Brierley Saroo - Droga do domu

Dla Guddu

PROLOG

Nie ma ich. Wyobrażałem sobie ten dzień przez ostatnich dwadzieścia pięć lat. Dorastając w innej części świata pod przybranym nazwiskiem, w nowej rodzinie, zastanawiałem się, czy jeszcze kiedykolwiek zobaczę rodzoną matkę, braci i siostrę. I oto jestem, stoję przed drzwiami na rogu walącego się budynku w biednej dzielnicy małego, zakurzonego miasteczka w środkowych Indiach, w miejscu, w którym dorastałem – i nikt tu nie mieszka. Dom jest pusty. Ostatni raz byłem tutaj, kiedy miałem pięć lat. Wiszące na pokrzywionych zawiasach drzwi teraz wydają mi się o wiele mniejsze niż w dzieciństwie. Musiałbym się schylić, żeby przez nie przejść. Nie ma sensu pukać. Przez okno, podobnie jak przez szpary w znajomych kruszejących ścianach, mogę zajrzeć do ciasnego pokoiku, w którym mieszkała moja rodzina. Jego sufit znajduje się niewiele wyżej niż moja głowa. Tego bałem się najbardziej: że gdy kiedyś po latach poszukiwań wreszcie odnajdę prawdziwy dom, nie spotkam w nim mojej rodziny. Strach, że tak się stanie, był tak paraliżujący, że starałem się wyprzeć go ze świadomości. Nie po raz pierwszy w życiu jestem zdezorientowany, nie wiem, co robić. Tym razem mam trzydzieści lat, w kieszeni pieniądze i bilet do domu, jednak czuję się zupełnie jak wtedy, przed laty, gdy zostałem sam na peronie kolejowym. Nie mogę złapać tchu, w mojej głowie kłębią się myśli. Gdybym mógł cofnąć czas… Nagle otwierają się sąsiednie drzwi. Z lepiej utrzymanego mieszkania obok wychodzi młoda kobieta w czerwonych szatach, z niemowlęciem na rękach. Jest zaciekawiona i trudno jej się dziwić. Wyglądam na Hindusa, ale moje zachodnie ubranie jest chyba odrobinę zbyt nowe, włosy mam starannie ostrzyżone i nie da się ukryć, że nie jestem stąd, że muszę być cudzoziemcem. Co gorsza, nie znam jej języka, więc kiedy zaczyna mówić, mogę się jedynie domyślać, że pyta, czego tu szukam. Prawie nie pamiętam hindi, nie jestem nawet pewien, jak się wymawia te nieliczne słowa, które znam. – Nie znam hindi – mówię po angielsku. – Trochę mówię po angielsku – odpowiada ku mojemu zdumieniu.

Wskazuję puste pomieszczenie i wymieniam imiona osób, które tam mieszkały. – Kamla, Guddu, Kallu, Śakila – mówię, a potem wskazuję na siebie. – Saroo – dodaję. Tym razem kobieta milczy. Potem przypominam sobie o czymś, co przed wyjazdem z Australii dała mi mama z myślą o tej właśnie sytuacji. Grzebię w podręcznym plecaku i wyjmuję z niego kartkę papieru formatu A4. Są na niej kolorowe zdjęcia przedstawiające mnie, kiedy byłem dzieckiem. Jeszcze raz wskazuję na siebie, a potem, pokazując chłopca na zdjęciach, dodaję: – Mały. Saroo. Próbuję sobie przypomnieć, kto mieszkał za ścianą, kiedy tu był mój dom. Szukam w pamięci jakiejś dziewczynki, która mogłaby się stać tą kobietą. Ona wpatruje się w kartkę, a po chwili znów przenosi wzrok na mnie. Nie jestem pewien, czy rozumie, ale w końcu odpowiada łamaną angielszczyzną. – Te ludzie… nie mieszkać