykowa mieszka w bloku, rozmawiam z nią przez drzwi. Po przykrościach, które ją spotkały po ukazaniu się reportażu, nie chce kon‑ taktować się z dziennikarzami. Halina Popiołek wpuszcza mnie do domu, ale o zbrodni rozmawiać nie chce. –  W rocznicę i na Wszystkich Świętych od lat chodziłam zapalać świecz‑ kę – tłumaczy. – Gdy pojawiłam się ze zniczami 10 lipca tego roku, na miejscu

98

byli dziennikarze, fotoreporterzy, jakaś kamera telewizyjna, moje zdjęcie ukazało się w „Gazecie Współczesnej”. Nakrzyczał na mnie ksiądz, odwróciły się sąsiadki, zewsząd słyszę, że dostałam pieniądze od Żydów. Już nigdy nic nie powiem. Żalę się miłej starszej pani, że nie chce ze mną też rozmawiać Helena Chrzanowska. –  Trzeba ją zrozumieć. Ile to już razy panią Helenę przezywano tu od Żydówek. Ja tobym nigdy tak człowiekowi nie ubliżyła – zapewnia mnie pani Popiołkowa. Zygmunt Laudański zasugerował mi, bym spotkała się z Aliną Żukowską, z którą miał spędzić wieczór 10 lipca 1941 roku. Zastaję ją przy rąbaniu drew‑ na, mieszka w rozsypującym się komunalnym mieszkaniu bez centralnego ogrzewania. Dwadzieścia osiem lat podnosiła oczka w pończochach. Przez dwie godziny rozmowy ani na chwilę nie przerywa pracy. Mróz taki, że trudno notować, bo grabieją ręce. –  Czy Zygmunt Laudański mówił pani wtedy, że uciekł w pole, bo nie chciał brać udziału w zaganianiu Żydów? –  Nic podobnego – mówi Alina Żukowska, która widać zapomniała, że w procesie z 1949 roku zeznawała na korzyść kilku oskarżonych, w tym Zyg‑ munta Laudańskiego. – Przecież już zeznawałam u prokuratora Ignatiewa. Wcześniej się ze mną nie skontaktował, to czego teraz chce? Byłam zeszłego roku w Piszu, już wtedy zaczęli pisać o Jedwabnem. Spotkałam Jurka Lau‑ dańszczaka, pytam: „Czytałeś?”. A on, że nie czytał. Kłamał. Wszyscy kłamią. Bardoń, wyczytałam to u Grossa, tłumaczył się, że za Żydami nie ganiał, bo był mechanikiem w żandarmerii i reperował samochody. Jakie samochody, oni ani motocykla, nawet rowerów nie mieli, gdy chcieli gdzieś jechać, kazali chłopu zaprzęgać furmankę. Bardonia skazano na śmierć, potem go ułaskawiono i żarł w więzieniu nasz polski chleb, a to był dziad ze Śląska, szpicel niemiecki, nie mechanik. I jeszcze jeden Żyd w książce Grossa kłamie, że uciekł spod stodoły, Icek Neumark, a jego tam wcale nie było, widziałam, jak poprzedniego dnia się schował. Drugi Żyd parszywy Wasersztejn uciekł za granicę i wyrok wydał na Jedwabne. Tamtego wieczoru, już po spaleniu Żydów, spotkałam sąsiada Laudańskich Genka Kalinowskiego. Powiedział, że jest rozporządzenie burmi‑ strza, żeby każdy czuwał w nocy i pilnował chałupy, bo Żydzi się mogą mścić. Siedziałam z Laudańskim przed naszymi budami. Laudańscy teraz wielcy panowie, fotografie w gazetach, chcą się wybielić, że takie czyste. To za co ich sądzili? Ja ich nie widziałam przy robocie. Ale ten krzyk to było słychać na dwa kilometry. –  A słyszała pani, żeby ktoś potem kiedyś powiedział: Szkoda, że już ich nie ma?

99

–  Póki książka się nie ukazała, nikt Żydów nie wspominał. Sprawdzam „diabelskie szczegóły”, o których w wywiadzie dla „Gazety” mówił Tomasz Szarota. „Żona burmistrza Karolaka, który był głównym organizatorem pogromu – czytałam tam – została zamordowana po wojnie. […] być może rzuca to świat‑ ło na to, jak jedwabieńska społeczność żyła po wojnie tym, co się wydarzyło 10 lipca 1941 roku. Mam przekonanie, że to była zemsta. Zwłaszcza że nie była to ostatnia ofiara. Bronisław Śleszyński, w którego stodole dokonano mordu, został – także po wojnie – zatłuczony na śmierć. O tym Gross nie wspomina”. Wedle Szaroty zatem „zdrowy trzon” społeczności jedwabieńskiej napięt‑ nował zbrodnię, i to do tego stopnia, że jacyś przedstawiciele tej społeczności po wojnie sami wymierzyli sprawiedliwość. Szarota czerpał niewątpliwie swą wiedzę z reportażu Danuty i Aleksandra Wroniszewskich opublikowanego w 1988 roku w łomżyńskim tygodniku „Kon‑ takty”: „Po wyzwoleniu burmistrz K. gdzieś się zapodział i nigdy nie odnalazł. Starsze dzieci uciekły do Warszawy, żona z najmłodszym została w Jedwab‑ nem. Na niej, zastępczo, dokonano zemsty. Gdy leżała zamordowana na ulicy, maleństwo jeszcze się przy niej kręciło, ssało pierś. Nikt nie szukał autorów tej zbrodni. Czyżby dlatego, że uznano ją za słuszniejszą, szlachetniejszą?”. Tymczasem zdążyłam już usłyszeć od kilku osób, że zamordowanie tej kobiety z dzieckiem przy piersi z Żydami nie miało nic wspólnego. Alina, zresztą córka, nie żona Karolaka, miała jednego narzeczonego w UB i chodziły słuchy, że to z nim ma dziecko, a drugiego – o pseudonimie „Łoś” – w partyzantce. To był dzień po Zaduszkach, 1945 rok, „Sęp”, z grupy partyzanckiej związanej z Narodowymi Siłami Zbrojnymi, przyszedł po nią, żeby ją doprowadzić do dowódcy. Opierała się, więc zabili ją i jej matkę. Zaglądam do Biedrzyckiej i zagaduję ją w sprawie Aliny Karolakowej. –  No pewnie, że nie zabili jej za ojca – oburza się. – Ja jestem po stronie Karolakówny, co miała zrobić. Założyła tartak, to narodowcy przychodzili po nocy i chcieli jej zabierać wszystkie pieniądze. Gdzie miała szukać pomocy? Podpytuję Biedrzycką o ojca. Już wiem, że to nieprawda, jakoby został po wojnie „zatłuczony za Żydów”. To Jan Sokołowski urodzony w Jedwabnem, dziś mieszkaniec Białegostoku, rozesłał po redakcjach list, że Śleszyńskiego zamordowano z zemsty. Biedrzycka kazała mu to odwołać, bo nachodzili ją dziennikarze, dopytując o szczegóły. Rozesłał nowy list, wyjaśniając, że nie mógł znieść pomówień Grossa: „Opisując śmierć p. Bronisława Śleszyńskiego, napisałem wersję, o której słyszałem, że zamordowali go podstępnie Żydzi za udostępnienie stodoły. Okazało się, że to plotka. Usiłowałem bronić honoru mieszkańców i rodaków m. Jedwabnego wobec »jedwabieńskiej burzy« roz‑ poczętej w środkach masowego przekazu w związku z ukazaniem się książki

100

Sąsiedzi. Napisał ją Żyd Jan Tomasz Gross. Warto ją przeczytać, aby poznać, jak Żydzi kłamią”. W rozmowie z Biedrzycką powołuję się na moją rozmowę z Zygmuntem Laudańskim, wedle którego w styczniu 1945 roku NKWD pobiło na śmierć jej ojca za udostępnienie stodoły.  – Ojciec najadł się nieświeżych ryb, to było latem 1945 roku, wzdęło mu brzuch, dostał krwawej biegunki, nie udało się go odratować. A Zygmunt niech lepiej cicho siedzi – złości się Biedrzycka. Jeden z moich wczorajszych rozmówców zaprotegował mnie kobiecie, która była świadkiem zbrodni. Zgadza się na rozmowę, ale nie mogę nawet podać jej inicjałów. Miała wtedy dziesięć lat. –  Widziałam, jak wyganiali rodzinę Smułków. Sami znajomi, Polacy, żad‑ nego Niemca tam nie było. Chonkowie, do których mama przed wojną chodziła pracować, jak szli na rynek, powiedzieli do niej: „Nasza godzina wybiła”. Tacy byli obojętni, zrezygnowani, dzieci ich nie płakały. Bielecki gonił na koniu przed sobą młodą Żydówkę, Kiwajkową, on za Sowietów siedział i ona wtedy opiekowała się jego dziećmi. Sprawdzam nazwisko w moim laptopie. Jest. O Władysławie Bieleckim, który zganiał Żydów konno, mówił Antoni Niebrzydowski, jeden z podejrza‑ nych w procesie z 1949 roku. –  Był straszny skwar – opowiada dalej moja rozmówczyni. – Żyd, już w starszym wieku, chciał podejść do studni, znajdującej się pośrodku rynku, by zaczerpnąć wody, chłopak, który miał nie więcej niż dwanaście lat, uderzył go i odepchnął. Polacy mieli w rękach kije, kawałki pokrojonych gum i byli roz‑ wścieczeni. Musieli przecież wcześniej te gumy pokroić. Pobiegłam za Żydami, jak ich ustawili w szeregu. Młode dziewczyny szły i kobiety, takie ładne, w ciąży i też takie, które miały dzieci w becikach. Widziałam dwunastolatków, którzy ganiali Żydów, a wielu uczestników miało siedemnaście–dziewiętnaście lat. To byli czasem koledzy szkolni tych, których teraz pędzili. Jak oni im w oczy patrzyli, kiedy ich zabijali? Aż strach było podejść bliżej stodoły, że też zaciągną. Wylali płyn z bańki w cztery rogi stodoły, ogień zajął się natychmiast. W nocy nie mogę spać, bo to mi się przedstawia, jakby było wczoraj. Zbrodniarzy było dużo więcej niż potem skazanych. To było piekło nienawiści. Ten krzyk przeraźliwy, co trwał chyba nie więcej niż dwie minuty, on jest ciągle we mnie. Obudziłam się znów dziś o czwartej rano, bo to wspominałam. Po co ja tam chodziłam, mała dziewczynka, sama nie wiem, chyba tylko po to, by dziś świadczyć prawdę. Przed wojną jej rodzice pracowali u Żydów, matka wspominała ich zawsze jak najlepiej. Pamięta nazwiska żydowskich sąsiadów: Powroźników – mieli sklep spożywczy, gdzie matka wysyłała ją po naftę, Prawdziwków – mieli ka‑ szarnię, Kiwajków – mieli gospodarstwo, Fiszmanów – mieli tartak.

101

Wieczorem u Dziedziców. Leszek opowiada mi o Helenie Chrzanowskiej. –  Nie można z nią rozmawiać o jej przeżyciach, ona nie jest w stanie tego wspominać. Powtarza: „Niech Bóg im wybaczy, nie mnie sądzić”. Kiedyś są‑ siadka ją namawiała, żeby jej syn Józek kandydował do rady gminy, a ona na to: „Broń Boże, nie trzeba go wystawiać, co będzie źle, to będzie się mówiło, że przez Żyda”. Jak próbowałem jej tłumaczyć, że tak źle chyba nie będzie, zwierzyła się, że jej sąsiad, starszy człowiek, pogroził jej przez płot: „My jeszcze niczego nie skończyli, ale możemy dokończyć”. Ja go znam, jego rodzina brała udział w mordowaniu. On sam ledwo powłóczy nogami, ale mordować toby się jeszcze doczłapał. A niedawno wchodzę do apteki, pani Helena coś akurat kupowała, wchodzi sąsiadka, widzi ją i jak nie zacznie nadawać na Żydów, tak specjalnie. Nagle Dziedzic wtrąca w środku rozmowy: „bo w waszej religii…”. Dla uczestników wczorajszego spotkania z Ignatiewem było jasne, że skoro pracuję w „Gazecie Koszernej” (jak nazywają tu „Gazetę Wyborczą”), a jeszcze nie posługuję się ich kodem, w którym obowiązują słowa klucze: „sowiecka kolabo‑ racja”, „spisek żydowski”, „kłamstwa Grossa” – jestem Żydówką. Ale dlaczego uważa tak Leszek Dziedzic? Pewnie nie mieści się w jego wyobrażeniu, iż ktoś, kto nie jest Żydem, chce dochodzić prawdy i przejmuje się pomordowanymi. Doświadczenie mu mówi, że to się nie zdarza, on ze swoim współodczuwaniem z ofiarami był dotąd kompletnie osamotniony.

9 lutego 2001 Łomża. W Archiwum Państwowym szukam sprawozdań z sesji przedwojennej rady miasta, której skład musiał być mieszany, polsko­‑żydowski. Archiwistka tłumaczy, że mogły zawędrować równie dobrze na Wschód z Armią Czerwo‑ ną – wtedy można ich szukać w Mińsku lub Grodnie, jak na Zachód z armią niemiecką – wtedy można by ich szukać na przykład w Gdańsku. Mogły też trafić przypadkowo gdzie indziej. A najprawdopodobniej zostały zniszczone. Okazuje się, że archiwistka sama pochodzi z Jedwabnego. Pytam, czy wie, co mówią w miasteczku. –  Tej niedzieli byłam u matki. Ksiądz w kazaniu przestrzegał, żeby przed obcymi nie ujawniać niczego, co może zaszkodzić Polsce. Wyciąga rzecz dla mnie bezcenną: Spis mienia nieruchomego poniemiec­ kiego i opuszczonego pożydowskiego, znajdującego się na terenie m. Jedwabne z 3 września 1946 roku. Są tam dziesiątki nazwisk żydowskich byłych właści‑ cieli domów i gruntów. Zamawiam odbitkę kserograficzną. Czytam na miejscu Raporty sytuacyjne Komendy Powiatowej w Łomży o stanie bezpieczeństwa 194 4–1948. Wynika z nich jasno, że bezpieczeństwa

102

nie dawało się zapewnić. Nazwa Jedwabne powtarza się wielekroć. Kwiecień 1945 roku – rozbrojenie posterunku milicji. Październik 1945 roku – napad na wracającą z terenu grupę milicji i wojska, ginie czterech milicjantów z Łomży i dwóch funkcjonariuszy UB, jednocześnie w innym miejscu zostaje zabity komendant posterunku. W całej okolicy było podobnie. Sierpień 1945 roku: „W Śniadowie komen‑ dant posterunku Milicji Obywatelskiej celowo sprowadził bandę NSZ i poszedł z całą obsadą posterunku do bandy”. Październik 1945 roku: „Melduję, że w czasie zwoływania zebrania ludności zostaliśmy napadnięci przez uzbrojo‑ ną bandę, rozebrani do naga i obici gumami do nieprzytomności, represji tej dokonano na osobach wójta, sekretarza oraz poborcy świadczeń rzeczowych. Po zbiciu nas i skatowaniu ułożono nas twarzą do ziemi, a członkowie bandy zażądali od gospodyni kolacji i wódki”. Dwa lata później niewiele się zmie‑ niło. Styczeń 1947 roku. Przedmiotem rabunku ludzi podziemia były: cukier (ze stacji kolejowej Śniadów), zboże i pieniądze (od chłopa jadącego z targu furmanką na szosie Łomża–Rutki), sto pięć tysięcy złotych i buty (samochód jadący szosą Łomża–Jedwabne); z domów zabierano „bieliznę pościelową i damską, drożdże, drób (tu przy sposobności pobito całą rodzinę). Marzec 1947: „Bandy dokonały czternastu morderstw i trzech rozboi. Bandyci są ludź‑ mi o niskim poziomie umysłowym, przed dokonaniem morderstwa męczą swe ofiary, a zabijają je, przeważnie strzelając w tył czaszki”. Jadę do Jedwabnego. Kolejny rozmówca, który nie chce ujawnić swojego nazwiska, opowiada: –  W latach sześćdziesiątych, miałem nie więcej niż dziesięć lat, kiedy pod‑ słuchałem kłótnię pijanych sąsiadów na ten temat. Kto więcej złota zgarnął, kto Żydówkę zgwałcił. „Ty chuju, wiem, skąd masz tą pelisę” – wykrzykiwał jeden. „A ty Żydówkę wymłóciłeś za młynem i jej gardło poderżnąłeś” – odpowiadał drugi. Pamiętam, kto to był, ale nie chcę podawać nazwisk, tylko do pani wia‑ domości. Innym razem usłyszałem rozmowę dorosłych o kilku bandziorach, którzy weszli do żydowskiego domu, jeden uderzył dziecko prętem żelaznym, tak że mózg rozprysnął się na jego ubraniu, i kazał matce to oczyścić. Innym znowu razem matka kolegi opowiadała przy mnie, bo mnie nie zauważyła, jak to miejscowi chodzili po polskich domach, żeby „iść na Żydów”, i ona mężowi obwinęła bandażem głowę, że niby chory i nie może się ruszać. Niemcy pod‑ puścili Polaków, to pewne, ale części mieszkańców było z nimi po drodze. Nie wszystko było narzucone. Część roboty robiono z przyjemności. Prawda jest tu jedna i żadna inna nie może wyjść. Wszyscy starzy mieszkańcy o tym wiedzą. Nie zdarzyło się, by Polak miał od Niemca nieprzyjemności za to, że Żydów nie palił. Natomiast Polacy chodzili po domach, kazali się dołączać i zdarzało się, że przyłożyli komuś, kto z nimi nie chciał iść.

103

Znowu w Łomży z wizytą u Jana Cytrynowicza. Czytałam o nim w „Midra‑ szu”, w reportażu Jarosława Lipszyca. Cytrynowicz, który urodził się w Wiźnie i tam jako dziecko był ochrzczony, mieszkał po wojnie w Jedwabnem, gdzie do emerytury prowadził zakład rymarski. Mieszka w centrum, w zadbanym domku. On, żona i mały pies na parterze, na piętrze syn. Czytam mu moje notatki z materiałów procesowych z 1949 roku. Cy‑ trynowicz wykazuje się wielką znajomością tematu. Jego żona Pelagia co raz podnosi głos: –  Co on za bzdury pani opowiada. My zawsze się o to kłócimy. Polak by to zrobił, jakby Niemiec za nim nie stał z karabinem? Pytam Cytrynowicza, który wojnę przeżył w Rosji, kiedy dowiedział się o zbrodni. –  Zaraz po wojnie. Garbowałem skóry owcze na kożuchy, płacili mi zbo‑ żem i słoniną. Byłem kawalerem, sporo piłem. Koledzy od wódki z początku nie wiedzieli o moim pochodzeniu, nie byłem przecież z Jedwabnego, więc po paru kieliszkach przechwalali się: „Ja tego gnałem”, „Mocno go dźgnąłem”. Mieli satysfakcję, jak zabili kilku Żydów. Ale na trzeźwo nikt nic nie mówił. Tylko że Żydzi sami szli do ognia, bo religia im to nakazywała. Chłopi nosili spencerki, takie krótkie kurtki domowej roboty. Jak po wojnie ktoś do kościoła wszedł w pelisie, wiadomo było, że pożydowska. –  A gdy do kolegów dochodziło, że pan jest Żydem, zmieniali nastawienie? –  Byłem katolik i przez to oni mnie jednak liczyli za Polaka. Dziewczyny się tuliły, żadna nie powiedziała, że Żydziak. Ale jakąś obcość czułem. Jak‑ bym wtedy spotkał jakiegoś Żyda, tobym wyjechał, ale żadnej styczności nie miałem. Skąd po wojnie było Żyda znaleźć? Nawet jak któryś był, to bał się przyznać. Kiedyś w Przasnyszu podszedł do niego człowiek i cicho spytał: „Ty czasem Żyd nie jesteś?”. Zaprzeczył, ale tamten nie uwierzył i powiedział, że jak się zgłosi tu a tu, będzie mógł wyjechać. To było po 1956 roku, kiedy przez krótki czas Żydzi mogli legalnie wyjeżdżać. Ale wtedy miał już katolicką żonę – nie‑ długo po wojnie wżenił się w rodzinę swej macochy, dla której przechrzcił się jego ojciec, poślubiając wnuczkę siostry macochy panią Pelagię. Wracam oblodzoną drogą do Jedwabnego. Na wieczór zaprosił mnie Krzysztof Godlewski. Ładna, duża willa, miła żona nauczycielka, trójka dzie‑ ci. Jest z rocznika 1955. Pochodzi nie z samego Jedwabnego, tylko z okolicy. Rodzice zamieszkali tu, jak miał kilkanaście lat, ale ma krewnych, którzy byli wtedy w mieście. Po szkole średniej zdał na elektronikę na Politechnice Gdańskiej. Pracował w Zakładach Bawełnianych w Łomży, jako nauczyciel w Jedwabnem, jako urzędnik w gminie. W 1992 roku został burmistrzem, to już jego trzecia kadencja.

104

Wiosną zeszłego roku Krzysztof Czyżewski, wydawca Sąsiadów, przysłał mu książkę Grossa. 10 lipca 2000 roku razem z przewodniczącym rady miasta Stanisławem Michałowskim złożyli pod pomnikiem wieniec. Na następnej sesji rady miejskiej radny Stanisław Janczyk rzucił pomysł, by kupić im jarmułki „dla podkreślenia antypolskiego charakteru ich działań”.

10 lutego 2001 Dzień zaczynam od Łomży, gdzie szperam w miejscowych bibliotekach. Zaglą‑ dam do czytelni Towarzystwa im. Wagów, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, Muzeum Okręgowego Północnomazowieckiego. Czytam pojedyncze egzem‑ plarze „Wolnej Łomży”, prasy z czasu okupacji sowieckiej. „Każdy powinien demaskować pańskich sługusów, którzy hurtem i detalicznie sprzedawali interesy mas pracujących w byłej Polsce”. Tamże tekst Chaima Kaca, szewca: „Nadeszło dla mnie wyzwolenie, będę mógł pracować w kooperatywie, nie będę już w nędzy. Pogodziłbym się ostatnio z tym życiem bez pieniędzy, gdyby nie ten stosunek Polaków do mnie”. Takie teksty w gazetce okupanta nie mogły wzbudzać sympatii do Żydów. Idąc tropem nazwisk wymienianych w aktach sądowych z procesów z 1949 roku, a także rozszyfrowując inicjały, które wcześniej pojawiły się w prasie, szukam w Jedwabnem i okolicy świadków. Ustaliłam sobie taktykę rozmów. Naczelna zasada: nie pytać o zbrodnię. Takie pytania wprowadzają ludzi w popłoch. Otwieram laptopa. Mówię: „Była pani na spotkaniu mieszkańców z prokuratorem? Ale tam się działo, przeczy‑ tać pani moje notatki?” albo: „Znalazłam w archiwach zeznania ze śledztwa z 1949 roku. Pamięta pan, że skazano obu Laudańskich? Przeczytam, co mówili”. Dyskretnie zapisuję komentarze. Na przykład: „Niech no pani pa‑ trzy, Eugeniusz Śliwecki był oskarżany o Żydów! To był listonosz, taki zawsze spokojny, uprzejmy. No tak, ale do własnych córek się dobierał, to miał sobie z Żydówką nie pozwolić?”. „Czesław Strzelczyk to brał udział. Sadysta, walił żonę widłami. Działacz polityczny, ruski za Ruskich, niemiecki za Niemców, a jak przyszedł PRL, budował trybuny i na nich przemawiał”. „Kubrzynieckich bandytów było trzech braci. Opinię podłą mieli jeszcze sprzed wojny. Z okolicy przyjeżdżali na odpust, to Kubrzynieccy stali na drodze i grabili. Do knajpy wchodzili i wódkę upijali, żyli z rabunku. Józef Kubrzyniecki był zdunem, ale wolał rabować i bić się, a żona mu w niczym nie ustępowała”. Jest jasne, że w Jedwabnem w starszym pokoleniu to wiedza powszechna, kto mordował (i kto się na Żydach wzbogacił) – niektóre nazwiska słyszę raz po raz: Jerzy Laudański, Feliks Tarnacki, Eugeniusz Kalinowski, Józef Kobrzy‑ niecki, Czesław Mierzejewski, Stanisław Sielawa, Józef Sobuta, Michał Trzaska.

105

Każdego z rozmówców wypytuję, czy pamięta sam albo z przekazów rodzinnych nazwiska jedwabieńskich Żydów. –  Żydzi to tak bardziej mieli imiona – usłyszałam. Zajechałam do Janczewka, kilka kilometrów za Jedwabnem, obejrzeć zabudowania Wyrzykowskich, gdzie ukrywał się Szmul Wasersztejn, i spytać o dawnych gospodarzy – wiem, że Wyrzykowscy już tu nie mieszkają. Ktoś z miejscowych pokazuje mi ich dom, ale rozmawiać nie chce. Chodzę po niezamieszkanym obejściu, zaczepia mnie, jak się okazuje, bratanek Wyrzy‑ kowskiej Franciszek Karwowski, który mieszka w Jedwabnem, ale jego syn ma tu pole. –  Na wsi tylko moja rodzina wiedziała o schowanych Żydach, więcej nikt. Jednego razu przyjechała ich szukać czwórka żandarmów na koniach. Deski odrywali bagnetami i nie znaleźli. Po wojnie pobili ciotkę do nieprzytomności, bo myśleli, że ma złoto po Żydach. Oni byli z AK. Kiedy usłyszałem, że jeden z nich, Wądołowski, wyrobił sobie kombatanckie papiery, to jakby ktoś nożem przebił mi serce. Ciekawe jednak, że po ukazaniu się Sąsiadów największy żal ma wcale nie do tych, którzy dręczyli jego ciotkę. –  Jak się ten Wasersztejn ciotce odwdzięczył? Jedną relacją połamał całe wyświadczone mu dobro. Nikt z tej siódemki nie plótł takich głupot, tylko on. W Radziłowie też palili, w Szczuczynie zabijali i nie ma kto mówić, a tu myśmy pomogli i przez to wychowali sobie wrogów. Gdy miałem jechać do Stanów, koledzy ostrzegali: „Nie jedź, jak Żydzi się dowiedzą, żeś z Jedwabnego, to cię zabiją”. Gdy sprawdzałam w archiwum internetowym „Gazety”, czy pisaliśmy cokolwiek o Jedwabnem przed ukazaniem się książki Grossa, znalazłam jedynie w naszym dodatku białostockim tekst z kwietnia 1999 roku Za‑ bawmy się: podpalmy Ryśka o sprawie sądowej, w której sądzono sprawców podpalenia jednego z mieszkańców Jedwabnego. Zabójcy zeznali, że zrobili to dla żartu. –  To był samotnik, trochę dziwak, ale kulturalny człowiek – opowiada mi Leszek Dziedzic, gdy wpadam do Przestrzela. – Pijani koledzy wyciągnęli go z domu, oblali benzyną, podpali. Powtórzyli dokładnie to, co dwa pokolenia wstecz zrobiono z Żydami. Wracając do Warszawy, zajeżdżam na kawę do Cytrynowiczów. Gospodyni serdecznie mnie wita, ale od progu zaznacza, że mąż bzdury wygadywał, jako‑ by to Polacy spalili Żydów. Zaczynam ją wypytywać, czy ona sama coś pamięta. –  Mieszkałam w Grajewie. Na rynku stała skrzynia, nie większa niż ten stół, przy którym pani pije herbatę. Łapali Żydów, kładli ich tam i bili.  – Kto bił?

106

–  To muszę powiedzieć, że widziałam na własne oczy, jak to robili gra‑ jewscy Polacy. Jeden łomotał Żyda młotkiem w głowę. Patrzyłam przez okno w kuchni i się trzęsłam. Żyd wpadł do nas się ukryć do piwnicy, mama go tam nakryła, bała się, żeby został. Innym razem przechodziłam koło synagogi, jak kazano Żydom skakać z piętra, leżeli z połamanymi nogami. Robili to Polacy, niestety, ale na rozkaz Niemców, którzy stali z karabinami. –  Widziała pani tych Niemców? Jej podniesiony głos przechodzi w krzyk. –  Musieli gdzieś blisko stać i kazać! Żeby to sam naród polski wymyślił? Żeby tak nie mieli serca? –  Pani Pelagio – pytam, rozpoznawszy w niej ten typ groźnej osoby, która nie ukrzywdziłaby muchy – jakby Niemiec z karabinem kazał pani wtedy dobić kijem dziewczynkę w pani wieku, a potem by sobie poszedł, co by pani zrobiła? Nie odpowiada. Ale też nie przerywa mi rozmowy z mężem, nawet gdy czytam notatki ze śledztwa 1949 roku, które ominęłam poprzednio. Wystę‑ pował w nich jako podejrzany teść ich córki. Zasiedziałam się i znów po ciemku wracam oblodzoną szosą do Warszawy.

11 lutego 2001 Maria K. z Jedwabnego: „Ile narodu pozjeżdżało się furmankami na szaber! Nie boję się o tym mówić, bo ja z tego spalenia nic nie skorzystałam. Tylko jedną pierzynę, dwie poduszki i szafę, co mama dla mnie wzięła. A ile jeszcze musiałam pomysłu użyć, żeby to przewieźć!” (z tekstu opublikowanego w la‑ tach osiemdziesiątych w miejscowych „Kontaktach”). W „Tygodniku Powszechnym” artykuł Grossa Poduszka pani Marx. Przypo‑ mina, że bodaj pierwszą reakcją na jego Sąsiadów był tekst Jerzego Roberta No‑ waka w „Naszym Dzienniku”. O tym, że w całej tej sprawie chodzi o wyłudzenie odszkodowań za pożydowskie mienie. „Nie zdziwił mnie ten argument – pisze Gross – bo w środowisku ideowo bliskim publicyście »Naszego Dziennika« sko‑ jarzenie Żydów i pieniędzy jest powszechnym odruchem”. I dalej – za badaczem Holokaustu Saulem Friedländerem – opisuje scenę rozgrywającą się w czasie nocy kryształowej, kiedy to w całych Niemczech tłuczono szyby w tysiącach sklepów i domów, przy sposobności grabiąc i bijąc. Pani Marx, żona rzeźnika z miasteczka Wittlich, wyszła naprzeciw swoim sąsiadom, zawodząc: „Co my‑ śmy wam kiedykolwiek zrobili złego?”. I oto po latach na odczycie Friedländera zjawia się wnuk sąsiadki pani Marx, żeby powiedzieć, że jego babcia, pełna wyrzutów sumienia, do dziś trzyma na dnie szafy zdobytą wtedy poduszkę. Gross pisze, jak ważnym gestem mogłoby być ogłoszenie w diecezji łom‑ żyńskiej zbiórki na tacę z przeznaczeniem na uporządkowanie cmentarza

107

żydowskiego w Jedwabnem. Zwraca też uwagę na coś, co i mnie drażni: za‑ martwianie się, co pomyśli o nas zagranica. Przecież przez pół roku po wyda‑ niu Sąsiadów panowała względna cisza. Aż do chwili, kiedy uprzytomniono sobie, że książka zaraz wyjdzie w USA. Szukanie nerwowo odbicia własnego oblicza w oczach innych niewiele wnosi – pisze Gross – chodzi wszak o trud rozliczenia się z własną historią. I cytuje tekst z pisma syjonistycznego „Opinia” pisany po pogromie kieleckim: „Bardzo często powtarzali mówcy polscy na zgromadzeniach protestacyjnych po pogromie kieleckim pytanie: »Co sobie o nas zagranica pomyśli?«. Jakże chciałoby się usłyszeć proste, a tak miłe dla naszego ucha: »Co sobie o nas nasi współobywatele Żydzi pomyślą?«”.

12 lutego 2001 Prezes IPN­‑u Leon Kieres na spotkaniu z amerykańskimi Żydami w Nowym Jorku: „Pewne jest to, że w Jedwabnem Żydzi ginęli z rąk Polaków. Prawda, nawet jeśli trudna, powinna być przyjęta pokornie”. Czytam książki wspomnieniowe z czasów II wojny, które kupiłam w To‑ warzystwie Braci Wagów w Łomży. We wspomnieniach Henryka Milewskiego, wywiezionego na Sybir, a peł‑ niącego od 1989 roku funkcję prezesa Związku Sybiraków w Łomży, występuje jeden Żyd – Aaron Szwalbe z Zambrowa. Współpasażer z transportu stał się przedmiotem niechęci i pogardy autora jako „spekulant”. Był magazynierem, robił przekręty przy rozliczaniu się z garbowanych skór. Polski patriota naj‑ widoczniej nie mógł ścierpieć oszukiwania sowieckiego zakładu pracy. „Oszu‑ kanie u Żyda uchodzi za czyn pozytywny – komentował. – A on był przede wszystkim Żydem. To określenie mówi samo za siebie”. Stanisław Gawrychowski, syn przedwojennego wójta, autor książki o Wiźnie Na placówce AK 1939–1945, też wie, czego się trzymać. „Stosunek Polaków do Żydów – było ich w Wiźnie 500 – był poprawny. Nie można tego powiedzieć o Żydach”… Dalej jest o okupacji sowieckiej, raju dla Żydów, pie‑ kle dla Polaków: „Większość po wkroczeniu Rosjan w 1939 roku ujawniała swoją wrogość do wszystkiego, co polskie. Uwierzyli, że to oni są panami tej ziemi, a Polacy odczuli to bardzo boleśnie na własnej skórze. Żydzi bili brawo, a sponiewierani i bezsilni Polacy ze łzami i nienawiścią w oczach patrzyli na zdrajców i okupantów”. Zderzone ze stwierdzeniem, że stosunek Polaków do Żydów przed wojną był poprawny, nie brzmi przekonywająco. Gawrychowski opisuje, że „charakterystyki rodzin do wywiezienia lub aresztowania przy‑ gotowywali współpracujący z okupantem Polacy i Żydzi”. Ma jeden dowód – odnalezione charakterystyki napisane przez Feliksa Choińskiego, Polaka, co kwituje komentarzem: „ślepy sługus sowiecki odegrał haniebną rolę, wydając

108

swoich rodaków”. Jak Polak współpracuje, znaczy, że jest renegatem, jak Żyd współpracuje, jest to dowód, jacy naprawdę są Żydzi. Obie książki potwierdzają to, co wynika z mych rozmów z mieszkańcami Jedwabnego. Antysemityzm jest w tym regionie oczywistą postawą, której nie ma powodu się wstydzić. Z kolei Jerzy Smurzyński, autor książki Czarne lata na łomżyńskiej zie‑ mi. Masowe zbrodnie hitlerowskie w latach 1941–1945 w świetle dokumentów, odtworzył daty i nazwiska ofiar hitlerowskich. Tylko rdzennych Polaków, co nawet mogę zrozumieć. Tyle że w tym czasie na tej ziemi wymordowano nie‑ mal wszystkich polskich obywateli, którzy byli Żydami. Może warto było ich wspomnieć chociaż jednym zdaniem?

14 lutego 2001 Odwiedziny u Ramotowskich w Konstancinie. Przyjemnie patrzeć na panią Mariannę, która odżyła w eleganckim dwupokojowym apartamencie z bal‑ konem i widokiem na kępy brzózek. Z babuszki okutanej w cztery swetry przemieniła się w elegancką panią. Przywiozłam jej spódnicę w zieloną kratkę i brązowy golf. Podjeżdża wózkiem do okna i wpatruje się w te kolory zza grubych szkieł. –  Dobrze, że sweter jest brązowy, bo gdyby był bordo, nie mogłabym go nosić do zielonej spódnicy. Jest jasne, że pozostanie tutaj to dla Ramotowskich najlepsze rozwiązanie. Zwłaszcza że dyrektor, pastor Adam Sikora, zapewnia, że ewangelicy pokryją część kosztów ich utrzymania. Przygotowałam dla Ramotowskiego prasówkę. Czytam mu tekst Jerzego Jedlickiego z „Polityki”: „Słyszę obawy, że cały ten hałas wzbudzony książką Grossa wywoła tylko antysemicką reakcję […] leczenie snem też nie daje dobrych wyników. Niemal niepostrzeżenie dokonało się w Polsce zakażenie antysemityzmem młodego pokolenia, które nie ma w tym względzie żadnej wiedzy ani doświadczeń, ale którego część reaguje już na odpowiednie sygnały i hasła. Niechby przynajmniej wiedzieli, o czym mówią i co zdaje im się, że wyznają. Pora zacząć nazywać rzeczy po imieniu”. Pan Stanisław kręci z uzna‑ niem i niedowierzaniem głową, że jakieś pisma w Polsce publikują takie rzeczy. Z wizyty w ośrodku „Karta” wychodzę zaopatrzona w stare numery pisma z materiałami z Łomżyńskiego. Czytam wywiady, które historyk Jerzy Kułak przeprowadził w latach dziewięćdziesiątych z uczestnikami powojennej par‑ tyzantki antykomunistycznej w Białostockiem. „Niechęć do Żydów – opowiadał mu Józef Stankiewicz z Długołęki, pseu‑ donim »Kmicic«, więzień w latach 1947–1956 – brała się u nas z czasów

109

przedwojennych. Duże znaczenie dla ludności miały kwestie religijne, czyli ukrzyżowanie Chrystusa. Pojawiali się w naszej wsi narodowcy, którzy siali swoją propagandę. To trafiało do młodych, zwłaszcza w sytuacji dużego bezro‑ bocia. Napisałem na drzwiach mego domu: »Żydom, Cyganom i diabłom wstęp wzbroniony«. Jedna Żydówka powiedziała wtedy do mojej matki: »Ludwika, ty jesteś dobry człowiek, ale twój syn to diabeł«. Po wejściu Niemców mój ko‑ lega namawiał mnie, żebym wstąpił do NSZ. »Józek, chcesz walczyć o Wolną Polskę?«. »Chcę« – odpowiedziałem. »Słuchaj, AK to są sanacyjni, chcą o tę Polskę walczyć razem z Żydami. Im czy Żyd, czy Polak, to wszystko jedno«”.

15 lutego 2001 W „Gazecie Wyborczej” wywiad Pawła Goźlińskiego z profesor Marią Janion Trzeba opowiadać inaczej, która broni Grossa przed atakami. „Mnie się wyda‑ wało, że demokracja po 1989 roku nawróci do dawnej idei Rzeczypospolitej, tak jak rozumieli ją Kościuszko, Lelewel, Mickiewicz. Tak jak na nowo odczy‑ tał ją Giedroyc. To idea Polski rozumianej jako Rzeczpospolita – jak mówił Mickiewicz – wielu ras i wielu religii”. Przypominając, że obsesja Romana Dmowskiego o odwiecznym spisku żydowskim przeciwko Polsce wytworzyła w okresie międzywojennym psychozę społeczną o niesłychanym nasileniu nienawiści, Janion stawia tezę, że następuje teraz powrót do endeckiego, antysemickiego rozumienia państwa narodowego.

16 lutego 2001 W Czytelniku na obiedzie z Tadeuszem Konwickim. Pojawia się temat Jedwab‑ nego, choć nie ja go wywołałam, pilnuję się, bo rozum podpowiada mi, że to nie jest jedyny temat do rozmowy. –  My na Wileńszczyźnie z niczym takim się nie spotkaliśmy – mówi Kon‑ wicki. – Żydów zabijali Niemcy wespół z Litwinami. Gdyby mnie ktoś wcześniej zapytał, czy coś takiego mogło się zdarzyć, z czystym sumieniem odpowie‑ działbym, że nie, Polacy nie byliby zdolni do takiej zbrodni. Nie żebym był specjalnie dobrej myśli o polskim społeczeństwie, zajmowałem się zawodowo pokazywaniem jego wad i niedostatków, ale byłem przekonany, że cecha okrucieństwa została nam oszczędzona, że takie rzeczy mogą zdarzać się na Bałkanach. To mnie zszokowało, zabolało, podłamało. W redakcji czeka na mnie kolejny list Kazimierza Laudańskiego (z 12 lu‑ tego). Ośmielony sukcesem, pisze coraz ostrzej. „Polakom zarzuca się anty‑ semityzm, ale trudno od nas wymagać, byśmy kochali sąsiadów­‑zdrajców. To, że profesor Gross tak swobodnie odważa się głosić takie brednie, mówi samo

110

za siebie o naszej tolerancji. W Iranie chyba nie odważyłby się? Pan Gross domaga się, aby w Jedwabnem Polacy wybudowali pomnik dla ofiar, ażeby w epitafium przyznali się do zbrodni, a na uroczystość otwarcia żeby przybyła cała elita polska łącznie z duchowieństwem. A kto powinien postawić setki ty‑ sięcy pomników na szlaku poprzez Ural aż do Kołymy dla naszych Sybiraków? A może pan Gross pomoże nam odnaleźć miejsca pochówku naszych bohaterów dookoła więzień w Polsce, a szczególnie dookoła X pawilonu w Warszawie? Pan Gross dobrze wie, kto był tam oprawcą. Różnie to bowiem bywa z sąsiadami. Czy nie lepiej zamilczeć? Czy exodus egipski, hiszpański czy niemiecki musi się unosić nad ludem Izraela? A recepta prosta, zmienić stosunek do sąsiadów i do… pieniądza”. W „Rzeczpospolitej” odpowiedź na tekst Strzembosza pióra Józefa Lewan‑ dowskiego, historyka z Uppsali. Polemizuje z jego tezą, że Żydów w II Rzecz‑ pospolitej nikt nie mordował. Przypomina, że w pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości miały miejsca pogromy: we Lwowie podaje się liczbę od czterdziestu do dwustu ofiar, w Wilnie mówi się o pięćdziesięciu pięciu ofiarach. Z kolei w Pińsku major Łuczyński zarządził rozstrzelanie trzydziestu pięciu Żydów (jako komunistów, później się okazało, że była to grupa syjonistyczna, która zebrała się, by rozdzielić pomoc żywnościową). Wspomina rozmowę, którą odbył w Izraelu ze znanym malarzem Kapłanem, który z entuzjazmem przywitał polską niepodległość, i jak ten entuzjazm prysł na wieść o zajściach w Pińsku. Przypomniałam sobie rozmowę, którą przeprowadziłam z moją wiekową ciotką (urodziła się jeszcze w XIX wieku), gdy odwiedziłam ją w 1985 roku w kibucu pod Hajfą. Mówiła ze mną po rosyjsku, choć znała polski, ale nie chcia‑ ła go używać. Opowiadała mi, jak do jej miasteczka wkroczyła armia Hallera i pijani żołnierze zaproponowali kręcącym się na rynku żydowskim chłopcom, że mogą wejść do piekarni i wziąć tyle chleba, ile są w stanie unieść. A kiedy dzieci wychodziły z chlebami za pazuchą, strzelali do nich jak do kaczek. Rozmowa telefoniczna z Ignatiewem. Mówię mu, że kiedy jestem w Je‑ dwabnem, to zalewa mnie morze antysemityzmu, że nigdy wcześniej nie mia‑ łam z tym do czynienia i że to boli. Ignatiew, który zwykle dba o zachowanie dystansu, nieoczekiwanie zaczyna mówić coś osobistego. Wcześniej nigdy się nie zastanawiał nad tym, że w Polsce mieszkali Żydzi, ale też nie pamięta, by słyszał jakieś antysemickie wypowiedzi. Teraz nie jest pewien, czy nie puszczał ich mimo uszu. Bo słyszy je na każdym kroku. –  Aż zacząłem się zastanawiać – mówi j uż żartem – czy Polacy nie ­wyssali tego z mlekiem matki. Ale ja jestem z pochodzenia biały Rosja‑ nin, ­pradziadek razem z dziadkiem uciekli przed rewolucją i zostali już w ­Polsce.

111

Wieczorem u Jacka Kuronia w szpitalu, miejscu, którego nie cierpi i do którego coraz częściej musi powracać. Rozmawiamy o niepamięci. Opowia‑ dam mu, że po 10 lipca żyło jeszcze w Jedwabnem w tak zwanym getcie, czyli dwóch wyznaczonych domach, kilkudziesięciu cudem ocalałych Żydów. Nie znalazłam nikogo, kto by pamiętał, kiedy ostatecznie znikli z krajobrazu miasteczka – co nastąpiło według świadectw ŻIH­‑u w listopadzie 1942 roku – jakby zatarciu uległa nie tylko pamięć zbrodni, ale też pamięć Zagłady. W czasie wojny każdy był świadkiem Zagłady – mówi Jacek, który miesz‑ kał wtedy we Lwowie. Przerywa co raz swoją opowieść, by pociągnąć trochę tlenu z butli (do niewydolności wszystkich możliwych organów doszły mu nawracające zapalenia płuc). Pamięta, jak Żydzi, ogoleni na zero, w pasia‑ kach, przemierzali czwórkami miasto w drodze z obozu w Janowie do pracy. Kazali im śpiewać (Jacek chrypi: „Marszałek Śmigły Rydz nas nie nauczył nic, a przyszedł Hitler złoty, nauczył nas roboty”). Pamięta, jak na podwórku w środku zabawy usłyszał strzał i zobaczył w kałuży krwi zwłoki żydowskiego chłopca. Pamięta obrazy z getta, umierające z głodu na ulicy dzieci – widział je, przejeżdżając przez getto z mamą tramwajem na basen. Kiedy rozmawia z kolegami, którzy w czasie wojny byli jak on dziećmi lub nastolatkami, najczęściej słyszy, że nie, oni nie widzieli Zagłady, że Żydzi byli przecież za murami w getcie. –  Żyliśmy, jak nazwał to Jan Strzelecki, w zagłębiu śmierci, a oni nic nie widzieli – dziwi się Jacek.

18 lutego 2001 Odłożyłam dla Ignatiewa kupkę książek o relacjach polsko­‑żydowskich. Ale prokurator zdobywa też wiedzę na własną rękę, bo kiedy do niego dzwonię, mówi: –  Z tym wyssaniem z mlekiem matki to nie jest wytłumaczenie. Przeczy‑ tałem o pogromach w Odessie, Kiszyniowie. Tam był dopiero antysemityzm!

19 lutego 2001 Szukam osób, które by poprowadziły tańce i zabawy na przyjęciu Oli. Jej bat­‑micwa przypada w Suszan Purim, czyli dzień po Purimie, najweselszym święcie żydowskim. Tradycja nakazuje radować się, tańczyć i pić. Ale zaczy‑ nają dzwonić do Oli jej koleżanki z klasy, że nie będą mogły przyjść, jak będą tańce – akurat w tym roku Purim przypada w czasie postu. Mówię Oli, że trudno, zrezygnujemy z tańców, przecież większość naszych gości to katolicy i nie chcemy obrażać ich uczuć religijnych.

112

Ponieważ wszystko mi się kojarzy z Jedwabnem – wiem, że to graniczy z obsesją – wyobrażam sobie zaraz te miasteczka, w których katolicy poszczą, wspominając ukrzyżowanie Chrystusa, w czasie gdy spokojni zazwyczaj Żydzi gwiżdżą i tupią w synagodze, a dzieci hałasują za pomocą grzechotek i kołatek, a jeszcze przebierańcy chodzą po domach, wyśpiewując kuplety na pohybel Hamanowi, wezyrowi króla Ahaswerusa, który – według legendy – zgładziłby wszystkich Żydów w Persji, gdyby nie wstawiennictwo pięknej Estery. Rozmawiam o tym z dziećmi, gdy dzwoni Róża Woźniakowska­‑Thun. Konsultowała z zaprzyjaźnionym księdzem sprawę tańców. Zdziwił się, że mogło komuś wpaść do głowy, iż w tańczeniu na bat­‑micwie może być coś niestosownego. W posoborowym ekumenicznym myśleniu – tłumaczy mi – uczestnictwo w uroczystościach religijnych innych wyznań nie jest sprzeczne z ideą postu.

23 lutego 2001 Znów w Jedwabnem. Przygotowałam sobie listę rodowitych mieszkańców, którzy w 1941 roku mieli co najmniej dziesięć lat. Po drodze, w Łomży, zaje‑ chałam do pana Zejera, emerytowanego hydraulika, którego ojciec Stanisław siedział za zbrodnię w Jedwabnem i zmarł w więzieniu. Syn był już wtedy dostatecznie duży, by coś pamiętać. Jego rodzina mnie nie wpuszcza. Odnajduję w Jedwabnem dom Antoniny Narewskiej. Przed rokiem w re‑ portażu Gabrieli Szczęsnej w „Kontaktach” wspominała swoje przedwojenne przyjaźnie z Żydówkami i jak tęskniła za Dwercią Łojewską, kiedy ta wyjechała do Palestyny. „Potem, kiedy »to« się u nas stało – opowiadała – dziękowałam Bogu, że ocalił jej życie”. Uprzedzano mnie, że od czasu ukazania się reportażu panią Narewską obowiązuje areszt domowy. Pukam do drzwi. –  Teściowa nie będzie rozmawiać. Pukam do następnych drzwi, do willi Henryka Walewskiego, o którym słyszałam, że jako chłopiec widział spędzanie Żydów na rynek. Otwiera mi mężczyzna, na oko czterdziestoletni. –  Nie będzie mi tu pani nosa wścibiać! Zatrzaskuje przede mną drzwi z takim impetem, że ledwo udaje mi się odskoczyć. Z samotnie mieszkającymi starszymi mieszkańcami da się przynajmniej porozmawiać, choć rozmowy nie są zbyt owocne. Gorzej, gdy w domu miesz‑ ka też drugie pokolenie. Trudno przejść przez próg. W następnym miejscu rozmowa jest równie krótka: –  Ojca nie ma. –  A kiedy będzie?

113

–  Dziś na pewno nie. –  To jutro wpadnę. –  Jutro go też nie będzie. Odbyłam w końcu kilka rozmów, o przeszłości dowiedziałam się może nie tak dużo, za to sporo o dzisiejszym Jedwabnem. Wydruk internetowy tekstu Strzembosza o Żydach zdradzających Polskę rozchwytywany jest tu jak świe‑ że bułeczki. Spytać kogoś o pogodę, mówi o kolaboracji Żydów z Sowietami. W Łomży u Cytrynowiczów. Pani Pelagia od mojego wejścia zaczyna mówić podniesionym głosem: –  Byłam w Jedwabnem, a tam tylko opowiadają, ilu Polaków Żydzi wydali Sowietom, innego tematu nie ma. Jedwabne nie ma co się tak bronić! Co oni chcą powiedzieć? Że w ramach odwetu można dokonać ludobójstwa? Powie‑ działam wnukowi, co robił 10 lipca 1941 roku jego dziadek od strony ojca! Niech wie!

24 lutego 2001 Jedwabne. Kolejny raz spotykam się ze starszą panią, naocznym świadkiem maltretowania i mordowania Żydów. Za każdym razem wracają do niej nowe szczegóły. –  Zaraz po wyjściu Sowietów przechodziłam koło piekarni i widziałam, jak leżał ukamienowany chłopak, wysoki i gruby, mógł ważyć ponad sto kilo, dyszał jeszcze. To pewnie o nim pisał w liście z więzienia Karol Bardoń. W dzień wkro‑ czenia Niemców zawołał go mieszkaniec Jedwabnego, Wiśniewski. „Wskazując na obok leżącego zmasakrowanego, zabitego młodego człowieka lat około 22, nazwiskiem Lewin, wyz. mojż., mówił do mnie: »Tego skurwysyna zabiliśmy kamieniami«. Później pokazał Wiśniewski kamień wagi 12 do 14 kg i mówił: »Tem kamieniem mu przyfasowałem i teraz już nie wstanie«”. Moja rozmówczyni pamięta też, że w przeddzień spalenia przyjechało dużo młodych ludzi z okolicznych wsi i z miejscowymi chuliganami zaganiali Żydów do synagogi. Tam nakazali im śpiewać, niszczyć święte księgi.

27 lutego 2001 Warszawa. Sądy na Lesznie, VIII Wydział Karny, szukam spraw sądowych dotyczących radziłowskiej zbrodni, o których istnieniu usłyszałam w czasie wyprawy do Radziłowa. Ale nie ma centralnego rejestru spraw, szukać na‑ leży w archiwach sądów rejonowych. Żeby dotrzeć do danego procesu, trze‑ ba znać nazwiska oskarżonych. Dzięki Skrodzkiemu wiem, że oskarżonymi

114

w radziłowskich procesach byli Leon Kosmaczewski, Władysław Łasiewicz, Aleksander Godlewski i że jeździli na rozprawy do Ełku. Dzwonię do Sądu Rejonowego w Ełku. Dowiaduję się, że akta tych spraw mogą być w Prokuraturze Rejonowej. Stamtąd odsyłają mnie do Archiwum Państwowego w Ełku. Tam słyszę, że to mogła być sesja wyjazdowa sądu, trzeba by szukać w Białymstoku bądź Olsztynie, nie mówiąc o tym, że akta mogły już zostać zniszczone. Po kilku telefonach do Ełku uświadamiam sobie, że bez współpracy z Ig‑ natiewem szukanie akt radziłowskich śledztw zajmie mi miesiące. Dzwonię do Ignatiewa i podaję mu zrekonstruowaną ze Skrodzkim listę morderców z Radziłowa, z wyszczególnieniem tych, o których wiem, że toczyło się przeciw nim śledztwo. Uprzedza mnie, że jeśli odnajdzie te akta, nie będzie mógł mi ich udostępnić bez zezwolenia przełożonych.

28 lutego 2001 Na urodzinach pani Marianny. Kończy osiemdziesiąt sześć lat. Obydwoje Ramotowscy zachwyceni księdzem Sikorą. –  Żeby ksiądz był nam tak życzliwy? – dziwi się pan Stanisław. – Może dlatego, że ewangelik. Dzwonię do księdza profesora Michała Czajkowskiego. Usłyszałam w „Kropce nad i” Moniki Olejnik, jak mówił o przedwojennym nauczaniu Kościoła: „Było to nauczanie pogardy, a potem dziwimy się, że sumienia stały się nieczułe. To pogarda przygotowała ów grunt. Dla mnie wielkim problemem moralnym i religijnym są nie tylko mordercy, ale i ci chrześcijanie, którzy nie pomogli, choć mogli, ci obojętni. Za bierność też odpowiada się przed Bogiem”. Nie znam go osobiście, ale chcę mu podziękować. Właśnie dzwonił do niego z pretensjami ksiądz Orłowski z Jedwabnego. Szukał go na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego, gdzie ksiądz Czajkowski wykłada. Tam ktoś wysoko usytuowany w hierarchii uczelni zapewnił go, że ksiądz Czajkowski nie reprezentuje poglądów uniwersytetu katolickiego.

1 marca 2001 W Archiwum Wschodnim ośrodka „Karta” czytam kopie przechowywanych w Instytucie Hoovera na uniwersytecie Stanforda relacji wywiezionych do ZSRR mieszkańców Białostocczyzny, którzy z Armią Andersa wydostali się na Zachód. Przede mną sięgał do tych relacji Strzembosz (w teczkach znajduję jego świeże wpisy) i używa ich do udowadniania, że Żydzi w czasie sowieckiej okupacji kolaborowali i donosili.

115

Te wspomnienia, spisane jeszcze w czasie wojny, mają szczególną wagę. Gdy rozmawiam z mieszkańcami Jedwabnego, mogę żywić podejrzenia, że reagują na ujawnienie zbrodni próbą zrzucenia winy na ofiary. Nie ma jed‑ nak powodu sądzić, że relacje osób, które opuściły Polskę, nim dokonała się zbrodnia i nie mogli o niej nawet wiedzieć, były przekazywane z intencją dania fałszywego świadectwa. Czytam ankiety z powiatu łomżyńskiego, do którego wówczas należało Jedwabne, i szczuczyńskiego, do którego należał Radziłów. Wydawać by się mogło, że czytaliśmy ze Strzemboszem te same teczki. Najwidoczniej jednak, gdy dwoje czyta to samo, to nie zawsze jest to samo. Rzeczywiście, część relacji mówi o panoszeniu się Żydów, ale największe nagromadzenie Żydów współpra‑ cujących z NKWD znajdujemy w zdaniach ogólnych. Przy opisie konkretnych przypadków ich liczba gwałtownie maleje. Dobrze byłoby te świadectwa skonfrontować z danymi dotyczącymi udziału Żydów w różnych władzach. Wtedy dopiero można by wyrokować, w jakim stopniu odzwierciedlają rzeczywistość, a w jakim – subiektywne odczucie świadków. Pisał o tym w „Gazecie” jeszcze na samym początku dyskusji o Jedwabnem Krzysztof Jasiewicz, historyk Kresów Wschodnich, stwierdzając, iż „przekonanie, że Żydzi współpracowali z NKWD, było dość powszechne i mogło się przyczynić do zbrodni w Jedwabnem. Choć źródła wskazują, że było ono słabo uzasadnione”. Na podstawie sowieckich doku‑ mentów, zawierających statystykę narodowościową, wykazywał, że nie było masowej współpracy Żydów z radziecką władzą okupacyjną. W rejonie jed‑ wabieńskim wśród „wydwiżeńców”, czyli miejscowych karierowiczów jawnie współpracujących z władzą sowiecką, było stu dwudziestu sześciu Polaków – siedemdziesiąt procent, i czterdziestu pięciu Żydów – czyli dwadzieścia pięć procent „Wydwiżeńcy” Żydzi stanowili 3,2 procent ludności żydowskiej rejonu, „wydwiżeńcy” Polacy – 0,34 procent. Co prawda Żydów, proporcjonalnie do ich liczebności, kolaborowało więcej niż Polaków, ale wciąż stanowili mały ułamek całej populacji. Za sprawą Strzembosza świadectwa, w których Żydzi wypadają nieko‑ rzystnie, przywoływane są szeroko jako kontrapunkt do książki Grossa. Jakoś nikt nie wspomina, iż świadectwa te odnaleźli w Instytucie Hoovera, wydobyli na światło dzienne i napisali na ich podstawie książkę W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali… Irena Grudzińska­‑Gross i Jan Gross. To, co czytam w Archiwum Wschodnim, to kopie, oni czytali oryginały. Irena opowiadała mi, jak w latach siedemdziesiątych zostały przekazane Instytutowi Hoovera i jak ona z Jankiem wyjmowali z pudeł rękopisy. Wiele z nich miało całe partie zamazane czarnym tuszem, spod którego udawało się czasem odczytać jakiś ziejący antysemityzmem fragment. Relacje polskich obywateli wywiezionych

116

w głąb ZSRR zebrano i opracowywano w Biurze Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie dla władz emigracyjnych, na wypadek rozmów z aliantami o przyszłych granicach Polski. Miały dokumentować represje sowieckie, de‑ portacje, fałszowanie wyborów. Widać ktoś uznał, że należy zamazać to, co nie wystawia Polakom najlepszego świadectwa. Nawet po takim ocenzurowaniu antysemityzm przebija z dużej części relacji. Gdy Tadeusz Nitkiewicz, aptekarz z Wizny, opisuje, jak to Żydzi „przy wkroczeniu Armii Czerwonej witali ją, znęcając się w okrutny sposób nad naszymi żołnierzami i ludnością”, to warto by nie przyjmować takich bzdur za dobrą monetę, tylko zadać sobie pytanie, dlaczego aptekarz opowiada niestworzone historie. Biuletyn Katolickiej Agencji Informacyjnej podaje, że „Gross całą książkę i zawarty w niej wyrok sformułował na podstawie relacji Szmula Wasersztejna, pracownika Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego”, i że „ustalił to profesor To‑ masz Strzembosz, który od wielu lat zajmuje się tym okresem historii Polski, na podstawie relacji dwóch wiarygodnych świadków przesłuchiwanych przez Wasersztejna w okresie powojennym”. Wiem od Dziedziców, że Wasersztejn zaraz po wojnie opuścił Polskę. A tak wygląda mord zrekonstruowany przez katolicką agencję: „Żandarmi [niemieccy] obstawili Jedwabne dookoła, mieli psy, przymuszali Polaków do uczestniczenia w mordzie. […] Żydzi nie próbowali się bronić ani uciekać, tylko biernie wykonywali polecenia”. KAI powołuje się przy tym na słowa Jana Pawła II, który nawołuje do rzetelnego odkrywania prawdy. Z katolicką agencją współbrzmi głos Kazimierza Laudańskiego. Przysłał mi odpis listu, który wysłał do Adama Cyry z muzeum oświęcimskiego: „Szmul Wasersztejn do roku 1968 był zdolnym funkcjonariuszem Urzędu Bezpieczeń‑ stwa i dlatego profesor Gross jako wytrawny i doświadczony historyk obdarzył go zaufaniem. Był wszędzie, widział i słyszał wszystko. Po prostu drugi Sherlock Holmes w czapce niewidce. Widział, jak zgwałcono i zabito Żydówkę Ibram, palono brody, zabijano niemowlęta u piersi matek, a orkiestra grała. Czy jak na jednego małolatka nie za dużo on widział i słyszał?”. Myślę, że bracia Laudańscy umieliby dostarczyć bardziej wiarygodnych informacji niż osoba ścigana, która siłą rzeczy ma ograniczone pole widzenia. Jakie to musi być frustrujące: znać z autopsji detale podważające świadectwo Wasersztejna i nie móc ich prostować.

117

2 marca 2001 W przyszłą sobotę ma się ukazać mój artykuł o Laudańskich. Robię jakieś uzupełnienia. Adam Michnik, zwracając mi kolejną wersję tekstu, namawiał mnie, żebym spróbowała uchwycić mentalność mieszkańców tamtych stron w tamtym czasie, rozmawiając z historykami regionu i z socjologami. Odbyłam kilka takich rozmów, ale niewiele z nich wynika. Chyba temat „Jedwabne” zbyt zjeża rozmówców. Dziś mój rozmówca, znany profesor socjologii, odłożył po prostu słuchawkę. Wieczorne spotkanie z Tadeuszem Słobodziankiem, który przymierza się do napisania sztuki, powieści, może opowiadania, w każdym razie akcja ma się rozgrywać w Jedwabnem. Słobodzianek, którego wszystkie sztuki czytałam, widziałam, podziwiam, wydaje się najlepszą do tego osobą. Świetnie mu wy‑ chodzą złe charaktery, a już sprytni, okrutni chłopi, tacy, jakich sportretował w Turlajgroszku czy Carze Mikołaju – wybitnie. Jego zdaniem sytuację zafał‑ szowuje się, tworząc dychotomię: Żydzi – Polacy. A tu trzeba mówić o żydach i katolikach, bo jedni i drudzy byli pełnoprawnymi obywatelami polskimi, a różniło ich wyznanie. Jest w tym jakaś racja. Zastanawiam się, jak sama o tym myślę. Jed‑ nak: Polacy i Żydzi. Postanawiam jednak czasem pisać: żydzi – chrześcijanie. „Chrześcijanie”, a nie „katolicy”, bo tego sformułowania używali sami Żydzi do nazywania swych nieżydowskich sąsiadów. Tadeusz zwraca mi uwagę na poboczny wątek partyzantki na uroczysku Kobielno, którą Strzembosz przywołuje jako dowód na patriotyzm środowiska szkalowanego przez Grossa. Słobodzianka uderzyło, że w czasie szturmu NKWD na partyzancką bazę prawdziwie dzielnie zachowały się kobiety. „Rosjanie otoczyli Kobielno ze wszystkich stron – opisywał świadek. – Na lipie siedział z lornetką Czarnecki, ale ponieważ poprzedniego dnia partyzanci pili, usnął i obudził się dopiero po strzałach. Dzięki temu znalazł się poza linią tyralie‑ ry i uciekł”. Tymczasem Anna Wojsławowicz i Jadwiga Laudańska (krewna „tych” Laudańskich, na co oni ochoczo się powołują), które były w budynku gajówki, rzucały granatami, póki nie zginęły, a jeszcze wcześniej Laudańska z siostrą wyniosły na podwórze partyzanckie akta i spaliły.

3 marca 2001 Wieczorny telefon do Jedwabnego. Poruszenie w mieście po oświadczeniu Aleksandra Kwaśniewskiego w izraelskim dzienniku „Yedioth Ahronoth”: „To było ludobójstwo dokonane przez Polaków z Jedwabnego na ich ży‑ dowskich sąsiadach. Dlatego należy skłonić głowę i prosić o przebaczenie. Możliwe, że po tym akcie Polacy staną się lepsi”. Prezydent zapowiedział,

118

że w sześćdziesiątą rocznicę mordu w Jedwabnem przeprosi naród żydow‑ ski w imieniu Polaków. Na urodzinach Jacka Kuronia. Spędzam je na rozmowie z Markiem Edel‑ manem. Mówię, że nie zdawałam sobie sprawy ze skali i temperatury anty­ semityzmu w ostatnich latach przed wybuchem wojny. –  Przed wojną – wspomina Edelman – byłem częściej bity niż za Niemców, tuż przed wrześniem 1939 roku łatwo było się natknąć na bojówki polujące na Żydów. Pamiętam też to uczucie strachu pomieszanego ze wstydem, kie‑ dy w pierwszych miesiącach po wojnie poszedłem się zameldować w biurze meldunkowym, gdzie stało kilkadziesiąt osób, i musiałem na głos powiedzieć swoje nazwisko. Opowiadam mu o szewcu z Radziłowa o nazwisku Dorogoj, któremu udało się przeżyć wojnę razem z synem, obu zarąbano siekierami w 1945 roku, jak tylko wyszli z ukrycia. –  Jechałem do Kielc zaraz po pogromie i na każdej stacji widziałem po kilka trupów, to byli Żydzi wyciągani z pociągów i zabijani. Są przecież dane z Komitetu Żydowskiego zbierane po wojnie, że w „akcji wagonowej” zamor‑ dowano półtora tysiąca Żydów. Opowiadam mu o Stanisławie Ramotowskim, który uratował w dniu mor‑ du całą rodzinę żydowską, a jego matka przechowywała ich bez żadnej zapłaty. –  Jakie to ma znaczenie? – kontruje Edelman. – W ratowaniu Żydów uczestniczyło pewnie w Warszawie około stu tysięcy Polaków, robili to z róż‑ nych powodów, na pohybel Niemcom, ale też dla pieniędzy. To prawda, że bez pieniędzy trudno było się przechować. Znam przypadki takich, którzy brali, i to jak, za każdym razem wykłócali się o więcej, a jak nie było już łączności z gettem, a potem nie było getta i wiedzieli, że nie dostaną nic, z pełnym po‑ święceniem trzymali dalej Żydów. Z tej rodziny przeżyła wojnę, kontynuuję opowieść, tylko jedna osoba, Rachela, dziś Marianna Ramotowska. W Jedwabnem mieszka druga Żydówka ocalała z rzezi, która też wyszła za Polaka. Nigdy się nie odwiedziły – chciały się wtopić w lokalną społeczność, zapewne w nadziei, że grzech bycia Żydem zostanie im zapomniany. Edelman opowiada mi o matce Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Odnalazł ją po wojnie w Warszawie, żyła w biedzie, a on miał dla niej pieniądze z Jointu. Nie przyjęła. „Nie mam z tym nic wspólnego” – oświadczyła. Obawiała się, że jej pochodzenie może zaszkodzić pośmiertnej sławie syna.

119

4 marca 2001 W „Więzi” artykuł arcybiskupa Józefa Życińskiego: „[…] szalone byłyby suge‑ stie, że mogą istnieć jakiekolwiek racje usprawiedliwiające zbiorowe palenie istot ludzkich w stodołach. Dlatego też nie poszukujmy jakichś wyimagino‑ wanych dokumentów historycznych, które by mogły tragedię Jedwabnego zamienić w błahy epizod. Dokumenty takie nie mogą istnieć, bo śmierci nie‑ winnych istot nie można nigdy sprowadzać do rangi epizodu. Dziś potrzeba, byśmy modlili się za ofiary tego mordu, okazując tę solidarność ducha, której zabrakło w godzinie ich rozstania z ziemią ojców, na której żyli”. Tymczasem do Jedwabnego przyjechał na spotkanie z mieszkańcami poseł Zjednoczenia Chrześcijańsko­‑Narodowego z Łomży. Odczytał im list otwarty, który przywiózł dla nich w teczce: „Odnosząc się do światowej, niewiarygodnej w metodach kampanii szkalującej całą Polskę, sygnatariusze listu jednoznacz‑ nie stwierdzają, że zbrodni w ich mieście dokonali Niemcy”. Zawiązano Komitet Obrony Dobrego Imienia Miasta, a na jego czele stanął Krzysztof Godlewski. Było jasne, że znajdą się politycy, którzy będą chcieli zdyskontować na‑ stroje w Jedwabnem. Nie zdziwiłam się, że powstał komitet. Ale dlaczego na jego czele stanął nie ksiądz, lecz burmistrz? Jestem akurat w redakcji, kiedy nasz korespondent przysyła krótki wywiad z Godlewskim. Czytam i oczom nie wierzę. On mówi językiem, tyle że złagodzonym, tej części jedwabian, dla których jest oczywiste, że chodzi o jakieś żydowskie interesy. W czasie kilku moich wizyt w Jedwabnem zdążyłam go poznać i polubić. Czułam, że może mieć problem ze stanowczym opowiedzeniem się po jednej ze stron. Nie pasował do roli samotnego szeryfa. Przeciwnie – wesoły, sympa‑ tyczny, brat łata, typ osoby, która nie chce się nikomu narazić. Nie z bojaźni, ale z przekonania, że przecież zawsze jakoś da się tak zrobić, żeby wszyscy byli zadowoleni. Dzwonię do niego. Opowiada, jak wstał ktoś z sali i oświadczył z nutką pogróżki w głosie: „Burmistrz ma szansę się zrehabilitować, niech stanie na czele komitetu”. Mówi do mnie na przemian dwoma językami. Raz wyjaśnia, że gdyby nie wszedł do komitetu, zaraz zebrano by podpisy pod pisanym językiem nienawiści listem, a to byłaby kompromitacja i dla miasta, i dla Pol‑ ski. Za chwilę tłumaczy, że mieszkańcy Jedwabnego są słusznie obrażeni, bo w zbrodni uczestniczyła garstka, margines, a oskarża się wszystkich Polaków, co może się stać podstawą do roszczeń finansowych. Potem oburza się, że prezydent nie ma wątpliwości, kto winien, i że prasa feruje wyroki, podczas gdy śledztwo wciąż się toczy. Powtarzam, że przecież dobrze wie, iż celem komitetu jest tuszowanie prawdy. Po godzinnej bez mała rozmowie Godlewski sam z siebie prosi mnie o odczytanie mu tego, co powiedział dla „Gazety”, by wykreślić niefortunne sformułowania.

120

Nie będąc wychowana w żydowskiej tradycji, uczę się jej teraz dla mojej córki, przygotowując jej bat­‑micwę. W moim kalendarzu formatu A 4 nie star‑ cza miejsca na zapisanie wszystkich problemów, z którymi muszę się zmagać. Zapisy: „Sprawdzić, czy wszystkie produkty z Garwolina są koszerne”, „Spytać rabina, jak to jest z koszernością przypraw”, „Pilne! Tekst Oli na zaproszenia”. Przygotowuje je jako prezent bat­‑micwowy wspaniały grafik Lech Majewski, z którym zaprzyjaźniłam się przy robieniu albumu z fotografiami polskich Żydów I ciągle widzę ich twarze. Narysował jedną kreską portret Oli z Karo‑ lem, jej papugą, na głowie, upewniając się wcześniej, czy ta kombinacja nie jest sprzeczna z jakimś zakazem religijnym. Najtrudniejsze jest urządzenie koszernego przyjęcia dla kilkuset osób – koszernego zresztą wyłącznie ze względu na osobę rabina Schudricha, chyba jedynego wśród zaproszonych gości, który przestrzega koszeru. Będzie przygotowywane w trzech koszernych kuchniach moich znajomych i w mojej, która zostanie do tego celu wykoszero‑ wana. Próbuję ustalić, jakie mam kupić produkty. Ale każda z gospodyń mówi co innego. Według jednej wszystkie oliwki są koszerne, według drugiej oliwki należy kupować tylko z beczki i tylko koszerny sklep daje gwarancję, że gdyby do beczki wpadła mysz, oliwki zostaną wyrzucone. W trzeciej wersji – oliwki mogą być tylko z puszki, z podpisem rabina poświadczającym koszerność. Wydzwaniam do wszystkich gospodyń, próbując ustalić wspólną wersję, aż uświadamiam sobie, że koszerne jest to, co się za koszerne uważa. Moim zadaniem nie jest więc szukanie wspólnego mianownika koszerności, tylko kupowanie produktów stosownie do wymagań i oczekiwań przygotowujących je kobiet. I pomyśleć, że przez chwilkę łudziłam się, że uda mi się rozwiązać toczący się od stuleci spór, co jest, a co nie jest koszer.

5 marca 2001 Na porannym kolegium „Gazety” redaktor omawiający numer mówi o roz‑ mowie z Godlewskim z uznaniem, a też pewnym zdziwieniem. Czytał jego wypowiedź utrzymaną w zgoła odmiennym tonie – burmistrz miał pretensję, że coś chcą od Bogu ducha winnych mieszkańców, i wyrażał zaskoczenie wypowiedzią Kwaśniewskiego, który „przed zakończeniem śledztwa wie, kto jest winien zbrodni ludobójstwa”. Dzwonię do Godlewskiego. Głos ma minorowy. Członkowie komitetu żą‑ dają, by list jeszcze wyostrzyć. Odczytuję mu, co prymas Glemp mówił wczoraj w Radiu Józef: „[…] mord dokonany przez spalenie żywcem ludności żydow‑ skiej spędzonej siłą przez Polaków do stodoły jest niezaprzeczalny. Łączy się to z uznaniem odpowiedzialności pokoleniowej, która polega na przeproszeniu Boga za grzechy przodków i na przeproszeniu potomków pokrzywdzonych”.

121

Na koniec – propozycja wspólnej modlitwy Polaków i Żydów. Godlewskiemu natychmiast zmienia się głos: –  Wiedziałem, że musi się coś przełamać. To jasne, że list komitetu trzeba teraz sformułować inaczej, że powinien on wyjść naprzeciw orędziu pryma‑ sa. Wytłumaczę im: „Nie róbcie kampanii posłowi jednej partii, posłuchajcie prymasa”. Prawdę mówiąc, cytowałam Godlewskiemu tylko te fragmenty z wywiadu z prymasem, które budziły nadzieję. Całość nie brzmi już tak dobrze. Prymas powiedział o książce Grossa, że „podaje się znany fakt jako sensację” i odciął się od pomysłu, by Kościół uczestniczył w uroczystościach 10 lipca w Jedwabnem: „nie chodzi o pochopną i krzykliwą pokutę”. Sugerował spisek. Tekst zaczyna się słowami: „Bracia i Siostry! Przed rokiem poinformował mnie poważny Żyd, że niebawem będzie nagłośniona sprawa Jedwabnego…” – czyli istniał już gotowy projekt kampanii w sprawie Jedwabnego. Prymas, odnosząc się do listu rabina Schudricha z zaproszeniem do wspól‑ nej modlitwy, wspomniał, że rabin powołał się na tekst z Pisma Świętego. Redakcja „Gazety” poprosiła mnie o sprawdzenie, z której Księgi pochodził ten cytat. Dzwonię do Schudricha na komórkę, jest akurat w Nowym Jorku. Słyszę jego charakterystyczną polszczyznę: „Jedwabne jest bardzo ważne, ale inne sprawy są bardzo, bardzo ważne. W tej sekundzie miałem do ciebie dzwonić”. Co się okazuje? Z drugiej komórki rozmawia z córką, Arianną, która dzwoni ze sklepu na Brooklynie, że są tylko serwetki do stołu z napisem „bar­‑micwa”, a nie ma z napisem „bat­‑micwa” – za to są piękne serwetki ze złotą gwiazdą Dawida. Które mają przywieźć na przyjęcie dla Oli? Tuż przed odwieszeniem słuchawki przypominam mu o cytacie – zapisuję: „Księga Powtórzonego Prawa, rozdział 21, wersety 1– 9”. Bat­‑micwa Oli to tak wielkie i emocjonujące przedsięwzięcie w życiu mojej rodziny, że cały czas o tym opowiadam. Szybko dociera do mnie, jakie wrażenie wywiera na moich rozmówcach w Jedwabnem to, że w ogóle nie robię tajemnicy z faktu, że jestem Żydówką. Jeden z nich zapewnia mnie: „Ja o pani pochodzeniu, daję słowo honoru, nikomu nie powiem”. Zamurowało mnie, gdy ktoś z IPN­‑u zaręczył mi, że ani słowa nie piśnie o tym w swojej instytucji. Wiedziałam, że niemało osób żydowskiego pochodzenia obawia się, że to wyjdzie na jaw, ale wcześniej widziałam w tym bardziej znak traumy, własnej albo odziedziczonej po rodzicach, która każe widzieć zagrożenie tam, gdzie go nie ma. Teraz dopiero dociera do mnie, ile osób w Polsce widzi coś niestosownego w samym fakcie bycia Żydem. Prezydent mówi w telewizji, że w sześćdziesiątą rocznicę mordu przyje‑ dzie do Jedwabnego i przeprosi naród żydowski w imieniu Polaków.

122

6 marca 2001 Poranna rozmowa z Krzysztofem Godlewskim (ton ma zdecydowany): –  Zaproponuję swoją wersję listu, zgodną z przesłaniem prymasa. Każdą prawdę powinniśmy przyjąć, nawet tę najbardziej bolesną. Zastanawiam się nad spektakularną akcją, żeby pociągnąć za sobą grupę ludzi i iść pomodlić się w miejscu mordu, klęknąć tam wspólnie. Brzmi to jak przerabianie ćwiczenia z pozytywnego myślenia. Pytam, czy nie lepiej, żeby dał sobie spokój z tym komitetem i założył inny, popierający obchody sześćdziesiątej rocznicy zbrodni. Przywróciłam go widać do rzeczy‑ wistości. Wzdycha: –  Na razie chętnych nie widać. Wieczorna rozmowa z Godlewskim (w jego głosie słychać przygnębienie): –  W mieście słyszę całkiem inne interpretacje kazania prymasa: musimy przeciwstawić się nagonce Żydów na Polskę. Albo komitet przyjmie oświad‑ czenie zgodne z moim rozumieniem przesłania prymasa, albo odejdę. Cała nadzieja w tym, że biskup przyjedzie z jednoznacznym kazaniem. Biskup łomżyński Stanisław Stefanek ma wygłosić homilię w Jedwabnem w niedzielę 11 marca. Członkowie Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta, podobnie jak Godlewski, oczekują jednoznacznego kazania. Tyle że każdy spodziewa się czegoś całkiem innego.

7 marca 2001 Dzwonię do Godlewskiego, który zrezygnował z przewodniczenia komite‑ towi. –  Wszedłem tam z nadzieją, że uda się wypracować pojednawcze sta‑ nowisko. Chciałem utemperować tych, którzy miast w poście głowy posypać popiołem, utrwalali złą sławę miasta. Dobrego imienia można bronić przez przyznanie się do winy. Nie chciałem opuścić mieszkańców i zostawić ich na pastwę krzykaczy. Ale nie mogę walczyć sam przeciw wszystkim. Sprawa Jedwabnego nabiera przyśpieszenia, nie ma dnia bez jakiegoś tekstu czy oświadczenia. Premier Jerzy Buzek oświadczył, że „udział Polaków w zbrodni w Je‑ dwabnem jest bezsporny”. Edward Moskal, cieszący się ogromną popularnością w Jedwabnem prezes Kongresu Polonii Amerykańskiej, zaprotestował przeciw oskarżaniu Polaków, objaśniając, że Żydzi „postanowili, by Polska nie była Polską, ale by wyglądała na przedmieście Izraela”, prezes IPN­‑u Leon Kieres pracuje zaś dla „lokajów, którzy mają dziwne powinowactwo z żydowskimi żądaniami […] po to tylko, by zaspokoić ich nienasycony apetyt”.

123

Skołowani sprzecznymi wypowiedziami, mieszkańcy Jedwabnego cze‑ kają w napięciu na to, co powie im ich własny biskup. Tymczasem w mieście zadomowiła się formuła na zapowiadane przez prezydenta obchody: „Żyd przyjedzie przepraszać Żyda”. A w Warszawie już krąży plotka, dlaczego prymas najpierw odciął się od obchodów, a wkrótce po tym ogłosił, że weźmie udział w mszy odprawianej w intencji ofiar. Miał zostać napomniany przez Papieża.

8 marca 2001 Odwiedziny u Ramotowskich. Pani Marianka na przemian mówi poprawną, inteligencką polszczyzną i prowadzi ze mną rozmowy o najnowszych prze‑ pychankach w rządzie, to znów przechodzi na gwarę – „poszlim”, „rzucilim”. Pewnie tak rozmawiała z miejscowymi, żeby się bardziej wtopić. Pytam ją o imiona jej krewnych, ale ona nie słyszy mojego pytania. Po pierwsze w ogó‑ le źle słyszy, po drugie ma wysoce wybiórczy słuch. Gdy rozmawiamy o tym, co się dzieje w polityce i na świecie, pani Marianka, która cały dzień śledzi wiadomości w radiu, słyszy nieźle, gdy pytam o zbrodnię w Radziłowie, słuch pogarsza się jej dramatycznie. Gdy z kolei rozmawiam o tym z panem Stani‑ sławem, jego żona znów dobrze słyszy i upomina męża, by za dużo nie mówił.

9 marca 2001 Agar­‑agar, który ma zastąpić niekoszerną żelatynę do ryby, ma przywieźć Na‑ wojka Cieślińska­‑Lobkowicz z Monachium. Samolot się spóźnia, zaraz zacznie się szabat, w czasie którego nie wolno przygotowywać potraw. Tymczasem ryba już gotowa, trzeba ją tylko zalać galaretą. Powinnam podzwonić, czy ktoś mógłby pożyczyć mi awaryjnie agar­‑agar. Ale jestem w redakcji, gdzie łamie się mój czterokolumnowy tekst o braciach Laudańskich My z Jedwabnego. Jest w nim fragment o współczesnym Jedwabnem. Ponieważ w tym tygodniu działo się tam więcej niż przez ostatnie sześćdziesiąt lat, cały czas coś dopi‑ suję i autoryzuję. Teraz muszę wybrać: albo szukam żelatyny, albo dzwonię do Godlewskiego, żeby dowiedzieć się, czy Komitet Obrony Dobrego Imienia Miasta podał wreszcie swój skład. Okazuje się, że szczęśliwie pierwsze wydanie gazety zamyka się dwadzieścia dwie minuty po rozpoczęciu szabatu. Jeszcze zdążam zadzwonić do Jedwabnego i wszystko sprawdzić.

124

10 marca 2001 Bat­‑micwa Oli. Synagoga jest pełna, pewnie kilkadziesiąt osób to stali uczest‑ nicy sobotnich nabożeństw, reszta – nasi goście. Wśród nich Bożena i Jan Skrodzcy oraz Stanisław Ramotowski. Kilkaset osób, w tym prawie cała klasy Oli, a wiele dzieci przyszło z rodzicami, zapewne pierwszy raz w życiu uczest‑ niczą w uroczystości w synagodze. Synagoga Nożyków jest synagogą tradycyjną, na dole modlą się mężczyź‑ ni, na piętrze – kobiety. Po skończonym nabożeństwie Oli wolno zejść na dół i przed rabinem oraz zaproszonymi gośćmi wygłosić swój komentarz do Tory. Ola opowiada też, dlaczego na swoje żydowskie imię wybrała Lea: „Wybierając je, nie myślałam o Lei z Biblii, lecz o babci. Moja babcia, która nie żyje od trzech lat, chciała ukryć przed nami, że jest Żydówką, bała się, że nam z tego powodu może być tak samo ciężko jak jej. Tak naprawdę było to ze strony babci wielkie poświęcenie: urwanie kontaktu z rodziną, rozpoczęcie nowego życia. Babcię kochałam i nadal bardzo kocham, i tym razem to nie kwiaty i nie opowieści o niej przedłużą pamięć o niej, ale moje nowe imię Lea”. Zgodnie z tradycją grad cukierków, oczywiście koszernych, sypie się na Olę. Teraz moja kolej, żeby zabrać głos. Opowiadam o sederze, uroczystej ko‑ lacji z okazji święta Pesach, u Małgosi i Kostka Gebertów. Ola jako najmłodsze dziecko – miała wówczas cztery lata – zadawała cztery pytania, czym ta noc różni się od innych nocy: „Dlaczego tej nocy jemy gorzkie zioła?”; „Dlaczego tej nocy gorzkie zioła maczamy w słonej wodzie?”; „Dlaczego tej nocy jemy macę?”; „Dlaczego tej nocy jemy, polegując?”. Córka Małgosi i Kostka Zosia, wtedy jedenastolatka, jako najstarsze dziecko przy stole odpowiadała: „Jemy gorzkie zioła, by przypomnieć nasze gorzkie życie, kiedy przez czterdzieści lat byliśmy w niewoli egipskiej”; „Maczamy je w słonej wodzie, bo taki był smak łez, którymi opłakiwaliśmy nasz los”; „Jemy macę, bo w czasie ucieczki z Egiptu nie mieliśmy czasu na wypieczenie chleba”; „Polegujemy, jedząc, żeby pamiętać, że byliśmy niewolnikami w Egipcie, a teraz staliśmy się ludźmi wolnymi i święto Pesach jest świętem wolności”. Zasypiając tamtego wieczoru, Ola wyszeptała: „Pamiętasz, mamo, gdy szłyśmy przez pustynię w Egipcie, i ja tak strasznie, tak strasznie płakałam”. Pamiętam to uczucie ulgi, że Ola będzie mogła czerpać siłę z zakorzenienia w jakiejś tradycji, podczas gdy ja, której matka nigdy nie opowiadała o swoim pochodzeniu, o swoim życiu przed wojną, ale też nigdy mnie nie ochrzciła, czułam się jakoś nigdzie niezakotwiczona. Stanisław Ramotowski zachwycony uroczystością, synagogą, rabinem Schudrichem.

Rozdział 3

Cierpieliśmy za Niemców, za Sowietów i za PRL czyli opowieść o trzech braciach Laudańskich

Etka Rochla Prawda, z domu Sztabińska, i jej mąż Chaim Josef Prawda. Zginęli 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem razem z dziećmi Welwel i Bari

Zygmunt Laudański i Jerzy Laudański – kiedy wybuchła sprawa Jedwabnego – byli jedynymi żyjącymi spośród dziesięciu skazanych w procesie z 1949 roku za mord dokonany na jedwabieńskich Żydach. Mieszkali w Piszu, tak jak najstarszy z braci Laudańskich, Kazimierz, nie‑ kwestionowany przywódca rodziny. Czy był w Jedwabnem tamtego lipcowego dnia 1941 roku – nie wiadomo, są w tej sprawie sprzeczne świadectwa. On sam twierdził, że przyjechał trzy dni później, sprawdzić, co się dzieje z brać‑ mi. Ale rozmawiałam z osobą, która zaświadczyła, że Kazimierz Laudański przyjechał z nią do Jedwabnego w przeddzień mordu, i pamiętała szczegóły ich wspólnej podróży. W każdym razie to Kazimierz, już po zbrodni, wywiózł braci z Jedwabnego, a po wojnie załatwiał im kolejne posady i kolejne miejsca zamieszkania.

126

–  Zawsze są ze mną – mówił. – Ja im daję rady, a oni się słuchają. W aktach sprawy z 1949 roku z pożółkłego formularza, gdzie rubryki wypełnione są niewprawną w pisaniu ręką, a u góry widnieje napis: „»Dossier« na podejrzanych o przestępstwa przeciw Państwu. Sporządził: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa w Łomży”, można wyczytać podstawowe informacje o oskarżonych. „Nazwisko i imię: Laudański Zygmunt Data urodzenia: 12 stycznia 1919 Czy krewni pracują w instytucjach państwowych: brat Laudański Kazi‑ mierz w powiatowym starostwie w Piszu w charakterze sekretarza Powiatowej Rady Zawód wyuczony: murarz Wykształcenie i znajomość języków: pięć oddziałów Szkoły Powszechnej Przyzwyczajenia i nałogi: nie pali O co podejrzany: zamordowanie Żydów w mieście Jedwabne, powiat Łomża Przynależność: PZPR w Piszu Postawa: prosta Oczy: niebieskie Zęby: wszystkie zdrowe Mowa: czysta polska”. W aktach sprawy z 1949 roku jest też dossier brata. Jerzy urodził się trzy lata później, skończył siedem klas. W rubryce „zawód” figuruje: „szewc”, „szczególnie ważne kontakty” – „z Żandarmerią Niemiecką w mieście Jedwab‑ ne”, „mowa” – oprócz „czysta polska” jest jeszcze „głośna”. Bracia mimo upływu lat nadal charakteryzują się prostą postawą i głoś‑ ną mową. Z zeznań Zygmunta 16 stycznia 1949 roku: „Tak, brałem udział w mor‑ dowaniu Żydów w Jedwabnem. […] Przyszedł do mnie jakiś człowiek z Je‑ dwabnego i powiedział do mnie, że wzywa mnie burmistrz m. Jedwabne, żeby iść zaganiać Żydów na rynek. Kiedy ja zaszedłem, to już było na rynku nazganianych około tysiąc pięćset osób narodowości żydowskiej zegnanych przez ludność polską. Wtedy burmistrz Karolak powiedział do mnie, żebym ja pilnował, żeby Żydzi nie uciekali z rynku, i ja pilnowałem, żeby Żydzi nie uciekali. Żydzi nosili po rynku pomnik Lenina, później wszystkich Żydów z pomnikiem pognaliśmy za miasto do stodoły Śleszyńskiego Bronisława, tam gdzie oni zostali spaleni”. Z zeznań Jerzego 16 stycznia 1949 roku: „Ja w tym czasie również brałem udział w spędzaniu Żydów na rynek, z Kalinowskim Eugeniuszem […] naka‑ zaliśmy [iść na rynek] około ośmiu osobom narodowości żydowskiej. Kiedy

127

my już powracaliśmy z powrotem po zagnaniu wszystkich, to już Żydzi nosili pomnik Lenina po rynku ze śpiewami, śpiewali »przez nas wojna«, kto im nakazał śpiewać, tego ja nie wiem, a my, Polacy, pilnowaliśmy, żeby Żydzi nie pouciekali. Zaznaczam, że przy tym chodzili i Niemcy. Później Karolak Marian, burmistrz m. Jedwabnego, wydał nam rozkaz wszystkich Żydów znajdujących się na rynku zagnać do stodoły Śleszyńskiego Bronisława, co i my uczyniliśmy. Przygnaliśmy Żydów pod stodołę i kazali wchodzić, co i Żydzi byli zmuszeni robić, po wejściu do stodoły zamknęli stodołę i podpalili, kto podpalał, tego ja nie widziałem, po podpaleniu ja poszedłem do domu, a Żydzi spalili się, wszystkich Żydów było więcej jak tysiąc”. Laudańskich obciążały nie tylko ich własne zeznania, ale również zeznania świadków i współoskarżonych. „Przyszedł do mnie Kalinowski Eugeniusz, Laudański Jurek i jeden Nie‑ miec i z nimi na rynek przygnałem jednego Żyda i dwie małe Żydówki. Kiedy gnaliśmy razem z Niemcami ww. Żydów, po drodze ja znalazłem laskę, którą wziąłem w ręce” (Czesław Lipiński, podejrzany). „Laudański Jerzy brał udział w mordowaniu Żydów z gumą, zaganiał na rynek, bił Żydów oraz zaganiał do stodoły, tam gdzie zostali ww. Żydzi spaleni. Zaznaczam, że Laudański był pierwszym szucmanem w m. Jedwabne. Widzia‑ łam, jak ww. bił Żydówkę w chlewni” (Julia Sokołowska, świadek). „Ludność miejscowa przystąpiła do mordowania Żydów, tak jak oni znęcali się nad Żydami, to nie można było patrzeć na to. Ja stałam na Przytulskiej, to leciał ulicą Laudański Jerzy, zam. Jedwabne, który to powiedział, że już dwóch czy też trzech Żydów zabił, był bardzo zdenerwowany i poleciał dalej” (Bronisława Kalinowska, świadek). „Laudański Jurek (Jerzy) i Zygmunt byli z gumami w ręku i bili Żydów” (Antoni Niebrzydowski, podejrzany). „Laudański Jerzy, Kalinowski Jurek i jeszcze Ruski bili Żyda Elunia po spaleniu, zrzucili go z góry, bili go kijami, kiedy ja zaczęłam prosić, to oni powiedzieli do mnie, że i ty dostaniesz, tak jak i dostali Żydzi, zaznaczam, że po pobiciu przez ww. Żyda leżał [on] przez dwa tygodnie, nie mógł wstać. Powyższy fakt ja widziałam na swoje oczy” (Stanisława Sielawa, świadek). Zygmunta Laudańskiego skazano na dwanaście lat więzienia, odsiedział sześć, Jerzego Laudańskiego – na piętnaście, odsiedział osiem. W relacjach, i tych bezpośrednich, i tych z drugiej ręki, których wysłuchi‑ wałam od obecnych czy byłych mieszkańców, nazwisko Laudańskich wymie‑ niane bywało niemal zawsze jako przykład szczególnie aktywnych uczestników zbrodni. Wymieniali ich nawet ci, którzy stanowczo zaprzeczali, że zbrodni do‑ konali Polacy. Jak Jadwiga Kordas, naoczny świadek: „Może ten Jurek się

128

mścił – opowiadała księdzu Eugeniuszowi Marciniakowi w książce Jedwabne w oczach świadków. – Profesor Strzembosz pytał, a ja mówię: »Bo jego ojciec był aresztowany, a matkę na Sybir przyszli zabrać, no ale uciekła«. Ja tak powiedziałam: »To temu Jurkowi ja bym się nie dziwiła«. A profesor mówi: »Oko za oko, ząb za ząb«. I tak prawdopodobnie mogło być”. Dodała, że Jerzy Laudański „miał taki pejcz, ale nikogo nie uderzył. Ja nie widziałam, żeby on bił. On tylko ganiał ich i pilnował porządku”. Kazimierz Laudański, oburzony: – Sprawa sądowa miała miejsce siedem i pół roku po zbrodni. W Urzędzie Bezpieczeństwa tłukli, a o tym, że Żydziaków, małe dzieci, wrzucano do płonącej stodoły, wtedy się nie mówiło. A teraz, po sześćdziesięciu latach, mówi się takie rzeczy. Jak żaden z nas nie będzie żył, będzie się pisać, że oczy wydłubywali. Zygmunt Laudański: – Takich okropnych rzeczy wcale nie było. Zostały teraz zmyślone dla zemsty. To bzdury, że ja i mój brat zabiliśmy ponad tysiąc Żydów. Nasza rodzina była i jest uczciwa. Nie może ta tragedia utopić naszej uczciwości. –  Teraz mówię ja, a ty, Zygmunt, się nie odzywaj. Będziesz mówił, jak ci dam głos – strofował go Kazimierz i ciągnął dalej: – Pochodzimy z prawdzi‑ wie polskiej patriotycznej rodziny. W naszej rodzinie ponieśliśmy duże straty zabitych i umęczonych. To nie przypadek, że my wszyscy trzej żyjemy. My nie palimy papierosów, nie pijemy wódki. Jak można mówić o braciach, że to chuligani? Co robiliśmy, to z patriotyzmu: od prawieków nikt z nas nigdy się nie połączył z wrogiem przeciw narodowi. W liście do Adama Michnika Kazimierz pisał o sobie i braciach: „Jak cały naród, cierpieliśmy za Niemców, za Sowietów i za PRL”. –  Nasi zorganizowali zgromadzenie się Żydów, ale w spaleniu nie brali udziału. Odnosili się jak spokojni ludzie – wykładał dalej Kazimierz Laudański, którego ponoć tego dnia w Jedwabnem nie było. – Był strach i było współczucie, i straszny smród w promieniu trzystu metrów. Zaskoczeni Polacy powtarzali: „kara boska”. To była zorganizowana przez Niemców diabelska sztuczka. Niem‑ cy wyreżyserowali, a Polakami posłużyli się jak aktorami w teatrze. Ale żeby Polacy chcieli spalić Żydów, to tego nie było. Rozmawialiśmy o czasach przedwojennych. Żydzi latem dzierżawili od chłopów sady, więc Kazimierz Laudański, jak mówił, postanowił wejść im w paradę i zrobić to samo. Aptekarz Michał Jałoszewski, miejscowy działacz Stronnictwa Narodowego, dał mu pięćset złotych na rozkręcenie interesu. –  Zainwestowałem w handel jabłkami i objazdowy handel bławatny. Po‑ lacy zawsze kupowali u Żyda, jako że sprzedawał taniej. A dlaczego? Bo Żydzi mieli kapitał. Mieli kopalnie, hurtownie, wszystkim rządzili. A mnie już brała złość, że nie mam pracy.

129

Laudański pisał dalej w liście do Michnika: „Prezydent Mościcki osobiście polecił staroście łomżyńskiemu zatrudnić mnie w administracji samorządowej”. Gdy dopytywałam go, skąd o jego istnieniu wiedział Ignacy Mościcki, odpowia‑ da mi, że napisał do niego list, obawiając się, że w sanacyjnej Polsce on, jako narodowiec, będzie miał kłopoty ze znalezieniem sobie państwowej posady. –  Zacząłem tak: „Ty jesteś, ojcze, włodarzem narodu polskiego…”. A po‑ tem: „Pomimo że jesteśmy narodowcami, a nasi pradziadkowie ginęli za Pol‑ skę w powstaniach, jesteśmy teraz w gorszym położeniu…”. Zawsze miałem szczęście, ale szczęściu trzeba pomagać. Handel zostawiłem braciom i rodzi‑ com, a ja dzięki prezydentowi Mościckiemu zostałem pomocnikiem referenta. Gdy wybuchła wojna, zarabiałem sto siedemdziesiąt sześć złotych pięćdziesiąt groszy, więcej niż nauczyciel. Zygmunt Laudański: – W kościele, owszem, słyszałem: „Nie kupuj u Żyda”. Było też hasło: „Kupuj swój u swego”. Ale czy ten, co zakładał handel we włas‑ nym kraju, nie mógł mieć takiego hasła? Czy można mówić o antysemityzmie? To była zwykła reklama. Kazimierz Laudański opowiadał o swoim ojcu: – Działał w Komitecie Budowy Kościoła, trzymał z księżmi, zyskując przez to nienawiść komórki komunistycznej. Ojciec Laudańskich, Czesław, lokalny działacz Stronnictwa Narodowego, przewodził akcji bojkotu żydowskiej nauczycielki w Jedwabnem. Moi rozmów‑ cy pamiętali, że dzieci wychodziły z klasy, gdy wchodziła pani Hackerowa, aż kuratorium w końcu uległo i ją odwołało. Ulubionym tematem Laudańskich była sowiecka okupacja. Kazimierz Laudański: – Przyszli Sowieci i ojca wtrącili do więzienia. Matka moja z dwoma braćmi uciekła w lasy na tułaczkę. Wszyscy wiedzieli, kto był pośrednią przyczyną wywózki: to komuniści Żydzi. Gdy przychodzili w nocy zabierać rodziny, to w składzie jeden enkawudzista, jeden komunista Polak i dwóch Żydów. Enkawudziści nas nie znali, a Żydzi to byli sąsiedzi. –  I kto przyszedł po ojca? –  Mnie wtedy nie było w domu – wtrącił się Zygmunt – ale babka mówiła, że przyszło dwóch Ruskich i jeden Polak. –  Na dowód, że to robili żydowscy komuniści – wszedł mu w słowo Kazi‑ mierz, który chyba sobie uzmysłowił, że w tej wyliczance brakuje Żyda – po‑ wiem pani, że w Jedwabnem było dużo bogatych Żydów: żadnego nie wywieźli ani sklepów im nie zabierali. Tylko Jakuba Cytrynowicza wywieźli za to, że był przechrzczony. Tymczasem prawda jest taka, o czym Kazimierz Laudański nie może nie wiedzieć, że sklepy odebrano wszystkim, a Cytrynowicz nie był bynajmniej jedynym wywiezionym Żydem.

130

Pytałam, jak wyglądało ich ukrywanie się za czasów sowieckiej okupacji. –  Jeździło się po okolicy i pięć miesięcy zeszło – opowiadał Zygmunt Laudański. – Byłem murarzem, więc nocowałem tam, gdzie pracowałem. We wsi, gdzie kiedyś murowałem, miałem dziewczynę, w innym miejscu inną znajomość. Trochę u kuzynów, trochę u wujka. Miał duży dom drewniany, zrobił dubeltowy szczyt, matka tam była z bratem i ja tam czasem spałem. Ale co to było za przyjemne krycie, jak wujek wierzył w sny i budził mnie o dwunastej w nocy: „Ty wyjeżdżaj na rowerze, bo mi się śnił czarny pies przejechany”. Dziadowskie życie. Już wolałem napisać do Stalina. Jakby była sytuacja odwrotna, tobym pisał do Hitlera i Hitlera bym chwalił. To przecież jasne. A z listem było tak. Jeszcze gdy się ukrywałem, dowiedziałem się, że organizowane są zebrania, na których się tłumaczy, jaki cel mają Ruscy, żeby nas oswobodzić, i że rozdają na nich konstytucję stalinowską. Pożyczyłem ją, analizuję i patrzę: w paragrafie czwartym jest napisane, że w Sowieckim So‑ juzie nikt nie odpowiada za nikogo, ani ojciec za syna, ani syn za ojca. W nocy zaszedłem do księdza po papier kancelaryjny i napisałem do Stalina. Ostro pisałem, że Stalin oswobodził nas od kapitalistów i faszystów, a ja chwytam nie za broń, tylko za pióro, stojąc na gruncie konstytucji. Zacząłem tak: „Polski naród jest bardzo wdzięczny Armii Czerwonej za wyzwolenie od faszyzmu i kapitalizmu i za to, że ten majątek będzie nasz wspólny…”. Do diabła, proszę pani, nie pisze się kredą święconą. A dalej, że muszę ukrywać się przez to, że ojciec aresztowany i mnie mogą zabrać za karę za ojca. „Jak będzie tak dalej trwać – wygarnąłem odważnie – połowa ludzi pójdzie do lasu”. O tym liście do Stalina pisał Zygmunt Laudański w lipcu 1949 roku z wię‑ zienia w Ostrołęce w podaniu do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (pisownia oryginału): „[…] w tym czasie nie udałem się do band, jakie tworzyły się w tym czasie na naszym terenie, a udałem się z prośbą do generalisimusa Stalina, którą skierowaną przez prokóraturę Moskiewską ul. Puszkińska 15 do N.K.W.D. w Jedwabnem z nakazem ścisłego zaopatrzenia. Po zbadaniu mię i przepro‑ wadzenia śledztwa w terenie okazało się, iż niesłusznie byłem naruszony i ze zwrotem strat zostałem uwolniony od skrywania przed wysiedleniem. Po ob‑ serwacji mych zapatrywań N.K.W.D. w Jedwabnem pozwało mię do wspólnej pracy w likwidowaniu zła antyradzieckiego. Wtęczas nawiązałem kontakt z N.K.W.D. w Jedwabnem (pseud. piśmiennie nie podaję). W czasie mego kon‑ taktu, aby praca była skuteczna i nie dać się zdradzić reakcji, zwieżchnictwo moje nakazywało mi, abym przyjął pozycję antyradziecką […]”. –  Oni moje pismo odesłali z Moskwy do NKWD w Jedwabnem – opo‑ wiadał Zygmunt Laudański. – Miesiąc minął i przez kuzyna kazali przekazać, że jak się zgłoszę, to będę „oprawdany”, czyli uniewinniony. W imieniu ojca

131

napisałem podanie do przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, Michaiła Kalinina. Poszedłem na kurs rosyjskiego dla przedpoborowych i na‑ stępny list do Stalina, w imieniu ojca, napisałem po rusku. U nas kwaterował komandir, to mi poprawił. W maju 1941 roku zgłosiłem się do NKWD, żeby ojcu przekazali ten list do Stalina do podpisu. Przychodzę, a szef mówi: „Bandyty ubiły naszego dobrego pracownika”. Akurat w Jedwabnem zabili zastępcę szefa NKWD Szewielewa. Mówię: „Żałko”. A on na to: „Żebyś ty chciał, tobyś mógł nam pomóc, żeby wykryć bandytę”. Pytam: „Jak?”. A on: „Znasz lu‑ dzi. Zobaczysz świeże twarze, które się kręcą, zawiadomisz”. Pytam: „Jak?”. A on: „U nas na posterunku jest skrytka pocztowa. Włóż kartkę i podpisz, ale nie swoim nazwiskiem, tylko jako Popow”. Mówię: „Charaszo, na pewno się skontaktuję”. Tylko mnie prosił, to nie było zobowiązanie. Ten fortel mi się dobrze udał. Dostałem odpowiedzi i od Kalinina, i od Stalina, że ojca powinni albo uwolnić, albo skazać, bo nie można tak długo trzymać w śledztwie, i że mnie zawiadomią. Ale zaraz wybuchła wojna. Partyzanci przyszli, rozwalili drewniany pomnik, ułożony tam, gdzie pochowano Szewielewa, chyba też wyrzucili go z grobu. O zabiciu Szewielewa pisał Kazimierz Laudański w liście do Adama Michnika. Bynajmniej nie o tym, że to przy tej właśnie sposobności jego brat został agentem NKWD. Przeciwnie. Zabicie Szewielewa to akt wpisujący się w patriotyczne tradycje rodziny Laudańskich i innych mieszkańców Jedwab‑ nego: „A teraz patriotyzm… Samo istnienie partyzantki, śmierć naszej stryjny w walce z Sowietami i śmierć wielu innych tamtejszych Polaków mówi samo za siebie. Tak jak w Warszawie Polacy zabili Kutscherę, tak w Jedwabnem zabili podobnego kata Szewielewa”. Kazimierza wojna niemiecko­‑sowiecka zastała w Ostrowi Mazowieckiej. –  Jak Niemcy weszli – opowiadał – podpalili dzielnicę żydowską, złapali Żydów, pognali wzdłuż szosy, kazali wykopać dół i tam ich zabili. Był przy tym mój kolega, musiał patrzeć, jak strzelali. Wrócił cały blady, trząsł się. Taki był los Polaka. –  Mówił Pan, że Żydzi radośnie witali wkraczającą Armię Czerwoną. A gdy przyszli Niemcy, czy nie zdarzało się, żeby ludność miejscowa wychodziła na ich przywitanie? –  Podobno Żydzi koło Zambrowa witali Niemców chlebem i solą, ale Niemcy ich odepchnęli. –  Nie pytam o Żydów. Pytam o Polaków. –  Polacy przed wybuchem wojny niemiecko­‑rosyjskiej byli w strasznym położeniu: ciągłe aresztowania, wywózki na Sybir. Ludność modliła się do Boga: „Niech przyjdzie Lucyfer, byle ten diabeł odszedł”. –  Cieszono się zatem na przyjście Niemców?

132

–  Niemiec uderzył w Ruskich i więzienia się otworzyły. To była euforia. Tysiące ludzi ukrywających się w lasach wróciło do domu. Każdy się cieszył: że wrócił kierownik szkoły, sąsiad, syn, co się ukrywał w lesie. Czy moi bracia mogli się nie cieszyć, że ojciec wrócił z więzienia, a matka z lasu? Od radości z powodu wkroczenia Niemców przeszliśmy do meritum sprawy. –  Dlaczego – pytałam po kolei Laudańskich – Żydów jedwabieńskich spalono w stodole? –  To była zemsta Niemców – powtarzał po kolei każdy z braci. Przed wojną w Jedwabnem mieszkało może piętnaście rodzin niemieckich, z tego większość w czasie okupacji sowieckiej wyjechała do Rzeszy w ramach uzgodnień wynikających z paktu Ribbentrop–Mołotow. Przyjechała wówczas komisja z Niemiec, by oszacować wartość pozostawionego mienia dla wypła‑ cenia odszkodowań. –  Z dwóch czarnych samochodów – relacjonował mi Jerzy Laudański – wysiedli oficerowie w błyszczących płaszczach, a Żydzi gromadnie te samo‑ chody obstawili, rzucali w nich mokrym śniegiem i wyzywali do tego stopnia, że Niemcy musieli wezwać na pomoc milicję sowiecką. Jerzy Laudański dowiedział się tego w więzieniu na spacerniaku od Karola Bardonia, skazanego w tym samym procesie co on. Bardoń miał mu opowiadać, że jeden z Niemców przybyłych do Jedwabnego w lipcu 1941 roku był z tamtej ekipy i odgrażał się: „Dali nam się we znaki, należy im się nauczka”. –  To prawdopodobnie dlatego – komentował Zygmunt Laudański. – Źle postąpili Żydzi, bo po co rzucali. Kazimierz Laudański przyznał, że zaraz po wyjściu Sowietów dochodziło do samosądów na Żydach. –  Było dużo zemsty – mówił Kazimierz. – Ale kogo załatwiali? Samosą‑ dy, lincze odbywały się na szpiclach i komunistach. Ci oberwali. Co innego społeczeństwo żydowskie, a co innego banda komunistyczna. Nasi działali w samoobronie, jak we wszystkich powstaniach, których się nie wstydzimy. A gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą. A że tam byli ludzie niewykształceni, wielu mogło przez takich niewinnie zginąć. Ale komuniści polscy i żydowscy nie powinni byli współpracować z NKWD. Za zdradę płaci się gardłem (pokazuje ręką gest poderżnięcia gardła). Jak wyglądały te rozliczenia zaraz pierwszego dnia po wkroczeniu nie‑ mieckiej armii, opisywał Karol Bardoń: „Przed Niemcami stało kilku cywilów z kijami jak orczyki grube i do tych wołał Niemiec: »Nie zabijać na raz!«, »Po‑ mału bić, niech cierpią«”. Wśród sześciu pobitych, których Niemcy następnie rozstrzelali w pobliskim lasku, było trzech Polaków i trzech Żydów. Bardoń wymienił Jerzego Laudańskiego wśród tych, którzy brali udział w tej akcji.

133



1 Dina i Icchak Nieławiccy z Wizny. 10 lipca 1941 roku byli akurat u swoich kuzynów, młynarzy z Jedwabnego. Przeżył tylko ich syn Awigdor, który uciekł spod stodoły



2 Mendel Nornberg, rzezak. Siedzi po lewej. Zginął w Jedwabnem 10 lipca 1941 roku. Poniżej rewers kartki wysłanej przez niego z sanatorium w Zakopanem w 1936 roku



3 Córki Abrama Aarona Ibrama (który jest na zdjęciu obok). Od lewej: Rywka, Loczke, Judes. Rywka wyjechała przed wojną do Palestyny, Loczke zginęła 10 lipca 1941 roku. Judes udało się wtedy przeżyć, ale – już po likwidacji getta w 194 2 roku – dwaj Polacy znaleźli jej kryjówkę, zgwałcili ją i zamordowali



4 Abram Aaron Ibram, właściciel sklepu galanteryjnego na Nowym Rynku. Zginął 10 lipca 1941 roku



5 Jehuda Nadolny, zwany Nadolnikiem, z  żoną Sarą i  trzema córkami. Najmłodsza miała na imię ­Gitel. Jehuda był nauczycielem w chederze, najpierw w Jedwabnem, potem w Piątnicy. Cała rodzina zginęła w Jedwabnem 10 lipca 1941 roku



6 Mosze Zambrowski, rzezak, syn kowala Abrahama Zambrowskiego. Jedwabne, 1938 rok. Gdy zginął 10 lipca 1941 roku, miał 30 lat, razem z nim zginęła jego siedemnastoletnia żona Fela

1

2

3

4

5

6

9 lipca po miasteczku i okolicach rozeszła się wiadomość, że nazajutrz w Jedwabnem rozprawią się z Żydami. Powtarza się to w wielu relacjach. Oko‑ liczni chłopi szykowali na rano narzędzia: kłonice, kije, drągi, cieli tak zwane gumy, czyli grube kable elektryczne. 10 lipca rano pojawiła się w Jedwab‑ nem grupa umundurowanych Niemców w jednym czy dwóch samochodach osobowych. Burmistrz rozesłał gońców do polskich domów z informacją, że mężczyźni mają zgłosić się do magistratu. Tam dostali polecenie wypędzenia Żydów na rynek, zapewne przydzielono im jakieś domy czy rewir. (Stanisław Danowski, świadek, proces z 1953 roku: „Karolak wezwał mieszkańców, po‑ stawił im wódkę, następnie chętnych, dużo się takich znalazło, zaangażował do wypędzania z domów ludności żydowskiej”). Wypędzano ich pod pretekstem, że mają wyrywać chwasty spomiędzy kamiennego bruku na rynku, bo ma być porządek. Przybyli Niemcy asystowali przy wyprowadzaniu ich na rynek. Stanisław Zejer, podejrzany, zeznawał, że Jerzy Laudański i Bolesław Rogalski, pracownik poczty, „pobrawszy kije […] poszli na górę, skąd wypędzili kijami na rynek 6 rodzin, to jest Kosacki Mendel (rodzina 4 osób), Szymborski Abram (rodzina 6 osób), Gutko Josel (rodzina 4 osób) – reszty rodzin nazwisk nie pamiętam”. Wokół stłoczonych Żydów stał tłum mieszkańców z Jedwabnego i z okolic. To się powtarza w niemal wszystkich zeznaniach, że „przy spędzonych Żydach była masa ludzi”. Byli także pojedynczy Niemcy, umundurowani, z bronią. W grupie tych, którzy organizowali wyganianie Żydów z domów, powtarzają się nazwiska: Bardoń, Wasilewski, Sobuta, Eugeniusz Kalinowski i Jerzy Laudański. Miejscowi oddzielili grupę kilkudziesięciu mężczyzn, doprowadzili ich na skwerek, niecałe sto metrów od rynku, gdzie stał pomnik Lenina. Zmusili ich do rozbicia go, a potem nakazali nieść popiersie na drewnianych drążkach ze śpiewem na ustach. Na przodzie pochodu ustawili rabina, wiekowego Awi‑ gdora Białostockiego. Do jednej ręki dali mu czerwoną flagę, do drugiej kij, na który nasadzili jego kapelusz. Dochodziło południe, jak grupa dźwigająca pomnik Lenina okrążyła rynek. Upokarzano ich na różne sposoby, bito, kazano śpiewać i wykonywać przysiady. („Widziałem, jak Wasilewski i Sobuta wybrali sobie kilkunastu spośród będących Żydów i w ośmieszający sposób urządzali im gimnastykę” – mówił Roman Górski, podejrzany, w śledztwie z 1949 roku). Na rynku było głośno od płaczu i krzyków. Najpierw wyprowadzono z rynku dużą grupę mężczyzn, a w drugim etapie pognano do stodoły kobiety, mło‑ dzież, dzieci. Zeznania z 1949 i 1953 roku: „Gnano Żydów. W tłumie tym Niemców nie widziałem” (Wincenty Gościcki, podejrzany); „My, Polacy, obstawiliśmy z jednej strony i z drugiej Żydów ustawionych w czwórki, żeby Żydzi nie po‑ uciekali. Gnać Żydów od Niemców rozkazu nie miałem” (Józef Chrzanowski,

136

podejrzany). „Żandarmi pomagali gonić Żydów tylko w mieście, a koło sto‑ doły byli tylko przeważnie sami Polacy” (Stanisław Sokołowski, świadek). „Mnie kazali, żebym poszedł i dał nafty na oblanie stodoły dla Kalinowskiego Eugeniusza i Niebrzydowskiego Józefa. Zanieśli tę naftę, osiem litrów, oblali stodołę, gdzie była pełna stodoła Żydów” (Antoni Niebrzydowski, podejrzany). Wszyscy trzej bracia utrzymywali, że nikt się w mieście do końca nie spo‑ dziewał, że Żydzi zostaną spaleni. Czy to możliwe, pytałam, aby do Jedwabnego nie dotarły wieści o spaleniu Żydów trzy dni wcześniej w pobliskim Radziłowie? –  Ja o niczym takim wtedy nie słyszałem – utrzymywał Jerzy Laudański. –  Gdy przyjechałem do Jedwabnego – przedstawiał swoją wersję Kazi‑ mierz Laudański – jeszcze było czuć odrażający swąd spalonych ciał. Odtworzy‑ łem, co się stało. Niemcy znaleźli stodołę za mostem, od strony Łomży. Chcieli zarekwirować ją Chrzanowskiemu Józefowi, który służył w niemieckim wojsku i po niemiecku uprosił, żeby nie. Przy kirkucie znaleźli następną. Spalimy stodołę, powiedzieli Niemcy, i pobudujemy potem nową. Zygmunt Laudański: – Krytycznego dnia byłem akurat w domu i przynosi dziewczynka kartkę: „Laudański marsz do burmistrza”. Był nim wtedy Marian Karolak. Wziąłem tę kartkę i idę. Po drodze spotykam Karolaka z Niemcem, jak wyprowadzają Żyda krawca ze spodniami. A te spodnie były moje, bo dał mi je Rusek, a że były za tęgie, dałem do przeróbki. Mówię: „Guten Morgen”, Niemiec pyta: „Jude?”, Karolak odpowiada, że nie. Zabrali nas, mnie i tego Żyda. Idziemy przez rynek, patrzymy, Żydzi go pielą łyżkami, trawą był zarośnięty. Spokojnie to robili, jak gdyby nigdy nic. Polacy się gapili. Karolak, który mieszkał w ryn‑ ku, kazał mi u siebie kuchnię reperować. Jego żona mówi: „Panie Laudański, przepraszam, że w taki dzień – bo to był ten dzień, co Żydów zaganiali, może wiedziała, co ich spotka, a to była porządna kobieta – ale mąż burmistrz musi Niemców gościć, a tu nie można herbaty zrobić, bo fajerki zerwane”. Młotek mi dała, wiadro śmieci wybrałem, gliną obsmarowałem. Gdy skończyłem, idę do Przytulskiej, a na pikiecie stoi Niemiec i mówi: „Zurück”. Wychodzę na Łomżę, a tam też stoi Niemiec i mówi to samo, idę na Wiznę: to samo. Przez ogrody przeskoczyłem w kierunku ulicy 11 Listopada. Tam mieszkał kolega Borawski. Porozmawialiśmy. O zgrozie nikt nie myślał. Poszedłem dalej, posiedziałem w zbożach, a gdy wróciłem na swoje podwórko, zobaczyłem dym. Tę wersję przedstawiał Zygmunt Laudański już w 1949 roku, gdy sie‑ dząc w więzieniu, odwoływał się od wyroku skazującego. Podał wtedy jednak szczegół świadczący o tym, że o zgrozie ktoś jednak myślał. Burmistrz Karolak razem z jednym gestapowcem wyprowadzali z podwórza Żyda – „krawca, któremu przed kilku dniami jeszcze za władz sowieckich dałem spodnie do przenicowania, on zobaczywszy mnie, zawołał mnie, oddając mi je, jeszcze niewykończone, tłumacząc, że nie wie, czy wróci”.

137

Trudno sobie wyobrazić, że żydowski krawiec, wygnany przez gestapo z domu, świadomy tego, że może nie wrócić, zabrał na ostatnią drogę niewy‑ konaną pracę dla klienta. Nie wiadomo też, dlaczego Laudański wybrał się „posiedzieć w zbożu” w sytuacji, gdy „o zgrozie nikt nie myślał”. Jerzy Laudański: – Burmistrz zarządzał, ale inicjatywa była Niemców. Ja stałem koło piekarni i wmieszałem się w tłum. –  Jak się pan tam znalazł? –  Ciekawość. Samochód pani stuknie, to ile ludzi się zbierze. Jest jakieś wydarzenie, Niemcy Żydów wypędzają, każą im nieść pomnik Lenina. Nikt z Polaków nie płakał, że Lenina noszą, chyba że jego zwolennik. –  Polacy bili wtedy Żydów? –  Polacy byli na rynku, ale żadnego pobitego Żyda nie widziałem. Żydzi spokojnie rozmawiali, spokojnie ziemię skrobali między kamieniami. Niem‑ cy lubią porządek, więc trzeba było wypielić rynek. A potem wszyscy szli na własnych nogach i wyglądało to spontanicznie. –  Jak to spontanicznie? –  Żydzi spontanicznie szli posłusznie, Polacy spontanicznie za nimi, bo nikt by się nie spodziewał takiej tragedii. Gdy mówią, że Polacy wymordowali, to by była hańba dla Polski i to nieprawda. –  Jak reagowali Polacy? – zapytałam Jerzego Laudańskiego. –  Jednych cieszyło, drugich nie, ale ciekawość była. Śmieli się, że niedaw‑ no, za sowieckiej władzy, Żydzi by nie czyścili rynku.  – A  pan? –  Ja byłem pod stodołą, ale w odległości trzydziestu metrów. Dużo ludzi stało przede mną. –  I co pan tam robił? –  Rozmawiałem z kolegami. –  Nikt nie próbował pomóc Żydom? –  A kto mógł pomóc? Był jeden wielki bohater, ojciec Kolbe, ale wiedział, że ma gruźlicę i z obozu nie wyjdzie. Ale i tak bohater, bo niejeden wie, że się wykończy, ale życia za innego nie da.  – A  Niemcy? –  Niemcy ponoć stali z tyłu i robili zdjęcia. W czasie kilkugodzinnej rozmowy usłyszę od tego samego Jerzego, że szli wpierw Żydzi, potem Polacy, a na końcu Niemcy. –  Jakie mieli mundury? – zapytałam. –  Tego nie umiem powiedzieć. Zygmunt Laudański zmienił temat z niemieckiego umundurowania na niemiecką winę. –  Specjalnie Niemcy to zrobili polskimi rękoma.

138

–  Ale co te polskie ręce robiły? Na to pytanie nie udzielił mi jednak odpowiedzi, tylko zaczął snuć opo‑ wieść, że dużo Żydów się uratowało i trafiło do getta w Łomży. Zaraz też ożywił się, przypominając sobie, jakie tam robił interesy, skupując ubrania i buty. Zapytałam Zygmunta Laudańskiego, co wie o grabieży i na jakiej zasadzie zajmowano pożydowskie mieszkania. –  Ludzie przejmowali mieszkania, bo część mieszkała po suterenach. Wchodzili spontanicznie do mieszkań, a magistrat nie wyrzucał. Niejeden mówi, że rzeczy były rozgrabione. Gdzie żandarmeria wszystkiego nie zdążyła wziąć, może ktoś coś wywlókł, pościel czy ubrania. Ale to Niemcy sprzedawali na licytacji: łachy do góry i tyle a tyle rubli, bo marek na początku wojny nie było. –  Niemiec sprzedawał za ruble żydowskie ubrania? –  Chciał utargować na piwo. –  A pan pamięta tamten krzyk? – zapytałam Jerzego Laudańskiego. –  Jak ich zamykali w stodole, coś krzyczeli po żydowsku, to ja nie wiem co. Nikt nie rozumiał. To był spontaniczny krzyk, może, żeby im otworzyć, a może tak się modlili. Potem się od razu od dymu podusili. Jak zamilkli, to do końca świata. –  Nigdy w nocy pana tamten krzyk nie budził? – zapytałam Zygmunta Laudańskiego. –  Młody organizm tak nie reaguje, ja się nigdy nie budziłem. –  A co pan o tym wszystkim myślał? –  Co mogłem myśleć? Stało się i koniec. –  Żałuje pan czegoś w życiu? –  Kogo by pani zapytała, to ja nie mam żadnego wroga i w pracy też nigdy o mnie źle nie mówiono. –  Rozumiem, że zawsze był pan obowiązkowy, ale czy nie żałuje pan niczego, co pan zrobił? –  Na pewno nie. Zygmunt Laudański za chwilę dodał, że krzyku nie mógł zresztą słyszeć, bo był wtedy oddalony o więcej niż dwieście metrów. Po wejściu Niemców i ustanowieniu posterunku niemieckiej żandarmerii Jerzy Laudański podjął w niej pracę. Na rozprawie w 1949 roku przyznał się i obciążył swego brata Zygmunta, że zrobił to na jego polecenie. Zygmuntowi miało ponoć chodzić o wydobycie z archiwum jego zobowiązania do współ‑ pracy z NKWD. Jerzy Laudański mówił mi, że w żandarmerii nie pracował, kilka razy zaszedł tam, bo na polecenie burmistrza nosił buty żandarmów do naprawy do stryja szewca. W Jedwabnem słyszałam, że Jerzy był w pierwszej policji

139

pomocniczej, a potem był zatrudniony jako szucman, zresztą żandarmeria w pierwszym okresie nie miała woźnych ani gońców, a do posług używała Żydów. –  Przyjechałem po brata Jerzego, nakazać mu, żeby uciekał – tłumaczył mi Kazimierz Laudański. –  Dlaczego miał uciekać? –  Bo Niemcy potrzebowali takich młodych ludzi do policji. Myśmy raz uciekali przed Ruskimi, teraz trzeba było uciekać przed Niemcami. Nie jest jasne, dlaczego Kazimierz Laudański miał wtedy uważać, że jest coś niestosownego w pracy w niemieckiej żandarmerii, zważywszy że sam zatrudnił się u okupanta. Był referentem w gminie Poręba nad Bugiem, która wchodziła w skład niemieckiego protektoratu. Stamtąd właśnie miał się prze‑ dostać do braci do Jedwabnego i zabrać Jerzego do Poręby. –  Sam napisałem sobie przepustkę po niemiecku – opowiadał mi – bo byłem urzędnikiem: „Kazimierz Laudański idzie przez granicę, proszę nie robić trudności”. I przyłożyłem stempel. Często w moich późniejszych rozmowach z mieszkańcami Jedwabnego spotykałam się z erupcją nienawiści do Żydów. Laudańscy emocji nie przeja‑ wiali. Byli pewni siebie, spokojni. Po monotonnym wyrecytowaniu własnej wersji wydarzeń z lipca 1941 roku bracia już pełnym głosem przeszli do innych wątków. Kazimierz Laudański twierdził, że w Porębie należał do Biura Informa‑ cji i Propagandy AK, wtedy jeszcze Związku Walki Zbrojnej, i rozprowadzał prasę podziemną. A jednocześnie opowiadał bez żenady, że był urzędnikiem niemieckiej administracji pracującym w machinie Zagłady Żydów i że był po wojnie przesłuchiwany „w sprawie Żydów z Poręby nad Bugiem”. (Niestety, nie udało mi się trafić na tę sprawę sądową i stwierdzić, o co był oskarżony). On sam opowiadał mi, jak w Porębie 10 lutego 1942 roku przyszedł rozkaz, że Żydzi mają jechać do Treblinki. (Chodziło zapewne, zważywszy na tak wczesną datę, o Treblinkę 1, obóz pracy, który powstał wcześniej niż ośrodek Zagłady). Nakazano mu, żeby spisał wszystkich, a od tych, którzy nie wyjechali w wy‑ znaczonym terminie, miał pobrać po pięćdziesiąt złotych kary. Tak wygląda jego opowieść o Holokauście: –  W maju znowu przyszedł rozkaz i wtedy wszyscy już pojechali do Treb‑ linki. No nie wszyscy, bo jeden przetrwał i został szefem Urzędu Bezpieczeń‑ stwa w Ostrowie. Opowiadał też o losach okupacyjnych brata:  – Jerzego uważam za bohatera. Trzy lata był w niemieckich obozach i nikogo nie wydał. Tu leży jego fotografia z obozu. Jurku, pokaż pani. Trzymając przed sobą w ręku swoją fotografię obozową, Jerzy Laudański mówił:

140

–  Należałem do Polskiego Związku Powstańczego, a potem byłem w AK. Powierzyli mi kolportaż gazetek podziemnych. Na pewno była „Rzeczpospo‑ lita”, a to drugie to chyba był „Żołnierz Polski”. Składałem przysięgę oficerowi przedwojennemu w obecności brata. W lesie było umówione miejsce na odbiór poczty, w mchu pod drzewem. Nie wolno się było zatrzymać, tylko rowerem przejechać i niepostrzeżenie wziąć. W Ostrowi była masowa łapanka na terenie powiatu i kilkunastu nas wzięli w lesie. Cztery miesiące byłem w śledztwie na Pawiaku, dwa razy wozili mnie na Szucha. Byłem więźniem obozów koncen‑ tracyjnych. Gdy pytałam Jerzego Laudańskiego, czy może mi wymienić jakiekolwiek nazwisko osoby z AK, z którą konspirował, powiedział mi, że żadnego nie znał, posługiwano się pseudonimami. Co zresztą dziwne, bo kiedy rozmawiałam z innymi członkami AK z tego regionu, mówili, że były to małe społeczności, gdzie wszyscy się znali. W Jedwabnem też usłyszałam wersję, że Jerzego Laudańskiego złapano przy przemycie żydowskiego złota. Nie żebym miała w to od razu uwierzyć, motyw wzbogacania się na żydowskim złocie to stały wątek tutejszych rozmów i konfabulacji. Zadzwoniłam do muzeum oświęcimskiego. Odesłali mnie do Warszawy, do muzeum Pawiaka. Jeśli Jerzy Laudański był stamtąd przywieziony, tam powinna być jego dokumentacja. Ale akta z tego okresu spłonęły. Jedyne, co ist‑ nieje, to oświadczenie samego Laudańskiego, że schwytano go w łapance, kiedy był w lesie w partyzantce AK­‑owskiej. Złożył je w latach dziewięćdziesiątych. Po wojnie bracia z entuzjazmem zabrali się do budowania nowego ustroju. Kazimierz Laudański: – Zostałem sekretarzem gminy Biała Piska, potem inspektorem powiatowym, dalej prezesem Samopomocy Chłopskiej. Dali mi pierwszy samochód w mieście. Zakładałem spółdzielczość. Wzywałem matki i żony i wygłaszałem im: „Kobiety, wojny nie będzie, Ameryka za słaba, Ruskich się nie wygoni, trzeba się wziąć do pracy”. Kazimierz działał w rozlicznych partyjnych przybudówkach, był między innymi sekretarzem Powiatowego Komitetu Obrońców Pokoju i przewodni‑ czącym Powiatowego Komitetu Odbudowy Warszawy. Zygmunt Laudański: – U nas, w Jedwabnem, były dwie partyzantki: AK i  NSZ. Jedni myśleli, że jestem w AK, drudzy, że w NSZ, a ja nigdzie nie na‑ leżałem. Po wojnie zrobili nad nimi sąd wojskowy w Jedwabnem i ogłosiła nowa władza, że trzeba przyjść na sprawę. Chłop opowiadał, jak mu ostatnią krowę zabrali i tak go stłukli, że mu krwawiło ucho, dotąd ropieje i nie słyszy. I ja właśnie, żeby się nie wdawać w ten cały bałagan, w 1947 roku opuściłem Jedwabne. A że po tym, jak zawiązała się Polska Ludowa, brat został sekre‑ tarzem gminy w Białej Piskiej, to załatwił mi tam pracę sklepowego. Do tego sklepu później przyszli mnie aresztować.

141

Zygmunt Laudański w więzieniu wielokrotnie przedstawiał swój powo‑ jenny życiorys: „Wyjechałem na Ziemie Odzyskane m. Biała, abym tam spokojnie od band reakcyjnych, które na naszym terenie grasowały, mógł pracować dla dobra państwa i utrzymania rodziny. […] Wstąpiłem do PPR w Białej i do dnia zatrzy‑ mania mnie przez UBP byłem czł. PZPR i byłem opiekunem koła partyjnego po Zjednoczeniu partii, czł. egzekutywy” (podanie do Ministerstwa Sprawiedliwo‑ ści UBP w Warszawie, 4 lipca 1949 roku); „Jako były członek PZPR i opiekun koła partyjnego do dni ostatnich w ostatnim miejscu zamieszkania, który na własnych zebraniach szerzyłem hasło sprawiedliwości społecznej, jaka istnieje w dzisiejszej rzeczywistości, szukam jej i chciałbym doznać tego, i przetrzeć oczy reakcji, która cieszy się z takich wypadków, kiedy robotnik współpracuje z jego ustrojem i wpada do więzienia” (podanie do Sądu Najwyższego w War‑ szawie, 8 listopada 1949 roku). Jerzemu Laudańskiemu brat załatwił w starostwie pracę gminnego kon‑ trolera świadczeń rzeczowych. –  Rolnicy musieli zdawać kontyngenty zboża i jeździliśmy kontrolować, ile która gmina dała. Załatwialiśmy, żeby dawali tyle, ile potrzeba, bo nie chcieli. Była plotka, że Rosjanie wywożą samolotami zboże do Rosji. W aktach figuruje, że Jerzy Laudański został w 1947 roku skazany przez Komisję Specjalną na dziewięć miesięcy obozu pracy w Mielęcinie. –  Jak by to powiedzieć? Wolno było tyle a tyle braknąć w procentach przy pracy w handlu i ja to dopuszczalne manko wziąłem – tłumaczył mi. – Potem pracowałem w Państwowych Nieruchomościach Ziemskich, później w PGR w Kaliszkach jako magazynier. Stamtąd mnie z pracy zdjęli. Kazimierzowi Laudańskiemu aresztowanie braci nie przeszkodziło w ka‑ rierze zawodowej i politycznej. Dalej pełnił funkcję sekretarza gminy i udzielał się politycznie. –  Na rocznicę śmierci Stalina zebrali u nas w Białej gromadę ludzi. A ja wstaję i chwalę wielkiego Stalina. Podniósł się z krzesła, jego głos zabrzmiał młodziej i raźniej, gdy odtwarzał przemówienie sprzed lat: –  Wielki Stalin był wodzem. Zwycięski naród polski mu tego nie zapomni. Nie umarł bezpotomnie. On namawiał nas do krytyki i samokrytyki. Gdy Stalin by dziś was zapytał, co wy robicie dla narodu polskiego, to jak spojrzelibyście mu w oczy? Wskazywałem: tu bałagan i tam bałagan. Pokazałem pięść. UB i partia klaskały, ale sala też była ze mną, bo widziała, że zrobiłem parodię. Ja zawsze miałem odwagę. Swoje usługi proponował władzy też Zygmunt Laudański: „Resztę naj‑ ważniejszych udowodnień chcę zeznać przed wywiadem władz UBP. O co

142

bardzo proszę i to sprostuję sprawę” (list wysłany do prezydenta z więzienia w Ostrołęce 4 czerwca 1949 roku). Ale władza nie reagowała. Laudańscy byli bici w śledztwie. Mówili o tym na sprawie, odwołując ze‑ znania, pisali o tym z więzienia, odwołując się od wyroku. Mówią, że przyznali się do winy przez to bicie. Ich ojciec, Czesław Laudański, też był zatrzymany, nie przyznał się do winy i został uniewinniony. –  Dlaczego ojca zwolnili? – pytałam. –  No, nie znaleźli dowodów. –  A dlaczego panów skazano? –  Byliśmy trefni, bo się ukrywaliśmy za sowieckiej okupacji. Argumentacja, że ojciec, który siedział za sowieckiej okupacji, nie był trefny, a Zygmunt, który współpracował z NKWD, był, może akurat nie była najlepiej przemyślana. Ale generalnie Laudańscy byli przygotowani do rozmo‑ wy ze mną w sposób imponujący. Na każde pytanie mieli gotową odpowiedź. Zygmunt Laudański: – Raz przyszedł do mnie w Strzelcach Opolskich prokurator z generalnej prokuratury, uradziliśmy, że mogę do KC napisać proś‑ bę. Dostałem sześć kart podaniowych papieru w kratkę. 4 kwietnia 1955 roku zwolnili mnie warunkowo. –  Jak się do pana odnosili ludzie po wyjściu z więzienia? – pytałam. –  Jak najlepiej. Prezes mleczarni w Białej przyszedł i mówi: „Chodź do pracy do nas”. Wiedzieli, że można na mnie polegać. W 1956 roku stwierdzono u Jerzego Laudańskiego gruźlicę płuc. Cztery strony papieru podaniowego w kratkę zapisane równym, starannym pismem to jego podanie z tego czasu do ministra sprawiedliwości, wysłane z więzienia w Sieradzu: „Ja w tak młodym wieku życia padłem ofiarą spuścizny sanacyjnej, gdyż wówczas wychowywano młodzież tylko i wyłącznie w duchu nacjonalistycz‑ nym. Tym bardziej że w czasie mojego dorastania i kształtowania się na przy‑ szłego obywatela swej Ojczyzny, to w owym czasie były najbardziej wzmożone walki antyżydowskie. Najprzeróżniejszymi hasłami antyżydowskimi karmiono ludzi i młodzież. […] po wyzwoleniu nas przez armię radziecką w 1945 roku nie poszedłem śladami tych, którzy wówczas gardzili zniszczoną swą Ojczyzną, a upodobali sobie lekkie życie zachodnie, by w późniejszym czasie przybyć, ale jako szpieg czy inny dywersant. Ja bez chwili wahań powróciłem do Kraju zniszczonego, do swego Narodu, dla którego ofiarowywałem swoje młode, bo zaledwie dwudziestoletnie życie. […] Z dziada pradziada jestem robociarzem i niczego dobrego nie zaznałem w swym złamanym przez los życiu. Obecnie, mając taką naukę życiową, to w zupełności daje mi dowód przez kogo ja, młody człowiek, muszę tak strasznie cierpieć: przez faszyzm, kapitalizm, sanację z jej spuścizną, te czynniki zrobiły ze mnie ofiarę tak długo cierpiącą w więzieniu”.

143

Ostatnią opinię „o zachowaniu się więźnia Laudańskiego Jerzego” wy‑ stawiono w więzieniu w Sieradzu w 1956 roku: „Z ogólnej obserwacji i prze‑ prowadzonych rozmów wrogości do Polski Ludowej nie stwierdzono. Wyrok swój uważa za słuszny, lecz zbyt krzywdzący”. Został zwolniony warunkowo w 1957 roku. Trzej bracia często się spotykali, rozmawiali o polityce, mieli te same zapatrywania. – My, bracia, jesteśmy narodowcy, prawica, ale głosujemy na Kwaśniewskiego – mówił mi Kazimierz Laudański (rozmawialiśmy, nim prezydent zapowiedział, że zamierza uczcić sześćdziesiątą rocznicę mordu w Jedwabnem). – W Radiu Maryja, gdzie słucham wykładów, jak mówią, że prezydent to pijak, morderca i pornografista, to we mnie się wszystko buntuje, bo, jak to się mówi, porządek musi być, Ordnung muß sein.

11 marca 2001 Spałam jeszcze po bat­‑micwowym przyjęciu, kiedy w Jedwabnem biskup łom‑ żyński Stefanek przemawiał do tłumu wiernych: „Moi przyjaciele w Warszawie w zaciszu swych gabinetów wysokich urzędników mówili mi już dawno: »Bę‑ dzie atak na Jedwabne, idzie o pieniądze«”. Słyszę w tym echo słów prymasa Glempa, którego o ataku uprzedzić miał „pewien poważny Żyd”. I czegóż oczekiwać od mieszkańców zbiedniałego miasteczka, kiedy atmosfera magla przenika do biskupich pałaców. „Inspiratorzy tego ataku chcą rozpętać nową spiralę nienawiści – mówił dalej biskup. – Ta sama nienawiść kazała Neronowi podpalić Rzym i rzucić za to potwarz na chrześcijan”. Wyjaśnienie prawdy o Jedwabnem to dla niego – jak się wyraził – część „Szoah­‑biznesu”. Wieczorem dzwonię do kilku osób z Jedwabnego zapytać o wizytę bi‑ skupa. –  Był obiad na plebanii, a potem ksiądz i biskup przeszli się na miejsce mordu. Nawet świeczki nie zapalili. Postali, pogadali, że to zrobili Niemcy. –  Biskup spotkał się z Komitetem Obrony Dobrego Imienia Miasta i mówi: „Czego oni chcą od was, najdrożsi? Czego chcą od waszego księdza, który z taką godnością boryka się z niesprawiedliwymi określeniami?”. –  Pod kościołem Leszek Bubel rozdawał Protokoły mędrców Syjonu i swoje antysemickie pisemka, a ludzie wyciągali ręce. Nasz ksiądz jako gospodarz powinien był go wyrzucić, ale czegóż się spodziewać, skoro Laudańskich na‑ zwał w kazaniu rodziną polskich patriotów. To specyfika małych miasteczek, że dominuje ksiądz. A teraz jego głos został wzmocniony głosem biskupa.  – Gdy biskup schodził po stopniach kościoła, otoczony przez ludzi z Ko‑ mitetu Dobrego Imienia, jeden z nich krzyknął do reporterów: „Tu, w rynku, mieszka Żydówka, przechrzta. Wojnę przeżyła. Niech opowie, jak było”. A ona nic nie opowie, bo jest cała przerażona. Już wcześniej słyszałam, że Helena Chrzanowska, która wciąż nie zgadza się na rozmowę ze mną, jest zakładnikiem miasteczka. Ksiądz zabronił jej wszelkich kontaktów z „obcymi”, strasząc, że nie da jej pogrzebu katolickiego,

145

za to sam ją wykorzystuje jako alibi dla miasteczka: o, proszę bardzo, mamy tu swoją Żydówkę, uratowaną przez Polaków. –  Jest coraz gorzej. Jedwabne stało się poligonem dla skrajnych nacjona‑ listycznych grup – mówi mi Stanisław Michałowski. – Zalewają nas płodami swoich chorych umysłów. Co będzie, gdy stworzą wspólny front z częścią naszych kolegów?

12 marca 2001 W „Gazecie” na czołówce zdjęcie ze schodów kościoła w Jedwabnem tuż po mszy. Biskup stoi trochę z tyłu, z przodu – przedstawiciele Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta; rzuca się w oczy postać krępego mężczyzny w sile wieku. To Stanisław Janczyk, lider Komitetu. Sprawdzałam wcześniej, kim są kluczowe osoby wybrane do Komitetu przez księdza Orłowskiego. Od jednego żona uciekła, tak ją bił. –  Żony i dzieci nie przeprosił, to Żydów będzie przepraszał? – wyjaśniał mój rozmówca. Drugi pracuje jako nauczyciel i katecheta, ale dorabia w firmie ubezpieczeniowej księży. Skoro go ksiądz poprosił, nie mógł odmówić. Trzeci siedział za udział w zbiorowym gwałcie ze szczególnym okrucieństwem. Zo‑ stawili kobietę z butelką po winie w pochwie. Ten, którego skazano za gwałt, to radny Janczyk. Ten sam, który na ze‑ braniu rady miasta beształ burmistrza i przewodniczącego rady za pójście pod pomnik 10 lipca zeszłego roku. Telefonuję do niego. –  Kiedy oficjalnie zostanie powołany komitet i podany jego skład? – pytam. –  Na pewno ja będę w komitecie. Mówiłem o tym z księdzem dziekanem. Dzwonią do niego nawet profesorowie z Warszawy, że chcą się przyłączyć.  – I  prezydent, i prymas, i premier mówili o udziale Polaków w zbrodni i o potrzebie przeproszenia. –  Jak ktoś głupstwa mówi, ja tego nie mogę uznać. To jest wydanie na siebie samego wyroku. Na mnie i na panią, jeśli się pani czuje Polką. Biskup Stefanek dobrze mówił: „Niech oni powiedzą prawdę, jak było”. Prezydent przysięgę składał, że będzie bronił ojczyzny, a teraz głupoty opowiada. Prymas Glemp powinien poczekać, aż się skończy śledztwo.  – Ale ksiądz proboszcz też wyrokuje przed zakończeniem śledztwa, że to było dzieło Niemców.  – Bo ksiądz mówi, jak było. Chcą nas oczernić. Ci, co mówią nieprawdę, to nie jest nasz narybek, jedwabieński. Burmistrz nie jest stąd. Jeśli zmienimy napis na pomniku, trzeba będzie uciekać z Polski, bo każdy dzieciak z Jedwab‑ nego, gdziekolwiek wyjedzie do szkół, zaraz zostanie przegoniony. Wasersztejn chce zmiany napisu, bo chce od Polski odszkodowania.

146

–  Mówią, że miał pan wyrok za gwałt ze szczególnym okrucień‑ stwem… –  Zostałem dołączony do sprawy za to, że ojciec był przed wojną wójtem. –  Ale był pan skazany? –  Ta kobieta zmarła po miesiącu, dostała zakażenia ogólnego, bo była w ciąży i nie była dopilnowana lekarsko. –  Jaki pan dostał wyrok? –  Dziesięć lat. Siedem lat niewinny odsiedziałem. Minęło więcej niż dwa‑ dzieścia lat, więc na dziś jestem niekarany. –  Nie sądzi pan jednak, że nie jest najodpowiedniejszą osobą, by bronić dobrego imienia Jedwabnego? –  Chciałem działać dla dobra Polski, nie tylko dla dobra Jedwabnego, ale jak jakieś bydlę wyciąga mi takie głupoty, zrezygnuję. Zostawiam w redakcji „Gazety” rozmowę z Janczykiem. Nasz prawnik potwierdza, że nastąpiło zatarcie kary, więc Janczyk rzeczywiście „na dziś jest niekarany”. Szefostwo „Gazety” postanawia, że „Gazeta” wydrukuje jednak moją rozmowę. Życiorys osoby publicznej musi być przezroczysty i „Gazeta” nie powinna się zasłaniać przedawnieniem wyroku.

13 marca 2001 Przyjechałam na dłużej do Jedwabnego, żeby poczuć, co dzieje się w miejscu konfrontowanym z pamięcią o zbrodni. Przemierzam ulicę Przytulską z od‑ nalezionym w archiwum łomżyńskim spisem z 1945 roku przedwojennych domów mieszkańców Jedwabnego w ręku. Z odręcznie sporządzonych tabel na dużych płachtach papieru kancelaryjnego wynika, że na prowadzącej do rynku ulicy Przytulskiej niemal wszystkie domy należały do Żydów. Odczytuję nazwiska właścicieli domów, placów i ogrodów na Przytul‑ skiej niczym elegię ku czci nieistniejącego żydowskiego miasteczka: Całka Wasersztejn, Mejer Grądowski, Jankiel Piekarski, Symcha Grajewski, Jankiel Blumert, Mosiek Kamionowski, Alter Marchewko, Daniel Szklarkiewicz, Mosiek Lasko, Josle Cynowicz, B. Gorfinkiel, Abram Zaborowski, Auhhter Blumert, Osier Krzywonos, Fajba Drejarski, Jutke i Wolf Zimny, Brauszejn Gutman, Kiwi, Szmul Wajsztejn, Abram Zajdensztat, Eli Pecynowicz, Icek Stolarski, Jankiel Semborski, Berek Szmuił, Meszek Zaborowski, Mojsze Białoszewski, Ici Kapuśniak, Jankiel Josel, Berek Jedwabiński. Pod trójką – drewniany dom, pod piątką – murowany, pod siódemką – drewniany, wszystko jak w spisie sprzed lat. Przejeżdża rowerzysta, lat około czterdziestu. –  Przyuważyłem, że pani tu od wczoraj węszy.

147

Pokazuję mu wykaz domów i pytam, czy słyszał coś o przedwojennych mieszkańcach. –  Pani Żydówka, co? Po akcencie poznałem. Nie ma pani co tu szukać. Te domy są poniemieckie. Mój rozmówca to były kierowca, dziś – jak mówi – żyje z niczego, zapo‑ mogi nie dostaje. –  Może ktoś był zły na Żydów, to musiał im coś zrobić. Zresztą było nie tylko Jedwabne, ale i Stawiski, Wąsosz, Wizna, Radziłów – wylicza mi, zatem posiada jakąś wiedzę o tym, co stało się tu sześćdziesiąt lat temu. – Czemu tam jest spokój? Bo u nas burmistrz wpuścił Żydów, a w Radziłowie wójt nie wpuścił. Moja matka dobrze gadała o Żydach, że dawali jej zarobić. Pukam od drzwi do drzwi. Może ktoś, kto tu mieszka, bawił się w dzie‑ ciństwie z którymś z żydowskich dzieci z ulicy Przytulskiej? Dom po stronie parzystej. Na zaśmieconym podwórku, obok rozwalającej się szopy, starsza pani rąbie drzewo. Pytam, czy może zapamiętała sprzed wojny imiona żydowskich kolegów. –  Niech pani mnie nie straszy. Kto ma cudze, niech drży, a ten dom posta‑ wiono po wojnie. Nie wiem, kto tu wcześniej mieszkał. Mnie nie obchodzi, kto kogo mordował. Z jakiej racji ma mnie obchodzić, jak nie jestem stąd? A teraz przyjeżdżają, wódkę stawiają, pieniądze wtykają, to zawsze się taki znajdzie, który powie, co chcą usłyszeć. A potem się oskarża Polaków. –  Czemu więc ksiądz prymas powiedział, że „udział Polaków w zbrodni w Jedwabnem jest bezsporny”? –  Nic takiego nie powiedział, bo to byłoby kłamstwo. Próbuję szczęścia w domach o numerach nieparzystych. Murowany dom na Przytulskiej 1 stoi pusty, w obejściu piętrzą się śmieci. Kiedyś tu był internat. Pod numerem 3 wychodzi przed próg starsza pani. Do‑ wiaduję się, że dom był poniemiecki, a ona sama trafiła tu z Wizny w latach sześćdziesiątych. –  Ojciec raz pojechał po zboże do Wąsosza, to był 1941 rok, ale jeszcze Niemcy nie weszli, i spotkał dwóch Żydziaków. Pokazali mu liście od wiśni, a tego lata były brązowe i pokręcone, znak, że Pan Jezus rozkaz wydał, że „krew się przeleje na was i na dzieci wasze”. Wyczytali to w Talmudzie, że rozkazem od Boga przeznaczone im zginąć, i godzili się z tym. Tłumaczy mi, jak to było, naprawdę serdecznie, bez złości. Słuchanie anty­ semickich bredni opowiadanych przez miłą starszą panią jest chyba jeszcze bardziej nieprzyjemne niż słuchanie jawnie antysemickiego i antypatycznego księdza. Pod numerem 5 mężczyzna. –  Jestem urodzony w 1931 roku, ale trafiłem tu po wojnie. Gross pisze

148

nieprawdę. Gdy przyjechałem, dużo ludzi jeszcze żyło i opowiadali, jak Żydów Niemcy gnali. Pod numerem 7 elegancko ubrany trzydziestolatek, właściciel firmy, roz‑ mawia ze mną przez ogrodzenie. –  Żydzi zajmują stanowiska i w rządzie, i w Kościele. Po co wy to od‑ grzebujecie? To żyła złota. Teraz Żydzi chcą z nas wyciągnąć pieniądze. Ci dziennikarze, co przyjeżdżają, to obywatele żydowscy. Gross wygląda jak wykolejeniec. Żydzi zachowują się, jakby byli u siebie, a jak ja jestem za gra‑ nicą, to nie wszystko mi wolno. Władze jedwabieńskie źle zrobiły, że wpuściły dziennikarzy, żeby odgrzebywać żydowską prawdę. To nie nasza prawda. Prawda polska, prawda żydowska. Dla wielu mieszkańców jest oczywiste, że są tu jakieś dwie odrębne prawdy. Pod numerem 9 – Zakład Usług Rymarskich. Wychyla się mężczyzna koło czterdziestki. Rozmawia ze mną tak samo jak jego poprzednik, nie otwierając furtki. –  Ja się nie wypowiadam na tematy polityczne – mówi zimno i zamyka za sobą drzwi od domu. A więc tak wygląda zięć uroczych państwa Cytrynowiczów (i syn jednego z uczestników zbrodni). Dalej nie idę. W kolejnym domu mieszka Janina Biedrzycka. Jej poglądy już znam. Przechadzanie się po Jedwabnem z planami, na których wyrysowano dawną żydowską własność, może nie było najszczęśliwszym pomysłem. Skła‑ dam moje płachty papieru do plecaka. Zaczepiam mieszkańców na dawnym Starym Rynku, pytając, gdzie stała przed wojną bóżnica, a oni odpowiadają całkiem uprzejmie, że nie wiedzą, choć mieliby prawo być znudzeni setkami pytań dziennikarzy, którzy nawiedzają w ostatnim czasie miasteczko. Po rynku biegają reporterzy radiowi, podstawiając mikrofon każdej napotkanej osobie, kamery filmują, przed urzędem miasta parkują samochody zachodnich ekip telewizyjnych. Wieczorem, po powrocie do hotelu, czytam w „Gazecie” o niedzielnej konferencji wyborczej SLD w Łodzi. „W sprawie Jedwabnego nigdy dość ubo‑ lewania i słowa »przepraszam«” – mówił szef Sojuszu Lewicy Demokratycznej Leszek Miller, a spytany na konferencji prasowej, skąd wiadomo, co się tam naprawdę stało, odpowiedział, że wszystkim zaleca przeczytanie tekstu Anny Bikont z „Gazety”.

149

14 marca 2001 W hotelu w Łomży poranna lektura dzienników. Ksiądz Stanisław Musiał komentuje dla „Gazety” kazanie biskupa Stefanka. Mówi, że zapoznał się z nim „ze smutkiem i zdziwieniem”. „Trudno w historii ludzkości – stwierdza – o zbrodnię równie podłą i okrutną. Jedwabne odsłania przed nami i światem nową prawdę o naszym narodzie (przecież mordercy z Jedwabnego byli człon‑ kami naszego Kościoła). Oczekiwałbym od pasterzy Kościoła katolickiego, by nie tracili czasu na wyszukiwanie okoliczności łagodzących rozmiar i wymowę zbrodni z Jedwabnego, ale by pomogli Polakom katolikom, których rodacy zbroczyli swe ręce niewinną krwią żydowską, znaleźć drogę do Boga, do społeczeństwa obywatelskiego i do spokoju z sobą samymi. Niestety tej pracy duszpasterskiej Kościół w Polsce nie podjął ani zaraz po wojnie, ani potem”. Nikt tak jasno nie piętnuje antysemityzmu jako grzechu polskiego Koś‑ cioła niż ksiądz Musiał, jezuita z Krakowa, członek redakcji „Tygodnika Po‑ wszechnego”. Wiem, że spotykają go z tego powodu rozliczne przykrości i szykany. Raz z nim rozmawiałam, podziękowałam za to, co pisze. Zapytał mnie, czy nie znam synagogi, która stoi zniszczona, a gdyby ją odbudować, modliliby się w niej polscy Żydzi. Chciałby zbierać na tacę wśród swoich parafian na remont. Jedwabne. Sklep na Przytulskiej z szyldem „Odzież zachodnia”, kartonik na drzwiach: „Przecena 50 procent”. Wczoraj był zamknięty. –  Nie jestem stąd – mówi mi miła starsza sprzedawczyni – ale słyszałam, że to dom zbudowany po wojnie. Pytam, jak idzie sprzedaż. –  Słabo. Przychodzą tylko ci, co mają pieniądze. Jestem świadkiem sprzedaży krawata – kiedyś kosztował złotówkę, prze‑ ceniono go na pięćdziesiąt groszy. Do sklepu spożywczego na rynku wchodzi wędrowny kupiec – kiedyś to byłby Żyd – pokazuje neseserek: centymetr, nożyczki, zestaw do szycia, dwanaście kolorów, razem osiem złotych. Ekspedientka obraca pudełeczko z zaciekawieniem. –  Niech pan wróci jutro, przygotuję pieniążki i kupię. Odwiedziny w Urzędzie Miasta. –  Obcięli nam w tym roku budżet – mówią pracownice Ośrodka Pomocy Społecznej. – Pieniądze, które mieliśmy w zeszłym roku na zasiłki okresowe, byłyby dla nas zbawieniem, żeby oddłużyć najbardziej potrzebujących. Z ich opowieści wyłania się obraz podupadającego miasteczka, które w no‑ wej rzeczywistości nie potrafiło się odnaleźć. Kiedyś była tu fabryka dziewiarska, szyto damskie figi i biustonosze, padła na samym początku przemian. Była Spół‑ dzielnia Kółek Rolniczych, został tylko budynek. Pracy można szukać w Banku

150

Spółdzielczym, Urzędzie Miejskim, szkole. Są jeszcze sklepy, przychodnia, zakład weterynarii, dwa zakłady fryzjerskie, poczta, i to wszystko. Jest trochę prywatnych firm, ale zatrudniają niewiele osób: Kruszywa wydobywają żwir, Polbruk produkuje kostkę brukową, Sonarol zakłada okna, Viga zajmuje się handlem. W zeszłym roku po dwu latach istnienia padł Ital­‑Polfin. –  Chyba tylko z przyzwyczajenia się tu żyje – mówią moi rozmówcy – a też jakby człowiek chciał wyjechać, mieszkanie trudno sprzedać, wiele domów stoi pustych. Niespodziewany efekt mego tekstu o Laudańskich. Jedna z kobiet w Urzę‑ dzie Miasta mówi: –  Przecież wiadomo, że to Laudańszczaki wszystko zrobili i zaraz stąd jak najszybciej wyjechali. A co miasto jest temu winne? Zaglądam do burmistrza. –  Bezrobotnych w mieście jest około czterdziestu procent – mówi Godlew‑ ski. – A trzeba jeszcze dodać bezrobocie ukryte na wsi, gdzie na kilku hektarach pracuje kilka dorosłych osób. Ludzie mają poczucie, że im gorzej niż przed 1989 rokiem. Obszary biedy się powiększają. Za komuny nie można się było dopchać do porannego autobusu do Łomży, zakłady bawełniane zatrudniały trzy i pół tysiąca ludzi. Było też mnóstwo pracy fikcyjnej, jak w GS­‑ach, ale zawsze coś się zarobiło. Może dlatego część jedwabian reaguje agresją. Są zdołowani, a trudno oczekiwać wyższych uczuć od ludzi, których życie traktuje bezlitośnie. Odwiedziny w kolejnym urzędzie. („Tylko niech pani, broń Boże, nie podaje, z kim pani rozmawiała”, „Najlepiej niech pani schowa zeszyt, to po‑ wiemy szczerze”). –  Czy panie są stąd? –  Ja, niestety, tak. –  Moi rodzice przyjechali tu po wojnie, w 1951 roku, dziś by się powie‑ działo: w dziesiątą rocznicę spalenia Żydów. –  Przyjechałam w 1974 roku, więc moi rodzice nie mogli Żydów ganiać. –  Ach, żeby Małysz pochodził z Jedwabnego! – wzdycha pierwsza. – Z ko‑ leżanką kombinowałyśmy, jak tu zmienić metryki urodzenia, bo wstyd się przyznawać. Może poproszę, żeby mi wpisano Kossaki, gdzie się wychowałam, to gmina Jedwabne, ale nie będzie od razu widać. –  Córka broniła pracy magisterskiej – opowiada druga. – Obniżyli jej sto‑ pień, a przedtem pytali, czy jest z Jedwabnego. Już głośno jest o tym w mieście, że są kłopoty z wizami. –  Nasze dzieci się krępują – mówi trzecia. – Syn miał długopis firmowy podpisany „Sonarol. Jedwabne”. Dzwonię do niego do Białegostoku, a on mi mówi, że go schował. Dwadzieścia cztery lata, student i wstydzi się długopisu.

151

W takich czasach jak dziś nie mieści się w głowie, żeby zabić sąsiada za inne wyznanie. Wchodzi mąż jednej z urzędniczek.  – Gross dowiedział się od trzech pijaków w knajpie, co się tu niby miało wyrabiać, im więcej piw stawiał, tym więcej się działo. –  Jest pan pewien – pytam – że to było tak właśnie: najpierw Gross się spotkał z pijakami, a potem premier, prezydent i prymas mówili o udziale Polaków w zbrodni? –  A Żydzi przeproszą, że wydawali Polaków do NKWD?  – Franek, ty już lepiej idź – uspokaja go żona. Halinie Popiołek, tej jedynej osobie w Jedwabnem, która od lat chodzi pod pomnik i zapala znicze w rocznicę zbrodni, chciałam przynieść numer „Gazety” z moim tekstem o Laudańskich. Otwiera mi jej siostrzenica. Na mój widok zaczyna krzyczeć: –  Nie ma jej! Czy pani wie, ile ciotka ma lat? A jak ona mówi nieprawdę? Proszę tu więcej nie przychodzić! Próbuję grzecznie oponować, że nie chcę się niczego dowiadywać, tylko dać jej mój tekst. –  Proszę natychmiast wyjść. Na teren mojej posesji nie będą wpuszczani dziennikarze, bo ja mam potem konsekwencje. Z naprzeciwka woła mnie trzydziestolatek, zaprasza do siebie. Jak się okazuje, to krewny pani Popiołek Henryk Bagiński. To on ją pod‑ wozi na miejsce mordu. –  Żona bezrobotna, ja bezrobotny, a tu mówią, że nam dobrze płacą za to, że czasem świeczkę zapalimy i że siedzimy na żydowskich pieniądzach. Do ciotki dzwonią, mówią, że ją spalą. Czy to trudno wrzucić nocą benzynę przez okno i kto potem znajdzie sprawcę? Przyzwyczaiłam się jeździć na Przestrzele do Dziedziców między jednym a drugim spotkaniem w Jedwabnem, choć to kawałek drogi. Znam kilka osób w Jedwabnem o podobnej wrażliwości jak Leszek Dziedzic, ale nie znam ni‑ kogo, czyj głos brzmiałby równie jasno: tak, tak; nie, nie – niezależnie od tego, czy mówi to do mnie, czy do swego sąsiada. Nie ma przez to łatwego życia. Opowiada mi o docinkach, które ciągle słyszy. –  Co na nas szykują, nie wiemy. Nie sądzę, żeby nam podpalili dom, ale dokuczać mogą, przecież wystarczy, że sąsiad coś dorzuci do baniek z mlekiem, ono nie spełni norm i z czego będziemy żyć? Pytam, czy nie myślał wyjechać na stałe do Ameryki, skoro ma tam już całą rodzinę. –  I bracia, i mama, wszyscy sobie dobrze radzą, ale ja się nie nadaję, żeby żyć gdzie indziej niż na kawałku własnej ziemi. Ja tak strasznie lubię

152

gospodarzyć. Co zarobię w Ameryce, to w ziemię wkładam, co roku mam nadzieję, że ziemia mi to zwróci, choć z tym muszę poczekać na poprawę w ekonomii. Tu jest moja ziemia i nikt mnie stąd nie przegoni ani nie zabroni mówić tego, co chcę. Późnym wieczorem w domu u burmistrza Krzysztofa Godlewskiego. Z zachwytem cytuje mi fragmenty wywiadu, którego rabin Jacob Baker (jako młody Jakub Piekarz wyjechał z Jedwabnego do Ameryki) udzielił „Rzecz‑ pospolitej”: „Mógłbym podać mnóstwo przykładów na to, że Żydzi i Polacy zgodnie żyli w Jedwabnem. Ufaliśmy sobie”. „Dorastałem z Polakami, miałem przyjaciół, byliśmy jak jedna rodzina”. „Jesteście jako naród porządnymi ludźmi. Ale, niestety, niektórzy ulegli hitlerowskiej propagandzie”. Za szcze‑ gólnie ważne Godlewski uznał słowa rabina, że w zbrodni nie uczestniczyła większość mieszkańców Jedwabnego, ale „jedynie grupa zwyrodnialców oraz chuliganów z okolicznych wiosek, których zamroczyła chęć zagrabienia żydowskiego mienia”. –  Co za wspaniała postać, jak chciałbym mu uścisnąć rękę – mówi. – Ludzie zrozumieją teraz, że Żydzi nie oskarżają wszystkich, tylko kilku zbrodniarzy. Znalazło się paru łobuzów, którzy dołączyli do Niemców, i za nich powinniśmy pochylić głowy, ale przecież nie zrobiło tego społeczeństwo. Szanuję Grossa, ale tu przesadził. –  Ale czy można mieć jakąkolwiek nadzieję – pyta po chwili z niepokojem – że 10 lipca staną obok siebie rabin Baker z pomordowanego narodu i biskup Stefanek, który mówi o Szoah­‑biznesie? Mam ze sobą wydruk internetowy Jedwabieńskiej księgi…, ale nie śmiem go zacytować Godlewskiemu, by nie rozwiewać jego złudzeń. Tam rabin Ba‑ ker wyraża się zgoła odmiennie: „Po serii haniebnych okrucieństw ze strony sąsiadów­‑chrześcijan, którzy działali za przyzwoleniem hitlerowskich władz, zmaltretowaną społeczność Żydów Jedwabnego, w liczbie 1440 osób, spalono żywcem. Jest dla nas oczywiste, że już od wieków Żydzi z Jedwabnego musieli żyć wśród równie okrutnych, nieludzkich sąsiadów. I tu rodzi się pytanie: jak udało im się tak długo przetrwać?”. Wizja stosunków polsko­‑żydowskich w Jedwabnem jako wielowiekowego koszmaru wśród okrutnych sąsiadów jest niewątpliwie przesadą, choć łatwo można sobie wyobrazić, że tak postrzega je człowiek, któremu Polacy wy‑ mordowali dużą część rodziny. W całej księdze jest zaledwie kilka epizodów wskazujących, że te relacje bywały czasem dobre, jak cytowany przez Grossa opis księdza spacerującego pod rękę z rabinem. Dziś rabin Baker zmienia swój punkt widzenia niemal o sto osiemdziesiąt stopni na korzyść idyllicznych wspomnień. Czy tak go poruszyło, że Polska jest gotowa zmierzyć się z bagażem zbrodni? Może uznał, że mówiąc to, co Godlewski dobrze nazwał „łatwiejszą

153

prawdą”, trafi w Polsce do ludzkich serc? Albo że dla Żydów tak będzie lepiej? Muszę kiedyś zadać mu te pytania. Wracam do hotelu po północy i jeszcze długo czytam Jedwabieńską księgę… braci Bakerów. W 1660 roku do Jedwabnego wprowadziła się pierw‑ sza grupa Żydów z Tykocina. Najstarsze zapisy o jedwabieńskiej synagodze pochodzą z 1771 roku, ale mówią o jej rozbudowie, tak że musiała powstać wcześniej. Spłonęła doszczętnie we wrześniu 1913 roku (wciąż można ją podziwiać w albumie polskich synagog Kazimierza i Marii Piechotków). Za‑ prószenie ognia przypisywano chłopce, która doiła krowę przy lampie naf‑ towej, a ta się przewróciła. Gdy w obórce zajęło się siano, kobieta, zamiast ugasić ogień mlekiem, pobiegła po wodę. Pożar, który strawił synagogę i trzy czwarte zabudowań, wydawał się następnym pokoleniom jedwabieńskich Żydów najgorszym wyobrażalnym nieszczęściem, jakie mogło spaść na ich bogobojne miasteczko. Większość wspomnień spisywano w jidysz, kilka po angielsku. „Choć jeszcze piętnaście lat temu na spotkaniach wspólnoty jedwabieńskiej w No‑ wym Jorku dominował jidysz – piszą ze smutkiem bracia Bakerowie – to dziś już niemal 70 procent naszej społeczności nie rozumie tego języka. Byliśmy więc zmuszeni przepisać, przetłumaczyć i przekomponować główne części tej książki na angielski i hebrajski”. Najdalej w przeszłość sięga wspomnienie Hersza Cynowicza. Jego babka Malke opowiadała wnukom o wojskach napoleońskich maszerujących na Moskwę i żołnierzach kwaterujących w Jedwabnem po żydowskich domach. Kilku autorów pamiętało życie na przełomie wieków XIX i XX. Opisywali wiej‑ skich krawców, którzy chodzili po wsiach, łatając, nicując i skracając ubrania. Przebywali poza domem całymi miesiącami i nosili ze sobą naczynia kuchenne, żeby przestrzegać koszernej kuchni. Modlitw oraz pisania i czytania w jidysz uczył dzieci mełamed, który stosował sprawdzone staroświeckie metody – na‑ rzędziami perswazji były pas i linijka, którą wbijano wiedzę do głowy. Takie szkółki mieściły się zwykle w tym samym pokoju z kuchnią, gdzie nauczyciel mieszkał z rodziną. Działały też w Jedwabnem lepiej wyposażone szkoły, z ław‑ kami i kałamarzami, prowadzone przez lepiej wykształconych nauczycieli, ale nie każdego było na nie stać. Tzipora Rothchild wspomina, że kiedy do Jedwabnego, spokojnej mieściny na obrzeżach rosyjskiego imperium, doszły wieści o protestach robotniczych, wywołały jednoosobowy strajk: „Arie, syn Nachuma Mosze Piątkowskiego, zbuntował się przeciw ojcu. Nachum Mosze bił go żelazną obręczą, a Arie krzy‑ czał z bólu i wołał: »Jestem socjalistą, nie będę pracować nocą, po godzinach!«. Ojciec zmuszony był wysłać go do Ameryki, by uchronić innych pracowników przed zarazą socjalizmu”.

154

W pamięci potomnych przechowała się też anegdota o Józefie Szymo‑ nie Markuszu, jedynym człowieku, który odważył się skrytykować duchowe‑ go przywódcę wspólnoty rabina Józefa Chowera. Rzecz miała miejsce koło 1850 roku, w czasie nabożeństwa Kol Nidre. Rabin podniósł kwestię obrazy boskiej ze strony tych Żydów, którzy trudnią się kontrabandą przez pruską granicę, unikając płacenia podatku na rzecz państwa. Zasiadający wśród naj‑ majętniejszych Markusz wstał i przerwał rabinowi: „Jeśli tak jest w istocie, to powiedz, dlaczego przyjąłeś urząd rabina w przygranicznym mieście?”. Nie ma wątpliwości, że to tej kontrabandzie Jedwabne, jak też inne miasteczka przygraniczne, zawdzięczało wtedy swój rozkwit.

15 marca 2001 W Łomży wstępuję do redakcji „Kontaktów”, które reportaż o zbrodni opub‑ likowały jako pierwsze jeszcze w latach osiemdziesiątych (wtedy funkcjono‑ wali jako „Łomżyński Tygodnik Społeczny. Pismo PZPR”). Umówiona jestem z redaktorem naczelnym Władysławem Tockim. –  Dwadzieścia lat temu usłyszałem o tym pierwszy raz – opowiada mi Tocki. – Przygotowywałem tekst o grabarzach, stąd znalazłem się na cmenta‑ rzu w Jedwabnem. Tam przypadkowo spotkałem nauczyciela historii Jerzego R. i on nieoczekiwanie zaczął mówić. Po paru zdaniach urwał: „Nic więcej ze mnie nie wyciągniesz, a jak napiszesz, to się wyprę. Ty tego nie zrozumiesz. Tu stało dwieście domów po Żydach. Oni zniknęli, a ich dobytek został. W tym brali udział prawie wszyscy. Dlatego nikt ci w mieście nie powie, co tu się stało”. Próbowałem rozmawiać z mieszkańcami, napotkałem mur milczenia. Przecież jakby to była robota Niemców, toby mówili. Oni fakt tej zbrodni potwierdzali całym swym zachowaniem. Koronnym dowodem winy było to milczenie. W „Kontaktach” w 1993 roku ukazał się tekst o zbrodni w Radziłowie, w 1995 roku – o zbrodni w Wąsoszu, w maju 2000 roku – powtórnie o zbrodni w Jedwabnem. Nie było żadnej reakcji. Nic, cisza. –  Jedyną reakcja, z jaką się spotkałem – mówi Tocki – to latem 2000 roku goście, którzy wchodzili na nasze strony internetowe, wypisywali: „Redaktor Tocki, Żyd niewątpliwy”. Wymienia inne „białe plamy”, od których historycy trzymają się z daleka, a które „Kontakty” starają się wyjaśniać: –  Z mojego rozeznania wynika, że skala kolaboracji miejscowych z Sowie‑ tami była znaczna. Działaczy przedwojennej narodówki wyłapywali Rosjanie. Mówili: „Albo idziesz na współpracę, albo wywieziemy cię z całą rodziną”. Jak Żyd kolaborował, to się tym chlubił. Marzył, żeby paradować w mundurze i z karabinem. O Polaku wiadomo było, gdy został rozszyfrowany.

155

Koło południa jestem w Jedwabnem. Dowiaduję się, że rano pod pomnik podjechała koparka i zabrała kamień z napisem, że Żydów wymordowało gestapo i żandarmeria hitlerowska. Akcja była błyskawiczna, nikogo nie za‑ wiadomiono, „żeby nie dopuścić do incydentów”. Do miejsca zbrodni praktycznie nie sposób dojechać. Na glinianej drodze straszą wielkie wyrwy po jeżdżących tędy ciągnikach. W miejscu stodoły – ubita ziemia. Wokół pola, a naprzeciw leszczynowy las, który zasłania wystające gdzieniegdzie z ziemi połamane macewy – trzeba się dobrze przyjrzeć, żeby je zauważyć. Zaglądam do Henryka Bagińskiego i zastaję u niego panią Popiołkową. Ma zakaz od siostrzenicy przyjmowania kogokolwiek u siebie w domu. –  Ludzie nic nie widzieli, ale krzyczeć, że to kłamstwo, to krzyczą – mówi. – Gdyby widzieli to, co ja widziałam… –  Sądzi pani, że dużo jest w pani mieście osób, które współczują pomor‑ dowanym? –  Mało. Bo ksiądz krzyczy, że to nieprawda. Największy żal mam o wro‑ gość we własnym domu, taki ból, upokorzenie. Jak do czynu ręcznego dojdzie, to pójdę na obdukcję. Z początku się ucieszyłam, że prawda wyszła na jaw. Modliłam się: „Boże, pomóż zwyciężyć dobru”. A teraz już tylko płaczę. Jak mają mnie zabić, niech mnie zabiją, trudno. –  Nikt nie staje w obronie ciotki, wszystko z zastraszenia – mówi Bagiń‑ ski. – Ciocię dziennikarze wysłuchali, nagrali, a potem zostawili samą za burtą, nie pytając, czy umie pływać. Ktoś wreszcie powinien wystąpić w telewizji i powiedzieć, że za utrudnianie śledztwa będą wyciągane konsekwencje. Bagińscy, jak wszyscy, zajmują się przeskakiwaniem z kanału na kanał, żeby sprawdzić, czy jakieś stacje nie dają czegoś o Jedwabnem. TVN – bo było widać w mieście kamery z ich logo. TVP 1 – bo zapowiadali dyskusję w studiu. „Wiadomości”, „Panoramę”, Telewizję Białystok – bo ma być reportaż. Patrzę na roześmianą twarz ślicznej córki Bagińskich, Sylwii, która od lat nie chodzi do szkoły, tylko uczy się w domu, bo cierpi na przewlekłą chorobę – cieszy się, że na chwilę uchwyciła ją kamera. Oglądamy razem ten reportaż. Dziennikarz odczytuje list: „Protestujemy przeciw szkalowaniu naszego miasta”. Gospodarze nerwowo komentują. –  A dlaczego nam tego listu nie przynieśli? – zastanawia się Bagiński. – Wiedzieli, że nie podpiszemy? Ale skąd wiedzieli? –  Czekaj, czekaj – mówi jego żona Elżbieta. – Przecież przyszli wczoraj z listem, żeby wyremontować ulicę Kościuszki. Mówili: „Podpisz, żeby zrobili nam drogę, zamiast robić drogę dla Żydów”. Mieli trzy kopie. Może trzecia kopia to był ten list? Ale to nie był ten list. Świat z ekranu przemieszał się ze światem

156

rzeczywistym. Telewizja Białystok puściła reportaż nakręcony kilka tygodni wcześniej, o przebrzmiałej już sprawie – listu formującego się wtedy Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta, protestującego przeciw „światowej, niewia‑ rygodnej w metodach kampanii, szkalującej Komitet i całą Polskę”. Po mieście krążyły wtedy plotki, że jakiś list został wysłany do Sejmu od mieszkańców, ale niepodpisany. Rzeczywiście – sygnatariusze pozostali anonimowi. Natomiast list, który dotarł wczoraj do moich gospodarzy, powstał z ini‑ cjatywy radnej Zenony Kurkowskiej. Radna wymyśliła, że kiedy przyjdzie dotacja na remont nawierzchni rynku i ulic wiodących do stodoły, pieniądze należy wziąć, ale przeznaczyć je na drogi użyteczne dla mieszkańców, czyli zastąpić asfaltem kocie łby na ulicy Kościuszki w centrum miasta. I zaczęła zbierać podpisy pod tym projektem. Zadomowiłam się już w Urzędzie Miasta. Wpadam tam, nawet gdy nie ma burmistrza, zasiadam za jego stołem, dostaję herbatę z cytryną, wpisuję do laptopa odbyte rozmowy. Mieć taki swój kąt to rzecz bezcenna. Niestety, urząd działa tylko do szesnastej. Ani w Jedwabnem, ani w Radziłowie nie ma miejsca, gdzie mogłabym się napić herbaty, poza knajpą, gdzie byłabym jedyną kobietą w gronie podpitych mężczyzn. Jeśli w Radziłowie dowiaduję się, że mój rozmówca będzie za dwie godziny, jadę do Jedwabnego do Urzędu Miasta i wracam, bo tam nie mam zupełnie gdzie się podziać. Po południu muszę już wracać do hotelu do Łomży. Teraz pogoda lepsza, ale w lutym zdarzało mi się mieć na liczniku dwieście kilometrów dziennie, przejechanych po źle odśnie‑ żonych drogach między Łomżą, Radziłowem i Jedwabnem. Pukam do drzwi jednej z kamienic czynszowych Jedwabnego, zagaduję po kolei mieszkańców, że słyszałam o pomyśle nadania miejscowej szkole imienia Antoniny Wyrzykowskiej. Opowiadam tym, którzy o niej nie słyszeli, że Wyrzykowska przechowała w czasie wojny siedmioro Żydów. To, co wysłu‑ chuję o niej, nie nadaje się do powtórzenia. Od jednego z mieszkańców dostaję kartkę z wierszem Prawda o Jedwab‑ nem, podpisanym: Jan Gietek, Poredy. To zrobili Niemcy, mości Panie Gross, Więc możesz Polaków pocałować w nos. To Żydzi pomogli, pseudo­‑Sąsiedzie, Wywozić Polaków na białe niedźwiedzie. Chyba zapomnieli już Żydzi w tej chwili, Jak kiedyś Judasza srebrem przekupili. Jeśli więc jest moda już na przepraszanie, Niech Żydzi przeproszą za ukrzyżowanie.

Wiersz, odbity na kserografie, przekazywany jest w Jedwabnem z rąk do rąk, niczym solidarnościowa bibuła w stanie wojennym.

157

Nieoczekiwana rozmowa z mieszkanką Jedwabnego, Krystyną N., lat około czterdziestu: –  Wiedziałam od małego, że nasi spalili Żydów w stodole. W naszej ro‑ dzinie nikt się na Żydach nie obłowił. Pamiętam opowieści mamy, jak to trzy‑ mali Żydów pochowanych w piwnicach, dokąd całego majątku im nie wzięli, a wtedy mordowali. A co ma wspólnego wysyłka na Sybir ze spaleniem Żydów, po co takie bzdury opowiadać? Ci, którzy mówią, że Żydzi wydawali Polaków NKWD, niech wytłumaczą, za co się Żydzi mścili. Niech ujawnią, jak ich bili przed wojną, bo była konkurencja w handlu. Przez rozważania o zemście sami się pogrążają w bagno. Byłyśmy z siostrą zobaczyć pomnik Żydów ze dwa lata temu. Była namalowana swastyka. Czytałam pani tekst o Laudańskich, morder‑ cy chodzą dziś z podniesioną głową. Ciężko żyć w naszym mieście. Podzieliło się na dwa obozy. Jakby zajrzeć do naszych serc, więcej jest takich, którym żal pomordowanych, ale na zewnątrz widać tych, którzy są przeciw obchodom, bo ci są głośni. Siostra, która mieszka sto kilometrów stąd, w pierwszym odruchu zadzwoniła, że przyjedzie na uroczystości, ale kiedy jej zrelacjonowałam, co wyrabia się w mieście, wystraszyła się. Pytam moją rozmówczynię, czy ludzie myślący tak jak ona nie mogliby pokazać publicznie, że istnieją, i założyć komitet obchodów. –  Po co mi się gdzieś włączać? Komitety zawiązują krzykacze. A ja, kiedy tylko o tym myślę, od razu płaczę. W Łomży u Cytrynowiczów. Próbuję dopytać pana Jana i panią Pelagię, jak to możliwe, żeby tyle lat wytrzymali, mieszkając wśród morderców. Ale widać tylko mnie narzuca się takie pytanie. W Jedwabnem nie ma podzia‑ łu na tych, co uczestniczyli w mordzie i rabunku, i tych, którzy tego nie akceptowali. –  Gdy tylko po wojnie przyjechałem do Jedwabnego – opowiada pan Jan – zatrudniłem w warsztacie Staszka Sielawę, żeby mi robił drzwi. Gdybym wtedy wiedział, co robił, może bym go nie wziął. Ale ja jestem z Wizny, w Je‑ dwabnem byłem obcy, a jego znałem, bo furmanował przed wojną lekarzowi weterynarii, gdy ten jeździł do rzeźni w Wiźnie. Człowiek był młody, to się tak nie przejmował. Było, minęło, wiadomo, wojna. Cytrynowicz, aresztowany za jakieś sprawy gospodarcze, siedział w celi z Romanem Górskim, jednym ze skazanych w procesie z 1949 roku. –  Antysemityzmu wobec mnie nie przejawiał, nic o Żydach nie mówił – chwali współwięźnia – a po wyjściu kupił ode mnie część uprzęży końskiej. Wieczorem w hotelu czytam tekst rozdawany zaufanym pracownikom w jednym z urzędów w Łomży. Starannie wydana na papierze kredowym broszura Co i jak się stało w Jedwabnem, przysłana przez Polonię zza oceanu. Zaczyna się zdaniem: „Nie ma takiego przestępstwa w historii Polski, którego

158

by Żydzi wcześniej sami nie popełnili”. Dalej spis przestępstw, od zabójstwa Abla, przez ukrzyżowanie Chrystusa, kończy się na „moskiewsko­‑żydowsko­ ‑komunistycznej prowokacji pogromu 1946 roku w Kielcach”. Od Tockiego dostałam komplet tekstów z „Kontaktów”. Reportaż Wroni‑ szewskich czytam raz jeszcze uważnie przez pryzmat świeżo nabytej wiedzy. Przytaczali świadectwo Wasersztejna, ale nie dali mu wiary. Za pewnik przyjęli ustalenia prokuratora Monkiewicza, że było tam „ponad dwustu niemieckich zbirów”. Niemniej jest to bezcenne źródło, ponieważ rozmawiali z wieloma ży‑ jącymi jeszcze świadkami. O dwóch ich rozmówcach słyszałam, że uczestniczyli w zbrodni. Jaka musi panować zmowa milczenia, skoro nikt im tego nie powie‑ dział i oni cytują słowa jednego z nich, Eugeniusza Śliweckiego, na dowód, iż duchem sprawczym byli hitlerowcy, tyle że znaleźli kilku chuliganów do pomocy. Tekst Gabrieli Szczęsnej o zbrodni w Wąsoszu Sumienie w rowie nie pozo‑ stawia już wątpliwości, kto mordował. „»To dla nas wieczna hańba« – mówią ludzie z Wąsosza. Krew płynęła po bruku, lała się z drabiniastych wozów, zna‑ cząc ostatnią drogę Żydów do przeciwczołgowego rowu za wsią. Tutaj wrzucani byli jak popadło: żywi na umarłych, umarli na żywych. Wszystko przykryła ziemia, udeptywana przez oprawców, dobijających ludzi pałką, szpadlem, sie‑ kierą. Nazajutrz po zbrodni, w niedzielę, oprawcy przyszli do kościoła. Wielu w ubraniach, które ludzie natychmiast rozpoznali. Nie ukrywali też zegarków. Mijały lata. Kiedyś ksiądz ogłosił: »Kto ma coś po Żydach, niech kupi coś dla kościoła«. Kupili”.

16 marca 2001 Jedwabne. Na pierwszej ławie przy wejściu do kościoła kupka pism. Rzuca się w oczy wybity wielką czcionką nagłówek: „Szmul Winterszajs, Żyd, ubecka kanalia, PPR­‑führer der Waffen UB, fałszywie oskarża Polaków o zbrodnie w Jedwabnem!”. To z pisma „Najjaśniejszej Rzeczypospolitej”. Jest też w kiosku Ruchu naprzeciwko kościoła, wyłożone na widocznym miejscu przez Marię Mazurczyk, aktywistkę Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta. Szmul Wasersztejn to wróg numer jeden w Jedwabnem. Kierunek ataku jest prosty: Wasersztejn był w czasie okupacji sowieckiej w NKWD, a po woj‑ nie w UB. Tomasz Strzembosz w wywiadzie To były relacje ubeka (z 3 marca) dla tygodnika „Głos” mówił: „Wiem, że Wasersztejn występował jako śledczy w stopniu porucznika w konkretnych sprawach. Ta wiadomość potwierdza się ze wszystkich stron, że Całko vel Całka to Wasersztejn i że był po wojnie funkcjonariuszem UB w Łomży”. A dlaczego ta wiadomość potwierdza się ze wszystkich stron? Bo mieszkańcy Jedwabnego, czując, że za nimi stoi autorytet Strzembosza, ochoczo rzucają na Wasersztejna oszczerstwa.

159

Wróg numer dwa to Gross. Jak śmie tak kłamać i podawać liczbę tysiąca sześciuset ofiar? Nieistotne, że Gross jej nie wymyślił ani nawet nie wydobył z jakichś wcześniej niezbadanych archiwów. Zaraz po wojnie nowy burmistrz miasta Jedwabnego podał do komisji sądów grodzkich, że zamordowano ty‑ siąc sześciuset czterdziestu dwóch Żydów, z tego tysiąc sześciuset w stodole, a czterdziestu dwóch rozstrzelano. Taką liczbę podawali polscy świadkowie i uczestnicy zbrodni („Brałem udział w pilnowaniu Żydów na rynku, gdzie ich było ponad półtora tysiąca, których to nazganiała ludność polska” – mó‑ wił podejrzany Władysław Dąbrowski w śledztwie z 1949 roku). Ta liczba została potwierdzona przez polski urząd – przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Dlaczego Główna Komisja miałaby zawy‑ żać liczbę żydowskich ofiar? Widniała do wczoraj na pomniku. Mieszkańcy mieli czterdzieści lat, by wnioskować o jej zmianę. A poza tym, jeśli zbrodni dokonali Niemcy, czemu jedwabianie tak zawzięcie umniejszają im winy? Umówiona jestem z Januszem O., nauczycielem, który dorabia, ubezpie‑ czając księży, i wstąpił do Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta. Teraz podobno wystąpił – lista członków jest wciąż tajna, więc niełatwo się połapać. Mówią, że zreflektował się, bo jego żona jest spokrewniona z jednym z mor‑ derców. Dzwonię do furtki. Znany mi już dźwięk zatrzaskiwanych drzwi. –  Męża nie ma, nie wiem, kiedy wróci. Upieram się, ponieważ byłam telefonicznie umówiona. Czekam w samo­ chodzie. –  Prosimy nie stać pod naszym domem! – po jakiejś godzinie woła do mnie żona Janusza O. Gdy rozmawiałam o osobach zaangażowanych w tworzenie Komitetu Dobrego Imienia, w dwóch przypadkach – Goszczyńskiego i Śleszyńskiego (to rodzina niespokrewniona z Bronisławem Śleszyńskim, właścicielem stodoły), słyszałam nieraz: „Ten to jest z czystej rodziny”. Czyli z rodziny, w której nikt nie brał udziału w zbrodni. Zatem pamięć prawdy, wbrew wszystkim zaprzeczeniom, istnieje. Przekazywana jest w kodach frazeologicznych, zro‑ zumiałych tylko dla wtajemniczonych. Z jednej strony są zatem ci „z czystych rodzin”, z drugiej – ci, którzy „dorobili się na żydowskim złocie”. Kilku moich młodszych wiekiem rozmówców pamiętało, że tak mówiono o niektórych sąsiadach. Przed ukazaniem się książki Grossa nie zastanawiali się specjalnie, co to może oznaczać. Powszechne jest też mówienie o „karze boskiej”. Listonoszowi Eugeniu‑ szowi Śliweckiemu dwie córki, nastolatki, otruły się jadem kiełbasianym na weselu i zmarły. Na pogrzebie szeptano, że za grzechy ojca odpowiedziały córki. Innemu uczestnikowi zbrodni dwóch synów zapiło się na śmierć. Jeszcze innemu urodził się upośledzony syn.

160

–  Często można go spotkać w Łomży na placu, gdzie parkuje się samo‑ chody – usłyszałam od Leszka Dziedzica. – Czeka, żeby ktoś dał mu złotówkę za przypilnowanie. Ma zniekształcone ręce i krzywe nogi i kiedyś mówi do mnie tak: „Tata Żydom tak”, i zrobił ruch przejechania po gardle, „a Boziulka mi rączki tak”, i pokazał swoje krzywe ręce. Kilka osób, z którymi umawiałam się przez telefon na rozmowę, prosiło mnie, bym samochodu nie stawiała pod ich domem. Przemierzam więc na piechotę tonące w ciemnościach miasteczko, by dotrzeć do miejsca, gdzie zaparkowałam. Gdy przekręcam kluczyk w drzwiach, podchodzi mężczyzna koło sześćdziesiątki. –  Wyglądałem od czasu do czasu, żeby pani samochodu popilnować – mówi i zaczyna opowiadać bez pytania. – Miałem wtedy rok, więc sam nic nie mogę pamiętać. Moje dorosłe życie spędziłem na Śląsku w kopalni, ale słyszałem w czasach szkolnych opowieści, jak nasi mordowali, jak dobijali rannych w okolicznym życie. Jeśli nie pójdziemy wszyscy razem pod pomnik, jaki to będzie dla miasta wstyd. Zastanawiam się, wracając do Warszawy, ilu jest jeszcze takich ludzi w Jedwabnem.

17 marca 2001 Zaraz jadę do Ramotowskich. Przyniosłam panu Stanisławowi jedną z relacji z Instytutu Hoovera, Stanisława Mroczkowskiego, rolnika ze wsi Czerwonki. W Kramarzewie, czyli tam, gdzie mieszkał Ramotowski, kandydatem do władz gminnych w czasach sowieckich był Zitkowski ze wsi Zakrzewo, „biedny rolnik, złodziej, który w kilka dni po wyborach zabił rolnika Glińskiego Antoniego ze wsi Zakrzewo, co uszło mu bezkarnie”. Ramotowski nie tylko nie pamięta, czy głosował na Zitkowskiego, ale z trudem przypomina sobie, że w ogóle brał udział w sowieckich wyborach. Przez ponad półtora roku był obywatelem innego kraju, a teraz muszę go przekonywać, że na pewno przyjął sowieckie obywatelstwo i odbierając nowy dokument tożsamości, złożył zobowiązanie, że „nie będzie dążył do odbudowy niepodległego państwa polskiego”. Jesteśmy już tak zaprzyjaźnieni, że z pewnością nie chciał tego przede mną ukryć. On to naprawdę wymazał z pamięci. Różne doświadczenia z cza‑ su wojny musiały zostać tak głęboko zepchnięte w niepamięć, że nigdy nie zaistniały w społecznej świadomości. Za to inne zostały w niej wyryte jak w kamieniu. Trudno spotkać w Je‑ dwabnem czy w Radziłowie kogoś ze starszego pokolenia, kto nie pamięta Żyda z wycelowanym karabinem wyskakującego z furmanki, nadzorującego

161

wywózkę polskiej rodziny. Wierzę, że to obraz, który stoi im jak żywy przed oczami. Tyle że najpewniej to wytwór ich wyobraźni. Sowieci aresztowali w nocy albo przed świtem. Po ciemku trudno rozpoznać zza firanki, kto stoi na furmance i jaki ma nos. Rzadko wymienia się nazwiska tych Żydów, choć przecież byliby to sąsiedzi, których się znało. Okupacja sowiecka to widać czas szczególnie zmistyfikowany, a zbiorowe stereotypy przykryły grubą warstwą indywidualne doświadczenia. Martwię się o pana Stanisława. Konsultuję z Markiem Edelmanem jego stan zdrowia czy raczej chorób. Edelman obiecuje, że rzuci na niego okiem. Co kilka dni dzwonię do Ignatiewa, który chyba już się do tego przyzwy‑ czaił. Szczególnie, że go o nic nie wypytuję, raczej dzielę się moimi spostrze‑ żeniami. Rozmawialiśmy kiedyś o Jakubie Kacu, jednej z pierwszych ofiar w Jedwabnem, miejscowi zatłukli go zaraz po wyjściu Rosjan. Kac był już wtedy starym człowiekiem, koło siedemdziesiątki. O co mogło chodzić mordercom? W czasach sowieckich pełnił funkcję stróża świetlicy prze‑ robionej z domu katolickiego, czy tyle wystarczyło? W Jedwabnem usłyszałam nieraz, że „Kac srał pod kościołem”. Brzmi to – mówiłam Ignatiewowi – jak stary ludowy antysemicki wymysł, tak samo jak to, co opowiadała kuzynka Janka Skrodzkiego Halina Zalewska, że Dorę Dorogoj zamordowano, bo „stała pod krzyżem i bluźniła”. Spytał mnie, czy mogłabym wskazać mu jakieś źródła, które by świadczyły, że dokonywanie czynności fizjologicznych pod kościołem należy do repertuaru antysemickich wyobrażeń. Przewertowałam więc książkę Aliny Całej Wizerunek Żyda w polskiej kul‑ turze ludowej. Alina w latach siedemdziesiątych ruszyła na prowincję prowa‑ dzić badania. Uważała, że będzie to temat drażliwy, tymczasem rozmówcy odpowiadali chętnie i barwnie. Zrozumiała, że obraz Żyda nie funkcjonuje na marginesie kultury ludowej, ale stanowi jej integralną część – Żyd jest potrzeb‑ ny do dychotomicznego podziału świata na „swoich” i „obcych”. Znajduję tam przykłady z interesujących mnie terenów. I tak jeden z respondentów cytuje przedwojenną przyśpiewkę z białostockiego: Nie kupuj u Żyda, tylko u swojego, Weź kija sękatego, Wygoń z Polski Żyda parszywego. Po co Żydzi w Polsce mają być panami, Niech lepiej będą w Palestynie Arabów koniami!

Ale przykładów potwierdzających moją tezę – brak. Dzwonię do Aliny. –  Żyd załatwiający się pod kościołem? – zastanawia się. – Nie słyszałam.

162

18 marca 2001 „Pisząc te słowa, odczuwam specyficzną schizofrenię, jestem Polakiem i mój wstyd za mord w Jedwabnem jest polskim wstydem, a jednocześnie wiem, że gdybym wtedy trafił do Jedwabnego, to zamordowano by mnie jako Żyda” – tekst Adama Michnika Szok Jedwabnego ukazał się dziś jednocześnie w „Gaze‑ cie” i w „New York Timesie”. „Nie czuję się winny wobec tych zamordowanych, ale czuję się odpowiedzialny za to, że po śmierci zamordowano ich po raz drugi – nie pochowano ich po ludzku, nie opłakano, nie ujawniono prawdy o tej ohydnej zbrodni, a pozwolono na to, by przez dziesięciolecia upowszech‑ nione było kłamstwo. Dlaczego przeto nie szukałem prawdy o zamordowanych Żydach z Jedwabnego? Może bałem się podświadomie tej okrutnej prawdy o losie żydowskim w tamtym czasie?”. Michnik – rozumiem, że na użytek amerykański – przypomina, jak odważnie Polacy zachowali się w czasie wojny, jak walczyli, jak ginęli, jak wielu było Sprawiedliwych. „Wobec tych ludzi, którzy oddali życie za ratowanie Żydów, też czuję się odpowiedzialny, czuję się wobec nich winny, gdy czytam tak wiele w polskich i obcych gazetach o zbrodniarzach, którzy mordowali Żydów, a towarzyszy temu głuche milczenie o tych, którzy Żydów ratowali”. O jakim głuchym milczeniu Adam mówi? Drzewka sadzone w Jad wa­‑Szem dla Sprawiedliwych wśród Narodów Świata i zdanie „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat” to bodaj najbardziej nośny, uniwersalny symbol, że nawet w najgorszych czasach zła i pogardy znajdują się ludzie, którzy czynią dobro. Próbując odnaleźć Janowi Skrodzkiemu jakiegoś potomka Żyda Konop‑ ki, który ostrzegł ongiś jego rodziców przed wywózką na Wschód, szperam w internecie na genealogicznych listach Żydów radziłowian. Po wejściu na stronę JewishGen.org, w zakładkę „The JewishGen Family Finder”, czyli miejsce w przestrzeni wirtualnej, gdzie mogą spotkać się ludzie z tego samego miasta albo o wspólnych przodkach, i wstukaniu hasła: „Radzilow”, znajduję dwadzieścia e­‑mailowych adresów. Piszę do wszystkich.

19 marca 2001 W mojej poczcie internetowej siedem listów od potomków radziłowskich Żydów. Odsyłają mnie do Jose Gutsteina (do którego też napisałam, ale on akurat nie odpisał) i podają adres jego strony internetowej: www.radzilow.com. Zaglądam i jestem oniemiała z zachwytu. Profesjonalnie zorganizowane, przejrzyste graficznie strony. Wspomnienia sięgające czasów sprzed I woj‑ ny. Wystarczy kliknąć „Photos” i z sepiowych zdjęć na ekranie komputera uśmiechają się do mnie przodkowie Jose. Przed oczami mam wirtualny sztetl

163

Radziłów – świat wskrzeszony przez Amerykanina z Miami. Jak większość żydowskich zdjęć, które przetrwały Zagładę, zostały wysłane wcześniej do rodzin za ocean. Wiele fotografii wykonano już w Nowym Świecie. Stąd Mor‑ dechaj Tyszkowski nazywa się Max Tish, a Avram Chaim Bagiński – Herman Bagwin. Jest tam też niezwykłe świadectwo, złożone w Jad wa­‑Szem przez Chaję i Izraela Finkelsztejnów. Są rodzicami Chany i Menachema, których relacje czytałam w ŻIH­‑u i odtąd marzy mi się, by ich odnaleźć. 7 lipca całą rodzinę spędzono na radziłowski rynek. „Byłam świadkiem, jak Niemcy zorganizowali Polaków z miasteczka – zeznała Chaja Finkelsztejn. – Polacy zaś byli wykonaw‑ cami całej akcji”. Trzech jej braci zginęło w radziłowskiej stodole. Chaja powtarza, że nie jest w stanie o tym mówić, ale wszystko można przeczytać w jej trzystusześćdziesięciostronicowym pamiętniku, spisanym w 1946 roku. Muszę pojechać do Izraela go przeczytać. Na pewno dotrę do pamiętnika Chai zdeponowanego w Jad wa­‑Szem, a może też do rodziny. Finkelsztejnowie mieszkali w Hajfie na 32 Yotam Street. Co prawda czterdzieści lat temu, ale jest to jakiś trop.

21 marca 2001 W poczcie internetowej mail od Gutsteina z odpowiedziami na moje pytania: „Mój dziadek opuścił Radziłów w połowie lat dwudziestych, spędził kilka lat w Kownie, po czym wylądował w Guantanamo na Kubie. Umarł młodo na suchoty w 1943 roku, kilka miesięcy przed bar­‑micwą mojego ojca. Ojciec nie miał pojęcia, skąd pochodzi, mawiał czasem, że chyba z Danzig. Mogę sobie tylko wyobrażać, że dziadek wsiadł w Danzig na statek, stąd ojciec znał tę nazwę. Dopiero kiedy zacząłem korespondować z kuzynami ojca w Izraelu, po raz pierwszy pojawiło się słowo »Radzilow«. Jako jedyne namiary mając hasło Radzilow plus nazwiska kilku przodków, dotarłem do dosłownie setek dokumentów o narodzinach, ślubach, pochówkach mych krewnych. Zaczęli pojawiać się nowi prapradziadkowie z Radziłowa, Szczuczyna, Wizny, Stawisk, Klimaszewnicy. Choć miałem krewnych we wszystkich tych miasteczkach, moje najgłębsze i najświeższe korzenie są z Radziłowa. Zawsze było tak, że mężczyźni z innych miast przyjeżdżali tu się żenić. Wystarczy, żeby ktoś podał mi nazwisko, a powiem mu o jego rodzinie więcej, niż on sam dotąd wiedział, i wskażę mu krewnych. A czy mogę zapytać, czy jesteś Żydówką?”. Wpadam do „Gazety” przeczytać artykuły odkładane w naszym archiwum do teczki „Żydzi w Polsce / Historia / Materiały ogólne. Pogrom w Kielcach. Ejszyszki. Jedwabne”. Jest taki nawał tekstów, że założono już oddzielną

164

teczkę „Żydzi w Polsce / Historia / Jedwabne”. Przez tydzień, kiedy do niej nie zaglądałam, nagromadził się pokaźny stos wywiadów, oświadczeń, arty‑ kułów – głównie atakujących Grossa. Lech Wałęsa w rozmowie z Moniką Olejnik w Radiu Zet: „Nie ma co robić takiej sensacji z powodu tego, że ktoś napisał książkę i zarobił parę złotych. A ile Żydów pracowało po wojnie w bezpiece i mordowało Polaków? Ani jeden Żyd nie przeprosił nas za to”. Przewodniczący Światowego Związku Żołnierzy AK: „Wezwanie do ogólno­narodowych przeprosin Żydów za mord w Jedwabnem jest co najmniej przedwczesne i mocno przesadzone”. Parlament Samorządu Studentów Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy‑ szyńskiego w Warszawie w liście otwartym do biskupa Stefanka: „Wyrażamy poparcie dla stanowiska Jego Ekscelencji dotyczącego mordu w Jedwabnem”. Dalej o interesie, jaki Żydzi chcą zbić na krzywdzie narodu polskiego. Zarząd Krajowy SLD: „Prawie cała żydowska ludność miasteczka zginęła z rąk swoich polskich sąsiadów. Mord w Jedwabnem jest powodem naszego bólu i wstydu”. Ból i wstyd, że na takie słowa umieją się zdobyć jedynie postkomuniści. Na pocieszenie Bronisław Geremek, jako lider Unii Wolności, zwrócił się do prezydenta Kwaśniewskiego z prośbą o patronat nad spotkaniem liderów głównych partii w sprawie Jedwabnego. „Głos w tej kwestii powinien być jednolity, godny i sprawiedliwy” – zaapelował. Ale ja nie za bardzo wierzę, by partie postsolidarnościowe – poza Unią – ryzykowały utratę poparcia pokaźnej części swego elektoratu. W „Rzeczpospolitej” dwa głosy poruszające problem zachowania Żydów na Kresach Wschodnich po wkroczeniu Sowietów. Profesor Marcin Kula, historyk, i Klaus Bachmann, korespondent niemieckiej prasy, są zgodni, że jeśli Żydzi nie odczuli smutku po utracie niepodległości, wystawia to przede wszystkim złe świadectwo polityce etnicznej II Rzeczypospolitej. „Państwo, liczące jedną trzecią mniejszości, traktowało je w najlepszym wypadku jako gości – a w gor‑ szym wypadku uchybiało nawet roli gospodarza” – pisze Kula. „Jeśli państwo jest »codziennym plebiscytem swoich obywateli« […], to Polska w 1939 roku po prostu przegrała ten plebiscyt u swoich mniejszości – stwierdza Bachmann. – Kategorie »lojalności« i »zdrady« w tym wypadku przestają mieć zastosowanie”.

24 marca 2001 Jedwabne. Głównym, obok księdza, rozgrywającym w mieście jest Wojciech Kubrak, z zawodu lekarz, obecnie starosta łomżyński. Wydał Oświadczenie Za‑ rządu Powiatu Łomżyńskiego w sprawie pogromu Żydów w Jedwabnem. Odcina

165

się od uroczystości: „Mimo że śledztwo prowadzone przez IPN jest w toku, już wydano wyrok”. Jedwabne żyje życiem odbitym. Dziennikarze i politycy karmią się wy‑ powiedziami jego mieszkańców, ale dużo silniejszy jest proces odwrotny. Mieszkańcy mówią o tym, co zdarzyło się w ich mieście, językiem dziennika‑ rzy, historyków i polityków. I tak od czasu wywiadu, którego Tomasz Szarota udzielił „Gazecie”, w mieście mówi się o „Komando Białystok” jak o czymś oczywistym. Podobnie do powszechnego obiegu weszły „samochody cięża‑ rowe pełne Niemców”. Zapomniane fakty łatwo wchodzą znów w obieg pamięci. Gdy prowadzi‑ łam pierwsze rozmowy, kilka osób z młodszego pokolenia dowiedziało się ode mnie ze zdziwieniem, że w 1949 roku odbyło się w sprawie jedwabieńskiej zbrodni śledztwo, że zapadły wyroki. – Skazywali za NSZ albo za AK, nie za Ży‑ dów, skąd znowu – słyszałam. Teraz stalinowskie śledztwo należy do żelaznego kanonu podstawowych informacji, które każdy miał tu od zawsze: – Wiadomo, był sąd, znaleziono winnych i skazano. Przecież już zostali osądzeni, to po co drugi raz? Znaczy się, musi chodzić o pieniądze. Przechodząc przez rynek, nagle uświadomiłam sobie prostą zależność: ci, którzy opowiadają, jak Żydzi wywozili polskich patriotów na Sybir, wi‑ dzieli 10 lipca – albo ich rodziny widziały – pełno gestapowców. Inni widzieli pojedynczych Niemców na rynku, fotografującego żandarma, ale tylko na rynku, nie w drodze do stodoły. Dzwonię do Ignatiewa podzielić się z nim tym spostrzeżeniem. Nie komentuje. Wiem, że nie będzie mi ujawniał wyników śledztwa, ale gdybym się myliła, chybaby mnie skontrował, mówiąc, że mam zbyt emocjonalny stosunek do sprawy. Kilka razy już usłyszałam od niego taką ripostę i trudno było nie przyznać mu racji. Odwiedzam Leszka Dziedzica. –  Najbardziej się boją – mówi – że Żydzi odbiorą to, co im zagrabiono. Po‑ wtarzają ze złością: „Żydzi przyjdą po swoje”. Nie po „nasze”, tylko po „swoje”. Jak po „swoje” – to trzeba oddać. Tłumaczę mu, że łączenie sprawy odzyskiwania pamięci z odzyskiwaniem pożydowskiego mienia jest nieporozumieniem, służy tylko sianiu strachu wśród mieszkańców i że z pewnością żaden potomek jedwabieńskich Żydów nie pojawi się przez to, żeby odzyskać jakąś starą chałupę. –  A powinni się pojawić i zabrać – upiera się. Prawdą jest, że Żydzi zostawili tu swój dobytek, i że Polacy z Jedwabne‑ go, Radziłowa i okolic z tego skorzystali. Mówią o tym świadectwa ocalałych Żydów z pobliskich miejscowości: „Hasłem Polaków było »Wasilków bez Żydów«. Obrazy i fotografie podarte, puchowe pierzyny rozdarte. W czasie pogromu przywódcy biegali i krzyczeli:

166

»Nie łamać niczego, niczego nie rozrywać, to wszystko i tak już jest nasze«” (relacja Mendla Mielnickiego z 1945 roku). „Polacy z Zarębów Kościelnych, chcąc dziedziczyć po żydowskich właś‑ cicielach, wysyłali prośby do Łomży do organów władzy niemieckiej, aby zli‑ kwidowano także zarębskich Żydów. Pod prośbami podpisały się prominentne osoby z miasteczka, m.in. doktor [Jan] Gauze” (relacja Racheli Olszak i Mindel Olszak z 1945 roku). „Ktoś ukryty słyszał, jak po wyprowadzeniu Żydów idący ulicą chrześcija‑ nie rozmawiali, jeden powiedział, że to, co widział, było straszne, jakaś kobieta odpowiedziała mu: »Nie martw się, przyzwyczaimy się szybko, bez nich będzie ładniej«. Potem spojrzała na sąsiednie budynki, które już dawno chciała mieć. Każdy Polak upatrzył sobie mieszkanie, czuli się jedynymi gospodarzami, oto nadeszła ich godzina” (relacja Pesi Szuster­‑Rozenblum z 1945 roku o likwidacji getta w Jasionówce). Dziedzic mówi ze spokojem i determinacją, ale jak tylko dzieci znikają mu z pola widzenia, zaraz wstaje, wygląda za nimi na dwór, nawołuje. Odczytuję mu jego wypowiedzi, które chciałabym umieścić w przygotowywanym do „Gazety” tekście o dzisiejszym Jedwabnem. Upewniam się, czy nie wolałby tego powiedzieć anonimowo, ale zgadza się na publikację wszystkiego, co mówił, pod nazwiskiem. To jedyny taki przypadek wśród moich rozmówców. Bo w miasteczku dzieje się coraz gorzej. Jeszcze kilka tygodni temu roz‑ mawiali ze mną, nie zastrzegając nazwiska (nie chodziło o opisy zbrodni, ale o obecną sytuację w mieście), teraz przy autoryzacji mówią: „Już tyle mamy przykrości, ja panią przepraszam, ale proszę wykreślić nazwisko”. Ta część mieszkańców Jedwabnego, która głośno krzyczy, że wszystkiemu winni są Żydzi – choć jest mniejszością – wiedzie prym w mieście. Czują się silni. Mają poparcie księdza. Mają swój autorytet naukowy – na profesora Strzembosza powoływał się nawet najbardziej nietrzeźwy z mych rozmówców, którego nikt by nie podejrzewał o czytanie prac historycznych. Wcześniej byli sfrustrowanymi ludźmi, żyjącymi w miasteczku bez per‑ spektyw i nadziei, z dala od głównych szlaków i wielkich spraw. Teraz po‑ święcają im swój czas ludzie ze świecznika, politycy, posłowie, senatorowie, odwiedzają ich znane osobistości, jak reżyser filmowy Bohdan Poręba. Że znany jest nie tylko z filmów, lecz także z przynależności w latach osiemdziesiątych do antysemic­kiej organizacji Grunwald, cieszącej się poparciem Komitetu War‑ szawskiego PZPR, nikomu tu nie przeszkadza. A gdy wybierają się do Amery‑ ki – saksy to w tych stronach jedno z podstawowych źródeł utrzymania – mają pewność, że chicagowska Polonia powita ich owacyjnie i pomoże znaleźć pracę. Mam absurdalne poczucie, że historia się powtarza. Przed wojną też miej‑ scowy proboszcz organizował społeczeństwo, pobudzając uczucie nienawiści

167

do Żydów. Do oddalonych od wielkich szlaków skupisk zaczęli przyjeżdżać na spotkania działacze narodówki z wielkiego świata – Łomży, a nawet Warsza‑ wy – i małomiasteczkowe życie nabrało blasku. Najaktywniejsi negacjoniści pochodzą z pokolenia czterdziestolatków, z reguły z rodzin, które tu mieszkały już w czasie wojny. Na straży zafałszo‑ wanej pamięci stoi więc drugie pokolenie. Wieczorem w hotelu czytam „Nasz Dziennik” z reportażem z Jedwab‑ nego – głośno już było dziś o nim w mieście – który relacjonuje spotkanie ze Strzemboszem. Odbyło się w parafii. Królowała Biedrzycka. Wspominała zbrodnie niemieckie w Łomży: „Zamordowali samych prawdziwych Polaków”. Podsumowała: „Bo za nami, Polakami, nie ma komu się upomnieć. To już nie jest dla nas kraj”.

25 marca 2001 Jedwabne. Po oświadczeniu prezesa Kongresu Polonii Amerykańskiej Edwarda Moskala, wyrażającym oburzenie z powodu oskarżenia Polaków o zbrodnię w Jedwabnem, Leszek Bubel przekonał część radnych, że trzeba nadać Mo‑ skalowi honorowe obywatelstwo miasta. Bubel jest już na trwałe wpisany w krajobraz Jedwabnego. Uczestniczy w posiedzeniach rady, jada obiady u proboszcza, objeżdża radnych. –  Wydzwaniał do mnie w sprawie tego obywatelstwa – opowiada mi Godlewski, którego odwiedzam w domu. – Mówił: „Pan może zrobić karierę, jak pan będzie mówił to, co ludzie chcą słyszeć. Pan ma szansę stać się kimś, zabłysnąć, przejść do historii”. Inicjatywa Bubla pewnie by przeszła, gdyby nie to, że Michałowski, jako przewodniczący rady, wyprosił go z posiedzenia. Z Godlewskim prowadzę wciąż jedną i tę samą rozmowę. Relacjonuję mu, jakie antysemickie kwestie wygłosił któryś z jego radnych, a on powtarza swoje, że ze mną ciężko rozmawiać, bo dla mnie wszystko jest czarne albo białe. –  Mieszkańcy Jedwabnego znaleźli się pod obstrzałem. Są oskarżeni o zbrodnie, choć ci, którzy żyją tu dziś, ich nie popełnili. Dlatego tak trudno im przyjąć, że mordercy byli tutejsi. Muszą dojrzeć do dźwigania tego ciężaru. To wymaga czasu, ale obserwuję powolną przemianę. Przemianę jednak trudno dostrzec. Radzie nic się nie podoba, najmniej to, że burmistrz przyjmuje w urzędzie zachodnich dziennikarzy i filmowców, innymi słowy – Żydów. Burmistrz próbował namówić radnych, by w miejscu, gdzie stała synagoga, postawić znak, a może ten kawałek ziemi odsprzedać gminie żydowskiej. Nie śmiał powiedzieć, że można by go gminie ofiarować. I tak usłyszał, że chce całe Jedwabne oddać Żydom. Wiceprzewodniczący rady

168

Piotr Narewski, rolnik, wygłosił: „Burmistrz jest wykształcony, dlatego myśli inaczej niż my”. Przeglądam listy, które ostatnio dostał. Na wierzchu list od Andrzeja Kamieńskiego z Warszawy. Proponuje, by Jedwabne ustanowiło stypendium na studiowanie w Polsce dla maturzysty z Izraela, osieroconego w wyniku za‑ machu terrorystycznego. Inne listy są w zgoła innym tonie. „Głupi burmistrzu, przepędzić to tałatajstwo żydowskie. Brak ci Honoru i Dumy Narodowej. Do‑ stałeś w łapę od żydostwa i jesteś wrogiem Polski”. Listy z wyrazami poparcia są pisane przez osoby, które go wciąż kojarzą z Komitetem Obrony Dobrego Imienia Miasta: „Solidaryzujemy się z Panem. Jedwabne to goebbelsowska sprawa w wydaniu żydowskim”, „Nie zgadzajcie się, żeby robili tu jakiś cmen‑ tarz. Nawet w Ewangelii jest napisane, że Żydzi to żmijowe plemię. Działajcie tak, aby mniejszość nie była większością. Grupa Otwartej Integracji Polskich Organizacji Patriotycznych”. Wstępuję do osoby, która mi okazuje życzliwość, ale nie chce występować pod nazwiskiem. –  Dostajemy telefony: „Ty sk….synu, ty żydowski pachołku, my cię za‑ łatwimy” – opowiada. – Zwarta, agresywna grupa rodzin morderców i tych, którzy mieszkają w pożydowskich domach, dominuje nad innymi. Ci, których rodziny brały udział w mordzie i rabunku, mają poczucie, że muszą się bronić. Stoją w cieniu, przed kamery wystawiają innych, ale to oni zastraszają ludzi, sami w strachu, że prawda o zbrodni zostanie ujawniona. Po wojnie było ze‑ zwierzęcenie niesamowite, gdy zabrakło Żydów, mordowali się między sobą. To są wszystko zaszłości z czasów powojennych, strach przed swoimi przetrwał do dziś. A też, zwyczajnie, jak w każdym małym środowisku, ludzie boją się najlżejszego podejrzenia, że myślą inaczej. Jadę do Leszka Dziedzica. Nawet on stracił optymizm z naszych pierw‑ szych spotkań, kiedy wierzył, że konfrontacja z prawdą stanie się rodzajem katharsis przynajmniej dla części mieszkańców. –  Najbardziej oburza ludzi, że prezydent zapowiedział, że przyjedzie tu i przeprosi. Najchętniej by mu drogę zagrodzili. Tu nikt na obchody nie zamierza iść. Powtarzają, żeby żaden miejscowy nie śmiał się pokazać, że mają być opuszczone w oknach zasłony. A ja z rodziną będę na pewno. Słowo „przepraszam” się należy. A jeśli ci, co mordowali, nie chcą przeprosić, to ja jestem gotów przeprosić za nich, za to, że ziemia, na której się urodziłem, wydała takie krwiożercze bestie.

169

26 marca 2001 W Archiwach Państwowych w Warszawie konferencja prasowa zwołana przez dyrektorkę profesor Darię Nałęcz. Przedstawiono teczki z Sądu Grodzkie‑ go w Łomży. Są to akta spraw cywilnych z 1947 roku, w których żydowscy spadkobiercy domów w Jedwabnem występowali o uznanie przedwojennych właścicieli za zmarłych, żeby móc te domy sprzedać. Spadkobiercy zeznawali, że Żydzi zginęli z rąk Niemców. Wydaje się oczywiste, że nie mogli mówić nic innego. Dlaczego nie do‑ strzegła tego osoba, do której zawodowych kompetencji powinna należeć umiejętność krytycznego czytania dokumentów? Nie podejrzewam tu żadnej złej woli poza chęcią zaistnienia w mediach, ale wyobrażam już sobie, ile ta sprawa narobi niepotrzebnego szumu. Tekst Waldemara Kuczyńskiego we „Wprost”: „Nie możemy zrzucić z sie‑ bie i z sumienia tej płonącej stodoły sprzed sześćdziesięciu lat i tego krzyku, który było słychać na dwa kilometry. Ona płonie nadal i ten krzyk nadal słychać. Będzie płonęła tak długo i tak długo będzie krzyk słychać, jak długo będziemy brzemię tego naszego ludobójstwa od siebie odpychać”.

27 marca 2001 Stanisław Ramotowski pluje krwią i czuje się tak słabo, że nie może wstać z łóżka. Joasia Szczęsna przez Tadeusza Konwickiego, który przyjaźni sięz wy‑ bitnym chirurgiem naczyniowym profesorem Wojciechem Noszczykiem, zała‑ twia, że profesor zajmie się nim osobiście. Przewozimy pana Stasia wspólnie z Joasią do szpitala na Bródnie. Nagłówki gazet po konferencji prasowej Darii Nałęcz pokazują, że odnios­ ła skutek: Niemcy spalili… („Życie”), Świadkowie oskarżali Niemców („Życie Warszawy”), Bez udziału Polaków („Nasz Dziennik”). Dzwonię do znajomych w Jedwabnem i Łomży. Stanisław Michałowski opowiada mi, że po wojnie objeżdżali pożydowskie miasteczka pośrednicy, znajdowali Polaków mieszkających w pożydowskich domach i za małą sumę proponowali zalegalizowanie transakcji. Znajdowali jakichś obywateli żydow‑ skiego pochodzenia, którzy świadczyli, że ich rodzina mieszkała w Jedwabnem, na Przytulskiej, pod numerem takim a takim, i że są jedynymi spadkobiercami. Tak że zarówno ci pośrednicy, jak i podpisani Żydzi mogli wręcz nie wiedzieć, co naprawdę zdarzyło się w Jedwabnem. Inny mój rozmówca: – Pomyślałem, jak inną perspektywę ma się, kiedy pochodzi się z Jedwabnego i wie to, co my wiemy. Przecież to wszystko były pro‑ cesy cywilne, chodziło o uznanie właścicieli domów za zmarłych, żeby sprzedać ich nieruchomości. A komu je sprzedawano? Polakom. Czyli transakcja była

170

już uzgodniona i chodziło tylko o jej przypieczętowanie. Obywatele polscy narodowości żydowskiej zeznawali więc, że mordu dokonali Niemcy. Jeżeli dziś, po sześćdziesięciu latach, ludzie wciąż otrzymują pogróżki, to jaka była atmosfera kilka lat po wojnie, gdy grasowały bandy, gdy nie było miesiąca, żeby kogoś nie zamordowano? Nikt przy zdrowych zmysłach nie powiedziałby wtedy, że zrobili to Polacy. Po co miałby tak mówić? Polska jeszcze nie wyszła z szoku wojny, nie ma rodziny, w której by ktoś nie zginął. Atmosfera jest antyniemiecka, za całe zło wini się faszystów. Ani władzom ówczesnym, ani mieszkańcom nie zależało na tym, by ujawniać prawdę. I ten fałsz dziś wraca jak bumerang. Przypominam sobie, że w jednym z numerów „Karty”, w zbiorze doku‑ mentów o działalności aparatu bezpieczeństwa na tych terenach, była opisana sprawa lipnego sprzedawania mieszkań, w którą wmieszani byli ubecy z Bia‑ łegostoku. Proceder opisuje Eliasz Grądowski z Jedwabnego, który ocalał, bo był wywieziony w czasie okupacji sowieckiej, a po powrocie zajął się kombi‑ nowaniem w sprawie sprzedaży pożydowskich domów. Sprzedawano papiery tym, którzy już weszli w posiadanie nieruchomości. Część z nich najpewniej uczestniczyła w zbrodni, stąd ten łup. Mówili w sądzie, że to zrobili Niemcy, i teraz ich wersja staje się prawdą obiektywną, zastaną, opartą na dokumentach. Dowiedziałam się przy okazji moich telefonów do Jedwabnego, że rad‑ ny Janczyk od czasu mojego z nim wywiadu już nie afiszuje się w Komitecie Obrony Dobrego Imienia Miasta, ale zaskarżył „Gazetę” o milion dolarów od‑ szkodowania. Przynajmniej tak opowiada. Uprzytomniłam memu rozmówcy, że musiałby najpierw złożyć kaucję, bodaj sto tysięcy dolarów.

28 marca 2001 Stan Ramotowskiego był gorzej niż ciężki, przeżył tylko dzięki natychmiastowej interwencji profesora Noszczyka. Przyjechał z Gdańska Janek Skrodzki, z którym jadę jutro do Radziłowa. Wieczorem zabieram Janka ze sobą do ośrodka Ministerstwa Sprawiedliwości koło Serocka. Postanowiłam zapoznać go z Ignatiewem, który jest tam na szkoleniu. W środku opowieści Skrodzkiego o radziłowskiej zbrodni Ignatiew zwraca się nagle do mnie: –  Mordowano pani naród. Pani pewnie ciężko o tym słuchać? Troska Ignatiewa wzrusza podwójnie, bo nie wydaje się typem osoby, która chętnie wychyla się z urzędowej skorupy. Do poduszki czytam poleconą mi przez Adama Michnika książkę Krzysz‑ tofa Jasiewicza Zagłada polskich Kresów o dziejach ziemiaństwa pod okupacją

171

sowiecką. Autor przytacza przypadki pomocy udzielanej przez Żydów polskim ziemianom: jak dawali schronienie, uprzedzali o grożącej wywózce, a także zebrali kilkaset podpisów swych rodaków pod petycją do NKWD o zwolnienie aresztowanego (poskutkowała) czy wyjednali osobiście u komendanta wię‑ zienia zgodę na dostarczenie zimowej odzieży do więzienia. Próbuję sobie wyrobić zdanie, co działo się „naprawdę” w czasie okupacji sowieckiej. Nie ma tu wielu dobrych świadków. Choć zrazu żachnęłam się, gdy zaczęto przy okazji Jedwabnego wysuwać na plan pierwszy żydowską kolabo‑ rację z Sowietami – oczyszczanie się z winy przez obarczanie nią ofiar to wy‑ jątkowo nieprzyzwoity zabieg intelektualny – nabrałam w końcu przekonania, że kluczem do zrozumienia tego, co stało się 10 lipca – obok przedwojennego antysemityzmu – była okupacja sowiecka. To był ten lont.

Rozdział 4

U Żydów nie było widać tego smutku czyli pamięć polska i pamięć żydowska czasu okupacji sowieckiej

Jest przełom 1940 i 1941 roku, sobota, zaraz zacznie się zabawa – w dawnym Domu Katolickim, który przerobiono na dom kultury. Już rok z okładem minął, od kiedy Armia Czerwona wkroczyła do miasteczka. Nie leży już ono w Pol‑ sce, ale w Zachodniej Białorusi. Sami obywatele za tym głosowali i przyjęli sowieckie paszporty. Co mogli zrobić innego, odmowa głosowania mogła się równać wywózce. Sowiecka władza, poza strachem i koniecznością zdawania kontyngentów, przywiozła też trochę „marchewek” – sobotnie potańcówki, pokazy filmów, rozliczne akademie, prawda, że nudne, ale czasem jest piwo za darmo, no i coś się dzieje. Na zabawę stroją się rosyjskie kobiety, które przy‑ wieźli ze sobą przedstawiciele nowej władzy. Śmieją się z nich wyglądające przez okno polskie sąsiadki, że ubierają się w koszule nocne, które biorą za strój balowy. Stroją się żydowskie dziewczyny, a matki strofują je, że jeszcze trwa szabat. Dużo młodzieży wybiera się na dzisiejszy wieczór, żydowskiej przede wszystkim, ale nie tylko. Dopiero z czasem Polacy będą mówili, że chodzili tam wyłącznie Żydzi. Dzisiejsi mieszkańcy Radziłowa i Jedwabnego lubią opowiadać, jak to Ży‑ dzi nagminnie wstępowali do NKWD, donosili, trzymali pod karabinem wywożo‑ nych na Sybir Polaków. Na podstawie ich opowieści można by odnieść wrażenie, że w istocie okupację sowiecką zaprowadzili miejscowi Żydzi. Pamiętają, jak Żydzi się naśmiewali: „Chcieliście Polski bez Żydów, macie Żydów bez Polski”. Co innego zostało w pamięci Żydów. Przeżyli ten czas najczęściej dlatego, że znaleźli się w Rosji. Znanych im żydowskich kolaborantów wyliczają na palcach jednej ręki i tłumaczą, że przecież zdecydowanej większości religijnej społeczności kupców i rzemieślników ustrój sowiecki, ateistyczny i znoszący prywatną własność, nie mógł się podobać. I rzeczywiście, Holokaust miał się dokonać później, jednak już za okupacji sowieckiej zniszczona została cała złożona, uformowana przez stulecia tkanka społecznego życia: zlikwidowano samorząd gminny, zamknięto szkoły z wykładowym hebrajskim, Jom Kipur stał się zwykłym „raboczym” dniem, rozwiązano partie, a działacze syjonistyczni, podobnie jak i bundowcy, znaleźli się na listach do wywózki.

173

1 „We wrześniu 1939 roku wiele żydowskich domów zostało ograbionych – ze‑ znawał o Tykocinie przed Żydowską Wojewódzką Komisją Historyczną w Bia‑ łymstoku w 1945 roku Menachem Turek. – Wkrótce czuło się, że wszystko stało się bezpańskie, nie tylko zgromadzone rzeczy materialne, ale nawet życie ludzkie. W przeddzień Jom Kipur w trakcie odmawiania Kol Nidre, kie‑ dy Żydzi zgromadzili się w synagodze i prosili Boga o litość, do miasteczka zajechało pięć ciężarówek z niemieckimi żołnierzami z pobliskiej szosy, którą się wycofywali zgodnie z umową z Rosją Sowiecką, i siekierami wyważali drzwi zamkniętych żydowskich sklepów, ładowali wszystko na samochody i zadowoleni z zebranego łupu opuścili miasteczko”. „Niemcy nie zdążyli popełnić wielu morderstw” – pisała w pamiętniku Chaja Finkelsztejn, która na wieść o wojnie załadowała rodzinę i dobytek na furę i ruszyła w kierunku twierdzy Osowiec w nadziei, że polskie wojsko zatrzyma tam armię niemiecką. Gdy wróciła do Radziłowa 16 września, za‑ stała mieszkanie ograbione przez sąsiadów. „Niemcy w Jom Kipur weszli do synagogi, wyrzucili modlących się, kazali im zdejmować wierzchnie nakrycia i oddawać Polakom” – opisywała dalej sytuację z 23 września 1939 roku. Jak zwrócił mi uwagę historyk Dariusz Stola, fakt, że Niemcy byli obecni na tych terenach w pierwszych tygodniach września, daje możliwość porów‑ nania zachowania miejscowej ludności wobec Żydów w 1939 i w 1941 roku (w 1939 roku Niemcy prezentowali się co prawda w wersji łagodniejszej, ale nie były to na tyle znaczące różnice, by wytłumaczyć wydarzenia z przełomu czerwca i lipca 1941 roku). We wrześniu 1939 roku, gdy Żydzi wracali do swoich domów, opuszczonych na czas przemarszu niemieckiego wojska, za‑ stawali je ograbione przez swoich polskich sąsiadów. W czerwcu 1941 roku, jeszcze nim wkroczyło niemieckie wojsko, zdarzały się pogromy, grabieże, zabójstwa. We wrześniu 1939 roku poczucie obcości i niechęci do Żydów było udziałem dużej części społeczeństwa. W czerwcu 1941 roku nastąpił wybuch nienawiści. Co zdarzyło się przez te dwa lata sowieckiej okupacji, że sąsiedzi tak znienawidzili sąsiadów?

2 Nie było wspólnoty losu i nie ma wspólnej pamięci. Dla Żydów wkroczenie do Polski armii niemieckiej 1 września 1939 roku było realizacją najczarniejszego scenariusza. Już wcześniej docierały do nich przerażające wieści z Rzeszy, a potwierdzało je zachowanie Wehrmachtu z rozmysłem upokarzającego Żydów, nierzadko zachęcającego miejscową ludność do współudziału. Dla większości z nich sowiecka okupacja oznaczała

174

też ciężkie czasy, ale dawała nadzieję na przeżycie, a także pewną trudno skrywaną satysfakcję, że teraz Polacy mają równie źle jak oni. Dla Polaków okupacja sowiecka równała się utracie niepodległości. Co prawda na początku września 1939 roku przemaszerowała tamtędy armia niemiecka, ale mocno wierzono w jej rychłą klęskę, tak jak to głosiła przed‑ wojenna hurrapropaganda, strasząc bardziej Rosją Sowiecką niż Hitlerem. Dopiero realizacja paktu Ribbentrop–Mołotow uświadomiła mieszkańcom tych ziem, że są w niewoli. Do tego doszedł strach przed wywózką i nieuniknione pogorszenie warunków życiowych spowodowane obowiązkiem zdawania kontyngentów. Na tereny Jedwabnego Armia Czerwona – zgodnie z umową o wycofy‑ waniu się wojsk niemieckich – wkroczyła 29 września. Forpocztą armii było NKWD, które wydawało miejscowym komunistom stosowne instrukcje, stąd podobny scenariusz wszystkich powitań: na rynku udekorowanym sowieckimi plakatami i czerwonymi flagami witały ją kwiatami delegacje mieszkańców, czekające z chlebem i solą przy stołach nakrytych czerwonym suknem. Janina Biedrzycka pamięta, że w Jedwabnem Sowietów witały dwa mał‑ żeństwa żydowskie, Socher Lewinowicz z żoną i Chilewscy, oraz dwa małżeń­ stwa polskich komunistów, a słowo powitalne wygłosił Polak – Kazimierz Krystowczyk. Ale poza „oficjalnymi” gospodarzami uroczystości zbierało się liczne grono gapiów, dzieci, młodzieży. W wielu przechowanych w Instytucie Hoovera relacjach Polaków deportowanych w głąb ZSRR powtarza się, że przeważali Żydzi. I tak ślusarz z Grajewa opisywał: „Przyjęły Armię Czerwoną jednostki żydostwa i bardzo nieznaczny procent sympatyków komunizmu chlebem i solą i czerwonym sztandarem z okrzykiem »Ze Stalinem na Francję i Wielką Brytanię«. Ponieważ państwa imperialistyczne wywołały wojnę, a tow. Stalin oswobadza bez wojny”. Trudno powiedzieć, czy rzeczywiście większość witających stanowili Żydzi. Było to na tyle ważne wydarzenie w miasteczku, że wielu mieszkańców chciało mu się przyjrzeć (przecież Janina Biedrzycka pamięta, jak wyglądało przywitanie wojsk, ponieważ też tam była). Ale zapewne wśród wiwatujących, poza kilkoma polskimi komunistami – ruch komunistyczny w tych stronach był słaby – przeważali Żydzi, bo też oni mieli powody, by poczuć ulgę. Tak to wygląda w żydowskich relacjach: „Żydzi odetchnęli nieco swobodniej, ale niecałkowicie, ponieważ w mia‑ steczku pokazali się różni maruderzy i różne nieznane elementy reakcyjne, które ciągnęły za Niemcami, uciekając od zbliżającej się Armii Czerwonej – opisywał Menachem Turek sytuację w Tykocinie. – Te osoby rozpowszechniały dzikie pogłoski starej treści, że Żydzi w Grodnie, a także w innych miejscach, lali wrzątek na głowy polskich żołnierzy, że należy zabić wszystkich Żydów.

175

Ta podżegająca agitacja nie doprowadziła do żadnych skutków dzięki temu, że pierwszego dnia Jom Kipur czołgi sowieckie wkroczyły do miasteczka i swym potężnym hałasem uciszyły i zdusiły na dłuższy czas głos jadowitego antysemi‑ tyzmu, który był pielęgnowany przez ostatnie kilka lat przed wybuchem wojny przez panujący tu reżim sanacyjny. Żydzi z Tykocina ze szczególną sympatią przyjęli i powitali Armię Czerwoną, czuli się wolni, odetchnięto świeżym powie‑ trzem i z wdzięcznością i uznaniem stawiono się na służbę władzy sowieckiej, która przystąpiła do zaprowadzania porządku opartego na zasadach miłości ludzi i narodów, równouprawnienia, wolności i równości”. „Kiedy przyszli Rosjanie, bardzo się cieszyliśmy, mój brat Wolf Ber po prostu wychodził z siebie z zachwytu. Przyszli rosyjscy żołnierze, prosili go o coś, nie chciał wziąć od nich pieniędzy, tak się ucieszył. Całe miasteczko zachwycało się rosyjskim wojskiem” – wspominał Meir Paparle w księdze pamiątkowej kibucu imienia Bohaterów Gett. W 1941 roku Paparle mieszkał w Jedwabnem, miał piętnaście lat i nazywał się Jedwabiński. Turek, absolwent Uniwersytetu Batorego w Wilnie, miał już przed wojną sympatie komunistyczne. Trzej starsi bracia Meira Jedwabińskiego komuni‑ zowali (w Jedwabnem była jeszcze jedna taka rodzina, gdzie spośród pięciu synów czterech komunizowało – polska rodzina Krystowczyków). Ale ulgę po wkroczeniu Armii Czerwonej odczuli nawet ci Żydzi, którym do komunizmu było daleko. Jak Chaja Finkelsztejn, żona działacza syjonistycznego, należą‑ ca do jednej z najzamożniejszych rodzin w Radziłowie, z której pamiętnika wynika, że serdecznie nie lubiła komunistów: „Usłyszeliśmy przez radio, że nasza okolica przechodzi do Sowietów, i pomyśleliśmy, że może przeżyjemy – pisała. – Wielu miało nadzieję, że kiedy wejdą Sowieci, Polacy będą musieli oddać zrabowane rzeczy”.

3 Po wyjściu Niemców, a przed powstaniem administracji sowieckiej, w wielu miejscowościach powstawały straże obywatelskie. Sowieci przemianowywali je na oddziały milicji pomocniczej. W relacjach polskich powtarza się, że tworzyli je Żydzi. O dominującej roli Żydów w tym pierwszym czasie mówią też oni sami. –  W Jedwabnem podczas sowieckiej okupacji panoszyło się pięciu Żydów, łajdaków – opowiadał mi Meir Ronen, który został wywieziony do Kazachstanu, a po wojnie wyjechał do Palestyny. – Oni rządzili miasteczkiem w pierwszych tygodniach, nim ustatkowała się sowiecka władza. I jeszcze Polak, komunista Krystowczyk. „W Radziłowie Żydzi komuniści postawili się do ich dyspozycji, różne lizusy, których nie brakowało, to oni sprowokowali całe nieszczęście” – wspominała

176

Chaja Finkelsztejn, która narzekała wielekroć na „żydowskich diabłów”, czyli tych, którzy gorliwie współpracowali z nową władzą. Niechęć, jaką żywili do siebie przed wojną syjoniści i komuniści, teraz znalazła sobie ujście: żydowscy kolaboranci tylko szukali dróg, by szykanować jej rodzinę. –  W Wiźnie może pięciu poszło wtedy za nimi – mówił Izaak Lewin, który to pamiętał z opowieści ojca – w tym jeden stary krawiec, który oświadczył: „Od dwudziestu lat chodziłem do bóżnicy się modlić, żeby komuniści tutaj przyszli”. Wszyscy się z niego śmiali. Drugi był Awigdor Czapnicki. Na trybunie pouczał Polaków i to Polacy zapamiętali. Był w radzieckiej armii, a po wojnie oficerem UB na Ziemiach Odzyskanych, aż przyjechał do Izraela. Próbował się spotkać z moim ojcem, który powiedział: „Ja nie chcę go znać”. Ilu ich wszystkiego ocalało, a mój ojciec nie chciał go znać. To chyba o czymś świadczy. O jednym z takich nadgorliwców pisał Lucjan Grabowski we wspomnie‑ niach przechowanych w Archiwum Wschodnim: „Do Kapic przyjechało z Ty‑ kocina trzech Żydów uzbrojonych w karabiny, z czerwonymi opaskami na rękach. Na powitanie nie mówili już »dzień dobry«, a »zdrastwujtie«. Kiedy przyjrzałem im się z bliska, rozpoznałem jednego, był to Fiska – syn szmaciarza. Ojciec jego często przyjeżdżał do Kapic, aby kupować szmaty. Podczas bojkotu Żydów przez Stronnictwo Narodowe nieraz przeganialiśmy go kamieniami z naszej wsi”. Łatwo sobie wyobrazić tych młodych Żydów, którzy tylko marzyli, żeby się odegrać na wczorajszych prześladowcach. Upokarzani, gdy mogą się odpłacić, rzadko bywają sympatyczni. Chodzenie po mieście z karabinem musiało im imponować. Nie mieli oporów, by sowieckiej władzy wyjawić nazwiska dzia‑ łaczy narodówki – wrogów komunistów, ale i prześladowców Żydów. W tych pierwszych dniach Żydzi zwracali się do nowej władzy o pomoc w odzyskaniu mienia, które polscy sąsiedzi zaraz po wejściu Niemców zagra‑ bili z żydowskich domów i sklepów. „Dokonywano rewizji w różnych domach, a to z powodu oskarżeń Żydów handlujących, którzy oskarżali, że w czasie ich nieobecności Polacy pokradli im różne towary. Dokonano licznych aresztowań ludzi, do których miejscowi komuniści Żydzi mieli pretensje” (relacja Mariana Łojewskiego, ślusarza z Jedwabnego, Instytut Hoovera). –  Gdy wkroczyli Sowieci, wśród Żydów zapanowała radość – wspominał Mieczysław K., mieszkaniec Jedwabnego. – Część młodzieży pozakładała czer‑ wone opaski, przystępowali do policji. To długo nie trwało, Sowieci ich prze‑ gnali, woląc radzić sobie sami. Żydzi, ci biedniejsi, trochę się dalej panoszyli, z ich punktu widzenia to Sowieci nieśli wyzwolenie. Tym już ciut bogatszym groziła tak samo wywózka jak Polakom.

177

4 Jesienią władza sowiecka przystąpiła do organizowania referendum w sprawie przyłączenia tych ziem do Zachodniej Białorusi i wyboru posłów do parlamentu. „Porozwieszane plakaty głosiły o wybieralności tylko synów ludu. Kim był każdy z tych »synów ludu«? Osobnik taki uwypuklił swe życie karierą więzienną w sprawach komunistycznych lub był to jakiś analfabeta, z zawo‑ du pastuch i znów ktoś rasy semickiej – »nasz kochany Żydek«. […] Skład [komisji wyborczej] stanowiło: grono enkawudzistów, milicjantów, »gości z partii komunistycznej«, ludzi biednych. Nie brakło »naszych semitów«, którzy prawie na ogół kierowali machiną wyborczą” (Ryszard Ławnicki, Radziłów, Instytut Hoovera). Jak dalece „nasi semici” kierowali machiną wyborczą? Bolesław Juszkow‑ ski, przed wojną sekretarz gminy Wąsosz, gdy podaje skład komisji wyborczej, wymienia dwóch Żydów, dwóch Polaków i przewodniczącego Rosjanina. Sta‑ nisław Juszczyk, podoficer zawodowy ze wsi Downary, wyliczył, że w komisji wyborczej było trzech przyjezdnych z Rosji i dwóch miejscowych parobków. Opisywał agitację przedwyborczą: „Małemu chłopcu, którego ojciec przypro‑ wadził, kazali mówić: »Boże mój, daj mi cukierków«, a potem »Towarzyszu Stalin, daj mi cukierków«, i wtedy podszedł do niego żołnierz i wręczył chłopcu ok. 5 dag cukierków”. Bolesław Łęgowski, rolnik ze wsi Słucz, zapamiętał, że po oddaniu głosu można było kupić dwadzieścia dekagramów cukierków, dwie paczki papierosów, dwa pudełka zapałek. Kandydatami do parlamentu Zachodniej Białorusi zostali Czesław Kry‑ stowczyk, polski komunista z Jedwabnego oraz – jak to ujął Tadeusz Kieł‑ czewski z Jedwabnego – „kobieta analfabetka złego prowadzenia się ze wsi Pieńki Borowe”. Sowiecka władza nie mianowała też specjalnie Żydów na miejscowe stanowiska, a już zwłaszcza we władzach gminnych, uważając zapewne, że i tak Żydzi są jej przychylni bardziej niż Polacy, a większym posłuchem będą się cieszyć polscy kandydaci. Dowodzi tego przypadek Chaima Wołka, rozpa‑ trywany na posiedzeniu Komitetu Rejonowego Partii w Jedwabnem. Wołek został wyznaczony do reprezentowania wsi Łoje­‑Awissa w Rejonowej Radzie Delegatów, ale na zebraniu przedwyborczym we wsi „został wyśmiany jako Żyd” i zgłosił rezygnację z kandydowania. Karwowski z Jedwabnego pamiętał, jak powtarzano sobie opowieść o miejscowym Żydzie, który przyszedł z karabinem aresztować niejakiego Polkowskiego. –  Ten prosił go, żeby puścił, a Żyd: „Ty wiesz, z kim gadasz? Ja jestem rząd”.

178

Polkowski dmuchnął go w ucho i uciekł. Potem wszyscy się śmiali, że Polkowski rząd obalił. –  Żydzi tylko na samym początku pełnili funkcje milicjantów – opowiadał Kazimierz Mocarski spod Jedwabnego. – Władze sowieckie zrozumiały, że popełniły błąd, bo oni się do tej roli nie nadawali. Środowisko na wsi było antysemickie, Żydzi nie mieli posłuchu, w rezultacie policja była niesprawna. Raz w mojej wsi, w Nadborach, pojawiło się trzech żydowskich milicjantów, bo ktoś doniósł, że Stanisław Karwowski (przypadkowa zbieżność nazwisk z cytowanym powyżej świadkiem) ma broń, i oni dostali polecenie, by mu ją odebrać. Dubeltówkę ukrył pod kurtką brat Karwowskiego, przeszukali dom, ale nie mieli śmiałości zrobić rewizji osobistej i odeszli z niczym. Już od października 1939 roku, kiedy powstała Zachodnia Białoruś, pro‑ wizoryczną milicję zastąpiono Robotniczo­‑Chłopską Milicją. Miejscowych, którzy dostali pracę w sowieckiej milicji czy administracji, było niewielu (nie‑ ważne – Polaków czy Żydów). Sowieci przywieźli własne kadry ze Wschodniej Białorusi, tak zwanych wostoczników. Jednoznacznie potwierdzają to źródła sowieckie, a także kilka relacji z Instytutu Hoovera, które obejmują okres dłuższy niż pierwszych kilka miesięcy.

5 Jak wyglądał dzień powszedni w czasie okupacji sowieckiej? W relacjach przechowywanych w Instytucie Hoovera okupacja sowiecka jawi się jako na‑ jazd barbarzyńców. Nowa władza przeprowadziła spis ludności i inwentarza, by użyć go jako narzędzia rabunku. Zabierano domowe sprzęty, wywożono bydło, wycinano lasy. Nocna wizyta mogła oznaczać wywózkę, ale też grabież biżuterii i ubrań. Moi rozmówcy poza rabunkami i wywózkami silnie eksponują jeszcze jeden wątek: biedę i brak obycia okupantów. Lubią opowiadać, jak to sowieccy oficerowie uczyli się jeździć na rowerach i jakie to było pocieszne; jak zbierali kapustę, co została na polu, bo już sparciała; jak zabili świnię i zaraz na rynku zabrali się do jej gotowania. Codzienne życie opisywała w pamiętniku Chaja Finkelsztejn: „Przyszła do nas armia sowiecka z całym aparatem propagandy. Mówili, że u nich ro‑ botnik nie chodzi piechotą, tylko jeździ samochodem. Wszędzie były kolejki, po chleb i po wszystko. Ustawiały się przed otwarciem sklepu, jak jeszcze nie było wiadomo, co będzie sprzedawane. Brało się wszystko, co dawali. Tak się to nazywało: »dajut«. Gdy przyszli Sowieci, chrześcijanie z początku stali z da‑ leka i nie uczestniczyli w świętach, które Sowieci kazali obchodzić. Wkrótce pogodzili się z sytuacją i we wszystkim uczestniczyli. Zrobili Sielsowiet, gdzie i Żydzi, i Polacy byli razem. Sowieci wiele bardziej liczyli się z chrześcijanami niż

179

z żydami. Życie małego żydowskiego kupca było niemożliwe, a to była przecież większość Żydów. Chrześcijanie mogli mieć hektar ziemi i sprzedawać na ulicy produkty, nawet mięso, a Żydom tego zakazano. Więc Żydzi wchodzili w spółki z chrześcijanami i przez nich coś sprzedawali”. Opisywała, jak rekwirowano warsztaty pracy także niezamożnym Żydom, przerabiając je na spółdzielnie, jak zamknięto chedery i szkołę hebrajską, jak w sobotę dzieci musiały chodzić do szkoły. –  Do naszego domu tak wkroczył komunizm, że wdarło się kilku Rosjan i zabrali nam buty – mówił mi Herschel Baker z Florydy, pochodzący z Je‑ dwabnego. – To może były dobre czasy, ale dla kogoś, kto nic nie mógł stracić i nic nie chciał kupić. Trzeba było dla nich pracować, nie dla siebie, i ledwo starczało na chleb. Tyle że czuliśmy się bezpieczniej, bo chuligani byli przestra‑ szeni. Trzeba przyznać, że Rosjanie traktowali wszystkich tak samo, i to było dobre, ale zabierali wszystko, co się miało, i to było złe. Już wtedy mieszkałem z własną rodziną w Goniądzu, było tam kilku Żydów w policji, im się pewnie podobało. Ja pamiętam, że my byliśmy z Sowietami nieszczęśliwi i Polacy byli nieszczęśliwi. Wszyscy stali się biedni, bogaci Żydzi też, więc się zrównaliśmy z Polakami, którzy przed wojną byli biedniejsi. Trudno mówić, że się Żydzi wywyższali, raczej zostali zrównani w poziomie biedy. Ja sam musiałem się ukrywać za to, że byłem eksploatatorem, zatrudniałem przed wojną trzydzieści osób, i oni gotowi byli mnie wywieźć. W Archiwum Ringelbluma – Konspiracyjnym Archiwum Getta Warszaw‑ skiego – zachowała się relacja uciekiniera z Generalnej Guberni, który trafił pod sowiecką okupację do Rutek, a później przedostał się z powrotem do strefy niemieckiej. Opisuje on, jak zamknięto sklepy i wielu Żydów zajęło się nielegalną sprzedażą. „Ze strony władzy sowieckiej nie odczuwało się antysemityzmu. Niemniej walka ze »spekulantami« była prowadzona niemal wyłącznie przeciw Żydom, podczas gdy w ogóle nie prześladowano »spekulu‑ jących« chłopów, którzy zajmowali się tym o wiele częściej niż Żydzi. Z drugiej strony władza w pewnych przypadkach miała więcej zaufania do ludności żydowskiej. Do służby wojskowej (posterunki obserwacyjne w Rutkach i oko‑ licznych miejscach) brano tylko miejscowych młodzieńców żydowskich. We władzach miasteczka Żydzi nie odgrywali dużej roli, w radzie gminnej, która została wybrana w 1940 roku, na siedemnastu członków było tylko czterech Żydów. W prezydium wśród pięciu członków był tylko jeden Żyd. Dużą rolę odgrywali natomiast w miasteczkowym klubie. Nie tylko kierownik klubu był Żydem, ale wśród odwiedzających klub przeważała żydowska młodzież. Panował tam język żydowski i oficjalny – polski”.

180

6 „Ja za takie oswobodzenie im dziękuję i proszę, żeby to był ostatni raz” – sło‑ wa Mendela Srula, mleczarza z Łucka, przytaczają Irena Grudzińska­‑Gross i Jan Gross w książce W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali. Tak myślało zapewne wielu w starszym pokoleniu, w każdym razie ci, którzy zdążyli się czegoś dorobić. Inaczej młodzi. Pogorszenie warunków życiowych nie doskwierało im tak bardzo, prze‑ strzeganie szabatu nie było ich największym zmartwieniem, za to nie musieli być świadkami ciągłych upokorzeń, jakich doznawali w ostatnich latach przed‑ wojennej Polski oni i ich rodzice. Wydawało im się, że w Zachodniej Białorusi wreszcie mogą poczuć się u siebie, że Żyd już nie jest kimś gorszym. Powtarzano sobie, że w Sowietach nawet są generałowie Żydzi. Sowieckie nauczycielki nie rozróżniały, kto jest Żydem, kto nie, i nie kazały siadać w ostatniej ławce. Jeszcze niedawno nie mieli żadnej szansy na kontynuowanie edukacji po pod‑ stawówce, a teraz zachęcano ich do powrotu do szkoły, co więcej, oferowano im dalszą naukę w licznych szkołach przyfabrycznych w Rosji. A to było marzenie dużej części młodzieży ze środowisk syjonistycznych, bo takie wykształcenie najbardziej mogło im się przydać do budowania nowego państwa w Palestynie. Ojciec Meira Paparlego, który był w Jedwabnem szewcem, za Sowietów został dozorcą nocnym w szpitalu. Pewnie wolałby mieć własny warsztat, choć by tam biedował, i nie być zmuszanym do pracy w szabat. Ale już dla jego synów okupacja sowiecka była życiową szansą awansu społecznego. „Brat, Wolf Ber, poszedł do wojska ruskiego – opisywał Paparle. – Jako wojskowy był w Jedwabnem, chodził po ulicach. Drugi brat, Ruwen, też poszedł do ro‑ syjskiego wojska. Ja razem z chłopcami żydowskimi i polskimi zgłosiliśmy się, żeby pojechać do Uralu do Swierdłowska, pracować w fabryce”. Przynależność pokoleniowa była zresztą ważnym wyznacznikiem stosun‑ ku do sowieckiej okupacji, nie tylko u Żydów. Pokazy filmów czy potańcówki były też pociągające dla części miejscowej młodzieży polskiej. Jan Cytrynowicz zapamiętał, że w Wiźnie pijalnię i winiarnię prowadzili Polacy, były tanie wino i tanie piwo w kuflach, tak że młodzież, zarówno polska, jak i żydowska, chętnie się tam spotykała. –  Gdy Ruskie przyszły – opowiadał mi dawny mieszkaniec Radziłowa – ekran był na rynku dla wsiech, a kto w Radziłowie przedtem kino znał? Pa‑ miętam filmy rewolucyjne, grała Orłowa, słynna aktorka. I zabawy urządzane w lodowni. Pytałam, jak zmieniły się w szkole stosunki między polskimi i żydowskimi dziećmi. –  Żydzi w klasie byli pewni siebie, popisywali się – usłyszałam od byłego radziłowianina. – Czuli się pewnie, bo jak mówili, żona Stalina jest „ich”. Oj,

181

nie byli święci. Drwili z nas za Sowieta. Byli też polscy chłopcy, którzy chodzili z czerwonym sztandarem, ale nie aż tak. Wśród całego grona komsomolców szczególnie wyróżniała się arogancją w stosunku do Polaków Żydówka, o której mówiliśmy Gruba Sara. Polaków nazywała polskimi psami, a dzieci dla niej były polskimi szczeniakami. Miałem ruską nauczycielkę Marusię, przesadziła mnie do pierwszej ławki z tą Żydówką. Ona się odsunęła, że z polskim szczeniakiem siedzieć nie będzie. W szkole i na ulicy Żydom trzeba było ustępować. –  A jak to ustępowanie na ulicy wyglądało? –  Stał taki mały Żyd na ulicy i przedrzeźniał: „Wasz rząd poszedł w kąt, wasz rząd poszedł stąd”. –  Dobrze się z nimi żyło – wspominał inny radziłowianin. – Zaraz po tym, jak Ruskie weszły, to mówili z dumą: „Nasi towarzysze przyjechali”, ale szybko oprzytomnieli. Próbował nauczyciel wciągnąć ich do pionierów, ale nie chcieli, w każdym razie ci, których pamiętam. Z Żydkami chodziliśmy razem na przerwach na papierosy. „Sowieckie wychowanie psuło dzieci – opisywała Chaja Finkelsztejn. – Były święta, krzyczące plakaty, tańce, śpiewy, to przyciągało dzieci jak magnes. Dla starszych była organizacja komsomolska, dla młodszych – pionierska. Dostali czerwone chustki, byli zadowoleni. Moje dzieci podziękowały, ale chustek nie włożyły, choć polscy nauczyciele dali im do zrozumienia, że to może im zaszko‑ dzić. Nie chciałam się zgodzić na wyjazdy dzieci na występy, ale nauczyciele nachodzili nas, żeby dzieci wystąpiły przed władzą sowiecką w Jedwabnem. Starszy syn wiele wycierpiał, zaliczono go do nacjonalistów, bo nie chciał wstąpić do Komsomołu. W szkole malowano na ścianach nielegalne hasła »Jeżeli zapomnę o tobie, Jerozolimo, niech uschnie mi prawica« i dyrektor Żyd przysłany z NKWD z Białegostoku podejrzewał o to Menachema”. Krzysztof Jasiewicz w książce Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupo‑ wanej Polsce 1939–1941 analizował – na podstawie ponad dwustu przecho‑ wywanych w Instytucie Hoovera relacji Polaków z Łomżyńskiego – jak często pojawiają się w nich w negatywnych kontekstach Żydzi. Okazało się, że obraz kolaborujących Żydów nie był wcale tak powszechny. Dokładnie tak jak nie „wszyscy” Żydzi donosili, tak i nie „wszyscy” Polacy to zauważali, a świadectwa, z natury subiektywne, generalizujące indywidualne doświadczenia i uprzedze‑ nia, dostarczają faktów na poparcie każdej tezy. Jasiewicz zauważa, że gdyby pominąć relacje, w których jest mowa o kolaborujących Żydach, zaraz rzuci się w oczy, w ilu jest mowa o „współpracy podłych Polaków, którzy wydawali swoich współbraci”.

182

7 Witali częściej, to prawda, bardziej entuzjastycznie, ale przecież szybko wła‑ dza radziecka dała się im we znaki. Współpracowali może częściej, ale czy na pewno? Nie odgrywali dominującej roli w sowieckich władzach i sowieckim aparacie represji, ale Polacy byli przekonani, że to Żydzi stoją za ich prześla‑ dowaniami. Czym się tak narazili, że w społecznej pamięci wielu współmiesz‑ kańców przetrwali jako jedyni sprawcy całego zła? Chaja Finkelsztejn opisywała: „W kolejkach wybuchały często kłótnie i bójki między żydami a chrześcijanami. Nie brakowało Żydów, którzy mówili: »Skończyły się wasze dwudziestoletnie rządy«. Polacy to dobrze zapamiętali”. Tak naprawdę nie chodziło o tych kilku Żydów, którzy w każdym mia‑ steczku przejawiali nadgorliwość w służeniu sowieckiej władzy, w donoszeniu, straszeniu ludzi. Byli też Polacy czyniący podobnie i powszechnie o tym wie‑ dziano, nawet jeśli potem starannie wymazano z pamięci. To chodziło o uwagi typu „skończyły się wasze czasy”, które Żydzi z satysfakcją rzucali w kierunku swych niedawnych prześladowców z narodówki. W opisie w Archiwum Ringelbluma mowa jest o szkole w Rutkach, gdzie uczyli dawni polscy nauczyciele, ale doszły dwie żydowskie nauczycielki – uchodźczynie z Generalnej Guberni. Także posady lekarza i weterynarza dostali żydowscy uchodźcy. W ciężkim położeniu, koczowali po cudzych domach, niepewni, czy następny dzień nie przyniesie jakichś nowych nakazów, gdzie im wolno, a gdzie nie wolno przebywać. Z perspektywy polskich mieszkańców nauczycielki, lekarz i weterynarz zajęli miejsca po ich rodakach wywiezionych na Sybir. Sporą część zajęć szkolnych poświęcano propagandzie, obchodom rocznic, recytowaniu wierszyków o przyjaźni z ZSRR. Robili to samo polscy i żydowscy nauczyciele. Ale polscy nauczyciele, jak pisała Chaja Finkelsztejn, „urządzali piękne uroczystości, by się maskować i grać rolę oddanych nowej władzy”. Polskie nauczycielki, które przygotowywały akademię ku czci rewolucji paź‑ dziernikowej, zapewne po pracy szykowały wałówkę dla antysowieckich par‑ tyzantów ukrywających się w nadbiebrzańskich rozlewiskach. Bolesław Juszkowski zapamiętał, że jak szedł na głosowanie, to w lokalu wyborczym przy dźwiękach harmonii „żołnierze sowieccy tańczyli z żydow‑ skimi panienkami”. Krew psuły żydowskie dziewczyny tańczące z rosyjskimi żołnierzami, kiedy Polacy z musu przychodzili oddać głos za utratą ojczyzny. Jak było w Wasilkowie, opowiada kolejna relacja z Archiwum Ringelblu‑ ma: „Było cicho i wesoło, było kino i żydowska trupa artystów, która często dawała koncerty i przedstawienia, była także orkiestra dęta i orkiestra man‑ dolinistów. Żydzi czuli się bardzo dobrze, bardzo wolni, można było chodzić

183

po wszystkich ulicach, nawet po tych, na których wcześniej obrzucano ich kamieniami. Nie słyszało się słów »parchaty Żyd«”. Polaków drażnili żydowscy chłopcy, którym było wesoło, bo nie musieli się bać wyjścia na ulicę. „Polacy byli pogrążeni w żalu z powodu przegranej wojny, a u Żydów nie widać było tego smutku – pisała Chaja Finkelsztejn. – Nawet było widać u więk‑ szości zadowolenie. »Żydowskie rządy« – mówili Polacy. Większość młodzieży żydowskiej hulała, były częste wesela, za trzy ruble można było u Sowietów dostać ślub. Widać było wiele świeżo upieczonych małżeństw, zadowolonych i szczęśliwych, przychodziło na świat dużo dzieci, pary siedziały z wózkami w parku, gdzie dawniej bywała tylko polska inteligencja”. Irytowały żydowskie małżeństwa, które dumnie siedziały z wózkiem w parku. Okupacja sowiecka narzucała praktycznie wszystkim – poza ukrywają‑ cymi się i walczącymi z bronią w ręku – konieczność kolaboracji. Mieszkańcy Radziłowa czy Jedwabnego, chcąc uniknąć aresztowania albo wywózki, musieli uczestniczyć w rozlicznych zebraniach, dekorowali stodoły portretami Lenina, Stalina i czerwonymi flagami, brali udział w wyborczej farsie, przyjmowali sowieckie obywatelstwo. To musiało być upokarzające doświadczenie, z ro‑ dzaju tych, które spycha się głęboko w niepamięć. O ile łatwiej to znieść, gdy rzeczywistość zastąpi się stereotypem: „kolaborowali Żydzi” (tym bardziej gdy wiadomo, że ci, którzy mogliby to sprostować, zginęli). A już ten dysonans poznawczy musiał być szczególnie ciężki do zniesienia dla narodowców, uwa‑ żających się z definicji za wyjątkowych patriotów. Nowa, nienormalna sytuacja względnego zrównania „Żydków” w prawach obywatelskich musiała działać prowokująco na wychowanych w przedwojennym antysemityzmie sąsiadów. –  Gdyby Żydzi za Sowietów siedzieli spokojnie, jak to było przed wojną, toby do tego wszystkiego nie doszło – twierdziła Janina Biedrzycka. I na dowód opowiadała o sąsiadach, którzy przed wojną grzecznie jej się kłaniali, a wtedy przestali. Ojciec Biedrzyckiej był przed wojną narodowcem, ale żydowscy są‑ siedzi bali mu się grzecznie nie ukłonić. Nawet skądinąd przychylna Żydom matka Kazimierza Mocarskiego zwracała się w naturalny sposób do właściciela sklepiku: „Ty Żydzie”. A on się jej nisko kłaniał. A tu nagle Żyd urzędnik, Żyd policjant, Żyd nauczyciel. Jak to skrótowo ujął Aleksander Kotowski, bra‑ karz drzewny z Jedwabnego: „do władzy dopuszczono Żydów”. Musiał to być wstrząs dla większości mieszkańców Radziłowa czy Jedwabnego, pogłębiający ich poczucie zagrożenia i frustracji.

184

8 Dzisiejsi mieszkańcy Jedwabnego, gdy mówią – a mówią powszechnie – że to Żydzi wyznaczali ludzi do wywózek, zaświadczają o nieprawdzie. To nie miejscowi Żydzi dyktowali Rosji Sowieckiej taktykę represji. W nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku w ramach pierwszej wielkiej wywózki wywożono osad‑ ników wojskowych i cywilnych oraz leśników. Do tego nie były potrzebne żydowskie donosy.  – Krawca Lewina i mojego tatę tylko za to chcieli Ruscy wywieźć, że służyli u Piłsudskiego – mówił mi Tadeusz Dobkowski z Ełku, którego ojciec w Zanklewie, wsi między Jedwabnem a Wizną, przechował w czasie okupacji niemieckiej rodzinę Lewinów. –  Z początku wywozili, bo się należało do jakiejś kategorii przeznaczonej do wywózki, jak leśnik czy nauczyciel, albo za chuligańskie wybryki – tłumaczył mi Jan Cytrynowicz. – Mego kolegę z Wizny wywieźli, bo się upił i na zebraniu nasikał do karafki. –  Młodzi Żydzi byli zadowoleni. Buzie im się śmiały, to widziałam – opo‑ wiadała jego żona Pelagia Cytrynowicz, która okupację spędziła w Grajewie. – Było u nich trochę przeciwności w stosunku do Polaków. Uważali, że byli gnębieni, a teraz u Rosjan się odkują. Ale przecież nie wiadomo, czy taki, co się cieszył, to rzeczywiście szedł i skarżył na Polaków. Druga fala wywózek w kwietniu 1940 roku objęła rodziny wcześniej aresz‑ towanych, policjantów, wyższych urzędników, przywódców partii politycznych, lokalnej inteligencji. Trzecia, z czerwca 1940 roku, objęła „bieżeńców” – osoby, które uciekły z Generalnej Guberni. W tej wywózce Żydzi stanowili ponad osiemdziesiąt procent wywiezionych (skądinąd niemałą część z nich stanowili ci, którzy zgłosili chęć powrotu do Generalnej Guberni, a więc nie wszyscy Żydzi zachwycali się sowiecką władzą). Wywożono też działaczy syjonistycznych. Naczelnik NKWD raportował (16 września 1940 roku): „Rejon jest znany z dużego zaśmiecenia elementami powstańczymi oraz różnymi polskimi i żydowskimi partiami i organizacjami antyradzieckimi: OZON, Stronnictwo Narodowe, Bund, syjoniści”. Jednak, jak podkreślał w rozmowie ze mną historyk z Białegostoku pro‑ fesor Adam Dobroński, inne były kryteria wywózek. –  Wywożeni Żydzi to plutokracja albo bieżeńcy, element niewygodny, bo luźny, nieujęty w spisy. Polaków wywożono za patriotyzm. Właśnie czerwiec 1940 roku dla Żydów zapisał się jako czas wielkich wywózek, a w polskiej pamięci jako czas akcji NKWD na uroczysko Kobielno nad Biebrzą, gdzie w trudno dostępnych, podmokłych terenach chronili się partyzanci i ci, którzy chcieli uniknąć więzienia czy poboru. Akcji towarzy‑ szyły liczne aresztowania. Część zatrzymanych trafiła do Jedwabnego, które

185

awansowało w czasach sowieckich do stolicy rejonu; w piwnicach pod apteką urządzono tymczasowy areszt 1. Areszty i więzienia w całym regionie były zapełnione Żydami, którzy próbowali prowadzić jakąś działalność gospodarczą, innymi słowy, coś kupić i coś sprzedać poza oficjalnym obiegiem, i jako spekulanci trafiali za kratki 2. Ostatnią falę wywózek, w czerwcu 1941 roku, przygotowywano z zamia‑ rem podcięcia korzeni partyzantce niepodległościowej, silnej w tym regionie. Do tego stokroć bardziej użyteczni byli polscy informatorzy. Nigdzie w okolicy do polskich struktur konspiracyjnych nie przyjmowano Żydów, więc trudno byłoby liczyć na ich rozeznanie. „Polacy byli rozpaleni jak ogień – czytamy u Chai Finkelsztejn – i przy‑ gotowywali się do krwawej zemsty. Mieli czarne listy z nazwiskami osób, na których będą się mścić, sami Polacy nam o tym napomykali. Nieliczni tylko Żydzi mieli wtenczas rozum i zdawali sobie sprawę, że czerwone sztandary nie są symbolem wolności, tylko czerwone są od krwi, a przyjaźń faszystów z komunistami jest na krótko. Znajomi chrześcijanie rozmawiali z nami od serca. Drżałam na całym ciele po tym, co mówili. Było jasne, że jak tylko sy‑ tuacja się odwróci, będą pogromy. I tak skończył się 1940 i zaczął 1941 rok”. W nocy z 21 na 22 czerwca 1941 roku, z soboty na niedzielę, w Jedwabnem i w okolicznych miasteczkach wczesnym świtem pod wiele domów podjeż‑ dżały furmanki i NKWD wyciągało rodziny wcześniej aresztowanych. „Polacy podnosili głowy przeciw Żydom i jasno pokazywali swoją niechęć – opisywała

1 „Do Jedwabnego przybyło szczególnie dużo



186

Rosjan. Mieściły się tam siedziby: Komite‑ tu Rejonowego Komunistycznej Partii Biało‑ rusi, Rejonowego Komitetu Wykonawczego Delegatów Ludu Pracującego, Wydziału Re‑ jonowego NKWD i inne. Wszystkie stanowi‑ ska kierownicze objęli przyjezdni (za: Michał Gnatowski, Dokumenty radzieckie o  posta‑ wach ludności i polskim podziemiu niepod‑ ległościowym w rejonie jedwabieńskim w la‑ tach 1939–1941, w: Wokół Jedwabnego, t. 2, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002). 2 Sekretarz Komitetu Rejonowego KP(b)B w Je‑ dwabnem Mark Timofiejewicz Rydaczenko, pisząc 19 czerwca 1940 roku do sekretarza KC KP(b)B w Białymstoku, opisywał „taktykę elementów kułackich i kontrrewolucyjnych”, w tym „starań wrogich elementów, by przeni‑ kać do instytucji handlowych i spółdzielczych, żeby podwyższać ceny i sprzedając towar

kułakom i spekulantom, wywoływać niezado‑ wolenie mas pracujących”. Za to właśnie wie‑ lu Żydów trafiło do więzienia albo zostało wy‑ wiezionych. Już sam fakt, że Żydzi zatrudnieni w sklepach wcześniej byli ich właścicielami, czyniło ich podejrzanymi osobnikami. Z Infor‑ macji o sytuacji polityczno­‑ekonomicznej w re‑ jonie jedwabieńskim z 16 września 1940 roku: „Kolektywy pracownicze punktów skupu, rejo‑ nowej spółdzielni spożywców i sklepów są za‑ śmiecone byłymi handlarzami i spekulantami, np. agent handlowy Hersz Dembowicz w prze‑ szłości był handlarzem spekulantem, sprze‑ dawca Dwojra Kon była właścicielem sklepu z galanterią, Chilewska Chana była speku‑ lantką…” (za: Michał Gnatowski, Niepokor‑ na ­Białostocczyzna. Opór społeczny i polskie podziemie niepodległościowe w  regionie bia‑ łostockim w latach 1939–1941 w radzieckich źródłach, Białystok: Uniwersytet w Białym­ stoku, 2001).

Chaja Finkelsztejn nastroje wywołane tą ostatnią, czerwcową wywózką. – Sama widziałam, jak rankiem, bardzo wcześnie, zatrzymało się kilka furmanek, gdzie było pełno aresztowanych i enkawudzistów. Akurat kilku starszych Żydów szło do synagogi na pierwszą modlitwę. Zatrzymali się przypatrzeć, co się też stało. Nagle usłyszeliśmy jadowity wrzask polskiej kobiety: »Żydzi, widzicie, jak naszych prowadzą na Sybir! I na was przyjdzie przekleństwo!«. A co Żydzi byli winni? Czy Sowieci Żydów nie wysyłali tysiącami na Sybir? A myśmy to słyszeli w kółko i coraz częściej. Czuliśmy, że nadciągają ciężkie chmury”. Sowieci mieli przygotowane plany ewakuacyjne więzień na wypadek wojny z Niemcami. Przetrzymywanych w więzieniu w Łomży miano wywieźć do obwodu kalinińskiego. Nie zdążono. Gdy pierwszego dnia wojny sowiecko­ ‑niemieckiej, 22 czerwca, wojska w południe weszły do miasta, ponad dwa tysiące uwolnionych więźniów powróciło do domów. Tam się okazało, że w ostatnim dniu sowieckiej okupacji odjechały na wschód pociągi z areszto‑ wanymi wraz z nimi ich żonami, rodzicami, dziećmi. Do pogromów na przełomie czerwca i lipca doszło na tych terenach w kil‑ kudziesięciu miejscach. W większości relacji powtarza się, że uczestniczyli w nich świeżo wypuszczeni więźniowie – aktywiści przedwojennej narodówki i uczestnicy antykomunistycznej partyzantki.

29 marca 2001 Z Jankiem Skrodzkim wyruszamy do Radziłowa. Wjeżdżając do miasteczka, przestałam zwracać uwagę na obdrapane tynki i wykrzywiony bruk, zaczę‑ łam za to dostrzegać urodę prostej, drewnianej architektury przykucniętych do ziemi dawnych żydowskich domów. Musiałam najpierw zobaczyć je na zdjęciach na stronach internetowych Gutsteina, by docenić w świecie rze‑ czywistym. Zajeżdżamy z Jankiem przywitać się z jego przyjaciółką z dzieciństwa, którą odwiedzaliśmy poprzednim razem. Janek tym razem mówi wprost, że przyjechaliśmy, by dociekać prawdy o zbrodni. „Mordowali Polacy” – oświad‑ cza, a Eugenia K., która od siedemdziesięciu lat nie opuściła miasteczka, dziwi się uprzejmie: „To nie Niemcy? Boże mój!”. I zmienia temat. Uprzytamniam sobie, że w Radziłowie, gdy rozmawiamy z osobami nie‑ związanymi bezpośrednio ze zbrodnią, ich uczucia pozostają letnie. Ta obojęt‑ ność ma zwykle jakieś zabarwienie, życzliwe albo wrogie, ale przede wszystkim jest obojętnością. To tylko w Jedwabnem, które jest pod obstrzałem mediów i gdzie występuję jako dziennikarka, społeczność zdaje mi się podzielona na tych, którzy przenieśli tamtą nienawiść sprzed sześćdziesięciu lat w dzisiejszy świat bez Żydów, i tych, którym w nocy śni się tamten krzyk. Temat z historii najnowszej, który rozpala mieszkańców, to czasy powo‑ jenne – godzinami mogą roztrząsać na nowo, kto, kiedy, dlaczego, z czyjego wyroku został zabity. To jest własna bolesna historia polskich mieszkańców tej ziemi, ich własny zapamiętany strach. Historia płonącej stodoły jest dla nich historią cudzą. W pamięci dzisiejszych mieszkańców funkcjonują zresztą dwie odrębne narracje tej samej historii. Jedna – o oporze przeciw komunistom, który w tym rejonie trwał do drugiej połowy lat pięćdziesiątych, druga – o bandach, które mieniły się niepodległościową partyzantką, a grabiły swoich. W historii boha‑ terskiej wybijają się dwie opowieści. Jedna o opanowaniu przez partyzantów Grajewa, kiedy to 8 maja 1945 roku dwustu żołnierzy podziemia wkroczyło do miasta, wypuściło

188

więźniów, zniszczyło dokumentację miejscowego UB, zajęło Izbę Skarbową, budynek starostwa. Druga, o cztery lata późniejsza, kiedy to 23 września 1949 roku Jedwab‑ ne na jeden dzień uwolniło się od komunistycznej władzy. Jan Cytrynowicz świetnie to pamięta. –  Zabrali samochód rzeźnikom, którzy jechali na targ w Wiźnie. Wjechali nim na rynek. Było ich dwunastu, w angielskich mundurach. Ogłosili, że armia brytyjska jest w Polsce, rewolucja w Warszawie, a rząd komunistyczny upadł. Ludzie rzucili się na sklepy spółdzielcze, rabowali głównie wódkę. Czytałam w „Karcie” historię „Wiarusa”, zwanego też Szalonym Staśkiem, czyli Stanisława Grabowskiego, komendanta Narodowego Zjednoczenia Woj‑ skowego (powstałego na bazie NSZ), który przewodził tej akcji. Grupa Gra‑ bowskiego rozbiła dwa sklepy i urząd gminny, po czym zwołali wiec i wezwali do walki z komunistami. Przerażeni policjanci nie interweniowali i oddział po wiecu opuścił spokojnie miasteczko. Jeszcze w 1951 roku partyzanci zaatakowali autobus do Jedwabnego, w którym jechał kasjer z pieniędzmi. Kazali pasażerowi odczytać ulotkę: „Stalin i Bierut dążą do chłodu i głodu, w planie 6­‑letnim jecie konie, a przy końcu 6­‑letniego planu będziecie jedli zgniłe konie”. Pseudonimy ostatnich partyzantów zna w okolicach każdy. „Lipiec” wal‑ czył do 1952, „Bruzda” do 1954, „Ryba” do 1957 roku. Ginęli, zdradzeni przez współtowarzyszy, nierzadko od bratobójczej kuli. –  W dzień bano się UB, które przychodziło aresztować za prawdziwą czy rzekomą pomoc podziemiu, w nocy bano się partyzantów – mówi nam Edward Borawski, którego odwiedziliśmy z Jankiem Skrodzkim w Trzaskach. –  Ojciec sąsiadki sprzedał krowę – wspominała kuzynka Janka Skrodzkie‑ go – a na drugi dzień nie było ani jego, ani pieniędzy. Sąsiadka została z piątką dzieci i prosiła ludzi o chleb. Do 1947 roku, a i później, każda noc przynosiła zagrożenie.  – Ci z  NSZ to przeważnie rabowali – opowiadał Stanisław Ramotowski. – Dużo tutejszych należało do NSZ, z Kramarzewa i Kilian nie, to były zawsze porządne wioski, ale z Żebrów i Kownatek to owszem. Kilkakroć jeszcze w rozmowach natknęłam się na ten wątek – „po­ rządnych” wiosek, skąd wstępowało się do AK, i gorszych, gdzie domino‑ wał NSZ.  – Tu działał NSZ – opowiadał mi mieszkaniec Radziłowa – ale żeby oni ja‑ kąś akcję zrobili przeciw Niemcom, nie słyszałem. Mówiono o nich „złodziejski związek”, bo zajmowali się tym, żeby świniaka z chlewa wyprowadzić, i ukuto na ich cześć różne powiedzonka: „Co oczy widzą, to ręce wezmą” albo „Do kościoła chodzi, a kury kradnie”.

189

Te dwie narracje, o bohaterach i o złodziejach, nie są od siebie całkiem oddzielone. To nierzadko oddziały dowodzone przez bohaterów podziemia grabiły i rabowały, ich dowódcy nie byli zaś w stanie zdyscyplinować podko‑ mendnych, a też z czasem sami zaczęli brać w tym udział. Pojutrze ma się ukazać w „Gazecie” mój tekst o współczesnym Jedwabnem Proszę tu więcej nie przychodzić. Krążę od rana między Radziłowem, gdzie na chwilę zostawiam Janka, a Jedwabnem, gdzie wciąż coś sprawdzam i autory‑ zuję. Potem wjeżdżam na górkę za Radziłowem, gdzie moja komórka już łapie zasięg, i dyktuję przez telefon poprawki. W drodze między Radziłowem a Je‑ dwabnem dochodzi do mnie wiadomość od profesora Noszczyka via Tadeusz Konwicki via Joasia Szczęsna, że Ramotowski jest nieznośny i mimo ciężkiego stanu chce natychmiast wychodzić ze szpitala. Tą samą drogą przekazuję pro‑ fesorowi, że gdyby Ramotowski nie był tak nieznośnie uparty, nie uratowałby swojej żydowskiej żony na przekór całemu miasteczku.

30 marca 2001 Z Jankiem Skrodzkim jedziemy do Grajewa, jakieś siedemdziesiąt kilometrów od Radziłowa. Odwiedzamy Jana J., starszego brata szkolnego przyjaciela Janka. Jego żona, wściekła, agresywnie wykrzykuje antysemickie kawałki. Wchodzi syn, po czterdziestce. Oświadcza, że dobrze, iż sprawa Jedwabnego i Radziłowa wyszła na jaw. On kiedyś planował napisać pracę magisterską o pogromie 1941 roku w Radziłowie, ale mu odradzono. –  Kiedy, na jakim wydziale? – pytam z zainteresowaniem. –  W 1982 roku w Wyższej Szkole Milicyjnej w Olsztynie. Dowiadujemy się, że Leon Kosmaczewski najpewniej jeszcze żyje, dosta‑ jemy jego adres w Ełku. –  Pszczelarz, spokojny człowiek, nie wadzi nikomu – mówi o nim Jan J., który chyba nie może nie wiedzieć, że mówi o jednym z głównych morderców z 7 lipca 1941 roku. To już następny pszczelarz po braciach Laudańskich. Przy‑ pomina się piosenka Janka Kelusa: „I każda z pszczół przynosi miód / i żadna nie patrzy na ręce”… Ruszamy od razu do Ełku, bo to z Grajewa rzut beretem. Ale Kosmaczew‑ ski już od dwóch lat nie żyje, zastajemy tylko jego córkę. Szukamy dalej Klimaszewskiego, tego, który podpalił stodołę w Radzi‑ łowie. Słyszeliśmy, że był potem w AK i działał w ZBoWiD­‑zie w Ełku. Mamy jego adres z książki telefonicznej. Zajeżdżamy, obdrapane bloki, nikt nam nie otwiera. Janek dowiaduje się od sąsiadów, że lokator zmarł dwa lata temu, ale, jak to on, wdaje się w długą rozmowę, dzięki czemu dowiadujemy się, że żył tu co prawda jakiś Klimaszewski, był w AK, był w ZBoWiD­‑zie, ale to nie

190

mógł być ten, bo sporo starszy od naszego. Będziemy szukać dalej. Wiemy, że spotkał go nie tak dawno jeden z naszych rozmówców w sanatorium, więc liczymy na to, że jeszcze żyje. Na szczęście Janek nie okazuje śladu znużenia naszymi poszukiwaniami. Już zdążył się przyzwyczaić do tego, ile to tropów, które do niczego nie pro‑ wadzą, trzeba sprawdzać, by znaleźć świadków. Nie mogę się dodzwonić do Stanisława P., który wiele mi opowiadał o zbrodni, zastrzegając, podobnie jak inni moi rozmówcy, anonimowość. Jest z rodziny, która mieszkała w Jedwabnem na rynku od połowy XIX wieku. Czytam sobie, co mówi do mojego tekstu do jutrzejszej „Gazety”. –  10 lipca – opowiadał mi – ojciec schował się do ogrodu, a potem na strychu u babci na ulicy 11 Listopada, dziś Sadowej. Schował się, podkreślam, przed Polakami, żeby go nie zagnali do zabijania Żydów. Rodzice nie wie‑ dzieli, że Żydzi będą gnani tamtędy, gdzie się schowali. Moja mama, kiedy zobaczyła pochód śmierci, wzięła moją starszą siostrę i uciekła w kierunku Łomży. Matka jeszcze dwa dni przed śmiercią wspominała tamten krzyk, a przecież kiedy to się działo, były już daleko od stodoły. Jeżeli moi rodzice, którzy mieszkali w oku cyklonu, mogli bez przeszkód wycofać się z rynku, to znaczy, że można było nie wziąć udziału w zbrodni. To nieprawda, że Polacy szli pod pistoletem Niemców. Nikt nikogo nie zmuszał. Może z boku stał jakiś Niemiec, ale matka żadnego nie widziała. Przeszła swobodnie z dziec‑ kiem przez całe Jedwabne. Było może wtedy kilkunastu żandarmów, którzy obserwowali, co się dzieje, żadne wielkie siły tam nie przyjechały. To robili między innymi Laudańscy. W dzień mordu zachodzili do polskich domów, mówiąc: „Chodź z nami. Albo jesteś z nami, albo przeciwko nam”. O ich roli wiedziało całe miasto. Drastycznych scen rodzina mi nie opowiadała. Raz mama, pokazując zdjęcie z siódmej klasy, wskazała na swoje żydowskie koleżanki: „Ta spalona, ta spalona, ta skończyła z poderżniętym gardłem”. Ja do tej wiedzy dochodziłem powoli, o wielu zdarzeniach dowiedziałem się dopiero w latach siedemdziesiątych, kiedy sam zacząłem pytać świad‑ ków. W 1980 roku rozpocząłem pracę w Urzędzie Wojewódzkim w Łomży i jeden z pracowników, który był wcześniej nauczycielem w Jedwabnem, opowiedział mi o spaleniu w stodole i o mordach indywidualnych. Podawał nazwiska, szczegóły. Opowiadał o Kubrzynieckim, że wybierał sobie ofiary wśród prowadzonych Żydów. Później usłyszałem od innego świadka, jak chciał wejść do swej sławojki, a tam Żyd z poderżniętym gardłem, jeszcze żył i charczał. Dyskusje, ile osób mieści się w stodole, są bez sensu. Mordowano niemal na każdej ulicy, na wielu podwórkach. A co się działo nad stawem? Tam rosło gęste zboże, ludzie przeszukiwali je, a jak znaleźli Żyda – topili. Po studniach też ich topiono. Wiadomo, kto kogo zabił, to nie były ciche

191

mordy, wszystko się odbywało w biały dzień. „Jak Żydziaka na polu złapali, to już go tam zakopali na miejscu”, przecież tak opowiadają sami mieszkańcy Jedwabnego. Dopalała się stodoła, kiedy część mieszkańców rzuciła się na mienie pożydowskie. Jakie jest sumienie kobiety, która kradła jeszcze ciepłą pierzynę albo wyciągała nędzne ubrania sąsiada? Mówią teraz, że to Niemcy wzięli i wywieźli. Te szmaty, te trochę skorup? Niemcy wywozili antyki i futra z domów warszawskich adwokatów i przemysłowców. Postanawiam, że spróbuję go namówić, by wystąpił pod nazwiskiem. W samym Jedwabnem nikogo nie namawiam do ujawniania personaliów, ale ze Stanisławem P. to inna sprawa. Wyjechał stamtąd w latach osiemdziesiątych. Jest jednym z nielicznych, którzy się wybili, skończyli studia, mają pozycję za‑ wodową. Jego głos musi coś znaczyć dla mieszkańców. Nie mogę się do niego dodzwonić. Na moment przed wysłaniem tekstu do drukarni, między pierwszą a drugą korektą, dzwonię do Joasi Szczęsnej, żeby wyrzuciła z mojego tekstu jego wypowiedzi. Poproszę go o oddzielną rozmowę dla „Gazety”. Może taki wywiad da komuś w Jedwabnem do myślenia? Stanisław P. zwrócił mi uwagę, że roztrząsanie, jak przez sześćdziesiąt lat taka zbrodnia mogła nie wyjść na jaw, nie ma sensu. –  Po 1945 roku nie mówiło się o tym, że Rosjanie wywozili na Syberię, nie tylko oficjalnie, ale też w rodzinach. Pamiętam, jakie było niedowie­rzanie ko‑ legów na studiach, gdy mówiłem im o okupacji sowieckiej w latach 1939–1941. Owszem, wiedzieli, że Stalin zajął Lwów i Wilno, ale że sięgnął po Białystok czy Łomżę, temu nie chcieli dać wiary. Cała historia była zafałszowana, nie tylko sprawa Jedwabnego. Dziś podano w dziennikach, że na terenie stodoły znaleziono cztery łuski z karabinu Mauser. –  Może to potwierdzać, że do tych ludzi strzelano – oświadczył minister Przewoźnik. Żaden z moich rozmówców, według których Niemców było pełno, nie wspominał o strzałach! Dzwonię do Ignatiewa i mu to mówię. Nie zaprzecza, widać, że i jego świadkowie nie mówili o strzałach.

1 kwietnia 2001 Rano powrót do Warszawy. Przekręcam klucz w drzwiach, gdy dzwoni telefon. Kolejna osoba, pełna szlachetnych intencji, tłumaczy mi, że sytuacja, kiedy na Jedwabne skierowane są światła reflektorów, to niezasłużona trauma dla mieszkańców, a już szczególnie dla tych, których rodziny brały udział w zbrodni. Trzeba koniecznie coś zorganizować, terapeutów, księży. Czuję, jak niechętnie przyjmowane są moje uwagi, że ci, których rodziny brały udział w zbrodni, czują się dobrze, a w każdym razie stanowczo lepiej niż ci,

192

których rodziny pomagały Żydom, i może tym drugim bardziej potrzebne jest wsparcie. W dzisiejszej prasie wypowiedzi dwóch księży. Ksiądz Stanisław Musiał we „Wprost”: „Śledząc głosy na temat Jedwabnego, trzeba z lękiem zadać so‑ bie pytanie, ile my, duchowni i katolicy świeccy w Polsce, dzisiaj, rozumiemy z tego, czym jest i powinno być chrześcijaństwo”. I ksiądz Czesław Bartnik w „Naszym Dzienniku”: „W Polsce jątrzą dziś mniejszości narodowe, zwłaszcza żydowska. Okręt polski tonie”.

2 kwietnia 2001 IPN wszczął śledztwo w sprawie mordu w Radziłowie. „Wreszcie! – e­‑mailuje do mnie Gutstein. – A zatem! Czy mógłbym mieć do Ciebie prośbę, abyś służyła mu pomocą? Pisałem do panów Kieresa i Kuleszy, oferując wsparcie. Prosiłem, by włączyć Radziłów w uroczystości. Prawdo‑ podobnie to tamtejsza zbrodnia stała się »inspiracją« dla mieszkańców Jedwab‑ nego. Byłby wstyd, gdyby Radziłów z programu uroczystości wykluczono”. „Gazeta” drukuje moją krótką rozmowę ze Stanisławem Ramotowskim Nieporządnych było więcej. Zaczyna się pytaniem, czy to dobrze, że IPN wszczął śledztwo. Ramotowski wzdycha: „O mój Boże, jak dobrze”. Ale wciąż nie chce ulec moim namowom i złożyć zeznania przed prokuratorem Ignatiewem. Nie mogę pojąć, po co całe życie próbował odtwarzać prawdę, skoro nie chce ujaw‑ nić jej w świadectwie dla IPN­‑u, które będzie miało wagę historyczną. On zaś nie może zrozumieć, dlaczego tak mu zawracam głowę. Nie opowiadał o tym, czego się dowiedział, nigdy i nikomu. Mam poczucie, że innych rozmówców uwalniam od ciężaru samotnego znoszenia prawdy. Pan Stanisław twierdzi, że mówi mi to wszystko tylko dlatego, że mnie polubił. We wczorajszej „Rzeczpospolitej” tekst Strzembosza Inny obraz sąsia‑ dów, który zaczyna się od stwierdzenia, że „niektórzy dziennikarze, jak Anna Bikont z »Gazety Wyborczej«, czytają tak moje teksty, jak im jest wygodnie”… Strzembosz wcześniej napisał list do „Gazety”, iż „byłam uprzejma stwierdzić, że pisząc o kolaboracji z aparatem sowieckim żydowskiej ludności Jedwabnego, próbował w ten sposób wyjaśnić mord w Jedwabnem”. Nazwał to insynua‑ cją. Siadam do odpowiedzi: „Najmocniej przepraszam, jeżeli uraziłam Pana Profesora. Nie wpadło mi do głowy, że pisanie, iż historyk coś wyjaśnia, jest insynuacją. Przeciwnie, myślałam, że wyjaśnianie zjawisk należy do podsta‑ wowego kanonu obowiązków pracownika nauki. Jeżeli głównym wątkiem, który Pan Profesor porusza w kontekście Jedwabnego, jest współpraca Żydów z NKWD, to rozumiem, że próbuje Pan w ten sposób wyjaśnić czytelnikom tę zbrodnię. Tak samo gdy ja, pisząc o Jedwabnem, cytuję szeroko przedwojenną

193

antysemicką prasę diecezjalną, to nie robię tego przypadkiem. Próbuję w ten sposób znaleźć jakieś częściowe wyjaśnienie mordu”. W „Naszym Dzienniku” wspomnienia Leokadii Błajszczak, naocznego świadka wydarzeń w Jedwabnem, mieszkającej dziś w Warszawie. Widzia‑ ła pełno Niemców. Opowiada o czasach okupacji sowieckiej, jak to „Żydzi dostarczyli Sowietom listy z nazwiskami »wrogów ludu«: przedwojennych policjantów, wojskowych […], a potem zajmowali ich domy i dobytek”. Nie sły‑ szałam o takim przypadku w Jedwabnem. Oto najczystsza wersja freudowskiej projekcji: to przecież Polacy zajmowali w Jedwabnem domy i dobytek Żydów. Według wersji Błajszczak 10 lipca 1941 roku na rynku stały budy, z których wyskakiwali umundurowani żołnierze niemieccy. Ona się temu przyglądała, a potem z młodszym bratem poszła obejrzeć „pogrzeb Lenina”. Przy skwerku widziała przygnanych przez Niemców polskich chłopców, którzy mieli witki w rękach – „bezbronne, przerażone chłopaki, zmuszone pod niemieckimi karabinami do stania na straży”. Kazano im przynieść z warsztatu jej ojca młoty kowalskie do rozbicia pomnika. Odprowadziła Żydów do stodoły, skąd eskortujący ich Niemcy mieli już odpędzić dzieci. Największą podłość w całej tej historii Błajszczak upatruje w tym, że „Szmul Wasersztejn, śledczy UB, który długo pracował w resorcie bezpieczeń‑ stwa, a w marcu 1968, bez żadnych konsekwencji za znęcanie się nad polskimi patriotami, spokojnie wyjechał do Izraela, jak najgorszy Judasz, wydał UB niczemu niewinnych Polaków pod zarzutem ich »udziału w rzezi Żydów«. W ten sposób 19­‑letni Jerzy Laudański, wspaniały człowiek, gorący patriota, żołnierz ZWZ / AK, więzień Pawiaka, Oświęcimia, Sachsenhausen, który mimo tortur nikogo nie wydał, po powrocie do Ojczyzny został aresztowany i prze‑ szedł straszliwe tortury w lochach bezpieki. […] Jan Gross, który takiemu bohaterowi walk o wolność z hitlerowskim najeźdźcą, męczennikowi obozów koncentracyjnych, jak Jerzy Laudański, nie dorasta do pięt, pozwala sobie – w książczynie godnej tylko miana brukowca – bezkarnie szargać nazwisko jego i innych szlachetnych Polaków z Jedwabnego”. Leokadia Błajszczak jest córką Franciszka Lusińskiego, wskazywanego jako jeden z uczestników mordu. Jego nazwisko pojawiło się w zeznaniach z 1949 roku (wymieniano też jej brata, wówczas szesnastoletniego, o tym samym co ojciec imieniu Franciszek, jako jedną z osób, które brały udział w zganianiu Żydów na rynek). Ja sama słyszałam o nim kilkakrotnie: „Lusiński wyciągnął Żyda z pochodu i zamordował pod własną kuźnią”; „Franek Lusiński sam się chwalił, że jak rąbnął Żyda młotem czy kowadłem, ten na metr do góry skoczył, nim skonał”.

194

3 kwietnia 2001 W Warszawie na sesji Instytutu Badań Literackich PAN Inny – Inna – Inne w literaturze i kulturze w Pałacu Staszica. Przyszłam posłuchać referatu za‑ przyjaźnionej ze mną Ireny Grudzińskiej­‑Gross. Irena mówi o „niechcianych matkach wieszczów”. Kolejne pokolenia historyków literatury, jak wykazuje na przykładach, podejmują pełne dramatyzmu próby dowodzenia, że matki Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Fryderyka Chopina na pewno nie były z pochodzenia Żydówkami. Chętnie przypisuje się im pochodzenie tatar‑ skie lub ormiańskie. Irena, brawurowo ignorując samą kwestię genealogiczną, skupia się na zaskakującej żywotności tego sporu. Cytuje Tadeusza Konwickie‑ go z powieści Bohiń: „Jakie to dziwne słowo Żyd. Przed wymówieniem tego słowa jest zawsze jakaś krótka chwila lęku”. Konwicki rozwinął tam wątek, który wprowadził już w Kalendarzu i klep‑ sydrze. Jako reakcję na kampanię antysemicką 1968 roku wymyślił tam sobie żydowskiego dziadka, który miał romans z jego babcią. „Usłużna wyobraźnia – pisał – podsunęła mi natychmiast obraz dziadka, którym był młody, piękny Żyd z Oszmiany, Mejszagoły albo Święcian. Młody Żyd, kupiec wędrowny, uczony talmudysta lub poeta piszący nostalgiczne wiersze w strasznym żargonie ji‑ dysz”. Konwicki mówił mi kiedyś, że uczynił własną babcię heroiną romansu z Żydem, bo był ciekaw, czy Polacy powieść obarczoną taką skazą przyjmą jako czytadło. Przyjęli, ale też mu nie uwierzyli. Zostaję posłuchać następnego referatu ze względu na Joannę Tokarską­ ‑Bakir i na temat: Żyd jako czarownica, czarownica jako Żyd, czyli jak czytać pro‑ tokoły przesłuchań. Bakir przedstawia na podstawie procesów, które toczyły się w XVI, XVII i XVIII wieku na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska, demonizację Żydów i judaizowanie czarownic. Analizuje, jak mieszano wtedy te dwie kate‑ gorie, oskarżając czarownice o profanację hostii i porywanie chrześcijańskich niemowląt (tyle że w celu sporządzenia maści, nie macy), a Żydów o uprawianie praktyk tajemnych, a także sodomię, ludożerstwo czy przeistaczanie się w koty. Mam wrażenie, że gdziekolwiek się ruszę, temat, którym się zajęłam, oferuje mi nowe tropy i wątki. Szczególnie że w Jedwabnem i okolicach do dziś panuje przedziwnej materii pomieszanie w kwestii wyobrażeń na temat Żydów i ich obyczajów, a to, że Żydzi przerabiają dzieci chrześcijańskie na macę, wydaje się oczywistością. Po południu jedziemy ze Stanisławem Ramotowskim do Dziewięcina – chciałby usiąść na przyzbie i patrzeć na strumień przepływający koło jego chałupy. Wieczorem zabieram Ramotowskiego do Dziedziców na oglądanie Sąsiadów Agnieszki Arnold, filmu o zbrodniach w Jedwabnem i w Radzi‑ łowie. Zgodził się wystąpić, tak jak i Leszek Dziedzic, a teraz z napięciem oczekują swego pojawienia się na ekranie. Obydwaj oddychają z ulgą – nie

195

jest tak źle, bo wcale tak dużo ich nie pokazują. Odwożę Ramotowskiego do Dziewięcina i wracam do mojego hotelu w Piątnicy, koło Łomży, gdzie się zwykle zatrzymuję.

4 kwietnia 2001 O siódmej rano budzi mnie telefon. To Ramotowski, kategorycznie oznajmia, że mamy zaraz wracać do Warszawy. Przyjeżdżam do niego. Usłyszał od bra‑ tanka, co mówią o nim na mieście i że poszukuje go ksiądz, który na pewno będzie chciał wymusić na nim milczenie, więc ma dość. Może też, przeniesio‑ ny na jakiś czas w lepsze warunki, dostrzegł mizerię swojej rozwalającej się chałupy? Uświadamiam mu, że mamy do załatwienia jego sprawy w banku i ubezpieczalni, i obiecuję, że wyjedziemy jutro. Zaczynam dzień od wizyty w Łomży. Udało mi się namówić Stanisława P., by wywiad z nim opublikować pod nazwiskiem. Mój rozmówca nazywa się Stani‑ sław Przechodzki, jest dyrektorem Podlaskiego Oddziału Centrum Zdrowia Pub‑ licznego, poprzednio wiele lat był dyrektorem Urzędu Wojewódzkiego w Łom‑ ży. Przesłałam mu wcześniej tekst, o dziewiątej rano mam odebrać autoryzację, wywiad ma się ukazać jutro w „Gazecie”. A tu pat. Przechodzki w rozmowie ze mną wypowiadał dużo słusznych sądów na tematy ogólne, jak potrzeba szacun‑ ku dla innych narodów i wyznań. Teraz przepisał wywiad, pozostawiając pozba‑ wione głębszej treści zdania, a wyrzucając zarówno przekaz emocjonalny, jak i faktografię zbrodni. W nowej wersji nie ma on najmniejszego sensu. Decyduję się powiedzieć Przechodzkiemu wprost, że ogólne szlachetne deklaracje miałyby sens, gdyby wygłosił je na przykład prymas. Wróciliśmy w końcu do mojej wersji. Jadę do Radziłowa, gdzie po raz kolejny próbuję spotkać się z radziłow‑ skim wójtem. –  Nie będę z panią rozmawiał – oznajmia Kazimierz Gwiazdowski. – De‑ nerwuje mnie, że prasa i telewizja prowadzą śledztwo, jakby były do tego upoważnione. –  System, który na to zezwala, nazywa się „demokracja” – mówię mu. –  Nie jestem upoważniony do rozmów z prasą bez zgody rady. Zaglądam do Dziewięcina do Ramotowskiego i wyciągam go z domu, żeby mi pokazał, gdzie mieścił się żydowski cmentarz. Szukałam wcześniej z Jankiem Skrodzkim, ale nie udało nam się odnaleźć żadnych śladów. –  Że też nie przeszkadza im siać na cmentarzu – mówi pan Stanisław z dezaprobatą, wskazując zasiane pole za miastem. Wieczorem u Godlewskich. Burmistrz opowiada mi, że dziś trwało za zamkniętymi drzwiami spotkanie radnych z wojewodą podlaskim w sprawie finansowania drogi dojazdowej do miejsca kaźni. Pani wojewoda stwierdziła,

196

że według Ustawy o finansach publicznych dotacja z wyższego szczebla nie może przekraczać siedemdziesięciu pięciu procent kosztów i ona zobowiązuje się, że tyle miasto dostanie. To wielka szansa, tłumaczy mi Godlewski, bo go‑ ście po uroczystości odjadą, a wyasfaltowane drogi zostaną, i jeszcze na rynku można by położyć kostkę oraz zmodernizować system kanalizacyjny. Ale dla radnych propozycja wyłożenia tych dwudziestu pięciu procent „na Żydów” działa jak płachta na byka. Oglądam u Godlewskiego drugą część filmu Arnold, długie sekwencje z Ramotowskimi (jest tam moja pierwsza rozmowa z nimi, którą filmowała jej ekipa) i z Leszkiem Dziedzicem. Powtarzane często w prasie zdanie, że trudno się dziwić obronnej reak‑ cji mieszkańców Jedwabnego, skoro są pod obstrzałem zmasowanego ata‑ ku mediów, nie wytrzymuje próby filmu Arnold. Zaczęła dochodzić prawdy o jedwabieńskiej zbrodni, zanim zaczął się ten cały „medialny szum”, i wtedy tylko jeden naoczny świadek jedwabieńskiej zbrodni zgodził się mówić pod nazwiskiem – Henryka Adamczykowa. To dowodzi, że milczenie obowiązywało, nim ukazała się książka Grossa.

5 kwietnia 2001 Zaczynam dzień od Wąsosza. Przyjechałam, żeby zobaczyć pomnik, postawiony w 1995 roku, o którym przeczytałam w „Kontaktach”: „Mieszkańcy, władze, Kościół w Wąsoszu, cicho, bez rozgłosu, z głębokiej ludzkiej potrzeby, uczcili pomordowanych, uporządkowali zbiorową mogiłę”. Pisano, że nowy pomnik postawiono w porozumieniu z Żydowskim Instytutem Historycznym, znikł wtedy napis: „Tu spoczywają Żydzi zamordowani przez faszystów”, a pojawił się: „Tu spoczywają prochy 250 Żydów bestialsko zamordowanych w czerwcu 1941 roku. Cześć ich pamięci”. Kilka kilometrów za miastem, w szczerym polu wśród łanów zbóż, krajo‑ braz przecięty wielką menorą i gwiazdą Dawida. Do miejsca, gdzie spoczywają zamordowani, prowadzi droga zamknięta słupkami z czerwonej cegły i drutem kolczastym. Jak to możliwe, że w Wąsoszu, bez ustaleń Instytutu Pamięci Narodowej, bez rozgłosu i afer, wybudowano taki pomnik? –  Jeżeli ktoś tu spoczywa, należało go upamiętnić – oznajmia krótko wójt Wąsosza i nie udaje mi się wyciągnąć ani słowa więcej. Mam poczucie, może mylne, że porozmawiałby ze mną, ale boi się kontaktów z „Gazetą”. U sympatycznego młodego proboszcza też nic nie wskórałam. –  Idźcie stąd z Bogiem. Czy wy wiecie, jak Polsce szkodzicie? Od księdza wikarego dowiaduję się, że on pracuje tu dopiero pół roku i nie wie nawet, gdzie jest pomnik.

197

Odszukuję pomysłodawcę pomnika Mariana Kryspina, pracującego w urzędzie miasta. –  Udzielam wywiadów tylko prasie katolickiej – ucina mój wstęp. Sta‑ nowczo i nieprzyjemnie wyprasza mnie z pokoju. O co chodzi? Wiedziałam od Stanisława Ramotowskiego, że w Wąsoszu przeżyła jed‑ na Żydówka, wyszła za Polaka, obydwoje nie żyją. Ostatnio zmarła też córka gospodarzy, którzy ją uratowali, zaprzyjaźniona z Ramotowskimi. Widziała, jak w niedzielę rano 5 lipca 1941 roku zwożono pomordowanych i rannych Żydów za miasto, by wrzucić ich do wspólnego grobu. Żyje zięć tych gospodarzy, ale – uprzedzał mnie Ramotowski – z nim to całkiem nie warto rozmawiać. Odnajduję jednak Mariana Mocarskiego. Był za młody, nie może powie‑ dzieć, jak było (tak twierdzi, choć wygląda, jakby miał wtedy co najmniej kilkanaście lat). Ale ma coś do powiedzenia w sprawie. Że Żydzi rządzą świa‑ tem. Wie to od jednej Ukrainki, która przeczytała w Biblii, że za żądzę władzy przyjdzie na nich wielka klęska, więc sami Żydzi wiedzieli, że żydowskie pokolenie w Europie zginie.  – Kryspin Marian najwięcej chodził w sprawie tego pomnika – opowiada dalej. – To jego dziadek woził furmanką zabitych Żydów, a ojciec pałką dobijał, jak któryś Żyd ożył i z tej furmanki chciał uciec. Pękałem ze śmiechu z tego (i rzeczywiście zaczyna pękać ze śmiechu). –  Dlaczego to takie śmieszne? – pytam. –  A co, nie jest? – odpowiada zdumiony, że może kogoś nie śmieszyć fakt, iż syn mordercy buduje pomnik ofiarom. Czego zresztą nie przyjmuję do wiadomości, bo nieraz już się spotkałam z tym, w Jedwabnem czy Radziłowie, że wystarczy okazać współczucie ofiarom, by być posądzonym, że zaciera się w ten sposób zbrodnię rodziców czy krewnych. Podjeżdżając po Ramotowskiego, zaglądam po drodze do szkoły w Radzi‑ łowie. Pytam, czy w związku z nagłośnieniem w mediach sprawy Jedwabnego mają jakiś pomysł, jak o tym rozmawiać z dziećmi. –  Ani ze strony uczniów, ani ze strony nauczycieli nie miałam sygnałów, żeby o tej sprawie rozmawiać w szkole – mówi miła, młoda dyrektorka, któ‑ ra wydaje się szczerze zdziwiona moim pytaniem. Szkoła ma swoją stronę internetową, widać, że informatyk szkolny włożył w nią dużo serca. Klikam „Historię Radziłowa” i czytam, że „grupa morderców z grajewskiego oddziału Einsatzkommando 8, dowodzonego przez Karla Strohammera, przyjechała pewnego dnia samochodami ciężarowymi, Żydów zapędzili do stodoły, bu‑ dynek podpalono”. Nie ma nawet daty. Zajeżdżam do Dziewięcina. Zabieram dziś pana Stanisława do Warszawy. Siedzi schowany w pokoju bratanka za kuchnią, bo już od rana pojawiły się na podwórzu dwa samochody – lokalne radio i zagraniczna telewizja. Bratanek

198

powiedział, że pana Stanisława nie ma w domu. Przejeżdżamy przez Jedwabne i wstępujemy do Przestrzela, do Dziedziców. Żona Leszka Ewa już przepłakała dwie noce ze strachu, że im spalą dom. Ramotowski, Sprawiedliwy wśród Na‑ rodów Świata, i Leszek Dziedzic, którego babcia przechowywała Wasersztejna, po sześćdziesięciu latach, gdy pokazano ich twarze w telewizji, mają poczucie, że powinni się ukryć przed sąsiadami. Po powrocie do Warszawy czytam przed snem moją rozmowę ze Stanisła‑ wem Przechodzkim, którą opublikowano dziś w „Gazecie”, i widząc ją w druku, jestem pod jeszcze większym wrażeniem jego odwagi. „Po pierwsze, było na to przyzwolenie ze strony Niemców. Po drugie, przed wojną były silne wpływy endecji i miały miejsce liczne antyżydowskie ekscesy. Po trzecie, była aktywna grupka ludzi gotowych do pogromu, z burmistrzem Karolakiem na czele, która obmyśliła plan i podburzała resztę mieszkańców słowami: »Patrzcie, w Radziłowie im wyszło i mają kłopot z głowy«. Po czwarte wreszcie – szatan wstąpił do tego miasta. Chyba już taka jest natura ludzka, że jak człowiek widzi wokół siebie dużo krwi, dużo bólu, dużo cierpienia, staje się jeszcze gorszy. A dziś zniknął gdzieś problem ofiar. Leon Dziedzic, którego wyznaczono do zakopywania ciał, opowiadał, że oni byli tak spleceni ze sobą jak korzenie, że nie dawało się ich rozdzielić. To przecież ginęły matki z dziećmi, przytulone do siebie. To nie obciąża sumienia, bo tam ginęli nie ludzie, a Żydzi. I to Żydzi zdrajcy, którzy donosili do NKWD. Ja się nigdy nie zetknąłem z tym, żeby wywózki na Sybir odbyły się tu z winy Żydów. W Jedwabnem częściej Polacy wydawali. Nie ma co udawać, wciąż jest u nas antysemityzm. Zawsze miałem nadzie‑ ję, że zbrodnia zostanie ujawniona. Ale nie podejrzewałem, jakie ta sprawa przyjmie rozmiary, że stanie się rozgrywką polityczną, kołem napędowym dla ugrupowań nacjonalistycznych”. Przechodzki komentuje wypowiedzi świadków najczęściej pojawiających się w prawicowych pisemkach (cytowanych też przez Strzembosza): „Ryszard Malczyński w »Naszym Dzienniku« opowiada, jak widział z wieży kościoła, że Niemcy zapędzali Żydów. A co pan Malczyński robił na tej wieży? Mówi, że ksiądz kazał mu naprawiać dachówkę. Jest godzina 10 rano 10 lipca 1941 roku i ksiądz każe naprawiać mu dach? Franciszek Karwowski twierdzi, w tym sa‑ mym tekście: »10 lipca ojciec dowiedział się rano, że Niemcy mają tego dnia zgładzić Żydów w Jedwabnem. Zaprzągł więc konia, bo chciał odebrać wagę pożyczoną [Żydowi] Kosackiemu«. To ojciec Karwowskiego ze wsi oddalonej o kilka kilometrów wiedział, że będą mordować Żydów, a ksiądz nie wiedział i uznał, że to najlepszy dzień na remont dachu? Jadwiga Kordasowa z domu Wąsowska, będąc nastolatką, trzeciego dnia po spaleniu udała się na miejsce zbrodni, weszła na klepisko. »W zachodnio­‑południowym szczycie – piramida

199

ciał, aż pod sam sufit« – przypomina sobie. Ona, młoda dziewczyna, poszła do stodoły już po ich śmierci? Jakiej odporności psychicznej trzeba było, żeby pójść tam z własnej woli. Leon Dziedzic, który był przymuszony tam pójść, opowiada, że jak sprzątali trupy, każdy z nich wymiotował ze dwadzieścia razy. A ona po co tam poszła? Wiadomo, że niektórzy z mieszkańców Jedwabnego chodzili szabrować do stodoły”. „Wspominano mi – opowiadał dalej Przechodzki – o procesie z 1949 roku, o tym, jak świadkowie byli zastraszeni. Grożono im, że jak nie odwołają zeznań, będą mogli oglądać swoje ciała w trumnie. UB było w Łomży – daleko, a sąsie‑ dzi – blisko. Oni się nikogo tak nie bali jak sąsiadów. Przecież taki świadek po złożeniu zeznań wracał do domu i chciał się jeszcze rano obudzić. A co było po wojnie? Mnóstwo skrytobójczych mordów, rozrachunki między rodzinami, część zresztą dotyczyła mienia pożydowskiego. Dziś też panuje w Jedwabnem atmosfera zastraszenia. Przecież to dopiero pokazuje skalę zbrodni, jeżeli zastraszenie jest po sześćdziesięciu latach. To powoduje, że część świadków nie przekazuje informacji do IPN­‑u albo zeznaje fałszywie. Sądzę, że osoby, które próbują zastraszyć świadków, powinny mieć świadomość prawnych konsekwencji. Wyobrażam sobie, że rolą księdza w takiej miejscowości jak Jedwabne byłoby powiedzenie ludziom: »To nie wyście zrobili, ale pokolenie waszych przodków. Ono nie rozliczyło się, dlatego to spada na was. Jeśli bę‑ dziecie kłamali, to jak staniecie przed obliczem Boga?«. Stając dziś w obronie morderców, fałszując fakty, jest się współwinnym. Uczestnicząc w kłamstwie, czułbym się tak, jakbym brał udział w tamtej zbrodni, bo pomordowani nie wstaną, by opowiedzieć nam, jak ginęli”.

6 kwietnia 2001 Wczoraj w telewizji jako główną wiadomość podawano, że zbrodnią w Je‑ dwabnem kierowali Niemcy. Dziś mówią o tym nagłówki gazet. Wszystko stąd, że profesor Edmund Dmitrów z białostockiego IPN­‑u po poszukiwa‑ niach w niemieckich archiwach stwierdził, że w Jedwabnem zbrodnią mógł kierować Hermann Schaper, dowódca komando z Ciechanowa, ponieważ był w Radziłowie. O Schaperze czytałam wcześniej w opublikowanych na stronach interneto‑ wych Gutsteina zeznaniach Chai Finkelsztejn dla Jad wa­‑Szem. Jej świadectwo stanowiło podstawę do wszczęcia postępowania przeciw Schaperowi. Chaja widziała go tego dnia na rynku, rozpoznała po dwudziestu latach na zdjęciu. Stwierdza jednak wyraźnie, że rano przyjechały dwa samochody z Niemcami, w tym z Schaperem, i niedługo potem odjechały, zostawiając mieszkańców, by sami zrobili porządek z Żydami. Bez tej wiedzy też bym mogła uwierzyć,

200

że to wszystko robota jakiegoś Schapera. Myślę z goryczą, że nikt teraz nie uwierzy Przechodzkiemu czy bohaterom filmu Arnold, skoro ma podaną na tacy „łatwiejszą prawdę”.

7 kwietnia 2001 W podziemiach warszawskiego kościoła na Chłodnej spotkanie na temat Je‑ dwabnego zorganizowane przez Komitet Uczczenia Pamięci Romana Dmow‑ skiego i oddział warszawski Stronnictwa Narodowego. –  Chodzi o martyrologię narodu polskiego – mówi Andrzej Leszek Szcześ‑ niak, historyk. – Usiłuje nam się ukraść tę martyrologię. To jest złodziejstwo cierpienia. Wrzawa rozpętana wokół Jedwabnego ma na celu ogłuszyć Polaków i wyciągnąć sześćdziesiąt pięć miliardów dolarów od naszego narodu w ramach „Holokaust geszeft”. Szcześniaka znam dobrze. Autor podręczników szkolnych do historii, monopolista w czasach PRL­‑u, po kładce nacjonalizmu sprytnie przebył szlak z  PRL­‑u  do III Rzeczpospolitej, zmieniając w swych podręcznikach jedynie przymiotniki, na przykład słowo „prężny” przynależne w PRL­‑u do „ruchu re‑ wolucyjnego” stało się określeniem „ruchów niepodległościowych”, a zamiast „pracowitego i skromnego” Lenina pojawił się „bezwzględny i przebiegły” Stalin. Walczyłyśmy z nim na łamach „Gazety” – wspólnie z moją siostrą Marią Krucz‑ kowską – wskazując na antysemityzm, którym ociekały jego książki. Po naszym tekście dwustu kilkudziesięcioro uczonych, artystów, pisarzy wystosowało do Ministerstwa Edukacji protest przeciw uczeniu młodzieży z jego podręczników. Ale zaraz objawiło się równie liczne grono obrońców podręcznika i zawartych w nim „polskich wartości” i podpisało list poparcia. –  Dlaczego Stronnictwo Narodowe jest współorganizatorem spotkania? Bo kilka razy pojawiła się teza – tłumaczy naczelny redaktor pisma „Myśl Pol‑ ska” – że obóz narodowy jest współodpowiedzialny za mord w Jedwabnem (śmiech na sali). Nie możemy dłużej milczeć! (burza oklasków). Kiedy Niemcy likwidowali Żydów w Jedwabnem, działacze Stronnictwa Narodowego byli męczennikami mordowanymi przez Niemców. Bohdan Poręba, reżyser, przedstawia się jako przyjaciel księdza Orłow‑ skiego. –  Pani, która ukrywała siedmiu Żydów, twierdzi, że była bita. Większość tej siódemki poszła do pracy w UB. Dostała lanie jako ta, która stoi po stronie UB (oklaski). To gra o życie. Policzmy te trupy zamarznięte na Sybirze i ludzi torturowanych w bezpiece żydowskiej. Pojednanie jest możliwe, ale nie tak, żeby im lizać buty. Mówmy o zbrodniach żydowskich (oklaski). My nie dys‑ kutujemy nad tym, co się stało sześćdziesiąt lat temu. My dyskutujemy, czy

201

będziemy mogli oddychać. Naród jest poniżany. Wraca idea państwa polskiego bez Polaków. Dla Bohdana Poręby działania światowego żydostwa układają się w spójny ciąg, który ma na celu „całkowite zdeptanie narodu polskiego”: wojna o krzyże, profanacja papieża w warszawskiej Zachęcie, Jedwabne. –  Następnym zaplanowanym krokiem stało się – ciągnie Poręba – wyda‑ nie słynnego antypolskiego komiksu Maus, gdzie Polacy są świniami. Maus. Opowieść ocalałego, książka stworzona przez amerykańskiego ry‑ sownika Arta Spiegelmana w formie komiksu, stanowi dokumentalny zapis przeżyć jego ojca w czasie Holokaustu. Żydzi są tam myszami, Niemcy – kotami, Polacy – świniami. (Nieprzyjemne, pewnie nawet bolesne, ale – jak pisał Jerzy Jarzębski w recenzji w „Tygodniku Powszechnym” – „W komiksie Polacy są przedstawieni nader obiektywnie – raz jako wierni przyjaciele i zbawcy Żydów, innym razem – jako obojętni świadkowie tragedii lub cyniczni szmalcownicy, tak jak to w życiu bywało”). Na tłumaczenie Mausa namówił Piotra Bikonta na początku lat dziewięć‑ dziesiątych nasz wspólny przyjaciel Lawrence Weschler, wówczas publicysta „New Yorkera”, który poznał nas wtedy ze Spiegelmanem. Prawa do książki nabyło duże wydawnictwo, po czym przez lata nie mogło się zdecydować na jej wydanie (ponoć różne szacowne osoby powoływane na ekspertów zarzucały książce „antypolskość”). Maus, którego akcja rozgrywa się w Polsce, został już przetłumaczony na wiele języków, kiedy niespodziewanie dwaj młodzi ludzie, którzy założyli w Krakowie wydawnictwo POST, zgłosili się do Piotra, że są gotowi to wydać. Całkowitym przypadkiem wydanie Mausa zbiegło się w czasie z dyskusją o Jedwabnem. –  Polemizowanie z plugawą insynuacją Anny Bikont nie ma sensu! – wy‑ krzykuje przewodniczący Komitetu Uczczenia Pamięci Dmowskiego. – Nie stało się nic w Jedwabnem, co by upoważniło wyrobnicę u Adama Michnika do podłych oskarżeń ruchu narodowego. Będziemy się bronić i demaskować kłamstwa żydowskich szowinistów. Zebrani postanowili powołać Komitet Obrony Honoru i Godności Narodu Polskiego i na zakończenie odśpiewali Rotę.

8 kwietnia 2001 Co zaglądam do internetu, to w mojej poczcie znajduję artykuły o Jedwabnem. Dziś z waszyngtońskiego tygodnika „The New Republic” – odpowiedź Leona Wieseltiera na tekst Adama Michnika: „Mój przyjaciel przeprowadził pokrętną moralną kalkulację. Michnik przypomina, że Polacy byli również ofiarami. Ucieka się też do przykładu Polaków, którzy ratowali Żydów podczas wojny.

202

»Czy naprawdę zbrodniarzom należy się większa sława niż Sprawiedliwym?« – pyta Michnik. Tak, owszem, gdyż było ich znacznie więcej (piszę te słowa jako syn Żydówki uratowanej przez Polaków). W zakłopotanie wprawia mnie asekurancki ton jego rozprawy o Jedwabnem”. Teksty przesłał mi Lucjan Feldman ze Szwecji. Założył w i nternecie stronę, gdzie relacjonuje dyskusję wokół Jedwabnego. Lucjan to mój dobry wirtualny znajomy. Należeliśmy do kilkusetosobowej internetowej grupy dyskusyjnej „Re‑ union”, stworzonej w latach dziewięćdziesiątych przez emigrantów 1968 roku. Na prawach wyjątku przyjęli do swej wirtualnej wspólnoty parę osób, które z Polski nie wyemigrowały. Wielu z nas, czy to w Toronto, w Kopenhadze, czy Santa Fe, rozpoczynało dzień od czytania poczty, przy gorących tematach zda‑ rzało się kilkadziesiąt listów dziennie. Pamiętam nostalgiczne wspomnienia, kto co wywiózł z Polski. Okazało się, że w najodleglejszych zakątkach świata ciągle tkwią, pochowane w jakichś zakamarkach, puchowe kołdry, kryszta‑ ły, takie same komplety do herbaty z czarnej laki, które można było dostać w sklepie Chinka przy Alejach Jerozolimskich w Warszawie, kożuchy szyte na zamówienie w Nowym Targu. Przez czterdzieści lat zmieniły wiele adresów, ale ich właściciele jakoś nie potrafią się z nimi rozstać. W kontekście Jedwabnego przypomniała mi się debata na forum „Re‑ unionu” na temat „Czy ofiary mogą być sprawcami?”. Tyczyło się to oczy‑ wiście Żydów, nie Polaków. „Ci, którzy bili, zasługują na pogardę. Ubecja żydowska była nieszczęściem dla Polaków i tragedią dla Żydów” – pisał ze Sztokholmu Leon Kantor. Julian Bielecki, psychiatra z Frankfurtu, relacjono‑ wał, że Żydzi po wojnie przodowali w tym mieście w przestępczości zorga‑ nizowanej. „Trudno rozwinąć w sobie wartości moralne – komentował – jak się przeżyje obóz koncentracyjny jako dziecko”. Henryk Dasko, biznesmen i eseista mieszkający w Toronto, pisał o mafiosach żydowskich w Stanach: „Zorganizowanej przestępczości w Ameryce nie stworzyli Włosi, tylko Żydzi z Europy Wschodniej, twoi i moi krewni, i to nie byli eleganccy przestępcy w białych rękawiczkach – Gurrah Shapiro, Abbadabba Berman, Bugsy Siegel czy Lepke Buchalter, a prawą ręką Ala Capone był Jake Guzik z Chicago, syn polskich Żydów”. Saszka Sharon, inżynier z Toronto, opisywał, jak w koszer‑ nym sklepie mięsnym w Johannesburgu, gdzie spędził część życia, widział zdjęcie całej rodziny rzeźnika, pana Jutara: brodaty bogobojny Żyd, żona, masa drobnego potomstwa. „Który z nich jest Percy?” – spytała raz klientka i rzeźnik wskazał dumnie na jednego z chłopców, swego starszego brata. A Percy Jutar – uświadamiał nas Saszka – był głównym prokuratorem RPA, kiedy skazano na dożywocie Nelsona Mandelę.

203

9 kwietnia 2001 W redakcji czytam listy, które przyszły do mnie po tekście o dzisiejszym Je‑ dwabnem Proszę tu więcej nie przychodzić: „Właśnie. Kobieto, co was trzyma w Polsce? Niech was piekło pochłonie za przewrotność i zakłamanie. Po‑ lak w Polsce”; „Pani Bikont, Żydówko opętana wściekłym antypolonizmem, niedługo się spotkamy. Dla pani już jest wyznaczony kamikadze”; „Udało się wam w waszej gazecie rozpętać wojnę polsko­‑żydowską. Jeszcze parę takich historii na waszych łamach, a zostanę antysemitką, bo już dziś Żyd kojarzy mi się z kłamcą i oszustwem”. Jeden list pisany w zgoła innym tonie, i tylko ten jest podpisany: „Po pani reportażu ryczę i krzyczę. Dość nienawiści do ludzi innych narodowości. Gdy miałam pięć lat, straciłam matkę, a byłam piątym dzieckiem w rodzinie. W naszej trudnej sytuacji nie przyszedł nam z pomocą pleban, ale Żyd Icek Borensztajn, tego nazwiska nigdy nie zapomnę. Oznajmiam, że 10 lipca przy‑ jadę do Jedwabnego”. Anna Mazurkiewicz, Wrocław.

12 kwietnia 2001 Wypowiedź Jana Nowaka­‑Jeziorańskiego, legendarnego kuriera z Warszawy, byłego dyrektora Radia Wolna Europa: „Skoro poczuwamy się do zbiorowej dumy, musimy się też poczuwać do zbiorowego wstydu. Wstydu za wymordo‑ wanie polskimi rękoma w sposób bestialski kobiet i mężczyzn, dzieci i starców w Jedwabnem. Jeśli będziemy zbrodnię usprawiedliwiać, umniejszać, prze‑ rzucać odpowiedzialność, wtedy cały naród może się stać w oczach świata wspólnikiem zbrodni”. Dowiaduję się z tekstu Zbigniewa Nosowskiego, redaktora naczelnego „Więzi”, że na marcowych obradach Konferencji Episkopatu stanęła sprawa Jedwabnego, ale biskupi nie przyjęli wspólnego stanowiska. Ksiądz Henryk Jankowski z kościoła Świętej Brygidy, gdzie w czasach „So‑ lidarności” i stanu wojennego można było oglądać aranżacje Grobu Pańskiego o śmiałej politycznej wymowie (niektóre opisywaliśmy w podziemnym „Tygo‑ dniku Mazowsze”), nie po raz pierwszy włączył się w dyskusję o Jedwabnem i pofolgował swym antysemickim emocjom. Przedstawił miniaturę nadpalonej stodoły, odgrywającej rolę Grobu Pańskiego, z której wystaje kościotrup. Nad nią napisy: „Żydzi zabili Pana Jezusa i proroków i nas także prześladowali” oraz „Polacy, ratujcie Polskę”.

204

13 kwietnia 2001 Jadę do Gdańska, gdzie z Jankiem Skrodzkim jesteśmy umówieni z Antonim Olszewskim pochodzącym z Radziłowa. W czasie rozmowy Olszewski powtarza z bólem: –  Taka podłość się stała w chrześcijańskim narodzie. Opowiada, że jego matka w dzień mordu przechowała dwójkę dzieci, któ‑ re szybko przekazała dalej, obawiając się sąsiadów. W latach osiemdziesiątych uratowani odnaleźli ją i zaprosili wraz z synem do Izraela. –  Zwiedzili z nami Ziemię Świętą – wspomina tamten pobyt. – Ale trudno było nawiązać kontakt, bo nie mówili po polsku. Ich adres po śmierci matki gdzieś się zapodział. –  Po wojnie wysyłało się dzieciaka: „Pójdźcie na mogiłki po piach”, bo tam był żółty, dobry piach do tynkowania, ja też stamtąd nosiłem – opowiada dalej. I dodaje, że kamienie ze spalonej stodoły były w podmurówce ich domu. – Bo każdy jeden brał. Znalazłem kiedyś gnat, wyrzuciłem w cholerę, kolega do rzeczki wyrzucił czaszkę. Jaki wstyd, gdy teraz o tym myślę, ale wtedy nie było na to wyobraźni. –  Jaka tam antykomunistyczna partyzantka, to byli bandyci – opowiada o czasach tuż powojennych. – Przyszedł do nas jeden, w imieniu organizacji zabrał matce ostatnią kurę, mówiąc: „Jak ci się, kurwa, nie podoba, tobie też łeb urżnę”. A u nas było czworo małych dzieci i mama jedna. Dodaje, że część morderców z 7 lipca też była w tym podziemiu. Dowiadujemy się od niego, że Klimaszewski, ten, który podpalił radzi‑ łowską stodołę i którego szukaliśmy w Ełku, już nie żyje.

15 kwietnia 2001 Listy wysyłane do Jedwabnego do księdza Orłowskiego drukuje „Myśl Polska”. „W Jedwabnem Żydzi przez dwa lata władzy radziecko­‑żydowskiej zesłali systematycznie setki rodzin polskich i ani jednej żydowskiej. Listy były spo‑ rządzane w bóżnicy pod nadzorem rabina”. Świadek opisuje dalej, że 10 lipca jego rodzina ukryła Żyda. To klasyk. Ze świecą szukać wśród antysemitów z Jedwabnego kogoś, kto nie twierdzi, że jego rodzina ukryła Żyda. Ci, którzy naprawdę Żydów wtedy ukrywali, do dziś boją się o tym mówić. Na ręce księdza proboszcza Liga Polskich Rodzin w Radomiu złożyła swoją odezwę: „Bracia Polacy w Jedwabnem! W obliczu nagonki żydowskiej na Was wzywamy cały kraj do popierania Waszej sprawy, bo dziś Wy, jutro my. Liczymy na polskie siły w wojsku polskim, na poparcie ludzi pracy, inteligencji, robotników, rolników, polskiej młodzieży, kombatantów”. Wypisz wymaluj list

205

z marca 1968 roku, ta sama stylistyka, kiedy to zdrowy trzon narodu prote‑ stował przeciw „syjonistycznym wichrzycielom”.

18 kwietnia 2001 Jedwabne. Już kilka razy próbowałam się spotkać z Jerzym R. Czytałam jego wypowiedź w „Kontaktach”: „Od tamtego 10 lipca 1941 roku nazwiska oprawców były tajemnicą poliszynela”. To od niego Tocki, naczelny „Kontak‑ tów”, dowiedział się jeszcze w latach osiemdziesiątych o ponurym sekrecie Jedwabnego. Były nauczyciel historii w miejscowej szkole, dziś na rencie, jest tą jedy‑ ną osobą, która od dawna interesowała się popełnioną przed laty zbrodnią, i dużo wie o mordercach. Prowadził korespondencję z dawnymi mieszkańca‑ mi Jedwabnego. Dostałam (choć nie od niego) kserokopię listu z 1988 roku, w którym mieszkający w Niemczech wnuk Łucji Prus, właścicielki miejscowego dworu, odpowiadał na jego pytania: „Do Jedwabnego przyjeżdżałem przed wojną do babci na urlopy szkolne. W 1939 roku przenieśliśmy się do Generalnej Guberni. Do Jedwabnego wróciłem na krótko, w lipcu 1941 roku. Jedwabne było bez Żydów, którzy byli spaleni w stodole koło cmentarza i zrobione to było przy pomocy lokalnej ludności”. Jerzy R. spotkał się z Arnold i z Grossem. Od tego czasu zdarzało się, że wracał do domu z baru Relax pobity. Bo Jerzy R. dużo wie i dużo pije. Sły‑ szałam, że ostatnio mówi głosem jedwabieńskich negacjonistów. Ale i tak postanowiłam się z nim spotkać. Umawiałam się z nim kilkakrotnie, czekałam w wyznaczonym miejscu, a on nie przychodził. Zaproponowałam, żeby sam wyznaczył termin. Wiedział, że jadę do Jedwabnego specjalnie po to, żeby się z nim spotkać. Czekam go‑ dzinę, dwie, ale on – jak zwykle – nie przychodzi. Zachodzę do Godlewskiego, który jest cały spięty. Od jakiegoś czasu toczyły się pertraktacje z Henrykiem Biedrzyckim, spadkobiercą Bronisława Śleszyńskiego, do którego należały stodoła i teren wokół niej. Gdy w latach sześćdziesiątych ZBoWiD przystąpił do budowy pomnika, działkę przejął Skarb Państwa. Badania wykazały, że mogiła Żydów wykracza poza oznaczony wtedy teren i trzeba dokupić kawałek ziemi. Urząd wojewódzki wycenił ziemię na trzydzieści tysięcy złotych. Tymczasem Leszek Bubel zaoferował sto tysięcy. Biedrzycki oczywiście wolał Bubla, zarówno ze względu na cenę, jak i na wspólnotę poglądów. Zaproponował jednak państwu, że może odsprzedać ziemię, oczywiście za sto tysięcy, bo dlaczego ma być stratny. I do tego pod warunkiem, że za rok zarządzanie tym terenem przekazane zostanie Komite‑ towi Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego. Pomysł jest taki, by wystawić obok

206

pomnik pomordowanym przez Żydów Polakom. Bubel nie ma wątpliwości, że taki projekt łatwo znajdzie akceptację radnych. W Jedwabnem w kółko powtarzają to samo: chodzi o pieniądze, na krzyw‑ dzie mieszkańców bogacą się Gross, dziennikarze, fałszywi świadkowie i świa‑ towe żydostwo, które zażądało od Polski odszkodowań. Tymczasem zdaje się, że jedyną osobą, która ma szansę się wzbogacić, jest wnuk gospodarza, który udostępnił stodołę na spalenie Żydów. Udaje mi się dostać do Janiny Biedrzyckiej, by ją dopytać, jak to było z odbudowaniem przez Niemców stodoły jej ojcu. Ale nic nie udaje mi się dowiedzieć. –  To bzdura. Spalenie Niemcy zrobili, a Żydzi pisali donosy, to na własne oczy widziałam. Ja się tak denerwuję, bo wprost nienawidzę kłamstwa. Biedrzycka nie tylko na własne oczy widziała Żydów piszących donosy, lecz także słyszała Niemców, jak 10 lipca rano na rynku przez głośnik nada‑ wali przemówienie do Żydów. Co mówili, tłumaczyła jej koleżanka Żydówka, którą zabrała na swoje poddasze – że Żydzi jadą do pracy i mają się ustawić czwórkami. Widziała, jak się grzecznie ustawiali. Dowiaduję się, że na Wielkanoc, na zakończenie mszy świętej, ksiądz Orłowski wystąpił w roli kolportera antysemickiej książeczki, zachęcając, by kupować Operację „Jedwabne”. Mity i fakty Lecha Niekrasza, oraz że skutek mego wywiadu z Przechodzkim jest zgoła inny, niż miałam nadzieję. Zaczęły krążyć oszczerstwa na temat jego ojca, jak to, że brał udział w rabunku i wzbo‑ gacił się na żydowskim złocie. Dokładnie to samo, co w przypadku Leszka Dziedzica. Kiedy rozeszło się, że rozmawia z dziennikarzami o zbrodni, zaczęto rozpowiadać, że jego ojciec wygrzebywał z popiołów złote zęby. Tak wygląda pamięć zbrodni: mieszkańcy nie mieli z tym nic wspólnego, zrobili to Niemcy. Ale wystarczy, by ktoś uchylił rąbka tajemnicy, a zaraz zaczynają oskarżać go, że brał udział w mordzie, on sam albo jego rodzina. Znajomy powtarza mi rozmowę z Krystyną N., o tym, że nikt nie pójdzie na obchody, bo w tej całej sprawie chodzi tylko o pieniądze. Gdy rozmawiałam z nią w marcu, twierdziła, że miasto podzieliło się na dwa obozy, ale więcej jest takich, którym żal pomordowanych. Wygląda na to, że przestało jej być żal. Zajeżdżam do Przestrzela. –  Podjęliśmy ostatecznie decyzję o wyjeździe z Polski – mówi Leszek Dziedzic. – Tylko pójdziemy na uroczystości. To nie chodzi tylko o ataki na nas, ale o całą atmosferę. Nie dziwię się. Drugim obiektem nagonki jest burmistrz, który też coraz częściej myśli o emigracji.

207

19 kwietnia 2001 Z moimi córkami Olą i Maniuchą oraz z przyjaciółmi wyruszyliśmy na kilka dni w Tatry, do Doliny Pięciu Stawów. Dochodzimy pod ścianę ostatniego etapu przed dojściem do schroniska, kiedy moja komórka, która przecież nie ma tu zasięgu, nagle dzwoni. To Stanisław Ramotowski – bardzo źle się czu‑ je. Nie wiem, jakim cudem udaje mi się dodzwonić do mojej siostry Marysi Kruczkowskiej, która obiecuje pojechać natychmiast do niego do Konstancina.

22 kwietnia 2001 Z powrotem w Warszawie. W Szpitalu Bródnowskim, gdzie moja siostra prze‑ wiozła Ramotowskiego, dowiaduję się, że to był zawał. Gorzej, że na zdjęciu z prześwietlenia widać plamę wskazującą na raka płuc. W tym samym miejscu na kliszy dwa miesiące temu jeszcze niczego nie było.

24 kwietnia 2001 W budynku ŻIH­‑u, w pokoiku, gdzie mieści się siedziba Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, szukam dokumentów o Wyrzykowskich z Janczewka i o ro‑ dzinie z Zanklewa, która przechowała krawca Lewina z Wizny. Znajduję pismo Mojżesza Olszewicza z 1963 roku o nadanie małżeństwu Wyrzykowskich medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Jest też list Antoniny Wyrzykowskiej: „Przechowałam siedem osób przez 28 miesięcy w schronie w chlewie pod gnojem. Zaznaczam, że byli bez centa. Nie chodziło mnie o pieniądz, ale o ratowanie życia ludzkiego, nie chodziło o wyznanie, tylko o człowieka. Po wyzwoleniu byłam niejednokrotnie bitą i im też groziło nieszczęście, więc musiałam opuścić rodzinne strony”. Jest korespondencja Lewinów z Wizny w sprawie nadania odznaczenia Dobkowskim. Cała rodzina jest zarejestrowana w Jad wa­‑Szem – zarówno go‑ spodarz z Zanklewa, którego odwiedziłam w grudniu zeszłego roku, jak i jego bracia. Dostali medale, ich rodzice wtedy już nie żyli. Jest ich list: „W maju 1945 za przechowywanie rodziny państwa Lewinów bliżej niezidentyfikowane oddziały partyzanckie wywarły na naszej rodzinie rodzaj zemsty polegającej na: biciu i maltretowaniu naszego ojca oraz zabraniu całego naszego mienia i pozostawieniu naszej rodziny bez środków do życia”. W korespondencji znalazłam adres jednego z braci, Wincentego Dobkow‑ skiego. Wieczorem dzwonię do niego do Ełku. –  Wyciąga się teraz takie brudy, takie kłamstwa. I po co? – mówi mi w zdenerwowaniu Dobkowski, gdy przedstawiam się jako dziennikarka, która

208

pisze książkę o Jedwabnem. – Było trochę łobuzów w Jedwabnem. Sądzili dwudziestu, tych, co ich Niemcy wygonili i zmusili Żydów pilnować. Ja uwa‑ żam Izraelczyków, ale trzeba by wtedy powiedzieć, co Żydzi robili w czasie okupacji sowieckiej. Czas już ten rozdział zamknąć. Ludzie dzielą się na do‑ brych i diabła wartych. Jak można mówić, że to polski naród zrobił? Narody trzeba pojednać, a nie żeby wzrastał antysemityzm. Opowiadam mu, że wyjeżdżam do Izraela, gdzie odwiedzę rodzeństwo Lewinów, dostałam ich adres od brata w Zanklewie. Wincentemu Dobkowskie‑ mu, gdy tylko zaczyna mówić o Janku i Teresce – tak nazywali ich w czasach, gdy się u nich ukrywali – głos zaraz łagodnieje. –  Musi się pani spotkać z każdym osobno, bo oni ze sobą wcale nie roz‑ mawiają. Pokłócili się o spadek po matce. Taka szkoda, przecież ich dwoje jest tylko na świecie, co razem przeszli ten ciężki czas.

25 kwietnia 2001 W „Naszej Polsce” wywiad z Krystyną Kossakowską z domu Ostrowską, któ‑ rego udzieliła Polskiemu Radiu Toronto. „Myśmy z rodzeństwem leżeli na podłodze w domu i wymiotowali – opisywała czas zaraz po spaleniu Żydów – taki cuchnący dym rozchodził się po całym Jedwabnem, rozwiewał to wiatr, wdzierając się do mieszkań, zatruwał”. Miała wtedy dziesięć lat. Mieszkała na Przytulskiej. O ósmej rano widziała z okna, jak pędzono Żyda z naprze‑ ciwka i jego czwórkę dzieci. Była z tą rodziną zaprzyjaźniona, zapraszali ją na macę. Jak opisuje, „dwóch żandarmów niemieckich na środku ulicy biło ich i kopało butami, a dzieci płakały niesamowicie”. Po czym opowiada dalej, że gdy o trzeciej po południu wyszły z mamą na miasto odwiedzić ciotkę, która mieszkała na Cmentarnej, widziały pochód Żydów, na czele z rabinem, który niósł na kiju swoją czapkę. Dlaczego akurat wtedy poszły odwiedzić ciotkę, która mieszkała na trasie przemarszu Żydów? Najwidoczniej chciały sobie popatrzeć. Już kolejny raz dowiaduję się, że rodzice pozwalali dzieciom oglądać scenę zapędzania Żydów na rynek. Ot, ludyczna strona mordu.

2 maja 2001 Mniej niż jedna trzecia Polaków uważa, że Polacy powinni przeprosić za Je‑ dwabne. Takie są ostatnie wyniki badań CBOS­‑u.

209

4 maja 2001 „Za winy nasze i winy wasze” – tytuł na pierwszej stronie „Gazety” oddaje, nie można lepiej, sens wystąpienia prymasa na Jasnej Górze. Józef Glemp zapo‑ wiedział, że akt przeprosin za Jedwabne odbędzie się 27 maja w Warszawie. Konferencja Episkopatu będzie się tam modlić – jak podkreślił – nie tylko za ofiary w Jedwabnem, ale też „za zło, które dokonało się na obywatelach polskich wyznania katolickiego i w którym mieli udział także Polacy wy‑ znania mojżeszowego”. „Polacy – stwierdził dalej prymas – również doznali krzywd […], cierpieli z powodu zła wyrządzonego przez Żydów, m.in. w czasie wprowadzania w Polsce komunizmu. Oczekuję, że strona żydowska dokona rachunku sumienia i zdobędzie się na przeproszenie Polaków za te zbrodnie”. Znajomy ksiądz ma na to gotową formułę: „kolejne glempnięcie Glempa”.

9 maja 2001 U Jacka Kuronia. Gdy odwiedziłam go ostatnim razem w szpitalu, rozmawia‑ liśmy o wywiadzie, którego udzielił „Gazecie” nestor Narodowej Demokra‑ cji, minister sprawiedliwości w III RP Wiesław Chrzanowski. Na pytanie, czy śmierć Żydów, mieszkańców Jedwabnego, obciąża moralnie międzywojenny ruch narodowy, Chrzanowski odpowiedział: „Skądże znowu. Dlaczego miał‑ by obciążać? Przecież narodowych demokratów tam nie było”. Ten fragment rozmowy silnie wzburzył Jacka. Wskazywał mi na passus, że bastionem ruchu narodowego przed I wojną i w międzywojniu było Podlasie. –  To przecież w tych okolicach leży Jedwabne i Radziłów – wścieka się Jacek. – On mówi, że tam największe były skutki działań instytucji oświatowych tworzonych przez endecję. I nie widzi tych skutków! Czyta mi swoją przygotowaną dla „Gazety” polemikę z tezami Chrzanowskie‑ go „o dobroczynnym wpływie endeckiej pracy wychowawczej”: „Obecnie IPN pro‑ wadzi śledztwo w sprawie mordu w Jedwabnem i stara się ustalić, jaki był w nim udział niemieckich okupantów. Pewnie jakiś był, ale jest to okoliczność ubocz‑ na wobec ponad stuletniej pracy wychowawczej obozu nienawiści narodowej”. Zdawałam Jackowi wcześniej na bieżąco relacje z lektury przedwojen‑ nej prasy diecezjalnej w tych stronach i opowiadałam o procesjach, zdomi‑ nowanych przez Stronnictwo Narodowe, które kończyły się demolowaniem żydowskich sklepów. Jacek starannie notuje nazwy miejscowości, w których dochodziło do tych ekscesów: Wąsosz, Radziłów, Jedwabne, Szczuczyn, Graje‑ wo, Tykocin, Kolno, Suchowola, Wizna, Zaręby Kościelne. Chce wstawić je do tekstu. Jacek, który przez lata przekazywał zachodnim mediom szczegółowe dane o represjach spadających na Komitet Obrony Robotników, wie świetnie, że zdania ogólne brzmią donośniej, gdy podparte są konkretem.

210

10 maja 2001 Czytam akta sprawy sądowej przeciw Henrykowi Dziekońskiemu, mordercy z Radziłowa, wydobyte przez białostocki IPN. Rozszyfrowuję kulfoniaste pis‑ mo protokolanta. „Otrzymaliśmy rozkaz od gestapowców zegnania na rynek Żydów i zamęczenia ich – zaczyna oskarżony. – Do rozkazu ustosunkowaliśmy się bardzo chętnie i przychylnie”. Jego szczegółowe sprawozdanie z chętnego i przychylnego wykonania rozkazu musiało na tyle zadziwić Sąd Wojewódzki w Białymstoku, że skierowano go na badanie psychiatryczne. Wylądował w szpitalu w Choroszczy. To był 1953 rok. Dyrektor szpitala doktor J. Bernasiewiczowa postawiła diagnozę, że oskarżony jest dotknięty psychopatią ustrojową (psychopathia constitutionalis). Widać pani dyrektor przebywała na jakimś szkoleniu w Związku Radzieckim, to tam wymyślono choroby „ustrojowe”, by więzić w szpitalach psychiatrycznych osoby o niewy‑ godnych politycznie poglądach.

12 maja 2001 Jedziemy z Jankiem Skrodzkim do Redy do odnalezionego przez niego świad‑ ka. Bo Janek ma chwyt buldoga. Przeczytał tekst w „Dzienniku Bałtyckim”, w którym występował anonimowy świadek z Radziłowa, i sobie wiadomymi metodami go wytropił. To świadek wyjątkowy. Wówczas trzynastolatek, biegał od miejsca do miejsca i zapisywał, co się dzieje, bo marzył, by zostać reporterem. Widział znęcanie się nad Żydami w pierwszych dniach po wyjściu Sowietów i sam mord. –  Po każdym dniu, jak się wszystko skończyło, pędem biegłem do domu i przy świeczce robiłem zapiski. Dziennik zaginął, Andrzej R. reporterem nie został, ale w pamięci prze‑ chował dziesiątki scen, w tym kto, kiedy i jak mordował. Rozpoznawał w zga‑ nianym tłumie swoje koleżanki i kolegów. A co widział – zapamiętał. Godzina po godzinie. Opowiada o tym bez emocji. Próbuje dziś to na nowo opisać. Pokazuje mi próbki. Starannie zapisane w zeszycie w kratkę, okrągłe zdania, w których nie ma nic z tej masy konkretów, jakie od niego wydobyliśmy. Mówienie o mordzie było w większości domów tematem tabu, to łatwo zrozumieć. Ale trudniej, że takim samym tabu było – i jest do dziś – mówienie o tym, kto pomógł Żydom. Andrzej R., który podawał nazwiska morderców, zawahał się przed powiedzeniem mi, na czyim polu ukrywali się w lepiance ojciec i syn Dorogojowie. –  Żyją córki tego gospodarza, musiałbym je zapytać o zgodę.

Rozdział 5

Powiem wam, kto to zrobił: mój ojciec czyli prywatne śledztwo Jana Skrodzkiego

Jan Skrodzki z psem Czaczą w swoim mieszkaniu w Gdańsku, 2002 rok

Jan Skrodzki, emerytowany inżynier ze Stoczni Gdańskiej, był małym chłop‑ cem, kiedy z okna domu rodzinnego w Radziłowie zobaczył Żydów pędzonych przez Polaków na miejsce kaźni. Gdy jako nastolatek opuszczał miasteczko, postanowił nigdy więcej tam nie wracać. Na spotkaniach rodzinnych i towarzyskich zawsze mówił otwarcie, że Ży‑ dów w Radziłowie spalili miejscowi. Nieodmiennie kończyło się to kłótnią, ale Skrodzki uparcie powtarzał, że żaden Niemiec nikomu pistoletu nie przykładał do głowy, a przyczyną zbrodni były antysemityzm i chęć grabieży. Miał zadziwiającą pamięć, zdarzenia z dzieciństwa opowiadał tak, jakby wciąż miał je przed oczami. Obraz, który zobaczył zza firanki, opisywał, jak‑ by patrzył na fotografię:

212

–  Miałem wtedy sześć lat, siedem miesięcy i czternaście dni. Obserwo‑ wałem najpierw, jak zmuszono Żydów do pielenia trawy na rynku, wybru‑ kowanym kamieniami, między którymi rosła trawa. Potem z innego okna zobaczyłem kolumnę na ulicy Pięknej. Nieraz potem widziałem na filmach transporty Żydów: esesmani, karabiny, psy. U nas niczego takiego nie było. To byli nasi ludzie z Radziłowa i okolicznych wsi. Musieli się wcześniej namówić, w tym dniu ich załatwimy, bo jak inaczej by się zebrali? Tego nie zrobił margines społeczny. Tam było pełno młodych ludzi, i to nie z kijaszkami, ale z grubymi pałami. Nieraz słyszę, że dziś nie ma w Polsce antysemityzmu. Wtedy odpowia‑ dam: „W mojej rodzinie jest bardzo dużo antysemitów, z mojego środowiska to co drugi, może co trzeci, i ja też mógłbym nim być”. Skąd się u nas wziął antysemityzm? Przecież ksiądz z ambony go głosił, gruby ksiądz Dołęgowski. A Polak w Radziłowie słuchał, bo był człowiekiem niewykształconym, albo wręcz analfabetą. I zawistnym, że Żydowi się lepiej wiedzie. Tymczasem Żydzi ciężej pracowali, lepiej sobie pracę organizowali, wspomagali się wzajemnie. O ojcu mówił Skrodzki z szacunkiem i z bólem: –  Był wziętym krawcem, zatrudniał kilku czeladników. Jak to możliwe, żeby tak mądry człowiek, uczciwy, na dodatek świetny krawiec, mógł być takim antysemitą? Wiedział, że jego ojciec, by robić Żydom konkurencję, założył piekarnię i z pobliskiego Tykocina ściągnął wspaniałego piekarza Odyńca, też działacza Stronnictwa Narodowego. Mało tego, wymalował szyld: „Piekarnia chrześci‑ jańska”. –  Po co mu była piekarnia chrześcijańska? – pytał Skrodzki i sam odpo‑ wiadał: – Żeby dokuczyć Żydom. Jego ojciec musiał rzeczywiście być dobrym krawcem, skoro po wojnie, gdy przenieśli się do Milanówka, znalazł zatrudnienie w zakładach Wzornictwa Przemysłowego. Był odważny, należał do AK, między piecem a podłogą zrobił kryjówkę, w której trzymał radiostację. –  Gdy ogłoszono amnestię, ojciec się ujawnił ze swoim oddziałem. Chłopi zwozili wtedy furmankami broń na posterunek. Byli naiwni. Po ojca przyszli dwa miesiące później, wzięli do ciupy, siedział dziewięć miesięcy do sprawy, która miała miejsce w sądzie w Ełku. Matka została z kilkorgiem małych dzieci, ja chodziłem wtedy do ósmej klasy do szkoły w Łomży i musiałem przerwać na rok naukę, żeby pomagać w domu. W międzyczasie zabrali się do rozprawy z marginesem, który mordował Żydów. Drugi raz ojca wsadzili. Nie udało się skazać go za AK, to może się uda od strony pogromu? Niczego mu nie udo‑ wodniono. To Skrodzki zaproponował, żebyśmy pojechali razem do Radziłowa. On najlepiej wiedział, z kim i jak trzeba porozmawiać, i był gotów mi pomóc,

213

wyciągnąć coś od ludzi, którzy nie będą chcieli rozmawiać ze mną, obcą i do tego dziennikarką. Przy okazji mógł przeprowadzić własne śledztwo. Chciał się dowiedzieć, co robiły tego dnia osoby, o których zachował ciepłe dziecięce wspomnienia. Pierwszy raz pojechaliśmy tam w lutym 2001 roku. Janek był starannie przygotowany. Miał listę osób, które w 1941 roku były w miasteczku i wciąż żyły w Radziłowie. I oddzielnie listę osób, które uczestniczyły w mordzie, zrekonstruowaną według informacji, które kiedyś sam zasłyszał oraz na pod‑ stawie świadectwa Menachema Finkelsztejna. Przy tych, co do których nie miał wątpliwości, postawiony był znak plusa, przy tych, których nie był pe‑ wien – znak zapytania. Zajechaliśmy pod dom jego kuzynów. Gospodarstwo zamożne, zadbane, w obejściu mercedes, starszy rocznik. Już na schodach, na progu domu, w po‑ śpiechu Skrodzki przeszedł ze mną na ty. –  Powiedziałem im, że jest pani moją kuzynką – tłumaczył ten pośpiech. – Inaczej nie będą z tobą rozmawiać. Rozmowa z jego kuzynostwem jakoś się nie kleiła. Skrodzki, typ gaduły, wspominał dzieciństwo. Jak za czasów sowieckich jego ojciec przestał nocować w domu, obawiając się wywózki, schował się, a gdy rozeszły się wieści, że będą wywozić rodziny, matka oddała Janka na przechowanie do krewnych, a sama z dwójką młodszych dzieci znalazła schronienie gdzieś w okolicy. Wtedy odezwała się gospodyni: –  Jak się mówi o sowieckich czasach, zaraz mi się kojarzy z tym, co u nas mówiono, że Żydzi na Syberię wywozili. –  Nam właśnie Żyd uratował życie – zaprotestował Skrodzki – bo uprze‑ dził matkę, której nocy po nas przyjdą Sowieci. Wywieziono mnie furmanką do Trzasek, do rodziny Borawskich. Kiedy ktoś przychodził w gości, chowali mnie za szafą lub w alkierzu. Tam żadnych Żydów nie było i, to chcę podkreś­ lić, gospodarze ukrywali mnie przed polskimi sąsiadami. Przecież gdyby ten Żyd wtedy nie uprzedził matki o wywózce, nie rozmawialibyśmy dziś. Mama z trojgiem drobiazgu wykończyłaby się po drodze. –  Prawda – przyznał kuzyn. – Żydy wiedziały o wszystkim wcześniej, bo to oni wskazywali, kogo wywieźć. Skrodzki tłumaczył, że w każdej nacji jest margines, a porządny Żyd nie szedł na współpracę z Sowietami, podobnie jak porządny Polak. –  Prawda – przyznała żona kuzyna. – Kiedy sprzątałam w Ameryce, to raz u Żydów, a raz u Niemców, co mieli fotografie rodzinne ze swastyką. I jedni, i drudzy byli porządnymi ludźmi. Skrodzki próbował naprowadzić rozmowę na temat mordu. Zaczął od wspomnienia o Zalewskim, wspólnym wujku i jakże porządnym człowieku.

214

Opowiadał, jak usłyszał kiedyś od jego córki Haliny, że to właśnie do ich domu przybiegła prosić o pomoc Żydówka, nad którą znęcał się jeden z Mordasie‑ wiczów. –  No właśnie – wpadł mu w słowo kuzyn. – Bo matkę Mordasiewiczów wywieziono na Sybir, i to z dzieciakiem. Jak ktoś nie miał rodziny wywiezionej, to tam nie szedł. Zresztą, po co o tym mówić, nikt z nich już nie żyje. –  Skoro wiadomo, że nikt z morderców nie żyje, to znaczy, że wiadomo, kto mordował? – wtrąciłam się nieopatrznie. –  Nie będę mówił na zmarłych, zwłaszcza że krzywda im się wcześniej stała. I na tym koniec. Odwiedzaliśmy kolejnych kolegów Janka z dzieciństwa. Przyzwyczajona, że to ja trzymam ster rozmów, musiałam się uzbroić w cierpliwość, byłam przecież tylko kuzynką Janka (od strony żony), która tu zajechała trochę przypadkiem. By odwiedzić wszystkich, których Janek wpisał sobie na listę, potrzeba byłoby wielu dni. Wszystkie rozmowy ciągnęły się godzinami. Pro‑ wadził je Janek, ja wierciłam się niespokojnie, czekając, aż zacznie wreszcie pytać o mord. „Przecież – myślałam sobie – i tak muszą się domyślać, w jakiej sprawie przyszliśmy”. O sąsiednim Jedwabnem już było głośno. –  Pamiętasz – pytał Skrodzki swego kolegę z dzieciństwa – że mój ojciec miał najmocniejszą maszynę krawiecką Pfaff i jako jeden z pierwszych w Ra‑ dziłowie rower Diament? –  A twój wuj Zalewski miał i maszynę Pfaff, i singera, w którym kolanem się stopkę podnosiło. Byłem wtedy u niego czeladnikiem, ale tylko twój wuj używał pfaffa i jeszcze jeden najzdolniejszy czeladnik Antoni Mordasiewicz miał prawo przy niej usiąść. Wiedziałam już wcześniej od Stanisława Ramotowskiego, że tenże Mor‑ dasiewicz był nie tylko zdolnym czeladnikiem, lecz także mordercą. A tu mam słuchać o maszynach do szycia, o tym, że siostra Henia miała na oku Janka, a z kolei Henio podobał się Władzi. Mogli też bez końca rozmawiać o powo‑ jennej partyzantce – jak zginął „Bruzda”, a jak Marchewka, co miał pseudo‑ nim „Ryba”. Janek dopiero po wyczerpaniu innych tematów zdradzał, po co przyjechał: –  Muszę się wszystkiego dowiedzieć, bo IPN bada sprawę Jedwabnego, dojdą i do Radziłowa, będą wypytywać o ojca, muszę być przygotowany. A ty, Anka, notuj – rzucał w moim kierunku, co umożliwiało mi prowadzenie zapi‑ sków bez wzbudzania nadmiernych podejrzeń. Szybko zrozumiałam, że dzięki tej taktyce zdobywamy bezcenne infor‑ macje, do których sama nigdy bym nie dotarła. I to właśnie ten typ rozmowy, ot, takie gadu­‑gadu o dawnych czasach, dawał nam tę szansę.

215

–  Pamiętasz, był taki facet, przezywali go Dupek – opowiadał Józef K. – No ten, co podpalił stodołę, syn wdowy, Klimas. –  Tak się nazywał? Nie pamiętam takiego nazwiska w Radziłowie – wtrącał, jakby od niechcenia, Janek. –  Nazywał się Józek Ekstowicz, ale wszyscy mówili na niego Józek Kli‑ maszewski, bo wychowywała go babcia Klimaszewska. Trudno mi było się nie zastanawiać, gdy rozmawialiśmy z kimś po sie‑ demdziesiątce, czy nie brał udziału w zbrodni. I tak, gdy odwiedziliśmy Fran‑ ciszka E., krawca, który terminował u ojca Janka, przypatrując się szlachetnej, jakby wyrzeźbionej twarzy naszego małomównego rozmówcy, pomyślałam: „Ten to na pewno nie”. Tego dnia Franciszek E. pasł krowy, do miasteczka wrócił pod wieczór. Zapytałam, czy koledzy, którzy grabili opustoszałe mieszkania, nie zawołali go, by się do nich przyłączył. –  Do jednego domu zaszedłem, co zięć mieszkającej tam Żydówki, Kozioł go nazywali, miał wykształcenie i dużo książek. Koledzy wynosili krzesła, stół, ja wziąłem po Żydzie książki. Śmiali się potem ze mnie: „Głupi, papier brał”. Kiedy zapytałam, jakie książki, wycofał się speszony, jakbym chciała do‑ konać ich restytucji. Chwilę potem cytował z pamięci, może nieprzypadkowo, Mickiewicza i Asnyka. Ale nie śmiałam mu zadać wprost pytania, czy to były właśnie te „pożydowskie” książki. Drugiego dnia pobytu zorientowaliśmy się, że pod naszą nieobecność ku‑ zynka musiała zajrzeć do pokoi, w których nocowaliśmy. Jej uwagi wygłaszane do Janka dowodziły, że przeczytała jego notatki. Janek starannym pismem pod nagłówkiem „Prawdopodobni mordercy z 7 lipca 1941” wypisał nazwisko jej wujka, co prawda ze znakiem zapytania. Ze spojrzeń rzucanych w moją stronę wynikało, że zapoznała się też z moim kalendarzem, w którym powtarzała się kilka razy notatka: „Zadzwonić do pana Skrodzkiego”. Wyjechaliśmy późnym popołudniem z Radziłowa, było już ciemno, rozsąd‑ niej byłoby jechać następnego dnia rano, ale atmosfera u naszych gospodarzy była, łagodnie mówiąc, napięta. Ja prowadziłam. Po drodze lód i śnieżyce, droga do Warszawy, którą pokonywałam zwykle w trzy godziny, tym razem zabrała mi siedem i pół. Skrodzki niedługo po naszej wyprawie do Radziłowa zastał list od rodziny tak komentujący przywiezienie mnie tam: „Ciebie chyba, Janku, diabeł opętał”. Przysłał mi tekst Datnera Zagłada Radziłowa, który mu wcześniej sksero‑ wałam, ze swoimi poprawkami, gdzie podawał prawidłowe brzmienia często mocno poprzekręcanych nazwisk. W tym tekście kilka fragmentów było niejasnych. Na przykład takie zda‑ nie: „Padła pierwsza ofiara, niejaki Skondzki, krawiec, i Antoni Kostaszewski

216

dokonuje bestialskiego mordu siedemnastoletniej komsomołki Frumy Dorogoj [w rzeczywistości miała na imię Szyma, Fruma to była jej siostra], oświadczając, że dla takiej szkoda kuli. Ucięli jej głowę w lesie koło Kolonii Kopańskiej, a ciało rzucili do bagna”. Przy kolejnej lekturze przyszło mi na myśl, że zdanie jest źle zredagowane i ten krawiec to nie pierwsza ofiara, ale – razem z Kosmaczewskim (już wiedziałam, że tak brzmi prawidłowo drugie nazwisko) – uczestnik zbrodni. Gdy Skrodzki powiedział mi, że jego ojciec był krawcem, zastanawiałam się, czy nie ma tu pomyłki w nazwisku – przekręcić „Skrodzki” na „Skondzki” nietrudno. Jankowi musiało chyba chodzić po głowie to samo co mnie, bo oddając mi poprawione świadectwo Finkelsztejna, skreślił „Skondzki” i napisał ołów‑ kiem „Skrodzki” ze znakiem zapytania. Wtedy zaproponowałam mu, że jak go męczy, czy tym krawcem jest może jego ojciec, zabiorę go do Stanisława Ramotowskiego, który jest chodzącą pamięcią zbrodni. Gdy wcześniej mówiłam Ramotowskiemu, że odwiedziłam w Gdańsku syna Zygmunta Skrodzkiego i że wybieramy się razem do Radziłowa, stanow‑ czo zaprotestował: –  Pani Aniu, to nie jest dla pani znajomość. Ale gdy po powrocie z Radziłowa spytałam wprost, czy ojciec Skrodzkiego był jednym z morderców, zaciął się. Powiedział, że jego przy stodole nie było i skąd by miał wiedzieć, kto tam był. Wie tylko, bo widział na własne oczy, że jak przed wojną wikary Kamiński szedł na czele bojówki narodowców wybi‑ jających Żydom okna, to zaraz za nim szedł Zygmunt Skrodzki. –  Był pierwszy w mieście do takich rzeczy. To był wróg Żydów – dodał. Jednak gdy odwiedziłam go ze Skrodzkim, nic o tym nie chciał wspomnieć. –  Nie, nie, to nie chodzi o pana ojca, to mogło chodzić o krawca, który mieszkał naprzeciw remizy, Eugeniusza Skomskiego, on brał udział – wyjaśnił. I zmienił temat. Zaczął opowiadać o swojej świetnie skrojonej czarnej skórza‑ nej kurtce, którą nosi do dziś, a którą uszył mu przed pół wiekiem Zygmunt Skrodzki. Po wyjściu Janek wziął ode mnie na chwilę egzemplarz zeznań Finkelsztej‑ na ze swoimi poprawkami i z ulgą przeprawił, już długopisem, nazwisko „Skondzki” na „Skomski”. W Warszawie odwiedziliśmy mieszkającą na Pradze jego kuzynkę, emery‑ towaną krawcową. Ułomna, krzątająca się żwawo po domu siedemdziesięcio­ trzyletnia Halina Zalewska wzbudzała sympatię od pierwszego wejrzenia. Potem było, niestety, gorzej. Swoje wiedziała o Żydach, całymi dniami słuchała Radia Maryja. Widziała, jak jej polscy koledzy prowadzili na śmierć jej żydowskie kole‑ żanki, jak szły z niemowlakami w becikach. Współczuła ofiarom i pomstowała na morderców, a jednocześnie swoją relację przeplatała okrzykami: „parszywe

217

Żydki”, „cholerna parada popleczników”, „chałaciarze, żebracy, a teraz docho‑ dzą mienia”, i gładko przeszła do obarczania ofiar winą za zbrodnię. –  Z Radziłowa z osiemset sztuk poszło do spalenia. Tylu ich było, bo Żydzi plenili się jak króliki. Żydostwo górowało nad nami, porozsiadali się, wspierali swoich. Żydzi nie przebierali w środkach, żeby Polskę zabiedzić i nie dopuścić do rozwoju. Tolerowaliśmy to przez tyle lat. Żadnego uprzedzenia do Żydów nie było, tylko się Polak wkurzył za to, co robili za Sowietów. Żydy byli w NKWD, robili listy do wywózki. Pamiętam za Sowietów, jak stały Żydy przy łóżku, noc była, przystawili broń: „Job twoju matʹ, masz mówić, gdzie się ukrywa ojciec”. –  Tak przeklinali miejscowi Żydzi? – upewniałam się. –  Nie, nie, ci przyjezdni. Ale miejscowych w policji też była chmara, rutynowanych komunistów i zdrajców narodu polskiego, Lejzor Gryngras, Nagórka i Piechota, był też szwagier Halinki, naszej służącej, nieważne, jak się nazywał, bo to Polak był, nie Żyd. A Żyd, mówi Pismo Święte, to plemię żmijowe, przewrotne, nieufne i niewierne. Psikusy robili samemu Panu Bogu, który musiał na nich plagi zsyłać. Trzydzieści lat kazał im krążyć na pustyni. To nie przypadek, że ich tak ciężko karał. Wiem o tym sprzed wojny, z lekcji religii. Wszystko pamiętam, mam siedemdziesiąt trzy lata i żadnej sklerozy, choć margaryny nie jem, tylko masło, bo margarynę robią żydowskie spółki. Skrodzki próbował interweniować: –  Stary Testament, źródło naszej wiary, jest wspólny, a Jezus był Żydem. –  Ale co ty opowiadasz, on był Boga syn, jego nie dotyczy to plemię. Po hebrajsku mówił mało, a po żydowsku w ogóle. Janek zacytował jej zeznania Finkelsztejna o krawcu Skondzkim, który razem z Kosmaczewskim dokonali bestialskiego mordu na młodej dziewczynie. –  A, to chodzi o córkę szewca Dorogoja, co mieszkał koło remizy. Czarna, krótko ostrzyżona – skojarzyła zaraz Zalewska. – Kamieniem do krzyża rzu‑ cała i bluźniła. Że ją zabili w bagnach i głowę ucięli, nie popieram, ale trzeba otwarcie powiedzieć, że to była komsomołka. Janek zapytał ją, czy to mogło chodzić o jego ojca. –  Chcę znać prawdę, choćby najgorszą – dociskał. – Ja jako syn mam prawo wiedzieć, czy mój ojciec brał udział w zbrodni. –  To był szok, ale na moją i twoją matkę przysięgam, że nikt nie wie, jak było naprawdę. Twój ojciec był młody i się rwał – zdenerwowała się kuzynka i tonem pouczającym ciągnęła dalej: – Twój ojciec był narodowcem, i to honor o tym przypominać. Chłopy silne, młode, wywracali Żydom beczki ze śledziami, przewracali lady, zawracali Polaków, żeby nie kupowali u Żydów. Pamiętały Żydy, że twój tata był działaczem, dlatego się go uczepiły i podały na wywózkę. Po każdym kolejnym spotkaniu obsesyjnie zadawałam Jankowi pytanie, czy jego zdaniem nasz rozmówca brał udział w mordzie. W czasie wizyty

218

u Haliny Zalewskiej poprosiłam go szeptem, by zapytał po kolei o każdego z naszych rozmówców z Radziłowa.  – Waldek K. nie brał udziału, prawda, tylko jego brat? – zapytał Janek. Waldek K. był teściem kuzyna Janka, tego, który za naszym pierwszym pobytem użyczył nam gościny, a później tego żałował. –  A skąd, on to miał Boga w sercu. Rabować rabował, bo kto miał siłę i był blisko, to korzystał. Ojciec spotkał tego dnia na rynku swego czeladnika, który przyjechał ze wsi, żeby łóżka wziąć, bo u nich była taka bieda, że na ziemi spali. A brał udział ten, kto rodzinę miał wywiezioną, więcej nikt. –  Więc Józef K. nie brał udziału? – postanowiłam się upewnić co do spot‑ kanego w Radziłowie szwagra przyjaciółki Janka, o którym wiem, że nikt z jego rodziny nie został wywieziony. Był sympatycznym, otwartym człowiekiem, ale zaczęłam mieć podejrzenia, gdy wpadł trzeci raz w nerwowy chichot, a za każdym razem mowa była o mordowaniu i o gwałtach. –  Józek brał udział w tych pogromach Żydów, co nocą po domach chodzili. Jego akurat nic nie dosięgło, on dla towarzystwa. W Otwocku odwiedziliśmy Bolesława C., który był pomocnikiem kra‑ wieckim ojca Janka. Miał wówczas piętnaście lat. Widział Żydów zganianych na rynek i niemowlęta wrzucane do płonącej stodoły. Opowiadał o tym bez współczucia. Janek zapytał go wprost, czy ojciec brał w tym udział.  – Twój ojciec to był kuty chłop i Żydzi niech nie będą bez winy. Ile wysłali polskich rodzin na Sybir? Ludzie mieli do Żydów uzasadnione pretensje, a dziś Żydzi mają pretensje nie wiadomo o co. Gdy znów pojechaliśmy do Radziłowa, nie zaszliśmy już do jego kuzy‑ nostwa. Janek po ich liście uznał, że stosunki zostały zerwane. Skierowali‑ śmy pierwsze kroki do jego przyjaciółki z dzieciństwa Eugenii K. i jej męża. U rodziny sytuacja była napięta, tymczasem tu było miło, serdecznie, chcieli nas koniecznie zatrzymać na noc, już słali łóżka. I wtedy gospodarz zaczął opowiadać: –  Spotkałem twego kuzyna na targu. Powiedział, że z Żydówką do niego przyszedłeś. Wzruszyłem tylko ramionami: „To niemożliwe, żeby Janek srał we własne gniazdo”. I odwróciłem się na pięcie. Po powrocie do hotelu dałam Jankowi do przeczytania materiały ze sprawy z 1945 roku przeciw jednemu z radziłowskich morderców Leonowi Kosmaczewskiemu. Właśnie je dostałam i nie zdążyłam jeszcze sama do nich zajrzeć. Szedł akurat mój ukochany serial Columbo. W przerwach na reklamy Janek czytał mi fragmenty ze śledztwa. „Mogę już powiedzieć, kto zabił” – wygłosił Columbo, cięcie na reklamy i Janek zaczął mi czytać protokół z przesłuchania Izraela Finkelsztejna (ojca Menachema) z 3 grudnia 1945 roku: „Kosmaczewski zebrał bandę składającą

219

się z kilku osób i zaczął rozbijać mieszkania ludności żydowskiej. Wyciągali oni z mieszkania i bili do utraty przytomności. Również dużo gwałcili młodych dziewczyn, a specjalnie zwróciło uwagę zgwałcenie matki i córki Borozowiec­ kich, które później zabili. To grasowanie po nocach odbywało się 2 tygodnie, aż do 7 lipca 1941 roku”. Wymienia członków bandy: „Skrodzki, krawiec, również należał do dowódców”. –  Ja o tym przecież w jakiś sposób wiedziałem – powiedział Janek. Głos miał spokojny, tylko jego palce nerwowo kartkowały strony akt. –  To była porządna rodzina. – Janek wprowadził mnie następnego dnia do kolejnego domu. – Mieszkali na Pięknej, żyje Aleksander, musiał dużo widzieć. Aleksander B. nie był zadowolony z naszej wizyty. Nie wiedział, co działo się w czasie wojny, i nie pamiętał, co było przed wojną. Ale gdy Janek zaczął opowiadać o działaniach narodówki, mimowolnie zanucił piosenkę, którą zapamiętał z dzieciństwa, śpiewaną na melodię pieśni kosynierów kościusz‑ kowskich: Dalej, chłopcy, dalej żywo, Otwiera się dla nas żniwo. Bierzmy w ręce handel wszelki, Wyrwiem Żydom pieniądz wielki.

Drugiej zwrotki nie udało mi się zapisać, nucił ją niewyraźnie pod nosem. Gdy poprosiłam o powtórzenie, uzmysłowił sobie chyba jej niestosowność w kontekście tego, co stało się później, speszył się, zamilkł i już zupełnie nic nie pamiętał. Janek zapytał wprost: –  Kto to zrobił? –  Ja nic nie widziałem. Wiem, że to byli Niemcy. –  Powiem ci, kto to zrobił, bo to też zrobił mój ojciec. To zrobili Polacy. Zapadła cisza, której nasz rozmówca w końcu nie wytrzymał. Cicho, pod nosem, przeklął: –  O kurwa, masz rację, paskudna rzecz się działa. I zaczął opowiadać. –  Już poprzedniego dnia Żydzi pochowali się w życie. Znaleźli ich tam i doprowadzili do stodoły. Tego dnia kopałem torf koło Okrasina, słyszałem jęki, widziałem dym. Żona Żyda Lejzora, co szmaty skupował, a jego syn miał kupę dzieci, schowała się u nas w kurniku. Zobaczyłem ją i mówię: „Niech siedzi babka spokojnie”. Ale potem zabrała się i poszła. Tego dnia zaszedł do nas Adam Kamiński, listonosz, który był w Rosji za rewolucji. Mówił: „Nie trzeba iść, nie trzeba rabować”. Z naszej rodziny nikt nie poszedł i nikt ręki po cudze nie wyciągnął. Lecieli ludzie też przez ciekawość. Ja bym się wstydził

220

pójść czy coś zabrać. Przecież do klasy chodziłem z synem Szlapaka, co jego ojciec miał sklep. Miałbym ich rabować, jak to byli koledzy? Zresztą, mama robiła mi na krosnach ubrania, jedno miałem przysłane od cioci z Ameryki, nie musiałem się łakomić na ich łachy. Najechało się tych cholerów ze wsi, z Wąsosza, z Lisów. Dranie to przeprowadziły, a opinię robią całej Polsce. Gdy po powrocie do Warszawy przyniosłam Stanisławowi Ramotowskie‑ mu materiały ze śledztwa przeciwko Leonowi Kosmaczewskiemu, przyznał, że widział Zygmunta Skrodzkiego w dniu mordu, jak stał przed drzwiami swego domu, i że musiał brać w tym udział. Nie chciał mówić, żeby mi nie robić przykrości. Kolejnym razem, gdy pojechaliśmy do Radziłowa, zaczęliśmy od poszuki‑ wania Antoniego O. Powoływał się na niego „Dziennik Bałtycki”. Był świadkiem, jak polscy mieszkańcy uzbrojeni w pałki i kije zaganiali Żydów. Okazało się, że jest taki, inicjały się zgadzają, mieszkał w Radziłowie przez całą wojnę, Janek Skrodzki nawet go sobie trochę przypominał z dawnych czasów. Rozmawia‑ liśmy z nim na dworze, bo choć zimno, nie zapraszał do środka. Zaprzeczał szczerze, że cokolwiek mówił jakimś dziennikarzom. Ewidentnie szukaliśmy innego Antoniego O. Ten powiedział nam: –  Żydzi masowo Polaków wydawali do NKWD. Nie mówiłbym tego, jakbym sam nie usłyszał na własne uszy, ledwie kilka dni temu w radiu. Ale też wygłosił zdanie: –  Niech to będzie Żyd, Cygan czy Rosjanin, nie dałeś mu życia, to mu nie odbieraj. Jego teść przechował Żydówkę w Wąsoszu (zgadzało się, o Władysławie Ładzińskim opowiadał mi Stanisław Ramotowski) i „jak potem córka Sabina służyła u Żydów w Ameryce i im to wyjawiła, to ją wprost na rękach nosili”. Gdy dopytywałam o szczegóły, przechodził akurat ktoś uliczką i nasz rozmówca błyskawicznie zmienił temat. Wkrótce już udało się nam spotkać z właściwym Antonim O. Był nim An‑ toni Olszewski, mieszkający w Gdańsku, którego matka Aleksandra w dzień mordu schowała dwójkę żydowskich dzieci. Odnalazł się sam. Po obejrzeniu migawki ze Skrodzkim, który zgodził się wystąpić na moją prośbę w filmie Arnold, to Olszewski odszukał Janka. Już się kiedyś natknęli na siebie w Trój‑ mieście, kiedy obydwaj pracowali w Stoczni Gdańskiej. Później Olszewski odszedł do Stoczni Remontowej, gdzie był mistrzem kowalskim. Wspominał, jak zaraz po wojnie z orkiestrą Ochotniczej Straży Pożarnej jeździli po wsiach muzykować. Zdarzało się im usłyszeć: „To wy z Radziłowa, tam, co Żydów spaliliście”. W samym miasteczku głośno o tym nie mówiono. –  Choć jak się kupiło pół litra od Strzeleckiej albo od Broni Pachuckiej, które wtedy handlowały wódką, to języki się rozwiązywały. Później już wiele

221

wiedziałem, bo u nas w domu o tym nie milczano. Żydzi tonęli, zapędzeni w trzęsawiska koło młyna, i mama zawsze powtarzała: „Nie idźcie tam, bo tam są ludzie potopieni”. Jak przychodziły sąsiadki, mama warzyła im piwo i zawsze w końcu rozmowa schodziła na ten sam temat. Pamiętam mamę pomstującą na jednego z morderców: „Jak ten skurwysyn się nie wstydzi w czasie procesji baldachim nosić”. Największą tragedię przeżywały ich matki. Mama Olka Drozdowskiego przychodziła się wypłakać: „Kobiety kochane, co ja mogłam zrobić, on już był dorosły, on mnie też chciał kiedyś brzuch rozpruć”. Może winien był strach, może brak potępienia, może potrzeba zapomnie‑ nia, w każdym razie mordercy wtopili się w lokalną społeczność. Matka Antoniego Olszewskiego nie zawahała się oddać syna na naukę zawodu do jednego z morderców, Feliksa Mordasiewicza. –  Uczył mnie na kowala, bo to był dobry fachowiec, tata na zapłatę musiał sprzedać krowę – wspominał Olszewski. – Schodziło się u niego towarzystwo bandytów, by rzecz we własnym gronie wspominać. Odganiali mnie: „Uciekaj, gówniarzu”. Kiedyś ciotka mnie podpuściła, jeszcze wtedy nie zdawałem sobie sprawy, o co chodzi, więc powtórzyłem jej słowa: „Majster, nie śnią ci się czasem Żydy?”. A on: „Ty skurwysynu!” i młotkiem we mnie rzucił. On w ogóle rękę miał ciężką. Przypomniałam sobie, co opowiadał mi Ramotowski, że chodził do Mor‑ dasiewicza, bo nie było drugiego kowala, co by tak dobrze konia podkuł. –  Ale ja na niego nie patrzyłem, ani on na mnie, tylko głowę spuszczał – mówił pan Stanisław. Okazuje się, że Olszewski zapamiętał te wizyty.  – Mordasiewicz mu robił przecinarki do młyna. Żona Ramotowskiego za‑ wsze z nim razem jechała do miasta, ale tam nigdy nie postawiła nogi. Ilekroć musiała przejść obok kuźni Mordasiewicza, sztywniała i przyśpieszała kroku. W trakcie naszych poszukiwań byliśmy ze Skrodzkim jeszcze nieraz w Ra‑ dziłowie i jego okolicach, a także na Mazurach, na Kaszubach, na Pomorzu, na Mazowszu, wszędzie tam, gdzie udawało się Jankowi znaleźć jakiś trop. Nie mogłam się nadziwić jego profesjonalizmowi w prowadzeniu rozmów. Wy‑ czekiwał cierpliwie momentu, kiedy jego rozmówca powiedział już wszystko, co można było od niego wydobyć, a wtedy, jakby znienacka, konfrontował go z prawdą i rąbał prosto z mostu: –  Polacy to zrobili. Niemców tam nie było. –  Ale po cywilnemu mogli być! – oponowali. –  Nie byli – kontrował Skrodzki. – Niemcy przyjechali i odjechali. Wymy‑ ślili, że mogą odjechać, a Polacy za nich zrobią tę robotę. –  No tak się stało – przyznał nawet jego kuzyn Piotr K., który uważał, że winni są sami Żydzi.

222

–  Niemcy byli podobno zaskoczeni metodą spalenia Żydów – stwierdziła Halina Zalewska. –  Może sami Niemcy by tego w ten sposób nie zrobili – potwierdził Cze‑ sław C. W Grajewie odwiedziliśmy Jana J., brata przyjaciela Janka z młodości. Miał wtedy dziesięć lat. Mówił, że pasł krowy za rzeką Matlak. Był niechętny i nieufny. –  To zrobili Niemcy – stwierdził. –  Widział ich pan? – zapytałam. –  Musieli być Niemcy, bo to było za Niemców. Pod koniec naszej wizyty w ferworze dyskusji Jan J. przypominał sobie, że jednak był pod stodołą. Byli tam Niemcy, mieli niebieskie mundury, hełmy, znaczki SS. Dziesiątki erkaemów było wycelowanych w stodołę. Niemcy pod‑ parli kołami wierzeje, żeby nie dało się ich otworzyć, i pod karabinem kazali Józefowi Klimaszewskiemu podpalić stodołę. Przynieśli potem chlor czy wapno i posypali, żeby nie było zarazy. Skrodzki mu przerwał: –  Trzeba mówić prawdę, a nie głupoty. Jak my do prawdy nie dojdziemy, to się tak będzie ciągnęło, aż spadnie na pokolenia naszych dzieci i wnuków. Jan J. przyznał, że było kilku morderców. –  Później kryli się w partyzantce albo na Ziemiach Odzyskanych, albo przystępowali do nowych władz. Przypomniał sobie też, że Polacy grabili. –  Jak przyjechali z Wąsosza, nasi powiedzieli: „Paszoł won, nie będziesz naszych Żydów grabić”. Bo od Radziłowa do Wąsosza to jest siedemnaście kilometrów. Ale jak przyszli z Konopek, cztery kilometry, to już ich nie odgonili. Próbowaliśmy z Jankiem odtworzyć, jak miasteczko żyło po zbrodni. –  Mówiono, że Niemcy odwdzięczą się spokojem za bramę przywitalną i rozprawienie się z Żydami. Bo z początku aresztowań u nas nie było – opo‑ wiadał Andrzej R. – Ale potem to nawet było gorzej niż za Sowietów. A po wojnie? Jan C.: – Po wojnie było normalnie. Tak jakby Żydów nigdy nie było. Bolesław C.: – W kościele o mordzie Żydów nigdy nie wspomniano. Tak się stało i już. Andrzej R.: – Bracia Dominik i Aleksander Drozdowscy, obaj bardzo aktyw‑ ni przy mordowaniu, zaraz po wyzwoleniu wyszli na rynek i rozłożyli zrabo‑ wany towar. Przedwojenne bele materiałów to była okazja, wszyscy kupowali. Pytaliśmy, czemu nikt po wojnie nie wskazał morderców.  – Bali się. –  E tam, dla świętego spokoju.

223

–  A ja ci mówię, że się bali – poparła pierwszego rozmówcę Maria K. – Godlewski Felek, jak się kiedyś upił, wstał, zrobił taki ruch, jakby ścinania kosą głowy, i powiedział: „Człowiek dla mnie to tyle co świst powietrza”. Skrodzki każdemu powtarzał swoje: „Jestem winien zadośćuczynienie temu Żydowi, który nas uratował”. Niespeszony uwagami typu: „Widzisz, jaką łączność i dojścia mieli Żydzi wszędzie”, wypytywał o niego z uporem, aż doszedł do wniosku, że musiał to być kupiec zbożowy nazwiskiem Konopka. Mówił: „Jeśli powstanie prawdziwy napis upamiętniający zbrodnię, chciałbym obok postawić mały kamień: »Żył tu Żyd Konopka, handlował zbożem. Żyję dzięki niemu«”. Obiecałam Skrodzkiemu, że pomogę mu odnaleźć jakichś krewnych tam‑ tego Konopki, ale okazało się to nie takie proste. Dostałam e­‑mail od Jose Gutsteina: „Co do prośby, z którą się do mnie zwróciłaś, który to Konopka uratował życie rodzinie Skrodzkiego. Ustaliłem, że wszyscy Konopkowie z Radziłowa są praktycznie z tego samego pnia od XVIII wieku. Szukam, jak mógł ów Konopka mieć na imię. Napisałaś, że on był »grain merchant and miller«, przetłumaczy‑ łem sobie to w słowniku na polski. Pod »ziarno« żaden radziłowski Konopka nie wyskakuje w komputerze, tak samo pod »młynarz«, a pod »kupiec« je‑ den – Lejba Konopka. Urodzony w 1903 roku, miał dwóch chłopców, Moszego i Chaima. Może to ten?”. Tylko że tego nie udało nam się dowiedzieć. Nikt w Radziłowie nie pa‑ miętał, jak on mógł mieć na imię. Jedynym miejscem pamięci są strony inter‑ netowe Jose. –  Muszę dojść prawdy, jako zadośćuczynienie za to, co robił ojciec – mówił Janek Skrodzki, gdy następnym razem wyruszaliśmy w poszukiwaniu świad‑ ków, tym razem na Pomorzu i na Kaszubach. Ale nie znajdował zrozumienia. Zdarzyło się raz, że nasz rozmówca podjął temat – Andrzej R. Przy kolejnym spotkaniu przyniósł druczek wpłaty na Wyższe Seminarium Duchowne. –  Po co masz wydawać pieniądze na jazdy po Polsce? Wpłacisz na mszę w intencji ojca i zyskasz spokojne sumienie. Odnaleźliśmy w Ełku rodzinę Leona Kosmaczewskiego. Rozłożysta willa na skarpie nad samym jeziorem, gdzie mieszkały córka i dwudziestoletnia wnuczka, on sam umarł dwa lata wcześniej w wieku osiemdziesięciu ośmiu lat. Do końca życia cieszył się dobrym zdrowiem. Nie miały zamiaru z nami rozmawiać, ale Skrodzki nie dał im szansy wyrzucenia nas, od progu stwierdza‑ jąc, że jego mama była Kosmaczewska z domu i w dzieciństwie do wszystkich Kosmaczewskich mówił „wuju”. –  Zarzucili mu, że Żydówkę zgwałcił na rynku, a on Żydówkę uratował! – wykrzykiwała córka. – Niemiec spytał, wskazując na kobietę: „Jude?”, a on, że

224

nie, i umożliwił jej ucieczkę. Kilka lat temu pojawiła się w miasteczku Żydów‑ ka i pytała o niego, na pewno ta uratowana chciała podziękować. Wiemy, że ojciec miał proces, ale proces był z donosu, a donos był przez zasraną działkę, sąsiadka miała z ojcem zatarg. Wtórowała wnuczka: – Babcia mówiła, że dziadek uratował Żydówkę z Dziewięcina, a teraz piszą nie wiadomo co. Jest jeden poważny historyk, profesor Strzembosz, i nikt inny nam tu nie będzie żadnych bzdur opowiadał. I ja, i Skrodzki wiedzieliśmy, że Żydówką z Dziewięcina może być tylko Marianna Ramotowska. Wiedzieliśmy też, że w sądzie dała fałszywe świadec‑ two w jego obronie z obawy o swoje życie. Skrodzki próbował jej przerwać, ale jest człowiekiem spokojnym, a jego rozmówczyni mówiła coraz bardziej podniesionym, wściekłym głosem. Wresz‑ cie jednak zerwał się z krzesła. –  Nie będę tego słuchał. Na nas, dzieciach, spoczywa odpowiedzialność. Nie chcecie przyjąć tego do wiadomości, tym gorzej dla was. Aniu, wycho­ dzimy! I wyszliśmy. Janek sprawia wrażenie osoby z natury zadowolonej, a z przekonania pragmatycznej. Ma powody do zadowolenia. Przebił się w życiu, jedyny z szóst‑ ki rodzeństwa zdobył wyższe wykształcenie, został uznanym fachowcem. Z uroczą żoną lekarką zamieszkał w Trójmieście, jego dwie córki ukończyły medycynę, do emerytury pracował w stoczniowym biurze projektów. Gdy w latach sześćdziesiątych trzeba było wstąpić do partii – wstąpił, jak można było z niej w 1980 roku wyjść – wyszedł. Z ulgą, jak wielu partyjnych, powitał „Solidarność”. Śpiewał w chórze „Solidarności” w gdańskim kościele Świętej Brygidy. Lubi opowiadać dowcipy. Ceni porządek i dyscyplinę. Uważa, że kary są niezbędne w wychowaniu. Chętnie opowiada o swoim psie i o żeglowaniu. Lubi wyjść z wyprzedzeniem na pociąg i zaplanować czas tak, by się nigdzie nie śpieszyć. Chciałabym umieć zgłębić, dlaczego to on właśnie – „zwyczajny Polak” – zdecydował się nieść przez całe swoje życie ciężar pamięci.

13 maja 2001 Wybieram się za tydzień do Izraela. Dzwoniłam wcześniej kilka razy do Awi‑ gdora Kochawa i próbowałam się z nim umówić, ale słyszałam wciąż tę samą odpowiedź: że źle się czuje, nie ma ochoty rozmawiać. Czułam, że jest mi nieżyczliwy. Obawiałam się, że obcowanie z kimś z Polski może być dla nie‑ go zbyt dużą traumą. Wysłałam do niego Szmulka Horowitza, mego wujka, założyciela i emerytowanego dyrektora domu starców w Tel Awiwie, jedną z najserdeczniejszych osób, jakie poznałam w swoim życiu. Pomogło. Szmulek ma zadzwonić jeszcze raz, gdy już będę na miejscu. Ma obietnicę, że Kochaw nas przyjmie. W „Rzeczpospolitej” tekst Strzembosza Zstąpienie szatana czy przyjazd gestapo (odwołanie do mego wywiadu w „Gazecie” ze Stanisławem Przechodz‑ kim, którego tytuł był cytatem z jego słów: „Szatan wstąpił do Jedwabnego”). Strzembosz, naśladując ironiczną stylistykę Kazimierza Laudańskiego, który szydził z Wasersztejna: „Czy jak na jednego małolatka nie za dużo on widział i słyszał?”, komentuje świadectwo Awigdora Kochawa, który uciekł sprzed stodoły, gdzie zginęła jego rodzina: „Czyżby wrócił pod stodołę, aby posłuchać rozmów między mordercami?”. Strzembosz powołuje się na dwóch świadków, żeby udowodnić, że zbrod‑ nię w Jedwabnem popełnili Niemcy. Pierwszy to Stefan Boczkowski, który mieszkał wtedy w Grądach Małych i napisał do niego list: „My obaj wraz z wielu innymi ludźmi miejscowymi szliśmy w pewnym oddaleniu od tylnej części kolumny Żydów. […] kiedy już wszystkich z kolumny wciśnięto do sto‑ doły […] w szybkim tempie nadjechała półciężarówka wojskowa z żołnierzami i natychmiast część żołnierzy zeskoczyła z ciężarówki na ziemię, a pozostała część żołnierzy zaczęła szybko podawać tym żołnierzom na dole metalowe pojemniki z benzyną, którzy to żołnierze również w błyskawicznym tempie zaczęli oblewać benzyną boki naokoło stodoły”. Półciężarówka wojskowa, wyskakujący z niej żołnierze, błyskawiczne tem‑ po akcji, takie obrazki ja też mam przed oczami po obejrzeniu iluś filmów o te‑ matyce wojennej. Strzembosz nie wnika, dlaczego „wielu ludzi miejscowych”

226

szło za kolumną Żydów i skąd Stefan Boczkowski, wówczas piętnastolatek, wziął się tego dnia w Jedwabnem. Wiemy tylko, że udał się tam ze swym kolegą Romanem Chojnowskim. Grądy Małe leżą cztery kilometry od Jedwabnego, to jedna z tych wsi, z których rankiem 10 lipca ciągnęły furmanki z chłopami uzbrojonymi w kłonice i kije. Drugim świadkiem jest Apolinary Domitrz ze wsi Rostki. Strzembosz odwołuje się do wywiadu z „Życia Warszawy”. Domitrz, obecnie mieszka‑ niec Greenpointu, polskiej dzielnicy Nowego Jorku, opowiada, że z dwoma kolegami paśli krowy na łąkach między Rostkami a Jedwabnem, jakieś pół kilometra od stodoły. Jak buchnął w górę płomień, zaraz pobiegli do Jedwab‑ nego. „Przez rynek lecieli my. Cicho było, pozamykane wszystko, nikogo na ulicy. A stodoła się pali. To my na Cmentarną. […] Niemce się odsunęli od tego żaru. – A inni? – Jacy inni? Same Niemce. Żadnego Polaka myśmy tam nie widzieli. […] Tylko my”. O książce Grossa mówi: „Jedno kłamstwo, pa‑ nie. Jak on to mógł nazmyślać? Jak my to z kolegą czytali, to nie mogliśmy się nadziwić, jak można tak nakłamać”. Dziennikarz oponuje, że prezydent Kwaśniewski nie kwestionuje winy Polaków. „A co, ten Kwaśniewski tam był czy co? Ja tam byłem i widziałem, a nie on”. Strzembosz deklaruje, że brzmi to wszystko bardzo wiarygodnie, nie zauważając, że obie relacje wzajemnie się wykluczają. Jeśli, tak jak twierdził Domitrz, w czasie spalenia Żydów – które było zresztą jego zdaniem karą za wydanie na śmierć Chrystusa – pod stodołą byli „same Niemce”, a z Polaków tylko ów Apolinary z dwoma kolegami, to Stefan Boczkowski nie mógł widzieć tego, co widział, bo go tam nie było. Już nie mówiąc o tym, że wystarczy spoj‑ rzeć na mapę, by spostrzec, że opowieść Domitrza jest nieprawdopodobna topograficznie. Rostki są dwa kilometry na południe od Jedwabnego, a stodoła położona była na północnym wschodzie, jakieś pół kilometra od rynku w linii prostej. Nagromadzenie takich bzdur i niesprawiedliwych oskarżeń wobec Grossa przekracza już wszelkie granice. Nawet jeśli Gross nie wszystko sprawdził, to jego oponenci biją go na głowę liczbą błędów rzeczowych, które popełniają przy okazji oskarżania go o warsztatowe braki. Że już nie wspomnę o prze‑ kraczaniu granic przyzwoitości (historyk Bogdan Musiał w „Życiu”: „Nie ma sensu postawa w rodzaju: jestem syty, mieszkam sobie w Nowym Jorku czy w Warszawie, nie miałem do czynienia z podobnymi faktami i teraz biorę jakiś dokument i z punktu widzenia moralnego oceniam. To arogancja”).

227

14 maja 2001 Urodziny Stanisława Ramotowskiego. Powtarza za każdym razem: „Broń Boże, żeby tylko nikt się nie dowiedział, gdzie jesteśmy”. Ale jednocześnie jest osobą towarzyską i cieszy go, gdy przyprowadzam gości. Przepada za moją siostrą Marysią. Tym razem przywiozłam Helenę Datner­‑Śpiewak, i to było najlepsze trafienie. Po paru minutach rozmawiali jak starzy przyjaciele. Helena opowiada Ramotowskiemu o swym ojcu, Szymonie Datnerze. Jak uciekł z białostockiego getta, bo chciał walczyć z Niemcami. Udało mu się dołączyć do partyzantki rosyjsko­‑żydowskiej, ale przy ucieczce zastrzelili z kolegą dwóch wartowników. Do końca życia cierpiał z tego powodu, że zabił ludzi. Zaraz po wyzwoleniu Białegostoku został przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego, a też krótką chwilę był w Radzie Narodowej. Zgłosił projekt ustawy, by nie uczono już nigdy więcej niemieckiego w szkołach, który zresztą przeszedł w głosowaniu. Ale nie zamierzał zostawać w Polsce. Wyjechał do Palestyny. Wrócił, bo był zakochany, a przyszła matka Heleny nie chciała wyjeżdżać z Polski. –  Zupełnie jak moja, też nie chciała wyjechać, choć ja chciałem. – Pan Stanisław kiwa współczująco głową.

15 maja 2001 Szokujący wywiad z prymasem Glempem dla Katolickiej Agencji Informacyjnej. Prymas mówi, że od dawna trwa nagonka na Kościół, aby przepraszał za zbrod‑ nie dokonane na Żydach, książka Grossa pisana jest wyraźnie na zamówienie, a mord w Jedwabnem nie miał żadnego religijnego podtekstu. Po czym wyciąga cały rejestr klisz antysemickich, włącznie z takimi pereł‑ kami: „Żydzi byli sprytniejsi i umieli wyzyskiwać Polaków” albo „Nie lubiano Żydów za ich dziwny folklor”. No i oczywiście: „Czy Żydzi nie powinni uznać, że są winni wobec Polaków, w szczególności za okres współpracy z bolszewi‑ kami, współdziałanie w wysyłkach na Sybir, kierowanie Polaków do więzień?”. Prymas mówi, że nie ma problemu antysemityzmu, natomiast istnieje problem antypolonizmu. Przechodzi do ataku: „Bardzo złą robotę robi ksiądz Michał Czajkowski, który nieustannie imputuje Kościołowi i hierarchii antyse‑ mityzm”. Jakoś nie pamiętam żadnej publicznej wypowiedzi prymasa Glempa po rozlicznych antysemickich wystąpieniach księdza Henryka Jankowskiego. W „Gazecie” wywiad opatrzono komentarzem Jana Turnaua, redaktora „Arki” (katolickiej rubryki w naszym sobotnio­‑niedzielnym wydaniu), który przy‑ pomina prymasowi, że antysemityzm Kościoła nie jest wymysłem Grossa, bo wcześniej przepraszał za to Żydów papież Jan Paweł ii.

228

17 maja 2001 Telefon od Leszka Dziedzica z pytaniem, czy nie zajrzałabym do nich, bo oj‑ ciec przyjechał z Ameryki, żeby być obecny na obchodach. Od razu wsiadam w samochód i po trzech godzinach jestem w Jedwabnem. Leon Dziedzic, niewielki, delikatny, nieśmiały, siedzi w kuchni w kasz‑ kiecie przekręconym na bakier. Miał czternaście lat, gdy został wyznaczony do zakopywania zwłok spalonych w stodole Żydów. Wie dużo o zbrodni, ale niełatwo z nim o tym rozmawiać. Głos mu się łamie, próbuje ukryć łzy. Pytam, jak tłumaczy sobie zbrodnię. –  Brakło im bielizny, to chcieli żydowskiej. –  Powiedz, tato – wtrąca się Leszek – tak jak mnie mówiłeś: „Za osraną żydowską koszulę poszli mordować”. Leon Dziedzic opowiada, że chęć grabieży wzmocnił antysemityzm, wpa‑ jany im na lekcjach religii: –  Byli tacy, pierwsi w kościele, chorągwie na procesjach nosili, a potem brzuchy pruli Żydom. Napomniałem sąsiada, który niezależnie od tematu rozmowy zawsze wtrąca coś przeciwko Żydom: „Ty sam modlisz się do Żyda i do Żydówki”. Sąsiad na to: „Leon, ty głupi jesteś”. Wtórował mu brat, ksiądz, który akurat był u niego w odwiedzinach. Przecież wiem, że Pan Jezus był ochrzczony, dopiero jak miał trzydzieści lat, i że apostołowie to byli Żydzi. A tu oni się w ogóle na religii nie znają. Przed wojną jadłem macę, którą przynosili do szkoły koledzy. Powtarzano, że na tej macy jest chrześcijańska krew, po wojnie odważyłem się spytać jednego razu wprost o to panią Helenę Chrza‑ nowską: „My dobrze żyjemy, niech pani mi powie, jak to jest naprawdę”. I ona powiedziała, że to bzdura. Pani Helena to po wojnie życie miała dokuczliwe, przez to, że przechrzczona. A ile to razy z nią rozmawiałem i wcale nie narze‑ kała, raz tylko mi się popłakała, że jakby wiedziała, jak silne są te uprzedzenia, nie poszłaby za mąż, żeby dzieci nie rodzić. Postanawiam spróbować kolejny raz przebić się do Heleny Chrzanowskiej. Leszek Dziedzic proponuje, że podjedzie do nich i spróbuje namówić ją na rozmowę ze mną. Jeśli się zgodzi, on po mnie wróci. Pytam pana Leona, dlaczego on właśnie wyznaczony został do uprząt‑ nięcia zwłok po 10 lipca. –  Kilka dni po zbrodni kazali z każdej ulicy i przysiółka zgłosić się po jed‑ nej osobie. Wyznaczali młodych, takich jak ja. Rozpoznawaliśmy, kto jest kto, zwęglone ciała były na wierzchu, a pod spodem były tylko trochę nadpalone. Jak mordercy podpalili stodołę, ludzie uciekali do jednego sąsieka, po wschod‑ niej stronie. Jedni na drugich się piętrzyli. Nie można powiedzieć, ilu tam ich było, bo oddzielnie się przenosiło widłami rękę, a oddzielnie głowę. Myśmy kawałkami ich chowali. Pilnowało nas trzech żandarmów. Leżało tylko lekko

229

nadpalone pudełko od butów, jeden to podniósł do góry i rozsypały się złote monety. Wielu zaczęło zbierać, ale żandarm kazał oddać, tylko jeden, co sobie w cholewę wpuścił monety, je zachował. Podniosłem zegarek i wrzuciłem do grobu, bo to nie moje. Widział wzruszoną ziemię po drugiej stronie drogi, już na terenie cmen‑ tarza żydowskiego – znak, że tam wcześniej zakopano Żydów, tych, których pomordowano pojedynczo. Szmulowi Wasersztejnowi pomógł dwa razy, pierwszy raz w końcu czerw‑ ca 1941 roku. –  Wyszli Rosjanie, jeszcze nie było niemieckiej władzy, a łobuzy już szyko‑ wały się do pogromów, Żydzi wywozili swoje rzeczy i gdzieś zakopywali albo zostawiali na przechowanie znanym sobie gospodarzom. Szmul ukrył rzeczy w polu, w piwnicy na ziemniaki. Po kilku dniach wydawało się, że sytuacja się uspokoiła i można je będzie bezpiecznie przewieźć z powrotem. Znaliśmy się dobrze ze Szmulem, więc poprosił mnie o pomoc. Jechaliśmy furmanką i przy starym rynku zatrzymało nas trzech. Natłukli Szmula, zaczęli przebierać ciuchy, konia odczepili i smagnęli go batem, a mnie się też dostało. Tych trzech brało potem udział w spędzaniu Żydów na rynek. Leszkowi udaje się z trudem namówić ojca, żeby podał mi ich nazwiska.  – Bolesław Ramotowski, Napoleon Piechocki i Jerzy Tarnacki. Drugi raz Dziedzicowie pomogli Szmulowi już po zbrodni. –  Poszedłem do stodoły zrzucić koniom siano i prawie go trafiłem widłami. Usłyszałem: „Leon, daruj, to ja, Szmul”. „Cicho!”, powiedziałem, bo ściany miały uszy. Sąsiadka żyła z Niemcem i przychodziła do nas kury kraść. Kiedy szarówka zapadła, mama nałożyła na siebie podwójne ubranie, żeby było dla Szmula, bo nie miał na sobie nic ciepłego. Powiedziała, że idzie psy karmić, miała nas ośmioro, któreś mogło się przypadkiem wygadać. Później stryj Kle‑ mens przewiózł go do Janczewka, do Wyrzykowskich. Kiedy zaraz po wojnie Szmul Wasersztejn zamieszkał w Białymstoku, wysłał list do matki Leona, żeby go tam odwiedziła. Dostała od niego skórę na buty dla swoich pięciu synów, a dla córek materiały na sukienki. Leon Dziedzic zapamiętał, że przechowali Szmula Wasersztejna zaraz po 10 lipca 1941 roku, tymczasem w miarę odtwarzania jego losów stało się dla mnie jasne, że Szmul schował się u nich po obławie na Żydów, która miała miejsce jesienią 1942 roku, a więc rok później. Ramotowski z kolei upiera się, że rodzinę jego Racheli zabrali do radziłowskiego getta w 1943 roku, tymczasem musiało to mieć miejsce dużo wcześniej, bo w 1943 roku już żadnego getta w Radziłowie nie było. Jeśli chodzi o daty i liczby, na nikogo nie można liczyć. Pana Leona boli, że jego bratowa, żona nieżyjącego już Klemensa, przy‑ witała go teraz słowami: „Dużo masz tych zębów, coś Żydom zabrał?”.

230

–  Wygarnąłem jej, co robił wtedy jej szwagier, bo widziałem na własne oczy. Mordować nie mordował, ale rabował. Przed samym wejściem Niemców rodzina żydowska uciekała furą z całym dobytkiem, a on z kolegą kazali im zejść i zabrali wszystko. Żydzi z płaczem poszli dalej pieszo. Leon Dziedzic opowiada, że niektórym ciążyła zbrodnia popełniona przez współziomków: –  U Janka Kalinowskiego, który koło cmentarza miał kuźnię, stały kowadło i obcęgi Szmuiła, kowala z Przestrzelskiej. Janek nie miał nic wspólnego z tym Kalinowskim, co mordował Żydów. Janka przymusili, żeby je wziął. Przyszli do niego, że ma prowadzić kuźnię, bo Niemcy dali warunek, że Polacy mogą zabić wszystkich Żydów, ale wszystkie warsztaty mają być obsadzone. Stróżowałem naprzeciwko, w spółdzielni masarskiej, to wiele razy wracał do historii tych narzędzi. Leszek wraca z niczym, pani Helena Chrzanowska przeprasza, ale jest bardzo chora. –  Boi się, trzeba to zrozumieć – opowiada Leszek. – Ojciec też, odkąd po‑ kazali go w telewizji, zamartwia się, że z dymem puszczą nam dom. Pocieszam go: „Tato, jak ktoś jest na tyle głupi, że chce mi pieniądze wrzucić w kieszeń, to bardzo proszę, jestem ubezpieczony”. Ja niczego nie żałuję, przynajmniej nie mam już żadnych wątpliwości, gdzie żyję.

18 maja 2001 Antonina Wyrzykowska, która uratowała siedmiu Żydów z Jedwabnego, jest w Polsce! Wcześniej słyszałam od Arnold, że pani Wyrzykowska mieszka w Chi‑ cago, jest bardzo chora, już nic nie pamięta, a jej rodzina nie życzy sobie kontaktów z prasą i podawania jej namiarów. Wybierałam się tam, ale z małą nadzieją, że się do niej przebiję. Tymczasem Edward Krzemień z „Gazety”, zaprzyjaźniony ze mną jeszcze z czasów podziemia, dowiedział się, że Wyrzy‑ kowska przyjechała ze Stanów. Jego znajoma Halina Elczewska przyjaźni się z osobą, u której Wyrzykowska pracowała jako gosposia, i obiecuje, że zaraz zorganizuje mi spotkanie. Umawiamy się po moim powrocie z Izraela. Wiadomość z Jedwabnego. Po długich pertraktacjach Biedrzycki zgodził się odsprzedać państwu ziemię pod pomnik za cenę dwukrotnie niższą, niż proponował mu Bubel. Czyli za pięćdziesiąt tysięcy. Telefon do Ignatiewa. Przeglądam kolejny raz moje notatki z akt procesu jedwabieńskiego i za nic nie mogę dojść, dlaczego jednych skazano, a drugich uniewinniono, choć wszystko wskazuje na to, że byli tak samo winni. Czyżby część z nich poszła na współpracę – to są przecież tereny, gdzie wciąż trwało coś na kształt wojny domowej – i zapominano im wtedy mordowanie Żydów?

231

Ignatiew odpowiada, że dziennikarz może stawiać dowolne hipotezy, nato‑ miast prokurator musi mieć dowody. Ale słyszę w jego głosie nutkę uznania.

19 maja 2001 W „Gazecie” tekst Kustosz Polski niewinnej o profesorze Tomaszu Strzemboszu Artura Domosławskiego, który próbuje zrozumieć jego zaangażowanie w spra‑ wę Jedwabnego. Strzembosz, uznany historyk, dużą popularnością cieszą się jego książki o konspiracji wojskowej w Warszawie w czasie II wojny, i społecz‑ nik – po 1989 roku zakładał niezależne od ZHP harcerstwo, pisał w swojej książce Rzeczpospolita podziemna, jak w okresie okupacji ujawniły się najlepsze polskie cechy, odwaga, lojalność, miłość do kraju. Teraz poczuł się zmuszony, jako kustosz AK­‑owskiego mitu, by obronić Polskę AK­‑owską i polski naród. O Strzemboszu opowiada profesor Marcin Kula: „To nie jest człowiek, który ma coś przeciwko Żydom. Widzi siebie jako jednostkę, która jest częścią narodu polskiego. Ma głęboko zakorzeniony podział na »my« i »oni«, czyli »obcy«, np. Ży‑ dzi. On wie, że naród polski jest dobry, że opierał się komunizmowi, że Kościół jest dobry. Jakżeż tu powiedzieć, że ta dobra nasza ludność rolnicza i katolicka wymordowała Żydów?”. Inny znany historyk, który nie chciał wystąpić pod nazwiskiem, mówi: „Jego reakcja i ludzi mu podobnych jest reakcją obronną na coś, co oni odbierają jako atak, i chcą za wszelką cenę obronić Polskę, polską historię, polską niewinność. Myślę, że sprawa Jedwabnego obudziła w Strzem‑ boszu, tradycyjnym polskim patriocie, nie antysemicie, jakieś demony”. Dlatego właśnie te wszystkie niedorzeczności, które wypisuje Strzembosz, tak mnie bolą. To, co robił on w życiu, budzi uznanie i szacunek. Strzembosz mi uzmysławia, co przyzwoity Polak jest w stanie opowiadać o Żydach, kiedy temat ten psuje mu jego wyobrażenia o Ojczyźnie i rodakach. Jerzy Robert Nowak, płodny antysemita, przygotowujący teraz książkę o „kłamstwach Grossa”, specjalnie mi nie wadzi – gotowa jestem przyjąć, że w każdej sprawie musi się ujawnić margines oszołomów. Zresztą, zgodnie z krzywą Gaussa, bez Jerzego Roberta Nowaka niemożliwe byłoby zaistnienie na drugim krańcu tej krzywej takich Polaków, jak Krzysztof Śliwiński czy Jan Jagielski, którzy z potrzeby serca jeszcze w latach siedemdziesiątych zajęli się porządkowaniem żydowskich grobów.

20 maja 2001 Poetka Julia Hartwig pisze w „Więzi”, że od tygodni tragedia Jedwabnego zajmuje wyobraźnię Polaków, a to zaledwie początek, nie wszystko zostało jeszcze powiedziane i obrazy mordu w Jedwabnem nie przestaną może nigdy

232

prześladować nas we śnie. Ale chciałaby coś powiedzieć na pociechę. I opo‑ wiada o bat­‑micwie Oli, na której była naszym gościem, kiedy to w synagodze dziesiątki młodych główek dziewczynek, które były zapewne po raz pierwszy w takim miejscu, wychylały się ciekawie przez parapet loży dla kobiet. „Patrząc na te pogodne, jasne twarze koleżanek Oli, pomyślałam, formułując niemal swą myśl słowami: »Tak, to w nich jest nasza nadzieja«”.

22 maja 2001 Tel Awiw. Proszę wujka Szmulka o pomoc w znalezieniu mi w książce telefo‑ nicznej Finkelsztejnów z Hajfy. Mieszkali tam w latach sześćdziesiątych, kiedy wysłannik Jad wa­‑Szem spisywał ich świadectwo. Chaja i Izrael już wówczas byli starszymi ludźmi, ale może żyją ich dzieci? W książce telefonicznej jest kilkunastu Finkelsztejnów. Szmulek cierpliwie obdzwania ich, prowadzi jakieś rozmowy, ale za każdym razem daje mi znak, że to nie ci. Po kolejnym, bodaj siódmym nietrafionym telefonie, przerywamy.

23 maja 2001 Jerozolima. Przejeżdżam przez puste miasto, z którego ataki terrorystyczne wymiotły turystów. Jadę zobaczyć się z Meirem Ronenem. Namiary na niego dostałam od Morgana Ty Rogersa, młodego prawnika z Nowego Jorku, który przygotował wersję internetową Jedwabieńskiej księgi pamięci. Wiedział, że w Jerozolimie żyje cioteczny wujek jego dziadka, który przed wojną miesz‑ kał w Jedwabnem. Meir jest delikatnym, kruchym człowiekiem z masą wdzięku, speszo‑ nym moją wizytą. Przez ostatnie sześćdziesiąt lat nie rozmawiał po polsku; proponuje, żeby mieszkający za ścianą zięć tłumaczył go z hebrajskiego na angielski. Zabrało mu kwadrans, żeby powrócić do języka, który wydawał się bezpowrotnie zakopany w najodleglejszych zakamarkach pamięci. Tak pięknej polszczyzny nie usłyszałam ani razu w Jedwabnem. Może dwa razy wtrącił jakiś rusycyzm, raz powiedział „zagwałtował” zamiast „zgwałcił”. Przechował w pamięci imiona wszystkich polskich królów, datę odsieczy wiedeńskiej i zjednoczenia Korony z Litwą, a także imiona wszystkich dzieci, z którymi chodził do klasy. I gorzkie wspomnienie, jak pod koniec lat trzydziestych nauczyciel kazał żydowskim dzieciom przesiąść się do tylnych ławek i polskie dzieci przestały się do nich odzywać. Nie muszę nawet zadawać mu pytań. Przez wiele godzin opowiada mi o swoim Jedwabnem. Słucham i widzę sztetł, który przetrwał tylko w jego pamięci. Pamięta, jak był całkiem mały i żył jeszcze jego pradziadek, Nachum

233

Radzik – to właśnie ten wspólny przodek z Ty Rogersem – i opowiadał mu, że jego prapradziadek był w delegacji, która udała się do carycy Katarzyny z petycją, żeby nadać wsi Jedwabne status miasta. (Co prawda nadanie praw miejskich miało miejsce już w roku 1736, ale może prapradziadek był w jakiejś innej delegacji do władz carskich, a w legendzie rodzinnej przetrwało, że współzakładał miasto i że sama caryca Katarzyna się tym zajmowała). Ronen wspomina z dumą, że jego ojciec służył w legionach. Zapamiętał też historię, jak do Jedwabnego wrócił w czasie sowieckiej okupacji kuzyn Szmula Wasersztejna, w wojsku adiutant jakiegoś oficera. Mówił, że w Rosji, koło Smoleńska, trzymają polskich oficerów, a jemu spojrzeli w papiery, mach‑ nęli ręką, „To Żydek, nie żaden oficer”, i wypuścili. W Katyniu zginęło wielu oficerów pochodzenia żydowskiego, pewnie kuzyn Szmula ocalał nie dlatego, że był Żydem, ale że miał niski stopień wojskowy. Wpisywanie Żydów w polskie losy jest u Ronena tak silne, że na pytanie, jak zginął jego ojciec, odpowiada: –  Aresztowali go Sowieci i więcej go nie widzieliśmy. Myślę, że zabito go tak, jak w Katyniu ginęli polscy oficerowie, strzałem w tył głowy. Na pożegnanie zwraca się do mnie: „Dobranoc, paniusiu”.

24 maja 2001 Zaglądam rano do internetu i czytam tekst z „Gazety” o tym, że trwają przy‑ gotowania do ekshumacji. Przypominam sobie, że przed wyjazdem Ignatiew sondował mnie, czy dla Żydów dopuszczalna jest ekshumacja. Mówiłam, że raczej nie, ale są wyjątki od reguły. I że gdyby chciał poszukać rabina, który się opowie za ekshumacją i byłby gotów w niej uczestniczyć, na pewno go znajdzie, bo w tej sprawie, jak w większości spraw, rabini mają różne poglądy. Zadzwoniłam do Heleny Datner­‑Śpiewak, która powiedziała, że IPN może się do niej oficjalnie zwrócić jako do przewodniczącej warszawskiej gminy żydowskiej i ona wtedy skon‑ taktuje ich z rabinem, wybitnym specjalistą ze Stanów, który uważa, że eks‑ humacja jest w wielu przypadkach możliwa. Jad wa­‑Szem. W archiwum odnajduję pamiętnik Chai Finkelsztejn z Ra‑ dziłowa, a także świadectwa z Wizny – Izraela Lewina i Awigdora Kochawa, który był 10 lipca w Jedwabnem. Niestety, nie ma nic z Wąsosza. Spędzam cały dzień na szukaniu materiałów, a przede wszystkim na ich kserowaniu. Korzystanie z archiwum jest drogie, ale najgorsze, że mam to robić sama. Różne czynności techniczne zawsze były zmorą mego życia. A tu kserograf psuje się mniej więcej co trzydzieści stron. Jest ciasno, nie mam jak rozdzielić stron do kserowania i już powielonych, mylą mi się kartki z różnych teczek, często nienumerowane. Próbuję się dopytać po rosyjsku – bo w tym

234

języku rozmawiają ze sobą młode kobiety zatrudnione w archiwum – co jest napisane w ostatniej linijce poprzedniej strony i pierwszej strony następnej, żeby sprawdzić, czy się zgadza. Ale one nie potrafią mi pomóc – nie znają ji‑ dysz. Spotykam na korytarzu profesora Izraela Gutmana, który oferuje pomoc przy tłumaczeniu, ale przecież nie mogę zawracać mu głowy tym, że nie radzę sobie z numeracją stron. Świadectwo Chai Finkelsztejn i zdeponowany przez nią pamiętnik leżały w archiwum Jad wa­‑Szem w Jerozolimie przez nikogo nieprzeczytane. Podob‑ nie jak zeznanie jej syna Menachema w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Niewielu polskich historyków zna jidysz i zapewne niewielu izraelskich historyków zna jidysz. Świadectwa Zagłady spisano w języku, który zginął w Zagładzie.

25 maja 2001 Czytam w internecie, że w Jedwabnem teren okalający dawną stodołę zamasko‑ wano zieloną siatką i obstawiono policją. Nie wolno podchodzić i fotografować. Na miejscu są archeolodzy, prokurator Ignatiew, rabin Schudrich. Zacytowano jego komentarz: „Ekshumacja jest zakazana w religii żydowskiej, ale rozu‑ miem decyzję ministra Lecha Kaczyńskiego i prezesa IPN­‑u Leona Kieresa”. Imponująca otwartość, bo wiem, że rabin należy do przeciwników ekshumacji. Jad wa­‑Szem. W dziale Sprawiedliwych wśród Narodów Świata szukam świadectw z Jedwabnego, Radziłowa, Wąsosza. I znów z Wąsosza nie ma nic. Po południu wracam do Tel Awiwu, gdzie jestem umówiona z córką Izraela Lewina, dawną Tereską. Eleganckie mieszkanie w dobrej dzielnicy. Ida Sarna jest emerytowanym dyrektorem banku. Opowiada o ucieczce z getta: –  Ojciec nie chciał. Mówił: „Co będzie ze wszystkimi, to będzie ze mną”. Mama uważała, że nie można się skazywać na poniewierkę z chorym dzieckiem (cierpiałam na chroniczne zapalenie stawów). To ja ciągnęłam mamę i tatę za rękaw, błagałam, przyrzekałam, że będę miała siłę. To ja byłam tą w rodzinie, która chciała żyć. Nie pamiętam, żebym choć raz w czasie wojny pomyślała, że zginę. O ukrywaniu się: –  Jak tylko przekroczyliśmy próg domu Bolesława Dobkowskiego, od razu było widać, że to porządny dom, bo nie było żadnych zrabowanych ży‑ dowskich rzeczy. Ja wątpię, czy miałabym taką odwagę, jak on miał, żeby nas chować. Ich dzieci nie wiedziały, że jesteśmy Żydami, tylko kuzynami z Ameryki, i że nie wolno, by ktokolwiek się o nas dowiedział, bo Ameryka wypowiedziała Niemcom wojnę. Były Gorzkie żale i słyszałam ze strychu, jak

235

zbierali się z całej wioski tuż koło domu Dobkowskiego, śpiewając: „Jezus od Żydów ukrzyżowany, Jezus za trzydzieści srebrników sprzedany, Jezus przez zdrajcę Judasza wydany”. To się powszechnie słyszało, jeszcze przed wojną: „Zabili Boga, a potem urządzili się lepiej niż Polacy”. Ojciec wyliczył sobie, kiedy jest Pesach, kiedy Jom Kipur, i obchodził święta. Ja nie chciałam. Byłam wściekła, że jestem Żydówką. W 1944 roku niedaleko przebiegała linia frontu, wieś musiała się ewakuować, a my odtąd musieliśmy sobie sami radzić, bez kryjówki. Ja wynajmowałam się do pracy u Niemców. Chodziłam z chustką na głowie jak polskie chłopki, bo włosy miałam rude. Ale za to oczy niebieskie. Niemcy nie myśleli, że jeszcze jacyś Żydzi żyją, więc nie byli podejrzliwi, a my nie wiedzieliśmy nic o Auschwitz i Treblince, więc aż tak się nie baliśmy. O czasie powojennym: –  Ojciec dalej pracował jako krawiec, w Łodzi, na ulicy Wschodniej pod numerem 27. Wyjechaliśmy w 1950 roku. Baliśmy się mieszkać w Polsce pod okupacją sowiecką. Co to Rosjanie, my już wiedzieliśmy, bo spędziliśmy z nimi w Wiźnie dwa lata na początku wojny. Ona sama nigdy nie odwiedziła Polski, bo bała się tego, co może ją tam spotkać. –  Chodzę na gimnastykę relaksacyjną. Kiedy pada instrukcja, żeby wyob‑ razić sobie coś najprzyjemniejszego, staje mi przed oczami widok ze strychu u Dobkowskich, na który mogliśmy się czasem wdrapać i zaczerpnąć powie‑ trza – pola, zieleń, jezioro, niebo. Tak bym chciała zobaczyć tamten widok, ale wciąż się boję. Moja babcia zginęła w pogromie w Wiźnie. Tam nie było ani gestapo, ani SS, tylko kilku żołnierzy Wehrmachtu i Polacy, którym Niemcy dali wódkę. A ilu Żydów Polacy zabili po wojnie? O przywiązaniu i tęsknocie za polskim krajobrazem opowiadali mi wielo­ krotnie członkowie mojej własnej rodziny ze Skryhiczyna, wioski położonej nad Bugiem w południowo­‑wschodniej Polsce. Wujek Monio, czyli Mosze Anaf, który przed wyjazdem do Palesty‑ ny w 1939 roku spędził cztery lata w przygotowujących do wyjazdu kibu‑ cach w Kielcach i Warszawie, odwiedzał wtedy wielokrotnie rodzinny Skryhi‑ czyn i namawiał swoich kuzynów do wyjazdu. Powtarzali mu: popatrz na nasz Bug, popatrz na nasze lasy, a w Palestynie tylko piasek, bagna i góry. –  Gdyby nie przywiązanie do Skryhiczyna, oni by przeżyli – mówił mi z żalem po latach Monio. Sam, gdy osiadł w Rosh Pinie, miasteczku na galilej‑ skich wzgórzach, do swojego ogrodu, gdzie splatały się gałęzie drzew figowych, mandarynek, pomarańczy, awokado i wszelkich odmian oliwek, sprowadzał z Polski sadzonki malin, poziomek, konwalii. Wujek Avinoa Hadasz z kibucu Kineret zabrał mnie kiedyś nad brzeg Jor‑ danu, w miejsce, gdzie pod trzydziestometrowymi drzewami eukaliptusowymi

236

obmywali nogi pielgrzymi, wysypujący się z licznie podjeżdżających auto‑ karów. –  To miejsce jest własnością kibucu – opowiadał mi Avinoa. – Sprzeda‑ jemy tu butelki wody z Jordanu, bo chrześcijanie uważają, że Chrystus był tu ochrzczony. Ojciec zabierał mnie zawsze w to miejsce, jak byłem mały. Tu przychodziliśmy pływać, łowić ryby, prowadzić ważne rozmowy. Te drzewa sadził mój ojciec, ja mu w tym pomagałem. Ojciec wybrał to zakole, bo przy‑ pominało mu brzeg Bugu koło Skryhiczyna.

26 maja 2001 Umówiona jestem z bratem Tereski Jankiem, czyli Izaakiem Lewinem, eme‑ rytowanym kierowcą w wojsku. Skromne mieszkanie w bloku w Tel Awiwie. –  Mam już przygotowany dla ciebie trzydniowy program wycieczki – oświadcza mi od progu. – Co roku powtarzam go z Witkiem Dobkowskim, którego rodzice nas uratowali. Zwiedzimy kibuc. Przejedziemy przez Nata‑ niahu, piętnaście kilometrów ciągną się tylko fabryki, a kiedyś tam nie było nic. Pokażę ci, jak pustynię przemieniliśmy w dobrą ziemię. Tłumaczę mu, że już wiele razy objechałam cały Izrael z moimi wujkami, kuzynami, przyjaciółmi, dziećmi, a tym razem zamierzam większość czasu spędzić w archiwach. Izaak upiera się, że chociaż na pół dnia wyciągnie mnie na Szawuot – święto plonów. Kiedy się zgadzam, oznajmia dziarskim tonem, że zjawi się pod moim domem pojutrze – o piątej trzydzieści rano. Wyjmuje z mikrofalówki naleśniki z serem i z lodówki kompot z truskawek. –  Mogę cię też poczęstować kapustą kiszoną i barszczem. Przygotowała wszystko Basia, żona Witka Dobkowskiego. To mój najlepszy przyjaciel. Spędza tu u mnie kilka miesięcy w roku. Ja jeżdżę do nich. W Izraelu Witek czasem pójdzie ze mną do synagogi, a jak jestem w Polsce, chodzę z nim do kościoła. Pytam, jak wytrzymuje, kiedy jego najlepszy przyjaciel wygłasza, że to Niemcy zabili Żydów w Jedwabnem, a za to Żydzi donosili Sowietom. –  Wstydzę się mu powiedzieć, że to zrobili Polacy. Byłoby mu przykro, a przecież bez jego rodziców nie rozmawiałbym tu z tobą. Opowiada mi, jak 17 lutego 1945 roku przypadkiem trafił na zebranie w gminie w Jedwabnem. –  Szedłem piechotą do Wizny. Schodzili się na zebranie, bo miały się od‑ być wybory wójta. Przekrzykiwali się nawzajem: „Tego nie, bo współpracował z Niemcami!”; „Tego nie, bo współpracował z Sowietami!”; „Właśnie dobrze, bo teraz też są komuniści”. Brali się do bicia. Nikt nie wstał, nie powiedział, że tu stała się straszna tragedia. Pomyślałem: „Nie mój wóz, nie mój koń” i jak najszybciej wyszedłem.

237

Po wojnie rodzina Lewinów zamieszkała w Łodzi. Izaak usłyszał w tram‑ waju: „Psiakrew, jeszcze tylu Żydów zostało”. Na drugi dzień zatrzymał się blisko niego jeep wojskowy, pytali o coś przechodniów. Uprzytomnił sobie, że żołnierze w angielskich mundurach mówiący po polsku to zapewne Żydzi z brygad palestyńskich. Podbiegł do nich. Organizowali brichę – nielegalną emigrację Żydów z Europy Wschodniej do Palestyny. W 1946 roku był już na miejscu. Jak większość ocalałych nie rozmawiał o tym, co przeżył w Polsce. –  Cieszyliśmy się krajem. Moim dzieciom nic nie mówiłem, po to żeby były zdrowe i normalne. Dopóki nie przyjechał Witek, nie wiedziałem, że jeszcze umiem mówić po polsku. Dopiero jak zabrałem dzieci do Polski, a już były wtedy dorosłe, to opowiedziałem im, jak przeżyłem. Od sześciu lat każdego 10 lipca przyjeżdża do Jedwabnego. –  Gdy pierwszy raz przyjechałem do Wizny, stanąłem na miejscu starej bóżnicy. Teraz jest tam dom. Wyszedł jego właściciel: „Ja to kupiłem, mam papiery”. Myślał, że ja nie chcę popatrzeć, tylko zabrać. Kiedy przyjeżdżam do Jedwabnego, oczyszczam chwasty przy pomniku, biorę ze sobą farby i odma‑ lowuję ogrodzenie na hebrajskie kolory, niebieski i biały, odmawiam modlitwę, choć nie jestem religijny. Opowieści rodzeństwa Lewinów o ich wspólnym ukrywaniu się różnią się w istotnych szczegółach. Izaak opowiada, że przyjaźnił się i bawił z Witkiem. Ida, że oni z nikim się nie bawili, tylko siedzieli cichutko i po ciemku, z podkurczonymi no‑ gami. Jak wychodzili na pokoje, to tylko po to, żeby wykonać jakieś prace gospodarskie, a nie żeby się bawić, i zawsze w nocy, kiedy dzieci Dobkow­ skich spały. W wersji Izaaka ksiądz wiedział, gdzie się ukrywają. Znał ich ojca, bo ten szył mu przed wojną sutanny. Gdy Bolesław Dobkowski przyszedł się spowiadać, ksiądz mu powiedział: „Ci ludzie muszą przeżyć” i za każdym razem przekazywał pozdrowienia. W wersji Idy ksiądz w czasie kazań przy‑ pominał wiernym, że nie trzeba chować Żydów, bo Niemcy nie tylko zabiją w odwecie całą rodzinę, ale jeszcze spalą wieś. Żona Dobkowskiego wracała z kościoła zapłakana i roztrzęsiona. Ida twierdzi, że Izaak był za mały, nie ma własnych wspomnień, wie tylko to, co mu opowiedział Witek. Czy to znaczy, że Ida przechowała żydowską pamięć, a Izaak – nabył polską? Po południu jedziemy ze Szmulkiem do Yehud na spotkanie z Awigdorem Kochawem. Ten zaczyna od filipiki przeciw memu naczelnemu za artykuł w „New York Timesie” (ten, który ukazał się też w „Gazecie”). Mówi w miarę poprawną polszczyzną, czasem wtrąca angielskie słowa.

238

–  Czytałem w internecie, że pan Michnik chwalił Polaków, że to boha‑ terski naród i jak Żydom pomagali. Tyle tylko ma do powiedzenia w sprawie Jedwabnego? Próbuję oponować, że to niejedyna rzecz, jaką Michnik i „Gazeta” mają do powiedzenia w sprawie Jedwabnego, ale Kochaw przerywa mi w pół zdania. –  Nie spotkałbym się z panią. Rozmawiamy tylko dlatego, że nie chciałem obrazić pani wujka. Po dwóch godzinach miła żona Kochawa stanowczo prosi, żeby kończyć. Kochaw ma raka krtani, jest w trakcie chemioterapii, między jedną a drugą serią naświetlań. Do bólu wspomnień dochodzi fizyczny ból mówienia.

27 maja 2001 Znów u Kochawa w Yehud. Tym razem jechałam sama. Szmulek objaśnił mi drogę na skróty i kazał się trzymać znaków. Jednak przy jednym rozwidleniu napisy były tylko po hebrajsku i arabsku. Spóźniłam się, czego wyjątkowo nie lubię. Przyniosłam Kochawowi jego relację przechowywaną w ŻIH­‑u. Kochaw twierdzi, że nie ma tam fragmentu o zbrodni w Jedwabnem, choć pamięta, że było to zaprotokołowane. Pokazuje mi po układzie dziurek od zszywaczy (widoczne kółka na odbitce kserograficznej), że brakuje stron i zmieniono numerację.  – Pan Datner chciał taki prezent dać Polakom, że to Niemcy zrobili – mówi – i wyciął ten kawałek. Wraca kilka razy do opowieści o Chonku Kubrzańskim, który na rynku w Jedwabnem 10 lipca przeciwstawił się oprawcom. Nie chciał nieść pomnika Lenina i bili go pałkami, aż padł. –  Nie wszyscy tak szli, jak to się mówi, jak barany – komentuje. Relacjonuje mi swoje wojenne losy z dumą i siłą, ale zarazem tak, jakby odpowiadał na jakieś niewypowiedziane zarzuty, iż ofiary winny się wstydzić swej bezbronności. To problem, z którym zmagało się wielu Żydów po Holokauście. Sama pamiętam dyskusje z wujkiem Piniem, czyli Pinchasem Rottenbergiem z Hajfy, który wyje‑ chał do Palestyny przed wojną. Wściekałam się, jak on może uznać za coś niegod‑ nego, że idzie się na śmierć bez oporu, obejmując ramieniem matkę czy dziecko. Opowiadam mu, że w Jedwabnem trwają prace ekshumacyjne, ale dzwo‑ niłam tam i dowiedziałam się, że mogą zostać przerwane wskutek protestu rabinów. –  Dlaczego te Mośki miałyby decydować o ekshumacji? – wścieka się Ko‑ chaw. – Mośki, ja tak mówię o rabinach wedle mego wychowania syjonistycz‑ nego, które odebrałem przed wojną w Polsce w świeckiej szkole syjonistycznej w Wiźnie.

239

Wieczorem ze Szmulkiem bierzemy się do obdzwaniania kolejnych Finkelsztejnów z książki telefonicznej. Znów bez rezultatu. –  U nas „czarni” na okrągło protestują przeciw ekshumacjom – opowiada Szmulek, który podobnie jak Kochaw nie kryje swojej niechęci do ortodok‑ syjnych Żydów. – Żadnej autostrady nie można by zbudować w tym kraju, gdybyśmy ich słuchali. Mój wujek Pinio w latach osiemdziesiątych przyjechał z Izraela do Skryhi‑ czyna na ceremonię ekshumacji kuzyna (było wiadomo, gdzie jest pochowany, rozstrzelali go Niemcy w 1942 roku) i urządził mu pogrzeb na cmentarzu w Warszawie. Prawdą jest, że zarówno wśród rodziny, jak i izraelskich przy‑ jaciół nie mam nikogo, kto byłby religijnym, praktykującym Żydem. Takich przyjaciół mam w Polsce. Wiem, jaki argument wytoczyłby Kostek Gebert: można przeprowadzać ekshumację, jeśli szczątki mają być przeniesione do godnego miejsca spoczynku, ale nie po to, by rachować kości. Ale przecież jedynie ekshumacja pozwoli ujawnić prawdę. Nawet gdyby ustalić, ilu Żydów żyło tam przed samą wojną (chociaż takich danych brak), nie sposób dojść, ilu z nich wyjechało z Jedwabnego w czasie okupacji sowieckiej ani ilu przyjechało z sąsiednich miejscowości w pierwszych dniach okupacji niemieckiej. Awigdor Kochaw utrzymuje, że z samej Wizny czterdzieści rodzin. No ale Kochaw twierdzi, że było razem dwa tysiące dwieście ofiar. W sprawie liczb nie należy zdawać się na świadków. W „Tygodniku Mazowsze” mieliśmy własnych informatorów, którzy nam podawali – na karteczkach przekazywa‑ nych przez skomplikowany system łączników – ilu manifestujących wyszło na ulice. Rozbieżności sięgały kilku tysięcy, jedni widzieli pięćset osób, inni pięć tysięcy.

28 maja 2001 Piąta trzydzieści rano. Wyjazd z Izaakiem Lewinem na święto Szawuot. –  Popatrz – wskazuje z dumą na budynek Banku Leumi, który mijamy po drodze. – Moja mama, jak szła w Radziłowie do synagogi, wkładała do niebieskiej puszki kopiejkę na wykup ziemi w Palestynie. Z tych pieniędzy został założony ten bank. Opowiada o matce. Odkąd Niemcy z łomżyńskiego getta wywieźli jego dwóch braci i rozstrzelali, powtarzała, że Boga nie ma, ale koszer dalej trzy‑ mała. Gdy uciekli z getta, zaszli do zaprzyjaźnionego gospodarza w Kronkowie. Nie chciał ich zatrzymać, ale zmienił zdanie, jak jego matka pokazała mu pierścionek ze złota. Na jedną noc, bo rano kazał im się wynieść. „Co, za jedną noc taki gruby pierścionek?” – wściekła się jego matka. Nie chciał jej oddać, dała mu w twarz i sama odebrała. W listopadzie 1944 roku, gdy przesuwał się

240

front, została zgarnięta, jako Polka, do gotowania wojskom przyfrontowym. Ukrainiec rozpoznał w niej Żydówkę. Uprzedziła go: „Jak doniesiesz, powiem, że się znamy, bo miałeś kochankę Żydówkę, i obydwoje zginiemy”. Omijał ją odtąd z daleka. Na przełomie 1944 i 1945 roku, z wycofującym się niemiec‑ kim wojskiem, dotarła do Królewca. Zdobyła sanki i przyczepę, naładowała ubrań, kołder puchowych, jedzenia i doszła piechotą do Wizny, ciągnąc sanie po śniegu sto parę kilometrów. Mijamy Hajfę i wkrótce potem jesteśmy w moszawie, czyli spółdzielni rolniczej. Z głośników leci izraelskie disco. Wszyscy w uroczystych strojach, wystrojone są też traktory, które pod sceną wykonują „taniec traktorów”. „Nasz moszaw – dobiega do nas z mównicy – w ciągu minionego roku dostarczył je‑ denaście milionów litrów mleka z tysiąca stu krów mlecznych i tysiąc czterysta pięćdziesiąt tysięcy jajek”. Izaak co raz nachyla się do mnie: –  U nas rolnictwo jest na pierwszym miejscu w świecie pod względem wydajności z hektara i też mamy sputnik. Wielu ludzi w Polsce nie wyobraża sobie, że mamy tak dobre życie. Rolnicy pokazują płody ziemi, matki – nowo narodzone dzieci. Izaak: – Popatrz, jaki piękny jest ten koń! Jakie piękne dziecko! Popatrz, jaką mamy zdrową młodzież! Przed wojną tak nie wyglądały żydowskie dzieci. Kim byliśmy przed wojną? Nikim. A teraz tworzymy zdrowy, rasowy naród. Żaden nacjonalizm nie jest w stanie wzbudzić mojego entuzjazmu, ale Lewin ma w sobie tyle optymizmu i ciepła, że nie umiem mu tego powiedzieć. Największe oklaski dostaje rocznik, który w tym roku idzie do wojska. Izaak: – Brałem udział we wszystkich wojnach, w 1948 roku w wojnie o niepodległość, w 1967 roku w wojnie sześciodniowej, w 1973 roku w woj‑ nie Jom Kipur, w 1983 roku w wojnie z Syrią, razem z synem. Nie boimy się woj‑ ny, ja walczyłem, teraz walczą moi synowie i będą walczyć moje wnuki. Dzieci wiedzą, że to dla nich wywalczyłem i zbudowałem ten kraj, i są ze mnie dumne. Zwiedzając nowoczesną oborę, rozmawiamy z kilkoma czterdziestolat‑ kami, którzy porozumiewają się ze mną łamaną polszczyzną. Są potomkami rodzin, które przyjechały tu w ramach emigracji gomułkowskiej. Wolno było zabrać swój dobytek, więc ich rodzice ładowali do pociągu, a potem na statek konie, krowy, gęsi. Do tej pory prowadzą krowy tylko z polskiej hodowli. Im‑ portują cielaki z Polski i to z powodu kontaktów handlowych moi rozmówcy poduczyli się trochę polskiego. W drodze powrotnej opowiadam Izaakowi o moich spotkaniach z Ko‑ chawem.  – Awigdor Polski nie lubi – komentuje Izaak. – A ja, gdy mówię o Polsce, to trochę krytycznie, żeby mnie tu nie wzięli za zdrajcę, i dużo dobrze. Koledzy

241

się dziwią, po co ja tam jeżdżę. Tłumaczę im, że lubię tamtejszą rzekę, las, drogę nad rzeką, domy, gdzie Żydzi kiedyś mieszkali. Opowiadam o symbo‑ licznym pomniku w lesie w Giełczynie poświęconym pamięci trzech tysięcy zamordowanych Żydów z getta łomżyńskiego, w tym dwóch moich starszych braci, i szesnastu tysięcy Polaków, którzy zginęli na tej ziemi w czasie wojny. Nie chcą wierzyć. „Przecież Polacy razem z Niemcami mordowali Żydów, to co oni mieli do Polaków?”, pytają. Moje serce jest rozdarte. Ja Polskę czuję, ona mnie boli i tęsknię do niej. Żyliśmy z Polakami, tam upłynęło moje dzieciństwo. Znałem kilku dobrych Polaków: Gawrychowski, przedwojenny wójt, dla niego mój tata był takim samym obywatelem jak każdy inny, brat Gawrychowskiego, nasz gospodarz Bolesław Dobkowski, Józef Galiński, który był w AK, a po wojnie schwytali go narodowcy, zaprowadzili do lasu i rozstrzelali. Jak byłoby takich więcej, zostałoby przy życiu jeszcze parę żydowskich dzieci, a popatrz: z tych dzieci ile jest dzieci! Ja sam mam siedemnaścioro dziecii wnuków. Ale też widziałem, co Polacy robili. Wychowałem się na jednym podwórzu z Polakami, a w 1941 roku Parnas, nasz dobry sąsiad, szukał mojego ojca, bo chciał go zabić i przejąć drugą połowę domu. Jak się kręcił jakiś Żyd w lesie, Polacy łapali i przyprowadzali na gestapo albo sami zabijali. Tatuś kupony materiałów schował u swego najlepszego polskiego kolegi, można nawet powiedzieć: przyjaciela. Któregoś dnia, jak się ukrywaliśmy, wsiedliśmy po zmroku na furmankę Dobkowskiego, żeby te bele do nich przewieźć. Urato‑ wał nas instynkt, on coś za długo wyciągał te materiały i popędziliśmy konia w ostatnim momencie, gdy już nas okrążali, żeby złapać. Izaak opowiada o swojej wizycie kilka lat temu w Wiźnie. –  Każdy jeden do mnie mówi: „My ukrywaliśmy”, „My pomagaliśmy”, „My dawaliśmy jedzenie”. Ja tylko po cichu myślę: „Tylko że nikt przy życiu nie został, to gdzie są ci uratowani?”. Nie chcę myśleć na ten temat i nie trzeba o tym pisać. Po południu Ruta, żona mego kuzyna Igala Bursztyna, zabiera mnie na spotkanie z zaprzyjaźnioną z nią starszą panią z Nowego Jorku. Ann Kelleman wspomina szkołę, do której chodziła w Wiedniu w latach trzydziestych. Pewne‑ go razu przesadzili żydowskie dziewczynki do tylnych ławek. Początkowo ich koleżanki z przednich ławek bez przerwy się do nich odwracały. Były surowo karcone. Gdy to nie pomogło, nauczyciele bili je linijką po palcach, a między żydowskimi i austriackimi dziewczynkami ustawili rząd pustych ławek. Już po trzech dniach austriackie dziewczynki przestały zauważać swoje żydowskie koleżanki. Nie zatrzymywały się, gdy biegnąc na przerwie, potrąciły którąś z żydowskich koleżanek, nie mówiły „przepraszam”, nie odzywały się, gdy przypadkiem natknęły się na siebie na ulicy. –  Przestałyśmy dla nich istnieć.

242

Opowiadam jej, że taką samą opowieść o przesadzaniu do tylnych ławek i o poczuciu obcości wobec dawnych kolegów usłyszałam kilka dni temu w Je‑ rozolimie. Dotyczyła szkoły w Jedwabnem.

29 maja 2001 Jadę do Jerozolimy spotkać się znów z Meirem Ronenem. –  Po pani wizycie trzy noce nie spałem, bo wszystko do mnie wróciło – mówi na powitanie. Spędził te dni przy komputerze, próbując spisać mi na arkuszu Excela, kto zginął w Jedwabnem i gdzie mieszkał. Tabelki są zatytułowane: „Lista rodzin żydowskich miasta Jedwabne spalonych przez sąsiadów”. Na Nowym Rynku otwiera ją Abram Ibram, który mieszkał z frontu razem z córką i zięciem na Łomżyńskiej – Chawa Alenberg, na Przytulskiej – Szolem Atłasowicz. Razem ponad sto przechowanych w pamięci nazwisk. –  Pani się dziwi, że pamiętam tyle osób? – mówi. – Ja w Jedwabnem każdy kamień pamiętam.

30 maja 2001 Dzwonię rano do Stanisława Ramotowskiego dowiedzieć się o jego zdrowie. Opowiada mi o nabożeństwie żałobnym za Żydów z Jedwabnego, które mia‑ ło miejsce trzy dni temu, w niedzielę, w warszawskim kościele Wszystkich Świętych przy placu Grzybowskim. Oglądał w telewizji migawki i musiał się wzruszyć, bo narzeka, że gdybym była w Polsce, pojechalibyśmy tam razem. Gdy przed wyjazdem proponowałam mu, że ktoś z moich przyjaciół podje‑ dzie po niego do Konstancina, odfuknął, że on w kościele był już dość razy w swoim życiu. Znam tylko relację internetową, ale łatwo mogę sobie wyobrazić wrażenie, jakie zrobił widok pięćdziesięciu biskupów, którym przewodniczył prymas Glemp przybrany w pokutny fiolet. I słowa wygłoszone przez biskupa Gądeckie‑ go jako wprowadzenie do liturgii pokutnej: „Chcemy, jako pasterze Kościoła w Polsce, stanąć w prawdzie przed Bogiem i ludźmi, zwłaszcza przed naszymi żydowskimi braćmi i siostrami, odnosząc się z żalem i skruchą do zbrodni, która w lipcu 1941 roku wydarzyła się w Jedwabnem i gdzie indziej. Jej ofiarami stali się Żydzi, zaś wśród sprawców byli także Polacy i katolicy, osoby ochrzczone. W Jedwabnem i wszędzie tam, gdzie jeden człowiek zadawał okrutny gwałt drugiemu, najbardziej skrzywdzony został Bóg”. Znów w Jad wa­‑Szem. Na korytarzu spotykam profesora Szewacha Weis­ sa – obecny ambasador Izraela w Polsce był długie lata przewodniczącym Rady

243

Muzeum Jad wa­‑Szem. Rozmawiamy o napisie na pomniku, właśnie podano jego treść do publicznej wiadomości: „Pamięci Żydów z Jedwabnego i okolic, mężczyzn, kobiet, dzieci, współgospodarzy tej ziemi, zamordowanych oraz żywcem spalonych w tym miejscu 10 lipca 1941 roku. Ku przestrodze potom‑ nym, by rozpalony przez niemiecki nazizm grzech nienawiści już nigdy nie obrócił przeciwko sobie mieszkańców tej ziemi”. Weiss wypowiada się ostro przeciwko napisowi. –  Co to znaczy „przeciwko sobie”? Znaczy, że ofiara jest też winna. Mnie też razi treść napisu – pominięto, kto popełnił zbrodnię, to może jeszcze ma sens, zważywszy że IPN nie zakończył śledztwa, ale drugie zdanie brzmi wyjątkowo pokrętnie. Zaglądam do Gutmana. Opowiadam mu o mojej rozmowie z Kochawem i o tym, jak bardzo wydał mi się człowiekiem udręczonym wspomnieniami. –  Widziałem w gazecie jego zdjęcie – mówi mi – w salonie, na tle okazałe‑ go zdjęcia synagogi, gdzieś ze wschodu Polski. Ja bym nigdy u siebie w domu takiej fotografii nie powiesił. Dla części Izraelczyków cień przeszłości kładzie się na każdy moment ich życia. Dla innych praca na rzecz budowania kraju miała wartość terapeutyczną i potrafią być szczęśliwi mimo wspomnień. Ja jestem tego dobrym przykładem. Byłem dwadzieścia lat członkiem kibucu i przeżywałem intensywnie sprawy mego kraju. To daje mi siłę. Pytam, czy wiedział przed książką Grossa, kto dokonał mordu w Jed­ wabnem. –  Nie wiedziałem. Do świadectw uratowanych odnosimy się z rezerwą, zazwyczaj mogli widzieć tylko część zdarzeń przez siebie opisywanych, resztę dopowiadają z zasłyszanych źródeł. Polegałem na artykule Datnera z 1966 roku, w którym wyczytałem, że zbrodni na tych terenach latem 1941 roku dokonywali Niemcy przy współudziale miejscowych mętów. Gdy niedawno przeczytałem jeszcze raz ten sam tekst, zobaczyłem, że prawdę można było łatwo wyczytać między wierszami. Popełniliśmy błąd i czuję się winny. Nie wierzyłem, że miesz‑ kańcy małego miasteczka mogli być zdolni do takiej zbrodni. Uważałem, że obojętność czy gotowość do wydawania Żydów była specyfiką większych miast, nie odnosiła się do miejscowości, gdzie Jankiel czy Mosze był sąsiadem, którego się dobrze zna. Okazuje się, że właśnie w takich miejscowościach wszczepiony przed wojną antysemityzm doszedł do zenitu. W kawiarni Jad wa­‑Szem spotykam się z profesorem Aronem Weinem, redaktorem naczelnym Pinkas Hakehillot, wielotomowej księgi gmin żydow‑ skich. Umówiła nas jego córka Viola, autorka Mezaliansu, minipowieści o jej domu rodzinnym widzianym z perspektywy kolejnych polskich gospoś. Pytam Weina, dlaczego w jego encyklopedii nie jest napisane, co naprawdę zdarzyło się w Jedwabnem i innych miejscach.

244

–  Z relacji, które czytałem, wynikało, że w mordowaniu Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku miała swój udział miejscowa ludność. Redagując, pisałem „motłoch”, bo nie wiedziałem konkretnie, czy w tej części Polski byli też Bia‑ łorusini albo Litwini, i nie chciałem obrażać polskiego narodu. Dowiedziałam się, że w kibucu imienia Bojowników Getta żyje dawny mieszkaniec Jedwabnego, który wyjechał stamtąd w czasie sowieckiej okupa‑ cji. Szmulek dzwoni tam. Niestety Meir Paparle zmarł dwa lata temu, a jego córka nic nie wie o rodzinnym miasteczku ojca. Ale Szmulek jest w posiadaniu czterotomowej książki wspomnień założycieli kibucu i obiecuje mi znaleźć jego relację.

31 maja 2001 W Yehud odwiedzam najpierw Kochawa, później mieszkającego ulicę dalej w ładnym domu z ogrodem Jakowa Cofena vel Gevę. Dawniej nazywał się Jakub Pecynowicz, ale jak wielu polskich Żydów po przyjeździe do Erec Israel zmienił nazwisko na hebrajskie. To Pecynowiczowie mieli w Jedwabnem młyn i do nich trafiła w gościnę po wyrzuceniu z Wizny rodzina Kochawa. Mówi po polsku z wahaniem, szukając słów. –  Do naszego młyna przyszedł raz narodowiec zemleć ziarna – wspomina czasy, kiedy żył jeszcze marszałek Piłsudski – i na odchodnym rzucił: „Wasz Dziadek tylko pomrze, my się weźmiemy za was”. I tak się stało. Mit Piłsudskiego wśród Żydów jest wciąż niezwykle żywy. Zarówno Meir Ronen, jak i Awigdor Kochaw, wspominając pogrom z 1933 roku w Radziłowie, pomylili daty. W ich pamięci miał miejsce już po głośnym pogromie w Przytyku na Kielecczyźnie w 1936 roku. Nie dopuszczali myśli, że coś takiego mogło się zdarzyć za życia Piłsudskiego, gdy prostowałam datę, nie chcieli mi wierzyć. Meir Ronen, który pamięta, jak zaraz po śmierci Marszałka jego polscy kole‑ dzy mówili z satysfakcją: „Wasz żydowski Dziadek zmarł”, twierdzi, że odtąd „między Polakami a Żydami już nic nie było tak samo”. Prawdą jest, że potem było już tylko gorzej. 1 września 1939 roku Pecynowiczowie uciekli z miasteczka przed nad‑ ciągającą armią niemiecką. Zdążyli dojść do Zawad, w stronę Tykocina, gdy Niemcy przeszli przez Narew i okrążyli miasteczko. Zagonili uciekinierów – było wśród nich też sporo Polaków z Jedwabnego, ale też z Wizny, Radziłowa, Szczuczyna, Grajewa – do kościoła. Niemcy znęcali się nad Żydami, ciągnęli za brody, kazali rękami czyścić wychodki, wkładali w gnój czekoladę, a po‑ tem kazali jeść pod groźbą zastrzelenia. Spędzili wszystkich na odgrodzone pole. Żydzi mieli rozstawić pałatkę, ale tylko Polakom zezwolili się pod nią schronić. Żydzi stali całą noc – nie mogli usiąść, lał deszcz. Nad ranem Niemcy

245

zarządzili, by Polacy zrobili pogrom. Pecynowicz, zmarznięty, zaszedł na chwilę do znajomych Polaków, żeby się ogrzać. Słyszał, jak jeden z nich przekonywał, żeby się powstrzymać z pogromem, koło niego gromadzili się niezdecydowani. –  Ale inni Polacy zabrali się do roboty, łapali za ręce, nogi i zdejmowali buty i spodnie, wtedy niezdecydowani też dołączyli. Jeden Żyd opierał się przy zdejmowaniu kurtki, Niemiec pomógł Polakowi w rozbieraniu go, dźgając Żyda nożem. Hitler ze Stalinem robił, co mu się żywnie podobało. Najpierw chciał Białegostoku, potem oddał i tak się zamieniali. Wtedy rozwiązali nasz obóz, bo ten teren już nie należał do Niemiec. Wrócili do domu. Sąsiedzi już zdążyli wynieść cały dobytek. –  Kulawy Stasiek Sielawa zabrał najwięcej. Brat poszedł do niego: „Oddaj chociaż dwa garnki, żebyśmy mogli coś ugotować”. A za chwilę weszli Sowieci. Póki jeszcze przez pierwsze tygodnie nie zabrano im młyna, opłacali się przedstawicielom nowej władzy kaszą jaglaną, jęczmienną i gryczaną. Jakow Geva uważa, że dzięki temu nie zostali wpisani na listę do wywózki. Ale skąd mogli przypuszczać, że to mogłoby im wszystkim uratować życie? –  Ja jeden ocalałem, a miałem siostrę, która miała dziesięcioro dzieci. Wzięli mnie do wojska i dlatego zostałem przy życiu. Jeszcze w Rosji dostałem list z domu, że u nich wszystko w porządku. Z wojskiem sowieckim zawędro‑ wałem do Gruzji i Azerbejdżanu. W kompanii poza mną było dziewiętnastu Polaków. Dostawali paczki i dzielili między sobą, mnie nigdy nie poczęstowali. Gdy wracał do Polski w 1945 roku pociągiem repatriacyjnym z Rosji, na stacjach stali Żydzi i ostrzegali, żeby nie próbować wracać do domu, bo Pola‑ cy zabijają. I żeby trzymać się razem, bo jak znajdują pojedynczego Żyda, to wyrzucają z pociągu i rozstrzeliwują. –  Bałem się zajrzeć do Jedwabnego. Bałem się rozdzielić z kolegami. Do‑ jechaliśmy do Szczecina. Gdy wysiedliśmy, rzucano w nas kamieniami, ale zaraz pojawiła się delegacja z kibucu, że można się dołączyć i wyjechać do Palestyny. Okrężną drogą, przez pół Europy, dotarł prawie na miejsce, gdy przy brze‑ gu złapali go Anglicy. Trafił do obozu na Cyprze, gdzie spędził dwa lata. Tam dowiedział się o Jedwabnem. W Izraelu spotkał brata Szmula Wasersztejna przybyłego z Kuby i usłyszał z drugiej ręki relację Szmula. Zajął się pielęgnowaniem ogrodów. Zamieszkał w osiedlu, gdzie żyje do tej pory – Kiryat Bialystok. Osiedle zostało wybudowane dla Żydów z Biało‑ stocczyzny, którzy przyjechali po Holokauście, przez Żydów z Białostocczyzny, którzy wyemigrowali przed wojną.

246

1 czerwca 2001 Yehud. Ostatnie spotkanie z Kochawem. Każde przebiega tak samo. Kochaw mówi, dopóki nie przerywa nam żona. Raz za razem, zawsze z trochę innymi detalami, opowiada mi o Żydach z Wizny, o tym, jak ich zamordowano, część w Wiźnie, część w Jedwabnem, i jak udawał Polaka, żeby przeżyć. Słuchając go, mam poczucie, jakby nagrał swoje wspomnienia na taśmie pamięci, powtó‑ rzył je sobie już setki razy i teraz odczytuje mi ułożony w głowie gotowy tekst. Mówi w takim napięciu, że nie śmiem mu przerywać pytaniami. Dopiero gdy kończy, widać, jaki jest wyczerpany. Znów ze Szmulkiem dzwonimy do kolejnych Finkelsztejnów. Natrafiamy w końcu na wdowę po Menachemie. Mówi dobrą polszczyzną. Dowiaduję się, że jej mąż skończył tu politechnikę, był inżynierem budowlanym. Nie, nie umie nic powiedzieć na temat jego przeżyć z czasu wojny. Gdy nalegam, ostro ucina: –  Nie wiem nic. Pani myśli, że jestem głupia? Ja też przeżyłam wojnę w Polsce, ukrywanie się w bunkrach, po lasach, swoje widziałam. Nigdy sobie o tym nie opowiadaliśmy. Nigdy po polsku nie zamieniliśmy słowa. Ani syn, ani dwie córki też nic nie wiedzą, bo mąż z nimi o tym nigdy nie rozmawiał. Dowiaduję się, że żyje jej szwagierka Chana, najmłodsza córka Chai, ale ona nie ma z nią kontaktu. Opowiadam Szmulkowi o moich jerozolimskich spotkaniach z Meirem Ronem, jak żywa jest jego pamięć Jedwabnego, którego po wojnie nigdy nie odwiedził, i języka polskiego, którym po wojnie już się nie posługiwał. –  Ja za dobrze zapamiętałem Skryhiczyn – mówi Szmulek. – Chciałbym go zapomnieć, ale nie mogę. Miałem tam rodzinę, kolegów, polskich, żydowskich, ukraińskich. Nie chciałem się tam wybrać, gdy Pinio organizował wyjazd w la‑ tach osiemdziesiątych. Jeszcze ktoś by pomyślał, że chcę mu ziemię odebrać. W ostatnich latach zaczęło do Izraela przyjeżdżać dużo Polaków, pracują tu na czarno, na ulicy rozmawiają po polsku, czuję z nimi jakąś bliskość, lubię słuchać, jak mówią, choć ten polski jest trochę inny od tego, który znałem. Jak człowiek mieszka z daleka od miejsca urodzenia, to już zawsze czuje się jak gałąź przeszczepiona do innego drzewa. Nawet wtedy, gdy przeszczep się udał.

Rozdział 6

Gdybym był wtedy w Jedwabnem czyli opowieść Meira Ronena, zesłanego do Kazachstanu

Rykla i Symcha Grajewscy z synem Meirem. Fotografia dołączona do podania o certyfikat na wyjazd do Palestyny, którego nie udało im się zdobyć. Jedwabne, 1939 rok

–  Ja, Meir Ronen, urodzony w Jedwabnem 20 lutego 1926 roku, opuś‑ ciłem to miasteczko na zawsze w kwietniu 1940 roku. Uczyłem się w szkole powszechnej imienia Adama Mickiewicza, wielkiego polskiego poety, który pisał: „Było cymbalistów wielu / Ale żaden z nich nie śmiał zagrać przy Jan‑ kielu”. Nasz dom był drewniany, na ulicy Przytulskiej. Ze wszystkich stron lasy i rzeki: Narew i Biebrza. Krajobrazy były dobre, ale na tym koniec tej dobroci. Nasza rodzina mieszkała tu od pokoleń. Pamiętam wiele opowieści ro‑ dzinnych o czasach sprzed I wojny. Jak to w Jedwabnem była rozwinięta industria tekstylna, a dwóch moich stryjów zajmowało się przemytem, na koniach przejeżdżali granicę za Kolnem, szmuglowali rękawiczki i kapelusze.

248

Mój ojciec, Symcha Grajewski, miał sklep żelazny i biuro pisania podań. Dawał też dzieciom lekcje, z jakiego chciały przedmiotu. Skończył gimnazjum przed I wojną. Znał dobrze polski, a także rosyjski, hebrajski, niemiecki. Był w Legionach, w czasie wojny 1920 roku bił się z bolszewikami. W Jedwabnem współorganizował parady Związku Rezerwistów i brał udział w majówkach w kosackim lesie. Były tańce, śpiewy, ćwiczenia marszowe, grała orkiestra Straży Pożarnej, a dyrygował organista, który był też kościelnym. Ojciec pisał ludziom podania, różne dokumenty do sądów i urzędów. Wasilewski, który potem za czasów niemieckich został pomocnikiem bur‑ mistrza Karolaka, otworzył konkurencyjne biuro. Wywiesił szyld: „Polskie biuro pisania podań”. W Kajtanowie Mierzejewski i Górski się sądzili, a Wa‑ silewski napisał w imieniu jednego i drugiego podanie do sądu w Stawiskach. Oskarżony i oskarżający przyszli do sądu z takimi samymi pismami. Ten sam atrament, ten sam styl, prawie ta sama treść, tylko ta jedna rzecz, o którą się rozchodziło, była napisana na odwrót. Sąd to odrzucił i ich wyśmiał. Wtedy wrócili do ojca. Duże pieniądze wydawali na procesy, więc córka Mierze‑ jewskiego przyszła do nas i prosiła ojca, czy nie mógłby ich pogodzić. Ojciec spotkał się z Górskim i spytał, ile może ustąpić Mierzejewskiemu. A on, że nic. Spytał o to samo Mierzejewskiego. Usłyszał, że nic, nawet guzika. Zapła‑ cili ojcu po pięć złotych, ale cóż mógł im poradzić? Mierzejewscy wszystko tracili na tych procesach i byli dużo winni Abramowi Zajdensztadtowi, który pożyczał im pieniądze. Dużo Polaków było winnych pieniądze Żydom i tak to załatwili, żeby nie musieli im długów oddawać. Na środku rynku znajdowały się: magistrat, dwie studnie i kasztanowe drzewa. W maju wieczorami chodziliśmy łapać chrabąszcze. Szkoła była naj‑ pierw na ulicy Sadowej, a potem się przeniosła. Za młynem wybudowali nowy budynek, całkiem moderny, z centralnym ogrzewaniem i parkietem. Do Jedwabnego przyjeżdżali ciężarówkami z Warszawy i z Königsbergu kupować płody rolne, a jeszcze były dwa place na sprzedaż bydła. W środę, w dzień targowy, ciężko było przejść, tyle handlowało osób. Już we wtorek pod wieczór gnali na targ stadami gęsi i bydło, przywiązane jedno do drugiego, głowa do nogi. Dużo Żydów handlowało zbożem, sprzedając je aż do Prus Wschodnich. Po mąkę przyjeżdżali Żydzi z Białegostoku. Szewcy, bednarze, kołodzieje to byli sami Żydzi, a wśród kowali byli też Polacy. Chasydów u nas nie było w ogóle. Pejsy nosił tylko rabin, nikt nie chodził z tałesem. W tych okolicach bardzo pobożni byli Żydzi litewscy, nosili brody i kapelusze, ale nie pamiętam, żeby się jacyś osiedlili w Jedwabnem. Podczas żydowskich świąt czuło się w miasteczku świąteczny nastrój, całe rodziny – a sześcioro dzieci to wówczas nie było dużo – szły przez rynek do

249

synagogi, która mieściła się na Szkolnej. Na rynku był wieczny gwar, pomiesza‑ ny, polski i żydowski, a w Jom Kipur było cichuteńko. Z kolei gdy były święta kościelne, Żydzi starali się nie pokazywać na ulicach, bo wtedy przyjeżdżało z wiosek dużo ludzi, często pijanych. Święto rządowe, 11 listopada, obchodzili pospołu Polacy i Żydzi, była msza w kościele i nabożeństwo w synagodze. W urodziny marszałka Piłsud‑ skiego klasy szkolne zbierały się na rynku, z trybuny przemawiał burmistrz Walenty Grądzki. My chodziliśmy do bóżnicy z chorągiewkami modlić się za marszałka i pamiętam, że burmistrz i komendant policji Bielecki uczestniczyli w nabożeństwie w synagodze. W miasteczku działało dużo organizacji żydowskich, ale komunistów żydowskich było mało. W nocy wieszali czerwone chorągiewki, a raz na 1 maja puścili gołębie, które przedtem pomalowali czerwoną farbą. Komendant Bie‑ lecki, który kolegował się z moim ojcem, obserwował, kto nie idzie w sobotę do bóżnicy, i go aresztował za komunizm. Bo jaki inny Żyd nie poszedłby w sobotę do bóżnicy? Marszałek Piłsudski trzymał endeków w garści, bo miał sumienie. Gdy umarł 12 maja 1935 roku, na każdym domu żydowskim w Jedwabnem była wywieszona biało­‑czerwona chorągiew; na wielu polskich domach tak samo, ale daleko nie na wszystkich. Na Nowym Rynku stanął później pomnik Pił‑ sudskiego, zdjęty następnie przez Sowietów. Po śmierci marszałka koledzy ze Związku Rezerwistów powiedzieli ojcu: „My Żydów w naszym związku nie potrzebujemy”. Mam ten obraz przed oczami, jak ojciec swoją legionową czapkę wrzuca do pieca. Wciąż się jeszcze kolegował z kilkoma Polakami: z doktorem Kowalczykiem, z rzeźnikiem Kozłowskim, z Chodnickim, z Biało‑ szewskim, ze Śleszyńskim, który potem dał stodołę na spalenie Żydów. Kiedyś dziewczyna ze wsi zabawiała się z chłopcami i zaszła w ciążę. Przyjechali na furze do doktora Kowalczyka, który potem powiedział, że powrót na furmance tego samego dnia może być niebezpieczny dla życia. Jej rodzice przyszli do mamy, żeby ją na noc u nas położyć, żeby hańby nie było. To pokazuje, jakie Polacy mieli do nas zaufanie, że plotek nikomu nie rozgadamy. W 1937 roku szykował się pogrom w Jedwabnem. Rabin Białostocki i Jona Rotszyld, mój wuj, poszli do księdza i on obiecał, że pogromów nie będzie. Mój wuj miał żelazny sklep i do budowy kościoła w Jedwabnem wszystko kupo‑ wali tanio w jego sklepie, sam z siebie też ofiarował coś kościołowi. Wyjechał niedługo potem do Palestyny i zabrał ze sobą moją siostrę. Nasi polscy sąsiedzi to byli Polkowscy i Ostrowscy. Do mnie przychodził Ryś Ostrowski, syn policjanta, a do siostry – polskie koleżanki, najczęściej cór‑ ka Śleszyńskiego. Syn szofera dziedziczki, madame Prusowej, straszny jąkała, w naszym domu przestawał się jąkać, bo byliśmy dla niego serdeczni. Po szkole

250

chodziłem uczyć się hebrajskiego, a syn szofera czekał u nas, aż wrócę, żebym mu pomógł w lekcjach. Miałem pięć lat, kiedy rodzice wysłali mnie do chederu, ale tam uczył rabin, który miał kańczug, i jak raz mnie uderzył, więcej tam nie poszedłem. Wtedy jeden z moich wujków przywiózł Altera Wiskiego, nauczyciela z Woł‑ kowyska, który utworzył prywatną modern szkołę, do której się chodziło po lekcjach w polskiej szkole, były tam ławki, a nie wspólny stół jak w chederze, i uczyli nas pisać po hebrajsku. My, żydowskie dzieci, nie chodziliśmy w soboty do polskiej szkoły, co bar‑ dzo się nie podobało nauczycielowi Skupniewskiemu, a najbardziej irytowało go to, że w poniedziałek mamy zawsze odrobione lekcje. Do nas przychodziły polskie dzieci po szabacie – lubiły, że je częstujemy chałką – i przynosiły nam zeszyty. W sobotę, jak poszedłem czasem na ślizgawkę, to wujek mnie za ucho doprowadzał do domu. Polonista Szymborski stawał przed nami i deklamował Marsz Sokołów Jana Lama: Opasły i gnuśny, zgrzybiały ten świat, / Na nowe on życia kole‑ je / z wygodnej pościeli nie dźwiga się rad / I duch, i ciało w nim mdleje. / Hej, bracia Sokoły, dodajmy mu sił, / By ruchu zapragnął, by powstał i żył. Do szkoły chodziłem bez czapki, ale były też w Jedwabnem żydowskie dzieci, co bez nakrycia głowy nigdzie by nie wyszły. Po śmierci Piłsudskiego zaczęli je wyganiać ze szkoły za noszenie mycek. Jak zaczynaliśmy szkołę, było trzydzieści–czterdzieści żydowskich dzieci, a kiedy kończyłem szóstą klasę w 1939 roku, zostało nas pięcioro. Gdy rozmawialiśmy między sobą w jidysz, od 1935 roku słyszeliśmy od dyrektora Skarżyńskiego: „Won ze szkoły, szwar‑ goczesz po żydowsku”. W szkole z początku siedzieliśmy razem z polskimi dziećmi. Ja w pierw‑ szej ławce, inaczej nie widziałem tablicy, okularów w Jedwabnem nikt wtedy nie miał. Pewnego razu nauczycielka zrobiła awanturę, że Żydziak siedzi z przodu. Wtedy wszystkim Żydom kazano się przenieść na koniec klasy. Ławki były dwuosobowe, a nas posadzili we troje przy jednej ławce. Nauczy‑ ciele do każdego z nas mówili tak samo: „Mosiek do tablicy”. Powtarzała się ta sama scena. Ja nie wstawałem. Nauczyciel wtedy mówił: „Ja do ciebie rozmawiam”. Odpowiadałem, że moje imię jest Meir, nie Mosiek, i wyrzucano mnie za drzwi. W szóstej klasie, gdy już siedzieliśmy w ostatniej ławce, nauczyciele nie brali od nas zeszytów do sprawdzenia, nie wołali do tablicy, chyba żeby na‑ krzyczeć. My w klasie byliśmy obcy. Dzieci polskie się do nas nie odzywały. Nauczyciele cały czas odsyłali nas do domu, że mamy uszy nieczyste albo zobaczyli wesz. W tamtych czasach dzieci miały dużo wszy; polskie dzieci tyle samo, ale ich za to nigdzie nie odsyłano.

251



1 Uroczystość ukończenia siódmej klasy szkoły podstawowej. Jedwabne, 1936 rok. Opowiadał mi Meir Ronen: „Zabrała to zdjęcie ze sobą do Palestyny moja siostra Fajga Grajewska, która chodziła do tej klasy. Jest tam tylko kilkoro dzieci żydowskich, większość rodzice zabrali ze szkoły z  powodu szykan ze strony nauczycieli i kolegów. Przyjaźniliśmy się z polskimi dziećmi, ale pod koniec lat trzydziestych przestaliśmy być dla nich kolegami”

1

Po szkole trzeba było dojść do domu, i to nie było łatwe. Chłopcy ze wsi czekali, napadali nas, bili. Znaleźliśmy drogę naokoło, za dworem, gdzie był staw, bagna i łąki. Trzeba było szybko przebiec wąską ścieżką, żeby nie wpaść w bagno. Raz chłopcy nas zauważyli i podczas pościgu jeden z goniących wpadł w bagno. Zaczęło go wsysać, ale wróciliśmy i podaliśmy mu kij. Wtedy przestali nas ganiać, bo uratowaliśmy go przed utonięciem. Wiosną 1939 roku w klasie położono świeży tynk. Gdy byłem dyżurnym, młodsza Śleszyńska złośliwie trzasnęła drzwiami, tak żeby tynk spadł. Dyrektor szkoły Skupniewski powiedział: „Mosiek, to twoja wina, idź, klękaj do kąta”. Dla mnie to było klękanie pod krzyżem, który tam wisiał. Powiedziałem: „Je‑ stem wyznania mojżeszowego i nie mogę klęknąć przed krzyżem”. „Won ze szkoły! – krzyknął. – Więcej tu nie masz wstępu!”. Ani jedno dziecko żydowskie nie dostało już w tym ostatnim roku cenzurki ukończenia szkoły. Gdy weszli Niemcy we wrześniu 1939 roku, stosunki między Polakami a Żydami były bardzo oddalone. Młodzi chłopcy grabili Żydów, bili, chodzili za Niemcami, pokazywali „Jude”, ale nie zabijali. Po wkroczeniu Rosjan od razu wszystkiego zabrakło: soli, nafty, cukru. Były tylko talony. Zanim jeszcze nowa władza zabroniła mieć sklepy i za‑ prowadziła kooperatywy, Rosjanie nachodzili żydowskich sklepikarzy i brali wszystko, nie płacąc. Przed wojną, żeby jak najgorsi byli Polacy, to jednak w sobotę mogliśmy iść do bóżnicy, a sklepy żydowskie mogły być zamknięte. Rosjanie kazali w sobotę chodzić do szkoły i pracować. Grozili, że jak dziecko nie pójdzie w sobotę do szkoły, rodzic pójdzie do więzienia. Żydzi starali się za Sowietów cicho siedzieć, bo się bali. Podczas sowieckiej okupacji panoszyło się pięciu Żydów łajdaków. Pierwszy – Eli Krawiecki, który miał warsztat szewski i zszywał kawałki skóry, co je potem szewc dopasowywał na buty. Był z nich najinteligentniejszy, bo coś przynajmniej umiał zrobić. Za Sowietów oficjalnie nie pełnił żadnej funkcji, ale wszystko zakulisowo prowadził. Potem Polacy zadali mu okrutną śmierć: po ucieczce Rosjan odcięli mu język i dogorywał w katuszach. Chaim Kosacki – jego ojciec był rzeźnikiem, a on był łajdakiem i nic nie robił. Jak Niemcy weszli, Polacy doprowadzili go do nich, a ci zastrzelili go tego samego dnia. Abraham Dawid Kubrzański – zginął potem w stodole. Szajn Binsztejn – siedział przed wojną w „Czerwoniaku” trzy lata, bo zagwałtował dziewczynę. To był prawdziwy bandyta. W synagodze mógł stać tylko za piecem i dopiero jak już nie było nikogo, żeby uzbierało się dziesięciu do modłów, to wtedy mógł być przyjęty do minjanu. Mechajkał Wajnsztajn – jedyny z nich pięciu ostał się żywy po wojnie.

254

Oni rządzili miasteczkiem w pierwszych tygodniach, nim ustatkowała się sowiecka władza. Prawdziwy komunista, Polak Krystowczyk, był ich szefem. Kry‑ stowczyk został przewodniczącym magistratu, a Binsztejn komendantem policji. Ta piątka to byli prawie analfabeci. Chcieli wziąć mego ojca na pisarza. A on im powiedział: „Co robicie? Wojna dopiero się zaczęła, nie wiadomo, co dalej będzie”. Inni też im mówili: „Co wy robicie, my w Polsce żyjemy, po co wam siać niezgodę”. Prawda, że to oni Polaków wydawali. Ale nasi sąsiedzi Polacy obwinili wszystkich Żydów za paru łajdaków. Nie pamiętam, żeby więcej Żydów miało jakieś stosunki z Ruskimi, choć zdarzało się, że przed wojną ktoś był komunistą, ale taki wolał zejść im z oczu. Był Żyd w Jedwabnem, Mosze Lew, aresztowany za komunizm, wyjechał po‑ tem do Palestyny, to mógł być 1934 rok. Tam był tak aktywnym komunistą, że Anglicy go wygnali i wrócił do Jedwabnego. Ożenił się w Tykocinie i zaraz po wkroczeniu Rosjan objechał znajomych w Jedwabnem, prosząc, żeby nikt go nie zdradził, tak się bał Sowietów. Przecież polska partia została przez Stalina rozwiązana w 1937 roku, Sowieci ogłosili, że członkowie Komunistycznej Partii Polski to prowokatorzy, wzywali komunistów z Polski do Rosji i tam ich rozstrzeliwali. Sowieci zaczęli robić listy i aresztować. Więcej aresztowali Polaków. Mojego ojca aresztowali 10 grudnia 1939 roku. Wzięli go do „Czerwoniaka” w Łomży. O ojcu już nigdy więcej z mamą nie usłyszeliśmy. Szukałem go po wojnie przez Czerwony Krzyż. Może go rozstrzelali w więzieniu, choć też doszły do nas kiedyś słuchy, że widziano go chorego w obozie blisko Morza Białego. W kwietniu 1940 roku wywieźli mnie i mamę do północnego Kazachsta‑ nu. Miałem wtedy czternaście lat. Jechaliśmy z czterema polskimi rodzinami przez półtora miesiąca w zabitych wagonach. Raz na kilka dni nas wypuszczali i dawali się napić wody. Stali wtedy z automaszynami gotowymi do strzału. Przewieźli nas do Kokczetawa, a stamtąd już było sześćdziesiąt kilometrów do kołchozu we Frunze. To było między Syberią a kazachskimi stepami, na hory‑ zoncie widać było wysokie ciemnoniebieskie góry. Szofer wyrzucił nas z auta na ulicę przy urzędzie kołchozu. Byliśmy głodni i brudni. Wszy mieliśmy takie, że trudno było wyżyć. Mieszkaliśmy razem, wszyscy z tego samego transportu w jednej lepiance. Były tam dwie izby, bez kuchni, w środku paliliśmy ognisko. Nie mieliśmy łóżek ani krzeseł. Była babusia Grądzka, która miała około osiemdziesięciu lat. Ona nie kochała Żydów, ale lubiła słuchać ich modlitw, a szczególnie Kol Nidre. Była matką naszego burmistrza, który się nawet kolegował z Żydami. Grądzka jedna odzywała się do nas po ludzku. Powtarzała pacierze z różańcem w ręku, niewiele jadła. Kiedyś powiedziała do mnie: „Mejerczyk, przynieś mi świeżej wody”. Wypiła tę wodę, przeżegnała się i zmarła.

255

Była Jadwiga Bronowiczowa i jej córka Danuta. Bronowicz był zięciem burmistrza Grądzkiego. Bronowiczowa nie lubiła Żydów, tak jak jej mąż, który miał piekarnię w Jedwabnem i jak się napił wódki, szedł Żydów bić. Była Białobrzeska. W wagonie na górze było małe okienko i dużo po‑ wietrza. Kiedy przy załadunku zająłem miejsce przy okienku, wzięła mnie za poły, posadziła na podłodze i powiedziała: „Ty, Żydku, możesz być na dole”. A tam podsadziła polskie dzieci. Odnosiła się do nas najbardziej pogardliwie przez cały czas. Była Szymańska z siódemką dzieci. W Jedwabnem mieli mleczarnię. Czwórka tych dzieci umarła z głodu. Ona jakoś żyła z Żydami, można się było do niej odezwać. Razem na zesłaniu było z nami piętnaście polskich rodzin – mężczyźni w turmach, a tu były ich żony i dzieci. Tylko ja z mamą byliśmy Żydami. Je‑ chaliśmy na tej samej biedzie, ale żeby ktoś z Polaków przez ten czas się do nas zbliżył, o tym w ogóle nie było mowy. Chodziliśmy się myć do bagienka, gdzie kąpały się kazachskie dzieci. One zauważyły, że jestem obrzezany, a polskie dzieci – nie, i opowiedziały to rodzi‑ com. Idę któregoś dnia wsią, kazachska rodzina siedzi na przyzbie, stół niski, na nim misa z mięsem, jedzą rękami, zawezwali mnie. Z Kazachem nie zjeść to naj‑ większa obraza. Pytają mnie, skąd jestem. Odpowiadam, że z Polszy. „No dobrze, ale ty nie jesteś taki sam jak inne dzieci z Polszy. Sam chodzisz i one ciebie biją”. Powiedziałem, że jestem Jewriej. „My chcemy zobaczyć – powiedzieli – jak to u ciebie wygląda”. Próbowałem uciec, ale mnie złapali. Wyrywałem się. Kazali kobietom pójść sobie. Stałem ze spuszczonymi portkami, a oni ręce wznosili do nieba i wydawali okrzyki. Spytali jeszcze, czy jem świninę. Jak powiedziałem, że nie, to zaczęli jeszcze głośniej krzyczeć z tej uciechy: „Ty nasz, ty nasz!”. Wy‑ tłumaczyli mi, że po mojemu „Jewriej” to po ichniemu „muzułmanin”. Kiedy kazachscy chłopcy stłukli polskich, to tamci odtąd wiedzieli, że mnie nie wolno bić. Pomagali nam, a po to, bym nie czuł obrazy, zawsze najpierw prosili mnie o jakąś pomoc i za to dawali mąki, pszenicy, mleka. Kazachowie prawie nie umieli mówić po rosyjsku i szybko nauczyłem się mówić po kazach‑ sku. Bez ich pomocy pewnie byśmy z mamą nie przeżyli. Oni tak Rosjan nie lubili, jak Polacy nie lubili Żydów. W Jedwabnem, gdy dziecko nie chciało spać, to się je straszyło: „Żyd po ciebie przyjdzie”. A tu, żeby postraszyć dziecko, mówili: „Rosjanin cię zabierze”. Klimat był ciężki, mróz do minus czterdziestu stopni, zawieruchy. Uczyłem się w szkole, ale musiałem skończyć na dziewiątej klasie – potem nie przyznali mi internatu, bo mój ojciec to wróg ludu. Pracowałem w Karagandzie jako mechanik w fabryce amunicji. Nie posłali mnie na front, tylko kazali repe‑ rować zepsute armaty, bo było mało broni. Potem pracowałem nad jeziorem

256

Bałchasz w kopalni odkrywkowej miedzi. Morzyli nas głodem, wyszedłem stamtąd jako szkielet. Rosjanie po cichu mówili: „Ruś nasza matka, Stalin nasz ojciec, ja bym chciał być sierotą”. Ale na zebraniu kołchoźników każdy stawał i mówił: „Sła‑ wa Stalinu”. Z Jedwabnego wywieźli cztery żydowskie rodziny: nas, Sarę Kuropatwę, Chanę Belbud z dziećmi i Kubrzańską, której mąż reperował rowery. Uratowa‑ łem się ja z mamą i Sara Kuropatwa. Kubrzańska trafiła na Syberię, poszła do młyna zemleć pszenicę, rozpętała się zawierucha, nie znalazła drogi i zamarzła na śmierć. Chana Belbud dostała list od męża, że zwolnili go z więzienia i przy‑ jeżdża do nich do Kazachstanu. Nie dojechał, w czasie drogi zamknęli go za spekulację, dostał następny wyrok. Kiedy się o tym dowiedziała, załamała się i zmarła na serce. Sara Kuropatwa była zamężna. Jej mąż wrócił w 1945 roku do Polski, szukał jej, nie znalazł i z nową żoną w 1947 roku dotarł do Palestyny. Tam się dowiedział, że Sara żyje, i w ten sposób miał dwie żony. Do końca życia mu nie wybaczyła i już nigdy nie chciała z nim rozmawiać. Kiedy wracałem z Syberii, spotkałem sowieckich żołnierzy, co byli na froncie w naszych okolicach. Powiedzieli mi, że nikogo znajomego nie spot‑ kam, bo Niemcy i Polacy wszystkich Żydów zabili. Dojechałem repatrianckim pociągiem do Brześcia Litewskiego. Na granicy nie powitali nas kwiatami, tylko kamieniami. Przecież nie tylko Żydzi byli w tym pociągu, było też tro‑ chę Polaków, ale ze złości na Żydów nie robiło im różnicy pobić kilku swoich. Odradzono mi, żebym się pokazywał w Jedwabnem. Kiedy wróciłem do Polski i usłyszałem, co miało miejsce, zapytałem: „Boże drogi, gdzie byłeś?”. Przez chwilę przestałem wierzyć w Boga. To ciężki, okrutny temat, lepiej milczeć. Jakby pani nie miała żydowskiej krwi, tobym pani tego nigdy nie powiedział. Sam się zastanawiam, co by było, gdybym był w Jedwabnem 10 lipca. Czy jakiś mój polski kolega by mnie przechował? Pewnie nie. Przecież wszyscy moi żydowscy koledzy zginęli, nikt ich nie przechował. Polacy już w 1938 roku przestali być naszymi kolegami. Ryś Ostrowski nie poznawał mnie na ulicy – to jak miałby mnie ratować? Może to jakiś kolega by mnie spalił? Przecież to moi koledzy mordowali moich kolegów. Wiedziałem, że chcę z Polski wyjechać jak najszybciej. Państwowy Urząd Repatriacyjny wysłał nas na przedmieścia Szczecina. Wtedy był pogrom w Kiel‑ cach. Często słyszałem: „Skąd tylu jeszcze jest Żydów? Hitler nie wszystkich wykończył?”. Bili, jak widzieli pojedynczego Żyda. Wykształciłem się w Rosji na ślusarza mechanika, więc poszedłem do rządowych warsztatów, ale tam mi powiedzieli: „My Żydów nie potrzebujemy, możesz pójść pracować do UB”. Takiej pracy to ja nie chciałem.

257

Związałem się z tajną organizacją Bricha, opuściliśmy Polskę bez żadnych dokumentów. To było już po ucieczce Mikołajczyka, za prezydenta Bieruta. Przeszedłem do Czechosłowacji, stamtąd do Austrii i dalej prawie pół Europy na piechotę. Potem Anglicy złapali nas na brzegach północnej Palestyny, aresz‑ towali, bili i wyprawili do obozu na Cypr. Udało mi się stamtąd zbiec. Mama już wcześniej przedostała się do Palestyny. Przyjechała w 1947 roku. Jej dwaj bracia i siostry zamieszkali tam jeszcze przed wojną, a moją siostrę adoptowali wujkowie, bo nam się nie udało dostać pozwolenia na wyjazd. Tu poznałem moją żonę. Jest z Łomży, jej ojciec przed wojną pracował w magistracie, aresz‑ towali go Sowieci i z rodziną zesłali do Kazachstanu. Uciekli w 1946 roku, jak tysiące Żydów, po kieleckim pogromie. Mechajkał Wajnsztajn, jeden z tych pięciu łajdaków, którzy służyli Sowie‑ tom, został zmobilizowany do sowieckiej armii. Przeżył w ten sposób wojnę i w 1947 roku przybył do Palestyny. Miał śmiałość przyjść tam do mojej mamy, że to nie on nas wydał, tylko ktoś inny. My już się szykowaliśmy w kilku chłop‑ ców, żeby mu ukrócić głowę. Na nikogo wcześniej ręki nie podniosłem, ale jego byłem gotów zabić. Moja mama odgadła moje zamiary i uprosiła, żeby mu darować życie. Przekonywała mnie, że jego żona Nehame Horowitz z Je‑ dwabnego jest w ciąży i nie wolno robić jeszcze więcej żydowskich sierot. Z okrętu, który mnie przywiózł do brzegów Palestyny, poszedłem na front. Potem w armii zajmowałem się konserwacją armat. W 1963 roku Adenauer podarował Ben Gurionowi armaty i posłali mnie do szkoły artylerii przeciwlot‑ niczej w Niemczech. Ben Gurion wprowadził zasadę, że jak się ma służbowy paszport, to powinno być w nim wpisane hebrajskie nazwisko, więc wtedy zmieniłem nazwisko z Grajewski na Ronen. Mieszkałem razem z niemieckimi żołnierzami i myślałem sobie, że w Polsce to byłoby niemożliwe, żeby tak się zachowywać wobec Żyda w porządku. Nie pojadę nigdy do Jedwabnego, ja bym tego nie przeżył. Kościół sączył ludziom jad, po którym stali się bestiami. Można policzyć na palcach dwóch rąk, kto się z Jedwabnego uratował. Ksiądz wiedział, biskup w Łomży wiedział, i nic, buzia w ciup, nie upomnieli wiernych. To boli. Proszę popatrzeć na zdjęcie z 1938 roku, z półkolonii żydowskich, które organizował mój ojciec w ramach akcji samopomocowej CENTOS­‑u dla dzieci z Jedwabnego. Zdjęcie przetrwało, bo fotografię posłaliśmy wujkowi do Pale‑ styny i po jego śmierci odnalazłem ją u jego dzieci. Pierwszy rząd od prawej: spalony, spalony, spalona. To Jospa Lewin, siostra Józefa Lewina, którego Polacy zamęczyli na rynku zaraz po wejściu Niemców, a ona została spalona razem z innymi. W drugim rzędzie Motłe Farbowicz, drugi z prawej, wyjechał przed wojną do Ameryki Południowej. Dalej: zginął, zginął, zginął…

2 czerwca 2001 Wróciłam z Izraela prosto na urodziny Maniuchy. Biorę obie córki do Adama Wajraka do Teremisek, do Puszczy Białowieskiej, na wielki spacer z jego wydrą. Rozmawiamy z Adamem oczywiście o Jedwabnem. Opowiadam mu – wciąż na nowo mnie to zdumiewa – że to negacjoniści nadają ton w Jedwabnem, a ludzie przyzwoici czują się zastraszeni. Wajrak od razu zapala się, żeby zor‑ ganizować jakąś grupę wsparcia. Chętnie zaprosi do siebie tych nielicznych Sprawiedliwych, by wśród lasów i zaprzyjaźnionych z nim zwierząt spędzili kawałek wakacji.

3 czerwca 2001 Przeglądam zaległe numery „Gazety”. Odpowiedź Adama Michnika na tekst Leona Wieseltiera. „Po wojnie przez wiele lat Polacy opłakiwali swoich za‑ mordowanych rodaków, nie przyjmując do wiadomości, że los ich żydowskich sąsiadów był tragedią wyjątkową w skali dziejów ludzkości. Natomiast wśród Żydów zwyciężył – cytuję rabina Klenickiego –»tryumfalizm bólu«. Leonie, Polacy też mają prawo do pamięci o własnym bólu: mają też prawo oczekiwać, że będą o tym pamiętali także Żydzi”. Czytam o ekshumacji. Wnioski są zaskakujące. Odkryto dwie mogiły. W jednej, mniejszej, znaleziono osmalone, potłuczone fragmenty pomnika Lenina. To oznacza, że najpierw zagnano do stodoły pierwszą grupę, tę, która szła z popiersiem Lenina, i tam w środku ich zamordowano. Druga mogiła znajduje się na zewnątrz stodoły, wzdłuż jej boku. Czytam o przepychankach wokół napisu na pomniku. Oprotestowują go, jak podaje prasa, „środowiska żydowskie” albo też „strona żydowska”. Wy‑ stępują w jej imieniu ambasador Szewach Weiss i rodziny ofiar – ich podpisy na liście protestacyjnym zebrał Morgan Ty Rogers. Z tego wniosek, że istnieje też „strona polska”, która nie widzi problemu. Mówienie w kontekście mordu w Jedwabnem o „obróceniu przeciwko sobie mieszkańców tej ziemi” wyda‑ je mi się w sposób oczywisty niestosowne. W naiwności swej sądziłam, że

259

niezgoda na taki napis to kwestia wrażliwości, a nie przynależności rasowej. Na szczęście tak samo widać uważa Włodzimierz Cimoszewicz. „Sześćdziesiąt lat temu żądny zemsty i grabieży motłoch zaczął mordować – pisze w liście do „Gazety”. – Motłoch był, niestety, nasz – polski. Mordowani byli nasi sąsiedzi. Role kata i ofiary zależały od tego, czy ktoś był Jaśkiem czy Mośkiem, Kryśką czy Chajką. Przez wieki kultywowany antyjudaizm i antysemityzm znalazły swój zbrodniczy finał. […] Dlaczego szukamy kompromisu między prawdą i kłamstwem? Czy antysemityzm w dzisiejszej Polsce rzeczywiście jest tak mocny i wpływowy, by nadal hańbić pamięć pomordowanych wypisywaniem kłamstwa na ich grobie?”. Kapelan Rodzin Katyńskich ksiądz prałat Zdzisław Peszkowski, ksiądz prałat Henryk Jankowski, Władysław Terlecki z Filharmonii Narodowej i inni powołali Komitet Obrony Dobrego Imienia Polski „dla przeciwstawienia się kampanii oszczerstw, która przypisuje Polakom winę za zabicie Żydów w Je‑ dwabnem”.

4 czerwca 2001 Nie będzie dalszej ekshumacji. Decyzję podjął minister sprawiedliwości Lech Kaczyński w związku z protestami religijnych Żydów. Nigdy się już nie dowie‑ my, ile naprawdę osób zginęło w jedwabieńskiej stodole. Kaczyński przybył do Jedwabnego – zbiera widać punkty do kolejnej kampanii wyborczej – i wygłosił przed kamerami, że znaleziono dowody świadczące o udziale Niemców. To główna wiadomość w dziennikach telewizyjnych. „Gazeta” uzyskała wypo‑ wiedź Witolda Kuleszy, który wyjaśnił, że łuski znalezione w stodole mogą pochodzić z broni długiej, jaką się posługiwali żandarmi niemieccy, lub krótkiej, jaką miało na wyposażeniu gestapo. W Jedwabnem miał miejsce nie pogrom, ale zbrodnia o totalnym cha‑ rakterze – pisze w „Rzeczpospolitej” (z 1 czerwca) Dariusz Stola. Przytacza dane z tysiąca ośmiuset pogromów na Ukrainie: nawet jeśli ofiar w jednym miejscu było kilka tysięcy, za każdym razem ginął ułamek społeczności żydow‑ skiej. Zwraca uwagę na sprawne zorganizowanie i przeprowadzenie zbrodni, na rozdział funkcji: jedni zaganiali Żydów, drudzy szukali ukrywających się na strychach i w piwnicach, inni na obrzeżach miasta, na koniach, wyłapywali uciekinierów; na porządek zabijania – sprawnych fizycznie mężczyzn w pierw‑ szej kolejności; na swoisty podział pracy – grupa morderców, uderzających żelazem i drągiem, jeden z nich podpalił stodołę, ci, którzy dołączyli, by ich wspomagać, często przybysze z sąsiednich wsi, i wszechobecni gapie. Gdy oskarżeni w procesie z 1949 roku odwoływali na sprawie zeznania ze śledztwa, twierdzili, że zaliczali się do tej właśnie kategorii.

260

Zbrodnia na taką skalę, dowodzi Stola, nie mogła być dokonana drogą „pospolitego ruszenia”, bezładnych wybuchów nienawiści. Istniała struktu‑ ra władzy, jak on to nazywa, „państwo jedwabieńskie”, które miało swoją hierarchię: Niemcy na szczycie, potem Karolak, Sobuta, Wasilewski, Bardoń, władze miasta w tych pierwszych dniach, dalej Laudańscy i inni pomagierzy zbrodni. Wiadomo było, że władza tego dnia dopuszcza do użycia przemocy wobec Żydów, że przemoc jest oczekiwana i zostanie nagrodzona udziałem w łupach. W mojej poczcie internetowej znajduję List otwarty do naszych byłych i obecnych sąsiadów. „Ja – czuję ból, że nie ma małych miasteczek i kapeli żydowskich, że zniknęły synagogi, że nie słychać na ulicach jidysz. Wstydzę się, gdy słyszę dowcipy o Holokauście. Dręczy mnie myśl o strasznej stodole w Jedwabnem i o zaszczuwaniu po wojnie państwa Wyrzykowskich. Wstydzę się, że się nie wstydzimy”. List napisała Ewa Klinger. Gdy spotkałam ją niedawno, mówiła, że trzeba by wspomóc biednych mieszkańców Jedwabnego pod obstrzałem prasy. Wybu‑ chłam, że ci „biedni” mieszkańcy zaszczuwają tych, którzy mają odwagę mówić prawdę, że wszyscy mają dobre rady, ale nie znam nikogo, kto by jeździł tam i służył wsparciem tym, którzy go naprawdę potrzebują. Było mi potem przykro, bo Ewa jest najmniej odpowiednią osobą do zgłaszania pretensji. W liceum na Pradze, gdzie uczy fizyki, od lat organizuje cykle spotkań, cieszące się zadzi‑ wiającą frekwencją, a jednym z tematów jest kultura żydowska.

5 czerwca 2001 Wizyta u Marii Sikorskiej. Za chwilę ma się pojawić Antonina Wyrzykowska, która przez lata była jej gosposią. Pytam, co jej opowiadała o ukrywaniu Żydów. –  Nic. Aż raz oglądam film, wtedy zawsze na początku szła kronika filmo‑ wa. Patrzę nagle, a tu po lewej… poznałam jej czerwoną suknię, choć zdjęcie było czarno­‑białe… Aż krzyknęłam: „To przecież moja Antosia!”. Przypinali jej medal Sprawiedliwych. Jakbym jej tam nie zobaczyła, nigdy by mi o tym sama nie powiedziała. A przecież byłam bliską, pomocną osobą, do tej pory do mnie pisze listy, że nosi przy sobie moją fotografię i codziennie się za mnie modli. Mam już osiemdziesiąt osiem lat, a siostra, którą się opiekuję, dziewięćdziesiąt pięć, chyba obydwie żyjemy siłą tych modlitw Antosi. Wiedziałam, że Maria Sikorska jest jedną z czterech sióstr Lew, znanych przed wojną żydowskich piękności. Jedna była żoną Jerzego Kamila Wein‑ trauba, przedwcześnie zmarłego poety, a najstarsza Ola – żoną Aleksandra Wata. Trzy z nich przeżyły Holokaust, najmłodsza trafiła z rodzicami na Umschlagplatz.

261

–  Pani Wyrzykowskiej, która uratowała siedmiu Żydów, musiało być miło – mówię – że właśnie pani, pochodząca z żydowskiego domu, okazała jej tyle serca. –  No wie pani, mówić takie rzeczy. Antosia niczego się nie domyśla, z Je‑ rozolimy przywiozła mi różaniec. Przychodzi Wyrzykowska. Zadbana, ładna, ciepła, dużo się śmieje, a właś‑ ciwie chichocze, choć jest wystraszona. Na moje pytania odpowiada półsłów‑ kami, dopowiada pani Sikorska. To ona mi mówi, że Wyrzykowską opiekują się wciąż ci, których uratowała. –  Pamiętasz, jak przyjechałaś z Ameryki i przywiozłaś ze sto fotografii, a na jednej pani Kubrzańska podaje ci na tacy picie, a ty sobie leżysz na leżaku? – pyta pani Sikorska, z wyraźnym rozbawieniem wspominając takie odwrócenie ról w życiu swej gosposi. Pytam, dlaczego przez tyle lat nie wspomniała nawet pani Sikorskiej, że ukrywała Żydów. –  No wie pani, mówić takie rzeczy – powtarza dokładnie słowa, które chwilę wcześniej usłyszałam od pani Sikorskiej. Dalsze wiadomości o wynikach ekshumacji. Zbadano pięćset kilogra‑ mów popiołów, dwadzieścia procent stanowiły spalone szczątki. Archeolodzy stwierdzili, że sto kilogramów popiołów odpowiada szczątkom około pięćdzie‑ sięciu osób. Po przeliczeniu rozmiarów obu mogił przyjęto jako najbardziej prawdopodobną liczbę od stu pięćdziesięciu do dwustu pięćdziesięciu ofiar. Podano te dane na konferencji prasowej IPN­‑u. Rabini nie zgodzili się na prze‑ noszenie szczątków i badano je wewnątrz mogiły. Nie zbadano, jak głęboko sięgają prochy. IPN podał też następne sensacyjne wiadomości: że w szczątkach jednej z ofiar znaleziono łuskę z karabinu Mauser, noszącą ślady ognia, co wska‑ zuje na to, że strzelano do niej u wejścia do stodoły, oraz część mosiężną, której wnętrze było stopione. Prokurator Lucjan Nowakowski stwierdził, że to płaszcz pocisku z wytopionym rdzeniem i że może pochodzić z dziewię‑ ciomilimetrowego naboju pistoletu Parabellum lub Walther, który wchodził w skład regulaminowego wyposażenia oficerów niemieckich. A że pocisk nie został spłaszczony, zapewne trafił w ludzkie ciało, nie przechodząc przez drewno, czyli mógł zostać wystrzelony wewnątrz stodoły. Wszystkie te rewe‑ lacje podano z zastrzeżeniem, że dopiero badania Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego rozstrzygną, skąd wzięły się łuski. Wszystko się zgadza, poza tym, że nikt nie strzelał. To nie może być przy‑ padek, że w Radziłowie świadkowie opowiadają o strzelaniu (co zresztą nie świadczy o obecności Niemców, bo strzelali Polacy, a broń mieli z magazynu sowieckiego), zaś w Jedwabnem nawet ci, którym było aż czarno przed oczami

262

od esesmańskich mundurów, nie słyszeli strzałów. Jeśli świadkowie, z którymi rozmawiam, nie mówią o strzałach, to zapewne nie opowiadają o nich również Ignatiewowi. Dlaczego IPN – w osobie prowadzącego konferencję profesora Ku‑ leszy i referującego prokuratora – robi tę całą szopkę? Czy nie mogą wstrzymać się z podejrzeniami do czasu ustaleń laboratoryjnych? I co to za pomysł z tym płaszczem pocisku? Czy można sobie wyobrazić, że oficer niemiecki wchodzi do środka stodoły, gdzie stoją stłoczone ofiary, i strzela do jednej z nich? Skądinąd wiadomo, że przez Jedwabne w XX wieku co najmniej dwa razy przechodziła linia frontu. Pierwszy raz w 1915 roku. Meir Ronen opowiadał mi, że miasto zostało wtedy niemal całkowicie spalone. Pół roku Niemcy stali za cmentarzem, a w mieście bronili się Rosjanie. Wiem też od Stanisława Przechodzkiego, że na przedmieściach Jedwabnego, a więc w okolicach cmen‑ tarza, zginęło wtedy wielu żołnierzy. Wnuk dziedziczki Łucji Prus w liście do Jerzego R. wspominał, że Jedwabne w czasie I wojny leżało między liniami frontu i obok ich dworu była cała masa okopów. Kiedy w latach dwudziestych na łąkach kopano torf, znajdowano amunicję, karabiny, szable. Wspominając ze smutkiem rozszabrowanie dworu i parku w czasie okupacji sowieckiej, komentował, że wycięte drzewa nie nadawały się na deski, gdyż były pełne odłamków szrapnelowych, tak że użyto ich pewnie do palenia w piecach. Drugi raz Jedwabne znalazło się na linii frontu w styczniu 1945 roku, kiedy walki toczyły się w bezpośredniej bliskości miasteczka i wszędzie było pełno trupów sowieckich i niemieckich żołnierzy. Słyszałam o tym od kilku mieszkańców, „trupów było jak kropelków” – mówili. Niemcy nie strzelali, ale na czym polegała ich rola? Zgadzam się z tezą Dariusza Stoli, że zbrodnia została starannie logistycznie zaplanowana i wy‑ mordowanie Żydów w Jedwabnem, i wcześniej w Radziłowie, było częścią sze‑ roko zakrojonej na tych terenach niemieckiej akcji. Trudno wyobrazić sobie, że Polacy zaopatrzeni w alkohol i broń – jak to miało miejsce w Radziłowie – sa‑ morzutnie mordują Żydów, a żandarmi siedzą spokojnie, nie obawiając się, że przy sposobności rozliczą się i z nimi. Znana jest dyrektywa ówczesnego szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha z 29 czerwca 1941 roku: „Nie należy stwarzać żadnych przeszkód dążeniom do samooczysz‑ czenia ze strony kręgów antykomunistycznych czy antyżydowskich na nowo zajmowanych terenach. Przeciwnie, należy je wywoływać, nie pozostawiając śladów, w razie potrzeby intensyfikować i kierować na właściwe tory, jednak w taki sposób, aby miejscowe »koła samoobrony« nie mogły później powoły‑ wać się na zarządzenia lub na dane im polityczne zapewnienia. […] Celowe jest wywoływanie miejscowych pogromów ludowych”. Jednak to, co stało się w Wąsoszu, Radziłowie i Jedwabnem, wykracza poza to, co zwykło się nazywać pogromem, co więcej, ta totalna zbrodnia

263

w kolejnych podejściach dokonywana była coraz sprawniej i szybciej. W Wą‑ soszu mordowano metodą chałupniczą, indywidualnie. Nocą miejscowi wkra‑ czali do domów, siekierami i kijami zabijali ofiary, potem wywozili w jedno miejsce za miastem. W Radziłowie wszystkich Żydów, młodych i starych, za‑ goniono do stodoły, wielu uciekło, jeszcze przez dwa kolejne dni trwała obła‑ wa; uciekinierów doprowadzano w jedno miejsce i tam mordowano. Indywi‑ dualne mordy stanowiły zatem istotne dopełnienie zbrodni. W Jedwabnem ci, którzy mogliby łatwiej uciec, czy też się bronić, zostali wyznaczeni do nosze‑ nia pomnika Lenina, wyprowadzeni z miasta i zabici w pierwszej kolejności. Kilkadziesiąt indywidualnych zabójstw to epilog, nie prolog zbrodni. No dobrze, ale do Radziłowa Niemcy przyjechali w dwa samochody 7 lipca rano, a furmanki okolicznych chłopów ciągnęły już od świtu. To pewne, Sta‑ nisław Ramotowski widział je, a poprzedniego wieczoru został uprzedzony o szykującym się pogromie, inaczej nie udałoby mu się przecież schować rodziny Finkelsztejnów. Z rozmów, które odbyłam ze świadkami, wynika, że na rynku 7 lipca rano pojawiło się kilku Niemców i nakazali Polakom zabić wszystkich Żydów. Czy to znaczy, że miejscowa ludność przygotowywała się tego dnia do pogromu, a zawiadomieni o tym Niemcy przybyli, żeby ukierunko‑ wać ich działania, podsuwając pomysł jednego wspólnego mordu? W relacjach z Jedwabnego pojawia się taka sama mała grupka Niemców – jeden czy dwa samochody osobowe – która, najpewniej poprzedniego dnia, odbywa naradę z burmistrzem Karolakiem i tymczasowym zarządem miasta. Czyli Niemcy namówili do zbiorowego mordu władze miasteczka. Ale Szmul Wasersztejn wspomina, że w czasie narady to przedstawiciele miasteczka jednomyślnie stwierdzili, że trzeba zniszczyć wszystkich Żydów: „Na projekt Niemców, żeby zostawić rodziny z każdego fachu, Śleszyński Bronisław odpowiedział: »Mamy dosyć swoich własnych fachowców«”. Czy jest możliwe, że w wypadku Je‑ dwabnego Niemcy tylko wyrazili zgodę i dali instrukcje, jak najlepiej to prze‑ prowadzić, a potem wspomogli Polaków w fazie zaganiania Żydów na rynek? Za tą wersją przemawiałoby to, że ci, którzy nie chcieli brać udziału, mogli nie wychodzić tego dnia z domu albo wyjechać do rodziny czy zaprzyjaźnionych gospodarzy z okolicy. I że nie spadł włos z głowy Józefowi Chrzanowskiemu, przyszłemu teściowi Jerzego Laudańskiego, któremu szkoda było stodoły – uprosił, by znaleziono inną. Nadzieja w Ignatiewie, że to wszystko ustali.

6 czerwca 2001 W „Gazecie” apel Grossa, żeby kontynuować ekshumację: „Zdobycie możli‑ wie najpełniejszej wiedzy o okolicznościach śmierci Żydów zamordowanych w Jedwabnem jest naszym obowiązkiem. W ten sposób okażemy szacunek

264

tragicznie zmarłym”. Obecny przy ekshumacji Konstanty Gebert mówił mi z wielkim poruszeniem, jak ważne jest dla niego, że podjęto decyzję, by ją przerwać, i że zostało uszanowane żydowskie prawo religijne zakazujące na‑ ruszania spokoju zmarłych. Gross uzasadnia zatem potrzebę ekshumacji tym samym, czym Gebert uzasadnia sens jej zaniechania – szacunkiem dla zmar‑ łych. Mnie osobiście, jako osobie niereligijnej, bliższa jest argumentacja Janka. Gross opowiada mi, że namówił do udziału w ekshumacji jako niezależ‑ nego eksperta Williama Haglunda, działacza międzynarodowej organizacji Lekarze na rzecz Praw Człowieka, doradcę Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, uczestnika prac ekshumacyjnych w Rwandzie, Bośni, Chorwacji. Haglund twierdził, że szacowanie ofiar na tak kruchych podstawach jest kompletnie nieuzasadnione. Prace ekshumacyjne trwają niekiedy i rok, nim można podać liczbę zmarłych. Po południu jadę do Jedwabnego. Umówiona jestem na rozmowę z dwie‑ ma nauczycielkami. Obie proszą o niepodawanie nazwisk. –  Na lekcji o noweli Konopnickiej Mendel Gdański dzieci mówiły, że dobrze byłoby tego Mendla ukamienować – mówi nauczycielka z gimnazjum. – A kiedy koleżanka zadała raz pytanie, jak wyobrażają sobie inne nacje, to po prostu wstyd opowiadać, co dzieci wypisywały o Żydach. –  Jedyny akceptowany tu model życia to w niedzielę dać na tacę, potem cały tydzień pić, tłuc żonę i nadawać na Żydów – mówi nauczycielka z lice‑ um. – Posłuchałaby pani, co się mówi w pokoju nauczycielskim. Jest takie zacietrzewienie, że żadne argumenty nie docierają. A dzieci w szkole na okrąg­ ło opowiadają kawały o Żydach. Na lekcji potrafią wstać i zapytać, po co ich tylu jest w Polsce. Raz próbowałam zwekslować temat, mówiłam, że czują się zagrożone, bo nie wiedzą nic o Żydach, o ich historii, kulturze, że potrzebna jest im wiedza, wtedy łatwiej w życiu, na co uczeń wstał i powiedział: „A po co mi się uczyć, jak i tak Żydki rządzą”. W rodzinnych stronach nie słyszę tego gadania w kółko o Żydach. A tu tak było zawsze, też przed ukazaniem się książki Grossa. Chyba przez to, że tutaj pomordowali ich i wzbogacili się na tym? Ona sama nie jest stąd. Gdy przyjechała tu w latach sześćdziesiątych, zdarzyło jej się usłyszeć: „To Polacy zrobili”, ale dowiedziała się, co się tu stało, dopiero jak się zaprzyjaźniła z koleżanką z pracy, rodowitą jedwa‑ bianką. W czasie wojny ta mieszkała przy placyku, gdzie stał pomnik Lenina. Opowiedziała jej, co widziała przez okno: Żydów przewracających się przy noszeniu brył rozbitego pomnika i Polaków dobijających ich na miejscu. Jej matka, która przechowała tamtego dnia Żyda na strychu, wracała często w pamięci do zbrodni, podawała szczegóły, ale bała się wymieniać nazwiska, poza jednym: Kubrzynieckim, który od dawna nie żył. Jesienią 1941 roku

265

zjawił się u nich w domu jeden z jedwabian, który od lat przychodził do nich na zarobek. W nowym palcie, z sygnetem na ręku oświadczył, że nie będzie więcej przychodził pracować „bo są z żoną zabezpieczeni”. Ojciec jej powiedział: „Ja na co dzień nie chodzę w paradnym palcie, tylko w wytartej marynarce, ale moja nie parzy”. Pani Z. mieszka w tym samym domu co wtedy, mogę spróbować ją od‑ wiedzić. –  Ale chyba już całkiem zdziwaczała – słyszę. – Słucha tylko Radia Maryja i powtarza, że widziała pełno Niemców w granatowych strojach. Próbowałam oponować: „Twoja mama przecież o nich nigdy nie wspominała”. Moja rozmówczyni opowiada mi też o wiekowej pani B., która mieszkała wtedy na Cmentarnej. –  Chciała wyjrzeć przez okno, bo słychać było płacze i krzyki, ale matka zasłoniła okna, a ją siłą wcisnęła pod pierzynę. Wymknęła się dopiero późnym wieczorem. Z koleżankami rozpoznawała w stodole nadpalone zwłoki znajo‑ mych dzieci. Sąsiad chwalił się, że zaraz pobiegł zabrać z domów instrumenty, wiedział, którzy Żydzi grali, bo to byli koledzy z klasy i zapraszali go na muzy‑ kowanie. Zakopał je w ogrodzie, bo chodziły słuchy, że Niemcy każą oddawać, co nagrabione. Gdy potem wyciągnął z ziemi harmonię, była cała zbutwiała. Zaraz zachodzę do pani Z., emerytowanej nauczycielki, i do pani B. z ulicy Cmentarnej. Pani Z. nic nie wie, nic nie widziała, jest chora. Pani B. nie chce w ogóle rozmawiać. Zaglądam do kościoła. Na ławach rozłożone pisemko Bubla, tym razem z wywiadem z księdzem Orłowskim: „Nie będę przepraszał, bo to byłoby wbrew memu sumieniu, bo Polacy tego nie zrobili. Gross oparł się na zezna‑ niu UB‑owca, którego Polacy przechowali jako Żyda”. Prasa jest za darmo; przy stoliku w środku kościoła kupuję „wydany własnym sumptem przez au‑ tora” utwór Jedwabne. Wielkanocna spowiedź antysemity, w którym Zbysław Kleczewski białym wierszem opisał, jak wzywano na pierwsze posiedzenie Ko‑ mitetu Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego: „Przyjdź, bądź z nami, / z tymi, którym zależy na honorze, / wspólnymi siłami musimy naciskać na radnych, / odwołać zarząd z tym burmistrzem”. Jeden tylko ksiądz Orłowski ma i siłę przebicia, i zdolności medialne. Już jego otoczenie sprawdza się słabo. Komitet po kilku spotkaniach chyba się rozsypał, w każdym razie nic o nim nie słychać. Pomysł księdza, by 10 lipca zorganizować kontrobchody, na których poświęcono by kamień węgielny pod pomnik ku czci Polaków wywiezionych na Sybir z „żydowskiego dono‑ su”, zdobył uznanie, ale nie znalazł wykonawców. I to mimo obietnic Polonii amerykańskiej z Chicago, że gotowa jest rzecz sfinansować. Przysłano nawet stamtąd do księdza propozycję napisu: „Ku czci Polaków, którzy oddali życie

266

w obronie Żydów, oraz tych naszych Rodaków, którzy byli ofiarami kolaboracji Żydów z Armią Czerwoną i NKWD oraz okupantem niemieckim, w wyniku czego zostali wywiezieni na Sybir i tam zakatowani, bądź też zginęli w hitle‑ rowskich obozach śmierci”. Dowiaduję się na mieście, że dentystka Łucja Przystupa, miejscowa ne‑ gacjonistka, opowiada, że przed ekshumacją nocą dowozili kości do stodoły, a jej psa próbował otruć Mosad. Do aktywnych negacjonistów należy tu wy‑ kształcona elita miasta: lekarz, dentystka, nauczycielka. Zajeżdżam na Przestrzele. Okazuje się, że Leon Dziedzic poszedł raz do przychodni, drugi raz do sąsiadów i tak się nasłuchał, że nie czekając na obchody, wrócił do Ameryki. Ewa i Leszek siedzą jak na rozżarzonych węglach, Ewa cały czas podchodzi do okna sprawdzać, czy ktoś nie czai się pod domem. –  Znajomi się całkiem już wykruszyli – mówi Leszek. – Nikt się do nas nie odzywa, jakbyśmy obcy byli. –  A jak się zachowują pani przyjaciółki czy koleżanki? – pytam panią Ewę. –  Nie mam już koleżanek. Straciłam wszystkie. Gdyby nie to, że mąż jest myśliwym i trzyma w domu strzelbę, nie przespałabym ani jednej nocy. Budzę się w nocy i płaczę. Oczernia nas ksiądz, że Leszek nie jest katolikiem, skoro mówi takie rzeczy. Wydzwaniają do nas: „Halo, czy to Izrael?”, „Halo, czy tu rabin?”. To okropne, jak przechodzi się ulicą i słyszy: „Pachołki żydowskie”. A w sklepie odwracają ode mnie głowę sąsiadki, jakbym była trędowata. W mieście, gdy wstępuję czy to do apteki, czy do sklepu, czuję na sobie wrogie spojrzenia. Wchodzę do pokoju nauczycielskiego, a tu cisza aż dzwoni. Nasze dzieci są cały czas wytykane palcami. Piotrek miał bierzmowanie, a Toma‑ szek siedział na ławce w kościele, inni rodzice nie wiedzieli, że jest naszym synem, i strasznie nas obgadywali. Przestaliśmy chodzić do kościoła, jeszcze ktoś by nas z mszy wyprowadził. W ogóle wszystkiego unikamy, staramy się nie wychodzić z domu. Miałam koleżankę, której syn przychodził do moich dzieci, to jego koledzy z klasy mu powiedzieli: „Do tych pachołków żydow‑ skich chodzisz”. Więcej się nie pokazał. Syn Dziedziców Piotrek opowiada mi o szkole: –  Chłopak na lekcji powiedział, że Polacy źle zrobili, bo powinni byli wszystkich Żydów zamordować. Nauczyciel nic na to nie odpowiedział. Chło‑ pak z mojej klasy ma napisane na teczce: „Gdzie są Żydzi z tamtych lat, komina‑ mi poszli w świat”. Wszystkim wydaje się to śmieszne. U nas teraz bez przerwy opowiadają głupie kawały o Żydach. A u Tomka w klasie pan od angielskiego spytał: „Kto lubi Żydów?”. Tylko Tomek odpowiedział, że on. Nauczyciel wtedy zapytał dlaczego, na co Tomek: „Bo wszyscy pochodzimy od Adama i Ewy”. A klasa w śmiech.

267

–  Zdecydowaliśmy się wyjechać do Ameryki 14 czerwca – oświadcza mi Leszek. – Już dłużej nie da się wytrzymać. To już o czymś świadczy, że nikomu poza panią nie podajemy daty. –  Obrządku już nie ma, bo sprzedaliśmy krowy – mówi Ewa – i tak sie‑ dzimy w domu, nigdzie nie wychodzimy. Trudno jest upilnować chłopców, by przypadkiem się nie wygadali, że wyjeżdżamy. Krzyczymy na dzieci, uwiązać ich się nie da, a jak wyjdą, to się denerwujemy. –  A wy macie kolegów, z którymi szkoda wam się rozstać? – pytam Piotrka i Tomaszka. Obydwaj kręcą przecząco głowami.

7 czerwca 2001 Rano wyruszam do Ełku odwiedzić Dobkowskich. Dom z dużym ogrodem, siedzimy w altance, w środku typowy wystrój, wersalka, meblościanka, tylko nietypowe książki na półce: Rozmówki polsko­‑hebrajskie, Żydzi, Izrael. Oby‑ dwaj bracia są na emeryturze, Tadeusz był masarzem, Wincenty – technikiem samochodowym. –  Mama była krawcową – opowiadają bracia. – Jak się Lewinowie ukry‑ wali, to ona brała miarę, a Lewin szył spodnie, umiał nawet bryczesy uszyć, prawdziwa złota rączka. Opowiadają o Idzie i Izaaku:  – Tereska bawiła dzieci. Janek pilnował paleniska, żeby się zbytnio nie rozgrzało, bo tata pędził bimber. Pytam, czy wiedzą, kto w 1945 roku okradł ich i podpalił zabudowania za karę za to, że przechowali Żydów. –  To było tak: jak cała wieś miała się ewakuować, bo to była linia frontu, kwaterujący u nas Niemiec poradził ojcu, żeby wywieźć wszystkie rzeczy, pojechał z nim, pomógł zakopać kufry. Po wojnie wykopaliśmy. Nie wziął Niemiec, ale wziął swój, z sąsiednich wiosek, mówili o sobie „narodówka”, a to były łobuzy i złodzieje. Jak wiedzieli, że kobieta sprzedała gęś, palce jej łamali w drzwiach, aż pokazała, gdzie schowała pieniądze. Mamie zabrali maszynę do szycia, tacie garnitury i koszule z monogramami, z gospodarstwa wszystko: krowy, świniaki. To się powtarzało kilka razy, że przychodzili rabować. Tata odnalazł Gawrychowskiego z AK, który się wtedy ukrywał, i on postraszył rabusiów, że jak się jeszcze raz to zdarzy, wyda na nich wyroki. Uspokoiło się. Do sprawy nie doszło, bo ksiądz poprosił ojca, żeby wycofał skargę. Te rabu‑ sie dostały papiery kombatanckie. Za czasów, gdy prezydentem był Wałęsa, w Białymstoku, na spotkaniu z profesorem Adamem Dobrońskim, wówczas ministrem do spraw kombatanckich, tacy właśnie kombatanci radzili mu:

268

„Niech pan nie daje za przechowywanie Żydów, oni od Żydów już dość dostali”. I Wałęsa nie podpisał ustawy o uprawnieniach kombatanckich dla ratujących Żydów, zrobił to dopiero prezydent Kwaśniewski. W sprawie zbrodni w Jedwabnem mają wyrobione zdanie. Ich krew‑ ny z Jedwabnego Stefan Boczkowski, na którego powołuje się sam profesor Strzembosz, tego dnia był na rynku. Rozpoznał masę Niemców, tylko przebra‑ nych za cywili po to, żeby móc oskarżyć Polaków. Wieczór u Godlewskich, rozmowa o ekshumacji. –  Siedzę w poczekalni u dentysty – opowiada Krzysztof – a tu wpada człowiek wykształcony i do mnie z pretensjami: „Ty tu siedzisz, a tam kości dowożą”. Kości mieli dowozić, by „zginęło tylu Żydów, ile chciał Gross”. Nie wiado‑ mo, czy ksiądz sam wpadł na pomysł, czy powtarzał za kimś, błyskawicznie jed‑ nak rozeszło się, że Żydzi zarządzili ekshumację, by wyjąć ze stodoły  szczątki pomnika Lenina i zatuszować tym samym, że ginęli jako komuniści. Uzgodniono, że żadna telewizja nie będzie dopuszczona do filmowania ekshumacji, po czym ukazał się materiał w TVN. Jak się okazało, taśmę nagrał Zygmunt Nissenbaum, biznesmen, którego wpuszczono na teren jako dyrektora żydowskiej Fundacji Rodziny Nissenbaumów, a on przekazał, czy też sprzedał nagranie do TVN. O takich osobach – objaśniam Krzysztofowi – Adam Michnik zwykł mawiać: „Żyd – marzenie antysemity”. Godlewski próbuje mnie przekonać, że proponowany na pomniku napis jest sensownym kompromisem, inny byłby nie do zaakceptowania przez radę miasta. To i tak cud, że rada – po staraniach jego i Michałowskiego, łącznie z jeżdżeniem po nocy po domach radnych, żeby zebrać wystarczającą liczbę głosów – ten napis zaakceptowała. Podziwiam heroiczne próby Godlewskiego zachowania wiary w ludzi. Opowiadał mi kiedyś o dwóch ciotkach kolegi mieszkających dziś koło Pisza, które 10 lipca 1941 roku przez cały dzień piekły placki, zanosiły je nad stawy za dworem – to było zarośnięte, opustoszałe miejsce, wprost wymarzone do ukrywania się – i placki znikały. –  Chcę ją przekonać – mówił mi – żeby to powiedziały głośno, żeby stało się jasne, że mieszkańcy Jedwabnego też współczuli Żydom. Ale one za żadne skarby nie chcą o tym rozmawiać z dziennikarzem. Jeszcze niedawno Godlewski mi mówił, że radni powtarzali: „żadnych Żydów, żadnych bóżnic, żadnych grobów, zaoramy drogę w poprzek”, ale „na ostatnim zarządzie coś drgnęło”. Tymczasem okazuje się, że rada na ostatnim posiedzeniu, 4 czerwca, stwierdziła, że „odcina się od uroczystości, a także nie wyraża zgody na zabieranie głosu i wyrażanie opinii w imieniu rady przez jej przewodniczącego i burmistrza”. Nie dosyć, że cały wysiłek organizacji

269

obchodów ze strony miasta spadł zatem na jego barki, to jeszcze rada zabrania mu się tym zajmować w godzinach pracy. Miasto ma być przygotowane na przyjęcie gości 10 lipca, a nic nie jest zrobione, bo radni w każdej sprawie stawiają opór. W pewnym momencie wyglądało, że wszystkie roboty zostaną wstrzymane. Godlewskiemu udało się zdobyć od „góry” większe pieniądze na remont rynku i drogi na cmentarz (mam w tym swój udział, poprosiłam Adama Michnika, żeby uświadomił de‑ cydentom na szczeblu rządowym, iż uroczystości mogą się nie odbyć, bo nie sposób będzie dojechać na miejsce, a radni nie wyłożą ani złotówki na budo‑ wę drogi „dla Żydów”); jeszcze starczy na salę gimnastyczną, której budowa ciągnie się bodaj od dwudziestu lat. Ale problemy piętrzyły się dalej i każda rzecz szła jak po grudzie. Potrzebna była zmiana planu zagospodarowania przestrzennego – formalność, ale bez niej nie dałoby się postawić pomnika. Na posiedzeniu 4 czerwca uchwała przeszła cudem, a raczej przypadkiem. Szesnastu radnych wstrzymało się od głosu i dopiero po fakcie zorientowali się, że wniosek przeszedł, bo jeden głos był za – głos Stanisława Michałowskiego. Rozmowa przeciąga się do drugiej w nocy. Godlewski wzdycha na po‑ żegnanie: –  To już ci powiem prawdę, jaki jest stosunek głosów w radzie w spra‑ wie zorganizowania obchodów w Jedwabnem. Dwa do siedemnastu. Tych dwóch to ja i Michałowski. Jesteśmy kompletnie sami. Najchętniej bym wsiadł w pociąg i pojechał dokądkolwiek. I tak nie zostanę w tym mieście.

8 czerwca 2001 Jedwabne. Próbuję się spotkać z Józefem, synem Heleny Chrzanowskiej, ale jest tak przestraszony, że nawet boi się rozmawiać przez telefon. Gdy wstępuję do Przestrzela, Leszek Dziedzic opowiada mi, że minął się z nim na rynku. –  Zamienił ze mną słowo i już go nie ma. On jest tak samo zaszczuty, tylko nie może uciec do Ameryki i boi się, że jak nas razem zobaczą, będą mu jeszcze bardziej dokuczać. W czasie tego pobytu nie udało mi się też skontaktować z Haliną Popiołek, którą siostrzenica dalej trzyma zamkniętą na klucz w domu. A dwie osoby w rozmowie ze mną rozpłakały się, że już nie wytrzymują wiecznych docinków i nocnych telefonów „Ty Żydu”. Wracam do Warszawy prosto na promocję książki Jedwabne w oczach świadków, wydanej przez Duszpasterstwo Rolników (nadruk „Za zezwoleniem władzy duchownej redaktor książki: ksiądz Eugeniusz Marciniak”). Czytam tam: „Wasersztejn wstąpił do UB i napisał paszkwil. Polska rodzina życie na‑ rażała, a za to wszystko oszczerstwo nas wszystkich spotkało”.

270

Spotkanie ma miejsce w sali przy warszawskim kościele Wszystkich Świę‑ tych – tym samym, gdzie niedawno odbyło się nabożeństwo pokutne. To tu mieści się osławiona Księgarnia Patriotyczna „Antyk”, gdzie można dostać do‑ wolne antysemickie publikacje. Nie miałam świadomości, że są to setki książek i broszur. Czekając na rozpoczęcie spotkania, przeglądam promowaną książkę. Janina Biedrzycka udowadnia, dlaczego zbrodni dokonali Niemcy – przecież inaczej jej ojciec nie oddałby swojej stodoły: „Bo, żeby taki Polak przyszedł do mojego ojca i powiedział: »Daj stodołę«, to ojciec chory by z tego łóżka wstał i powiedział mu: »To w swojej spal!«”. Sala nabita, atmosfera wiecowa. Prowadzący spotkanie ksiądz Eugeniusz Marciniak przedstawia gości: „To dzielny ksiądz kanonik Orłowski” (burza oklasków). „To Janina Biedrzycka, córka tego pana, w którego stodole spalono Żydów” (jeszcze większa burza oklasków). Ksiądz Marciniak: „Wasersztejn był oficerem UB w Łomży. Potem uciekł do Warszawy, gdzie był dyrektorem związków zawodowych do 1956 roku, są na to dokumenty”. Honorowy gość spotkania ksiądz Orłowski: „Jak można pogłębiać więź z judaizmem, skoro są takie dokumenty jak na Szmula Wasersztejna?!”. Do niedawna sądziłam, że 1945 rok stanowi cezurę w życiu Kościoła – owszem, przed wojną Kościół był w przeważającej części ksenofobiczny, ale po wojnie zeszło to na dalszy plan, Kościół zaś stał się bastionem obrony społeczeń‑ stwa przed sowietyzacją. Księdza Jankowskiego czy Księgarnię Patriotyczną „Antyk” uważałam raczej za coś w rodzaju odosobnionego wybryku. Już Radio Maryja mogło dawać do myślenia. Ale dopiero przykład jedwabieńskiej parafii uprzytomnił mi, jak Kościół – przynajmniej na tamtych terenach – starannie pielęgnuje swój przedwojenny antysemityzm. Kolejni księża w Jedwabnem byli endeckiego chowu. Na czele tamtejszego dziekanatu stanął w 1945 roku ksiądz Antoni Roszkowski, przed wojną redak‑ tor naczelny „Wspólnej Sprawy”, a później „Sprawy Katolickiej”, które z walki z Żydami uczyniły motyw przewodni swoich tekstów. Zatem już po zbrodni władze kościelne posłały do Jedwabnego księdza współodpowiedzialnego za to, że mordowano Żydów bez wyrzutów sumienia. Jego następcą został w 1954 roku ksiądz Stanisław Dąbkowski, który – jak zaznaczono we wpisie do kroniki parafialnej z lat osiemdziesiątych – „przed wojną organizował Kru‑ cjatę Eucharystyczną i Stowarzyszenia Młodzieży Katolickiej Żeńskiej i Męskiej i z zapałem propagował »Rycerza Niepokalanej«”. I Krucjata, i Stowarzyszenia Młodzieży Katolickiej, i „Rycerz Niepokalanej” przyuczały do nienawiści do Żydów. Od 1988 roku urzęduje w Jedwabnem ksiądz Orłowski, wcześniej proboszcz pobliskiej parafii Drozdowo, matecznika endecji, gdzie ostatnie lata życia spędził Dmowski. Jest wychowankiem księdza Kęblińskiego, który był na miejscu w dniu mordu w Jedwabnem i nie powstrzymywał swoich wiernych.

271

9 czerwca 2001 Po powrocie z Jedwabnego jak zwykle odwiedzam Jacka Kuronia, by podzielić się nowinami. Jestem przekonana, że gdyby Jacek zaczął tam ze mną jeździć, umiałby dokonać tego, czego ja nie potrafię: zbudować grupę wzajemnego wsparcia dla ludzi przyzwoitych, by poczuli się wspólnotą. Ale Jacek tego roku jest tylko coraz bardziej chory i mam wyrzuty sumienia, że kogoś, kogo ostatnio widuję najczęściej przytroczonego kroplówką do szpitalnego łóżka, karmię wszystkimi tymi okrutnymi opowieściami. Umówiłam się z Hanią Lanotą, moją ukochaną ciotką, która włada jidysz i hebrajskim jak polskim, że będzie mi sukcesywnie tłumaczyć kilogramy mate‑ riałów, które przywiozłam z Jad wa­‑Szem. Hania mieszka na wsi, pięćdziesiąt kilometrów pod Warszawą, ale spędza właśnie kilka dni w mieście u innej mojej ciotki Zuni Mensz. Zaczynamy od świadectwa Izraela Lewina, ojca Idy i Izaaka, który opisuje pierwsze dni w Wiźnie po wyjściu Sowietów. Józef Gawrychowski, brat wójta Wizny, kiedy dowiedział się o szykującym się pogromie, przyjechał specjalnie do nich, by zabrać ich do swego domu. „Był moim dobrym przyjacielem – opisy‑ wał Izrael Lewin. – Za Sowietów chcieli go posłać na białe niedźwiedzie, chyba że im zapłaci 60 tysięcy rubli. Przyszedł w środku nocy i płakał. Ja byłem taki Żyd, że zawsze miałem pieniądze. Podszedłem do szafy, wyjąłem pieniądze, pokwitowania nie chciałem”. Gdy weszli Niemcy, Wizna ucierpiała wskutek bombardowań, ludzie spali na ulicy. „Wójt nakazał – opisywał Lewin – żeby Żydzi z Wizny przenieśli się do Jedwabnego. Polacy wiedzieli, że Żydzi z małych miasteczek będą się zbierać w Jedwabnem. Jednego dnia, to było w środę miesiąca tamoz 1941 [czyli na dzień przed zbrodnią], do Wizny przybyli goje z Jedwabnego z kijami, szli od domu do domu i mówili: »Ty masz dwoje dzieci, jedno poślij do Jedwabnego z dobrym kijem«”. Ale ich Gawrychowski przestrzegł, żeby nie jechali do Jedwabnego, i za‑ wiózł do Łomży. Gdy przenieśli się z rodziną do getta, słuchali tam opowieści, jak w jedwabieńskiej stodole spłonęli Żydzi, też wielu z Wizny, Radziłowa, Stawisk. „Kilku się uratowało – opowiadał dalej – w tym kobieta z naszego miastecz‑ ka, Rywka Leja Suraski, która weszła do mieszkania doktora w Jedwabnem i powiedziała: »Pani doktorowa, ratuj mnie«. Ta ją schowała do stajni, rzuciła na nią kupę słomy, przykryła szmatą i Rywka przeleżała do rana. Jej mąż został spalony razem z dziećmi. Jednego dnia Rywka pojawiła się u nas w getcie. »Mam tu swoje dzieci« – powiedziała i wyjęła spod bluzki białe kości. – »To jest Jankiel i Mosze«. Ryzykując życie, poszła do stodoły, wzięła małe kostki. Gdzieś się cho‑ wała, ale przychodziła do getta, wyjmowała te kości i pokazywała wszystkim”.

272

Izrael Lewin pracował jako krawiec, zapłacił Niemcom za wyrobienie odpowiedniego dokumentu. „Miałem poświadczenie, że Żyd Izrael Lewin może jeździć do pracy i trzeba mu dawać jeść. Chłopi zgłaszali do komisarza zapotrzebowanie na krawca. Całe tygodnie siedziałem u gojów, tylko na so‑ botę przychodziłem do getta, przynosiłem jedzenie żonie i córce. Po decyzji o likwidacji getta córka płakała: »Tatusiu, masz tylu znajomych gojów, ucie‑ kajmy«. Mówiłem: »Co będzie z Żydami, będzie ze mną, dlaczego ja mam się uratować?«. Ale nie mogłem znieść jej spojrzenia. Żyliśmy trochę czasu w lesie, już nie byliśmy ludźmi. Postanowiliśmy, że albo znajdziemy kogoś, kto nas przyjmie, albo oddamy się w ręce Niemców. Pukaliśmy od goja do goja”. Kolejnym domem, do którego zapukali, był dom Dobkowskich. „Jak nie możesz – powiedziałem Dobkowskiemu – to nie mam pretensji. Jeszcze oddam ci majątek, bo zaraz będzie nasz koniec, a nie chcę, żeby wpadł w ręce Niemców. Dałem mu kilka złotych pierścionków, parę brylantów, złotą szpilkę, złoty zegarek, kilka kuponów materiału. Pocałowałem w rękę. Goj przygotował nam schowek w piwnicy, zamaskował. Dali nam czystą bieliznę. Postawili piecyk żelazny. Ten goj był nadzwyczajny ryzykant, to było w środ‑ ku wsi. Po kilku tygodniach uznał, że musimy mieć powietrze i zapoznał nas z psami, to były bardzo złe psy, ale na nas nauczyły się nie szczekać […]. Jednego razu do kościoła weszli żandarmi z esesmanani. Mówili: »Przy‑ szliśmy do waszego kraju, żeby was uwolnić od Żydów. Oni jedli waszą kurę, bo wy potrzebowaliście kwaterki nafty. Teraz to się zmieni. Ale w parafii jest wciąż dużo Żydów. Chowacie sami własnych wrogów. Jak znajdziemy Żyda, spalimy majątek, zastrzelimy i taki gospodarz będzie gnił we wspólnym gro‑ bie z Żydami«. Nasza gospodyni wróciła i dała mężowi do wiwatu. Krzyczała: »Ty cholero, jak myśmy tylko ich zobaczyli, mówiłam: Zamknij drzwi i załóż łańcuch!«, i tłukła go. Słyszeliśmy każde słowo. Dzieci wszystko rozumiały, podeszły do niej, płakały i ona też się popłakała. Gdy zobaczyłem łzy, pomy‑ ślałem, że jest cząstka nadziei. Weszła jego matka, mówiła: »Jak wyście ich wzięli, to już przepadło« i że jest nadzieja, bo nadchodzi front. Ona zawsze występowała jako nasz adwokat. Przekonywała: »Wypuścisz ich, złapią ich Niemcy, a wtedy będą musieli powiedzieć, gdzie byli, i wszyscy przepadniemy«. Jeśli jest świat po śmierci, niech żyje tam jego matka w wielkim poważaniu. To był cud, nie kobieta […]. Goj nie trzymał za darmo Żydów. On nas bardzo wykorzystywał. Żona pilnowała dziecka, które się wtedy urodziło, ja szyłem, zostawiali dla nas całą robotę kucharską, też przygotowanie jedzenia dla świń, wszystko to w nocy robiliśmy”. W 194 4 roku przebiegała tamtędy linia frontu, ewakuowano wioskę, a Lewin ukrył się na pobliskim kartoflisku. Jednego dnia, gdy spał, stanęło

273

nad jego głową dwóch Niemców. Usłyszał, jak jeden mówi do drugiego: „O, tu jest partyzant”. „Jaki partyzant? – wtrącił się. – To jest moje pole, ja tu kopię kartofle, chcesz, przyniosę ci tu za godzinę pół litra wódki”. Niemiec zażądał litra. „On mówił źle po polsku i ja źle, więc się mogliśmy świetnie dogadać” – komentował Lewin. Zapuścił sobie sumiastego wąsa i chodził po gospodarzach, proponując usługi krawieckie. „Zobaczyłem goja za pługiem – opisywał.– Podchodzę: »Pochwalony Jezus Chrystus, uciekłem od Niemców, jestem z wioski spod Białegostoku«. A on dał mi chleb z mięsem i mleko. To był dobry goj”. (Ciocia Zunia, która słucha tłumaczenia Hani Lanoty, wtrąca, zdumiona łamaniem koszeru: – I on tak zjadł mięso i popił mlekiem? Hania na to: – No wiesz, jak już powiedział: „Pochwalony Jezus Chrystus”…). Rosjanie byli już po drugiej stronie Narwi i Lewin wiedział, że to jeszcze kwestia tygodni – jeśli uda mu się je przeżyć, ocaleje. Zatrudnił się u kolejnego gospodarza. „Kobieta wyjęła płótna. Powiedziałem, że przykroję wszystko, a szyć będę na końcu. Pomyślałem tak: jak zacznie podejrzewać, że jestem Żydem, ale wszystko już będzie pokrojone, może szkoda jej będzie mnie wy‑ rzucić. Było na miesiąc tego zszywania. A jak skończyłem i miała koszule dla męża i serdak dla siebie, to ona nie myślała, czy jestem Żyd, ona myślała, jak ja to dobrze zrobiłem”. W przesłuchaniu w Jad wa­‑Szem brała też udział Chaszka Fejga, żona Izraela. Opowiadała, jak skończyła się wojna i powrócili do swojego domu. „Zaszłam do znajomej gojki, żeby poprosić o patelnię. Jej mąż był w AK. Po‑ wiedziała mi: »Jeśli chcesz żyć, uciekaj, bo oni się szykują na was«. Mąż chciał zostać w Wiźnie, a ja powiedziałam: »Wykluczone. Myśmy tyle przeszli i ocalili nasze życie, a potem przyjdzie AK­‑owiec i on będzie znów nasze życie chciał zabrać?«. Wyjechaliśmy”.

10 czerwca 2001 Pnąca się gwałtownie do góry w sondażach nowo utworzona postsolidarnościo‑ wa partia Prawo i Sprawiedliwość, na której czele stoją bracia Lech i Jarosław Kaczyńscy, walczy o jeszcze lepsze notowania, posługując się Jedwabnem. Wczoraj, na fecie rozpoczynającej kampanię wyborczą, Jarosław Kaczyński oświadczył: „Próbują nas zniesławić, zrobić z nas wspólników Hitlera” i wska‑ zywał, kto za tym stoi – wrogowie Polski z obliczem Józefa Wissarionowicza Stalina. Znam obu braci z czasów podziemnej „Solidarności” i nie chce mi się wierzyć, że to są ich poglądy. Ale Kaczyńscy umieją doskonale trafiać w nastroje społeczne. Wystąpienie Jarosława nagrodziły wielkie oklaski.

274

11 czerwca 2001 Odwiedzam Antoninę Wyrzykowską pod Warszawą w Milanówku, u syna. –  Czuje pani satysfakcję, że została ujawniona prawda o mordzie w Je‑ dwabnem? –  A skąd, ja się tylko boję. –  Przyjedzie pani do Jedwabnego na obchody? –  O tym to nie ma nawet mowy. Ja tam się już nigdy nie pokażę. Ja, pani kochana, mam już dość. Wcześniej czasem przyjeżdżałam, ale bać się, mój Boże, to zawsze się bałam. Nie czytała Grossa, bo też nie czyta książek. Edukację skończyła na drugiej klasie szkoły podstawowej.

12 czerwca 2001 Przyjeżdżam do Konstancina do pana Stanisława i zabieram go do mnie, gdzie ma być przesłuchany przez prokuratora Ignatiewa. Udało mi się go w końcu namówić, ale zarzekał się dziesięć razy, że robi to „tylko dla mnie”. Jest z nim coraz gorzej. Powtarzają się omdlenia, wysoka gorączka, plucie krwią. Po drodze z Konstancina opowiadam, czego się dowiedziałam w czasie wypraw do Radziłowa z Jankiem Skrodzkim, w tym o rodzeństwie Mordasie‑ wiczów, morderców. Pan Stanisław wpada mi w słowo. –  Tylko niech pani napisze, że była też w Radziłowie całkiem inna rodzina Mordasiewiczów, co do dziś żyje Stanisław Mordasiewicz, bardzo porządny człowiek. Nazwisko Ramotowski też jest na tych terenach popularne. W Jedwabnem jeden Ramotowski pomagał w zaganianiu Żydów na rynek, a też w samym Radziłowie mieszkał jeszcze inny Ramotowski, wcale nie krewny pana Stani‑ sława, który brał udział w grabieży żydowskich domów. W Jedwabnem z kolei dowiedziałam się, że było dwóch Łojewskich, Pola‑ ków, który uczestniczyli w zbrodni, i Łojewski, żydowski kowal, którego rodzina zginęła w płomieniach. Nie ułatwia mi to pracy, ciągle muszę zachowywać czujność, bo powtarza się ten sam problem: jedni mordowali, drudzy ratowali, trzeci komunizowali, inni znów nie robili nic, a nazwiska noszą te same. Ostatnia rozmowa z Leszkiem Dziedzicem przed ich wyjazdem do Stanów. Jeśli tylko uda im się zdobyć stosowne papiery, nie wrócą. W Jedwabnem miałam trzy domy, gdzie mogłam zawsze wpaść o dowolnej porze i na dodatek zostać nakarmiona: Asi i Krzysia Godlewskich, Jadzi i Staszka Michałowskich, Ewy i Leszka Dziedziców. Zostały mi dwa.

Rozdział 7

Przyjdzie pora, kiedy nawet kamień przemówi czyli monologi Leszka Dziedzica

Leszek Dziedzic przed swoim domem w Methuen, Massachusetts, USA, 20 12 rok

–  Przeczytałem książkę Grossa zaraz po tym, jak się ukazała. Kiedyś przyszedł do mnie kolega i siedział nad nią cały wieczór. „Muszę wiedzieć – mówił – czy ktoś z mojej rodziny ma krew na pazurach. Różne nazwiska są w dokumentach poprzekręcane, chcę to dobrze zbadać. Ojciec nie żyje, a jak matkę pytam, zalewa się łzami i nic nie chce powiedzieć”. 10 lipca Żydów zabił motłoch. Ale gdyby wtedy ksiądz zagrodził im drogę i powiedział: „Pójdziecie za to do piekła i diabeł się będzie z wami rachował”, może z wyjątkiem kilku bandytów, co już byli mocno napici, by go posłuchali i zatrzymali się. Ojciec kolegował się ze Szmulem Wasersztejnem jeszcze przed wojną. Szmul raz zabrał go do bóżnicy, choć koledzy taty mówili, że jak się tam wchodzi, to najpierw trzeba krzyż podeptać. Tata zabrał go raz do kościoła. Od zawsze wiedziałem, że Szmul na początku przechowywany był u nas. Ale

276

wiedziałem też, że nie należy o tym nikomu mówić. Kiedyś, w latach osiem‑ dziesiątych, podjechał fiat 125p i na progu naszego domu stanął nieznajomy. Babcia moja Leokadia, z domu Dmoch, już nie żyła, rodziców nie było akurat w domu. Ale pamiętałem opowieści babci o odstających uszach Szmula, więc od razu go rozpoznałem. „Moja babcia mówiła na pana Staszek, a pan jest Szmul” – przywitałem go i pokazałem zdjęcie babci w albumie rodzinnym. On je ucałował i płakał tak, że nie słyszałem nigdy, żeby jakieś dziecko tak płakało. Powiedział: „Moja mama dała mi życie, ale nie mogła pomóc mi go zachować, a ona dla tego mojego żydowskiego, parszywego życia ryzykowała życie ośmiorga własnych dzieci”. Chodziło o żydowski majątek, a od kiedy ukazała się książka Grossa, ciągle słyszę, że Żydzi mają za swoje, bo wydawali Polaków. Jak zabierali sąsiadów, moja babcia pobiegła dać im na drogę suchary. Żadnego Żyda tam nie widziała. U nas w Przestrzelu wydawała sąsiadów Sowietom Polka, w sąsiedniej wio‑ sce – Polak. Razem znam pięć nazwisk Polaków z okolicy, którzy donosili. Na pewno jakiś Żyd też wydawał, bo w każdym narodzie są łobuzy. Przechodziłem akurat z rodziną przez rynek, kiedy rozkładała sprzęt ekipa zachodniej telewizji. Kolega syna wskazał na operatora: „Ten najwyższy to Żyd”. Zapytałem: „Skąd wiesz?”. „Bo ładnie ubrany i ma kamerę”. Ma majątek, znaczy Żyd. Przecież ten chłopak musiał to z domu wynieść. Gdy się jechało na targ, a dziecko nalegało, żeby je zabrać, mówiono w tych stronach: „Nie wezmę cię, bo dzieci muszą Żydówkę w brodę pocałować przy wjeździe”. A gdy nie chciało spać: „Bo cię Żydzi na macę przerobią”. Takie było wychowanie dzieci jeszcze po wojnie. Jak potem taki dzieciak ma szanować inny naród? Gdy czytałem wywiad z rabinem Bakerem, pomyślałem: „On, którego naród pomogliśmy wyniszczyć, jest w stanie z takim sentymentem mówić o Polsce, a jak my mówimy o Żydach?”. Zawsze lubiłem chodzić z ojcem i słuchać rozmów starszych. Żydów dobrze wspominano w naszym domu. Babcia opowiadała, jak przed wojną nie miała pieniędzy na pochowanie męża, została sama z ósemką dzieci. Poszła do księdza Szumowskiego, a ten mówi: „Nie masz pieniędzy, to se go w kapuście pochowaj”. Znajomy Żyd pożyczył wtedy babci pieniądze, procentu nie chciał i daty zwrotu nie wymienił. Babcia zdążyła mu wszystko spłacić, nim wybuchła wojna. Po wojnie można było wziąć ziemię w wieczystą dzierżawę, ale moja rodzina się nie skusiła, bo to było pożydowskie. Proszę popatrzeć na hasła powypisywane w gazetkach Bubla: „Jesteś Polakiem, jesteś z nami”; „Kupuj polskie towary, pamiętaj, że polski produkt, polski handel to polski dobrobyt”. Rozdawali to przed kościołem, gdy mszę odprawiał biskup Stefanek. Dziś jest powtórka tego samego, co tu było w la‑ tach trzydziestych, kiedy nienawiść rozsiewała narodówka. Nawet nic nowego

277

nie potrafił wymyślić. Dziwny sposób okazywania patriotyzmu, żeby niszczyć i mordować inne nacje. Nie pamiętam, kiedy zdałem sobie sprawę, że połowę naszego miasteczka stanowili Żydzi. Na pewno wiedziałem, że została w mieście jedna Żydówka, ochrzczona, pani Chrzanowska, i że to właśnie na jej podwórzu zostawiamy zawsze furmankę, kiedy przyjeżdżamy do Jedwabnego. Wiedziałem też, gdzie jest teren żydowskiego cmentarza, choć nie był ogrodzony. Kiedyś przejeż‑ dżałem obok, a tam ktoś jeździ koparką. Mówię: „Co ty tu z koparką robisz, tu są szczątki ludzkie”. Ale on też o tym wiedział, tylko widocznie mu to nie przeszkadzało. Moja babcia w dzień mordu żadnego swojego dziecka nie wypuściła z domu. Zawsze powtarzała, że przyjdzie taka pora, kiedy powiedzą, kto zrobił Katyń, i powiedzą, kto zabił Żydów. Nie doczekała ani jednego, ani drugiego. Pokazywali w telewizji reportaż z Jedwabnego, gdzie jeden z mieszkań‑ ców Damazy Kiełczewski pokrzykiwał: „Niech oni z Izraela przyjadą i zabio‑ rą swoje prochy. Pomożemy im załadować!”. Podobny tekst usłyszałem na stacji benzynowej. Wstyd mi za mieszkańców Jedwabnego. Rzeczpospolita była ojczyzną wielu narodów i pogrom był wystąpieniem przeciwko państwu polskiemu, bo Polak mordował Polaka, tylko żydowskiego wyznania. Żydzi mieli swój dorobek materialny, kulturowy, a podatki płacili nie gdzie indziej, tylko w Polsce. To nie byli „spadochroniarze”, którzy pojawili się za czasów sowieckiej okupacji, choć od kogoś w mieście niedawno usłyszałem i taką wersję. Mój pradziadek z rodziną osiadł na Kresach, a kiedy przyszła rewolu‑ cja, uciekli i starczyło im akurat na kupienie domu w Przestrzelu. Mieszkamy tutaj osiemdziesiąt lat, a przecież wielu pomordowanych Żydów pochodziło z rodzin, które żyły tu od kilkuset lat. Tych mordów po wojnie było dość, strach był za każdym zapadnięciem nocy, że przyjdą, stłuką, zrabują, zabiją. Ojciec opowiadał, że trzeba było dobrze wyczuć, kto idzie, przychodzili nocą, pytali: Kogo popierasz? Jak to był NSZ, a powiedziało się, że AK – mogli zabić. NSZ walczyło, ale o to, żeby kobietę zgwałcić, a jej męża okraść. Przydałoby się nie tylko, żeby Polacy prze‑ prosili Żydów, lecz także żeby Polacy Polaków przeprosili za to, co wyrabiali na tych ziemiach. Tylko że ci, co mieliby przepraszać, pobierają dziś specjalne emerytury za działalność w NSZ­‑ecie. Tu jest specyficzne środowisko, cokolwiek się złego stanie, okazuje się, że winni są Żydzi. Słyszałem to od urodzenia – czy zły rząd, czy zła pogoda, czy krowa zdechnie, zawsze winien Żyd. Tata miał pieniądze, bo dobrze go‑ spodarzył i był oszczędny, mama po nocy wstawała zbierać truskawki, żeby rano zawieźć do sprzedania. Ze szkoły przychodziłem, szedłem po sąsiadach, rąbałem im drzewo za złotówkę albo zrywałem im porzeczki i co zarobiłem,

278

dawałem tacie. Ciekawe, że zawsze nam zazdrościli pieniędzy, nie pracowitości. Mówili: „Dziedzicowie to mają żydowskie pieniądze”. Każdy, kto jest bogaty, uważany jest tu za Żyda albo że od Żyda dostał. Mógł jeszcze wygrać w toto­ ‑lotka. Raz w życiu dostałem, jak oni tutaj mówią, żydowskie pieniądze – sto dolarów od Szmula dla mojego syna. Tu żyją z rent starych rodziców, którzy przekazali gospodarkę. Jest takie powiedzenie: „Panie Boże, dopomóż mi, że‑ bym miał w rodzinie czterech emerytów, a krowę jedną”. Przy krowach trzeba się napracować, a z emerytów pieniądze same płyną do kieszeni. Od dawna wypytywałem ojca o tę zbrodnię, ale on odpowiadał wymijająco. Powtarzał, że lepiej, żeby o tym wszystkim było jak najciszej. Czasem tylko przysiadał na przyzbie i płakał, a w domu mówiło się, że „tata sobie Żydów przypomniał”. Nienawiści się teraz zrobiło u nas od cholery. Za pokutę widać nam Pan Bóg zadał rozmowy o Żydach. Nie ma innego tematu – czy w szpitalu, czy w urzędzie. Pojechałem do Łomży dać ogłoszenie w gazecie, że mam do sprze‑ dania kiszonkę – też tylko o tym ze mną rozmawiali. Od wcale nie najgłupszej osoby w mieście usłyszałem, że papież to Żyd. Odparowałem: „Przecież nie przypadkiem od biskupa w górę każdy nosi jarmułkę”. Jestem w sklepie, wcho‑ dzi matka właściciela i mówi: „Wygnać trzeba tych wszystkich Żydów, co tu przyjeżdżają na wywiady”. Próbowałem składać w całość przypadkowo zasłyszane rozmowy. Babcia nie mogła wybaczyć swemu synowi, że po wojnie się wżenił w „taką rodzinę”. Nie umiem powiedzieć, kiedy do mnie dotarło, że to jest „taka rodzina”, bo brat i ojciec żony wuja Klemensa przyłożyli rękę do zagłady Żydów. Gdy ktoś mi mówi, że to wszystko zrobili Niemcy, pytam: „A jak Żyd pod płotem leżał zatłuczony drągami, to też Niemiec to zrobił?”. Gdy mowa o wy‑ wózkach, już nawet nie chce mi się powtarzać, że Polacy też wydawali, tylko pytam: „A co te dzieci zawiniły?”. Mijałem na drodze sąsiada, którego stryjek mordował, pani akurat pod‑ jeżdżała do nas, a pani samochód już jest znany w mieście i okolicach. Rzucił do mnie w przelocie: „Rzygać mi się chce” i splunął. Ale ja się nigdy niczego nie bałem. Dlatego mogę tu w Jedwabnem jasno mówić o tym, co Polacy zrobili Żydom. Są nazwiska, które się cały czas powtarzają. Prym wiedli Laudańscy, ku‑ lawy Stanisław Sielawa, ten to był straszny, jeszcze Mariak, Genek Kalinow‑ ski, który zginął zaraz po wojnie, Czesław Mierzejewski, Józef Kobrzyniecki, Sobuta, Trzaska, Piechowski, Marian Żyluk, Bolesław Ramotowski, szklarz, pijaczysko, co konia i ojca bił tym samym batem, Władysław Łuba, ten to wyposażenie kuźni odziedziczył po Żydach, których utopił. To trudno ukryć, wielu ich widziało, jak mordowali. Żydzi nie tylko ginęli w stodole, swoich

279

prywatnych Żydów mordowali w sadzawkach, na swoich podwórkach. Mor‑ dowali ci, którzy się u nich przyuczali do zawodu, a teraz chcieli przejąć ich warsztat pracy. Prawda nigdy nie zostanie zagrzebana. Przychodzi pora, kiedy nawet ka‑ mień przemówi. Często myślałem sobie tak: Wystarczyłoby, żeby w Jedwabnem i w każdej wiosce okolicznej był choćby jeden, który miałby odwagę opowie‑ dzieć o tym swoim dzieciom. I żeby w następnym pokoleniu przynajmniej jedno dziecko, gdy już dorośnie, znów tę prawdę przekazało. I ona tak będzie trwać. Jeśli Polak zrobi coś dobrze, to się wynosimy pod niebiosa, a jak źle – to przestaje być nasz. Co zrobić, mamy taki spadek po przeszłości. Niemcy są współwinni, ale chodzi przecież o to, żeby swojej winy nie wmawiać komu innemu, oni i tak mają dosyć na sumieniu. Nie mieści mi się w głowie, że wnuk Śleszyńskiego wykłóca się, za ile skłonny jest sprzedać ziemię pod pomnik. Za to, że jego dziadek na ochotnika dał stodołę na odebranie Żydom życia, teraz jego wnukowi mają płacić za zie‑ mię? Ciekawe, czy jak będzie umierał, to mu stanie przed oczami, za co wziął pieniądze. Przecież to własność narodu, który tam spoczywa. Na naszej ziemi zamordowano partyzantów. Przyszedł do nas człowiek, czy może wykupić ten kawałek ziemi i postawić nagrobek dla teścia. Powiedziałem mu: „To jest twoje miejsce, bo ich krwią uświęcone”. Spór z sąsiadami prowadzę nieustanny. W sklepie, w punkcie skupu, na stacji benzynowej, w kościele, wszędzie dogaduję, gdziekolwiek mnie zaniesie. Spotkałem w kościele kolegę, z którym razem śpiewamy w chórze. Podał mi pisemko, że Żydzi sami zgotowali sobie Zagładę, z przykazaniem: „To trzeba dalej podawać”. Powiedziałem mu, co o tym myślę i że przecież jego ojciec był porządnym człowiekiem, z Armii Krajowej, nie brał wcale udziału w zbrodni. Inny znów mi mówił, że na urzędach siedzą sami Żydzi. Odpowiedziałem: „Jak Żyd czytał książki, to ja w piłkę grałem, a co ty zrobiłeś, żeby być na urzędzie?”. „No tak – przyznał – nie uczyłem się”. Człowiek, który ma ręce we krwi, o sobie nie opowie. Ale o tym, jak inni mordowali – tak. Bandyci mieli potem jeden problem: jak się podzielić tą skórą, którą zdarli z Żydów. Ile było o to waśni, ile donosów. Sąsiedzi w każdej kłótni wypominali sobie: a ty tego Żyda zabiłeś, a ty temu Żydowi zabrałeś. Przed książką Grossa dla nikogo nie było tajemnicą, kto mordował, nawet jak głoś‑ no o tym nie mówiono. Dopiero po jej publikacji ludzie nabrali wody w usta i okazało się, że nikt nic nie wiedział. Próbuję na własną rękę odtworzyć, co działo się u nas, na Przestrzelu. Na osiem rodzin w dwóch znaleźli się tacy, co brali udział. Potem wspominali, że przypadkowo byli tego dnia w Jedwabnem. Dwóch od nas z Przestrzela zabiło wujka i brata stryjecznego pani Heleny Chrzanowskiej. To było tak, że czterech

280

Żydów ukrywało się razem, nocowali w kopie siana. Przejeżdżali niemieccy żandarmi, a jeden z ukrywających się akurat szedł polem, i zobaczyli, że się zboże rusza. Zastrzelili go, wtedy jego ojciec wyszedł im naprzeciwko, bo już mu było wszystko jedno, i wołał, żeby jego też zabić. Potem znaleźli w sianie jeszcze dwóch. Kazali chłopom, żeby wykopali dół, wrzucili zabitych, a tych dwóch – powiedzieli – możecie zabić szpadlami i razem z nimi zasypać albo przyprowadzić na żandarmerię. „Przecież Niemiec nie będzie sprawdzał, ilu jest w dole zakopanych” – przekonywali ich Żydzi. Już ich puścili, kiedy przy‑ szedł sąsiad z naprzeciwka, że trzeba jednak tych Żydów złapać, bo jak Niemcy ich schwytają, całą wieś spalą. Dwóch, Domitrz i Edek Kotyński, konno ich dogoniło i doprowadziło na żandarmerię. Patriota by tak nie mówił – wypominają mi. Odpowiadam, że nie jestem patriotą morderców, tylko kraju, i nie zdradzam ojczyzny, tylko morderców. Kiedyś znajomy taty przywitał mnie słowami: „Ty żydowski pachołku, żebym miał karabin, tobym powystrzelał takich jak ty. Niech no tylko twój ojciec wróci z Ameryki, to jego łeb w Przestrzelaku znajdą”. Ja mu na to: „Tylko zakopcie dobrze, żeby nie było jak wtedy, coście tę Żydówkę zabili, a psy jej ciało rozwłóczyły”. I dodałem: „Tacy jak ty zrobili 1941 rok i dzisiaj zrobiliby to samo”. Poszedł w dym. On dobrze wiedział, o co chodzi, bo to jego szwagier Żydówkę zgwałcił, zamordował i zakopał. To było tak, że brat tego mordercy Mierzejewskiego ukrył u siebie w Kajtanowie Żydówkę. Miała być właśnie przeprowadzona w inne miejsce, kiedy nakryli ją dwaj z Prze‑ strzela, zgwałcili, zamordowali i za płytko pochowali na brzegu strumienia. Na wiosnę wypłynęła. Oni nie cofają się przed oszczerstwem. Pytają mnie: „Ile twój ojciec dostał od Żydów za udzielanie wywiadu?”. Jednemu odpowiedziałem: „A co twój ojciec dostał za to, że mordował Żydów?”. Sczerwieniał gorzej od buraka. Po‑ tomków pali ta krew na rękach przodków. Od jednego faceta usłyszałem, że mój ojciec grzebał w popiołach, szukając złotych zębów, a teraz taki z niego obrońca Żydów. Odparowałem: „Tak, tak, a potem je z twoim tatą w waszej piwnicy przetapiał”. Ktoś się naśmiewał, że w czasie ekshumacji wcale nie znaleziono tysiąca sześciuset ciał, mówił: „Teraz niech nam Żydzi powiedzą, gdzie są pochowani”. Ja na to: „Nie powiedzą, bo ich wszystkich wymordowa‑ liście”. Nie mogę nie reagować na te bzdury, które gadają, ale ile razy można się tak odwinąć? No i co, jak się okaże, że Żydów było mniej niż tysiąc sześciuset? Zamor‑ dowali cały naród. Przecież jak byłoby trzy razy tyle Żydów – wymordowaliby trzy razy tyle, widocznie było ich mniej. Czy mniejsza liczba to mniejsza wina? Nie, taka sama. Trudno sobie tę zbrodnię wyobrazić. Już samo spalenie to straszny ból, a jeszcze duszenie się. A ci ludzie przecież nic złego nikomu nie

281

zrobili. Kiedy o tym myślę, to widzę ojca, który idzie z dzieckiem do ognia. Dziecko wierzy w ojca, że je uratuje, gdy tymczasem on nic nie może zrobić. Raz mi się zdarzyło, że podszedł jakiś daleki znajomy na rynku, uścisnął rękę. I jeszcze Staszek Michałowski kiedyś na głos, w sklepie, pogratulował mi odwagi. Wszyscy porządni ludzie są w Jedwabnem zastraszeni. Sześćdziesiąt lat temu żydowscy mieszkańcy Jedwabnego, tacy sami Polacy jak my, zostali przez swoich sąsiadów ograbieni z życia. Teraz potomkowie morderców nas zaszczuwają za mówienie prawdy. Ktoś mi dogadał, że nie mam polskiego nazwiska, bo nie kończy się na „ski”. Syn stryja Klemensa wyzwał mnie od rabinów, pytał, dlaczego nie noszę mycki. Widać uważa, że to obelżywe określenie. Ja mam taką posturę, że nigdy nikogo się nie bałem. Na dyskotekach ostrzegałem: „Nie zaczynajcie ze mną, bo będzie was bardzo bolało”. Jeden cios z mojej ręki zazwyczaj wystarczał. Ale ostatnio tak mnie osłabili psychicznie tymi gadkami, że już mam odruch – wchodzę do sklepu i od razu plecami przy ścianie, żeby mnie ktoś z tyłu nie uderzył. Wygrażają, że nas spalą. Uważam, że baliby się nam coś zrobić, ale wychodzę sobie na ganek i strzelam przed domem na pokaz. Najbardziej boimy się z żoną o dzieci. Nie zostawiam tu przyjaciół. W godzinie próby wszyscy okazali się fał‑ szywi. Co odpowiem, kiedy mnie w przyszłości mój amerykański wnuk zapyta o wspomnienia z rodzinnego kraju? Że w Jedwabnem nie dawało się żyć?

15 czerwca 2001 „Gazeta” drukuje moją rozmowę z Dziedzicami: W Jedwabnem nie dawało się żyć, wraz z komentarzem Jana Turnaua: „Ludzie, którzy mieli odwagę opowiadać o wydarzeniach sprzed sześćdziesięciu lat, są niszczeni psychicznie przez są‑ siadów. Oparciem dla tej grupy ludzi jest ksiądz Edward Orłowski, który ściśle współpracuje z patologicznym antysemitą Leszkiem Bublem. Kto powinien być znakiem firmowym Kościoła rzymskokatolickiego w Jedwabnem – Jan Paweł II wraz z Episkopatem Polski czy Leszek Bubel?”. Jak rozumiem, Turnau kieruje to pytanie do biskupa Stefanka, któremu podlega ksiądz Orłowski i który mógłby go upomnieć. Szkopuł w tym, że biskupowi Stefankowi w jego poglądach na temat Żydów stanowczo bliżej do Bubla niż do papieża. Z rzeczy pocieszających – warszawska prokuratura postawiła Bublowi zarzut „publicznego znieważania Żydów oraz nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych”. Poszło o kolejną broszurę Strach być Polakiem: „Na‑ ród i państwo polskie jest tym dla Żyda – pisze tam Bubel – czym ciało człowieka dla wszy i pluskwy”. Ciekawe, czy zostanie skazany. Mówił mi kiedyś Sergiusz Kowalski, socjolog i publicysta, działający w Otwartej Rzeczpospolitej – Sto‑ warzyszeniu przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii, że stowarzyszenie waha się, czy zgłaszać do prokuratury ewidentnie karalne przejawy antysemityzmu, ponieważ takie sprawy są z reguły oddalane „ze względu na niską szkodliwość czynu” i tylko utwierdzają antysemitów w ich poczuciu bezkarności. Jak oznajmiono, „pod naciskiem żydowskiej opinii publicznej” zapadła decyzja, by na pomniku widniało tylko pierwsze zdanie proponowanej przez rząd inskrypcji. Jutro ma się ukazać w „Gazecie” mój czterokolumnowy tekst o zbrodni w Radziłowie Mieli wódkę, broń i nienawiść. Jako ilustrację wybrałam zdjęcie, które znalazłam na stronach internetowych Gutsteina, wykonane w Radziłowie w 1922 roku – trójka dzieci z rodziny Dorogojów – wszystkie w białych sukie‑ neczkach, jedno pewnie jeszcze nie umie chodzić. Wiedziałam, że rodzeństwa Dorogojów było razem ośmioro – rozmawiałam z ich rodziną mieszkającą

283

w Izraelu, córką Frumy Brahą Klein i wnukiem Bencyjona Abrahamem Da‑ widem Dorogojem. Dwójka dzieci umarła w dzieciństwie. Bencyjon wyjechał w 1936 roku do Palestyny, Fruma po wkroczeniu Niemców do Radziłowa zdą‑ żyła uciec na Łotwę, udało jej się przeżyć wojnę w Rosji, a w 1948 roku dotarła do Izraela. Szyma, zwana w czasie okupacji sowieckiej Dorą, została okrutnie zamordowana kilka dni wcześniej, zanim jej mama i dwójka rodzeństwa spło‑ nęli w stodole. Trzy i pół roku dłużej od nich żył ósmy z rodzeństwa, Akiwa. Został zamordowany siekierą przez morderców z 1941 roku, jak tylko wyszedł z ukrycia w ostatnim roku wojny.

18 czerwca 2001 Przywożę Ramotowskiego z Konstancina do domu. Przyjeżdża z Łodzi Ma‑ rek Edelman, który obiecał go zbadać. Wydaję dla nich obiad. Edelman radzi mu, żeby za bardzo się nie słuchał lekarzy i że może spokojnie pić do dwóch kieliszków alkoholu dziennie, nawet mu to dobrze zrobi. Mnie mówi, że zastał go w naprawdę dobrym stanie. Naciskam, by powiedział, jakie są rokowania. –  Najważniejsze, że się nie dusi – mówi. – Może tak przeżyć kilka miesięcy, pół roku, nawet więcej. W „Rzeczpospolitej” wywiad z profesorem Feliksem Tychem, dyrekto‑ rem ŻIH-u, autorem książki Długi cień zagłady. Na podstawie lektury setek pamiętników (w większości niewydanych) stwierdza, że co najmniej dziesięć procent polskiego społeczeństwa było, incydentalnie lub przez czas dłuższy, zaangażowane w akcję pomocy Żydom, większość przyjęła Zagładę z obojęt‑ nością, co najmniej dwadzieścia–trzydzieści procent uznało, że Niemcy pomogli Polakom pozbyć się problemu żydowskiego. „Jest to gorzkie stwierdzenie, ale jako historyk nie mogę się uchylić przed powiedzeniem tego głośno, chociaż przez długie lata nie chciałem tego powiedzieć nawet sobie samemu”. Taki wywiad jeszcze niedawno nie miałby szans na ukazanie się w wysoko­ nakładowej prasie. Przypominam sobie reakcje na artykuł Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto w „Tygodniku Powszechnym” w 1987 roku, gdzie mowa była o grzechu obojętności. Wywołał burzę protestów, nie tylko ze strony nacjonalistyczno­‑antysemickich kręgów. Książka Grossa otworzyła zupełnie nowy poziom dyskursu. Tych przypomina prawdę, oczywistą na świecie i trudną do przyjęcia w Polsce. Nie było wspólnoty losów Żydów i Polaków w czasie wojny. Na śmierć skazany był każdy Żyd, również dziecko. Spośród tych, którzy znaleźli się pod niemiecką okupacją, wymordowano pięć–siedem procent etnicznych Polaków i dziewięćdziesiąt osiem procent Żydów.

284

Streszczam wieczorem wywiad z Tychem Jackowi Kuroniowi, a on opo‑ wiada mi o swoim pierwszym dniu w szkole we Lwowie podczas wojny. Aku‑ rat się przeprowadzili, więc nikogo nie znał w klasie. Nauczycielka mówiła: „Jak dobrze, że już nie ma Żydów”. Podchwyciły to dzieci w klasie, było dużo śmiechu, a on nie odważył się zareagować. –  To poczucie winy, że wtedy się nie przeciwstawiłem, kazało mi się przez całe moje życie przeciwstawiać – mówi Kuroń.

19 czerwca 2001 Wysyłam tekst o dyskusji wokół Jedwabnego do dziennika „Svenska Dagbladet”. Zamówił go u mnie Anders Bodegård, wybitny tłumacz – to w jego przekładach Komitet Noblowski czytał wiersze Wisławy Szymborskiej. Szukam stosowne‑ go wiersza, żeby Anders przy okazji zrobił to, co lubi najbardziej: tłumaczyć Szwedom polskie wiersze. Wybieram Antoniego Słonimskiego: W ojczyźnie twojej do obcych w wierze Bóg się nie zniża. Moja ojczyzna świat cały bierze W ramiona krzyża.

Piszę, że spór o Jedwabne jest tak intensywny, bo jest sporem o naszą dzisiejszą pamięć, czyli o teraźniejszość, i że w tym sporze znów, jak przed wojną, dramatycznie starły się dwie wizje Polski.

20 czerwca 2001 Już kolejny raz spotyka mnie ta sama przykrość. Dziwi mnie, chyba raczej powinnam powiedzieć: boli, że różni moi przyjaciele i znajomi dają mi do zro‑ zumienia albo mówią wprost, że jestem z racji mojego pochodzenia „nieobiek‑ tywna”. Mam poczucie, że jestem cały czas „na cenzurowanym” (powtarzałam tym samym doświadczenie całych pokoleń asymilujących się Żydów, choć przez ten proces przeszli już moi przodkowie). Tymczasem jeśli nie wierzyć bredniom, że sprawa Jedwabnego została nakręcona po to, by Żydzi mogli się domagać od Polski miliardowych odszkodowań, nie jest doprawdy jasne, dlaczego z racji mojego pochodzenia miałabym woleć, by Żydów w Jedwab‑ nem zabili Polacy, a nie Niemcy. Ci sami moi przyjaciele i znajomi nie widzą nic „nieobiektywnego” w tym, że sprawę polskiej winy badają Polacy bez niestosownej domieszki krwi, jak Kieres czy Ignatiew (ja też, żeby było jasne, nie posądzam ich o stronniczość, chciałabym tylko zwrócić uwagę na pewną nierównoważność w tej sprawie).

285

21 czerwca 2001 Czytam zaległą prasę. W „Gazecie Olsztyńskiej” (z 18 czerwca) czołówkę zaj‑ muje zdjęcie Kazimierza Laudańskiego. Nadtytuł: Kazimierz Laudański broni dobrego imienia rodziny. W tekście – martyrologiczna wersja losu Laudańskich. Podpis pod zdjęciem: „Jan Tomasz Gross posunął się w swej książce do kłam‑ stwa”. W rzeczywistości Gross w książce przypisał ojcu zeznania jego synów (potem prostował pomyłkę). O tym, że dwaj bracia Laudańscy zostali skazani za udział w zbrodni, nie ma w tekście ani słowa! Przy pierwszym spotkaniu z Kazimierzem Laudańskim zastanawiałam się, dlaczego napisał list do Michnika i zgodził się rozmawiać ze mną. Nie tylko ze mną, lecz także z innymi dziennikarzami. Okazuje się, że była to daleko‑ wzroczna taktyka. W dziedzinie public relations bracia Laudańscy okazali się nadzwyczaj skuteczni. Czytam zaległą korespondencję. List od pana, którego matka ukrywała się po aryjskiej stronie z fałszywymi papierami otrzymanymi od Żegoty, według których urodziła się w Jedwabnem: „Zwracam się z problemem antysemityzmu, który dotknął mnie i moje rodzeństwo w Sądzie Rejonowym I Wydział Cywil‑ ny w Koszalinie. Sprawa dotyczyła spadku po mamie. Pośród pism było i takie, w którym był zapis o jej pochodzeniu. Sędzia kpił i ironizował: »Czego mogła się bać jako osoba pochodzenia żydowskiego podczas okupacji?«. Zdenerwowany powiedziałem, że moją całą rodzinę, bliższą i dalszą, wymordowano w getcie warszawskim, z wyjątkiem mamy, która cudem uciekła z getta. Sędzia dalej kpił z mojej nieżyjącej mamy, mnie i mego rodzeństwa. Wypytywał o świato‑ pogląd, jakiej jesteśmy wiary i czy byliśmy ochrzczeni. Zostaliśmy poniżeni, a nasza godność osobista została zdeptana. Obecnie nie dziwię się, że matka przez czterdzieści pięć lat ukrywała swe pochodzenie, jakby przeczuwała, że złe demony mogą odezwać się w każdej chwili. W przypadku publikacji proszę o niepodawanie naszych danych, gdyż ujawnienie żydowskiego pochodzenia mogłoby uniemożliwić nam normalne życie w Koszalinie”.

25 czerwca 2001 Białystok. Przyjechałam przejrzeć archiwa. Zaglądam do księgarni, a tam ułożone obok siebie w rządku książki o Jedwabnem: Sąsiedzi Grossa, Sto kłamstw Grossa Jerzego Roberta Nowaka, Jedwabne w oczach świadków księdza Marciniaka. Pytam, jak się sprzedaje książka Grossa. –  Świetnie. Dwieście pięćdziesiąt egzemplarzy w ostatnim miesiącu. –  A inne książki? –  Razem dwieście pięćdziesiąt. Liczymy zbiorczo książki o tej tematyce, bo nie specyfikujemy.

286

W archiwum miasta spotykam pracowników tutejszego IPN­‑u, który mie‑ ści się tuż obok. Jeden z nich zagaduje: „Jak zapewne mówił pani prokurator Ignatiew…”, sondując z bezinteresowną nieżyczliwością, czy Ignatiew nie faworyzuje przypadkiem jednego dziennikarza, i to z „Gazety”. Kusi mnie w takich sytuacjach, by odpowiedzieć wprost: „Interesuje pana, jak dalece moje teksty są wynikiem przecieków od prokuratora. Otóż muszę pana zmartwić, ale przy mojej pracowitości prokurator nie jest mi potrzebny do ustalenia faktów, nie mówiąc o tym, że Ignatiew jest typem wzorowego urzędnika, który nie ujawnia tajemnic śledztwa. Jeśli ktoś komuś pomaga, to raczej ja jemu, podsuwając świadków, do których dotarłam. Prokurator jest natomiast moją podporą, prywatnym psychoterapeutą”. Ponieważ mamy oboje wyraźną obsesję Jedwabnego, myślimy o tym rano, w południe, wieczorem, zawsze mogę zadzwonić do niego, zrelacjonować mu świeżo odbytą rozmowę i odreagować. Czasem pozwalam sobie krzyczeć, że już nie mogę, mam dosyć, wyemigruję z tego kraju. Ignatiew wysłuchuje i uspokaja: –  Przecież wiesz, że nie wszyscy są tacy, popatrz, jakie on miał przez to zwichrowane życie. Rozmawiałaś z nieszczęśliwym, chorym człowiekiem, bo nienawiść to choroba. Mam już za sobą mozolne przebijanie się przez sztywność Ignatiewa i jego tytułowanie mnie „panią redaktor”, czego organicznie nie znoszę. Przeszłam z nim na ty i chyba nawet można by powiedzieć, że się zaprzyjaźniliśmy. Korzystam z gościny Tadeusza Słobodzianka i jego żony Haliny. Wieczo‑ rem jadę z nimi do Sejn na koncert kapeli klezmerskiej, który z miejscowej młodzieży stworzyła Małgorzata Czyżewska z Ośrodka Pogranicze. Mają wy‑ stąpić wspierani przez swoich nauczycieli, najlepszych światowych klezmerów, w tym Davida Krakauera z Nowego Jorku. Grają na akordeonie, skrzypcach, klarnecie, mandolinie, kontrabasie, altówce, cymbałach i bębenkach. Wynik wielu lat pracy Małgorzaty i Krzysztofa Czyżewskich to dziesiątki działań przy‑ pominających mniejszości zamieszkujące te ziemie: Litwinów, Białorusinów, Żydów, Tatarów. Pod ich kierunkiem uczniowie miejscowej szkoły przepytali swoich dziadków i odtworzyli na makiecie, dom po domu, wielokulturowe przedwojenne Sejny. Po koncercie, już późną nocą, Krakauer wychodzi z trąbką i przemierza, grając, ulice miasteczka, a Michael Alpert, klezmer z zespołu Brave Old World, krzyczy: „Wróciliśmy!”. Za nim tłum uczestników warsztatów i gości. Jest też między innymi Janek Gross, słuchamy Krakauera do rana.

287

27 czerwca 2001 –  Dowiedziałem się o tym wszystkim niedawno, wtedy co wszyscy – mówi mi Henryk Majecki, były dyrektor Archiwum Państwowego w Białymstoku. – A zajmowałem się historią tych terenów czterdzieści lat, czytałem akta partyjne. Nigdy na nic nie natrafiłem. –  Bardzo się pan zdziwił? –  A skądże. Pani nie może sobie wyobrazić, jaki tu endecja szerzyła nie‑ nawistny antysemityzm. Z Tadeuszem Słobodziankiem długie nocne rozmowy. Pyta, kto godzi się ze mną rozmawiać. Wymieniam na pierwszym miejscu księdza Orłowskiego i roztaczam pawie pióra. Choć przestrzega na mszy parafian przede mną, udało mi się nawiązać z nim kontakt. Przypisuję to stanowczości, z jaką przekraczam próg plebanii, zdecydowaniu, z jakim usadawiam się na krześle – siedzącego jakoś trudniej się pozbyć. Mój gospodarz naigrawa się z mojej naiwności. –  Gdyby nie ty – dowodzi – proboszcz miałby co najwyżej możliwość prze‑ bicia się do niesprawiedliwie niskonakładowej wskutek knowań żydokomuny prasy narodowej. A dzięki twoim tekstom, drukowanym w wysokonakładowej „Gazecie Koszernej”, zyskuje grono czytelników, których znacząca część iden‑ tyfikuje się nie z twoim niesmakiem, a przeciwnie: z jego rewelacjami. Nie mogę wykluczyć, że to Tadeusz ma rację.

28 czerwca 2001 Jedwabne. Stanisław Michałowski zwołał sesję nadzwyczajną rady, bo sprawa obchodów zawisła na włosku. Do miejsca zbrodni i położonego naprzeciw cmentarza żydowskiego prowadzi wiejska droga, która rozmięka w czasie deszczu. Przedsiębiorstwo remontowe miało przystąpić do asfaltowania ostat‑ niego odcinka, kiedy Bubel przekonał „swoich” radnych, by nie dopuścili do remontu końcowego odcinka drogi, co spowoduje, że goście nie będą mogli dotrzeć do pomnika. –  Zarząd wstrzymał przetarg na wyasfaltowanie uliczki idącej do pomni‑ ka – opowiada mi Godlewski. – Nikogo to nie obchodzi, że są już zatrudnione firmy na całość robót. Pani wojewoda przysłała teleks, że zabiorą nam dotację, a wtedy za zrobiony już remont rynku musielibyśmy zapłacić z własnej kie‑ szeni. Miasto by się nigdy nie wypłaciło. Większość tak rozumuje: „Dają nam pieniądze, trzeba brać, a zrobimy z tym, co chcemy. Rynek poprawimy, a drogi do cmentarza – nie”. Jeden radny wykrzykiwał, że „nie zgadzamy się na drogę dla Żydów”, drugi, że miasto powinno zażądać odszkodowania za te obchody. Chcieli za wszelką cenę zostawić prace tak, by fizyczną niemożliwością było

288

dotarcie do pomnika. Zaproponowałem im swoją rezygnację w zamian za drogę. Powiedziałem: „Uznaję, że popełniłem błąd, i złożę rezygnację, ale skończmy, co zaczęliśmy, bo miasto będzie musiało za to płacić”. A radny Dmoch: „Składaj od razu rezygnację, na co czekasz?”. Głosowanie w sprawie drogi skończyło się wynikiem siedem do siedmiu. Drogę uda się jednak zbudować, głos przewodniczącego rady w sytuacji pata liczy się bowiem podwójnie. –  Tych siedmiu radnych, co głosowało za kontynuacją remontu drogi – ciągnie Godlewski – pewnie jest po prostu rozsądniejszych od innych, prze‑ straszyli się, że tyle pieniędzy pójdzie na marne. Jeden z radnych podpisał, bo dowiedział się, że zostałem zaproszony na przyjęcie do ambasady amery‑ kańskiej, i chciałby, żebym załatwił wizę dla jego córek. Ale chcę wierzyć, że tych siedmiu pojawi się na uroczystości, a to prawie połowa rady, więc może przyjdzie też połowa mieszkańców? A mieszkańcy czytają Bubla. Wydrukował ostatnio rozmowę z jednym z mieszkańców Jedwabnego o tym, jak powstawała książka Grossa. „Pisali ją w Przestrzelu, u Dziedziców. Był tam burmistrz Godlewski i inni, siedzieli, pili i pisali”. Odkąd Bubel napisał, że firma Michałowskiego poza przetargiem dostała zamówienie na wymianę okien w urzędzie gminy, i wymienił jeszcze dziesięć wyssanych z palca zarzutów, w mieście aż szumi o tych „przekrętach”. Z perspektywy Warszawy gazetka Bubla jest mało znacząca, ale w Jedwab­ nem to ona wyznacza myślenie ludzi. –  Co on ze mną wyprawia, ja już tego nie wytrzymam – wścieka się Micha­ łowski. – Nic z tego nie jest prawdą, tymczasem ludzie, którzy znają mnie od lat, czytają i wierzą w te bzdury. Bubel występował wcześniej do mnie, żebym z nim współpracował, chciał się spotkać, dzwonił, ale go przegnałem. Miał czelność przyleźć na sesję rady. Zaczął walić pięścią w stół. Upomniałem go. Wypowiedział mi wojnę. Na każdym kroku podkopuje mnie, kreuje wizerunek jako hochsztaplera i przestępcy, próbuje mnie zastraszyć. Byłem śledzony, pewnie przez jego ludzi, obfotografowywali mi dom. –  Położyliśmy na podwórzu kostkę, to mówią, że za żydowskie pieniądze – dopowiada Jadzia, żona Staszka. – Takie absurdy. Jednemu odpowiedziałam, że i owszem, ułożymy z niej jeszcze gwiazdę Dawida.

2 lipca 2001 Prezydent Kwaśniewski w wywiadzie dla „Spiegla”: „Przyjazd do Jedwabnego to największe wyzwanie mojej prezydentury”. W Łomży pracownicy upadłych przed dwoma laty zakładów Łomżyń‑ ska Bawełna zwołali konferencję prasową, podczas której zapowiedzieli na

289

10 lipca blokadę drogi dojazdowej do Jedwabnego. Nie ma to nic wspólnego z antysemityzmem, zastrzegli, tylko z niewypłacaniem im od dwóch lat za‑ ległych poborów. W kiosku Ruchu na warszawskiej Sadybie kupuję eksponowaną na wy‑ stawie książkę Bubla Polski Holokaust, zbiór wszystkich antysemickich bredni, jakie zostały do tej pory napisane w sprawie Jedwabnego. Dzwonię do Nowego Jorku do rabina Jacoba Bakera umówić się z nim na spotkanie w Polsce. Mówi po angielsku, długo i z ożywieniem, choć zadałam mu tylko pytanie o termin spotkania. Piętnuje morderców („Słyszę, że prowadzi się teraz rozmowy: A ilu ich zabito? To nie jest przyjemnie słyszeć. Zabili tylu, ilu mieli pod ręką, jakby mieli więcej, zabiliby więcej”) i broni Polski („Mor‑ dercy wystąpili nie tylko przeciw Żydom, ale przeciw Polsce. Premier Sławoj Składkowski nigdy by się na to nie zgodził, bojkot, owszem, nawoływał do niego, ale zabijanie – nigdy”). Rabin przygotowuje mowę, którą wygłosi na uroczystości. –  Przyjmuję – mówi – że dzieci i wnuki morderców przyjdą się po‑ modlić. Mordercy nie podałbym ręki, bo jest na niej krew, ale jeżeli żałuje swoich grzechów, jestem gotów z nim rozmawiać. Nie chcemy zemsty, tylko pamięci. Rozmawiam z Krzysztofem Godlewskim, do którego dzwonię regularnie, raz, dwa razy w tygodniu, by trzymać rękę na pulsie miasta: –  Deszcz pada, roboty rozkopane, nikt nam nie pomaga. To długotrwały stres, przekładany na kolejne paczki wypalanych papierosów. A koledzy tylko zwracają się do mnie z propozycjami nie do odrzucenia, żebym na ten dzień wziął urlop albo wyjechał na badania do szpitala. Kto przyjdzie na uroczystości? Na pewno moja matka. Kobiety są większego serca.

6 lipca 2001 Rano zjawia się prosto z lotniska Izaak Lewin razem ze swoimi wnukami. ­Wybieramy się do synagogi na nabożeństwo żałobne – według kalendarza żydowskiego to dziś przypada rocznica zbrodni. Są moje córki, Ola i Ma‑ niucha, które wróciły specjalnie z wakacji, by uczestniczyć w nabożeństwie. Przywiozłam Stanisława Ramotowskiego. Poproszony o wygłoszenie kilku zdań, opowiada ze swadą i wyczuciem anegdoty związane z uratowaniem swojej żony i przyjmuje w sposób naturalny burzę oklasków, jakby to nie był jego pierwszy w życiu publiczny występ. Ile mógłby zasiać dobrego, gdyby zapraszano go do szkół, by opowiedział, że warto przeciwstawić się tłumowi i ratować cudze życie. Jaką miłą miałby starość, gdyby nagradzano go okla‑ skami za odwagę.

290

W „Rzeczpospolitej” wywiad z Aliną Całą Obce ulice, wspólne kamienice o przeplataniu się obyczajów dwóch społeczności, które przez wieki żyły na tej samej ziemi. Strój chasydzki – opowiada Alina – wykształcił się w XVIII wieku pod wpływem kroju szlacheckiego żupana. Wycinanka, chluba polskiej sztuki ludowej, prawdopodobnie przeszła z kultury żydowskiej, okrągła wycinanka łowicka to zmodyfikowane „rozejle”, różnokolorowe wycinanki w kształcie różyczek, które Żydzi naklejali na oknach domów w święto Szawuot. Alina opisuje, jak mocno syjonizm nawiązywał do tradycji polskiego romantyzmu, jak polscy Żydzi wstępowali do organizacji syjonistycznych nierzadko pod wpływem opowieści nauczycieli szkolnych o polskich zmaganiach niepod‑ ległościowych. Cytuje młodego człowieka, który słyszał polskie patriotyczne piosenki i zapłakał: „Dlaczego to i my, Żydzi, nie możemy śpiewać pieśni ku chwale Ojczyzny?”. Przypomniałam sobie Meira Ronena, który po sześćdziesięciu latach braku kontaktu z Polską potrafił wyliczyć mi wszystkie polskie powstania.

7 lipca 2001 Kolejny raz próbuję się przebić do ministra, który jest odpowiedzialny za kontakt z rodzinami pomordowanych przyjeżdżającymi na obchody. Dzwo‑ niłam wcześniej, zaraz po powrocie z Izraela, gdy przeczytałam, że polski rząd chce je zaprosić. Chciałam przekazać znane mi adresy. Nie spotkało się to z zainteresowaniem, ale przesłałam faksem listę. Po trzech tygodniach, kiedy zadzwoniłam do Izraela i dowiedziałam się od córki Jakowa Gevy, że nikt się z nimi nie skontaktował, zgłosiłam się znowu do biura ministra. Odsyłano mnie od jednego urzędnika do drugiego, traktując jak uprzykrzoną petentkę. To samo spotyka mnie, gdy próbuję się kontaktować z innymi urzędnikami z kancelarii premiera, odpowiedzialnymi za organizację obchodów. Gdy tylko można okazać złą wolę, to ją okazują. Fakt, że Izaak Lewin, uratowany z Wi‑ zny, wynajął hotel w Łomży na noc z 9 na 10 lipca, powoduje, że nie dostanie przepustki do sektora dla gości, ponieważ będą one rozdawane przy wyjeździe autokarów z Warszawy. Nie, nie ma żadnej innej możliwości, żeby je otrzymać w innym miejscu. Dzwonię do biura i podaję nazwiska osób, które chciałyby pojechać na obchody, wiem, że wyjedzie sporo autokarów. Przy trzeciej osobie, z zagranicy, znanej i zasłużonej na rzecz Polski, słyszę: –  A kto to jest ta pani? No dobrze, ale niech to już będzie ostatnia osoba. Nic mi się nie udaje załatwić bez telefonu z prośbą o interwencję do zna‑ nej mi dobrze z czasów podziemia i przejętej uroczystościami Barbary Labudy, sekretarza stanu u prezydenta.

291

Telefon do Jedwabnego. Przywieziono rano pomniki. Robotnicy ustawiają je na fundamentach, jeden w miejscu stodoły, drugi na cmentarzu.

8 lipca 2001 Dziś dwie wizyty w domu – dziennikarka z tygodnika holenderskiego i dzien‑ nikarka z austriackiego radia. Dwóch zagranicznych dziennikarzy to ostatnio moja dzienna norma. Przygotowują teksty bądź audycje na 10 lipca. Jadą do Jedwabnego. Próbują rozmawiać z mieszkańcami, co idzie im opornie, najczęściej słyszą, że Żydzi donosili na sąsiadów. Spotykają się z księdzem Orłowskim, który chętnie udziela wywiadów. Potwierdzają im się wyobra‑ żenia o Polsce jako o kraju antysemityzmu i zacofanego katolicyzmu. Idą do urzędu miasta, gdzie rozmawiają z Godlewskim. Rozmowa z nim potwierdza ich wyobrażenia wyniesione z wizyt w czasie pierwszej Solidarności o Pol‑ sce jako kraju odważnych ludzi, których nie skaził komunizm (nierzadko to ja zresztą ich umawiam z burmistrzem, bo chcę, żeby zetknęli się też z tą lepszą Polską). Każdy z nich ma własną perspektywę i przy sposobności zawsze dowiaduję się czegoś interesującego. Kiedy amerykańskiemu dziennikarzowi napomknę‑ łam, że główny świadek zbrodni, Szmul Wasersztejn, umarł w 2000 roku, w tym samym roku, w którym Gross opublikował książkę, przedstawił mi „teorię ostatniego świadka”. Gdy analizuje się zbrodnie w różnych częściach świata, odkryte po latach niepamięci, często okazuje się, że wyszły na jaw do‑ kładnie wtedy, kiedy wymierali ostatni świadkowie. Ekipa telewizji japońskiej zamierza nakręcić godzinny dokument o Jedwabnem, w związku z toczącą się u nich dyskusją wokół zbrodni popełnionych na Chińczykach w czasie II wojny. Film ma pokazać, z jaką odwagą Polska konfrontuje się z ciemnymi kartami swej historii.

9 lipca 2001 W „Gazecie” przygotowywanie jutrzejszego numeru, na rocznicę zbrodni. Prowadzący numer Piotr Pacewicz chciałby zamieścić przedwojenne zdjęcia, przynoszę to, co mam. Proponuję, by zdjęcia klasy szkolnej, kolonii żydow‑ skich, zebrania organizacji syjonistycznej, ułożyć ciasno koło siebie jako roz‑ kładówkę „Gazety”. Zabrałam ze sobą album I ciągle widzę ich twarze, który przygotowałam razem z Lechem Majewskim. Lech ułożył zdjęcia klas szkol‑ nych i młodzieżowych organizacji ciasno strona po stronie, poprzedzając tym opowieść o czasie Holokaustu. Takie nagromadzenie potęguje uczucie pustki, uzmysławiając, jak wielu jest tych nieobecnych.

292

Muszę zrobić podpisy do zdjęć, ale trudno mi się połapać, kto jest kim. Dochodzę w końcu do tego, że czasem postacie na tym samym zdjęciu mam zapisane od lewej, a czasem od prawej (widać po hebrajsku opowiada się o zdję‑ ciach, tak jak się czyta, z prawej do lewej). Wydzwaniam do Izraela, do Meira Ronena, od którego dostałam zdjęcia Jedwabnego. Czy Szmul Wasersztejn to na pewno ten chłopczyk w ostatnim rzędzie, który ma odstające uszy, i czy na pewno po jego obydwu stronach stoją Jakub Kubrzański i Mosze Olszewicz, którzy potem razem z nim przeżyją, ukryci w stodole u Wyrzykowskich? Tak, to na pewno oni. Co wiadomo o losach dzieci z różnych roczników, które utrwalono w czasie uroczystości ukończenia klasy w szkole podstawowej? Rozmawiam z Awigdorem Kochawem – jedno wybrane zdjęcie jest z Wizny, wiadomo, że część wiźnian zginęła w jedwabieńskiej stodole. Patrzę na makietę jutrzejszego wydania. Wielki napis: „Miejsce, które krzyczy”, zdjęcie klasy szkolnej z Jedwabnego, tekst podpisany przez redakcję Stanąć w prawdzie i wiersz Zbigniewa Herberta Pan Cogito szuka rady. Tyle książek słowników opasłe encyklopedie ale nie ma kto poradzić zbadano słońce księżyc gwiazdy zgubiono mnie moja dusza odmawia pociechy wiedzy wędruje tedy nocą po drogach ojców i oto miasteczko Bracław wśród czarnych słoneczników to miejsce które opuściliśmy to miejsce które krzyczy jest szabas jak zawsze w szabas ukazuje się Nowe Niebo –   szukam ciebie rabi

293

–   nie ma go tutaj – mówią chasydzi   – jest w świecie szeolu –   miał piękną śmierć mówią chasydzi –   bardzo piękną tak jakby przeszedł z jednego kąta do drugiego kąta cały czarny w ręku miał Torę płonącą –   szukam cię rabi –   za którym firmamentem ukryłeś mądre ucho –   boli mnie serce rabi –   mam kłopoty może by mi poradził rabi Nachman ale jak mam go znaleźć wśród tylu popiołów

Uprzytamniam Pacewiczowi, że wybrał na otwarcie pierwszej strony akurat zdjęcie klasy szkolnej z 1936 roku, kiedy jej większość stanowiły już polskie dzieci. Ale Piotr przywiązał się do tego zdjęcia – ma iść bokiem jego rewers – ręczny zapis nazwisk uczniów i nauczycieli. Uczniowie mieli wtedy czternaście–piętnaście lat. W 1941 roku – dwadzieścia. Trzech polskich chłop‑ ców ma te same imiona i nazwiska co późniejsi mordercy. Ale czy to ci sami? Przychylam się do pomysłu, że to dobry wybór – zdjęcie, na którym siedzą obok siebie, uśmiechając się do fotografa, przyszłe ofiary, przyszli świadkowie i przyszli pomocnicy zbrodni. Podpisuję je: „Jedwabne 1936 rok. Uroczystość ukończenia siódmej klasy szkoły powszechnej w Jedwabnem. Na zdjęciu tylko kilkoro dzieci żydowskich. Większość rodzice zabrali ze szkół z powodu szykan ze strony nauczycieli i kolegów”. Cytuję Meira Ronena: „Tę listę uczniów kla‑ sy siódmej spisała moja siostra Fajga Grajewska. Przyjaźniliśmy się z polskimi dziećmi, ale pod koniec lat trzydziestych przestaliśmy być dla nich kolegami”. Na ostatniej stronie ułożone jedne przy drugich zbiorcze zdjęcia. Wciskam między nimi opis mordu 10 lipca widziany oczami piętnastoletniego Awigdora Nieławickiego, dziś Awigdora Kochawa.

294

Dzwoni do mnie późnym wieczorem Tadeusz Słobodzianek, żebym ko‑ niecznie posłuchała Radia Maryja. Cały wieczorny program poświęcony jest Jedwabnemu. „Kwaśniewski będzie się bił w cudze piersi – słyszę – w nasze piersi, a nie swoje, nie piersi zbrodniczej formacji komunistycznej, w której Żydzi brali udział, a on w tym wyrósł od dziecka. Kwaśniewski naraża Polaków na hań‑ bę”. Podają, że już pięć tysięcy osób podpisało się pod pozwem Antoniego Macierewicza, że przeprosiny Kwaśniewskiego w ich imieniu naruszają ich osobiste dobra. Przez niecałą godzinę Radio Maryja wymieniło mnie kilkakrot‑ nie, w kategorii „Żydzi i zdrajcy ojczyzny”. Wyłączam, bo wieje nudą – mowa nienawiści, w której w kółko powtarza się to samo.

10 lipca 2001 W dwupoziomowym autokarze, którym jadę ze Stanisławem Ramotowskim i rodziną Gevów do Jedwabnego, jest razem jakieś dwadzieścia osób, w au‑ tokarze obok – osiem. W asyście wozów policyjnych na sygnale, kawalkadą rządowych autokarów, po części pustych, mkniemy do Jedwabnego. Pan Stanisław drzemie z przodu, ja siedzę z tyłu w otoczeniu Jakowa Gevy i jego córek, Rywki, Chai i Rachel. Wszystkie koło czterdziestki, energiczne, serdeczne, mówią jedna przez drugą. Rachel opowiada mi o rodzicach. Poznali się w 1947 roku na Cyprze, gdzie przetrzymywano w obozie Żydów próbujących przedostać się nielegalnie do Palestyny. –  Byli oboje sami, bez rodziny, z poczuciem, że poza sobą nie mają niko‑ go na świecie. Tata właśnie tam dowiedział się, że Polacy spalili jego rodzinę. Mama straciła męża i córeczkę w Rosji. Urodzona w Warszawie, po studiach uniwersyteckich, w jej domu rodzinnym mówiło się po polsku. Nie znała ani jidysz, ani hebrajskiego, ale tata nie chciał z nią mówić po polsku. –  Nawet jedno polskie słowo mi się nie wymknęło – dopowiada pan Jakow. –  Ojciec nauczył mamę jidysz i tak rozmawiali całe życie – ciągnie Ra‑ chel. – Wszyscy wokół starali się mówić po hebrajsku, a ojciec uparł się mówić w języku domu rodzinnego. Oboje byli udręczeni wspomnieniami. Mama nie potrafiła już być szczęśliwa i ciężko było żyć w naszym domu. Nie chciały‑ śmy być takie jak rodzice, słuchać o ich cierpieniach. Kiedy miałam siedem lat, sprawdzałam pod poduszką, czy nie ma tam nazistów. Chciałyśmy czuć się silne, jak inni, siłą młodego prężnego państwa, z jego armią i kibucami. Wstydziłyśmy się naszego domu, tego, że rodzice mówią w jidysz, że są za starzy na rodziców, inaczej ubrani niż ludzie z kibuców. Marzyłyśmy, żeby mieć rodziców urodzonych w kibucu. W ostatnich latach życia mama, która cierpiała na chorobę Alzheimera, pamiętała już tylko polski. Zaprosiliśmy do

295

opieki kobietę z Polski. Baliśmy się, jak ojciec zareaguje. Ale Barbara była taka miła, całowała mamę, mówiła do niej „kochanie”. Tak że nawet tata zaczął dla niej mówić po polsku. –  Dziś jesteśmy dumne z taty za to, co przeżył – wtrąca Rywka. To zdanie podchwytują siostry i powtarzają je raz jeszcze, do mnie po angielsku, a do ojca w jidysz. Wszystkie trzy zaczynają śpiewać: „Aaa, kotki dwa, szare, bure obydwa, nic nie będą robiły, tylko Chaję, Rywkę i Rachelę bawiły”. Bez cienia akcentu. Pytam je, czy wiedzą, co znaczą słowa piosenki. Nie mają pojęcia, śpiewała im to mama, nigdy jej o to nie spytały. Jakow Geva, mniejszy od każdej z córek, siedzi milczący i spięty. Dojeżdża‑ my do miejsca, kilometr przed Jedwabnem, gdzie odbywają się cotygodniowe targi. Dalej w błocie i deszczu brniemy piechotą. Sektory dla gości odgrodzone są kordonami policji. Na rynku rozbrzmie‑ wa Marsz żałobny Chopina. Szukam Lewinów, by dać im zdobyte dla nich przepustki, na szczęście dostrzegam wyciągniętą w górę niebiesko­‑białą flagę Izraela. To na pewno oni. Jest Izaak Lewin, jego córki, zięć, dwoje wnuków. Ubrani w białe koszule i białe mycki, żydowski kolor żałoby. Wprowadzam ich pod trybunę. Ich samych, flagę i wypisane wielkimi literami na kartonie nazwiska zamordowanych z Wizny – rozpoznaję listę, którą podyktował mi w Izraelu Awigdor Kochaw – będą wieczorem pokazywać telewizje na całym świecie. Krzysztof Godlewski, cały spięty, zwraca się do rodzin pomordowanych: „Przypadł mi zaszczyt przemówienia w imieniu władz samorządowych i miesz‑ kańców. Witam was na gościnnej jedwabieńskiej ziemi. Jestem wzruszony, że spotykamy się dziś, by dać świadectwo prawdzie”. Prezydent Kwaśniewski: „Z powodu tej zbrodni winniśmy błagać o prze‑ baczenie cienie zmarłych i ich rodziny. Dlatego też dzisiaj, jako obywatel i jako prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, przepraszam. Przepraszam w imieniu swoim i tych Polaków, których sumienie jest poruszone tamtą zbrodnią”. Na podium przedziera się Jakow Geva uścisnąć prezydentowi rękę. Ambasador Izraela w Polsce Szewach Weiss, mówi po polsku i hebrajsku: „Ludzie, którzy żyli tu obok i znali nawzajem swe imiona, Rachele, Jankele, Leja, Dejałe, Moszele – a wiadomo: każdy człowiek ma imię i te imiona coś znaczą – zostali zamordowani i spaleni przez swych sąsiadów”. Żałuję tylko, że nikt nic nie powiedział w jidysz, języku, który na tym rynku rozbrzmiewał przez stulecia. Stanisław Ramotowski z trudem powstrzymuje łzy. –  Ładnie mówił prezydent. Jak choć jeden człowiek powie prawdę, to już dużo. A ilu ludzi sympatycznych przyjechało, podchodzą do mnie powiedzieć

296

coś miłego, uścisnąć rękę. Tylko żeby nie przycichło. W Radziłowie i Wąsoszu było to samo co w Jedwabnem i chodzi teraz o to, by tamtych zamordowanych nie zostawić samych. Za barierkami dla gości – tłum. Część słucha przemówień z uwagą, ale dominują gapie. Przyszli popatrzeć, jak wygląda z bliska Żyd, jak wygląda z bliska prezydent. Są i tacy, którzy zachowują się ostentacyjnie nieprzyjaź‑ nie, mówią głośno, robią grymasy przedstawiające zapewne ich wyobrażenia o żydowskiej mimice. Idziemy milczącym pochodem. Miejsce zbrodni otoczone jest niskim murem z granitu, w środku znajduje się prostokątny wielki kamień z wmon‑ towanymi drewnianymi, wypalonymi drzwiami stodoły w kształcie macewy. Wyższy mur z piaskowca ogradza front cmentarza żydowskiego. Wszyscy zajęli miejsca, goście naprzeciw pomnika na przygotowanych krzesłach, pozostali uczestnicy trochę poniżej, za kordonem, tłumnie jest po drugiej stronie monumentu, gdzie stoją kamery wszystkich możliwych stacji, dziennikarze. Rabin Jacob Baker wstaje z fotela na kółkach i opiera się na lasce. Prze‑ mawia bez kartki, po angielsku. –  Stoję tu jako współziomek pomordowanych i morderców. Jesteśmy tu, bo spowodowały to łzy wypłakane przez Żydów i ludzi innego wyznania. To zrobiło duże wrażenie w Niebie. Prezydent powiedział, że Polska – nasza Pol‑ ska – prosi o przebaczenie. Ci, których prosi, powinni prośbę przyjąć. Niech te łzy, które powinny przejść do historii jako jedna z najpiękniejszych jej polskich kart, usuną nienawiść i oczyszczą tę ziemię. Opowiada o ukochanym jedwabieńskim rabinie Awigdorze Białostoc­ kim, który sprawował tę funkcję od 1918 roku do 10 lipca 1941 roku. Jego modlitwy uratowały ongiś miasto, gdy stanął w płomieniach młyn Rufki Cieśli. Czytałam to już wcześniej w Jedwabieńskiej księdze…: „Silny wiatr wiał w kierunku reszty sztetli i wszyscy się obawiali, że całe miasto stanie w płomieniach, jak to już nieraz w przeszłości bywało. Straż ogniowa była zbyt mało liczna, by go ugasić. Zwrócono się do rabina. Stanął przed młynem i przeczytał kilka wersów z Księgi Psalmów: »Wiatry są Jego posłańcami, Jego sługami są ogromne pożary. Uczynił ziemię silną, ziemia pozostanie. Nie będą spać wiecznie«. Gdy skończył modlitwę, wiatr zmienił kierunek i miasto było uratowane. Wszyscy mieszkańcy Jedwabnego, zarówno żydzi, jak i chrześcijanie, wiedzieli, że dzięki modlitwie świętego rabina ocalało miasto”. Opowiada dalej, jak rabin Awigdor Białostocki „na tym oto rynku, w za‑ awansowanym wieku, stał głodny i spragniony przez siedem godzin z całą swą społecznością”. Jak szedł w ostatnią drogę popychany widłami i kijami

297

nabitymi gwoździami. Jak wepchnięto go do stodoły i tam odprawił błogosła‑ wieństwa Kiddusz ha­‑Szem. Baker mówi i mówi, czasem gubi wątek. Jest przenikliwe zimno, pada deszcz, wydaje się, że wiatr zaraz przewróci drobnego rabina. Grupki mło‑ dych mężczyzn na prowadzącej ku cmentarzowi drodze, którzy wykrzykiwali „Żydki!”, gdy przechodziliśmy, zagłuszają jego mowę muzyką z magnetofonów i podrygują w jej takt. Śpiew nowojorskiego kantora Josepha Malovanego ma taką siłę, jakby chciał otulić płaszczem psalmów szczątki pomordowanych, których krzyk rozlegał się na tych samych polach przed sześćdziesięciu laty. Zaraz po uroczystościach rozmawiam z Krzysztofem Godlewskim. –  Wszystko się udało i dużo było mieszkańców, prawda? – pyta ledwo przytomny. Ekipy radiowe i telewizyjne tłoczą się wokół Jakowa Gevy, niewielu bo‑ wiem przyjechało dawnych mieszkańców Jedwabnego. Geva powtarza cierp‑ liwie: „Moja rodzina, Pecynowiczów, miała olejarnię, a potem ich zabili, ja znam nazwiska morderców: Laudańscy, Staszek Sielawa, Śleszyński. Dziękuję bardzo prezydentowi, on zrobił wszystko, żeby Polacy nie zapomnieli tego, co zrobili. Gdyby nie wasz prezydent, nie odważyłbym się przyjechać do Polski”. Polscy goście uroczystości tłoczą się wokół Staszka Krajewskiego, współ‑ przewodniczącego Rady Chrześcijan i Żydów. Ten cierpliwie tłumaczy przebieg religijnej części uroczystości. Wyjaśnia, co śpiewał kantor Malovany. Była to modlitwa z czasów wypraw krzyżowych, aby Bóg pomścił niewinnie przelaną krew. Przed kościołem – transparent: „Nadzieja z prawdy jest! Prawda ma tylko przywilej całości. Tylko sprawy liche fałszem nadsztukowywać się potrzebują”. Stojący obok mężczyzna wyjaśnia słowa Cypriana Kamila Norwida: –  Chodzi o to, że tu kłamstwo, nie prawdę mówiono. W sektorze dla gości widziałam Władysława Bartoszewskiego, Broni‑ sława Geremka, Tadeusza Mazowieckiego, Bogdana Borusewicza, Henryka Wujca, Leszka Millera, Włodzimierza Cimoszewicza. Żadna partia postsolidar‑ nościowa poza Unią Wolności nie miała swych reprezentantów. Czy nikt nie miał takiej potrzeby, czy obowiązywała dyscyplina partyjna? I czy dyscyplina obowiązywała także księży? Spostrzegłam tylko księdza Adama Bonieckiego z „Tygodnika Powszechnego”. W autokarze jechałam z księdzem Wojciechem Lemańskim, proboszczem parafii w Otwocku, który na Wielkanoc 2001 roku przygotował wystrój Grobu Pańskiego – w zgliszczach spalonej stodoły leżała figurka Chrystusa. Dowiaduję się, że jest też razem ze swoimi parafianami ksiądz Arkadiusz Nowak, zasłużony w udzielaniu pomocy chorym na AIDS. I tyle. Róża Woźniakowska­‑Thun mówi:

298

–  Jestem w szoku. Bałam się, że nie dojadę na czas, takie będą tłumy. A tu pusto. I gdzie są moi pasterze? Czytałam oświadczenie prezesa warszawskiego Klubu Inteligencji Kato‑ lickiej, że delegacja KIK­‑u będzie na uroczystościach. Poza tym środowiska, które latami poczuwały się do zabierania głosu w sprawach publicznych – stowarzyszenia pisarzy, dziennikarzy, filmowców, rady uczelni – milczały. Widziałam pojedyncze osoby: Ryszarda Kapuścińskiego, szefa PEN Clubu Jacka Bocheńskiego, szefa Monaru Marka Kotańskiego, dramaturga Janusza Głowackiego. Tadeusz Słobodzianek przyjechał z grupą współpracujących z nim młodych reżyserów. Kompletuję listę nieobecnych. Bała się przyjechać Antonina Wyrzykowska. Nie chciał przyjechać Awigdor Kochaw. Nie ma nikogo z rodziny Wasersztejnów. W drodze powrotnej rozmawiam o tym z przyjacielem Szmula Wasersztejna, pochodzącym z Jedwabnego Chaimem Sroszką. Sroszko ocalał, bo był w sowieckiej armii. Zaraz po wojnie spotkał Szmula w Białymstoku – od niego dowiedział się o zbrodni i od tej pory do śmierci Szmula w Kostaryce był z nim w kontakcie. Rozmawiał przed wyjazdem z żoną Wasersztejna, nie chciała przyjechać, bo dowiedziała się, jakie kłamstwa wy‑ pisują o jej zmarłym mężu. Udało mi się namówić Antoninę Wyrzykowską, by przyszła na wieczorne przyjęcie wydawane przez prezydenta. W Pałacu Prezydenckim są też oboje Ramotowscy, prokurator Radosław Ignatiew, a z Jedwabnego Krzysztof God‑ lewski i Stanisław Michałowski. Prezydent wita Wyrzykowską, wita Ramotow‑ skich, kamery rejestrują ich uściski, błyskają flesze, rozlega się burza oklasków. To chyba najbardziej nieoczekiwane w ich życiu wydarzenie.

Rozdział 8

Jedyna szansa to udawać goja czyli opowieść o ocaleniu Awigdora Kochawa

Szkoła żydowska Tarbut, piąta klasa. Wizna, 1937 rok. Pierwszy z lewej w pierwszym rzędzie ­siedzi Awigdor Kochaw

Pędzili ich polną drogą, pośród wysokich łanów żyta. „I tak zabiją – pomyślał – ale spróbuję uciec”. Wyskoczył z tłumu, pochylił się i z impetem ruszył w żyto. Przebiegł kawałek, położył się. Znieruchomiał, wstrzymał oddech. Wiedział, że najmniejszy ruch, a zboże zacznie falować. Takich jak on desperatów musiało być więcej. Słyszał nawoływania chło‑ paków, którzy tratowali zboże w poszukiwaniu uciekinierów. Całkiem blisko rozległ się wrzask: „Cholera, cicho bądź”, potem cienki ni to krzyk, ni to zdła‑ wiony płacz. Zrozumiał, że tuż obok niego gwałcą jakąś dziewczynę. Znów wstrzymał oddech. Nasłuchiwał. Spodziewał się strzałów, może nawet wybuchu granatów. Myślał, że Polacy – podobnie jak wcześniej w jego

300

rodzinnej Wiźnie – tylko doprowadzą Żydów na miejsce kaźni, gdzie czekają już Niemcy. Tyle że nie widział żadnych żołnierzy. Wrzawa ucichła, a on trwał przy‑ czajony, wtulony w ziemię. Nagle w oddali usłyszał szum, coś jakby brzęczenie, wibrowanie powietrza, a potem w niebo strzelił słup dymu. Wróciła mu nadzieja. „Wybuchł pożar – pomyślał i odetchnął z ulgą. – Domy w miasteczku są drewniane, straż ogniowa – ochotnicza. Zaraz ruszą gasić ogień, zostawią w spokoju Żydów”. Leżał w zbożu i pocieszał sam siebie. „Ilu może tam być Niemców, niewielu, jak Polacy odejdą, nie dadzą sobie rady z tyloma Żydami” – myślał. Albo: „Jak dobrze, że nie słychać strzałów, może obejdzie się bez ofiar”. Tylko skąd ten intensywny swąd spalonego mięsa? Ale przecież możliwe, że zajęła się czyjaś obora lub stodoła ze zwierzętami w środku. W to chciał wierzyć, więc nie zastanawiał się, dlaczego zanim zobaczył słup dymu, rozległ się krzyk. Przeleżał w zbożu do zmroku. Gdy ucichło i się ściemniło, ruszył sprawdzić, co u Pecynowiczów. Po drodze spotkał Żyda, którego jakiś Polak przechował w czasie mordu w piwnicy i który mu opowie‑ dział o spaleniu. Ostrzegł, że chłopi przystąpili do grabieży, więc strach iść do Pecynowiczów, którzy uchodzili za zamożnych. Wtedy dowiedział się, że był świadkiem spalenia jedwabieńskich Żydów. Miał nadzieję, że jego dwóch sióstr: jedenastoletniej Cypory Fajgi i siedmio‑ letniej Chai Szejny, nie było w pochodzie, z którego jemu udało się uciec. Niepokoił się o los rodziców, których ostatni raz widział 8 lipca. –  Odnalazło się nas kilku, w tym dwóch z Wizny – wspomina Kochaw. – Dwa dni siedzieliśmy w zbożu. Jeden z nas, piekarz, przekradał się do Jan‑ czewka do zaprzyjaźnionych Polaków po jedzenie. Chłopi przeczesywali pola, poszukując ukrywających się, więc postanowiliśmy, że każdy na własną rękę spróbuje dostać się do Łomży. Miałem nadzieję, że może tam u stryjków spot‑ kam rodziców. Polacy musieli mieć przepustki, a Żydom nie było wolno podróżować w ogóle. Awigdor zobaczył Niemców kontrolujących ruch na moście przez Narew. Mógł przepłynąć rzekę, jak się ściemni, ale nie chciał poruszać się po ciemku w obcym mieście. Zaobserwował, że żołnierze nie zatrzymują fur. Jakiś chłop zsiadł z wozu i szedł przez most pieszo, prowadząc konia. Awigdor przeszedł tuż za nim. Tak zadebiutował w roli Polaka. W Łomży skierował się wprost do wujka, ale nie zastał go w domu. Uświa‑ domił sobie, że jest Tisza be­‑Aw, dzień żałoby, upamiętniający zburzenie Świą‑ tyni Jerozolimskiej. Na podwórku zobaczył minjan, w tej dziesiątce modlących się Żydów był i jego wujek. Nikt nie słyszał o mordzie w Jedwabnem, bo ruch był niewielki i wieści rozchodziły się powoli. Słuchali jego opowieści i patrzyli na niego jak na szaleńca.

301

Awigdor Kochaw, jedyny żyjący do dziś naoczny świadek, który 10 lipca 1941 roku uciekł z kolumny Żydów prowadzonych na Zagładę, od ponad pół wieku mieszka w Izraelu, a po polsku mówi tak, że dopiero gdy pyta o nazwę pory roku między zimą a latem, uświadamiam sobie, jak odległy to dla niego język. Wizna 1937 roku. Na zdjęciu z piątej klasy szkoły Tarbutu – syjonistycznej organizacji działającej w Europie Wschodniej i przygotowującej młodzież do życia w Palestynie – wzrok przykuwa najmniejszy chłopczyk spoglądający łobuzersko spod przekrzywionej na bakier szkolnej czapki. To właśnie on. Jest najmniejszy, bo przeskoczył jedną klasę. W Polsce coraz ciężej było być Żydem i jednego roku z Wizny wyjechały do Urugwaju, USA i Palestyny aż cztery rodziny z dziećmi. Musiano rozwiązać czwartą klasę, gorsi uczniowie powta‑ rzali trzecią, a wybijający się, jak Awigdor, przeskoczyli wprost do piątej klasy. Językiem wykładowym był tam hebrajski, ale uczono też po polsku lite‑ ratury, historii, geografii, bo jej uczniowie mieli prawo kontynuować naukę w polskich szkołach. Uznanie przez polskie władze oświatowe zapewniało szkole dotacje państwa. Wzrastająca fala antysemityzmu spowodowała, że w 1937 roku decyzją Sejmu zniesiono dopłaty do żydowskiego szkolnictwa, a czesne było w wizeńskiej szkole wysokie – sześć złotych miesięcznie. –  Z mojej klasy ocalało nas przy życiu trzech – opowiada Kochaw. – Dawid Pędziuch, ten w dolnym rzędzie pośrodku zdjęcia, zdążył wyjechać do Palesty‑ ny, jego siostrę spalili w Jedwabnem. Pierwszy z prawej, Kron, przeżył wojnę w Rosji. No i ja. Na zdjęciu jest też Zalman Męczkowski, z którym mieliśmy przeprawiać się razem do Prus w 1943 roku, ale nie przyszedł na umówione spotkanie. Miał rodzinę w Palestynie, więc raczej nie przeżył, bo odezwałby się do nich po wojnie. Chyba że zostałby Polakiem, ale to niemożliwe, przecież był syjonistą. W szkole Tarbutu uczono ich na pamięć wierszy Chaima Nachmana Biali‑ ka – „naszego hebrajskiego Mickiewicza”, jak mówi o nim Kochaw. W najgłoś‑ niejszym jego wierszu, napisanym po pogromie w Kiszyniowie w 1903 roku poemacie W mieście rzezi, poeta oskarża Żydów, że nie stawiali oporu w czasie pogromów. Znów czmychnąć pragniesz? Popatrz: nad podwórkiem wznosi się kupa gnoju – to tu dwóm istotom jedną siekierą odrąbano głowy: Żydowi i jego kundlowi… […] Na oczach matki brali córkę drżącą, na oczach córki – matkę… Z dziką żądzą, […] Spójrz, w tamtym kącie, pod beczką, pod skrzynią, ukryci, kuląc się, wstrzymując dech,

302

ojcowie, bracia, mężowie – do nieba zwracali prośby […] on, jej małżonek, wylazłszy z ukrycia, w podzięce czołem bił przed Wiekuistym, po czym rabina roztrząsaniem nudził, czy dalej godzi się żyć ze zbrukaną… […] pluskwy spłoszone, wykurzone szczury, których przodkami – wojownicy świetni, Machabeusze, wieczni ofiarnicy… a ich wnukowie, w dniu rzezi, w ciemnicy Boga chwalili, po czym, wyciągnięci, ginęli wśród szyderstwa i tortury… […] Za nic i po nic wasz ból oraz trwoga… W chmurach się schowa siwa głowa Boga ze wstydu, ale nic ponadto… Nic!     (przełożył Wiktor Woroszylski)

Kochaw wiele lat później odnalazł w Hajfie wychowawczynię ze szkoły, która zdążyła wyjechać do Palestyny przed wojną. Jej mąż, wysoki urzędnik związków zawodowych Histadrut, spytał go, jak przeżył. Odpowiedział, że nie chciał zasłużyć sobie na tę pogardę, którą w poemacie Bialika żywi wobec ofiar nawet sam Bóg. –  To syjonistyczne wychowanie – powtarza mi dziś – dało mi siłę, by nie stać się owcą potulnie idącą na rzeź. W Palestynie wstąpił do Hagany, podziemnej armii, już jako regularny żołnierz brał udział w kolejnych wojnach, które toczył Izrael. –  W wojsku – mówi – był nacisk na zmianę nazwisk na hebrajskie. Przecież gdybym był w jednym oddziale z Żydem marokańskim, on nazwiska Nieławicki nie wymówi. Miałem rodzinę, postanowiłem ustalić z nimi wspólne nazwisko. Kuzyn, który potem zginął w wojnie 1967 roku, wybrał nazwisko Bnaja. Nie spodobało mi się ono i poszedłem swoją drogą. Odszukałem krewnych matki, z domu Stern, czyli „gwiazda”, po hebrajsku: „Kochaw”. Oni stali się „Kochawi”, bo było wtedy w modzie dawać polską końcówkę. Ja jej nie chciałem. Nazwisko Nieławicki, którego rodzina Awigdora używała w Polsce, wzięło się według legendy rodzinnej stąd, że jego prapradziadek był krótko właści‑ cielem Nieławic. Były to czasy Księstwa Warszawskiego i obowiązywał Kodeks Napoleona zezwalający Żydom na posiadanie majątków ziemskich. Po sprze‑ daży majątku przeniósł się do Wizny, gdzie zbudował duży, solidny budynek. –  Kiedyś rodzice odnawiali dom – wspomina – po zdjęciu farby ukazał się napis: „1812, Nieławicki”. Przyprowadziłem całą klasę, żeby pokazać, od jak dawna dom jest w naszej rodzinie.

303

Tam przyszedł na świat Awigdor, tam z dziadkiem Meirem Herszem Nieławickim rodzice mieszkali przez pierwsze lata jego życia. Dziadek, do‑ robiwszy się na dostawach dla carskiego wojska, kupił Przestrzele w pobliżu Jedwabnego. Ojciec Awigdora Icchak Nieławicki był jednym z trzynaściorga dzieci, w czasie bolszewickiej inwazji służył w piechocie i walczył w obronie Warszawy. Jego siostra Menucha Perel zmarła, nim bratanek się urodził. Któregoś dnia natknęła się na podpitych polskich chłopców, jeden powiedział: „Muszę zabić Żyda” i dźgnął ją śmiertelnie nożem. Następnego dnia dostali karty mobiliza‑ cyjne i tak umknęli sprawiedliwości. Po pogromie w Przytyku w 1936 roku, kiedy to Żydzi przygotowani do samoobrony (mieli nawet broń palną) przeciwstawili się chłopom, jeden ze stryjów Awigdora Joszua zwany Szyjkiem postanowił przygotować też wizeń‑ skich Żydów do samoobrony i gromadził noże oraz siekiery. Uważał, że trzeba walczyć, a pogromy nie powinny kojarzyć się z tym, że giną jedynie Żydzi. Słuchając jego opowieści, mały Awigdor zdecydował, że przestanie się uczyć polskiego, bo i tak wyjedzie do Palestyny. Nie odrabiał lekcji, nie chciał przy tablicy odpowiadać po polsku. Matka przekonała go, że znajomość języków nie zaszkodzi, zresztą nie da się zaliczyć hebrajskiej szkoły bez polskiego. W ich domu mówiło się w jidysz, ale rodzice znali też polski, hebrajski, niemiecki, francuski.  – Mama poprawiała mnie, gdy mówiłem po polsku z chłopcami z sąsiedz‑ twa: „Nie wymachuj rękami, to żydowskie rozmawianie”. Uratowało mnie to potem, gdy udawałem Polaka – wspomina Kochaw. –  Gdy Sejm w 1929 roku uchwalił reformę agrarną, która wymuszała na Żydach sprzedaż ziemi – opowiada – dziadek sprzedał Przestrzele i pieniądze pożyczył dziedzicom z Janczewa, Krzewa, Bronowa i Bożejewa. Potrzebowali funduszy, bo razem z reformą wyszedł nakaz melioracji gruntów. Ale szybko zaczęli spuszczać psy z łańcucha, gdy dziadek przychodził po procenty. Jedynie dziedzic Trener z Bożejewa regularnie spłacał pożyczkę. Wszyscy Żydzi, jakich znał, chcieli jechać do Palestyny. Nawet stryj Becalel, który służył w ułanach i – kiedy jeszcze dziadek miał majątek – jeździł linijką między parobkami. Ojciec śmiał się, że brat jedzie do Palestyny, uważając, że tam jego praca też będzie polegała na powożeniu bryczką. –  Cała rodzina czekała na wyjazd, ale ja najbardziej – mówi Kochaw, który po skończeniu siódmej klasy uczył się stolarki u sąsiada. Nie wyjeżdżali, bo nie mogli wyciągnąć pieniędzy od dłużników. Dziadek Stern, właściciel młyna, kupił córce Dinie w posagu dużą posiad‑ łość w Chudniach koło Nowogrodu. Jego zięć puścił ją w dzierżawę niejakim Podgórskim.

304

–  Na początku płacili, ale kiedy zaczęło się mówić, że Żydzi są winni za całe zło świata – wspomina Kochaw – przestali. Ojciec wniósł sprawę do sądu. Umowy dzierżawne ważne były na wiele lat z góry, więc nie mogliśmy przed wyrokiem sądu sprzedać majątku. Tuż przed wojną wygraliśmy w Sądzie Najwyższym, pieniędzy jednak nie odzyskaliśmy. A wyjeżdżając do Palestyny, trzeba było wykazać się sumą tysiąca funtów szterlingów na osobę w banku i jeszcze mieć tysiąc na drogę. Z sowieckiej okupacji Kochaw zapamiętał najbardziej to, że raptem wszyscy gwałtownie zbiednieli. Jego ojciec udał się do Trenera, który był pół­‑Niemcem i w ramach umów sowiecko­‑niemieckich miał z żoną jechać do Rzeszy. Ten dał im dwie krowy, kazał załadować wóz jedzeniem. „Jeśli przeżyjemy – powiedział na pożegnanie – spotkamy się i zrobimy rachunek, ile jeszcze jestem winien”. Jego rodzinne miasteczko Wizna zbombardowano drugiego dnia niemiecko­‑sowieckiej wojny. Celem ataku był most pontonowy, który Sowieci przygotowali do przerzucenia przez Narew. Spłonął rynek, ale dom dziadka Nieławickiego ocalał. Mieszkańcy rozpierzchli się po okolicznych polach, oj‑ ciec Awigdora załadował na furmankę trochę dobytku – chcieli schować się na jakiś czas na wsi. –  Patrzymy, a tu idą wypuszczeni z turmy, pijani, chcą bić Żydów – opo‑ wiada Kochaw. – Dopadli nas rabusie. Bili pałkami, zabrali konia i wóz. Był z nami nasz krewny Fejbusz Lejman, starszy i chory. Nazajutrz z tego bicia zmarł. Zobaczyliśmy w polu zgwałconą bratanicę Izraela Meira Dymnickiego, kowala. On sam – kawał chłopa mimo siedemdziesięciu lat na karku – kiedy inni Żydzi uciekali, powiedział: „Ja się nie boję, ja tu wszystkich znam” i został w domu. Siedział sobie na ganku, kiedy przyszła ta hołota. „Dawaj Żyda!” – krzyczeli. Jak się Żyd znalazł, to go zatłukli. Wrócili do Wizny, gdzie mieszkańcy, którym zbombardowano domy, po‑ zajmowali domy żydowskie. Żydzi stłoczyli się w kilku zostawionych im bu‑ dynkach. Nieławiccy schronili się u dziadka na strychu. Miasteczkiem rządzili „partyzanci”, jak ich nazywa Kochaw, którzy za sowieckich czasów siedzieli w więzieniu albo ukrywali się. Teraz na ulicach bili Żydów, straszyli też Polaków, żeby nie sprzedawali Żydom jedzenia i nie trzymali ich w domach. –  Niemcy wzięli sobie ich do pomocy – ciągnie opowieść Kochaw. – Pa‑ miętam chłopaka z narodówki, Brzozowiak się nazywał. To on spędzał Żydów z okrzykiem: „Jude arbeiten!”. Znalazł się wśród nich i mój dziadek Nieławicki. Niemcy wywieźli wszystkich za miasto i rozstrzelali. Następnego dnia pojawili się na Srebrowskiej, gdzie u kowala Monko gnieździło się wielu Żydów. Kazali mężczyznom wykopać doły w ogrodzie i zastrzelili ich. Kobiet nie ruszali. Ale kiedy zamordowali ojca i syna Goldmanów, ich żona i matka rozpaczała:

305

„Zabijcie mnie też”. I tak się stało. Podobnie było, gdy zastrzelili Krona; jego żona Chana poprosiła, żeby ją zabić, co uczynili. Kiedy wójt Wizny oświadczył, że po nalocie i pożarze w miasteczku nie ma miejsca dla Żydów, część udała się do Łomży, część do Białegostoku, najwię‑ cej – do Jedwabnego. Rodzice Awigdora, Icchak i Dina Nieławiccy, schronili się z dziećmi u krewnego Eliego Pecynowicza, który miał młyn pod Jedwabnem przy drodze do Radziłowa. We wtorek 8 lipca 1941 roku Icchak postanowił wrócić do Wizny, by wziąć jakieś swoje rzeczy od zaprzyjaźnionego Polaka, a żona zdecydowała się mu towarzyszyć. Mieli wrócić za dwa dni. W środę wieczorem przybiegła do kuzynki Dewory Pecynowicz jej szkolna koleżanka Zaleszczanka, żeby ich ostrzec: „Jutro będzie koniec z Żydami, ucie‑ kajcie”. Zwołano naradę rodzinną, ale starsi zlekceważyli niebezpieczeństwo grożące ze strony Polaków. Pocieszano się też w sprawie Niemców: „W Wiźnie mordowało paru dezerterów. Trudno wyrokować na tej podstawie, co zrobią Niemcy. Już dwa lata żyją Żydzi w Warszawie pod Hitlerem”. Awigdor posta‑ nowił na wszelki wypadek nocować w polu, dołączyli do niego dwaj kuzyni, Josef Lejb i Beniamin Pecynowiczowie, reszta rodziny spała w domu. Noc była zimna, komary cięły tak, że nie dało się usnąć, i kuzyni byli wściekli. Jeszcze było ciemno, gdy kuzyni poszli do żandarmerii niemieckiej – pracowali tam przy czyszczeniu koni oraz przygotowywaniu drewna do kuchni i musieli się stawiać świtem. Nad ranem zbudził Awigdora turkot furmanek. Zastanowi‑ ło go to, bo nie był to dzień targowy. Zaraz potem dotarły do niego dźwięk tłuczonych szyb i krzyki kobiet. Zrozumiał, że to pogrom, i ruszył do Wizny ostrzec rodziców, by nie wracali. Zaczęło go gonić kilku wyrostków. Ubrany w trzy pary spodni i koszul, żeby nie przemarznąć we śnie, nie mógł im uciec. Zaczęli go bić, a jeden powiedział: „Po co brać go na rynek, lepiej zatłuc na drodze”. Ale nie zatłukli. Przed jednym z domów, który mijali, stała starsza kobieta i pochwaliła jego prześladowców: „Złapaliście Żyda, dostawcie go do reszty i skończcie z wszystkimi razem!”. I tak 10 lipca 1941 roku Awigdor Nieławicki znalazł się na rynku w Je‑ dwabnem w tłumie prowadzonym na śmierć. Kiedy tam dotarł, Żydzi pielili bruk, śpiewając: „To przez nas, Żydów, wojna”. Polacy mieli kłonice, kije, drągi, noże. Zobaczył znajomą twarz – furmana z Wizny Chonka Kubrzańskiego. –  Nie chciał nieść pomnika Lenina i bronił się. Tłukli go pałkami, aż padł na ziemię – opowiada. Kazali ustawić się czwórkami i maszerować ulicą prowadzącą za mia‑ steczko. Starał się trzymać środka, żeby jak najmniej oberwać. A że każdy tak się chronił, pochód pęczniał, wypełniał całą szerokość ulicy. –  Wyszliśmy już z Jedwabnego – opowiada dalej – kiedy pomyślałem: „I tak zabiją, ale spróbuję uciec”.

306

Udało mu się. Trafił do getta w Łomży. Któregoś dnia zaprzyjaźniony gospodarz spod Wizny, Pieńkowski, przy‑ jechał tam w poszukiwaniu Nieławickich. Przywiózł masło i jajka. Awigdor namawiał rodzinę, żeby przekazali mu dobytek, bo tylko u Polaka będzie bezpieczny.  – Pieńkowski się wzbraniał, mówił, że nie wie, jak odda, a wstydzi się kupić, wykorzystując sytuację – opowiada Kochaw, któremu zależy, by ocalić od zapomnienia nazwisko jednego z niewielu znanych mu Polaków, którzy pomagali Żydom. – To był czas, kiedy podjeżdżano furmankami pod domy żydowskie i brano wszystko za psi grosz. Miało powstać w Łomży getto i krążyły pogłoski, że będzie można zabrać jedynie dwadzieścia kilo bagażu. W przed‑ dzień przenosin do getta przewiozłem rzeczy rodziny do Pieńkowskiego. Przy drodze do getta stali ludzie, wyrywali tobołki, prześmiewali się. Żydzi pocie‑ szali się: „W getcie będzie spokój, jakoś przeżyjemy”. Dopiero w łomżyńskim getcie, dokąd trafili też nieliczni ocaleni miesz‑ kańcy Jedwabnego, dotarło do wszystkich, co się naprawdę stało. Wtedy to Awigdor uświadomił sobie, że szum, który dochodził do niego, gdy leżał w zbo‑ żu, był to pogłos wspólnie odmawianej przed śmiercią modlitwy Szma Israel, Adonaj elohejnu, Adonaj echad (początek trzech biblijnych akapitów: „Słuchaj, Izraelu: Pan jest naszym Bogiem, Pan jest Jedyny”, z tym wyznaniem na ustach szli na śmierć żydowscy męczennicy wszystkich czasów). Razem z kuzynami Josefem i Beniaminem – ocaleli, ten dzień spędzili bowiem na terenie żandarmerii – zaczął liczyć straty w swojej rodzinie. Polak powiedział im, że widział Eliego Pecynowicza z żoną i córkami w środku sto‑ doły. Awigdor zrozumiał, że nigdy już nie zobaczy swoich sióstr Cypory i Chai, które nocowały u wujka. Rozsyłał wici po okolicy i wypytywał na wszystkie strony o rodziców. Rodzina z Zambrowa nie miała o nich żadnych wiadomości. Icchaka i Diny Nieławickich nie widzieli też Żydzi z Piątnicy, którzy trafili do łomżyńskiego getta. W getcie początkowo tłoczył się z rodziną w trzydzieści osób w jednej izbie, ale Niemcy zaczęli robić selekcje i szybko została ich zaledwie dziesiątka. Judenrat organizował zastępy do pracy. Wychodzili w poniedziałek, pracowali na budowach, spali gdzieś pokotem, pod koniec tygodnia wracali do getta. Nie dostawali pieniędzy, tylko raz dziennie coś do jedzenia. Nikt ich za bardzo nie pilnował. Niemcy wiedzieli, że Żydzi uznali getta za miejsca stosunkowo bezpieczne i że nie mają nadziei na przeżycie poza nimi. Kiedy pracował między Drozdowem a Wizną, wymknął się do Pieńkow‑ skiego, który popłakał się ze wzruszenia. Zaproponował mu, że może po pracy przychodzić do nich spać, i obiecał, że się wywie na żandarmerii, czy on sam nie mógłby go wynająć do robót w gospodarstwie. Żona i syn Pieńkowskiego

307

powtarzali: „W ogóle nie jesteś podobny do Żyda, a po polsku mówisz jak każdy z nas”. To oni obudzili w nim myśl, że mógłby przeżyć jako Polak. Pieńkowski zaraz ten pomysł podchwycił: „Wszystkim będziemy mówić, że jesteś z Wizny, bo ja tam mam rodzinę; pomożesz zbierać kartofle, póki się wojna nie skończy”. Wtedy uważano, że Niemcy przegrywają i zaraz znów wejdą Rosjanie. Przekradał się kilka razy do getta, bo „potrzebował spotykać się z Żyda‑ mi”, a także zawoził rodzinie jedzenie. Mimo zagrożenia istniał jakiś obieg informacji między Żydami z okolicy, a wszystkie one zbiegały się w getcie. Tam dowiedział się, że trochę Żydów mieszka nadal w Wiźnie i pracuje u Niemców. Że ocalał jego stryj Becalel, ten, co to odgrywał panicza i przed wojną wrócił z Palestyny. Że jakiś Polak widział jego rodziców już po pogromie w Jedwab‑ nem i że tego Polaka zna Rywka Leja, która jest w Wiźnie. Potwierdziła to Rywka Kajzer, której wraz z córką udało się uciec z jedwabieńskiego rynku. Pewnego dnia odważył się iść do Wizny, a Rywka Leja powiedziała mu, jak szukać tam polskiego sąsiada, który miał ponoć spotkać jego rodziców. Odna‑ lazł go, a ten potwierdził, że widział Icchaka Nieławickiego z żoną i córkami już po. Opisywał, jak byli ubrani, mówił, że mieli iść do Zambrowa, a potem do Łomży. Awigdor długo żywił się nadzieją i nie odmawiał za rodziców kadyszu. Do końca życia rozpatrywał różne wersje ich śmierci. A więc pierwsza, że rodziców zabito po 10 lipca gdzieś na drodze z Zambrowa do Łomży. Druga – że zginęli w polu między Wizną a Jedwabnem z rąk upojonych mordem bandytów grasu‑ jących po okolicy. Wreszcie trzecia – że jednak byli w tłumie prowadzonym do stodoły, bo jakby mignęła mu przez chwilę na rynku twarz matki. Podejrzewa, że jego informatorowi musiało się coś pomylić, bo nie wiadomo, jak miałyby się pojawić u boku rodziców córki, które przecież zostały u Pecynowiczów. Innego dnia zajrzał Awigdor w Wiźnie do domu, w którym mieszkało kilka żydowskich rodzin pracujących dla żandarmerii. Woźnicami byli tam dwaj bracia Sokołowiczowie, którzy przed wojną mieli mleczarnię i wyrabiali masło na eksport. Dowiedział się, że wujek Joszua ukrywa się u jakiegoś chłopa ze wsi Niwkowo; w Wiźnie wydają nowe dokumenty, bo budynek gminy się spalił i chcą odtworzyć rejestr mieszkańców. Pomyślał wtedy, że lepiej mieć żydowski dokument niż żaden. –  Krążyły wieści, że każdy chrześcijanin przechowujący Żyda będzie ska‑ zany na śmierć – opowiada Kochaw – żona i córka Pieńkowskiego przeraziły się: „Boimy się, że zabiją naszego męża i ojca, możemy ci pomagać, ale w inny sposób”. Liczyłem, że zimę przeżyję u nich, więc się poczułem, jakbym dostał obuchem w łeb. Nie chciał wracać do getta, nie wierzył, że jest tam bezpiecznie. Prze‑ szedł się po wiosce i zobaczył, że ani jeden Polak nie rozpoznał w nim Żyda.

308

Zrozumiał, że może udawać Polaka. Ruszył polami do Wizny. Wszedł do urzędu, gdzie siedział urzędnik, który go nie znał. – Nazwisko? – Wiktor Mielnicki. Imię ojca? – Ignacy. – Imię matki? – Eugenia. Urzędnik sam automatycznie wpisał w rubryce wyznanie: katolickie. –  To był dokument tymczasowy, bez zdjęcia – opowiada – ale coś miałem w ręku. Dowiedziałem się, że chłop koło Krankowa ma duże gospodarstwo, a syna mu wzięli do Rosji, więc szuka robotnika. Od razu pokazałem mu zaświadczenie. Za pracę obiecał mi jedzenie. Więcej nie potrzebowałem, ale poprosiłem: –  Może coś czasem dostanę, żeby zanieść mamie? Zawsze opowiadałem o matce, dziadku, braciach, bo to różniło Żydów od Polaków, że Polacy mieli rodziny. Obiecał mi raz w miesiącu mąkę, a raz szynkę. Ktoś jednak musiał Awigdora rozpoznać, bo jednego dnia przyjechali Niemcy. Była zima z 1941 na 1942 rok. Od razu domyślił się, kto jedzie, bo usłyszał dźwięk dzwonków przy saniach – a Polacy nie mogli mieć dzwonków – i dobrze się schował w sianie. Usłyszał, jak gospodarz się tłumaczy: „Pracuje u mnie jeden chłopak, nic o nim nie wiem, trzeba sprawdzić”. Widłami prze‑ bierali siano nad jego głową, ale nie trafili w jego wcześniej przygotowaną skrytkę. Zaraz uciekł. Odszukał stryja Joszuę, który przesiedział u chłopa na poddaszu cały miesiąc i myślał, że wszystkich Żydów poza nim zabili. Skarżył się bratankowi, że gospodarz mu dokucza, że na głos powątpiewa, czy zatrzyma go na zimę. –  Dla wuja byłoby niemożliwe udawać Polaka, choć wygląd miał bardziej aryjski niż ja – tłumaczy, dlaczego nie zdecydowali się ukrywać razem. – Był prawdziwym syjonistą. Chodził od wsi do wsi. „Niech będzie pochwalony” – zaczynał i żegnał się, a potem opowiadał swoją historię: że szuka pracy, bo miał jechać na przy‑ musowe roboty do Prus i uciekł. Spanie dostawał zwykle w stajni nad końmi lub w stodole, więc mógł sobie przygotować skrytkę i drogę ucieczki. Kiedyś usłyszał, jak chłopi mówili między sobą, że Żydzi pobudowali na bagnach bunkry i tam się ukrywają. Gdy odnalazł stryja Becalela, który ukrywał się z rodziną w wiosce Smolarze, ten z kolei powiedział mu, że ich krewni, Za‑ charewiczowie ze Styczkowej Góry – babcia Awigdora, z domu Zacharewicz, miała trzech braci: Szaję, Abrahama i Izraela – ukrywają się na bagnach koło wsi Budy. Przedostał się na drugą stronę Biebrzy. Odnalazł bunkier, w nim ze trzydziestu młodych Żydów – starsi i dzieci zginęli. Mieli pieniądze, za które kupowali od Polaków jedzenie, i dwa rewolwery. Marzyli, żeby dołączyć do jakiejś partyzantki, ale na tych terenach nie było partyzantki, która brałaby Żydów.

309

–  Nie chciałem z nimi zostać, bo nie wierzyłem, że przeżyją – mówi Ko‑ chaw. – Za dużo miejscowych wiedziało, że Żydzi ukryci są gdzieś na bagnach. Zresztą nie zapraszali mnie, bo sami mieli wielką biedę. Syn Szai Zacharewicza Daniel, którego dobrze znał, bo mieszkał w ich domu, gdy uczył się w Wiźnie, wyglądał na stuprocentowego Polaka i mówił wioskową polszczyzną. Awigdor prosił: „Chodź ze mną, jedyna szansa to uda‑ wać goja”, ale tamten nie chciał. Poradził mu za to, żeby odnalazł ich siostrę, która przed wojną przechrzciła się i wyszła za Polaka, bo szwagier to dobry człowiek. Poszedł do niego, a ten znalazł mu pracę. –  Obgadał z Żydem z Tykocina, rymarzem, który pracował w okolicy za zezwoleniem Niemców, żeby mnie polecił jako polskiego czeladnika – wspo‑ mina. – Jedliśmy z chłopską rodziną z jednego kotła, ja jako Polak z nimi przy stole, on jako Żyd siedział z boku i dostawał resztki. Nigdy nie dał poznać, że wie, kim jestem. Na sobotę wracał do getta, ja zostawałem u gospodarzy. Kiedyś spotkał chłopaka, który uciekł od bauera spod Kłajpedy i opowiadał, że mężczyźni są na froncie, a kobiety, które zostały w gospodarstwie, potrzebują rąk do pracy. Powiedział o tym koledze z klasy Zalmanowi Męczkowskiemu, który miał aryjski wygląd i pracował w młynie jako Polak: –  Mój dokument niewiele wart, a w tej okolicy najmniej, bo skoro jestem tak blisko domu, to czemu go nie przedłużam? Chodźmy do Prus, tam Żyda nie widzieli od 1939 roku i nie pamiętają, jak wygląda, a Polacy pouciekali, bo praca dla nich za ciężka. Umówili się, że 5 listopada ruszą razem do Prus. Ale na Wszystkich Świę‑ tych 1942 roku Niemcy postanowili oczyścić miasteczko z resztek Żydów i przewieźć ich do getta w Łomży. –  Poprzedniego wieczoru piliśmy z chłopcami z wioski Rutki, ja już na‑ uczyłem się pić wódkę – opowiada Kochaw. – Wróciłem po nocy tak pijany, że nie wszedłem do kryjówki, nawet drabiny nie wciągnąłem do góry. Świtało, kiedy usłyszałem nad sobą głos: „Żyd, Żyd”. Udawałem, że śpię. Dostałem kopniaka: „Wstawaj, Żydzie, psiakrew!”, a ja: „Cholera jasna, ty mnie, szlach‑ cica, za Żyda bierzesz?”. Odwróciłem się na drugi bok i udawałem, że śpię dalej pijackim snem. Gospodarze powiedzieli: „Jak Żyd, to go sobie bierzcie”. Zrozumiałem z tego, co mówili, że mieli wyłapać wszystkich Żydów z okolicy. Zaprowadzili mnie do sołtysa w Rutkach. Siedziało tam już dwóch starszych Żydów z łomżyńskiego getta, których wynajmowano do pracy. Nie wiedzia‑ łem, w jaki sposób prześladowcy doszli, że jestem Żydem, ale wiedziałem, że to oznacza wyrok śmierci. Przeszedłem na ławę po drugiej stronie izby: „Ja z Żydami nie siedzę”. –  Zostałem z jednym pilnującym – ciągnie dalej. – Mówię mu: „Na roboty mnie zabiorą, a ja właśnie uciekłem z Prus. Nie jestem Żydem” i zaczynam niby

310

spuszczać spodnie. On na to: „To nie dla mnie, sprawdzał będzie Niemiec”. Opowiadałem kawały o Żydach, pytałem: „Jak ty, brat Polak, możesz mi to robić?”. Nic nie pomogło. Wziąłem się na inny sposób. Udałem, że zasypiam, głowa mi się kiwa, on też się zdrzemnął. Miałem ręce i nogi wolne, pomyślałem, że śmierć i tak mnie czeka, a może się uda uciec. Skoczyłem do drzwi i puściłem się przez wioskę biegiem. On krzyczy: „Łapaj Żyda!”. Jakiś chłopak popędził za mną, przytrzymał mnie; patrzę, to jeden z tych, z którymi piłem wczoraj. Mówię: „Staszek, puszczaj, ja nie Żyd, tylko do Prus mnie chcą zabrać”. Puścił. Zaczęli strzelać za mną. Przeszedłem przez dwór, tam były cztery psy i żaden nie szczeknął. Ja zawsze byłem dobrze z psami. Przenocował na bagnach. Rankiem natknął się na znajomą z łomżyń‑ skiego getta, córkę Farberowicza ze wsi Krzewo, której męża zastrzelili. Była z dwoma synkami. Poprosiła go: „Awigdor, wiem, że ty uchodzisz za Polaka, weź mego Szmulka ze sobą”. –  Ale ja, proszę pani, przecież nie mogłem go wziąć. On bardzo źle mówił po polsku. To był jedyny raz, kiedy opowiadając, zwrócił się do mnie bezpośrednio, jakby chciał mnie wziąć na sędziego. Co dalej stało się z Raszką Farberowicz, wiadomo z zeznania dla Jad wa­ ‑Szem Izraela Lewina z Wizny. Jej męża zastrzelili w getcie, w szpitalu, gdzie leżał chory w czasie akcji likwidacyjnej. Ona się ukrywała z dziećmi aż do dnia, gdy – jak mu opowiedzieli znajomi Polacy – rzuciła się do stawu i utopiła, a dzieci zabrali Niemcy. Na umówionym miejscu nie było Zalmana. Awigdor postanowił sam przeprawić się na drugą stronę Narwi. Pod polny kamień schował dokumen‑ ty, listy od matki. Zostawił sobie tylko jej fotografię z paszportu, bo nosiła na niej czarne korale, w żałobie po śmierci dziadka, a one się tak zakręciły, że wyglądały jak krzyż. –  Wsiadłem na prom, pomagałem go odpychać, bo wiedziałem, jak to się robi, nikt mnie o nic nie pytał – opowiada. – Dobrze pływałem, jeździłem konno i na łyżwach, wiosłowałem na łódkach, to wszystko mi pomogło. Zaraz dostałem pracę, układanie fundamentów z kamienia, dwie marki na dzień. Ja bym praco‑ wał i za darmo, ale tego nie mogłem powiedzieć. Po dwu tygodniach przyszedł gospodarz, że szukają Żydów, którzy uciekli z Zambrowa, i będą sprawdzać dokumenty. Uciekłem. Brzegi Narwi były zamarznięte. Rozebrałem się, buty i ubranie nad głowę, najpierw był lód, ale szybko się załamał, z prądem prze‑ płynąłem kilometr albo dwa. Byłem tak zamarznięty, że nie mogłem się ubrać. Dalej szukał pracy, opowiadając, że uciekł z robót u bauera. Wyćwiczył sobie gest, że niby czegoś szuka w kieszeni i przypadkiem wypada mu jego polskie zaświadczenie z Wizny – znak, że nie jest Żydem. Kupił sobie ręcznie

311

tkane koszule, takie, jakie nosili chłopi. Zachodził do wiejskich gospód. Słu‑ chał opowieści miejscowych, którzy byli w Prusach, skupiał się, by zapamiętać nazwy. Opowieści o swoich przygodach, których chętnie słuchali gospodarze, wzbogacał o to, co usłyszał. Wyuczył się modlitw i kolęd, żeby się nie odróż‑ niać od Polaków. Szedł do Prus przez kilka miesięcy, granicę przekroczył koło Kolna. –  Tam było dużo kolonii niemieckich, ale też trafiali się Polacy – opowia‑ da. – Były bagna, gdzie nocą można było się skryć. Świtem zakradałem się pod dom i jak słyszałem: „Nastąp się, kurwa twoja mać”, wiedziałem, że to Polak mówi do krowy przy dojeniu, i szedłem pytać o pracę. Mówiłem, że uciekłem z Kłajpedy, zawsze coś ciekawego opowiedziałem z mojej ucieczki, to mnie nakarmili, a ja pomogłem w gospodarstwie. Kręcił się po kilka dni to tu, to tam. Żywił się mlekiem podbieranym od krów na pastwiskach, wykopywał na polach brukiew i buraki cukrowe. Kiedyś spodobali mu się gospodarze oraz otoczony zagajnikiem dom na odludziu i zamarzyło mu się, żeby tam dotrwać do końca wojny. Chciał, żeby mu uwierzyli, więc powiedział, że pójdzie do matki uprzedzić ją, że dostał robotę, żeby się o niego nie martwiła. Uważał, że opowieść o matce uchroni go przed podejrzeniami, że jest Żydem. Pokręcił się dziesięć dni po okolicy, bez jedzenia, w mróz. –  Wróciłem wymarznięty, głodny, ale na pewno Polak – mówi. Jego przemyślny plan zapewnił mu zaledwie kilka spokojnych tygodni. –  Oni by mnie przetrzymali do końca wojny, ale okazało się, że tam jeżdżą, sprawdzają papiery, nawet nie o Żydów chodzi, ale o rozmaitych uciekinierów, a ja żadnych papierów nie miałem. Wrócił w swoje strony. Kiedyś usłyszał od gospodarzy, że „tu się jakiś Żydziak kręci”. Zauważył go w zagajniku, był w jego wieku, oberwany, nie‑ ogolony, brudny. Poczuł dławienie w gardle, dawno już nie widział żadnego Żyda. Wcześniej spotkał Żyda z Rosji, który mu zagwizdał hymn syjonistów (i późniejszy hymn państwa Izrael), Ha­‑Tikwę. Teraz on zanucił Ha­‑Tikwę i zrozumiał, że chłopak zna melodię. Powiedział: „Am ihudi” – „Jestem Ży‑ dem”. Tamten odpowiedział w jidysz. Nazywał się Lajbel Kadysz, pochodził ze Stawisk. Ukrywał się po lasach. Czasem zaglądał do jakiejś wioski, jego ojciec znał dużo chłopów w okolicy, dostawał tu i ówdzie kawałek chleba. Co dzień marzył, że natrafi na ślad partyzantki i się dołączy. –  Słyszeliśmy sowieckie armaty i czułem, że koniec wojny blisko – wspo‑ mina. – Niemcy już gotują się do ucieczki, mówiłem, uważaj lepiej, bo tu jest taka jedna partyzantka, NSZ, i oni by cię chętnie zabili. Pomogłem mu zdobyć lepsze ubranie i kazałem udawać Polaka. Umówiliśmy się, że spotkamy się w Erec Israel.

312

Awigdor trafił do wsi Biodry, do gospodarzy, którzy go traktowali jak syna. Jednej nocy, był już marzec 1944 roku, zrobił się ruch na podwórku, usłyszał, jak ktoś mówi: „Jesteśmy polskie wojsko”. Zrobili sobie tam bazę na miesiąc. Kiedyś spytali go, czy nie przeprowadziłby ich do Prus, bo tam chcieliby zdobyć broń. Nie uwierzył. Był pewien, że domyślili się, że jest Ży‑ dem i chcą go zabić, jednak nie na podwórku Polaka. Ale poszedł z nimi, bo nie miał wyboru. Za pruską granicą pokazał im miejsce, gdzie było paru robotników, w tym Francuz, Białorusin i Ukrainiec, a pilnował ich jeden Niemiec. Napadli ich, uwolnili pracujących, ale ci nie chcieli się do nich dołączyć. Związali Niemca, zabrali mu broń. Wtedy dopiero uwierzył, że to naprawdę partyzanci. –  Nazywali się Armia Krajowa, wcześniej tej nazwy nie słyszałem – opo‑ wiada. – Ich celem było uwolnienie Polski od Niemców i zbudowanie niepod‑ ległego państwa niekomunistycznego. Chciałem się przyłączyć, a dowódca na to, że w oddziale ma inteligentów, studentów, takich, co muszą ukrywać się w lesie: „Takich jak ty wolimy mieć w domach jako zaplecze”. „Ale ja nie mam domu – mówię – uciekłem z Prus, Niemcy mnie szukają, chcę walczyć za ojczyznę”. I zostałem. Niektórzy byli antysemitami, ale nie mieli w sobie tej nienawiści, jaką znałem z moich stron. Tylko jeden opowiadał, jak zabił jakichś Żydów. Reszta naśmiewała się tylko z Żydów i śpiewała antysemickie piosenki. Kiedyś usłyszeliśmy kroki, pytamy: „Kto tam?”, a tu zaczynają do nas strzelać. Zostałem ranny w rękę. Odpowiedzieliśmy ogniem i wygraliśmy. Potem okazało się, że to była potyczka z miejscowym NSZ­‑em. Awigdor pamięta, że jesienią 1944 roku oddział dostał rozkaz, żeby iść w kierunku Warszawy, ale gdy powstanie upadło, przyszedł nowy rozkaz, że mają rozwiązać się i zakopać broń. Znowu był sam. Przypadkiem dowiedział się, jak zginął Kadysz. Złapali go chłopi, wyrwał się, gonili go, złapali, zaprowadzili poza wieś, dwa razy do niego strzelili. Choć ranny, zaczął uciekać, znów go złapali, wyrwał jednemu broń, ale nie umiał strzelać. Prześladowców było więcej, związali go i zabili. –  Obiecywaliśmy sobie: „Jak nie ocalejesz, postaram się za ciebie zemścić i ty w razie czego zrobisz to samo dla mnie” – wspomina. I dodaje: – Znalazłem tę wieś, siedziałem tam ponad miesiąc, aż dopełniłem, co przyrzekłem. Więcej nie udało mi się dowiedzieć. Tylko że potem opowiadano w okolicy, że Żyd pomścił się zza grobu. Bał się pojawić w Wiźnie, uważał, że rozpoznanie go byłoby równoznaczne z wyrokiem śmierci. Pojechał do Łomży, chciał spotkać jakiegokolwiek Żyda. Kiedyś szedł za kimś, bo wydał mu się Żydem. Zrozumiał swą pomyłkę, gdy mężczyzna dotarł do domu, z którego wybiegła dwójka wnucząt. Wiedział, że żydowskich rodzin nie ma. Miał osiemnaście lat i był zupełnie sam na świecie.

313

Na historię każdego uratowanego z Holokaustu składają się setki trafio‑ nych, szybko podjętych decyzji. Wielu mówi o instynkcie, intuicji, opatrzności. W opowieści Kochawa uderza żelazna konsekwencja, z jaką realizował swój pomysł przeżycia: udawanie Polaka. Znakomicie analizował ryzyko, bezbłędnie oceniał szanse, a przecież był tylko nastolatkiem. Próbował zaciągnąć się do Armii Czerwonej, wiedział, że umiejętności wojskowe na pewno przydadzą mu się w Palestynie, ale go nie przyjęli. Zgłosił się do polskiej armii, gdzie z kolei przyjęli go serdecznie, mówiąc: „Teraz Polska jest komunistyczna i Żyd może zostać nawet lotnikiem”. –  Wsiadłem ze skierowaniem do pociągu – opowiada. – Spotkałem tam dwóch żołnierzy armii Berlinga, zorientowałem się, że to Żydzi. Usłyszałem od nich, że w komunistycznej armii jest tyle samo antysemityzmu. „Czekamy na moment, żeby zwiać. Wszyscy Żydzi spotykają się w Białymstoku. Hasłem jest »Am­‑chu« (»Nasz lud«)”. W Białymstoku znalazł się 11 maja 1945 roku. Stanął w środku miasta, powiedział „Am­‑chu” i zaraz ktoś podszedł i wskazał, gdzie jest żydowski komitet. Tam złożył zeznania o swoich okupacyjnych losach. Razem z nim zeznawał Żyd z Kolna, który udawał Rosjanina, i drugi, blondyn z niebieskimi oczami ze Szczuczyna, podający się za Polaka. Szymon Datner z Żydowskiej Wojewódzkiej Komisji Historycznej powiedział, że napisze o nich artykuł Lech, Rus i Prus, bo Awigdor ukrywał się przecież w Prusach. Ten, który udawał Polaka, opowiedział, że już słychać było sowieckie armaty, gdy w jego oddziale AK oświadczono, że będą czyścić Polskę z ko‑ munistów i Żydów. Kiedy ktoś doniósł, że na bagnach po wschodniej stronie Biebrzy ukrywają się Żydzi, zaraz tam pojechali, znaleźli bunkier, wrzucili gra‑ naty, wykurzyli wszystkich. Kazali wykopać dół, rozstrzelali również rannych. Zapamiętał, jak wyglądali ci Żydzi: wysocy blondyni, z wąsami, a wśród nich jeden niewysoki, czarniawy. To jemu kazali wszystkich zasypać i zastrzelili go potem. Awigdor z jego opowieści rozpoznał bunkier, który odwiedził, i Zajmana Zacharewicza, jedynego ciemnego wśród Zacharewiczów. W żydowskim komitecie wisiały obwieszczenia, to tam szukały się rodziny. Napisał: „Jestem przy życiu. Przyszedłem tu 19 maja – Awigdor Nieławicki”. Ale nikt się nie zgłosił. Zobaczył natomiast na tablicy, że żyje Zacharewiczówna ze Styczkowa, urodzona w 1940 roku. Ale okazało się, że jej już nie ma w Białym‑ stoku. Szukał tej małej dziewczynki, jedynej, która pozostała przy życiu z jego wielkiej rodziny, rozpuścił wici po całej Polsce, ale jej wtedy nie odnalazł. Trafił na jej ślad dopiero w Izraelu w 1953 roku, żyła w kibucu koło Hajfy. Jeszcze w Białymstoku Awigdor dotarł do, jak to określa, „undergroundu syjonistycznego” – do Brichy. Dostał pod opiekę dziewczyny z Litwy i ruszyli w drogę. Pierwszy przystanek mieli w Będzinie w Zagłębiu, gdzie założyli

314

kibuc w pożydowskiej kamienicy. Znaleźli tam bibliotekę z książkami w jidysz i po hebrajsku, były porwane, sklejali je, zszywali, katalogowali. Były tam też polskie książki, wtedy to zetknął się z podstawowym kanonem polskiej litera‑ tury. Następnym razem wziął do ręki polską książkę pół wieku później – byli to Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. Awigdor był jednym ze starszych kibucników. Mieli broń, którą dostali od żydowskich dezerterów z Armii Czerwonej. Zrobił w piecu schron na broń i ustanowił co noc uzbrojone warty. –  Przewidywałem to, co później stało się w Kielcach – opowiada. – Gdy to się stało, byłem już wtedy w Palestynie i pomyślałem, że przecież na to właśnie byliśmy przygotowani każdej nocy. Też byśmy zginęli, ale wcześniej byśmy strzelali. Wyjechali na fałszywych paszportach jako greccy Żydzi, on był Awigdorem Aruwem. Pierwszy punkt kontaktowy był w Bratysławie w hotelu Jeleń, potem w Holandii, skąd Brygady Żydowskie przewiozły ich do Marsylii. Tam jednej nocy załadowali ich jak śledzie w beczkach, razem siedmiuset pięćdziesięciu ludzi. W pobliżu Hajfy złapali ich Anglicy, cudem udało im się wydostać na brzeg, choć Anglicy setkami internowali Żydów na Cyprze. W marcu 1946 roku Awigdor znalazł się w Palestynie. Najpierw był w ki‑ bucu, ale kiedy ożenił się i urodził mu się syn, zbuntował się przeciw kibuco‑ wym prawom, które kazały dzieci wychowywać osobno, bez rodziców, i zaczął z żoną żyć na własną rękę. Pracował jako mechanik narzędzi rolniczych i me‑ chanik samolotowy w El Al­‑u. Kochaw złożył w 1968 roku zeznanie dla Jad wa­‑Szem. Spisujący jego czterdziestoośmiostronicowe świadectwo Mosze Holender zanotował: „Z jego pamięci wspomnienia uwalniały się bez pomocy moich pytań. Mówił wiele godzin, jakby czytając to, co miał przed oczyma, spisane dokładnie i w po‑ rządku. Mówił głośno, jasno i denerwował się, gdy to opowiadał” (dokładnie tak jak rozmawiał ze mną ponad trzydzieści lat później). I dalej: „Twierdził, że większość Żydów z jego miasteczka Wizna została spalona w Jedwabnem i że dokonało się to za przyzwoleniem Niemców, ale rękami Polaków”. Zaraz potem dopisek spisującego: „Tego fragmentu nie rozumiem”.

11 lipca 2001 Rano zabieram Antoninę Wyrzykowską na poranne nabożeństwo do synagogi w Warszawie odprawiane dla upamiętnienia pierwszej rocznicy śmierci Jana Karskiego. Modlitwę za zmarłych śpiewa Joseph Malovany. –  Drugi raz w życiu robię to dla nie­‑Żyda – mówi. Rabin Michael Schudrich uroczyście dziękuje pani Antoninie, wręczając jej menorę.  – Pani Wyrzykowska przypomina nam, jak powinniśmy przeżyć nasze życie. –  A skądże – szepcze mi do ucha syn pani Antosi. – Dobry człowiek to ma życie przechlapane. Odwożę panią Antoninę i jej syna do Milanówka. –  To, co dostałaś, matka, możesz rzucić w kąt – mówi syn. – Zupełnie jak ci, których uratowałaś, zjechali się na Florydę, zaprosili cię i w synagodze wręczyli suszone kwiaty. A sto dolarów w kopercie nie mogli dołożyć? Dostaję od pani Antoniny menorę podarowaną jej właśnie w synagodze. I jeszcze worek orzechów z działki sąsiada, trzy słoiczki grzybków marynowa‑ nych, jeden zaznaczony kawałkiem przylepca, to ten, gdzie do octu dodano miód, obrazek święty z Jerozolimy i dwie modlitwy do Pana Jezusa. Pani Antonina, ilekroć ją odwiedzam, obsypuje mnie prezentami, chętnie też do‑ rzuca przedmioty, które mają żydowską symbolikę czy hebrajski napis. Z ulgą pozbywa się kłopotliwych prezentów. Po południu u rabina Bakera w hotelu rządowym na Parkowej. Przynio‑ słam plan Jedwabnego, chciałam, żeby pomógł mi ustalić, gdzie kto miesz‑ kał. Ale rabin ledwo widzi i nie jest w stanie nic odczytać. Rozmawiamy po angielsku. –  Prezydent nie mógł się nadziwić, że bez kartki wygłosiłem całe długie przemówienie. Przez dwadzieścia dwie minuty! A dlaczego mówiłem bez kartki? – śmieje się. – Bo na kartce nic bym nie zobaczył. Odczytuję mu nazwiska żydowskich mieszkańców domów na ulicy Przy‑ tulskiej, gdzie on sam mieszkał.

316

–  Ach, jaki to był miły człowiek – wzdycha za każdym razem. – Kochali‑ śmy Jedwabne. Trzy drogi się stamtąd rozchodziły. Jedna do Łomży, a dalej do Warszawy. Druga do Radziłowa, Stawisk, Szczuczyna, Grajewa. Trzecia prowadziła do Wizny i dalej do Białegostoku. Te drogi w czasie sobotnich szabasowych popołudni były pełne spacerującej i śpiewającej młodzieży ży‑ dowskiej. Jedwabne było szczęśliwym, tętniącym życiem miasteczkiem. Przy nazwisku Serwetarz rabin opowiada historię sprzed lat z takim prze‑ jęciem, jakby zdarzyła się przed chwilą. Otóż na Pesach 1937 roku, już po wejściu w życie ustawy ograniczającej rytualny ubój mięsa, poczciwy rzeźnik Serwetarz rozsprzedał całe koszerne mięso, zapomniawszy o potrzebach swej rodziny. –  Pozostanie bez mięsa oznaczało całkowity brak pożywienia poza ziem‑ niakami, bo mleka nie używano w czasie Pesach. To byłyby żałosne święta. Ra‑ bin Białostocki przesłał mi liścik po hebrajsku (nawet gdyby ktoś go przechwycił, nie umiałby go odczytać), że to byłaby duża micwa pomóc Serwetarzowi. I że wpadł na pomysł, bym po kryjomu zaprowadził cielaka z obory rzeźnika do obory należącej do posterunku policji i tam go zarżnął. Jakby to odkryli, skoń‑ czyłoby się więzieniem, a już miałem obiecaną wizę do Stanów Zjednoczonych. I tak na dwie godziny przed sederem późniejszy Jacob Baker zabrał się do dzieła. Policja, słysząc głos zarzynanego cielaka, przeszukała okoliczne domy, ale nie przyszło im nawet do głowy, że rytualny ubój odbywa się w ich własnej oborze. Rabin wspomina, że zawsze nosił przy sobie dwudziestocalowy nóż rytualny, ukryty w rękawie, po to, by w każdej chwili być gotowym, na przekór policyjnym restrykcjom, ratować braci przed głodem. Próbuję się dowiedzieć, jak przebiegło jego wczorajsze spotkanie w Je‑ dwabnem z proboszczem Orłowskim, tak nagłośnione przez prasę. –  O tym nie będziemy rozmawiać – odpowiada za rabina jego zięć Lester Miller, też rabin. – Przyjechaliśmy tu, żeby głosić pokój i miłość. We wczorajszej „Rzeczpospolitej” tekst księdza Stanisława Musiała Je‑ dwabne to nowe imię holokaustu. „[…] studiując dzieje antysemityzmu w Polsce, zwłaszcza w okresie międzywojennym, kiedy Polska po przeszło stuletniej niewoli odzyskała niepodległość i dążyła do stworzenia jednolitego etnicznie państwa, zbrodnia w Jedwabnem nie powinna nikogo aż tak dziwić. Czyż za okupacji niemieckiej wielu Polaków nie uważało, że Polska ma dwóch wrogów, zewnętrznego – Niemców i wewnętrznego – Żydów? Tylko nieskoń‑ czonej pogardzie Hitlera dla Polaków trzeba zawdzięczać, że nie zabiegał on świadomie, za pomocą różnych obietnic i gratyfikacji, o masową współpracę Polaków w eksterminacji Żydów. Gdyby bowiem nie jego pycha i tępota – pod tym względem szczęśliwe – być może mielibyśmy wtedy w Polsce nie jedno czy kilka Jedwabnych, tylko kilkadziesiąt i więcej”.

317

12 lipca 2001 Jedziemy z rodziną Gevów do Jedwabnego. Zabiera nas busikiem ekipa ame‑ rykańskiej telewizji CBS, która robi reportaż dla programu „60 Minutes”. Jaków Geva cały czas coś opowiada i śmieją mu się oczy. –  Czuję się, jakbym miał dwadzieścia lat – oświadcza. Przypomina mi pacjenta gabinetu psychologicznego, który po oswojeniu jakiejś traumy może wreszcie sięgnąć pamięcią do dobrych wspomnień. Zachowuje się jak gospodarz oprowadzający po swojej ziemi. Zatrzymujemy się w Ostrowi Mazowieckiej, on pyta przechodniów o dawne nazwy ulic – szukamy dawnej Solnej, gdzie stała jesziwa, do której chodził jego brat, próbujemy znaleźć miejsce po olejarni jego wuja, stoi tam teraz bank. Po drodze pokazuje forty zbudowane przez Napoleona, które w czasie I wojny zatrzymały Niemców przed Łomżą. W Jedwabnem chciałby porozmawiać z sąsiadami ze swojej ulicy. Nie o tym, co się stało 10 lipca, tylko o swoim miasteczku takim, jakim je prze‑ chowuje w pamięci. –  Mieliśmy indyki, kaczki, gęsi, kury – opowiada. – Kupowaliśmy młodą krowę, dawaliśmy jej trzy razy dziennie razówkę, kartofle, siano i po półtora miesiąca był smalec i kiełbasa na cały rok. Mama cały czas stała przy kuchni i kto przyszedł, to go częstowała. Po zżęciu zboża tata pozwalał Polce z sąsiedz‑ twa zebrać kłosy, co zostały na polu. Należeliśmy do bogatszych w Jedwabnem. Co to znaczyło być bogatym w Jedwabnem? Że żyło się jak człowiek. Ale nie że się miało samochód. Wtedy samochód był jeden w mieście, miał go Kuro‑ patwa i zarabiał, wożąc ludzi na trasie Łomża–Jedwabne. U nas w domu było wszystko i, choć wokół nas prawie wszyscy chcieli stąd uciec, my nie myśleliśmy o wyjeździe. Jesteśmy na Starym Rynku w Jedwabnem, idziemy ulicą Szkolną, wy‑ brukowaną kocimi łbami, przy której stała synagoga. Dziś w tym miejscu stoją jakieś zabudowania gospodarcze. Godlewski przyjmuje rodzinę Gevów w urzędzie miasta. Przy sposobności rozmawiam z urzędnikiem gminy. –  Obstawy to było więcej na uroczystościach niż gości. Oni się w urzędzie przebierali, sprawdzali, czy im kabury nie wystają spod garniturów. Mówili nam: „My też z musu idziemy”. Ja na samo zdarzenie nie mam poglądu żad‑ nego, ale uważam, że roboty trzeba było robić, bo Żydy pobyły cztery godziny i pojechały, a asfalt został i jest nasz, nie żydowski. Słuchałem ambasadora Weissa na rynku, to dobry człowiek, choć Żyd. Mówił, że tęsknota w nim zo‑ stała za Polską, że przez osiemset lat Żydzi żyli w tym kraju. Ja nie chcę nikogo usprawiedliwiać, ale to też trzeba zrozumieć, że osiemset lat to jest długi czas jak na odwiedziny i nie musi się to wszystkim podobać.

318

Jedziemy dalej. Na końcu ulicy Przytulskiej, gdzie stały niegdyś dom i młyn Pecynowiczów, jest stacja benzynowa. Z domu obok wychyla się przez płot młoda kobieta. –  Tu obok mieliśmy młyn – zagaduje Jakow Geva z szerokim, nieśmiałym uśmiechem. –  Najbardziej cierpimy my, którzy tu wtedy nie mieszkaliśmy – odpowiada kobieta. –  Tam była droga do cmentarza. A to była nasza prywatna droga – wska‑ zuje Geva, uśmiechając się dalej. –  Czemu nasze dzieci mają przez to cierpieć? –  Dom był cały z drzewa. Parterowy, długi, a dalej kaszarnia i olejarnia. Miałem czterech braci i dwie siostry, był Josef, Frumka, Mosze, potem ja przy‑ szedłem na świat i jeszcze Sara i Chone. Kobieta przy płocie, już wyraźnie zniecierpliwiona: –  Ja nic nie wiem, co się stało z domem. My pobudowaliśmy sobie nowy. W Jedwabnem większość jest przyjezdnych i ci nie mają w sobie tej za‑ ciętości, co niektórzy rodowici mieszkańcy, ale mają, skądinąd zrozumiałe, poczucie krzywdy, że odium tamtego czasu spada na nich. Tym, co łączy jednych i drugich, jest odmowa, niechęć, by współodczuwać cierpienie Żydów. Geva przypomina sobie sąsiadów Goszczyckich. Wchodzimy na podwór‑ ko, pukamy do drzwi. Otwiera mężczyzna, lat około pięćdziesięciu, sumiasty wąs. Jakow Geva przedstawia się swoim dawnym nazwiskiem Pecynowicz. Słyszymy krzyk: „Proszę natychmiast wyjść!” i drzwi się zatrzaskują. Geva dzwoni jeszcze raz, uznając, że to nieporozumienie. Otwiera ten sam męż‑ czyzna w średnim wieku. –  Tu mieszkał Antek Goszczycki – tłumaczy Geva. – Myśmy żyli razem jak najlepsi sąsiedzi. Mężczyzna: – To mój ojciec, ale jest bardzo chory. Proszę wyłączyć ka‑ mery! I nic nie pisać! Bo zaraz pani ten notes podrę! Mamy dość fałszywych oskarżeń, takich, jakie słyszeliśmy z ust prezydenta. Rabin Baker był sąsiadem mego ojca, a teraz mówi, że to Polacy zrobili. I to ma być sąsiad? A przez kogo Polacy znaleźli się na listach do wywózki na Syberię? Więc nie bądźcie już tacy nachalni. W końcu jednak zgadza się wpuścić Jakowa Gevę, my mamy czekać pod drzwiami. Geva za chwilę wraca, Goszczycki go nie poznał. Idziemy w stronę rynku. Geva rozpoznaje następny dom, gdzie mieszkali jego kuzyni Cynowiczowie. Puka, nim zdążyłam zainterweniować. To dom starosty łomżyńskiego Wojciecha Kubraka. Wolę nie myśleć, co nas tam czeka. A jeszcze w progu staje jego teściowa Irena Chrzanowska, mieszkająca na co dzień w Białymstoku. To o jej napaści na Grossa w czasie promocji Sąsiadów

319

w białostockiej księgarni słyszałam od kilku osób: „Zaprzeczam pana słowom! – krzyczała. – Roiło się od Niemców. Lecieli z nahajami na Polaków!”. Mówiła, że to wszystko widziała przez szpary w wysokiej bramie domu. A tu widzę, starsza pani jak do rany przyłóż. –  Bardzo proszę, niech pan wejdzie, ja tu mam wszystkie papiery w po‑ rządku na ten dom, zaraz pokażę. Papiery legalizujące przejęcie połowy domu – drugie pół już przed woj‑ ną należało do jej rodziny – dostała od spadkobiercy Cynowiczów, kiedy ten przyjechał w 1958 roku z Bombaju. –  Myśmy tak załatwili – mówi – że on nam za darmo zrobił akt, bo nas pokochał. Dane Hersza Cynowicza można znaleźć na internetowej liście japońskiego konsula w Kownie Chiune Sugihary. Cynowicz był jednym z dwóch tysięcy stu trzydziestu dziewięciu Żydów, których Sugihara wyratował, wydając im tranzytowe wizy japońskie. Dotarł dzięki temu do Bombaju, gdzie został prze‑ wodniczącym gminy żydowskiej. Cynowicz – jak opisuje w Jedwabieńskiej księdze pamięci – odwiedził Jedwabne trzy miesiące przed zagładą miasteczka. Mieszkał wtedy w Wilnie, gdzie przed wojną skończył studia. Trzymając już w ręku wizę wystawioną przez Sugiharę, był „rozdarty między pragnieniem ucieczki z terenu wojny a potrzebą zobaczenia się z rodzicami przed podjęciem tak dalekiej podróży”. Pojechał do Łomży („Chodziłem po znajomych mi niegdyś ulicach, których nie rozpoznawałem. Synagoga, jesziwa i piękny budynek Talmud Torah znikły z po‑ wierzchni miasta”), skąd wziął taksówkę do Jedwabnego („Padłem w ramiona matki i siostry. Udało mi się odwiedzić też rabina Awigdora Białostockiego. Miałem poczucie, że widzę ich po raz ostatni”). Cynowicz opisuje też swoją powojenną wizytę w Jedwabnem. Daleka jest droga z Bombaju do Jedwabnego i pewnie Cynowicz nigdy by w nią nie wyruszył, gdyby nie fakt, że po 1956 roku polska delegacja rządowa z Cy‑ rankiewiczem na czele złożyła oficjalną wizytę w Indiach. Cynowicza, jako przewodniczącego gmin żydowskich, zaproszono na spotkanie z premierem, który z uznaniem przywitał fakt, że polski Żyd zajmuje tak prominentne sta‑ nowisko, i zaproponował przyjazd na obchody piętnastej rocznicy powstania w getcie warszawskim. Niedługo później przyszło zawiadomienie z ambasady polskiej, że czeka na niego wiza. Po obchodach dostał samochód rządowy z kie‑ rowcą. „Jechaliśmy przez Maków, Ostrołękę, Łomżę. Nigdzie nie widziałem Żydów” – relacjonował. W asyście komendanta milicji poszedł odwiedzić dom rodziców (zapewne wtedy przepisał go Chrzanowskim) i miejsce, gdzie stał młyn jego kuzynów Pecynowiczów. „Udałem się na cmentarz – wspominał – w nadziei, że odnajdę chociaż groby mych przodków i prochy tych, których

320

spalono żywcem. Ale goje zaorali to miejsce, tak by nie pozostał ślad zbrodni. Wyjechałem z Jedwabnego załamany”. Jakow Geva z Ireną Chrzanowską wszczynają rozmowę o dawnych ­czasach. –  Mój wujek Cynowicz hodował warzywa i miał dużo pola. –  Dwie morgi tylko – kontruje Chrzanowska – konia i krowę. –  Dwie krowy – prostuje Geva. –  Jedną krowę i cielaka – uściśla Chrzanowska. Pan Jakow jest cały rozpromieniony – ktoś wreszcie dzieli z nim jego pamięć. Nie słyszy, jakim ostrym tonem Chrzanowska pokrzykuje na mnie, zabraniając notować. –  Ja nie jestem antysemitka – zarzeka się. – Cynowicze to byli porządni ludzie. Mieliśmy w podwórku wspólną ubikację. Ale 10 lipca to była robota Niemców. Geva: – A Laudańscy? To byli nasi sąsiedzi! –  Za sowieckiej okupacji przyszedł Żyd do Laudańskiego w towarzystwie enkawudzistów i zabrali ich ojca do więzienia. Może za to mieli złość. Ja ich zresztą nie widziałam, żeby latali za Żydami, bo my mieliśmy dom od podwórka. Chrzanowska nie zatrzymuje się przy temacie zbrodni. Wracają do przed‑ wojennych wspomnień. Przerzucają się nazwiskami sąsiadów. Ona pamięta dokładnie, kto gdzie mieszkał:  – Wasersztejn na rogu Łomżyńskiej, za nami Bijonka miał sklep, później Atłasowicz, Kubrzańska, kowal Łojewski, dalej był dom, gdzie mieszkało sie‑ dem rodzin, w tym Nożykowie. Kanowicz miał sklep na rynku, a Ibram – ga‑ lanterię i córkę, taką ładną Judytkę. Po czym roztacza opowieść, jak to jej rodzina tego dnia ukryła Żydówkę. Mowa o jakimś papierze, który dostała z gminy, że wolno Polakom trzymać u siebie Żydów, który pokazała, jak po tę Żydówkę przyszli. Geva wzruszony podchodzi do niej, ściska ją za obie ręce. Zastanawiam się, czy na tę samą opowieść udało jej się uzyskać od Cynowicza bezpłatne przepisanie domu. Jeśliby wierzyć takim opowieściom – a snuli je też oskarżeni i świadko‑ wie w procesie z 1949 roku – mieszkańcy Jedwabnego zajmowali się głównie ukrywaniem Żydów. Najbardziej zastanawiało mnie, jak to jest, że podawali z imienia i nazwiska osoby, które tego dnia uratowali. Wiedziałam, że ci, którzy naprawdę ratowali Żydów, boją się do tego przyznać. Dopiero gdy dowiedzia‑ łam się, że można było wynajmować od Niemców do pracy Żydów, którzy oca‑ leli z pogromu, z getta jedwabieńskiego i później łomżyńskiego, zrozumiałam, skąd brali się ci Żydzi w polskich domach. Zabieram Gevów do Łomży na wystawę Sąsiadom, zorganizowaną w Miej‑ skim Domu Kultury w Łomży przez dwóch młodych ludzi stąd, Przemysława

321

Karwowskiego i Zdzisława Folgę. Zgromadzili zdjęcia przedwojenne (ja przeka‑ załam im te, które dostałam od Meira Ronena i Izaaka Lewina), a też wczesno‑ powojenne, w tym zdjęcie bruku na rynku. Zrobił je w 1946 roku konserwator zabytków. Czy miał pojęcie, że utrwala miejsce, gdzie w upalny dzień 10 lipca 1941 roku dla jedwabieńskich Żydów zaczęła się pierwsza stacja ich golgoty? Jest też zdjęcie powojenne z jakiejś biesiady, długi stół, roześmiane twarze – dwóch biesiadników to mordercy, osoby oskarżone w procesie z 1949 roku. Może fetowano ich powrót do domu? –  Pochodzę z Przytul, niedaleko Jedwabnego – mówi nam Przemysław Karwowski w odpowiedzi na pytanie, skąd pomysł wystawy. – Mój dziadek, komendant policji, na emeryturze założył sklep i handlował z Żydami. Kiedy babcia jeździła po towar na targ do Jedwabnego, zachodziła do dwóch sióstr Żydówek, z którymi była zaprzyjaźniona. One potem wyszły za mąż, jedna za Kanowicza, druga za Stolarskiego, i miały córeczki. Babcia przyjechała na targ w lipcu 1941 roku, obie były przerażone, bały się wychodzić z domu, błagały o uratowanie dziewczynek. Dziadkowie mieszkali w domu, gdzie współmieszkańcy mieli w rodzinie Jerzego Tarnackiego, który od pierwszego dnia współpracował z Niemcami, był później szucmanem w niemieckiej żan‑ darmerii. Babcia bała się, ale obiecała, że znajdzie dla dziewczynek bezpieczne miejsce na kolonii, czyli pod Przytułami. Nie zdążyła, dwa dni później wszyscy zginęli. Przytuły są dziesięć kilometrów od Jedwabnego i aż tam było czuć swąd. Babcia strasznie rozpaczała. W mojej rodzinie zawsze wspominano ze smutkiem, że nie ma już sąsiadów Żydów, choć nie mówiono, kto Żydów spalił. Tego dowiedziałem się dopiero z książki Grossa. Na wystawę przyjeżdżają – przywitać się z rodziną Gevów – Stanisław Mi‑ chałowski z rodziną. Przywożą im w prezencie zdjęcie przedwojennego młyna w Jedwabnem. Córki pana Jakowa zaczynają ze wzruszenia płakać – Geva nie prostuje, że zdjęcie przedstawia nie jego rodzinny młyn, ale młyn Polaka, który stał pół kilometra dalej. Za chwilę płacze razem z nimi Kasia Czerwińska, córka Michałowskiego, nauczycielka polskiego w szkole w Jedwabnem. –  Nie wytrzymam tu dłużej – mówi i opowiada o antysemickich żartach, które są na porządku dziennym w szkole, i przykrościach, jakie ją spotykają za to, że się nie przyłącza do wspólnoty drwiny.

18 lipca 2001 W miesięczniku „Res Publica Nowa” dyskusja redakcyjna wokół Jedwabnego. „Mówi się o debacie nad Jedwabnem, ale nad czym tu debatować? – pyta na‑ czelny pisma Marcin Król. – Debata co najwyżej sprzyja tym, którzy chcą jakoś podważać fakty, a to jest haniebne. […] można tylko pochylić głowę i wyrazić

322

skruchę. Zastanawiać się można nad tym, co dalej. Dla mnie to koniec możli‑ wości myślenia Polaków o sobie samych […] takiego, że należymy do jakiejś wspólnoty określanej jako »polskość« czy »ojczyzna«. […] Tamta »polskość« i tamta »ojczyzna« zakończyły swój żywot. Ja nie tylko z tymi ludźmi, którzy mordowali w Jedwabnem, ale także z tymi, którzy mają jakiekolwiek wątpli‑ wości, kiedy trzeba jednoznacznie powiedzieć przepraszam, pochylić głowę i się wstydzić, nie mam i nie chcę mieć nic wspólnego. Jakakolwiek zatem mogłaby zaistnieć wspólnota określana mianem »polskości« czy »ojczyzny«, to będzie musiała być […] odbudowana na gruzach. I nic w tej odbudowie już nie pomogą te składniki pamięci zbiorowej i wyobraźni, które dotychczas dobrze funkcjonowały, czyli romantyzm, »przerabianie zjadaczy chleba w anioły«, […] wspomnienia pokolenia naszych rodziców i dziadków z czasów AK”.

20 lipca 2001 Jadę do Jedwabnego z Magdą Korotyńską, graficzką, która w Szwecji ilustruje książki dla dzieci, jest też autorką mapy Sztokholmu, na której wyrysowa‑ ny jest każdy dom. Namówiłam ją, by tak samo, dom po domu, odtworzyła przedwojenne Jedwabne. Umówiłam się ze znajomym, że jak będzie szarówka, wsiądzie z nami do samochodu i obwiezie po mieście, żeby pokazać, które domy pochodzą sprzed wojny – mamy ze sobą plan według powojennego zdjęcia lotniczego. Przejeżdżamy kilka razy przez czworokąt ulic, wciśnięte w tylne siedzenie, żeby go nikt z nami przypadkiem nie zobaczył. Nasz przewodnik opowiada o domach, a miasto zapełnia się mordercami. –  Tu mieszkał Kubrzyniecki, ten, co nożem mordował Żydów. Tu Żyluk, ale nie ten, co był bardzo aktywny, tylko brat, co też brał udział. Tu Bolek Ramotowski. O, tu mieszkał ten, który roztrzaskał głowę dziecku i kazał sobie wyczyścić marynarkę. Jedziemy Przytulską, stąd wywodzi się wielu bandy‑ tów – Sielawa, Śliwecki. Przestrzelska – to samo, ulica morderców: Śleszyński, Gościcki… I przy kolejnym objeździe: –  Całe Jedwabne jest cmentarzem. Tu była studnia, w której utopiono dwóch Żydów. Tu kuźnia, gdzie Lusiński wyciągnął Żyda z szeregu i dobił siekierą. Tu…

23 lipca 2001 Dostałam w Jedwabnem nagranie wideo z trzygodzinnej transmisji uroczy‑ stości, którą można było oglądać w programie pierwszym telewizji. Profesor Kieres, spytany, czemu tak emocjonalnie traktuje sprawę Jedwabnego i mówi

323

przed zakończeniem śledztwa o dzieciach wrzucanych za nóżki do stodoły, odpowiada tam: „Proszę nie pozbawiać mnie tej wrażliwości, która jest ele‑ mentem mojej polskości. Będę się kierował nakazami sumienia, a nie tylko wymogami prawa”. Niedawno „Gazeta” drukowała rozmowę Teresy Torańskiej z Kieresem. Jego kandydaturę na prezesa IPN­‑u wymyśliła Alicja Grześkowiak (biskup Stefanek, ten, który mówi, że sprawa Jedwabnego to część Szoah­‑biznesu, pisał wstęp do jej książki o ochronie życia poczętego). Trwał pat wokół IPN­‑u, już się mogło wydawać, że nie powstanie, bo nie znajdzie się kandydat, którego Sejm zaakceptuje. Kieres się opierał. Marian Krzaklewski, wtedy przewodniczący „Solidarności” i klubu parlamentarnego, przełamał jego opory, oświadczając mu, że tego wymaga polska racja stanu. Chciałabym dziś zobaczyć miny Grześkowiak i Krzaklewskiego. Ten wybór to cud prawdziwy, z łatwością wyobrażam sobie alternatywny wa‑ riant, w którym IPN „ujawnia kłamstwa Grossa” (w tym kierunku zmierzało wszak wystąpienie przewodniczącego Kolegium IPN Sławomira Radonia). Wielu pracowników IPN­‑u przyszło pracować do tej instytucji, bo chcieli dokumentować wywózki sowieckie i stalinowskie represje. Rozumiem to. I rozumiem ich rozczarowanie, że pierwszą sprawą, z którą przyszło im się zmierzyć, jest polska zbrodnia. Słyszę, że powtarza się tam często, iż IPN był powołany do badania zbrodni przeciw narodowi polskiemu, a nie zbrodni narodu polskiego.

1 sierpnia 2001 W dzisiejszej „Rzeczpospolitej” Andrzej Nowak, redaktor naczelny prawicowe‑ go kwartalnika „Arcana”, nazwał ujawnienie zbrodni w Jedwabnem „starciem historii chwały narodowej z historią narodowej hańby, a raczej agresywnym natarciem tej drugiej na tę pierwszą”. Pod trafiającym w sedno jego problemu tytułem Westerplatte czy Jedwabne ostrzega przed narodowym samobiczo­ waniem. Dla Nowaka jest oczywiste, że Żyd to obcy. Zrozumienie, że w Jedwab‑ nem jedni współobywatele wymordowali drugich i że rolą państwa jest stać po stronie ofiar – tak jak to widzi prezes IPN­‑u Leon Kieres – nie leży w jego możliwościach emocjonalno­‑intelektualnych.

324

5 sierpnia 2001 Wieczorem zajeżdżam do Krzysztofa Godlewskiego. Dziś odbyło się posie‑ dzenie rady, na którym pokrzykiwano, że „burmistrz i przewodniczący poszli na święto bez naszego przyzwolenia i reprezentowali samych siebie”. Radni przyjęli dymisję Godlewskiego. –  Po sesji Bubel podszedł do mnie – relacjonuje mi były już burmistrz – i mówi: „Mógł pan chodzić w glorii bohatera, a teraz co? Zrobił pan Żydom, co chcieli, i pana zostawili”. Siedzimy przy wódeczce i wspominamy ten – tak ciężki dla nas oboj‑ ga – rok. –  Pamiętasz, jak mi na początku powiedziałaś, że jesteś Żydówką? – mówi Krzyś. – No, rozumiesz sama… A potem patrzę: normalna Polka! Fajna kobitka! Ale cię lubię, Anka!

6 sierpnia 2001 Jedwabne. Dowiaduję się kolejnych szczegółów z wczorajszego posiedzenia rady. Bubel siedział rozwalony w pierwszym rzędzie. Dymisję Godlewskiego przyjęto brawami. Gdy Stanisław Michałowski zapowiedział, że on na następ‑ nej sesji też zgłosi rezygnację, nagrodzono i jego oklaskami.  – Bubel podchodził do zakolegowanych radnych i dawał im instrukcje – mówi mi Michałowski. – Patrząc na jego zadowoloną minę, uprzytomniłem sobie jasno, kto tu zwyciężył. Umawiam się z Piotrem Narewskim, rolnikiem wytypowanym na nowego burmistrza. –  Czego ten rok nauczył mieszkańców Jedwabnego? –  Ludzie zjednoczyli się w oporze. Zachowali się wspaniale. Dali temu wyraz, że nie uczestniczyli w obchodach. W Łomży u Cytrynowiczów. Pan Jan odkłada dla mnie wszystkie wzmianki o Jedwabnem z prasy regionalnej. Tym razem rarytas – wywiad w łomżyńskiej „Gazecie Współczesnej” z miejscowym biskupem Stefankiem, który ostrzega, że Polacy będą bić na odlew, jak się Żydzi nie uspokoją. „Potrzebny byłby gest lekarza, opiekuńczy i leczący w stosunku do tych, którzy w tę zbrodnię zostali w różny sposób uwikłani. […] W przeciwnym razie Polacy na odlew będą się bronić, a przy obronie nie mierzy się ciosów”. Biskup przedstawia swoją wersję wydarzeń. Żydom nie współczuje: spa‑ lono komunistów, i „to nie była całkowita eksterminacja, a jedynie ofiara”. Rodakom współczuje, opowiadając o: „tragedii Polaków, którzy zniewoleni przez okupanta patrzyli na śmierć sąsiadów […], a jednocześnie byli kuszeni, żeby przyłożyć do tego rękę”.

325

8 sierpnia 2001 Rozmowa ze Stanisławem Ramotowskim. Czuł się coraz gorzej i lekarka zde‑ cydowała się powiedzieć mu, że ma nieoperacyjnego raka płuc. Zareagował, jak to miał w zwyczaju, buntem. –  Jak to tak? Przepadło i ani chwili dłużej, niż Pan Bóg wyznaczył?

20 sierpnia 2001 Ramotowskiemu coraz trudniej oddychać, potrzebuje butli tlenowej. –  Ile Bóg naznaczył, tyle tego będzie. Tylko będzie mi trudno tak panią zostawić samą. List od Leszka Dziedzica: „Jakby Pani miała chwilę czasu, żeby opisać uroczystość w Jedwabnem, to prosilibyśmy bardzo. Szczególnie tato, który codziennie wyczekuje listonosza, bo spodziewa się listu od Pani. Żałuje, że nie był obecny”.

24 sierpnia 2001 Przywożę do pana Stanisława Halinę Bortnowską. Może będzie miał potrzebę porozmawiania o śmierci, a Halina jest do tego na pewno najlepszą osobą i ma nade mną tę przewagę, że dzieli z nim wiarę w życie pozagrobowe, co musi chyba takie rozmowy ułatwiać.

28 sierpnia 2001 Znów w Jedwabnem. „Już się o Żydach więcej nie mówi” – słyszę. Albo: „Mieli swoje żydowskie święto, my w nim udziału nie brali, a teraz, chwalić Boga, cisza”. Taka sama cisza jak ta, która trwała od 10 lipca 1941 roku. O Żydach przypomina tylko gazetka „Najjaśniejsza Rzeczpospolita”, wyłożona przy wej‑ ściu do jedwabieńskiego kościoła. W oczy bije nagłówek: Nie głosuj na Żyda (niedługo wybory samorządowe). W wywiadzie dla „Myśli Polskiej” ksiądz Edward Orłowski na pytanie, kto z mieszkańców brał udział w uroczystości, odpowiada: –  Można by ich policzyć na palcach jednej ręki. –  Co zadecydowało o tak niezłomnej postawie? – dopytuje dziennikarz. –  My, mieszkańcy Jedwabnego, znaliśmy prawdę i znaliśmy cenę ­kłamstwa. Postanawiam policzyć na własnych palcach, ilu ich było. Nagraną na wideo telewizyjną transmisję uroczystości oglądam ze

326

Stanisławem Michałowskim. Wyłuskuje z tłumu kilka znajomych twarzy: mieszkaniec wioski pod Jedwabnem, nauczycielka, sprzątaczka, urzędnik. Odwiedzam ich po kolei. Nikt nie godzi się, bym wymieniła go z nazwiska. –  I tak wystarczająco ciężko tu żyć – tłumaczy nauczycielka. Czterdziestolatek z Jedwabnego: – Pomyślałem, niech się stanie, co się ma stać. Nóż schowałem za mankiet. Jak wracałem z cmentarza, słyszałem zaczepki: „Gdzie pejsy masz?”, „Do Izraela jedziesz?”, „Po chuja tam łaziłeś?”.

30 sierpnia 2001 Ramotowski prosi mnie o przywiezienie patelni i garnka. –  Karmią nas tu dobrze, ale chcę sobie usmażyć na patelni jajecznicę, a w garnku zrobić rosół. Po drugiej stronie kto mi zrobi jajecznicę? Długo opowiada, choć boli go, jak mówi – o żydowskiej dziewczynie, która kiedyś mu się podobała, jeszcze przed Rachelą. –  Była z Wąsosza. Jej rodzina, Skroblaccy, mieli sklep bławatny, jeździłem do niej aż tam na rowerze. Umawiałem się z nią na mostku, brałem ją na prze‑ jażdżkę, siedziała na ramie. Zaprowadziła mnie raz do sklepu, patrzę, a ona mi ucina z beli kawał sukna na garnitur, bo mój miał całkiem przetarte rękawy. Jej ojciec, Wolf Skroblacki, był przy tym i nie zaprotestował. Było lato 1941 roku, kiedy znów ją zobaczyłem. Jechałem rowerem do Szczuczyna, a ona szła do Wąsosza. Mówiła, że kiedy była w Szczuczynie, jej rodzinę Polacy zamordowali siekierami i ona wraca do siebie, żeby ją też zabili, bo nie chce bez nich żyć. Próbowałem ją zatrzymać, przekonywałem: „Już jedną ukrywam, drugą też ukryję, we dwie będzie wam raźniej”. Uparła się, nie i nie. I tak się rozstaliśmy. Przed wojną podobała mi się moja Marysia, ale ona bardziej. Pytam o imię tej dziewczyny. –  I to najgorsze. Każdego dnia żałuję, że jej nie uratowałem, w nocy mało co śpię i nie mogę sobie jej imienia przypomnieć. Druga opowieść jest o tym, że przez pierwsze lata po wojnie przestrzegali z żoną koszeru i obchodzili szabat. –  Były oddzielne naczynia na mleko i mięso, Marysia mi to wytłumaczyła, a ja się chętnie zgodziłem. U nas piątek był inny niż u wszystkich. Zapalaliśmy świeczki na stole, ubrania wkładaliśmy zgrabne. W soboty nie braliśmy się do pracy. A potem ona to zaniedbała, przyjęła dziewczynę do pomocy i już się tak nie dało. W domu wieprzowiny nie ruszyła, ale pilnowała, żeby w gościach nikt nie zauważył, że odmawia. Widziałam go przez ten rok ze sto razy i wydawało mi się, że opowiedział mi o wszystkim. Dlaczego tę właśnie opowieść przekazał mi dopiero wtedy, gdy ma świadomość, że umiera?

327

–  Żona kazała przysięgać, że nikomu pan nie powie? – pytam. Ramotowski uśmiecha się i rozumiem, że trafiłam.

20 września 2001 W Londynie odwiedzam mieszkającego na przedmieściach Rafaela Scharfa, jednego z założycieli Instytutu Badań Spraw Polsko­‑Żydowskich w Oksfordzie. Chodził w Krakowie do Gimnazjum Hebrajskiego, wyjechał do Anglii przed wojną. Rozmowa schodzi na Jedwabne. Mówię mu, że nie jestem w stanie pojąć, dlaczego Rachela Finkelsztejn, co prawda już wtedy Marianna Ramo‑ towska, nie chciała za nic wyjechać z Polski. Miała krewnych i w Ameryce, i w Palestynie. Może czuła, że jej żydowska rodzina nie zaakceptowałaby nigdy jej gojowskiego i na dodatek niewykształconego męża? –  Po wojnie to nie był dobry czas dla mieszanych małżeństw – mówi Scharf i opowiada mi swoją historię. Zawsze marzył o Palestynie. Ale wybu‑ chła wojna, którą spędził w Anglii. Jego żona Angielka, gdy wychodziła za niego, miała świadomość, że gdy to tylko będzie możliwe, wyjadą do Erec Israel. Po wojnie powiedziała: „Jedziemy”. A on zrozumiał, że nie może jej tego zrobić, że ona tam zawsze będzie obca, że jego koledzy będą ściszać głos, jak będzie wchodziła do pokoju. Zostali w Anglii. Pojechali w odwiedziny do Palestyny. Scharf należał w Polsce do przybudówki studenckiej partii Syjonistów­‑Rewizjonistów Żabotyńskiego, był nim zauroczony, pierwsze kroki skierował więc na King George Road w Tel Awiwie, gdzie mieściła się siedziba jego partii (sam Żabotyński już nie żył). Chwilę za nim wszedł Menachem Begin, partyjny kolega z czasów studenckich i przyjaciel. Nie podał mu ręki. Rzucił w przestrzeń: „Patrzcie no, Felek Scharf przyjechał jako turysta”. I splunął. Starszy pan mówi mi o tym z takim bólem, jakby ta rozmowa miała miej‑ sce wczoraj. –  Mieszkam w Londynie więcej niż sześćdziesiąt lat – mówi – i wciąż czuję się tu obcy. Zawsze moim punktem odniesienia jest Izrael, zaczynam czytać gazety od wiadomości z Izraela, tam jest mój świat. Ale nie mogłem mojej nieżydowskiej żony skazywać na ten wyjazd.

1 października 2001 Z powrotem w Warszawie. Od razu jadę do Konstancina, pan Ramotowski czuje się marnie. Nie ma siły mnie zabawiać i prosi, żebym opowiedziała mu historię, którą słyszał już ode mnie kilka razy, o ukraińskim chłopcu, zaprzyjaźnionym z moimi ciotkami. Rozbudowuję ją za każdym razem o nowe szczegóły.

328

W Skryhiczynie moja rodzina żyła w otoczeniu Polaków i Ukraińców, ale tylko jeden ukraiński chłopiec, Włodek Kuluk, który grał na bałałajce, został dopuszczony do grona moich nastoletnich wówczas ciotek i wujków. Gdy w latach trzydziestych jedna z moich ciotek Ida Merżan wysłała do „Małego Przeglądu” Janusza Korczaka swoje opowiadanie o Skryhiczynie Moja koza i ja, a Korczak zaproponował jej pracę w Domu Sierot na Krochmalnej, sprowadziła do Warszawy Włodka. Pracował w Otwocku, w sierocińcu dla upośledzonych dzieci (ciotka Ida, po wojnie znana korczakolożka, opowiadała mi, że te dzieci, gdy widziały psa, pytały, czy to rasa żydowska, czy aryjska, nie będąc w sta‑ nie zrozumieć, że cały świat nie jest naznaczony tą dychotomią). Rankiem 1 września 1939 roku jedna z pierwszych bomb, które spadły na Warszawę, trafiła w otwocki sierociniec, Włodek Kuluk zabrał ze sobą do Warszawy dużą część dzieci i zamieszkał z nimi w oficynie u zaprzyjaźnionego dozorcy. Nie był to najlepszy pomysł trzymać w okupowanej Warszawie gromadę dzieci mówiących tylko w jidysz, więc Kuluk wywiózł je do Białegostoku, który był już pod sowiecką okupacją (jak większość pracowników domów dziecka i ku utrapieniu doktora Korczaka miał sympatie komunistyczne). Dzieci trafiły do domu dziecka, a jego wcielono do armii. Przystojny rosły blondyn został prze‑ niesiony do Moskwy do kompanii honorowej. Inna moja ciotka, Ita Kowalska, komunistka i przedwojenny więzień polityczny, rozpoznała go na warcie, jak salutował przed siedzibą świeżo założonego Związku Patriotów Polskich. Po wojnie ciotka wprowadzała w Polsce komunizm i jak tylko nastał, sprowadziła z ZSRR Kuluka. Ten zaś, natychmiast po powrocie, w ramach Brichy – organi‑ zacji wywożącej nielegalnie do Palestyny ocalałych z Holokaustu – zabrał się do szukania żydowskich dzieci. Miał sam wyjechać jako ich opiekun. Ciotka Ita w trzy dni po odjeździe pociągu dowiedziała się, że przy sprawdzaniu dokumentów, jeszcze na dworcu, stwierdzono, że nie jest Żydem, co wydało się podejrzane, i trafił do UB na Szucha. Poszła z interwencją do jakiegoś wiceministra. „Jak to może być – spytała – że jak Żyd się uważa za Polaka, to może zostać ministrem, a jak Polak uważa się za Żyda, to wy go aresztujecie?” Wypuścili go. Ale to już był 1948 rok, pociąg, którym nie odjechał, był jednym z ostatnich pociągów z Żydami, które wyjechały z Polski. Kuluka sprowadził do Izraela dopiero po 1956 roku mój wujek Pinio Rot‑ tenberg. Pinio nie miał wątpliwości, że jedynym właściwym miejscem dla Ży‑ dów jest Izrael, i rozciągał to też na Kuluka. W legendzie rodzinnej przetrwało, że Kuluk współzakładał zoo w Tel Awiwie, a w każdym razie tam pracował. Aż do wojny sześciodniowej, kiedy to pojawiło się u niego dwóch panów z Mosadu. Dali mu czterdzieści osiem godzin na opuszczenie Izraela (pewnie uważali, że nie­‑Żyd, który chce mieszkać w Izraelu, musi być sowieckim szpiegiem). Tak to przynajmniej opowiedział Kuluk jednej z moich ciotek, która w latach

329

siedemdziesiątych przypadkowo natknęła się na niego w warszawskim zoo, jak oprowadzał wycieczkę dzieci. Po powrocie do Polski nie dał znaku życiu nikomu z naszej rodziny, że wrócił, ani też nigdy nie napisał do Pinia, co mojego wuja mocno bolało jeszcze dwadzieścia lat później, gdy mi o tym opowiadał.

2 października 2001 Czytam zaległe lektury. W „Gazecie” (z 28 września) zapiski Tadeusza Sło‑ bodzianka na marginesie książki Grossa. Jest tam brawurowy opis spotkania Grossa z czytelnikami w Białymstoku: „Na pół godziny przed czasem zjawia się zorganizowana grupka obywateli (kraciaste marynary, kolorowe krawaty, złote zęby, zabójcze baki i grzywki) i rozmieszcza się chytrze po całej sali, jak się później okazuje, to przedstawiciele Ku Klux Klanu z Jedwabnego, czyli Komitetu Dobrego Imienia Jedwabnego, o którym senator Czuba Zawsze Dziewica powiedziała, że jest Komitetem Obrony Dobrego Imienia Polski”. Rozmawiam ze Słobodziankiem, który narzeka, że skracając mu tekst, „Gazeta” wyrzuciła dwa passusy, i zaraz mi je przysyła e­‑mailem: „Niedziela w Jedwabnem. Dzień po usunięciu głazu. Kościół. Pseudobarok. Monstrualny. Suma. Odprawia ks. Orłowski. Nastrój jak w Zbarażu. Z tym że obleganym nie przez Chmielnickiego i trzystu Tatarów jak w dziele pana Hoffmana, a przez całe światowe żydostwo. Po mszy ksiądz dobrodziej udziela instrukcji na nadchodzący tydzień. Krzyża na miejscu kamienia nie stawiamy. Niech sobie dalej czekają na swojego Mesjasza. Z prof. Strzemboszem rozma‑ wiamy. Z innymi nie…” Drugi passus jest o tym, czego jeszcze brakowało przed wojną w Jedwab‑ nem, by uznać kościół za skończony. Z przedwojennego podręcznika budowy kościołów Słobodzianek wyciągnął kilkustronicowy rejestr, czego tam nie było: „ołtarz stały, rzeźby, obrazy, predella, tabernakulum, kinkieciki, nastawa ołtarzowa, cyborium, baldachim, kije baldachimu, krzyż procesyjny, latarnie procesyjne, feretrony, chorągwie, dywany…” i tak dalej, i tak dalej. Słobodzianek ma jasną wizję: tryumfujący kościół powstał na ruinach synagogi. W sensie nie tylko metaforycznym. Kościół w Jedwabnem, rzeczy‑ wiście pseudobarokowe monstrualne gmaszysko, budowane powoli i opornie od lat dwudziestych – i to nie bez hojnego wsparcia żydowskimi pieniędzmi i materiałami budowlanymi, wszystkim, co Żydzi znosili księdzu, by uniknąć kolejnych pogromów – w środku świecił pustkami. –  Jedwabieńscy Żydzi ufundowali to, co jest najważniejsze w wyposażeniu kościoła: krzyże, a wnętrze udało się wystroić dopiero po wojnie tylko dzięki wymordowaniu Żydów, z których dobytku co cenniejsze rzeczy ludzie zanieśli do kościoła – przekonuje mnie Słobodzianek.

330

Zrozumiałam, że stąd bierze się siła jego dramatopisarstwa: on wyostrza rzeczywistość, a potem swoje wyobrażenie traktuje jako prawdę obiektywną, zastaną. Poznałam go, gdy wyglądał i zachowywał się tak, jakby należał do sekty bohatera swojej sztuki, proroka Ilji z Wierszalina.

5 października 2001 Z przyjaciółmi rozmowy o tym, w jakim stopniu na wynikach wyborów do Sej‑ mu zaciążyła sprawa Jedwabnego – nie weszła do Sejmu Unia Wolności, za to po raz pierwszy dostały się dwie partie, których członkowie wygłaszają jawnie antysemickie kwestie – Liga Polskich Rodzin, partia księdza Rydzyka i jego Ra‑ dia Maryja, oraz Samoobrona. Pytany o to w „Gazecie” Wiesław Chrzanowski stwierdza, że sprawa Jedwabnego wpłynęła na popularność Ligi pośrednio: „W szerokich masach powstało przekonanie, że obcy – politycy, publicyści, historycy, wreszcie siły z zagranicy – postanowili zrobić z nas morderców”.

7 października 2001 Jedwabne. Przyjechałam na posiedzenie październikowej sesji rady, na której mają wybrać nowego burmistrza (na krótko, do końca kadencji Godlewskiego). Jest dwóch kandydatów, rolnik i weterynarz. W kuluarach słyszę od radnych, że rolnik ma duże szanse, choć nie radzi sobie z lekturą pism urzędowych, ale za to wskazał go ksiądz proboszcz. Z drugiej strony też mocną pozycję ma wete‑ rynarz. To on przystawia „stempel czystości” na zbiornikach na mleko i wydaje pozwolenia na inseminację, więc żaden rolnik nie zagłosuje przeciw niemu. Wdaję się w pogawędkę z radną. –  Burmistrz był dobry, nic mu nie można było zarzucić – mówi. – Pierwszy taki, przedtem zawsze były jakieś machloje, nadużycia, kombinacje. Tylko przez tych Żydów poszło, że on ich wpuścił. –  Miał nie wpuszczać? –  I tak źle, i tak niedobrze, bo ja pani powiem, prywatnie, jak myślę: Żyd też człowiek. I nie powinny były te polskie rodziny przyłączyć się do Niemców w czasie mordowania. Tylko niech pani, broń Boże, nie podaje mego nazwiska. Na sali jest Janusz Ż. Zanotowałam naszą rozmowę sprzed pół roku, na spotkaniu mieszkańców z Ignatiewem. Podszedł wtedy do mnie, nienaturalnie blisko, i zagadnął tak agresywnym tonem, że się cofnęłam: –  Będzie pani pisała swoje kłamstwa? –  Mogę też napisać pana prawdę i zautoryzować z panem tę wypowiedź – odpowiedziałam uprzejmie, ale on tylko odburknął: –  Nie zamierzam z panią rozmawiać.

331

Leszek Dziedzic, któremu to opowiedziałam, zgadł od razu, o kogo cho‑ dzi. Janusz Ż. nie mieszka już od lat w Jedwabnem, ale często tu przyjeżdża, jego ojciec brał udział w zbrodni. Na następnym zebraniu rady znów do mnie podszedł. –  Mój ojciec był po wojnie aresztowany. Gdy wrócił z więzienia, miał sine od bicia plecy, niedługo później zmarł. Śni mi się pani jako zły omen. Dlaczego pani tak nienawidzi Polaków? – A na kolejnej przerwie: – Wiem, że Polacy w tym też brali udział. To boli, jak się mówi, że wszyscy mordowali, bo były trzy grupy: ci, co chcieli, ci, co byli zmuszeni, i gapie. Gdy znów opowiedziałam to Dziedzicowi, stwierdził, że Janusz Ż. jest jednym z tych nielicznych, których dręczy sumienie, i jeśli ktoś tu posypie głowę popiołem, to będzie to on. Gdy opuszczam spotkanie, Janusz Ż. zwraca się do mnie z trochę dziwną prośbą: –  A nie mogłaby pani zdobyć dla mnie Talmudu? Stanisława Michałowskiego nie ma na posiedzeniu rady, bo trafił do szpitala. Odwiedzam go na kardiologii. Ciężko znosi nagonkę rozpętaną przez Bubla, a raczej to, ilu ludzi okazało się skłonnych wierzyć w jego oszczerstwa. Rodzina Michałowskiego mieszka tu od pokoleń, dziadkowie mieli przed wojną restaurację w samym rynku, byli znaną, szanowaną rodziną. Podobnie jak on sam, który dorobił się firmy budowlanej, zarządza placem targowym, a jego pozycji w mieście jak dotąd nikt nie kwestionował.

9 października 2001 Dzwonię do Janusza Ż. Już wiem od Kostka Geberta, że sześćdziesiąt cztery tomy Talmudu istnieją wyłącznie po hebrajsku, jest jeszcze czterotomowy skrót po angielsku. Polskiego tłumaczenia nie ma. –  Rozumiem. Są pewne rzeczy, co oni nie chcą, żeby inni wiedzieli – kwi‑ tuje Janusz Ż. Musiał się nieźle naczytać o Talmudzie. To słowo­‑klucz w antysemickich pisemkach. W jednym z artykułów Dariusza Libionki znalazłam taki cytat z przedwojennej prasy katolickiej: „Wyznanie mojżeszowe jest jedynie fikcją, przeznaczoną do tumanienia naiwnych innowierców, podczas gdy istotna religia żydowska opiera się na Talmudzie i innych tzw. świętych księgach, o których niewątpliwie dużo więcej mieliby do powiedzenia prokuratorzy aniżeli profesorowie”. Janusz Ż. najwyraźniej miota się między tym, co słyszy wokół i wyczytuje na antysemickich listach internetowych, a tym, co go gniecie i uwiera – świa‑ domością popełnionej zbrodni, w której brał udział jego ojciec – bo wygłasza dalej długi monolog:

332

–  Tu nie ma nikogo, kto by popatrzył we własną rodzinę i mógł potem powiedzieć, że nie ma nic na sumieniu. Może to bagna temu sprzyjały, a może Kościół. Jak postawiono w latach sześćdziesiątych pomnik z napisem: „Miejsce kaźni żydowskiej. Gestapo i żandarmeria hitlerowska spaliła żywcem 1600 Żydów”, przychodzili skuwać z napisu „miejsce kaźni”, tak dla zabawy, żeby się czytało „żydowskie gestapo”. To głupie miasto, skazane na zagładę. Oni nie widzą, że giną. Ja już tu nie mam znajomych, wszyscy powyjeżdżali. Byłem na cmentarzu. Odmówiłem kadysz po swojemu, położyłem kamyk. Tylko raz wypytywałem matkę, ale ona się bała. Już nie żyje. Nikt nie chce mi powie‑ dzieć, co mój ojciec robił. Pani czytała materiały śledztwa. Czy tam jest coś, co dotyczy mego ojca? Jakby pani coś znalazła, proszę dać mi znać.

21 października 2001 Z Tadeuszem Słobodziankiem jedziemy do Ramotowskich. Tadeusz rozważa kolejną wersję planowanej sztuki o Jedwabnem. Może osią byłoby wesele Anno Domini 1941 z Ramotowskimi w roli państwa młodych? Widzę, że po rozmowie z panem Stasiem nabiera na to jeszcze większego apetytu.

26 października 2001 Jedwabne. Próbuję odtworzyć przedwojenny plan miasteczka, mam różne sprzeczne relacje żydowskie i wiem, że bez posiłkowania się też polską pa‑ mięcią taka rekonstrukcja będzie niemożliwa. Trafiam do Jana Górskiego, rocznik 1909, który przed wojną mieszkał w Jedwabnem. –  Mogę zaznaczyć na pani planie, gdzie mieszkały polskie rodziny – mówi uprzejmie – ale żydowskie? Żydów to wszędzie było pełno. Na co to pani po‑ trzebne? Rozmawiam z Antonim Rakowskim, rocznik 1923. Wiem, że wyznaczono go po zbrodni do zakopywania nadpalonych ciał. –  Mieszkałem w Rostkach, dwa kilometry pod Jedwabnem. U nas we wsi mówiło się tak: „Czy Polak, czy Żyd, czy diabeł, każdy jest człowiekiem”. Nikt z Rostek palca w tym nie umoczył. Jak zakopywaliśmy ciała, nie mogłem na to patrzeć: Żydziak, który mógł mieć z dziesięć lat, wdarł się pod ziemię z bólu. Na obchodach nie byłem. Wiem, że ludzie się śmiali przez to, że prezydent z Żydami się całował. W sprawie odtworzenia planu nic nie wskórałam. –  A daj pani spokój, pamiętam, ale nie powiem, jak pani spyta mnie o pol‑ skie domy, mogę powiedzieć. To dopiero tabu. Łatwiej mi szło z nazwiskami morderców.

333

27 października 2001 Jedwabne. Pod pomnikiem oglądam potłuczone świeczki, gnijące kwiaty, wy‑ rwane przewody od lampek, które miały oświetlać nocą pomnik. Dowiaduję się, że szef zakładu oczyszczania miasta Waldemar Barbachowski boi się tam sprzątać, bo nowy burmistrz może go za to zwolnić z pracy, a o pracę tu trud‑ no. Dzwonię do niego. Dobry znak: nie reaguje alergicznie na moje nazwisko. Tłumaczy mi, że sprzątanie cmentarza nie wchodzi w zakres jego obowiązków, że musiałby mieć stałe pisemne zlecenie. Pytam, czy czeka na pisemne zlecenie, by uporządkować teren przed cmentarzem katolickim. – Czasem świadczymy takie usługi bez zlecenia – przyznaje. –  Kiedy byłem chłopcem – opowiada – chodziliśmy na orzechy na tak zwane mogiłki, czyli żydowski cmentarz, a temat żydowski spał. Gdy się o tym zrobiło głośno, ludzie z Jedwabnego dostali pracę, front robót przy kładzeniu nowej nawierzchni, pieniądze równo spływające z ministerstwa, zatrudnienie przy pracach archeologicznych przygotowujących ekshumację. Dużo dobre‑ go stało się dla miasta. Trzeba być ślepym, by tego nie widzieć. Ale z drugiej strony, wstrzymanie ekshumacji było dla mnie wstrząsem, ten strach polskich dostojników przed Żydami. To jednak Żyd z pieniądzem światem rządzi.

28 października 2001 Jedwabne. Wizyta u Stanisława Michałowskiego. Wydawało się to niemożliwe, a jednak prokuratura przyjęła doniesienie Bubla, który zarzucał mu masę przekrętów bez cienia dowodu. –  Nie wszczęli dochodzenia – opowiada mi – ale cztery razy musiałem składać wyjaśnienia w prokuraturze i tłumaczyć, że nie jestem wielbłądem. Zachodzę na plebanię. –  Mam dokumenty, ale nie mogę ich ujawnić, bo obowiązuje mnie ta‑ jemnica spowiedzi – zaczyna swój wykład ksiądz Orłowski. – Mogę jednak odtworzyć fakty. Zbrodni dokonało gestapo z Ciechanowa. Przez Białystok, Ostrołękę, Suwałki szły meldunki z Berlina, że trzeba zlikwidować Żydów komunistów. Niemcy zidentyfikowali sześćdziesiąt żydowskich jednostek, które walczyły ramię w ramię z NKWD. Zdecydowano je zniszczyć. Na rynku w Jedwabnem przeczytano rozkaz rozstrzelenia komunistów. Listę komuni‑ stów, których należy zlikwidować z Jedwabnego i okolicy, razem dwadzieścia siedem miejscowości, przekazał do gestapo białostocki Judenrat, który miał na pieńku z komunistami, bo oni członkom Judenratu za współpracę z gesta‑ po obcinali uszy i genitalia. Co więcej, właśnie te praktyki stosowane przez Żydów na Żydach Wasersztejn opisał w swym zeznaniu, kłamiąc, że to Polacy, mieszkańcy Jedwabnego robili Żydom. Nie można mówić, że szło o Żydów,

334

bo nie dlatego ich zwalczano, ale dlatego że walczyli ramię w ramię z NKWD. A Niemcy mieli taką zasadę, że wroga trzeba wyniszczyć do trzeciego pokole‑ nia, stąd spędzono też rodziny tych komunistów. Na dowód, że oni zginęli nie jako Żydzi, ale jako komuniści, jest znak, że zostali zakopani razem z głową Lenina. Przecież wiadomo, że po to była cała ekshumacja, żeby ten symbol usunąć, który przypominał, za co ich zabili. Nic innego w czasie ekshumacji nie zrobiono. Ksiądz świetnie zna się na wojskowości. –  Do Jedwabnego przyjechały trzy grupy: NSDAP, czyli oddziały sztur‑ mowe, NSKK, czyli jednostki zmotoryzowane, i NSFK, czyli przysposobienie lotnicze, ci byli spod Ciechanowa i nosili błękitne mundury. To oni przywieźli kanistry z benzyną lotniczą z lotniska w Przasnyszu. Jeszcze był samochód cywili, Mazurów, którzy mieli się za Niemców, a mówili po polsku i ubrani byli po cywilnemu dla uprawdopodobnienia wersji, że są Polakami. Przychodzi raz do mnie dziennikarz z Ameryki i mówi: „Jestem Żyd”, a ja: „Od razu tak pana oceniłem”. Pyta, czy Żydzi w Jedwabnem by przeżyli, jakby nie włączyli się w komunizm. Mówię, że żyliby dłużej, bo nie spalono by ich już w lipcu 1941 roku jako komunistów. Takie są fakty historyczne. Akcją kierował ko‑ mendant gestapo kapitan Marcholl. To suwalski Żyd Waldemar Maczpołowski. On wydawał żydowskie jednostki oporu i za zdradę przeciw swemu narodowi awansowali go i dali mu kapitana na cały wywiad wschodni. Niemcy prote‑ stowali, że on obrzezany, ale Himmler powiedział, że to on decyduje, kto jest Żydem, a kto przyjacielem Rzeszy. Taka jest prawda. Wygłaszając te brednie, ksiądz promieniuje dobrym samopoczuciem i pewnością siebie. –  Mam za sobą siedem operacji na nowotwór jelita, usunęli mi dwadzieścia siedem centymetrów i żyję. Jasne, że to dzieło boskie. Im więcej klątw nade mną wisiało, tym bardziej wracałem do zdrowia. Żeby została powiedziana prawda. A najważniejsze, że moi parafianie zachowali się właściwie. Kłamstwo uderzyło w nich boleśnie, ale nie złamało. Dumny jestem z mieszkańców Je‑ dwabnego.

30 października 2001 W sierpniowej „Więzi” artykuł „Oni” i „my” Izraela Gutmana kontrujący tezy Strzembosza o „przemilczanej kolaboracji” Żydów z Sowietami. Gutman wy‑ kazuje wątłość bazy źródłowej, na której oparł on swe stwierdzenia. Na przy‑ kład o „żydowskiej rebelii” w Grodnie świadczyć ma relacja uczennicy, która widziała, jak 17 września 1939 roku Żydzi z czerwonymi opaskami strzelali z balkonów na ulicę. Sprytni Ci Żydzi, że już 17 września, w dzień, gdy Armia

335

Czerwona wkraczała do Polski, mieli czerwone opaski i karabiny – komentuje Gutman. – Tylko dziwne, że strzelali do mieszkańców, z których statystycznie co najmniej połowa była Żydami. „Ta biedota – pisze – w swej przeważającej części […] to byli ludzie bogobojni, dla których broń palna była odstraszającym narzędziem, a przelewanie ludzkiej krwi czymś nie do pomyślenia. […] Wybit‑ ny historyk żydowski tego pokolenia, Salo Baron, który urodził się w Tarnowie, a wykładał w USA, stwierdził, że do szeregu biegunowych zmian, które zaszły u Żydów jako rezultat katastrofy – Holokaustu – należy zniknięcie tych mas ludzkich, które nie używały nigdy przemocy i siły, a w czasach niedoli i grozy ich błagające oczy i modlitwy były skierowane do Wszechmocnego”.

9 listopada 2001 Po wielu próbach udało mi się umówić z Jolantą Karwowską, jedną z dwóch nauczycielek z Jedwabnego, która w lipcu zeszłego roku na zaproszenie Fun‑ dacji Kościuszkowskiej uczestniczyła w dwutygodniowym programie Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, przygotowanym i opłaconym przez Fundację imienia Jana Karskiego. O tym wyjeździe huczało w szkole przez kilka miesięcy. Najpierw ksiądz wyraził dezaprobatę i nikt się nie chciał zgłosić, wreszcie dwie kandydatki zyskały jego akceptację. Drzwi do zadbanej willi otwiera mi młoda, przystojna kobieta o zimnym spojrzeniu. Słyszałam o niej wcześniej, uczestniczyła w pierwszym posiedze‑ niu Komitetu Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego. Pytam ją o wrażenia z Muzeum Holokaustu. –  Chciałabym, by Polacy umieli tak dbać o swoje interesy. A historii nie można ograniczać do historii Holokaustu. –  Czy ten wyjazd stał się okazją do przemyślenia tego, co stało się tu, na tej ziemi? –  Rozebrać ten zamęt w Jedwabnem nie jest łatwo, to zostało zagma‑ twane przez wiele narodowości. Polacy niepodległością cieszyli się zaledwie dwadzieścia lat. Byli właścicielami tej ziemi i chcieli ją zachować dla siebie. W 1939 roku okazało się, że inni, Rosjanie, Niemcy, czyhają na tę niepodległość. Polacy zrozumieli, że muszą sami dbać o swe interesy. Co biedny naród mógł począć? Żydzi byli tu gośćmi. Nie czuli z tą ziemią związku. A ci, których się oskarża, byli zwykłymi ludźmi, każdy miał uczucia, serce. Przecież wiadomo, czym groziło niewykonanie rozkazu, Niemcy nie pozwalali sobie w kaszę dmuchać. –  Czytała pani książkę Grossa? –  Urywki. Było to na tyle drastyczne, że źle bym się czuła po przeczytaniu takiej lektury. Może by jakaś noc była nieprzespana.

336

–  Wiem, że pisze pani pracę magisterską Społeczność katolicka Jedwabnego 1939–1945. Co będzie pani pisała o zachowaniu się społeczności katolickiej 10 lipca 1941 roku? –  W zakres tego, co piszę, nie wchodzi data 10 lipca. Wszędzie się pomija resztę, tylko ten 10 lipca, dlatego ja chcę opisać tę resztę. Chodzi o to, żeby historia była prawdziwa i obiektywna. –  Czy poszłaby pani na obchody, gdyby była wtedy w kraju? –  Miałam tego dnia zamówioną wizytę z dzieckiem u lekarza. Jak jest cmentarz, wiadomo, jedni otaczają go szacunkiem, a inni sprzedają torebki z popiołem. Czy na Jedwabnem ktoś nie będzie chciał zrobić interesu? Mówi się o odszkodowaniach, które Polacy mieliby wypłacić. Czy nie o to chodzi? Jakby się okazało, że to zrobili Polacy, byłaby podstawa do roszczeń finansowych. –  Spotyka się pani z wypowiedziami antysemickimi wśród uczniów? –  Problemu antysemityzmu u nas w szkole nie ma. –  Czy przyjmie pani werdykt IPN­‑u? –  Chyba pozostanę osobą wątpiącą. Znając przebiegłość Niemców, jaką mamy pewność, że wśród cywilnych osób nie było przebranych Niemców? –  Czy ten temat poruszała pani ze swoją klasą na godzinie wycho­ wawczej? –  Tak, ale nie rozstrzygaliśmy, kto był ofiarą, a kto sprawcą.

10 listopada 2001 Zaglądam do szkoły i rzuca mi się w oczy gablota poświęcona historii Jedwab‑ nego. Na eksponowanym miejscu – zdjęcie dawnego pomnika z napisem, że Żydów wymordowało gestapo. Odwiedzam zaprzyjaźnioną nauczycielkę, by dowiedzieć się, jak to możliwe. Opowiadam jej o mojej wizycie u Karwowskiej. –  To właśnie ona postawiła sprawę tak, że nie można zmienić gabloty do ustaleń śledztwa, a potem się zobaczy. To jest manifestacja, pokazanie, co szkoła w tej sprawie ma do powiedzenia dzieciom. Tradycyjnie już zaglądam do kościoła, by sprawdzić antysemickie nowości.

11 listopada 2001 Białystok. Dzwonię do Jana Sokołowskiego, tego, który po ukazaniu się Sąsia‑ dów wysłał do prasy list, że właściciela stodoły, Śleszyńskiego, zamordowano po wojnie z zemsty, a ten zaprasza mnie entuzjastycznie.  – Sokołowski Jan, pseudonim „Lis” – przedstawia się. – W czasie wojny w Narodowych Siłach Zbrojnych, po 1945 roku szef wywiadu Narodowego Zjednoczenia Wojskowego batalionu Jedwabne w stopniu podporucznika.

337

Przez całe lata był etatowym przewodniczącym peerelowskich związków zawodowych. Słucham jego wersji historii. –  10 lipca rano przyjechały ciężarówki z Niemcami, sam widziałem ich siedem. Siedzieli w nich na ławeczkach i wystawały im głowy, dlatego mogłem zobaczyć, jak dużo ich jest w środku. Grupa Żydów uciekała w stronę stawu, a za nimi wojskowi, w czarnych mundurach, z pistoletami. Kilku miejscowych też uczestniczyło. Kubrzyniecki, trzeba przyznać, był do Żydów uprzedzony. Ale ja pani radzę taki problem zbadać, popatrzeć po rocznikach i zaraz się pani rozjaśni. Najokrutniejsi, co w tym brali udział, to pochodzenie mieli raczej żydowskie. Oni wszyscy byli z dwudziestego roku. A wtedy było tak. Żydzi nie poszli wal‑ czyć o wolność Polski, żaden Żyd z Jedwabnego nie walczył, tylko Polacy. Ich żony zostały w domach i jak miały mężów, co sami nie mieli gospodarki, tylko się wynajmowali, nie miały z czego żyć. Szły na służące u Żydów. A u Żydów jest tak, że matka musi być Żydówką, ojciec nie, bo się zawsze może wykręcić. I oni się wykręcali. Na stare zdjęcia niech pani patrzy, od razu widać, że Tar‑ naccy, Kalinowski to Żydziaki. Czy można im się dziwić, że byli źle nastawieni? Choć staram się nie dać poznać po sobie, jak ciężko znoszę wysłuchiwanie takich bzdur, chyba nie udaje mi się znaleźć właściwego tonu, bo w pewnym momencie Sokołowski zaczyna mi się bacznie i nieprzyjemnie przyglądać. Uświadamiam sobie, że musiał czekać na kogoś zupełnie innego. Żegnam się pospiesznie i wybiegam w strachu, że jeszcze chwila, a rzuciłby się na mnie i podarł moje notatki.

16 listopada 2001 Stanisław Ramotowski czuje się tak źle, że nie jest w stanie wstać z łóżka. Ma ciągłe uczucie duszenia się, jakby go podtapiali w wodzie. Ale nie sposób usły‑ szeć od niego słowa skargi. Można poznać, że cierpi, po tym tylko, że odwraca się twarzą do ściany i milczy. Musi udawać, inaczej jego żona, przyzwyczajona, że to on otacza ją opieką, staje nad nim i płacze: „Stasinku, wstań, ty mnie nie zostawisz samej”.

20 listopada 2001 Ramotowski w szpitalu, z zamkniętymi oczami. Przychodzi lekarka i mówi o jego stanie tak, jakby był już zbędnym przedmiotem. Zwracam uwagę, że to żywy człowiek. Pan Stanisław, wydawałoby się nieprzytomny, sięga po moją dłoń i całuje mnie w rękę. Przez cały czas chorowania, gdy chodzi o manie‑ ry, poczucie humoru i powściągliwość, mógłby służyć za wzór angielskiego dżentelmena.

338

Następny list otwarty Kazimierza Laudańskiego do Adama Michnika wydrukowała właśnie „Nasza Polska”. Pod tytułem: Jeśli mamy wspólną Oj‑ czyznę. Poświęcił go między innymi mnie: „Mówi Pan o sobie, że ma Pan dwie ojczyzny: z urodzenia i z wyboru. Przyjaciele Pana i współpracownicy drugą ojczyznę, tę z wyboru, traktują jak wredną macochę. Zakłamaną książką zo‑ hydzają Polskę w oczach opinii świata. Utalentowana dziennikarka A. Bikont przygotowuje do druku drugą podobnej treści książkę”. Bracia Laudańscy w twardej walce o byt gotowi byli korespondować choć‑ by i z diabłem. W czasie sowieckiej okupacji słali listy do Stalina i NKWD, po wojnie – do ministra bezpieczeństwa i KC PZPR. Kazimierz Laudański mówił mi, że niedawno pisał do Episkopatu. Widać teraz uznał, że przyszedł czas na listy do Michnika. Wpinając ten wycinek do odpowiedniego skoroszytu – mam ich razem dwadzieścia trzy, ten oznaczony jest nalepką „Jedwabne / mordercy” – rzu‑ cam okiem na stare wypowiedzi oraz listy Laudańskich i… mróz po krzyżu. W „Gazecie Olsztyńskiej” zauważam zdanie, które wcześniej uszło mej uwagi. Jerzy Laudański mówi tam: „Wasersztejn zeznaje, że widział, jak siedemdzie‑ sięciu pięciu wybranych młodych i najsilniejszych mężczyzn niosło pomnik, że tym mężczyznom kazano wykopać dół, a następnie zabito. Tak naprawdę niosło go kilkunastu mężczyzn, których potem wprowadzono do stodoły Śleszyńskiego”. W wyniku ekshumacji okazało się, że grupa trzydziestu­‑czterdziestu mło‑ dych Żydów niosących Lenina została zamordowana w środku stodoły, a nie obok. To było niespodziewane odkrycie, relacje mówiły o zagnaniu pierwszej grupy Żydów na cmentarz. Pokazywano mi nawet lej, wskazujący, że kopano ziemię, którą zamordowani zostali zapewne przysypani. Tak jak wielu było świadków spalenia Żydów w stodole, bo gapie i drobni pomocnicy zbrodni podążali za pędzonym do stodoły tłumem, tak świadkami mordu pierwszej grupy Żydów, wewnątrz stodoły, byli najpewniej jedynie mor‑ dercy. Trudno mieć wątpliwości, że wśród tych, którzy zamordowali pierwszą grupę Żydów za pomocą siekier, był Jerzy Laudański.

22 listopada 2001 Z Martą Kurkowską­‑Budzan w Łodzi u Marka Edelmana. Skontaktowałam się z Martą, bo Edelman chciał z nią porozmawiać. Poznał ją rok temu, podczas spotkania zorganizowanego przez profesora Jedlickiego w PAN­‑ie. Podeszła tam do niego dziewczynka, jak mówił, stu‑ dentka pierwszego roku historii UJ, i zwierzyła mu się: „Przez to, że jestem Polką z Jedwabnego, miałam zawsze poczucie, że noszę straszną tajemnicę.

339

Dowiedziałam się o tym jeszcze w piaskownicy, a tata mi mówił: »Nigdy nie przyznawaj się, że jesteś z Jedwabnego«”. Tak to przynajmniej Edelman zapamiętał. Tymczasem Marta wygląda co prawda na dziewczynkę, ale jest po doktoracie z historii. Nie wydaje się wcale osobą udręczoną przeszłością swego miasteczka. Śmiało stawia czoło historii – wykorzystując swoje możliwości docierania do źródeł, nagrywała rozmowy z mieszkańcami o zbrodni. Kiedy była w pierwszej czy drugiej klasie podstawówki, przyjaciółka zwierzyła się jej z wielkiej tajemnicy, że w Jedwabnem Polacy spalili Żydów i chodzili potem do stodoły szukać biżuterii i złotych zębów. Marta to zapa‑ miętała, choć słowo „Żydzi” nic jej nie mówiło. Wiele lat później zastanawiała się nad doktoratem o tym, co stało się sześćdziesiąt lat temu w jej miasteczku, ale pracownicy naukowi, z którymi się konsultowała, stanowczo jej to odra‑ dzali. Po doktoracie na zupełnie inny temat znów do tego wróciła, zaczęła nagrywać rozmowy. Wtedy ukazała się książka Grossa. Marta zastanawia się nad habilitacją, w której zanalizowałaby trzy różne miasteczka dźwigające ciężar traumatycznej pamięci. Zorganizowała ostatnio wycieczkę młodzieży szkolnej z Jedwabnego do Krakowa. –  Tylko kilku z nich nie zdecydowało się przekroczyć progu synagogi – opowiada mi. –  Jaka ona rezolutna – mówi do mnie Edelman w kuchni z lekką pre‑ tensją w głosie, że przyprowadziłam mu kogoś innego, nie tę zahukaną dziewczynkę, która ukrywa, że jest z Jedwabnego. Ciekawy przyczynek do pamięci świadków. W pociągu rozmawiamy z Martą o mitach, którymi obrosła zbrodnia. Każda z nas nasłuchała się opowieści o karach spadających na morderców: ktoś się zapił, ktoś upadł i zabił na miejscu, ktoś uległ śmiertelnemu wypadkowi, komuś urodziły się upośledzone dzieci. Stanisław Ramotowski wielokrotnie wracał do tego, że morderców prędzej czy później dopadła kara boska. –  Wszyscy aktywni w mordzie – twierdził – szybko zginęli, najczęściej w wypadkach. Pamiętam sam jednego, którego przygniotło drzewo, drugiego, który zmarł na gruźlicę, trzeciego, który zwariował. Obie z Martą słyszałyśmy opowieść, jak w parku na jedwabieńskim rynku z kamiennego bruku wyrosła raz trawa w kształcie krzyża, a jak ją koszono, odrastała w tym samym kształcie. Było to w miejscu, gdzie zabito Żydówkę z dzieckiem na ręku (ja co prawda słyszałam to w wersji, że to było w miejscu, gdzie po wojnie zginęła z rąk band kobieta z dzieckiem). Marta zna też opo‑ wieść o zbrodniarzach, którzy utopili bogatego Żyda w futrze – zważywszy że było upalne lato, widać, jak mit nie musi być osadzony w realiach – a kiedy wydobyli ciało, okazało się, że jest nagi, futro i kosztowności zniknęły. Dla

340

Marty te wszystkie historie mają wspólny sens – służą oswajaniu traumatycznej pamięci zdarzenia, które wymyka się racjonalnym tłumaczeniom. Marta, na którą mieszkańcy nie reagują tak obronnie jak na mnie, ma lepsze ode mnie wspomnienia z rozmów: ktoś sobie przypomniał słowa w ji‑ dysz, ktoś jej zaśpiewał żydowską piosenkę.

23 listopada 2001 Stanisław Ramotowski umarł dzisiaj w hospicjum o godzinie siedemnastej czterdzieści pięć.

24 listopada 2001 Jadę do Konstancina zawiadomić panią Mariannę. –  A o której to się stało? – pyta. – Bo ja wczoraj przed szóstą wieczór nie‑ pokój nagle odczułam. Mówi, że czuje się za słabo, by pojechać ze mną na pogrzeb do Radziłowa. Boi się? Ciało pana Stasia zostało przewiezione w jego rodzinne strony. Wieczorem dzwonię do jego bratanka do Dziewięcina i dowiaduję się, że pogrzeb jest jutro. Pogrzeb natychmiast? I to w niedzielę? Chyba po to, żeby nikt z Warszawy nie zdążył dojechać.

25 listopada 2001 Wyruszamy z Warszawy na pogrzeb w trzy samochody. Zajeżdżamy pod chałupę pana Stasia. W kuchni na przyniesionych ławach siedzą mężczyźni, w jadalni za kuchnią wystawione ciało pana Stasia, dookoła kobiety w czerni zawodzą pieśni. Na cmentarzu ksiądz wygłasza bezbarwne przemówienie, z którego wy‑ nika, że jedyną zasługą pana Stasia jest to, że tu mieszkał. –  Musisz coś powiedzieć – trąca mnie Nawojka. Biorę mikrofon i opowia‑ dam o tym, jak pan Staś, kiedy część mieszkańców miasteczka mordowała Żydów bądź rabowała żydowskie domy, a znów inni pochowali się, by nie być świadkami zbrodni, uratował żydowską rodzinę.

341

28 listopada 2001 Od kilku dni ścigam telefonami Izaaka – syna Szmula Wasersztejna, z którym umówiłam się w Kostaryce – żeby potwierdzić przyjazd. Okazuje się, że jest w Bostonie u córki. Tam dowiaduję się, że już jest w Puerto Rico u drugiej córki zagrożonej przedwczesnym porodem, więc pewnie zostanie do rozwią‑ zania. A ja mam wykupiony bilet do San José, oczywiście najtańszy, którego nie mogę zmienić.

29 listopada 2001 Na posiedzeniu rady miasta przegłosowano kandydaturę Michała Chajew‑ skiego na burmistrza. Przed wyjazdem do Stanów zostawiam w „Gazecie” tekst o Krzysztofie Godlewskim. Chciałabym go zakończyć wyborami na nowego burmistrza. Niewątpliwie zamykają jakiś etap w życiu miasta, kiedy to ścierały się dwie postawy. Teraz tylko jedna strona zostaje na placu boju. Ale nie mogę się do nikogo dodzwonić, odpowiadają mi tylko żony. Wybór burmistrza to takie zdarzenie, że nikt tego dnia nie chodzi trzeźwy.

30 listopada 2001 Samolot mam o dziewiątej rano. Z lotniska wydzwaniam do Jedwabnego. Godlewski ma głos minorowy. –  Nikt nie wstrzymał się od głosowania – mówi mi – co znaczy, że wszyscy zaakceptowali, że nie mam być dłużej burmistrzem. –  Jak to wszyscy? – pytam. – A Staszek Michałowski? Odpowiada mi milczenie. –  Jak to, więc Staszek nie podał się z tobą solidarnie do dymisji? – dopytuję dalej. Dzwonię do Michałowskiego, który mi tłumaczy, że chciał, ale rada zdjęła ten punkt z porządku obrad i że to może lepiej, bo będzie mu łatwiej pomóc Krzysiowi znaleźć jakąś pracę. Nie brzmi przekonywająco. Wdaję się z nim w tak ożywioną dyskusję, że końcówka jej odbywa się już w rękawie prowa‑ dzącym do samolotu i stewardesy dają mi znaki, że mam wsiadać i wyłączyć komórkę.

Rozdział 9

Rozpaczliwe poszukiwanie pozytywów czyli monologi Krzysztofa Godlewskiego, byłego burmistrza Jedwabnego

Krzysztof Godlewski pod pomnikiem w Jedwabnem, 200 1 rok

–  Na rok jeszcze przed ukazaniem się książki Grossa znalazłem w pocz‑ cie urzędowej list z Montevideo: „Ja, Esther Migdal, urodzona w Jedwabnie. W 1937 roku pojechałam do Urugwaju. Ja moje siostry y brati y moja mamusia. Została tam moja babka Chana Jenta Wasersztejn. Przepraszam, bo ja już nie pamnientam dużo po polsku, jusz jest 62 lat, że nie rozmawiam po polsku. Wiem, że Polacy zabiły całe mniasto żydów, kto zabił moje babkie jej curki – cale rodzinę zabrał mieszkanie teraz on żyje w tem domu. Jakie wy bandity. Jakie wy złodzieje. Co mówi wasz ksiąc? teraz macie dom nic nie kosztował możecie tańczyć. Jakie źle zrobyła moja babka? Proszę Pana, zapiszcie, jak wy zabiliście całe mniasto Żydów”. Pierwszą moją reakcją była złość. Chciałem wyrzucić list, ale się zawaha‑ łem. Chciałem odpisać, ale nie wiedziałem co. Jednak list nie dawał mi spokoju. Gdy przeczytałem Sąsiadów, uznałem, że trzeba coś zrobić.

343

Zrozumiałem, że to była zbrodnia, a przemilczanie jej jest podłością. Ale też myślałem tak: za mną pójdą inni i pokażemy Żydom, że to był wypadek, skutek dywersji i że jesteśmy narodem miłującym innych, współodczuwającym w cierpieniu. Gdy 10 lipca 2000 roku, kiedy jeszcze nikt sobie nie wyobrażał, że za rok będą miały miejsce oficjalne wielkie obchody, poszliśmy ze Staszkiem Michałowskim pod pomnik z szarfą „Pomordowanym mieszkańcom Jedwab‑ nego narodowości żydowskiej ku pamięci i przestrodze – społeczeństwo”, uczyniliśmy to jako reprezentanci władz miasta, a jednak wiązankę kupiliśmy za własne pieniądze. Coś przeczuwaliśmy, że rada nie zgodziłaby się na taki wydatek. Ja jednak wierzyłem, że to kwestia czasu. Zacząłem sobie przypominać rozmowy zasłyszane w dzieciństwie, choć dzieci się od nich goniło. Czasem mówiono o kimś z sąsiadów: „Ten to był przy stodole, jak palono Żydów”. Ale słowo „Żydzi” było dla mnie jeszcze wtedy całkiem abstrakcyjne. Widziałem, jak trudno żyje się mieszkańcom z poczuciem, że Jedwabne utożsamiono z miastem morderców. Miałem pomysł, jak to odwrócić. Miasto musi pokazać, że w Jedwabnem znalazło się kilku bandytów, ale byli tam Polacy, którzy ratowali Żydów. Chciałem zaproponować szkole, by przyjęła imię Antoniny Wyrzykowskiej. Postawiłem sprawę na zarządzie rady miasta. Nie została dobrze przyjęta. Czułem, że jak ryba wody, tak Jedwabne potrzebuje, by jego mieszkańcy pokazali się od dobrej strony. Usłyszałem od któregoś z kolegów: „Masz rację, korona ci z głowy nie spadnie, jak powiesz »przepraszam«” i zrobiło mi się ciepło na sercu. Rozpaczliwie poszukiwałem pozytywów. Przekonywałem: „Nie jestem prokuratorem, zróbmy to, co jest do zrobienia, a jak okaże się, że prawda jest inna, będzie tylko lepiej”. Powtarzałem: „Ja tylko mówię, że dokonano mordu i trzeba uczcić ofiary”. Na posiedzeniach rady tłumaczyłem: „Mamy tylko zrobić to, co każdy chrześcijanin zrobić powinien, zabezpieczyć godne miejsce pochówku”. Najważniejsze – myślałem sobie – aby rodziny ofiar, które przybędą na obchody, zobaczyły ciepło w naszych sercach, wtedy zrozumieją, że winna jest garstka, nie społeczeństwo. Wyobrażałem sobie już obchody: Chciałbym, żeby wnuk rabina Bakera i wnuk mordercy podali sobie rękę. Albo choćby ja wymieniam uścisk z rabi‑ nem. Tylko żeby to nie było nadęte przywitanie, ale takie, żeby komuś łza się zakręciła, coś poruszającego, żeby ludzie sami z siebie uklękli. Chciałbym móc powiedzieć: „Bracia Żydzi, którzy się tu urodziliście, jesteśmy wzruszeni tym, że was u nas gościmy”. W programie lokalnej telewizji zwierzyłem się z moich marzeń: żeby czasem nowożeńcy poszli złożyć kwiaty na cmentarzu, tak jak to ma miejsce

344

w Katyniu, i żeby pomnik stał się jedną ze stacji drogi krzyżowej. W radiu mó‑ wiłem, że pójdę na uroczystości z potrzeby serca. Wielu mieszkańców odczuło to jako zniewagę. Czuję na sobie niechętne spojrzenia. Jeden zaczepił mnie przed obchodami: „Kurwa, zastrzelę, jak tylko ktoś mi zdepcze żyto”. Większość mieszkańców wie, że Polacy brali w tym udział. Ale rozumują tak: „Nie możemy się do tego przyznać, bo Żydom chodzi o odszkodowania, i to takie, że nasze dzieci się z tego nie wypłacą”. Jak ich przekonywać, skoro słyszą to od księdza? Próbowałem stworzyć lobby, nie udało się. Jeden z radnych opowiadał mi zapamiętane z opowieści rodzinnych i sąsiedzkich historie o tym, jak i gdzie zabijali Żydów. A od kiedy odmówiono mu wizy do USA, mówi, że to przez Żydów, i całkiem zmienił front. Ciągle słyszę albo że to nieprawda, albo że tego nie można wywlekać, bo Żydzi wykorzystają i Polskę rozgrabią. Mówią mi: „Krzysiek, uważaj, powiesz niepotrzebne słowo, może cię krzywda spot‑ kać”, ale to nie była życzliwa rada, tylko pogróżka. Najżyczliwsze, co słyszę, to uwagi typu: „Po co ci to, stracisz dobrą pracę”. Kiedyś na spotkaniu radnych i burmistrzów z łomżyńskiego na moje „dzień dobry” ktoś odpowiada „szalom” i wszyscy się śmieją. W sklepie słyszę za plecami: „O, Żyd Godlewski”. Kolejni znajomi, też tacy, po których bym się tego nie spodziewał, przekonują mnie, że to żydowski spisek i chodzi o odszkodowania. Zaczęto rozpuszczać kłamstwa, że mój ojciec, który siedział we Wronkach kilka lat za AK, brał w tym udział, ży‑ dowską głowę kopał, że moja teściowa, która mieszka w USA, wyszła za rabina. Cały czas szukałem tej struny, którą można by poruszyć. Próbowałem rodaków usprawiedliwiać, patrząc na siebie samego sprzed dziesięciu laty. Niedawno przecież sam nie zastanawiałem się nad tym wszystkim i byłem antysemitą. Może nie aż tak, ale byłem zwolennikiem spiskowej teorii dziejów. W latach osiemdziesiątych krążył po Jedwabnem wywiad Hanny Krall z Bro‑ nisławem Geremkiem, w którym opowiadali sobie, jak to oni, Żydzi, niena‑ widzą Polaków, i ja w to uwierzyłem. Dopiero z twojego tekstu o Jedwabnem dowiedziałem się, że to była ubecka fałszywka. Dostałem książkę Henryka Pająka Piąty rozbiór Polski, czytałem raz, drugi i wszystko mi się zgadzało. Bolało mnie, że jesteśmy w ślepym zaułku, że jestem niepotrzebny, bo Żydzi opanowali Polskę. Potem rozmawiałem z jedną nauczycielką z Jedwabnego. Przypomniała mi Mendla Gdańskiego, że żyła tu przecież biedota żydowska, że to bzdura, jakoby oni Polską rządzili. W szkole uległem propagandzie, wierzyłem, że Rosjanie to przyjaciele, a Amerykanie – imperialiści. A choć pierwszy raz podsłuchałem rozmowę ze strasznymi opisami zbrodni, kiedy miałem dwanaście lat, nie dotarło do mnie, że to zrobili sąsiedzi. To był czas ostrej propagandy antyniemieckiej, wiedziałem, że Niemcy są źli, a Rosjanie dobrzy, więc nie mogło pomieścić

345

mi się w głowie, że można było współpracować z Niemcami. Jak mi kolega z klasy powiedział o Katyniu, też nie chciałem wierzyć. Z czasem zmieniłem poglądy, więc wierzyłem, że każdy ma taką szansę. Wciąż wierzyłem, że coś się przełamie przed samą uroczystością. 10 lipca radna, która oglądała uroczystości z okna na rynku, zza firanki, gdy miałem przemawiać, warknęła: „No, przywitaj ich teraz, kurwa, przywitaj, to jutro nie będziesz pracował”. Przyszedłem następnego dnia do pracy i od razu na schodach interesant wita mnie słowami: „To ty jesteś w Polsce? Jeszcze cię Żydzi nie zabrali do Ameryki?”. Nie mogę ich wyleczyć. Mam dosyć. To się powtarza, że my interes robimy, że nas Żydzi sponsorują. Oni są przekonani, że jesteśmy razem ze Staszkiem Michałowskim sprzedawczykami, że musieliśmy za to coś dostać. Słuchałem dyskusji, która toczyła się wokół Jedwabnego. Ona dla mnie nie sprowadza się tylko do relacji Polacy–Żydzi, ale zmusza do zadawania sobie, jako katolikowi, trudnych pytań – o uczciwość, przyzwoitość, o to, ilu z nas pomogło tym, którzy pomocy potrzebowali. Dlaczego tak niewielu znalazło się sprawiedliwych? Dlaczego za każdą złą chwilę w naszej historii odpowiedzialni mają być Żydzi? I tak stanąłem naprzeciw większości mieszkańców. Najbardziej mnie zabolało, kiedy złożyliśmy rezygnację ze Staszkiem, że nikt nie opowiedział się za nami. Mam taki dołek, że kupiłbym sobie bilet na pociąg dokądkolwiek. Przecież nie chciałem nikogo obrazić. To, czym się zajmowałem przez ten rok, nie miało związku ze sprawowa‑ niem funkcji burmistrza i nie byłem do tego ani duchowo, ani merytorycznie przygotowany. Burmistrzem zostaje się, by zbudować drogę, polepszyć funk‑ cjonowanie ośrodka zdrowia, a nie żeby uczyć miłości między narodami i za‑ płakać nad cudzą śmiercią. Przez dwadzieścia lat planowałem wyjechać z tego miasta, myślałem, jak stąd uciec, a teraz wiem, dlaczego zostałem. Cieszę się, że los mnie obdarował takim zaszczytem, jakim był udział w uroczystościach 10 lipca. Można przecież życie przeżyć i nie zostawić po sobie śladu. Dużo siły mi dał ten rok. Wiele myślałem o cierpieniu, bólu, przebaczeniu. Obudziłem się kiedyś w przerażeniu, byłem w płonącej stodole. Może jakbym nie spotkał ciebie, Grossa, nie byłbym tym człowiekiem, którym jestem dziś. Nie wiedziałem o sobie, że jestem taki uparty. Nie wiedziałem, że mam tak mało dobrych kolegów. Nie jestem już ten sam. Byłem swój chłopak i się wy‑ obcowałem. Czuję, że muszę się odciąć, chcę wyjechać. Przez ostatni rok zacząłem dostrzegać, jakie wartości są najważniejsze – uczciwość, szczerość, prawdo‑ mówność. Nie wiem, co mógłbym tu robić. Koledzy niektórzy uważali, że zaczynam karierę polityczną. Ani razu mi to nie przeszło przez głowę. Polityka ocenia się po efektywności, a nie prawdomówności, może bym musiał wejść

346

w jakieś układy, czegoś nie zauważyć. A nie chciałbym stracić tego, co przez ten rok zyskałem. Wolę chyba pracę fizyczną. Chyba trwałe rany mi pozostały, bo – choć trudno się do tego przyznać – zadali mi je ludzie bliscy. Uważam, że to, co zrobiłem, zrobiłby każdy przy‑ zwoity człowiek, i przykro mi, że moi byli przyjaciele podejrzewają mnie o co innego. Siedzę w domu, raz dziennie, rano, chodzę na zakupy. Wylizywać rany wolę w samotności.

1 grudnia 2001 Nowy Jork. Razem z moją córką Olą i z przyjaciółmi jedziemy do Ground Zero złożyć kamyczek w miejscu tragedii 11 września.

2 grudnia 2001 Z Jedwabieńską księgą pamięci w plecaku razem z Olą odtwarzamy trasę ra‑ dziłowskich i jedwabieńskich Żydów, którzy przybywali licznie do Ameryki przez dwa ostatnie wieki. „Jedwabieńscy Żydzi, którzy wysiadali na ląd w No‑ wym Jorku – czytamy w Księdze – należeli najczęściej do ludzi, którzy nigdy wcześniej nie spali w obcym domu i nie siedzieli przy obcym stole. Nie jechali tam dla przyjemności, ale za chlebem dla siebie i krewnych pozostawionych w rodzimym sztetlu po drugiej stronie oceanu”. Gdy po wielu tygodniach morskiej podróży w zatłoczonej kajucie wyła‑ niała się przed nimi linia horyzontu ze Statuą Wolności, czekało ich jeszcze przejście przez punkt graniczny na Ellis Island. Wyspa, dziś przerobiona na muzeum, była miejscem, gdzie ważyły się losy tysięcy uciekinierów od nę‑ dzy, prześladowań i braku perspektyw. Czekali w wielogodzinnych, a nawet wielodniowych kolejkach na decyzję, czy zostaną odesłani z powrotem, czy przyjęci do nowego świata. Ci, którzy zostawali w Nowym Jorku, kierowali się na Lower East Side, najgęściej wówczas zaludniony kawałek świata, gdzie w jednym pokoju koczowało po kilkanaście osób, a ubikacja na podwórzu była jedna na cały dom. Powoli dorabiali się, pracując po kilkanaście godzin dzien‑ nie w nielegalnych warsztatach. Emigranci próbowali w nowych warunkach odtworzyć tam życie dawnego sztetlu. Jedwabne i Radziłów dzieliło kilkana‑ ście kilometrów, ale więzi były bliskie, bo zacieśnione licznymi małżeństwami. W Nowym Jorku jedwabieńską synagogę od radziłowskiej dzieliła jedna ulica, a łączyła tęsknota za ojczystymi stronami, tak że dochodziło do wielu spotkań. Kalman Lasky, który urodził się i wychował na początku wieku w Radziłowie, w Ameryce związał się z Chebra Par Israel of Yedwabne i to jego, radziłowia‑ nina, organizacja wybrała na długie lata na przewodniczącego.

348

Rabin Baker należy do kolejnego pokolenia jedwabian, które dotarło za ocean. „Gdy w środku lutego 1938 roku polski parowiec Batory przywiózł mnie do Nowego Jorku – pisał – moim pierwszym pragnieniem, zgodnie ze słowami Józefa przybyłego do Sychem (Księga Rodzaju 37,16): »Szukam moich braci«, było odwiedzić piękną bóżnicę, którą nasi ziomkowie z Jedwabnego wznieśli na 216 Henry Street, na żydowskim East Side. Po przekroczeniu progu tej bu‑ dowli spotkało mnie wiele niespodzianek, z których najpierwsza była znajoma melodia jedwabieńskiego jidysz, który wyróżnia zwłaszcza charakterystyczna wymowa głoski »ł«”. Okazałą synagogę jedwabieńską zbudowano jeszcze w XIX wieku. (W przewodniku znajdujemy informację, że na początku XX wieku na Lo‑ wer East Side było pięćset synagog). W 1891 roku zorganizowana wokół niej wspólnota zarejestrowała się w stanie Nowy Jork pod nazwą „Chebra Par Israel of Yedwabne, Russia”. Z kolei radziłowscy Żydzi, którzy znaleźli przy‑ stań w Nowym Jorku, spotykali się w Radzilover Shul, czyli synagodze na Division Street. Tam trafiamy najpierw, po wyjściu z metra. Jest sobota, wiek temu w ten dzień sklepy na tej ulicy były wszystkie zamknięte, a rodziny z odświętnie wystrojonymi dziećmi kroczyły na poranne nabożeństwo do synagogi. Dziś Divison Street, jak wszystkie ulice w tej okolicy, ma podwójne oznakowanie: po angielsku i chińsku. Otwarte są setki malutkich sklepików, wszędzie rozbrzmiewa chińskie disco. Po synagodze nie ma śladu. Tak samo jak nie znajdujemy śladu po jedwabieńskiej synagodze, na jej miejscu stoją nowe budynki szkolne, z których wysypują się setki murzyńskich dzieci. Porównuję Jedwabieńską księgę… z książką o Skryhiczynie i rodzinie Rottenbergów, przygotowaną w Izraelu przez mego wujka Szmulika Hada‑ sza z kibucu Kineret (i przetłumaczoną właśnie na polski przez Hanię Lano‑ tę). W skryhiczyńskiej księdze poza częścią wspomnieniową zamieszczono zdjęcia wszystkich potomków, w tym też moich córeczek, i przesłanie jest jasne – „Mimo Holokaustu, jesteśmy”. Jedwabieńska księga… mówi: „Nie ma nas, żyjemy tylko we wspomnieniach”.

3 grudnia 2001 Umówiona jestem z rabinem Bakerem. Wsiadam do metra na Manhattanie, wysiadam na Brooklynie i znajduję się w zupełnie innym świecie. Językami ulicy są rosyjski i ukraiński. Na sklepach dwujęzyczne napisy, cyrylicą („Kon‑ diszionery pa niskim cenam”) i po angielsku („Air conditioners on sale”). Mijam liczne Kosher Bagles i stoiska z rosyjskimi harlequinami. Naliczyłam kilkanaście tytułów prasy po rosyjsku, dwa w jidysz, po angielsku „Jewish Press” i „Je‑ wish Week”, można też dostać polski „Nowy Dziennik”. Idę spory kawałek od

349

przystanku metra do troszkę elegantszej części Kings Highway, gdzie mieszka rabin Baker. W skromnym mieszkaniu w bloku kawalerskie porządki („żona zmarła, ach, jakże piękną miałem żonę”). Na środku kuchennego stołu, przy‑ krytego ceratą, króluje telewizor. –  Pewnie to panią dziwi. Religijny Żyd nie ogląda telewizji. On mi służy do czytania, jako ekran pokazujący litery w powiększeniu. Bo Baker widzi niewyraźnie, odróżnia tylko kontury. Kilkakroć w rozmowie rabin wtrąca polskie słowa: maliny, jagody, grzyby, szkoła powszechna, widły. W co drugim zdaniu występuje Ha­‑Szem, niewypo‑ wiedziane imię Boga. Rozmawiamy o jego życiu w Ameryce i w Polsce. –  Rabin Awigdor Białostocki powiedział mi, jak byłem mały: „Ja ci już za‑ zdroszczę, kim kiedyś będziesz”. Jak pierwszy raz miałem obrzezać dziecko, to był taki problem, że nikt nie chciał studentowi jesziwy oddać swojego syna. Mój nauczyciel, rabin z Łomży, umówił się na obrzezanie, a potem przyłożył sobie plaster na palcu i powiedział rodzicom, że to jego uczeń będzie musiał zrobić. Udało się, potem własnych synów sam obrzezałem. W Ameryce przyuczałem się dalej do koszerowania mięsa. Spędziłem dużą część życia w Minneapolis w Minnesocie. Miałem stałe godziny w tygodniu, kiedy koszerowałem mięso, a potem miałem już dość pieniędzy w rabinacie i nie pracowałem jako rzezak. Śpiewałem jako kantor. Byłem rabinem na więcej niż stu weselach, bo lubili mój głos. Pięć lat temu głos mi uciekł. Mam pięcioro dzieci i dziewiętnaścioro wnuków. Ameryka jest dumna ze swoich żydowskich dzieci. Rabi jest słabo osadzony w świecie realnym. Nie czyta książek, gazet, nie ogląda telewizji. To wszystko sprzyja obcowaniu z duchami przodków. Żyje w świecie dwóch ksiąg: Tory i Jedwabieńskiej księgi pamięci. Zbiera pieniądze na fundację, która ma upamiętnić zamordowanych Żydów – Yedwabne Martyrs Memorial Foundation, z siedzibą w Jerozolimie. Gdy pytam o wspomnienia z Jedwabnego, opowiada mi o woźnicy Kuropatwie, który wolał skazać sie‑ bie i rodzinę na śmierć w płomieniach, niż opuścić swego rabina, o drwalu Neumarku, który wyrwał siekierę z rąk jednego z najokrutniejszych morder‑ ców, rozwalił drzwi od stodoły i wyszedł, wyprowadziwszy z płomieni rodzinę. Opowiada je jak żywe obrazy, jego słowa mają kolor i zapach. Do jego prawdziwie własnych wspomnień trudniej mu dotrzeć. Wyjechał tak dawno, ponad sześćdziesiąt lat temu. Wyjechał ze świata, który – mimo narastającego antysemityzmu – był jakoś bezpieczny, bo oswojony i przewi‑ dywalny. Znał każdego Żyda w swojej miejscowości, a jeszcze ze słyszenia wielu innych w promieniu najbliższych dwudziestu kilometrów. Już zawsze do tego świata tęsknił: na statku, który go wiózł do nowego lądu, na amery‑ kańskiej prowincji, w skromnym mieszkaniu na Brooklynie, gdzie przeniósł się na stare lata. Tę tęsknotę zawarł w Jedwabieńskiej księdze… „Wystukałem

350

ją jednym palcem – pisał. – Fundusze nie pozwoliły mi na wynajęcie profe‑ sjonalnej maszynistki. Myślałem o wielkości męczenników i jej stronice były mokre od moich łez”. –  Jak oni mogą mówić – ubolewa w rozmowie ze mną rabin, ze łzami w oczach – że Żydzi współpracowali z Sowietami? W Jedwabnem ani jeden Żyd nie był komunistą. Zwracam mu uwagę, że istniała – słaba, bo słaba, ale jednak – komórka partii komunistycznej w Jedwabnem i że Meir Ronen zachował o pięciu swoich współrodakach, gorliwych kolaborantach sowieckiej władzy, jak najgorsze wspomnienia. Baker kręci powątpiewająco głową. Gdy zaczynam mu cytować nazwiska, przy pierwszym – Binsztejnie, oznajmia, że kłopoty z nim były już od dziecka, później siedział za gwałt na opóźnionej umysłowo żydowskiej dziewczynce i nie chodził do synagogi. Innymi słowy, w rozumieniu rabina, wykluczył się sam z żydowskiej społeczności. Rabin nie jest pozbawiony grzechu próżności. Wspominając Jedwabień‑ ską księgę pamięci, powtarza: „Ja jako autor pierwszej książki o Jedwabnem”, gdy wspomina książkę Grossa, dodaje: „to książka, która zrodziła się z mojej książki”. Księga braci Bakerów – jak wiem z publikacji Olgi Goldberg­‑Mulkiewicz z Hebrajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie – wpisuje się jak najdokładniej w schemat innych ksiąg, nazywanych po hebrajsku „Pinkas zikaron”, po an‑ gielsku „Yizkor Book”. Forma księgi, której celem jest ocalenie od zapomnie‑ nia osób czy świata, który już nie istnieje, wywodzi się z tradycji wczesnego średniowiecza, kiedy to w czasie modlitw odczytywano długie listy zmarłych w czasie pogromów. Po Zagładzie księgi stały się tak powszechnym przejawem działalności ziomkostw, że w Izraelu powstał zawód redaktora ksiąg pamięci. Każda księga zawiera mit początku – opowieść o osiedleniu się pierwszych Żydów – historię danej społeczności, sylwetki osób zasłużonych, charaktery‑ stycznych, jak nosiwoda czy miejscowy dziwak, dalej jest opis Zagłady i spra‑ wozdania z uroczystości poświęconych uczczeniu pamięci zamordowanych. Księgi pamięci – stwierdza Goldberg­‑Mulkiewicz – co prawda nie spełniają z reguły warunków monografii historycznych, ale stanowią niezrównany mate‑ riał dla antropologa kultury, ukazując proces tworzenia się mitu szczęśliwego żydowskiego miasteczka. Wśród prawie trzystu ksiąg, które badała Goldberg­‑Mulkiewicz – była wśród nich też Jedwabieńska księga… – w stu znalazła odręcznie rysowane z pamięci mapki. Te plany to nierzadko jedyna przestrzeń, w której pojawiają się rekwizyty nieżydowskiej społeczności miasteczka: siedziba władz miejskich, kościół, poczta, stacja kolejowa, pomniki, studnie. Kościół i cmentarz katolicki są z reguły oznaczone krzyżem, synagoga, dom modlitwy, cmentarz – gwiazdą

351



a b c d e f g h i j k l m n o

Mapa Jedwabnego narysowana po wojnie, z pamięci, przez rabina Bakera, gdy już mieszkał w Ameryce. Tłumaczenie z hebrajskiego miejsc zaznaczonych przez rabina Bakera: droga do Łomży sadzawka ulica Przytulska droga do Radziłowa Stary Rynek bank bejt midrasz przejście Nowy Rynek tartak koński targ ulica Przestrzelska droga do Kajetanowa cmentarz żydowski plac, na którym miało miejsce spalenie

 b  a

 c  g

 d  e

 f

 h

 i

 j

 k  m  n

 l  o

Dawida. Czasami instytucje nieżydowskie i ulice zamieszkiwane przez chrześ‑ cijan opisane są polskim alfabetem, podczas gdy cały plan oznaczony jest po hebrajsku lub w jidysz. Przyglądam się uważnie rysunkowi miasteczka, który otwiera Księgę. Ma wyjątkowy wdzięk: jabłonie oznaczają sady, choinki – okoliczne laski. Nazwy ulic są po hebrajsku, jedynie ulica Nowa, na której Żydzi nie mieszkali, ma na‑ zwę po polsku. Kościół jest dużo mniejszy od synagogi, choć w rzeczywistości było odwrotnie. Choć rysunek przedstawia przedwojenne Jedwabne, płonie na nim stodoła. Księgi są sponsorowane według możliwości i chęci poszczególnych dona‑ torów, stąd – pisze Goldberg­‑Mulkiewicz – często mamy do czynienia z zabu‑ rzeniem proporcji, poświęcaniem szczególnej uwagi pewnym wątkom, a po‑ mijaniem innych. Stąd też w Jedwabieńskiej księdze… wyjątkowo dużo uwagi poświęcone jest koszerowaniu mięsa – jej autorzy, obaj rabini Bakerowie, zaj‑ mowali się tym przez większą część życia. Rabin opowiada mi o rzeźniku Mendlu Nornbergu, swoim nauczycielu. –  To trudny fach. Gęsi koszerować jest łatwiej, ale kury i kaczki, to trzeba dużo się nauczyć. Słyszałem, że znaleziono nóż w stodole, ciekaw jestem, czy to jego. Ja bym go zaraz poznał. Nornberg zawsze nóż przytrzymywał w zębach, tak że musiałby być na nim ślad.

4 grudnia 2001 Wyjechałam z Polski zaopatrzona w trzy numery telefonów dawnych jed‑ wabian, obecnie mieszkańców Chicago i okolic. Dzwoniłam już wcześniej z Warszawy, byłabym gotowa jechać tam, gdyby któryś z naocznych świadków zechciał ze mną rozmawiać. –  Teściowa się jednak nie zgodziła – słyszę. – Mówi, że ten strach jej został do dziś. Była wtedy jedenastoletnią dziewczynką. Jej rodzina wyjechała w pole o piątej rano, żeby nie brać udziału, a ona miała przykazane siedzieć w domu i się nie ruszać. Ale pobiegła razem z koleżankami popatrzeć, co się dzieje. Widziała, jak chłopcy rzucili się z broną na żydowskiego chłopca, złapali go, jak próbował uciekać, i skakali po nim. Słyszała, jak krzyczał w zbożu młody Żyd, którego nożem dźgnęli, jak błagał: „Dobij mnie”. „Nie zabili – opowiada‑ ła – zostawili go z kroplą życia, żeby się jeszcze pomęczył”.

354

5 grudnia 2001 San José, Kostaryka. Izaak, syn Szmula Wasersztejna, szczęśliwie już wrócił z Puerto Rico i jest na miejscu. Przekazał mi przez swojego kierowcę pamiętnik ojca, który wydał właśnie własnym sumptem. Czytam, jak matka Szmula Wasersztejna, Chaja Sara, od kiedy sąsiadkę, z którą mieszkali drzwi w drzwi, Chanę Sosnowską, zamordowano podczas po‑ gromu w Radziłowie w 1933 roku, bezustannie zamartwiała się, jaka przyszłość czeka ich w Polsce. Kosztem wielu wyrzeczeń rodzina wysupłała pieniądze dla najstarszego syna Mojżesza, który w 1938 roku znalazł się na Kubie. Jego ojciec Całko Wasersztejn już tego nie doczekał, zmarł w 1937 roku. Nikomu więcej z rodziny nie udało się przed wojną wyjechać. 10 lipca 1941 r. Chaja Sara wraz ze Szlomą, młodszym bratem Szmula, została spalona w stodole. Przy opisie spędzania Żydów na rynek Szmul przytacza najróżniejsze wyzwiska, jakimi obrzucani byli przez Polaków. Co ciekawe, jakoś nikt nie wyzywał ich od komunistów. Za to od spekulantów – owszem, wyzywano. Najwidoczniej mieszkańcy wciąż mieli w pamięci sowiecką propagandę, którą sączono im do głów przez półtora roku.

6 grudnia 2001 Wybieramy się z Wiktorem Osiatyńskim i Anią Husarską na wycieczkę zobaczyć wulkany. Oboje tu przyjechali na konferencję o prawach człowieka i Ania poma‑ ga mi w tłumaczeniu z hiszpańskiego pamiętnika Szmula i w rozmowach z jego rodziną. Jedziemy wynajętym samochodem z kierowcą, Osiatyński z przodu, ja z tyłu z Anią, która tłumaczy mi na głos kolejne fragmenty. Pniemy się przez wysokie wzgórza, na poboczach fioletowo i czerwono od kwiatów, gdzienie‑ gdzie migają małpki, a Ania czyta naturalistyczne detale zbrodni, o „dzieciach pociętych na kawałki, dogorywających w objęciach matek”, o „głowach, które stały się krwawą masą mięsa i kości”. –  On to chyba przepisał ze Starego Testamentu? – próbuje żartować Osia‑ tyński, a ja czuję, że przesadzam, racząc go taką lekturą w jego czasie wolnym. Wybieram więc jakieś przyjemniejsze fragmenty do tłumaczenia. Jest ich zresztą niemało. Wasersztejn mówił, że ta książka to jego testament, ma przypominać na‑ stępnym pokoleniom o zagładzie jedwabieńskich Żydów, ale też zawarł w niej wiele opowieści o swojej działalności handlowej. Daję Ani do tłumaczenia frag‑ ment, w którym Szmul opowiada, czym się zajmował w szabat po przyjeździe do Kostaryki: „Jeden z naszych sklepów z ciuchami był w dzielnicy, w której wieczorami urzędowali prostytutki i ich podpici klienci, tam w piątek nocą ruch był największy. Przyszło mi do głowy, że można by tam wystawiać bieliznę dla

355

kobiet. Jak by się powiedziało dziś, przeprowadziłem badania marketingowe. Rozpoznałem rynek. Tutejsza klientela preferowała bieliznę w kolorze czer‑ wonym i czarnym. W sklepiku pewnego krajana zakupiłem sześć par majtek czerwonych i czarnych oraz sześć biustonoszy w obydwu kolorach. O dwudzie‑ stej drugiej przyszła pierwsza kobieta ze swym narzeczonym na przychodne. Głaszcząc go po głowie, prosiła, by ją uszczęśliwił czerwonymi majteczkami i staniczkiem z falbanką. Ten wyjął pieniądze i artykuły przeszły na własność dziewczyny. Wiadomość rozeszła się błyskawicznie po czerwonej zonie San José. Już o pierwszej w nocy, gdy zamykałem sklep, zostały mi tylko dwie pary majtek i dwa staniczki. Udało nam się utrzymać przez długi czas tę nocną klientelę”. Ten fragment każe mi żywić nadzieję, że rodzina Wasersztejnów zgodzi się ze mną spotkać w szabat, który się zaczyna jutro, i jeszcze pozwoli notować, czego religijni Żydzi w szabat raczej nie tolerują. Po obejrzeniu wulkanów (olśniewający widok) tłumaczymy dalej przez pół nocy. Niełatwo rozróżnić, gdzie prawda, a gdzie wymyślona czy tylko podkolo‑ rowana anegdota. Czy rzeczywiście przydarzyła się ta filmowa niemal scena? Wasersztejn przed wyjazdem w 1946 roku na Kubę musi wybronić się przed służbą wojskową. Przedziera się w Warszawie przez obstawy i sekretarki do najważniejszego generała i oświadcza: „Może pan się stykał wcześniej z jakimiś problemami, ale to były malutkie problemy. Mój jest ogromny. Polacy zabili całą moją rodzinę. Ziemia w Jedwabnem jest jak gąbka nasiąknięta żydowską krwią. Niech mnie pan rozstrzela na miejscu, a ja do polskiego wojska nie pójdę”. I zostaje zwolniony. Po południu jesteśmy z Anią umówione z Rachelą Wasersztejn. Rezyden‑ cji za dwumetrowym parkanem, w którym mieszka samotna wdowa, strzeże dwóch małych, krępych ochroniarzy, uzbrojonych w wielkie pały. W przed‑ pokoju – szezlong z poduszką w kształcie Tory. Stąpamy po dywanie, tak grubym i puszystym, że zapadają nam się w nim buty. W salonie zatrzęsie‑ nie drobnych bibelotów, starannie ułożonych w gablotach, okazałe lustra w złoconych ramach, żyrandole z setkami ozdobnych szkiełek, porcelanowa pudlica z porcelanowymi szczeniętami, półmetrowe statuetki wystrojonych wiedeńskich dam. Obok jednej z nich, filuternie odsłaniającej rąbek pończochy i porcelanową stopkę, na której przysiadły dwa gołębie, stoi rosły kryształowy Mojżesz z tablicą Dziesięciorga Przykazań.  – Tu są same niepotrzebne rzeczy – szepcze osłupiała Ania, której życie polega na jeżdżeniu w różne zapalne miejsca świata, czasem spędza tam i pół roku, a zabiera ze sobą tylko bagaż podręczny, też niewiele poza tym posiada, bo i po co. Na wielkich poduszkach z szerokimi złotymi frędzlami, ułożonymi na przepastnej kanapie, siedzi drobna kobieta – pani domu. Oprowadza nas po

356

nim. Jeden z pokoi, bez mebli, służy tylko do ekspozycji fotografii. W central‑ nym miejscu – certyfikat ślubny z synagogi: Hawana, 5 września 1948 rok. Zdjęcia z ceremonii ślubnej – pan młody w białym fraku z czarną muszką. Zdjęcia z bar­‑micwy wnuków – stoją poważni, w tałesach, myckach, z mod‑ litewnikami, podkolorowani sztucznie jak na wiejskich zdjęciach z komunii. Szmul poznał Rachelę jeszcze w Polsce, w Bielsku Podlaskim, przy okazji kupowania domu dla Antoniny Wyrzykowskiej. Wspominał, że od razu zwrócił uwagę na jej atrakcyjne kształty. –  Ja od razu się w nim zakochałam – mówi nam Rachela. – Łatwo się zakochać, jak się ma czternaście lat. Po wyjeździe na Kubę dowiedział się, zupełnym przypadkiem, że Ra‑ chela jest w Nowym Jorku, i zaraz się z nią skontaktował. „Bratu to się nie podobało – opisywał w książce. – Próbował za moimi plecami znaleźć mi lepszą partię, przekonywał, że mogę marzyć o Racheli, bo to piękny sen, ale w życiu uratowanego od Zagłady trzeba działać pragmatycznie. Jego zdaniem powinienem się ożenić z Żydówką kubańską, piękną, inteligentną i z kapitałem. Podawał namiary na przedsiębiorców żydowskich, którzy da‑ wali mu delikatnie do zrozumienia, że mógłby przedstawić młodszego brata ich apetycznym córkom”. Ale Szmul się uparł. Sprowadził Rachelę na Kubę, wkrótce wzięli ślub. Rachela należy do tej kategorii Żydów, którzy żywią do Polski ostry uraz i żadnego sentymentu. Przeżyli Holokaust w rodzinie polskich chłopów, ukrywających ich dla pieniędzy. –  Co miesiąc płaciliśmy złote monety za mieszkanie w chlewie, gospodarz nie widział, gdzie one były schowane, dlatego przeżyliśmy. Po wojnie Polacy zabijali Żydów, którzy wracali do domu, zabili brata mamy. Jak wielu ocalałych z Zagłady, nie zamienili nigdy ze sobą słowa po pol‑ sku. Rozmawiali w jidysz, z czasem po hiszpańsku. Rachela mówi do mnie po hiszpańsku, choć wiem od Wyrzykowskiej, że potrafi porozumieć się po polsku. Gdy pytam o kilka niejasnych dla mnie fragmentów w pamiętniku męża, nie umie mi pomóc. Ania Husarska, która prosto stąd ma jechać na Kubę, tłumaczy mi do późnej nocy kubańskie przygody Wasersztejna. Opisuje on, jak w latach pięćdziesiątych wielu handlarzy żydowskich zaczęło ostrożnie wspierać Fidela Castro, bo nie podobały im się represje rządu Batisty. Szmulowi też Batista się nie podobał. Po rewolucji uznał, że trzeba przeczekać, wierzył, że musi przyjść poluzowanie, ale było coraz gorzej. „Domy i sklepy przecho‑ dziły na własność rządu. Fidel uderzył w klasę średnią. Zobaczyłem kolejki po mięso. Zacząłem się rozglądać, jak najszybciej wyjechać. Rachela nie rozumiała tego. Wpadła w depresję, płakała”. Najpierw wyekspediowali

357

z Kuby syna, tego właśnie, z którym rozmawiałam telefonicznie – Izaaka, żeby „mózgu mu nie wyprali”. Wylądował jako jedenastolatek w rodzinie żydowskiej w Filadelfii. Wiele dzieci wyjechało wtedy z Kuby w ramach amerykańskiej akcji „Peter Pan”, mającej na celu uchronić młode umysły od komunistycznej indoktryna‑ cji. O tych dzieciach, dziś dorosłych, borykających się z traumą z dzieciństwa, gdy zostały nagle odseparowane od rodziców – jedni na kilka lat, inni na całe życie – powstają teraz książki.

7 grudnia 2001 W wąskiej kanciapie z piętrzącymi się pod sufit kartonami – firma Izaaka handluje lekami – próbuję rozmawiać z najstarszym synem Szmula. Mam mnóstwo pytań wynikających z lektury wspomnień, ale na żadne nie umie mi odpowiedzieć. Ojciec opowiadał mu na okrągło o Jedwabnem, zapamiętał cierpienie, nic więcej. W drodze powrotnej opowiadam taksówkarzowi, że przyjechałam z Polski, bo o jednym Żydzie z Kostaryki jest u nas głośno. Przytakuje z dumą, jakby chodziło o bogactwa naturalne. –  O tak, my tu mamy wielu znanych Żydów: minister transportu, kultury i kandydat na wiceprezydenta. –  Podobnie jak mój ojciec, dziewięćdziesiąt procent kostarykańskich Ży‑ dów pochodzi z Polski – opowiadał nam dzisiaj Izaak. – Największa imigracja była w 1931 roku, druga fala w 1945 roku. Żydzi odgrywają tu znaczącą rolę w polityce. Byliśmy pierwszym państwem, które uznało, że Jerozolima jest stolicą Izraela. Korzystam z gościnności Majki Bissinger, mieszkającej tu od lat dwudzie‑ stu, mojej znajomej z czasów, gdy mieszkała w Warszawie. Dowiaduję się od niej, że tu na Żydów mówi się „Polacos”. Funkcjonuje też wyrażenie „­polaquiar”, oznaczające handel obwoźny, który wprowadzili tu wschodnioeuropejscy Żydzi. Są też widoczni w polityce, odgrywają znaczącą rolę w obu najważ‑ niejszych partiach: wyzwolenia narodowego, czyli liberalnej, i chrześcijańsko­ ‑demokratycznej, czyli konserwatywnej. –  Kiedy przyjeżdżał papież do Ameryki Południowej – opowiada Maj‑ ka – jeden taksówkarz kręcił głową, że papież, a Żyd, no bo Polak to Żyd. Nie żeby mu to przeszkadzało, tu nie ma uprzedzeń rasowych, był tylko trochę zdziwiony. Znajduję zdanie w pamiętniku Wasersztejna: „Nazywali mnie w interesach »Polacos«, ale to nie było ani gorzej, ani lepiej, bo Kostarykanom nie robi to różnicy, kim się jest”.

358

9 grudnia 2001 Rachela zaprosiła mnie na chanukowy podwieczorek. Są synowie Izaak i Saul, dwie wnuczki, jest przyjaciółka Racheli Maria Wiernik. Kolumbijska służba, dwie ciemne kobiety pokaźnej tuszy przyodziane w białe koronkowe fartuszki wnoszą jedzenie – latkes, czyli placki kartoflane, pączki i naleśniki z serem. To samo, co w swych rodzinnych domach w Polsce Rachela i Szmul jedli w czasie Chanuki – przynajmniej z wyglądu, bo w smaku są stanowczo inne, przede wszystkim za słodkie, i co tu mówić, niejadalne. Mogłam wreszcie przynieść prezent – mój album I ciągle widzę ich twarze. Dziś rano, w ostatnim dniu pobytu, dotarła szczęśliwie do mnie moja walizka, która pomyłkowo wylądowała w Nikaragui. Saul nosi na szyi ciężki srebrny łańcuch z gwiazdą Dawida, a przy pasku od spodni ma przypięty obok komórki żydowski amulet w kształcie dłoni. –  Zarówno ja, jak i Izaak obchodzimy szabat – tłumaczy mi. – Staliśmy się bardziej religijni przez nasze żony. –  Synowe prowadzą im koszerne domy – dopowiada Rachela. – Wierzę, że Bóg pomoże, moje wnuczki też wyjdą za Żydów i wśród Żydów pozosta‑ niemy. –  Do synagogi nie chodził – opowiada Wiernik o Szmulu – ale jak trzeba było na remont, kto pierwszy w mieście wyjmował czek z kieszeni? Samuel. I rabini, i adwokaci, i doktorzy, jego wszyscy tu dużo znali i dużo szanowali. Izaak odwozi mnie do domu. Gdy jedziemy samochodem Avenida Cen‑ tral, główną aleją San José, mijamy sklepy Szmula, które teraz prowadzi syn. Każdy z nich ma inną nazwę: Pompile, Zapatos, Fantasia. Żadna sieć, tylko dziesiątki drobnych interesów. –  Mam tylko jedno pytanie do pani – mówi Izaak. – Jak Żyd może mieszkać w Polsce? Coś próbuję tłumaczyć, chyba nieprzekonywająco, bo Izaak stwierdza: –  Kiedy byłem w Warszawie, poszedłem do synagogi o to samo zapytać Żydów i też mi nie odpowiedzieli. Przypomniałam sobie moją rozmowę z Ramotowskim o Helenie Chrza‑ nowskiej mieszkającej w samym środku Jedwabnego. –  Jak tak można żyć? – dziwił się pan Stanisław. – My to całkiem co in‑ nego, żyjemy na uboczu, jak wyjdę przed dom, patrzę na mój strumyk, a nie w twarze morderców. Ja z kolei nie jestem w stanie zrozumieć, dlaczego zarówno Helena Chrzanowska, jak i Ramotowscy gotowi byli dalej żyć wśród morderców. Z perspektywy Izaaka Wasersztejna nie ma różnicy między rynkiem w Je‑ dwabnem, przysiółkiem pod Radziłowem i Warszawą – cała Polska jest wszak cmentarzem.

359

12 grudnia 2001 Na kolejne spotkanie u rabina Bakera (jest już słabiutki i trudno z nim roz‑ mawiać dłużej niż godzinę) zabieram ze sobą Irenę Grudzińską­‑Gross. Irena zwraca się do rabina, że słyszała, jak pięknie śpiewał Pojedziemy na łów w filmie Arnold, i ciekawa jest, kto go tego nauczył. Szczególnie że ta piosenka należy do repertuaru szlachty, nie chłopstwa. Okazuje się, że w Jedwabnem, gdzie rabin chodził dwa lata do polskiej szkoły powszechnej, nauczycielem muzyki był Niemiec i to od niego zna te słowa. Irena jest piękną kobietą, ale nie spodziewałam się, że zrobi to aż takie wrażenie akurat na niedowidzącym rabinie. Większość spotkania poświęca rozmowie z Ireną, wypytując o jej rozstanie z mężem Janem Grossem. –  Lepiej się stało – przesądza. – Ja nie jestem przeciwko Jankowi, jest uczciwy i romantyczny, ale nie jest Żydem. Pani się należy wyjść za mąż za porządnego Żyda i ja takiego poszukam. Dla religijnego Żyda liczy się tylko matka, a pani Gross była polską zie‑ mianką. Irena opowiadała mi, że Janek był zawsze pod wpływem mamy, która należała do AK i uczestniczyła w akcji ratowania Żydów. Jan Gross, zresztą przypadkowo, dopiero po napisaniu Sąsiadów, odkrył, że pierwszym kaszte‑ lanem ziemi łomżyńskiej, zwanej wtedy wiską, był jego przodek po kądzieli Andrzej Wydźga. Powiedział wtedy półżartem Irenie: „W Jedwabnem moi chłopi wymordowali moich Żydów”. Dzwoni moja siostra Marysia, że dostałam Nagrodę Press za reportaże o Jedwabnem i Radziłowie dla „Gazety”.

13 grudnia 2001 Jadę do pobliskiego stanu New Jersey spotkać się z Herschelem Bakerem, bratem rabina. Rocznik 1911, mieszka na Florydzie, a w New Jersey spędza kilka miesięcy w roku u córki. Rozmawiamy po angielsku, od czasu do czasu mój rozmówca wtrąca całkiem poprawne zdanie po polsku. Miły, pogodny, z wielkim wdziękiem i zupełnie nieoczywistym życiorysem – przed wojną było mu w Polsce świetnie, w czasie sowieckiej okupacji się ukrywał, w czasie niemieckiej – też, ale jednocześnie zajmował się handlem. –  Starsi Żydzi mówili w jidysz między sobą i dwa języki, polski i jidysz, zgodnie się przeplatały na rynku – wspomina nostalgicznie Jedwabne, które opuścił w 1931 roku, kiedy przeniósł się do żony do Goniądza. – Byliśmy w do‑ brych kontaktach z polskimi sąsiadami. Kolegowałem się najbardziej z synem sąsiadów Frankiem Sielawą, odwiedzaliśmy się w domach, graliśmy w palanta. Po skończeniu polskiej szkoły uczyliśmy się w jesziwie, ale jak umarł ojciec (miałem wtedy szesnaście lat), zająłem się utrzymywaniem domu, a bracia

360

kontynuowali naukę i zostali rabinami. Pierwszym językiem moich dzieci był polski. Wiedzieliśmy, że będą chodzić do polskiej szkoły, więc póki były małe, rozmawialiśmy po polsku, nie w jidysz. Było wiadomo, że zaraz w chederze nauczą się po żydowsku i po hebrajsku, a chcieliśmy, żeby dobrze mówiły po polsku, bo jak będą tu mieszkać? –  Miał pan poczucie, że Polska jest pana ojczyzną? –  Oczywiście. Ja tam się urodziłem, tam żyłem, miałem dobrze prosperu‑ jący interes, manufakturę ubrań dla mężczyzn i kobiet oraz sprzedaż, i dobre kontakty z wszystkimi. Przyjmowałem od chłopów kartofle, zboże, bo nie mieli pieniędzy. Zatrudniałem wielu Polaków. Pod koniec lat trzydziestych już było za dużo chuliganów, co dokuczali, i każdy prawie Żyd marzył tylko, by trzymać w ręku bilet na statek. Ja nie. Chuligani stali przy drzwiach frontowych mo‑ jego sklepu, w 1938 roku to już od drzwi frontowych żaden klient nie wszedł, ale od tyłu wchodzili, bo woleli mieć interesy ze mną niż z Polakami. U mnie mogli dostać taniej i nigdy nie oszukiwałem. Jak któryś miał jakieś pieniądze, to mi powierzał i ja je inwestowałem, i on miał ich potem więcej. Przez to, że nie chciałem wyjechać, straciłem wszystko: w Treblince zginęła moja żona i dwójka moich chłopców, mieli cztery i sześć lat. W czasie okupacji sowieckiej musiał się ukrywać, bo groziła mu wywózka jako „elementowi burżuazyjnemu”. –  Przemieszkiwałem u znajomych chłopów. Przed wojną dawałem im na kredyt i musiałem wiele razy do nich chodzić, żeby mi zwrócili, więc już się dobrze znaliśmy. Na krótko, jak przyszli Niemcy, wróciłem do domu i znów musiałem korzystać z tych znajomości. Matka Piekarzy mieszkała w Jedwabnem razem ze swoimi braćmi Pecy‑ nowiczami. Ojciec ich nie żył, bracia, już jako Julius i Jacob Baker, mieszkali w Ameryce. Dyrektor szkoły na dzień przed mordem poradził, żeby następnego dnia lepiej jej nie było w mieście. Świtem 10 lipca usłyszała stukot furmanek jadących do miasteczka, a potem jakieś krzyki i uciekła do syna do Goniądza. Ubierała się jak Polka i mówiła po polsku bez akcentu, co jej pomogło w drodze. Trafiła potem do getta razem z Herszelem, jego żoną i dziećmi. Jemu jednemu udało się schować, kiedy wywożono stamtąd Żydów. –  Ukrywałem się przez trzy lata. Nad ranem, piąta–szósta, zachodziłem do znajomych chłopów. Pytałem: co najbardziej potrzebujesz? Mówili: masło, ziemniaki, ser, ubrania, ziarna. Dobre ziarno to było w cenie! Ja się zawsze postarałem o najlepsze. Miałem może takich czterdziestu gospodarzy w okolicy, których zaopatrywałem, umowy były barterowe. Pytam, gdzie trzymał swoje towary. –  To nie były magazyny, tylko kryjówki na polach, na strychach, w dołach po kopcowaniu ziemniaków. Późną nocą, jak wieś spała, przykładałem się do

361

snu w jakiejś stodole, tak by gospodarze niczego nie spostrzegli. Byłem na nogach wcześniej niż oni. Jak szedłem z północy, to udawałem, że przycho‑ dzę z południa. Wiedziałem: nigdy nie mów za dużo, nigdy nie mów, dokąd idziesz i skąd przyszedłeś. Czasami, jak byłem w czyjejś stodole, słyszałem, co chłopi opowiadali między sobą o Żydach, i wtedy się bałem. O mnie jednak źle nie mówili, byli przestraszeni, ale przyjacielscy. Zdarzało się, że ktoś mnie do siebie na trochę przyjął, mieszkałem u jednego sołtysa, to jego siostra za‑ konnica o mnie dbała i chciała, żebym przeszedł na jej wiarę. Kiedy skończyła się wojna – opowiada – pojechałem rowerem z Goniądza do Jedwabnego. Spotkałem Staszka Sielawę. Jeszcze nie wiedziałem, że to był jeden z morder‑ ców. „Herszek, ty jeszcze żyjesz?”, zapytał i usłyszałem w jego głosie groźbę. To była miła, biedna rodzina, pięciu chłopców i jedna dziewczyna, nie mieli stałej pracy, wynajmowali się u Żydów. Więcej było takich, sympatycznych, a jak tylko nadarzyła się okazja, stali się mordercami. Poszedłem do dawnej przyjaciółki mamy. Poradziła mi: „Nie zostawaj tu na noc, to niebezpieczne. Nie idź tą samą drogą, którą przyszedłeś, bo mogą tam na ciebie czekać”. Tego wieczoru opuściłem Jedwabne i nigdy tam już więcej nie postawiłem nogi. Ani tam, ani w Polsce. Wylądował w Stanach w 1946 roku, pracował w branży odzieżowej, zaj‑ mował się obrotem nieruchomościami. Zanim wyjechał, przepisał dom na brata zakonnicy, który go najdłużej trzymał. –  Antysemici pobili go za to, że uratował Żyda. Musiał spakować żonę, dwójkę dzieci i uciec. Osiedlili się w Gdyni. Co miesiąc wysyłałem im trochę dolarów. Jak już nie żył, jego dzieci do mnie pisały, że chcą na przykład czarne portki w paski. To im je przysyłałem.

14 grudnia 2001 Spotkanie z rabinem Bakerem, ostatnie przed moim wyjazdem do Polski. Po‑ stanowiłam dzisiaj porozmawiać z rabinem o świadectwach z 10 lipca, utrwa‑ lonych w Księdze, o tym, co jest tam prawdą, a co mitem. Przestudiowałam ją znów starannie. Oparta na materiałach spisywanych przez pokolenie, które stało u kresu życia, jest zbiorem wzruszających, niepo‑ radnie spisanych przeżyć własnych i opowieści zasłyszanych, z jednej strony wybielonych, z drugiej – zaczernionych przez czas, który przenosi wydarzenia z przeszłości w sferę mitologii. Służy nie tylko rekonstrukcji minionych zdarzeń i czasu Holokaustu, ale przede wszystkim utrwaleniu pamięci o sztetlu, który się opuściło i który w nostalgicznych wspomnieniach jawi się jako mityczny raj dzieciństwa, by wzmacniać poczucie wspólnoty w zdziesiątkowanej przez historię, rozproszonej po świecie społeczności.

362

„Najpierw musiałem odpowiedzieć sobie na podstawowe pytanie – pisze rabin Jacob Baker – czy mam opłakiwać zagładę mojego narodu, czy opiewać piękno i duchowy wymiar wspomnień z dzieciństwa, czy też może pozbierać rozsypane po świecie niedobitki członków mojej społeczności i pomóc im tak odmienić swoje życie, aby stali się na wieczność przedstawicielami naszej pielęgnowanej tradycji. Doszedłem do wniosku, że zasadniczym celem Księgi jest unieśmiertelnić męczenników, wskrzesić prawdę, jak żyli, abyśmy poznali – my sami i nasi potomni – istotę tej siły moralnej, która pozwoliła naszym przodkom kształtować kolejne pokolenia dumnych Żydów jedwabieńskich aż do piętnastego dnia miesiąca tamuz, 10 lipca 1941 roku. Zabójcy nie tylko poniżali i zarzynali swoje ofiary, ale chcieli też wymazać całą pamięć o nich. Mordowali po dwakroć, najpierw ścierając ich literalnie w proch, a potem usiłując wyprzeć się swojego postępku. Zapomnieć naszych męczenników oznaczałoby stać się wspólnikami w zbrodni”. Jak zatem utrwalić ich pamięć? Przedstawiając ich pięknie. Rabin Baker zadaje pytanie, jak to było możliwe – w świetle późniejszej zbrodni – że naród żydowski przetrwał w Jedwabnem trzysta lat z górą. Przyczyny upatruje w ce‑ chującej Żydów szczególnej umiejętności współżycia z sąsiadami. Odwiedził kiedyś rodzinę żydowskich młynarzy Mydlarskich, którzy samotnie mieszkali we wsi Kownaty, siedem kilometrów od Jedwabnego, w otoczeniu samych „gojów”. Baker przyszedł do nich koszerować wołka i stwierdził, że to ludzie wykształceni, ciężko pracujący, praktykujący najgłębiej pojęty judaizm, który nakazuje być dobrym dla wszystkich bliźnich. A też nie bez znaczenia był fakt, że wszyscy w okolicy wiedzieli, iż są dobrze uzbrojeni i odważni. Konwencja księgi przypomina trochę bliski memu sercu realizm magicz‑ ny południowoamerykańskich pisarzy. Fakty przeplatają się z fikcją. To nie prawom logiki podporządkowana jest opowieść, ale temu, by ujawnić ukryty sens zdarzeń. Choć przytaczane są czasem dobrodusznie żartobliwe anegdoty o jednym czy drugim rabinie, to obraz całości jest jednolity. Miasteczko za‑ mieszkują głęboko religijni Żydzi, odczuwający trwogę przed Bogiem, postę‑ pujący zgodnie z przykazaniami Tory, gotowi do heroicznych poświęceń na rzecz swej społeczności. Poddawani ciągłym prześladowaniom, wykazują się wielką odwagą. A gdy giną, to modląc się wraz ze swoim rabinem. „Cała społeczność żydowska razem z rabinem Białostockim – opisuje jeden z braci Bakerów, Herschel, ten, z którym wczoraj rozmawiałam – obejmując się i całując, odmówiła Kadysz i Szmone esre[j] i polegli w płomieniach”. A wiadomo, że rabin był zmuszony iść na czele grupy mężczyzn, która niosła fragmenty pomnika Lenina, więc zapewne został z tą grupką zamordowany jeszcze przed spaleniem. Rivka Fogel opisuje, jak jej mąż Jankiel Rurz poszedł 10 lipca 1941 roku

363

na rynek z dwójką ich dzieci, a ona została jeszcze przez chwilę w domu, żeby pozamykać okna. Zaprzyjaźnione małżeństwo Prawdów namówiło ją, by się ukryli. Schowali się razem w opuszczonym majątku ziemskim Prusowej. We‑ dług Rivki Fogel „goje obcięli głowę córki Judki Nadolnika, Gitele, i bawili się nią jak piłką”. Przytacza opowieść o woźnicy Kuropatwie, którą rabin Baker powtórzył za nią na uroczystościach 10 lipca 2001 roku: „Uchronił kiedyś polskiego lotnika przed śmiercią z rąk Rosjan, więc oprawcy powiedzieli mu, że nie musi iść razem z innymi do stodoły. Plunął z pogardą w ich twarze i odrzucił ich łaskę. Nie chciał życia podarowanego przez tych morderców. Zawołał: »Tam idę, gdzie mój rabin idzie!«. Żona i córka próbowały go przekonać, że jak posłucha tamtych, to może im wszystkim uda się ujść z życiem. Kuropatwa oświadczył, że jego decyzja jest ostateczna, że idzie za swym rabinem, a one mogą robić, co chcą. Żona z córką rzuciły się go całować i obejmować, krzyknęły, że idą razem z nim, i zaraz chwycili się za ręce, pobiegli do przodu i skoczyli pomiędzy tych, których przeznaczono na spalenie. Wszyscy zaczęli się modlić, pod przewodem rabina. Ogarnęło ich wspólne obsesyjne przeświadczenie, że nawet jedna przypadkowa myśl nie powinna zmącić świętości ich ofiary”. Itzchok Yankel Newmark (w Polsce Icek Janek Neumark) tak opisuje mo‑ ment, kiedy stłoczono Żydów w stodole: „Przy drzwiach stał Staszek Sielawa z siekierą, gotów obciąć głowę każdemu, kto próbowałby ucieczki. Nagle siła gorącego wybuchu wypchnęła drzwi. Zobaczyłem Sielawę zamachującego się siekierą, udało mi się wytrącić mu ją z rąk, złapałem siostrę, jej pięcioletnią córkę i jej syna. Zobaczyłem jeszcze, jak mój ojciec, cały w płomieniach, upada”. Ta heroiczna scena to przecież rozpaczliwa polemika z tym, że Żydzi szli na śmierć jak barany na rzeź. Są jednak świadkowie, którzy pamiętają, że tragarz Neumark ukrył się wcześniej. Newmark opowiada też o swoim wyczynie z wcześniejszych lat, kiedy to hallerowcy mieli urządzić prowokację: zabili jednego ze swoich, a ciało podrzucili pod dom rabina Radziłowa. W ramach odwetu wydano nakaz stracenia dziesięciu rabinów i pięćdziesięciu innych prominentnych Żydów. Jedyną szansą na ich ocalenie było dostarczenie listu z prośbą o interwencję do biskupa łomżyńskiego i to niebezpieczne zadanie powierzono właśnie Neumarkowi, który konno, wymykając się obławie, przedarł się do biskupa, uzyskał jego przychylność i jeszcze zdążył za pomocą jego listu wstrzymać egzekucje. Dzięki błogosławieństwu ocalonych rabinów – czytamy w Księdze – udało mu się później wyrwać z płonącej jedwabieńskiej stodoły i przeżyć obóz koncentracyjny. Jeśli szereg zawartych w Jedwabieńskiej księdze… wspomnień i relacji stanowi swoiste pomieszanie faktów i wyobrażeń, to opowieść Neumarka, jak

364

to uratował sześćdziesięciu Żydów od męczeńskiej śmierci z rąk demonicz‑ nych hallerowców, jest już całkowitą fikcją. Jedyne, co w tym micie może być prawdziwe, to pamięć przemocy ze strony polskiego wojska podczas wojny w 1920 roku, choć akurat w tych rejonach nie było hallerowców, ale inne oddziały Wojska Polskiego. Jednak w Jedwabieńskiej księdze… nadano tej opowieści status równy innym świadectwom. Neumark przeżył Auschwitz i Marsz Śmierci. Wyemigrował do Australii razem z żoną, poznaną w obozie. Ona to spisała jego opowieści na potrzeby Księgi, sam Neumark pozostał do końca życia niepiśmienny. W archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau znalazłam datę jego urodzenia – 1910 rok. Gdy miał dokonać swego pierwszego bohaterskiego czynu, był zatem dziesięciolatkiem. Opowieść o Kuropatwie jest też z pewnością legendą. Nie potwierdza jej żaden z polskich mieszkańców. Nie mam ani serca, ani odwagi powiedzieć staremu rabinowi, że część jego opowieści to tylko krzepiące i umoralniające baśnie. Wysłuchuję więc raz jeszcze o bohaterstwie woźnicy Kuropatwy i o tym, jak to on sam, wówczas uczeń jesziwy, z narażeniem życia i paszportu dokonał potajemnie koszernego zarżnięcia cielaka, i to w oborze przy posterunku policji. Oczy mu się śmieją, gdy pyta: „Słyszała to pani już, jak wyratowałem od głodu pobożnego Żyda?”.

15 grudnia 2001 Wczoraj, zaraz po spotkaniu z rabinem, wyruszyłam samochodem do miej‑ scowości Lawrence za Bostonem, prawie pięćset kilometrów od Nowego Jor‑ ku, odwiedzić Dziedziców. Wynajmują niewielkie mieszkanko w domku na piętrze. Wyglądają na szczęśliwych. Odwiedzamy dom, w którym mieszkają jego rodzice – niezwykle przedsiębiorcza mama, która mimo skończonej sie‑ demdziesiątki wciąż pracuje, oraz ojciec Leon, który siedzi w domu i tęskni za Polską. Przyszli jego trzej bracia, wszyscy rośli jak Leszek. –  Kładę się spać – opowiada Leszek – we śnie jestem w Przestrzelu i nie mogę stamtąd się wydostać. Na jawie szczęśliwie jestem znów w Ameryce. Ale co noc, od nowa, śni mi się Jedwabne. –  Dzięki Bogu i Żydom jakoś idzie – oznajmia. – W Jedwabnem mówią, że nas Żydzi urządzili, no jakoś mają rację, bo jakbyś nam nie pomogła, tobyśmy nie wyjechali (gdy składał podania o amerykańskie wizy dla całej rodziny, zdobyłam dla niego poręczenia od Jacka Kuronia i Marka Edelmana). Leszek godzinami siedzi przy komputerze i odpowiada antysemitom z list internetowych. Piotrek, ich syn, postanowił mieć same piątki w szkole, żeby pokazać wszystkim w Jedwabnem, że Dziedzicowie są jednak coś warci.

365

20 grudnia 2001 Z powrotem w Warszawie. Z wczorajszej konferencji prasowej IPN-u wynika, że nie ma żadnych dowodów na to, by Żydzi w jedwabieńskiej stodole zostali zabici przez Niem‑ ców. To, co znaleziono w stodole, to musiała być „kapsułka metalowa nie‑ wiadomego pochodzenia […] tłoczona z blachy wykonanej ze stopu metali kolorowych” – stwierdzili eksperci. A jeszcze wiosną była to kula z pistoletu dziewięć milimetrów, będącego na wyposażeniu oficerów niemieckich, dowód na to, że Niemcy nie tylko byli obecni na miejscu zbrodni, lecz także strzelali do ofiar. Przy okazji ekspertyzy okazało się również, że łuski, koronny do tej pory dowód, pochodzą z czasu I wojny światowej, z rosyjskiej broni. Część wystrzelano z karabinów używanych w czasie II wojny, ale wprowadzonych do użycia dopiero w 1942 roku. Jak to zwykle bywa, materiał sensacyjny – Niemcy strzelali! – był na czołówkach gazet, nieatrakcyjna prawda już nie ma przebicia. Rozmawiałam wcześniej z Ignatiewem i był przekonany, że można się było spodziewać takiego wyniku ekspertyzy. Nie tylko dlatego że świadkowie nie mówili nic o strzelaniu. –  Pomysł, że mordercy weszli do środka stodoły i strzelali, narażając się na niebezpieczeństwo rykoszetów, wydaje się mało prawdopodobny. Gros łu‑ sek znaleziono wzdłuż dawnego muru cmentarza żydowskiego, na całej jego długości. To naturalna przesłona, zza której dobrze się strzela w czasie działań wojennych. Ale dlaczego sprawcy mordu na bezbronnych Żydach mieliby się kryć za murem i stamtąd strzelać do stodoły niczym do strzelnicy?

21 grudnia 2001 W Łomży w odwiedzinach u Jana Cytrynowicza. Na podstawie notatek odtwa‑ rzam jego życiorys, upewniając się co do szczegółów. Był 1928 rok. Miał cztery lata. Pod dom jego matki w Ostrołęce zajechała furmanka i jacyś ludzie załadowali go na furę. Zleceniodawcą porwania był jego ojciec Jakub Cytrynowicz, który zostawił swą żydowską żonę dla Polki i postanowił, że jego syn zamieszka z nim w Wiźnie i odbierze chrześcijańskie wychowanie. Odtąd miał już zawsze na imię Jan. Jednego razu do Wizny przyjechali ostrołęccy Żydzi, uproszeni przez jego matkę, by odebrać go ojcu, ale ten skrzyknął swoich kolegów, bojówkarzy z narodówki, którzy wybijali Żydom okna, i wyrwali im chłopca.  – Jego ojciec źle żył ze swoją pierwszą żoną, żydowską – mówiła pani Pelagia – ale piątkę dzieci jej zrobił. Czwórkę jako Żyd, bo odszedł, jak była

366

w ciąży, i jeszcze piąte, dziewczynkę, jak już był z niego katolik i dojeżdżał za interesami do Ostrołęki. Takie z niego było ziółko. Jakub Cytrynowicz porwał później jeszcze dwóch swoich synów. Tym razem najął fotografa, który chodził od domu do domu i proponował zrobienie zdjęć. Obiecał fotografowi dwadzieścia złotych. Miał wziąć starszego chłopca i córkę Sarę, którą ojciec chyba zdążył już wcześniej ochrzcić, bo Jan pamięta, że w domu ojca mówiono na nią Irena. Ale fotograf porwał dwóch chłopców, jeden z nich jeszcze nie umiał chodzić. Za tę pomyłkę stary Cytrynowicz po‑ trącił mu dziesięć złotych. Jan pracował razem z macochą u ojca, ucząc się rymarstwa. –  Macocha była dobrą, szlachetną kobietą – wspominał. – Była dla nas lepsza niż dla wielu matka. A my jej dokuczaliśmy. Ojciec mówił: „Wal macochę, co będziesz macochy słuchał”. I myśmy jego słuchali. Ona też go słuchała, była zakochana i uległa. Wychowywała nas i jeszcze cały dzień od świtu do nocy pracowała u niego w warsztacie. Odkąd skończył trzynaście lat, ojciec pozwolił mu odwiedzać matkę w Os‑ trołęce. Pojechał raz, zapamiętał smak macy, ale więcej nie chciał tam jeździć. Pamięta chrzest swoich braci, swoją Pierwszą Komunię i bierzmowanie. Służył jako ministrant, jego ojciec grał w orkiestrze kościelnej. Pytałam Jana Cytrynowicza, czy kolegował się z żydowskimi dziećmi.  – Było tak: Żydzi mnie uważali za goja, a Polacy za przechrztę. Ponieważ byłem już ochrzczony, nie miałem kolegów Żydów. Póki dobrze żyłem z pol‑ skimi kolegami, nie było różnicy, ale w kłótni zaraz słyszałem: „Ty Żydzie”, „Ty obrzynku”, „Bo ty się z Żydów wywodzisz”. Jak był dowcip o Żydach, patrzyli, czy się śmieję. Opowiadałam panu Janowi, że rozmawiałam o nim w Izraelu z Awigdo‑ rem Kochawem, który chodził do jednej klasy z jego bratem. Pamiętał, że dzieci krzyczały za synami Cytrynowicza „obrzynek”. Z kolei Wincenty Dobkowski wspominał mi, że Jakub Cytrynowicz na złość Żydom chodził w Jom Kipur po rynku ze świńskim ryjem wbitym na pal. –  Bzdury – mówił Jan Cytrynowicz. Ale do akcji wkroczyła pani Pelagia: –  Tylko nie mów nic dobrze o swoim ojcu, bo się zdenerwuję.  – Ojciec jaki był, taki był, ale nie dawał sobie w kaszę dmuchać – przeciął Cytrynowicz. – Krzyczał z narodówką na Żydów, ale do bojkotu żydowskiego handlu i usług nigdy się nie przyłączył, boby na tym stracił. Golił się u Żyda Froima. Od żydowskich rzeźników kupował po dobrej cenie cielęce zadki, bo oni nie umieli wyciągać jednej żyły z zadku i przez to mięso było niekoszerne. Miał pięciu pracowników w swoim zakładzie rymarskim i przez te cielęce zadki taniej wychodziło ich utrzymanie.

367

Pani Pelagia weszła mu w słowo: –  Kiedy oni te cielęce zadki jedli, bardzo jestem ciekawa. Rano miał być zagotowany garnek ziemniaków oraz kasza z mlekiem i to miało starczyć na cały dzień i dla rodziny, i dla robotników. A w pokoju jadł sam coś lepszego. Wiem, bo macocha Jana była moją ciocią i opowiadała mi, jak mieszkaliśmy razem z nią po wojnie. –  Ja nie pochwalam jego zachowania – przyznał pan Jan – począwszy od tego, że należał do organizacji endeckiej, chodził z nimi i krzyczał „wal Żyda”. Mieszkaliśmy w piętrówce. Na dole było nasze mieszkanie i warsztat, na górze mieszkali Czapniccy, którzy handlowali sacharyną, a ich syn Chaim był w organizacji syjonistycznej. U nich odbywały się zebrania, a czasem zabawy. Ojciec się z nimi wiecznie kłócił, raz poszedł się awanturować po pijanemu, chciał się bić i sam dostał łomot. Ze złości doniósł na Czapnickiego do urzędu celnego, że ten sacharynę nielegalnie wywozi przez granicę do Prus. Dostał za to pięć złotych jako „współpracownik straży granicznej”. To zdarzenie miało miejsce tuż przed wybuchem wojny. Gdy tylko weszli Sowieci, ukonstytuowały się w miasteczku tymczasowa władza i policja. Był w niej między innymi Chaim Czapnicki. Jan Cytrynowicz temu przypisywał wywiezienie ojca przez Sowietów. Czapnicki musiał znaleźć w papierach to pokwitowanie na pięć złotych i doniósł na jego ojca. Przyłapali go, jak szmuglo‑ wał mąkę do Białegostoku. Dostał wyrok pięć lat jako „niebezpieczny element” i wywieziono go gdzieś w okolice Czelabińska. Jan zgłosił się na wyjazd do Wołkowyska (dziś na Białorusi). Pracował w cementowni, uczył się w przyfabrycznej zawodówce. Gdy weszli Niemcy, szkołę im rozwiązali, a on biedował, mieszkając to u jednego, to u drugiego kolegi. Raz jechał koleją i żandarm z kolejowej straży, Polak, rozpoznał go po żydowskim akcencie. –  Powinienem był pojechać gdzieś głębiej, gdzie byli i Białorusini, i Litwini, i Tatarzy, jak było dużo narodowości, to każdy miał swój akcent i trudniej było Żyda rozpoznać. Odtransportowano go do getta w Wołkowysku. Była zima z 1941 na 1942 rok. Miał szesnaście lat. Nie mówił w jidysz, był ochrzczony. Polak wśród Żydów. –  Nie żeby mnie szykanowali czy coś wyrzucali. Ale to się czuło w powie‑ trzu, nikt się do mnie nie odzywał. Pracował w rzeźni, oprawiał zwierzęta. Jednego dnia zrobiło się zamie­ szanie w czasie jazdy z rzeźni do getta i uciekł. Przeżył, mówi, bo był sam. Uciec nie było trudno, ale jego rówieśnicy mieli w getcie siostrę, mamę, babcię, to nie była łatwa decyzja zostawić rodzinę. Przechowywali go koledzy z klasy. Na ulicach widział zarządzenie, że kto Żyda przyprowadzi, dostanie kilo cukru. Raz widział wystraszonego chłopca o semickich rysach ciągnionego przez

368

mężczyznę. Kiedy coraz ciężej było znaleźć u kogoś miejsce w mieście, zaczął wędrować w kierunku Wizny. Po drodze w Grądach udało mu się zatrudnić w kuchni niemieckiej, rąbał tam drzewo. Gdy Niemcy wiedzieli, że zbliża się koniec wojny, zarekwirowali krowy i konie, jego wzięli jako furmana i kazali mu gnać zwierzęta na zachód. Na przełomie maja i czerwca 1944 roku, przed zatrzymaniem się frontu na Biebrzy, rozpoznał, że jest niedaleko Radziłowa, gdzie bywał przed wojną, i uciekł. Przechował się w okolicy, zatrudniając się znów u Niemców w kuchniach polowych. Gdy skończyła się wojna, odnalazł macochę w Jedwabnem. W 1947 roku wrócił jego ojciec. W Związku Radzieckim był kierownikiem warsztatu szew‑ skiego i zajmował się pokątnym handlem. Dobrze mu się wiodło, trzymał pod podszewką złote rublówki i złoto. –  Wkrótce ojciec znalazł sobie nową kobietę, a Józka namówił, żeby zeznał przed sądem, że macocha w czasie wojny spółkowała z Niemcami. Chodziło o to, by przy rozwodzie nic nie dostała. Józek to był najmłodszy z braci, ten ukradziony od matki, kiedy jeszcze nie umiał chodzić. Całą wojnę spędził z macochą i dzięki niej tylko przeżył. Ich dom w Wiźnie został zbombardowany w pierwszych dniach wojny i macocha przeniosła się razem z Józkiem do Jedwabnego, gdzie, jak mówiła, „było łatwo o mieszkanie”. Ktoś doniósł, że Józef jest Żydem, i przyszli po niego żandarmi. Ubrali go w grube ubranie i służył im jako obiekt do tresowania psów. Wołali „Jude!”, a one się na niego rzucały. Nie przeżyłby, gdyby macocha nie prze‑ kupiła samogonem i słoniną okupacyjnego burmistrza. Poświadczył on przed Niemcami, że Józef Cytrynowicz jest Polakiem, Jakub Cytrynowicz miał mu tylko dać nazwisko, kiedy ożenił się z wdową, która była w ciąży. Udało się. Wypuścili go i zatrudnili w żandarmerii jako stajennego przy koniach. Po rozstaniu ojca z macochą Jan dalej z nią mieszkał, a z ojcem pracował w zakładzie rymarskim. Pani Pelagia: – Teść, co by najgorszego wymyślił, to zaraz robił. Lubił zatar‑ gi, musiał być w sporze. Mówiłeś pani, jak własnego syna wsadził do więzienia? –  Dobrze nam się wiodło, zamówień było dużo, więc na lewo załatwiało się surowce, bo nie starczało z przydziału. Jak przyszło za to siedzieć, ojciec tak załatwił, że ja siedziałem, nie on. Kiedyś podliczyłem, że ojciec mi trzyna‑ ście procesów gospodarczych wytoczył. Pisał na mnie anonimy. W 1956 roku przyjechali z Państwowej Inspekcji Handlowej, sprawdzili, że mam więcej towaru, niż wynika z karty podatkowej, i od razu władowali dziewięćdziesiąt tysięcy złotych domiaru. Wtedy drugi raz siedziałem. A trzeci raz w 1971 roku. Ojciec nasłał kontrolę, a ja znów miałem za dużo towaru. Kupiłem prywatnie, nie w spółdzielni. A pod siedzeniem w samochodzie znaleźli dwieście tysięcy złotych. W więzieniu podałem narodowość: polska, pochodzenie: robotnicze,

369

no ale imię matki: Adassa. Jakoś się udało, bo choć była wtedy nagonka na syjonistów, wcale nie dokuczali mi za pochodzenie. Po 1989 roku skontaktował się z gminą żydowską, spotyka się z dwoma osobami żydowskiego pochodzenia, które mieszkają w Łomży. –  Czasami się nawet nie wstydzę, że jestem Żydem, tak jak przy pani – zauważa z pewnym zdumieniem Cytrynowicz. Uprzytamniam sobie, że nie znam jego żydowskiego imienia ani żydow‑ skich imion ojca i braci. Przypomina sobie z trudem. Ojciec był Szajsa, Tadek – Szmul, Józek – nie pamięta.  – A  pan?  – Jesio. Speszył się na dźwięk wymówionego głośno własnego imienia. –  Ja pani mówię takie osobiste rzeczy, których nigdy nie mówiłem. To już pani też jedno powiem. Ja się przed wojną tak wstydziłem matki, że jak ona przyjeżdżała do ojca nas zobaczyć, chowałem się w kąt i za nic nie chciałem do niej podejść. Przez to, że Żydówka. Tak już jest, że u Żyda na wspomnienie, że jest Żydem, rodzi się strach i wstyd. Spotkałam się z tym już wiele razy. Pamiętam, jak przeżywał to pisarz Marian Brandys. Pisałyśmy o nim z Joasią Szczęsną tekst do „Gazety” i od‑ wiedzałyśmy go w Domu Pracy Twórczej w Oborach. Wiedziałam, że przed wojną aresztowano jego ojca w ramach nagonki przeciw żydowskim bankie‑ rom. Wypytywałam go o doświadczenie bycia Żydem w przedwojennej Polsce. Męczyły go te pytania. Pan Marian wygłosił raz do mnie zdumiewające zda‑ nie: „Nie wstydzę się swego pochodzenia, ale sprawia mi przykrość mówienie o tym”. Opowiadałam mu o mojej córeczce Maniuszce, która chodziła wtedy do żydowskiego przedszkola, że ja uczę się od niej o żydowskich obyczajach i świętach. Szokowało go, że można z własnej nieprzymuszonej woli chcieć być Żydem, denerwował się, czy nie krzywdzę dziecka. Spytałam, co było dla niego jako Polaka żydowskiego pochodzenia najtrudniejsze. Internowanie w oflagu w Woldenbergu, kiedy to rdzennie polscy oficerowie zażądali oddzielnego baraku dla żydowskich oficerów i on sam został tam odesłany. Donosiciele wskazywali tam Żydów. W baraku ży‑ dowskim znalazło się niemało Polaków z zasymilowanych od pokoleń rodzin, niektórzy dopiero wtedy dowiedzieli się o swych korzeniach. W polskim ba‑ raku grupa oficerów organizowała antysemickie odczyty, materiały dostarczali Niemcy. Brandys uznał, że nie wytrzyma upokarzającego dobijania się do pol‑ skości, i postanowił przejść na judaizm. Historia to dla niego fundament toż‑ samości, więc poprosił kolegę, znawcę literatury hebrajskiej, by opowiedział mu o żydowskich królach. Gdy zasypiał, był pełen dobrej woli, by uczyć się żydowskiej historii, ale po przebudzeniu uświadomił sobie, że nic nie pamięta

370

i już do końca życia, w jakimkolwiek by go umieszczano baraku, jego królem pozostanie Łokietek, nie król Dawid, a jego ojczyzną – język polski. Jedną ze swych książek Marian Brandys poświęcił swemu pobytowi w Woldenbergu i słowem nie wspomniał o istnieniu żydowskiego baraku.

27 grudnia 2001 Profesor Tomasz Strzembosz został mianowany przez „Tygodnik Solidarność” Człowiekiem Roku 2001 jako „Kustosz Polski prawdziwej”. „Gdy środowiska liberalnej lewicy – uzasadnia ten wybór publicystka „Tygodnika” – szuka‑ ją »przerażającej wiedzy o dziadkach i ojcach współczesnych Polaków«, by z satysfakcją podbudować swoje tezy o nędzy moralnej »tego narodu«, kiedy trwa nieustający konkurs w pewnych mediach, kto mocniej napluje na Polskę, bardziej ją sponiewiera, Tomasz Strzembosz szuka o niej prawdy”.

29 grudnia 2001 U Antoniny Wyrzykowskiej. Pytam ją o szczegóły zdarzeń, których dowie‑ działam się z książki Wasersztejna. Ale pani Antosia, jak zwykle – nie wie, nie pamięta. Czytam opis Wasersztejna, jak jedna z ukrywających się kobiet miała rodzić i ona przyniosła nożyczki do odcięcia pępowiny. Wyrzykowska mogłaby grać w teatrze. Robi okrągłe oczy, nie dowierza, że Szmul mógł coś takiego wymyślić. Jest tak przekonywająca, że ten najbardziej wstrząsający opis z ukry‑ wania Szmula wzięłabym za jego kolejną fantasmagorię, gdyby nie fakt, że o narodzinach i o śmierci dziecka wspominał jej mąż Aleksander Wyrzykowski w piśmie, które wysłał do Jad wa­‑Szem w latach sześćdziesiątych.

Rozdział 10

Tylko ja wiedziałam, że było ich siedmioro czyli opowieść o Antoninie Wyrzykowskiej

Uczniowie szkoły powszechnej, Jedwabne, 1933 rok. Chodziły tam razem polskie i żydowskie dzieci. W ostatnim rzędzie, po lewej, stoi trzech chłopców, którzy przeżyli wojnę, przechowani przez Antoninę i Aleksandra Wyrzykowskich: drugi od lewej – Szmul Wasersztejn, trzeci – Mosze Olszewicz, czwarty – Jankiel Kubrzański. Na zdjęciu są też: Meir Grajewski (później Meir Ronen), siedzi w pierwszym rzędzie, trzeci z prawej; jego starsza siostra Fajga, za nim, w sukience w groszki; córka rzeźnika Nornberga, też w drugim rzędzie, czwarta z prawej; Meir Stryjakowski, wnuk rabina Jedwabnego Awigdora Białostockiego, stoi w ostatnim rzędzie, drugi z prawej; również dzieci Zajdensztatów, Zimnych, Jedwabińskich, Kamionowiczów

Gdyby nie ona, on najpewniej nie przeżyłby wojny. A gdyby nie jego świa‑ dectwo, prawda o Jedwabnem może nigdy nie wyszłaby na jaw. Antonina Wyrzykowska i Szmul Wasersztejn poznali się jako nastolatki. Ona była miła, ładna, wesoła, do końca życia zresztą była ładną kobietą i chichotała jak na‑ stolatka. On był brzydki, rudy i Żyd. Los ich najpierw nieoczekiwanie złączył, a potem rozłączył. Wyrzykowska o tym, co stało się w Jedwabnem, nigdy nie opowiadała ani swoim dzieciom, ani nikomu innemu. Mnie zresztą też nie chciała o tym opowiedzieć.

372

–  Czy u was, w Janczewku – pytałam – wiadomo było od razu, kto wy‑ mordował Żydów, Niemcy czy Polacy? –  Kto to zrobił, to ja do dziś nie wiem, przecież mnie tam nie było. –  Wymieniano jakieś nazwiska morderców? –  Skąd ja bym miała takie rzeczy wiedzieć?  – Pani Antosiu, przecież pani dobrze to wie… –  Dziecinko kochana, może herbatki jeszcze, a może pierniczka? Rozmawiałyśmy wiele razy i zawsze bardzo uważała na to, co mówi. Chciała robić wrażenie, że nic nie wie i nic nie pamięta. Tylko z rzadka, zwłasz‑ cza kiedy widziała, że nie notuję, coś jej się wyrwało. –  Dym było widać i jęki słychać. Szybko było wiadomo, co się stało. Płaka‑ łam ja, płakała mama i jeszcze jedna sąsiadka. Dużo było takich w Janczewku, co nie płakali, bo uważali Żydów za wrogów. Czesia Wądołowska latała tam i z powrotem z workami, futer naznosiła, aż jej coś pękło z tego dźwigania i już było po niej. Innym razem westchnęła: –  Przed wojną odrabiałam za ojca dniówki przy budowie kościoła, więc powinnam się tam czuć jak na swoim. A kiedy po wojnie zobaczyłam w kościele kobiety, które przychodziły w futrach po Żydach, to już nie czułam się u siebie. Kiedy indziej wyznała: –  Najbardziej to się człowiek bał sąsiadów. Jakby się któryś domyślił, że chowamy Żydów, to dziś nie byłoby z nas nikogo. I teraz wciąż strach jest, bo żyje jeszcze trzech z tych, co mnie po wojnie zbili za to, że Żydów chowałam. –  A kto to był? –  Skąd ja bym pamiętała, po tylu latach… Urodziła się w 1916 roku. Mieszkała w Janczewku, kilka kilometrów od Jedwabnego – wszystkiego kilkanaście chałup, daleko od drogi. Jej ojciec Franciszek Karwowski dzielił czas między pracę, modlitwę i pomoc innym. Nigdy nie zaklął. Nigdy nie opuścił niedzielnej mszy. Jak kiedyś okradł go jeden z sąsiadów, modlił się, żeby Pan Bóg złodziejowi darował, bo nie wiedział, co robi. Matka Antosi Józefa pohukiwała na niego: „Głupku, módl się głośniej, to już nam wszystko z domu rozkradną”. Antosia skończyła edukację na drugiej klasie szkoły podstawowej. Ojciec wręczył „wziątek” dyrektorowi szkoły w Jedwabnem, by nie musiała dopełniać obowiązku szkolnego, bo potrzebne były ręce do pracy. –  Dobrze chociaż, że się umiem podpisać – mówi. Rodzice wydali ją za mąż za sąsiada z domu obok Aleksandra Wyrzykow‑ skiego, gdy miała szesnaście lat. Tam też potrzebne były ręce do pracy. W Janczewku Żydów nie było. Antosia jeździła na targ do Jedwabnego i czasem spotykała tam Szmula, gdy przywoziła płótno jego mamie na szycie im

373

bielizny, a czasem naprawiała rower u Jakuba Kubrzańskiego, który pracował w warsztacie swego ojca. Obu im potem uratowała życie. –  Niedługo po spaleniu Żydów w stodole mój mąż zobaczył Szmulka, jak siedział na schodach swego domu. Spytał go, czy nie chce przyjść do nas praco‑ wać, bo wtedy można było zatrudniać u siebie Żydów i opłacać się u Niemców. Szmul od razu wskoczył na wóz i przyjechali do nas, do Janczewka. Odtąd pomagał nam w polu. Był tam co prawda jak najbardziej oficjalnie – mężowi Antosi udało się nawet załatwić z burmistrzem z niemieckiego nadania Marianem Karolakiem, żeby Szmul nie musiał jeździć meldować się co tydzień do żandarmerii w Je‑ dwabnem – ale nie rozpowiadali specjalnie, że u nich pracuje. Sumę, którą trzeba było co miesiąc uiszczać Niemcom, zarabiali wspólnie, Wyrzykowscy z Wasersztejnem, handlując z gettem. Jeździli tam w niedzielę, kiedy był naj‑ większy ruch, bo wracali wtedy Żydzi, którzy w tygodniu pracowali u rolników. Handel z gettem najczęściej polegał na wykupywaniu za bezcen wszystkiego, co wartościowe, bochenek chleba za pierścionek. Wyrzykowscy byli tu wyjąt‑ kowi – musieli coś zarobić, ale chodziło im przede wszystkim o dostarczanie żywności głodnym. –  Obkładałam się cała zawiniątkami z masłem, takimi sprasowanymi, a na to gruby serdak. Mieliśmy upatrzoną dziurę, a czasem Szmul miał nawet tak obgadane, że przez bramę wpuszczali nas z furmanką, a my wwoziliśmy mąkę i chleb. Tylko przed bramą trzeba było szybko założyć żółtą łatę z napisem „Jude”. Ja też taką miałam i po getcie mogłam chodzić bez ryzyka – mówiła tonem, jakby to była najzwyczajniejsza rzecz pod słońcem. –  Pierwszy raz zobaczyłam Antosię, jak podawała nam przez druty getta kartofle i buraki – opowiadała mi, gdy spotkałam się z nią w Stanach Zjedno‑ czonych, Lea Kubran, dawniej Kubrzańska, która przeżyła wojnę schowana u Wyrzykowskich. – Kiedyś znowu natknęłam się na nią w getcie, miała przy‑ piętą żółtą opaskę. Nie słyszałam, żeby jakikolwiek inny Polak z taką opaską chodził. Przecież gdyby ją złapali, zastrzeliliby na miejscu. Szmul szybko wrósł w rodzinę Wyrzykowskich. Mieszkał w pokoju z dziećmi. –  Przyzwyczaił się, że wołaliśmy na niego Staszek – opowiadała Wyrzy‑ kowska. – Jeździł z nami na nabożeństwa majowe, pamiętam, śpiewał piosenki nasze, polskie, kościelne. Piękną, czystą mową, choć jak mówił, to tak czystej mowy nie miał. „Franciszek, najlepszy człowiek pod słońcem – wspominał po latach ojca Antoniny Wyrzykowskiej Szmul Wasersztejn – postawił sobie za cel życiowy, że ocali nie tylko moje życie, ale i moją duszę. Zapłakiwał się, że jestem Ży‑ dem, a Żydzi nie idą do nieba. Co wieczór robił mi wykłady o Panu Jezusie”. Przystał na to, by go ochrzcić. „Nie widziałem w tym specjalnego problemu,

374

przecież wierzyliśmy w tego samego Boga, a Franciszek odtąd był szczęśliwy, że zostanę zbawiony”. Wyrzykowska pamięta, jak ojciec pokropił Szmula święconą wodą i że poza rodziną nikogo przy chrzcie nie było. Gdy jesienią 1942 roku Niemcy zarządzili likwidację gett i wyłapywali Żydów, którzy zamieszkiwali poza ich terenem, Wasersztejnowi udało się uniknąć obławy. Jednak dom Wyrzykowskich stał się najmniej bezpiecznym miejscem w okolicy, wszak Niemcy wiedzieli, że on tam mieszkał i pracował. Wyrzykowscy poprosili więc Antoniego Karwowskiego, brata Antoniny, żeby go przechował przez kilka tygodni, dopóki nie zrobią mu dobrej kryjówki. Wtedy pojawił się u nich Mosze Olszewicz z bratem Berkiem. Mojżesz Olszewicz opisywał w liście do Jad wa­‑Szem wysłanym w 1987 roku z Buenos Aires, jak w 1941 roku uciekł z pogromu wraz z bratem do Łomży. Byli tam już jego rodzice i siostra: „W getcie byliśmy rok. W czasie likwidacji gestapo otoczyło getto, zrozumieliśmy, że przyszedł koniec, i prze‑ darliśmy się przez druty, wędrowaliśmy po okolicy, były śnieżyce i zimno, czu‑ liśmy, że nie wytrzymamy. Wtedy sobie przypomniałem o jednej chrześcijance. Trafiliśmy tam i poprosiliśmy o kawałek chleba. Mąż jej nam dał nie tylko chleb, ale gorące mleko i więcej. Ich dobroci nie umiem nawet opisać. Byliśmy całą noc i rano, powinniśmy byli odejść i wtedy on powiedział: »Nie odchodźcie, jesteście też dziećmi jakichś rodziców, jak my będziemy mieli co jeść, to wy też, co będzie z nami, to będzie z wami. Nie możemy dopuścić, byście się dostali w mordercze łapy«. Żona mu przytakiwała”.  – Olszewicz był budowniczym schronu, wymyślił to, jakby miał papiery inżyniera – mówiła z wielkim uznaniem o nim Wyrzykowska. – Mąż powiedział, że jedzie do Jedwabnego na targ, a jak wróci, schron ma być tak schowany, żebyśmy ich nie odnaleźli. Wtedy mogą zostać. Mąż wrócił i nie mógł ich znaleźć, wołał: „Wyjdźta już, do cholery, bo nie będę was trzymał”. Kiedy schron był gotowy, sprowadzili Szmula. Potem Mosze, za ich zgodą, przyprowadził jeszcze narzeczoną Elkę. Następny pojawił się Izrael Grądowski, którego Szmul spotkał po zbrodni i zostawił mu adres Wyrzykowskich. Na koniec przyszedł Jankiel Kubrzański. –  Zimno było, a on w takiej kurteczce, biedaczek, wiatrem tylko podszytej. „Pani Wyrzykowska, czy pani nie widziała kogoś z naszych?” To ja mu pokaza‑ łam schron: „Wskakuj szybko”. Powiedziałam mężowi, że był tu Kubrzański i pytał o innych Żydów. Ciekaw był, co mu odpowiedziałam, a od razu po twarzy było widać, że on by już nie chciał więcej Żydów przyjmować. Według jedzenia by nie chciał, bo nie było prosto już pięcioro ludzi nakarmić. Żadnego cudzego kawałka chleba poza naszym nie jedli. To mu nic nie powiedziałam, że go już wprowadziłam do chlewa.

375



1 Jankiel Kubrzański (po wojnie Jack Kubran), jeden z uratowanych przez Antoninę Wyrzykowską. Tu jako mały chłopiec, stoi na stołku. Trzyma go mama Brosze Kubrzańska. Obok jego prababcia trzyma od lewej jego siostrę Gitel (z prawej) i siostrę cioteczną Judes. Dalej jego ciotka Atłasowicz, mama Judes, trzyma swoją drugą córkę Małkę. Jedwabne, lata dwudzieste



2 Jankiel Kubrzański kilkanaście lat starszy (stoi z tyłu po prawej stronie). Z przodu: Małka Zieleniec, Rywka Lubel, Sara Berlin, zwana Sorką. Jedwabne, 1938 rok. Poniżej rewers fotografii



3 Izrael Grądowski (po wojnie Józef Grądowski), jeden z uratowanych przez Antoninę Wyrzykowską. Obok niego siedzą żona Fajga i synowie: ­Abram Aaron, Reuwen i Emanuel. Jedwabne, lata trzydzieste. Nikt poza Izraelem nie przeżył ­wojny

1

2

3

Wyrzykowscy nie mogli mieć złudzeń, co może spotkać ich rodzinę, jeśli znajdą u nich Żydów. Mieli dwójkę małych dzieci, Helenka kończyła siedem lat, a Antoś miał dwa. –  Tylko ja wiedziałam, że było ich siedmioro, bo tych dwoje – Kubrzański zaraz sprowadził narzeczoną – to do końca już było na moje własne ryzyko. Jak skończyło się ukrywanie, Kubrzański zaraz pojawił się u nas w domu, niby z wizytą, bo znaliśmy się sprzed wojny. Mąż mówi: „Czemu żeś­‑ta nie przyszli do mnie, ja bym was przetrzymał”. Pewnie by tak było, że mąż by się zgodził, ale po co miał się denerwować. Pojawił się któregoś dnia jeszcze jeden Żyd, krewny Izraela Grądowskiego. –  To był młody dzieciak, który uciekł z obozu. Dawałam mu jeść lepiej niż sobie, wszystkie lekarstwa, jakie w domu były, ale tylko kilka dni przeżył. Mąż go wywiózł za Kownaty, ciężko było kopać grób, bo mróz był wielki. Jak się nazywał, tego nie wiem. Tych innych też nie znałam po nazwisku, tylko Szmula i Kubrzańskiego. Dwie pary, Kubrzańscy i Olszewiczowie, siedziały pod chlewem, a Szmul, Grądowski i Berek Olszewicz – pod kurnikiem. Mogli kontaktować się nocą, gdy wychodzili zaczerpnąć trochę świeżego powietrza – oba zabudowania gospodarskie stykały się szczytami. Jednak z rzadka to czynili, bo względy bezpieczeństwa przemawiały za tym, by poza kryjówką przebywała co naj‑ wyżej jedna osoba. Wyrzykowska pamięta, że największym problemem było wykarmić przez dwa i pół roku siedem dodatkowych gąb. Wszystko było wtedy na kartki. Na członka rodziny dostawało się kartę zezwalającą na zmielenie na własne potrze‑ by dwudziestu kilogramów zboża na mąkę. To nie wystarczyłoby na chleb dla wszystkich, więc ojciec Wyrzykowskiej mełł ziarno za pomocą dwóch kamieni. –  Jedna sąsiadka spytała, czemu pieczemy tyle chleba, a mama tłumaczyła, że to na suchary. Może być jeszcze gorsza wojna i trzeba mieć zapasy. Druga sąsiadka spytała, dlaczego gotujemy tyle kartofli. „Psiakrew – odpowiedziała mama – takie mamy prosiaki, że nic nie chcą żreć, tylko kartofle i kartofle, i to, wyobraź sobie, muszą być obrane”. Lea Kubran: – Byliśmy ciągle głodni, choć Antosia się tak bardzo starała. Niemcy zabierali kontyngenty i oni sami nie mieli za dużo co jeść. Za to zimno nam nie było, bo schron był tak mały, że wystarczyła para z ust, żeby się ogrzać. Dwóch Niemców oddelegowanych z żandarmerii w Jedwabnem do pil‑ nowania Janczewka mieszkało na tym samym podwórku, jakieś sto metrów od chlewu. –  Mieliśmy zewnętrzną piwnicę, porządną, murowaną, zarekwirowali nam ją Niemcy – opowiadała Wyrzykowska. – W jednej części spali, a w drugiej mieli spiżarnię, gdzie wędzili mięso i trzymali zapasy dla całej żandarmerii

378

w Jedwabnem. Nasi Żydzi nie mogli przez to nigdzie wyjść, nawet nocą. Chlew był murowany, a szczyt miał z desek. Oni małą szparkę wyskrobali nożykiem i jak widzieli, że Niemcy sobie poszli, wchodzili na stryszek. Złapali powie‑ trza, wyprostowali nogi, załatwili się, i koniec przygody. Bo tak to nie mieli dość miejsca, żeby się każdy mógł położyć. Spędzali czas na siedząco, a ten naprzeciwko kładł pierwszemu nogi na piersi. Do kurnika się często zaglądało, to Szmulowi, Berkowi i Grądowskiemu zanosiłam to samo, co myśmy jedli. Do chlewu zanosiłam raz dziennie gar kartofli lub kaszy, niby że dla świń, a jeszcze wieczorem podrzucałam chleb. –  Antosia garnek dla świń niosła, żeby nie poznali, że to dla ludzi – opowia‑ dała Lea Kubran – a jeszcze musiała znaleźć ten moment, żeby garnek podać. Niejednego wieczoru mówiliśmy: „Nie warto się tyle męczyć”, ale wstawał nowy dzień. Zimą 1943 roku rozeszła się pogłoska, że Niemcy będą formowali z Pola‑ ków wojsko przeciwko Sowietom. Wyrzykowski dowiedział się, że jest na liście poborowych, więc zaczął się ukrywać w szopie u sąsiadów. Jednego dnia do jego kryjówki przybiegł brat Wyrzykowskiej z wiadomością, że przyszli do ich obejścia Niemcy z psami szukać Żydów. Pobiegł do domu, uznawszy, że nie może w takiej sytuacji zostawiać żony samej. –  Jeden od nas ze wsi – opowiadał Stanisław Karwowski, bratanek Wy‑ rzykowskiej – co chodził po domach sprzedawać swój bimber, mówili na niego Walenty, przyuważył kiedyś u cioci Żyda i powiedział to takiemu, którego córka pracowała na posterunku. Zaraz przyprowadziła żandarmów. Przyjechała ich czwórka, na koniach i z psami. „Żandarmi postawili mnie pod ścianą, jeden celował we mnie z karabinu i kazali oddawać Żydów – pisał Wyrzykowski w oświadczeniu do Jad wa­ ‑Szem. – Powiedzieli, że jeśli ich oddam, to mnie nic nie będzie, zastrzelą tylko Żydów. Powiedziałem, że ich nie mam. Ukląkłem i płakałem bardzo, i prosiłem Boga, żeby mi Pan Bóg darował życie i ocalił moją rodzinę i tych ludzi”. Wyrzykowscy wykazali się wielką przytomnością umysłu. On, gdy Niemcy zobaczyli w oborze ubite siano, wyjaśnił, że tu śpi, bo mają ciasne mieszkanie. Kiedy zaś dla sprawdzenia jego słów chcieli podpalić słomę, uprosił ich, by tego nie robili, ponieważ od ognia zajmie mu się całe gospodarstwo. Ona co dzień polewała wokół ich kryjówki naftę. –  Nie wiem, kto mi to doradził, bo sama bym nie była taka mądra – mówiła Wyrzykowska. – Niemcy ich szukali z psami, a pies, jak jest nafta, traci węch. Pan Bóg dopomógł i dopomaga im dalej, przecież czwórka z nich jeszcze żyje. –  Jak żandarmi przyszli – opowiadała Lea Kubran – byliśmy gotowi wszy‑ scy popełnić samobójstwo, mieliśmy przygotowane żyletki, żeby sobie podciąć

379

żyły. Gdy poszli, byliśmy przekonani, że nasi gospodarze każą nam sobie pójść, przecież drugi raz mogło się nie udać. Wyrzykowski zastukał do nas, objął mego męża i powiedział: „Moi drodzy, jak was tym razem nie znaleźli, to już was na pewno nie znajdą i przetrwacie tu u nas do końca wojny”. Antonina Wyrzykowska uratowała nie tylko siedmioro Żydów, ale jeszcze jednego Niemca. –  Kiedyś jeden z żandarmów mieszkających naprzeciwko nas został sam. Leżał biedak na ziemi i skręcał się z bólu. Dałam mu sodę z octem, tak jak myśmy się zawsze leczyli, ale jemu nie pomogło. Poszłam do moich ukrywa‑ jących się z chlewa zapytać, jak powiedzieć po niemiecku „kolega jest chory”. Zaprzęgłam wóz, pojechałam do ich sztabu i mówię: „Kamrad krank”. Szczęściem na żandarmerii jakoś nikt się nie zorientował, że Wyrzykowska mówi do nich nie tyle łamaną niemczyzną, ile czysto po żydowsku. –  Zaraz po niego przyjechali. Jak wrócił do zdrowia, i gdy drugi Niemiec nie widział ani nikt z okolicznych, pomagał mi młócić. Dobrych Niemców było tu więcej, dzieciakom dawali cukierki, a pod koniec wojny mówili „Hitler kaputt”. Gdy przesuwał się front i trzeba było się ewakuować z Janczewka, Wy‑ rzykowscy przygotowali dla wszystkich schron w polu, w kartoflisku, bo bali się, że może wybuchnąć jakiś pożar na linii frontu i ci w chlewie spalą się żywcem. Nocą nosili drągi i deski, kopali ziemię na schron. Po wejściu Rosjan, 23 stycznia 1945 roku, Żydzi wyszli z ukrycia. „Była jeszcze noc, kiedy zostaliśmy uwolnieni z chlewu – pisał Mojżesz Olszewicz w liście do Jad wa­‑Szem – wyszliśmy na jasny świat, pełno powietrza i słońca. Byliśmy słabi, chorzy, złamani fizycznie i psychicznie. Oni patrzyli na nasze białe twarze, na nasze chude ręce i nogi, na oczy, które nic nie widziały, i to oni nas serdecznymi słowami i przynoszeniem, co najlepszego mieli do jedzenia, przywracali do życia”. Lea Kubran: – Pierwszego dnia wolności nikt nie mógł chodzić na włas‑ nych nogach. Kubrzańscy i Olszewiczowie przenieśli się niebawem do Łomży. Izrael Grądowski ochrzcił się i został w Jedwabnem. Szmul mieszkał wciąż u Wy‑ rzykowskich. Któregoś dnia przyjechał do Janczewka zrozpaczony brat Antosi i uprzedził ich, że słyszał rozmowy swoich sześciu kolegów z konspiracji, którzy zmawiali się, żeby zabić Wasersztejna. Poszli zaraz się ukryć, pozostawiając Antoninę z dwójką dzieci i starymi rodzicami. –  Brat był na tym zebraniu, gdzie się namawiali – opowiadała Wyrzykow‑ ska. – Przyjechał zaraz do nas do domu: „Zdecydowałem się ci powiedzieć, bo przecież ich szkoda, jak tyle miesięcy się namęczyli i ty się z nimi namęczyłaś”. Leon Dziedzic, którego brat także uczestniczył w tym spotkaniu, mówił mi, że było to zebranie miejscowej komórki Armii Krajowej.

380

Wyrzykowski schował się w nadziei, że to wyłącznie „męskie porachunki” i Antosia jako kobieta jest bezpieczna. Ale napastnicy i dla kobiety nie mieli litości. „W nocy – opisywał Wyrzykowski – partyzantka przyszła po Żyda, by go oddać, a oni go zabiją i nam dokuczać nie będą. Żona powiedziała, że wyjechał. Zaczęli bić tak, że nie miała białego ciała na sobie, tylko czarne”. „Ona była pobożną chrześcijanką, wierzyłem, że nie zrobią jej krzywdy – wspominał Szmul Wasersztejn. – O północy przyjechało sześciu, którzy brali udział w pogromie w Jedwabnem. Pobili starego Franciszka i Antosię, rzucili na podłogę, kopali, bili, próbując się dowiedzieć, gdzie jestem. Rabowali, co im się podobało. Zmusili tę dzielną kobietę, żeby zaprzęgła konie i zawiozła ich do Jedwabnego z owocem ich rabunku. Ona tylko prosiła, żeby zostawili chorego ojca w spokoju. Jak wróciła, był już świt, zeszła z wozu i straciła przytomność. Miała poranioną twarz, ślady bicia na plecach. Dzieci to widziały”. –  Kazali się położyć na podłogę i bili pałkami – opowiada Wyrzykowska. – Pobili mnie tak, że nie miałam kawałka ciała, które by nie było sine. Krzyczeli: „Wy pachołki żydowskie, przechowaliście Żydów, a oni Jezusa ukrzyżowali!”. „Mów, gdzie masz Żyda!”. Ja mówiłam: „Żyda dawno nie ma”. Oni wtedy wszyscy już sobie poszli, tylko Szmul jeszcze był i siedział ukryty w dole po kartoflach u sąsiadki. Poturbowali ojca. Zabrali lepsze rzeczy. Byłam wytrzy‑ mała. Jeszcze sama konie założyłam do wozu, żeby ich odwieźć. Wyrzykowscy następnego dnia dołączyli do Olszewiczów i Kubrzańskich, którzy mieli jakieś lokum na przedmieściach Łomży. Byli bez środków do życia. Jako najbardziej przerażający moment w swoim życiu Wyrzykowska zapamię‑ tała nocną wyprawę do Janczewka po krowę, żeby mieć chociaż mleko, bo chodzili cały czas głodni. To był czas, kiedy grasowało pełno band i w dzień nie dałoby się krowy bezpiecznie przeprowadzić, a w nocy spotkanie z bandytami oznaczało pewną śmierć. Przenieśli się do Białegostoku. Spali pokotem na podłodze. Dalej nie mieli z czego żyć. Sprawa pobicia Wyrzykowskiej znalazła swój finał w sądzie. „W nocy z 13 na 14 marca 1945 roku 10 uzbrojonych terrorystów AK pobiło ob. Wyrzy‑ kowską, mieszkankę wsi Janczewki, pow. Łomża, za to, że ukrywała za czasów niemieckiej okupacji Żydów i obecnie dobrze się do nich odnosi” – można prze‑ czytać w sprawozdaniu białostockiego UB, w rozdziale: „Charakterystyczne akty terroru band AKO w okresie sprawozdawczym” (Armia Krajowa na tym terenie przekształciła się wtedy w Armię Krajową Obywatelską). Z dokumen‑ tów wynika, że 9 kwietnia w UB w Łomży Antonina Wyrzykowska zeznawała, że pobiła ją banda. „Ja nie mogę tu mieszkać, gdyż mnie zabiją” – twierdziła. Podała nazwiska. Większość z nich należała do „leśnych”, tak że nie stawiali się na wezwania, jeden z nich, Antoni Wądołowski, został skazany.

381

Wyrzykowska zdecydowała się razem ze Szmulem, Kubrzańskimi i Ol‑ szewiczami uciec przez zieloną granicę. Olszewiczowie przedarli się przez Budapeszt i Włochy. Pozostali późną wiosną znaleźli się w Austrii, w obozie dla uchodźców w Linzu. Lea Kubran: – Więcej szliśmy, niż jechaliśmy. –  Byli tam sami Żydzi i ja jedna Polka. Zostawiłam dzieci i co widziałam dziecko na ulicy, tak tęskniłam, że nie dało się wytrzymać – opowiadała Wy‑ rzykowska. – Po kilku tygodniach wróciłam. W pierwszej relacji złożonej przed Żydowską Komisją Historyczną Szmul zeznał, że „ożenił się ze swoją zbawczynią”. Wyrzykowska nie chciała o tym nic mówić, z całą pewnością nie mieli formalnego ślubu. Kiedy się zakochali w sobie? Czy wtedy, gdy jeździli razem do getta, zanim jeszcze Szmul się ukrywał? Czy w czasie ukrywania? Zaraz po? Jak było w małżeństwie Wyrzykowskich po jej powrocie? O Wyrzykowskim wiem tyle, że był szlachetnym człowiekiem, przystojnym mężczyzną i że po wojnie się rozpił. –  Rozmawiałem o tym wiele razy ze Szmulem – mówił mi Chaim Srosz‑ ko. – Opowiadał mi, jak w pewnym momencie zrozumiał, że nie ma prawa do kobiety, która zostawiła dla niego dzieci. Postanowił wrócić z Antosią do Polski, by ją bezpiecznie dowieźć z powrotem do rodziny. Kubrzańscy jeszcze prawie cztery lata żyli w Austrii w obozie dla dipisów, displaced persons, uchodźców, którzy wskutek wojny stracili swoje miejsce, zanim w 1949 roku dostali wizy do USA. Gdy Antonina wróciła do Polski, Wyrzykowscy przenieśli się do Bielska Podlaskiego, gdzie Wasersztejn za pieniądze przysłane przez brata z Kuby kupił im dom i gospodarstwo. Nie wiedzieli, co dalej się dzieje z uratowanymi przez nich Żydami. Przed rozstaniem Antonina Wyrzykowska umawiała się z wszystkimi, że dadzą znać przez kogoś, jakby się nadarzyła okazja, ale prosiła, żeby broń Boże nie pisali. Bała się listów od Żydów, a wkrótce przyszły takie czasy, że w ogóle strach było dostawać listy z zagranicy. Zdarzało się, że Wyrzykowska spotykała swych prześladowców w Bielsku, które leży niedaleko od Jedwabnego. Straszyli ją, wyzywali. Ciągle się bała. Mąż Aleksander zaczął pić, tak że w końcu nie zostało nic z gospodarstwa, które kupił dla nich Szmul. Z Bielska przeprowadzili się na początku lat sześćdziesiątych do Milanów‑ ka. Dopomógł im w tym, jak pamięta pani Antonina, Szymon Datner. Wyrzy‑ kowska dojeżdżała do Warszawy, gdzie pracowała jako woźna w warszawskich szkołach: na Barskiej, Raszyńskiej, Emilii Plater. Niedługo po przeprowadzce Aleksander zmarł. Helena zaczęła pracować w sklepie, Antoni znalazł zatrud‑ nienie w urzędzie gminy.

382

–  Mówiła pani, że dzieci nie wiedziały, że przechowują państwo Żydów. A kiedy dorosły, rozmawiała pani z nimi o tym wszystkim? –  Skąd, nie było czasu o takich sprawach opowiadać. Pracowałam ciężko, najgorsze było zimą odgarnianie śniegu. Brałam dodatkowo sprzątania. Nawet w dzień święty chodziłam po ludziach i myłam okna. –  Dzień w dzień przez całe lata mama wyjeżdżała z Milanówka pocią‑ giem o czwartej pięć i wracała o dwudziestej drugiej trzy – opowiada jej syn Antoni. W latach siedemdziesiątych Wyrzykowska wyjechała po raz pierwszy do Ameryki, gdzie zaprosiła ją rodzina Kubrzańskich, wtedy już Kubran. Czekali na nią na lotnisku w Miami razem z Olszewiczami, którzy przyjechali na tę okazję z Argentyny (Kubranowie miesiące letnie spędzali na Florydzie). Zabrali ją do synagogi, gdzie zamówili za nią nabożeństwo dziękczynne. Dojechał do nich z Kostaryki Wasersztejn. –  Długo ja się ze Szmulkiem nie widziałam – opowiadała Wyrzykowska. – Minęło prawie trzydzieści lat. Lea Kubran: – Pierwszy raz była u nas trzy miesiące, potem znów rok. W New London mieszka wielu Żydów i wielu Polaków. Antosia ma tu swoje kumoszki, z którymi chodzi nad morze. W naszym miasteczku raz do roku jest polski tydzień, przygotowywane są polskie dania, grają polskie melodie. Mój mąż, póki żył, niejeden wieczór przetańczył polkę z Antosią. Wyrzykowska w czasie kolejnego pobytu w USA wyszła za mąż za Ame‑ rykanina z Polonii. –  Po ślubie mąż powiedział do mnie: „Idziemy teraz do sądu i będziemy się procesować o te pieniądze od Żydów, których przechowałaś, że przez nich zdrowie straciłaś”. To dziada puściłam w cholerę. Trzeci raz wyszła za mąż, też w Stanach, też za Amerykanina polskiego pochodzenia. –  To był wdowiec, skąpy i chytry. Najtłustszą kurę kupował w sklepie, bo w Ameryce jak coś jest tłuste, to najtańsze. Był starszy ode mnie, więc raz mu mówię: „Stasiulku, czy nie trzeba by spisać czegoś u adwokata na wypadek twojej śmierci, żeby mnie twoje dzieci nie wygoniły z domu”. Poszedł ze mną do prawnika, napisane było po angielsku, a ja miałam podpisać. Kiedyś pokazałam to koleżance. Ona mi czyta, że jak ja umrę, to wszystko po mnie otrzymuje on, a moje dzieci mają być wydziedziczone. Zapakowałam się, pojechałam do wnuczki do Chicago i wystąpiłam o rozwód. Modlę się co dzień za tych Żydów, co ich spalili w stodole, i przy okazji też za pierwszą żonę mego trzeciego męża. Nigdy jej nie poznałam, ale jak pomyślę, że ona przeżyła z nim dwadzieścia siedem lat! Szmul Wasersztejn zaczął zapraszać ją co roku do Kostaryki.

383



1 Antonina Wyrzykowska z dziećmi Antonim i Heleną. Późne lata czterdzieste



2 Szmul Wasersztejn i  Antonina Wyrzykowska, 194 5 rok



3 Szmul Wasersztejn przed wyjazdem z  Polski. Gdańsk, 1946 rok



4 Antonina Wyrzykowska i uratowany przez nią Mosze Olszewicz. Floryda, 1990 rok



5 Antonina Wyrzykowska. Milanówek, 2002 rok

2

1

3

5

4

–  Lubiłam przyjeżdżać tam zimą, na dwa, trzy miesiące, tam było tak cieplutko. Jego synowie dalej mnie zapraszają, ale co będę gadać do lampy, ja ich języków nie znam. Ostatni raz była tam zimą z 1999 na 2000 rok. –  Szmul już był głuchy, prawie całkiem. Telewizję oglądał, bo z ruchu warg dużo rozpoznawał i jak mu mówiłam blisko do ucha, to słyszał. Wspominali‑ śmy często, jaki słuch miał kiedyś, usłyszał skrzypnięcie bramy i nim żandarm zaszedł, zdążył już być w kryjówce. Tego dnia jego żona Rachela pojechała do Miami, do córki. Pytała, czy zostać, bo Szmul czuł się słabo, ale on jej kazał jechać. Oglądaliśmy ze Staszkiem, ja tak zawsze na niego mówiłam, kasetę z mojej podróży do Ziemi Świętej. Było popołudnie, powiedział, żebym poszła na górę, bo chce się trochę przespać. Czytałam sobie modlitewnik, usłyszałam krzyk. Siedział w fotelu i już nie żył. Dokąd mogłam, to życie mu ratowałam, a już teraz nie mogłam mu pomóc. Ona sama nigdzie nie miała własnego kąta. Żyła między Polską a Stana‑ mi Zjednoczonymi, gdzie mieszkała jej wnuczka. Ostatnie lata życia spędziła w Polsce. Syn i synowa oddali jej wąski pokoik w swoim mieszkaniu na osied‑ lu w Milanówku, sami spali w salonie, oddzielonym szybą od ciemnej kuchni. Siedziałyśmy wiele razy na jej wersalce – nie było w pokoju miejsca na krzesło. Raz rozmawiałyśmy o tym, jak jej uratowani mówili po polsku. –  Najlepiej mówiła Lea, a Mietek Olszewicz to znał dużo polskich kawałów. Nagle pani Antosia robiła znak ręką, żebyśmy były cicho. Właśnie wszedł gość do syna, mógłby usłyszeć, o czym rozmawiamy. –  Rzeczy trzymam w tapczanie i w walizce, bo oni mają dość własnych w szafie. A zdjęcia to mam dobrze schowane, po co ktoś miałby zobaczyć – mówiła, wyjmując spod obrusa zdjęcia z Ameryki. Zapytałam, czy mogłabym zobaczyć listy, które dostała od Wasersztejna, od Kubranów, od Olszewiczów. –  Nie mam ani jednego. Jak przeczytam, zaraz drę na kawałeczki. Mietek Olszewicz pisał mi, że w Buenos Aires są polskie kluby, grają w piłkę, ale on się nie zapisze, bo nie może na Polaków patrzyć. Ale nigdy nie napisał „Mojżesz” z tyłu na kopercie, tylko zawsze „Mieczysław”. Lubiła spędzać czas na modlitwach. –  Mam książeczkę z modlitwami do świętego Antoniego, to mówię ją co dzień całą. Jak kiedyś straszyło w szkole, gdzie pracowałam jako woźna, to przyniosłam obrazek świętego Antoniego, święconą wodę, zapaliłam świeczki i przestało straszyć. Odwoziłam panią Antoninę i jej syna do domu, po tym jak w synagodze uhonorowano ją wręczeniem menory. Przez całą drogę słuchałam monologu syna.

386

–  Żydzi, proszę pani, dostają od Niemców za to, że przeżyli. A dzięki komu przeżyli? Czy nie dzięki mojej matce, która narażała życie swoje i dzieci? Po pięćset dolców miesięcznie dostają, dwa tysiące złotych jak w pysk strzelił, niech pani to pomnoży przez siedem osób i dwanaście miesięcy. Ładny grosz się robi, prawda? A ja mam dwudziestoletniego malucha, który się rozpierdala. Fakt faktem, że matka uratowała, nie ma co się wypierać. Ja jestem z mamy zadowolony. Ale siostra uważa, że lepiej się wyprzeć, bo nam wszystkim łeb urżną. Siostra jest, trzeba to powiedzieć, negatywnie nastawiona. W gminie, gdzie pracowałem, zwalniali starszych pracowników, bo za dużo wiedzieli. Mnie też zwolnili, a ja bym przecież nic nie mówił, nie moja broszka. Ja się do tyłu odwracam i nie widzę. Zawsze powtarzam matce: „Nie musisz się bać, przecież ty żadnych nazwisk nie podajesz, a co było, nie widziałaś, bo cię pod stodołą nie było”. Tu jeden Żydek kupił w Milanówku warzywniak. Rozma‑ wiamy o tym z kolegami. Oni się martwią, że Żydzi wchodzą nawet do naszej mieściny. A ja im tłumaczę: „Żydek wstanie świtem i wyrychtuje wszystko, co trzeba, a jeszcze jeden drugiemu pomoże. A Polak co? Pomoże? Napracuje się? Pije pod płotem i zazdrości innym. I skończy się tym, mówię wprost kolegom, że Żydzi będą mieć pół Milanówka, a my im będziemy buty czyścić. Moja sio‑ stra to antysemitka, bo ja to do Żydów nic nie mam. Gdyby dowiedziała się, że mama była w synagodze, zrobiłaby piekło. Trudno się kobiecie dziwić. Jest chora, nie ma na wykupienie leków, a wie, ile Żydki zawdzięczają mamie. Zwróciłam się do pani Antoniny: – Zapraszali przecież panią wiele razy i chyba pomagają? Syn: – Ale żeby z ręki do ręki pieniążki, to żaden nie pomyślał. Pani Antonina cicho zaoponowała: –  Jak potrzebowałam na leki, dostawałam od Szmula. Innym razem, gdy odwiedziłam panią Antoninę po uroczystościach 10 lip‑ ca, martwiła się, że córka znów na nią nakrzyczała. –  Sama nie wiem, gdzie Helenka to wyczytała, że poszłam do prezydenta. „Po cholerę tam szłaś”, zaklęła i rzuciła słuchawkę. Nie ma co się dziwić, bo moje dzieci przez to wszystko mają kłopoty. Pytają żonę mojego syna w urzę‑ dzie: „A co? Ty tu jeszcze pracujesz? Chyba macie dość pieniędzy, jak twoja teściowa siedmiu Żydów chowała!”. Pytałam Wyrzykowską, ilu osobom w ciągu całego swojego życia opowie‑ działa, że przechowała Żydów. –  Takim zaufanym ludziom to mogłabym powiedzieć, ale tak to czło‑ wiek się nie chwalił, bo się bał. A ci, co mnie bili, to się nie boją. Ja miałam przyjemność, że życie Żydom ratuję. Ale ludzie na to bardzo krzywo patrzą. Może w późnych latach czterdziestych, jakbym Murzynów ukryła, toby jakoś inaczej to odbierali. Sama pani wie, gdzie się żyje, to niech pani powie, ile jest

387

takich osób, co by im się podobało, że ja Żydów chowałam? Jeden na dziesięć to chyba za dużo liczę? Trzeba sobie uczciwie powiedzieć, że jak Żyda się ma za przyjaciela, to Polaków się ma zaraz za wrogów. Czemu tak jest, to ja nie wiem. Jak dostałam odznaczenie, medal tych Sprawiedliwych, to moja Helenka zaraz smyrgnęła do kosza. I lepiej, przecież i tak nie byłoby komu pokazywać. W Ameryce księdzu w Chicago na spowiedzi powiedziałam, że uratowałam Żydów i że się codziennie za nich modlę. Nic nie powiedział, że nie wolno, więc widać to nie grzech. W Polsce za nic bym księdzu takich rzeczy nie mówiła.

Rozdział 11

Ja, Szmul Wasersztejn, ostrzegam czyli w drodze z Jedwabnego do Kostaryki

Od lewej siedzą: Antonina Wyrzykowska, Szmul Wasersztejn, Lea Kubrzańska. Z tyłu stoją: Jankiel Kubrzański i Mosze Lasko, też z Jedwabnego, którego przypadkowo tu spotkali. Obóz w Linzu, Austria, 194 5 rok

Swoim urodzonym na drugiej półkuli dzieciom Szmul Wasersztejn powtarzał, że ku przestrodze przyszłym pokoleniom musi uratować przed zapomnieniem popełnioną w kraju jego urodzenia zbrodnię. U schyłku życia zatrudnił miej‑ scowego dziennikarza i opowiedział mu całe swoje życie. Już źle słyszał, źle widział, nie był w stanie sczytać tego, co podyktował. Chciał upamiętnić ofiary i napiętnować zbrodniarzy, a hiszpańskojęzyczny żurnalista tak poprzekręcał żydowskie i polskie nazwiska, że nie sposób domyślić się ich brzmienia. Tylko znajomość losów Szmula pozwala odgadnąć, że rodzina „Viashilikowski” to Antonina i Aleksander Wyrzykowscy. Szmul z nostalgią wspominał krajobrazy dzieciństwa, a jego słuchacz do łanów zbóż już od siebie dorzucał pomarańczo‑ we gaje. Tak powstała ponad czterystustronicowa książka La denuncia. 10 de

389

Julio de 1941 [Ujawnienie. 10 lipca 1941], którą po śmierci ojca w 2000 roku wydał własnym sumptem jego syn Izaak. W całkiem niezredagowanej książce, obok porażających opisów zbrodni, pełno jest pretensjonalnych refleksji o naturze świata i przejaskrawionych opowieści o własnych wyczynach. Raziło mnie to i dopiero po jakimś czasie uświadomiłam sobie absurdalność mych oczekiwań wobec Wasersztejna: żeby był mądry, szlachetny i prawdziwie tragiczny. Im bardziej się zanurzałam w jego historię, tym bardziej wzruszała mnie postać Szmula, który – gołym okiem było widać – nie został stworzony na miarę bohatera tragicznego. „Gorące lato 1941 roku spadło na Polskę niczym klątwa – zaczyna swe wspomnienia. – W Jedwabnem wrzało jak w piecu. Wysuszona ziemia, zeschłe rośliny, suche łąki, wszystko jak podpałka – wystarczy iskra i powiew wiatru, by buchnął płomień, który wznieci pożogę”. Potem cofa się, opisuje swoje narodziny i przeżycia matki w połogu: „Czy gorączka, która ogarnęła jej skronie, nie była antycypacją ognia stosu, w któ‑ rym spłonęła zamordowana przez Polaków chrześcijan z Jedwabnego? Czy dręcząca ją w zwidach ręka, usiłująca wyrwać mnie z jej ramion, nie była tą samą ręką śmierci, która po latach próbowała zmieść mnie z powierzchni ziemi? Czy kot, co rzucił się na szybę pazurami, rozbijając okienne szkło, gdy mnie rodziła, nie zwiastował chwili, gdy z mego mózgu wyskoczył przejrzysty projekt zemsty, którego realizacja rozbiłaby na kawałki Kościół i pobożnych faryzeuszy, chwalących Boga po zamordowaniu mej matki, brata i innych Żydów z miasteczka? Tylko Bóg zna odpowiedzi na te pytania”. W tym stylu utrzymana jest cała opowieść. Spośród kwiecistych opisów sąsiadujących z pełnymi patosu rozważaniami (oburzony negowaniem Ho‑ lokaustu i profanacją żydowskich cmentarzy pisze: „Ja, Szmul Wasersztejn, zaświadczam z Kostaryki i ostrzegam, trwa światowy spisek przeciw Żydom”), tylko wytrwały i dociekliwy czytelnik ma szansę rozeznać się w przebiegu jedwabieńskiej tragedii. A i on powinien je potem skonfrontować z relacją złożoną przez Szmula po wojnie. W 1945 roku zeznał, że 25 czerwca Polacy ukamienowali cegłami Jakuba Kaca, zakłuli nożami Eliasza Krawieckiego, „wydłubali oczy, obcięli język, mę‑ czył się nieludzko przez 12 godzin, dopóki nie wyzionął ducha”, a dwie młode kobiety Chaja Kubrzańska i Basia Binsztejn poszły nad sadzawkę, „woląc raczej utopić się wraz z dziećmi, aniżeli wpaść w ręce bandytów”. Utopiły dzieci. „Później skoczyła Binsztejn Baśka, która poszła od razu na dno, podczas gdy Kubrzańska Chaja męczyła się przez kilka godzin. Zebrani chuligani zrobili z tego widowisko”. „Ja własnymi oczami widziałem” – mówił wtedy. W późniejszych o pół wieku wspomnieniach wygląda to jednak inaczej. 2 lipca widział grupę

390

chuliganów, jak znęcali się nad Kacem: „Popychali go, wymyślali mu, bili po twarzy, kopali. Jeden grubą pałą uderzył go w głowę. Mózg starego, który był przyjacielem rodziców, rozprysnął się na chodniku”. Poszli dalej do domu, gdzie razem mieszkały Kubrzańska i Binsztejn. „Opierały się, ale zabrali im dzieci. Nikogo nie obchodziło, że pędzono kobiety odarte z ubrań, bo wszy‑ scy byli tchórzami i patrzyli, nie widząc, słuchali, nie słysząc. Zabrali je do dzikiego miejsca, drogą w stronę Łomży, tam były glinianki, gdzie w czasie deszczu zbierała się woda. Kazali kobietom, by utopiły swe dzieci. Odmówiły. Wtedy wzięli dzieci i zanurzali w śmierdzącym bagnie ich głowy. Ziemia je pochłonęła. Przyszła kolej na kobiety, pobite i oszalałe. Glinianka nie wciąg‑ nęła ich. Jeden z bandytów przyniósł wielkie kamienie, sznurami przywiązali je do szyi dziewczyn, one się zgięły, błoto doszło do ust, nozdrzy i utonęły”. Ukamienowanie Kaca, zadręczenie na śmierć Krawieckiego, utopienie się, ku uciesze gawiedzi, dwóch matek z niemowlętami – te fakty potwier‑ dzają inni świadkowie („Mojej mamy siostra – opowiadała mi mieszkanka Jedwabnego – widziała, jak przymusili dwie Żydówki z dziećmi do topienia. Wróciła z płaczem do domu”). Chaja Kubrzańska i Baśka Binsztejn, kobie‑ ty, które wolały zabić siebie i dzieci, niż czekać na śmierć z rąk oprawców, były siostrami. Ich mężowie kolaborowali z Sowietami. Lato tego roku było istotnie suche i gorące, w położonych przy wyjeździe z miasteczka wzdłuż łomżyńskiej szosy stawach było więcej błota niż wody, dlatego nie mogły od razu się utopić. Nie wydaje się możliwe, by Szmul, będąc świadkiem takiej sceny, mógł ją zapomnieć i po latach opowiedzieć inaczej. Bardziej prawdopodobne, że ze strzępów informacji – ktoś widział obie kobiety z dziećmi przy gliniankach i miejscowych bandziorów w pobliżu, ktoś znalazł spuchnięte zwłoki – pró‑ bował odtworzyć bieg wydarzeń. W 1945 roku podał, że rzecz miała miejsce 25 czerwca, w książce – że 2 lipca. Nie chodzi o rozbieżność dat, po tylu latach miałby prawo się pomylić. Z relacji świadków wynika, że sceny dręczenia i zabijania rozciągnięte były na wiele dni i że zabójstwo Kaca miało miejsce wcześniej niż utopienie się Kubrzańskiej i Binsztejn. Z drugiej strony, to dzięki sugestywnej relacji Szmula Jakub Kac przestał być dla mnie anonimową ofiarą pogromu, a stał się rymarzem, który robił ręcznie uprzęże końskie, w każdą wkładając całą duszę. To, co czytamy w pamiętniku, bardziej przypomina apokaliptyczne wizje Boscha niż rzeczywistą – i tak straszną – zbrodnię. Wasersztejn widzi na rynku „stare Żydówki z twarzami umazanymi we krwi”, „dziatki szkolne z połama‑ nymi rękoma”, „nagie kobiety próbujące pokryć swe wstydy kawałkami ma‑ teriału, a pośladki miały pokrojone brzytwami. Krew, przekleństwa, śmierć”. Na Cmentarnej patrzy na „kupę trupów”, „dwie młode kobiety z otwartymi

391

nożem brzuchami, z bebechami na wierzchu”, „piękną sześcioletnią dziew‑ czynkę, której otworzyli szyję za pomocą brzytwy”. Cała ta kakofonia gwałtów, mordów, krzyków musiała powstać i zmieszać się w jego głowie. Gdy dotarłam do świadków, gdy przewertowałam zeznania z procesów, okazało się, że większość faktów przytaczanych przez Wasersztejna w świadec­ twie złożonym w Żydowskim Instytucie Historycznym w 1945 roku znalazła potwierdzenie. Dopiero po lekturze pamiętnika, w którym opis zdarzeń jest bardziej szczegółowy, zdałam sobie sprawę, że Szmul nie mógł być naocznym świadkiem wszystkiego, co opisuje. To pewnie zresztą naturalne – świadek, który w dodatku ma świadomość, że jest jednym z nielicznych ocalałych, re‑ lacjonuje wszystko, co wie o wydarzeniach, niezależnie od tego, czy sam to widział, czy dowiedział się tego później od innych. To paradoks, że drogę ku prawdzie utorowała relacja, która – w świetle napisanej przez niego samego książki – może budzić zastrzeżenia. Ale można sobie wyobrazić inny scenariusz. Wasersztejn zostaje kompetentnie odpyta‑ ny wtedy, w 1945 roku. Dokument, który pozostaje w archiwach, rozdziela wyraźnie to, co świadek sam widział, od tego, co wie z drugiej ręki. Pytanie tylko, czy jego relacja miałaby wtedy tę moc, która kazała Grossowi napisać książkę o Jedwabnem. Książkę, która pociągnęła za sobą śledztwo Instytutu Pamięci Narodowej. Ze wspomnień Wasersztejna da się jednak wyłuskać fakty i atmosferę tamtego czasu. Tak musiały wyglądać pierwsze dni po wkroczeniu Niemców (potwierdzali mi to inni świadkowie): „Gmina wydała nakaz, żeby Żydzi utrzy‑ mywali czystość ulic w miasteczku, niezależnie, czy ulica były pokryta kostką, czy była glinianą ścieżką pełną błota. Każdej rodzinie przydzielono odcinek do czyszczenia. Musieli na nim zamiatać chodniki, sprzątać końskie odchody, czyścić rynsztoki, dbać o czystość budynków publicznych, wyrzucać śmieci. Odmowa kończyła się chłostą. Kazali Żydom zamknąć sklepiki. Przestali ku‑ pować u mojej matki koszule. Rezerwy żywności zniknęły w szybkim tempie. Kartofel to był skarb. Pod ciemnym płaszczem nocy grupy bandziorów rzucały kamieniami w okna, wołając »won do Palestyny!«. Wielu kupców zostało po‑ bitych za to, że nie zamknęli sklepów. Rządziły opite bandziory. Dzięki anty‑ semityzmowi ta hołota mogła się mienić »obrońcą społeczeństwa«. Pogromy działy się w różnych miejscach. Zbrodnie, kradzieże, gwałty, niszczenie włas‑ ności żydowskiej. Byliśmy jak przemykające się cienie”. Składając zeznania w 1945 roku, wymienił, że w bandzie, która chodziła po domach bić i rabować Żydów, byli bracia Wacław i Mieczysław Borowscy, którzy „grali na harmonii i klarnecie, by zagłuszyć krzyki kobiet i dzieci”. Oto moment, kiedy 10 lipca sąsiedzi zmieniają się we wspólników zbrod‑ ni: „Z ich dziećmi bawiliśmy się jako dzieci. Świadczyliśmy uprzejmości,

392

oddawaliśmy obierki kartofli dla świń. Teraz głos ich brzmiał twardo: »Miesz‑ kańcy żydowscy mają, i to szybko, stawić się na rynku«. Od czasu, kiedy Niemcy przybyli do miasteczka, staliśmy się dla nich śmieciami. Mama szukała Tory. Sąsiad, wziąwszy ją grubiańsko za rękę, wyrzucił z domu, krzycząc: »Niech pani ze mną nie igra, bo skończy się moja cierpliwość«. Staraliśmy się iść z godnością, ale niektórzy przystawiali nam do pleców ostre drągi, poganiali, rzucali przekleństwa: »Psie żydowski«, »Sukinsynu«, »Spekulancie«, »Przeklęci mordercy Chrystusa«”. Wielu scen nie da się potwierdzić ani im zaprzeczyć, skoro – poza ofia‑ rami i zbrodniarzami, którzy może o tym potem rozpowiadali – zapewne nie miały świadków. „Na ulicy Sadowej były prawie nagie dziewczyny, gwałcone przez bandy. Sarę, córkę Sosnowskiego, oddzielili od synka i pięciu gwałciło ją w spichlerzu. Gnietli jej ciało białe i gładkie. Wiedząc, że pracowała w banku, torturowali ją, by powiedziała, gdzie pieniądze”. Czy naprawdę tak zginęła jego sąsiadka Sara, córka Chany i Zundela Sosnowskich? Szmul wspomina, że uratował się, proponując interes koledze z klasy nazwanemu „Mushalzkò” (faktycznie chodził do szkoły z Tadeuszem Musiał‑ kiem): ten wyprowadzi go z rynku, a on w zamian da kilka kilogramów machor‑ ki, które ma schowane koło domu. Gdy wyszli, Wasersztejn miał oświadczyć, że co prawda machorki nie ma, ale on musi ocaleć, bo potrzebny jest świadek, który wyjawi światu bezmiar dokonującej się zbrodni (trudno uwierzyć, by Szmul z takim instynktem samozachowawczym użył akurat tego rodzaju ar‑ gumentacji). Po krótkim mocowaniu się miał uciec i schować na cmentarzu żydowskim, w otwartym grobie, przykrywszy się trawą. W jego relacji brzmi to tak: „Zgodził się wyciągnąć mnie, ale nie brata, który był w grupie prowadzonej przez kulawego Diewicszi. Błagałem go, ale on mówił, że z kulawym nie ma żartów. Przeciągnął mi pałką po szyi: »Za‑ mknij się, wszyscy Żydzi będą zamordowani o czwartej po południu«. Serce się ścisnęło. Wszyscy byli przeznaczeni na niegodziwą śmierć, matka, młodszy brat. Ktoś musiał pozostać żywy, może Bóg Izraela pomoże mi zatrzymać tę niesprawiedliwość. Mushalzkò drżał ze złości, miał nienawistne oczy. Dwa zapalone kręgle. Splunął na mnie, wymyślał mi, rzucił się, żeby rozwalić mi głowę. Pobiegł po posiłki, a ja uciekłem na cmentarz. Dwadzieścia metrów od grobu ojca zobaczyłem otwarty grób”. Tyle że cmentarz leży w innym kierunku niż dom Wasersztejnów, nie ma więc powodu, by Musiałek prowadził go w tamtą stronę. Jeżeli Szmul schował się na cmentarzu, który nie był jeszcze, jak dziś, porośnięty leszczyną, a było to zresztą tego dnia jedno z najbardziej niebez‑ piecznych miejsc, musiał dobrze się ukryć w grobowcu, to ile mógł stamtąd widzieć?

393

Według jego opisu widział, jak prowadzono w pobliże stodoły pierwszą grupę Żydów. Morderca z protezą w miejscu nogi (to musiał być kulawy Sta‑ nisław Sielawa, według kostarykańskiego dziennikarza jego nazwisko brzmi „Diewicszi”) obcinał ofiarom siekierą głowy, jego pomocnicy zaś dźgali nożami, a później spychali zabitych i konających do wykopanego zawczasu dołu. Jednakże Wasersztejn nie mógł widzieć Sielawy mordującego Żydów, bo – jak wynika z ekshumacji – pierwszą grupę Żydów, niosącą pomnik Leni‑ na, zabito wewnątrz stodoły. Ale z drugiej strony, Żydzi z tej pierwszej grupy zostali tak właśnie zamordowani – zgromadzeni w jednym miejscu i zabici za pomocą siekier i noży. Musiał ktoś z morderców to opowiedzieć w miasteczku i Szmuł dowiedział się tego po zbrodni, od Polaków. W pierwszej, krótkiej relacji Szmula Wasersztejna spisanej w Żydow‑ skiej Komisji Historycznej (niedatowanej) można przeczytać: „Zeznający był w krzakach. Słyszał, jak krzyczą, gdzie wymordowali 128 mężczyzn w jednym miejscu, najsilniejszych”. Musiał słyszeć te krzyki, ale nie zorientować się, że pochodzą ze środka stodoły. Chaimowi Sroszce opowiadał zaraz po wojnie, że był schowany na cmentarzu. Abrahamowi Śniadowiczowi, którego spotkał w Białymstoku (a ten złożył relację w 1947 roku przed Żydowską Komisją Historyczną na podstawie tego, co mu Szmul wtedy opowiedział) mówił już, że nie tylko słyszał, ale też „skrył się między grobami i wszystko widział”. Musiał chyba sam w to uwierzyć. Opisywał wydarzenia, które rozgrywały się zaraz po spaleniu Żydów: „Kobiety i dzieci wzięły się do rabunku dom po domu. Mężczyźni zabijali, a chrześcijańskie kobiety i dzieci kradły”. Gdy odwiedził Polskę w latach osiem‑ dziesiątych, usłyszał od dawnej znajomej: „Szmulke, ja wiem, kto wziął rzeczy twojej matki”. On nie chciał tego wiedzieć. Świtem 11 lipca usłyszał głosy i natrafił na dwóch młodych Żydów. Udali się do zaprzyjaźnionego domu, potem do drugiego. Tam dali im jeść, pić, opła‑ kali z nimi zmarłych, ale bali się ich zatrzymać. Gospodarz wywiedział się, że Niemcy zabronili mordować dalej Żydów i że może wrócić bezpiecznie do domu. Wrócił w nadziei, że zastanie tam matkę lub brata. Dom był splądrowany, nie było maszyny do szycia ani żadnych zapasów jedzenia. Siadł na progu i zapłakał. Przechodzący Niemiec zabrał go na żandarmerię. Było już tam szesnastu Żydów, którzy się uratowali, Niemcy nie chcieli wydać ich Polakom. Potrzebu‑ jemy ich – mieli oświadczyć – do czyszczenia koni i butów. Żydzi zamieszkali w jednym z pożydowskich domów, rano stawiali się do pracy. Kiedyś jeden z nich wrócił pokrwawiony, z rozszarpanym odbytem, bo zgwałcili go pijani żandarmi, Szmul nie poszedł następnego dnia do pracy. Wrócił do swego splądrowanego domu, siadł na progu i znów zapłakał.

394

To tam zobaczył go Aleksander Wyrzykowski i wziął do pracy do Janczew‑ ka. Szmul pisze, że szukali go tam mordercy z 10 lipca. Chował się w piwnicach i spichlerzach, gdy przychodzili na kolonię do Janczewka węszyć, czy go tam nie ma, a miał większą wyobraźnię do wynajdywania kryjówek niż oni do ich znajdywania. Jesienią 1942 roku, gdy Niemcy nakazali pracujących u gospodarzy Żydów zawieźć na posterunek żandarmerii, patrolowali okolice i wyłapy‑ wali uciekinierów, Wasersztejnowi udało się wymknąć z obławy i schronić w stodole Dziedziców, którzy po kilku dniach odwieźli go do Janczewka do Wyrzykowskich. Wspomina, że niedługo potem spadł śnieg i Wyrzykowski zobaczył ślady stóp prowadzące do stajni. Znalazł tam Jakuba Kubrzańskiego i Moszego Ol‑ szewicza z bratem Berkiem, ich poznane w getcie dziewczyny, Leę i Elkę, oraz starszego od nich Izraela Grądowskiego. Pisał w książce o Wyrzykowskim: „Był przerażony, ale ukrył to przed nimi, uściskał ich. Pobiegł do żony: »Mamy jeszcze sześciu Żydów«. Przynieśli im pieczywo i wodę. Tamci zapomnieli już o takich dobrodziejstwach, jedli, płacząc. Wyrzykowski powiedział, że jest nas za dużo, że ich przez to rozstrzelają. Zrozumiałem, że trzeba podzięko‑ wać, odejść bez nienawiści i poszukać innego rozwiązania. Powiedziałem, że odejdę, by dzielić los mych braci. Myśleliśmy, żeby przez bagna przedostać się na Białoruś”. Następnego dnia zjawił się Wyrzykowski: „Jako chrześcijanin nie mogę wysłać was na śmierć, ale nie mogę też wysłać za was na śmierć mej rodziny. Wyczerpany bólem najpierw doszedłem do wniosku, że muszę wam nakazać opuszczenie gospodarstwa. Ale potem wymyśliłem coś bardziej sprawiedliwe‑ go. Jadę z żoną do Jedwabnego na targ. Nie będzie nas wiele godzin. Wiesz, Szmulku, że znam moją własność milimetr po milimetrze. Jeśli znajdziecie takie miejsce, że was nie odkryjemy, zobowiązuję się dać wam żywność aż do dnia, kiedy Bóg zrządzi wasze ocalenie. A jak odnajdę wasze schronienie, będzie to wasza ostatnia tutaj noc. Dam wam wodę, jedzenia na cztery dni, ubranie, nóż myśliwski. Szmulku, czy jasna jest moja decyzja?”. Wszyscy chodzili po gospodarstwie, nie mogąc znaleźć żadnego schow‑ ka. W końcu zrezygnowany Szmul usiadł na brzegu chlewa, zachwiał się i wpadł w gnojówkę. Wstał wściekły i kopnął ziemię. „Jakie są tajemnice dróg bożych? – pisał. – I stała się światłość. To, co zobaczyłem na czubku buta, to był kawałek czerwonej, lepiącej się gliny”. Wymyślił, że trzeba wykopać tunel i podziemny schron. „Zawołałem resztę. Powiedziałem: »Będziemy żyć na dwóch metrach kwa‑ dratowych, oddychając ekskrementami świńskimi i moczem owiec. Potrzebu‑ jemy suchej trawy, nawozu i świeżego gówna zwierzęcego«. O piątej wszystko

395

było skończone. Dziewczyny znalazły wspaniałe rzeczy do wyścielenia naszej katakumby: dwa kawałki kartonu, siedem desek w dobrym stanie, suche siano, pół worka kurzych piór, a też starą lampę – wszystkie te skarby zabraliśmy ze sobą na dół. Zagarnęliśmy zewnętrzne ślady, poczuliśmy się jak robaki żyjące w ziemi. Przykryliśmy się korytem świnek. Słyszeliśmy, jak Oleś i Antosia szli od domu do stodoły, od stodoły do chlewu. Szukali w wychodku, kominie, kurniku, spichlerzach, na polu, w ogrodzie. Doszli do komórki z narzędziami, wywalili je oklepywali ścianę, podnosili owczą wełnę. Z płaczem prosili Boga o wybaczenie, że Żydzi poszli przez nich zaśnieżonymi drogami na Białoruś i mogą nie dojść. Pierwsza noc naszego zakopania nie była łatwa. Trudno opisać, jak śmierdzi gówno świń. Siki są kwaśne, a jeszcze rozkładające się odchody wydzielają siarkowodór – ten naturalny proces zatykał nam oddech”. Wasersztejn opisuje, jak o ósmej rano teatralnie wkroczył do domu Wy‑ rzykowskich. Powiedział, że ich kryjówka stawi czoło gestapo i pogromom, a Aleksander na to: „Spełnię moje słowo. Dostaniecie jeden posiłek dziennie. Musi być ktoś, kto czuwa dzień i noc, a jak będzie spokój, dwoje może wyjść wewnątrz stajni. Tylko Szmul pod osłoną nocy może przyjść do domu. Szmulku, musisz się teraz pożegnać z naszymi dziećmi, powiedzieć im, że wyjeżdżasz. Dwa razy na tydzień przyniosę wam wodę do mycia. Dam puszkę na potrzeby fizjologiczne. Antosia porozmawia z kobietami, co mają robić w czasie men‑ struacji. Odtąd wasze życie zależy od nas, a nasze od was. Upierzemy wam ubranie, ostrzyżemy, odwszymy, obetniemy paznokcie i damy Stary Testament, bo teść mówił, że to dla Szmula żydowska Biblia”. W rzeczywistości Wyrzykowski złożył propozycję zbudowania kryjówki Moszemu Olszewiczowi i to Olszewicz ją wybudował. Szmula wtedy nie było, był schowany u brata Antosi.  – Szmul już wtedy przyszedł na gotowe – wspominała mi Lea Kubran. Tę opowieść o budowaniu schronu Wasersztejn musiał usłyszeć wielokrotnie, ze szczegółami od Olszewicza i tak się nią nasycił, że poczuwał się do niej jak do własnej. „Pierwsze dni były koszmarem – pisał Szmul. – Ileż kosztuje, by przyzwy‑ czaić się do zapachu gówna. Pamiętam histeryczne krzyki Elki, gdy odkryła glisty, pięć centymetrów długie. Srulke rzygał, jak spadł mu prosto do ust robak zwany serowym, biały z głową brązową. Dużo cierpieliśmy, wymiotowaliśmy, z czasem zharmonizowaliśmy się z otoczeniem. Przyzwyczailiśmy się na świat patrzyć przez szpary. Wyostrzył nam się zmysł węchu. Przez smród dobiegał do nas z domu zapach pieczonego chleba. Przestaliśmy być Jankielem, Srul‑ kiem, Lejką, Elką, Moszem, Berkiem i Szmulem. Byliśmy braćmi z chlewu. Jak u Aleksandra Dumas, jeden za wszystkich, wszyscy za jednego. W robakach i brudzie byliśmy wielokomórkowcem, monstrum podziemnym, które miało

396

czternaście rąk, uszu, oczu i otworów nosowych, siedem głów, ust i odbytów, pięć penisów, dwa organa kobiece i tylko jedną potrzebę – przeżyć. Musieliśmy całkowicie oddawać się jedni drugim, gdy chodzi o uczucia, rezygnując do ostatnich granic z własnej osobowości. I dzielić się wszystkim poza kobietami. Elka i Lejka kochały dwóch mężczyzn. I choć my pozostali też mieliśmy potrzeby seksualne i obolałe członki, powinniśmy podziękować Bogu, że mieliśmy siłę kontrolowania naszych apetytów seksualnych”. Wasersztejn opisuje, jak kiedyś przyjechało do Janczewka więcej Niemców szukać, gdzie by się zainstalować. Wybrali gospodarstwo Wyrzykowskich. Mieli dwie ciężarówki, ustawili namiot, kuchnię pod namiotem, zajęli stodołę. „Gdy Niemcy byli nad nami w stodole, jednej z kobiet przyszło rodzić – pi‑ sał. – Antosia przyniosła prześcieradło, nożyczki, alkohol. Wytłumaczyła, jak ma przeć, oddychać. Zaraz potem zjawili się Niemcy z psami. Tak się śmieli, że wiedzieliśmy, że są napici. Zaczęli chrapać. W nocy kobieta zaczęła rodzić. W ustach trzymała kawałek materiału, żeby nie krzyczeć. Powiedziałem ko‑ ledze, że przyjście na świat dziecka, jak Niemcy są tak blisko, oznacza śmierć Antosi i zostawiam to jego sumieniu. Zobaczyłem dramatyczne pytanie w jego oczach. Rozmawiał cichutko ze swoją kobietą. Ból wykrzywiał podziemną matkę, gryzła szmatę tak mocno, że ciekła jej z ust krew. Dziecko zaczęło wy‑ chodzić, jak pojawiła się główka, ojciec położył rękę na buzi, żeby nie zaczęło płakać. Trzymał, aż zrobiło się sine, matka straciła przytomność. Trzymał dalej, aż znieruchomiało. Odcięliśmy pępowinę. Matka, jak wróciła do przytomności, pomodliła się po hebrajsku, pogłaskała martwe dziecko i płacząc, zasnęła. Oj‑ ciec pocałował dziecko w czółko. Gdy Niemcy wyszli na patrol, odsunął żłób i wyszedł. Wsunął je do kupy gnoju. Ile to miesięcy pod ziemią przeleżeliśmy jeszcze tak. Przeciekał do nas smród gówna i nafty, dręczyło wspomnienie dziecka, którego życie poświęciliśmy, żebyśmy my mogli żyć”. To świadectwo ma w sobie prawdziwość pasji i rozpaczy. Ale Szmul nie mógł być bezpośrednim świadkiem porodu i śmierci dziecka – w rzeczywistości bowiem były dwa schowki i Szmul ukrywał się w tym drugim. Nie było też dodatkowego oddziału Niemców koczujących nad nimi w stodole, ale byli – jak przez cały czas ich ukrywania się – Niemcy, którzy naprzeciwko domu Wyrzykowskich mieli wędzarnię. Co i tak stanowiło wystarczające zagrożenie. Spędził pod ziemią przeszło dwa lata. „Pewnego ranka – pisał – przyszła Antosia: »Niemcy poszli, możecie wyjść. Mam nadzieję, że nie zapomnieliście, jak to jest w pozycji pionowej«. Nie potrzebuje się tak słońca, światła, żywności, wolności jak ruchu. Zaczęliśmy tańczyć, podskakiwać, rozciągać się, podnosić ramiona do nieba. Żołnierze Armii Czerwonej, grubo ciosani, śmierdzący wódką dotykali nas, śmieli się, dawali wódkę, ale też trzymali na muszce. Płakaliśmy, widząc niebieskie niebo, przestaliśmy być kretami”.

397

Wasersztejn ruszył do Jedwabnego, a drogi były – jak pisał – czerwone od krwi. Pełno było trupów żołnierzy niemieckich. Polacy zdzierali z nich wszyst‑ ko, co przedstawiało jakąś wartość. Z początku wydało mu się to okropne, a potem popatrzył na swoją podartą koszulę, spodnie przypominające szmatę, dziurawe buty związane sznurkiem i uznał, że ma prawo poszukać lepszych rzeczy. Skompletował czapkę uszatkę, oficerki, rękawiczki i wojskowy skórzany płaszcz. Z Izraelem Grądowskim natknęli się na oddział radziecki. „Możecie być szczęśliwi, powiedział oficer, będziemy dziś rozstrzeliwać Niemców. Na pewno sprawi wam to przyjemność”. Pożegnali się szybko. Szmul wiedział, że wyjedzie z Polski, ale chciał wcześniej zabezpieczyć materialnie Wyrzykowskich. „Ich dom – pisał – był zbudowany w biedzie. Pomyślałem, że mam prawo legalne i moralne wybrać jakiś dom Żydów w dobrej sytuacji materialnej i przenieść go do Janczewka. Był taki budynek z drewna, ładny, zajęty przez Polaka. Wszedłem, powiedziałem, żeby się wynosił, bo to był mój dom. Chciał stawiać opór, ale przypadkowo jechały ciężarówki sowieckie i pozdrowiłem oficera. Polak przestraszył się i uciekł przez tylne podwórko”. Domu nie zdążył przenieść, bo niedługo później, będąc w Janczewku, został uprzedzony, że bandyci chcą go zabić. Uciekł do Łomży, potem do Białegostoku. Zajął się handlem: „Przypomniałem sobie, że ktoś mówił, jak dobrze jest handlować tkaninami z Łodzi – pisał. – Zdobyłem pieniądze na bilet, dwie bele materiału i jeszcze zostało mi pół złotego, żeby coś zjeść. Urzędnik na kolei, który nie nienawidził Żydów, powiedział mi o czterech miejscach, gdzie polscy faszyści zabijają Żydów przy torach”. W drobiazgowej opowieści Szmula nie ma słowa ani o jego wyjeździe do Austrii z Wyrzykowską, Olszewiczami i Kubrzańskimi, ani o jego powro‑ cie do Polski z Antosią. W Polsce kupował w Łodzi materiały i nici, a sprzedawał je w Białymstoku. By uniknąć bojówek szukających Żydów w pociągach, ukrywał się w pobliżu torów i wskakiwał w ostatnim momencie, gdy pociąg ruszał. Mieszkał z Wy‑ rzykowskimi na przedmieściach Białegostoku, spali pokotem na ziemi. Przez Joint odnalazł na Kubie brata, który zadepeszował: „Szmulke, nie ruszaj się i czekaj na list”. Odpisał, że gospodarze, którzy go ukrywali, stracili przez to gospodarstwo i wszystko, co mieli. I że nie ruszy się nigdzie, póki ich nie zabezpieczy. Brat przysłał mu dolary, za które kupił Wyrzykowskim dom w Bielsku Podlaskim, konia, klacz z małymi, dwie krowy, radio i meble. Odleciał samolotem via Sztokholm („Boże Izraela, nigdy w życiu nie widziałem tyle jedzenia, tak eleganckich kobiet, tak pięknych ubrań”). Z Göte­ borga płynął statkiem na wyspę Aruba na Antylach („Pierwszy raz zobaczyłem Murzyna. Na molo czekali ludzie z planszami, pisanymi po polsku, hebrajsku

398

i żydowsku: »Jeśli na tym statku są Żydzi, przyjdźcie tu«. To byli Żydzi z Aru‑ by, którzy się nami zajęli”). 15 listopada 1946 roku wylądował na lotnisku w Hawanie. Nie rozpoznał brata, więc powiedział głośno: „Jestem Szmul Wasersztejn”, i znalazł się w objęciach mężczyzny, który płakał i powtarzał: „Szmulke, Szmulke”. Z całej rodziny pozostali tylko oni. Ale w spojrzeniu bra‑ ta dostrzegł niepewność. „Spytałem: »Pamiętasz, Mosze, małą czarną kro‑ wę w białe łaty, co dawała więcej mleka niż ta jasna? Pamiętasz koszule, co je robiła matka? Pamiętasz, że mieliśmy cztery hektary zboża? I te krótkie spodenki, które odziedziczyłem po tobie, jak wyjechałeś? I nasze żelazko na węgiel? A pamiętasz cegłę, której brakowało w naszym piecu na chleb?«. Jak to opowiedziałem, on już był pewien, że ja to ja”. Od razu zabrał się do handlu. Dostał od brata sześć tuzinów skór na bry‑ czesy. Wyruszył z tym w głąb kraju. „Mojemu krajanowi w mieście Cienfuegos opowiedziałem, jak przeżyłem i o mordzie Żydów. Użalił się nade mną i kupił ode mnie trzy tuziny skór i dał adresy ośmiu innych handlarzy żydowskich. W każdym przypadku musiałem opowiadać o zbrodni i w każdym przypadku składali zamówienia na buty. Tak zacząłem”. Szybko zdał sobie sprawę, że to świetny chwyt marketingowy. „Jak stara, popsuta płyta z patefonu na korbkę opowiedziałem raz jeszcze wydarzenia w Polsce od 1941 do 1945 roku i zamknęliśmy interes za siedemset dolarów” – pisał z rozbrajającą szczerością. – Mało jest Kubańczyków, którzy tak zjeździli Kubę jak ja. Hawana rozbrzmiewała muzyką i śpiewem, pary obejmowały się na nadbrzeżnym bulwarze obmywanym słoną pianą fal, a ja sprzedawałem, dniem i nocą. Pod koniec 1947 roku miałem dwadzieścia pięć tysięcy dolarów”. W 1948 roku ożenił się z poznaną w Polsce Rachelą Goldwaser. Interesy szły mu coraz lepiej. Żona pracowała na równi z nim, dzień w dzień, od rana do nocy. Uruchomili fabrykę tenisówek. Sporo odkładali. Poważną pozycję finansową na Kubie, jak opisuje, zawdzięczał interesowi, który zrobił na trampkach. Pewien Żyd z Ukrainy miał na składzie dwa i pół mi‑ liona trampek dla wojska, kiedy skończyła się wojna. Nie było chyba człowieka na Kubie, którego Szmul nie namówiłby do kupna trampek po okazyjnej cenie. Jego książka jest zresztą pełna praktycznych rad dla sprzedawców obuwia. Na przykład, że nie warto dawać na kredyt butów zatrudnionym na plantacjach bananowych, bo to mobilny klient i trudno ściągnąć drugą ratę. Na początku lat sześćdziesiątych byli zamożnymi obywatelami Kuby. I wtedy nastał Fidel Castro. Rodzinie Wasersztejnów udało się opuścić wyspę. Przedstawicielka rewolucyjnej komisji mieszkaniowej sprawdzała ze spisem, czy wszystkie wcześniej zinwentaryzowane należące do nich rzeczy pozostały na miejscu. Nie wolno im było nic zabrać, nic sprzedać. Przepadł cały dobytek ich życia. Znaleźli się w Filadelfii, nie znali języka, nie mieli pomysłu, z czego

399

żyć. Pieniądze, które wysłali nielegalnie do Stanów, przepadły. Dzieci chodziły głodne, Rachela płakała. Któregoś dnia w starym numerze lokalnej żydowskiej gazety Szmul przeczytał opis Kostaryki: piękne wulkany, liczna klasa średnia zdominowana przez Żydów, demokracja i piękne kobiety. Brzmiało kusząco, więc odnalazł na mapie Kostarykę. Potem jej konsula w Filadelfii, który okazał się Żydem, co wydało się Szmulowi dobrą wróżbą. Odnotował, że wydał dolara na parasol, bo konsul uprzedził, że w Kostaryce dużo pada. –  Przyjechał tu w niedzielę, a już w poniedziałek miał swój sklep – opo‑ wiadała mi Maria Wiernik, przyjaciółka Racheli. Wasersztejn opisał swoje pierwsze kroki, gdy jeszcze był sam. Rankiem poszedł przejść się po handlowej dzielnicy San José i znalazł kartkę: „Sprze‑ dam interes”. „Był to mały interes, ale pełen butów, akurat tego, na czym się znałem”. Co prawda nie przekonał tego właściciela, że będzie spłacał sklep z zarabianych pieniędzy, ale już z następnym mu się udało. Zadzwonił do żony: „Mam trzydzieści par butów, przyjeżdżaj”. I znów, tym razem w kostarykańskim pejzażu, wprowadzał w życie obyczaje przedwojennego sztetlu. Przemierzał drogi pełne błota i dziur, szukał brodów na rzekach, docierał do każdego domu. Pukał, proponował buty na kredyt. „Zostałem szanowanym człowiekiem. Chodziłem codziennie na kawę do Soda Palace – pisał o sobie Szmul, który szybko przebił się do finansowej elity Kostaryki. Na kasecie wideo, na której utrwalił swoją podróż do Polski, z dumą oznajmia, wsiadając do samolotu: „Jedziemy pierwszą klasą!”. Dzieci po szkole pomagały mu sprzedawać buty. Zadbał i o ich wykształ‑ cenie. Izaak jest doktorem farmacji, właścicielem i dyrektorem Laboratoriów Stein, produkujących lekarstwa, Saul – doktorem medycyny, córka Rebeka zrobiła aplikację adwokacką. –  Zmuszał nas do nauki i pracy – mówił Saul. – Powtarzał, że Bóg po to dał Żydom głowę do biznesu, by mogli innym dawać pracę. W jego fabryce butów pracowało do tysiąca dwustu osób. Napawało go dumą, że dzięki niemu tyle osób ma za co utrzymać rodziny. Dla niego bycie dobrym znaczyło ciężko pracować, dawać pracę, łożyć na cele dobroczynne. Kiedy inni chłopcy kopali piłkę, jechali na plażę, zwiedzali Nowy Jork, synowie Szmula pracowali, pomagając ojcu. Poza pracą go nie znali. Jak za‑ sypiali, rodziców jeszcze nie było, jak się budzili, oni już pracowali. Saul nie dosięgał jeszcze blatu stołu, kiedy ojciec powiedział mu: „Jesteś inny od innych dzieci, one mają wujków, dziadków, a ty nie. Zamordowali ich polscy sąsiedzi. Masz imię po stryjku, któremu rozpłatano głowę uderzeniami siekiery, gdy miał dwanaście lat”. –  Każda wiadomość o popełnianych gdzieś w świecie zbrodniach koja‑ rzyła się ojcu z Jedwabnem – opowiadał starszy brat Izaak. – Uważał, że musi

400

przestrzec świat, bo gdyby świat wiedział o Jedwabnem, zło by się nie powtó‑ rzyło. Chciał, by ludzie, których kocha, wiedzieli. To była jego obsesja. Setki razy musiałem słuchać o tamtej zbrodni. Dziecko, jeśli ma się stać szczęśliwym człowiekiem, musi wyrastać, ufając innym. Słysząc wciąż od nowa o mordo‑ waniu Żydów przez ich polskich kolegów, straciłem to zaufanie. Żeby dalej żyć, musiałem w sobie te wspomnienia zablokować. Wracają do mnie poprzez depresję. Na to samo cierpi mój brat Saul, ale jakoś udaje się nam żyć i praco‑ wać. Trzeci brat Gerardo ma schizofrenię. Wcześniej nie było w naszej rodzinie chorób psychicznych. Jesteśmy naznaczeni Jedwabnem. Zastanawiali się nad tym wiele razy, dlaczego ojciec nie umiał okazywać im czułości, nigdy nie przytulił, nie pocałował, nie zabrał na lody, na konie, do kina. Może starał się być twardy na zewnątrz, bo był sentymentalny? Może wszystkie jego uczucia spłonęły tamtego dnia w stodole i on czułości już w sobie nie miał? A może uważał, że w tym strasznym świecie tak będzie dla nich lepiej? Szmul uczył synów, że trzeba czcić państwo Izrael. „Ludzie nas szanują, bo mamy swoje państwo – mówił. – Przedtem nas nie szanowali”. Prenumerował prasę izraelską – „Yedioth Ahronoth”, „Jerusalem News”. Od tego zaczynał dzień, potem jeszcze, kładąc się spać, czytał dwie–trzy godziny wiadomości z Izraela. Do synagogi chodził tylko raz w roku, w Jom Kipur. To był ten jeden jedyny dzień w roku, kiedy nie pracował, ale już wieczorem, gdy tylko Sądny Dzień się skończył, biegł otworzyć sklep. –  Chciałem być inny niż ojciec – opowiadał Saul – pokazać, że można ina‑ czej być dobrym. Dlatego zostałem lekarzem. Ale gdy ojciec zaczął chorować, wciągnąłem się w prowadzenie z nim biznesu. Wasersztejn miał sklepy ze „szmatkes”, czyli ciuchami i butami, oraz fabrykę butów. Wskutek zarzucenia rynku chińskimi produktami zaczęła przynosić straty. Saulowi udało się w końcu przekonać ojca, że trzeba ją zamknąć i ograniczyć się do sklepów z butami. Prowadzili wspólnie biznes przez dwadzieścia lat. Usłyszałam od znajomego rodziny, że strasznie się kłócili, dochodziło nawet do rękoczynów. –  Spieraliśmy się zawzięcie, najbardziej o to, że on chciał inwestować w ziemię, a ja wiedziałem, że to się nie opłaca – opowiadał dalej Saul. – Żydzi chcieli kształcić dzieci i mieć ziemię, to miało im dać poczucie bezpieczeństwa, a ziemi w przedwojennej Polsce nie mogli kupić. Gdy ojciec umarł, uprzytom‑ niłem sobie, że wcale tak bardzo się od niego nie różnię. Nie pracuję w sobotę, ale dlatego że żona mi zabrania. Jeżdżę na dwa tygodnie na wakacje, bo żona mi każe. A tak, to ciągnę ten interes od świtu do nocy, mam siedemdziesiąt jeden sklepów z butami po całym kraju. I wie pani co? Ostatnio zacząłem inwestować w ziemię.

401

Na kasecie wideo widać, jak Wasersztejn klęka, płacze, całuje ziemię koło miejsca kaźni. Wskazuje synom: „Tą drogą uciekłem. Tu kamień, za którym się ukryłem. Tu topili dziewczyny w sadzawce”. „Od setek lat żyli z nami jako sąsiedzi, a potem wyciągali nas z mieszkań i zabili w stodole Śleszyńskiego, o trzeciej po południu”. Odmawia kadysz. „Droga matko, drogi bracie, jak trudno było tyle lat bez was. Codziennie o was myślę”. O tej wizycie słyszałam w Jedwabnem. Jak to przyjechał Wasersztejn i każdemu chciał dawać po sto dolarów, bo się wstydził tego, co nakłamał. Jak pojechał do Janczewka, płakał, a jak ktoś przechodził drogą, wyjmował po dziesięć dolarów z kieszeni. Stanisław Karwowski, bratanek Antoniny Wyrzykowskiej mieszkający w Jedwabnem, mówił mi: –  Wstyd mówić, co ja od niego za to dostałem, jak przyjechał po latach – czterdzieści dolarów. A sąsiedzi rozpowiadali, że trzy tysiące. –  Każde miejsce w Jedwabnem było naznaczone jego wspomnieniami. Tu padło dziecko, tam słyszał krzyki, tu ksiądz zamknął drzwi do kościoła – opowiadał Izaak. Na jedwabieńskim rynku powiedziano im: „Nie pytajcie o nic, idźcie sobie stąd”. Planowali zostać dłużej, wyjechali natychmiast. W ostatnich miesiącach życia już prawie nic nie słyszał. Synom mówił, że słyszy swoją matkę – jest w stodole i krzyczy do niego, błagając o pomoc. Zmarł 9 lutego 2000 roku. Zmarł, nim poruszył świat i uruchomił praw‑ dziwą lawinę zdarzeń, które zbrodnię popełnioną przed laty w małym miastecz‑ ku na głuchej prowincji wyniosły na pierwsze strony światowej prasy. Może zresztą lepiej, że nie było go już wtedy przy życiu. Stał się bowiem chłopcem do bicia dla tych wszystkich, którzy odmówili przyjęcia do wiadomości prawdy o Jedwabnem. Gdy tylko się ukazała książka Grossa, zaczęto w miasteczku opowiadać, że Wasersztejn stał na furmance z karabinem, kiedy Polaków wywożono na Sybir. –  Był młodym chłopcem, na którym spoczął ciężar utrzymania matki i młodszego brata, ponieważ ojciec zmarł przed wojną – Rachela opowiadała mi, co zapamiętała z opowieści męża. – Jeździł po wsiach, kupował mięso i nie‑ legalnie nim handlował. Chciał przeżyć. Nie znał słowa po rosyjsku i trzymał się od Sowietów jak najdalej. Słowa Racheli zgadzają się z tym, co usłyszałam w Izraelu od Meira ­Ronena: –  Szmula znałem ze szkoły, mówiliśmy na niego „Pietruszka”, bo miał rude włosy. W czasie okupacji sowieckiej on w ogóle nie bywał w towarzystwie tych głupców, którzy zadawali się z Sowietami. W 1939 roku, kiedy wkroczyli Rosjanie, nie miał jeszcze ukończonych siedemnastu lat. O rok młodszych kolegów indoktrynowała sowiecka szkoła,

402

o rok starsi – jako poborowi do sowieckiej armii – musieli uczęszczać na kursy rosyjskiego oraz zajęcia z marksizmu i leninizmu. Jego ominęło jedno i drugie. Pamiętał go z tych czasów Leon Dziedzic z Przestrzela. –  Widywałem go za Sowietów nie raz, bo handlował mięsem, i jako że na Przestrzelu było spokojnie, u nas w oborze te zwierzęta bił i oprawiał. Czasem zdarzyło mu się też świnię bić, a robił to po cichu, nie tylko przed Sowietami, ale też przed innymi Żydami, bo to grzech u nich był. –  A dlaczego ten Żyd to się pisze Wasersztejn, kiedy on tu nazywał się Całka? Jak ja mam nazwisko, to nie zmieniam. Jakby nie współpracował, toby nazwisko zmieniał? – pytała Janina Biedrzycka na publicznym spotkaniu mieszkańców z prokuratorem Ignatiewem. W rzeczywistości Wasersztejn nazywał się tak, jak się nazywał – i przed wojną, i do samej śmierci. Zapewne w czasie okupacji sowieckiej, kiedy wszy‑ scy mieszkańcy Jedwabnego byli zmuszeni przyjąć sowieckie paszporty, gdzie wpisuje się otczestwo, miał wpisane Szmul Całkowicz Wasersztejn – jego ojciec miał na imię Becalel, czyli Całka – i stąd Wyrzykowscy mówili o nim, kiedy u nich pracował, Staszek Całka, co w tamtych czasach brzmiało stanowczo lepiej niż Szmul Wasersztejn. Zimą 2001 roku profesor Tomasz Strzembosz wprowadził w szeroki obieg wiadomość, która, jak utrzymywał, „potwierdza się ze wszystkich stron – ja‑ koby Całko vel Całka to Wasersztejn i że był po wojnie funkcjonariuszem UB w Łomży”. Podchwyciła to Katolicka Agencja Informacyjna.  – Pisałem do KAI, że jestem świadkiem, iż Wasersztejn zaraz po wojnie wyjechał z Polski – opowiadał mi Chaim Sroszko z Jedwabnego. – Żądałem umieszczenia sprostowania. Żadnej reakcji. W prawicowej prasie i różnych książkach o Jedwabnem powtarzają się – z powołaniem na autorytet profesora Strzembosza – te same zbitki słowne: „ubek Wasersztejn”, „żydowski bandyta”, „ubecki bandzior”, „nie pierwszy, nie ostatni raz żydowscy ubecy wystawiają świadectwa moralności swym ofiarom”. Zaczęli je szeroko powtarzać mieszkańcy Jedwabnego, czytający zachłannie antysemicką prasę. –  Mego ojca Wasersztejn katował na UB, to jest prawda o Jedwabnem – wykrzykiwał do mnie jeden z mieszkańców. Spytałam, kiedy to było. Okazało się, że w latach pięćdziesiątych. Pytałam synów Szmula, czy oni sami opowiadają komuś o przeżyciach ojca. –  Osoba żyjąca nad Pacyfikiem i tak tego nie zrozumie – mówił Izaak. – Raz opowiedziałem znanemu intelektualiście, o czym ojciec dyktuje książkę, i on uznał, że to fikcja.

403

Szmul pisał ku pamięci i przestrodze, ale też wbrew wszystkiemu – ku pokrzepieniu serc. Stąd w książce powtarzają się opisy godnego przyjmowania śmierci. „Pobożny Żyd, wyglądający jak z Księgi Proroków, zawinął się w tałes, objął swoim ciałem pięćsetletnią Torę, podniósł do nieba książkę do nabo‑ żeństwa i obwieszczając po hebrajsku władzę Boga, wszedł w ogień. Nastąpił moment ciszy. Sparaliżowała na chwilę te monstra siła jego żydowskiej wiary i w milczeniu patrzyli na jego szal modlitewny, z którego wychodziły olbrzy‑ mie języki ognia”. „Jeden wyciągnął za włosy piękną Żydówkę, nazywała się Telca. Odszedł na skraj cmentarza, gdzie się ukrywałem, położył ją i powiedział, że chciałby ją posiąść. Ona odpowiadała stanowcze »nie«, aż w końcu mówi: »Zatrzymaj tę rzeź, to będę twą«. Potrząsnęło zbrodniarza, tak jakby go ktoś trzepnął. Z dzi‑ kim wrzaskiem uderzył dziewczynę. Z tych ust, o których mężczyźni marzyli jak o oazie na pustyni, nie wydobył się żaden jęk. Podniósł ją w powietrzu i wrzucił w płonącą stodołę”. Opisuje też, że od Polaka, który „własnymi rękoma nic nie zrobił, ale był zbrodniarzem mocą milczenia i pasywności”, dowiedział się, jak zginął jego dwunastoletni brat. Był w grupie młodych Żydów, których zamordowano koło stodoły siekierami. „Był silny i piękny. Zabierano ich do kulawego, on ich mordował siekierą i za pomocą kopniaka swą kulą u nogi wrzucał do grobu. Brata zostawili prawie na koniec. Starał się bronić za pomocą łopaty. Chcieli go zatłuc pałkami. To by zabiło każdego innego, ale Saul nie był jak każdy inny. Upadł we krwi i wstał. Bili go w głowę, a on się podniósł. Kulawy rzucił się na niego z siekierą, Saul podniósł się trzeci raz, choć głowa lekko trzymała się tułowia, wykonał kilka kroków w stronę rzeźnika, a ten wyciągnął bagnet z I wojny światowej, trzy razy go przekłuł i wrzucił do grobu”. Wasersztejn w rozmowach z ocalałymi w getcie w Łomży, z towarzy‑ szami niedoli ukrywającymi się z nim u Wyrzykowskich, wreszcie z polskimi świadkami musiał utrwalać sobie każdy szczegół zbrodni. Potem wszystkie te fakty, wzajemnie splecione i zwielokrotnione, nękały go we dnie i w nocy, składając się na to, co on sam nazwał „orgią krwi”. Opowiadał to setki razy, aż przetworzył w mit. Musiał uważać się za ostatniego depozytariusza prawdy o jedwabień‑ skiej zbrodni. Przez kilkadziesiąt lat wieść o niej nie zdołała się przebić do ludzkiej świadomości. Stąd ta książka pisana krwią. Zaczął ją dyktować w 1995 roku, skończył w grudniu 1999. Czy mógł mieć nadzieję, że ktoś kiedyś wysłucha tej historii? Nie większą pewnie niż rozbitek na bezludnej wyspie, który rzuca do oceanu butelkę w nadziei, że ktoś ją odnajdzie i przej‑ mie się jego losem.

1 stycznia 2002 W Łodzi, na urodzinach Marka Edelmana. Rozmawiam z jego synową, malarką Zosią Lipecką o jej instalacji wideo o Jedwabnem. Miał to wystawić Zamek Ujazdowski, wydawało się, że wszystko jest na najlepszej drodze, kiedy coś przestało grać, a w końcu okazało się, że nie ma na to pieniędzy. Marek Edelman, działacz Bundu, partii, która głosiła, że miejsce Żydów jest w Polsce i tu mają walczyć o sprawiedliwość społeczną dla wszystkich, a nie w poszukiwaniu ziemi obiecanej emigrować do dalekiej Palestyny, pozostał temu wierny przez całe życie (bundowcy po wojnie chodzili na dworce, by zatrzymać falę uciekających z Polski Żydów). Jednak gdy w 1968 roku przyszło odgórne zezwolenie na antysemityzm i jego dzieci Ania i Aleksander wracały z płaczem ze szkoły, uznał, że lepiej będzie, jeśli wraz z matką wyjadą do Francji. Wyjechali. Alina Margolis­‑Edelman zaprosiła na Wielkanoc przyjaciółkę Ani z klasy, Zosię Lipecką, która już z nimi została i skończyła w Paryżu szkołę. Alina, lekarz pediatra, jeździła z misjami humanitarnymi Lekarzy Świata – była w Wietnamie, by ratować „boat people” uciekających z komunistycznego piekła, w Salwadorze, Czadzie, Bośni. Ania została chemikiem, Aleksander – biofizykiem, a Zosia Lipecka – malarką i żoną Aleksandra. Instalacja Zosi to pokazywane na kilku monitorach zbliżenia twarzy ludzi słuchających świadectwa Szmula Wasersztejna. Są wśród nich osoby publicz‑ ne, jak Jan Gross, przyjaciele, znajomi, ale też ludzie całkiem przypadkowi, w sumie siedemdziesiąt pięć osób. –  Jedni w skupieniu słuchają, inni płaczą – opowiada Zosia, która im czytała i rejestrowała ich reakcje (w instalacji tekst czyta Andrzej Seweryn). – Sama wiele razy płakałam przy tym jak bóbr – mówi mi Zosia. – Są tam Polacy, Żydzi, Francuzi, jest też Chinka, Algierka, Wietnamka, której opisy popełnia‑ nych okrucieństw przypomniały jej własną wojnę, czy murzyńska sprzątaczka z domu kultury, gdzie pracuję, która pocieszała mnie później, że wcale nie muszę jako Polka czuć się taka winna.

405

3 stycznia 2002 Przedłużyłam urlop w „Gazecie”, bo jestem dopiero w środku książki. Odtwarzam losy Izraela Grądowskiego. Widziałam jego zdjęcie w Jed‑ wabieńskiej księdze… On, elegancki mężczyzna w binoklach, przystojna żona Fajga w sukni z dekoltem, trójka wyrośniętych chłopaków, Abram Aaron, ­Reuwen i najmłodszy, Emanuel. Sielskie zdjęcie zrobione w plenerze, rzad‑ kość w tamtych czasach. Dowiadywałam się o niego w Jedwabnem, czytałam o nim w aktach procesowych, a też w Jedwabieńskiej księdze… i w pamiętniku Wasersztejna, rozmawiałam o nim z braćmi Bakerami, z Jakowem Gevą, z Leą Kubran i niedawno z Antoniną Wyrzykowską. Jestem w stanie odtworzyć, co działo się z nim i z jego rodziną 10 lipca 1941 roku. Rankiem do mieszkania Grądowskich wdarło się trzech Polaków uzbro‑ jonych w pałki, znał ich, najlepiej Feliksa Żyluka, sąsiada z tego samego domu. Wygnali całą rodzinę na rynek. Wyprowadził ich stamtąd Polak ze Szczuczyna, skąd pochodziła jego żona Fajga – Grądowski nigdy nie ujawnił jego nazwiska. Zamieszkał z żoną i dwoma synami w prowizorycznym getcie w Jedwab‑ nem. Gdy jesienią 1942 roku Niemcy nakazali wszystkim Żydom zgłosić się do pracy na posterunek żandarmerii, Grądowskiego zaniepokoiło, że nie polecono im zabrać ze sobą żadnych narzędzi. Uznał, że nie do pracy ich wzywają i że trzeba uciekać. Udało mu się dotrzeć do Janczewka, do Wyrzykowskich, gdzie przechował się do końca wojny. Co się stało z resztą rodziny – nie wiadomo. Grądowski opowiadał, że jego żonę i dzieci złapali żandarmi i wywieźli do getta w Zambrowie. Jednak Leon Dziedzic twierdzi, że dwaj synowie Grądowskiego zostali zabici w Przestrzelu, pod Jedwabnem. Ukryli się w stogu siana na polu sąsiadki Dziedziców. Był listopad, mróz, zanim zdążyli rozejrzeć się za lepszą kryjówką, zauważyła ich gospodyni i dała znać sołtysowi. Ten zgłosił to na żandarmerię, przyjechali po nich i zastrzelili na miejscu. Gdy wojna się skończyła, Izrael Grądowski poszedł do Szczuczyna w na‑ dziei, że ocalał tam ktoś z rodziny – towarzyszył mu Szmul Wasersztejn, drogi były niebezpieczne, we dwójkę było raźniej. Nikogo nie znaleźli. Zbliżający się do sześćdziesiątki Izrael, niemal o dwa pokolenia starszy od szóstki pozo‑ stałych uratowanych przez Wyrzykowską, nie miał siły przedzierać się z nimi przez zieloną granicę. Odzyskał dom w Jedwabnem. Ochrzcił się. Ożenił z Polką, która przed wojną posługiwała w ich domu. Chciał się wtopić w otoczenie, zmienił imię na Józef, a do dowodu osobistego podał imiona rodziców: Leon i Regina. Nie zgłosił się do Żydowskiej Wojewódzkiej Komisji Historycznej złożyć zeznania. Był jakimś pionkiem w procederze przejmowania pożydowskich domów, skła‑ dając fałszywe zeznania o rzekomym pokrewieństwie.

406

Rabin Baker znał go jeszcze z czasów, gdy sam był Jakubem Piekarzem, studentem łomżyńskiej jesziwy. W latach trzydziestych XX wieku uczył jego synów hebrajskiego, gdy przyjeżdżał na wakacje do Jedwabnego. Dzięki temu mógł sobie sprawić parę butów, która mu służyła przez cały rok szkolny. –  Był wtedy jednym z milszych ludzi w Jedwabnem – wspominał go. – Ale później Izrael został Józkiem i dali mu życie pod warunkiem, że on odda życie innych. To nie do wybaczenia. Rabin opierał się na relacji Rivki Fogel z Jedwabieńskiej księgi…: „W tych czasach niedoli Izrael Grądowski sprofanował imię Pana. W dzień spalenia Żydów razem z rodziną pobiegł do kościoła, padł księdzu u stóp i prosił, żeby go przechrzcił. W ten sposób ocalił swoje życie. Ten właśnie człowiek obrócił się przeciw własnym pobratymcom. Mniej więcej 125 Żydom udało się schować i uniknąć spalenia. Świeżo nawrócony chrześcijanin zdradził Polakom ich kryjówki”. Ja wiem, że to nieprawda. Grądowski ochrzcił się w sierpniu 1945 roku (co poświadcza zapis w jedwabieńskiej księdze parafialnej). Nie miałby nawet komu wydać Żydów, którzy uniknęli spalenia w stodole. Oni sami wychodzili z kryjówek, by zamieszkać w getcie, które wydawało im się – po tym, co zrobili polscy sąsiedzi – najbezpieczniejszym, bo chronionym przez Niemców, miejscem. Natomiast prawdą jest, że Grądowski próbował po wojnie wyłudzić pie‑ niądze od rodzin jedwabieńskich, które przed wojną wyjechały do Stanów i do Palestyny, wmawiając im, że ich bliscy przeżyli. Mówił mi o tym Jakow Geva. Lea Kubran pamiętała, że Grądowski pisał do nich po wojnie – była wtedy z mężem w obozie w Austrii – z prośbą o przesłanie kalendarza żydowskiego. Potem dowiedzieli się, że pisał w listach do jedwabieńskich Żydów po drugiej stronie oceanu, iż dalej czuje się Żydem, o czym świadczy wiszący u niego na ścianie żydowski kalendarz, i prosił o pieniądze. Opowiadał mi o nim Herschel Baker, który zaraz po wojnie odwiedził Grądowskiego. –  Otworzyła jego nowa żona. Powiedziała: „On nie będzie rozmawiać z żadnym Żydem”. Poprosiłem: „Zawołaj go, zobaczymy”, a ona zatrzasnęła mi drzwi przed nosem. Był wtedy w domu i musiał słyszeć naszą rozmowę, bo rozpoznałem jego głos, kiedy pytał ją: „A kto to?”. Jak wyjechałem z Polski, w obozie przejściowym we Włoszech nawiązałem kontakt listowny z braćmi. Pisali, że żyje mama i inni jedwabieńscy Żydzi, zawiadomił ich o tym Izrael Grądowski i na jego ręce wysłali pieniądze, by im przekazał. A ja już wiedziałem dobrze, że oni nie żyją. To nie był prawy człowiek. Jakby tego grzechu było mało, Jedwabieńska księga… dołożyła mu grzech po wielekroć straszliwszy – że wydał na śmierć swoich współbraci. Tak by wykluczyć go ostatecznie i na wieki ze społeczności bogobojnych Żydów.

407

W 1947 roku Całka Migdał z Urugwaju wspominał o nim w liście do Cen‑ tralnego Komitetu Żydów w Polsce (w tym liście, który stał się impulsem do wszczęcia procesu jedwabieńskiego): „Jedyny, który pozostał przy życiu, to Srolke Grądowski. Jego nie chcemy zbyt wiele wypytywać, bo on jest jeden po‑ śród tylu nie­‑Żydów, więc może będzie się obawiał powiedzieć prawdę. Proszę bardzo dowiedzieć się o Srolke Grądowskim, czy jest on wart naszej pomocy. Jest on naszym dawnym sąsiadem. Nie rozumiemy, jak mógł pozostać jeden Żyd między tyloma, którzy pomogli zgubić wszystkich Żydów z miasteczka, jak on im zagląda w twarz”. Jeden Żyd „między tyloma, którzy pomogli zgubić Żydów” mógł tu żyć, ponieważ – podobnie jak Marianna i Stanisław Ramotowscy – zeznawał na korzyść morderców. Wzywany jako świadek, powtarzał, że zbrodni dokonali Niemcy, i wystawiał oskarżonym świadectwa niewinności. Józefowi Żylukowi – że ten jego i jego rodzinę wyciągnął z rynku: „Tylko Żylukowi ja zawdzięczam życie”; Aleksandrowi Janowskiemu: „Wątpię, aby on brał udział w spaleniu Ży‑ dów, ponieważ jest to człowiek uczciwy i cieszy się dobrą opinią”; Romanowi Górskiemu: „Podszedł do nas, gdy myśmy byli na rynku, i chciał moją rodzinę ukryć, ale córka jego zawołała, bo żona mu zachorowała”; Władysławowi Miciurze: „Dnia tego byłem zabrany na posterunek żan‑ darmerii, wspólnie wraz z Miciurą wykonywaliśmy tam roboty stolarskie. […] Nie widziałem, by Miciura wychodził z posterunku żandarmerii”. Sąd nie zainteresował się tym, że jego zeznania są sprzeczne, ponieważ w zależności od potrzeb oskarżonych Grądowski raz był na rynku, raz w ma‑ gistracie, to znów na posterunku żandarmerii. Józef Grądowski podpisywał się wraz z innymi mieszkańcami pod listami zaświadczającymi, że skazani są uczciwymi obywatelami. Zygmunt Laudański, pisząc prośbę o rewizję procesu, powoływał się na Grądowskiego, że ten może poświadczyć jego niewinność. Przyszedł jednak czas, że zdecydował się na mówienie prawdy. „W czasie pędzenia Żydów byłem Żydem – wygłosił 11 grudnia 1953 roku na sali sądo‑ wej Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku w procesie przeciw Józefowi Sobu‑ cie. – Znałem Sobutę i widziałem go na rynku, jak gnał on Żydów i trzymał pałkę w ręce”. „Nie trzeba go sądzić – mówił na kolejnej rozprawie przeciwko Sobucie w 1954 roku – bo tamci już nie wstaną. W śledztwie nie mówiłem o udziale Sobuty, bo bałem się, wiedząc, że w Jedwabnem nie będzie mnie pilnował policjant, natomiast na rozprawie mówię, jak było, bo składałem przyrzeczenie, i niech się dzieje, co chce”. Opowiadał o tym, co później usłyszał od polskiego świadka: „Podczas palenia Żydów wymknęło się z szopy jedno żydowskie dziecko, jakiś Polak to

408

zauważył, złapał i wrzucił w ogień, to był taki podły człowiek, ja natomiast wziąłem na wychowanie polską sierotę i chowam jak swoje, nie pomnąc krzywd doznanych od Polaków”. Sąd uznał jego zeznania za niewiarygodne. Dał natomiast posłuch zezna‑ niu żony Sobuty, że Grądowski zażądał dwieście złotych za zeznanie na jego korzyść i tych pieniędzy nie dostał. W śledztwie rozpoczętym w 1967 roku też już nie krył morderców: „Około godziny 8 rano przyszli do mnie Feliks Żyluk, Antoni Surowiecki i [Antoni] Grzymała […]. Mieli oni przy sobie pałki żelazne i drewniane”. Podtrzymał swoje zeznanie w czasie konfrontacji z Antonim Grzymałą. Jak go musieli przestraszyć, że pół roku później, na kolejnym przesłuchaniu, powiedział coś wręcz przeciwnego – że ci trzej ukryli jego i jego rodzinę w domu Żyluka, a Żydów wyganiali na rynek „nieznani mi mężczyźni ubrani po cywilnemu i w maskach, którzy mówili do nas po polsku”. Grądowski zmarł w 1971 roku, miał osiemdziesiąt dwa lata. Kilkanaście lat później Wroniszewscy z łomżyńskich „Kontaktów” roz‑ mawiali z jego żoną. Opisali, pod inicjałami, jego historię, jak po wojnie Feliks Żyluk był znów sąsiadem Grądowskiego: „Mąż nigdy nie wypominał mu, że ten brał udział w pogromie, a jego samego siłą wyciągnął z domu na plac. Mąż był bardzo pobożny i chyba tylko dlatego pokornie znosił różne szykany”. Pod koniec życia już był widać mniej pokorny. Kiedy tylko ktoś zaczynał źle mówić o Żydach albo mu dokuczać, Grądowski – co zapamiętał Leszek Dzie‑ dzic – miał takie powiedzenie: „A po co ty w kościele tego Żyda całujesz w nogi?”. „Felek Ż. wyniósł się po jakimś czasie na Ziemie Odzyskane – wspominała dalej Feliksa Żyluka wdowa po Grądowskim w rozmowie dla „Kontaktów”. – Wystawił też dzieciom dom w Ełku. Przy okazji jakichś odwiedzin w rodzin‑ nych stronach dowiedział się o śmierci męża. Przyszedł do mnie z pretensjami, dlaczego nie powiadomiłam go o pogrzebie. Wtedy nie wytrzymałam: »Józek by się pewnie w trumnie przewrócił, gdybym to zrobiła«. A teraz już i Felek na cmentarzu, i na mnie czas, i nikt nie będzie wspominać o dawnych krzywdach i biedach”. Żona przeżyła go o ćwierć wieku, zmarła w 1996 roku. W Jedwabnem usłyszałam kilka razy tę samą opowieść – jak to Grądowski wziął chłopca na wychowanie, ale Bóg go pokarał, że się nieszczerze ochrzcił, i jego przybrany syn Jerzy łobuzował, aż zapił się na śmierć. Wdowa po Jerzym mówiła mi, że to pomówienia – zmarł, ponieważ ciężko chorował. Pytałam o Izraela Grądowskiego Wyrzykowską. Pani Antosia przechowuje go w życzliwej pamięci. Kiedy wyprowadziła się z Janczewka, z rzadka zaglą‑ dała w rodzinne strony, ale wtedy zawsze do niego zachodziła.

409

–  Miał zakład pogrzebowy. Był jeszcze jeden zakład w Jedwabnem, jego właściciel, gdy tylko usłyszał, że ktoś zmarł, szedł do rodziny: „Chyba nie za‑ mierzacie pójść do Żyda?”. Ale jaki tam z Grądowskiego był Żyd, skoro on się już dawno przechrzcił i miał katolicką żonę? Wzięli na wychowanie chłopca, to on całkiem Żydem nie był, a też mu od Żydów dokuczali. Do końca życia Józek zaciągał po żydowsku i powtarzał, jak mnie zobaczył: „Pani Wyrzykow‑ ska, ja nie zapomniałem, co pani dla mnie zrobiła. Jak pani ojciec umrze, ja mu trumnę darmo dam”. Grądowski zmarł, a mój ojciec jeszcze żył dziesięć lat, aż dożył dziewięćdziesiątych piątych urodzin.

5 stycznia 2002 Gdy mam tylko wolną chwilę, jeżdżę do Hani Lanoty na wieś. Tłumaczy mi pamiętnik Chai Finkelsztejn z Radziłowa. Jest napisany w jidysz, są w nim fragmenty po hebrajsku, czasem jakieś zdanie po niemiecku. Hani nie robi to różnicy. Tłumaczy na głos tak płynnie, jakby czytała mi książkę pisaną po polsku.

27 stycznia 2002 Kolejny dzień z Hanią Lanotą i pamiętnikiem Chai. Jej opis zbrodni to majstersztyk reporterskiej pracy. Chaję cechują spo‑ strzegawczość, wnikliwość w wyciąganiu wniosków, zmysł anegdoty, umiejęt‑ ność znalezienia właściwej nuty, mistrzostwo w operowaniu detalem. I tak 7 lipca o siódmej rano widziała gestapowca, który wspólnie z se‑ kretarzem gminy Stanisławem Grzymkowskim zaglądał przez dziury w wybi‑ tych oknach do bejt midraszu, czyli pomieszczenia obok synagogi służącego do studiów nad Talmudem. Kiedy radziłowskich Żydów spalili w stodole, Chaja od razu zrozumiała, że była świadkiem poszukiwania miejsca kaźni i że najprawdopodobniej zrezygnowali ze stojącego w środku miasta domu modlitewnego z obawy, że pożar przeniesie się na sąsiednie budynki. To zapewne Grzymkowski zaproponował stojącą w bezpiecznej odległości nie‑ używaną stodołę, której właściciel wyjechał do Argentyny, więc nie mógł zaprotestować. Najgorzej z nazwiskami, Chaja albo wcale ich nie podaje, albo nie uwzględnia imion, a jej opowieść jest tak rzetelna i precyzyjna, że dobrze byłoby dopasować właściwe nazwiska do opisywanych czynów.

410

9 lutego 2002 Jedwabne. Sala katechetyczna. Ksiądz wyłuszcza swój znany mi już wywód o Żydach, którzy wymordowali się sami i na własne życzenie. Na sali wielu starych ludzi, część z nich musiała być świadkiem tamtych wydarzeń. Przy‑ takują księdzu, gdy mówi o wielkich siłach niemieckich. Pytam księdza, jak skomentowałby stwierdzenie IPN­‑u, że pocisków, z któ‑ rych pochodzą odkryte w stodole łuski, nie wystrzelono w 1941 roku, nie ma więc dowodów na obecność Niemców. –  Prawda wyjdzie na jaw – odpowiada najspokojniej. – Mieszkańcy mają pochowane po domach inne łuski.

11 lutego 2002 Białystok. Czytam w IPN­‑ie akta śledztwa z 1951 roku wytoczonego przeciw Ma‑ rianowi Rydzewskiemu, który brał udział w zamordowaniu 5 lipca 1941 roku Żydów w Wąsoszu. Wszyscy Żydzi z miasteczka zostali zabici jednej nocy przez swoich sąsiadów uzbrojonych w łopaty, grabie, siekiery. „Nie było wtedy żadnej władzy – opowiadał jeden ze świadków – gdyż Rosjanie wyszli, Niemcy tylko się pokazali, lecz przy mordowaniu Żydów ich nie było. Morderstwa dokonywali sami Polacy”. Zaraz po wybuchu wojny niemiecko­‑sowieckiej stacjonowały tam przez kilka dni jednostki frontowe, potem odjechały, a 4 lipca pojawiło się kilku Niemców w samochodzie osobowym – można przypuszczać, że była to grupa operacyjna Schapera, ta sama, która później podburzyła mieszkańców Ra‑ dziłowa. Przeprowadzili rozmowy z tymczasową władzą miasteczka, która ukonstytuowała się zaraz po wyjściu Sowietów, i odjechali. O trzeciej w nocy rozległo się pukanie do drzwi wielu polskich domów. To tymczasowe władze miasteczka zajęły się organizacją zbiorowego mordu, nakazując Polakom zbierać się na rynku z furmankami. O to, co działo się chwilę później, nikt na procesie nie pytał sprawców – podobnie jak w innych sprawach nikt z prowadzących śledztwo nie pofatygował się, by odtworzyć dokładny przebieg zbrodni. Wiadomo, że tych, którzy zdołali się wymknąć z rzezi, dobijano na ulicy. „Niespiesznie wyszedłem na podwórze – opowiadał świadek, ściągnięty w nocy do pogromu – i zobaczyłem, jak przez pole koło naszego zabudowania uciekał jeden Żydek, nazwiska jego nie znam, za nim pędziło trzech mężczyzn”. „Za Żydami latało więcej osób – mówił inny – Kozłowski miał bagnet, inni również mieli narzędzia mordu w postaci grubych kołków, szpadli i wideł”. Kolejny świadek widział, jak Marian Rydzewski z trzema innymi osobami „gonili Żydówkę Moszkowską, którą to po dopędzeniu zabili, po zabiciu jej

411

wrzucili mi ją na wóz, lecz nie mogę dokładnie powiedzieć kto, gdyż koń mój przestraszył się i chciał uciekać, wobec czego ja musiałem uważać na konia. Dalej nakładli mi pełen wóz trupów żydowskich, lecz ile ich było, tego nie pamiętam”. Wskazali mu, gdzie ma jechać: „Tam jest rów i tam ich wywal”. Inny świadek widział, jak Rydzewski współuczestniczył w schwytaniu Mosz‑ kowskiego, zaprowadził go na podwórko, uderzył kilkakrotnie nożem i zabił. Po mordzie Rydzewski zajął dom Moszkowskich. Noce lipcowe są krótkie, tak że kiedy wynoszono na furmanki ciała za‑ mordowanych, już dniało i każdy mógł zobaczyć zza firanki, co się stało. I tak zresztą mieszkańców musiały wcześniej obudzić krzyki mordowanych. Świad‑ kowie zeznawali, co widzieli już rano: „Muraszko Marian pędził z kijem Żyda Piórko”. „Byli dosyć śmiałymi mordercami – zeznawał inny świadek o dwóch uczestnikach mordu – gdyż w biały dzień chodzili z zawiniętymi rękawami i z nożami, którymi mordowali Żydów. Zaznaczam, że udział w mordowaniu Żydów brało więcej osób”. „Zwozili piasek, którym to zasypywali kałuże krwi z zamordowanych Żydów”. „Około godziny dziesiątej z rana, idąc do kościoła, widziałem, że Chrostow‑ ski Bolesław wiózł drabiniastym wozem pomordowanych Żydów. Na ulicy było widać kałuże krwi. Najwięcej krwi było widać na ulicy idącej od Szczuczyna przez Wąsosz w kierunku Ławska, pomiędzy pierwszym mostem a drugim”. Co ksiądz mówił tego dnia w kazaniu, nie wiadomo. Jeszcze kilka dni trwało polowanie na Żydów: „Po paru dniach dowiedzia‑ łem się, że zostali złapani Gryngrasowie, którzy się ukrywali”; „Jak słyszałem, to resztki Żydów gonili prosto do tego dołu, gdzie to ich na miejscu zabijali”. Ilu zginęło Żydów, trudno powiedzieć. Może dwustu pięćdziesięciu, taka liczba widnieje na pomniku. Sam Rydzewski twierdził z początku, że leżał wtedy w szpitalu, miał atak ślepej kiszki i nie pozwolił się zoperować „z tego powodu, że lekarzami w tym szpitalu byli Żydzi”. UB ustalił, że owszem, leżał w szpitalu, ale pół roku później. W kolejnych przesłuchaniach przyznał się do udziału w zbrodni. Miał za zadanie pilnować, by Żydzi nie uciekali. Czynił to „z kijem, właściwie ze sztachetką z płotu” i z kolegą, który miał też taką sztachetkę. Inny uczestnik zbrodni Jan Kozłowski chodził ulicą z kijem i nożem w zębach. Nad ranem wygnali z żyta rodzinę żydowską z Grajewa, a gdy szedł w stronę rynku, „wybiegła z podwórka Żydówka Zelman. Ja rzuciłem kijem – zeznawał dalej Rydzewski – z odległości około 15 m, trafiłem w nią. Mogła mieć dwadzieścia lat. Dobiegł do niej Jan Kozłowski i rzuconą uprzednio przeze mnie szta‑ chetką dobił ją, uderzając pięć razy w głowę. Całkowicie zabił ją Petkowski

412

Julian z Ławska, który również był z nami. Wrzucili ją Chrostowskiemu na wóz. Udaliśmy się do rynku, gdzie Kozłowski wypędził z domu Żydówkę Białostocką, uderzył kijem zakończonym w żelazo, wbił jej nóż w piersi i ją również wrzucili Chrostowskiemu na wóz drabiniasty, na którym było już pełno Żydów pomordowanych”. Rydzewski wymienił nazwiska dziewięciu morderców („Kto więcej brał udział w mordowaniu Żydów, tego nie mogę zeznać, gdyż Żydzi byli mordowa‑ ni po całym Wąsoszu”). Stwierdził, że wszyscy oni byli przed wojną członkami Stronnictwa Narodowego (potwierdzałoby to doniesienie szefa UB z Grajewa, który relacjonował sytuację w miasteczku po aresztowaniu Rydzewskiego w październiku 1950 roku: „Byli członkowie Stronnictwa Narodowego, któ‑ rzy brali udział w mordowaniu Żydów, obecnie śpią po stodołach, bojąc się aresztowania”). Rydzewski sam był przed wojną w Stronnictwie Narodowym, w czasie okupacji w AK, a po jej rozwiązaniu w 1945 roku w Narodowym Związku Wojskowym. Świadkowie odwołali zeznania na rozprawie. Oskarżony już nie miał w ręku bagnetu, ale „jakby obcążki” czy znów, według innego świadka – „jakiś patyk, ale nie wiem, czy to był bat, czy kawałek kija”. Rydzewski zeznał, że był prowadzony pod pistoletem razem z Żydem Moszkowskim, dostał dwa razy pistoletem w głowę i chcieli go zastrzelić za to, że do niego do domu „przychodziło NKWD”. Został uniewinniony. W uzasadnieniu podano, że „znany był ze swych kontaktów z NKWD i sympatii do ZSRR”. Wspominali go po latach mieszkańcy w reportażu Gabrieli Szczęsnej w „Kontaktach”: „Wyjątkowym bestialstwem wyróżniał się jeden, który później poszedł do AK. Ludzie pamiętają, jak na karabinie zaznaczał kreskami kolejne swoje ofiary”.

12 lutego 2002 W białostockim IPN­‑ie kolejny dzień czytam materiały archiwalne. Zaglądam do Jerzego Kułaka z pionu edukacyjnego, autora fascynujących wywiadów z  NSZ­‑owcami z tego terenu, które czytałam w „Karcie”. Chciałabym się do‑ wiedzieć, czy przypadkiem nie rozmawiał z którymś z morderców z Radziłowa czy Jedwabnego. Nie, ale czytał akta sprawy Leona Kosmaczewskiego. –  Uważam, że był niewinny – mówi o jednym z przywódców mordu w Ra‑ dziłowie. – Skoro osławiony Trokenheim był wtedy szefem władz UB, trudno się dziwić, że Kosmaczewski się przyznał. Trokenheim był kierownikiem referatu śledczego Urzędu Bezpieczeń‑ stwa w Łomży, podczas gdy śledztwo w sprawie Leona Kosmaczewskiego

413

w 1945 roku prowadził Urząd Bezpieczeństwa w Białymstoku. Już się spot‑ kałam kilkakroć z przywoływaniem jego nazwiska, w tym w antysemickiej książeczce Jedwabne w oczach świadków („My dochodzimy do takiego wnios‑ ku – mówiła tam mieszkanka Jedwabnego Jadwiga Kordas – że dlatego dosyć wysokie wyroki były, ponieważ prokuratorem wtedy w Łomży był Żyd Eliasz Trokenheim”. „Rozumiem” – przytakiwał prowadzący wywiad ksiądz). Widać, że także dla pracownika IPN­‑u ślad jednego Żyda w aparacie represji, nieważne, czy miał coś wspólnego z konkretnym śledztwem, czyni całą sprawę niewia‑ rygodną ex definitione.

19 lutego 2002 Hania Lanota tłumaczy mi dalszy ciąg wspomnień Chai. Finkelsztejnowie – kiedy jeszcze można było mieszkać poza gettem, u go‑ spodarzy, którzy płacili Niemcom za wynajmowanie Żydów do pracy – mieszkali na wsi pod Radziłowem. Ojciec po raz pierwszy w życiu ładował siano – żali się Chaja. – Z siostrzenicą plewiłyśmy pole, od pracy w polu Menachemowi, który umiał tylko nosić teczkę z książkami, krwawiły ręce. Hania komentuje z przekąsem, że ta część martyrologii mogła się stać udziałem każdego mieszczucha nienawykłego do życia na wsi. Sama wycho‑ wała się w Warszawie, ale dużo czasu spędzała przed wojną w Skryhiczynie, u naszej rodziny, pracując w polu. Nawiasem mówiąc, ci Żydzi, którzy upra‑ wiali ziemię, w tym wiele moich ciotek i wujków, fantastycznie sprawdzili się potem w kibucach Erec Israel. Chaja ewidentnie Hani nie przypadła do gustu, wydaje jej się za surowa. To prawda, że jej sądy o ludziach są ostre jak brzytwa. Na jej obronę trzeba jednak powiedzieć, że równie surowa potrafiła być dla Żydów. Kiedy jesienią 1942 roku Niemcy zażądali, by Żydzi wrócili do getta, Finkelsztejnowie zaczęli się ukrywać. Hania Lanota, która sama uciekła z war‑ szawskiego getta i ukrywała się po aryjskiej stronie, czytając mi o tym, jak mordercy przychodzą do wioski i żądają, by wydano rodzinę Chai, powtarza: –  To potworność! W Warszawie był strach przed szmalcownikami, ale mogłam chodzić po ulicach, miałam zaprzyjaźnione domy przedwojennych znajomych, gdzie wpadałam. Ta kobieta żyła niczym w zoo, gdzie wypuszczono z klatek dzikie zwierzęta. Gospodarze, u których schroniła się Chaja, opowiadali jej, że przed gettem łomżyńskim stały furmanki, które na rozkaz Niemców miały zabrać Żydów w ich ostatnią drogę, a chłopki wyrywały kobietom tobołki i rozbierały ofiary do bielizny. Czy coś takiego miało miejsce również w Skryhiczynie, skąd moją rodzinę przewieziono do getta w Dubience? Któregoś dnia skryhiczyńskim

414

chłopom kazano się tam stawić z furmankami i odstawić Żydów na rampę kolejową do Dorohuska, skąd trafili wprost do obozu Zagłady. Wieźli ich chłopi, których znali od lat. Jak zachowywali się ci przymusowi świadkowie zbrodni? Rozmawiali z nimi? Milczeli? Żegnali się? A może zabierali im rzeczy, bo „przecież już im nie będą potrzebne”?

20 lutego 2002 O tym, że w sprawie jedwabieńskiej zbrodni przesłuchiwali, skazywali i wyda‑ wali wyroki Żydzi, wie w Jedwabnem każde dziecko. Tymczasem, jak wynika z dokumentów śledztwa z 1949 roku – analizuje je IPN – prowadził je etnicz‑ ny Polak, przesłuchiwało podejrzanych ośmiu etnicznych Polaków i trzech Białorusinów (podobnie w procesie z 1953 roku śledztwo prowadził Polak, przesłuchiwało czterech Polaków i jeden Białorusin). Próbuję odnaleźć tamtych śledczych. Paweł Tarasewicz, który awansował w 1950 roku na szefa UB w Ełku, mieszka dziś w Białymstoku. – Nie wiem, nie widziałem, nie byłem wtedy kierownikiem, nie pamiętam żadnej takiej sprawy. Włodzimierz Wołkowycki, wtedy młodszy referent, dziś mieszka w Biel‑ sku Podlaskim. –  W Jedwabnem byłem wiele razy, sporo przesłuchiwałem, chciałbym pani pomóc, ale nic nie pamiętam. Stefan Kulik, dziś mieszka w Warszawie, z początku zarzeka się, że to po‑ myłka. Kiedy czytam mu jego dane z papierów sądowych, coś sobie przypomina, ale kiedy dopytuję, jak to było z biciem w śledztwie, znów nic nie pamięta. –  Z błędnikiem mam kłopoty, leżałem w szpitalu, i przez to z pamięcią gorzej.

24 lutego 2002 Czytam fragmenty akt z procesów sądowych, tak zwanych sierpniówek. Opra‑ cowuje je dla IPN­‑u historyk Andrzej Żbikowski. Jest tam kilka spraw, z których dowiadujemy się o mordach popełnionych już po wielkiej fali pogromów z przełomu czerwca i lipca 1941 roku, późnym latem czy jesienią 1941 roku, kiedy Żydzi mieszkali w gettach i tylko okazjonalnie opuszczali je, gdy wynaj‑ mowano ich od Niemców do pracy. Do zbrodni popełnionej w sierpniu 1941 roku przyznał się Stanisław Za‑ lewski (w 1950 roku skazany na karę śmierci). Jej ofiarą padło dwadzieścia Żydówek w wieku od piętnastu do trzydziestu lat, wynajętych ze szczuczyń‑ skiego getta do prac ogrodniczych w majątku Bzury, niedaleko Szczuczyna.

415

„Podjechaliśmy tam na rowerach – opisywał Zalewski. – Wcześniej po‑ szliśmy do majątkowej kuźni i okuliśmy pałki na końcu żelazem, ażeby lepiej było zabijać. Po godzinie czasu przyjechały z majątku Bzury dwie furmanki drabiniaste, na jednej furmance jechał Krygiel, a na drugiej Modzelewski Henryk. Gdy furmanki podjechały pod dom, wypędziliśmy Żydówki z piwnicy i kazali im powsiadać na wóz. Zawieźliśmy je do boczkowskiego lasu, gdzie był wykopany okop. Tam kazaliśmy wszystkim Żydówkom porozbierać się do koszul i majtek, tylko dwóm młodym Żydówkom, które miały stare ubranie, nie kazaliśmy się rozbierać. Zaczęliśmy prowadzać po jednej nad okop i tam zabijaliśmy pałkami. Tkacz zabił cztery Żydówki. Jeszcze przed zabiciem pięciu osobników gwałciło jedną Żydówkę. Po zgwałceniu Żydówki ja wziąłem pałkę drewnianą od Tkacza i sam osobiście zabiłem Żydówkę, uderzając ją pałką trzy razy w głowę, i wpadła do okopu. Z pomordowanych Żydówek otrzymałem pantofle i jedną sukienkę. Trzy dni później do sołtysa przyjechała niemiecka żandarmeria i na jej polecenie pokazałem miejsce mordu. Jeden żandarm zapytał się mnie, czym my ich zabijali, ja powiedziałem, że pałkami. Po wypo‑ wiedzeniu moich słów zostałem uderzony przez żandarma niemieckiego gumą i powiedział mi: »Czemu z powrotem nie przyprowadziliście ich do getta?«. Następnie kazali mi lepiej zasypać”. Jeden z wezwanych mówił o uczestnikach zbrodni: „Myśmy wszyscy należeli do endecji”. W okolicach Szczuczyna niedługo później zakatowano Żyda, na nazwisko miał Magik. „Jesienią 1941 roku – zeznawał jeden ze świadków – ja wraz ze swoją matką Kazimierą wracałem drogą od wsi Skaje do Szczuczyna od kopania kartofli, widziałem dokładnie, jak Konopko Franciszek, trzymając w ręku brzo‑ zową pałkę grubości ręki, wraz z mieszkańcem Szczuczyna Domiziakiem Alek‑ sandrem, również trzymającym w ręku taki sam brzozowy kij, gnali przed sobą w stronę mogiłek żydowskich znajomego mi Żyda Magika, który do 1939 roku w Szczuczynie wyrabiał cukierki. Gdy ww. prowadzące Żyda osoby zrównały się z nami, słyszałem, jak Magik prosił Domiziaka: »Puść mnie, Olek, przecież ja karmiłem twoje dzieci, wiele ja tobie dałem bez pieniędzy cukierków, ja mam złoty zegarek, to wam oddam«. Widziałem, jak Konopko uderzył szpicem buta Żyda Magika w tylną część ciała i powiedział: »Idź do kurwa twoja mać, Żydu«”.

25 lutego 2002 Czytam na przemian akta procesów radziłowskich i pamiętnik Chai Finkelsztejn, próbując odtworzyć atmosferę w miasteczku po lipcowej zbrodni. Życie nabrało trochę blasku. Cieszono się nową chałupą, nową pierzy‑ ną, nowym wiadrem. Krzątano się wokół remontu uzyskanych domów, a że

416

większość została wcześniej splądrowana, wstawiano okna, naprawiano pie‑ ce, bielono ściany. Choć może od zadowolenia silniejsza była zawiść wobec tych, którzy zagrabili więcej. Rozważania, kto więcej skorzystał – jak wynika z pamiętnika Chai – stanowiły temat rozmów w wieczory zimowe z 1941 na 1942 rok. Zeznania Heleny Klimaszewskiej z 1949 i 1953 roku rzucają światło na przepychanki wokół przejmowania domów. Przyszła teściowa Józefa Eks‑ towicza, tego, który podpalił stodołę w Radziłowie, w sierpniu 1941 roku ­przyjechała z Goniądza do Radziłowa wraz z jego babcią, wiedziała bowiem, że „po likwidacji Żydów są tam wolne mieszkania”, a „mieszkaniami pożydow‑ skimi rządzi [Feliks] Godlewski”. Poprosiła go, „żeby odpuścił jedno mieszka‑ nie pożydowskie”. –  Ani mi się ważcie – odpowiedział Godlewski, stojąc na progu domu, który przejął po zamordowanym Zandlerze. Klimaszewska zwróciła mu uwagę, że sam ma do dyspozycji cztery domy. –  Gówno to was obchodzi, do mnie ma przyjechać z Rosji brat, gdzie przez Sowietów był odwieziony, i musi posiadać dom. Klimaszewska dalej dopraszała się o mieszkanie. –  Jak trzeba było likwidować Żydów, to nikogo od was nie było, a teraz chcecie mieszkania – zezłościł się Godlewski i wysłał swoje dzieci do żan‑ darmerii obok, po Henryka Dziekońskiego (jednego z przywódców mordu, który potem zatrudnił się u Niemców), żeby ten, jako przedstawiciel władzy, przemówił babci do rozumu. –  Skoro ten pan nie daje, to proszę odejść – pouczył ją Dziekoński. Helena Klimaszewska wspomniała też, że w czasie rozmowy z Godlew‑ skim babcia Józefa Ekstowicza dogadała mu, że jak jej wnuczek był potrzebny, to go wysłano do podpalenia stodoły, a teraz mieszkania nawet nie chcą dać. W Radziłowie dalej odbywały się w czwartki targi, tyle że nie było ży‑ dowskich kramów, a handel był przede wszystkim wymienny, bo od kiedy ruble z dnia na dzień straciły ważność, nikt w marki też nie wierzył. Żydzi, którzy się uratowali z pogromu, mieszkali stłoczeni w jednym pomieszczeniu przy synagodze. Był tam też bratanek Chai Finkelsztejn, udało mu się z nią raz skontaktować. Stąd wiadomo, że było ich około trzydziestu, w tym dwie rodziny z Kolna. Opowiadał jej, że żandarmeria wzięła ich pod opiekę, więc nie grozi im już śmierć z rąk Polaków, ale muszą wykonywać na rzecz Niemców ciężkie prace, nikomu niepotrzebne, jak zbieranie kamieni z rzeki, a pilnuje ich Polak, by ani na chwilę nie odpoczęli. Dzięki pamiętnikowi Chai mogę zrekonstruować przebieg zbrodni w Ra‑ dziłowie w o wiele pełniejszej wersji niż ta, którą opublikowałam w „Gazecie” – sądzę, że byłabym w stanie już opisać przebieg zdarzeń godzina po godzinie.

417

Wielekroć wraca tam motyw rabowanych rzeczy. Czytamy, jak kobiety rzucają się grabić jej dom, gdy mężczyźni eskortują Żydów do stodoły. Chaja opisuje, jak ukrywając się, przez szpary w stodole patrzyli w niedzielę na chłopskie dzieci idące do kościoła w ubraniach ich dzieci. Przemieszczając się od jednych gospodarzy do drugich, wszędzie natykali się na żydowskie ubrania czy meble, bo nawet ci, którzy sami nie rabowali, dostawali je jako zapłatę za masło czy miód. To, co relacjonuje Chaja w pamiętniku, czytałam w wierszu Sary Ginsburg, znanej pod pseudonimem literackim Zuzanna Ginczanka: Non omnis moriar – moje dumne włości, Łąki moich obrusów, twierdze szaf niezłomnych, Prześcieradła rozległe, drogocenna pościel I suknie, jasne suknie pozostaną po mnie. Nie zostawiłam tutaj żadnego dziedzica, Niech więc rzeczy żydowskie twoja dłoń wyszpera, Chominowo, Iwowianko, dzielna żono szpicla, Donosicielko chyża, matko folksdojczera. Tobie, twoim niech służą, bo po cóż by obcym. Bliscy moi – nie lutnia to, nie puste imię. Pamiętam o was, wyście, kiedy szli szupowcy, Też pamiętali o mnie. Przypomnieli i mnie. Niech przyjaciele moi siądą przy pucharze I zapiją mój pogrzeb i własne bogactwo: Kilimy i makaty, półmiski, lichtarze – Niech piją noc całą, a o świcie brzasku Niech zaczną szukać cennych kamieni i złota W kanapach, materacach, kołdrach i dywanach. O, jak będzie się palić w ręku im robota, Kłęby włosia końskiego i morskiego siana, Chmury rozprutych poduszek i obłoki pierzyn Do rąk im przylgną, w skrzydła zmienią ręce obie; To krew moja pakuły z puchem zlepi świeżym I uskrzydlonych nagle w aniołów przemieni.

Ginczanka ukrywała się po aryjskiej stronie, najpierw we Lwowie, potem w Krakowie. Nie miała tyle szczęścia co rodzina Finkelsztejnów. Ktoś na nią doniósł. Nie wiadomo nawet, kiedy i w jakich okolicznościach zginęła. I jakim cudem zachowała się pomięta kartka z tym proroczym wierszem, napisanym tuż przed śmiercią.

Rozdział 12

Mieli wódkę, broń i nienawiść czyli 7 lipca 1941 roku w Radziłowie

Bliźniacy Mordechaj Menachem i Jaakow Cwi Zylbersztejnowie, lata trzydzieste. Obaj zginęli 7 lipca 1941 roku

Zbrodnia w Radziłowie jest szczególnie dobrze udokumentowana, przede wszystkim za sprawą zeznań rodziny Finkelsztejnów. To wyjątkowi świad‑ kowie, byli wtedy na rynku, rodzice i dzieci, a gdy po zbrodni ukrywali się po kolei w kilkunastu miejscach, słuchali opowieści swych gospodarzy i na tej podstawie odtwarzali sobie dzień po dniu, godzina po godzinie przebieg zdarzeń, wierząc, że przyjdzie dzień, kiedy dadzą świadectwo. Najstarszy syn Menachem złożył zeznania w 1945 roku przed Żydowską Wojewódzką Komisją Historyczną w Białymstoku. Ojciec Izrael zeznawał w 1945 roku w pierwszym śledztwie dotyczącym udziału Polaków w zbrodni. Matka Chaja w napisanym w 1946 roku pamiętniku zdała szczegółową relację z mordu i okoliczności go poprzedzających. Z ich najmłodszą córką – miała wtedy siedem lat – jedynym

419

dziś żyjącym żydowskim świadkiem radziłowskiej zbrodni, rozmawiałam w kwietniu 2002 roku w Kansas City. Wiele wniosły zeznania z procesów, które toczyły się w latach 1945–1958. O współudział w zamordowaniu Żydów oskarżani w nich byli: Henryk Dziekoński, Józef Ekstowicz, Feliks Godlewski, Antoni Kosmaczewski, Leon Kosmaczewski, Ludwik Kosmaczewski, Henryk Statkiewicz, Zygmunt Skrodzki. Rozmawiałam też z kilkunastoma naocznymi świadkami mordu – nie‑ którzy z nich, jak mogę przypuszczać, byli nie tylko świadkami – jako nieletni wówczas chłopcy występowali w roli drobnych pomocników zbrodni.

1 Gdy Rosjanie w nocy z 22 na 23 czerwca 1941 roku uciekli z Radziłowa, wielu Żydów opuściło swe domy, by przeczekać pierwsze dni niemieckiej inwazji. Polscy mieszkańcy – większość czy tylko część, trudno dziś ustalić – z ulgą wyglądali przyjścia Niemców; po znienawidzonej okupacji sowieckiej każda zmiana wydawała się zmianą na lepsze. Kilku zabrało się do przygotowywania bramy tryumfalnej, ktoś wyciągnął ze strychu zakurzony portret Führera, który we wrześniu 1939 roku zawisł w urzędzie miasta. Menachem Finkelsztejn opisywał, jak ogłuszająca kanonada w godzinach porannych 22 czerwca zbudziła mieszkańców Radziłowa. „Olbrzymie chmury kurzu i dymu na horyzoncie, od strony niemieckiej granicy, oddalonej o dwa‑ dzieścia kilometrów od miasteczka, świadczyły o ważnych wydarzeniach. Błyskawicznie rozeszła się wieść o wybuchu wojny pomiędzy Rosją Sowiecką a hitlerowskimi Niemcami. Ośmiuset żydowskich mieszkańców miasteczka od razu zrozumiało powagę sytuacji. Bliskość krwiożerczego wroga napełniała każdego dreszczem i strachem”. Niektórzy postanowili uciec na wschód, ale na drogach pojawiły się „dobrze uzbrojone polskie bandy faszystowskie”, za‑ trzymywały żydowskich uciekinierów, rabowały i biły. Próbowali się schronić w okolicznych wioskach, na polach, by ominąć ten moment, kiedy armia będzie wkraczała do miasteczka. Ale chłopi nie pozwolili im nawet wejść do swoich zagród. „Nie mając innego wyjścia, wszyscy zaczęli powracać do swych domów. Okoliczni Polacy patrzyli z szyderstwem na przestraszonych Żydów i wskazywali na szyję, mówiąc: »Teraz będzie – rżnij Żyda«”. Chaja Finkelsztejn widziała, jak młodzi ludzie rozstawiali bramę tryum‑ falną, czyścili ją, ubierali zielonymi wiankami i kwiatami. Menachem ze‑ znawał, że wisiały swastyka, portret Hitlera i napis po polsku: „Niech żyją nasi wyzwoliciele od przeklętej żydokomuny!”. Podobnie zapamiętali to moi rozmówcy. Franciszek E. był świadkiem, jak wbijano słupy, oplatano kwiatami

420

i rozwieszano między nimi jakiś napis. Andrzej R. gotów jest przysiąc, że na‑ pis był krótki: „Witamy”, i jeszcze jedno słowo, którego nie pamięta, a słupy oplecione były zielonymi gałązkami. Armia wjechała na czołgach. Eugenia K., wówczas siedmioletnia, patrzyła, jak mieszkańcy rzucali kwiaty na czołgi, a one przejechały przez Radziłów i pojechały dalej. Chaja Finkelsztejn stała przy bramie, przebrana za polską chłopkę: „Chrześcijanie przyjęli ich entuzjastycznie, okrzykami. »O kochani, o najdrożsi!«. »Nasi wybawcy! Uratowali nas od Sowietów!«. »Spójrzcie, jacy są piękni, jak unosi się koło nich zapach perfum« – zachwycała się jedna chrześcijanka”. Przejął ją widok prowadzonych rannych rosyjskich jeńców, do których miejscowi rzucali kamieniami. Kilku odważnych wskoczyło na czołgi, by dopomóc w tropieniu marude‑ rów z Armii Czerwonej. –  Rosjanie uciekali w kierunku za Biebrzę – opowiadał mi gospodarz spod Pisza – a na czołgach siedzieli Polacy, którzy pokazywali im, gdzie się przeprawiać, żeby Rosjan złapać. Zaraz ukonstytuowała się tymczasowa władza. Henryk Dziekoński ze‑ znawał na procesie: „Wraz z innymi kolegami zacząłem organizować władzę w mieście do utrzymania porządku” i podawał nazwiska pozostałych ośmiu członków tej samozwańczej władzy 1. O wszystkich dziewięciu słyszałam od świadków, że wzięli później udział w zbrodni. Paradowali z karabinami (które pozostawili Sowieci) i z biało­‑czerwonymi opaskami na rękach.

2 Chaja Finkelsztejn tak opisywała miasteczko w tych pierwszych dniach: „Chrześcijanie siedzieli przed mieszkaniami na ławkach, ubrani świątecznie, w dobrych nastrojach. To byli wszystko nasi znajomi. Widząc ich zadowole‑ nie, nie miałam wcale ochoty się z nimi witać. Zupełnie małe chrześcijańskie dzieci pokazywały Niemcom na ulicy Żydów, krzycząc za nimi »Jude, Jude!«. Gdy Niemiec tego nie zauważał, ciągnęły go za poły. Szczuły psy, wołając: »Huzia na Żyda!«”. Rachowano się z komunistami i zdrajcami, takie są – tłumaczyli mi różni moi rozmówcy – prawa wojny. Ta część historii nie jest objęta milczeniem.

1 Z protokołu przesłuchania Henryka Dzie‑

końskiego z 1947 roku: „Godlewski Feliks, ja, tj. Dziekoński Henryk, Godlewski Alek‑ sander, Mordasiewicz Feliks, Kosmaczewski Ludwik, Kosmaczewski Leon, Kosmaczewski

Antoni, Łasiewicz Władysław oraz Paszkow‑ ski Leon, każdy z ww. znalazł sobie karabin, a broni było dużo porzuconej przez wojska sowieckie, oraz nałożył sobie opaskę biało­ ‑czerwoną na rękę i założyliśmy policję”.

421

Halina Zalewska: – Przed przyjściem Niemców była wielka wywózka, kobie‑ ty i dzieci już wysłali, a mężczyzn trzymali do przesłuchania i Niemcy ich odbili, gdy rozbrajali Twierdzę Osowiec. No to chłopy wróciły rozjuszone i hulaj dusza. Andrzej R.: – O wywózkach tuż przed przyjściem Niemców potem mó‑ wiono Czarny Czwartek. Nie tylko wywozili, ale jeszcze kazali przyjść na wiec i tłumaczyli, dlaczego wywózki są dobre. Wyszedł jeden Żyd miejscowy i mówił: „Wszystkie kruki, co dużo kraczą, pojadą na Sybir”. Jego to zaraz Polacy znaleźli, jak tylko Ruscy wyszli. To było 23 czerwca po południu. Najpierw maltretowali go na rynku. Opletli sznurkiem dookoła szyi wielki płaski kamień i kazali mu patrzeć na słońce. Jak zamykał oczy, dawali mu pałą w głowę. Stało koło niego dwóch, jeden walił go kłonicą w głowę z jednej strony, drugi z drugiej i pytali, gdzie rodzina Kapelańskiego. To był organista, którego wraz z rodziną wy‑ wieźli. Zaprowadzili go Łomżyńską do mostu i tam zrzucili. Woda była płytka. Przyglądałem się do końca, co oni mu robią. Chaja Finkelsztejn spotkała żydowską dziewczynkę, koleżankę szkolną syna, która na uroczystościach w gimnazjum z zapałem mówiła o Sowietach. Miała sine wargi, została w nocy pobita przez polskich kolegów. „Przy ozdabia‑ niu bramy tryumfalnej – pisała – widziałam Polaków, dawnych deputowanych do rejonu, i Polki, dawne komsomołki, a za wszystko obrywała dziewczynka, której polska nauczycielka dawała do czytania na akademiach teksty rocz­ nicowe”. Przy okazji szabrowano, co się dało. Tego samego dnia, kiedy wyszli Ro‑ sjanie, mieszkańcy rzucili się na magazyn wojskowy z ubraniami, zapasami jedzenia i karabinami, który mieścił się w bóżnicy przy ulicy Gęsiej. Andrzej R. też się rzucił coś zdobyć, i przyniósł do domu bańkę oleju jadalnego, której zresztą jego matka nie chciała wziąć. Zaczęto od sowieckich magazynów, ale grupki miejscowych wdzierały się też do żydowskich domów. Radziłów chodził pijany. A to za sprawą zdobycia gorzelni. Czesław C.: – Gdy tylko wyszli Ruscy, nasi weszli do gorzelni w Słuczu. Wódy w gorzelni było w bród, Polacy byli łakomi na wódę, a niektórzy mieli do Żydów pretensję i ta pretensja była uzasadniona. Gospodarz spod Pisza: – Z gorzelni w Słuczu wiadrami wywozili wód‑ kę, kilku przy tym zginęło, bo tam zapalił się jakiś skład. Mieli wódkę, broń i nienawiść. Po niemieckich czołgach pojawiła się w Radziłowie grupa żołnierzy Wehr‑ machtu. Znęcali się nad Żydami, chętnie dopuszczając do udziału Polaków. Obcinali brody starym ludziom, kalecząc ich nożyczkami i bijąc. 25 czerwca urządzili pokazówkę, co wolno robić z Żydami. O tym, że część miejscowych z radością w tym uczestniczyła, mówią zarówno żydowskie relacje, jak i polscy świadkowie.

422

Menachem Finkelsztejn opisywał, że Niemcy wydali rozkaz, żeby wszy‑ scy mężczyźni Żydzi zgromadzili się przy synagodze, a Polacy pilnowali dróg wyjazdowych i siłą zawracali uciekających. „Rozkazali spędzonym Żydom wynieść z synagogi i beit midraszu księgi i zwoje Tory oraz je podpalić. Kie‑ dy nie chciały płonąć, kazali je rozwinąć, oblać benzyną i podpalić. Zmusili Żydów do śpiewania i biegania dookoła wielkiego płonącego stosu, wokół którego ustawił się rozjuszony tłum i wymierzał biegnącym razy kijami i in‑ nymi narzędziami. Kiedy księgi przestały płonąć, zaprzęgli Żydów do wozów, sami się na nich usadowili i popędzili ich, straszliwie bijąc, przez wszystkie ulice”. Żydów zapędzono nad bagnistą rzeczkę, kazano im się rozebrać do naga i wejść do wody. Andrzej R. zapamiętał dokładnie tę scenę. –  Zaprzęgli Żydów, poganiali batem. Na wozie była beczka i Niemcy sie‑ dzieli na tej beczce w kąpielówkach, bo czerwiec był gorący. Dzieciarnia się śmiała, nie było wiadomo przecież, jak to się skończy, więc w pierwszych dniach było dużo śmiechu. Chaja: „Chłopi nie sprzedawali Żydom żadnych produktów do jedzenia i zabrali im krowy. Ci, którzy wynajmowali Żydom sublokatorskie pokoje, kazali im się wynosić, bo wybijano im szyby”. Menachem: „Pierwszym pytaniem tych chuliganów było, czy wolno zabijać Żydów. Zrozumiałe, że otrzymali pozytywną odpowiedź. I wkrót‑ ce rzeczywiście zaczęli rozkazywać Żydom, oczerniać i nasyłać Niemców, którzy straszliwie bili i rabowali, a zrabowane rzeczy rozdzielali wśród Polaków”. 27 czerwca niemiecka komendantura wyjechała z Radziłowa, ale prze‑ moc tylko się nasiliła. Rządy sprawowała utworzona samorzutnie miejscowa władza, jednak do miasteczka podjeżdżały od czasu do czasu jakieś grupki Niemców. Z relacji Chai Finkelsztejn wynika, że tego samego dnia, kiedy wyjechał Wehrmacht, późnym wieczorem zjechała taka spora grupa – uży‑ wa na nich określenia „hitlerowskie psy” – w ubiorach khaki, na wozach z plandekami maskującymi, zaprzężonymi w cztery konie. Wdarli się do jej domu, bijąc wszystkich dotkliwie, z dziećmi włącznie, i demolując dom. Byli w otoczeniu miejscowych, a „oprowadzał” ich po domu wspomniany już Henryk Dziekoński. Następnego dnia chłopi zabrali Żydom krowy, zaprowadzili je na plac targowy, a kiedy znów podjechali Niemcy – tym razem na samochodach cię‑ żarowych (znak, że nawet jeśli w samym miasteczku nie stacjonowała żadna jednostka niemiecka, to w pobliżu musiał być jakiś posterunek) – zabrali je. Ponieważ nie sprzedawano już Żydom żywności, odebranie im krów oznaczało skazanie ich na głód.

423

Sceny napadów, bicia lokatorów, niszczenia i rabowania odbywały się co noc. Dzięki licznym zeznaniom można odtworzyć, kto był członkiem owych band 2. Antoni Olszewski: – Bandyci przywiązali Żydów do dennicy wozu Czesia Bagińskiego, zaprzęgli jego konie. On mi to sam opowiadał, jak kiedyś za‑ szedłem do niego z chorym koniem. Tłumaczył, że nikt go nie pytał o zgodę, był młodym chłopakiem, wypchnęli go z furmanki i zabawiali się, jak chcieli, z Żydami. Wody dużo nie było, takie mokradła, ale starczyło, by się potopili. Żeby przy tym jakiś Niemiec był, nie słyszałem. Chaja Finkelsztejn: „Noce były straszne. Biegali młodzi polscy chłopcy i starsi. Wyciągali z domu naszych sąsiadów ubrania, bieliznę, kołdry, poduszki. Od naszego sąsiada, kuśnierza, jak zabierali owcze skóry, słyszeliśmy brzęk tłuczonych szyb i dzikie krzyki. Słyszeliśmy co noc straszne krzyki i błagania o pomoc. Żydzi chowali się w skrytkach na strychach i w piwnicach, w jakichś pokoikach, gdzie można było przysunąć szafę i zamaskować drzwi. Z wielu domów zabierali ojców rodzin, bili do utraty przytomności, cucili, znowu bili i odprowadzali do domów tych mężczyzn całych we krwi. Jak kobiety płakały, że widzą tak pobitego męża i ojca, mówili: »Milczcie, bo inaczej pobijemy was tak samo«. To znęcanie się trwało dwa tygodnie”. Halina Zalewska: – Każdej nocy coś się działo. Moja mama mówiła do bandytów: „Zróbcie raz, tak albo tak, bo żyć nie można przez te ciągłe krzyki i wycia”. Menachem i Izrael Finkelsztejnowie zeznali, że przy okazji grabieży do‑ chodziło do licznych gwałtów. Gdy Jan Skrodzki zacytował swej kuzynce Hali‑ nie Zalewskiej fragment relacji Menachema o gwałceniu Żydówek, energicznie zaprotestowała, nie zauważając, że sama potwierdza jego zeznania: –  To żydowskie krętactwa. Każdy by się brzydził. Gwałcili Kosmaczewscy obaj, Leon i Antoni, Mordasiewicze zza ogródków. Esterę, żonę krawca Szymo‑ na, która przychodziła nam prać, Kaziuk Mordasiewicz wziął i robił z nią, co chciał. Wyprowadził ją w błota nad rzekę Matlak za groblą i kazał się jej turlać. Błagała, byśmy się za nią wstawili. Ojciec nawet chciał, ale bandyci walili do drzwi i wołali: „Jak będziecie się upominać za Żydami, pójdziecie pierwsi na spalenie”. No i spalili Esterę razem z wszystkimi.

2 Członkowie band, którzy między 23 czerwca

a 7 lipca chodzili po domach żydowskich, bi‑ jąc i rabując: bracia Jan i Henryk Dziekońscy, bracia Aleksander, Feliks i Stanisław God‑ lewscy, bracia Leon i Antoni Kosmaczewscy, Ludwik Kosmaczewski, syn Paulina (tak na‑ zywany dla odróżnienia od innego Ludwika Kosmaczewskiego), Jan Kowalewski, Stani‑

424

sław Leszczewski, Zygmunt Mazurek, Broni‑ sław i Leszek Michałowscy, bracia Jan, An‑ toni i Feliks Mordasiewiczowie, Aleksander Nitkiewicz, Józef Paszkowski, Wincenty Pio‑ trowski, Aleksander Polkowski, bracia Jó‑ zef, Andrzej i Ignacy Ramotowscy, Zygmunt Skrodzki, rodzeństwo Eugenia i Mieczysław Strzeleccy, Józef Sulewski vel Nieczykowski.

W niedzielę 6 lipca doszła przerażająca wieść o rzezi w Wąsoszu. O dwu‑ nastej w południe, jak opisywał Menachem Finkelsztejn, przyjechało do Ra‑ dziłowa wielu Polaków z Wąsosza. Miejscowi nie wpuścili ich do miasteczka, ale też nie pozwalali Żydom się z niego ruszyć. „Przy wyjazdach z miasteczka było dużo chłopów i chłopek pilnujących każdego ruchu Żydów – pisała Chaja Finkelsztejn. – Słyszeliśmy krzyki chło‑ pów, że tratuje się zboże, nie pozwalali nieszczęśnikom się ukryć”. Brat Chai Finkelsztejn udał się do księdza Dołęgowskiego prosić go o wstawiennictwo: „Brat prosił, płakał, a ksiądz nic, miał tylko wyrzuty i pretensje”.

3 7 lipca od samego świtu do Radziłowa ciągnęły furmanki, a na nich uzbrojeni w kłonice mężczyźni z okolicznych wiosek. Stanisław Ramotowski: – Z 6 na 7 lipca, jeszcze noc była, gdy zaczęli zjeżdżać do Radziłowa furmankami, żeby rozprawić się z Żydami. Około siódmej rano na rynku pojawiły się dwa albo trzy samochody. Najpewniej była to grupa funkcjonariuszy Policji i Służby Bezpieczeństwa pod dowództwem Hermanna Schapera, jeden z niewielkich oddziałów, które wspomagały pacyfikacje tych terenów, zajmując się między innymi akcjami „samooczyszczania się” miejscowej ludności z Żydów. Schaper był funkcjona‑ riuszem gestapo z Ciechanowa. Składając ćwierć wieku po zbrodni zeznanie, Chaja Finkelsztejn rozpoznała go z fotografii, stąd ten trop. Instytut Pamięci Narodowej odnalazł dziewięćdziesięciojednoletniego Schapera i prokurator Ignatiew próbował przesłuchać go w kwietniu 2002 roku. Ten jednak nic nie chciał powiedzieć, zasłaniając się stanem zdrowia. Kiedy zaplanowany został mord radziłowskich Żydów? I kto go za‑ planował? Że tego dnia szykuje się pogrom, wiedziano wcześniej. Można przypuszczać, że ustalenia zapadły poprzedniego dnia, między Schaperem a tymczasową władzą Radziłowa, choć nikt ze świadków nie wspomina o żad‑ nej naradzie ani o wcześniejszym przyjeździe Niemców. Ale też przyjazdu osobowego samochodu z jednym czy dwoma Niemcami mógł nikt nie zapa‑ miętać. Nie wiadomo, na czym polegały te ustalenia. Czy Schaper nakazał zamordowanie Żydów, czy namawiał do tego, czy tylko wyraził zgodę? Już świtem, kiedy chłopi jechali na pogrom, miały miejsce indywidualne mordy. Śmiertelnie pobito Mojżesza Perkala. Jedna z córek Perkala, szesnasto‑ letnia, półżywa, przykucnęła przy martwym ojcu. Chłopi wykopali grób i wrzu‑ cili ją tam razem z ciałem ojca. Dowiedziała się o tym świtem Chaja Finkelsztejn od Polaka, ich byłego furmana: „Był ogromnie zdenerwowany – opisywała. – Przeklinał morderców: »Psie syny! Pogrzebać żywcem dziewczynę!«”.

425

Andrzej R.: – Przyjechało trzech Niemców w otwartym samochodzie. Stanąłem blisko. Powiedzieli: „Tu mocno śmierdzi Żydami. Jak przyjedziemy za kilka dni, ma tak nie śmierdzieć”. Wskazali na stojącego blisko Feliksa Mordasiewicza, że ma być za to odpowiedzialny. On się spytał: „Ale czym mam to zrobić?”. To mu z samochodu wynieśli pięć karabinów, takich długich, jednostrzałowych. Halina Zalewska: – Przyjechało czterech Niemców na rynek w dwa sa‑ mochody, takie, co jeżdżą w dzikie tereny, mieli czapki z trupimi główkami, przywieźli karabiny do rozdania. Szczególnie młodzi chłopcy poszli Niemców posłuchać. A Niemcy im powiedzieli: „Macie tu Żydów, co przez nich wasze rodziny zamarzną w Rosji. Zbierzcie ich na rynek pod pozorem pielenia bruku”. Antoni K.: – Niemców było pięciu i szofer. Białe czapki, białe rękawiczki. Dużo ludzi się zebrało, ja też tamoj był. Wysiadł Niemiec i mówi: „Weźcie wszystkich Żydów, najpierw, żeby pleć trawy na rynku. Jedziem na rynek do Jedwabnego, potem wrócimy, zobaczymy, co zrobiliście, jak nie, to my was załatwimy”. Pytany, skąd zebrani rozumieli, co mówił Niemiec, odpowiedział po chwili namysłu, że mówił po polsku. To by się zgadzało – wiadomo, że Schaper znał polski. Spędzanie Żydów na rynek – akcja koordynowana przez samozwańczą władzę według wskazówek przyjezdnych gestapowców – było dobrze zorga‑ nizowane. Zganiano wszystkich dorosłych i młodzież. Część Polaków miała za zadanie pilnować dróg, żeby Żydzi nie uciekali. Stanisław Ramotowski widział na balkonie na rynku Niemca, który fotografował spędzanie Żydów. Halina Zalewska: – Chodzili po chałupach i mówili: „Żydzi, nasz polski ry‑ nek zarósł bardzo, idźcie plewić”. Oj, oj, oni z radością, Żydzi, brali skrobaczki, że mogło być gorzej. A nasi selekcjonowali na rynku najgorszych komunistów. Jak ktoś miał do kogoś pretensje, szukał swego na tym rynku i się z nim rozliczał. Żydzi w kominach się chowali, a oni ich wyciągali. Jeden, komunista, tak się bał, że idzie na śmierć, że nożycami krawieckimi sam sobie przeciął gardło. Henryk Dziekoński (przesłuchanie, 1953 rok): „Jeden z gestapowców wyznaczył mnie na dowódcę grupy, która miała za zadanie zlikwidowanie Żydów i zaznaczył mnie, że możemy rżnąć Żydów nożami i rąbać siekierami. Jeden z naszej grupy, który również brał udział w rzezi Żydów, zaznaczył, że będzie to obustronne rozlanie krwi, wtedy jeden z gestapowców powiedział do Godlewskiego Aleksandra (który obecnie jest w więzieniu): »Macie stodołę, możecie wszystkich spalić«. Po wypowiedzeniu wyżej wymienionych słów przez gestapowca, ja, wspólnie ze wszystkimi swymi kolegami, zacząłem ustawiać Żydów w czwórki. Po zszeregowaniu ich stanąłem na czele kolumny i poprowadziłem ją z rynku w stronę stodoły”.

426

Zmuszono Żydów biciem do śpiewania sowieckiej pieśni Moskwa moja. Chaja Finkelsztejn opisuje, jak Jan Walewski, zwany Amerykaninem (bo wrócił z Ameryki po piętnastu latach), bił mężczyznę stojącego tuż koło jej syna, aż ten się przewrócił, a krew leciała mu z szyi i uszu. Zobaczyła swoją przyjaciółkę, która trzymała na ręku trzymiesięczne nagie niemowlę, ktoś zdarł chustę, którą było przykryte. Gestapowcy wyjęli z samochodów zakąski i wino. Po spożyciu posiłku na oczach spędzonego tłumu zabrali się do bicia Żydów. Jednemu z nich Niemiec przywiązał kamień u szyi, bił pałką i popędzał, by chodził w kółko. W którymś momencie gestapowcy odjechali. Wtedy Polacy nakazali Żydom ustawić się czwórkami i ruszyć w dół ulicą Piękną. Przy pę‑ dzeniu ich do stodoły i potem przy samej stodole Niemców już nie było. Andrzej R.: – Pobiegłem do domu powiedzieć mamie, że coś się zdarzy, nakarmiłem króliki, zjadłem obiad i jak wróciłem na rynek, formowała się już kolumna Żydów. Widziałem moich kolegów i koleżanki ze szkoły i z podwórka. Halina Zalewska: – Gnali ich Piękną, pod naszymi oknami, a sąsiadka Żydówka mówi: „Panie Zalewski, pan taki szanowany człowiek i przyzwoity, pan nasze dobra weźmie i uratuje”. Ale młodzież miała noże sprężynowe w rękach. Żydówka niosła na ręku synka, drugi się czepiał u nóg, to taki jeden – musiał być przyjezdny, bo wcześniej ani później już go nie widziałam – pognał ją, smagnął pałą, mózg dzieciaka się rozbryznął. Tata tylko patrzył zza firanki i płakał. Henryk Dziekoński (przesłuchanie, 1949 rok): „Żydzi nie próbowali ucie‑ kać, przynajmniej ja nie zauważyłem. Szli jak barany. Jeden Żyd zaczął uciekać. Feliks Mordasiewicz dopędził go, uderzył trzymanym w ręku kijem po głowie tak, że wystąpiła krew, po czym ów Żyd zawrócił w kierunku stodoły”.

4 Ściany były z kamienia, wierzeje – drewniane, klepisko na środku, a po obu stronach sąsieki, w których przechowywano zboże. To było przed żniwami, sąsieki były puste, to tam przez otwory wrzucano dzieci. Postawiono drągi i podtoczono pod te drągi głazy, żeby Żydzi nie mogli uciekać. Janina Staniurska, mieszkająca w Gdyni siostra cioteczna Janka Skrodz‑ kiego: – Miałam wtedy dwanaście lat. Po zbożach trochę ludzi się pochowało, rozwścieczeni bandyci z pałami przeszukiwali pola. Wracałam z pastwiska za Matlakiem, zaniosłam tam jedzenie chłopcu, który pasł krowę! Było późne popołudnie. Patrzę, przez żyta leci jeden z pałą do mnie: „Żydówka jesteś!” – krzyczy. Prowadził mnie pod stodołę. A tam ludzi żywcem, o Boże, palili, oni próbowali uciekać, wdrapywali się na dach, skakali. Dwóch sąsiadów,

427

którzy mieli domy blisko, ujęło się za mną: „To nie Żydówka. Co wy chcecie od szoferówny?”. Tak się na mnie mówiło, bo ojciec był kierowcą. Potem mi tłumaczyli, że to przyjechały chłopy z Wąsosza, dlatego nas nie znali. Ja już tamtędy zawsze się bałam przechodzić. Wiadomo na pewno, kto podpalił – Józef Ekstowicz. Pamięta to wielu świadków. Najpewniej posłużyły do tego blaszane baniaki z naftą. Do tych, którzy próbowali uciekać, strzelano. Halina Zalewska: – Józek Klimas był gruby, niewielkiego wzrostu, tak że koledzy musieli go podsadzić. Wołali go Klimas, czyli Klimaszewski, bo wychowywał się przy babci Klimaszewskiej, ale naprawdę nazywał się Ekstowicz. Andrzej R.: – Widziałem na własne oczy, jak Józek oblał stodołę. Potem go‑ nił dziewczynę, której udało się wyskoczyć ze stodoły. Dorwał ją w życie i zabił. Józef Ekstowicz alias Klimaszewski (przesłuchanie, 1948 rok): „Inicja‑ torami tej zbrodni i głównymi wykonawcami byli: Dziekoński, Godlewski i Kosmaczewscy. Oni byli uzbrojeni w karabiny i mnie zmusili do oblania benzyną stodoły. Podsadzili nas [drugim podpalaczem był chłopak przyjezd‑ ny, z Karwowa], myśmy wdrapali się na dach i myśmy tą benzynę rozlali po całym dachu”. Henryk Dziekoński (przesłuchanie, 1949 rok): „Nieprawdą jest, by nie‑ letni wówczas Klimaszewski podpalił stodołę pod przymusem, gdyż uczynił to z własnej, nieprzymuszonej woli. Naftę Klimaszewskiemu podał Modzelewski z Radziłowa. Po polaniu płynem z bańki dachu i zapaleniu zapałki ogień zajął błyskawicznie dach. Po chwili wypadł spod palącej się strzechy jakiś mężczyzna z palącym się na grzbiecie ubraniem. Mieczysław Strzelecki, stojący niedaleko mnie, strzelił do niego z karabinu. Bezpośrednio po strzale mężczyzna ów konwulsyjnie rzucił się czy podskoczył”. Pod stodołą stało wiele osób – sprawców i gapiów. Bolesław C.: – Widziałem, jak ich zapędzali, jak zapalił się ogień. Jaki to był płacz! Najwięcej było malutkich dzieci i starców. Niemowlaki wrzucali górą. –  A dlaczego pan tam poszedł? –  Z ciekawości. Z ciekawości tam przyszła masa ludzi, najwięcej młodzie‑ ży, niektóre kobiety. Niektórzy mieli broń, a tak to kije i pałki. Przez te torfy jeden Żydek uciekał. A stał taki, pijany w drebiezgi, miał mauzera, złożył się do strzału i popatrz pani, choć pijany, trafił. Halina Zalewska: – Wymknęłam się z domu i widziałam, jak ich palili. Słyszałam o Racheli Wasersztejn – ona była najśliczniejsza w miasteczku obok mojej siostry Zosi – że przez szczyt wrzucili jej dziecko. Widziałam ją chwilę wcześniej. Była zaraz po porodzie, zabrali ją z łóżka z połogu. Przechodziła pod naszymi oknami. Szła z niemowlakiem i płakała.

428

Berek Wasersztejn z Radziłowa, który przeżył ten dzień, dotarł do Białegostoku i udało mu się dotrwać końca wojny, dołączając do sowiec­ kiej partyzantki, zeznawał na procesie, co o śmierci jego żony Racheli opowiedziała mu znajoma Polka: „Żona moja była schowana. Kiedy ją wykryli, zaprowadzili do stodoły. Leon Kosmaczewski kazał jej wchodzić wraz z dzieckiem i z powodu silnych płomieni przystawił jej drabinę. Żona zaczęła prosić, żeby chociaż zabrali dziecko, które miało dziesięć dni. Kosmaczewski, złapawszy dziecko za nóżki, wrzucił je przez dach, a żonę przebił bagnetem i również wrzucił”. Finkelsztejn słyszała o szeregu przypadków, kiedy to starych ludzi, którzy nie byli w stanie dojść na rynek – jeden z nich na stare lata wrócił z Ameryki, bo chciał zostać pochowany w kraju urodzenia – zabijano w ich łóżkach. A też o sąsiadach, którzy podjęli się ukryć rodzinę, a po ograbieniu jej – oddawali ją mordercom, czy nawet sami zabijali. Wyłapywano tych, którzy uciekli z pochodu i ukryli się w zbożach. Andrzej R.: – Pod wieczór już ani jeden dom pożydowski nie stał pu‑ sty. Ale jaka to bieganina była, jakie kłótnie, kto bierze czyje. Wiele tego dobytku w domach już nie było, bo Żydzi wcześniej dawali swoje towary do przechowania zaufanym sąsiadom. Sawicki, rzeźnik, który miał tanią jatkę na Kościelnej, to zaraz w czerwcu na wóz drabiniasty załadował, co miał cenniejszego, i wywiózł, a potem widziałem go, jak szedł, poganiany, do stodoły, z żoną i starszą córką. Halina Zalewska: – Przed zachodem słońca przyjechali Niemcy, przywieźli jeszcze amunicję i kazali sprawdzić, czy został wzięty ten najważniejszy bara‑ nek. Chodziło im o rabina. Inni świadkowie nie wspominali, żeby komando niemieckie przyjechało tego samego dnia. Chaja Finkelsztejn twierdzi, że pojawili się dopiero na trzeci dzień.

5 Wielu Żydów na wieść o zganianiu na rynek pochowało się po piwnicach, po strychach. Bandyci wyciągali ich, mordowali na miejscu lub prowadzili do lodowni. To był podłużny dół na drodze do stodoły, głęboki na kilka metrów, w którym przechowywano lód wyrąbany zimą z rzeki. Tam do nich strzelali, zabijali ich siekierami bądź żywych wrzucali do dołu z trupami. Przywiezio‑ no beczki z wapnem i posypywano nim kolejne warstwy ofiar. Wyłapywanie ocalałych i mordowanie ich na miejscu albo po doprowadzeniu do lodowni trwało jeszcze następne trzy dni, do 10 lipca. Mówią o tym zarówno relacje żydowskie, jak i polscy świadkowie.

429



1 Sara, córka Peszy i Izraela Gutsztejnów, oraz jej mąż Jakob Zimnowicz. Zginęli 7 lipca 1941 roku razem z ośmioletnią córką Szulamit



2 Pesza Gutsztejn, miała 7 1 lat, gdy spłonęła w stodole. Jej prawnuk Jose Gutstein, mieszkający w Miami, stworzył wirtualny sztetl Radziłów (www.radzilow.com)



3 Jankiel Rozenbaum, pośrodku, z kolegami. Radziłów, lata trzydzieste. Jankiel zginął 7 lipca 1941 roku



4 Brajna i Szejna Rozenbaum, siostry ­Jankiela. Ra­­ dziłów, lata trzydzieste. Zginęły 7 lipca 1941 roku



5 Chajcie i Mosze Rozenbaum, siostra i brat Brajny, Szejny i Jankiela. Z całego rodzeństwa ocalał tylko Mosze, który wyemigrował w przeddzień II wojny światowej. Radziłów, lata trzydzieste

1

2

3

4

5

1, 2 Siostry Sawickie, pośrodku Rachela. Obok Rachela na motorze. Wszystkie siostry zginęły 7 lipca 1941 roku

3 Mordechaj Grubawicz. Zginął 7 lipca 1941 roku



4 W dolnym rzędzie, od lewej: Jaakow Cwi Jonkac i jego siostra Chana Gitel, Mordechaj Menachem Zylbersztejn i jego brat bliźniak Jaakow Cwi. W górnym rzędzie: Chaim Josef Zylbersztejn i jego siostra Rywka Rochla. Wszyscy zginęli 7 lipca 1941 roku



5 Chana Itka, z domu Chunowicz, i jej mąż Gutman Sawicki. Zginęli razem z dwójką dzieci 7 lipca 1941 roku



6 Arie Fajkowski (po prawej), z  którym Mosze Rozen­baum zrobił sobie zdjęcie w  1939 roku, przed swoim wyjazdem do Australii. Arie zginął 7 lipca 1941 roku



7 Rywka Grajewska, córka rabina Radziłowa Jehoszuy Gelgora, z dziećmi: Pinkasem, Fejgele i Libenke. Zginęli 7 lipca 1941 roku

1

2

3

4

5

6

7

1, 2 Jankiel Mejer Sztabiński i jego żona Mirjam Fejga, z domu Czerwińska. Zginęli 7 lipca 1941 roku

3 Mendel Gersz Dublin i jego żona Chana, z domu Finkelsztejn. Zginęli 7 lipca 1941 roku



4 Rabin Jehoszua Zelig Gelgor i jego żona Etel. Zginęli 7 lipca 1941 roku



5 Szejna Bejla, z domu Kuberska, i jej mąż Mosze Dorogoj, szewc. Szejna zginęła 7 lipca 1941 roku, Mosze ukrył się z synem Akiwą. Zostali zamordowani przez Polaków, gdy tylko wyszli z ukrycia w 194 5 roku



6 Szyma, Bencyjon, Fruma, dzieci Szejny i Moszego Dorogojów. Radziłów, 1922 rok. Bencyjon wyjechał przed wojną do Palestyny. Fruma uciekła, jak tylko Niemcy weszli do Radziłowa, i przeżyła wojnę w Rosji. Szyma, zwana Dorą, została okrutnie zamordowana, zanim cała społeczność Radziłowa – też jej siostra Fejge – spłonęła w stodole

1

2

3

4

5

6

Izrael Finkelsztejn (świadek w procesie, 1945 rok): „Jeszcze po tym trwa‑ ła obława i kogo złapali, zabijali. Gdy im brakło naboi do karabinów, zaczęli zabijać łopatami i tym podobnymi rzeczami”. Halina Zalewska: – Tych, co nie spalili, zabijali i wrzucali do dołów na masło i twaróg koło mleczarni i zasypywali wapnem. Poszłam tam raz, jak była szarówka, ziemia się ruszała, półżywe padali na ziemię, ożywali, ale wapno ich dobijało. Andrzej R.: – Widziałem, jak strzelali do Żydów w lodowni Drozdowscy, obaj bracia Dziekońscy, Jan i Henryk, Władysław Dudziński. Dużo stało chęt‑ nych do strzelania. Jak nie starczyło kuli, żywcem do dołu wrzucali. Ziemia się ruszała trzy dni. Widziałem, jak Antoni Kosmaczewski z Heńkiem Dziekońskim poprowadzili do lodowni całą rodzinę – właściciela składu węgla i żelastwa, jego żonę i dwójkę dzieci – która przeczekała spalenie w skrytce na własnym strychu. Chaja Finkelsztejn: „Gestapo dało Polakom wolną rękę przez trzy dni. Przeszukali wtedy każdy skrawek, każde miejsce, gdzie mógł się Żyd schować. Gdy trzeciego dnia gestapo podjechało pod dół, gdzie zabijano tych, co się ukryli, spomiędzy trupów wyszedł ośmioletni chłopiec. Nie pozwolili go zabić i tak przeżył do likwidacji resztek Żydów. Wtedy skończyły się jego straszne cierpienia”. W świadectwie Menachema Finkelsztejna, w zeznaniach oskarżonych i świadków, w rozmowach, które prowadziłam, padają te same nazwiska głównych sprawców zbrodni: bracia Jan i Henryk Dziekońscy, bracia Alek‑ sander i Feliks Godlewscy, Antoni, Józef i Leon Kosmaczewscy, Mieczysław Strzelecki. Andrzej R. opowiada, że jednego Żyda, który ukrył się na kolonii, bandyci odnaleźli i przywlekli do Radziłowa od strony Racibór. Przywiązali go do deski wozu i piłą do cięcia drzewa oderżnięto mu głowę. –  Samego czynu rżnięcia nie widziałem – mówi – ale zobaczyłem ciało bez głowy w rowie. Antoni Olszewski miał wtedy trzy i pół roku. Twierdzi, że niczym na fotograficznej kliszy utrwalił mu się w pamięci obraz, jak udeptuje ziemię, która skrywa ciało żydowskiego chłopca niewiele od niego starszego, zamor‑ dowanego przez sąsiadów. –  Jakiś czas po spaleniu u nas w ogrodzie na kapuście zobaczyłem za‑ krwawioną czapkę. To wyciągnęli dzieciaka, który się ukrywał obok, i zatłukli. Mama krzyczała, żeby go zakopać głęboko, bo go nasze świniaki wyciągną. Starzy usypywali ziemię, a ja i Józek Szymonów udeptywaliśmy, żeby była twardsza. Umiałbym dziś to miejsce wskazać. Halina Zalewska: – Smród, dym tłusty, bo z ludzkim tłuszczem, był wszę‑ dzie w mieszkaniu jeszcze tygodniami.

436

Andrzej R.: – Dwójkę dzieci wziął do siebie bezręki Jan Ekstowicz, inwa‑ lida wojenny, i zaraz je ochrzcił. Ale szybko ktoś doniósł i żandarmi zabrali te dzieciaki 3.

6 Ilu Żydów spłonęło w radziłowskiej stodole? Menachem Finkelsztejn podawał, że spędzono na rynek tysiąc siedmiuset Żydów, innym razem, że tysiąc, ale świadectwa żydowskie z reguły podają zawyżoną liczbę ofiar. W aktach pro‑ cesów najczęściej pojawia się liczba sześciuset. Ilu zostało zamordowanych w lodowni bądź na miejscu, tam gdzie ich złapano, jeszcze trudniej powiedzieć, powtarza się liczba trzystu osób, ale – zważywszy że w całym Radziłowie nie było chyba więcej niż sześciuset Żydów – ta liczba też musi być zawyżona. Wydaje się prawdopodobne, że w stodole spłonęło około pięciuset osób, a ofiar indywidualnych mordów było około stu, może dwustu. Ilu było sprawców? Wokół rynku – pisała Chaja Finkelsztejn – zgromadzili się „niemal wszyscy chrześcijańscy mieszkańcy miasta”, tworząc gęsty szpaler. „Jeśli któryś z Żydów, rozumiejąc, co się gotuje, próbował uciec i przeszedł szczęśliwie przez szpaler – opisywał Menachem Finkelsztejn – zatrzymywały go polskie kobiety i dzieci, których pełno stało wokół jak na przedstawieniu i zawracały”. „W akcji spędzania Żydów brał udział cały Radziłów, a byli jesz‑ cze ludzie, którzy się tej akcji przyglądali” – zeznawał Józek Ekstowicz (jako świadek w 1951 roku). „W prowadzeniu Żydów wzięła udział prawie cała ludność osady. Byli mężczyźni, kobiety i dzieci” – zeznawał Henryk Dziekoński (przesłuchanie, 1949 rok). –  Jesteś w stanie ocenić, ilu naszych, z Radziłowa, brało w tym udział? – spytał Jana R. Jan Skrodzki. –  Spytaj, kogo nie było, łatwiej mi będzie policzyć. Ale uczestniczyli różnie. Jedni jako aktywni, inni jako półaktywni, jeszcze inni jako gapie. Pamiętam kobietę, która szła za Żydami i płakała.

3 W księdze parafialnej widnieje zapis, że Jan

Ekstowicz, lat pięćdziesiąt trzy, rolnik z Ra‑ dziłowa, stawił się 30 lipca 1941 roku o go‑ dzinie ósmej rano, a chrzczonych było dwóch

dziesięciolatków: Jan Gryngras, syn Szmula i Rejzy z Bursztynów, oraz Stanisław Wierz‑ ba, syn Szymka i Ryfki, córki Herszka.

27 lutego 2002 Nowy Jork. Przez dwa miesiące będę spokojnie pracować nad książką. To dzięki Lawrencowi Weschlerowi, który objął New York Institute for the Humanities na Uniwersytecie Nowojorskim i wygospodarował w jego skromnych pomiesz‑ czeniach pokój do pracy dla swoich podopiecznych. Trochę się oderwę od tego, co z własnej, nieprzymuszonej woli wzięłam sobie na głowę, czyli od funkcji asystenta socjalnego dla kilku przyzwoitych osób z Jedwabnego i okolic.

28 lutego 2002 Opisuję losy rodziny Finkelsztejnów na podstawie pamiętnika Chai i marzę, by odnaleźć jej córkę Chanę, o której już wiem, że mieszka w Ameryce. Nie udało mi się dostać jej namiarów od wdowy po Menachemie. Dzwonię do Tel Awiwu, do wujka Szmulka, żeby spróbował jeszcze raz. Jeśli ona nie ma adresu szwagierki, może zna kogoś, kto go zna? Szmulek oddzwania, że dostał taką odpowiedź: „Jest gdzieś w Kansas, nie znam adresu, nie mam kontaktu, a poza tym Chana ma zaburzenia pamięci i nic z tej rozmowy nie wyjdzie”. Spróbuję odnaleźć ją na miejscu, jak już wiem, że to Kansas.

1 marca 2002 W wydaniu internetowym „Gazety” czytam relacje z obrad Sejmu, na których prezes IPN­‑u Leon Kieres składał sprawozdanie z działalności Instytutu. Po‑ słowie Ligi Polskich Rodzin przypuścili na niego bojówkarski szturm. „Dzięki pana prezesa manipulacjom, przemilczeniom, uległościom – wykrzykiwał poseł LPR – Żydzi świata i pan Olek Kwaśniewski odmówili kadysz w czasie jedwa‑ bieńskiej hucpy w lipcu 2001 roku. Kiedy możemy oczekiwać rezygnacji pana prezesa z funkcji prezesa IPN­‑u, by otworzyć w ten sposób możliwość wyboru na to stanowisko Polaka, zatroskanego o prawdę historii Polski i kochającego naród polski?”. Kolejni atakowali „wprzęgnięty do walki z polskością” IPN. Antoni Macierewicz oświadczył, że to, co mówił Kwaśniewski, to „kulminacja

438

kamienowania narodu polskiego”, a pierwszy kamień rzucił Kieres. Wystąpie‑ nia nagradzano oklaskami. Kieres tłumaczył, że śledztwo wszczął jako polski patriota i pochodzi z polskiej rodziny.

3 marca 2002 W kawiarni na Grand Central Station, jednym z moich ukochanych miejsc w No‑ wym Jorku, razem z Ireną Grudzińską­‑Gross spotykamy się z Evą Hoffman. Eva wyrastała w języku polskim, a w wieku trzynastu lat wyemigrowała do Stanów i dziś jest angielskojęzyczną pisarką. W swojej zachwycającej książce Zagubione w przekładzie opisywała, jak w zależności od tego, w którym języku – polskim czy amerykańskim – przeżywa swoje doświadczenia, myśli i czuje inaczej. Eva jest cała spięta, gdy opowiadam o Jedwabnem dzisiejszym i o skali mordów i pogromów, które miały miejsce w tej części Polski. Na książkę Grossa zareagowała jak wiele osób w Polsce – obronnie, skupiając się na detalach sugerujących taką wersję wydarzeń, w których Polacy nie wypadają aż tak źle. Tylko że Eva jest Żydówką. Opowiada nam, że wyrastała w środowisku Żydów, którzy wyjechali z Polski i mówili o swoim kraju urodzenia nieodmiennie źle. Zbuntowała się przeciw temu. Eva w swojej kolejnej książce Sztetl. Świat Żydów polskich przedstawiła historię stosunków polsko­‑żydowskich, akcentując jej dobre strony. Rozumiem, że odkrycie prawdy o Jedwabnem jest dramatycznym zderzeniem w jej oso‑ bistej drodze do pojednania polsko­‑żydowskiego.

6 marca 2002 Przychodzi do mnie e­‑mailem list do podpisania, z wyrazami poparcia dla Kie‑ resa. „[…] jesteśmy wzburzeni postawą posłów […]. Wobec prezesa IPN pro‑ fesora Leona Kieresa dopuszczono się insynuacji nacechowanych nienawiścią do innych ras, narodów i wyznań. Ani prowadzący posiedzenie wicemarszałek sejmu, ani nikt z posłów – nie replikował. Posługiwanie się w parlamencie takim językiem ma tradycję – i przyszłość – wyłącznie faszystowską”. Podpisuję go wraz z kilkuset naukowcami, pisarzami, duchownymi, lekarzami, artystami, politykami, biznesmenami, dziennikarzami.

11 marca 2002 Morgan Ty Rogers opowiada mi, jak przed 10 lipca 2001 roku, jako pełnomoc‑ nik rodzin ofiar jedwabieńskich, przedstawił polskiemu konsulatowi w No‑ wym Jorku listę osób, do których należałoby wysłać zaproszenie na obchody.

439

Usłyszał, że Wasersztejnowie nie mogą być zaproszeni. „Pan wie, pan rozumie”, „to delikatny temat w Warszawie”, „wiadomo, kim był Wasersztejn”. Niena­ wykły do takich rozmów, tak długo dopytywał, o co chodzi, aż powiedziano mu w końcu, że Wasersztejn pracował w UB. Wasersztejn w UB nie pracował. A gdyby nawet? Czy przez to jego matka mniej by spłonęła w stodole?

15 marca 2002 Mam dziś ostateczny termin wykupienia zarezerwowanego wcześniej biletu do Buenos Aires. Jadę tam spotkać się z Moszem Olszewiczem, tym, co ukry‑ wał się pod chlewem u Wyrzykowskich z narzeczoną Elke – obok Awigdora Kochawa jedynym żyjącym żydowskim świadkiem zbrodni w Jedwabnem. Pisałam do niego, ale bez rezultatu, zdecydowałam się skorzystać z protekcji pani Antoniny. Napisała do nich list, a na dzień przed wylotem do Nowego Jorku wpadłam się pożegnać i poprosić, by jeszcze raz, na wszelki wypadek zadzwoniła do niego z mojej komórki.  – Pani Ania jest moją przyjaciółką i wiele dla mnie zrobiła – usłyszałam, jak pani Antosia mówi do Elke. – O nic was nie prosiłam i obiecuję, że już prosić nie będę. Tylko przyjmijcie panią Anię. Chcę się upewnić, że Olszewiczowie mogą się ze mną spotkać w przy‑ szłym tygodniu, więc dzwonię potwierdzić termin. Słuchawkę podnosi Elke Olszewicz, przedstawiam się. Kobiecy głos mówi mi ze zniecierpliwieniem, po hiszpańsku, że nic nie rozumie, że to pomyłka. Wiem od pani Antoniny, że Elke mówi po polsku, ale przechodzę na mój kiepski hiszpański i przypominam jej, że byłyśmy umówione. –  Po co odgrzebywać to po latach, komu to potrzebne? – pokrzykuje już po polsku Elke. – Dość tego. I prosimy więcej nie dzwonić. Dokładnie ten sam ton, dokładnie te same słowa słyszałam już nieraz, ale od polskich świadków.

23 marca 2002 W „Gazecie” mój tekst o Krzysztofie Godlewskim Rozpaczliwe poszukiwanie po‑ zytywów. Długo czekał na jakąś okazję, aż amerykańska fundacja imienia Jana Karskiego przyznała byłemu burmistrzowi Jedwabnego nagrodę za postawę i odwagę cywilną. Drugim nagrodzonym jest rabin Jacob Baker.

440

30 marca 2002 Udało mi się dodzwonić do Eliasza Grądowskiego, któremu zostawiałam wia‑ domości na sekretarce nieskończoną ilość razy. Prowadzi na Brooklynie war‑ sztat naprawy rowerów. W 1941 roku w Jedwabnem ukradł patefon z domu kultury i dzięki temu ocalał, bo wywieziono go na Sybir. Choć nie było go w czasie zbrodni w Jedwabnem, wystąpił przed sądem w procesie z 1949 roku jako naoczny świadek. To on był jednym z głównych rozgrywających w aferze legalizowania przejęcia pożydowskiego mienia przez Polaków. Powołuję się na Antosię Wyrzykowską, która się z nim koleguje (odkąd spotkała go kiedyś przypadkiem na Brooklynie. – A co ty tu robisz? – spytał. – Czekam na autobus. A co ty tu robisz? – Ja też czekam na autobus). Odpowiada ze złością: –  Już dość nawykorzystywaliście Antosię. W Ameryce trzeba by płacić tysiące dolarów za takie wywiady, jakich wam udziela. Ona willę powinna za to mieć, a nie żeby dziennikarze na tym zbijali majątki. Ile pani za to dostanie? Argumentacja taka sama jak w Jedwabnem, że chodzi o pieniądze. I dźwięk odkładanej słuchawki taki sam. Rozmowa z Leszkiem Dziedzicem. Jest jakiś mniej entuzjastyczny do Ameryki. Z trudem udaje mi się wyciągnąć od niego, o co chodzi. –  Nie mogę się dogadać w sprawie Żydów z żoną mojego brata, a to przez nich miałem załatwioną robotę. No i już nie mam pracy.

12 kwietnia 2002 Telefoniczna rozmowa z Giselle, córką Chany Finkelsztejn. Chana żyje, czeka na mnie, wszystko pamięta i opowie. Jest szczęśliwa, że po sześćdziesięciu latach ktoś zainteresował się jej historią. Co za ulga! Moje obsesyjne poszuki‑ wania, dziesiątki telefonów, kompulsywne przeszukiwanie internetu wreszcie przyniosły owoce. Rezerwuję bilet na samolot do Kansas City. Ciekawe, czy Chana zna pamiętnik swojej matki.

15 kwietnia 2002 Kilka telefonów do Jedwabnego. Ksiądz Orłowski w kazaniu wielkanocnym opowiadał, że Żydzi otoczyli Pana Jezusa i pojmali go. W powietrzu wisiała nienawiść. Zmarł Antoni Chrzanowski, mąż Heleny Chrzanowskiej. Zmarła Pelagia Cytrynowicz. Widziałam ją jeszcze przed miesiącem. Krzepka, py‑ zata, z wiecznie czerwonymi policzkami, które, jak się okazało, niesłusznie, brałam za oznakę zdrowia. Dzwonię do pana Cytrynowicza z kondolencjami.

441

Chciałabym, żeby wiedział, że przepadałam za jego żoną, za jej dobrocią a też za jej nieznoszącym sprzeciwu głosem, którym przerywała nam niemal każde zdanie w pół słowa.

16 kwietnia 2002 Znalazł mnie w Nowym Jorku potomek żydowskiej rodziny z Jedwabnego Ro‑ bert Becker. Umawiamy się na mieście. Do kawiarni wchodzi młody człowiek z kolczykami w uszach, nosie, brwiach. Spod wytartego czarnego T­‑shirtu wystają – modne na Greenwich Village, gdzie się spotykamy – tatuaże. Przejęty, wykłada mi swe świeżo odkryte drzewo genealogiczne – jest spokrewniony z Serwetarzami i Kubrzańskimi – oraz swoją filozofię: ludzie są dobrzy, tylko trzeba stworzyć im przestrzeń spotkania. Ma zamiar odwiedzić Jedwabne, jest pewien, że gdy mieszkańcy zobaczą, że jest takim samym człowiekiem jak oni, nie odmówią mu swojej przyjaźni.

17 kwietnia 2002 Janek Gross, obecnie mój kolega uniwersytecki – mamy pokoje do pracy w sąsiednich budynkach – wpada zaglądać mi przez ramię, co piszę, i przy‑ nosi mi różne użyteczne lektury. Dziś książkę Roberta Jana van Pelta The Case for Auschwitz. Evidence from the Irving Trial (Bloomington: Indiana University Press, 2002), gdzie na z górą tysiącu stronach autor pokazuje na przykładzie negacjonistów Auschwitz, jaką bzdurą jest podważanie faktu istnienia obozów Zagłady przez wykazywanie sprzeczności w relacjach świadków. Te sprzeczności rzeczywiście są, i to duże, ale nie świadczą wszak, że Auschwitz nie istniał, tylko że świadkowie, nawet naoczni i pełni dobrej woli, mylą się. Trafiam w internecie na artykuł z „Jewish Week”, tygodnika nowojorskich Żydów, cytujący ortodoksyjnego rabina Josepha Polaka z Rady Rabinackiej Ameryki, dla którego ekshumacja i ponowny pochówek zamordowanych w Jedwabnem Żydów są nie tylko halachicznie dopuszczalne, ale powinny być religijnym nakazem, nie zostali oni bowiem godnie pochowani.

18 kwietnia 2002 Lunch z Ireną Grudzińską­‑Gross i ze świetnym publicystą Jonathanem Schel‑ lem. Podobnie jak ja pochłonięty jest pisaniem książki. Ja opowiadam mu o upiorach przeszłości, on mnie o upiorach przyszłości – pisze o zagrożeniu, jakie niesie energia atomowa – i świetnie się dogadujemy.

442

Po południu Kansas City. Giselle Widman przyjeżdża po mnie na lotnisko. Oglądam krajobraz środkowej Ameryki, płaska, parterowa zabudowa, domy rozrzucone w promieniu dziesiątków mil. Miasto liczy cztery miliony miesz‑ kańców. Przedmieścia, na które dojeżdżamy, na pierwszy rzut oka wyglądają jak wszystkie inne, tyle że nad każdymi drzwiami wisi mezuza. Na ulicy, gdzie mieszka Giselle, cena domu zależy od odległości od synagogi. Synagoga jest ortodoksyjna, więc nie można jechać w szabat samochodem. Mieszkańcy przewidująco troszczą się o czasy, kiedy trudniej będzie im chodzić piechotą.

19 kwietnia 2002 Giselle przywozi mamę z domu opieki. Filigranowa, śliczna, elegancko ubrana pani w złotych pantofelkach. Rozmawiamy po angielsku. Przygotowałam sobie pięćdziesiąt sześć pytań. Niestety Chana, dziś Ann Walters, zgodnie z tym, co mówiła jej izraelska szwagierka, ma dramatyczne kłopoty z pamięcią. Jest damą w każdym calu, również w obliczu choroby. –  Tak mi przykro, widzę ten obraz przed oczyma, a jak chcę go opowie‑ dzieć, rozpływa mi się. Proszę mi przerwać, gdy będę się powtarzała – zaznacza i opowiada po raz dziesiąty ostatnie szczęśliwe wspomnienie z dzieciństwa. Było to w czasie okupacji sowieckiej, a że Sowieci dbali o utalentowane dzieci, więc ją wyróżniono i pojechała na występy do Jedwabnego, gdzie grała małą rybkę złapaną na wędkę, która tańcem i śpiewem wybłagała u rybaka uwol‑ nienie. To musiały być te same występy, które zapamiętała Janina Karwowska z Przytuł: –  Z okazji rewolucji październikowej w dawnym domu katolickim, który przerobiono na klub, zorganizowano konkurs teatrzyków z okolicznych szkół. Ja byłam w chórze, który śpiewał rosyjskie piosenki. Pierwsze miejsce zajęła szkoła z Radziłowa, gdzie było dużo Żydóweczek. Ustawiono ławki jedne na drugich i uczennice trzymały metalowe obręcze, przewleczone czerwoną wstążką, tworząc pięcioramienną gwiazdę. Pamiętam, jak mi się to podobało i ile one dostały oklasków. O występach Chanełe wspominała Chaja w pamiętniku. Nie chciała pusz‑ czać córki na sowieckie imprezy, ale polski nauczyciel wyprosił zgodę. Jednak sama nie chodziła tam oglądać córki. Dawna Chana pamięta strzępki zdarzeń. Jak przed wojną jej brat Szlomke przyszedł do domu zakrwawiony, bo dzieci rzucały w niego kamieniami, krzycząc „Żyd”, i jak polskie dziewczynki z sąsiedztwa przychodziły do niej się bawić, a potem przestały, bo inne dzieci się z nich wyśmiewały.

443

Jak przed zbrodnią, kiedy tylko wyszli Rosjanie, rano na polskich domach były namalowane kredą krzyże – żeby Niemcy od razu wiedzieli, które domy są chrześcijańskie, a które żydowskie. Jak 7 lipca 1941 roku zobaczyła swoją żydowską przyjaciółkę z kręconymi blond włosami – jej imienia nie może sobie przypomnieć – którą ktoś uderzył i ciekła jej krew po policzku. Jak na lekcjach religii, na które musiała chodzić po 7 lipca, żeby zostać ochrzczona, ksiądz mówił, że słodkiego małego Jezusa okrutnie zabili Żydzi, za co została na nich rzucona klątwa i stąd tyle złego im się przydarza. Jak po ceremonii chrztu rodzice chrzestni obiecywali jej, że wezmą całą rodzinę – jeśli tylko przeżyją wojnę – do Częstochowy podziękować Matce Boskiej za to, że nawróciła ich na prawdziwą wiarę. A ona wiedziała od mamy, że oni tak tylko na niby zostali katolikami. Jak w czasie ukrywania się mama budziła ją nocą, bo przez sen mówiła w jidysz. Ann mówi cichutkim głosem. –  To ciche mówienie wszystkim nam, całej czwórce rodzeństwa, zostało po ukrywaniu. W południe jadę z Giselle odebrać jej syna z żydowskiej szkoły. Opowiada wzburzona o tutejszych animozjach. Otóż Żydzi niemieccy traktują Żydów wschodnioeuropejskich jako gorszych. Potomkowie tych, którzy zdołali uciec z Niemiec przed wojną, nazywają siebie „Holocaust Kristallnacht Survivors” („Ocalali z Holokaustu Nocy Kryształowej”), a jej mamy nie uważają za „survi‑ vor”, bo nie była w obozie. Szkoła mieści się w ogromnym ośrodku żydowskim, z salami konferen‑ cyjnymi, kawiarnią, sklepami. W samym środku umieszczono szklaną bibliote‑ kę, w której króluje literatura Holokaustu (zgodnie z tym, co pisze Peter Novick w książce Holocaust in the American Life, że Zagłada staje się nową religią, która ma zjednoczyć Żydów). To tam spoczywa księga pamiątkowa „survivors”, do której nie wpisano Ann. Zostaję przedstawiona kierowniczce biblioteki i szefowej centrum, mam udzielić wywiadu miejscowej gazetce. Rozumiem, że mój przyjazd ma być tym argumentem, który wzmocni pozycję Giselle w tutejszej społeczności. Podchodzi do nas potężnej postury chłopak w obszernych bojówkach i w kipie. To zatem jest wnuk Ann, który swe istnienie zawdzięcza heroicznej postawie prababki. W domu Giselle kolacja szabasowa w gronie licznie zaproszonych gości. Rozmowa toczy się po angielsku. Starszy pan nachyla się do mnie i wskazując wiekową parę, szepcze po polsku: –  To dobre małżeństwo, kto by pomyślał, że ona jest z Węgier. Bo tak to wszyscy pochodzą z Polski.

444

20 kwietnia 2002 Ann jest szczęśliwa, że słucham jej opowieści. Myli się, powtarza, ale też wydo‑ bywa z zakamarków pamięci kolejne okruchy. Całe życie wspominała chłopkę, która pod koniec wojny przyjęła ją do siebie brudną, zawszoną i chorą, traktu‑ jąc jak własne dziecko, kąpiąc, wynosząc na rękach na dwór, bo ona nie była w stanie utrzymać się sama na nogach. –  Nie pamiętam jej imienia, a tak bym chciała pamiętać. Obiecuję jej, że pojadę do miejsc, gdzie ich przechowywano, i spróbuję się tego dowiedzieć. Po wyzwoleniu przez dwa lata chodziła do polskiej szkoły. –  Nie miałam tam żadnej koleżanki, skupiałam się tylko na tym, żeby ukryć, co przeżyłam. Emocjonalnie byliśmy w Palestynie już od wielu lat, ale gdy tam w końcu dotarliśmy, czułam się tak samo obca jak w polskiej szkole. Patrzyłam, jak dzieci się bawią, i starałam się ich naśladować, żeby nikt nie zauważył, że jestem inna. Najbliżej byłam z mamą i z moją siostrą Yaffą (w Polsce miała na imię Szejna), ale nie rozmawiałyśmy nigdy o tym, co przeżyłyśmy, nie chciałyśmy się nawzajem ranić. Może poszłam za daleko w tym, żeby nie mówić, nie myśleć i przez to, jak szukam wspomnień, widzę białą kartkę w moim mózgu. Wyszła za mąż, wyjechała za mężem do Kansas, pomagała mu w intere‑ sach jubilerskich, co nigdy jej nie interesowało. Kiedy dziesięć lat temu zażądał rozwodu, przyjęła to z ulgą. Z mężem nie mogła rozmawiać o tym, co przeżyła. –  Był w obozie koncentracyjnym, jego rodzinę zagazowano. On jakby wiecznie chodził z rozwiniętym transparentem: „Moi rodzice zginęli w obozie, ja przeszedłem przez koszmar”. Dawał mi do zrozumienia, że ja nie miałam tak źle, bo on miał dużo gorzej. Żeby przeżyć obóz, trzeba było być sprytnym. Jemu się udało. Nie był ciepły, nie był współczujący, był agresywny. Dzwonimy do Hajfy pozdrowić Szlomid, wnuczkę Chai Finkelsztejn. Jest córką Yaffy, nieżyjącej już córki Chai. –  Mama nigdy nam nic nie opowiedziała z tego, co wycierpiała – mówi mi. – To chyba część polskiej kultury, żeby zacisnąć zęby i nie opowiadać o tym, co boli? Może przez to przed śmiercią wychodziło z niej tyle cierpienia. Pod koniec życia umiała mówić tylko po polsku, a ostatnie miesiące trzęsła się, jakby ze strachu, powtarzając te same polskie słowa, których nikt z nas nie rozumiał.

445

21 kwietnia 2002 Oglądamy z Ann jej nagraną przed laty na wideo dla miejscowego centrum żydowskiego opowieść o ukrywaniu się. Ann i wtedy, i teraz w rozmowie ze mną wciąż odwołuje się do kategorii cudu. „To był cud, że jak przyszła bojówka nas bić, mama mnie schowała pod łóżkiem i ja się uratowałam”; „Cud zdarzył się, gdy szliśmy drogą po spaleniu Żydów w Radziłowie: chłop, który nas znał, krzyknął, żebyśmy się schowali w życie – pamiętam to uczucie, że chcę być jeszcze bardziej w ziemi – i nas nie znaleziono”. „To przecież cud, że gdy zostaliśmy wygnani z kryjówki, bo gospodarz się wystraszył i nocą szliśmy przez wieś, ujadały psy, a nikt nie wyjrzał. I drugi raz taki sam cud – na podwórko weszło dwóch żandarmów niemieckich i gospodarz kazał nam natychmiast wyjść, tylnymi drzwiami, wszystko nas zdradzało, najbardziej kolor skóry, było lato, a my trupio bladzi, i się udało”. Potem o bracie: „To prawdziwy cud, że Menachem nie umarł, choć miał zakażenie krwi i mdlał z gorączki. Kot musiał wynieść od gospodyni kawałek słoniny i spłoszony, wszystkiego nie zjadł, i mama mu przykładała na rękę tę słoninę na przemian z zimnymi okładami”. „To cud, że udało nam się uchodzić za nawróconych chrześcijan. Sami to mówili, że nawracając nas, a potem ratując, torują sobie drogę do nieba”; „Cud miał miejsce w stodole, gdzie się chowaliśmy: mieliśmy tam gazową lampę, wylała się nafta i wybuchł pożar, ale tata go ugasił. Tyle cudów się zdarzyło, żebyśmy przeżyli. Bóg był dla nas dobry. I niektórzy chrześcijanie też. Wielu Polaków było naszymi przeciwnikami, ale nie wszyscy”. Pamiętnik Chai Finkelsztejn jest opowieścią kobiety, która jak lwica chroni swoją rodzinę w obliczu przerażającego kataklizmu dziejowego. „Byłam twar‑ da jak stal i zimna jak żelazo” – to zdanie powtarza wiele razy. Po tych kilku dniach spędzonych z Ann uprzytomniłam sobie, jak wysoki udało się wznieść Chai mur, którym odgrodziła dzieci od grozy zewnętrznego świata. Najpierw na alzheimera umarła Chaja. Potem to samo dotknęło brata Ann, Menachema, wreszcie jej siostrę Yaffę. To chyba rzeczywiście cud, że dzięki tej właśnie rodzinie, tak ciężko dotkniętej degradującą pamięć chorobą, przechowała się pamięć Zagłady Radziłowa.

22 kwietnia 2002 Wróciłam wczoraj w nocy z Kansas City do Nowego Jorku. Dziś świtem jadę do New London spotkać się z Leą Kubran, którą ukrywała Antonina Wyrzykowska. Jej mąż Jack Kubran – w Polsce Jankiel Kubrzański – przeżył, bo 10 lip‑ ca 1941 roku został wzięty na posterunek niemieckiej żandarmerii, najbez‑ pieczniejsze miejsce tego dnia w Jedwabnem. Ona mieszkała z rodzicami

446

w Szczuczynie. Przeżyła, bo tego dnia, kiedy wymordowano całą jej rodzinę, była akurat u Elke, swojej przyjaciółki z naprzeciwka. Jej kuzyn, który zdążył wyskoczyć przez okno, opowiedział jej, jak ich sąsiedzi, zakolegowani z nią chłopcy, którym jej ojciec pożyczał rower, wdarli się do ich domu. Siekierami wymordowali wszystkich. Miała sześciu braci i cztery siostry. Kiedy była mała, matka przeczytała jej przepowiednię, że będzie wojna i tylko jedna osoba ocaleje z każdej rodziny. Powiedziała wtedy: „Ja chcę być tą osobą”. –  Przeżyłam, bo takie było przeznaczenie – mówi. – A do tego jeszcze się namęczyłam i naryzykowałam. Po pogromie w Szczuczynie przedarły się z Elke do Łomży do jej rodzi‑ ny. Koczowało tam już małżeństwo Olszewiczów z Jedwabnego (przyszłych teściów Elke), którzy obawiając się pogromu, zawczasu postanowili przenieść się do większego miasta. Wkrótce pojawili się następni uciekinierzy z Jedwab‑ nego – Mosze, syn Olszewiczów, i jego kolega Jankiel Kubrzański. Opowiadali straszne rzeczy, którym nikt nie chciał dać wiary, że spalono w Jedwabnem wszystkich Żydów. One miały po piętnaście lat, oni nie skończyli jeszcze osiem‑ nastu. Wkrótce wszyscy musieli opuścić ten dom, bo był położony poza terenem tworzącego się getta. Ale trzymali się już razem. Uciekła razem z Jankielem z getta w przeddzień jego likwidacji. Ukrywali się u chłopa, ale ktoś na nich doniósł. –  Gospodarz wleciał do chlewa z krzykiem: „Uciekajta, bo żandarmeria jedzie po was” – opowiada Lea Kubran. – Zaczęliśmy biec, była jesień 1942 roku, ale leżał już wielki śnieg. Złapali nas, zaprowadzili do sołtysa. Pobili mnie, mam wciąż znak nad brwiami. Niemcy upili się razem z sołtysem z zadowo‑ lenia, że znaleźli Żydów, i powiedzieli gospodarzowi, że furmanką mają nas doprowadzić do miasta na posterunek. On nas wziął na wóz. Związał swoją rękę z moją ręką, dwóch żandarmów siedziało z tyłu, a Polak z przodu. Wieźli nas na śmierć. Żandarmi się tak upili, że zasnęli na mrozie, i Polak do nas mówi: „Uciekajta, bo oni śpią. Ja ich obudzę, jak będziecie dalej”. Lea przerywa opowieść, żeby podać nam obiad. Gdy mówi po angielsku, to z twardym żydowskim akcentem, za to po polsku czystą jedwabieńską mową: „róbta”, „zakopta”. „Bogu dzięka” wtrąca równie często, jak robi to Wyrzykowska. „Bogu dzięka, że Judith dobrze się wykształciła – mówi o swojej córce, z którą przyjechałam razem z Nowego Jorku. –  Kawałek odbiegliśmy – ciągnie swoją opowieść – i wtedy Polak krzyknął głośno, tak że myśmy słyszeli: „Uciekli! uciekli!”. Polaka pobili i kopniakami przegonili. Znaleźliśmy stodołę, zakopaliśmy się w sianie, mieliśmy wciąż związane ręce. Jankiel chciał iść do gospodarza na Kurpie, ale po drodze zaszedł do Antosi. Wiedzieliśmy, że Szmulek tam pracował i że na Antosię

447

można liczyć. Antosia mu powiedziała, że już są Olszewiczowie. Przenocowali go jedną noc i on wtedy pomógł zrobić dwa schrony, jeden dla Olszewiczów, drugi dla Szmula i Grądowskiego, i wyruszył dalej szukać miejsca dla nas na Kurpiach. Wcześniej zapuścił wąsa i na Żyda wcale nie wyglądał. Po mnie było od razu widać, że Żydówka. Ukryłam się u znajomego gospodarza, nad Narwią, który powiedział Jankielowi, że się na to nie zgadza, ale ja się schowałam bez jego wiedzy w jego stodole. Rodzice odwiedzali mnie w snach, mówili, co mam zrobić, a wtedy poczułam, jakby ojciec podłożył mi rękę, żebym mogła podciągnąć się na sam szczyt stodoły. Jankiel obiecał, że poszuka czegoś dla nas obojga, a gdyby się okazało, że musimy się rozdzielić, odnajdziemy się po wojnie, jeśli przeżyjemy. Przeszło jedenaście dni, może dwanaście. Pomy‑ ślałam: jeszcze jeden dzień czekam na Jankiela, potem się utopię. Zasnęłam z płaczu, a następnego dnia usłyszałam głosy. Nie znalazł nic na Kurpiach, wrócił do Antosi i ona kazała mu mnie przyprowadzić. Przyszedł po mnie z  Olsze­wiczem. Gdy po wojnie wyszli z ukrycia, zamieszkali w domu rodzinnym Kub‑ rzańskiego. –  Mieszkali tam Polacy – opowiada dalej Lea – ale ich uspokoiliśmy, że chcemy tylko przenocować kilka dni i wyjechać, tak że oni zachowywali się poprawnie. Którejś nocy przyszli partyzanci. Olszewicza już nie było, szukał mieszkania w Łomży, bo już wiedzieliśmy, że w Jedwabnem nie jest bezpiecznie. Jankiel w ciągu jednej chwili stanął na kanapie i podciągnął się na szczyt, nad kanapą była klapa, chyba anioły prowadziły jego rękę, że trafił. Powiedziałam, że nie ma w domu żadnych mężczyzn, jeden z nich chlasnął mnie w twarz, że kłamię. Wyszli na dwór, słyszałam, jak mówili do swojego dowódcy: „Chłopów nie ma, tylko dwie kobiety, co mamy z nimi zrobić?”. Ale nic nam nie zrobili i jeszcze tej samej nocy pieszo uciekliśmy do Łomży. Kubrzańscy po przyjeździe do Stanów osiedlili się w Connecticut. Lea po odchowaniu trójki dzieci pracowała w szkole żydowskiej jako kucharka, dwa razy zajęła pierwsze miejsce w lokalnym konkursie na pieczenie czekolado‑ wego ciasta. Jankiel, już wtedy Jack, zaczynał jako stróż nocny w mleczarni, potem był robotnikiem, doszedł do stanowiska majstra. Teraz Lea połowę roku spędza na Florydzie. –  Przynależę tam do stowarzyszenia ocalałych z Holokaustu. Jest nas pięćset osób, co miesiąc mamy mityng. Słychać na nim jidysz, polski i rosyjski. Olszewiczowie pojechali do Argentyny. –  Elke i Mosze prowadzili biznes – mówi Lea. – Szyli torby, ze skóry i z pla‑ stiku, takie na obkupkę, nie na wyjście do teatru, to był dobry interes, bo w Buenos Aires nie było przedtem takich toreb. Mosze to miał głowę do hand‑ lu jak jakiś minister. W getcie wykręcił się, żeby nie iść do pracy. Sprzedawał,

448

kupował, kursując między gettem a aryjską stroną. Mówił: „Gdzie tylko jest dwóch ludzi, tam jest handelek”. Lea wie, że po jej męża, który 10 lipca pracował na żandarmerii, przyszli Polacy, ale żandarmi go nie wydali. Powiedzieli: „Macie wystarczającą liczbę Żydów”. Wieczorem kazali im pójść sobie: „Idźcie, dokąd chcecie, już nie będziemy was bronić”. Sprawdzam w laptopie moje notatki z akt z procesu jedwabieńskiego. Karol Bardoń zeznawał: „Wpadło na podwórko posterunku żandarmerii kil‑ ka osób i usiłowali wyprowadzić trzech Żydów rąbiących drzewo. Wówczas wyszedł do nich komendant posterunku: »Czy wam mało było osiem godzin czasu na rozprawienie się z Żydami?«. Dwóch rąbiących drzewo, obaj rzeźnicy, zostali, a trzeci już został wcześniej zabrany”. Może jednym z nich był właśnie Kubrzański? Lea przeżyła następne kilkadziesiąt lat z Jankielem, a Elke z Moszem. Dopiero rozmawiając z Leą, uprzytomniłam sobie, że gdy po dwóch i pół roku ukrywania się wyszli na światło dzienne, troje z nich, Lea, Elke i Berek, nie miało jeszcze osiemnastu lat.

24 kwietnia 2002 Ledwo wysiadłam na Okęciu z samolotu z Nowego Jorku, dzwoni komórka. To Nawojka Cieślińska­‑Lobkowicz mnie informuje, że Marianna Ramotowska jest w szpitalu. Jadę do niej prosto z lotniska. Zastaję ją szczęśliwie w lepszym stanie. Na początku dzwonię do Ignatiewa. To są te sytuacje, w których uzmy‑ sławiam sobie w pełni moją obsesję Jedwabnego.

3 maja 2002 Jedwabne. Po miasteczku krążą dziesiątki kserokopii listu, który wiosną ze‑ szłego roku burmistrz i przewodniczący rady wysłali do władz państwowych. Zwracali się o pomoc w przygotowaniu uroczystości 10 lipca. Ponoć to nowy burmistrz znalazł list w biurku po poprzedniku i postanowił go upowszechnić. „Haniebny list” – powtarzają mieszkańcy. W pisemku „Tylko Polska” przedru‑ kowano go pod nagłówkiem: Oto dowód zdrady, przy sposobności zarzucając Michałowskiemu, że informuje „koszernych” o nastrojach wśród mieszkańców: „Ostatnio, przez kilka godzin, dyskretnie – w swoim domu, a nie w urzędzie – rozmawiał z czołową żydowską opluwaczką Bikont z »Gazety Wyborczej«. Ta dziennikarska hiena wielokrotnie wsławiła się na łamach »Gazety Wyborczej« polakożerczymi i kłamliwymi artykułami. Niech Polacy w Jedwabnem wiedzą, kto na nich donosi”.

449

Próbuję o tym żartować z Michałowskim, ale zdaję sobie sprawę, że jemu wcale nie jest do śmiechu. W innym prawicowym pisemku tekst Jedwabne – dobry geszeft: „Najdalej za pół roku ma się ukazać książka poświęcona »sprawie Jedwabnego«, przygo‑ towywana przez pewną dziennikarkę »Gazety Wyborczej«, znaną tropicielkę wydumanego faszyzmu i brunatnych kowbojów”. Ta „tropicielka” to aluzja do mego tekstu sprzed lat Brunatny kowboj RP, w którym krytykowałam na‑ dawanie w telewizji publicznej prymitywnie nacjonalistycznego programu Wojciecha Cejrowskiego. Mam hipotezę, skąd pochodzi informacja, że skończę książkę za pół roku. Kiedyś przez nieuwagę rodziny udało mi się wejść do domu jednego z wieko‑ wych mieszkańców Jedwabnego – Stanisława Olszewskiego. Szybko jednak pojawił się w salonie zięć, nieprzyjemnym tonem żądał przedstawienia mu pytań i późniejszej autoryzacji. Powiedziałam, że oczywiście, ale jak skończę książkę, co nastąpi nie wcześniej – tu rzuciłam optymistyczny termin z kape‑ lusza – niż za pół roku. Odwiedzam panią Szmidtową, staruszkę zamieszkującą opuszczony do‑ mek z masą psów i kotów, za to bez wody bieżącej i gazu. Na kasecie wideo nakręconej przez Szmula Wasersztejna widziałam ich przywitanie w Jedwabnem: „Stasiulku – krzyknęła. – Niech Stasiulek idzie w środek”. We wspomnieniach Szmula odnalazłam opis, jak wiele lat wcześniej, gdy zjawił się na progu jej rodzinnego domu – był 11 lipca 1941 roku – przy‑ witała go równie zdziwiona i uszczęśliwiona: „Szmulke, a ja myślałam, że ty nie żyjesz”. Razem z matką popłakały się, gdy opowiadał, że jego matka i brat spłonęli. Bali się go trzymać, ale jej ojciec pojechał do Jedwabnego i dowiedział się, że Żydzi mogą spokojnie wracać do siebie, bo Niemcy zabronili dalszego mordowania. Bezskutecznie próbował ją namówić na rozmowę ze mną Leszek Dziedzic, kiedy jeszcze był w Polsce. –  Przecież ona mieszka sama na odludziu – tłumaczył mi jej odmowę. – Ktoś przyjdzie, walnie przez okno kamieniem, nawet nikt nie zauważy. Już kolejny raz do niej wpadam, próbuję oswajać, pijąc herbatę z nie‑ prawdopodobnie brudnych szklanek. Lubi moje wizyty. Ale nie posunęłam się ani o krok naprzód. –  Ja nie gnałam nikogo, prędzej bym chleb podała. A kto gnał, to nie wiem. Nie chciałam, żeby mi się w pamięci trzymało, to i uleciało. Ja tyle wiem, że z moim życiem trafiłam na niedobre czasy. Szmul Wasersztejn? W życiu nie słyszała o takiej osobie.

450

4 maja 2002 Jedwabne. Zajeżdżam pod dom Franciszka Karwowskiego, bratanka Antoniny Wyrzykowskiej, z którym już kiedyś wcześniej rozmawiałam. Najwidoczniej mnie nie rozpoznał i uznał, że przysłał mnie ksiądz Orłow‑ ski. Ksiądz kieruje do niego dziennikarzy jako do swojego głównego specjalisty od Wasersztejna. W końcu to u jego ojca w Janczewku przechowywał się przez kilka tygodni w listopadzie 1942 roku. Syn zaś z lubością powtarza, że Szmul Wasersztejn to kawał łobuza szkalującego Polskę. Chyba nie zdaje sobie sam sprawy, co tak naprawdę mi opowiada: –  Drugi raz toby nie trzeba pomagać. „To po cośta przechowali?”, pytała mnie raz Biedrzycka. „To po cośta go odpuścili, nie byłoby kogo przechować”, odpowiedziałem jej na to.

8 maja 2002 Milanówek. Odwiedzam Antoninę Wyrzykowską. Zagaduję o bratanka. –  Pisał do mnie, że jego syn kupił zepsuty traktor i mam mu załatwić naprawę u prezydenta Kwaśniewskiego, bo on nie ma na części. Ktoś inny z mojej rodziny pytał, jakie mam znajomości w telewizji. Odpisałam, że mam znajomość, jak sprzątać ulice i dzieci sprowadzać do szatni, i jak to by chciał wiedzieć, mogę mu udzielić paru rad. Wyjeżdża zaraz do Chicago, do wnuczki. Mówi mi, że czuje się chora – ma już osiemdziesiąt pięć lat – czeka ją tam operacja, nie wie, czy wróci do Polski. –  Byle jakie było to moje życie, aniołku – podsumowuje pani Antosia na odjezdnym.

9 maja 2002 Dostałam szeroko kolportowaną w Jedwabnem odbitkę z tytułowej strony pisma „Najjaśniejszej Rzeczpospolitej”: „Oskarżam 1. Leona Kieresa, Żyda […] 2. Radosława Ignatiewa, Żyda…”. Kieres „bierze w obronę zbrodniarzy nie‑ mieckich, którzy wymordowali sześć milionów Polaków”. Proszę, proszę, oto skrajni antysemici uznają polskość trzech milionów Żydów mieszkających w II RP, a wszystko po to, by poprawić statystykę wy‑ mordowanych Polaków. Dzwonię do Ignatiewa zapytać, czy już wie, że jest Żydem. Przywiózł to do domu, żona i teściowa, wściekłe, wyrzuciły zaraz do kosza. Dzwonię do Krzysztofa Godlewskiego, który wyjechał miesiąc temu do Stanów Zjednoczonych. Nie wie wciąż, czy na trochę, czy na zawsze.

451

–  Jedwabne to jeszcze nic w porównaniu z Chicago – skarży mi się. – Miej‑ scowa gazeta polonijna drukuje cykl Jedwabne – kłamstwo tysiąclecia. Wciąż słyszę kawały o Żydach i krematoriach. Protokoły mędrców Syjonu są podsta‑ wową lekturą. Nie przyznaję się, że jestem „tym” Godlewskim, burmistrzem z Jedwabnego.

21 maja 2002 Kościół na Służewcu. Zaprosił mnie tu ksiądz Ryszard Bosakowski, który pla‑ nuje ze studentami z duszpasterstwa akademickiego jechać do Jedwabnego przed kolejną rocznicą, żeby uprzątnąć żydowski cmentarz. Zabiera głos ksiądz Michał Czajkowski: –  Krzywda wyrządzona Żydom… Przerywają mu okrzyki:  – A  Polakom? –  Czy pan jest Polakiem?  – Wstyd! –  Powiem, co czuje Polak. Jesteśmy narodem wykrwawionym, a panowie chcieliby, żeby Polacy oddali swe życia za ratowanie Żydów, i w ten sposób już cały naród by zginął! –  Oczekujemy przeprosin ze strony żydowskiej! Nic nie słychać o tym, jakiego pochodzenia był Beria, który podpisał się pod zbrodnią katyńską. Jeden z prelegentów, profesor Szymon Rudnicki, wtrąca, że co prawda nie ma to nic do rzeczy, ale dla porządku chciałby przypomnieć, że Beria był Gruzinem i zastąpił Polaka Dzierżyńskiego, zaś w centrali sowieckiej bezpieki Polaków było więcej niż Żydów. Jego wyjaśnienia zagłuszają krzyki. Ale poza tą jedna zwartą grupą krzykaczy są parafianie, którzy przyszli, żeby spokojnie porozmawiać. Starsza pani stwierdza, że jak w rodzinie dzieją się straszne rzeczy, hańbę się zakopuje. Pyta, czy nie należałoby przemilczać też pewnych rzeczy na poziomie narodu. Kobieta, która przedstawia się jako nauczycielka pochodząca z Kossak spod Jedwabnego, opowiada, że to Niemcy zmusili pod karabinem Polaków do spędzania Żydów na rynek, a wie to od ojca, naocznego świadka. Potem członek jej rodziny zginął za przechowywanie Żydów. Dlaczego – pyta – nie wspomina się nic o tym, że jedwabieński ksiądz, zaangażowany w ratowanie Żydów, został zamordowany przez Sowietów? Zbiera oklaski, a po spotkaniu wielu jego uczestników podchodzi do niej, ściska jej rękę, przekazuje wyrazy uznania. Podała wersję, którą ci parafianie, pełni dobrej woli, gotowi są przyjąć: owszem, kilku Polaków pod przymusem przyłożyło rękę do niemieckiej zbrodni, ale za to ilu Żydom Polacy pomogli i jak

452

bohaterska jest nasza historia. Nikt się nie zastanowił, jak ksiądz Szumowski, rzeczywiście zamordowany za czasów okupacji sowieckiej, mógł uczestniczyć – już przecież zza grobu – w akcji ratowania Żydów. Nikt nie zadał sobie podsta‑ wowego pytania, po co jej ojciec 10 lipca przyjechał z Kossak do Jedwabnego. Odprowadzam ją do przystanku. Pytam o szczegóły dotyczące osoby z jej rodziny, która zginęła za przechowywanie Żydów. Jestem z prasy, chętnie sprawę nagłośnię. Tak jak się spodziewałam, nie pada żadne nazwisko, żadna nazwa miejscowości.

29 maja 2002 Fundacja Jolanty Kwaśniewskiej zaprosiła mnie do Jedwabnego na spotkanie pani prezydentowej z młodzieżą gimnazjalną. Dwadzieścioro gimnazjalistów wyjeżdża do Ameryki na wycieczkę zorganizowaną przez amerykańską Fun‑ dację imienia Jana Karskiego, prowadzoną przez Kayę Mirecką­‑Ploss przy pomocy fundacji Kwaśniewskiej. Wiedziałam o tej wycieczce wcześniej. Już jesienią szkoła huczała od plotek, czyje dziecko pojedzie do Ameryki. Wstępne zapisy przyjmowała Jo‑ lanta Karwowska. –  Dzieci wpatrują się w nią jak w obrazek i przyjmują wszystko, co mówi – opowiadała mi zaprzyjaźniona nauczycielka. – A mówi, że jedzie do Ameryki wysondować Żydów. Ale przerobić się przez nich nie da. Chodzi po szkole ze zdjęciem tej pani poznanej na wycieczce do Muzeum Holokaustu, która ją teraz zaprasza z dziećmi. Pokazuje: „To pani Kaya, w tle fortepian, a nad fortepianem Matka Boska. Ona jest katoliczką. Na zaproszenie Żydówki bym nie pojechała”. Interweniowałam przez Barbarę Labudę, by jednak nie wysyłać dzieci pod opieką czołowej szkolnej antysemitki. Czy to dzięki tej interwencji, czy niezależnie, dość, że to nie ona jedzie. W drodze do Jedwabnego rozmawiam z pracowniczkami fundacji Kwaś‑ niewskiej. Uczniom wytypowanym do wyjazdu zadały prace, które teraz mamy obejrzeć. Mieli przygotować referaty o jakiejś religii czy narodowości obecnej na tych terenach. Pytam, jak w szkole, gdzie antysemickie wypowiedzi uczniów są na porządku dziennym, poradzono sobie z narodowością żydowską. Rze‑ czywiście, był problem. Tematy „Żydzi” i „Judaizm” zostały zagospodarowane dopiero po kolejnej interwencji fundacji. Dzielę się swym sceptycyzmem. Wyrugowanie antysemityzmu wyma‑ gałoby dużej, systematycznej pracy z dziećmi, czy nie należałoby postawić na długofalowe zadania, typu odtworzenie z dziećmi przedwojennego żydowskiego Jedwabnego czy uporządkowanie cmentarza? Może wtedy dopiero miałoby sens

453

nagradzać je wycieczką do Disneylandu na Florydzie? Ale panie z fundacji prze‑ konują mnie, że proponują świetny program pracy wychowawczej; tworzenie mostu porozumienia sprawdziło się już na obozach dzieci z dawnej Jugosławii. Podjeżdżamy do szkoły, przybrana aula, wystrojeni uczniowie. Katarzyna Czerwińska (córka Stanisława Michałowskiego) i Joanna Godlewska (żona Krzysztofa Godlewskiego) całują się ze mną na przywitanie. Wiem, że ma to tu wymiar heroiczny. Trzecia znajoma nauczycielka rzuca mi w przelocie: „My się oczywiście nie znamy”. Młodzież ma opowiadać o tym, co przygotowała. Przy Litwinach dowiadu‑ jemy się, jak wrośnięci byli w te ziemie, przy Tatarach, że mieszkają w Gdańsku i można tam obejrzeć ich meczet, przy Żydach – opowieść brzmi, jakby to byli przybysze z odległej planety. Są stoliki: „Jedwabne wczoraj” (dwie prace historyczne uczniów o ich mieście, w jednej w ogóle nie pada słowo „Żyd”, choć Żydzi w Jedwabnem stanowili pod koniec XIX wieku ponad osiemdziesiąt procent populacji mia‑ steczka, a potem też było ich niemało; w drugiej jest zdjęcie starego pomni‑ ka) i „Jedwabne – dziś”. Kolorowe zdjęcia ze wszystkich ważniejszych zdarzeń i jedno czarno­‑białe z internetu. Jest na nim prezydent składający wieniec pod pomnikiem. Zdjęcie wykonano z góry, więc na pierwszy plan wysuwa się jarmułka. („Wiedziałem – mówił mi po uroczystościach Godlewski – że powinienem był założyć myckę, bo to uroczystość religijna, ale przyznam ci się, stchórzyłem, tak się bałem, żeby mi domu nie spalili”). Jarmułka to symbol tego, co sądzą mieszkańcy o uroczystościach 10 lipca: że to było żydowskie święto. Podpis enigmatyczny: „Prezydent Kwaśniewski podczas składania wieńca”. Podchodzę do siedzącej przy tym stoliku dziewczynki i pytam, czy wie, co zdarzyło się w miasteczku 10 lipca 1941 roku. –  Dokonała się zbrodnia – recytuje szybko. – My nie wiemy, kto to zrobił, ale nie czujemy też odrazy do Żydów. –  Co ta Żydówa chce od naszych dzieci? – słyszę, jak jedna nauczycielka mówi do drugiej. Dowiaduję się, że szkoła zorganizowała wcześniej dla uczestników wy‑ cieczki i ich rodziców oraz dla nauczycieli spotkanie z księdzem probosz‑ czem. Oświadczył, że Żydzi próbują się dobrać do młodzieży. Mówił o Żydach donoszących NKWD, o tym, że Żydzi chcą zrzucić winę na Polaków i żądać odszkodowań, podczas gdy 10 lipca 1941 roku przybyły do miasteczka setki Niemców i dwa i pół tysiąca Mazurów. Koło księdza siedział szkolny historyk i milczał. Dyrektor zapewniał, że to wyjazd turystyczny i „nie ma nic wspólnego z uroczystościami ani z Żydami”. Powtarza to teraz każdy rodzic atakowany przez tych, których dzieci nie „załapały się” na wycieczkę: „Nasze dziecko jedzie na turystykę”.

454

3 czerwca 2002 Rozmowa telefoniczna z dyrektorem szkoły w Jedwabnem Krzysztofem Moen­ kem, który wyjeżdża z młodzieżą do Ameryki. Pytam, w jakim celu zorgani‑ zował spotkanie z księdzem. –  Ksiądz nie chciał, by młodzież jechała nieprzygotowana. A wycieczka będzie turystyczna, pani Kaya wyraźnie to powiedziała. Pytam, czemu nigdy nie wpadło mu do głowy, by zaprosić do szkoły panią Antoninę Wyrzykowską. –  Ja nazwiska Wyrzykowska przed nagłośnieniem sprawy nigdy nie słysza‑ łem – odpowiedział nie do końca na temat dyrektor, mieszkający w Jedwabnem od urodzenia, którego rodzice byli tu w czasie wojny. –  A kiedy pan już usłyszał? –  Ja bym nie wciągał dzieci w ten temat. Jedwabne żyło spokojnym ży‑ ciem. Najbardziej mnie denerwuje, jak podaje się liczbę tysiąc sześćset. A co w Izraelu się wyprawia z Palestyńczykami?

14 czerwca 2002 Wybieram się z Bożeną i Jankiem Skrodzkimi do Radziłowa. Zabierają mnie na wesele wnuka gospodarza z Trzasek, u którego ukrywał się Janek w czasie okupacji sowieckiej. Wręczyłam właśnie Jankowi akta kolejnego procesu, o którym informację uzyskał IPN. Oskarżony jest Antoni Kosmaczewski, brat Leona Kosmaczewskie‑ go. Zeznał, że zabił siedemnastoletnią Dorę Dorogoj z zemsty za jej współpracę z NKWD, i że zrobił to na spółkę z Zygmuntem Skrodzkim. Zbrodnię popełnili w czerwcu 1941 roku, w biały dzień, o sto pięćdziesiąt metrów od zamiesz‑ kanych zabudowań. „Czułem nienawiść do Dory Dorogoj” – stwierdził Kosmaczewski w czasie przesłuchania (6 kwietnia 1948 roku w Grajewie) i wytłumaczył dlaczego. Zobaczył ją 13 kwietnia 1940 roku, jak podjechała z NKWD na furmance pod jego dom, gdy zabrano go którejś nocy. (Po czterech dniach aresztu został zwolniony). „Kiedy w 1941 roku na nasze tereny weszły wojska niemieckie – zeznawał dalej Kosmaczewski – a Armia Czerwona cofnęła się, zacząłem poszukiwać Dorogoj Dory, by się na niej zemścić. […] Dowiedziałem się, że ona przycho‑ dzi do Słucza, do Kopańczyków (imienia nie znam) na kolonię. […] Wtedy ja prosiłem Kopańczyk: »Niech pani jej nie żałuje, lecz jak przyjdzie do pani, żeby ktoś mnie, tj. Kosmaczewskiego Antoniego, powiadomił, że jest u pani«. Od tego czasu zeszło ze dwa dni i przybiegł do mnie do Radziłowa goniec, nazwiska nie znam, od Kopańczyk, że u nich w domu przebywa Dorogoj

455

Dora. Wtenczas ja zaraz poszedłem do Skrodzkiego Zygmunta (krawiec, zam. Radziłów, ul. Piękna), który też poszukiwał Dorogoj Dory […]. Udaliśmy się na kolonię Słucz do Kopańczyków, gdzie Dorogoj Dora skrobała kartofle. Gdy weszliśmy do mieszkania, Dorogoj Dora poznała nas i była bardzo wylękniona. Skrodzki kazał jej zabrać, co ma, i iść na podwórze. Gdy wyszliśmy na podwó‑ rze, Skrodzki zaraz na podwórzu sprawił jej lanie kijem, gdyż opierała się i nie chciała iść. Skrodzki na podwórzu znalazł szpadel i dał do ręki Dorze, żeby go niosła. Zaczęła prosić i mówiła: »Już ja wiem, gdzie idę«. Wtedy Skrodzki odezwał się, że: »Powinnaś wiedzieć«. Odeszliśmy do 150 m od zabudowań Kopańczyków – na polu, zdaje się, Kopańczyków – i obaj ze Skrodzkim kaza‑ liśmy jej kopać dół. Kiedy już wykopała dół głębokości około 60 cm, szeroki 80 cm na 50 cm, wtedy zaczęliśmy bić Dorogoj Dorę. Skrodzki Zygmunt bił kijem, takim jak bijak u cepów. Ja, Kosmaczewski Antoni, biłem kamieniem, który trzymałem w ręku. I tak biliśmy obaj, aż zabiliśmy ją i w tym dole zasy‑ paliśmy ją zaraz po zabiciu”. Nie zarządzono wizji lokalnej, w czasie której można byłoby znaleźć szczątki zamordowanej dziewczyny. Gdy na rozprawie Kosmaczewski od‑ wołał swoje zeznania, a Skrodzki nie przyznał się nigdy do winy, sąd z braku dowodów obu uniewinnił. Kosmaczewski i tak nie opisał wszystkiego. Wiadomo jednak, jak umierała Dora Dorogoj. –  Zabili ją w bagnach i głowę ucięli – mówiła mi Halina Zalewska. „Mordercy doszli do wniosku, że szkoda kuli dla dziewczyny, dlatego piłą obcięli jej głowę”– zeznawał Menachem Finkelsztejn. Kilka dni po zamordowaniu Dory rodzina Dorogojów spłonęła w radzi‑ łowskiej stodole. Uratowali się ojciec Mojżesz Dorogoj i jeden syn Akiwa. Chaja Finkelsztejn wspomina w pamiętniku, że Niemcy pozwolili im po 7 lipca 1941 roku mieszkać we własnym domu, gdzie Dorogoj miał warsztat, bo po‑ trzebowali szewca. „Prosili księdza – opisywała – żeby ich ochrzcił, ale ksiądz się do tego nie kwapił”. Gdy Niemcy wywozili resztki radziłowskich Żydów, uciekli.  – Znałem Dorogojów sprzed wojny – opowiadał mi Stanisław Ramotow‑ ski. – Mieszkali w domu z czerwonej cegły na ulicy Nadstawnej. On był szew‑ cem, ale z tych biedniejszych. Wiedziałem, że się ukrywają, bo stary Dorogoj jednego razu przekradł się do domu mojej matki szukać mnie, ale ja już wtedy też się ukrywałem. Oni się sami chowali, ale trochę ludzi o nich wiedziało. Zdołali zabrać ze sobą podstawowe narzędzia szewskie i utrzymywali się z szycia butów, które ktoś we wsi od nich odbierał i sprzedawał dalej. –  Oglądałem ziemiankę, w której przeżyli wojnę – opowiadał mi An‑ drzej R. – To był bunkier wykopany w ziemi, a nad nim polne kamienie, co

456

gospodarze w jedno miejsce zrzucają z pola. Tam jeszcze wiosną 1945 roku leżała kupa obrzynków po szewskim warsztacie. Antoni Kosmaczewski w tym samym śledztwie przyznał się do zabójstwa po wojnie obu Dorogojów. O tym, że w zbrodni tej brali udział bracia Kosma‑ czewscy, wie zresztą każdy starszy mieszkaniec Radziłowa. W wersji Kosmaczewskiego w lutym 1945 roku miał się dowiedzieć od rolników ze Słucza, że Dorogojowie wyszli z ukrycia, zamieszkali tam u go‑ spodarza i odgrażają się, że zaraz nadejdzie Armia Czerwona i przyjdzie czas zemsty, że mają broń, nagan „dziewiątkę”, i zamierzają zastrzelić Kosmaczew‑ skiego. Zeznawał, jak ich zamordował: „Na drugi dzień wieczorem wziąłem furmankę od brata, Józefa Gabriela Kosmaczewskiego, i z bratem Józefem przyjechaliśmy do wsi Słucz na podwórze do ob. Walewskiego Stanisława […] i oznajmiłem Walewskiemu, że Ruscy nadchodzą, a Żyd Dorogoj przygraża się, że zabije mnie i Skrodzkiego Zygmunta z Radziłowa za córkę, Dorę Do‑ rogoj, którą my zabiliśmy obaj z nim. Nadmieniłem Walewskiemu, że mam litr wódki w kieszeni i idę przeprosić tych Żydów, ażeby się z nimi zapogodzić i przeprosić ich za to, że im zabiłem córkę. Walewski mnie usłuchał i uwierzył, że mam wódkę i rzeczywiście chcę przeprosić. Poszedł do Samołków, tam, gdzie Żydzi przebywali, i przyprowadził ich na swoje podwórze. […] Stałem w sieni z siekierą, schowany za futryną. […] Dorogoj stary, wchodząc do sieni, został przeze mnie silnie uderzony siekierą obuchem w głowę i przewrócił się, ani nie pisknął. Widząc to, młody Dorogoj zaczął uciekać i krzyczeć. Ja go dopędziłem i podstawiłem mu swoją nogę tak, że przewrócił się na ziemię, a ja momentalnie dwa razy uderzyłem go siekierą w głowę, też obuchem, i zabiłem go na śmierć. […] Po zabiciu tych Żydów zawołałem brata Józefa, gdyż był oddalony o jakieś 10 metrów, i Mordasiewicza Feliksa, zam. Radziłów, a będącego w tym czasie w Słuczu. Gdy oni przyszli, pokładliśmy Żydów na sanie i wywieźli do lasu w Słuczu i tam zrzuciliśmy ich na śniegu i zostawili na wierzchu. Tam ja przeprowadziłem u nich rewizję, szukając przy nich broni, lecz nic nie znalazłem”.

15 czerwca 2002 Trzaski. W domu pana młodego nastrój weselny, a Janek Skrodzki oświadcza: –  Chcę, żebyście wiedzieli, jako moi przyjaciele, dlaczego z Anią jeździ‑ my do Radziłowa i czego się dowiedziałem o moim ojcu. – I nie zważając na przedweselną krzątaninę, czyta im na głos opis, który mu właśnie wręczyłam: „Skrodzki Zygmunt bił kijem, takim jak bijak u cepów…”. Lekturę przerywa, dopiero gdy w domu rozpoczyna się ceremonia wyprawiania pana młodego do ślubu.

457

Kawalkadą samochodów jedziemy do kościoła, potem na wesele do re‑ stauracji w Jedwabnem. Wpadam na chwilę do Michałowskich. Nie mogą się nadziwić, że ktoś z okolicy miał odwagę zaprosić mnie na taką uroczystość. –  Przecież w Jedwabnem każdy by się bał, że mu chałupę spalą.

16 czerwca 2002 Odwiedzamy razem ze Skrodzkimi Franciszka E., tego, który był kiedyś cze‑ ladnikiem u Skrodzkiego. Janek czyta mu zeznania Kosmaczewskiego. –  To nie twój ojciec – zaprzecza Franciszek E. – Ja ci mogę przyrzec. Kos‑ maczewski kłócił się z twoim ojcem i dlatego na niego doniósł. –  Wiem, że on mówi nieprawdę – oświadcza mi po wyjściu od niego Jan. Pytam Bożenę, jak to możliwe, że Jan, mogąc wybrać „łatwiejszą prawdę”, nie korzysta z tego. –  Widziałaś sama, jak pan Franciszek słuchał nieuważnie, krzątając się po kuchni, a jak padło nazwisko Dorogoj, aż znieruchomiał. On to wie i Janek to wie. Janek to gdzieś zawsze wiedział, tylko teraz, angażując się w poszukiwa‑ nia, dopowiedział sobie to do końca. Jego mama w złości na ojca powiedziała kiedyś: „Co ja miałam za życie, w więzieniu siedział, bo Żydówkę zamordował”. A dlaczego jego ojciec pod koniec życia odciął się od rodziny? A wcześniej nie chciał spotykać nikogo z Radziłowa, nawet swego czeladnika, który mieszkał w niedalekim Otwocku? On uciekał od własnej pamięci. Czy to, że pod koniec życia Zygmunt Skrodzki przystał do świadków Jehowy, miało jakiś związek z tym, co zrobił latem 1941 roku, w co wierzą jego syn i synowa? Janek, jako najstarszy syn, wbrew opinii rodziny zgodził się, by pogrzeb ojca odbył się zgodnie z jego wolą, czyli był prowadzony przez współwyznawców. Zabieram Bożenę i Jana na poszukiwanie miejsc, gdzie ukrywała się rodzina Finkelsztejnów. Chaja nie mogła mieć wielkiej nadziei, że nad jej pamiętnikiem pochyli się akurat ktoś z Polski. Najczęściej nie podawała ani nazwisk morderców, ani pomagających, nie wymieniała też nazw miejscowości, tak że nawet staranna egzegeza tekstu daje niewielkie szanse na odtworzenie ich marszruty. Ale wiadomo, że jedną z tych miejscowości, w których ukrywali się Finkelsztejnowie, są te same Trzaski, gdzie mieszkają Borawscy. Dom Rogowskiego w Trzaskach, tego, który sam przyszedł do Finkelsztej‑ nów, gdy tylko weszli Sowieci, ofiarowując pomoc, udaje się zlokalizować dzięki informacji Chai, że „jeden brat był lekarzem, jeden księdzem, a trzej bracia byli studentami”. Bez tego nie dałoby się ich znaleźć, bo – jak usłysze‑ liśmy u Borawskich – „w jaki dom u nas kamieniem nie rzucić, zaraz się jakiś Rogowski odezwie”.

458

Rozmawiamy z wnukiem, Leopoldem, lat około pięćdziesięciu. Mieszka więcej w Nowym Jorku niż tu. Wie, że dziadek wspomagał rodzinę żydow‑ skich młynarzy. Mówię, że Chaja opisała jego rodzinę w pamiętniku i bolała nad śmiercią jego dziadka (wszystko się zgadza, Franciszek Rogowski zmarł w marcu 194 4 roku). O dziadku pisze najpochlebniej, o reszcie rodziny – różnie. Proponuję, że przeczytam o dziadku. „Nie, nie, bardzo proszę, niech pani czyta wszystko” – mówi wnuk. Więc czytam też fragmenty o tym, jak po śmierci Franciszka Rogowskiego jego żona nie chciała Finkelsztejnom wydać ich rzeczy i chodziła po sąsiadach, namawiając ich, by nie godzili się na ich przechowywanie: „Chcieli rzucić nas w ramiona śmierci po to, by wszystko dostać”. Czuję się przy tym nieswojo, ale zerkam na gospodarza i widzę, że słowa Chai nie robią na nim specjalnego wrażenia. Gdy skończyłam, pyta: –  A pani nie jest spokrewniona z Żydami? Ja w Ameryce u jednego Żyda pracowałem, przyzwoity był człowiek, może pani mi pomoże tam znaleźć pracę? Opowiada beznamiętnie różne zasłyszane historie o tamtych czasach. –  Stryj opowiadał, że jeden Żyd go uprzedził przed wywózką, a potem jak stryj poszedł do stodoły, już po wszystkim, to zobaczył tego Żyda, jak stał nadpalony. –  Między nami Polakami – zagaduje Janek Skrodzki. – Niech pan mi powie, jest pan antysemitą? –  Żydów nie kocham. –  A to dlaczego? –  Mieszkają obok mnie w Nowym Jorku, tacy pejsaci, religijni, to za sam wygląd ich nie lubię. W naszych rozmowach przewija się znany mi już dobrze wątek kary bo‑ skiej. I tak był szewc kamienicznik, a jeden Polak gonił go i pomógł przy jego spaleniu. Zajął jego dom, ale jak zasnął w żydowskiej pierzynie, tak na drugi dzień się nie obudził. Albo opowieść o Żydach Cherubinach, których Polacy nocą wyprowadzili, zabili, obrabowali, przejęli ich warsztat kowalski, a potem dzieci mieli nienormalne. Gdy pierwszy raz byliśmy z Jankiem Skrodzkim w Trzaskach, Edward Borawski opowiadał nam, jak zgłosił wniosek na zebraniu gminnej rady, by upamiętnić kamieniem miejsce pochówku rodziny Cherubinów, o których wiadomo dokładnie, gdzie zostali przez Niemców zabici i pochowani. –  Zakrzyczeli mnie – opowiadał. – Jak by to wyglądało, gdybyśmy zaczęli Żydom pomniki stawiać. Już wtedy zastanawialiśmy się z Jankiem, czy aby Cherubinowie nie zginęli z rąk sąsiadów, a nie Niemców, tylko że Borawski o tym nie wie.

459

17 czerwca 2002 Ze Skrodzkimi i pamiętnikiem Chai w ręku ruszam dalej opisanym przez nią szlakiem. Z daleka od szos, wiejskimi drogami dojeżdżamy do rozrzuconych chałup. Ilekroć rozmawiałam ze świadkami zdarzeń sprzed sześćdziesięciu lat, okazywało się, że niemal każdy przytoczony przez Chaję szczegół znajduje potwierdzenie. Ale dopiero gdy trafiłam do tych miejsc, gdzie się ukrywali, napisany w jidysz pamiętnik stał się czymś namacalnie realnym. Dziś niewielu już potomków dawnych mieszkańców można tu spotkać. W Konopkach, gdzie mieszkało dziewiętnaście rodzin, zostało ich tylko kilka, w wielu domach okna są zabite deskami. Wyludniły się Dusze. Ale wszyscy, którzy pozostali, pamiętają rodzinę młynarzy. Nie znają ich nazwiska ani żydowskich imion, ale wspominają Józka, Janka, Marysię, Jadzię. Tylko jeden z rozmówców wyciąga Kłamstwa Grossa, broszurkę z serii Poznaj Żyda, nieodzowny rekwizyt w każdym nieomal domu w Jedwabnem. Gdy wcześniej odwiedzałam różnych gospodarzy, którzy chowali Żydów, byli zaniepokojeni, pytali, jak do nich trafiłam, prosili, by nie wymieniać nazwiska. W Trzaskach, Konopkach i Duszach przechowywanie Żydów stało się w cza‑ sie wojny normą, akceptowaną przez prawie całą społeczność, i dziś mówi się o tym bez strachu. Praktycznie każdy, z kim rozmawiamy, wspomina, że jego ojciec, dziadek czy wujek ukrywał jakiegoś Żyda – oprócz Finkelsztej‑ nów chowały się w tych wioskach jeszcze dwie rodziny i ewidentnie, tak jak Finkelsztejnowie, pomieszkiwali przez krótki czas u wielu gospodarzy. –  Przechrzcili się i żyli między nami – opowiada Franciszek Mroczkowski. – W naszym domu był patefon, Marysia przychodziła potańczyć. Żyd krawcował, czapkę mi zrobił, narzekał, że nie taka, że nie ma formy, ale mi pasowała. Ja mu za to dałem masełka i słoninę. I tak się tych Żydów ratowało. Myśleli, że będą równi Polakom, jak się ochrzczą, ale Hitler kazał ich zniszczyć i musieli skryć się do bunkra. Franciszek Grądzki, najstarszy z mieszkańców Trzasek („strach gadać, z którego roku jestem, bo śmierć słucha”), ciepło wspomina Menachema Finkelsztejna: –  Miał osiemnaście lat. Pasł Żydziak u nas krowę. Dobry chłopak. Daliśmy mu medalik, nosił go, różaniec odmawiał. Nie znaczy to wcale, że sympatia do rodziny młynarzy przekładała się na sympatię do Żydów. Mroczkowski opowiada z dumą o bracie, który był uczestnikiem pogromu w Radziłowie w 1933 roku. –  Brat był w narodówce, to była dobra, porządna organizacja, przy koś‑ ciele. Brał udział w rabanie w Radziłowie, co Żyd z balkonu do Polaka strzelał, a policja polska atakowała. To obowiązkowo trzeba było na takie wyprawy iść. Dokuczali Żydom. – Śmieje się długo.

460

–  Słusznie dokuczali? – pytam. –  Polakom się źle wiodło. Robotnik dziś też się buntuje i strajkuje. Chyba racja jest po stronie ludzi, którym jest źle, a jak pani sądzi? Co się dalej stało z rodziną radziłowskiego młynarza, nikt nie wie. Opisu‑ jąc ich ukrywanie się, sięgają do wspomnień, opisując ich dalsze dzieje – czerpią pełną garścią z antysemickich stereotypów: bogactwo, UB, spisek. Już wcześniej Jan C., którego ze Skrodzkim odwiedziliśmy w Milanówku, relacjonował mi apokryficzne losy Finkelsztejnów: –  Przechowywali się u mego ojca, a jak przyszło wyzwolenie, Józef po‑ szedł do UB do Białegostoku, dostał stopień podporucznika. A potem Żydki wyjechały do Stanów. Jak brat był w Ameryce, spotkał Marysię Żydówkę i ona miała pretensję, że Polacy krwią ich karmili. Tak oni wynagrodzili tych, co za nich ryzykowali. Podobne opowieści słyszę i tym razem. Tadeusz Mroczkowski: – Jak byłem w Ameryce, pracowałem u Żyda. Trudno się było z nim dogadać, bo trochę po polsku mówił, i to z żydowskim chachłaniem. Nie pamiętałem, jakie młynarze mieli nazwisko, powiedziałem, jak myśmy ich wołali. Boss na to, że niedaleko jest osada Żydów i oni tam żyją, ale on mnie do nich nie doprowadzi. „Bo ty strzelałeś do Żydów”, mówił, choć ja tłumaczyłem, że nie strzelałem, tylko pomagałem. No, ale on rozumował jak Żyd. Obiecałam Ann, że znajdę nazwisko kobiety, która przyjęła ją jak własne dziecko i przywróciła do życia. Z pamiętnika Chai wydedukowałam, że musiała mieszkać w Duszach. Jacyś gospodarze wskazują mi ładny, niezamieszkany dom z czerwonej cegły i twierdzą, że to musiała być Zofia Karwowska, która mieszkała tu w czasie wojny. Nie wiedzą, czy i gdzie żyją jacyś jej potomkowie.

20 czerwca 2002 Na kartach pamiętnika Chai Finkelsztejn coraz to pojawiają się osoby, o których wcześniej słyszałam. Oto Lejzor Zandler, który za Sowietów szarogęsił się jako kierownik zna‑ cjonalizowanego młyna Finkelsztejnów i wygłaszał mowy propagandowe przeciw dawnym właścicielom­‑krwiopijcom. Znam jego dalsze losy dzięki Ramotowskiemu, który go spotkał w czasie niemieckiej okupacji, kiedy ten zamierzał przeprawić się do ZSRR i wstąpić tam do komunistycznej partyzantki. Oto felczer Mazurek, opisany przez Chaję jako jedna z ważniejszych, obok księdza i wójta, osób w mieście po przyjściu Niemców – to ten sam starszy pan, który przyjaźnił się z matką Ramotowskiego. Właśnie za jego namową Rachela przechrzciła się, a sam Mazurek został jej ojcem chrzestnym i świadkiem na jej kościelnym ślubie ze Stanisławem Ramotowskim.

461

Oto Marian Kozikowski z Konopek, który brał udział w zbrodni, a Finkel­ sztejnów wyprowadził z rynku, z pewnością za sutą opłatą. On był przecież tego dnia panem i władcą w miasteczku. Chaja Filkensztejn nie napisała, za ile się wykupili, pewnie trudno jej było o tym pisać w sytuacji, gdy jedynie jej rodzinie, najzamożniejszej w miasteczku, udało się przeżyć. Oto przyjaciel rodziny Finkelsztejnów Wolf Szlapak, działacz syjonistyczny, który jako instruktor Keren Kajemet jeździł po Polsce, miał nawet jechać do Ameryki, ale nie zdążył przed wybuchem wojny. Szlapaka pamiętał sprzed woj‑ ny Stanisław Ramotowski, który widywał go w jego sklepie żelaznym na rynku: –  Wysoki, przystojny, wyglądał tak godnie, jakby czemuś przewodniczył. Chaja opisuje, jak przed wojną syjoniści zaprosili do miasteczka wysłanni‑ ków z Erec Israel. Opowiadali o Palestynie w wypełnionej szczelnie synagodze. Komuniści próbowali zakłócać spotkanie i Wolf Szlapak wezwał policję. Chaja podkreśla, że nic nie napomknął, iż zakłócający spokój są komunistami. To musiało być to samo spotkanie, o którym czytałam w Sprawozdaniach sytuacyjnych Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego: „2 maja 1932 roku w Sądzie Grodzkim w Szczuczynie odbyła się rozprawa przeciwko Abramowi Strzałce i 12 innym Żydom, skomunizowanym członkom Stowarzyszenia Biblioteka Żydowska im. Pereca w Radziłowie, oskarżonym o zakłócenie spokoju publicz‑ nego w miejscowej synagodze. Sąd skazał każdego z oskarżonych na zapłacenie trzydziestu złotych grzywny z ewentualną zamianą na 7 dni aresztu”. Wolf Szlapak został 7 lipca zamordowany, zanim jego współbracia zginęli w stodole. Opowiadała mi o tym Halina Zalewska: –  Mieczysław Strzelecki najpierw wybrał Szlapakowi całą biżuterię, a po‑ tem zastrzelił go w jego własnym łóżku. Gdy byłam tym razem w Radziłowie z Jankiem Skrodzkim, oglądaliśmy na radziłowskim rynku dawny dom Szlapaka. Z drewnianych bali, stoi niezmie‑ niony do dziś, już lekko zapadnięty, niezbyt okazały jak na zamożnego kupca. Mieszka w nim Stanisław Mordasiewicz. To ten, o którym Stanisław Ra‑ motowski powtarzał mi, żeby go przypadkiem nie pomylić z rodziną Morda‑ siewiczów – morderców. Musiał się wyróżniać wśród lokalnej społeczności jeszcze przed wojną, bo jak po 1945 roku pojawił się w miasteczku brat Wolfa Szlapaka (wojnę przeżył dzięki temu, że był wywieziony w głąb Związku Ra‑ dzieckiego), to jemu właśnie zaoferował okazyjne kupienie domu po bracie. Stanisław Mordasiewicz wiedział, że Szlapak został zakopany przez mor‑ derców we własnym ogrodzie. Odkopał szczątki. Zawinął w prześcieradło, przeniósł na furmankę i pochował na kirkucie. Nikomu o tym wtedy nie powie‑ dział, nie miałby w miasteczku życia. I dziś nie chce o tym ze mną rozmawiać.

Rozdział 13

Sny Chai Finkelsztejn czyli opowieść o ocaleniu rodziny radziłowskiego młynarza

Fotografia ślubna Chai i Izraela Finkelsztejnów. Radziłów, 1921 rok

Polscy mieszkańcy Radziłowa razem z Niemcami zganiają Żydów, ustawiają ich w pary na całej długości ulicy od bejt midraszu do kościoła. Biją kijami i kolbami od karabinów. Rodzina Finkelsztejnów – Chaja, jej mąż Izrael i dzieci: Menaszka, Szlomko, Szejne i Chanełe – po cichu opuszcza dom, by ukryć się przed prześladowcami. Prześlizgują się, jakby byli niewidzialni, nikt ich nie zauważa. Ale oni sami widzą, jak Niemcy i Polacy wyrywają Żydom brody, śmiejąc się do rozpuku. Przemykają pod ścianami domów, na których wiszą karykatury Żydów ze „Stürmera”. Ale domy się kończą i uciekinierzy nie mogą już dalej skradać się pod murami. Stoją pod płotem przykościelnego ogrodu. W desperacji decydują się schronić właśnie tam. Chaja łapie za klamkę żelaznej furtki i… budzi się. To pierwszy z proroczych snów, jakie towarzyszyć będą Chai Finkelsztejn do końca wojny, kierując jej krokami, dodając sił i podtrzymując ją na duchu.

463

Finkelsztejnowie należeli do najzamożniejszych rodzin w mieście. Mąż Chai był młynarzem. Mieli kontakty z okolicznymi chłopami, którzy przywozili zboże do zmielenia. Dbali o dobrosąsiedzkie stosunki, Izrael dosypywał mąki do wagi, dołączał drobne prezenty dla dzieci. Urodzili się, ona i jej mąż, jeszcze w XIX wieku i aktywnie uczestniczyli w budowaniu ruchu syjonistycznego w Polsce. Pierwszą rzeczą, jaką radziłowskim Żydom miała do zaoferowania nie‑ podległa Rzeczpospolita, był pogrom. W 1918 roku wyczekiwano w miastecz‑ ku przyjścia armii polskiej. Miejscowi zaczęli szykować się do pogromu, ale grupa Żydów, w której był jej brat, uzmysłowiła im, czym grozi zaprószenie ognia w czasie zamieszek. „Najzacniejsi członkowie społeczności i ci, którzy sprawowali jakieś funkcje w gminie, wyszli naprzeciw i przegnali chuliganów (wielu chłopów już biegło na rabunek). Pogrom został zażegnany. Ale gdy rano weszło polskie wojsko, chuligani zrobili, co chcieli, zniszczyli bibliotekę, podarli książki”. Tuż po I wojnie działało w Radziłowie kilka organizacji syjonistycznych – Keren Kajemet, Keren ha­‑Jesod, organizacje skautowskie – ale nie udało się, jak wspominała z żalem Chaja, zjednoczyć całej młodzieży wokół ruchu syjo‑ nistycznego i część z nich skupiła się wokół komunistycznego Stowarzyszenia Biblioteka Żydowska imienia Pereca. Dopiero dzięki intensywnej działalności jej męża, a także Wolfa Szlapaka, Moszego Bursztyna, Różewicza, Słowika, Ździeckiego większość przeszła do ruchu chalucowego. Działacze syjonistyczni starali się jak najwięcej młodzieży wysłać do Erec Israel. Dzięki naszej pracy – opisywała – w Izraelu są dziesiątki rodzin pochodzących z Radziłowa. Rodzice wysyłali dzieci, gdzie się tylko dało, wielu z nich wyjechało do Ameryki Po‑ łudniowej i na Kubę. Ich młyn stał u wyjazdu z Radziłowa do Jedwabnego, naprzeciw ich domu. Gdy tylko weszli Sowieci jesienią 1939 roku, zarekwirowali im młyn, a wkrótce też wysiedlili właścicieli. „Współczujący chrześcijanin”, jak pisze Chaja, wynajął im mieszkanie. Z ciężkim sercem spalili archiwa działalności syjonistycznej, datujące się od 1917 roku. Chaję i jej męża Izraela Sowieci represjonowali z dwóch paragrafów: jako „element burżuazyjny” i jako syjoni‑ stów. Jego wiele razy ciągano na przesłuchania. Każdej nocy drżeli ze strachu przed wywózką. Chaja przygotowywała się na tę ewentualność – skupowała bele materiału, wiedząc, że pieniądze mogą z dnia na dzień stracić na warto‑ ści, a suknem zawsze będzie można się opłacić. Udało im się unikać wywózki dzięki operatywności Chai w przekupywaniu sowieckich urzędników. Odzy‑ skali z powrotem dom, tyle że z lokatorem policjantem. Patrzyli przez okna, jak rozsiedli się w młynie nowi zarządcy, w tym komunizujący przed wojną krawiec Lejzor Zandler i Polak Malinowicz.

464

Gdy Chaja zaproponowała uciekinierowi z Krynek, by uczył jej dzieci, wy‑ krzyknął: „Czy ja śnię? A więc są jeszcze Żydzi czujący potrzebę kultywowania nauki hebrajskiego i Talmudu?”. Uczyły się w tajemnicy, przy zamkniętych okiennicach. W Jom Kipur 1940 roku jej mąż, zatrudniony jako pracownik fizyczny w swoim byłym młynie, przestawił zegar na dwie godziny później i w ten sposób zdążył na modlitwę wieczorną. Żydzi modlili się w bejt midraszu, bo synagogę Sowieci przejęli na magazyn. W styczniu 1941 roku, w rocznicę znacjonalizowania młyna, odbyło się święto „God bez chazajna”: „Przyszło do nas potem – opisywała – kilku dawnych robotników chrześcijan. Opowiedzieli, że zaczęło się od długich przemówień, jakie wielkie szczęście komuniści przynieśli robotnikom, że pozbyli się gospo‑ darzy, którzy byli krwiopijcami. Przeklinali nas. Oszczerstwa i plugastwa na nasz temat wygłaszał Lejzor Zandler. Wziął w tym udział ktoś z naszej rodziny. Myśmy wychowali go, nauczyli zawodu, a on poszedł nową drogą za złymi pro‑ rokami. Zwróciłam mu raz uwagę, by przypomniał sobie, że był instruktorem przygotowującym wyjeżdżających do Palestyny, że się myli, bo komunizm nie uwolni Żydów, a jak zawieje inny wiatr, sami Rosjanie, starzy pogromczycy, przeleją żydowską krew. »Jedyną naszą szansą jest państwo Izrael« – tłuma‑ czyłam. »Może chcesz biało­‑niebieską chorągiew z gwiazdą? – kpił. – Jeśli nie zamkniesz buzi, znajdziesz się w Archangielsku«”. W czerwcu 1941 roku ostrzeżono ich, że będzie wywózka i że są na liście. Ale jeszcze tej samej nocy wybuchła wojna rosyjsko­‑niemiecka. Odwiedził ich zaraz Franciszek Rogowski, zamożny chłop z oddalo‑ nej o cztery kilometry wsi Trzaski. „Należał do szlachty, jego brat był leka‑ rzem, drugi księdzem, trzej inni studentami. Prowadził gospodarstwo z ojcem i jeszcze jednym bratem. Chciał nam wyrazić współczucie. Poprosiliśmy, by przechował nasz majątek. Początkowo się bał, potem wyraził zgodę. Zapro‑ ponował, że weźmie też krowę. Jeśli zajdzie potrzeba, możemy schronić się u niego. Ale tylko nasza rodzina i tak, by nikt z sąsiadów nie zauważył na‑ szego przyjścia”. Przewieźli do Trzasek zapakowane wcześniej kosze i walizy, które zajęły tam całą izbę. Ale kiedy po wkroczeniu Niemców szli do Rogowskich, by prze‑ czekać pierwsze dni niemieckiej okupacji, nie byli mile widzianymi gośćmi: „Wyczytaliśmy z ich twarzy, że mają większe zainteresowanie dla naszych rzeczy. Ich starszy syn z udawaną życzliwością poprosił, byśmy usiedli, powie‑ dział matce, żeby dała nam chleba i mleka. Ta kobieta, która kiedyś, jak cała rodzina, była nam życzliwa, zmieniła swój stosunek. Prawie się nie odzywała. Zimno zaprosiła do stołu. Nie unieśliśmy się honorem. Powiedziałam dzieciom, żeby coś zjadły. Ale one też czuły ten chłód. Nasz mały syn zmęczony zasnął,

465



1 Szkoła żydowska Tarbut w Radziłowie. W pierwszym rzędzie, druga z lewej siedzi Chana Finkel­ sztejn. Około 1937 roku



2 Szlomo, Menachem i Szejna, dzieci Chai i Izraela Finkelsztejnów. Radziłów, 1937 albo 1938 rok



3 Chana, najmłodsze, czwarte dziecko Chai i ­Izraela Finkelsztejnów. Radziłów, 1937 albo 1938 rok

1

2

3

a kiedy się zbudził, zaczął płakać, żebyśmy wyszli, bo nas zamordują. Poznał po nich, że gotowi są zostać mordercami, by zabrać nasze rzeczy”. Następnego dnia Chaja zdecydowała się wrócić do domu, bo martwiła się o pozostawione w gospodarstwie gęsi i kaczki. Zzuła buty, narzuciła chustę i udając wieśniaczkę, ruszyła do miasteczka. Stała w tłumie gapiów, gdy wkraczających Niemców witały entuzjastycznie mieszkańcy. „Przypo‑ mniałam sobie, jak wkraczali do Radziłowa w 1915 roku – pisała później. – Ta sama duma, tak samo podniesione głowy. A jak wyglądali w 1918 roku, gdy byli jeńcami? Poddawali się chłopom uzbrojonym w kije. Modliłam się o ten dzień, kiedy będą znów uciekać. Byłam pewna, że nadejdzie, ale czy my go dożyjemy?”. Gdy spotkała się znów z rodziną, okazało się, że niespokojny mąż wyruszył na jej poszukiwanie. Wrócił roztrzęsiony. Ledwo uciekł przed chłopem, który z krzykiem: „To przez was, Żydów, chcieli mnie zesłać na Sybir!”, rzucił się na niego z nożem. Ocalenie zawdzięczał fortelowi – zrzucił marynarkę, chłop zatrzymał się, by ją podnieść, sprawdzić, czy nie ma w niej pieniędzy. Dowiedzieli się, że Polacy wydali zarządzenie, by nie sprzedawać Żydom żadnych produktów i nie ukrywać ich. I że w mieście jest spokojnie, mogą więc wrócić do domu. Był już zajęty przez oficerów niemieckich, ale ci oddali im część mieszkania. W „Stürmerze”, niemieckiej gadzinówce, która walała się po domu, przeczytali, że Anglia zaproponowała, by stworzyć na terenie Palestyny dwa państwa: Izrael dla Żydów i Arabię dla Arabów. Przez chwilę poczuli się szczęśliwi. 27 czerwca stacjonujący u Finkelsztejnów Niemcy opuścili wraz z resztą wojska Radziłów. „Uświadomiłam sobie – pisała Chaja – że zaraz szabat i trzeba też coś przygotować na sobotę. Miałam schowaną gęś, resztę drobiu rozkradziono. Opłotkami zaniosłam ją do rzezaka. Leżał chory, nie mógł dojść do siebie po sprofanowaniu świętych ksiąg z bóżnicy. Jego własne mieszkanie było obra‑ bowane i zdemolowane przez znajomych chrześcijan. Córka rzezaka, moja przyjaciółka, opowiadała z płaczem, że próbowała stawić opór, a wtedy pobili ją, krzycząc: »Głupia Żydówko, co za różnica, kto ci to zabierze«”. To był już kolejny dzień, kiedy Polacy z Radziłowa i niemieccy żołnierze wspólnie pastwili się nad Żydami, bijąc ich, każąc palić święte zwoje Tory. Tuż koło domu Finkelsztejnów zatrzymały się wozy zaprzężone w cztery konie, przykryte siatką maskującą. Chaja dostrzegła przez okno, jak wyskakują z nich jacyś Niemcy, w ochronnych panterkach, jakiś inny oddział, którego wcześniej nie widziała w miasteczku. „Chłopi, a razem z nimi chłopki, młode i stare, wybiegli ich witać. Wskazywali nasze mieszkanie” – wspominała w spisanym zaraz po wojnie pamiętniku.

468

Wtargnęło ich kilkunastu, Niemców i Polaków. Rej wodził Henryk Dzie‑ koński. „Zawołałam go po imieniu – pisała. – Znałam go, bywał u nas wiele razy. Jego ojciec był przed wojną policjantem, on sam w czasie okupacji sowieckiej pracował na poczcie. Spytałam, co ma przeciw nam. Odpowiedział, że wszyscy Żydzi są tacy sami: »Nad nami nikt się nie litował, gdy nas wywożono na Sybir, i wy też nie oczekujcie litości«”. Wyrzucali na podłogę zawartość szaf i kredensów, tratowali rzeczy buta‑ mi, tłukli porcelanę, rozsypywali żywność i oblewali ją naftą, wybijali szyby. „Z sadystyczną furią gumowymi pałkami walili w żyrandol. Biegali po domu, przeszukując pokoje. Łupy wynosili chłopom, których tłumy stały pod domem. Można było ogłuchnąć od ich dzikich okrzyków »Jude«” – czytamy u Chai, która rzuciła się na napastników, by umożliwić ucieczkę mężowi. Słyszała, że za nim strzelają, nie wiedziała, czy został ranny, czy w ogóle przeżył. Bili dzieci, a Chaja broniła ich jak lwica, kopała oprawców i gryzła, przyj‑ mując na siebie większość ciosów. Wdarła się do piwnicy, gdzie jeden z napast‑ ników próbował zgwałcić jej córkę Szejnę, i wyrwała ją z jego rąk. Z wybiciem północy dom opustoszał, a Chaja, najbardziej poraniona z całej rodziny, bardzo krwawiła. Stała przy oknie, czekając na świt, żeby iść szukać męża. Zdrzemnęła się na stojąco i wtedy właśnie przyśnił jej się sen o spędzeniu w jedno miejsce wszystkich radziłowskich Żydów. „Zrozumiałam, że to znak i że musimy szukać miejsca, gdzie byśmy mogli się schronić – pisała. – Ciało miałam całe w sińcach, głowę pełną otwartych ran, ale mój mózg pracował zimno i szukał rozwiązania. Nie wierzyłam w ludzkie uczucia księdza. Może jednak mimo wszystko mamy szukać pomocy właśnie tam, skąd płynie cała trucizna i najgorszy jad?”. Nad ranem wrócił cały i zdrowy Izrael, a wrodzona energia nie pozwoliła Chai siedzieć bezczynnie w obliczu niebezpieczeństwa. Nie bacząc na rany, chodziła, odsyłana od Annasza do Kajfasza, by zyskać w obozie wroga jakieś gwarancje bezpieczeństwa dla rodziny. Postanowiła złapać byka za rogi i udać się wprost do tych, których obcią‑ żała odpowiedzialnością za pogrom. Chciała im zadać pytanie: „Dlaczego?”. Prosić o powstrzymanie miejscowych od dręczenia Żydów, o niepomaganie Niemcom. Zaczęła od Mordasiewicza, którego obaj synowie brali udział w drę‑ czeniu Żydów. Ten odpowiedział, że robią tylko to, co każą im na górze, i nic nie mogą pomóc. „Jeśli tak – zareplikowała Chaja – poradź mi, panie Mordasiewicz, do kogo mam się zwrócić”. Ten wymienił przedwojennego wójta Stanisława Grzym‑ kowskiego. Chaja poszła tam od razu. „Grymas niezadowolenia na mój widok pokrył grzecznościowym uśmie‑ chem – opisywała. – Spacerował po pokoju. Za każdym razem, gdy przechodził

469

koło kredensu, kroił kromeczki chleba, nakładał na nie kawały słoniny i spo‑ kojnie spożywał. Mego opowiadania wysłuchał bez cienia współczucia. On musiał to wiedzieć, może nawet sam dał rozkaz, by to robić. Zadawałam pytania. »Dlaczego zrobiono to nam? Czy ktoś może nam zarzucić, że byliśmy przyjaciółmi komunistów? Czy wiecie, ile myśmy przez nich wycierpieli, więcej niż nasi polscy sąsiedzi?«”. Po tym dictum złagodniał nieco i odesłał ją do felczera Mazurka, bo – jak powiedział – „jego urząd jest wyższy, jego słowo więcej znaczy”. Mazurek, którego syn był jednym z tych, którzy nocami napadali na ­Żydów, żalił się, że ma dużo pracy z opatrywaniem rannych Żydów („Syn dba, by ojciec miał co robić” – komentowała Chaja). Nie widział możliwości pomocy, ­zaproponował, by poszła do księdza. Poszła więc tam, gdzie kierował ją sen. Na plebanii zobaczyła miedziane kotły używane przez Żydów do pra‑ nia, które musiały tu trafić z rabunku. Pokazała księdzu głowę w ranach, opuchniętą twarz, wyłaniające się zza dekoltu sińce i powiedziała, że tak wygląda całe jej ciało. „Jako ojciec duchowny powinien ksiądz – tłuma‑ czyła – powiedzieć z ambony, żeby nie pomagać Niemcom, bo to plami dobre imię Polaków, a sami Niemcy dość złego robią Żydom”. Odpowiedział zdenerwowany, że nie powie dobrego słowa o Żydach: „Choć duży jestem – a faktycznie był wysoki i gruby – od razu stanę się dla nich malutki. Nie byłbym pewien, czy nie zabiliby mnie na miejscu. Potem może nawet by żałowali, ale w gorącej chwili mogliby zabić, tak wielka jest ich nienawiść do Żydów. Każdy Żyd – od dwunastu do sześćdziesięciu lat – jest komuni‑ stą”. Chaja próbowała tłumaczyć, że ci spośród Żydów, którzy byli łobuza‑ mi, uciekli z Armią Czerwoną, a zostali niewinni, ale ksiądz uparł się, że wszyscy Żydzi to komuniści. Chaja miała niesamowity instynkt negocjacyjny i intuicję w relacjach między­ludzkich. „Możesz nie przyjąć mej gwarancji za cały naród żydowski, ale za moją rodzinę musisz – oświadczyła księdzu. Daję głowę, że komuni‑ stów w niej nie ma”. I ten przyznał, że Finkelsztejnowie są porządni, a ich dzieci w szkole nie chciały nosić czerwonych chust. Poradził, by przeczekali najgorsze na wsi. Obiecywał: „bezpośrednio nie mogę, ale pośrednio wam pomogę”. Obietnica księdza faktycznie zapewniła im kilka dni bezpieczeństwa. Chaja udała się też do zaprzyjaźnionego działacza syjonistycznego Wolfa Szlapaka. „Szlapak miał kontakt z przywódcą miejscowej narodówki, który za‑ pewnił, że może być spokojny o swój dom i dobytek. Nie wiedział, że ostatniej nocy nas napadli. Zdziwił się, że szukałam ratunku u księdza. »To antysemita. Uważamy, że właśnie on stał na czele morderców«. »Dlatego właśnie tam poszłam« – odpowiedziałam”.

470

Padł pomysł, by Szlapak spróbował pertraktacji w imieniu całej społecz‑ ności żydowskiej i zorganizował zbiórkę pieniędzy oraz kosztowności dla okupienia bezpieczeństwa. Tej soboty stróżka, która pracowała u Finkelsztejnów, nie przyszła do pracy i Chaja pierwszy raz w życiu złamała szabat i sama rozpaliła ogień, by przygrzać dzieciom zupę na szabatowy obiad. Poszła do szwagierki, żeby wziąć i od niej posiłek do przygrzania. „Jak dowiedziała się, że to ja rozpaliłam ogień, otwarła usta ze zdumienia. Zaczęła mi wyrzucać, że to przeze mnie i takich jak ja spadają na Żydów wszystkie nieszczęścia. Odpowiedziałam, że zagroże‑ nie życia przekreśla święto soboty. I że jak będzie trzeba, każdej soboty będę rozpalać pod kuchnią. Wciąż pamiętam jej twarz pełną złości. Nie mogła mi przebaczyć. Ale dzieci były zadowolone, że zjadły coś ciepłego. Byłam pewna, że to, co zrobiłam, to dobry uczynek”. Wieczorem wysłała do Szlapaka syna Menachema. Okazało się, że ban‑ dyci wdarli się i do niego, wyciągnęli kobiety, które się tam schroniły, pobili je i ostrzegli Szlapaka, że ochrona obejmuje tylko jego i jego rodzinę. Mimo to postanowiono prowadzić dalej zbiórkę pieniędzy i biżuterii. „Nie było łatwo, bo niebezpiecznie było przejść przez ulicę – komentowała Chaja. – Ale wieść, że roz‑ mawialiśmy z prowodyrami, szybko się rozniosła i wierzono, że to jakiś ratunek”. Gdy nocą Chaja położyła dzieci spać, usiadła z mężem przy oknie, wyglą‑ dając, czy nie nadchodzą bandyci. Nie było sensu ryglować drzwi, bo szyby były wybite. Całą noc słyszeli krzyki z sąsiednich domów. Rano zjawił się Dziekoński. „Przyszedł przeprosić. Powiedział, że był pijany. Zrozumieliśmy, że ktoś go przysłał, by się przed nami ukorzył”. Następnej nocy, gdy znów nadsłuchiwali krzyków, jakiś bandyta zbliżył się do ich okna i krzyknął: „Idźcie spać! Wam nic złego się nie stanie”. Tymczasem do Szlapaka znoszono sprzęty, pościel, ubrania, srebro, serwi‑ sy i pokój przeznaczony na okup prawie się wypełnił. Wtedy wtargnęli bandyci, wszystko rozkradli i pobili gospodarza. „Jego żona powiedziała, że krwawi, ma odbite płuca. Prosiła, bym go zobaczyła. Nie czułam się na siłach, ale nie mog‑ łam odmówić. Zebrałam się w sobie i weszłam do człowieka, który wierzył, że mordercy uszanują go i będą się z nim układać. Przeszłam przez pokój jadalny, siedziały tam jego dzieci, dzieci uchodźców i sąsiadów, wszystkie piękne jak kwiaty i takie smutne. Szlapak leżał zabandażowany, spod kompresów wyglą‑ dała czarna twarz. Wyszłam w milczeniu, bo nie znalazłam słów pocieszenia”. Mijały kolejne dni i noce, a bandyci chodzili po domach, bili, rabowali, gwałcili, jednak za każdym razem omijali dom Finkelsztejnów. Chaja z mężem, walcząc ze snem, czuwali przy łóżkach śpiących dzieci. Jednego razu Chaja zdrzemnęła się na chwilę i przyśniło się jej, że mor‑ dercy wpadli do domu i wszystko zabrali. Złościło ją w tym śnie, że nie wylała

471

butelki koniaku, tylko zakopała go i teraz może wpaść w ręce morderców. „Lecę do piwnicy, a tam rozbita flaszka i niezapominajki, niebieskie z żółtymi serduszkami w środku, które wyrosły w miejscu, gdzie rozlał się koniak”. Chaja opowiedziała ten sen żydowskiemu sąsiadowi i usłyszała, że kwiaty to dobry znak. Z drugiej jednak strony niedobrze, że rosły tylko w jednym miejscu. Postanowiła być czujna i gotowa do ucieczki z miasteczka. W niedzielę 6 lipca przyszła do nich polska stróżka, która pilnowała ich młyna przed wojną. Oznajmiła, że przyjechało dużo chłopów z Wąsosza, by pomóc radziłowianom zabijać Żydów. Chciała zabrać ich rzeczy, nim zjawią się inni („Lepiej, żeby to mnie się dostały niż obcym” – tłumaczyła). Chwilę później wbiegła żona pracującego u nich przed wojną żydowskiego buchaltera z Wąsosza z malutkim dzieckiem. „Wyglądała dziko, prosiła o kawałek chle‑ ba. Powiedzieli jej mordercy, że całą jej rodzinę w Wąsoszu wyrżnęli tak, jak zarzyna się cielęta. Wymieniali nazwiska mordowanych sióstr i braci. Wołała nieludzkim głosem: »Uciekajcie! Uciekajcie!«”. Chaja ubrała dzieci, przekradli się do Trzasek, do Rogowskich, ale ci bali się wpuścić ich do domu. Pozwolili nocować w polu. Świtem dowiedzieli się, że radziłowianie kazali chłopom z Wąsosza opuścić miasto i że mogą wrócić do domu. Ale zaraz doszła do nich wieść, że przyjechało gestapo i nakazało zagonić Żydów do pielenia rynku. Był ranek 7 lipca 1941 roku. Rozkaz nie obejmował dzieci, jednak niektórzy nadgorliwcy zaganiali całe rodziny. Dzięki pamiętnikowi Chai można nie tylko odtworzyć szczegółowo przebieg zbrodni, ale też zobaczyć ją jej oczami. Stali w upale, otoczeni szpalerem sąsiadów pilnujących, by nikt nie uciekł. Niektórzy byli pobici, krwawili, to ci, którzy nie chcieli udać się na rynek dobrowolnie. Stały matki z dziećmi na rękach, inne zamartwiały się, co dzieje się z maluchami zostawionymi w domu. Wszyscy umęczeni dwoma tygodniami koszmaru i wygłodzeni, bo bojkot był skuteczny i nie mogli nic kupić od Polaków, a ich zapasy rozkradły grasujące po nocach bandy. Ge‑ stapowcy wraz z Polakami bili, kogo popadnie, znęcali się, wyrywali brody starym Żydom. Wielu cicho się modliło – słychać było szmer modlitwy Szma Israel. –  Co teraz będzie, Chajeczko? – spytała jej przyjaciółka. –  Śmierć jest pewna – odpowiedziała. – Tylko jaka? I nagle, nieoczekiwanie – prześwit nadziei. Gestapowcy zabrali się do samochodów i odjechali. Chwilę później chłop, którego przed wojną wynajmowali do młócenia, wyprowadził Finkelsztejnów z rynku i pozwolił iść do domu. Chaja nie wspo‑ mina, jak to się stało, że ich uratował i ochronił przed innymi. Musiała mu zapłacić, trudno wyobrazić sobie inne wytłumaczenie. Po drodze zatrzymała

472

ich żywa ściana ludzi, ale rozstąpili się, gdy ktoś krzyknął: „Przepuśćcie ich! Oni są uwolnieni”. Widzieli błąkające się żydowskie dzieci, szukające rodziców. Pozostawio‑ na w domu dwójka młodszych dzieci, Szejna i Chana, uspokajały płaczące maluchy. Pod okna przybiegli koledzy szkolni Szejny, krzycząc: „Wiecie, co dzieje się z Żydami? Będzie się ich palić w stodole”. Szejna rozpłakała się, ale rodzice nie chcieli w to uwierzyć. Zabrali się do barykadowania domu, gdy wpadła banda chłopaków z synem ich praczki na czele. Wyprowadzili ich z domu, a gdy Chaja chciała zamknąć drzwi, próbowali odebrać jej klucze, bo „nie będą jej już potrzebne”. Tłumaczyła, że zostali uwolnieni, ale nie chcieli słuchać. Ale gdy ukazał się dym, napastnicy powiedzieli im, że mają szczęście i mogą wracać do domu. Wrócili ku zaskoczeniu sąsiadów, którzy wynosili już ich dobytek. Chaja powiedziała, że mogą zabierać, co chcą, i wyszli całą rodziną, wraz z bratani‑ cą Chai z miasta. Natknęli się na grupę chłopek, które wybuchnęły płaczem, załamywały ręce nad ich nieszczęściem. Nagle znajomy chłop, którego za‑ trudniali kiedyś przy kopaniu torfu, krzyknął: „Do zboża! Chowajcie się!”. Na drodze pojawił się jeździec. Słyszeli, jak mówił, że wszystkich Żydów już spalono, uciekła tylko rodzina młynarzy i on ich szuka. Spytał chłopa, czy ich nie widział, a ten odpowiedział, że nie. Dochodził do nich zapach spalonych włosów, ubrań i ciał. We wsi Konopki, położonej z dala od głównych dróg, Izrael zobaczył znajomą chłopkę i zawołał ją po imieniu. Przestraszyła się, bo doszło już do niej, że żaden Żyd nie został przy życiu, a że wierzyła, iż żydowskie du‑ sze są grzeszne i nie mogą trafić do nieba – uznała, że to dusza młynarza zawędrowała na jej podwórko. Udali się do sołtysa Bolesława Zawadzkiego, który ucieszył się na ich widok. „Bardzo cię żałowałem – powiedział do Izraela. – Ja za Sowietów byłem priedsodatiel i mam trudną sytuację, ale gdybyś przeszedł na naszą wiarę, może dałoby się jeszcze kogoś przekonać”. Posłał po szwagra i sąsiadów. Gdy zastanawiali się, jak ich schować, weszła ożeniona w Konopkach chłopka z Radziłowa, siostra mordercy Mieczysława Strzeleckiego. Była szkolną koleżanką bratanicy Chai i to do jej rodziców brat Chai dał rzeczy na przechowanie. „W jej oczach zapaliło się coś złego – pisała Chaja. – Bratanica od razu zrozumiała: »Zosia, ja tych rzeczy nie potrzebuję i nie wezmę od ciebie«. A ona: »Niepotrzebnie się męczycie. I tak was znajdą i zabiją«”. Brat sołtysa opowiadał, że Żydów, którzy się pochowali, wyciąga się z róż‑ nych schowków, oblewa naftą i podpala albo rozstrzeliwuje niedaleko stodoły. Pojechał do miasta wozem, żeby coś wyratować z ich dobytku, ale radziło‑ wianie nie pozwolili mu wjechać. „Jak się później miało okazać, był dobrym

473

człowiekiem – pisała Chaja. – Ale nienawiść do Żydów była tak wielka, że nic go nie dziwiło. Zdawał nam relację bez emocji”. U sołtysa zjawił się Marian Kozikowski, który wyciągnął ich z rynku. Wściekł się, gdy zobaczył z nimi bratanicę. Krzyczał, że tylko rodzina Chai ma „prawo” być uratowana. „Po szaleństwie w jego oczach widać było, jakich strasznych czynów się dopuścił – pisała. – Krew zamierała nam w żyłach”. Chełpił się, że zarżnął trzydziestu Żydów, i zabrał się w kuchni do ostrzenia noża, pokrzykując „Muszę i ją zarżnąć”. Tylko opór sołtysa i płacz kobiet spo‑ wodował, że poniechał tego zamiaru. Od znajomych Polaków dowiedziała się, co stało się z rodziną Szlapaków. Pobity Wolf Szlapak nie wyszedł na rynek, leżał w domu, nie mógł się ruszyć, zostali z nim synek i schorowana matka. „Szlapaka i jego siedmioletniego syna zamordował w łóżku Mieczysław Strzelecki, który mu służył jako furman. Po‑ grzebał ich ciała w dole za śmietnikiem za ich domem. Chorą matkę mordercy wywlekli z łóżka, położyli na wozie i popędzili konia. Nie utrzymała się, wpadła pod koła, zaczepiła się jej koszula nocna i tak wlekli ją po bruku, aż wszystko, co po niej zostało, to pokrwawione kikuty nóg”. 10 lipca Finkelsztejnowie zobaczyli na horyzoncie łunę pożaru. To kilka‑ naście kilometrów dalej, w Jedwabnem, płonęła wypełniona Żydami stodoła. Później doszły do nich wieści, że mordowano w całej okolicy, w Grajewie, Stawiskach, Łomży, Kolnie, Szczuczynie i wszędzie tam, gdzie mieszkał choćby jeden Żyd. Mieszkańcy wioski biegali oglądać zabitych. Opowiadali potem, kogo rozpoznali, kto się spalił, kto zadusił, a kto miał tylko spalone włosy. I że małe dzieci były nietknięte przez ogień, bo matki zasłaniały je własnym ciałem. Można się było dowiedzieć niemal o każdym Żydzie, którego zamordowano w mieście. Jak się zachowywał przed śmiercią, czy prosił o zmiłowanie, czy tylko się modlił. Mówili, że zamordowano żonę rzezaka, choć próbowała przekonać morderców, że zrozumiała, iż opuścił ich żydowski Bóg i biegnie do kościoła prosić księdza o chrzest. Pracujący przed wojną u Finkelsztejnów murarz, który po skończonej pracy wznosił toast na cześć Żydów dających zarobić, opowiedział, że był świadkiem śmierci brata Chai. „Mogłem powie‑ dzieć słowo i byłby oszczędzony, ale pomyślałem: całą rodzinę mu zabito, po co mu życie?” – tłumaczył. Chłopi z Trzasek udali się do radziłowskiego księdza i powiedzieli, że rodzina Finkelsztejnów chce zostać katolikami. „Ksiądz kazał naszym dzieciom chodzić na lekcje religii razem z polskimi dziećmi. Po pierwszej lekcji przyszły zgorzkniałe. Rozpoznawały na szkolnych kolegach żydowskie ubrania. Gdy ksiądz pochwalił nasze dzieci za postępy, zaczęli nas odwiedzać we wsi nawet uprzedni wrogowie. Rozmowy były wciąż o tym samym: kto ile wyrabował

474

i jak bogaci byli Żydzi. Opowiadano, że u Szlapaka pokój pełen był wszelakiego dobra, że wyniesiono stamtąd dla księdza skrzynię srebrnych sztućców i inne przydatne dla jego gospodyni rzeczy. Mordercy chełpili się swym bohaterstwem, opowiadali, jak krzyczeli Żydzi, jak dręczyli dziewczyny, pokazywali grymasy ofiar” – streszczała Chaja opowieści, których musiała wysłuchiwać we wsi. Chaja rozpoznawała także swoje rzeczy, ale nigdy nie dała nic po sobie po‑ znać. Jedna z chłopek skarżyła się jej, że radziłowiacy nie chcą im dawać ubrań po Żydach, bo nie było ich przy mordzie. Próbując wciągnąć Chaję w spór, komu powinien przypaść dobytek ofiar, oświadczyła: „Ja to rozumiem inaczej. My nie zabijali, to my powinni brać to, co po Żydach, bo nam się bardziej należy”. Zamieszkali w Konopkach i pracowali w polu. „Nasi gospodarze cały czas rozmawiali z nami o tym, jakie to szczęście, że przechodzimy na wiarę kato‑ licką. Dzięki temu będziemy mogli iść do nieba, nie tak jak inni Żydzi, którzy zamieniają się w proch. I zobaczymy światłość, której Żydzi nie mogą zobaczyć. Opowiadali nam o Żydzie imieniem Dawid, który wciąż pytał, która godzina, choć patrzył na słońce. Bo Żydzi ukrzyżowali Chrystusa i dlatego nastała dla nich ciemność i też za dnia widzą ciemność. Wydawało nam się, że zadławimy się tymi słowami”. Jak wynika z zapisków w radziłowskiej księdze parafialnej, 21 lipca rano odbył się chrzest. Sądząc po liczbie świadków, Finkelsztejnowie zjawili się w miasteczku w silnej obstawie. Chaja otrzymała imię Anna, Izrael – Bolesław. Polskie imiona dzieci do dziś pamiętają mieszkańcy wiosek, w których się ukrywali; o Menachemie mówią Józek, o Szejnie – Marysia, o Szlomie – Janek, a o Chanie – Jadwiga. Tego samego ranka pięćdziesięcioletni Bolesław wziął katolicki ślub z czterdziestosiedmioletnią Anną. W ich ręce wpadła kolportowana we wsi antysemicka książeczka. Prze‑ czytali tam opowieść o zakonniku, który co piątek słyszał w kościele płacz dziecka. Kiedyś schował się pod amboną i zobaczył księdza z hostią w jednej ręce i igłą w drugiej. Robił dziurki w hostii, z dziurki leciała krew i rozlegał się rozpaczliwy płacz dziecka. Księdza aresztowano i okazało się, że był ży‑ dowskiego pochodzenia. „Zrozumieliśmy, że cel dostarczenia tej książeczki do wioski był taki, żeby ci fanatycznie nabożni i prymitywni mieszkańcy nam nie pomagali – pisała Chaja. – Ale troszczyli się nadal o nas. Pewnie uważali, że mamy nadzwyczajne bogactwa”. Żyli w Konopkach do jesieni 1942 roku. Chaja nie wspomina o tym, ale naj‑ pewniej byli do tego czasu formalnie wynajmowani przez swoich gospodarzy od Niemców, a opłatę uiszczali w rzeczywistości sami. W listopadzie 1942 roku, gdy likwidowano getta, sołtys zawiadomił ich, że muszą być spakowani, bo mają zostać odstawieni na posterunek. Przekonali go, by pozwolił im się ukryć. Później słuchali opowieści, jak to kazano chłopom stawić się z furmankami, by

475

przewieźć Żydów do majątku Bogusze – ostatniego przystanku radziłowskich Żydów przed ośrodkiem Zagłady w Treblince. Jedna chłopka opowiadała im potem, że nie mogła patrzeć na to, co lu‑ dzie wyprawiali z Żydami, jak kobiety zabierały Żydówkom tobołki z ciepłymi rzeczami, a nawet zdzierały im suknie. Sama przyznała się, że po spaleniu Żydów zabrała z domu rabina Torę i inne święte księgi, bo słyszała, że są w nich dolary, a tam nic nie było. Ukryli się we wsi Dusze, gdzie znaleźli ich bandyci z Radziłowa, zapako‑ wali na furę i zawieźli na żandarmerię. Udało im się zostawić u gospodarzy ośmioletnią Chanę. Na Niemców zadziałały pieniądze, na bandytów – wsta‑ wiennictwo księdza. Gdy wrócili, ich rzeczy były już rozdzielone, a córeczka oddana w ręce mordercy, z którym gospodarze mieli wcześniej zatarg o to, że trzymają Żydów. Córkę odzyskali, rzeczy – już nie. Odtąd musieli ukrywać się na dobre. Przemieszczali się pomiędzy sąsiadującymi wsiami: Trzaski, Konopki, Dusze i Kubra. Wielokrotnie zmieniali kryjówki, nigdy nie mówiąc, od kogo i do kogo idą, tak że jedni gospodarze nie wiedzieli o drugich. Bali się, bo uważali, że są jedynymi żyjącymi świadkami zbrodni. W wielu chałupach pędzono wódkę, kiedy wioska się bawiła, drżeli, że jakiś pijak ich zdradzi. Zdarzyło się zresztą, że podpity sołtys pokłócił się z ich gospodarzem, że są u niego zbyt długo, a tu wojna zaraz się skończy i za ich sprawą nadmiernie się wzbogacą. Wykrzykiwał, że Finkelsztejnowie mają sobie pójść, bo inaczej wyda ich Niemcom. Kiedy wytrzeźwiał, przyszedł przepraszać. Po okolicy kręciło się trochę Żydów, czasem podchodzili do okna, prosili o chleb. Niektórzy rzucali za nimi kamieniami, łapali i oddawali żandarmom za kilo cukru. Jeden z gospodarzy opowiedział – bez komentarza – że pewien sołtys wydał Żyda żandarmom, którzy posadzili go na palący się piec i pytali, kto go ukrywał, a potem dali na pożarcie psom. Ale im samym powtarzano, jak to ksiądz pyta, czy są przy życiu, i przypomina, że trzeba pomagać prze‑ chrzczonej rodzinie młynarzy. Kiedyś usłyszeli, jak ich gospodarz prosi parobka, żeby zostawił mu mło‑ tek: „Tyle wziąłeś od Żydów, przedtem nie miałeś w warsztacie nic, a teraz wy‑ posażony jesteś ty, twój ojciec, twój brat”. A ten na to: „Ksiądz nam powiedział, że to z naszej pracy, naszej krwi, którą Żydzi wysysali”. U innych gospodarzy Chaja wysłuchiwała, jak to ciężko Polacy pracowali przed wojną, a Żydzi ob‑ rabowywali ich z owoców ich pracy. Matka gospodarza mówiła: „Dobrze, że to przyszło na Żydów, bo zabili Chrystusa. Już w Ameryce też zrobili getta”. Nie mogli reagować. Pewnej nocy Chai przyśniło się, że idzie ulicą w Radziłowie i spotyka znajomą Wiśkę Dubin, która wybiega z ulicy, gdzie wszystkich spalono, i mówi:

476

„Chajcia, doczekałyśmy się zemsty”. Dwa dni później dowiedzieli się z gazet‑ ki, że Niemcy przegrali pod Stalingradem. Nocami Chaja śniła o przegranej Niemców, na jawie śniła o Palestynie. Coraz częściej powtarzano, że wojna się kończy, ale też coraz częściej żandarmi przychodzili do wsi robić nocne rewizje. Ich dzikość była dla Chai dowodem, że czują przegraną. Chłopi organizowali straże, kiedy Niemcy przy‑ jeżdżali, mężczyźni się kryli. „Dużo młodych ukrywało się – pisała Chaja – ale oni chowali się, tylko jak podjeżdżali żandarmi. A tak to maszerowali po wsi, pijani śpiewali o ginącej Warszawie. Z takim bólem to śpiewali, a byli to ci sami, którzy kąpali się we krwi niewinnych”. Coraz trudniej było znaleźć kryjówkę. „Chłopi mówili, że nie chcą z na‑ szego powodu zginąć pod koniec wojny”. Musieli się rozdzielać, bo nikt nie chciał ryzykować przechowywania tak dużej rodziny. „Zdecydowaliśmy, by dwie młodsze córki ukryć gdzieś dobrze i daleko od nas, bo razem możemy nie przeżyć. Uczyłam je historii Żydów. Mówiłam o hiszpańskiej inkwizycji, maranach, Spinozie, miejscach, gdzie były pogromy: Pińsku, Kiszyniowie, Białymstoku, Przytyku, Radziłowie, o historii syjonizmu. Powtarzałam: »Jak się uratujecie, nie wierzcie temu, co powiedzą wam mordercy, że już nie ma Żydów na świecie. Na pewno będą gdzieś jacyś Żydzi, macie ich odszukać i poprosić, żeby was wysłali do Palestyny«”. Wiosną 1944 roku dowiedzieli się, że umarł Franciszek Rogowski, u któ‑ rego trzymali rzeczy i brali je po trochu na sprzedaż. „To klęska. On był przy‑ zwoitym człowiekiem, a żona to wyrzutek społeczeństwa i ich dzieci były pod jej wpływem. Póki on żył, ona nic nie mogła. Izrael poszedł tam z dzieckiem, kiedy już nie mieliśmy środków do życia. Powiedzieli, że szukali u nich na‑ szych rzeczy, że musieli je zakopać, że z naszego powodu są szpiegowani. Mąż wyszedł z pustymi rękoma. Schował się i nie trwało minuty, wyszedł starszy syn Rogowskiego popatrzeć, gdzie mąż idzie. Więcej nikt tam nie poszedł”. Chaja wspomina dalej o tym, jak żona Franciszka Rogowskiego natknęła się na nich później w Duszach u Karwowskich: „Odciągnęła gospodynię na bok. Ona wyszła blada. A ja jej mówię »Pani Karwowska, ty znałaś nasze mieszkanie, wszystko, co u nas było, dywany, pluszowe zasłony, ubrania, ma‑ teriał, które gromadziliśmy, przeczuwając złe czasy, wszystko to im daliśmy na przechowanie, i jak umarł jej mąż, już nie chcieli nam tego wydać. Chcieli rzucić nas w ramiona śmierci po to, by to zagarnąć«. Zaczęłam płakać, a ona razem ze mną”. Pobyt u Karwowskich w Duszach w Boże Narodzenie 1943 roku był dla Finkelsztejnów prawdziwym wytchnieniem. Mogli zostać tak długo, jak długo parobek miał wolne. „Gospodarz przyjął nas serdecznie jak starych przyja‑ ciół. Dał miejsce na sianie. Rano przyniósł gorące mleko. Miał łzy w oczach,

477

pocieszał, że wojna się kończy. Mówił nam o strasznych rzeczach, jakie w po‑ bliskich wioskach robili ludzie, których by nigdy o to nie podejrzewał, że nie daje mu to spokoju. W Duszach był jeszcze drugi zamożny gospodarz, jego żona i Karwowska spędzały z nami czas, pocieszając nas. Ten tydzień dał nam siłę do dalszego męczenia się”. Ukrywali się po chlewach, nie dojadali. Zmieniali kryjówki ponad pięć‑ dziesiąt razy. Żyli w brudzie, duchocie i lęku. Od czasu do czasu, nocą, Chaja przemykała do chałupy, żeby przegotować ubrania w kotle. Dzieci zadawały sobie zagadki po hebrajsku i marzyły o talii kart. Menachem przyniósł karteczki, które posłużyły do ich zrobienia. Grali w „66”, „501”, „tysiąca”. „W tej wiosce prowadzono podziemną robotę – pisała Chaja. – Dostawali gazetki na bibuł‑ kach, a żaden nie umiał czytać, więc wioskowy przywódca z AK przychodził do nas, stawał pod żłobem i nasz Menachem mu czytał”. Pewnego dnia Chaja śni o tym, jak wędruje po polach w poszukiwaniu jakiejś kryjówki. Patrzy, a ktoś jedzie na rowerze. Poznaje, że to Marian Kozi‑ kowski, ten z morderców, który wyprowadził ją i jej rodzinę z rynku. Mówi: „Chodźcie do mnie, u mnie jest dobre miejsce”. Budzi się i uświadamia sobie, że przecież Kozikowskiego nie ma w domu, jest na robotach w Niemczech. Nikt z rodziny nie oponuje, gdy postanawia udać się do Konopek, do żony Kozikowskiego. Ta po naleganiach i obietnicach zapłaty zgodziła się dać im miejsce na szczycie stodoły. Ale tylko dla dwu osób: Chai i Menachema, Chanę zabrali w tajemnicy przed nią. Przesiedzieli tam pięć miesięcy. Odwiedził ich zdespe‑ rowany Izrael z Szejną; nie wiedzieli, co ze sobą zrobić, w ciągu kilku dni zmie‑ nili wiele miejsc, od paru dni nie jedli. Ale oni też nic nie mieli. Zobaczyła, że mąż wygląda jak osiemdziesięcioletni starzec, pomarszczony, oczy bez blasku. Szejna, która miała wtedy piętnaście lat, pocieszała wszystkich, że znajdą na‑ stępną kryjówkę, dożyją tego, żeby umrzeć wśród Żydów i w czystych łóżkach. „Marianka, gospodyni, bardzo uważała, żebyśmy nie mieli nic, co by chro‑ niło nas przed zimnem. Chodziło o to, żeby wyglądało tak, jakbyśmy przed chwilą przyszli, a ona nic o tym nie wiedziała. Mówiła, że nie warto się tak męczyć, że i tak nie dożyjemy; ona słyszy rozmowy chłopów i wie, że jak wyjdziemy z ukrycia, to nas zabiją. A my powtarzaliśmy, że tych, którzy nam pomogli, wynagrodzimy. Teściowa Marianki bolała, że syna Niemcy wzięli. Mówiła: »Nie wiem, czy go kiedyś zobaczę, on ma na sobie ciężkie grzechy, bo zabijał Żydów, ale wysłała go przecież cała wieś«. Pocieszałam ją, że wyratował naszą rodzinę od ognia i to będzie po stronie jego dobrych uczynków, i że on przeżyje. I rzeczywiście przeżył”. Gdy zimą 1944 roku nie mogli znaleźć żadnego ukrycia, poszli do Ro‑ gowskich: „Poprowadzili nas do kryjówki. Mieli ją przygotowaną, bo ukrywali

478

jedzenie przed Niemcami. Tam było bardzo zimno. Nocą była zamieć śnieżna, śnieg wpadał przez szpary. Przynieśli gorące jedzenie. Raz poszliśmy do nich do kuchni, kobiety przędły, miały dla nas ludzkie uczucia. Pierwszy raz od trzech lat byliśmy w pokoju. Syn mówił, że to straszne, co zrobiono z Żydami. Ale matka powiedziała, że nie może zasnąć, póki jesteśmy. Sołtys wiedział o nas i chciał, żebyśmy opuścili wioskę. Na zebraniach mówił, że nie należy przechowywać Żydów, bo można stracić życie. Byliśmy u nich tak długo, aż kazali nam odejść”. Ale na niebie widać już było radzieckie samoloty. Liczyli dni do upadku Niemiec. Wzmocnił ich psychicznie kolejny sen Chai. Zebranie syjonistyczne, wszyscy się rozchodzą, oni też chcą wyjść, ale drzwi są zamknięte. Wtedy podchodzi Wolf Szlapak i stanowczo mówi, że mają spokojnie czekać, aż on im przyniesie klucze. Wierzyli, że to dobry sen, jeśli przyszedł im z pomocą z zaświatów Szlapak, przyjaciel rodziny. Tymczasem nadszedł następny kataklizm. Mieszkańcy Radziłowa i okolic dostali nakaz ewakuacji, bo przechodziła tamtędy linia frontu. Finkelsztejno‑ wie zostali sami w opuszczonej wsi, w ciasnej kryjówce pod klepiskiem, która podchodziła wodą. Chaja dostawała tam klaustrofobicznych ataków duszności, czuła, jakby ich żywcem pogrzebano. Gospodarz zostawił im dwa niedopie‑ czone chleby, zardzewiały garnek na wodę i powiedział, gdzie trzyma brukiew. Jedli spleśniały chleb, zagryzali zmarzniętą brukwią i popijali czerwoną od rdzy wodą. Jedno dziecko przypominało drugiemu, by oszczędzać wodę i chleb. Chana płakała z głodu, Menachem mówił, że chciałby tylko dożyć momentu, kiedy naje się do syta. Wszystkie dzieci pytały: „Czy będziemy kiedyś siedzieć w pokoju i patrzeć przez szyby, jak pada deszcz czy śnieg?”. Chaja opowiadała, że przeżyją i dotrą do Erec Israel. Kiedy Menachem dostał zakażenia ręki i tracił przytomność z gorączki, przyśniło jej się, że skończyła się wojna i syn został wybrany na delegata na syjonistyczny kongres. Znów wróciła jej nadzieja. Wyratowała syna, zawiązując mu mocno rękę ponad łokciem i przez kilka dni z rzędu, dzień i noc przykła‑ dając mu co chwila zimne kompresy. Gdy przesunęła się linia frontu, Finkelsztejnowie przedostali się do Kar‑ wowskich z Dusz, u których poprzedniego roku spędzali Boże Narodzenie. „Ja was nie wyrzucę” – obiecała im Karwowska. Z dobrocią spotykali się rzadziej niż z chęcią zysku. „Spotkaliśmy ludzkie serce, to rzadko się zdarzało. Przedtem byłam jak w kamień zmieniona”. Gdy stało się zbyt niebezpiecznie, odeszli, ale zostawili tam wycieńczoną Chanę. Następną, ostatnią już kryjówkę znaleźli w styczniu 1945 roku u Klima‑ szewskich. Szesnastoletnia córka gospodarzy Zosia, która okazywała im wiele współczucia, zachorowała na tyfus. Chaja opisuje, jak matka Zosi, mimo próśb

479



1 Chaja Finkelsztejn z córką Chaną. Selvino, Włochy, gdzie mieścił się obóz dla uchodźców, 1945 albo 1946 rok



2 Rodzeństwo Chana i Szlomo Finkelsztejnowie. Selvino, Włochy, 194 5 albo 1946 rok



3 Rodzina Finkelsztejnów zaraz po przyjeździe do Palestyny. Siedzą od lewej: Izrael, Chaja, Menachem. Stoją: Chana, Szlomo i Szejna, która w Izraelu przyjęła imię Yaffa. Hajfa, 1947 rok

1

3

2

córki, nie zgodziła się wieźć jej do szpitala, bo wymagałoby to oddania własnej pierzyny. Martwiła się zresztą, że dotąd nie pochowała żadnego dziecka, więc nie ma aniołka w niebie, który by na nią czekał, i z ulgą przyjęła śmierć córki. Wyszli z ukrycia, jak tylko pojawili się Sowieci, 22 stycznia 1945 roku. Soł‑ tys z Konopek ostrzegł ich, żeby się jeszcze schowali, że właśnie poprzedniego dnia zamordowano ojca i syna Dorogojów. Finkelsztejnowie ruszyli do Kny‑ szyna, a stamtąd do Białegostoku. „Napadano na pojedynczych Żydów, którzy przeżyli – pisała Chaja. – Był spis, że było siedemdziesięciu Żydów z okolicy zabitych na drogach i w miasteczkach. W Białymstoku było niebezpiecznie, wieczorem nie można było wychodzić. Banda napadła na dom koło nas, gdzie mieszkali Żydzi piekarze. Bili ich, powiedzieli, żeby przestali piec, bo ich zabiją. Żydowska kobieta została zastrzelona w biały dzień przed drzwiami sklepu, który otwierała. Siedzieliśmy jak na rozżarzonych węglach”. Pewnego razu, gdy nocą zapukano do ich drzwi, zabarykadowali się. Rano okazało się, że to pukali milicjanci. Wściekli krzyczeli: „Szkoda, że Hitler was nie wykończył! Będziemy was kroić na kawałki, a nie ochraniać!”. Ich dzieci poszły w Białymstoku do szkoły. Kiedy Szejna pierwszy raz po‑ wiedziała swoje nazwisko, klasa wybuchnęła śmiechem. Nauczyciel uspokoił dzieci, mówił o równości. Chaja znalazła dzieciom nauczyciela hebrajskiego. Wyjechali do Łodzi, gdzie Menachem został dyrektorem szkoły przygotowującej do życia w kibucu. Zaczął się ziszczać sen o Palestynie. Wyjechali z Polski z papierami greckich repatriantów. Przeszli drogę, jaką przebyło wielu Żydów, którzy usiłowali po Holokauście dotrzeć do ziemi obie‑ canej: fałszywe papiery, przeprawa przez zieloną granicę, przejściowe obozy, aresztowanie statku, gdy widzieli już światła Hajfy, internowanie w obozie na Cyprze. W 1947 roku wszyscy byli już w Palestynie. Szlomo rwał się do wojska, choć nie miał jeszcze szesnastu lat. Mówił: „Mamo, pamiętasz, ile razy marzyliśmy w ukryciu, żeby móc walczyć z wrogiem? A teraz mówisz, żebym czekał, aż mnie wezmą. Chcesz, żeby inny człowiek zginął na moim miejscu?”. Izaak Lewin z Wizny, który przeżył wojnę ukryty wraz z rodzicami we wsi położonej w pół drogi między Wizną a Radziłowem, a Szlomę spotkał w obozie we włoskim miasteczku Selvino, opowiadał mi o nim:  – Szlomo to był bardziej bohater jak ja. Żył ideałami. Ja trzymałem się z resztą chłopców z naszego obozu, a on od razu wyrwał się do Palmach, do komandosów. Oni najwięcej walczyli i najwięcej ginęli. Szlomo Finkelsztejn poległ w 1948 roku koło Kiryat Anavim, na drodze do Jerozolimy. „Przyszedł Szlomke. Nie miał zezwolenia na wyjście z koszar, ale przeszedł przez druty, bo był blisko. Chciał sprawdzić, czy nie urósł, porównał kreski na drzwiach, okazało się, że urósł, i to kilka centymetrów. Miał nadzieję, że

482

dostanie wolne na seder, to byłby nasz pierwszy wspólny seder od 1941 roku. Musiał wyjść o piątej rano. »Szlomke!« – zawołałam, gdy wychodził…” Tak kończy się pamiętnik Chai Finkelsztejn. –  Po przyjeździe do Palestyny – opowiadała mi Ann Walters, dawna Cha‑ na – rodzice przez chwilę znów stali się młodzi, po kolacji śpiewali chalucowe pieśni, ale po śmierci Szlomke już nigdy w domu nie było wesoło. Chai udało się przeprowadzić przez piekło Zagłady całą rodzinę nie tylko dlatego, że byli zamożni, i nawet nie dlatego że – jak to opisywała – odgrywali komedię bycia pobożnymi chrześcijanami. Uratowali się dzięki jej niesamowi‑ tej sile ducha, dzięki temu, że wsłuchiwała się w swoje sny i z nich czerpała nadzieję. Potrafiła swoją nadzieją natchnąć również dzieci, wpajała im miłość do odległego Kraju, a później zapłaciła najwyższą cenę za to, że jej się udało. W 1966 roku przyjechała do Chai Finkelsztejn do Hajfy wysłanniczka Jad wa­‑Szem, żeby spisać jej zeznania. „Oskarżała Polaków o spalenie żywcem Żydów – odnotowała. – Denerwowała się tak, że trudno było to wszystko zro‑ zumieć. Mówiła, że ma spisane trzysta sześćdziesiąt stron wspomnień i czeka od lat na możliwość ich wydrukowania”. Wspomnień Chai nigdy nie opublikowano. Nikt bodaj nawet nie przeczytał ich za jej życia.

25 czerwca 2002 W kościele na Służewcu spotkanie z księdzem Ryszardem Bosakowskim i stu‑ dentami, którzy jadą do Jedwabnego uprzątnąć żydowski cmentarz. Zastaję całą grupę w wielkiej konsternacji. Mieli nadzieję wciągnąć tamtejszą młodzież. Ksiądz Bosakowski odbył obiecującą rozmowę z dyrektorką liceum, a potem nie mógł się z nią skontaktować. Sekretarka odpowiadała nieodmiennie, że pani dyrektor nie ma, aż oznajmiła sucho, żeby odtąd dzwonić do proboszcza. I odłożyła słuchawkę. Dzwonię do znajomego w Jedwabnem, zapytać, jak to możliwe, by dy‑ rektor szkoły nie przyjmowała telefonu od księdza. –  Wiem, wiem – odpowiada mi z wyraźnym przekąsem – ty byś chciała, żeby ona się zaangażowała w sprzątanie cmentarza, a za miesiąc była bez pracy. Szkoły podlegają pod starostwo, czyli jej bezpośrednim przełożonym jest Wojciech Kubrak, zaufany księdza Orłowskiego. Dla przyzwoitego mieszkańca Jedwabnego to, że ktoś zostanie wyrzucony z pracy za kontakty z księdzem, który odcina się publicznie od antysemityzmu, jest czymś oczywistym. Niecierpliwi go tylko, że ja nie jestem w stanie przyjąć tego do wiadomości. Dowiaduję się, że Tadeusz Ś., nasz pierwszy rozmówca, który skontakto‑ wał się z Adamem Michnikiem, opowiada, iż natknął się na „Żydowicę Bikont” i że uczy się hebrajskiego, bo „trzeba poznać język wrogów”.

29 czerwca 2002 Wyjazd do Zabrza. Po jednym z moich tekstów w „Gazecie” dostałam list od Grzegorza Karwowskiego, że jego mieszkająca w okolicach Radziłowa rodzina ukrywała w czasie wojny Żydów. Wymieniliśmy kilka e-maili, z któ‑ rych zrozumiałam, że jedną z tych ukrywających osób była przyszła Helena Chrzanowska z Jedwabnego. Grzegorz Karwowski zgodził się pojechać ze mną do Zabrza, do swojego ojca Antoniego Karwowskiego, choć „ojciec ma swoje wyrobione zdanie na temat wydarzeń w Jedwabnem, niekoniecznie bliskie książce pana Grossa”. Po drodze rozmawiamy o tym, skąd do dziś w okolicach

484

Jedwabnego jest tyle nienawistnego antysemityzmu. Karwowski ma swoją hipotezę. Mieszkańcy tego biednego rejonu Polski, wyjeżdżając na saksy do Ameryki, najczęściej w okolice Chicago, stykają się z dzikim antysemityzmem tamtejszej Polonii i implantują go z powrotem w ojczyźnie. Może i coś w tym jest? Antysemickie broszury zza oceanu i słowa poparcia Polonii były wszak istotnym czynnikiem, który przesądzał o zachowaniu się miasteczka w czasie, kiedy stało się centrum zainteresowania mediów. Na miejscu dowiaduję się od Antoniego Karwowskiego, rocznik 1936, że jego rodzice (ojciec był w AK) nie tylko przechowywali mieszkającą obecnie w Jedwabnem Helenę Chrzanowską z matką, ale także tuż przed wejściem Armii Czerwonej trzymali u siebie „jedną z córek młynarza z Radziłowa”. Antoni miał już wtedy dziewięć lat i zapamiętał Chanę: „siedziała przy piecu, grzeczniutka, nie odzywała się”. –  Jak weszli Niemcy – opowiada Antoni Karwowski – Żydzi swój majątek powierzyli bardziej zamożnym gospodarzom, bo biednemu to Żyd bałby się coś powierzyć. I to najgorsza hańba, że ci rolnicy, co im Żydzi powierzyli rzeczy, nie mieli interesu, żeby ci Żydzi przeżyli. Straszny szaber szedł. Polakowska, jak spalili Żydów, poszła i przyniosła bieliznę pościelową. Mąż jednak nie chciał z tego korzystać, kazał wszystko na drodze położyć i spalić. Ale wrzawa wokół książki Grossa nie podoba mu się. Z jego perspektywy, perspektywy osoby, której rodzina przechowała Żydów, jest to krzywdzące dla Polski. I fakty nic się do tego nie mają. Rodzina Heleny Chrzanowskiej – opowiada – chowała się nie tylko u nas, także u Onufrego Kosmaczewskiego i u Klimaszewskich. Ale niech pani nie myśli, że każda rodzina, co przechowała Żydów, to z przyczyn humanitarnych. Moi rodzice akurat nic nie skorzystali, ale zaraz po wojnie widać było, kto przechował za pieniądze. Dusze, Trzaski, Konopki, wszystkie te wsie w czasie wojny bardzo się wzbogaciły. Od dawna próbowałam odtworzyć dzieje rodzinne Heleny Chrzanowskiej. Wiedziałam, że przed wojną jej rodzice, Kuberscy, mieszkali w Kubrze, bliżej Radziłowa niż Jedwabnego. Rozmawiałam z Janiną Karwowską, emerytowaną nauczycielką (do swo‑ jej mamy przywiózł mnie Przemysław Karwowski, organizator wystawy o Je‑ dwabnem w Łomży), która poznała bliżej Helenę, jeszcze wówczas Sarę Fajgę Kuberską, w czasie okupacji sowieckiej. –  Zaprzyjaźniłyśmy się, kiedy znalazłyśmy się w jednej klasie. Odwiedza‑ łam ich w domu, zapraszała mnie na macę. Jak tam było czyściutko! Matka Heleny wyszła za kowala z Kubry, a sama pochodziła z Jedwabnego. Mieszkali na wsi, wśród samych Polaków. To byli lubiani, szanowani, szlachetni ludzie, którzy chętnie pomagali innym.

485

Wiedziałam, że 7 lipca 1941 roku chłopi przyszli po jej ojca i doprowadzili go na radziłowski rynek. Sara, wówczas piętnastoletnia, widziała, jak zabierali ojca. Opowiadał mi o tym zaprzyjaźniony z nią Leon Dziedzic. Nie wiedział, gdzie się przechowali. Pamiętnik Chai Finkelsztejn pomógł mi odtworzyć wojenne losy Kuber‑ skich. 7 lipca 1941 roku gospodarze, u których się skryła Chaja z rodziną, opowiedzieli im, że „kowala Ezrę złapali chłopi z Radziłowa i już nie żyje”. Rodzina Kuberskich, matka i czworo dzieci, przeżyli tak samo jak Finkelsztej‑ nowie, i nawet w tych samych miejscowościach. Ochrzcili się i dopóki było można, byli wynajmowani do pracy u polskich gospodarzy i opłacali się Niemcom. Chaja Finkelsztejn spotkała ich wtedy raz, u znajomych gospodarzy. Pisała o nich bez życzliwości: „Żona kowala z synami i córką przeszli na katolicyzm, a ksiądz wziął ich pod opiekę. Inaczej niż my, oni to wzięli na serio, uwierzyli w nowego Boga. Żona kowala całe noce nie spała, tylko modliła się na różańcu. Jak to zobaczyliśmy, było nam gorzko na sercu”. Chaja tłumaczyła matce Heleny, że wojna nie będzie trwała wiecznie, przypominała, że są Żydami, że po wojnie będą mogli wyjechać do Ameryki czy Palestyny. Przekonywała ją, żeby nie zwracała uwagi na chrześcijańskich kawalerów córki, bo ona będzie mogła wyjść za mąż po wojnie za Żyda. Chaja opisała swoje spotkanie z przyszłą Heleną Chrzanowską: „Nie przywitała się. Chciała pokazać, że są prawdziwymi gojami, że są w lepszym położeniu, choć to my kiedyś byliśmy bogaci. Z furią spytała matkę, czy dała jeść świniom. Potem powtórzyła chłopom, co mówiłam jej matce”. Od października 1942 roku, kiedy dostali rozkaz, żeby zgłosić się na żandarmerię, Kuberscy musieli się ukrywać. Matka z Sarą­‑Heleną i jej młod‑ szym bratem zmieniali wielokrotnie miejsce zamieszkania, przemieszczając się w okolicach Radziłowa – w Chrzanowie, Kubrze, Doliwach, Trzaskach. Starsi bracia Heleny radzili sobie sami. „Synowie kowala trzymali się z Po‑ lakami, też ukrywającymi się przed Niemcami – opisywała Chaja. – Wiedziałam, że [Polacy] ich wydadzą. I rzeczywiście, jeden z tych braci siedział u chłopa w izbie, kiedy jechali żandarmi. Wyrzucili go z domu. Żandarmi zobaczyli go i zastrzelili, a rodzinę chrześcijańską zabrali”. Chaja wiedziała o tym, bo wieść o zdarzeniu zaraz rozniosła się po okolicy i gospodarz, u którego akurat się chowali, przestraszył się i kazał im opuścić kryjówkę. Gdy byłam z Janem Skrodzkim w Trzaskach, napotkaliśmy tam ślady rodziny kowala z Kubry. Gospodarze pokazywali nam na podwórzu stud‑ nię, gdzie próbował w cembrowinie schować się jeden z braci, ale żandarmi złapali go tam. Drugi miał uciec. W sąsiednim domu opowiadali nam z kolei wersję o dwóch chłopcach, których żandarmi schwytali i zastrzelili na miejscu. Powtarzała się opowieść o gospodarzach, których zabrano na posterunek za

486

ukrywanie żydowskich chłopców. Ich sąsiedzi złożyli się na słoninę i kiełbasę, i po tygodniu udało się ich wykupić. Janina Karwowska: – Helena nigdy nie zwierzała się, jak przeżyła wojnę, ja też nigdy nie dopytywałam. Pamiętam, że gdy tylko skończyła się okupacja, jej mama, ona i brat Icek szli do kościoła, głośno się modlili i płakali. Pierwszy opowiedział mi o tym, co się stało z Ickiem, Leon Dziedzic. –  Zaraz po wojnie matka pani Heleny odzyskała dom po dziadku Abramie Kruku i zamieszkała tam z nią i Ickiem, jej młodszym bratem. Icek po wojnie pasł krowy koło naszego pola, bo tam były pola po dziadku Kruku. Koledzy, którzy paśli z nim bydło, zamordowali go podczas zabawy. Tę historię potwierdziło kilku moich rozmówców, już nie pod nazwiskiem. –  Grali w łapanie i podrzucanie kamyków. On był od nich młodszy, a lep‑ szy. Wygrał. Zaczęli w niego rzucać kamieniami. Jeszcze doszedł do domu. –  Jednego razu Icek pasł krowy z kolegami. Grali w kamyki. Icek wygrał. Zabili go chłopcy za to, że przegrali z Żydem. Tak go bili po krzyżu, po plecach, że chłopaczek umierał dwa dni. Był katolikiem i jak czuł na tym polu, że umiera, poprosił, żeby mu dali pocałować krzyżyk z Panem Jezusem. Podali mu krzyżyk z odwrotnej strony, był jeszcze na tyle przytomny, że go przekręcił i pocałował pasyjkę. Mama jednego z tych młodych morderców poszła do księdza, że Żyda nie można chować po katolicku. Pytałam panią Janinę Karwowską, co wie o śmierci Icka. –  Byłam wtedy u nich w domu. Leżał półprzytomny, konający, płakał, pła‑ kał, aż zmarł. Helena powiedziała, że brata któryś z kolegów w czasie zabawy trafił przypadkowo w skroń. Przeczytałam jej relacje o śmierci Icka, które miałam zgromadzone w lap‑ topie.  – Przecież Helena tłumaczyła mi – mówiła Karwowska, zdumiona tym, co usłyszała – że nie mają żalu, rzucali chłopcy kamykami i wszystko przez taki niewielki kamyczek. Bodaj jeszcze w tym samym roku zmarła jej matka. Teraz pana Antoniego Karwowskiego pytam o śmierć Icka. Dopiero po upewnieniu się, że i tak dobrze znam tę historię, zdecydował się mówić. Wy‑ mienia imiona chłopców, którzy wtedy paśli z nim krowy: Zygmunt, Genek, Władek. Wedle niego pierwszy miał rzucić w Icka kamieniami Genek. Nazwiska chłopców? Nie, tego mi nie poda. Pytałam kiedyś Wyrzykowską o Helenę Chrzanowską. Znały się dobrze, korespondowały ze sobą, gdy pani Antonina na wiele lat wyjechała do Stanów. Wspominała list, który kiedyś od niej dostała: „Jakbym wiedziała, co to będzie za życie, to szkoda było je ratować”.

487

1 lipca 2002 W Krakowie uczestniczę w nabożeństwie żałobnym za Jana Kotta, jednego z wielkich krytyków teatralnych XX wieku i ojca mego przyjaciela Michała. Jan Kott zmarł w grudniu 2001 roku w Santa Monica w Kalifornii i zgodnie z jego życzeniem prochy mają zostać pochowane w Krakowie. Pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej – ojciec kazał go ochrzcić, by wrósł w Polskę i polskość. W jednym z ostatnich tekstów opisywał, że po Jedwabnem wróciło mu wspomnienie o ojcu. Rodzice w czasie wojny nie założyli opasek i mieszkali w Krakowie, po aryjskiej stronie. Ojca złapali w kawiarni, gdy pośredniczył przy jakiejś trans‑ akcji, i aresztowali. Brał prysznic i współwięźniowie Polacy zobaczyli, że jest obrzezany. Donieśli. Było to w dniu, kiedy mieli go zwolnić i żona czekała pod więzieniem. „Nie wiem już, ile lat potem – pisał Kott – dwukrotnie odmówiłem kadysz za ojca. Odmawiałem głośno po polsku, z hebrajskiego tłumaczył nasz przyjaciel S. Ten kadysz, przekładany z hebrajskiego na polski, miał chyba jakiś sens”. Jedwabne uruchamia pamięć i uruchamia sumienia. Redaktorowi „Więzi” znajomy ksiądz opowiadał o przypadkach chłopów, którzy teraz po sześć‑ dziesięciu latach przychodzą się spowiadać z tego, że wydali jakiegoś Żyda Niemcom.

2 lipca 2002 W Klezmer Hois na Kazimierzu kupiłam książkę Imiona przez Żydów polskich używane, w której przytoczony jest spis imion żydowskich z 1928 roku. To cud, że Wojciech Ornat, zapaleniec, który przy swoim hotelu Klezmer Hois założył Wydawnictwo Austeria, wydał akurat teraz tę książkę, nie wiem, jak bez niej mogłabym poruszać się w nieładzie żydowskich imion. A też pocieszać się, że nie jestem jedyną osobą, której to zamieszanie spędza sen z powiek. Dowiaduję się ze wstępu Lidii Kośki, że w 1927 roku M. Feldstein na posiedzeniu Zarządu Gminy Wyznaniowej w Warszawie wystąpił z inicjatywą powołania komitetu, który by opracował spis prawidłowych imion. „Sprawa imion żydowskich – dowodził – zajmuje poważne miejsce wśród bolączek, które dały się we znaki żydowskiemu życiu galutowemu [życiu w diasporze, bez własnego państwa]. Przyznać musi każdy, że u żadnego narodu nie ma takiego chaosu w tej dziedzinie. U wszystkich kulturalnych narodów stanowią imiona odzwierciedlenie ich naturalnego rozwoju i emanację ich ducha narodowego i języka”. Feldstein ubolewa, że tak jak Polacy używają końcówki „-ek” dla spieszczenia imion, na przykład Stasiek, Władek, tak samo powstały żydowskie imiona, takie jak Moszek, Berek, Josek, i co więcej, podczas gdy inne narody

488

używają zdrobniałych imion tylko w życiu rodzinnym, „u nas, Żydów, rodzice wyprowadzili te skażone imiona na ulice, a nawet zapisują je w tym właśnie skażonym brzmieniu w aktach stanu cywilnego”. „Stwierdzić należy – pisał dalej – smutne zjawisko, że bracia nasi w Polsce tak się przyzwyczaili do tych zniekształconych imion i do tego stopnia z nimi organicznie zżyli, że np. imię Jankiel lub Josek wydaje im się bardziej naturalne i żydowskie, niż piękne imiona biblijne Jakow lub Josef”. Zdrobnienia rzeczywiście występują nie tylko we wspomnieniach, ale też w papierach urzędowych. I tak w spisie mieszkańców ulicy Przestrzelskiej występuje Ici, pewnie Icchak Kapuśniak, Berek, pewnie Ber Szmuił, Całko, na pewno Becalel Wasersztejn. Które imię podawać, zdrobnienie czy prawidłowe brzmienie? I w jakim języku, w jidysz, po hebrajsku czy w pisowni spolszczonej? Dzięki Imionom mogę przyjąć jakieś kryteria i dokonać świadomego wyboru.

6 lipca 2002 Kolejny dzień w upalnej Warszawie czekam na spotkanie z Ignatiewem, z któ‑ rym mam porozmawiać dla „Gazety”. Za trzy dni na konferencji prasowej Ignatiew ma odczytać oświadczenie o wstępnych wynikach śledztwa. Trwają widać jakieś uzgodnienia, bo nie wychodzi z IPN­‑u i co kilka godzin przekłada spotkanie na późniejszy termin.

10 lipca 2002 Prokurator Radosław Ignatiew ogłosił wczoraj wstępne wyniki śledztwa. „Wy‑ konawcami zbrodni jako sprawcy sensu stricto byli polscy mieszkańcy Jedwab‑ nego i okolic – mężczyźni, w liczbie co najmniej około 40”. Przed zmrokiem dojeżdżam do Jedwabnego złożyć kamyk na pomniku. W ostatnie dwie rocznice pod pomnikiem składali wieniec burmistrz i prze‑ wodniczący rady. Jeden wyjechał, drugi nie zdecydował się przyjść.

13 lipca 2002 W „Gazecie” ukazał się mój tekst Ja, Szmul Wasersztejn, ostrzegam, który przeleżał pół roku.

489

16 lipca 2002 Pracuję nad książką samotnie w oddalonym od świata gospodarstwie koło Sejn, w pejzażu pełnym jezior, pagórków i jagód. Dzwoni do mnie znajomy z Jedwabnego, że na cmentarzu żydowskim ktoś powiesił kota i pyta, jakie stosowne organa należałoby zawiadomić. Dzwonię z tym pytaniem do Igna‑ tiewa, przy okazji opowiadam mu też o jeziorach i pagórkach. –  Patriotyzm krajobrazowy, dobre i to – cieszy się Ignatiew, którego uży‑ wam niczym worka treningowego do wyładowywania złości na rodaków. Znosi to dzielnie, ale musi mu być przykro.

19 lipca 2002 Wracam z Sejn przez Jedwabne. Gdy wyjechali Leszek Dziedzic i Krzysztof Godlewski, zabrakło mi domów, gdzie mogę jawnie wpaść, bez przemykania się o zmroku. Wiem, że zawsze mogę wstąpić do Stanisława Michałowskiego, ale też zdaję sobie sprawę, że nie uszczęśliwię go tą wizytą. Rozumiem to, w końcu został tu sam jeden. Zaglądam do Henryka Bagińskiego, który podjeżdża swoim maluchem regularnie pod pomnik, z grabkami, workami foliowymi, a czasem z kosiarką. Sprząta, zbiera potłuczone znicze, kosi trawę wokół pomnika. Relacjonuje mi rozmowę na ulicy z sąsiadem: –  Sześćdziesiąt miliardów będziemy płacić po tym, jak się prezydent przy‑ znał. –  Nie będziemy, bo cała Polska nie jest tyle warta. –  A twoja babcia to została poczęta przy pomocy Żyda!

20 lipca 2002 Jedwabne. Mówię Stanisławowi Michałowskiemu jak się cieszę z nagrody fundacji Karskiego, którą Krzysztof Godlewski odebrał w synagodze na Brooklynie. –  Czy naprawdę gazety musiały o tym pisać? – pyta rozdrażniony Micha‑ łowski. – Nie wyobrażasz sobie, co się dzieje w mieście. Dla ludzi to ewidentny dowód, że wszystko było ukartowane, że Godlewski od początku manipulował radą, opłacany żydowskimi pieniędzmi. Z początku myślałam o Jedwabnem jak o biednym, zapyziałym miasteczku, któremu przypadł w udziale ciężki los dźwigania niewygodnej prawdy. Dla większości mieszkańców ciężar niezasłużony – ani w tym nie uczestniczyli, ani nawet stąd nie pochodzą. Z czasem przyzwyczaiłam się myśleć o nim jako o krainie zła niczym Tolkienowski Mordor.

490

Powtarzam sobie, że szukając świadectw zbrodni, kontaktuję się tylko z jakimś fragmentem mego rozmówcy, z jego mrocznym punktem. Dyrektor szkoły, który przyzwala na wychowywanie dzieci w duchu nienawiści rasowej, jest przecież zapalonym organizatorem wypraw kajakowych. Młoda kobieta, która wydzwaniała po nocy z wyzwiskami do swej przyjaciółki za to tylko, że tamta poszła pod pomnik (zmieniała głos, ale wyszło to na jaw, gdy UOP za‑ łożył podsłuch), może jest troskliwą matką. A listonosz, który znalazł w pocz‑ cie wezwanie od prokuratora do jednego ze świadków i zadzwonił do niego z pogróżkami – poza tym jednym incydentem może był, jest i będzie solidnym dostarczycielem poczty. Może. Ale od jakiegoś czasu z każdej wyprawy do Jedwabnego wracam chora (i nawet nie mówię o chorobie duszy, ale o grypie, anginie, zapaleniu oskrzeli) i obiecuję sobie, że byłam tam ostatni raz.

22 lipca 2002 Rozmowa z Markiem Edelmanem. Pod moją nieobecność w Warszawie zostawił wiadomość na sekretarce, że musi ze mną koniecznie porozmawiać o moim tekście o Wasersztejnie. –  Jak mogłaś napisać, że świadek nie widział tego, co utrzymuje, że wi‑ dział? – pyta. – Takich rzeczy nigdy nie można być pewnym. Ilu ja znam świad‑ ków, którzy widzieli rzeczy niemożliwe do zobaczenia, a widzieli je naprawdę. Bo podbiegli i zajrzeli na ułamek sekundy do środka wagonu przez dziurę po sęku w desce albo księżyc oświetlił nagle kawałek polany. Trzeciego dnia powstania przez dziurę wybitą w domu na Franciszkańskiej 24, gdzieś na wysokości czwartego piętra, zobaczyłem kręcącą się karuzelę i powiewające czerwone i niebieskie sukienki dziewczyn. Widziałem to naprawdę, choć wcale nie jest to oczywiste. Wpadam do redakcji „Gazety” przeczytać korespondencję, która nadeszła, kiedy mnie nie było w Warszawie. „Ten list powstawał w moich myślach przez dwadzieścia pięć lat. Artykuł o Szmulu Wasersztejnie spowodował, że muszę się podzielić mymi przemy‑ śleniami. Mama opowiadała, że we wsi, z której pochodzi, żyła garbata Józia, Żydówka, sierota, znakomita krawcowa. Jedna polska rodzina chciała ją prze‑ chować, ale inni sąsiedzi najpierw wyciągnęli od niej pieniądze, a później ją zabili”. Maria Chrząstowska, Warszawa. Korespondencja, która przychodzi do mnie do „Gazety”, dzieli się na trzy kategorie. Pierwsza to listy z wyzwiskami bądź z opowieściami o Żydach katujących w UB polskich patriotów (albo z jednym i z drugim) – tych jest najwięcej. Druga to listy wymieniające nazwiska Polaków, którzy przechowali Żydów, z apelem, żebyśmy o tym pisali. I trzecia to takie właśnie listy, jak od

491

pani Chrząstowskiej, że tu a tu, na drodze, w lesie, w kryjówce, po wyzwo‑ leniu – zabili Żyda, żydowską rodzinę, żydowskie dziecko, a zrobił to sąsiad z domu obok, z naprzeciwka, z sąsiedniej wsi. Zdarza się, że podane są nazwa miejscowości i nazwiska sprawców. Dzwonię do Jedwabnego. Do listy gości, którzy przyjeżdżają zaprasza‑ ni na obiad przez księdza proboszcza – Kazimierz Laudański, Leszek Bubel, Bohdan Poręba, Henryk Gontarz – dołączył piosenkarz Krzysztof Krawczyk. Wolałabym, żeby Goran Bregović, który po doświadczeniu Jugosławii chyba najlepiej uświadamia sobie, do czego prowadzi nawoływanie do nienawiści etnicznej, wybierał sobie lepsze towarzystwo do nagrywania płyt.

25 sierpnia 2002 W „Gazecie”, po powrocie z Bawarii, gdzie w domu Nawojki i Nicolasa Lobko‑ wiczów pracowałam nad książką. Czeka na mnie list od profesora Strzembosza, komentujący mój tekst o Wasersztejnie. Strzembosz przyznaje, że wygląda na to, iż Wasersztejn faktycznie w UB nie był. Ale za to – pisze – „potwierdziła się informacja, że wśród Żydów uratowanych z pogromu dwóch – zapewne – było pracownikami UB”. Na wszelki wypadek tym razem nie podaje nazwisk. Pan profesor chyba sam nie zauważył, że rzucił na szalę autorytet histo‑ ryka, powtarzając plotki jako źródłowe informacje. Na rewelacje Strzembosza powoływała się cała prawicowa prasa. To tam profesor powinien przesłać list prostujący kalumnie rzucane na Wasersztejna. Rozmowa w redakcji z Adamem Michnikiem, któremu pokazuję list Strzembosza. Narzekam, jak to ostatnio mam w zwyczaju, na mój kraj. Adam powtarza mi, żebym rozejrzała się dookoła, jak wygląda dyskusja o przeszłości na Litwie czy Ukrainie, jak we Francji z trudem przebijała się wiedza o kola‑ boracji, choć była udziałem rządu i dużej części społeczeństwa.

1 września 2002 Czytam zaległą prasę. Ataki na Ignatiewa znajduję nie tylko w marginalnych, jawnie antysemickich pisemkach jak „Myśl Polska” (tytuł: Jak IPN rozgrzeszył SS) czy „Nasza Polska” („Komunikat IPN posiada cechy pomówienia, a nawet niedorzeczności” – stwierdza ksiądz Orłowski), ale też w wielonakładowym tygodniku katolickim „Niedziela”. Gani go tam sam biskup Stefanek: „Do la‑ boratorium nienawiści włącza się nawet takie autorytety, jak Instytut Pamięci Narodowej. Wokół Jedwabnego nie było śledztwa, był festyn najrozmaitszych kłamstw”.

492

9 września 2002 Z rozmowy z Ignatiewem: –  Przestali mi się śnić zamordowani w stodole, mam chyba poczucie, że dobrze spełniłem swój wobec nich obowiązek.

10 września 2002 W Jedwabnem. Powtarzam Staszkowi Michałowskiemu, że dziwię się jego decyzji pozostawania wciąż na stanowisku przewodniczącego rady po tym, jak zapowiedział publicznie, że złoży dymisję razem z Godlewskim. Tłumaczy mi, że za surowo osądzam Jedwabne, że część mieszkańców myśli inaczej, niż mi się wydaje, i on czuje się ich reprezentantem. Będzie startował w październi‑ kowych wyborach i to będzie test, ilu ludzi myśli podobnie jak on. Wysłuchuję krążących po mieście plotek: Dziedzicowie osiedlili się w Izra‑ elu, a Godlewski, który współpracował od początku z Grossem przy pisaniu książki, wyfrunął z kraju, aby odebrać zapłatę stu tysięcy dolarów za sprze‑ danie Jedwabnego. Dowiaduję się o szczegółach wycieczki zorganizowanej pod patronatem Jolanty Kwaśniewskiej. Jedwabieńska młodzież bawiła w Disneylandzie na Florydzie. Natomiast – w związku z listami od rodziców i naciskami organiza‑ torów – nie zwiedziła Muzeum Holokaustu i nie spotkała się z uczniami szkoły żydowskiej, co figurowało w pierwotnych planach. Jadę w okolice Radziłowa do gospodarza, o którym słyszałam, że „mor‑ dował i grabił radziłowskich Żydów, a jak już ich zabrakło, mordował i grabił Polaków, za co teraz dostaje wyższą emeryturę jako kombatant NSZ”. Gospo‑ darz chętny do rozmowy. W jego wersji 7 lipca 1941 roku ani na rynku w Ra‑ dziłowie, ani na żadnej sąsiedniej ulicy nie było żadnego Polaka, bo tego dnia Niemcy wydali Polakom zakaz wychodzenia z domu. Ze swadą opowiada mi o powojennej partyzantce, o swoim udziale w odbiciu Grajewa z sowieckich rąk w 1945 roku. Katowany na UB, do niczego się nie przyznał. Odsiedział kilka lat i wyszedł, a ci, którzy się przyznali, dostali karę śmierci. Żegnam się szybko. Chyba nie mam co się łudzić, że cokolwiek z niego wydobędę.

11 września 2002 Po powrocie do Warszawy wyżalam się Joasi Szczęsnej, ile to już razy wracam z marnym uzyskiem, mając jednocześnie pewność, że pamięć zbrodni istnieje, tylko nie mam do niej dostępu. –  Wszystko przez to – komentuje Joasia – że mordowanie Żydów jest w dzisiejszych czasach politycznie niepoprawne. Gdyby przyznawano za

493

to dodatki do emerytury i ordery, pod twoim mieszkaniem stałaby kolejka uczestników zbrodni. Inna rzecz, że też mogłabyś nie dowiedzieć się tej prawdziwej prawdy.

13 września 2002 Nowy Jork. Przyjaciele użyczają mi gościny, żebym mogła oderwać się od trau‑ matycznej bliskości Jedwabnego i pisać tu książkę. Spędzam na Manhattanie dwa miesiące. Moja córka Ola, która chodzi w tym czasie do amerykańskiej szkoły z Sarą, córką przyjaciół, Joanny i Lawrence’a Weschlerów, żegna się z koleżanką po lekcjach: „Do poniedziałku”. „W poniedziałek do szkoły? W Jom Kipur?” – zdumiała się koleżanka, która pochodzi z Irlandii. W Nowym Jorku i okolicach – w stanie Nowy Jork mieszka kilka milionów Żydów – w bardzo wielu szkołach dzieci mają ten dzień wolny. Myślę z żalem, że w Polsce nikomu nie przychodzi do głowy, by tego dnia choćby wspomnieć Żydów, polskich obywateli, którzy przez stulecia obchodzili tu Sądny Dzień. Na pociechę sięgam po Stanisława Vincenza. Opi‑ sując swoje dzieciństwo nad górnym Czeremoszem w Karpatach Wschodnich, ojczyźnie chasydyzmu, wspominał, jak kiedyś w Sądny Dzień zajrzał w okna rozświetlonej izby, gdzie modlili się Żydzi, wpatrywał się w starca, przewod‑ nika modlitwy, który wołał, śpiewał przeciągle i łkał. „Jakże bezpiecznie czuje się dziecko – pisał – wyrastające w kraju, którego rok za rokiem strzegą takie modlitwy, nawet jeśli są to modlitwy innej religii. Przez stulecia wznosił się szmer tych modlitw ku niebu – naraz zamilkł. Czy zabrzmi kiedy znowu? I czy brzmiała w nim obca nadzieja czy nasza własna?”.

20 września 2002 Maniucha relacjonuje mi z Warszawy, że dzwoniły do mnie trzy osoby z Jedwab‑ nego. Jedna z nich, usłyszawszy, że wyjechałam do Ameryki, kazała powtórzyć, że muszę koniecznie wrócić na najbliższą niedzielę. Po mszy ksiądz Orłowski organizuje spotkanie, chce reaktywować Komitet Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego, by wystąpił do władz z żądaniem zdemontowania pomnika. Dzwonię do Krzysztofa Godlewskiego do Chicago. Ustalenia prokuratora Ignatiewa, że to Polacy byli jedynymi bezpośrednimi sprawcami zbrodni, były dla niego szokiem. –  Muszę to przyjąć – mówi – bo poznałem Ignatiewa i nie mam wątpliwości co do jego rzetelności. Ale wierzyłem dotąd, że śledztwo wykaże, iż zrobili to Niemcy, do których dołączyli ci najgorsi z miejscowych i że to za nich prze‑ praszamy.

494

Dzwonię do Leszka Dziedzica do Lawrence. Relacjonuję mu plotki z Je‑ dwabnego. –  Ja nie mam się od kogo dowiedzieć, co się tam dzieje – mówi z gory‑ czą. – Urodziłem się i wychowałem w Przestrzelu, spędziłem tam czterdzieści lat, połowę mego życia, i to jeśli Bóg da mi długie życie, a nie mam nikogo, do kogo mógłbym zadzwonić i spytać, co słychać. Odnalazł go tu kolega ze szkoły podstawowej. –  Jego ojciec był w NSZ. On nazwał mord „oczyszczeniem narodu ze śmieci”. Spytałem: „Co ty tu robisz w Ameryce, gdzie tylu Portorykańczyków, Żydów i innych narodowości? Wracaj żyć w oczyszczonym środowisku”. Streszcza mi wywiad z księdzem Orłowskim w prasie polonijnej. –  Ksiądz opowiada o dwustu siedemdziesięciu niemieckich żołnierzach w mundurach lotnictwa (nie precyzuje, gdzie też wylądowali) i że jego para‑ fianie żartują, jak to należy im się medal olimpijski za to, że zabili orczykami tylu Żydów. Jego ojcu tak się tutaj ckni, że co dzień zapowiada, że wraca do Polski, bo chce umrzeć u siebie. –  Tłumaczę mu: „Tatko, przecież ksiądz cię nie pochowa”.

20 października 2002 Leszek Dziedzic przyjechał do Nowego Jorku, żeby poznać rabina Bakera, a ja mu towarzyszę jako tłumacz. –  Masz pracę? Wiela za godzinę? – pyta go od progu rabin. Dziwię się, że rabin mówi po polsku, z poprzednich z nim rozmów wyni‑ kało, że pamięta teksty piosenek, a poza tym tylko pojedyncze słowa. –  Nie myślałem, że jeszcze umiem – odpowiada mi, już po angielsku, śmiejąc się z zadowolenia – ale mieszkał u mnie przez kilka dni Krzysztof Godlewski, z którym odbierałem nagrodę w synagodze na Brooklynie. Przy nim sobie co nieco przypomniałem. Dziedzic oświadcza: – Pan, panie rabinie Baker, i ja, Leszek Dziedzic, obydwaj jesteśmy z Jedwabnego. Przyjechałem tu poznać sąsiada. Za mor‑ derców nie przepraszam, bo oni są mi obcy. Ale przepraszam cię, rabinie, za tych, którym zabrakło wtedy odwagi, żeby pomóc Żydom. –  My nie chcemy nic – mówi znów po polsku rabin. I dopowiada, już po angielsku: – Oni myślą: Żydzi chcą nam zabrać domy. A my chcemy, żeby mordercy żałowali win, nie domów. –  Mój dziadek, Piotr Dziedzic z Przestrzela – opowiada Leszek – musiał wozić zboże do przemielenia do młyna należącego do pana rodziny. –  Mój dziadek Becałe Pecynowicz był młynarzem – potwierdza

495

rabin – a naszymi sąsiadami byli Brzózko, Zaleski, dalej Sielawa mieszkał na rogu, potem Zambrowski. –  10 lipca był świetną okazją do pojednania – stwierdza Leszek – ale w Jedwabnem ksiądz nie dopuścił do tego. Ty mi, rebe, powiedz: dlaczego tak się dzieje? Mamy jednego Boga, przyjęliśmy waszą wiarę, modlimy się do żydowskiej Matki Boskiej. Jak ksiądz Orłowski się nie boi, że jednego dnia stanie przed obliczem Boga? Rabin: – Myślałem, żeby go o to zapytać, ale on nie zna odpowiedzi.

28 października 2002 Dzwonię do Jedwabnego dowiedzieć się o wyniki wyborów samorządowych w Jedwabnem. Stanisław Michałowski nie przeszedł. –  Zawsze byłem na jednym z trzech pierwszych miejsc. „No i po co się ustawiłeś po niewłaściwej stronie?”, usłyszałem. Taka jest moja zapłata za przygotowywanie uroczystości w Jedwabnem. Staram się nie mieć tonu pod tytułem „a nie mówiłam” (że powinien był wcześniej zrezygnować, razem z Godlewskim). Chyba jednak mi się nie udało, bo Staszek dodaje: –  Chciałem ukryć przed tobą, co tu wyznacza myślenie mieszkańców, bo było mi wobec ciebie wstyd. Ale jest, jak jest.

29 października 2002 Z przyjaciółmi w japońskiej restauracji na Manhattanie. Para znajomych z Pol‑ ski przyprowadziła koleżankę, dziewczynę, która tu studiuje. –  A pani książka jest za czy przeciw Grossowi? – pyta miło. Cała się jeżę. Czy to jedno z najczęstszych pytań, z jakimi się spotykałam w Polsce przy przypadkowych rozmowach, musiało mnie dopaść aż na Manhat‑ tanie? Jest tylko jedna oczekiwana odpowiedź – książka będzie przeciw. Wolę pisać książkę w Nowym Jorku, nadużywając gościnności przyjaciół, właśnie po to, by nie słuchać takich pytań. Dziewczyna zresztą nie czytała książki Grossa, ale była na spotkaniu w konsulacie, na którym był rabin Baker. –  Cudowny człowiek. Mówił, że przygotowuje nową książkę, żeby spros­ tować książkę Grossa. Tłumaczył, że w zbrodni wzięło udział dwudziestu trzech chuliganów, a reszta mieszkańców była dobrymi, pobożnymi ludźmi. Już wcześniej zauważyłam, że rabin ma inną wersję dla Polaków, inną dla Żydów. Ostatnio opowiedział mi historię, w którą nawet ja – osoba w tej sprawie skłonna do dostrzegania nieprzyjemnych faktów i wydawania su‑ rowych osądów – nie jestem w stanie uwierzyć. O tym, że tutejszy dyrektor

496

LOT­‑u postanowił przetłumaczyć jego Jedwabieńską księgę… na polski i został za to wyrzucony z pracy.

30 października 2002 Obiad z Krysią Fiszer z YIVO, Żydowskiego Instytutu Naukowego założonego w Wilnie, obecnie z siedzibą w Nowym Jorku. Na przyjęciu w konsulacie wi‑ działa rabina Bakera. –  Siedział tuż przy wejściu i kolejne osoby podchodziły zrobić sobie przy nim zdjęcie. Miałam poczucie, że traktuje się go jako eksponat, służący do poświadczania, że Polacy nie są antysemitami.

4 listopada 2002 U rabina Bakera. Leszek Dziedzic tym razem przyjechał go odwiedzić razem ze swoim ojcem. Rabin przygotował na cześć Leona Dziedzica całe zdanie do wygłoszenia po polsku: –  Pan zrobił dobry uczynek, że pochował Żydów. Wielekroć powtarza już po angielsku, wzruszony:  – Pan Leon oddał pomarłym najważniejszą przysługę według religii ży‑ dowskiej, przysługę godnego pochówku. On i jego syn to niezwykli ludzie. –  Słuchaj, rebe – mówi Leon Dziedzic – dam sobie łeb uciąć, że to Polacy zrobili. Ja to zawsze powtarzałem. A ksiądz w Jedwabnem opowiada, że poje‑ chałem do Izraela, bo Polonia mnie nie wpuściła do Ameryki za moje kłamstwa. –  Ksiądz Orłowski powiedział mi, że krzyże w kościele zostały ufundowane przez Żydów – mówi rabin. – Nie zadałem mu prostego pytania: „Dlaczego przed tymi krzyżami chrześcijanie zabijali?”. Wiedziałem, że nie mogę zadać tego pytania, ponieważ przyjechałem na znak pojednania. Ustalają z żalem, że pewnie się przed wojną nie znali. Gdy Jakub Piekarz miał dwadzieścia trzy lata, Leon Dziedzic miał ledwie dziesięć. Wspominają razem dawne miasteczko. Leon Dziedzic: – Pamiętam Cukierbauma („Skład apteczny” – dopowiada po polsku rabin), kowala Szmuiła, co miał kuźnię na rogu i był niewielkiego wzrostu, Kuropatwę, co woził ludzi, Zundla, u którego kupowało się buty. U Polaka na rogu w piekarni można było kupić dwa pośledniaki, takie bułecz‑ ki, za tyle samo, co u Żyda kupiło się trzy. Pośledniaki były ze słabszej mąki, z pszenicy, ale pożywniejsze, bo z ziaren przy łupinie. Rabin Baker dodaje, że chleb pośladowy robiło się u jego dziadka, który miał nie tylko młyn, ale też olejarnię i piece do wypiekania chleba, tak by przestrzegać koszerności na każdym etapie produkcji.

497

Rabin zgodził się na publikację swoich przedwojennych zdjęć z Jedwabne‑ go w mojej książce. Wysyła mnie na ich poszukiwanie w głąb swego mieszkania. Znajduję je w jednej z rozlicznych szuflad, wysypuję na stół. Rabin nie widzi już na tyle dobrze, by mógł mi powiedzieć, kto jest kim.

24 listopada 2002 Z powrotem w Polsce. Odwiedziny u Marianny Ramotowskiej, która coraz bardziej zamyka się w swoim świecie. Tym razem nie poznała mnie. Gdy czas teraźniejszy staje się coraz bardziej mglisty, czas przeszły nabiera barw. Pytam więc panią Darię, jej opiekunkę, która spędza z nią dwadzieścia cztery godziny na dobę, czy pani Marianka wspomina jej o swoim dzieciń‑ stwie. Ale nie, pani Daria wiele razy ją wypytywała, lecz pani Marianna swoje wspomnienia z dzieciństwa, kiedy była jeszcze Rachelą, zamknęła na cztery spusty.

29 listopada 2002 Spędzam kolejny dzień na studiowaniu dwóch opasłych tomów IPN­‑u Wokół Jedwabnego pod redakcją Pawła Machcewicza i Krzysztofa Persaka. Ponad tysiąc pięćset stron, większość stanowią dokumenty – jest ich razem czterysta czterdzieści – odszukane w archiwach Białegostoku, Warszawy, Ełku, Jerozo‑ limy, Mińska, Grodna, Ludwigsburga. Książka IPN­‑u daje, choćby przybliżone, odpowiedzi na większość pytań, jakie wypełniały nagłówki gazet w czasie tej najgłośniejszej debaty ostatnich lat. To wielki sukces Grossa, że sprowokował kilkunastu uczonych, by pochylili się nad materiałami, po które wcześniej nikt nie sięgał. Paweł Machcewicz wylicza, dlaczego doszło na tych terenach do pogro‑ mów i mordów: 1) antysemityzm istotnej części polskiej ludności – jako pod‑ glebie i konieczny warunek; 2) rabunek żydowskiego mienia; 3) zemsta za rzeczywistą bądź wyimaginowaną współpracę Żydów z sowieckim okupan‑ tem; 4) inspiracja niemiecka, która polegała niekiedy na organizowaniu czy współorganizowaniu pogromów, do których dołączali Polacy, a niekiedy mia‑ ła charakter zachęty czy przyzwolenia. Ilu było czynnych uczestników zbrodni w Jedwabnem? Krzysztof Persak, który dokonał wnikliwej analizy danych procesowych z lat 1949 i 1953, wy‑ łączając zeznania, które mogą wzbudzać wątpliwości, doliczył się osiemdzie‑ sięciu pięciu osób wymienionych z imienia i nazwiska. Liczbę mieszkańców Jedwabnego i pobliskich wsi, którzy w jakiejś formie brali udział w zbrodni, oszacował na sto kilkadziesiąt osób.

498

Czy można przyjąć ustalenia z procesu z 1949 roku? Profesor Andrzej Rzepliński w miażdżącej krytyce procesu dowiódł, że zbrodnię zminimalizo‑ wano, a śledztwo prowadzone było wyjątkowo niechlujnie: niewykluczone, jego zdaniem, że część funkcjonariuszy UB i prokuratorów podzielała antyse‑ mickie uprzedzenia podejrzanych. „Nie ulega wątpliwości – pisze – że sprawę prowadzono tak, by ujawniać jak najmniej dowodów, które mogłyby przema‑ wiać za winą oskarżonych i innych polskich mieszkańców”. Rzepliński daje wiarę zeznaniom świadków, którzy w śledztwie ujawniali zbrodniarzy, choć na sprawie je odwoływali. I tak, analizując zeznanie Bronisławy Kalinowskiej („leciał ulicą Laudański Jerzy, powiedział, że już dwóch czy też trzech Żydów zabił”), stwierdza: „Jej odważne zeznanie z dochodzenia zostało w sądzie »skorygowane«, ponieważ ta starsza kobieta, co dla mnie nie ulega wątpliwości, bardziej bała się pozostających na wolności członków rodziny Laudańskich oraz rodzin innych oskarżonych niż UB”. Czy można wierzyć prokuratorowi Waldemarowi Monkiewiczowi, który twierdził, że zbrodni dokonało dwustu trzydziestu dwóch Niemców? Nie – oświadcza Krzysztof Persak, który analizował akta śledztwa z 1967 roku. W do‑ kumentach nie ma bowiem nawet śladu źródeł, które mogłyby prowadzić do takiej konkluzji. „Ówczesne postępowanie prokuratora – czytamy – nie sposób ocenić inaczej niż jako manipulację materiałem dowodowym i fałszowanie wyników śledztwa”. Ile było ofiar? Marcin Urynowicz, próbując ustalić to na podstawie różnych sprzecznych danych, uznał, że w 1939 roku społeczność żydowska w Jedwab‑ nem liczyła około tysiąca osób. Ilu Żydów było w Jedwabnem w 1941 roku, nie wiadomo, raczej nie więcej. W stodole – stwierdza – zginąć musiało stanowczo mniej niż tysiąc osób, wiadomo, że część zamordowano indywidualnie, kijami, siekierami, a części udało się tego dnia ukryć przed oprawcami. (Nie wiemy, co prawda, ilu znalazło się tego dnia w miasteczku uciekinierów z Radziłowa, Wizny, Stawisk i okolicznych mniejszych skupisk żydowskich). Czy Niemcy zbrodnię w Jedwabnem zaplanowali, czy tylko dali na nią przyzwolenie? Szczegółową kwerendę przeprowadził w tej sprawie profesor Edmund Dmitrów. Niestety nie znaleziono niemieckich dokumentów pozwa‑ lających stwierdzić, jaki był niemiecki udział. Te dwa IPN­‑owskie tomy to najlepszy prezent, jaki mogłabym sobie wyma‑ rzyć na finiszu mojej książki. Ujednolicona pisownia nazwisk. Uporządkowany zbiór dokumentów. Akta procesów, które rozszyfrowywałam z niechlujnych rękopisów – porządnie zredagowane. Większość materiałów z Radziłowa i Je‑ dwabnego znałam wcześniej, ale nie byłam w stanie wszystkiego skserować czy wpisać do laptopa. Męczyło mnie, że odnajdywałam jakiś wątek już skądś mi znany, ale niewynotowany z poprzedniego dokumentu. Gdy otwieram

499

księgę na indeksie nazwisk, mogę śledzić losy moich bohaterów. Nie muszę już podejmować decyzji, czy mam pisać Wasersztejn, Wasersztajn czy Waserstein, czy Izrael alias Józef był Grądowski czy Grondowski. To wszystko rozstrzygnęli za mnie redaktorzy IPN­‑u. Moje obawy wobec IPN­‑u szczęśliwie nie znalazły potwierdzenia. Byłam zresztą spokojniejsza, od kiedy poznałam Krzysztofa Persaka, a także kiedy dowiedziałam się, że współredaktorem będzie Paweł Machcewicz. Znałam jego książkę o Październiku 56, jeden jej rozdział był dla mnie szokiem – nic wcześniej nie wiedziałam o antysemickich wystąpieniach robotników w tamtym czasie.

1 grudnia 2002 Koszarujemy się z Joasią Szczęsną u niej w mieszkaniu, gdzie mamy zrobić pierwszą redakcję książki. Joasia przeznaczyła na to swój urlop. Dwójka po‑ zostałych redaktorów – Ela Regulska i Piotr Bikont – wspomagają nas „na przychodne”. Dobrze, że moje rozmowy i komentarze, podobnie jak notatki robione w ar‑ chiwach, opatrzone są datami. Dzięki temu mogę je teraz ułożyć w formie dzien‑ nika. Wiem już, że ograniczę się do Radziłowa i Jedwabnego. W planach miałam także odtworzenie przebiegu zbrodni w Wąsoszu. Odkładałam to, aż uświado‑ miłam sobie, że nie mam siły konfrontować się z kolejnym koszmarem.

7 grudnia 2002 U Marianny Ramotowskiej z Haliną Bortnowską. Bortnowska powołała złożoną z absolwentów prowadzonych przez nią warsztatów o prawach człowieka grupę Wirydarz. Rozesłali listy z pytaniem, jaki napis powinien być na pomniku. Tekst, wynik kompromisu, w którym nie wskazywano sprawców, miał być uzupełniony. –  Dostaliśmy tylko jedną odpowiedź, i to z prośbą, by zacytować ją ano‑ nimowo – mówi mi Halina. – To był dla nas cios w samo serce. Opracowali sami dwie wersje. Ale nikt się ich inicjatywą nie zainteresował.

12 grudnia 2002 Spotkanie w IPN­‑ie poświęcone książce Wokół Jedwabnego. –  Poddaję tę książkę pod osąd sumień trybunału narodowego – zaczyna z wysokiej nuty szef IPN­‑u profesor Leon Kieres. Zazwyczaj książkę naukową poddaje się pod osąd świata naukowego, ale to nie jest ten przypadek.

500

23 grudnia 2002 Dzwonię do Krzysztofa Godlewskiego do Chicago z życzeniami. –  Jestem sam, rodzina ciągle w Polsce, wahają się, co robić, dzieci nie za bardzo chcą wyjechać. Wyłączyłem radio, bo jak słyszę kolędy, to robi mi się smutno nie do wytrzymania.

6 stycznia 2003 Na Trzech Króli, jak co roku, wspólne śpiewanie kolęd u Róży i Franza Thunów, dla mnie i dla moich córek jeden z ulubionych dni w roku. Jesteśmy rodziną przepadającą za świętami, przygotowujemy trzynaście dań na Wigilię, malu‑ jemy pisanki na Wielkanoc, a do uroczystego obchodzenia świąt katolickich jeszcze chętnie dołączyłabym obchodzenie świąt żydowskich. Może z czasem. W przerwach między kolędami rozmawiam z Aleksandrem Smolarem. Przytaczam mu wypowiedź znajomego z IPN­‑u, który opowiadał mi o panują‑ cych w Instytucie nastrojach: Jedwabne przepełniło kielich goryczy, stąd jest zielone światło na prowadzenie śledztw tylko w sprawie zbrodni popełnionych na czystych etnicznie Polakach. Co potwierdza się zresztą na odcinku, który obserwuję z bliska: śledztwo w sprawie Radziłowa odebrane Ignatiewowi utknęło w miejscu, śledztwa w sprawie Wąsosza nawet nie wszczęto. Smolar odpowiada, że wcale się temu nie dziwi. Dla rekonstrukcji naro‑ dowej pamięci po bez mała pięćdziesięciu latach zniewolenia konieczne jest skupienie się na zbrodniach przeciwko Polakom. Ten proces rekonstrukcji pamięci został zaburzony przez aferę z krzyżami w Oświęcimiu, przez upub‑ licznienie mordu w Jedwabnem. Skierowało to uwagę na sprawy żydowskie, które nie są przecież punktem centralnym polskiej pamięci. Mnie się jednak zdaje, że rola świadka Zagłady to podstawowe polskie doświadczenie, z którym nie potrafiono się uporać. Wyrzucanie traumatycz‑ nych treści poza obszar wspólnotowych doświadczeń zdrowiu nie służy.

10 stycznia 2003 Dostałam kasetę, sprzedawaną pod jednym z białostockich kościołów. Jest to nagrany wykład wygłoszony na Jasnej Górze. „Chcę się podzielić z księżmi kapelanami i księdzem biskupem refleksją na temat dialogu katolicko­‑żydowskiego. Zacznijmy od tego, kto jest Żydem. Są dwa wyznaczniki żydowskości. Pierwszy – matka. Bo Talmud mówi, że może nawet własna matka mieć kłopoty z ustaleniem, kto jest ojcem [wybuchy śmie‑ chu]. Jeśli nie ma się matki żydowskiej, nie jest się Żydem. Według rabinów, bo według nas jest Żydem. Casus nasz prezydent. A jak urodził się z matki

501

żydowskiej, jest komunistą, ateistą, takich przykładów w Rosji było miliony, to jest Żydem? [odpowiedź gromka: „Jest!”]. Drugi wyznacznik – judaizm”. Nazwisko wykładowcy nie pada, ale rozpoznaję głos księdza profeso‑ ra Waldemara Chrostowskiego. Prorektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, były współprzewodniczący Rady Chrześcijan i Żydów, obecnie jest ekspertem prymasa do spraw dialogu chrześcijaństwa z judaizmem. „Ogromną karierę – słucham dalej – zrobiło powiedzenie, że Żydzi są starszymi braćmi chrześcijan, a to nieporozumienie. Tak jak powoływanie się na Jana Pawła II. Papież tego nie powiedział. Papież tak mówił w syna‑ godze w Rzymie: »Jesteście naszymi braćmi umiłowanymi i, myślnik, można powiedzieć, myślnik, naszymi starszymi braćmi«. A liczy się każdy znak, nawet pusta przestrzeń między znakami. W rzeczywistości to są nasi młodsi bracia. Bo dziś mamy do czynienia z talmudycznym judaizmem, który nie ma nic wspólnego z judaizmem biblijnym. Myślenie żydowskie, mentalność żydowska się z tego bierze, z Talmudu. To znajdziemy w Malowanym ptaku, w powieściach Izaaka Singera, w ostatnich doniesieniach o Jedwabnem. To jest zmyślenie, bzdura, nic takiego się nie wydarzyło. Dlaczego, mimo ekshu‑ macji, mówi się o liczbie tysiąc sześćset? My, chrześcijanie, chcemy odtworzyć fakty. Dla Żydów fakty nie mają żadnego znaczenia. My współczujemy, a ich odpowiedź sprowadza się do tego: a ile z tego możemy zyskać? Niemcy za‑ płacili Izraelowi sto miliardów marek. Jak to źródło wyschło, zaczęto szukać źródeł gdzie indziej. Myśmy wielu z tych rzeczy nie wiedzieli, obracali się w kategoriach moralnych, a to przełożono na sześćdziesiąt pięć miliardów roszczeń finansowych. Próbowano przez Auschwitz, przez sprawę krzyży. Jak nie wyszło, przerzucono się na Jedwabne, przygotowywano się do tego trzy lata. Ostrzegaliśmy kancelarię prezydenta i premiera, że nie wolno dopuścić, by rząd przeprosił Żydów”. Dowiaduję się, że Chrostowski pochodzi z podlaskiej wsi.

17 stycznia 2003 Posiedzenie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Przyszłam posłuchać profesora Kieresa, który zdaje sprawozdanie z działalności Instytutu Pamięci Narodowej. Słucham, jak tłumaczy posłom, że wśród podjętych przez IPN spraw tylko pięć procent dotyczy obywateli polskich innych narodowości. W jakim świecie żyjemy, że prezes IPN­‑u musi coś takiego mówić? Jakby istnieli obywatele polscy etnicznie „czyści” i „brudni”. I jakby z zajmowania się tymi drugimi należało się tłumaczyć. Nie mam wątpliwości, że Kieres ma jak najlepsze intencje, najwidoczniej uważa jednak, że taka statystyka konieczna

502

jest dla ratowania IPN­‑u. Instytut powstał z woli polskiej prawicy, miał być miejscem, gdzie odkłamywana jest nasza historia, gdzie piętnuje się komu‑ nistycznych prześladowców i ujawnia agentów. Budżet IPN­‑u zatwierdza co roku Sejm. SLD nigdy nie był entuzjastą tej instytucji. A czy po Jedwabnem partie prawicowe będą broniły w Sejmie jej interesów? Kieres dźwiga na so‑ bie odpowiedzialność, że przez jego decyzję, by wszcząć śledztwo w sprawie Jedwabnego, mogą zostać obcięte fundusze.

25 lutego 2003 W katolickiej Telewizji Puls reżyser Artur Janicki, który przygotowuje film o Jedwabnem, przedstawia swój wywód myślowy: „Jeżeli w Jedwabnem po 10 lipca uratowało się stu–dwustu Żydów, to żeby ich uratować, musiało nara‑ żać swe życie około dwustu Polaków. Postanowiłem znaleźć na to świadków. Ksiądz ogłosił z ambony, że szukam świadectw o Polakach ratujących Żydów. I co? I nic. Nie udało mi się zdobyć ani jednego wywiadu! To pokazuje, co dziennikarze zrobili z mieszkańcami – tak nimi zmanipulowali, że oni nic już nie chcą mówić”. Jego wypowiedź to gotowy instruktaż, jak na podstawie fałszywych prze‑ słanek wyciągać fałszywe wnioski. –  Jedwabne zostało zamordowane – podsumowuje obecną sytuację miesz‑ kańców zaproszony do studia Tomasz Strzembosz.

28 lutego 2003 Dzwonię do Janusza Ż. Oświadcza mi, że po przeczytaniu dwóch tomów IPN­‑u i przeprowadzeniu prywatnego śledztwa uważa, że jego ojciec 10 lipca 1941 roku był na jedwabieńskim rynku. –  W aktach sprawy mój stryj mówi: „Przyszedł burmistrz i powiedział, żeby iść zganiać wszystkich Żydów na rynek. Przyszliśmy obaj z nim…”. Ktoś, kto nie wie, jak się mówi w tych stronach, może uważać, że „obaj” to stryj i burmistrz Karolak. Ale nie, „obaj” to znaczy, że stryj poszedł z moim ojcem, a obaj szli z Karolakiem.

4 kwietnia 2003 W „Rzeczpospolitej” ksiądz Stanisław Musiał z równym impetem, z jakim pięt‑ nował antysemityzm Kościoła, tym razem rozprawia się z wojną w Iraku. Pisze o zbrodni i kłamstwie, atakuje Episkopat USA, który poparł wysłanie amery‑ kańskich żołnierzy do Iraku. Ta wojna mnie też się nie podoba, jestem dumna

503

z mojej córki Oli, która w Nowym Jorku wyrywa się po szkole na manifestacje antywojenne. Wzmacnia to tylko moje poczucie alienacji, bo większość moich znajomych w Polsce, a także moja gazeta, jest za.

5 kwietnia 2003 Dzwoni do mnie bratanek Stanisława Ramotowskiego, wściekły, bo pani Ma‑ rianka prosiła go o przekazanie jakieś drobnej sumy ze swoich pieniędzy, które on ma na koncie (bratanek ma do tego konta pełnomocnictwo). Przy sposobności wyrzuca swoje żale do mnie: –  Pani nie rozumie sytuacji. Pan Stanisław był tu szanowanym i lubianym człowiekiem, a co potem się stało, jak pani zabrała stryjka i to wszystko zo‑ stało nagłośnione? Na mnie „Żyd” mówią. Niech mnie pani dobrze zrozumie, ja nie mam nic przeciw narodowości żydowskiej, ale przyzna pani, że to nie jest przyjemne. A jaki był problem z pochowaniem stryjka! Przecież jak pani przyjechała, to wcale nie wiadomo było jeszcze, czy pogrzeb się odbędzie. Na tym wszystkim ja jestem najbardziej stratny.

29 kwietnia 2003 Pogrzeb księdza Orłowskiego. Pofatygowało się nań do Jedwabnego dwóch biskupów.

8 maja 2003 Dzień Żydowski na Uniwersytecie Warszawskim. Zostałam zaproszona razem z prokuratorem Ignatiewem i Krzysztofem Persakiem na dyskusję o Jedwab‑ nem. Przyszło z dwieście osób, nie mieszczą się w sali. Po spotkaniu podchodzi ktoś do Ignatiewa, przedstawia się, że jest z Łom‑ żyńskiego i w 1943 roku był świadkiem, jak w jego rodzinnej miejscowości siekierami zatłuczono ukrywającą się czteroosobową rodzinę żydowską. Wie, gdzie są zakopane ciała, może wskazać miejsce. Wie, kim byli sprawcy, żyją do dziś. Ale nie chciałby występować oficjalnie jako świadek. Ignatiew tłumaczy mu, że może go zapewnić o swojej dyskrecji, ale nie może wszcząć postępo‑ wania bez formalnego przesłuchania. –  Nie mogę na pana naciskać – dodaje. – Pozostawiam to pana sumieniu. –  Wyczułem, że już sama ta rozmowa była dla niego trudnym wyzwaniem i że się nigdy więcej nie zgłosi – mówi mi Ignatiew.

504

20 maja 2003 Sama próbowałam wiele razy przebić się przez ich lęki. Nie udało mi się, choć miałam najlepsze możliwe wstawiennictwo Antosi Wyrzykowskiej. Poprosiłam Lecha Majewskiego, który jechał do Argentyny na wykłady, by odwiedził Olsze‑ wiczów w nadziei, że ich jakoś oswoi i w końcu zgodzą się ze mną rozmawiać. Zaopatrzyłam go w listę pytań i prowizoryczny plan Jedwabnego, licząc, że Mosze wniesie jakieś poprawki, a przynajmniej zaznaczy, gdzie sam mieszkał. Lech, już od siebie, dołączył koszerną wódkę i z wielkim naręczem kwiatów udał się na przedmieście Buenos Aires. Elke wyszła przed furtkę i nim podjęła rozmowę, zamknęła drzwi, naj‑ pierw od domu, potem od furtki. Spytała Lecha, czy jest „Christianos” (chrześ‑ cijanin). Przytaknął i nie czekając na zaproszenie do środka, wyciągnął kwiaty i koszerną wódkę. Elke ucieszona zabrała butelkę, zamknęła za sobą, przekrę‑ cając dwa razy klucz, drzwi od furtki, potem od domu i schowawszy wódkę, wróciła do Lecha. Wręczył jej moje pytania i plan. Dzwoniłam do Elke i Moszego Olszewiczów do Buenos Aires wielokrot‑ nie, i wcześniej, i teraz, po wizycie Majewskiego. Odbiera Elke, nie, nie chce rozmawiać ani nie chce poprosić do telefonu męża. Nie mam co się dalej łudzić, że uda mi się wydobyć cokolwiek od Moszego, jedynego – obok jego młodszego brata Berka – żyjącego świadka z Jedwabnego, który był tam w dniu zbrodni. Żona strzeże go niczym lwica. Antosi Wyrzykow‑ skiej powiedziała, że boi się, iż powrót do tamtych wspomnień może go zabić. Mam jedynie przesłaną mi przez Sławomira Grünberga, reżysera i pro‑ ducenta, który mieszka w Stanach i przygotowuje film o Jedwabnym, kasetę z nagraniem jego rozmowy z Olszewiczami. Też nie chcieli ani z nim rozmawiać, ani się spotkać. Mimo to zaryzykował, poleciał do Buenos Aires i w końcu wpuścili go do domu. –  Rozmawiałem z głęboko wystraszonymi ludźmi – opowiadał mi. – Ten strach sprzed sześćdziesięciu lat wciąż w nich tkwi. Mają poczucie, że dalej muszą się ukrywać, bo żyją w kraju pełnym nazistowskich zbrodniarzy. Dom okratowali, boją się odwiedzin obcych, ukrywają swoje pochodzenie. Z nie‑ pokojem wypatrywali, czy aby przypadkiem jakiś sąsiad nie zauważy, że mają gościa z kamerą. Oglądam kasetę. Olszewiczowie mówią do kamery po polsku, choć z tru‑ dem, najlepiej Mosze, Berek ledwo, ledwo. Między sobą – po hiszpańsku i w jidysz. Gdy tylko bracia zaczynają coś opowiadać, Elke zaraz przerywa: –  Ja nie chcę, żeby mówić, że to Polaki zrobiły. A po co nam to? –  Kto to byli ci Polacy? – próbuje ciągnąć rozmowę Sławek. –  Basta – przerywa Elke. – Nie wiemy nic.

505

Przesłuchuję na okrągło te kilka zdań, które mimo protestów żony wydusił z siebie Mosze. „Polski chłopak, mój kolega, słyszał, co oni mówili, jak zrobili zebranie u burmistrza. Powiedział mi: »Przychodzi kres na Żydów«. Przekazałem ro‑ dzinie, że jutro spalą wszystkich. Ja zostałem, by pilnować dobytku, ojciec był krawiec i w domu były maszyny krawieckie. Mamie i siostrze dałem jeszcze czternaście miesięcy życia, w getcie”. „Jak ten chłopak mi powiedział, że będą palić Żydów, to ja potem zoba‑ czyłem, że przyjechał wóz i w nim sześciu Niemców. Schowałem się wtedy w zbożu, z tyłu za kościołem”. „Oni zabili i poszli po domach, usiedli przy stole, jakby to było ich. Po wojnie zobaczyłem, kto ma maszyny ojca”. Prawie cztery lata odsłuchiwania świadków, setki godzin spędzonych na rozmowach; wyczulona już jestem na każdy okruch informacji. Czy niesie coś nowego, odkrywa jakiś trop, coś potwierdza, czemuś zaprzecza… I oto kolejny kawałek puzzla wskakuje na swoje miejsce. Dzięki tej kasecie zrozumiałam, skąd Szmul Wasersztejn wziął bulwersującą informację, że na naradzie Po‑ laków i Niemców u burmistrza dotyczącej losu żydowskich rzemieślników (wymordować ich z całą resztą narodu? zostawić, bo mogą się przydać Wielkiej Rzeszy?) to Polacy mieli przekonać Niemców, że zastąpią im pomordowanych żydowskich fachowców. Źródłem tej informacji musiał być Mosze Olszewicz, który z kolei otrzymał ją od „polskiego chłopca”. Dzwonię do Ignatiewa. Jego zdaniem taka narada była niemożliwa. –  To nie był temat do negocjacji z tubylczą podbitą ludnością – mówi mi. – Ze źródeł historycznych wynika, że było wskazanie, aby oszczędzać rze‑ mieślników, jeśli mogą się przydać armii. Gdyby Niemcy chcieli ich zatrzymać, nie słuchaliby zdania miejscowych. Słowo „narada” jest z pewnością źle dobrane, sugeruje jakiś partnerski układ, jakieś negocjacje, które nie mogły mieć miejsca. Ale czy w ogóle nie‑ możliwa była żadna rozmowa o tej kwestii? Stanisław Przechodzki w latach siedemdziesiątych próbował na ten temat wyciągnąć coś od Eugeniusza Śliweckiego, zastępcy Karolaka, okupacyjnego burmistrza Jedwabnego. Ten nie kwapił się do zwierzeń, ale raz wyrwało mu się, że Karolak umówił się z Niemcami, iż miasto samo załatwi sprawę Żydów.

506

6 czerwca 2003 –  Po ujawnieniu sprawy Jedwabnego antysemitów w Polsce znacznie przybyło – opowiada mi Ireneusz Krzemiński, który powtórzył badania zro‑ bione dziesięć lat wcześniej razem z Heleną Datner­‑Śpiewak. Tylko czternaście procent Polaków uważa, że w Auschwitz – symbolu Holokaustu, gdzie dziewięćdziesiąt procent zamordowanych stanowili Żydzi – mordowano przede wszystkim Żydów. To, że Żydzi ucierpieli w czasie wojny bardziej niż Polacy, przyjmuje do wiadomości jeszcze mniej Polaków niż kiedyś – zaledwie trzydzieści osiem procent. –  Jedwabne wyostrzyło nasze poczucie konkurencyjności w cierpieniu – stawia hipotezę Krzemiński.

15 czerwca 2003 Według ogłoszonych właśnie wyników spisu powszechnego w Polsce żyje tysiąc stu Żydów. W tym ja i Ola. Pamiętam dobrze wizytę ankieterki. W spisie było pytanie o narodowość. Okazało się, że trzeba odpowiedzieć najpierw „nie” na pyta‑ nie o narodowość polską, żeby zakreślić inną narodowość. Zatem nie mam pra‑ wa czuć się i Polką, i Żydówką! Skądinąd już sam polski język wymusza pewien sposób określania siebie. Mówiąc o sobie, muszę wybrać między nazwaniem się „Polką żydowskiego pochodzenia” a „polską Żydówką”. Nie istnieje w języku określenie, które pozwoliłoby mi nazwać się równorzędnie i Polką, i Żydówką. Odbyłyśmy dyskusję rodzinną. Maniucha powiedziała, że czuje się Żydów‑ ką, przynajmniej w jednej czwartej po babci, ale z drugiej strony nie bardzo rozumie, co to znaczy być Żydem, kiedy się jest niewierzącym. Czyli wybiera narodowość polską. Ola nie miała wątpliwości, że stawianie jej w sytuacji wy‑ kluczającego wyboru jest nie w porządku, więc jeśli tak – wybiera narodowość żydowską. Ja też. Ankieterka bez zmrużenia oka wpisywała krzyżyki w odpowiednie rubryki. Już w progu rzuciła na odchodnym: –  Przechodziłam dwutygodniowe szkolenie, żeby dostać tę pracę. Uczono nas, że mamy się niczemu nie dziwić.

Rozdział 14

Przyzwoici polscy młodzieńcy i chuligani czyli o mordercach z Jedwabnego, Radziłowa, Wąsosza i okolic

1 „Mnie uderzyło wyjątkowo nieprzyjemnie, że w żydowskich pogromach brali udział bracia Laudańscy – mówił Stanisław Lem w rozmowie ze Stanisławem Beresiem. – Ponieważ do pozytywnych bohaterów zbiorowych »trylogii« na‑ leżała właśnie drobna szlachta laudańska. To jest symboliczne zejście polskiej legendy na psy”. Kiedy w książce Stanisława Orzechowskiego Aby pamięć nie zginęła o nie‑ podległościowym podziemiu w Łomżyńskiem natknęłam się na informację o Maksymie Jonkajtysie ze Szczuczyna, „kierowniku szkoły powszechnej, ofiarnym patriocie, jednym z pierwszych konspiratorów tak w czasie oku‑ pacji sowieckiej, jak i niemieckiej, rozstrzelanym w 1943 roku”, nie od razu

508

uświadomiłam sobie, że to musi być ten sam dyrektor szkoły, Jonkajtis, który wedle relacji Basi Kacper ze Szczuczyna – czytałam ją w Żydowskim Instytu‑ cie Historycznym na samym początku moich poszukiwań prowadzących do powstania tej książki – przewodził pogromowi w swoim rodzinnym mieście. Ale pamiętam, że już wtedy uderzyło mnie jej sformułowanie, iż pogromy organizowali „przyzwoici polscy młodzieńcy i chuligani”. Musiało jednak upłynąć sporo czasu, zanim dotarła do mnie w pełni cała groza, a zarazem precyzja tego określenia. Musiałam też po raz wtóry przej‑ rzeć zeznania ocalałych z Zagłady, by uprzytomnić sobie, że kryjącą się za tym określeniem wiedzę miałam przez cały czas dosłownie na wyciągnięcie ręki. Radziłów. „Wyższe polskie sfery zaczęły wpływać na tłum – zeznawał Me‑ nachem Finkelsztejn – że nadszedł czas rozliczyć się za wszystkie czasy z tymi, którzy ukrzyżowali Jezusa Chrystusa, którzy używają krwi chrześcijańskiej do macy i którzy są przyczyną wszystkiego zła na świecie, czyli z Żydami”. Stawiski. „W mordzie wzięli udział Polacy z różnych warstw społecznych, nawet większa część inteligencji, która dopiero co uwolniła się z sowieckich więzień” – zeznawała Fajga Gołąbek. I dalej, że gdy niemieckie władze po‑ zwoliły miejscowym zabić siedemdziesięcioro Żydów: „chrześcijanie się upili i z okrzykiem »Dawajcie fury, zabierajcie skóry!«, chodzili od domu do domu i każdą znalezioną rodzinę żydowską wyprowadzali poza miasto i zabijali”. Wizna. „Kierowanie prześladowaniami Żydów – opisywał Awigdor Nie‑ ławicki (później Kochaw) – przejęli tzw. polscy partyzanci, którzy w czasie władzy sowieckiej ukrywali się lub przebywali w więzieniu”. Jasionówka. „Wszystko zostało przeprowadzone przez polskiego komen‑ danta [Leona] Kownackiego [kierownika jasionowskiego urzędu pocztowego] i jego przyjaciół doradców: młynarza [Józefa] Chmielewskiego, nauczyciela [Władysława] Grodzkiego i urzędnika pocztowego [Antoniego] Forencewicza”. Miejscowy nauczyciel, naczelnik poczty, policjant, felczer – z przecho‑ wywanych w ŻIH­‑u świadectw wynika, że przedstawiciele tych prestiżowych na przedwojennej polskiej wsi zawodów nie tylko podżegali do zbrodni, lecz także sami brali w nich udział. Jeszcze wyraziściej w złowrogich wydarzeniach lata 1941 roku przedstawia się rola lokalnych elit politycznych.

2 Elitę miasteczek w tej części Polski stanowili z reguły przedwojenni działacze narodówki. Wielu z nich w czasie sowieckiej okupacji siedziało w więzieniach, ukrywało się przed aresztowaniem, brało udział w antysowieckiej partyzant‑ ce. To oni po wyjściu Sowietów i wkroczeniu Niemców z reguły nadawali ton w miasteczku, organizując straże obywatelskie, które teoretycznie miały

509

pilnować porządku, w praktyce zaś dokonywały aktów zemsty; w pierwszym rzędzie na komunistach, zarówno żydowskich, jak i polskich, ale zaraz potem na swoich żydowskich sąsiadach. Te samorzutnie tworzone straże obywatel‑ skie i oddziały policji – formacje istniejące zaledwie kilka tygodni (dopóki nie zainstalowała się administracja niemiecka, która zresztą część ich członków zatrudniła w policji pomocniczej – Hilfspolizei) – kierowały większością po‑ gromów i mordów. I tak na czele rzezi w Wąsoszu stało dziewięć osób, wszystkie ze straży oby‑ watelskiej, wszystkie też – jak zeznawali świadkowie w procesie z 1951 roku – należały przed wojną do Stronnictwa Narodowego. W Radziłowie zapamiętano, że Henryk Dziekoński i Feliks Godlewski dokonywali swych zbrodni w biało­‑czerwonych opaskach straży obywatelskiej na ręku. O tym, że mordowanie Żydów odbywało się z pobudek ideowych, pró‑ bował po wojnie przekonywać sąd Henryk Dziekoński, uporczywie powtarzając i w śledztwie, i na procesie, że apelował do mieszkańców, by wstrzymali się od grabieży, a rzeczy żydowskie po prostu spalili. Chciał, by ten akt czystego patriotyzmu nie został zbrukany. Dopiero po uaktywnieniu się w Radziłowie elity politycznej włączyły się do akcji miejscowe męty i element przestępczy. W Jedwabnem działaczami narodówki byli między innymi Bronisław Śle‑ szyński, który oddał swoją stodołę na spalenie Żydów, oraz Czesław Laudański, ojciec skazanych za udział w zbrodni braci Jerzego i Kazimierza Laudańskich. Stworzona na bazie straży obywatelskich policja pomocnicza w wielu, zwłaszcza mniejszych miejscowościach była jedyną reprezentacją niemiec­ kich władz okupacyjnych. Inna rzecz, że wielu uczestników zbrodni, którym w sprawie mordowania Żydów było po drodze z Niemcami, szybko zarzuciło z nimi współpracę i część z nich poszła do lasu, a część – pozostając w policji pomocniczej – wspomagała podziemie. Na ośmiu oskarżonych o udział w mordzie na Żydach w Radziłowie – a wiem od świadków, że wszyscy oni faktycznie odgrywali w nim przywódczą rolę – sześciu konspirowało w czasie okupacji sowieckiej, w czasie okupacji niemieckiej było w AK, a część z nich po wojnie działała w niepodległościo‑ wym podziemiu. Jeden z morderców, Feliks Godlewski, tak został opisany w książce Orzechowskiego: „W konspiracji od 1939 roku. W plutonie Kedywu od 1944 roku. Walczył w 3. szwadronie 9. psk na Grzędach. Zdecydowany i odważny. Po wojnie skazany na wieloletnie więzienie”. Tyle że Godlewski skazany został w procesie o zamordowanie Żydów w Radziłowie. Ale i ten wyrok w miejscowej pamięci wchodzi w skład jego bohaterskiej biografii (w trakcie śledztwa dołożono mu zarzut pobicia osób współpracujących z sowiecką władzą).

510

Również o innych uczestnikach radziłowskiej zbrodni wiadomo, że byli w  AK. I tak w pamiętniku Chai Finkelsztejn czytamy zapis o Zygmuncie Ma‑ zurku: „On był z tych, co mordowali Żydów, a należał do inteligentniejszych wśród morderców”. Rodzina Mazurków zaliczała się do miejscowej inteligen‑ cji, ojciec Jan, felczer, był porządnym człowiekiem opatrującym pobitych Ży‑ dów („Syn dba, by ojciec miał co robić” – komentowała Chaja). Zygmunt Ma‑ zurek, pseudonim „Kuba”, który pracował jako nauczyciel (po wojnie został lekarzem), najwyższy rangą w strukturach AK mieszkaniec Radziłowa, pro‑ wadził referat informacyjno­‑wywiadowczy Obwodu Grajewskiego. Gdy łom‑ żyńskie AK nie podporządkowało się decyzji Komendy Głównej o rozwiązaniu konspiracyjnych struktur, pełnił podobną funkcję w Armii Krajowej Obywatel‑ skiej. To on był adiu­tantem „Bruzdy” w najgłośniejszej akcji podziemia w tym rejonie – zdobyciu budynku UB, milicji i komendantury sowieckiej w Graje‑ wie w maju 1945 roku. Również kilku oskarżonych w procesie z 1949 roku o mordowanie Ży‑ dów w Jedwabnem działało potem w konspiracji. Bolesław Ramotowski, Ro‑ man Górski i Franciszek Łojewski byli żołnierzami Armii Krajowej (ujawnili się w 1947 roku). W domu jednego z przywódców mordu, Józefa Sobuty (przed wojną brał udział w demolowaniu żydowskich sklepów), odbywały się po wojnie zebrania NSZ­‑u. Jednak, w odróżnieniu od Radziłowa, w przypadku Jedwabne‑ go udział morderców w konspiracji i partyzantce to raczej wyjątek niż reguła. W zarządzie miasta Jedwabnego ważną rolę odgrywał Karol Bardoń, który przybył ze Śląska na te tereny w latach trzydziestych (pracował jako mechanik, najpierw w Radziłowie, w młynie Chai Finkelsztejn, potem w Jedwabnem, w młynie Hirsza Zdrojewicza), a w czasach sowieckich był radnym do gorso‑ wietu oraz przewodniczącym wydziału aprowizacji miasta Jedwabne. Może był niemieckim agentem i liczono się z nim, sądząc, że reprezentuje Niem‑ ców? Na przełomie czerwca i lipca 1941 roku rządził miasteczkiem burmistrz Marian Karolak. I to on kierował akcją zganiania Żydów. Dlaczego wszyscy mu się podporządkowali? Czyżby dlatego, że – jako zięć przedwojennego, wieloletniego burmistrza Jedwabnego Walentego Grądzkiego – miał oparcie w elicie miasteczka?

3 Bielsk Podlaski, Choroszcz, Czyżew, Goniądz, Grajewo, Jasionówka, Jedwabne, Kleszczele, Knyszyn, Kolno, Kuźnica, Narewka, Piątnica, Radziłów, Rajgród, Sokoły, Stawiski, Suchowola, Szczuczyn, Trzciane, Tykocin, Wasilków, Wąsosz, Wizna – powojenne akta sądowe dokumentują wystąpienia przeciwko żydow‑ skim sąsiadom w kilkudziesięciu miejscowościach w tych stronach. W wielu

511

z nich inicjatorami i wykonawcami egzekucji byli Niemcy, a Polacy przyłączali się, pomagali w doprowadzaniu Żydów na rynek, bili ich i upokarzali, cza‑ sem mordowali. Gdzie indziej to Polacy byli bezpośrednimi wykonawcami, a Niemcy występowali w roli inspiratorów i współorganizatorów. Ale w Kolnie, Rutkach, Grajewie, Szczuczynie antyżydowskie zajścia nie były, jak się wyda‑ je, w ogóle sprowokowane przez Niemców, tylko miały charakter oddolnych inicjatyw polskiej ludności. Takie są ustalenia Instytutu Pamięci Narodowej. Dlaczego właśnie na tych terenach pogromy i mordy osiągnęły niespo‑ tykaną w innych regionach Polski skalę? I jak to możliwe, że ludzie, którzy zbrukali ręce krwią niewinnych ofiar, za chwilę wystąpią – jako członkowie AK – w roli narodowych bohaterów? Profesor Adam Dobroński, historyk z Białegostoku, specjalista od historii tego regionu, ani myślał odpowiadać na to moje pytanie. Zrobił za to długi wykład o historii tych ziem. –  Jedwabne należy do województwa białostockiego, ale historycznie to Gubernia Łomżyńska, a przedtem ziemia łomżyńska – zaczął. – Matecznik polskości i katolicyzmu. Tak pisano o tej ziemi w XIX wieku. Tu było królestwo drobnej szlachty, fenomen na skalę europejską. Jeśli chodzi o udział w naro‑ dowych powstaniach, to Łomżyńskie było w czołówce. O tym, że z Jedwabnego rekrutowało się wielu uczestników powstania styczniowego, a ich nazwiska można odnaleźć na listach zesłańców syberyj‑ skich, wiedziałam z lektury artykułu Tomasza Szaroty w „Więzi”. Z kolei Paweł Machcewicz, współredaktor IPN­‑owskich tomów o Jedwabnem, napisał, że od dwudziestu pięciu do trzydziestu procent ludności Łomżyńskiego stanowiła drobna szlachta zagrodowa, dzięki czemu wieś łomżyńska charakteryzowała się wyższą świadomością narodową niż inne regiony kraju. I że to najprawdo­ podobniej zadecydowało o powstaniu tam silnej konspiracji antysowieckiej w latach 1939–1941, a po 1945 roku – podziemia antykomunistycznego. –  Te tereny wyróżniały się systematyczną dostawą narodowych posłów – ciągnął Dobroński. – Już w 1905 roku w wyborach do Dumy wszystkie mandaty wzięła tutaj narodowa demokracja. Ta drobna szlachta jak gąbka wchłaniała ideologię Dmowskiego. Patriotyczna, katolicka ziemia z obcym elementem – Żydami, tak to odczuwano. Na dodatek przesunięcie granic po I wojnie sprawiło, że Łomżyńskie stało się peryferiami, a kryzys ekonomiczny lat trzydziestych jeszcze pogłębił tutaj zastój cywilizacyjny. To były miasteczka bez przyszłości, bez impulsu do rozwoju. Miejscowa ludność podlegała degradacji kulturowej, cechował ją prymitywizm, a wojna ten stan rzeczy jeszcze wzmogła, konserwu‑ jąc wszakże pamięć o przodkach, którzy walczyli w obronie wiary i polskości. Kiedy słuchałam jego przedłużającego się wykładu, nie miałam jeszcze – prawdopodobnie jak i on sam – świadomości, że swymi wywodami trafia

512

w samo sedno dręczącego mnie problemu. Nawet gdy trzyma się w ręku kom‑ plet informacji, niełatwo przyjąć do wiadomości, że gotowość do popełnienia zbrodni i gotowość do poświęcenia życia dla ojczyzny może płynąć z tego samego, tyle że gdzieś po drodze zatrutego źródła.

4 Z postacią Jerzego Tarnackiego, człowieka, który 10 lipca brał udział w wy‑ mordowaniu jedwabieńskich Żydów, zetknęłam się już w czasie pierwszego mojego pobytu w Jedwabnem. Zapisał się w pamięci wielu świadków, z któ‑ rymi rozmawiałam. Jako członek przedwojennych bojówek narodówki („Znęcał się, wyzywał młodych Żydów, jak był ślub w bóżnicy, to przeszkadzał, ile mógł”). Jako zwykły szabrownik („Jeszcze zanim zaczęli mordować Żydów, on już grabił dobytek Szmula Wasersztejna”). Jako ten, który zaganiał Żydów na rynek i przewodził razem z Józefem Sobutą akcją rozbiórki pomnika Lenina („Bił Żydów, kazał im śpiewać”). Wreszcie jako szucman („Był gorszy niż niejeden Niemiec, a jak było jasne, że Niemcy przegrają, poszedł do lasu”). Obciążały go też zeznania świadków w procesie z 1949 roku („Widziałem na swoje oczy, jak Tarnacki Jerzy brał również udział w mordowaniu Żydów. Gnał Żyda na rynek i miał kij w ręku, co on zrobił z tym Żydem, tego ja nie wiem, tylko widziałem, jak wspomnianego Żyda poprowadził w stronę ognia”). Z materiałów procesowych wynika, że nie aresztowano go i nie stanął przed sądem, bo się ukrywał. Był poszukiwany przez milicję. Wiadomo, że za okupacji sowieckiej brał udział w konspiracji na uroczys­ ku Kobielno, a po zakończeniu wojny – uczestniczył w antykomunistycznej partyzantce. Na swoją korespondencję z nim powoływał się profesor Tomasz Strzem‑ bosz w szeroko cytowanym w dyskusji o sprawie Jedwabnego tekście w „Rzecz‑ pospolitej” o złowrogiej roli Żydów w czasie okupacji sowieckiej i ofiarności polskich patriotów, których partyzancki oddział ukrywał się na uroczysku Kobielno. Już wcześniej pisał w „Karcie” o partyzantach z Kobielna, wymie‑ niając z nazwiska Jerzego Tarnackiego: „Ci, do których udało mi się dotrzeć, to »ostatni już Mohikanie«, owe resztki wybitego pokolenia Polski Walczącej. Schylam nisko głowę przed tymi ludźmi” – oddawał im tam hołd profesor Strzembosz. W siedzibie białostockiego IPN­‑u czytałam na mikrofilmie kwit z Urzędu Bezpieczeństwa, datowany na 1952 rok, własnoręcznie napisany (z licznymi błędami) przez Jerzego Tarnackiego z Jedwabnego. Tarnacki zobowiązuje się

513

tam: „Wszystkie powierzone zadania wykonywać sumiennie, nie ukrywając żadnych danych o wrogich Polsce Ludowej wystąpieniach”, „o swojej współ‑ pracy nie mówić nikomu, nawet najbliższej rodzinie”, a także „na umówione spotkania przychodzić punktualnie”. Zastrzega, że współpracować będzie jedynie z tymi pracownikami, którzy go zwerbowali, i prosi, aby w żadnym wypadku nie przychodzili do jego domu. Przybiera pseudonim: „Ujawniony”. Jerzy Tarnacki, który mordował Żydów i zatrudnił się jako szucman w niemieckiej żandarmerii, Jerzy Tarnacki, który przystąpił do partyzantki na uroczysku Kobielno, działał w AK i podziemiu niepodległościowym, i wresz‑ cie Jerzy Tarnacki, który podpisał deklarację współpracy z komunistyczną bezpieką – to jedna i ta sama osoba.

5 Wielu moich rozmówców opowiadało mi, jak to w czerwcu 1941 roku członko‑ wie Armii Krajowej z polecenia podziemia wchodzili do straży obywatelskich, a stamtąd, dalej na polecenie AK, przechodzili do policji pomocniczej po to, by rozpracowywać Niemców. To samo przekłamanie można znaleźć w książkach wspomnieniowych. I tak Stanisław Orzechowski pisze, że „do pomocniczej policji kierowani byli żołnierze podziemia, typowali ich osobiście komendanci placówek, zatwierdzali komendanci rejonowi”. Wynikałoby z tego, że uczestnicy zbrodni dokonywali jej już jako człon‑ kowie AK (czy, dokładniej, Związku Walki Zbrojnej, ZWZ, poprzednika AK). Prawda jest inna, choć równie nieprzyjemna. Pod koniec okupacji sowieckiej struktury konspiracyjne były w rozsypce, a Armia Krajowa wznowiła działalność na tych terenach dopiero w 1942 roku. Problem w tym, że udział w mordowaniu Żydów nie dyskwalifikował przy przyjmowaniu w szeregi AK. Nie ma co do tego, niestety, wątpliwości – mor‑ dercy mogli stać się żołnierzami polskiej armii podziemnej, mimo że swoich zbrodni dokonywali w biały dzień, w środku miasta, na oczach wielu świadków. Na tym terenie zresztą wszystkie organizacje podziemne tolerowały w swoich szeregach ludzi mających na sumieniu mordowanie Żydów. Różnica zdaje się polegać na tym, że w Narodowych Siłach Zbrojnych dyskwalifikował fakt ratowania Żydów i udzielania im pomocy, gdy tymczasem Armia Krajowa udostępniała swoje szeregi i mordercom Żydów, i tym, którzy ich ratowali. Ten sam Zygmunt Mazurek, który należał do bandy znęcającej się nad Żydami, zaproponował przyjęcie w szeregi AK Stanisławowi Ramotowskiemu, o którym wiedział, że uratował żydowską rodzinę, ożenił się z Żydówką i się z nią ukrywał.

514

6 Okręgowym delegatem Polskiego Państwa Podziemnego na Białostocczyznę został jesienią 1943 roku Józef Przybyszewski, reprezentujący w rządzie lon‑ dyńskim Stronnictwo Narodowe. Zastanawiałam się, czy nie jest to przypadko‑ wa zbieżność nazwisk z redaktorem naczelnym pisma „Młodzi OWP”, którego w 1933 roku sąd skazał jako „moralnego sprawcę pogromu w Radziłowie”. U specjalizującego się w podziemiu białostockim historyka Sławomira Pole‑ szaka sprawdziłam, że to ten sam. W swoich notatkach o przedwojniu odnajduję cytaty z programowego ar‑ tykułu Przybyszewskiego Nasze stanowisko w sprawie żydowskiej: „Ruch OWP będzie trwał dopóty, dopóki będą w Polsce Polacy sprzedający swój kraj na pastwę Żydom, rozważający możliwość oddania Lwowa Ukraińcom lub Wilna Litwi‑ nom. […] Polska musi być Narodowa, a Żydzi są rasą do asymilacji niepodatną”. A także notatki z „raportów sytuacyjnych Wydziału Bezpieczeństwa Urzędu Wo‑ jewódzkiego”: „W Radziłowie odbyło się 13 grudnia 1932 roku zebranie członków i sympatyków SN w liczbie około 60 osób. Przemawiał sekretarz SN z Łomży Józef Przybyszewski, dowodząc, że Żydzi w Polsce są najbardziej uprzywilejowani, zalewają wyższe uczelnie polskie, rozzuchwalając się do tego stopnia, że aż po‑ sunęli się do morderstwa studentów Polaków. Apelował przy tem do zebranych, aby unikali kupowania u Żydów oraz organizowali się pod sztandarami SN, które, jak się wyraził, wkrótce obejmie władzę w kraju po upadku obecnego Rządu”. „Przegląd Łomżyński”, tygodnik BBWR, w komentarzu po pogromie w Ra‑ dziłowie w 1933 roku ustosunkowywał się do roli pisemka Przybyszewskiego i poparcia, jakim się cieszyło wśród władz kościelnych: „Drukarnia diecezjalna, drukując pismo »Młodzi OWP« propagujące hasło bicia i niszczenia Żydów, przyczyniła się do szerzenia nienawiści społeczeństwa do Żydów. Nieuświado‑ miony czytelnik pisma »Młodzi«, widząc na nim signum drukarni diecezjalnej, uważał się za rozgrzeszonego i wprowadzał w czyn hasło »Bić Żydów«, co musiało doprowadzić do tragicznych wydarzeń w Radziłowie”. Dlaczego władze Polski Podziemnej na swego przedstawiciela w tym regionie wybrały akurat walczącego antysemitę? Przecież wiadomo było, że miejscowa ludność współdziałała z Niemcami przy szykanowaniu i mordowa‑ niu Żydów. Polskie władze podziemne nie tylko tego nie popierały, ale prze‑ ciwnie – jasno i wyraźnie ostrzegały, by nie ulegać niemieckiej propagandzie. Najwidoczniej jednak uznano – i z pewnością nie bez podstaw – że w tych stronach formy patriotyzmu odmienne od nurtu narodowego o silnym zabar‑ wieniu antyżydowskim są zbyt wątłe, by móc na nich budować struktury oporu. „Młodzi maszerowali po wsi, śpiewali o ginącej Warszawie. Z takim bó‑ lem to śpiewali, ci sami, którzy kąpali się we krwi niewinnych” – pisała Chaja Finkelsztejn, która z ukrycia słuchała tych pieśni.

515

Polemizując z tezą Grossa, który używając określenia Christophera Brow‑ ninga, pisał o mordercach, że byli to „ot tacy sobie, całkiem zwykli ludzie”, profesor socjologii Antoni Sułek pisał w „Więzi”, że „najbardziej aktywnymi uczestnikami zbrodni byli nie »zwykli ludzie«, lecz ludzie peryferyjni – zaj‑ mujący niższe szczeble drabiny społecznej, nieustabilizowani w życiu, nie‑ skrępowani więzami rodzinnymi. Nie tacy więc, którzy mieli własne domy, lecz tacy, co liczyli na mieszkania i mienie po Żydach; nie gospodarze, którzy myśleli o rychłych żniwach, lecz bezczynni wiejscy »młodzieńcy«, nie ojcowie dzieciom, lecz przerośnięta kawalerka i mężczyźni samotni” 1. Mordowali Żydów „ludzie peryferyjni”, jak w Tykocinie, gdzie – według zeznań Menachema Turka – „życie Żydów zostało oddane w ręce byłego pastu‑ cha, Antka Jakubiaka, który został komendantem świeżo utworzonej policji. Część wywodziła się z marginesu społecznego, na przykład Józef Kubrzyniecki z Jedwabnego, przed wojną znany jako miejscowy bandzior, żyjący z rabunku. Mordowali Żydów ludzie gotowi wysługiwać się każdej władzy, jak bracia Jerzy i Zygmunt Laudańscy w Jedwabnem czy wspomniany już tu Władysław Grodzki, nauczyciel z Jasionówki, który przed wojną był w narodówce, w czasie okupacji sowieckiej współpracował z NKWD, a kiedy tylko weszli Niemcy, za‑ czął mordować i grabić Żydów oraz wstąpił do policji pomocniczej (po wojnie skazano go na śmierć). Mordowali Żydów – co z akt śledztw wynika jednoznacznie – też „tacy sobie zwykli ludzie”, ustabilizowani życiowo, żonaci, z licznym potomstwem. Problem w tym, że istniała też jeszcze inna kategoria morderców, ani „ludzie peryferyjni”, ani „tacy sobie zwykli ludzie”, tylko „ludzie autorytety” – elity patriotyczne, wychowane w nacjonalistycznym i skrajnie antysemickim duchu przez lokalne struktury Narodowej Demokracji i swoich księży.

7 Kilkakrotnie słyszałam opowieści o tym, jak to po wojnie, na zebraniach Armii Krajowej, zmawiano się w sprawie dobijania ocalałych Żydów. Najgłośniejsza w tych stronach sprawa dotyczy Mordechaja i jego syna Akiwy (tu zwanego Ickiem). Wyszli z ukrycia 23 stycznia 1945 roku, zaraz po pojawieniu się Rosjan. 28 stycznia już nie żyli. Tajemnicą poliszynela było, że zabił ich Antoni Kosmaczewski, morderca Dory Dorogoj.

1 W kolejnym numerze „Więzi” Antoni Sułek,

w odpowiedzi na polemikę Grossa z jego po‑ przednim tekstem, wycofał się z tezy, że mor‑ dercami w Jedwabnem byli „ludzie peryferii”

516

i uznał, że byli to też „zwykli ludzie”. Odno‑ towałam to jako pierwszy bodaj przypadek w dyskusji o Jedwabnem, by ktoś zmienił po‑ glądy pod wpływem argumentów.

Na swoim procesie Kosmaczewski twierdził, że na zamordowanie Do‑ rogojów, którzy – jak zeznał – odgrażali się, że go zabiją, otrzymał zgodę przełożonych z Armii Krajowej. „Więc ja byłem w strachu i udałem się do dowódcy kompanii, gdyż należałem do nielegalnej organizacji AK, pytając, co zrobić z tymi Żydami […]. Dowódca mi powiedział, że »jak masz świadków na to, to ich kropnij«. Dowódca nazywał się Bujnarowski, z Radziłowa, lecz już nie żyje”. Co myśleć o wyjaśnieniach oskarżonego, który za zamordowanie świad‑ ków popełnionej przez siebie zbrodni czyni współodpowiedzialnym swego dowódcę z AK? Pierwszy odruch – to nie dać wiary, aby AK miało z tym cokolwiek wspól‑ nego. Ale istnieje dokument – „Meldunek likwidacyjny za miesiąc luty 1945”: „Data zlikwidowania: 28 I 1945; Kto dokonał likwidacji i w jaki sposób: Patrol AK; Nazwisko i imię zlikwidowanego oraz miejsce zamieszkania: Dorogoj Mord[e]chaj, Radziłów; Za co zlikwidowano i kto ucierpiał przez jego wrogą działalność: szpicel sowiecki, zagrażał całości pracy organizacji; Ogłosić w prasie (nie ogłosić): nie”. Drugi, identyczny meldunek dotyczy Dorogoja Icka. Dokumenty podpisali: porucznik Franciszek Warzyński „Wawer” i major Jan Tabortowski „Bruzda”. Obaj, „Wawer” i „Bruzda”, to legendarni bohaterowie tych stron 2.

8 „Ksiądz stał w bramie, przychodzili Żydzi, żeby ich ochrzcił, a ksiądz stał i nic nie mówił” – opowiadała scenę, którą widziała 10 lipca w Jedwabnem Janina Biedrzycka, córka właściciela jedwabieńskiej stodoły, w filmie Agnieszki Arnold. Przed wojną księża z Łomżyńskiego nierzadko stali na czele akcji bojkotu, a wikariusz z Radziłowa ksiądz Władysław Kamiński z bojówkami narodowców wybijał szyby w żydowskich sklepach. Nie ma doniesień, aby w pogromach i mordach 1941 roku brali udział jacyś księża, ale wiadomo, że w większości

2 Meldunek, datowany 28 marca 1945 roku,

podpisany jest przez Jana Tabortowskiego „Bruzdę” jako Przewodnika Rejonu D AKO, czyli Armii Krajowej Obywatelskiej, orga‑ nizacji stworzonej na Białostocczyźnie po rozwiązaniu AK. Ale wyrok był jeszcze wy‑ konany w imieniu Armii Krajowej. Generał Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, Komendant

Główny Armii Krajowej, rozkaz o jej rozwią‑ zaniu wydał 19 stycznia 1945, tak więc Do‑ rogojowie zostali zabici już po rozwiązaniu AK. O tym jednak ani wykonawcy wyroku, ani ich dowódcy nie wiedzieli. Na te tere‑ ny – jak podaje Sławomir Poleszak w książ‑ ce Major Jan Tabortowski „Bruzda” – rozkaz rozwiązania AK dotarł dopiero 8 lutego.

517

zachowywali się biernie, czasem wręcz przyzwalająco. W wielu relacjach po‑ wtarza się, że pogrom rozpoczyna się po mszy. („W słoneczny niedzielny dzień Polacy przygotowali sobie kije nabite ostrymi kolcami, okręcone sznurami i sprężynami – zeznawał Mendel Mielnicki z Wasilkowa. – Wracając z kościoła, wszyscy ruszyli do dzielnicy żydowskiej i żydowskich domów, rozpoczął się pogrom, bicie i rabowanie”). Zdarzały się jednak wyjątki. Według relacji Nachmana Rappa, spisanej w 1948 roku, ksiądz Aleksan‑ der Pęza z Grajewa wezwał swoich parafian do opamiętania, apelując, by nie współpracowali z Niemcami i nie ulegali ich antyżydowskim prowokacjom 3. W Konspiracyjnym Archiwum Getta Warszawskiego zachowała się rela‑ cja z Rutek, jak to ksiądz wraz z miejscowym kierownikiem szkoły próbowali powstrzymać grupę ukrywających się za sowieckiej okupacji mężczyzn, którzy wyszli z lasu, by rozprawić się z Żydami. Ksiądz z Jasionówki Cyprian Łozowski, według relacji Jehoszuy Ber‑ narda, spisanej w schronisku dla uchodźców w Bukareszcie w 1945 roku, bił kijami swoich parafian, którzy plądrowali żydowskie mieszkania, i groził im piekłem. Znany jest jeden udokumentowany przypadek, kiedy lokalne elity wzięły w obronę Żydów. I tak – jak zeznawał w 1948 roku dla Żydowskiego Instytu‑ tu Historycznego w Białymstoku Samuel Suraski – kiedy Niemcy wkroczyli do Knyszyna, „polska inteligencja: doktor Nowakowski, aptekarz Rzeźnicki, miejscowy ksiądz interweniowali u władzy i ci odwołali prześladowanie. Żydzi dalej mieszkali na swych wcześniejszych miejscach”. Podobnie knyszyńska inteligencja zachowała się w obliczu pogromu: „W lipcu 1941 roku zebrały się elementy przestępcze z polskiej ludności. Ich przywódcą był między innymi policjant Stach Bibiński. W tym celu oznaczyli domy żydowskie gwiazdą Dawida, a polskie krzyżem. Tego wieczoru Żydzi przeżyli wielki strach. Nazajutrz znowu stało się cicho, a to dzięki miejscowej inteligencji, która powstrzymała dziki tłum. Sam ksiądz pogonił chłopaka, który chciał wybijać szyby. Ten sam ksiądz każdej niedzieli wygłaszał kazanie do wiernych, aby nie prześladowali Żydów i im pomagali, ponieważ nie wiadomo, co czas może przynieść” 4.

3 Ksiądz

Aleksander Pęza, pseudonim „So‑ kół”, był kapelanem lokalnego oddziału AK. Rapp w swojej relacji, umieszczonej w wydanej w 1950 roku grajewskiej księdze pamięci, pisał, że obronę Żydów przypłacił on życiem. Tymczasem, jak ustalił Dariusz Libionka, ksiądz Pęza zginął dwa lata póź‑

518



niej, w 1943 roku Musiała widocznie krążyć plotka, że „zginął za Żydów”. 4 Dariusz Libionka w tekście Duchowieństwo diecezji łomżyńskiej wobec antysemityzmu i zagłady Żydów (w: Wokół Jedwabnego, t. 1, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002) zwraca uwagę, że

Wiadomość o miasteczku, gdzie miejscowa elita ujęła się za Żydami, mu‑ siała lotem błyskawicy roznieść się po okolicy, bo – jak mówił dalej Suraski – do Knyszyna „przybiegli Żydzi ze Szczuczyna, Grajewa, Radziłowa, gdzie szalały miejscowe elementy przestępcze”. Jednak parasol ochronny rozłożono wyłącz‑ nie nad „swoimi” Żydami, a sołtys wydał zarządzenie, że „obcy muszą opuścić miasteczko, chodzono nawet kontrolować domy żydowskie”. Czy na przełomie czerwca i lipca 1941 roku jakikolwiek autorytet zdolny był powstrzymać pogromowe nastroje wśród miejscowej ludności? Trudno na to pytanie odpowiedzieć. Faktem jest, że niewielu próbowało. Tym większa im za to chwała. zarówno Knyszyn, jak i Jasionówka należały do archidiecezji wileńskiej. Cytuje też artykuł księdza Franciszka Stopniaka Duchowieństwo polskie wobec Żydów w okresie II wojny świa‑ towej. Według podanych tam danych pomocy Żydom (bez rozgraniczenia, czy była to pomoc doraźna, czy długofalowa) udzieliło ośmiu

łomżyńskich księży. Dla porównania – w die‑ cezji przemyskiej było to osiemdziesięciu księ‑ ży, w warszawskiej – sześćdziesięciu ośmiu. Tylko w dwóch diecezjach (w tym w kielec­ kiej) było mniej księży, którzy zaangażowali się w pomoc Żydom.

30 czerwca 2003 Prokurator Ignatiew wydał postanowienie o umorzeniu śledztwa w sprawie zbrodni w Jedwabnem wobec niewykrycia żyjących sprawców zbrodni, którzy zarazem nie byliby już wcześniej osądzeni.

10 lipca 2003 Jedwabne. Z moją córką Maniuchą składamy kamyki na pomniku.

7 sierpnia 2003 Jedwabne. Zabiegam o autoryzacje wypowiedzi do książki. Henryk Bagiński zgadza się ujawnić, że to on systematycznie sprząta żydowski cmentarz. Za to znika, niestety, z mego dziennika bliska mi osoba, która wycofuje swoje nazwisko z wypowiedzi, nawet tych wygłoszonych publicznie.

18 sierpnia 2003 Bladym świtem znad Wigier, gdzie spędzam lato, ruszamy – razem z Tadeuszem Słobodziankiem, który w tutejszym ośrodku pracy twórczej prowadzi warsztaty dla młodych dramaturgów – do Białegostoku. Lokalny oddział ­IPN­‑u  otwiera tam dziś wystawę o Sprawiedliwych z tego regionu (w pierwotnym pomyśle miało to być w Jedwabnem). Słobodzianek opowiada po drodze o „teatrze po Jedwabnem”: –  Trzeba pisać inaczej. Dramaturgia musi być inna, bo świadomość mamy inną. Polska, która miała misję cierpienia na krzyżu, Kościół, który był złączony z narodem w cierpieniu, to się rozpruło. Staliśmy się w tym sensie normalnym narodem. Kościół musi się rozliczyć ze swej złowrogiej roli, i to jest dziś temat, z czego świetnie zdają sobie sprawę młodzi dramaturdzy, z którymi pracuję. Dojeżdżamy na wystawę, którą otwierają profesor Kieres i biskup Stanisław Szymecki. Na wprost wejścia wita nas wielka plansza: „Pomoc duchownych

520

w ratowaniu Żydów” i zdjęcie biskupa Łukomskiego, ordynariusza diecezji łomżyńskiej w czasie wojny. O tym duchowym opiekunie narodowców, którzy potem uczestniczyli w pogromach i mordach, nie zachowało się żadne udoku‑ mentowane świadectwo, by brał udział w jakiejkolwiek akcji pomocy Żydom. Najwidoczniej jednak fakty nie mają tu znaczenia. „Wystawa pokazuje, że Polak jest z natury człowiekiem dobrym i szla‑ chetnym – mówi biskup Szymecki. – Polak potrafi zgodnie z chrześcijańskimi wartościami ratować innych z narażeniem życia”. Jak pisał Leon Wieseltier z „New Republic” w polemice z Adamem Mich‑ nikiem: „Przypominanie o Sprawiedliwych jest sposobem na zmianę tematu, gdy tematem są niesprawiedliwi”. Temat Sprawiedliwych był mocno obecny w 1968 roku. Miał stanowić zasłonę dymną dla antysemickich ataków moczarowskiej frakcji w łonie władzy. Gdy uspokoiła się „antysyjonistyczna” nagonka, Sprawiedliwi trafili znów do lamusa. Przypomniano sobie o nich, gdy – już w III RP – wybuchła sprawa krzyży oświęcimskich. Pytano wtedy, co Żydom przeszkadza krzyż, skoro tylu z nich uratowali Polacy właśnie pod znakiem krzyża. No i teraz, w dyskusji o Jedwabnem, polemiści Grossa nagminnie obrażają się w imieniu Sprawied‑ liwych. Senator RP Krystyna Czuba pisała w „Naszym Dzienniku”, że „Dobre imię mieszkańców Jedwabnego to dobre imię Narodu Polskiego”, a „szerzenie ideologii o »polskim antysemityzmie« jest krzywdą wobec Narodu Polskiego, a szczególnie wobec tych, którzy narażali czy oddali swe życie za ratowanie Żydów”. Sami Sprawiedliwi nie poczuli się skrzywdzeni ujawnieniem zbrodni w Jedwabnem, skoro na obchodach 10 lipca jeden z wieńców pochodził właśnie od polskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwych. –  To jest wystawa o tym, że Jedwabnego nie było – podsumowuje Słobo‑ dzianek.

2 września 2003 Spotykam w „Gazecie” Adama Wajraka. Opowiada o renowacji sieci elektrycz‑ nej wykonywanej w Puszczy Białowieskiej tego lata przez firmę zatrudniającą ludzi z Jedwabnego i okolic: –  Przychodzili do mnie chłopi z sąsiedztwa przerażeni, o czym tamci rozmawiają po paru piwach: kto ma złoto, bo wyrywał Żydom złote zęby, kto mordował i się na tym dorobił.

521

3 września 2003 Dostaję przesyłkę od rabina Bakera. Odpis listu, który wysłał do „New York Timesa”, o tym, że żaden Żyd w Jedwabnem nie był komunistą. Pamiętam dokładnie rozmowę, w której podawałam mu nazwiska ko‑ munizujących Żydów z Jedwabnego. Rabin najwidoczniej jednak uparł się, by żyć w sferze mitu.

4 listopada 2003 Muszę zdecydować, jak zakamuflować obecność w mojej książce paru osób, które nie zgodziły się wystąpić pod nazwiskiem. Są też postacie i wątki, z któ‑ rych musiałam w ogóle zrezygnować. Niektórych jest mi dramatycznie żal, ale rozumiem, że czasem wkraczałam na tereny zbyt dla moich bohaterów osobiste. Obcując intensywnie przez trzy lata z mieszkańcami dwóch niewiel‑ kich miasteczek, gdzie wszyscy znają się od lat, miałam okazję nasłuchać się najrozmaitszych historii, przedawnionych skandali, skrywanych rodzinnych tajemnic, fabuł jakby żywcem wyjętych z telenoweli. Nie mogę przecież pisać o małżeństwie, w którym żona nie wie, że jest córką ocalonej Żydówki, a mąż nie ma pojęcia, że jego ojciec był jednym z mor‑ derców. Nie mogę oczekiwać, że mój rozmówca, który powierzył mi sekret o swo‑ im przechrzczonym w XVIII wieku pradziadku frankiście, by chwilę później dowiedzieć się, że ten ciężar „obcej krwi”, który dźwigał, wcale go nie dotyczy, bo jest dzieckiem adoptowanym – chciał o tym przeczytać w mojej książce.

10 grudnia 2003 Przygotowałam pierwszą wersję książki!

19 stycznia 2004 Jacek Kuroń męczeńsko przedarł się przez maszynopis książki między jedną a drugą dializą i między jednym a drugim pobytem na oddziale intensywnej terapii. –  Nie wiem, ilu czytelników zdecyduje się na tę lekturę – martwi się. – Ja przecież teoretycznie byłem na to wszystko przygotowany, tyle już mi o tym opowiadałaś, a i tak co kilkadziesiąt stron musiałem przerywać czytanie, tak mi było ciężko. Coś podobnego napisała mi Ania Hurwic, która też czytała maszynopis. Anię i jej rodzinę wygnała z Polski antysemicka kampania 68 roku. Ojciec Ani

522

Józef Hurwic, redaktor świetnego pisma popularnonaukowego „Problemy”, na emigracji dalej uważał się za Polaka i kiedy tylko stało się to możliwe, za‑ czął przyjeżdżać do Polski z wykładami. I wciąż przyjeżdża, choć przekroczył dziewięćdziesiątkę. „Obawiam się – napisała mi – że twoja książka niewielu osobom się spodoba. Pomijając antysemitów i innych »patriotów«, to ludziom porządnym i uczciwym taka lektura sprawi przykrość, a tego nikt nie lubi. My‑ ślę, że memu ojcu zawali to tę resztkę wiary w Polaków i w to, że ktoś jeszcze poza nim samym uważa go za Polaka (z tym że on przynajmniej doceni). Tak że najgorsze chyba masz jeszcze przed sobą, ale to pewnie wiesz”.

9 lutego 2004 E­‑mail od Tadeusza Słobodzianka, któremu też wysłałam wstępną wersję książki: „Jeśli będziesz potrzebowała bodyguarda w jakichś dyskusjach (czy ewentualnie komuś mordę obić), pamiętaj o mnie”.

10 marca 2004 Czuję, że jeśli nie powiem sobie „stop”, to nigdy nie skończę. Wciąż bowiem natykam się na nowe tropy, nowe, nieznane wcześniej dokumenty. I tak czy‑ tam wniosek prokuratora Waldemara Monkiewicza z 1987 roku (tak, tak, z 1987 roku!) o przesłuchanie Marianny Ramotowskiej (w sprawie zamordo‑ wania jej kuzyna przez żandarmów niemieckich i ustalenia nazwisk Polaków ratujących Żydów). „Orientacyjnie podaję, że pogrom Żydów w Radziłowie miał miejsce 12 lipca 1941 r. i wbrew krążącym złośliwym pogłoskom został dokonany wyłącznie przez Niemców z oddziału Birknera” – pisze Monkiewicz. A w kolejnym piśmie instruuje prokuratora z Grajewa: „Przesłuchanie Marianny Ramotowskiej winno ograniczyć się wyłącznie do udzielenia pomocy Marian‑ nie i jej rodzinie przez obecnego męża Marianny Stanisława Ramotowskiego. O pogromie Żydów w Radziłowie dokonanym przez oddział niemiecki szerzej pisać nie należy”.

25 marca 2004 Tytuł: Bez antysemityzmu. Nakład tysiąc egzemplarzy (dopisek: z przeznacze‑ niem między innymi na darowizny dla polskich bibliotek publicznych). „My jako Polacy katolicy” – deklaruje autor – musimy dać odpór książce Grossa, bo „ta sprawa bardzo mocno uraża Polskie Społeczeństwo, szkaluje Polski Naród i Duchowieństwo”. „My” to autor, emerytowany funkcjonariusz SB oraz bohater jego książki Zygmunt Laudański, morderca z Jedwabnego.

523

W bibliotece szkolnej w Jedwabnem nie ma Sąsiadów Jana Grossa. Wiem, bo sprawdzałam. Ciekawe, czy jest już tam darowizna od wydawcy kłamstw Laudańskiego.

9 kwietnia 2004 Telefon od Joasi Szczęsnej, która spędza ten tydzień u Marka Edelmana w Ło‑ dzi. Mówi, że Edelman, czytając maszynopis mojej książki, co rusz odkłada go z jękiem: „Kto to przeczyta? Kto w ogóle będzie w stanie to przeczytać?”. I jeszcze, że lektura przysparza mu nieomal fizycznych cierpień. „Najgorsze do zniesienia jest dla mnie wcale nie to, że w Jedwabnem i okolicach mordo‑ wano Żydów – przytacza Joasia jego słowa. – ale, że dokonano tego z takim okrucieństwem i że z ich zabijania czerpano taką radość”. Po przeczytaniu pierwszych kilkudziesięciu stron Edelman przekazuje, że jednak wciągnął się w lekturę.

15 kwietnia 2004 Wprowadzam uwagi Ireny Grudzińskiej­‑Gross, której wysłałam pierwszą wer‑ sję książki. „A teraz mała sensacja rodzinna – pisze Irenka. – Zdaje mi się, że Rachela Finkelsztejn chodziła do tej samej szkoły co moja mama! W Kielcach było tylko jedno gimnazjum dla dziewcząt z religią żydowską. Ale nie to najważniejsze: w tej szkole nauczycielką była siostra Gustawa Herlinga­‑Grudzińskiego! I ona pewnie uczyła przyszłą panią Ramotowską! Tę perełkę darowuję Ci na koniec”. Niestety, Rachela nie mogła być uczennicą siostry Herlinga­‑Grudzińskiego. Małą maturę zrobiła nie w żydowskim gimnazjum, lecz w szkole handlowej. A z Herlingiem­‑Grudzińskim próbowałam rozmawiać o jego żydowskich korzeniach, kiedy razem z Joasią Szczęsną pojechałam do Neapolu zrobić z nim wywiad do „Gazety”. Był wściekły, że w ogóle poruszamy ten wątek, i wykreślił go w całości przy autoryzacji. Zachowywał się przy tym tak, jakby posiadanie żydowskich przodków nie było faktem moralnie neutralnym, tylko czymś w rodzaju odium, wykluczającym go z grona polskich pisarzy. Najsmutniejsze, że coś w tym jest. Jedną z bardziej wstrząsających historii na ten temat opisywała Alina Margolis­‑Edelman, która w czasie wojny ukrywała się w bardzo patriotycznej rodzinie architektów (powiedziano im, że jest córką zamordowanego polskie‑ go oficera). Otóż kiedy w kwietniu 1943 roku płonęło getto, jej gospodarz powiedział: „Jaka szkoda, że razem z nimi nie smaży się tam Tuwimer”. Jego obrażało, że wielki polski poeta jest jednocześnie Żydem.

524

Herling­‑Grudziński nie jest zresztą odosobnionym przypadkiem, znam więcej polskich pisarzy, poetów, którzy przemilczają swoje żydowskie po‑ chodzenie, czasem nawet do tego stopnia, że w twórczości autobiograficznej przekłamują czasy dzieciństwa. Pisarzowi, który by miał francuskich przodków (casus Stanisław Dygat), nie wpadłoby do głowy, by to przed kimkolwiek ukry‑ wać, ale też nikt by na takiego pisarza nie patrzył podejrzliwie, że to żabojad jakiś, a nie nasz, Polak. Przed Jedwabnem wydawało mi się, że to udawanie, tak jak robiła to moja mama, iż jest się „rasowo czystym”, wiąże się przede wszystkim z wojenną traumą. Odkąd jednak sama doświadczyłam wyobcowania z racji pochodzenia, sądzę raczej, że ci wielcy pisarze czy poeci nie mieli siły, by z powodu domieszki owej „obcej krwi” konfrontować się z podejrzliwością i niechęcią czytelników.

25 kwietnia 2004 Przygotowuję podpisy pod zdjęcia do książki. To doświadczenie wyrywania informacji z niebytu już znam z pracy nad albumem I ciągle widzę ich twarze. Pamiętam ten moment, kiedy zobaczyłam setki zdjęć rozłożonych przez Lecha Majewskiego na podłodze, i od razu zro‑ zumiałam, że wcale nie chcę pisać zamówionego tekstu o dawnych żydowskich miasteczkach, za to powinnam zrobić podpisy pod zdjęcia, odtworzyć tyle, ile się tylko da z zaginionego świata, zrekonstruować nie tylko los bohaterów zdjęć, ale także perypetie samych zdjęć. Z początku wydawało mi się, że większość fotografii przysłanych na kon‑ kurs, zaplątała się pomiędzy cudze losy, wczepiła rozpaczliwie w rodzinne albumy polskich sąsiadów, w szuflady kredensów u dalekich znajomych. Zda‑ rzało się, że ktoś przechował przez pół wieku zdjęcie, które znalazł przy torach kolejowych prowadzących do obozu w Brzezince, choć osoby na zdjęciu były mu całkiem obce. Z czasem okazywało się, że ta obcość w niejednym przypadku była czymś narzuconym sobie siłą. Przy trzecim, piątym, dziesiątym spotkaniu czy telefonie moi rozmówcy odkrywali przede mną, że to w rzeczywistości są ich zdjęcia rodzinne. Ich żydowscy krewni. Kobieta, która opowiadała mi różne szczegóły z biografii mężczyzny w mundurze polskiej armii – ten pan był w PPS i zginął w Katyniu – przynagla‑ na moimi pytaniami, rozpłakała się i oświadczyła, że to jej ojciec, ale nie chce o tym mówić. „Od kiedy w czasie wojny wydali nas sąsiedzi i cudem uniknęły‑ śmy śmierci – wyjaśniła – postanowiłyśmy razem z mamą nie przyznawać się, że jesteśmy Żydówkami”. Jej dzieci nie wiedzą nic o swoim pochodzeniu. A ona sama w następnej rozmowie znów o mężczyźnie ze zdjęcia zaczęła mówić „pan”.

525

Pochodząca ze znakomitej rodziny żydowskiej profesor politechniki udzieliła mi bezcennych informacji o swoich przodkach. Wiedziała o nich niemal wszystko, czuła się głęboko związana ze społecznością żydowską, odwiedzała swoich krewnych za granicą. Jednak w Polsce nigdy nikomu nie wspomniała o swoim pochodzeniu, gdyż „ze zrozumiałych powodów byłoby to nie­­stosowne”.

29 kwietnia 2004 Zmarła pani Marianka Ramotowska. Przy tej okazji zrozumiałam znaczenie słowa „zgasła”. Pan Staś cierpiał i walczył z chorobą, pani Marianka odeszła z tego świata cichutko, spokojnie. Z każdą kolejną wizytą jej łóżko wydawało się coraz większe – z natury mała i chuda, coraz bardziej malała i chudła, a jej skóra przypominała pergamin. Lekarka zapewniła mnie, że nie cierpiała.

30 kwietnia 2004 Historyk Dariusz Stola, którego poprosiłam o przeczytanie książki, obok uwag czysto merytorycznych przedstawił mi szereg zastrzeżeń innej natury; że rea‑ guję neurotycznie, gdy ktoś ma inne podejście do sprawy niż ja; że nadużywam oskarżycielskiego tonu; że widać, iż jest we mnie za dużo goryczy. Zwraca mi też uwagę, jak wiele z tego, co dzieje się dziś w Jedwabnem, tak naprawdę rozgrywa się w teatrze wyobraźni. –  Pani rozmówcy żyją w ciągłym strachu, że ktoś im spali dom, że porwie dzieci, że zatłucze w ciemnej uliczce. Ale przecież nikomu nie stała się żadna fizyczna krzywda? – upewnia się. Rzeczywiście. Poza jednym pobiciem przez rodzinę pewnej starszej pani, nękaniem nocnymi telefonami, pojedynczymi chamskimi incydentami w rodza‑ ju umyślnego potrącenia w sklepie, tak by wypadły zakupy z torby, rzucaniem pogróżek – nikomu z moich rozmówców nic się nie stało. Tyle tylko, że oto szanowani członkowie społeczności, którzy mieli jakichś krewnych, przyjaciół, znajomych, jakąś pozycję, poczuli się nagle wyrzuceni poza nawias, otoczeni niechęcią i skazani na ostracyzm, często także przez własną rodzinę. Czy to jest mało? Spędzam noc na czytaniu książki i wykreślaniu zdań pisanych z goryczą, o oskarżycielskim tonie i neurotycznej wymowie.

526

2 maja 2004 Jedziemy na pogrzeb Marianny Ramotowskiej z Haliną Bortnowską i księdzem Ryszardem Bosakowskim. Tłumaczę mu, że to on ma przemówić nad jej trumną, nie ja. Pani Marianka nie chciała czuć się Żydówką, czuła się katoliczką i na pewno chciałaby, żeby żegnał ją ksiądz. A na miejscowego proboszcza nie ma za bardzo co liczyć. Ksiądz Bosakowski na cmentarzu radziłowskim opowiada, jak Mariankę­ ‑Rachelę w dzień strasznej zbrodni uratował przyszły mąż i że miłość może zwyciężyć zło.

30 maja 2004 Rozmawiam z Imre Kertészem dla „Gazety”. Fakt, że ten tak wyczekiwany pierwszy Nobel dla węgierskiej literatury przypadł akurat niezbyt znanemu we własnym kraju pisarzowi, który tematem swej prozy uczynił Holokaust, temat mroczny, bolesny, spychany do niepamięci, zważywszy na współuczestnictwo Węgrów w Zagładzie tamtejszych Żydów, wzbudził na Węgrzech mieszane uczucia. Opowiadam Kertészowi, jakim balsamem dla mnie był jego esej z „Guar‑ diana” – The Language of Exile, w którym tłumaczył, dlaczego on, Węgier i Żyd, mieszkający przez dużą część roku w Berlinie, czuje się za granicą tak, jakby był u siebie w domu, a na Węgrzech, jakby przyszedł w gości. Mówię mu, że ja sama dopiero przy okazji pisania książki o Jedwabnem uświadomiłam sobie, że dla wielu moich współrodaków jestem „obcym”. I że z moich coraz częstszych pobytów w Nowym Jorku wracam do Polski ze ściśniętym gardłem i niepokojem, co też nowego usłyszę. To dzięki jego esejowi zrozumiałam ten prosty, wręcz oczywisty mechanizm: poczucie wyobcowania za granicą nie przeszkadza, nie ma przecież powodu, żeby tam czuć się „swoim”. To boli tylko we własnym kraju. –  Najlepiej jest być gdzieś pomiędzy, gdzieś w drodze – radzi mi Kertész.

15 czerwca 2004 Kolejny dzień, tydzień, miesiąc ślęczę nad planem przedwojennego Jedwab‑ nego. Na podstawie powojennych map lotniczych – a także dwóch wizji lo‑ kalnych – wyrysowała go Magda Korotyńska. Nanoszę zdobyte przez siebie informacje, przypisując konkretne osoby konkretnym adresom. Nieocenioną pomocą jest dla mnie odnaleziony w archiwum miasta Łom‑ ży Spis mienia nieruchomego poniemieckiego i opuszczonego pożydowskiego, znajdującego się na terenie m. Jedwabne. Pochodzi co prawda z 1946 roku,

527

ale zawiera nazwiska i adresy przedwojennych właścicieli niektórych domów i posesji. Szczęśliwie Spis gromadzi też dane o kubaturze domów. Dzięki temu łatwiej mi odtworzyć, która rodzina mogła mieszkać w którym z widocznych na planie prostokącików. Mam do dyspozycji listę odtworzoną przez Tziporę Rothchild (wyjechała do Palestyny przed wojną) na użytek Jedwabieńskiej księgi pamięci jeszcze w latach siedemdziesiątych. Społeczność rozproszonych po świecie jedwabian liczyła wtedy kilkadziesiąt osób, ale i tak lista Tzipory jest fragmentaryczna. Ale też to dzięki niej pozostał jednak jakiś ślad również po niektórych „nie‑ obecnych”. I tak pojawiają się: „Kapelusznik, miał żonę Etkę i dwóch synów”, „Rzeźnik, miał żonę Dworę i córkę Małkę”, „Robił cholewy, miał na imię Zalman, był żonaty”. Niestety, Tzipora nie podaje ani wieku, ani adresu, ani stopnia pokrewieństwa. Mam dane z tak zwanych arkuszy zgłoszeń osób poległych w czasie Ho‑ lokaustu, które z Jad wa­‑Szem wyciągnął i opracował na użytek śledztwa prokurator Ignatiew. Niestety, są w nich dziesiątki niejasności, które biorą się choćby stąd, że wypełniają je i przysyłają do Instytutu nie tylko rodziny ofiar, lecz także ich przyjaciele i znajomi, toteż jedna i ta sama osoba może figurować w różnych miejscach i wtedy data urodzenia, brzmienie imienia i nazwiska czy liczba dzieci z reguły się nie zgadzają. Największą pomocą jest dla mnie niewiarygodnie precyzyjna pamięć Meira Ronena. Kiedy spotykałam się z nim w maju 2001 roku w Jerozolimie, opowiadał mi – ulica po ulicy, dom po domu, sąsiad po sąsiedzie – o ludziach, którzy żyli już tylko w jego pamięci. Podawał nazwiska, często również adresy, a ja notowałam, tak że abstrakcyjna przestrzeń przedwojennego Jedwabnego zaczęła wypełniać się konkretami. W pracy rozszyfrowywania adresów, a także stosunków pokrewieństwa i stanu posiadania mieszkańców Jedwabnego pomaga mi też Chaim Sroszko z Cholon pod Tel Awiwem, z którym jestem w ciągłym kontakcie telefonicznym. Sroszko przed laty, sam dla siebie, odtworzył ponad dwieście nazwisk i wszystkie sklepy w Jedwabnem, niestety kartki te gdzieś zapodział. Jak się okazuje, to on podyktował Tziporze Rothchild listę, która znalazła się w Jed‑ wabieńskiej księdze pamięci. Teraz wykonuje tę pracę po raz trzeci dla mnie. Nanosząc jego uwagi i poprawki, widzę, że nie wszystko się zgadza. Czasem muszę wybierać między pamięcią jego a pamięcią Meira Ronena. Mam świa‑ domość, że niektórych pomyłek nie sposób uniknąć, że różnych wątpliwości nie da się rozwikłać, że w wielu przypadkach pozostaną znaki zapytania. Mam też jeszcze pojedyncze nazwiska i adresy jedwabieńskich Żydów, które wynotowałam z różnych dokumentów, jak na przykład akta spraw są‑ dowych o przepisanie pożydowskich domów na nowych właścicieli, „dane

528

o ubezpieczeniach przeciwpożarowych za 1939 rok” (odnalazł je w archiwach Jerzy Milewski) czy wycinek z książki adresowej wydanej w roku 1929 przez Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej (przysłał mi go czytelnik „Gazety Wyborczej”), gdzie co prawda nie podano adresów, za to wymieniono właści‑ cieli sklepów i zakładów rzemieślniczych. Osobny problem, z którym się zmagam, to pisownia imion i nazwisk. Większość z nich tłumaczona była z jidysz na hebrajski, z hebrajskiego na angielski, a ja je potem przekładałam na polski (część zresztą już po hebrajsku miała różne wersje). Słowo „zgaduję” jest czasem właściwsze niż „odtwarzam”. Na liście Tzi‑ pory Rothchild jest nazwisko Skocznadek. Wydawało mi się tak nieprawdopo‑ dobne, że nie wiedziałam, czy je umieścić, kiedy pracująca ze mną akurat nad redakcją książki Nawojka Cieślińska uświadomiła mi, że nazwisko najpewniej brzmi „Skocznadel”, co znaczy dosłownie „skocz po igłę”, a więc że mamy do czynienia z rodziną krawca.

17 czerwca 2004 Bladym świtem telefon, że zmarł Jacek Kuroń.

1 lipca 2004 Czytam końcowe ustalenia śledztwa prokuratora Ignatiewa. Ponad dwieście stron, z czego dużą część zajmują zeznania świadków. W materiale, który dostałam od jednej z rodzin pomordowanych, figurują nazwiska wszystkich przesłuchiwanych świadków (w wersji oficjalnej, której publikację obiecał profesor Kieres, ale wciąż jej nie ma, dane personalne mają być usunięte). Dzięki temu mam możliwość porównania, co te same osoby powiedziały mnie, a co prokuratorowi. Wnioski wyciągamy podobne, moje gdzieniegdzie idą dalej, bo też nie krępują mnie rygory prokuratorskiego śledztwa. Ustalenia Ignatiewa są dla mnie szokiem z całkiem nieoczekiwanego powodu: dowodzą, jak powszechne jest w tej sprawie przyzwolenie na kłamstwo. Ignatiew musiał wielu naocznych świadków zdyskwalifikować jako nie‑ wiarygodnych! Nie chodzi przy tym o nieścisłości dotyczące jakichś, niechby i istotnych, detali – błąd popełnić może nawet osoba obdarzona najlepszą pamięcią – ale o zmyślanie. Moi antysemiccy rozmówcy pokrzykiwali o koszernej gazecie i Żydach donoszących NKWD, ale z rzadka tylko trudzili się opowiadaniem historii, o któ‑ rych – i ja, i oni – wiedzieliśmy, że są nieprawdziwe. W zeznaniach składanych

529

prokuraturowi kłamią na potęgę. Według ich zeznań w Jedwabnem 10 lipca 1941 roku zaroiło się od Niemców. Według Haliny Czarzastej z Kajetanowa jeszcze przed 10 lipca mówiło się o petycji złożonej przez Żydów do żandarmerii, aby wydać im broń, a oni już rozprawią się z Polakami. Ona sama w dzień zbrodni udała się do Jedwabnego, gdzie zobaczyła na drodze do cmentarza grupę Żydów z popiersiem Lenina, a za nimi ciemnozielony wojskowy samochód, obok samochodu pieszych Niemców, zaś po bokach kilku polskich cywili, jeden miał kijek. Słyszała liczne pojedyncze strzały. Według Stefana Boczkowskiego spod Jedwabnego (mówił o tym w licz‑ nych wywiadach), kiedy Żydzi byli pędzeni do stodoły, podjechały dwie, może trzy półciężarówki z umundurowanymi Niemcami. Wynieśli z pojazdów me‑ talowe bańki i podpalili stodołę. Według Teodora Lusińskiego z Jedwabnego (też produkował się w prasie), syna Franciszka Lusińskiego, który brał udział w mordzie, już o czwartej rano wjechał do miasteczka samochód terenowy i osiem samochodów ciężarowych z plandekami, w każdym umundurowani i uzbrojeni Niemcy. O szesnastej świadek usłyszał przez megafon komendy po niemiecku, żeby Żydzi ustawiali się czwórkami. Widział, jak mężczyzni z popiersiem Lenina weszli na cmentarz, gdzie na niemiecki rozkaz położyli się obok siebie, podnieśli ubrania, odsłania‑ jąc brzuchy, po czym dokonali wzajemnego zbiorowego zabójstwa przy użyciu wręczonych im bagnetów. W nocy usłyszał serie strzałów. Później dowiedział się, że ocaleni Żydzi chcieli pomodlić się pod spaloną stodołą i strzelała do nich niemiecka warta. Według Jadwigi Kordas spod Jedwabnego koło południa przejechały wolno przez rynek dwie ciężarówki z uzbrojonymi żandarmami ze specjal‑ nego oddziału – „plutonu śmierci”. Niemcy strzelali do Żydów uciekających z rynku i, później, z płonącej stodoły. Następnego dnia, gdy świadek znów przyjechała do Jedwabnego, wiadomo już było, że zgładzono jedynie Żydów współpracujących z Sowietami i ich rodziny. Żydowski lekarz, który przyjął świadka, stwierdził, iż spaleni Żydzi­‑komuniści zasłużyli na swój los, bo za sowieckiej okupacji załatwiali się w żydowskiej bóżnicy. Prokurator przesłuchał też Tadeusza Święszkowskiego, pochodzącego z Grąd Małych. Czyli mojego Tadeusza Ś., emerytowanego lekarza z Warszawy, z którym spotkałam się w obecności Adama Michnika w sierpniu 2000 roku. W wersji, którą nam przekazał, widział wjeżdżające do miasteczka dwa moto‑ cykle z gestapowcami. On sam szedł za Żydami i zobaczył, jak trzech Niemców spędziło do stodoły około tysiąca Żydów. W wersji dla prokuratora Tadeusz Święszkowski widział dwa wojskowe samochody ciężarowe z plandekami, pod stodołą zaś nie był w ogóle – w południe udał się do Kajetanowa odwiedzić

530

stryja, tak że widział tylko dym z oddali. Później usłyszał, że na rynku zgro‑ madzono trzystu Żydów, z których połowa uciekła, między innymi dzięki pomocy Polaków. Ignatiew w kilku zdaniach podsumowuje wiarygodność kolejnych świad‑ ków. Do kategorii niewiarygodnych zalicza wiele osób, na które powoływał się profesor Strzembosz, a także Tadeusza Święszkowskiego. W załączniku do raportu wymienia przedmioty wydobyte z popiołów podczas ekshumacji: mnóstwo kluczy, setki kopiejek używanych za okupacji sowieckiej, monety srebrne, złote, jedną z wizerunkiem Piłsudskiego, wiele mostów zębowych i koronek, siedemnaście złotych obrączek, trzy sygnety, kolczyki, medaliony, broszki (w tym jedna z napisem „J. Chocholski”), wiele plastikowych i metalowych guzików, pierścionki, bransoletę, łańcuszki, zegarki, wisiorek koloru złotego w kształcie otwartej książki z nieczytelnym napisem po hebrajsku, zapięcie od tałesu, zgięte łyżki (służyły do pielenia trawy na rynku), podkówki metalowe od butów i gumowe podeszwy, żabki od pończoch, suwak metalowy od zamka błyskawicznego, agrafkę, klamry od spodni i zapinki od szelek, zatrzaski, szkło okularowe, pudełko metalowe z gwoździami szewskimi, bębenek od maszyny do szycia, naparstek.

10 lipca 2004 Składam kamyk pod pomnikiem pomordowanych. Z Warszawy przyjechał autobus z gminy żydowskiej i został odprawiony kadysz. Z Jedwabnego na uroczystość chyba nikt nie przyszedł.

Rozdział 15

Sprawcami sensu stricto byli Polacy czyli rozmowa z prokuratorem Radosławem Ignatiewem

Anna Bikont i Radosław Ignatiew. Pod domem Stanisława Ramotowskiego. Dziewięcin koło Radziłowa, 200 1 rok

Napisałeś w oświadczeniu podsumowującym wyniki śledztwa w spra‑ wie zbrodni z 10 lipca 1941 roku: „Nad ranem do Jedwabnego zaczęli przybywać mieszkańcy okolicznych wsi z zamiarem brania udziału w za‑ planowanej wcześniej zbrodni zabójstwa żydowskich mieszkańców”. To pierwsze zdanie właściwie już wystarczy, można by nic nie dodawać. Chyba nie odważyłabym się sama sformułować tego tak kategorycznie. Skąd właściwie jesteś tego tak pewien? W czasie ekshumacji odkryto w grobach sporo wartościowych przed‑ miotów: zegarki, biżuterię, złote ruble. Bez trudu można było ograbić z nich Żydów stojących na rynku i odjechać. W Jedwabnem akty grabieży

532

zaczęły się, dopiero gdy spłonęła stodoła. Dlatego przyjmuję, że ludzie przyjeżdżali z okolicy, żeby mordować. „Wykonawcami zbrodni – stwierdzasz – jako sprawcy sensu stricto byli polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolic – mężczyźni, w liczbie co najmniej około 40 […] aktywnie uczestniczyli oni w dokonaniu zbrodni, uzbrojeni w kije, orczyki i inne narzędzia”. Spróbujmy odtworzyć, jak dochodziłeś do opisu zbrodni przedstawionego w twoim końcowym ustaleniu. Czytasz książkę Grossa… To był sam początek naszego urzędowania jako pionu prokuratorskiego IPN w Białymstoku. Byłem wtedy prokuratorem, kancelistą, magazy‑ nierem, woźnym i nawet sprzątaczką, po godzinach biegałem z odku‑ rzaczem, żeby te dwa pokoje, które nam przydzielono, jakoś wyglądały. I moja pierwsza sprawa w IPN­‑ie. Książka Grossa nie była przyjemną lekturą, budziła sprzeciw, chęć zaprzeczenia. Wychowany byłem w tra‑ dycji patriotycznej: Cedynia, Grunwald, Legiony, Kamienie na szaniec. O szmalcownikach wcześniej słyszałem, ale czułem wewnętrzny opór, by uwierzyć, że Polacy mordowali Żydów. Szybko się zreflektowałem: prokurator to przede wszystkim urzędnik śledczy i musi się opierać na wynikach przeprowadzonych dowodów, pozostawiając na boku swoje przekonania. Kiedy nastąpił ten moment, gdy uświadomiłeś sobie, że Gross opowiada historię, która zdarzyła się naprawdę? Nie było to przedmiotem mojego śledztwa. Nie zajmowałem się tym, czy książka Grossa jest zła, czy dobra, prawdziwa czy skłamana, choć bardzo często zadawano mi podobne pytania. No dobrze. Akta procesu z 1949 roku przeczytał profesor Strzembosz i zo‑ baczył w nim zmanipulowane stalinowskie śledztwo, w którym skazano wielu niewinnych ludzi. A ty zobaczyłeś zupełnie coś innego? Od razu było dla mnie jasne, że postępowanie z 1949 roku nie było po‑ prawnie przeprowadzone. Jednak wnioski z tego wyciągnąłeś odwrotne niż Strzembosz. Nie starano się ustalić personaliów i liczby ofiar, dokładnego przebie‑ gu wydarzeń, świadkowie wskazywali nazwiska wielu sprawców, a sąd się tym nie interesował. W tym procesie oskarżono dwudziestu dwóch miejscowych, że idąc na rękę niemieckiej władzy, brali udział w doprowa‑ dzeniu Żydów na rynek i konwojowaniu do stodoły. I to wszystko. Mimo

533

że z zeznań świadków wynikało jasno, że część sprawców brała fizyczny udział w bezpośrednich aktach zabójstw. To było porażające, co można było wyczytać z materiałów procesu, jak precyzyjnie zorganizowano zbrodnię, jedni wyganiali ofiary z domów, drudzy zabezpieczali drogi wyjazdowe z miasta, trzeci pilnowali sprowadzonych na rynek. Czasy mamy stalinowskie, młodziutkich AK­‑owców skazuje się na śmierć, a tu uniewinnia się ewidentnych morderców. Z akt sprawy nie można się zorientować, dlaczego skazano jednych, a wypuszczono innych. Czy myślisz, że wypuszczano tych, którzy poszli na współpracę? Więcej osób zostało zatrzymanych niż potem oskarżonych w procesie. W aktach kontrolno­‑śledczych PUBP w Łomży można znaleźć dane, że komuś postawiono zarzut, a potem ta osoba nie jest wskazana w akcie oskarżenia ani jako oskarżony, ani jako świadek. W przypadku jednego z podejrzewanych o udział w zbrodni natrafiliśmy na dane o tym, że podpisał zgodę na współpracę z UB. Czytałam w białostockim IPN­‑ie te papiery, znalezione na Jerzego Tarna‑ ckiego. Historycy i publicyści powoływali się chętnie na ustalenia proku‑ ratora Monkiewicza z lat siedemdziesiątych. Na temat tego śledztwa nie chcę się wypowiadać, bo zaczynam się de‑ nerwować. Spróbuj jednak, to bardzo ważne. Monkiewicz stwierdził, że 10 lipca 1941 roku komando Birknera pojawiło się w Jedwabnem na samochodach ciężarowych… Nic nie wskazuje na to, że grupa operacyjna pod dowództwem Birknera, która była wtedy w okolicach Białegostoku, cofnęła się o osiemdziesiąt kilometrów. Jeszcze w sytuacji, gdy Niemcy mieli przed sobą tyle niezabez‑ pieczonych obszarów? To założenie wzięte z sufitu, niepoparte żadnymi danymi. Prokurator założył, że sprawcami zbrodni byli Niemcy. A jak Niemcy, to którzy? Poza komandem Birknera oczywiście miejscowi żandar‑ mi. W stosownym wniosku wskazał nazwiska żandarmów z Jedwabnego zapamiętane przez świadków. Wniosek ten przekazano organom ścigania karnego Niemiec, żeby szukały sprawców. I stąd nagle pojawiło się w prasie, że są jakieś tropy w Ludwigsburgu, że to Niemcy zrobili? To był wspomniany wniosek, który rykoszetem wrócił do nas. W Jedwab‑ nem w czasie wojny były kolejno dwa posterunki żandarmerii, przez

534

pierwszy miesiąc – czyli wtedy, kiedy miała miejsce zbrodnia – prawdo‑ podobnie żandarmerii polowej, potem żandarmerii działającej w okresie okupacyjnej administracji cywilnej. Tych wymienionych przez Monkie‑ wicza żandarmów jeszcze wtedy nie było w miasteczku. Uruchomione na fali moczarowskiej śledztwo zostało przeprowadzone specjalnie po to, by zatrzeć polski ślad zbrodni? Nie wiem, czy to było na fali moczarowskiej. Ale przecież Monkiewicz sam teraz mówi o wytycznych, które otrzymywał wtedy od Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, że ma ścigać wyłącznie niemieckich sprawców. To, co mogę stwierdzić na pewno: było to źle przeprowadzone śledztwo. Proces z 1949 roku spełnił podstawową zasadę procesu uczciwego, bo nie został skazany nikt, kto nie byłby winien, tyle że nie prowadzono czyn‑ ności przeciwko wszystkim wskazywanym sprawcom. Ale przynajmniej poczyniono pewne ustalenia. Śledztwo byłej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku trwało blisko osiem lat, od 1967 do 1974 roku. W tym czasie nie zrobiono nic poza przesłuchaniem szesnastu świadków. Nie odtworzono przebiegu zdarzeń, brak jest jakichkolwiek śladów, że wykorzystano akta procesów karnych z lat 1949 i 1953. Równolegle w byłej okręgowej komisji prowadzono śledztwo do‑ tyczące zbrodni popełnionych przez żandarmów z Jedwabnego. W tym postępowaniu ktoś złożył oświadczenie, że jeden z mieszkańców wsi Korytki w dniu spalenia ludzi był bardzo aktywny przy spędzaniu ludności żydowskiej na rynek w Jedwabnem. Wskazany został wezwa‑ ny i przesłuchany jako świadek. Pytano go wyłącznie o okoliczności zabójstwa członków jego rodziny, dokonanego w 19 43 roku przez Niemców! Czytając te akta, pomyślałem, że jako urzędnik zatrudniony przez państwo polskie i z uwagi na pamięć zamordowanych zrobię wszystko, by kolejne śledztwo przeprowadzić porządnie. Niestety, nie udało się ustalić żyjących sprawców zbrodni, którzy by nie stanęli wcześniej przed wymiarem sprawiedliwości. Tym samym postępowanie karne zostało umorzone. Śledztwa prokuratury IPN­‑u mają jednak również na celu odtworzenie możliwie pełnej prawdy o okolicznościach badanych prze‑ stępstw. Włożyłem naprawdę wiele trudu w zdobycie jak największej ilości informacji o zbrodni dokonanej w Jedwabnem. Zależało mi na ustaleniu nazwisk pomordowanych, aby ofiary nie pozostały anonimowe. Niestety, zdołałem ustalić tylko część tych nazwisk.

535

W czasie gdy ty prowadziłeś sprawę, było kilka fałszywych alarmów, na‑ głaśnianych przez prasę – a to znaleziono łuski w stodole i otrąbiono, że to zrobili Niemcy… Po przekazaniu prasie, że w okolicach miejsca zbrodni znaleziono łuski, świadkowie zaczęli zeznawać, że słyszeli strzały. Wcześniej spotkałem się tylko raz z takim twierdzeniem. …   a to znaleziono teczki spraw spadkowych, gdzie Żydzi starający się o domy pożydowskie oświadczali, że zbrodni dokonali Niemcy. Jaki to miało wpływ na twoją pracę? Dokładnie przeanalizowałem akta postępowań cywilnych Sądu Grodz‑ kiego w Łomży. Dotarłem także między innymi do syna osoby, która po wojnie starała się o odzyskanie domu po zmarłym bracie. Człowiek ten wiedział od ojca, że Żydów spalili Polacy. Starając się o zwrot domu, jego ojciec napisał jednak, że to zrobili Niemcy. Ja też odwiedziłam we Wrocławiu profesora Zygmunta Zdrojewicza, bo o nim pewnie mówisz. Mówił mi, że w jedwabieńskiej stodole spłonęło najprawdopodobniej dziesięć osób z jego rodziny. Jego ojciec, który po wojnie przeniósł się na Ziemie Zachodnie i ożenił z autochtonką, wielo‑ krotnie powtarzał żonie i synowi, że zbrodnię popełnili miejscowi. No właśnie. To która wersja jest prawdziwa: ta, którą podaje się dla urzę‑ du, by bezproblemowo załatwić sprawę, czy ta, którą ojciec przekazuje synowi? Od marca 2001 roku wszcząłeś następne śledztwo, w sprawie Radziło‑ wa. Wiedziałam z rozmów przeprowadzonych ze świadkami, że tam też odbywały się po wojnie procesy „za Żydów”. Podałam ci nazwiska oskar‑ żonych, jedyny sposób, by te sprawy odnaleźć, i miejsce, gdzie odbywały się procesy – Ełk. Wcześniej nikt nie podejrzewał, że poza procesem w Jedwabnem miały miejsce jakieś inne. To był ten pierwszy krok, który spowodował, że IPN znalazł akta procesów z Radziłowa? Część tych akt przetrwała dzięki kierownikowi Archiwum Państwo‑ wego w Ełku, urodzonemu archiwiście. Opowiadał, że we wczes‑ nych latach sześćdziesiątych przyszła decyzja, żeby akta archiwalne spraw z dekretu sierpniowego („o wymiarze kary dla faszystowsko­ ‑hitlerowskich zbrodniarzy […] oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”) brakować, czyli niszczyć, zostawiając tylko nieliczne wybrane. Ten człowiek mówił, jak chodził po znajomych prokuratorach: Ja wam

536

dam pieczątkę, że to zostało zniszczone, a wy odłóżcie te akta na jakąś górną półkę. Dzwonił do ludzi spoza Ełku, ale ci dobrze go nie znali, nie zaufali i akta zniszczyli. Po paru latach nowa decyzja zezwalała na przechowywanie tamtych akt. Jaką część materiałów spraw karnych zniszczono – nie wiadomo. Kwestie sprawstwa niektórych osób wyłączano do odrębnych postępowań, ale nie znaleźliśmy akt tych spraw. Zgodnie z procesowym nakazem tłu‑ maczenia wątpliwości na korzyść podejrzanych należało założyć, że choć nie udało się obecnie odnaleźć tych akt, ludzie, którym przedstawiono wówczas zarzuty, zostali osądzeni. Zorganizowałeś w lutym 2001 roku spotkanie z mieszkańcami miasta, by namówić ich do składania zeznań. Pamiętam płomienne przemówie‑ nie proboszcza Edwarda Orłowskiego, który zachęcał, by się do ciebie zgłaszać i zeznawać tak, by bronić dobrego imienia Polski. Jaki procent świadków zeznawał „w obronie dobrego imienia Polski”? Nie wiem, w jaki sposób miałbym to oceniać. Świadkowie, w tym ksiądz Orłowski, mówią o kompaniach Niemców, motocyklach, ciężarówkach, strzałach. To przecież jawna kpina z pomor‑ dowanych. Ja odchorowuję każdą taką rozmowę. Co się z tobą dzieje, jak wysłuchujesz tych bzdur? Ja nigdy nie zakładam, że świadkowie kpią i podają świadomie fałszywe świadectwa. No tak, bo musiałbyś wtedy wielu świadków pociągnąć do odpowiedzial‑ ności za składanie fałszywych zeznań. W pierwszej kolejności księdza Orłowskiego. Kiedy ja nie uważam, że ksiądz Orłowski czy inni przesłuchiwani składali intencjonalnie fałszywe zeznania. Jeżeli jacyś świadkowie, po usłyszeniu informacji o znalezieniu łusek, opowiadają mi, jak strzelano, to może oznaczać, że z mglistym obrazem wydarzeń, które miały miejsce przed sześćdziesięciu laty, połączyli świeże informacje z mediów i naprawdę są przekonani, że te strzały słyszeli. Każde zeznanie, nawet od osoby, której pamięć przechowuje znie‑ kształcony obraz zdarzeń, coś wnosi, szczególnie jeśli dopytuje się o konkrety, detale. Na przykład może to pomóc w wykluczeniu pewnych scenariuszy zdarzeń. Wypytywałem przesłuchiwane osoby, jak wyglądali Niemcy widziani w dniu zbrodni. Czarne mundury służbowe i siodłate czapki, polowe mundury feldgrau i hełmy, uniformy SA, mundury lotnicze,

537

broń krótka w kaburach lub wycelowane lufy pistoletów maszynowych – otrzymałem przegląd wszystkich formacji, także tych zapamiętanych z filmów. Słuchałem o strzałach pojedynczych, wielokrotnych, seriach z karabinów maszynowych. Świadkowie roztoczyli przede mną cały wa‑ chlarz scenariuszy wydarzeń 10 lipca 1941 roku. Jedni widzieli pod sto‑ dołą umundurowanych Niemców i tylko ich, ani jednego Polaka, bo ci pochowali się ze strachu. Albo widzieli ciężarówki, z których wyskakiwali Niemcy. Dowiedziałem się, że dokonano zabójstwa jedynie tych rodzin żydowskich, których członkom zarzucono czynne popieranie ustroju komunistycznego, oraz że dowódca niemiecki, który odmówił spalenia razem w stodole Polaków, Żydów i Rosjan – został zastrzelony przez es‑ esmanów. Inni znów widzieli jako sprawców tylko i wyłącznie Polaków. Ja się opieram na nabytej już wiedzy, ale też w dużej mierze na intuicji. Zwracam uwagę na mimowolnie wtrącane frazy, w innym kontekście, które często mówią więcej niż cała długa rozmowa na temat. A jak ty eliminujesz niewiarygodnych świadków? Zadaję wiele pytań, które, wydawałoby się, nie mają żadnego związku ze sprawą lub dotyczą elementów nieistotnych. One najlepiej pozwalają ocenić wiarygodność świadka, choćby to, czy rzeczywiście był w danym miejscu i mógł widzieć wszystko, o czym zeznał. Jeden ze świadków zapytany, jak mordowano Żydów, twierdził, że był ukryty przy rynku i słyszał strzały niemieckich żołnierzy. W neutralnym kontekście zapyta‑ łem go o hałasy tego dnia. Nie słyszał żadnych. Sprawdzałem też, jakie teksty o Jedwabnem czytali przesłuchiwani. W wypadku sprawy sprzed sześćdziesięciu lat to zanieczyszczenie pamięci lekturami ma duże zna‑ czenie. Operowanie wiadomościami zaczerpniętymi z mediów, w których prezentowano różne opinie na temat przebiegu zbrodni i sprawców, było widoczne w relacjach niektórych osób. Na przykład pewien świadek mi mówi, że widział, jak siedemdziesięciu pięciu Żydów niosło pomnik Leni‑ na. Pytam dalej, skąd wie, że było ich siedemdziesięciu pięciu. Bo słyszał, jak po kolei odliczali. A to jest liczba, którą podał za Wasersztejnem Gross i nikt jej nie potwierdza. Miałem poczucie, że to dar niebios, kiedy spoty‑ kałem świadka, który nie czytał książki Grossa ani żadnej innej publikacji. Zeznania świadków są tak rozbieżne, że nie sposób było weryfikować jednych zeznań tylko za pomocą innych. Czyniłem to również, opierając się na tak zwanych dowodach materialnych, a więc ustaleniach z czyn‑ ności ekshumacyjnych, akt i materiałów archiwalnych, z oględzin terenu, z badań łusek. Dowody materialne nie kłamią, więc jeśli tezy świadka były z nimi sprzeczne, należało przyjąć, że taka osoba nie pamięta lub się myli.

538

A jak jest z wiarygodnością zeznań żydowskich? Po pierwsze – Szmula Wasersztejna. Wasersztejn odtworzył przebieg zbrodni, ale też w kilku miejscach jego relacja jest niewiarygodna. Uważam, że niektóre sceny opisane w ży‑ dowskich wspomnieniach, zarówno u Wasersztejna, jak i w żydowskiej księdze pamięci Jedwabnego – rżnięcie piłą, wrzucanie widłami do ognia, bawienie się głową dziewczynki jak piłką – nie miały miejsca. Może ktoś kopnął głowę, tego nie mogę wykluczyć, ale scena rozegrania meczu głową ofiary nie wydaje mi się prawdopodobna. Te wydarzenia były tak straszne, że ich opisy podane przez rodziny ofiar przyjmują często zmi‑ tologizowaną formę. W śledztwie z 1949 roku są zeznania Eliasza Grądowskiego i Abrama Boruszczaka. Jeden z często powtarzanych argumentów na rzecz tezy, że „Gross kłamie”, był taki, że „Grądowskiego nie było wtedy na miejscu zbrodni, Boruszczaka zaś nigdzie nie było, bo taki w ogóle nie istniał”. Eliasza Grądowskiego rzeczywiście nie było wówczas w Jedwabnem. Jego zeznania są natomiast zbieżne z zeznaniami Abrama Boruszczaka. Można zatem przypuszczać, że obaj posiadali informacje z jednego źródła. Tym źródłem mógł być właśnie Boruszczak. Nie ma powodu, aby wykluczyć, że Boruszczak był w Jedwabnem i widział to, co widział. Zwłaszcza że z dowodów wynika, iż istniał naprawdę: w aktach sprawy z 1949 roku są jego personalia, jest podany adres pobytu w Wałbrzychu. W śledztwie Grądowski i Boruszczak wskazali kilkudziesięciu sprawców, podawali liczne szczegóły. Nie skorzystano z tych zeznań, podobnie jak z zeznań innych osób mówiących o miejscowych sprawcach zbrodni – nie ścigano wskazywanych. To podważa tezę, że Grądowski, Boruszczak i inni prze‑ słuchani mieli być fałszywymi świadkami oskarżenia w sfingowanym procesie. W ogóle brak jest przesłanek, aby domniemywać, że komukol‑ wiek zależało na fałszowaniu materiałów procesowych. Zrekonstruujmy zatem to, co się da ustalić. Od godzin rannych Żydów wypędzano z domów na rynek. Kazano im wyrywać trawę spomiędzy bruku. Mieszkańcy Jedwabnego i okolic byli uzbrojeni w kije, orczyki i inne narzędzia. Dużą grupę mężczyzn zmuszono do rozbicia pomnika Lenina, który znajdował się na skwerku poza rynkiem. Około południa kazano im przenieść fragment rozbitego popiersia na rynek, a potem do oddalonej o kilkaset metrów stodoły. Dźwigali go na drewnianych drążkach. Był wśród nich rabin. Ofiary

539

zgładzono, a ich ciała wrzucono do grobu wykopanego we wnętrzu stodoły. Na zwłoki ciśnięto fragmenty pomnika Lenina. Grobu prawdo‑ podobnie nie zasypano, bowiem w czasie czynności ekshumacyjnych na pomniku znaleziono liczne opalenia. Drugą, większą grupę Żydów wyprowadzono z rynku później. Były w niej kobiety, dzieci, starcy. Zo‑ stali oni wprowadzeni do drewnianej, krytej strzechą stodoły. Budynek oblano prawdopodobnie naftą pochodzącą z poradzieckiego magazynu w Jedwabnem. W aktach procesu z 1949 roku Antoni Niebrzydowski twierdził, że wydał osiem litrów nafty z tego magazynu. Ilość ta wystar‑ czyła do podpalenia budynku. Czy to znaczy, że ci z drugiej grupy zobaczyli przed własną śmiercią zmasakrowane ciała swoich ojców, braci, synów? To jest możliwe. Czy ustaliłeś, jak wyglądała ostatnia droga jedwabieńskich Żydów? Czy wiedzieli, że idą na śmierć? Przy szczątkach znaleziono przedmioty codziennego użytku: pudełko z gwoździami szewskimi, naparstki krawieckie, łyżki, jak też wiele złotych monet i zadziwiającą liczbę kluczy: od furtek, bram, domów, kłódek, szu‑ flad. Jakby ludzie łudzili się nadzieją, że udają się w jakąś drogę, z której kiedyś powrócą. Ilu Żydów zamordowano 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem? Piszesz, że zo‑ stało zabitych nie mniej niż trzysta czterdzieści osób. A nie więcej niż ile? Nie więcej niż kilkaset. Liczba tysiąca sześciuset ofiar, bądź zbliżona, wydaje się nieprawdopodobna. Pytałem o to wszystkich świadków i przekonywająca była odpowiedź jednego z nich: „Służyłem po wojnie w jednostce, mieliśmy apele po pięciuset, sześciuset żołnierzy – i to mi się kojarzy wizualnie z liczbą Żydów, jaka się ustawiła, kiedy wyprowadzano ich z rynku”. W grupie niosącej fragmenty pomnika Lenina było czter‑ dzieści–pięćdziesiąt osób, w drugiej – kilkaset, można powiedzieć, że nie mniej niż trzysta. Tyle ofiar, szacunkowo, znajduje się w obu odkrytych grobach. Nie przeprowadzono jednak żadnych prac na kirkucie żydow‑ skim. Istnieją poszlaki, że tam może znajdować się kolejna mogiła. Jeśli ktoś zabił człowieka w piwnicy, w ogródku, to chyba nie zakopywałby go na własnym podwórzu, koło własnej studni. Raczej, skoro był cmen‑ tarz żydowski, należało zorganizować transport pomordowanych i tam ich zakopać. Nie mogę też wykluczyć, że gdzieś znajdują się pojedyncze groby. Prawdopodobnie nie odkryliśmy wszystkich miejsc pochówków

540

ofiar. Ale nawet przy wcześniejszych zabójstwach ludzi w innych miej‑ scach trudno sobie wyobrazić, żeby pojedynczo zabito więcej ludzi, niż potem spalono w stodole. Nie sposób oszacować dokładnej liczby ofiar również dlatego, że w dniu zbrodni schronili się w Jedwabnem Żydzi z sąsiednich miasteczek, z Wizny, Kolna. Część Żydów, może kilkudziesięciu, ocalało. Większość z nich żyła później w Jedwabnem w getcie, w miejscu wydzielonym na Starym Rynku. Stamtąd trafili do getta łomżyńskiego, ale nie wszyscy. Jeden ze świadków opowiadał, że w okolicy Jeziorka koło Łomży, już po zbrodni, przechodziła grupa jedwabieńskich Żydów. Ojciec tego świadka, ziemianin, miał w Jedwabnem żydowskiego faktora, czyli pośrednika w handlu zbożem. I ten człowiek pojawił się w domu świadka z dwuna‑ stoletnią córeczką, prosząc, by ją przechowano. Dziewczynka powtarzała modlitwy chrześcijańskie, żeby dowieść, że mogłaby uchodzić za Polkę. Rodzina świadka w obawie przed denuncjacją sąsiedzką z płaczem mu‑ siała odmówić spełnienia tej prośby. Szukałam w Jedwabnem i okolicy przypadku, żeby Polak został ukarany przez Niemców za to, że nie wziął udziału w zbrodni – byłby to dowód, że przynajmniej niektórzy działali pod przymusem. Nie udało mi się. Ja też nie znam takiego przypadku. Czy można mówić zatem o poleceniu, jak nie ma sankcji za jego niewy‑ konanie? Nie trzeba było sankcji, bo byli tacy, którzy ochoczo przystąpili do za‑ ganiania Żydów. To mogło być niedookreślone polecenie, że „macie coś zrobić z Żydami”, co nie jest w moim pojęciu rozkazem. Takie właśnie polecenie mogło się pojawić w świetle dyrektyw sformułowanych przez Reinharda Heydricha w dwóch dokumentach pod koniec czerwca i na początku lipca 1941 roku. W dalekopisie z końca czerwca 1941 roku Hey‑ drich stwierdzał, że należy wywoływać wystąpienia antykomunistyczne i antyżydowskie na nowo zajętych terenach, ale w taki sposób, by nie pozostał ślad niemiecki. Natomiast rozkaz operacyjny wydany dowódcom grup operacyjnych w pierwszym dniu lipca 1941 roku dotyczył zasad pro‑ wadzenia „akcji oczyszczających”, które miały pacyfikować zajmowane przez Niemców tereny. Jest tam mowa, by tymi akcjami nie obejmować polskich środowisk nastawionych antykomunistycznie i antyżydowsko. Czyli żeby nie robić im krzywdy, bo można ich będzie wykorzystać do robienia krzywdy innym.

541

Innymi słowy, rolą Niemców było podpuszczenie miejscowej ludności? Co to znaczy podpuszczać? Jeśli nie byłoby uwarunkowań do dokonania takiej zbrodni, to żadne podpuszczanie najpewniej nic by nie dało. Znane są niemieckie raporty z terenów bardziej na północ, wyrażające nieza‑ dowolenie, że miejscowej ludności nie udało się nakłonić do ekscesów antyżydowskich. Nie da się zaprzeczyć, że przed wojną w Łomżyńskiem zdarzały się wystąpienia przeciw Żydom i wydaje mi się, że Niemcy wy‑ korzystali istniejące silne antysemickie uczucia. Czy można jednak rozstrzygnąć, czy to Niemcy podsunęli pomysł, „by zrobić porządek z Żydami tak jak to w Radziłowie zrobiono”, czy tylko zaakceptowali i wsparli dążenia mieszkańców, wyrażone przez władze miasteczka? Tego nie udało mi się ustalić. Jako prokurator daleki jestem od wkraczania w sferę dywagacji. Mamy za mało danych i wobec tego pewne okoliczności pozostały niewyjaśnione. Zbrodnia w Jedwabnem została dokonana z nie‑ mieckiej inspiracji. Nie jest możliwe, by akcja na taką skalę odbyła się bez akceptacji okupanta. Należy mieć na uwadze, że Jedwabne znajdowało się na tyłach frontu, na terenie niemieckiej okupacyjnej administracji wojsko‑ wej. W przypadku niespodziewanych samorzutnych rozruchów w mieście władza okupacyjna zareagowałaby natychmiast. Obecność, choćby bierna, niemieckich żandarmów z posterunku w Jedwabnem, a także innych umundurowanych Niemców – jeśli założyć, że tam byli – jest w świetle prawa równoznaczna z przyzwoleniem na dokonanie zbrodni. Niemcom należy przypisać więc tak zwane sprawstwo sensu largo. Wielu świadków mówi, że miejscowym, którzy spędzali Żydów na rynek, towarzyszyli jacyś umundurowani Niemcy, poza tymi z żandar‑ merii. Z pewnością była to mała grupa, nie żaden silny oddział. Niemcy mieli zbyt wiele miejsc do obsadzenia, miejscowości, gdzie zamierzali „zrobić porządek z Żydami”. Znane są alarmistyczne niemieckie raporty z tego okresu: nie mamy ludzi do obsady posterunków. Żandarmeria w pobliskim Szczuczynie, raptem pięć osób, miała pilnować porząd‑ ku w siedemdziesięciu czterech miejscowościach. Szybki marsz w głąb ZSRR powodował, że jednostki Einsatzgruppe B w pasie grupy armii „Środek” operowały coraz dalej na wschodzie. Z tyłu zostawały tereny, gdzie nie wykorzystano możliwości „zrobienia porządku”. By temu za‑ radzić, Niemcy na przełomie czerwca i lipca zorganizowali kilka małych grup operacyjnych, które przejęły zadania Einsatzgruppe B na byłych przygranicznych terenach sowieckich.

542

Wiadomo, że operował w tym rejonie niewielki oddział Schapera, dwa, trzy małe samochody łaziki. Dane o takim małym oddziale niemieckim pojawiły się w materiałach śledztwa. Historyk, dysponując wiedzą, że komando z urzędu gestapo Ciechanów–Płock było w tym czasie na terenie Łomżyńskiego i że Schaper w dniu 7 lipca był widziany w Radziłowie, a potem w odstępie trzech dni spalono ludzi w Jedwabnem, może twierdzić, że to oddział Schapera był w Jedwabnem. Jako prokurator nie mogę się jednak opierać wyłącznie na zasadach logicznego wnioskowania, muszę też mieć materiały dowodowe. A takich w tym przypadku nie udało się zdobyć. Mogę stwierdzić, że wykonawcami zbrodni byli polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolic, mężczyźni w liczbie co najmniej około czterdziestu. Nie ma żadnych dowodów, że sprawcami był ogół mieszkańców. Rów‑ nie niewiarygodne jest twierdzenie, że w Jedwabnem była kompania Niemców, jak utrzymywanie, że całe miasto wpadło w amok. Większość zachowywała się biernie. Nie mogę przesądzać, z czego ta bierność wy‑ nikała. Być może część osób współczuła ofiarom, jednak była zastraszona brutalnością sprawców. Inni, choć zapewne mieli poglądy antyżydowskie, nie byli ludźmi skorymi do czynnego przyłączania się do tego typu akcji. Kilkuset spalonych w stodole, czterdziestu sprawców, to dużo mniej, niż pisał Gross. Takie są ustalenia. Liczbę wskazanych ofiar i sprawców wynika z analizy materiałów dowodowych. Pełniejszych liczb nie udało się ustalić, na przykład w aktach sądowych z 1949 roku pojawiają się nazwiska znacznie większej liczby osób, które wiązano z dokonaniem zbrodni. Tyle tylko, że informacji tych wówczas nie sprawdzono. Obecnie, po tak znacznym upływie czasu, niemożliwe było ich zweryfikowanie. Twoja droga zawodowa do zajęcia się Jedwabnem? Pracowałem w jednostkach prokuratury w Sokółce i Białymstoku. Już wcześniej, w trakcie studiów, fascynował mnie proces stanowienia spra‑ wiedliwości, przywracania stanu ładu społecznego naruszonego przez dokonanie przestępstwa. Zawsze miałem konfucjański stosunek do władzy państwowej. Uważałem, że należy ją szanować. Pamiętam, kiedy byłem na pierwszym roku studiów, generał Jaruzelski zaapelował o dziewięćdzie‑ siąt dni spokoju. Wtedy sądziłem, że trzeba mu je dać, byłem przekonany, że trudności kraju są przejściowe, że wszystko idzie ku lepszemu, a moim obowiązkiem jest nauka. Potem przeżyłem szok związany z wprowadze‑ niem stanu wojennego, kiedy runęła moja wizja sprawiedliwej władzy.

543

Zanim zaczęłam pracować nad sprawą Jedwabnego, miałam poczucie, że antysemityzm jest marginalnym zjawiskiem. Przez cały czas zajmowania się Jedwabnem obcuję z nim na co dzień. Ty też? Wierzę, jestem przekonany, że nie jest on uczuciem powszechnym. Mu‑ szę jednak powiedzieć, że w czasie prowadzenia śledztwa stykałem się z wyraźnymi przejawami antysemityzmu. Urodziłeś się w Białymstoku, mieszkasz w pobliskich Łapach, w twojej okolicy w miastach i miasteczkach tętniło żydowskie życie. Wiedziałeś o tym, zanim zająłeś się Jedwabnem? Nie, nigdy się tym nie interesowałem. Żydzi znaczyli dla ciebie tyle samo co Buszmeni? To było równie odległe pojęcie. Od kiedy zająłem się śledztwem w sprawie Jedwabnego, przeczytałem dużo materiałów, książek dotyczących historii i kontaktów polsko­‑żydowskich. A i tak nie zawsze wiem, jak mam się zachować. Rabina Schudricha i drugiego rabina z Londynu spotkałem na cmentarzu żydowskim w Jedwabnem. Kiedy odmawiali kadysz za zmarłych, zamierzałem odmówić Wieczne odpoczywanie, ale po zastano‑ wieniu tylko się przeżegnałem. Co było dla ciebie osobiście najtrudniejszym momentem śledztwa? Kiedy w czasie czynności ekshumacyjnych zobaczyłem zawiązki zębów niemowląt i wyobraziłem sobie przez chwilę, co bym czuł, gdyby tak zginął ktoś z mojej rodziny, gdyby to były moje dzieci.

Postscriptum

1 Tyle się zmieniło w ciągu tych lat, ledwie ośmiu, które minęły od pierwszego wydania książki. To, o czym pisałam w przekonaniu, że nikt nie chce słuchać: nienawist‑ ny antysemityzm Kościoła przed wojną i w czasie jej trwania; bogacenie się Polaków na zamordowanych Żydach; mordowanie Żydów przez podziemie zbrojne, w tym przez żołnierzy Armii Krajowej – wszystko to zostało wydoby‑ te z niepamięci i można o tym mówić. Duża w tym zasługa książek Barbary Engelking, Jana Grabowskiego, Dariusza Libionki, Aliny Skibińskiej i innych publikacji wydawanych przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów, kolejnych książek Jana Tomasza Grossa, esejów Joanny Tokarskiej­‑Bakir. Te książki i tak by powstały, ale nie sądzę, by bez szoku Jedwabnego pisano o nich recenzje w prasie codziennej, a ich autorów zapraszano do telewizji. Z powodu traumy Jedwabnego stosunki polsko­‑żydowskie zaczęły zajmować w polskiej przestrze‑ ni publicznej, także w kulturze, i to nawet popularnej, tyle miejsca, że mało który kraj może się z nami równać w rozliczaniu się z upiorami przeszłości. Z przejęciem słuchałam, jak w 2011 roku, w 70. rocznicę zbrodni, pod pomnikiem w Jedwabnem Tadeusz Mazowiecki odczytywał list prezydenta Bronisława Komorowskiego: „Dlatego właśnie, jako Polak i Prezydent Rzeczy‑ pospolitej, z uznaniem wspominam postawę mojego poprzednika Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, który przemawiając przed dziesięciu laty tu, w Jedwabnem, znalazł w sobie wystarczająco dużo siły, by w imieniu swoim oraz – jak się wyraził – tych Polaków, »których sumienie jest poruszone tamtą zbrodnią«, przeprosić za ten mord. Nazwał on wówczas sprawców tej zbrodni po imieniu: określił ich jako »winnych wobec Rzeczypospolitej, wobec jej wiel‑ kiej historii i wspaniałych tradycji«. […] Wtedy nie było tu Rzeczypospolitej. Ale dziś ona jest. Jest i słyszy skargę, niegasnący krzyk swoich żydowskich obywateli. Dziś – w Jej imieniu – oddaję cześć ich cierpieniom. I raz jeszcze proszę ich o przebaczenie”. Poczułam ulgę, gdy mój naczelny, Adam Michnik, przyznał, że nie miał racji, uważając przed dziesięcioma laty, że lepiej o Jedwabnem nie pisać.

545

– Pomyliłem się w dwojakim sensie – powiedział mi. – Uważałem, że to niemożliwe, że nie istnieje w Polsce taka stodoła, która by mogła pomieścić tyle osób. I obawiałem się, że nagłośnienie tego może mieć fatalne skutki w mo‑ mencie, kiedy rozstrzyga się przystąpienie Polski do NATO, że Amerykański Kongres Żydowski będzie próbował zablokować nasze wejście i rozpęta się absurdalny i szkodliwy dla Polski konflikt.

2 Tyle się zmieniło, ale w Jedwabnem nie zmieniło się nic. „W Jedwabnem, wokół Jedwabnego, w sprawie Jedwabnego czujemy, że »czas się nie zatrzymał, ale zatoczywszy koło, spotkał się stary z nowym. Nowy przybył, ale stary nie minął. Nie mogłem nigdzie uciec«” – cytowała Henryka Grynberga w recenzji pierwszego wydania My z Jedwabnego Joanna Tokarska-Bakir. W Jedwabnem można się naocznie przekonać, że pamięć jest polem bitwy i kto tam tę bitwę wygrał. Trudno dojechać do miejsca zbrodni. Znajduje się ono na obrzeżach miasta, a przy drodze do pomnika od zawsze stał znak, ja‑ kim wszędzie w Polsce oznakowane są miejsca męczeństwa. Gdy tylko jednak odszedł burmistrz Krzysztof Godlewski, znak został wyrwany z ziemi. Za to na rynku, gdzie przez cały upalny dzień lipcowy w 1941 roku sta‑ ła połowa mieszkańców miasteczka, zanim spłonęła, zapędzona do stodoły, wzniesiono kontrpomnik. Upamiętnia Polaków wywiezionych w czasie woj‑ ny na Sybir. Członkowie rady miasta, wspierani przez amerykańską Polonię, chcieli umieścić napis, że pomnik poświęcony jest pamięci Polaków, których w ręce NKWD wydawali Żydzi. To im się akurat nie udało. Gdy pomnik posta‑ wiono, symbolicznie wygrywając bitwę o pamięć, emocje opadły. Odżyły na chwilę po śmierci polskiego papieża. Jednym z wątków hi‑ storii kapłaństwa Jana Pawła II, eksponowanym w mediach, był jego pełen szacunku stosunek do starszych braci w wierze. Powtarzane w telewizji słowo „Żyd” znów zelektryzowało Jedwabne. Chciano reanimować Komitet Obrony Dobrego Imienia Miasta, z zadaniem doprowadzenia do rozebrania pomnika stojącego w miejscu stodoły. Nie żył już jednak ksiądz Edward Orłowski, który z wielkim oddaniem pełnił funkcję lokalnego organizatora nienawiści, i bez jego przewodnictwa sprawa się rozmyła. Ale kwestia rozbiórki „żydowskiego pomnika” wciąż powraca w sąsiedzkich rozmowach. Władze miasta nadały honorowe obywatelstwo Robertowi Jerzemu Nowa­ kowi, którego zasługi w utrwalaniu antysemityzmu trudno przecenić i który wspierał jedwabian w ich pomyśle, że gdy ofiara jest Żydem, za zbrodnię najlepiej winić ofiarę. Uroczystość nadania mu obywatelstwa rozpoczęła msza

546

święta, koncelebrowana przez biskupa łomżyńskiego. Przybyli politycy Pra‑ wa i Sprawiedliwości: ówczesny wicemarszałek senatu, wojewoda podlaski, członkowie parlamentu. Gdy skończyła się kadencja Leona Kieresa i powołano nowego prezesa I­ PN­‑u, burmistrz i rada miejska wysłali mu zaraz list gratulacyjny z prośbą o „wszczęcie śledztwa w sprawie mordu dokonanego 10 lipca 1941 roku przez Niemców”. Pisali: „10 lipca 2001 roku mieszkańcy Jedwabnego spontanicznie wywiesili w oknach kartki z napisem »My nie przepraszamy«. Tak jest. Nie będziemy przepraszać za niepopełnione zbrodnie. Tak nam dopomóż Bóg”. Na oficjalnej stronie internetowej gminy Jedwabne, w rozdziale „Krótki rys historyczny”, o czasie II wojny dowiadujemy się jedynie, że „miejscową ludność cechował szczególnie silny patriotyzm”. Na stronie Radziłowa – że Niemcy „obeszli się szczególnie okrutnie z ludnością żydowską”, którą zlikwi‑ dowała grupa morderców z Einsatzkommando. Nie było żadnej inicjatywy, ani odgórnej, ani lokalnej, by zmienić napis w Radziłowie, który to samo głosi, czy żeby uporządkować miejsca zbrodni. W Jedwabnem jest chociaż jeden spra‑ wiedliwy w miasteczku, który gdy sąsiedzi nie widzą, chodzi sprzątać teren przy pomniku, i jest również jedno małżeństwo, które przychodzi w rocznicę 10 lipca pod pomnik.

3 Zaczęłam pracować nad tą książką jesienią 2000 roku. Dziś większość tych, którzy mi opowiadali, co się działo w Jedwabnem i w Radziłowie w lipcu 1941 roku, już nie żyje. Z wieloma z nich utrzymywałam kontakt do końca. Nie żyje Awigdor Kochaw, naoczny świadek zbrodni. Nie żyją rabin Baker i Meir Ronen, którzy przechowywali pamięć przedwojennego Jedwabnego. Nie żyje Ann Walters, czyli Chana Finkelsztejn, uratowana z Radziłowa. W 2011 roku zmarła Antonina Wyrzykowska (prezydent przysłał piękny list, odczytany w kościele na jej pogrzebie). Krzysztof Godlewski, dawny burmistrz Jedwabnego, który niczym filmo‑ wy samotny szeryf po spełnieniu tego, co uznał za swój moralny obowiązek i życiową misję, opuścił miasteczko, jest nadal emigrantem. Próbowałam go wtedy powstrzymać, był świetnym działaczem samorządowym. Nie znał angielskiego, skończył informatykę w czasach, kiedy komputery nie były w co‑ dziennym użytku – to nie stanowiło dobrego bagażu na wyjazd do Ameryki. Ma zieloną kartę, wkrótce dostanie obywatelstwo, pracuje w dziale kontroli jakości w firmie produkującej części do samolotów. Sprowadził Asię, swoją żonę, ale trójka ich dzieci zdecydowała się zostać w Polsce. Wynajmują mieszkanie na przedmieściach Chicago.

547

–  Żyjemy z dnia na dzień – mówił mi. – Nie wiem, co się dzieje w Jedwab‑ nem. Dla mnie to przeszłość, ja się odciąłem. Któregoś dnia powiedziałem sobie, że to jest moja nowa ojczyzna. Nie żałuję swoich wyborów. Z początku, gdy pracował na nocną zmianę, przenosząc jakieś kartony, nie przyznawał się, że jest tym „zdrajcą Godlewskim z Jedwabnego”. Spytałam, czy teraz jego otoczenie wie, że on jest „tym” Godlewskim. –  Syn był w Nowym Jorku i tam jakiś gość go zapytał, czy jest moim synem, po czym dodał, że może być dumny z ojca. To była dla mnie wielka przyjemność. A w pracy dowiedzieli się przypadkiem, kilka miesięcy temu. Nie było z tym problemów. Tu pracują sami Polacy, przez chwilę patrzyli krzywo, podejrzewając, że w takim razie pewnie donoszę szefowi, bo szef jest Żydem. Ale przyjrzeli się, zobaczyli, że nie, i jest spokój. Ze swojego losu emigranta zadowolony jest Leszek Dziedzic, jedyny z oko‑ licy Jedwabnego, który głośno mówił prawdę o zbrodni. Ani razu nie żałował swojej decyzji. Pracuje przy budowach razem z żoną i synem, drugi syn też jest zatrudniony w budownictwie. –  Mamy aż za dużo zamówień, nie nadążamy – mówi. – A Jedwabne? Z nikim nie mam kontaktu. Martwię się o Jana Cytrynowicza, któremu pogorszyłam stosunki ro‑ dzinne. Po ukazaniu się mojej książki jego syn, dentysta z Łomży, zagroził mi procesem, jeżeli natychmiast nie wycofam całego nakładu z księgarni. Skoro napisałam o jego ojcu, że jest Żydem, ktoś może pomyśleć, iż on, jako syn, także jest Żydem, a nie życzy sobie, by go o to posądzano. Dla prokuratora Ignatiewa sprawa Jedwabnego stała się największym życiowym wyzwaniem, nie tylko zawodowym, ale także osobistym, bo jako katolik wziął na siebie ciężar polskich win. Po tym jak w niesprzyjających warunkach pokierował śledztwem w sprawie Jedwabnego, trudno wyobrazić sobie lepszą osobę do prowadzenia sprawy Radziłowa. Odebrano mu jednak to śledztwo. Oddano innemu prokuratorowi, który zrobił wiele, by niczego się nie dowiedzieć. Ale Ignatiew jest uparty. „Nie wychodzę ze spraw żydowskich”, powiedział mi. Prowadzi śledztwo w sprawie Wąsosza, gdzie wymordowano całą społeczność żydowską, i Bzur, gdzie miejscowi wywieźli i zamordowali dwadzieścia kobiet z getta szczuczyńskiego. Bracia Laudańscy byli nadal hołubieni przez środowiska radiomaryjne. Co prawda nie udało im się wygrać procesu z Janem Tomaszem Grossem, ale „Nasz Dziennik” skomentował kolejną rozprawę wielkim tekstem zatytułowa‑ nym Bracia Laudańscy czekają na sprawiedliwość. Niczego od losu nie oczekiwała natomiast Antonina Wyrzykowska. Nie miała też tego poczucia dumy, którym emanowali krzepcy bracia Laudańscy. „Pani Aniu kochana, byle jakie to moje życie było”, powtórzyła mi na krótko

548

przed śmiercią. Regularnie odwiedzałam panią Antosię, ale nie śmiałam poda‑ rować mojej książki, która była pomnikiem jej wystawionym. Mógłby zobaczyć ją ktoś z sąsiadów albo znajomych syna i synowej, u których kątem mieszkała. Historyk z białostockiego Instytutu Pamięci Narodowej uczynił panią ­Antoninę negatywnym bohaterem swojej książki o patriotyzmie ziemi łomżyń‑ skiej. „Pojawiały się osoby – stwierdził – które »z własnej inicjatywy« przekazy‑ wały informacje aparatowi bezpieczeństwa” – i tu podał, że Antonina Wyrzy‑ kowska w 1945 roku w UB w Łomży ujawniła nazwiska dziesięciu członków AK. O tym, że Wyrzykowska zgłosiła nazwiska tych, którzy ją pobili z wielkim okru‑ cieństwem za przechowywanie Żydów, o tym, że za tę decyzję i jej wykonanie odpowiedzialna była miejscowa komórka AK, co jest częścią tragicznej histo‑ rii tych ziem, oczywiście nie ma ani słowa. „W wyniku właśnie takich działań i informacji – pisał dalej – przez areszty w Łomży przewinęło się 727 członków AK i 69 NSZ”. Książka była współfinansowana przez burmistrza Jedwabnego. Zapytałam kiedyś wicedyrektorkę liceum w Jedwabnem, jedną z bardziej otwartych osób w miasteczku, czy do szkoły nie warto by zaprosić Wyrzykow‑ skiej, by młodzież wiedziała, że w ich mieście, na które spadło takie odium, żyły też tak szlachetne postacie jak ona. –  Bo pani by tak wszystko chciała od razu – usłyszałam w odpowiedzi. – A tu musi jeszcze minąć kilka pokoleń. Ilu trzeba pokoleń, by stosunki mieszkańców tych ziem z żydowskimi duchami ułożyły się poprawnie? No i skąd wziąć pewność, że w następnych pokoleniach będzie lepiej, a nie gorzej?

4 Gdy zabrałam się do nowego wydania mojej książki, do jej skracania i uzu‑ pełniania, najwięcej czasu zajęło mi nanoszenie zgromadzonych przez lata poprawek do mapy Jedwabnego z 1939 roku, na której próbuję odtworzyć dom po domu żydowskie miasteczko. Wprowadzając te wszystkie uzupełnie‑ nia, z zadziwieniem stwierdziłam, że ja, która mogę wymienić tylko niektóre nazwiska kolegów ze swojej klasy i nauczycieli, bezbłędnie przechowałam w pamięci informacje o tym, że to Abram miał sklep galanteryjny na Nowym Rynku, że wszystkie trzy córki Szejny, z domu Marchewko, były rude, i jeszcze kilkaset innych faktów z życia jedwabieńskich Żydów. Przez te lata, które minęły od ostatniego wydania, wiele razy chciałam wrócić do tematu Holokaustu, ale jakoś, nawet sama nie wiem jak, znosiło mnie do pisania biografii Jacka Kuronia, Wisławy Szymborskiej. Widać po‑ trzebowałam jeszcze trochę czasu po jaśniejszej stronie.

Z okruchów zaginionego świata. Jedwabne latem 1939 roku

Chciałam odtworzyć miasteczko, w którym wciąż żyją żydowscy kraw‑ cy, kamasznicy i bednarze, w którym dzieci uczą się mozolnie liter hebraj‑ skiego alfabetu, a z synagogi dobiega szmer modlitw. To wszystko zostało zniszczone zaraz po wejściu Sowie‑ tów. Dlatego postanowiłam utrwalić sztetl Jedwabne tak, jak wyglądał la‑ tem 1939 roku. Dla większości mieszkańców Jedwabnego zegar ich życia stanął 10 lipca 1941 roku. Uznałam więc, że nie ma sensu za każdym razem umieszczać powtarzającego się ni‑ czym mantra zdania: „Zginął 10 lip‑ ca…”. Z rzadka tylko, przy pojedyn‑ czych osobach, mogłam napisać, że udało im się przeżyć dzień masakry. Jeszcze rzadziej, że przeżyły wojnę.

551

W es o ła

Ł om ż yń Szk oln a

6S

ier

pn

ia

Pr zy tu lsk

ięt

Ry ne k św

na

ry Po

a

St a

No wy Ry ne

ska Pr z

k

est r ze lsk a

Dworna

Pr z

y tu

lska

a ad top Lis 11

Pr z

est

r ze

lsk

a

Ulica Wesoła a Mieści się tu szkoła powszechna, w której uczą się razem dzieci polskie i żydowskie. b c Danowski, szewc, właściciel dwóch do­ mów, mieszka w jednym z nich z rodziną.

Ulica Przytulska a Murowany niski dom jest własnością Atła­ sowicza, rzeźnika, którego dwaj bracia mieszkają na Starym Rynku. (Ci Atłaso‑ wiczowie nie są spokrewnieni z rodzi‑ ną Atłasowiczów, której seniorem jest ­Szolem). d c  a

lsk tu zy

Pr W es

o ła

Ł om

 b

 a

554

c

ż yń

 g

a

b

ska

 e

 f

b Łaźnia należy do gminy żydowskiej, z tyłu pasą się kozy i owce. Mieszka w niej Jan­ kiel Fajbel (nazwisko nieustalone), zwa‑ ny Chinkiesem, z żoną pochodzącą z Wą‑ sosza.

c Właścicielem jest Mosze Kamionowicz, miesz­kający na Przytulskiej 10. Jest tu świetlica chalucowej organizacji (przygo‑ towującej młodzież do życia w Palestynie). Jankiel Blumert z Wizny ma na terenie tej posesji komórkę o kubaturze 36 m3.

d Jankiel Piekarski (syn Cumy z Cynowiczów i Zeliga), lat 58, bednarz, ma tu warsztat. Mieszka w podwórku z żoną Gołdą (cór‑ ką Rywki i Lejby Czapnickich), lat 46. Tu mieszkają ich dwie córki: Chaja Sara, lat 27, z mężem Nachumem Bur­sztej­nem i nie‑ mowlakiem o imieniu Zelig; Pesa, lat 24. Jankiel Piekarski skończył przed re‑ wolucją 1917 r. jesziwę w Rosji. Opowia‑ dał mi o nim Chaim Sroszko: „Mój ojciec się uczył u niego bednarstwa, a mój dzia‑ dek z nim nie rozmawiał wcale, może dlatego że byli konkurencją. W synago‑ dze mieli miejsca koło siebie, nie było tabliczek z nazwiskami, ale każdy wie‑ dział, gdzie ma usiąść, razem się mod‑ lili, ale słowa ze sobą by nie zamienili”.

Jankiel w czasie okupacji sowieckiej będzie udzielał korepetycji z rosyjskiego. Syn Jankiela Zelig wyjechał przed woj‑ ną do Ameryki. Jego syn zostanie pro‑ fesorem jednego z amerykańskich uni‑ wersytetów.

W czasie okupacji sowieckiej syn Icchka znajdzie się w Rosji, ale przedrze się do Jedwabnego zimą z 1942 na 1943 rok i odnajdzie swojego wujka Izraela w kryjówce u Wyrzykowskich. Z wycień‑ czenia umrze po tygodniu.

e Budynek, którego właścicielami są Wa‑ sersztejnowie i Grądowscy, jest parte‑ rowy, murowany, o kubaturze 1248 m3, przedzielony pośrodku korytarzem, z któ­­re­­go odchodzą drzwi do poszczegól‑ nych mieszkań. Zamieszkany jest przez sześć rodzin żydowskich.

Trzecie mieszkaniu zajmuje rodzina Sos‑ nowskich, zaprzyjaźniona z Wasersztej‑ nami: Zundel Sosnowski, lat 47, jego druga żona Czizi, lat 45, syn, lat 4. Jego pierwsza żona Chana Sosnowska zosta‑ ła zamordowana podczas pogromu w Ra‑ dziłowie w 1933 roku. Mieszka z nimi córka Chany i Zundla Sara Szwarc z syn‑ kiem Manelem, lat 4. Mąż Sary wyjechał do Argentyny. Sara zostanie 10 lipca 1941 roku zgwałcona i żywcem wrzucona do pło‑ nącej stodoły, razem z Mirjam Bursztejn i innymi młodymi kobietami.

Chaja Sara Wasersztejn z synami­Szmu­lem, lat 16, i Szlomą (Saulem), lat 10, zajmują trzy niewielkie pokoje. Mąż Chai Beca‑ lel, zwany Całką, urodzony w 1890 roku handlarz mięsem, zmarł w 1937 roku. Najstarszy z synów Mosze w 1938 roku wyemigrował na Kubę. Chaja Sara utrzy‑ muje się z szycia koszul i bielizny z płótna, f utkanego na krosnach przez okoliczne chłopki. Jeden, najmniejszy pokój służy za szwalnię, w drugim śpi matka z sy‑ nami. Trzeci pokój zajmuje siostrzeniec Chai Sary, jeden z pięciu braci Hofmanów z rodziną. Jego matka Ester zmarła w po‑ łogu przy piątym dziecku, a ojciec Lejzer Hofman nie interesował się losem synów, toteż cała piątka – Samuel, Nachum, Jo‑ ken, Baruch i Abraham – wychowywała się u Wasersztejnów, ale czwórka z nich zdążyła się już wyprowadzić. Szmul Wasersztejn przeżyje wojnę ukryty u Antoniny i Aleksandra Wyrzy‑ kowskich, wyemigruje na Kubę, a następ‑ nie do San José w Kostaryce, gdzie do‑ żyje 86 lat. g

W tym samym domu mieszka Icchak Grą­ dowski, zwany Gradusem, z żoną i dwój‑ ką dzieci. Jest bratem Izraela (po woj‑ nie – Józefa) i Mejera. Tak jak Mejer jest stolarzem. Syn Icchaka uczy się w jeszi‑ wie w Łomży.

Mejer Grądowski, lat 49, właściciel domu, stolarz, mieszka tam z żoną Kejlą, lat 47, oraz ich córką Chaną, lat 25, z mężem Awigdorem Fiszkowskim (synem Chai Rywki i Meira spod Radziłowa), który pracuje u teścia w warsztacie stolarskim. Kejla Grądowska zostanie 10 lipca 1941 roku wygnana na rynek przez są‑ siadkę Annę Polkowską, która później ob‑ rabuje jej mieszkanie (zeznanie świadka na procesie z 1949 roku). Sama Polkow‑ ska opowie, że przed wojną była najbliż‑ szą sąsiadką Grądowskich i Kejla często do niej zachodziła (rozprawa przed Są‑ dem Grodzkim o uregulowanie stanu własności pożydowskich domów). Dom drewniany o kubaturze 336 m3 jest własnością Symchy Grajewskiego. Tutaj mieszczą się jego sklep żelazny i biuro pisania podań. Symcha Grajewski, legio‑ nista, uczestnik wojny 1920 roku, miesz‑ ka w nim z żoną Ryklą i synem Meirem, lat 13. Starsza córka Fajga zdążyła wyje‑ chać do rodziny do Palestyny.

555

Symchę w 1941 roku aresztują So‑ wieci i zaginie bez wieści. Rykla z synem Meirem zostaną wywiezieni do Kazach‑ stanu, po wojnie dołączą do Fajgi. Meir zmieni nazwisko na Ronen i dożyje w Je‑ rozolimie 77 lat. h W ceglanym domu o kubaturze 396 m3 mieszka Alter Bursztejn, właściciel po‑ sesji, z córką. Alter jest ojcem Icchaka Bursztejna, piekarza, który mieszka na Przestrzelskiej.

 p

 n

i Alter Icchak Marchewko, bednarz, jest współwłaścicielem domu drewnianego o kubaturze 768 m3. Ma tu swój warsztat i mieszka z żoną Itą. Rodzina liczy razem dziesięć osób. Ita umrze w 1939 roku, za‑ raz po wkroczeniu Sowietów.



Drugi współwłaściciel domu, Daniel Szklarkiewicz, zwany Daniłki (jego mat‑ ka to siostra Ity Marchewki), lat 35, uczył się w jesziwie, jest cenionym krawcem, mieszka tu z żoną Mirjam, zwaną Maria­ sze (urodzoną w Tykocinie), lat 33, i cór‑ ką Leą. Zajmują piętro.



Rodzina Buraków wynajmuje mieszkanie od frontu. Zelman Burak (syn Arona) jest spokrewniony z Ickiem Burakiem, właści‑ cielem parceli na Łomżyńskiej, który po‑ siadał również olejarnię na końcu Przy‑ tulskiej, ale ją sprzedał Pecynowiczom.



j Właścicielem drewnianego domu o ku‑ baturze 192 m3 jest Mosze Kamionowicz (syn Rywki ze Sznyclów i krawca Chac‑ kieja), krawiec, lat 36. Ma tu warsztat krawiecki i mieszka z żoną i trójką dzie‑ ci, wśród nich Joną, lat 15.

tu

lsk

a

 o



Pr

zy

m

k

j

 h

ż yń

Szk

Ł om

oln

a

Pr

zy

tu

lsk

a

 i

ska

l

k Współwłaścicielami domu są Laskowie i spadkobiercy Mordechaja (Motka) Bin‑ sztejna. Mosze Lasko, zwany Mietkiem, mieszka tu z żoną Leą i dwójką dzieci: Fajgą i Chaimem.

556

Lei i Moszemu Laskom uda się ujść Polaka. Jego kuźnia znajduje się w po‑ z życiem 10 lipca 1941 roku, trafią do bliżu Starego Rynku. Auschwitz. Lea zginie, Mosze dotrze do 10 lipca 1941 roku uratuje się Hasz‑ obozu dipisów w Linzu. („Po utracie ca‑ ka, która trafi potem do getta w Łomży. łej rodziny był całkiem rozruszony, nie Inna część rodziny Łojewskich już przed wojną wyjechała do Argentyny. Jej po‑ sposób było nawiązać z nim kontaktu” – opowiedział mi Meir Ronen, który go tomkowie żyją na Brooklynie. tam spotkał). Później osiądzie w Pary‑ żu i założy nową rodzinę. W latach sie‑ o  Dom przylega do ulicy Przytulskiej 15. Tę demdziesiątych zginie w wypadku sa‑ część budynku kupił Polak od Zelmana mochodowym. (imię nieustalone). Mieszka tu nadal oj­ ciec Zelmana. Abraham Szmuel Binsztejn (syn Tamary i Saula), lat 76, krawiec, ma tu swój war‑ Na piętrze podnajmuje mieszkanie jeden sztat. Mieszka z nim jego żona Orechama z Marchewków z rodziną. (z domu Tyszkowska), lat 68, i dwójka dzieci. p Dom należy do Cynowiczów (mają też lo‑ Ich syn Saul Binsztejn, miejscowy katorów Polaków). Cynowiczowie to jed‑ bandyta, który siedział za gwałt, zosta‑ na z najstarszych rodzin w Jedwabnem. nie w czasie okupacji sowieckiej milicjan‑ Pochodzili z Tykocina i osiedlili się tu na tem. 23 czerwca 1941 roku opuści Je‑ przełomie XVIII i XIX wieku. Jej proto‑ dwabne z Armią Czerwoną. Jego żona plaści Małka Cynowicz i mąż Nachum Basja, zwana Baśką, lat 24, i jej siostra mieli siedmioro dzieci. Pięcioro wyemi‑ Chaja Kubrzańska 25 czerwca, dwa dni po growało do USA w drugiej połowie XIX ucieczce Saula, z obawy przed miejsco‑ wieku, jeden zginął w powstaniu stycz‑ wymi Polakami utopią się wraz ze swoi‑ niowym. W Jedwabnem pozostał tylko Jankiel, który był później zarządcą sy‑ mi kilkumiesięcznymi dziećmi w stawie. nagogi. Jankiel z żoną Gitełą miał pięć Na tyłach posesji, w drewnianym domku córek, które po wyjściu za mąż opuściły na górce, mieszka Mejta Rojza Neumark Jedwabne, i syna Josela, który został na (urodzona w Wiźnie, z domu Mączkow‑ gospodarstwie. Josel Cynowicz, lat 66, zajmuje się ska), lat 58, z dwiema córkami. Jej mąż Josef (Josel) Wolf Neumark, lat 56, z cór‑ sadownictwem, dzierżawi sady od Pola‑ ką Bellą, lat 19, krawcową, wyjechali do ków i prowadzi rodzinny młyn. Mieszka Urugwaju. Jedyny syn Neumarków umarł z żoną Sarą Rojzą, zwaną Szirką, lat 65, przed wojną. i córką Elke, niemową. Ich czterej syno‑ wie już wyprowadzili się z domu. Najstar‑ szy, Meir, jest rzeźnikiem w Białymstoku, l Judko Męczkowski mieszka tu z rodziną. ma żonę Babę i trójkę dzieci. Drugi, Izra‑ el Chaim, do niedawna prowadził intere‑ m Czapnicki, stolarz, mieszka tu z żoną Mir­ jam Leą (córką Joszpy i Szolema Atła‑ sy w Wiesbaden. Trzeci, Hersz, właśnie robi aplikację prokuratorską w Wilnie. sowiczów). Czapnicki ma trzy siostry, w tym jedną zamężną, i dwóch braci. Najmłodszy, Mosze, mieszka w Łomży, gdzie uczy się w jesziwie. n Chaim Łojewski, kowal, z żoną kraw‑ Z całej rodziny Josela przeżyje tyl‑ ko Hersz, który w czasie wojny znaj‑ cową, synem i córkami, Haszką i Goł­ dą, mieszka za domem należącym do dzie się w ZSRR, później w Indiach. Tam

557

będzie przewodniczącym gminy żydow‑ skiej i jako adwokat wspomoże 25 ty‑ sięcy tamtejszych Żydów w aliji (czyli emigracji do Izraela). Umrze w Izraelu w 1977 roku.

Lokatorem jest też Perec (imię nie­ ustalone).



Na tyłach posesji Cynowiczów znajdu‑ je się dom zamieszkany przez Abrahama ­Icchaka Kosackiego.



r Abraham Zambrowski, lat 57, kowal, jest właścicielem domu murowanego o kuba‑ turze 297 m3 i kuźni. Mieszka z nim jego żona Szajna, lat 56, i dzieci, wśród nich – Mosze, lat 28, student jesziwy, rzezak, i jego żona Fela (córka Szajny i Mendla Alenbergów), lat 16.

s Kuźnia Chaima Łojewskiego mieści się tuż przy Starym Rynku.

y tu

lska

t W domu murowanym o kubaturze 518 m3 mieszczą się sklep spożywczy od frontu i stolarnia na podwórku. Beniamin Gor­ finkiel, właściciel domu i sklepu, krawiec, mieszka tu z dwójką dzieci.

Pr z

 r

t



 s

Szk

oln

a

St a

558

ry

Ry

ne

k

No

wy

Ry

ne

k

Rodzina Atłasowiczów wynajmuje tu trzy mieszkania. Szolem Atłasowicz, lat 63, uczony w Piśmie, mieszka z żoną Joszpą Chają (z domu Ploch), lat 61. Joszpa ma hektar ziemi, na którym uprawia warzy‑ wa. Jej mąż, który przed I wojną wyje‑ chał na zarobek do Ameryki, przywiózł stamtąd sadzonki pomidorów. Pomido‑ ry Joszpy były pierwszymi pomidorami uprawianymi w Jedwabnem. Najstarsze z dzieci, córka Brosze Kubrzańska, miesz‑ ka z mężem przy Starym Rynku. Inna córka, Mirjam Lea Czapnicka, mieszka z mężem nieopodal. Pozostałe, wraz ze swoimi rodzinami, mieszkają razem z ro‑ dzicami: Pesa, lat 29, krawcowa, z mę‑ żem Zerachem (nazwisko nieustalone),

 u

y tu Pr z ięt

St a

ry

św

u Pecynowiczowie posiadają drewniany dom, wiatrak i olejarnię. Rodzinny in‑ teres założyli Ber, młynarz, i jego żona Rojza, która dla potomków stała się po‑ stacią legendarną. Jeden z jej wnuków, przyszły rabin Julius Baker, napisze po latach: „Babka Rajzełe, na którą wszyst‑ kie kobiety w Jedwabnem mówiły »nasza Rajzełe«, chodziła dwa razy w tygodniu piechotą do Łomży [około dwudziestu kilometrów] z pieczonym ciastem czy kawałkiem placka, żebyśmy my, chłop‑ cy, z większą przyjemnością oddawali się studiowaniu Tory. Kiedy pytano ją, dla‑ czego nie pojedzie furą, miała zawsze jed‑ ną odpowiedź: że nie chce się dzielić z ko‑ niem przyjemnością z tej micwy [dobrego uczynku]”. W wieku 80 lat Rojza zgło‑ siła się do Włodzimierza Żabotyńskiego, przywódcy Syjonistów-Rewizjonistów, żeby pozwolił jej wziąć udział w organi‑ zowanym przezeń marszu tysiąca mło‑ dych mężczyzn, którzy w ciągu roku mieli przejść piechotą z Polski do Palestyny (do marszu nie doszło, bo Polska, pod naci‑ skiem Anglii, nie wypuściła ich z kraju). Teraz mieszkają tu dorosłe dzieci Roj‑ zy i Bera: dwaj synowie, Eljahu i Mosze Dawid, oraz córka Chaja Sara. „Mieliśmy

na

W małym domku z tyłu mieszka Chaikel Nożyk.

Ry

ne

Po



lska

stolarzem, i dzieckiem; Nachum (Ne­ chemja), najmłodszy, pracujący w piekar‑ ni w Jedwabnem, z żoną Małką i córecz‑ ką; Icchak, dwudziestokilkuletni, także stolarz, z żoną Sarą (córką wdowca Ab­ rahama Hirsza Kronberga, lat 64, syna Lei i Chaima Zajdela, rymarza), lat 23. Na kilka tygodni przed 10 lipca 1941 roku żona Icchaka urodzi córecz‑ kę Raszkę. W dniach poprzedzających zbrodnię banda miejscowych będzie się znęcać nad najstarszym z rodu Szo‑ lemem Atłasowiczem, podpalając mu ­brodę.

k

No

wy

Ry

ne

k

559

tylko jeden pokój z łóżkami i kuchnią – powie mi rabin Jakob Baker, wówczas Jakow Piekarz, dodając, że jego rodzi‑ na należała do zamożniejszych miesz‑ kańców miasteczka. – Spałem w łóżku razem z bratem. W pokoju obok miesz‑ kał młodszy brat mamy Dawid, z żoną i szóstką dzieci. Spali tam i jedli”. Razem z najstarszym synem Eljahu Pe­ cynowiczem, lat 59, mieszka jego żona Jenta Rywka (córka Chanana), lat 5 5, i ich dzieci: Mosze, lat 21; Jakub, lat 18; Sara; Chone Icchak, lat 10; Josef, najstar‑ szy syn, lat 36, mieszka w młynie z żoną Chają (z domu Cebulską), córką i synem; Fruma, najstarsza córka, przeniosła się za mężem rabinem Abrahamem Szla‑ pakiem do Włodzimierza Wołyńskie‑ go, gdzie urodziła dziewięcioro dzieci, w tym Ariego Dowa, Jakuba i Mirjam. Jako jedyny z rodziny wojnę przeży‑ je syn Eljahu, Jakub Pecynowicz, który w 1940 roku zostanie powołany do so‑ wieckiego wojska. Po wojnie zamieszka w Izraelu w Kiryat Bialystok i zmieni na‑ zwisko na Jakow Cofen vel Geva.



Młodszy syn Rojzy i Bera Mosze Dawid Pecynowicz, lat 53, jest wdowcem (jego żoną była Szejna, z domu Stern), miesz‑ ka tu z dziećmi: Izaakiem Eliezerem, lat 16; Josefem Lejbem, lat 15; Beniami­ nem; Deworą zwaną Dworką; Brajną Ryw­ ką, lat 8; Chają, lat 7; Lejzorem. 10 lipca 1941 roku przeżyją Josef i Be‑ niamin, którzy tego dnia będą zatrud‑ nieni na posterunku żandarmerii, potem trafią do łomżyńskiego getta.

Pr z

y tu

lska



ry

Ry

ne

k

Szk

oln

a

St a

 a

Ł om

560

ż yń

ska

No

wy

Ryn

ek

Chaja Sara, siostra Eljahu i Moszego, jest wdową po Abrahamie Icchaku Piekarzu, zmarłym na początku lat trzydziestych. Jej synowie Jehuda Arija i Jakow Elie‑ zer zdążyli wyjechać do USA, trzeci syn Hersz, z żoną Lubą (z domu Peltynowicz) i dwoma synami, Abrahamem Icchakiem,

lat 3, i niemowlakiem Moszem Berylem, mieszka w Goniądzu. 10 lipca 1941 roku Chai Sarze Pie‑ karz uda się uciec z Jedwabnego do Go‑ niądza, do syna, potem razem z jego ro‑ dziną trafi do getta, skąd wszyscy – poza Herszem – zostaną wywiezieni do Treb‑ linki. Jehuda i Jakow zostaną w Amery‑ ce rabinami, zmienią nazwisko na Baker. Mieszkający na Brooklynie Jacob Baker poprowadzi uroczystości żałobne w Je‑ dwabnem 10 lipca 2001 roku. Hersz, któ‑ ry po wojnie pojedzie do braci do Ame‑ ryki, będzie na początku XXI wieku żył na Florydzie jako dziewięćdziesięcioletni emerytowany biznesmen Herschel Baker.

Ponadto na ulicy Przytulskiej posiadają domy, parcele lub wynajmują mieszkania: rodzeństwo Makowskich (dzieci Szajny Mirjam i Pesacha) z rodzinami – Azriel Zelik Makowski, lat 5 4, krawiec, z żoną Sarą (z domu Selerczyk), lat 43, i ich dzie‑ ci; Mosze Makowski, lat 37, szewc, z żoną Chają, lat 3 4, która handluje rybami, i trójką dzieci: Icchakiem, lat 13, Eljahu, lat 11, i nieznaną z imienia córką. Polak, masarz Kozłowski, nauczył Makowskich wyrabiać kiełbasy. Produkują je według jego przepisu, tyle że koszerne. A także: Czyżewscy, ośmioosobo‑ wa rodzina. Mosze Białoszewski, Dawid Fiszkowski, Lejzor Ickowski, Jankiel Josel, Icze Kapuśniak, Jankiel Kawkiewicz, Jan­ kiel Roluch, Hersz Sapożnik z żoną Leą, Berek Szmujeł, Tubin Kornecki – woźnica, podejrzewany o sympatie komunistycz‑ ne, wraz z dwoma Polakami zostanie za‑ strzelony przez Niemców.

Ulica Szkolna

a Mieści się tu synagoga. Niewielki drewnia‑ ny budynek na kamiennej podmurówce zastąpił wielką synagogę, która spłonę‑ ła w 1913 roku.

Na Szkolnej mieszkają: W drewnianym domu o kubaturze 240 m3 Perecz Brzozowska z córkami Betką i Cha­ ją, być może też z mężem, S. Brzozowskim, handlarzem koni. Betka, niespełna osiemnastoletnia, w czasie okupacji sowieckiej wyjdzie za mąż i urodzi dziecko. 10 lipca 1941 roku zostanie ono zabite na rynku, zanim jesz‑ cze jego matka spłonie w stodole. W domu drewnianym o kubaturze 330 m3 Abraham Aaron Danowski, nauczyciel chederu, i jego córka Chana, z mężem Garbarskim (imię nieustalone, urodzo‑ nym w Łomży) i córką Jospą. Abraham Danowski był już leciwy, kiedy w la‑ tach dwudziestych uczył Jakuba Pieka‑ rza (późniejszego rabina Jacoba Bakera) w chederze. Danowski zwykł wysyłać dzieci do lasu po szyszki na święto Ti‑ sza be-Aw, upamiętniające rocznicę zbu‑ rzenia Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej. Tłumaczył im sens tego obyczaju: „Tak jak na Lag ba-Omer idziemy do lasu zbrojni w leszczynowe szable i drewnia‑ ne karabiny i śpiewamy hebrajskie pieśni, aby upamiętnić bohaterów naszej historii, tak rzucanie szyszkami na Tisza be-Aw symbolizuje naszą gotowość, aby murem stanąć w obronie Erec Israel”. Syn Abra‑ ma wyjechał w 1935 roku do Ameryki. To on poznał przyszłego rabina Jacoba Bakera, po jego przyjeździe w 1938 roku do Nowego Jorku, z jego późniejszą żoną. W domu drewnianym o kubaturze 252 m3, który jest własnością Nożyków, mieszka Szloma Nożyk. A też: Chaja Guta Zimna i Mejta Chinka Grądowska, lat 58, krawcowa. Jej syn Be‑ rek Grądowski, szewc, niedawno zmarł.

561

Stary Rynek a b W dwóch stojących koło siebie domach, jednym drewnianym o kubaturze 210 m3, drugim murowanym, należących do ro‑ dziny Jedwabińskich, mieszkają:

Pr z

y tu

lska



 a

b

St a

Ry

d

ne

k

e

Szk

oln

a

 c

ry

Ł om

562

ż yń

ska

No

wy

Ryn

ek

Icchak Jedwabiński, lat 48, z żoną Itą Rachel, lat 46, i trzema synami.

Ajzyk Jedwabiński (syn zmarłej w 1928 ro‑ ku, So­szy), fryzjer, jego żona i pięciu sy‑ nów – Abraham Josef, z żoną Rywką i cór‑ ką Chają Leą; Dow-Ber, zwany Berkiem, lat 29, był członkiem rozwiązanej Komu‑ nistycznej Partii Polski; Mosze Hersz; Ru­ wen, lat 20; Meir Fajwel, lat 16. Ajzyk zna na pamięć dzieła Karola Marksa, wrócił z jesziwy w Rosji jako przekonany komu‑ nista. Wszyscy jego synowie komunizują. Mosze Hersz został zatrzymany w maju 1938 roku, gdy znaleziono u nie‑ go podczas rewizji wydawnictwa komu‑ nistyczne w jidysz, w tym wydawane w Nowym Jorku pismo „Morning Frei‑ heit”. Postawiono mu dodatkowy zarzut, że zbierał pieniądze dla republikańskiej Hiszpanii, i decyzją sądu przekazano go pod dozór policyjny. W przededniu woj‑ ny zdąży wyjechać z Polski i z żoną Cha‑ wą zamieszka w Australii (Chawa po jego śmierci przeniesie się do Nowego Jorku i tam dożyje stu lat). Ruwena w 1940 roku wcielą do Ar‑ mii Czerwonej, potem wyślą do kopalni węgla w Karagandzie. Tam przypadko‑ wo spotka go, wycieńczonego i o kulach, Meir Grajewski. Ruwen w 1946 roku wróci do Polski i przez obóz przejścio‑ wy we Włoszech wyjedzie do brata do Australii. Meir Fajwel także znajdzie się w ZSRR, skąd przedostanie się do Pale‑ styny. W kibucu Logahetmaot dożyje wieku 76 lat jako Meir Paparle (wybie‑ rze sobie jako nazwisko słowo papar‑ le – po hebrajsku „motyl” – bo uzna je

za wariant słowa „jedwabnik”). Berek e w czasie okupacji sowieckiej zarejestru‑ je się jako komunista. Meir dowie się po wojnie, że jego brat „chował się prawie dwa lata, Polacy go złapali i zabili”.

Jehuda, zwany Judei (nazwisko nieusta‑ lone), brat lub szwagier Ajzyka, pracuje w młynie, mieszka w drewnianym domu w podwórzu z żoną Etlą i trzema córka‑ mi – Sarą, Fajgą Pesią i najmłodszą Chają Mirą.



c W drewnianym domu o kubaturze 230 m3, z jatką, mieszkają:

Josel Atłasowicz, lat 51, rzeźnik i handlarz bydłem, jego żona Hinda, lat 41, pracuje z nim w rzeźni, czwórka dzieci.

W drewnianym domu o kubaturze 297 m3 znajdują się sklep spożywczy i warsztat szewski. Mieszkają w nim: Josef (Jo­ sel) Kubrzański, lat 56, szewc, jego żona Bracha, zwana Brosze (córka Jospy Chai i Szolema Atłasowiczów), lat 39, pro­ wadzi sklep, i ich dzieci: kilkunasto‑ letnia Gitel, Nachum, lat 10, Jankiel; ­Abraham Dawid Kubrzański, lat 34, brat Josefa, z żoną Chają, lat 26 i z małym dziec­k iem. Abraham, były członek Komunistycz‑ nej Partii Polski, według jednej wer‑ sji ucieknie z Armią Czerwoną, według innej zostanie spalony w stodole. Jego żona, razem z siostrą Baśką Binsztejn 25 czerwca 1941 roku popełni samobój‑ stwo, topiąc siebie i dzieci. Jankiel przechowa się wraz z Leą ze Szczuczyna u Wyrzykowskich. Wyjadą razem do Ameryki i będą mieli troje dzie‑ ci. Przyjmą nazwisko Kubran.

Rodzina Icchaka (Iczego) Atłasowicza, lat 48, rzeźnika. Jego żona Sara, lat 46, i dzieci, wśród nich Nechama z mę‑ żem, Jentą Gitelem, lat 27, i piątką dzie‑ Perec Frumowski, lat 34, kupiec, jego żona Estera (z domu Nadolny), lat 32. ci. Prawdopodobnie sam Icze z dwiema Rodzina Nadolnych mieszkająca córkami wyjechał do Ameryki. w Piąt­nicy po wejściu Niemców schroni Iczi Gutka i Josel Gutko, którego czterooso‑ się u Frumowskich. 10 lipca razem z Es‑ bowa rodzina zostanie wypędzona 10 lip‑ terą zginą: jej ojciec Jehuda Nadolny, na‑ ca 1941 roku na rynek przez Jerzego Lau‑ uczyciel w chederze, matka Sara (z domu dańskiego i Bolesława Rogalskiego. Cynowicz, cioteczna babka Meira Rone‑ na), siostra Gita i brat Jakow. Perec Fru‑ d W domu drewnianym o kubaturze 616 m3 mowski przeżyje, trafi do jedwabieńskie‑ mieszka Mosze Chaim Chilewski, lat 50, go getta. krawiec, z żoną i synami, najmłodszy, lekko sparaliżowany, który chodzi, pod‑ Na Starym Rynku mieszkają także: pierając się kijem, ma żonę Sosel i dzieci – jeden syn zmarł. Mosze wrócił z Amery‑ Mosze Rubinsztejn, piekarz, właściciel domu i piekarni. ki z kilkoma tysiącami dolarów. Chodzi w okularach, duża rzadkość w tych cza‑ sach. Ma dobry głos i na Jom Kippur pro‑ Szlomo Susel, z Boczek koło Bielska-­Białej, wadzi modlitwy w synagodze. z żoną (z domu Kubrzańską) i synem Je­ hoszuą, lat 13. Szlomo był wcześniej Po wkroczeniu Sowietów widziano członkiem Rady Miejskiej Jedwabnego, jednego z braci Chilewskich, tego kula‑ sympatyzuje z komunistami, lubi prze‑ wego, na rynku z czerwoną flagą, a póź‑ niej asystującego przy aresztowaniu któ‑ mawiać. regoś z Polaków. Zastrzelą go Niemcy.

563



Rodzina Gulkierów – Berek, Ita, Nachum.

Gutsztejnowie, rodzina sklepikarzy, spad‑ kobiercy Lejzora i Fajby.

tu

lsk

a

Kubrzański Eli Jankiel, który ma warsztat naprawy rowerów, z żoną i dziećmi. Zostanie zaaresztowany za Sowietów, a jego żona i dzieci wywiezione na Sy‑ berię. Żona tam zginie. Jankiel i dzieci wydostaną się ze Związku Radzieckie‑ go, on będzie mieszkał w Izraelu, one w Niemczech. Kuzynem Eli Jankiela jest Eliasz Grą­ dowski, syn Blumy, który w 1941 roku ukradnie patefon z domu kultury, zosta‑ nie wywieziony na Sybir, wróci do Polski i zajmie się kombinowaniem w sprawie legalizacji przejęcia żydowskich domów St a przez Polaków. Wyemigruje do Amery‑ ry Ry ki, gdzie będzie miał zakład naprawy ro‑ ne k werów na Brooklynie w Nowym Jorku. Pr

zy

Kamasznik z zawodu (nazwisko niezna‑ ne, może to był Zelik Makowski), który był wnukiem Fajweła, szewca, i po jego śmierci przejął jego mieszkanie. Wolf Kosacki, który miał dom i jatkę. Bromsztejn, który miał dom i pie­karnię.

Ulica Łomżyńska oln

a

 a

d

e



Szk

 b

Ł om

ż yń

ska

c

Ulica Łomżyńska latem 1939 roku nazy‑ wa się ulicą Marszałka Piłsudskiego, ale nazwa ta (wprowadzona po śmierci Pił‑ sudskiego) nigdy się nie przyjęła.

a W murowanym domu o kubaturze 900 m3 znajduje się sklep spożywczy i mieszka wiele rodzin. Chawa Alenberg (urodzona w Zamb‑ rowie, wdowa po Ezechielu, zmarłym w latach dwudziestych), lat 59, prowa‑ dzi sklep. Mieszka z nią troje dorosłych

564

dzieci: Jospa, lat 29, z mężem Szmuelem Kawiorem, kupcem, lat 33 (urodzonym w Zambrowie), i piątką dzieci, w tym Ezechielem, lat 6; Cwi Elchanan, lat 26, kupcem, z żoną Rywką (córką Mirjam i Symchy Skocznadel, urodzoną w Zamb‑ rowie), lat około 24; Bejla, lat ponad 30, z mężem Icchakiem Mielnickim, lat 35 lub 4 4, kupcem tekstylnym, oraz synem i czterema córkami, z których najstarsza b Jospa ma 7 lat.

10 lipca 1941 roku Lea Rozen z młod‑ szym dzieckiem zdoła się ukryć, a póź‑ niej przedostać do rodziny w getcie w Szczuczynie. W domu tym mieszka także Mosze Adam­ ski z rodziną. Zostaną później zamordo‑ wani w Szczuczynie. Zespół domów, jeden murowany, piętro‑ wy, razem o kubaturze 1994 m3, nale‑ ży do Szpektrowicza i Chmielewskiego. Mieszka tu między innymi Lejba Chmie­ lewski, zwany Munikierem, krawiec, któ‑ ry ma dwóch braci i trzy siostry.

Chana Jenta Wasersztejn (wdowa po Mo‑ szem, kupcu), lat 51. W jej piecu chle‑ bowym i przy jej pomocy rabin piecze macę na święto Pesach dla całej żydow‑ skiej społeczności Jedwabnego. Chana c Tu stała frontem do rynku, zanim spłonęła i Mosze mają pięcioro dzieci. Jedna z có‑ w 1913 roku, okazała, piękna drewniana rek wyjechała w 1937 roku wraz z mę‑ bóżnica. Teraz dom Polaka. żem i dziećmi do Urugwaju, podążyło jej śladem dwóch jej braci. Druga córka, Zy‑ d Kadysz Alter Fridman (syn Liby i Nachuma sel, jest żoną Mordechaja Amrufela (uro‑ Hersza), lat 5 4, zarządca synagogi, wy‑ dzonego w Przytułach) i matką dwójki najmuje tu mieszkanie u Polaka, razem dzieci. z nim mieszkają: jego żona Cywia, (cór‑ Wnuczka Chany, Esther Migdal, po ka Liby i Zeewa Dowa Wasersztejnów), latach napisze list do Krzysztofa Godlew‑ lat 53, i pięcioro dzieci, w tym Estera Gi­ skiego, burmistrza Jedwabnego, by za‑ tel, lat 37, z mężem Jehoszuą Izraelem, lat jął się sprawą jej zamordowanej przez około 40 (urodzonym w Łomży, synem Polaków babci. Wnuk Chany spotka się Meira), krawcem, i ich trzema córkami – przypadkowo w Miami z synem Szmula Libą, lat 7, Szejną, lat 5, i Mirą, lat 3. Wasersztejna i dogadają się, że są kuzy‑ nami (którymi w rzeczywistości nie są, Tu mieszka też Ita Chmielewska, wdowa noszą tylko to samo nazwisko i ich ro‑ po krawcu (który umarł młodo, a był sy‑ dziny mieszkały po sąsiedzku). nem krawca Moszego Chmielew­skiego).

Menachem Mendel Halpern (Alperin), e Mieści się tu jatka rzeźnika Kosackiego. lat 5 4, z żoną Etą (córką Rywki i Meira Rotszyldów), lat 55 albo 57, wynajmują Awigdor Białostocki (urodzony w Kryn‑ kach, syn Jochewed i Becalela), lat 74, ra‑ mieszkanie na dole. bin Jedwabnego i przewodniczący gmin‑ Mieszkanie wynajmuje też tu Icchak nego sądu rabinackiego mieszka tu sam w jednym pokoju. Właśnie się przepro‑ Adamski (urodzony w Szczuczynie), lat 76, nauczyciel Talmudu, z żoną Cha­ wadził, wcześniej mieszkał w należącym ną Bejlą, lat 59, i trójką dzieci, w tym cór‑ do gminy budynku łaźni. Bluma Lea Bia‑ ką Leą, lat 31, z mężem Rozenem (imię łostocka, z domu Rabinowicz, żona rabi‑ nieustalone), lat 34, księgowym, i dwój‑ na (była także córką rabina), nie żyje od lat. Awigdor Białostocki jest chasydem, ką ich dzieci.

565

ry

Szk

oln

a

Pr

zy

tu

lsk

a

St a

Ł om

f

ż yń

ska

g

h  i

566

j

k

Ry

ne

k

należy do dworu rabinackiego ze Słoni‑ na, nie narzuca jednak chasydyzmu jed‑ wabieńskim Żydom. Dojeżdża do Łom‑ ży, gdzie wykłada koszerowanie mięsa w jesziwie. Zna się na medycynie i as‑ tronomii. Umie określić ruchome świę‑ ta kalendarza żydowskiego na wiele lat naprzód. Słabo włada polskim, ale jego pisane po łacinie recepty realizuje bez zastrzeżeń znajdująca się przy Nowym Rynku polska apteka Jałoszewskiego, miejscowego działacza narodówki. Naj‑ starsza córka Fajga Ita poślubiła Danie‑ la Stryjakowskiego i mieszka z nim przy Nowym Rynku 35. Średnia, Ida, lat 43 (urodzona w Kolnie), wyszła za Dawida Piankę i wyjechała z nim do Łomży. Jej mąż wyjechał do Argentyny. Ida z dzieć‑ mi – Daniłem (Danielem), lat 4, i Wełwe­ łem (Wolfem), lat 6 nie zdążyli do niego dołączyć i mieszkają w Jedwabnem. W czasie okupacji sowieckiej Ida będzie pracować tu jako nauczyciel‑ ka w rosyjskiej szkole. Ich najmłodsza córka Jochewed, absolwentka prawa na Uniwersytecie Warszawskim, mieszka w Wilnie i pracuje w Wilejce, w banku. W 1941 roku, jak wejdą Sowieci, będzie ewakuowana do Saratowa i zabierze ze sobą siostrzeńca Meira Stryjakowskiego. Przeżyje wojnę w ZSRR i będzie do końca życia mieszkać w Moskwie. Rabin Awigdor Białostocki 10 lip‑ ca 1941 roku zostanie zmuszony, by sta‑ nąć na czele pochodu Żydów niosących rozbity pomnik Lenina, z czerwoną fla‑ gą w jednej ręce i kijem, na który nasa‑ dzono mu kapelusz, w drugiej. Będzie bity, kopany, obrzucany obelgami, zmu‑ szany do śpiewów i do przysiadów, po czym zostanie zamordowany siekierą w stodole. f Mieszczą się tu piwiarnia i kuźnia Zie‑ leńców. Mieszkają: Jakow Dawid Ziele­ niec (urodzony w Wyszkowie, syn Liby i Abrahama Eljahu), lat 57, kowal, żona

Rachel Lea (urodzona w Wyszkowie, j z domu Zylbersztejn), lat 50, i ich dzieci: Abraham Eljahu (urodzony we wsi Brań‑ szczyk koło Wyszkowa), lat 29, prowadzi z żoną Rachel (urodzoną w Tykocinie), lat 27, sklep ze słodyczami, mają troje dzieci – Chaima, lat 5, Sarę, lat 3, i trze‑ cie, którego imienia i wieku nie udało się ustalić; Estera, lat około 25, z mężem Da­ widem Słomką, w 1940 roku urodzi im się syn Arie; Mala, lat 15. Wojnę przeży‑ je jedynie Dawid Słomka. Żony Abrahama Rachel nie będzie 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem, trafi do getta w ­Tykocinie. g Abraham Zabiela, lat 51, kołodziej mieszka tu z żoną Mirjam Rywką i córkami – Faj­ gą, lat 23, Cyną, lat 21, Sarą, lat 19, któ‑ ra wyjdzie za mąż za za Pinchasa Kuro‑ patwę. h Mieszkają tu: Jakow Josef Lubel, lat 64, i członkowie jego rodziny, zapewne syn z żoną i dziećmi: Abraham Izaak, Gita, Pin­ chas, lat 11, Rywka, lat 14. i Mieszkają tu Gerszon Lasko, wdowiec, i trójka jego dorosłych dzieci: Dawid, jego żona Rywka (z Łomży) i ich córka; Szlomo z żoną i córką; Benjamin. Żona Gerszona Fajga, z którą miał siedmiu synów, zmarła w 1927 roku wkrótce po urodzeniu córki Dwejry. Najstarszy syn Icze (­Icchak) zo‑ stał zamordowany w 1933 roku w drodze do Warszawy, a trzech Polaków, spraw‑ ców zabójstwa, uniewinnił sąd w Łomży; Szepsel wyjechał przed wojną do Mek‑ syku, gdzie zmienił imię na Sergio; Sza­ k maj przeniósł się do krewnych w Rajgro‑ dzie, gdzie pracował w ich młynie, miał żonę i córkę; Mosze mieszka z rodziną na Przytulskiej. Dwejra została wysłana tuż przed wojną do wuja Gerszona Kosackie‑ go w Londynie, tam wyjdzie za mąż i bę‑ dzie mieszkała pod Londynem jako Do‑ ris Philips.

Piętrowy drewniany dom o kubaturze 248 m3 ze sklepem spożywczym należy do Damskiego. Z korytarza wchodzi się do poszczególnych mieszkań. Aba (Łaba) Damski, lat 52, krawiec, ma pięciu synów i córkę. Jeden ze star‑ szych synów służył w Wojsku Polskim i był potem komendantem straży po‑ żarnej w Jedwabnem. Młodsi to: Dawid, lat 28, krawiec z żoną i piątką dzieci; ­Icchak, lat 26, krawiec. Icchak w czasie okupacji sowieckiej wejdzie w skład Jedwabieńskiej Komi‑ sji Wyborczej. Fajwisz Eljasz Baumowicz (syn Jakowa Towii), lat 77, mieszka tu sam, jego dzie‑ ci wyemigrowały. Ma wykształcenie ra‑ binackie, całe dnie spędza na modli‑ twach. W czasie okupacji sowieckiej Baumo‑ wicz, niepokaźnej postury, nie będzie w stanie przepchać się po swoją rację w kolejce po chleb. Szmul Wasersztejn odda mu swój bochenek, a Baumowicz pobłogosławi mu, przepowiadając, że przeżyje wojnę. Szmul będzie wierzył, że to uratowało mu życie. Na piętrze wynajmuje pokój doktor Bris­ man, który pracuje dla gminy żydowskiej jako lekarz. Jest kapitanem Wojska Pol‑ skiego w stanie spoczynku i po wybuchu wojny zostanie zmobilizowany. Na dole wynajmuje mieszkanie Fajgeł Grądowski. Budynek drewniany, 275 m3, w którym mieści się też apteka należy do Abraha­ ma Kruka. Urodzony w Przytułach, syn Lei z Cynowiczów i Szłajzamena, lat 69, jest jednym z najzamożniejszych i naj‑ bardziej szanowanych obywateli miasta. Religijny, z brodą, każdego dnia modli się w synagodze. Razem z nim mieszkają żona Gitel i syn. Trzy córki wyszły już za

567

na

c

ne

ięt

Ry

św

ry

k

Po

St a

mąż i wyprowadziły się z domu: Rywka, lat 33, wyszła za Ezrę Kuberskiego, kowa‑ la z Kubry koło Radziłowa, z którym ma trzech synów – Izraela, na którego wołają Srul, lat 15, Moszego Zelmana, lat 11, i Icka, lat 5, oraz córkę Sarę Fajgę, lat 9; Cha­ na, lat 31, wyszła za Damskiego, krawca, i mają dwójkę lub trójkę dzieci w wieku 12, 9 i 6 lat; Debora zwana Dwejrą, lat 30, poślubiła Chilewskiego, z którym ma tro‑ je dzieci w wieku 10, 7 i 3 lat. Mieszka tu też inny Kruk (imię nieustalone, wiadomo tylko, że jego matka miała na imię Fraj‑ da), lat 15, z rodziną. Gdy tylko wejdą Niemcy, Abraham ucieknie z rodziną do znajomych go‑ spodarzy w Trzaskach. Po dwóch tygo‑ dniach żona i jego dwie córki, Chana oraz Debora, wrócą do domu po jakieś rzeczy, zostaną złapane i spłoną w sto‑ dole. Abraham z synem trafią do get‑ ta w Łomży. Ezra Kuberski zostanie za‑ mordowany 7 lipca w Radziłowie, jego żona i dzieci będą się ukrywać. Dwóch starszych synów zostanie zabitych przez Niemców. Wojnę przeżyje jego żona Rywka i dwójka z ich czworga dzieci, Sara i Icek. Icek tuż po wojnie zostanie ukamienowany przez swoich polskich kolegów, z którymi pasł krowy, jego mat‑ ka umrze zaraz potem, a Sara wyjdzie za Polaka, zmieni imię na Helena i bę‑ dzie mieszkała ze swoim polskim mę‑ żem w domu dziadka.

d b

a

Ło

mż

No yń

ska

l

wy

Ry

ne

k

m



Mieszka tu też Mosze Cukierbaum (uro‑ dzony w Łomży, syn Lei i Chaima), lat 47, właściciel składu aptecznego, z żoną i dziećmi. Kilkunastoletnia córka Zysa (Cwinka), która chodziła do gimna‑ zjum w Łomży, zdążyła wyjechać do ro‑ dziny w Palestynie.



l Nachum Rzeczko, lat 34, właściciel sklepu żelaznego mieszka tu z żoną Fajgą Leą (z domu Kacew).

 n

Dworna

568

m Mieszczą się tu farbiarnia i sklep spożyw‑ czy Prawdów (którzy mają też kaszar‑ nię). Mieszkają: Chaim Josel Prawda, lat 39, żona Fajga Lea, lat 39, i ich dzie‑ ci – Zeew, lat 10, oraz Dow, lat 8. n W murowanym domu o kubaturze 252 m3 mieści się sklep i mieszkają w nim Szlomo Bajkowski, lat 53, wdowiec (żona miała na imię Lea), powroźnik, i jego dzieci: Cha­ na Fajga, lat 30, prowadzi sklep, z mężem Izaakiem (nieustalone nazwisko) i dzieć‑ mi; Dina, lat 27, pracuje w sklepie; Debo­ ra Chaja, lat 26; syn o nieustalonym imie‑ niu, lat 22, sklepikarz; Mordechaj, lat 15, uczeń jesziwy; Szlomo, uczeń jesziwy. Ponadto na ulicy Łomżyńskiej posiada‑ ją domy, parcele lub wynajmują miesz‑ kania: Rochla Abramska, Berek Chilewski, Lejba Chilewski (syn Moszego), Rochla i  Mojżesz Chackiel Farber (blacharz), Srul Josel, Chawa Lewin, Icek Mejer, Jud­ ka Wierzba, Sura (Sara) Wierzba, krawiec Babiński.

Nowy Rynek. Pierzeja zachodnia a Jakow (Jakub) Kac ma tu warsztat rymar‑ ski i mieszka z żoną Chają Mirką i synem Mordechajem Wolfem. Drugi syn Rubin Izaak zdążył wyjechać do Chile. Mieszka tu też Frajda (z domu Kac, może siostra Jakowa), lat 34, z mężem (imię i nazwi‑ sko nieustalone) i synem Arjem, lat 13.

w sobotę rano ciągnie tamtędy tłum od‑ świętnie ubranych Żydów. Hirsz, zdrobniale Elszek, Sztern (syn Jankiela i Fajgi z domu Szklarkiewicz), lat 38, właściciel domu i piwiarni, mieszka tu z żoną Chaną, lat 43, i czworgiem dzieci. Jedno z nich uratuje się i trafi do get‑ ta w Jedwabnem. Dom Szterna zajmie po 10 lipca 1941 roku Józef Sobuta, je‑ den z przywódców mordu. Jego żona Sta‑ nisława Sobuta powie, że wprowadzili się tam „na prośbę pozostałego syna za‑ mordowanego Żyda, bo ten sam bał się mieszkać” (zeznanie na procesie męża w 1953 roku). Mieszkają tam też potomkowie M ­ ałki i Menachema Mendla Kosackiego, rzeź‑ nika: Mosze Kosacki, lat 52, rzeźnik, z żoną, lat 40, i dwoje ich synów, też rzeźni‑ ków, z rodzinami; Abraham Icchak Ko­ sacki z żoną Małką, lat 46, i ich dzieci, w tym Chaim, lat 23 albo 27; Rubin Kosacki. Chaima Kosackiego miejscowi zapa‑ miętają jako gorliwego współpracownika sowieckiej władzy. W czerwcu 1941 roku oddadzą go w ręce Niemców i zostanie natychmiast rozstrzelany. Jego ojciec Mosze przeżyje 10 lipca, zostanie złapa‑ ny przy próbie ucieczki z jedwabieńskie‑ go getta. Rodzina Rubina trafi do getta w Łomży. c Abram Marchewko z żoną, córką i zięciem rymarzem mieszkają w małym domku, na tyłach polskiego domu.



Jakow Kac zostanie ukamienowany przed swoim domem 25 czerwca 1941 roku. d Właścicielem jest Polak, podnajmuje tam mieszkanie Eli (Eljahu) Krawiecki, lat 34, b Dom murowany o kubaturze 480 m3 nale‑ kamasznik, z żoną. Był członkiem roz‑ ży do Hirsza Szterna. Znajduje się tu pi‑ wiązanej Komunistycznej Partii Polski. wiarnia z wyszynkiem i świeżymi ryba‑ Zostanie zapamiętany podczas oku‑ mi. Co środę, gdy odbywa się targ, jest tu pacji sowieckiej jako gorliwy kolaborant. tak tłoczno, że trudno wejść do środka. Według jednej relacji zginie z polskich rąk 25 czerwca 1941 roku, według in‑ Przy domu Szterna od strony południo‑ nych – 8 lipca, zamordowany przez Jó‑ wej jest szerokie przejście, którym z ryn‑ ku przechodzi się do bóżnicy na Szkolnej, zefa ­Sobutę.

569

b

ne

ięt

Ry

na

a

św

ry

k

Po

St a

 g f  e

h

Ło

mż

No yń

ska

wy

Ry

ne

k

e W domu murowanym ze sklepem galan‑ teryjnym o kubaturze 463 m3 i zabudo‑ waniami gospodarczymi mieszka Abram ­Aaron Ibram (syn Ity z domu Nożyk i Elja‑ sza Judy), lat 51, kupiec z żoną i dziećmi: Judes (Judyta), lat około 25, która skoń‑ czyła gimnazjum w Łomży; Latke, zwana też Loczke, lat 19, która pomaga w sklepie; Jenudis, lat 17, uczeń gimnazjum łomżyń‑ skiego. Najstarsza córka Rywka wyjecha‑ ła przed wojną do Palestyny. Judes Ibram 10 lipca 1941 roku prze‑ trwa na posterunku niemieckiej żan‑ darmerii, znajdzie się w przejściowym getcie w Jedwabnem na Starym Ryn‑ ku, a potem w getcie Łomży. W czasie likwidacji getta ukryje się w Przestrze‑ lu, gdzie zostanie zgwałcona i zamordo‑ wana przez dwóch Polaków. Przechowa się list wysłany przez przyjaciół Judes do Palestyny, do jej siostry: „Droga Rache‑ lo, w 1941 roku podczas okupacji nie‑ mieckiej w Jedwabnem, jeszcze otrzy‑ małam list od Twojej siostry Judyty, która już została osamotniona wobec straty wszystkich swoich, lecz ona się jeszcze wtedy uratowała i pracowała u Niem‑ ców, lecz niestety zapewne później do‑ tknął ją los ogólny […]. Życzliwi Herman i Hela Dawidson. Kraków, dnia 12 marca 1946 roku”. Dzieci Rywki – wnuki Ibra‑ ma – będą żyły w Izraelu.

Dworna

570

f Mirjam Isman (córka Chai Sary i Chai‑ ma Kosackich), lat 71, wdowa po Szmulu Icchaku Ismanie, piekarzu, mieszka tu razem z trójką dorosłych dzieci i ich ro‑ dzinami: Alter Beniamin Isman, lat 44, stolarz, żona Bluma (córka Malki i Me‑ nachema Mendla), lat 39, i ich dzieci – Chaja Sara, lat 15, Jehuda, lat 12, i Szmul, lat 6, chyba też Akiba Mosze; Zelda, lat 29, mąż Akiba Bieniawski i ich syno‑ wie: Szmul, lat 7, Jehuda, lat 3; Pinchas Isman. 10 lipca 1941 roku przeżyje jedna Is‑ manówna, najprawdopodobniej Chaja

g







Sara, tego dnia zatrudniona na poste‑ z mężem, dwoma synami i córką miesz‑ runku żandarmerii niemieckiej. Trafi do kają na piętrze. Prowadzą sklep pasman‑ getta. teryjny. Małżeństwo Olszewiczów mieszka na piętrze. Ojciec (brat Daniela Szklar‑ h W budynku pośrodku rynku zwanym kiewicza z Przytulskiej) jest krawcem. Astorią mieszczą się magistrat i miesz‑ kanie burmistrza, jest też polska piekar‑ Mają dwóch synów – starszego Mojże‑ nia. Dwa pokoje na zapleczu zamieszkują sza, zwanego Moszem albo Mietkiem, lat 15, i Berka, lat 10 – oraz starszą córkę. Szejna (córka Ety i Icchaka Marchew‑ Olszewiczowie z córką 10 lipca ków) z mężem Ałterem Kraimskim oraz 1941 roku będą poza Jedwabnem, a obu ich trzy córki, wszystkie rude. Najstar‑ sza, dwunastoletnia, ma na imię Sariłej chłopcom uda się ukryć. Mosze i Berek (Sara), kolejne mają 10 i 8 lat, jedna z nich przeżyją, przechowani przez Wyrzykow‑ skich. Po wojnie wyjadą do Argentyny ma na imię Mirjam. Mieszkanie wynaj‑ i będą mieszkać w Buenos Aires. mują od piekarza Bronowicza (szwagra burmistrza Walentego Grądzkiego), gor‑ Murowany, piętrowy budynek o kubatu‑ liwego endeka. Zdarza się, że po pijane‑ rze 456 m3 ze sklepem pasmanteryjnym mu wdziera się do Kraimskich, czasem od frontu należy do Szmula Bursztejna dochodzi do rękoczynów. (w papierach urzędowych występuje też jako Bursztyn), handlarza nieruchomo‑ Ulica Poświętna ści. Część domu wynajęta była na bank, który już od kilku lat zawiesił swoją dzia‑ a Czapnicki, stolarz, mieszka tu z rodziną. łalność, ale dom już przetrwa w pamię‑ Jego syn Berek był członkiem rozwiąza‑ ci jako „bank Lewinów”. Mieszka tu kilka nej Komunistycznej Partii Polski. rodzin żydowskich, a też kilka mieszkań b W domu murowanym o kubaturze 396 m3 wynajmują Polacy. mieszkają: Zalman Jonasz Lewinowicz, Szmul Chaim Bursztejn, lat 73, mieszka lat 5 4, kapelusznik, jego żona Elka, syn z rodziną, z córką Mirjam, synami Szlomą, Socher z dwójką dzieci i żoną w cią‑ Owadją i Josefe, lat 40, z żoną i dziećmi. ży i drugi syn, Szmulek. Trzeci, Dawid, zmarł wcześniej na gruźlicę. Mirjam Bursztejn 10 lipca 1941 roku zostanie zgwałcona i wrzucona do pło‑ Socher w czasie okupacji sowieckiej nącej stodoły. będzie pracował w kooperatywie i naj‑ prawdopodobniej ucieknie z Armią Czer‑ Meir Jezajasz Lewin mieszka tu z żoną Faj­ woną. Jego żonę i matkę ktoś zobaczy gą (z domu Zajdensztat), lat około 30, w łomżyńskim getcie. i z dwójką dzieci z poprzedniego mał‑ żeństwa (prawdopodobnie z pierwsze‑ Przy ulicy Poświętnej mieszkają też: go małżeństwa Meira z Altą, urodzoną w 1894 roku): Jospa, lat 19, studentka; Jankiel Samborski, lat około 40. Józef, lat około 15. Józef Lewin zostanie ukamienowany Neumar­kowie z synem Jankielem Neu­ rankiem 10 lipca 1941 roku. mar­kiem, lat 29, tragarzem. Ich córka wyszła za mąż za sąsiada Lewinowicza. Chana Kanowicz (jej matka jest siostrą Jankiel Neumark przeżyje dzień 10 lipca 1941 roku, zostanie wywieziony Szmula Bursztejna z Nowego Rynku)

571

na ięt św Po

do Auschwitz, po wojnie wyemigruje do Australii i tam umrze w latach dziewięć‑ dziesiątych.

ier

pn

ia

Nowy Rynek. Pierzeja wschodnia

6S

a W domu Polaka wynajmuje mieszkanie na piętrze Socher, który handluje bydłem.

No

wy

Ry

ne

Pr z

k

b

a

Dworna

572

c

d

est

r ze

lsk

a

b Dom murowany, 360 m3, jest własnością rodziny handlarzy zbożem, na których mówiono Chonkowie, od imienia senio‑ ra rodu Chanana Goldberga, zwanego Chonkiem. Hersz Goldberg, właściciel ziemi w Przestrzelu mieszka tu z żoną Sarą (z domu Kruk, siostrą Abrahama Kru‑ ka z Łomżyńskiej) i synem. Chaim Gold­ berg mieszka z żoną i synem, jego żoną oraz jego dwiema córkami – Winczełe i Diną, lat 3. 10 lipca 1941 roku Sara Goldberg ocaleje, zatrudniona na posterunku żan‑ darmerii, potem trafi do getta. Hersz z sy‑ nem ukryją się, dotrą do getta w Łomży, w czasie jego likwidacji uciekną do Prze‑ strzela, gdzie zostaną złapani i rozstrze‑ lani. Dinę przechowa u siebie w domu mieszkający na Nowym Rynku Stanisław Kozłowski, masarz. Po kilku tygodniach zjawi się jej ciotka, nazwiskiem Prawda, i – choć Kozłowski będzie chciał Dinę za‑ trzymać – ciotka zabierze ją do łomżyń‑ skiego getta w nadziei, że tam będzie bezpieczniej.

c Dom murowany o kubaturze 240 m3 jest współwłasnością rodziny Ismanów i mieści się tam jatka Nożyka. Meir No­ żyk mieszka tu z żoną i z synem Moszem, który ma żonę i dzieci. Nie wiadomo, czy mieszkają z nim pozostałe dzieci: Lea (nieustalone nazwisko po mężu); Perla (nieustalone nazwisko po mężu); Rachel, lat 30, jej mąż Fajwisz Białoszew­ ski (urodzony w Szczuczynie, syn Cha‑ ny Pesy i Jakowa), absolwent jesziwy,

i ich syn Meir; Zelda (nieustalone na‑ zwisko po mężu); Szlomo z żoną; Ber; Fajga; ­Fruma.

która zostanie wywieziona do Kazach‑ stanu. On też przeżyje wojnę w Związ‑ ku Radzieckim. Po wojnie będzie jej szu‑ kał. Nie znalazłszy, ożeni się ponownie i wyjedzie z drugą żoną do Palestyny, gdzie, jak się okaże – dotarła także Sara. Nie nawiążą już ze sobą kontaktu. Pin‑ chas zmieni nazwisko na Goldberg. Jego wnuk, a prawnuk woźnicy Michała Kuro‑ patwy, będzie pracował w bibliotece uni‑ wersyteckiej w Jerozolimie.

d Icchak Marchewko mieszka tu z żoną Etą. Mają czwórkę dzieci. Z rodzicami miesz‑ ka syn Towia Marchewko, bednarz, jego żona Rachel (urodzona w Kolnie, z domu Gronowicz) i ich dzieci: Lejb, najstarszy, lat 18, kawaler, student łomżyńskiej je‑ sziwy; Mirjam, sprzedawczyni w sklepie; Jakow, zwany Jańku, lat 11; Szejna, lat 10; Daniel, lat 9. Lejb był przeznaczony na ra‑ Mieszka tu Bendet Kiwajko z rodziną. bina. Po skończeniu jesziwy miał jechać To prawdopodobnie jego żonę rankiem do Wilna na studia rabinackie. Za czasów 10 lipca 1941 roku będzie pędził na rynek sowieckich będzie pracował jako księgo‑ Władysław Bielecki na koniu. wy w zarekwirowanym młynie. Izrael Mendel Wajnsztejn, lat 59, kowal i kupiec, mieszka tu z żoną Złatą (urodzo‑ Na rynku do drugiej połowy lat trzydzie‑ stych był sklep żelazny Jony Rot­szylda. ną w Stawiskach, córką Nechamy i Jako‑ Jona Rotszyld był jednym z najza‑ wa Brzozowskich), lat 61. Obok domu stoi jego kuźnia. możniejszych obywateli Jedwabnego i członkiem Rady Miejskiej. Miał syna Ab‑ rahama i córkę Cyporę. W latach trzy‑ Na tej samej ulicy mieszka Berek Waj­ dziestych cała rodzina wyjechała do Pale‑ sztejn, furman, z żoną i dziećmi. Jego styny. Jona zabrał też swoją siostrzenicę córka Chana mieszka w Białymstoku, przyjeżdża latem do Jedwabnego i cho‑ Fajgę, córkę Rykli i Symchy Grajewskich, a dom sprzedał Polakowi. Yona Rothchild dzi w spodniach, co budzi powszechną dożyje w Izraelu stu lat. sensację.

Ulica Dworna





Nazywana jest też Dworską, jako że pro‑ wadziła do dworku niemieckiej właści‑ cielki ziemskiej Łucji Prus, albo Wiźnień‑ ską, bo nią jechało się do ­Wizny.



W domu murowanym o kubaturze 288 m3 mieszkają: Michał Kuropatwa (syn Rasji i Hersza), lat 52, który wozi ludzi między Łomżą a Jedwabnem. Dawniej miał wóz konny, od drugiej połowy lat trzydziestych jeździ samochodem; jego żona Chaja, lat 43, i czwórka dzieci – Szoszana, lat 21; Chaja, lat 15; Pesa, lat 14; Pinchas, lat 19. Pinchas ożeni się w czasie okupa‑ cji sowieckiej z Sarą (z domu Zabielą),

Na Dwornej jest młyn parowy. Należy wraz ze wszystkimi zabudowaniami do rodziny młynarzy Zdrojewiczów, którzy mają młyny także w Kolnie i Kownatach. Zelik Zdrojewicz, (syn Sary z Ciechano‑ wiczów i Ajzyka), lat 62, ma żonę Perlę (urodzoną w Wysokiem Mazowieckiem, córkę Aarona Awigdora Lwa), lat 49. Ich dorosłe córki: Mirjam, Estera, Sara, Han‑ ka, Liba – zamężne, dwie z braćmi bliź‑ niakami z Kolna o nazwisku Baranowicz, trzecia ze Szmulem Cynamonem – nie mieszkają w Jedwabnem. Po wejściu Niemców duża część rodziny Zdrojewi‑ czów zjedzie do Jedwabnego. 10 lipca 1941 roku będą w mie‑ ście: Perla i Zelik, ich córki z rodzinami,

573

6S

ier

pn

ia

dwójka wychowywanych przez nich wnuków, dzieci ich zmarłego przed woj‑ ną syna Jakuba. a także synowie nieżyją‑ cego brata Zelika, Jakowa – Abram, ka‑ waler; Baruch Josef (urodzony w Łomży), kawaler; Hirsz z żoną i synem Gerszo‑ nem, uczniem. O Hirszu wspomni jeden ze skazanych za mord w Jedabnem, Ka‑ rol Bardoń: „w dniu zbrodni prowadziło go dwóch mężczyzn, miał zranioną gło‑ wę, z której ciekła krew”. Gerszon Zdro‑ jewicz przetrwa ukryty w zbożu; kilku świadków będzie go widzieć jeszcze parę miesięcy później, ale wojny nie przeży‑ je. Również jedną z córek Zelika ktoś zo‑ baczy po 10 lipca 1941 roku, jak błąka się z córeczką po lesie w okolicach Je‑ dwabnego.

 d Pr z

 e r ze

b

lsk

f

a

Pr z

 c

 g est

r ze

lsk

a



Tu mieści się też tartak Fiszmana, które‑ go współwłaścicielem jest Polak Walen‑ ty Grądzki, burmistrz Jedwabnego. Mojsze Fiszman, kupiec, zostanie za‑ bity nożem przez Franciszka Sielawę, który u niego pracował, kilka godzin przed podpaleniem stodoły.

Lis

top

ad

a

Ulica Przestrzelska

11

a

est

a W domu murowanym, podnajmowa‑ nym od Polaka przez rodziny Markowi‑ czów i Markusów mieszkają: Jakow Mar­ kus, lat 42, kupiec zbożowy, żona Cywia (z domu Zajdensztat) i ich dzieci: Cha­ im Dow, lat 10; Nechama, lat 6; Hersz Markowicz (syn Sary i Icchaka), lat 55, hand­larz zbożem; Icchak Berlin, żona Cej­ ra (z domu Stryjakowska) i ich córki: Lea, lat około 17; Sara, lat około 15. b Ajzyk (Icchak) Sroszko ma warsztat szewski, jest też rolnikiem, dzierżawi hektar ziemi. Mieszka z żoną Neszką (Genesją, córką Ity i Altera Icchaka Marchewków z Przytul‑ skiej) i dziećmi: Chaimem, lat 20, Mał­ ką Leą, lat 17–18, która kuleje, Jakubem, lat 15–16, Jehudit, lat 11.

574

„Jak przyszli Sowieci – opowiadał mi Chaim Sroszko – Mechajkał Wajn‑ sztajn zaproponował mi, żebym praco‑ wał dla nich w policji. To tata i dziadek powiedzieli: »Idź, ale do domu już nie będziesz miał wstępu«”. Chaim w czasie okupacji sowieckiej zostanie wcielony do wojska i przeżyje wojnę w ZSRR, po 1945 roku zamieszka w Bielsku Podla‑ skim, gdzie będzie głównym księgowym w Państwowym Ośrodku Maszynowym. Po 1956 roku wyjedzie do Izraela, gdzie zamieszka w Holon koło Tel Awiwu.

c Dom murowany o kubaturze 346 m3 jest własnością trzech braci Zimnych i Meira Grądowskiego (z Przytulskiej 2). Mieści się tu sklep żelazny. Mieszkają tu: Judka (Jehuda) Zimny, lat 59, właściciel sklepu, były członek Rady Miejskiej Jedwabne‑ go, z żoną Chaną, lat 5 4, i ich synowie z rodzinami: Dov, lat 37, kupiec, z żoną; Baruch Zeew, lat 33, pomocnik u ojca w sklepie, z żoną Chaną i czwórką dzie‑ ci; Chaim, lat 30, stolarz, z żoną i dzieć‑ mi; Wolf z rodziną. Kolejny syn zdążył wyemigrować; Jechezkiel Zimny, lat 53, z żoną Tową (córką Kadne i Moszego Dawida Jakubowiczów), lat 48, i trójką f dzieci: Tamarą, lat 20; Gitł, lat 17; Iccha­ kiem, lat 14.

lat około 32, z żoną i dziećmi; Mordechaj Zajdensztat, lat około 37, z żoną Małką (z domu Nornberg), lat około 34, i cór‑ ką Nechamą, lat 6. Jeden z synów właś‑ nie wyjechał w odwiedziny do krewnych w Palestynie. Dwaj bracia A ­ brahama mieszkają na Nowym Rynku. Mendel Nornberg, lat 53, rzezak, teść Mordechaja i ojciec Małki, jeszcze nie‑ dawno mieszkał na Nowym Rynku za domem Szterna, ale przeniósł się do mieszkania od podwórza w domu Zaj‑ densztatów. Jego żona Szejna zmarła w wieku 51 lat. Poza Małką ma jeszcze syna Izraela, lat 28, i dwie córki – Fajgę i Perlę. Fajga i Perla będą widziane 10 lip‑ ca 1941 roku w kolumnie prowadzonej do stodoły. Fajgę ponoć będzie chciał wyciągnąć z tłumu Polak uczestniczący w spędzaniu Żydów na rynek, proponu‑ jąc jej małżeństwo. Piekarnię na zapleczu wraz z mieszka‑ niem wynajmuje od Zajdensztatów Juda Erdensztejn z żoną i dwójką dzieci. W domu murowanym o kubaturze 120 m3 mieści się warsztat stolarski i sklep. Mieszkają tu: Malk Fajbel (Fajba) Dre­ jarski, który produkuje kołowrotki, żona Sora i dzieci oraz Jankiel Josel (nazwisko nieznane) rzeźnik, z żoną i trojgiem dzie‑ ci. (Poza żydowskimi mieszkańcami jest też jedna polska rodzina).

d Dom drewniany o kubaturze 275 m3, na‑ leżący do Bursztejna, stoi na rogu ulicy 6 Sierpnia (druga połowa domu należy do Zajdensztata) i mieści się w nim pie‑ karnia. Mieszkają tam Icchak Bursztejn, piekarz, jego żona Masza i trójka dzieci: g Jakow (Jankiel) Blumert, lat 29, miesz‑ Wadi, lat 23, Mirka, lat 19, Szlomo, lat 15. ka tu z żoną Rachel (córką Sary Rywki), Wadi zostanie zabity przez Polaków lat 29, i dwójką dzieci, jedno z nich to w pierwszych dniach okupacji niemiec­ Lea, lat 5 lub 3. Jankiel handlował naftą, kiej w drodze do Wizny. pod dom podjeżdżały beczkowozy Towa‑ rzystwa Karpaty. e W domu drewnianym o kubaturze 147 m3 mieszkają z frontu Abraham, zwany W tym samym domu mieszkają: Awramczakiem, Zajdensztat, jego żona Tema, lat 53, i ich dzieci: Towia Zajdensztat, Alter Blumert z rodziną.

575

k

 i

h Ałter Rotbul (syn Izraela Towii), lat 58, „uczony w Talmudzie”, który handlu‑ je zbożem, mieszka z żoną Kejlą, lat 55, w małym domku przylepionym do domu Krzywonosa.

 l

ska

Pr z

est

r ze

lsk

 h a

top

ad

a

 m

Lis

ze l

11

str

 j

Aszer (Osier) Krzywonos (syn Jakowa), lat 47, kołodziej, bednarz i stolarz, przy‑ były z Ostrołęki, z żoną Fajgą (urodzoną w Stawiskach, córką Mirjam i Elchana‑ na), lat 47, krawcową, i z dziećmi. Córka ma dwoje małych dzieci, i oni sami mają dwójkę małych dzieci – wiadomo tyle, że jedno ma lat 5, drugie 6. Jeden z ich sy‑ nów wyjechał do Argentyny.

 n

i Dom jest pobudowany na parceli Iccha‑ ka Bursztejna. Izrael Grądowski, lat 56, stolarz, mieszka tu razem z żoną Fajgą, zwaną Fejczi, lat 41, i trzema synami: Abramem Aaronem, lat 21, Reuwenem, lat 18, i Emanuelem, lat 16. Abrama Sowieci wezmą do wojska, zginie w głębi Rosji. Pozostałych 10 lip‑ ca 1941 roku wyprowadzi z rynku Polak. Trafią potem do jedwabieńskiego getta. Fajga razem z dwoma synami spróbują w ukryciu przeczekać jego likwidację, ale zostaną złapani, przewiezieni do getta w Zambrowie, a stamtąd do Treblinki. Izrael natomiast przechowa się u Wyrzy‑ kowskich, w 1945 roku zmieni imię na Józef, ożeni się ponownie, będzie się zaj‑ mował produkcją trumien i dożyje w Je‑ dwabnem 87 lat.

576

j Jest tu sklepik ze słodyczami. Mieszkają: Abraham Gronowicz, sklepikarz, z żoną Bejlą, lat 47, i ich dzieci: Sara, lat 30, z mę‑ żem (imię i nazwisko nieustalone), lat 32, i dzieci; Rywka, lat 18; Estera, lat 15; syn, lat 7. Berl Gronowicz, lat 34, pracuje w tak zwanym starym młynie Zimnego na Prze‑ strzelskiej, stoi przy wadze i przyjmuje od chłopów zboże, a jego żona Rywka prowadzi sklep. Prawdopodobnie ich sy‑ nem jest Chaim Gronowicz, lat 13.











Gdy Sowieci zabiorą Gronowiczom n W domu murowanym o kubaturze 836 m3, sklep, zamienią go na spółdzielczy kiosk na rogu Przestrzelskiej, mieszkają: Ba­ ruch Becalel Stryjakowski (syn Mindli i Lej‑ z lodami i słodyczami. by Hirsza), lat 68, kołodziej i cieśla, żona k Farbowicz mieszka tu z żoną Bejlą i dzieć‑ Kejla (córka Diny i Dawida), lat około 66. mi. Jeden z ich synów, Motłe, wyjechał Mają ośmioro dorosłych dzieci: przed wojną do Ameryki Południowej. Szabtaj Stryjakowski, zwany Szebsem, l W dobudówce, drewnianym domku lat 46 lub 47, najstarszy syn Barucha, no‑ minalny właściciel nieruchomości, pro‑ o kubaturze 89 m3, mieszkają: Gutman Bromsztejn, który sprzedaje śledzie z be‑ wadzi z żoną Sarą Libą (córką Małki i Za‑ czek i jest malarzem pokojowym, i jego lmana), lat 43 lub 46, sklep bławatny żona Rejzel. Ich córka Rachel wyszła za w ostatnim domu na Przytulskiej w kie‑ mąż i się wyprowadziła. Poza nią mają runku Przytuł. Szabtaj jeździ do Warsza‑ inne dorosłe dzieci: Jojzę (Josefa); Lejba, wy handlować tekstyliami i można u nie‑ który służył w polskim wojsku; Chanę Szej­ go zamienić trochę złotówek na dolary; nę i kilkunastoletniego Szlomę. Jeden jego syn i jedna córka wyjechali do Argentyny. Daniel Stryjakowski, lat 4 4, handluje zbo‑ żem. Jest członkiem Rady Miejskiej Je‑ m W domu murowanym o kubaturze 155 m3 dwabnego. Mieszka z nim jego żona Fajga mieści się kuźnia. Mieszkają w nim: Ita (córka rabina Awigdora Białostockie‑ go), lat 37 lub 45, i ich dzieci, w tym kil‑ Zapewne Beniamin Wajnsztejn, syn kunastoletni Meir i Arie Lejb, lat 11; ­Abrama. Dawid, lat 3 4, stolarz, pracuje u ojca Szmul, zwany Szmuiłem, Wajnsztejn, w warsztacie, mieszka z nim tu jego lat 46 lub 53, kowal, żona Pesa (z domu żona Rachel (córka Rejzel i Gutmana Wajnberg), lat 38 lub 44 (urodzona w Ła‑ Bromsztejnów z Przestrzelskiej), lat 29, pach), i ich dzieci: Mechajkał, Mosze ich córka Awiwa lub Liba, lat 2 lub 3; (Ezechiel), lat około 15, pomocnik ojca w kuźni; Sara Fajga z mężem (nazwisko Mendel, lat 29 lub 32, z żoną i dzieckiem, pracuje w warsztacie ojca; nieustalone) i dziećmi. Mechajkał zapamiętany jako gorliwy kolaborant za okupacji sowieckiej, znaj‑ Cejra, mieszka z mężem na Przestrzel‑ dzie się w ZSRR, a po wojnie w Izraelu, skiej 2. gdzie będzie pracował w kantynie woj‑ skowej w Hajfie i ożeni się z jedwabian‑ Są jeszcze Hinda, Lea i najmłodsza córka ką Nechamą Horowitz (która wyjechała Chaja Dina, lat około 25. przed wojną do Palestyny). Moszego zabiją w czerwcu 1941 roku Dwóch synów i dwie córki Barucha „polscy mordercy, za zgodą nazistów, […] Stryjakowskiego zdążyli przed wojną w kuźni, bijąc go po głowie” (arkusze wyemig­rować do Urugwaju, w tym Ester Sara, która wyszła za mąż za Cukierma‑ zgłoszeniowe Jad wa-Szem); według na i wyjechała z nim oraz ich dwuletnim innej wersji zabije go nożem Aleksan‑ der Łojewski, który miał kuźnię dokład‑ synkiem Erszem w 1935 roku. nie naprzeciwko (zeznanie z procesu 10 lipca 19 41 roku ocaleje Cha‑ z 1949 roku). ja Dina, ale wkrótce potem zachoruje

577

i umrze w łomżyńskim getcie. Przeżyje wojnę wnuk Barucha Stryjakowskiego Meir, syn Daniela, który ukończy studia w Taszkiencie, a w 1999 roku z rodzi‑ ną wyemigruje ze Związku Radzieckie‑ go do Niemiec. W tym samym domu mieszkają też: Alter Stryjakowski, żona Małka, dzieci, w tym Meir Fajwisz, który poślubił Leę i miał z nią dwoje dzieci. O siostrze Altera Stry‑ jakowskiego Ecie wiadomo, że po mężu nosiła nazwisko Zalman.



Peltynowiczowie, współwłaściciele bu‑ dynku, w 1939 roku już nie mieszkali w Jedwabnem. Przenieśli swoją fabrycz‑ kę ubrań do Goniądza i tam zamieszkali.

Cm

en

t ar

na



 o Pr z

est

r ze

lsk

a

p

o Nieopodal rodzinnego domu Wolf Zim‑ ny kupił spalony młyn od poprzedniego właściciela Rufki (Reuwena) Cieśli. p Na końcu ulicy, przed krzyżem na Prze‑ strzele, mieści się jatka. Mieszkają tam: Judka Serwetarz, rzeźnik, żona Etka, trzy córki i syn Paupieł. Ich córka Sława wy‑ jechała przed wojną do Palestyny. Śred‑ nia ma na imię Rochcia.

578

Na Przestrzelskiej, w drewnianym domku o kubaturze 50 m3, mieszka Berek Kiwi.

Podziękowania

Do powstania książki przyczyniło się wielu moich przyjaciół i znajomych, którym chciałabym w tym miejscu najserdeczniej podziękować. Dziękuję wszystkim, którzy czytali maszynopis w różnych fazach po‑ wstawania tej książki. To ich uwagom – merytorycznym, faktograficznym, stylistycznym i redakcyjnym – zawdzięcza ona swój obecny kształt. Przede wszystkim dziękuję: Joannie Szczęsnej, która od początku towarzyszyła mi w kolejnych eta‑ pach pracy nad książką, od wymyślenia jej struktury przez pracowite reda‑ gowanie wszystkich kolejnych wersji aż po ostatnią korektę, nie szczędząc czasu i serca; Annie Hurwic, która tłumacząc książkę na francuski, dokonała gruntow‑ nej redakcji jej skróconej wersji, na czym obecne wydanie wiele skorzystało; Nawojce Cieślińskiej-Lobkowicz za wielokrotną lekturę i cierpliwość w re‑ dagowaniu kolejnych wersji, a także za szczególną rolę, jaką odegrała w po‑ wstaniu rozdziału Z okruchów zaginionego świata, odtwarzając wraz ze mną imiona, nazwiska i adresy żydowskich mieszkańców Jedwabnego; Piotrowi Bikontowi, Elżbiecie Chlebowskiej-Regulskiej, Annie Husarskiej i Krzysztofowi Persakowi za ich wkład w ostateczną redakcję; Henrykowi Dasce     , Helenie Datner-Śpiewak, Irenie Grudzińskiej-Gross, Ja‑ nowi Grossowi, Aleksandrowi Smolarowi, Dariuszowi Stoli za ich cenne uwagi. Mam nadzieję, że wszyscy oni odnaleźli w tej książce ślady swej pracy i przemyśleń, którymi podzielili się ze mną. Dziękuję Jerzemu Milewskiemu i Dariuszowi Libionce, którzy służyli mi swoją wiedzą historyczną, z życzliwością odpowiadając na wszelkie moje pytania i wątpliwości. Dziękuję Lawrencowi Weschlerowi, dyrektorowi The New York Institute for the Humanities na Uniwersytecie Nowojorskim, którego byłam stypendyst‑ ką w marcu i kwietniu 2001 roku. Dziękuję Mieczysławowi Prószyńskiemu za wsparcie przy pierwszym wydaniu książki w 2004 roku w wydawnictwie Prószyński i S-ka i Lechowi

579

Majewskiemu oraz Edycie Majewskiej za cierpliwość i wdzięk, z jakimi zno‑ sili wtedy pracę ze mną przy opracowywaniu książki, którą wciąż na nowo pisałam. Dziękuję Monice Sznajderman z Wydawnictwa Czarne i jej współpracow‑ nikom. Byli wymarzonymi dla mnie osobami do współpracy, łącząc wysokie kompetencje z życzliwym zrozumieniem dla autora, który kolejny raz zmienia już zredagowane rozdziały i podmienia już wybrane zdjęcia: Alicji Listwan dziękuję za wnikliwość, Patrycji Kwas za wrażliwe oko i mocny charakter, ­Robertowi Olesiowi za sympatyczną współpracę, Elżbiecie Totoń za umiejęt‑ ność ogarnięcia całości. Szczególne podziękowania należą się tym bohaterom mojej książki, którzy okazali się kimś więcej niż tylko świadkami popełnionej przed laty zbrodni. Stanisławowi Ramotowskiemu  z Kramarzewa koło Radziłowa, Spra‑ wiedliwemu wśród Narodów Świata, który ratując w lipcu 1941 roku od okrutnej śmierci swą przyszłą żonę Rachelę Finkelsztejn  , stanął samotnie po stronie Dobra i z którym miałam zaszczyt się przyjaźnić; Janowi Skrodzkiemu pochodzącemu z Radziłowa, który z podziwu godnym bohaterstwem stawił czoło prawdzie o tym, że jego ojciec był jednym z morderców, i którego upór oraz odwaga okazały się nieocenioną pomocą dla odtworzenia przebiegu radziłowskiej zbrodni (a także jego żonie Bożenie, której serdeczności wie‑ lokrotnie doświadczyłam). Książka mogła powstać dzięki temu, że „Gazeta Wyborcza” udzieliła mi na czas jej pisania bezpłatnego urlopu, a rozsiani po świecie przyjaciele i znajomi przyjmowali mnie pod swój dach (ofiarowując również wikt i opie‑ runek) wszędzie tam, gdzie zapędziłam się w poszukiwaniu świadków, do‑ kumentów, czy choćby spokoju do pracy. W domach Ann Snitow i Daniela Goolda oraz Anny Husarskiej w Nowym Jorku (której przy okazji chciała‑ bym podziękować za pomoc w tłumaczeniu pamiętnika Szmula Wasersztej‑ na i rozmów z jego mieszkającą w San José w Kostaryce rodziną), a także Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz i Nicolasa Lobkowicza w Eistad w Bawarii znalazłam wygodną przystań i mogłam poświęcić się pisaniu. Joanna i La‑ wrence Weschlerowie kilkakrotnie gościli mnie w swoim domu w Pelham pod Nowym Jorkiem. Korzystałam też z gościnności: Ireny Grudzińskiej-Gross, Marty Petruse‑ wicz i Sławomira Grünberga (któremu chciałam podziękować za sfotografo‑ wanie dla mnie zdjęć z archiwum rabina Bakera) w Nowym Jorku; Agnieszki Maciejowskiej w Tel Awiwie; Krystyny Bójko w Jerozolimie; Mai Bissinger w San José. We wdzięcznej pamięci zachowuję gest Ewy Zadrzyńskiej, któ‑ ra użyczyła mi swego samochodu na podróże po Stanach w poszukiwaniu świadków.

580

Pozostanę dłużniczką prokuratora Radosława Ignatiewa z Instytutu Pa‑ mięci Narodowej, bez którego iście prokuratorskiego zacięcia w tropieniu prawdy nie byłabym tak pewna moich własnych ustaleń i osądów. Poszukiwanie świadków i zbieranie materiałów na miejscu zbrodni byłyby dla mnie o wiele bardziej traumatyczne, gdyby nie wsparcie Ewy i Leszka Dzie‑ dziców z Przestrzela, Joanny i Krzysztofa Godlewskich, Jadwigi i Stanisława Michałowskich z Jedwabnego oraz  Pelagii Cytrynowicz i Jana Cytrynowicza z Łomży, dzięki którym miałam poczucie, że – wbrew wszystkim niesprzyja‑ jącym okolicznościom – jestem tam mile widzianym gościem. Na moją specjalną wdzięczność zasłużył Jose Gutstein, twórca portalu „Radziłów” (www.radzilow.com), który zebrał i podarował mi fotografie radziłowian ze swej strony internetowej. Jose – a także Morgan Ty Rogers, pełnomocnik rodzin osób zamordowanych w lipcu 1941 roku – zawsze go‑ towi byli mnie wesprzeć w moich poszukiwaniach krewnych radziłowskich i jedwabieńskich Żydów. Rabinowi Jacobowi Bakerowi   jestem zobowiązana za udostępnienie mi fotografii z jego prywatnych zbiorów, jak również zdjęć i mapy z Jedwabień‑ skiej księgi pamięci. Dziękuję    Mariannie Ramotowskiej   i   Stanisławowi Ramotowskiemu  oraz Antoninie ­Wyrzykowskiej  , którzy podarowali mi swoje zdjęcia, a także Iza‑ akowi Lewinowi, Meirowi Ronenowi  i  Ann Walters  , którzy otworzyli przede mną swoje domowe archiwa. Oddzielne podziękowania należą się mojej rodzinie. H ­ annie Lanocie  , mojej ciotce, która spędziła ze mną dziesiątki godzin, tłumacząc mi a vista ponad tysiąc stron dokumentów z jidysz i hebrajskiego. Mojej siostrze Marysi Kruczkowskiej, na której pomoc zawsze mogłam liczyć. I przede wszystkim moim córkom Maniusze i Oli, które przez cztery lata dzielnie znosiły moje nieobecności w domu (ciałem bądź duchem) i jak mogły, służyły mi pomocą.

Źródła

Wymieniam tylko te źródła, które zostały bezpośrednio wykorzystane w tekście.

I Źródła archiwalne Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, oddział w Białymstoku Akta spraw sądowych z Jedwabnego: Bolesława Ramotowskiego i dwudziestu jeden oskarżonych, Sąd Okręgowy w Ełku (123); Józefa Sobuty, Sąd Wojewódzki w Białymstoku (145); Śledztwo prowadzone w latach 1967–1974 przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku w sprawie zbrodni na ludności ży‑ dowskiej w Jedwabnem (1/159). Sprawa pobicia Antoniny Wyrzykowskiej (045/480 i 045/1523). Akta spraw sądowych z Radziłowa: Henryka Dziekońskiego, Sąd Apelacyjny w Białymstoku (86); Józefa Ekstowicza, Sąd Okręgowy w Ełku (1944–1950 r., V K 139/48); Feliksa Godlewskiego, Sąd Wojewódzki w Białymstoku (142), Sąd Apelacyjny w Białymstoku (179); Antoniego Kosmaczewskiego, Sąd Okręgowy w Ełku (1944–1950 r., V K 154/48); Leona Kosmaczewskiego, Wojskowy Sąd Rejonowy w Białymstoku (Sr 386/47); Ludwika Kosmaczewskiego, Sąd Wojewódzki w Białymstoku (183); Zygmunta Skrodzkiego, Sąd Okręgowy w Ełku (1944–1950 r., V K 154/48); Henryka Statkiewicza, Sąd Apelacyjny w Białymstoku (179). Wniosek kierownika Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku z dnia 5 V 1955 r. do przewodniczącego Komitetu ds. Bezpie‑ czeństwa Publicznego w Warszawie o założenie PP u rodzin członków ban‑ dy „Ryby” […] (012/129/1). Akta spraw sądowych z Wąsosza: Mariana Rydzewskiego, Sąd Wojewódzki w Białymstoku (43). Sprawa zwerbowania Jerzego Tarnackiego na agenta SB (MF 259/1 i MF 358/1).

582

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Warszawa Akta sprawy przeciwko Stanisławowi Zalewskiemu (majątek Bzury koło Szczu‑ czyna), Sąd Apelacyjny w Białymstoku (134). Akta sprawy przeciwko Franciszkowi Konopce (wieś Skaje koło Szczuczyna), Sąd Wojewódzki w Białymstoku (53).

Archiwum Jad wa-Szem, Jerozolima Pamiętnik Chai Finkelsztejn, 1946 r., złożony w Jad wa-Szem w 1963 r. (03/3033– 2636/255). Wywiad Idy Glickshtein Yarkoni z Chają i Izraelem Finkelsztejnami, Hajfa, 16 VIII 1966 (03/033–2636/255). Zeznanie Awigdora Kochawa (dawniej Nieławickiego) z 25 VII 1968 (03/3151– 2844/420). Zeznanie Izraela Lewina z 1973 r. (03/3717–3373/216). List Moisesa Olszewicza, Elsy Olszewicz, Dova Olszewicza adresowany do Wy‑ działu do spraw nie-Żydów, 8 IX 1963. List Mojżesza Olszewicza, Elzy Olszewicz, Dova Olszewicza o przyznanie An‑ toninie Wyrzykowskiej medalu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, 3 VII 1975. List Jacka Kubrana (dawniej Jankiela Kubrzańskiego) do Jad wa-Szem, 3 VII 1975.

Archiwum Państwowe w Białymstoku UWB (Urząd Wojewódzki w Białymstoku) 1920–1939: Sytuacyjne sprawozdanie miesięczne; Sprawozdania Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego; Kronika powiatu łomżyńskiego i kronika powiatu grajewskiego (Wydział C).

Archiwum Państwowe w Łomży Spis właścicieli mienia nieruchomego, opuszczonego, pożydowskiego znajdują‑ cego się na terenie miasta Jedwabne. Starostwo Powiatowe Łomżyńskie, Referat Ogólno-Organizacyjny, 1944–1950: Meldunki o zakłócaniu stanu bezpieczeństwa; Raporty sytuacyjne K ­ omendy Powiatowej o stanie bezpieczeństwa 1944–1948; Zarządy Miejskie Powiatu Łomżyńkiego 1944–1950; Ankiety personalne członków MRN 1950; Powiatowa Rada Narodowa w Łomży 1944–1950; Sprawozdania sytuacyjne starosty powiatowego. Akta postępowań cywilnych z lat 1947–1949 w sprawach dotyczących zmarłych żydowskich mieszkańców Jedwabnego, Okręgowy Urząd Likwidacyjny.

Archiwum Ośrodka „Karta” w Warszawie Dokumenty z Archiwum Wschodniego Instytutu Hoovera, Biuro Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie: relacja nr 648, Bolesława Juszkowskiego (Wąsosz); relacja nr 1932, Tadeusza Nitkiewicza (Wizna); relacja nr 2675, Aleksandra Kotowskiego (Jedwabne); relacja nr 3539, Romy Ławnickiej (Radziłów);

583

relacja nr 7561, Ryszarda Ławnickiego (Radziłów); relacja nr 8455, Mariana Łojewskiego (Jedwabne); relacja nr 10708, Tadeusza Kiełczewskiego (Jedwabne). Budnicki Krzysztof, Łukasz Kruszewski, Sebastian Stojanowski, Burmistrz, ­praca na konkurs Obcy wśród swoich. Odyniec Kazimierz J., Ojciec, jakiego nie znałem, maszynopis, Białystok 1989.

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego Relacje: Bernard Jehoszua – z Jasionówki, 28 III 1945 (4923); Datner Szymon – z Wąsosza, 16 VIII 1946 (301/1993); Finkelsztejn Chana – z Radziłowa, 12 X 1945 (301/1284); Finkelsztejn Menachem – z Radziłowa, 9 II 1945 (301/78), 27 VI 1945 (4162), 14 V 1946; oraz z Wąsosza i Jedwabnego, 19 III 1945 (1846); Goldberg Samuel – z Korycina i Janowa, 18 X 1944 (1251); Gołąbek Fajgel – z Kolna, 28 VII 1946 (301/1860 J); ze Stawisk, 24 VI 1946 (1958); Kacper Basia – ze Szczuczyna, 11 VIII 1946 (1958); Lewin Izrael – z Wizny, 25 IX 1948 (4391); Mielnicki Mendel – z Wasilkowa, 9 XI 1946 (1266); Nieławicki Awigdor – z Wizny, 11 VI 1945 (301/384); Olszak Rachela i Olszak Mindel – z Zarębów Kościelnych, 14 VI 1945 (386); Suraski Samuel – z Knyszyna, 1 VI 1948 (3959); Szuster Szlomo i Izrael Goniądzki – z Jasionówki, 17 X 1944 (1466); Szuster-Rozenblum Pesia – z Jasionówki, 24 XI 1945 (1274); Śniadowicz Abraham – z Jedwabnego, 3 IV 1947 (2405); Turek Menachem – z Tykocina, 29 XI 1946 (nr 1791); Wasersztejn Szmul – z Jedwabnego, 5 IV 1945 (152/1) i 10 VII 1941 (612/1); Złotoryński Szymon – z Jasionówki, 2 II 1948 (3518). Opracowania: Datner Szymon: Zagłada Jedwabnego, 28 XI 1946 (301/1995);  Zagłada Kolna, 18 XI 1946 (301/1996);  Zagłada Radziłowa, 28 XI 1946 (301/1994);  Zagłada Stawisk, 28 VI 1946 (301/1997);  Zagłada Tykocina, 29 X 1946 (301/1971); ­Rzeź w  Wąsoszu, 28 XI 1946 (301/1993);  Zagłada mieszkańców z  Zaremb [!] ­Kościelnych, 28 XI 1946 (301/1998). Korespondencja dotycząca przechowania przez Antoninę i Aleksandra Wyrzykowskich Żydów w Janczewku pod Jedwabnem: List podpisany „Familia Olszewiczów”, 7 II 1962 (5825); Listy Aleksandra Wyrzykowskiego, 2 V 1962 (5825), 1 IX 1964 (6064); Oświadczenie Józefa Grądowskiego, 14 II 1962 (5825); Zaświadczenie Józefa Grądowskiego, 17 IV 1967 (5825); List Antoniny Wyrzykowskiej, 3 VI 1981.

II Inne materiały źródłowe Postanowienie o umorzeniu śledztwa (sygn. S 1/00/Zn) prokuratora Radosła‑ wa ­Ignatiewa, 30 VI 2001, IPN, Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni prze‑ ciw Narodowi Polskiemu w Białymstoku (ze zbiorów prywatnych Zygmun‑ ta Zdrojewicza).

584

Portal internetowy Jose Gutsteina www.radzilow.com, w tym wspomnienia: Morrisa Atlasa, Maksa Stara, Moszego Szymona Rozenbauma (opracowa‑ ne przez córkę, Helen Rosenbaum). Film dokumentalny Agnieszki Arnold Sąsiedzi, TVP 1, wyświetlany 3 i 4 IV 2002. Kronika parafialna parafii w Jedwabnem, czas przedwojenny i lata powojenne do lat 80. (rękopis).

III Źródła biblioteczne Literatura i opracowania Antologia poezji żydowskiej, wybór Salomon Łastik, red. Arnold Słucki, Warsza‑ wa: PIW, 1983. Araszkiewicz Agata, Wypowiadam wam moje życie. Melancholia Zuzanny Ginczan‑ ki, Warszawa: Fundacja OŚKa, 2001. Archiwum Ringelbluma, t. 3, Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warsza‑ wa: ŻIH IN-B, 2000. Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1, komitet redakcyjny pod przewod‑ nictwem Tadeusza Percińskiego, Londyn 1970. Bereś Stanisław, Tako rzecze… Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002. Cała Alina, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa: In Plus, 1988. Datner Szymon, Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w oku‑ powanej Polsce, Warszawa: Książka i Wiedza, 1968. Dokumentacja najważniejszych wydarzeń, kłamstw, oszczerstw i zbrodni na naro‑ dzie polskim w powiązaniu ze sprawą mordu na Żydach i Polakach w Jedwab‑ nem, z serii „Polski Holokaust”, cz. 3, wybór i oprac. Leszek Bubel, Warsza‑ wa: Goldpol, 2001. Gawrychowski Stanisław, Na placówce AK 1939–1945, Łomża: Towarzystwo Przy‑ jaciół Ziemi Łomżyńskiej, 1997. Gnatowski Michał, Białostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Białystok: Dział Wy‑ dawnictw Filii UW w Białymstoku, 1994. –  –––, Niepokorna Białostocczyzna. Opór społeczny i polskie podziemie niepodle‑ głościowe w regionie białostockim w latach 1939–1941 w radzieckich źródłach, Biały­stok: Uniwersytet w Białymstoku, 2001. –  –––, W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 września 1939 r. i radzieckiej po‑ lityce w regionie łomżyńskim w latach 1939–1941, Łomża: Łomżyńskie Towa‑ rzystwo Naukowe im. Wagów, 1997. Gross Jan Tomasz, Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, Princeton: Princeton Universi‑ ty Press, 1988. –  –––, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niem‑ ców i komunistów, 1939–1948, Kraków: Universitas, 1998. –  –––, Studium zniewolenia. Wybory październikowe 22 X 1939, Kraków: Universi‑ tas, 1999. –  –––, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000. –  –––, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny: Pogranicze, 2003. Herbert Zbigniew, 89 wierszy, Kraków: Wydawnictwo a5, 1998. Imiona przez Żydów polskich używane, red. Lidia Kośka, Kraków: Wydawnictwo Austeria, 2002.

585

Janion Maria, Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa: Sic!, 2000. Jasiewicz Krzysztof, Zagłada polskich Kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresach Pół‑ nocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941, War‑ szawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1997. –  –––, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939–1941, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN i Oficyna Wydawnicza Rytm, 2001. Kameraz-Kos Ninel, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa: Cyklady, 2000. Kleczewski Zbysław, Jedwabne. Wielkanocna spowiedź antysemity, Łomża: Oficy‑ na Wydawnicza Stopka, 2001. Kowalczyk Józef, Komunistyczna Partia Polski w okręgu łomżyńskim 1919–1938, Warszawa: PWN, 1978. Landau-Czajka Anna, W jednym stali domu. Koncepcje rozwiązania kwestii żydow‑ skiej w publicystyce polskiej w latach 1933–1939, Warszawa: NERITON, Insty‑ tut Historii PAN, 1998. Machcewicz Paweł, Polski rok 1956, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, 1993. Marciniak Eugeniusz, Jedwabne w oczach świadków, Włocławek: Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, 2001. Mocarski Tadeusz, O Jedwabne, Jedwabne, Warszawa: wydano nakładem auto‑ ra, 2001. Niekrasz Lech Z., Operacja „Jedwabne”. Mity i fakty, Wrocław: Nortom, 2001. Nowak Jerzy Robert, 100 kłamstw J.T. Grossa o żydowskich sąsiadach i Jedwab‑ nem, Warszawa: Von Borowiecky, 2001. Orzechowski Jan „Strzała”, Aby pamięć nie zginęła, Rajgród: Towarzystwo Miłoś‑ ników Rajgrodu, 1993. Ostatnie pokolenie. Autobiografie polskiej młodzieży żydowskiej okresu między‑ wojennego ze zbiorów YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku, oprac. i wstęp Alina Cała, Warszawa: Sic!, 2003. Pająk Henryk, Jedwabne geszefty, Lublin: Retro, 2001. Piesiewiczówna Alojza, Kronika Panien Benedyktynek Opactwa Świętej Trójcy w Łomży 1939–1954, Łomża 1995. Poleszak Sławomir Jeden z wyklętych. Major Jan Tabortowski „Bruzda”, Warsza‑ wa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1998. Polonsky Antony, Politics in Independent Poland 1921–1939, Oxford: The Claren‑ don Press, 1972. Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1–2, oprac. Zofia Bo‑ rzymińska, Rafał Żebrowski, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. Popiński Krzysztof, Aleksander Kokurin, Aleksandr Gurjanow, Drogi śmierci. Ewa‑ kuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerw‑ cu i lipcu 1941, Warszawa: Karta, 1995. Rudnicki Szymon, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa: Czytelnik, 1985. Sadowski Tadeusz, Jeszcze raz Jedwabne. Dojść prawdy, Ciechanów: wydano na‑ kładem autora, 2001. Schramm Alina, Roman Dmowski w Drozdowie, Drozdowo: Muzeum Przyrody w Drozdowie, 2000. Smurzyński Jerzy, Czarne lata na łomżyńskiej ziemi, Warszawa–Łomża: Towarzy‑ stwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, 1997. Socha Adam Jerzy (pseudonim), Jedwabne życie, Łomża: Łomżyńska Oficyna Wydawnicza, 1990.

586

Steinlauf Michael C., Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć zagłady, przeł. Aga‑ ta Tomaszewska, Warszawa: Cyklady, 2001. Sychowicz Krzysztof, Ziemia łomżyńska i jej mieszkańcy w latach 1944–1956, Bia‑ łystok: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, 2005. Szarota Tomasz, U progu zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowa‑ nej Europie. Warszawa, Paryż, Amsterdam, Antwerpia, Kowno, Warszawa: Sic!, 2000. Śleszyński Wojciech, Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939–1941. Propaganda i indoktrynacja, Białystok: Agencja Wydawnicza Benkowski, Białostockie Towarzystwo Naukowe, 2001. The Neighbors Respond. The Controversy over the Jedwabne Massacre in Poland, ed. by Antony Polonsky, Joanna B. Michlic, Princeton: Princeton Universi‑ ty Press, 2004. Vincenz Stanisław, Tematy żydowskie, Gdańsk: Atext, 1993. W  czterdziestym nas matko na Sybir zesłali… Polska a  Rosja 1939–42, wybór i oprac. Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Londyn: Aneks, 1983. Wasserstein Kahn Samuel, Yehudi Monestel Arce, La denuncia. 10 de Julio de 1941, San José: Editorial Guayacán Centroamericana, 2001. Wielopolski Wiesław, Bez antysemityzmu, Pisz: wydano nakładem autora, Cen‑ trum Druku, 2003. Wokół Jedwabnego, t. 1, Studia; t. 2, Dokumenty, red. Paweł Machcewicz, Krzysz‑ tof Persak, Warszawa: IPN, 2002. Yedwabne. History and Memorial Book, Baker Julius L., rabin, Baker Jacob L., ra‑ bin, Moshe Tzinovitz (red.), Jerusalem – New York 1980 (w wesji interneto‑ wej: www.jewishgen.org/Yizkor/jedwabne/Yedwabne.html).

Artykuły w pracach zbiorowych i periodykach Białobrzeski Henryk, Życie społeczno-polityczne, w: Nauka i Praktyka. Studia, eks‑ pertyzy, informacje, nr 3, red. Michał Gnatowski, Białystok: Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku, 1979. Bikont Anna, Neighbours, „Index on Censorship” 2001, nr 3. –  –––, Seen from Jedwabne, w: Yad Vashem Studies XXX, Jerusalem 2002. –  –––, My i Jedwabne, „Zeszyty Literackie”, wiosna 2004 (nr 86). –  –––, My z Jedwabnego, „Midrasz”, marzec 2004. Datner Szymon, Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim, „Biu‑ letyn ŻIH” 1966, nr 60. Dobroński Adam, Łomżyńskie w dziejach Polski, w: Nauka i Praktyka. Studia, eks‑ pertyzy, informacje, nr 3, red. Michał Gnatowski, Białystok: Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku, 1979. Gnatowska Helena, PPR w woj. białostockim 1944–1948, rozwój i działalność, w: Henryk Majecki, Białostocczyzna w pierwszych latach władzy ludowej 1944–1948, Warszawa: PWN, 1977. Gnatowski Michał, Specyficzne warunki kształtowania się władzy ludowej na pół‑ nocno-wschodnich obrzeżach Polski 1944–1947, w: Łomżyńskie w XV-leciu PRL (materiały z konferencji teoretycznej zorganizowanej przez Komitet Wo‑ jewódzki PZPR w Łomży i Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w dniu 17 maja 1984), red. Henryk Białobrzeski, Łomża: KW PZPR, Łomżyń‑ skie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, 1984. Goldberg-Mulkiewicz Ola, Księga pamięci a mit żydowskiego miasteczka, „Etno‑ grafia Polska” 1991, t. 34, z. 2.

587

–  –––, Itineraria miasteczek żydowskich, w: Andrzej Paluch, The Jews in Poland, vol. 1, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1992. –  –––, Miejsce i dom w zbiorowej pamięci żydów polskich, w: Budownictwo i budow‑ niczowie w przeszłości. Studia dedykowane Profesorowi Tadeuszowi Poklew‑ skiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Andrzej Abramowicz, Jerzy Maik, Łódź: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 2002. Gross Jan Tomasz, Antoniemu Sułkowi w odpowiedzi, „Więź” 2002, nr 4. Gutman Izrael, Krzyk i cisza, „Więź” 2001, nr 4. –  –––, „Oni” i „my”. W odpowiedzi prof. Tomaszowi Strzemboszowi, „Więź” 2001, nr 8. Hartwig Julia, Synagoga, „Więź” 2001, nr 5. Jesteśmy innymi ludźmi. Dyskusja o Jedwabnem w Jedwabnem, oprac. Jacek Bor‑ kowicz, „Więź” 2001, nr 4. Kronika Parafialna Łap, „Karta” 1999, nr 28. Król Marcin, Paweł Śpiewak, Marek Zaleski, Akt skruchy i co dalej? (rozmowa re‑ dakcyjna), „Res Publica Nowa” 2001, nr 7. Księga Adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemio‑ sła i rolnictwa, Warszawa 1929. Kułak Jerzy, Wojna po wojnie. Kmicic z Długołęki. Narodowcy na Białostocczyź‑ nie, „Karta” 1991, nr 4. –  –––, Leśni, „Karta” 1994, nr 14. –  –––, Szermierze demokracji. Aparat Bezpieczeństwa. Szaleniec i inni, „Karta” 1995, nr 15. –  –––, Ostatni zbrojni. Aż do śmierci. Reduty bez wojny, „Karta” 1996, nr 18. Lemański Wojciech, Chrystus w zgliszczach stodoły, „Więź” 2001, nr 7. Lipszyc Jarosław, Sąsiedzi i ich wnuki, „Midrasz” 2000, nr 38. Majewski Henryk, Orientacje polityczne ludności żydowskiej Łomży w okresie mię‑ dzywojennym, w: Studia Łomżyńskie, t. 5, Warszawa: PWN, 1995. –  –––, Oświata żydowska na Białostocczyźnie w okresie międzywojennym, „Biało‑ stocczyzna” 1998, nr 1. –  –––, Kierunki rozwoju życia politycznego w regionie łomżyńskim w okresie mię‑ dzywojennym, „Białostocczyzna” 2000, nr 2. Mieczkowski Antoni, Oblicze polityczne regionu łomżyńskiego w latach 1919–1930, Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, 1983. Milewski Jan Jerzy, Zagłada Żydów w Wąsoszu w świetle akt sprawy karnej Maria‑ na Rydzewskiego, „Biuletyn Historii Pogranicza” 2003, nr 3. Monkiewicz Waldemar, Zbrodnie hitlerowskie w Jedwabnem i okolicy (referat na sesję popularnonaukową zorganizowaną 20 czerwca 1986 z okazji dwustupięćdziesięciolecia nadania praw miejskich Jedwabnemu), Bia‑ łystok 1986. Pinkas hakehillot Polin (Encyclopaedia of Jewish Communities, Poland), ed. by Da‑ nuta Dabrowska, Abraham Wein, Aharon Weiss, Jedwabne–Radziłów–Yad Vashem–Jerusalem 1980. Poleszak Sławomir, Podziemie zbrojne w Łomżyńskiem i Grajewskiem 1945–1957, „Więź” 2003, nr 2. Polonsky Antony, What Made the Massacre at Jedwabne Possible, „The Polish Re‑ view”, 2001, nr 4. Strzembosz Tomasz, Uroczysko Kobielno. Z dziejów konspiracji i partyzantki nad Biebrzą 1939–1940, „Karta” 1991, nr 5. –  –––, Panu prof. Gutmanowi do sztambucha, „Więź” 2001, nr 6. Sułek Antoni, Sąsiedzi – zwykła recenzja, „Więź” 2001, nr 12.

588

–  –––, Po lekturze odpowiedzi, „Więź” 2002, nr 4. Tokarska-Bakir Joanna, Wy z Jedwabnego, w: tejże, Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny: Pogranicze, 2004. Żbikowski Andrzej, Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku na wschod‑ nich rubieżach II Rzeczpospolitej, „Biuletyn ŻIH” 1992, nr 2–3. Życiński Józef, Banalizacja barbarzyństwa, „Więź” 2001, nr 3.

Artykuły w prasie codziennej i tygodniowej Antonelli Judith S., Unearthing the Polish Past, „The Jewish Week, New York” z 1 III 2002. Bachmann Klaus, Błędne koło zbiorowej odpowiedzialności, „Rzeczpospolita” z 17– 18 III 2001. Bikont Anna, Maria Kruczkowska, Nadal reprezentuję opcję polską, „Gazeta Wy‑ borcza” z 6–7 III 1999. Bikont Anna, Powstaje film o Jedwabnem, „Gazeta Wyborcza” z 18–19 XI 2000. –  –––, My z Jedwabnego, „Gazeta Wyborcza” z 10–11 III 2001. –  –––, Proszę tu więcej nie przychodzić, „Gazeta Wyborcza” z 31 III–1 IV 2001. –  –––, Nieporządnych było więcej (rozmowa ze Stanisławem Ramotowskim), „Ga‑ zeta Wyborcza” z 2 IV 2001. –  –––, Szatan wstąpił do Jedwabnego (rozmowa ze Stanisławem Przechodzkim), „Gazeta Wyborcza” z 5 IV 2001. –  –––, Mieli wódkę, broń i nienawiść, „Gazeta Wyborcza” z 16–17 VI 2001.  ––––, R ozpaczliwe poszukiwanie pozytywów, „Gazeta Wyborcza” z 23–24 III 2002. –  –––, Mordowali polscy sąsiedzi (rozmowa z prokuratorem Radosławem Ignatie‑ wem), „Gazeta Wyborcza” z 10 VII 2002. –  –––, Ja, Szmul Wasersztejn, ostrzegam, „Gazeta Wyborcza” z 13 VII 2002. Błoński Jan, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” z 11 I 1987. Borzymińska Zofia, Rafał Żebrowski, Nieuprawniona symetria, „Rzeczpospoli‑ ta” z 7–8 IV 2001. Cyra Adam, Jedwabne – Oświęcim – Sachsenhausen. Nieznane losy Jerzego Lau‑ dańskiego, „Rzeczpospolita” z 2 II 2001. Danilewicz Jerzy, Jedwabne 50 lat później, „Super Express” z 8 III 2001. Darewicz Krzysztof, Ufaliśmy sobie (rozmowa z rabinem Jacobem Bakerem), „Rzeczpospolita” z 10–11 III 2001. –  –––, Pokażcie, że jesteście inni, „Rzeczpospolita” z 17 V 2001. Dmowski Jędrzej, Prawda zawsze wyzwala (rozmowa z ks. Edwardem Orłow‑ skim), „Myśl Polska” z 28 X 2001. Domosławski Artur, Kustosz Polski niewinnej, „Gazeta Wyborcza” z 19 V 2001. Dziedzińska Grażyna, Nie pozwolę oczerniać Jedwabnego, „Nasz Dziennik” z 2 IV 2001. Gebert Konstanty, Ekshumacja, „Rzeczpospolita” z 15 VI 2001. Gontarczyk Piotr, Gross kontra fakty, „Życie” z 31 I 2001. –  –––, Gross przemilczeń, „Życie” z 31 III–1 IV 2001. Goźliński Paweł, Trzeba opowiadać inaczej (rozmowa z profesor Marią Janion), „Gazeta Wyborcza” z 15 II 2001. Graczyk Roman, Pochopne sądy Grossa (rozmowa ze Sławomirem Radoniem), „Gazeta Wyborcza” z 20–21 I 2001. Gross Jan Tomasz, Poduszka pani Marx, „Tygodnik Powszechny” z 11 II 2001.

589

Isakiewicz Elżbieta, Szubienica i huśtawka (rozmowa z prof. Tomaszem Strzem‑ boszem), „Gazeta Polska” z 17 I 2001. Janion Maria, Spór o antysemityzm, „Kontrapunkt”, magazyn kulturalny „Tygo‑ dnika Powszechnego” z 22 X 2000. Jarmusiewicz Anna, Historia musi polegać na prawdzie (rozmowa z prof. Felik‑ sem Tychem), „Rzeczpospolita” z 16–17 VI 2001. Jasiewicz Krzysztof, Sąsiedzi niezbadani, „Gazeta Wyborcza” z 9–10 XII 2000. Jedlicki Jerzy, Jak się z tym uporać, „Polityka” z 10 II 2001. Kaczyńska Maria, Spalić Żydów w stodole, „Gazeta Współczesna” z 14 VII 2000. –  –––, Leczyć rany, czcić blizny (rozmowa z ks. bp. Stanisławem Stefankiem), „­Gazeta Współczesna” z 27–29 VII 2001. Kaczyński Andrzej, Całopalenie. W Jedwabnem zagłady Żydów Niemcy dokonali polskimi rękoma, „Rzeczpospolita” z 5 V 2000. –  –––, Oczyszczenie pamięci, „Rzeczpospolita” z 19 V 2000. –  –––, Nie zabijaj, „Rzeczpospolita” z 10 VII 2000. Kalicki Włodzimierz, Przyszedł lud do Narodu (rozmowa z Wiesławem Chrzanow‑ skim), „Gazeta Wyborcza” z 14–16 IV 2001. Kertész Imre, The Language of Exile, „The Guardian” z 19 X 2002. Kott Jan, Zły wygląd, „Gazeta Wyborcza” z 24–25 III 2001. Kuczyńska Teresa, Kustosz Polski Prawdziwej, „Tygodnik Solidarność” z 21 XII 2001. Kuczyński Waldemar, Płonąca stodoła i ja, „Wprost” z 25 III 2001. Kula Marcin, Ludzie ludziom, „Rzeczpospolita” z 17–18 III 2001. Kuroń Jacek, Obóz narodowej nienawiści, „Gazeta Wyborcza” z 12–13 V 2001. Lewandowski Józef, Historia Polski po Jedwabnem będzie wyglądała inaczej, „Rzeczpospolita” z 15 II 2001. Lipiński Zbigniew, Jedwabne podnosi głowę, „Myśl Polska” z 8 IV 2001. Łyś Grzegorz, Obce ulice, wspólne kamienice (rozmowa z Aliną Całą), „Rzeczpo‑ spolita” z 6 VII 2001. Michnik Adam, Szok Jedwabnego, „Gazeta Wyborcza” z 17–18 III 2001. –  –––, Między namysłem a krzykiem, „Gazeta Wyborcza” z 2 VI 2001. Milewicz Ewa, Kamienowanie – LPR atakuje prezesa IPN, „Gazeta Wyborcza” z 1 III 2002. Musiał Stanisław, Jedwabne to nowe imię Holokaustu, „Rzeczpospolita” z 10 VII 2001. Nowak Andrzej, Westerplatte czy Jedwabne, „Rzeczpospolita” z 1 VIII 2001. Olecki Karol, Żydzi wracają po swoje, „Newsweek” z 4 IV 2004. Osiatyński Wiktor, Nie da się cofnąć historii, „Newsweek” z 4 IV 2004. Paliwoda Paweł, Nie wolno się bać (rozmowa z Bogdanem Musiałem), „Życie” z 2 II 2001. Paziński Piotr, Symbole nie pieniądze, „Newsweek” z 4 IV 2004. Piasecki Waldemar, Świadek numer pięć, „Życie Warszawy” z 18 IV 2001. Rutkowska Małgorzata, I z nami tak będzie, „Nasz Dziennik” z 24–25 III 2001. Skarżyńska Krystyna, Zbiorowe wyobrażenia, wspólna wina, „Gazeta Wyborcza” z 25 XI 2000. Słobodzianek Tadeusz, Historia się skończyła, „Gazeta Wyborcza” z 28 IX 2001. Stola Dariusz, Pomnik ze słów, „Rzeczpospolita” z 1–2 VI 2001. Strzembosz Tomasz, Przemilczana kolaboracja, „Rzeczpospolita” z 27–28 I 2001. –  –––, Inny obraz sąsiadów, „Rzeczpospolita” z 31 III–1 IV 2001. –  –––, Zstąpienie szatana czy przyjazd gestapo, „Rzeczpospolita” z 12–13 V 2001. Szczęsna Gabriela, Sumienie w rowie, „Kontakty” z 15 I 1995.

590

–  –––, Jedwabna krew, „Kontakty” z 4 V 2000. Tokarska-Bakir Joanna, Obsesja niewinności, „Gazeta Wyborcza” z 13–14 I 2001. Torańska Teresa, Najgorszych listów mi nie dają (rozmowa z prof. Leonem Kiere‑ sem), „Gazeta Wyborcza” z 5 VII 2001. Truszkowski Marek, Bolesne prawdy o sąsiadach (rozmowa z Jerzym, Zygmuntem i Kazimierzem Laudańskimi), „Gazeta Olsztyńska” z 8 III 2001. –  –––, Pisz. Kazimierz Laudański broni dobrego imienia rodziny: „Mojego ojca tam nie było”, „Gazeta Olsztyńska” z 18 VI 2001. Wieseltier Leon, Sprawiedliwi, „Gazeta Wyborcza” z 2 VI 2001. Willma Adam, Broda mojego syna, „Gazeta Pomorska” z 4 VIII 2000. Wiśniewski Tomasz, Nas tutaj nie było, „Kurier Poranny” z 23 III 2001. Wroniszewscy Danuta i Aleksander, …aby żyć, „Kontakty” z 10 VII 1998. Zalesiński Jarosław, Pognali ich ulicą Piękną, „Dziennik Bałtycki” z 23 III 2001. –  –––, Radziłowski całun, „Dziennik Bałtycki” z 30 III 2001. –  –––, To był jakiś amok, „Dziennik Bałtycki” z 6 IV 2001. Żakowski Jacek, Każdy sąsiad ma imię, „Gazeta Wyborcza” z 18–19 XI 2001. –  –––, Diabelskie szczegóły (rozmowa z prof. Tomaszem Szarotą), „Gazeta Wybor‑ cza” z 18–19 XI 2001. Żbikowski Andrzej, Nie było rozkazu, „Rzeczpospolita” z 4 I 2001.

Prasa przedwojenna i czasu okupacji „Życie i Praca”, pismo tygodniowe dla spraw katolickich i społecznych diecezji łomżyńskiej; „Sprawa Katolicka”, ilustrowany tygodnik katolików diecezji łomżyńskiej; „Swabodnaja Łomża”, „Wolna Łomża”.

Cytaty z dokumentów podaję z ujednoliconą pisownią nazwisk, z poprawionymi błędami ortograficznymi, interpunkcyjnymi i gramatycznymi (chyba że zazna‑ czono w tekście inaczej) i z zaznaczonymi opuszczeniami. Świadectwa z Żydowskiego Instytutu Historycznego przytaczam za nową wersją przygotowaną na użytek IPN-u, w przekładach z jidysz Sylwii Szymańskiej i Mar‑ cina Urynowicza, a także – w pierwszych zapiskach dziennika – za pierwotny‑ mi przekładami Adama Bieleckiego, Julii Jakubowskiej, M. Kwatera (fragmenty ze świadectw Menachema Finkelsztejna, Chany Finkelsztejn, Basi Kacper, Awig‑ dora Nieławickiego, a także z opracowań Szymona Datnera dotyczących Radzi‑ łowa i Wąsosza). Tłumaczenia pamiętników Chai Finkelsztejn i Szmula Wasersztejna w opraco‑ waniu autorskim. Pisownia nazw żydowskich i hebrajskich według Polskiego słownika judaistycz‑ nego (Warszawa 2003). Imiona podaję według transkrypcji hebrajskiej (za: Imiona przez Żydów polskich używane, Kraków 2002), chyba że dana osoba używała imienia w polskiej tran‑ skrypcji, bądź też zdrobnienia lub spolszczonej wersji (wtedy w indeksie poda‑ no obie wersje).

Spis ilustracji

Zdjęcia ze zbiorów rabina Jakoba Bakera – s. 27, 33 (fot. 2), 51, 53, 135, 377 Zdjęcia ze zbiorów Jose Gutsteina, www.radzilow.com – s. 33 (fot. 1), s. 49, 126, 389, 419, 431, 433, 435, 463, 467, 481 Krzysztof Miller / Agencja Gazeta – s. 75, 508, 532 Bartosz Bobkowski / Agencja Gazeta – s. 89 (fot. 5) Grzegorz Dąbrowski / Agencja Gazeta – s. 343 Z archiwum prywatnego Anny Bikont – s. 81, 89 (fot. 1–4), 385 (fot. 1–4) Z archiwum prywatnego Jana Skrodzkiego – s. 212 Z archiwum prywatnego Leszka Dziedzica – s. 276 Z archiwum prywatnego Izaaka Lewina – s. 300 Z archiwum prywatnego Meira Ronena – s. 248, 253, 372 Materiały prasowe z filmu dokumentalnego Dziedzictwo Jedwabnego Sławomira Grünberga – s. 385 (fot. 5)

592

Indeks nazwisk

A

Abramska Rochla 569 Adamczykowa Henryka 98, 197 Adamska Chana Bejla 52, 565 Adamska Lea zob. Rozen Lea Adamski Icchak 52, 565 Adamski Mosze 565 Adenauer Konrad 258 Alemberg zob. Alenberg Alenberg Bejla zob. Mielnicka Bejla Alenberg Chawa 243, 564 Alenberg Cwi Elchanan 565 Alenberg Ezechiel 564 Alenberg Fela zob. Zambrowska Fela Alenberg Jospa zob. Kawior Jospa Alenberg Mendel 558 Alenberg Rywka 565 Alenberg Szajna 558 Alperin Eta (z domu Rotszyld) 565 Alperin (Halpern) Menachem Mendel 565 Alpert Michael 287 Amrufel Mordechaj 565 Amrufel Zysel (z domu Wasersztejn) 565 Anaf Mosze 236 Arnold Agnieszka 17–20, 26, 73, 195, 197, 201, 206, 221, 231, 360, 517 Asnyk Adam 216 Atłasowicz Bracha (Brosze) zob. Kubrzańska Bracha Atłasowicz Hinda 563 Atłasowicz Icchak 559

Atłasowicz Icchak (Icze) 563 Atłasowicz Jenta Gitel 563 Atłasowicz Josel 563 Atłasowicz Jospa Chaja (z domu Ploch) 557, 558, 563 Atłasowicz Judes 376 Atłasowicz Małka 376, 559 Atłasowicz Mojżesz (Mosze) 30 Atłasowicz Nachum (Nechemia) 559 Atłasowicz Nechama 563 Atłasowicz Pesa 558 Atłasowicz Raszka 559 Atłasowicz (rzeźnik) 321, 554 Atłasowicz Sara (z domu Kronberg) 559 Atłasowicz Sara (żona Iczego) 563 Atłasowicz Szolem (Szalom )243, 554, 557–559, 563 Axer Erwin 63 Axer Otto 63 Axer Paul 63

B

B. Aleksander 220 Babiński 569 Bachmann Klaus 165 Baczyński Krzysztof Kamil 119 Bagińska Elżbieta 156 Bagińska Sylwia 156 Bagiński Czesław 424 Bagiński Henryk 152, 156, 490, 520 Bagwin Herman 164 Bajkowscy, zwani Powroźnikami 101 Bajkowska Chana Fajga 569

Indeks nie obejmuje Podziękowań i Źródeł.



Bajkowska Debora Chaja 569 Bajkowska Dina 569 Bajkowska Lea 569 Bajkowski Mordechaj 569 Bajkowski Szlomo 569 Baker Herschel (Piekarz Hersz) 9, 50, 180, 360, 362, 363, 407, 560, 561 Baker Jacob (Piekarz Jakow Eliezer) 9, 35, 50, 153, 154, 277, 290, 297, 298, 316, 317, 319, 344, 349–351, 352, 354, 360–365, 406, 407, 440, 495–498, 522, 560, 561, 547, 580 Baker Julius (Piekarz Jehuda Arija) 9, 50, 154, 351, 354, 361, 406, 559–561 Bakir Joanna zob. Tokarska­‑Bakir Joanna Barbachowski Waldemar 334 Bardoń Karol 23, 59, 61, 99, 114, 133, 136, 261, 449, 511, 574 Baron Salo 336 Bartnik Czesław 193 Bartoszewski Władysław 298 Batista y Zaldívar Fulgencio 357 Baumowicz Fajwisz Eljasz 567 Baumowicz Jakow Towia 567 Becker Robert 442 Begin Menachem 328 Belbud Chana 257 Ben Gurion Dawid 258 Berberyusz Ewa 21 Beria Ławrientij 452 Berlin Cejra (z domu Stryjakowska) 574, 577 Berlin Icchak 574

Odmianą półgrubą oznaczono wskaźniki do podpisów pod ilustracjami.

593

Berlin Lea 574 Berlin Sara (Sorka) 376, 574 Berman Otto „Abbadabba” 203 Bernard Jehoszua 518 Bernasiewiczowa J. 211 Bialik Chaim Nachman 302, 303 Białobrzeska 256 Białostocka 413 Białostocka Bluma Lea (z domu Rabinowicz) 565 Białostocka Fajga Ita zob. Stryjakowska Fajga Ita Białostocka Ida zob. Pianko Ida Białostocka Jochewed (córka Awigdora) 566 Białostocka Jochewed (matka Awigdora) 565 Białostocki Awigdor 7, 136, 209, 250, 297, 317, 320, 350, 363, 372, 539, 565, 566, 577 Białostocki Becalel 565 Białoszewska Chana Pesa 572 Białoszewska Rachel (z domu Nożyk) 572 Białoszewski 250 Białoszewski Fajwisz 572 Białoszewski Jakow 572 Białoszewski Meir 573 Białoszewski Mosze 147, 561 Bibiński Stach 518 Biedrzycka Janina 19, 95, 100, 101, 149, 168, 175, 184, 207, 271, 403, 451, 517 Biedrzycki Henryk 206, 231 Bielecki 19, 250 Bielecki Julian 203 Bielecki Władysław 101, 573 Bieniawska Zelda (z domu Isman) 570 Bieniawski Akiba 570 Bieniawski Jehuda 570 Bieniawski Szmul 570 Bierut Bolesław 189, 258 Bijonka 321 Bikont Aleksandra Lea 64, 112, 121, 122, 125, 208, 233, 290, 348, 349, 494, 501, 504, 507 Bikont Anna 149, 193, 202, 204, 339, 346, 440, 449, 457, 484, 507, 532 Bikont Maria (Maniucha) 208, 259, 290, 349, 370, 494, 501, 507, 520

594

Bikont Piotr 202, 500 Binsztejn Abraham Szmuel 557 Binsztejn Basja (Baśka) 390, 391, 557, 563 Binsztejn Mordechaj (Motek) 556 Binsztejn Orechama (z domu Tyszkowska) 557 Binsztejn Saul (ojciec Abrahama) 557 Binsztejn Saul (Szajn) 254, 255, 351, 557 Binsztejn Tamara 557 Birkner Wolfgang 11, 13, 523, 534 Bissinger Majka 358 Blubert 61 Blumert Alter 147, 575 Blumert (Blubert) Jakow (Jankiel) 147, 575 Blumert Jankiel (z Wizny) 554 Blumert Lea 575 Blumert Rachel 575 Błajszczak Leokadia 194 Błoński Jan 284 Bocheński Jacek 299 Boczkowski Stefan 226, 227, 269, 530 Boćkowski Daniel 70 Bodegård Anders 285 Boniecki Adam 298 Borawscy 214, 458 Borawski 137 Borawski Edward 189, 459 Borejsza Jerzy 10 Borensztajn Icek 204 Borozowieckie 220 Bortnowska Halina 326, 500, 527 Borusewicz Bogdan 298 Boruszczak Abram 539 Bosakowski Ryszard 452, 484, 527 Brandys Marian 370, 371 Bregović Goran 492 Brisman 567 Bromsztejn 564 Bromsztejn Chana Szejna 577 Bromsztejn Gutman 147, 577 Bromsztejn Jojza (Josef) 577 Bromsztejn Lejb 50, 577 Bromsztejn Rachel zob. Stryjakowska Rachel Bromsztejn Rejzel 577 Bromsztejn Szlomo 577

Bronowicz 256, 571 Bronowicz Danuta 256 Bronowicz Jadwiga 256 Bronsztejn zob. Bromsztejn Browning Christopher 516 „Bruzda” zob. Tabortowski Jan Brzozowiak (Brzozowski) 305 Brzozowska Betka 561 Brzozowska Chaja 561 Brzozowska Nechama 573 Brzozowska Perecz 561 Brzozowska Złata zob. Wajnsztejn Złata Brzozowski Jakow 573 Brzozowski S. 561 Brzózko 496 Bubel Leszek 145, 168, 206, 207, 231, 266, 277, 283, 288–290, 325, 332, 334, 492 Buchalter Louis „Lepke” 203 Budny Bolesław 83 Budzan Marta zob. Kurkowska­‑Budzan Marta Bujnarowski 517 Bukowski Józef 98 Burak Aron 556 Burak Icchak 556 Burak Zelman 556 Burgrafowa Józefa 83 Bursztejn Alter 556 Bursztejn Chaja Sara (z domu Piekarska) 554 Bursztejn Icchak 556, 575, 576 Bursztejn Josefe 571 Bursztejn Masza 575 Bursztejn Mirjam 50, 555, 571 Bursztejn Mirka 575 Bursztejn (Bursztyn) Nachum 554 Bursztein Owadja (Wadi) 50, 571, 575 Bursztejn Szlomo 50, 571, 575 Bursztejn Szmul Chaim 50, 571 Bursztejn Zelig 554 Bursztyn Abram Mosze 47, 464 Bursztyn Igal 242 Bursztyn Nachum zob. Bursztejn Nachum Bursztyn Ruta 242 Buzek Jerzy 62, 123, 146, 152

C

C. Bolesław 219, 223, 428 C. Czesław 223, 422 C. Jan 223, 461 Cała Alina 162, 291 Capone Al 203 Castro Fidel 357, 399 Cebulska Chaja zob. Pecynowicz Chaja Cejrowski Wojciech 450 Chajewski Michał 342, 449, 547, 549 Cherubinowie 459 Chilewscy (bracia) 175, 563 Chilewska Chana 186 Chilewska Debora (z domu Kruk) 568 Chilewska Sosel 563 Chilewski 568 Chilewski Berek 569 Chilewski Lejba 569 Chilewski Mosze Chaim 563, 569 Chlebowska Elżbieta zob. Regulska­‑Chlebowska Elżbieta Chmielewska Ita 565 Chmielewski Józef 509 Chmielewski Lejba (Munikier) 565 Chmielewski Mosze 565 Chocholski J. 531 Chodnicki 250 Choiński Feliks 108 Chojnowska Łucja 70 Chojnowski Roman 227 Chonkowie zob. Goldbergowie Chopin Fryderyk 195 Choromański Józef 44 Chower Józef 155 Chrostowski 87 Chrostowski Bolesław 412, 413 Chrostowski Jan 92 Chrostowski Waldemar 502 Chrzanowscy 320 Chrzanowska Helena (Kuberska Sara Fajga) 98, 99, 102, 145, 229, 231, 270, 278, 280, 359, 441, 484–487, 568, 600 Chrzanowska Irena 319, 321 Chrzanowski Antoni 441 Chrzanowski Józef 136, 137, 264, 270

Chrzanowski Józef (syn Heleny) 102 Chrzanowski Wiesław 210, 331 Chrząstowska Maria 491, 492 Chunowicz Chana Itka zob. Sawicka Chana Itka Ciechanowicz Sara zob. Zdrojewicz Sara Cieśla Rufke (Reuwen) 297, 578 Cieślewski Stanisław „Lipiec” 189 Cieślińska­‑Lobkowicz Nawojka 124, 341, 449, 529 Cimoszewicz Włodzimierz 260, 298 Cofen (Geva) Jakow zob. Pecynowicz Jakub Cudnik Stanisław 70 Cukierbaum Chaim 567, 568 Cukierbaum Lea 568 Cukierbaum Mosze 497, 568 Cukierbaum Zysa (Cwinka) 568 Cukierman Ersz 577 Cukierman Ester Sara (z domu Stryjakowska) 577 Cukierman (mąż Ester Sary) 577 Cynamon Szmul 573 Cynowicz Baba 557 Cynowicz Elke 557 Cynowicz Gitele 557 Cynowicz Hersz 154, 320, 321, 557 Cynowicz Izrael Chaim 557 Cynowicz Jankiel 557 Cynowicz Josel 147, 557 Cynowicz Małka 154, 557 Cynowicz Meir 557 Cynowicz Mosze 557 Cynowicz Nachum 557 Cynowicz Sara Rojza (Szirka) 557 Cynowiczowie 319–321, 557 Cyra Adam 72, 117 Cyrankiewicz Józef 320 Cytrynowicz Jakub 31, 130, 366– 370 Cytrynowicz Jan 31, 41, 43, 104, 158, 181, 185, 189, 325, 366– 370, 441, 548 Cytrynowicz Józef 369, 370 Cytrynowicz Pelagia 104, 107, 114, 158, 185, 366–369, 441 Cytrynowicz (syn Jana) 548 Cytrynowicz Tadeusz 370 Cytrynowiczowie 106, 114, 149, 158, 325 Czajkowski Michał 115, 228, 452

Czapnicka Gołda zob. Piekarska Gołda Czapnicka Mirjam Lea (z domu Atłasowicz) 557, 558 Czapnicka Rywka 554 Czapnicki Awigdor 177 Czapnicki Berek 571 Czapnicki Chaim 368 Czapnicki Jakub 368 Czapnicki Lejba 554 Czapnicki (z Poświętnej) 571 Czapnicki (z Przytulskiej) 557 Czapnik 70 Czarnecki 118 Czarzasta Halina 530 Czerwińska Katarzyna (z domu Michałowska) 322, 454 Czerwińska Matylda (z domu Finkelsztejn) 78, 82 Czerwińska Mirjam Fejga zob. Sztabińska Mirjam Fejga Czerwiński Hewel 82 Czerwiński Icchak 82 Czerwiński Lejb 79, 87 Czuba Krystyna 330, 521 Czyżewscy 561 Czyżewska Małgorzata 10, 287 Czyżewski Krzysztof 10, 105, 287

D

Damska Chana (z domu Kruk) 568 Damski 568 Damski Aba (Łaba) 567 Damski Dawid 567 Damski Icchak 567 Danowska Chana zob. Garbarska Chana Danowski 554 Danowski Abraham Aaron 52, 561 Danowski Stanisław 136 Dasko Henryk 203 Datner Szymon 65–69, 216, 228, 239, 244, 314, 382 Datner­‑Śpiewak Helena 68, 69, 228, 234, 507 Dawidson Helena 570 Dawidson Herman 570 Dąbkowski Stanisław 271 Dąbrowska Jadwiga 92 Dąbrowski Władysław 160 Dembowicz Hersz 186 Dmitrów Edmund 200, 499 Dmoch 289

595

Dmowski Roman 37, 41, 43, 110, 201, 202, 271, 512 Dobkowscy 208, 236–238, 268, 273 Dobkowska Barbara 237 Dobkowski Bolesław 185, 208, 235, 236, 238, 242, 268, 273 Dobkowski Tadeusz 185, 268 Dobkowski Wincenty (Witek) 208, 209, 237, 238, 268, 367 Dobroński Adam 31, 185, 268, 512 Dołęgowski Aleksander 43, 44, 82, 213, 425 Domitrz Apolinary 227, 281 Domiziak Aleksander 416 Domosławski Artur 232 Dorogoj Abraham Dawid 284 Dorogoj Akiwa (Icek) 66, 87, 119, 211, 284, 434, 456, 457, 516, 517 Dorogoj Bencyjon 284, 434 Dorogoj Fajga (Fejge) 283, 284, 434 Dorogoj Fruma 217, 218, 284, 434, 455–458, 516 Dorogoj Mojżesz (Mosze, Mordechaj) 66, 87, 119, 211, 218, 434, 456, 457, 516, 517 Dorogoj Szejna Bejla (z domu Kuberska) 434 Dorogoj Szyma (Dora) 162, 217, 284, 434 Dorogojowie 87, 211, 283, 456, 457, 482, 517 Drejarska Sora (Sara) 575 Drejarski Malk Fajbel (Fajba) 147, 575 Drozdowski Aleksander 222, 223, 436 Drozdowski Dominik 223, 436 Dubin Wiśka 476 Dublin Chana (z domu Finkelsztejn) 434 Dublin Mendel Gersz 434 Dudziński Władysław 436 Dygat Stanisław 525 Dymnicki Izrael Meir 305 Dziedzic Ewa 199, 267, 275 Dziedzic Klemens 230 Dziedzic Leokadia (z domu Dmoch) 230, 277, 278 Dziedzic Leon 18, 20, 31, 98, 199, 200, 229–231, 267, 276, 278, 279, 380, 403, 406, 486, 487, 497

596

Dziedzic Leszek 18, 102, 106, 152, 161, 166, 167, 169, 195, 197, 199, 207, 229–231, 267, 270, 275, 276, 326, 332, 365, 409, 441, 450, 490, 495–497, 548 Dziedzic Piotr (dziadek Leszka) 495 Dziedzic Piotr (syn Leszka) 19, 267, 268, 365 Dziedzic Tomasz 19, 267, 268 Dziedzicowie 18, 102, 117, 152, 195, 199, 230, 267, 279, 283, 289, 365, 395, 406, 493 Dziekoński Henryk 83, 84, 87, 91, 211, 417, 420, 421, 423, 424, 426–428, 436, 437, 469, 471, 510 Dziekoński Jan 424, 436 Dzierżyński Feliks 452

E

E. Franciszek 216, 420, 458 Edelman Aleksander 405 Edelman Alina zob. Margolis­‑Edelman Alina Edelman Anna 405 Edelman Marek 13, 14, 119, 162, 284, 339, 340, 365, 405, 491, 524 Ekstowicz Jan 437 Ekstowicz (Klimaszewski) Józef 190, 205, 216, 223, 417, 420, 428, 437, 462 Elczewska Halina 231 Engelking Barbara 545 Erdensztejn Juda 575 Erlich Stanisław 63

F

Fajkowski Arie 432 Farber Mojżesz Chackiel 569 Farberowicz 311 Farberowicz Raszka 311 Farber Rochla 569 Farbowicz Bejla 577 Farbowicz Motłe 258, 577 Farbowicz (mąż Bejli) 577 Feldman Lucjan 203 Feldstein M. 488 Finkelsztejn Chaja 31, 35, 164, 174, 176, 177, 179, 182–184, 186, 187, 200, 233–235, 247, 410, 414, 416–425, 427, 429, 436–438, 441, 443, 445,

446, 456, 458–466, 468– 480, 482, 483, 486, 511, 515 Finkelsztejn Chana zob. Dublin Chana Finkelsztejn Chana zob. Walters Ann Finkelsztejn Izaak 78 Finkelsztejn Izrael (Srołek) 164, 176, 219, 233, 419, 424, 436, 463–466, 468, 471, 473, 475, 477, 478, 480 Finkelsztejn Lejb 85 Finkelsztejn Menachem 12, 23, 26, 66, 74, 164, 182, 214, 217–219, 235, 247, 414, 419, 420, 423–425, 436–438, 446, 456, 460, 463, 466, 471, 475, 478–480, 482, 509 Finkelsztejn Rachela zob. Ramotowska Marianna Finkelsztejn Sara (z domu Jankielewska) 76, 78, 79, 82, 83 Finkelsztejn Szabsa 82 Finkelsztejn Szejna (Yaffa) 445, 446, 463, 466, 469, 473, 475, 478, 480, 482 Finkelsztejn Szlomo 443, 463, 466, 475, 480, 482, 483 Finkelsztejnowie (z Dziewięcina) 76–79, 82–84, 86, 87, 93, 264 Finkelsztejnowie (z Radziłowa) 66, 164, 176, 233, 414, 418, 419, 438, 458–464, 468, 470–477, 479, 482, 486 Fiska 177 Fiszer Krystyna 497 Fiszkowska Chaja Rywka 555 Fiszkowska Chana (z domu Grądowska) 555 Fiszkowski Awigdor 555 Fiszkowski Dawid 561 Fiszkowski Meir 555 Fiszman 61 Fiszman (właściciel tartaku) 574 Fiszman Mosze 574 Fiszmanowie 101 Fogel Rivka 9, 363, 364 Folga Zdzisław 322 Forencewicz Antoni 509 Fridman Cywia (z domu Wasersztejn) 565 Fridman Estera Gitel zob. Izrael Estera Gitel

Fridman Kadysz Alter 565 Fridman Liba 565 Fridman Nachum Hersz 565 Friedlander Saul 107 Friedman Michał 284 Frumowscy 563 Frumowska Estera (z domu Nadolny) 563 Frumowski Perec 563

G

Galiński Józef 242 Garbarska Chana (z domu Danowska) 52, 561 Garbarska Jospa 52, 561 Garbarski (mąż Chany) 52, 561 Gauze Jan 167 Gawrychowski 242 Gawrychowski Józef 242, 272 Gawrychowski Stanisław 268 Gawrychowski Stanisław (syn wójta Wizny) 108 Gądecki Stanisław 243 Gąpski Kazimierz 57 Gąsowski Adolf „Sęp” 100 Gebert Konstanty 10, 125, 240, 265, 332 Gebert Małgorzata 125 Gebert Zosia 125 Gelgor Etel 434 Gelgor Jehoszua Zelig 30, 432, 434 Gelgor Rywka zob. Grajewska Rywka Geremek Bronisław 165, 298, 345 Geva Chaja 295, 296 Geva Jakow zob. Pecynowicz Jakub Geva Rachela 295, 296 Geva Rywka 295, 296 Giedroyc Jerzy 110 Gietek Jan 157 Ginczanka Zuzanna zob. Ginsburg Sara Ginsburg Sara (Ginczanka Zuzanna) 418 Glemp Józef 121–124, 145, 146, 148, 152, 210, 228, 243 Gliński Antoni 161 Głowacki Janusz 299 Gnatowski Michał 186 Godlewska Joanna 454 Godlewski Aleksander 85, 91, 115, 421, 424, 426, 436

Godlewski Feliks 83, 90, 91, 224, 417, 420, 421, 424, 428, 436, 510 Godlewski Krzysztof 96, 97, 104, 120–124, 146, 151, 153, 157, 168, 169, 196, 197, 206, 207, 266, 269, 270, 275, 288– 290, 292, 296, 298, 299, 318, 325, 331, 342, 343, 345, 440, 449, 451, 452, 454, 489, 490, 493–496, 501, 565, 545, 548 Godlewski Stanisław 424 Goldberg Chaim 572 Goldberg Chanan (Chonek) 572 Goldberg Dina 572 Goldberg Hersz 572 Goldberg Pinchas zob. Kuropatwa Pinchas Goldberg Sara (z domu Kruk) 572 Goldberg (syn Hersza) 572 Goldberg Winczełe 572 Goldberg­‑Mulkiewicz Olga 351, 354 Goldbergowie (Chonkowie) 101, 572 Goldhagen Daniel 10 Goldmanowie 305 Goldwaser Rachela zob. Wasersztejn Rachela Gołąbek Fajga 509 Gontarczyk Piotr 71 Gontarz Henryk 492 Gorfinkiel Beniamin 147, 558 Goszczyccy 319 Goszczycki Antoni 319 Goszczyński 160 Gościcki Wincenty 60, 136, 323 Goźliński Paweł 110 Górski 249 Górski Jan 333 Górski Roman 136, 158, 408, 511 Grabowski Dominik 85 Grabowski Jan 545 Grabowski Lucjan 177 Grabowski Stanisław „Wiarus” 189 Grajewska Fajga 252, 294, 372, 555, 556, 573 Grajewska Fejgele 432 Grajewska Libenke 432 Grajewska Rykla 248, 555, 556, 573 Grajewska Rywka (z domu Gelgor) 432

Grajewski Meir zob. Ronen Meir Grajewski Pinkas 432 Grajewski Symcha 147, 248– 250, 555, 556, 573 Grądowscy 406, 555, 576 Grądowska Aleksandra 409 Grądowska Alina 409 Grądowska Bluma (z domu Stryjakowska) 564 Grądowska Chana zob. Fiszkowska Chana Grądowska Fajga 376, 406, 409, 576 Grądowska Kejla 555 Grądowska Mejta Chinka 561 Grądowski Abram Aaron 376, 406, 576 Grądowski Berek 561 Grądowski Eliasz 171, 441, 539, 564 Grądowski Emanuel 376, 406, 576 Grądowski Fajgeł 567 Grądowski Icchak (Gradus) 555 Grądowski Józef (Izrael, Srolke) 60, 69, 375, 376, 378–380, 395, 396, 398, 406–410, 448, 500, 555, 576 Grądowski Jerzy 409 Grądowski Mejer 147, 555, 575 Grądowski Reuwen 376, 406, 576 Grądzka 27, 255 Grądzki Franciszek 460 Grądzki Walenty 45, 250, 255, 256, 511, 571, 574 Grodzki Władysław 509, 516 Gronowicz Abraham 576 Gronowicz Bejla 576 Gronowicz Berl 576 Gronowicz Chaim 576 Gronowicz Estera 576 Gronowicz Rachel zob. Marchewko Rachel Gronowicz Rywka (córka Abrahama) 576 Gronowicz Rywka (żona Berla) 576 Gronowicz Sara 576 Gross Irena zob. Grudzińska­‑Gross Irena Gross Jan Tomasz 7, 10–13, 15, 20, 21, 59, 63, 65, 67, 70, 71, 95, 97, 99–102, 105–111, 116–118, 122, 148, 149, 152,

597

153, 157, 160, 165, 181, 194, 197, 206, 207, 227, 228, 232, 244, 264–266, 269, 275–277, 280, 284, 286, 287, 289, 292, 315, 319, 322, 324, 330, 336, 340, 343, 346, 351, 360, 392, 402, 405, 439, 442, 460, 484, 485, 493, 496, 498, 516, 521, 523, 524, 533, 538, 539, 543, 545, 548 „Grot” zob. Rowecki Stefan Grubawicz Mordechaj 432 Grudzińska­‑Gross Irena 10, 116, 181, 195, 360, 439, 442, 524 Grudziński Gustaw zob. Herling­‑Grudziński Gustaw Grünberg Sławomir 505 Grynberg Henryk 546 Gryngras Alter 47 Gryngras Jan 437 Gryngras Lejzor 218 Gryngras Rejza (z domu Bursztyn) 437 Gryngras Szmul 437 Gryngrasowie 412 Grzelak Janusz 14 Grześkowiak Alicja 324 Grzymała Antoni 409 Grzymkowski Stanisław 410, 469 Gulkier Berek 564 Gulkier Ita 564 Gulkier Nachum 564 Gutka Iczi 563 Gutko Josel 136 Gutman Izrael 235, 244, 335, 336 Gutstein Jose 163, 164, 188, 193, 200, 224, 283, 430 Gutsztejn Fajba 564 Gutsztejn Izrael 430 Gutsztejn Lejzor 564 Gutsztejn Pesza 430 Gutsztejn Sara zob. Zimnowicz Sara Gutsztejn Szulamit 430 Gutsztejnowie 564 Gutwert Chaim Berel 48 Gutwert Doba 48 Gutwert Ester 48 Gutwert Hinda 48 Gutwert Icchak Mosze 48 Gutwert Mirjam (z domu Remba) 48

598

Gutwert Szejna 48 Guzik Jake 203 Gwiazdowski Kazimierz 196

H

Hackerowa 130 Hadasz Avinoa 236, 237 Hadasz Szmul 349 Haglund William 265 Halpern Menachem Mendel zob. Alperin Menachem Mendel Hartwig Julia 232 Herbert Zbigniew 293 Herling­‑Grudziński Gustaw 524, 525 Herszelowie 361 Heydrich Reinhard 263, 541 Himmler Heinrich 335 Hitler Adolf 10, 14, 35, 68, 71, 96, 112, 131, 175, 246, 257, 274, 306, 317, 380, 420, 460, 482, 535 Hoffman Eva 439 Hoffman Jerzy 330 Hofman Abraham 555 Hofman Baruch 555 Hofman Ester 555 Hofman Joken 555 Hofman Lejzer 555 Hofman Nachum 555 Hofman Samuel 555 Hofmanowie (bracia) 555 Holender Mosze 315 Horowicz Hirsz 16 Horowicz Lea 16, 17, 125 Horowitz Nehame 258, 577 Horowitz Szmul 226, 233, 238– 240, 245, 247, 438 Hurwic Anna 522 Hurwic Józef 523 Hurwitz Hinda 52 Hurwitz Małka 52 Husarska Anna 355–357

I

Ibram Abram Aaron 134, 243, 321, 570 Ibram Eljasz Juda 570 Ibram Ita (z domu Nożyk) 570 Ibram Jenudis 570 Ibram Judes (Jehudit, Judyta) 134, 321, 570 Ibram Latke (Loczke) 134, 570 Ibram Rywka 134, 570 Ickowski Lejzor 561

Ignatiew Radosław 61, 62, 95, 99, 102, 111, 112, 115, 162, 166, 171, 192, 193, 231, 232, 234, 235, 263, 264, 275, 285, 287, 299, 331, 366, 403, 425, 449, 451, 489, 490, 492–494, 501, 504, 506, 520, 528, 529, 531, 532, 548 Isman Akiba Mosze 570 Isman Alter Beniamin 570 Isman Bluma 570 Isman Chaja Sara 570, 571 Isman Jehuda 570 Isman Mirjam (z domu Kosacka) 570 Isman Pinchas 570 Isman Szmul 570 Isman Szmul Icchak 570 Isman Zelda zob. Bieniawska Zelda Ismanowie 572 Izrael Estera Gitel (z domu Fridman) 565 Izrael Jehoszua 565 Izrael Liba 565 Izrael Meir 565 Izrael Mira 565 Izrael Szejna 565

J

J. Jan 190, 223 Jagielski Jan 232 Jagódko 91 Jakubiak Antoni 516 Jakubowicz Towa zob. Zimny Towa Jałoszewski Michał 129, 566 Jan Paweł II 117, 124, 228, 283, 358, 502, 546 Janczyk Stanisław 105, 146, 147, 171 Janicki Artur 503 Janion Maria 110 Jankielewska Sara zob. Finkelsztejn Sara Jankielewski 78 Jankowski Henryk 204, 228, 260, 271 Janowski Aleksander 408 Jaruzelski Wojciech 543 Jarzębski Jerzy 202 Jasiewicz Krzysztof 116, 171, 182 Jedlicki Jerzy 12, 13, 109, 339 Jedwabińska Chaja Lea 562

Kaminowicz zob. Kamionowicz Kamiński Adam 220 Kamiński Władysław 44, 217, 517 Kamionowicz Chackiej 556 Kamionowicz Jona 556 Kamionowicz (Kamionowski) Mosze 147, 554, 556 Kamionowicz Rywka (z domu Sznycel) 556 Kamionowski Mosze zob. Kamionowicz Mosze Kanowicz 321, 322 Kanowicz Chana 571 Kantor Leon 203 Kapelański 422 Kapłan 111 Kapuściński Ryszard 299 Kapuśniak Icchak (Icze) 147, 489, 561 Karolak Alina 100, 137 Karolak Marian 22, 25, 60, 61, 100, 127, 128, 136–139, 199, 249, 261, 264, 374, 503, K 506, 511 K. Antoni 426 Karpińscy 86 K. Eugenia 73, 188, 219, 421 Karski Jan 316 K. Jan 73 Karwowscy 477, 479 K. Józef 73, 216, 219 Karwowska Aleksandra 60 K. Maria 107, 224 Karwowska Antonina K. Mieczysław 24, 25, 177 zob. Wyrzykowska Antonina K. Piotr 73, 222 Karwowska Janina 443, 485, K. Waldek 219 487 Kac Chaim 105 Karwowska Jolanta 336, 453 Kac Chaja Mirka 569 Karwowska Józefa 373, 380 Kacew Fajga Lea Karwowska Zofia 461, 477–479 zob. Rzeczko Fajga Lea Karwowski (z Wąsosza) 91 Kac Frajda 569 Karwowski Antoni 375, 484, Kac Jakub (Jakow, Jankiel) 162, 485, 487 390, 391, 569 Karwowski Franciszek Kac Mordechaj Wolf 569 (z Janczewka) 373–375, 378, Kac Rubin Icchak 569 380, 381, 396, 410 Kacper Basja (Baśka) 67, 509 Karwowski Franciszek Kaczyński Andrzej 18, 26, 98 (z Jedwabnego) 106, 178, Kaczyński Jarosław 274 199, 451 Kaczyński Lech 235, 260 Karwowski Grzegorz 484, 485 Kadysz Lajbel 312, 313 Karwowski Przemysław 322, Kajzer Rywka 308 485 Kalinin Michaił 132 Karwowski Stanisław 179, 379, Kalinowska Bronisława 128, 499 402 Kalinowski Eugeniusz 99, 105, Kawior Ezechiel 565 127, 128, 136, 137, 279, 338 Kawior Jospa (z domu Alenberg) Kalinowski Jan 231 565 Kalinowski Jerzy 128 Kawior Szmuel 565 Kamieński Andrzej 169 Kawkiewicz Jankiel 561 Jedwabińska Chawa 562 Jedwabińska Rywka 562 Jedwabińska Szosza 562 Jedwabiński Abraham Josef 562 Jedwabiński Ajzyk 562, 563 Jedwabiński Dow Ber (Berek) 147, 562 Jedwabiński Icchak 562 Jedwabiński Meir Fajwel zob. Paparle Meir Jedwabiński Mosze Hersz 562 Jedwabiński Ruwen 562 Jeziorański Jan zob. Nowak­‑Jeziorański Jan Jonkac Chana Gitel 432 Jonkac Jaakow Cwi 432 Jonkajtys (Jonkajtis) Maksym 67, 508, 509 Josel Jankiel 147, 561 Josel Srul 569 Juszczyk Stanisław 178 Juszkowski Bolesław 178, 183 Jutar Percy 203

Kąkol Kazimierz 68 Kelleman Ann 242 Kelus Jan Krzysztof 190 Kertész Imre 527 Kębliński 271 Kiełczewski Damazy 278 Kiełczewski Tadeusz 178 Kieres Leon 108, 123, 193, 235, 285, 323, 324, 438, 439, 451, 500, 502, 503, 520, 529, 547 Kiwajko Bendet 573 Kiwajkowa 101 Kiwajkowie 101 Kiwi Berek 578 Kiwi (z Przytulskiej) 147 Kleczewski Zbysław 266 Klein Braha 284 Klenicki 259 Klimaszewscy 479, 485 Klimaszewska 216, 428 Klimaszewska Helena 417 Klimaszewska Zofia 479 Klimaszewski Józef zob. Ekstowicz Józef Klinger Ewa 261 Klukowski Zygmunt 21 Kobrzynieccy (Kubrzynieccy) 105 Kobrzyniecki (Kubrzyniecki) Józef 25, 60, 105, 191, 279, 323, 338, 516 Kochański Antoni 45 Kochaw (Nieławicki) Awigdor 9, 71, 134, 226, 234, 238–241, 244, 245, 247, 293, 294, 296, 299–308, 310–315, 367, 440, 509, 547 Koestler Arthur 59 Kolbe Maksymilian 138 Komorowski Bronisław 545 Kon Dwojra 186 Konopka Chaim 224 Konopka Lejba 163, 224 Konopka Mosze 224 Konopko Franciszek 416 Konopnicka Maria 265 Konwicki Tadeusz 110, 170, 190, 195 Kopańczyk 455 Korczak Janusz 329 Kordas Jadwiga 530 Kordas Jadwiga (z domu Wąsowska) 128, 199, 414 Kornecki Tubin 561 Korotyńska Magda 323, 527

599

Kosacka Chaja Sara 570 Kosacka Małka 569 Kosacka Mirjam zob. Isman Mirjam Kosacki 199 Kosacki Abraham Icchak 565, 569 Kosacki Chaim 570 Kosacki Chaim (syn Abrahama Icchaka) 254, 569 Kosacki Gerszon 567 Kosacki Menachem Mendel 569 Kosacki Mendel 136 Kosacki Mosze 569 Kosacki Rubin 569 Kosacki Wolf 564 Kosmaczewscy 224, 424, 428, 457 Kosmaczewski Antoni 75, 87, 217, 218, 420, 421, 424, 436, 455–458, 516, 517 Kosmaczewski Józef 87, 436, 457 Kosmaczewski Leon 91, 115, 190, 219, 221, 224, 413, 420, 421, 424, 428, 429, 436, 455 Kosmaczewski Ludwik 424 Kosmaczewski Ludwik (syn Paulina) 420, 421, 424 Kosmaczewski Onufry 485 Kossakowska Krystyna (z domu Ostrowska) 209 Kostaszewski Antoni 216 Kościuszko Tadeusz 110 Kośka Lidia 488 Kotański Marek 299 Kotowski Aleksander 184 Kott Jan 488 Kott Michał 488 Kotyński Edek 281 Kowalczyk 250 Kowalewski Jan 424 Kowalska Ita 329 Kowalski Sergiusz 283 Kownacki Leon 509 Kozikowska 478 Kozikowski Marian 462, 474, 478 Kozłowski Jan 411–413 Kozłowski Stanisław 250, 561, 572 Kraimska Mirjam 571 Kraimska Sariłej (Sara) 571

600

Kraimska Szejna (z domu Marchewko) 571 Kraimski Ałter 571 Krajewski Stanisław 298 Krakauer David 287 Krall Hanna 14, 345 Krawczyk Krzysztof 492 Krawiecki Eljahu (Eliasz, Eli) 128, 254, 390, 391, 569 Kreska Jan 91 Kron 302, 306 Kronberg Abraham Hirsz 559 Kronberg Chaim Zajdel 559 Kronberg Lea 559 Kronberg Sara zob. Atłasowicz Sara Kron Chana 306 Król Marcin 322 Kruczkowska Maria 201, 208, 360 Kruk Abraham 487, 567, 568, 572 Kruk Chana zob. Damska Chana Kruk Debora (Dwejra) zob. Chilewska Debora Kruk Frajda 568 Kruk Gitel 567, 568 Kruk Lea (z domu Cynowicz) 567 Kruk Rywka zob. Kuberska Rywka Kruk Sara zob. Goldberg Sara Kruk (syn Frajdy) 568 Kruk Szłajzamen 567 Krygiel 416 Krysiak Piotr 43 Kryspin Marian 198 Krystowczyk Czesław 176, 178, 255 Krystowczyk Henryk 61 Krystowczyk Kazimierz 175 Krystowczykowie 176 Krzaklewski Marian 97, 324 Krzemień Edward 231 Krzemiński Ireneusz 10, 507 Krzywonos Aszer (Osier) 147, 576 Krzywonos Fajga 576 Krzywonos Jakow 576 Kuberscy 486 Kuberska Rywka (z domu Kruk) 568 Kuberska Sara Fajga zob. Chrzanowska Helena

Kuberska Szejna Bejla zob. Dorogoj Szejna Bejla Kuberski Ezra 486, 568 Kuberski Icchak 486, 487, 568 Kuberski Izrael (Srul) 568 Kuberski Mosze Zelman 568 Kubrak Wojciech 166, 319, 484 Kubran Jack (Kubrzański Jakub vel Jankiel) 69, 372, 293, 374–376, 378, 380, 383, 389, 395, 396, 407, 446– 449, 563 Kubran Judith 447 Kubran Lea (Kubrzańska Lea, z domu Sosnowska) 69, 262, 374, 378–380, 382, 383, 386, 389, 395–397, 406, 407, 446–449, 563 Kubranowie 378, 380–383, 386, 398, 442, 448, 563 Kubrzańscy zob. Kubranowie Kubrzańska 257, 321 Kubrzańska Bracha (Brosze, z domu Atłasowicz) 376, 558, 563 Kubrzańska Chaja 390, 391, 557, 563 Kubrzańska Gitel 376, 563 Kubrzańska Lea zob. Kubran Lea Kubrzański Abraham Dawid 254, 563 Kubrzański Chonek 239, 306 Kubrzański Eli Jankiel 564 Kubrzański Jakub (Jankiel) zob. Kubran Jack Kubrzański Josef (Josel) 52, 563 Kubrzański Nahum 563 Kubrzynieccy zob. Kobrzynieccy Kubrzyniecki Józef zob. Kobrzyniecki Józef Kuczyński Waldemar 170 Kula Marcin 165, 232 Kulesza Witold 62, 193, 260, 263 Kulik Stefan 415 Kuluk Włodzimierz 329 Kułak Jerzy 28, 109, 413 Kurkowska Zenona 157 Kurkowska­‑Budzan Marta 339– 341 Kuroń Andrzej (Felek) 14

Kuroń Grażyna (Gajka) 12, 14 Kuroń Jacek 12, 14, 112, 119, 210, 272, 285, 365, 522, 529, 549 Kuropatwa Chaja (córka) 573 Kuropatwa Chaja (matka) 573 Kuropatwa Hersz 573 Kuropatwa Michał 350, 364, 365, 497, 573 Kuropatwa Pesa 573 Kuropatwa Pinchas (Goldberg Pinchas) 567, 573 Kuropatwa Rasja 573 Kuropatwa Sara (z domu Zabiela) 257, 567, 573 Kuropatwa Szoszana 573 Kurpiewski 70 Kutschera 132 Kwaśniewska Jolanta 453, 493 Kwaśniewski Aleksander 97, 118, 121, 122, 144, 146, 152, 165, 227, 269, 289, 295, 296, 299, 438, 451, 454, 490, 545

190, 191, 261, 279, 286, 298, 339, 499, 548 Laudańska Jadwiga 118 Laudańska (matka braci Laudańskich) 130 Laudański Czesław 129–132, 143, 510 Laudański Jerzy 14, 15, 17, 22, 23, 72, 99, 105, 126–129, 133, 136–144, 194, 264, 339, 499, 510, 516, 563 Laudański Kazimierz 14–17, 22, 23, 31, 72, 110, 117, 126, 127, 129, 130, 132, 133, 137, 140– 142, 144, 226, 286, 339, 492, 510 Laudański Zygmunt 14, 15, 17, 22, 61, 67, 99, 101, 126–131, 133, 137–139, 141–143, 408, 516, 523, 524 Lejman Fejbusz 305 Lejzor 220 Lelewel Joachim 110 Lemański Wojciech 298 Lem Stanisław 508 Lenin Włodzimierz Iljicz 65, 184, L 194, 201 Labuda Barbara 291, 453 Leszczewski Stanisław 424 Lam Jan 251 Lew Aaron Awigdor 573 Lanota Hanna 272, 274, 349, Lewandowski Józef 111 410, 414 Lewin Alta 571 Laska (Lasko) Mosze 35 Lewin Chaszka Fejga 274 Lasko Benjamin 567 Lewin Chawa 569 Lasko Chaim 556 Lewin Fajga (z domu Lasko Dawid 567 Zajdensztat) 571 Lasko Dwejra zob. Philips Doris Lewin Izaak (Janek) 54, 177, Lasko Fajga (córka Moszego) 209, 237, 238, 240–242, 556 268, 272, 290, 291, 296, Lasko Fajga (żona Gerszona) 567 322, 482 Lasko Gerszon 567 Lewin Izrael 54, 185, 208, 234, Lasko Icchak (Icze) 567 235, 242, 268, 272–274, 311 Lasko Szamaj 567 Lewin Jospa 258, 571 Lasko Szepsel (Sergio) 567 Lewin Józef 114, 258, 571 Lasko Lea 556 Lewin Meir Jezajasz 571 Lasko Mosze (Mietek) 147, 389, Lewin Tereska zob. Sarna Ida 556, 557, 567 Lewinowicz Dawid 571 Lasko Rywka 567 Lewinowicz Elka 571 Lasko Szlomo 567 Lewinowicz Socher 175, 571 Laskowscy 85, 86 Lewinowicz Szmul 571 Lasky Kalman 348 Lewinowicz Zalman Jonasz 571 Laszko Lewinowie 185, 208, 209, 238, zob. Lasko 268, 296, 571 Laudańscy 14, 17, 20–25, 31, 66, Lew Mosze 255 67, 70, 72, 99, 105, 117, 118, Lew (siostry) 261 124, 126, 128, 130, 132, 133, Libionka Dariusz 41, 332, 545 140, 143, 145, 151, 152, 158, Lipecka Zofia 405

Lipiński Czesław 61, 128 Lipska Ewa 63 Lipszyc Jarosław 104 Lobkowicz Nawojka zob. Cieślińska­‑Lobkowicz Nawojka, 492 Lobkowicz Nicolas 492 Lubel Abraham Izaak 567 Lubel Gita 567 Lubel Jakow Josef 567 Lubel Pinchas 567 Lubel Rywka 376, 567 Lusiński Franciszek 59, 194, 323, 530 Lusiński Teodor 530

Ł

Łabendyk Mosze 57 Ładzińska Sabina 221 Ładziński Władysław 221 Łasiewicz 84 Łasiewicz Władysław 90, 91, 115, 421 Ławnicki Ryszard 178 Łęgowski Bolesław 178 Łojewscy 275 Łojewska Dwercia 113 Łojewska Haszka 557 Łojewski Aleksander 577 Łojewski Chaim 275, 321, 558 Łojewski Franciszek 59, 511, 557 Łojewski Gołda 557 Łojewski Marian 177 Łojewski Władysław 70 „Łoś” zob. Śleszyński Bogdan Łozowski Cyprian 42, 43, 518 Łuba Władysław 279 Łuczyński 111 Łukomski Stanisław 41, 42, 71, 72, 521

M

Machcewicz Paweł 498, 500, 512 Macierewicz Antoni 295, 438 Magik 416 Majecki Henryk 288 Majewski Henryk 36 Majewski Lech 121, 292, 505, 525 Makowska Chaja 561 Makowska Sara (z domu Selerczyk) 561 Makowski Azriel Zelik 561 Makowski Eljahu 561

601

Makowski Icchak 561 Makowski Mosze 561 Makowski Zelik 564 Malczyński Ryszard 199 Malinowicz 464 Malinowski 76 Malovany Joseph 298, 316 Małysz Adam 151 Mandela Nelson 203 Marchewka Stanisław „Ryba” 92, 189, 215 Marchewko 557 Marchewko Abram 569 Marchewko Alter Icchak 147, 556, 574 Marchewko Daniel 573 Marchewko Eta 571, 573 Marchewko Icchak 571, 573 Marchewko Ita 556, 574 Marchewko Jakow (Jańku) 573 Marchewko Lejb 573 Marchewko Mirjam 573 Marchewko Neszka (Genesja) zob. Sroszko Neszka Marchewko Rachel (z domu Gronowicz) 573 Marchewko Szejna zob. Kraimska Szejna Marchewko Szejna (córka Towii) 573 Marchewko Towia 573 Marciniak Eugeniusz 129, 270, 271, 286 Margolis­‑Edelman Alina 405, 524 Mariak Józef 279 Markowicz Hersz 574 Markowicz Icchak 574 Markowicz Sara 574 Marks Karol 562 Markus Chaim Dow 574 Markus Cywia (z domu Zajdensztad) 574 Markus Jakow 574 Markus Nechama 574 Markusz Józef Szymon 155 Marx 107 Mazowiecki Tadeusz 298, 545 Mazurczyk Maria 159 Mazurek Jan 34, 82, 83, 85, 461, 470, 511 Mazurek Zygmunt „Kuba” 424, 511, 514 Mazurkiewicz Anna 204 Mejer Icek 569 Mensz Zunia 272, 274

602

Merżan Ida 329 Męczkowski Judko 557 Męczkowski Zalman 302, 310 Michałowska Jadwiga 275, 289 Michałowski Bronisław 424 Michałowski Leszek 424 Michałowski Stanisław 105, 146, 168, 170, 269, 270, 275, 282, 288, 289, 299, 322, 325, 327, 332, 334, 342, 344, 346, 449, 450, 454, 458, 489, 490, 493, 496 Michnik Adam 7–9, 11, 14, 15, 17, 21, 74, 118, 129, 130, 132, 163, 171, 202, 203, 239, 259, 269, 270, 286, 339, 484, 492, 521, 530, 545 Michnik Stefan 62 Miciura Władysław 59, 61, 408 Mickiewicz Adam 110, 195, 216, 302 Mielnicka Bejla (z domu Alenberg) 565 Mielnicka Jospa 565 Mielnicki Icchak 565 Mielnicki Mendel 167, 518 Mielnicki Wiktor 309 Mierzejewski 249, 281 Mierzejewski Czesław 105, 279 Migdal Esther 343, 565 Migdał Całka 408 Mikołajczyk Stanisław 258 Milewski Henryk 108 Milewski Jan Jerzy 529 Miller Lester 317 Miller Leszek 149, 298 Mirecka­‑Ploss Kaya 453, 455 Mocarska 54 Mocarski Kazimierz 18–20, 54, 179, 184 Mocarski Marian 198 Modzelewski 428 Modzelewski Henryk 416 Moenke Krzysztof 455 Monkiewicz Waldemar 11, 13, 69, 159, 499, 523, 534, 535 Monko 305 Monkowski 44 Mordasiewicz Antoni 215, 424 Mordasiewicz Fabian 90 Mordasiewicz Feliks 83, 92, 222, 421, 424, 426, 427, 457 Mordasiewicz Jan 92, 424 Mordasiewicz Kazimierz (Kaziuk) 424

Mordasiewicz Mieczysław 92 Mordasiewicz Stanisław 275, 462 Mordasiewiczowie 92, 215, 275, 424, 462, 469 Moruszewski Chona 47 Moskal Edward 123, 168 Moszkowscy 412 Moszkowska 411 Moszkowski 412, 413 Mościcki Ignacy 130 Mroczkowski Franciszek 460 Mroczkowski Stanisław 161 Mroczkowski Tadeusz 461 Mrozicki Franciszek 86 Mrozicki Józef 86 Mulkiewicz Olga zob. Goldberg­‑Mulkiewicz Olga Muraszko Marian 412 Musiał Bogdan 227 Musiałek Stanisław 503 Musiałek Tadeusz 393 Musiał Stanisław 150, 193, 317 Mydlarscy 363

N

N. Krystyna 158, 207 Nachman 294 Nadelman Alek 15 Nadolnik zob. Nadolny Nadolny Estera zob. Frumowska Estera Nadolny Jakow 563 Nadolny (Nadolnik) Gitel (Gita) 9, 134, 364, 563 Nadolny (Nadolnik) Judka (Jehuda) 9, 134, 364, 563 Nadolny Sara (z domu Cynowicz) 134, 563 Nagórka 218 Nałęcz Daria 170 Narewska Antonina 113 Narewski Piotr 169, 325 Nejmark Josef Wolf zob. Neumark Josef Wolf Neumark Bella 557 Neumark Icchak Jankiel (Icek, Janek) 9, 99, 350, 364, 365, 571 Neumark Josef (Josel) Wolf 557 Neumark Mejta Rojza (z domu Mączkowska) 557 Newmark Itzchok Yankel zob. Neumark Icchak Jankiel

Niebrzydowski Antoni 60, 61, 101, 128, 137, 540 Niebrzydowski Józef 137 Nieczykowski Józef zob. Sulewski Józef Niedźwiecka Chaja 48 Niekrasz Lech 207 Nieławicka Chaja Szejna 301, 307 Nieławicka Cypora Fajga 301, 307 Nieławicka Dina (z domu Stern) 134, 304, 306, 307 Nieławicka Menucha Perel 304 Nieławicki Awigdor zob. Kochaw Awigdor Nieławicki Becalel 308, 309 Nieławicki Icchak 134, 304–308 Nieławicki Joszua (Szyjek) 304, 308, 309 Nieławicki Meir Hersz 304, 305 Nietupski 87 Nissenbaum Zygmunt 269 Nitkiewicz Aleksander 424 Nitkiewicz Tadeusz 117 Nornberg Fajga 575 Nornberg Izrael 575 Nornberg Małka zob. Zajdensztat Małka Nornberg Mendel 134, 354, 372, 575 Nornberg Perla 575 Nornberg Szejna 575 Norwid Cyprian Kamil 298 Norymberg Mendel zob. Nornberg Mendel Nosowski Zbigniew 204 Noszczyk Wojciech 170, 171, 190 Novick Peter 444 Nowak Andrzej 324 Nowak Arkadiusz 298 Nowak Jerzy Robert 107, 232, 286, 546 Nowak­‑Jeziorański Jan 204 Nowakowski 518 Nowakowski Lucjan 262 Nożyk Ber 573 Nożyk Chaikel 559 Nożyk Fajga 573 Nożyk Fruma 573 Nożyk Ita zob. Ibram Ita Nożyk Lea 572 Nożyk Meir 572 Nożyk Mosze 572 Nożyk Perla 572

Nożyk Rachel zob. Białoszewska Rachel Nożyk Szlomo 573 Nożyk Zelda 573 Nożykowie 321

O

O. Antoni zob. Olszewski Antoni O. Janusz 160 Odyniec 213 Odyniec Kazimierz 70 Okulicki Leopold „Niedźwiadek” 517 Olach Benjamin 57 Olejnik Monika 115, 165 Olszak Mindel (Mina) 167 Olszak Rachela 167 Olszewicz Berek 69, 375, 378, 379, 395, 396, 449, 505, 571 Olszewicz Elke (Elka) 69, 375, 395–397, 440, 447–449, 505 Olszewicz Mojżesz (Mosze, Mietek) 69, 208, 293, 372, 375, 380, 384, 386, 395, 396, 440, 447–449, 505, 506, 571 Olszewiczowie 378, 380–383, 386, 398, 440, 447, 448, 505, 571 Olszewska Aleksandra 221 Olszewski Antoni 205, 221, 222, 424, 436 Olszewski Stanisław 450 Orłowski Edward 95–97, 115, 145, 146, 166, 168, 201, 205, 207, 266, 271, 283, 288, 292, 317, 326, 330, 331, 334, 335, 411, 441, 451, 454, 455, 484, 492, 494–497, 504, 537, 546 Ornat Wojciech 488 Orzechowski Jan „Strzała” 74 Orzechowski Stanisław 508, 510, 514 Osiatyński Wiktor 355 Ostrowscy 209, 250 Ostrowski Ryszard 250, 257

P

Pacewicz Piotr 292, 294 Pachucka Bronisława 221 Paderewski Ignacy 37 Pająk Henryk 345

Paparle Meir (Jedwabiński Meir Fajwel) 176, 181, 245, 562, 563 Paparle Wolf Ber 176, 181 Parnas 242 Paszkowski Józef 424 Paszkowski Leon 91, 421 Pecynowicz Beniamin 306, 307, 560 Pecynowicz Ber (Becałe) 495 559, 560 Pecynowicz Brajna Rywka 560 Pecynowicz Chaja (córka Moszego) 560 Pecynowicz Chaja Sara zob. Piekarz Chaja Sara Pecynowicz Chaja (z domu Cebulska) 560 Pecynowicz Chone Icchak 319 Pecynowicz Dewora (Dworka) 306, 560 Pecynowicz Eljahu 147, 306, 307, 560 Pecynowicz Fruma zob. Szlapak Fruma Pecynowicz Icchak Eliezer 560 Pecynowicz Jakub (Cofen vel Geva Jakow) 31, 245, 246, 291, 295, 296, 298, 318, 319, 321, 322, 406, 407, 560 Pecynowicz Jenta Rywka 560 Pecynowicz Josef 319, 560 Pecynowicz Josef Lejb 306, 307, 560 Pecynowicz Lejzor 560 Pecynowicz Mosze (syn Eljahu) 319, 560 Pecynowicz Mosze Dawid 560 Pecynowicz Rojza (Rajzełe) 559, 560 Pecynowicz Sara 319 Pecynowicz Szejna (z domu Stern) 560 Pecynowiczowie 245, 298, 301, 308, 319, 320, 361, 556 Pelt Robert Jan van 442 Peltynowicz Luba zob. Piekarz Luba Perkal Mojżesz 425 Persak Krzysztof 498–500, 504 Peszkowski Zdzisław 260 Petkowski Julian 412 Pędziuch Dawid 302 Pęza Aleksander 518 Philips Doris (Lasko Dwejra) 567 Pianko Daniel 566

603

Pianko Dawid 566 Pianko Ida (z domu Białostocka) 566 Pianko Wolf 566 Piątkowski Arie 154 Piątkowski Mosze Nachum 154 Piechocki Napoleon 230 Piechota 218 Piechotka Kazimierz 154 Piechotka Maria 154 Piechowski 279 Piekarska Chaja Sara zob. Bursztejn Chaja Sara Piekarska Cuma (z domu Cynowicz) 554 Piekarska Gołda (z domu Czapnicka) 554 Piekarska Pesa 554 Piekarski Jankiel 147, 554 Piekarski Zelig 554, 555 Piekarz Abraham Icchak (ojciec Hersza) 361, 560 Piekarz Abraham Icchak (syn Hersza) 560 Piekarz Chaja Sara (z domu Pecynowicz) 50, 361, 362, 560, 561 Piekarz Hersz zob. Baker Herschel Piekarz Jakob Eliezer zob. Baker Jacob Piekarz Jehuda Arija zob. Baker Julius Piekarz Luba (z domu Peltynowicz) 560 Piekarz Mosze Beryl 561 Pieńkowski 307, 308 Piesiewiczówna Alojza 71, 72 Piłsudski Józef 15, 40, 45, 185, 245, 250, 251, 531, 564 Piotrowski Wincenty 91, 424 Piórko 412 Ploch Chaja zob. Atłasowicz Jospa Chaja Ploss Kaya zob. Mirecka­‑Ploss Kaya Podgórscy 304 Polak Joseph 442 Polakowska 485 Poleszak Sławomir 515, 517 Polkowscy 250 Polkowska Anna 555 Polkowski 178, 179 Polkowski Aleksander 424 Popiołek Halina 98, 99, 152, 156, 270

604

Popow 132 Poręba Bohdan 167, 201, 202, 492 Powroźnikowie zob. Bajkowscy Prawda Bari 126 Prawda Chaim Josef 126 Prawda Chaim Josel 569 Prawda Dow 569 Prawda Etka Rochla (z domu Sztabińska) 126 Prawda Fajga Lea 569 Prawda Welwel 126 Prawda Zeew 569 Prawdowie (Prawdziwkowie) 101, 364 Prawdziwkowie zob. Prawdowie Prus Łucja 206, 250, 263, 573 Przechodzki Stanisław 31, 191, 192, 196, 199–201, 207, 226, 263, 506 Przewłocki Grzegorz 16 Przewoźnik Andrzej 192 Przybora Jeremi 15, 16 Przybyszewski Józef 36, 515 Przystupa Łucja 267 Psachtowa 31

R

R. Andrzej 211, 223, 224, 263, 421–423, 426–429, 436, 437, 456 R. Jan 437 R. Jerzy 155, 206 Rabinowicz Bluma Lea zob. Białostocka Bluma Lea Radoń Sławomir 66, 67, 324 Radzik Nachum 234 Rakowski Antoni 333 Ramotowscy 72, 74, 76, 88, 93, 109, 115, 124, 161, 299, 333 Ramotowska Marianna (Finkelsztejn Rachela) 26, 64, 69, 72, 75–80, 82–88, 90–94, 109, 115, 119, 124, 222, 225, 230, 327, 328, 338, 341, 408, 449, 461, 498, 500, 504, 523, 524, 526, 527 Ramotowski Andrzej 424 Ramotowski Bolesław 61, 230, 279, 323, 511 Ramotowski Ignacy 424 Ramotowski Józef 424

Ramotowski Stanisław 26, 34, 44, 45, 59, 61–64, 69, 72, 73, 75–79, 83–88, 90–94, 109, 115, 119, 124, 125, 161, 162, 170, 171, 189, 190, 193, 195–199, 208, 215, 217, 221, 222, 228, 230, 243, 264, 275, 284, 290, 295, 296, 326–328, 333, 338, 340, 341, 359, 408, 425, 426, 456, 461, 462, 504, 514, 523, 526, 527, 532 Ramotowski Stanisław (bratanek Stanisława) 504 Rapp Nachman 518 Regulska­‑Chlebowska Elżbieta 500 Remba Mirjam zob. Gutwert Mirjam Ringelblum Emanuel 180, 183 Rogalski 43 Rogalski Bolesław 136, 563 Rogers Ty Morgan 233, 234, 259, 439 Rogiński 41 Rogowscy 465, 472, 478 Rogowski 86 Rogowski Franciszek 459, 465, 477 Rogowski Jan 42 Rogowski Leopold 459 Rogowski Romuald 45 Roluch Jankiel 561 Ronen Meir (Grajewski Meir) 35, 176, 233, 234, 243, 245, 247, 248, 252, 258, 263, 291, 293, 294, 322, 351, 372, 402, 528, 555–557, 562, 563, 547 Roszkowski Antoni 37, 271 Rotbul Ałter 576 Rotbul Izrael Towia 576 Rotbul Kejla 576 Rothchild Tzipora (Rotszyld Cypora) 50, 154, 528, 529, 573 Rothchild Yona (Rotszyld Jona) 19, 20, 50, 250, 573 Rotszyld Abraham 50, 573 Rotszyld Cypora zob. Rothchild Tzipora Rotszyld Eta zob. Alperin Eta Rotszyld Jona zob. Rothchild Yona

Rotszyld Meir 565 Rotszyld Rywka 565 Rottenberg Pinchas (Pinio) 239, 240, 247, 329, 330 Rottenbergowie 349 Rowecki Stefan „Grot” 72 Rozen 565 Rozenbaum Brajna 430 Rozenbaum Icchak 30 Rozenbaum Jankiel 430 Rozenbaum Mosze Szymon 29, 30, 35, 43, 56, 430, 432 Rozenbaum Szejna 430 Rozenbaum Chajcie 430 Rozenbaum Zajdel 47 Rozenblum Pesia zob. Szuster­‑Rozenblum Pesia Rozenbaumowie 30 Rozen Lea (z domu Adamska) 565 Różewicz 464 Rubinsztejn Mosze 563 Rudnicki Szymon 45, 452 Rurz Jankiel 363 „Ryba” zob. Marchewka Stanisław Rydaczenko Mark Timofiejewicz 186 Rydzewski Marian 411–413 Rydz­‑Śmigły Edward 44, 112 Rydzyk Tadeusz 331 Rzeczko Fajga Lea (z domu Kacew) 568 Rzeczko Nachum 568 Rzepliński Andrzej 499 Rzeźnicki 518

S

Samborski Jankiel 147, 571 Sapożnik Hersz 561 Sapożnik Lea 561 Sarna Ida (Lewin Tereska) 209, 235, 237, 238, 268, 272 Sawicka Chana Itka (z domu Chunowicz) 432 Sawicka Rachela 432 Sawicki 429 Sawicki Dawid 56 Sawicki Gutman 432 Sawickie (siostry) 432 Schaper Hermann 200, 201, 411, 425, 426, 543 Scharf Rafael (Felek) 328 Schell Jonathan 442 Schudrich Arianna 122

Schudrich Michael 121, 122, 125, 235, 316, 544 Selerczyk Sara zob. Makowska Sara Serwetarz Etka 57, 578 Serwetarz Judka 50, 317, 578 Serwetarz Paupieł 578 Serwetarz Ruchama 578 Serwetarz Sława 50, 578 Serwetarzowie 442 Seweryn Andrzej 405 „Sęp” zob. Gąsowski Adolf Shapiro Jacob „Gurrah” 203 Sharon Saszka 203 Siedlecki Bolesław 92 Siedlecki Feliks 92 Siegel Bugsy 203 Sielawa 496 Sielawa Franciszek 360, 574 Sielawa Stanisław 105, 128, 158, 246, 279, 298, 362, 364, 394, 495 Sikora Adam 109, 115 Sikorska Maria 261, 262 Silverstein Mejer (Sztabiński Mejer) 48 Singer Izaak 502 Skarżyńska Krystyna 14 Skarżyński 251 Skibińska Alina 14, 545 Składkowski Felicjan Sławoj 290 Skocznadel 529 Skolimowski Jerzy 74 Skomski Eugeniusz 217 Skroblaccy 327 Skroblacki Wolf 327 Skrodzka Bożena 125, 455, 458, 460 Skrodzki 87 Skrodzki Jan 12, 23, 31, 73, 74, 114, 115, 125, 162, 163, 171, 188–191, 196, 205, 211–225, 275, 424, 427, 437, 455, 457–462, 486 Skrodzki Zygmunt 73, 74, 217– 221, 420, 424, 455–458 Skupniewski 251 Słobodzianek Halina 287 Słobodzianek Tadeusz 118, 287, 288, 295, 299, 330, 333, 520, 521, 523 Słomka Arie 567 Słomka Dawid 567 Słomka Estera (z domu Zieleniec) 50, 567 Słonimski Antoni 285

Słowacki Juliusz 195 Słowik 464 Smolar Aleksander 501 Smułkowie 101 Smurzyński Jerzy 109 Sobuta Józef 59, 105, 136, 261, 279, 408, 409, 511, 513, 569 Sobuta Stanisława 569 Sokołowiczowie 308 Sokołowska Julia 60, 128 Sokołowski Jan „Lis” 34, 100, 337, 338 Sokołowski Stanisław 137 Sosnkowski Kazimierz 72 Sosnowska Chana 35, 355, 393 Sosnowska Czizi 555 Sosnowska Lea zob. Kubran Lea Sosnowska Sara 393 Sosnowski Zundel 393, 555 Spiegelman Art 202 Sroszko Ajzyk (Icchak) 574 Sroszko Chaim 299, 382, 394, 403, 528, 554, 574, 575 Sroszko Jakub 574 Sroszko Jehudit 574 Sroszko Małka Lea 574 Sroszko Neszka (Genesja, z domu Marchewko) 574 Srul Mendel 181 Stalin Józef 65, 131, 132, 142, 175, 178, 181, 184, 189, 192, 201, 246, 255, 257, 274, 339 Staniurska Janina 427 Stankiewicz Józef „Kmicic” 28, 109 Statkiewicz Henryk 420 Stefanek Stanisław 123, 124, 145, 146, 150, 153, 165, 277, 283, 324, 325, 492 Stern 304 Stern Dina zob. Nieławicka Dina Stern Szejna zob. Pecynowicz Szejna Stola Dariusz 174, 260, 261, 263, 526 Stolarska 322 Stolarski 322 Stolarski Icchak 147 Strohammer Karl 198 Stryjakowscy 61 Stryjakowska Awiwa (Liba) 577 Stryjakowska Bluma zob. Grądowska Bluma

605

Stryjakowska Cejra zob. Berlin Cejra Stryjakowska Chaja Dina 577 Stryjakowska Eta zob. Zalman Eta Stryjakowska Fajga Ita (z domu Białostocka) 566, 577 Stryjakowska Hinda 577 Stryjakowska Kejla 577 Stryjakowska Lea (córka Barucha Becalela) 577 Stryjakowska Lea 578 Stryjakowska Małka 578 Stryjakowska Mindla 577 Stryjakowska Rachel (z domu Bromsztejn) 577 Stryjakowska Sara Liba 577 Stryjakowski Alter 578 Stryjakowski Arie Lejb 577 Stryjakowski Baruch Becalel 577, 578 Stryjakowski Daniel 566, 577, 578 Stryjakowski Dawid 577 Stryjakowski Lejb Hirsz 577 Stryjakowski Meir 372, 577, 578 Stryjakowski Meir Fajwisz 578 Stryjakowski Mendel 577 Stryjakowski Szabtaj (Szebs) 577 Strzałka Abram 462 Strzelczyk Czesław 105 Strzelecka 221 Strzelecka Eugenia 424 Strzelecki Jan 112 Strzelecki Mieczysław 91, 424, 428, 436, 473, 474 Strzembosz Tomasz 69–71, 95, 111, 114–118, 129, 159, 167, 168, 193, 199, 225–227, 232, 269, 330, 335, 371, 403, 492, 503, 513, 531, 533 Sugihara Chiune 320 Sulewski (Nieczykowski) Józef 424 Sułek Antoni 516 Suraski Jankiel 272 Suraski Mosze 272 Suraski Rywka Leja 272, 308 Suraski Samuel 519 Surowiecki Antoni 409 Susel Jechoszua 563 Susel Szlomo 563 Susel (z domu Kubrzańska) 563 Szarota Tomasz 10–13, 100, 166 Szcześniak Andrzej Leszek 201

606

Szczęsna Gabriela 113, 159, 413 Szczęsna Joanna 14, 15, 74, 170, 190, 192, 370, 493, 500, 524 Szewielew Wasilij Dmitrijewicz 132 Szklarkiewicz Daniel (Daniłki) 147, 556, 571 Szklarkiewicz Fajga zob. Sztern Fajga Szklarkiewicz Lea 556 Szklarkiewicz Mirjam (Mariasze) 556 Szlapak 87 Szlapak Abraham 560 Szlapak Arie Dow 560 Szlapak Fruma (z domu Pecynowicz) 319, 560 Szlapak Jakub 560 Szlapak Lejb 46 Szlapak Mirjam 560 Szlapak (syn Wolfa) 221 Szlapak Wolf 221, 462, 464, 470, 471, 474, 475, 479 Szmidtowa Jadwiga 450 Szmuił (Szmujeł) Ber (Berek) 147, 231, 489, 497 Sznycel Rywka zob. Kamionowicz Rywka Szpektrowicz 565 Sztabińska Etka Rochla zob. Prawda Etka Rochla Sztabińska Mirjam Fejga (z domu Czerwińska) 434 Sztabiński Jankiel Mejer 434 Sztabiński Mejer zob. Silverstein Mejer Sztern Chana 569 Sztern Fajga (z domu Szklarkiewicz) 569 Sztern Hirsz (Elszek) 569 Sztern Jankiel 569 Szumowski Marian 70, 277, 453 Szuster­‑Rozenblum Pesia 43, 167 Szwalbe Aaron 108 Szwarc Manel 555 Szwarc Sara 555 Szymanowski Jan 91 Szymańska 256 Szymborski Abram 136 Szymborski (polonista) 251 Szymecki Stanisław 520, 521

Ś

Ś. Tadeusz zob. Święszkowski Tadeusz

Śleszyńska 254 Śleszyński 160 Śleszyński Bogdan „Łoś” 100 Śleszyński Bolesław 8, 19, 100, 101 Śleszyński Bronisław 28, 61, 100, 127, 128, 160, 206, 250, 264, 280, 298, 323, 337, 339, 402, 510 Śliwecki Eugeniusz 59, 105, 159, 160, 323, 506 Śliwiński Krzysztof 232 Śmigły Edward „Rydz” zob. Rydz­‑Śmigły Edward Śniadowicz Abraham 394 Śpiewak Helena zob. Datner­‑Śpiewak Helena Święszkowski Tadeusz 7–9, 11, 484, 530, 531

T

Tabortowski Jan „Bruzda” 189, 215, 511, 517 Tarasewicz Paweł 415 Tarnaccy 338 Tarnacki Antoni 70 Tarnacki Feliks 61, 105 Tarnacki Jerzy 70, 230, 322, 513, 514, 534 Terlecki Władysław 260 Thun Franz 501 Thun Róża zob. Woźniakowska­ ‑Thun Róża Tish Max (Tyszkowski Mordechaj) 164 Tkacz 416 Tocki Władysław 155, 159, 206 Tokarska­‑Bakir Joanna 64, 195, 545, 546 Torańska Teresa 324 Trener 305 Trokenheim Eliasz 413, 414 Trzaska Michał 106, 279 Trzeciak Stanisław 39 Turek 40 Turek Menachem 67, 174–176, 516 Turnau Jan 228, 283 Tych Feliks 284, 285 Tyszkowska Orechama zob. Binsztejn Orechama Tyszkowski Mordechaj zob. Tish Max

U

Unszlicht Julian 40 Urbanowski 61 Urynowicz Marcin 499

V

Vincenz Stanisław 494

W

Wajnberg Pesa zob. Wajnsztejn Pesa Wajnsztajn zob. Wajnsztejn Wajnsztejn Abram 577 Wajnsztejn Beniamin 577 Wajnsztejn Izrael Mendel 573 Wajnsztejn Mechajkał 254, 258, 575 Wajnsztejn Mosze (Ezechiel) 577 Wajnsztejn Pesa (z domu Wajnberg) 577 Wajnsztejn Sara Fajga 577 Wajnsztejn Szmul (Szmuił) 577 Wajnsztejn Złata (z domu Brzozowska) 573 Wajrak Adam 259, 521 Wajsbort Szymon 57 Wajsztejn Berek 573 Wajsztejn Chana 573 Wajsztejn Szmul 147 Walewski Henryk 113 Walewski Jan 427 Walewski Stanisław 457 Walters Ann ( Finkelsztejn Chana) 66, 164, 247, 419, 438, 441, 443–446, 461, 463, 466, 473, 475, 476, 478–480, 483, 485, 547 Wałach Icchak 46 Wałęsa Lech 165, 268, 269 Warzyński Franciszek „Wawer” 517 Wasersztejn Becalel (Całka) 147, 355, 403, 489, 555 Wasersztejn Berek 429 Wasersztejn Chaja Sara 355, 373, 402, 555 Wasersztejn Chana Jenta 343, 565 Wasersztejn Gerardo 401 Wasersztejn Izaak 342, 355, 358, 359, 390, 400, 402, 403 Wasersztejn Liba 565

Wasersztejn Mojżesz (Mosze) 355, 357, 382, 398–400, 402, 555, 565 Wasersztejn Rachela (z domu Goldwaser) 356, 357, 359, 386, 399, 400, 402 Wasersztejn Rachela (z Radziłowa) 428, 429 Wasersztejn Rebeka 400 Wasersztejn Saul 359, 400, 401 Wasersztejn Szloma Saul 355, 404, 555 Wasersztejn Szmul 7, 9–11, 15, 31, 35, 47, 69, 97, 99, 106, 117, 146, 159, 194, 199, 226, 230, 234, 246, 264, 270, 271, 276, 277, 279, 292, 293, 299, 321, 334, 339, 342, 355–359, 371–375, 378–384, 386, 387, 389–406, 440, 447, 448, 450, 451, 491, 492, 506, 513, 538, 539, 555, 565, 567 Wasersztejn Zeew Dow 565 Wasersztejn Zysel zob. Amrufel Zysel Wasersztejnowie 35, 356, 393, 399, 440, 555 Wasilewski Józef 136, 249, 261 Wasowski (Wasserzug) Jerzy 16 Wat Aleksander 261 Wat Aleksandra 261 Wądołowska Czesława 373 Wądołowski Antoni 106, 381 Wądołowski Marian 42 Wein Aron 244 Weintraub Jerzy Kamil 261 Wein Viola 244 Weiss Szewach 243, 244, 259, 296, 318 Weschler Joanna 494 Weschler Lawrence (Ren) 202, 438, 494 Weschler Sara 494 Widman Giselle 441, 443, 444 Wiernik Maria 359, 400 Wierzba Judka 569 Wierzba Ryfka 437 Wierzba Sara (Sura) 569 Wierzba Stanisław 437 Wierzba Szymon 437 Wieseltier Leon 202, 259, 521 Wiesenthal Szymon 63 Willma Adam 19, 98 Winterszajs Szmul 159 Wiski Alter 251

Wiśniewski (stolarz) 90 Wiśniewski (z Jedwabnego) 114 Wiśniewski (z Radziłowa) 91 Wojciszke Bogdan 14 Wojsławowicz Anna 118 Wołek Chaim 178 Wołkowycki Włodzimierz 415 Wołyński Olgierd 16, 21 Woroszylski Wiktor 303 Woźniakowska­‑Thun Róża 113, 298, 501 Wroniszewska Danuta 100, 159, 409 Wroniszewski Aleksander 100, 159, 409 Wujec Henryk 298 Wydźga Andrzej 360 Wyrzykowscy 106, 208, 230, 261, 293, 374, 375, 378–382, 389, 395–398, 403, 404, 406, 555, 563, 576 Wyrzykowska Antonina (z domu Karwowska) 69, 106, 157, 208, 231, 261, 262, 275, 299, 316, 344, 357, 371–376, 378– 384, 386, 387, 389, 395– 398, 402, 406, 409, 410, 440, 441, 446–448, 451, 455, 487, 505, 547–549, 555, 571 Wyrzykowska Helena 378, 380– 382, 384, 387, 388 Wyrzykowska Józefa 378 Wyrzykowski Aleksander 371– 375, 378–382, 395, 396, 555 Wyrzykowski Antoni 316, 378, 380–384, 386, 387

Z

Zabiela Abraham 567 Zabiela Cyna 567 Zabiela Fajga 567 Zabiela Mirjam Rywka 567 Zabiela Sara zob. Kuropatwa Sara Zaborowski Abram 147 Zaborowski Meszek 147 Zacharewicz Abraham 309 Zacharewicz Daniel 310 Zacharewicz Izrael 309 Zacharewiczówna 314 Zacharewicz Szaja 309, 310 Zacharewicz Zajman 314 Zajdensztat Abraham (Awramaczak) 147, 249, 575

607

Zajdensztat Fajga zob. Lewin Fajga Zajdensztat Małka (z domu Nornberg) 575 Zajdensztat Mordechaj 575 Zajdensztat Nechama 575 Zajdensztat Tema 575 Zajdensztat Towia 575 Zajdensztatowie 575 Zalewska Halina 30, 34, 162, 215, 217–219, 223, 422, 424, 426–429, 436, 456, 462 Zalewska (Zaleszczanka) 306 Zalewski (ojciec Haliny) 214, 215, 427, 496 Zalewski Stanisław 415, 416 Zalman Eta (z domu Stryjakowska) 578 Zambrowska Fela (z domu Alenberg) 134, 558 Zambrowska Szajna 558 Zambrowski Abraham 134, 495, 496, 558 Zambrowski Mosze 134, 558 Zandler 85, 417 Zandler Lejzor 461, 464, 465 Zawadzki Bolesław 473 Zawadzki Roman 60 Zdrojewicz Abram 574 Zdrojewicz Ajzyk 573 Zdrojewicz Baruch Josef 574 Zdrojewicz Estera 573 Zdrojewicz Gerszon 574 Zdrojewicz Hanka 573 Zdrojewicz Hirsz 511, 574 Zdrojewicz Jakow 574

Zdrojewicz Jakub (syn Zeliga) 574 Zdrojewicz Liba 573 Zdrojewicz Mirjam 573 Zdrojewicz Perla (z domu Lew) 573 Zdrojewicz Sara 573 Zdrojewicz Sara (z domu Ciechanowicz) 573 Zdrojewicz Zelig (Zelik) 573, 574 Zdrojewicz Zygmunt 536 Zejer Stanisław 25, 61, 113, 136 Zejer (syn Stanisława) 113 Zeligson Chona 47 Zelman 412, 557 Zieleniec Abraham Eljahu (ojciec Jakowa Dawida) 566 Zieleniec Abraham Eljahu (syn Jakowa Dawida) 567 Zieleniec Chaim 567 Zieleniec Estera zob. Słomka Estera Zieleniec Jakow Dawid 566 Zieleniec Liba 566 Zieleniec Mala (Małka) 376, 567 Zieleniec Rachel 567 Zieleniec Rachel Lea (z domu Zylbersztejn) 567 Zieleniec Sara 567 Zieleńcowie 566 Zimna Chaja Guta 561 Zimnowicz Jakob 430 Zimnowicz Sara (z domu Gutsztejn) 430 Zimny Baruch Zeew 575 Zimny Chaim 575 Zimny Chana (żona Barucha) 575

Zimny Chana (żona Judki) 575 Zimny Dov 575 Zimny Gitł 575 Zimny Icchak 575 Zimny Jechezkiel 575 Zimny Jutke (Jehuda) 147, 575 Zimny Tamara 575 Zimny Towa (z domu Jakubowicz) 575 Zimny Wolf 147, 575 Zitkowski 161 Zundel 497 Zylbersztejn Chaim Josef 432 Zylbersztejn Jaakow Cwi 419, 432 Zylbersztejn Mordechaj Menachem 419, 432 Zylbersztejn Rachel Lea zob. Zieleniec Rachel Lea Zylbersztejn Rywka Rochla 432

Ź

Ździecki 464

Ż

Ż. Janusz 331, 332, 503 Żabotyński Włodzimierz 47, 328, 559 Żakowski Jacek 10–14 Żbikowski Andrzej 415 Żelechowski Stanisław 84 Żukowska Alina 99 Życiński Józef 120 Żyluk Feliks 406, 409 Żyluk Józef 60, 61, 408 Żyluk Marian 279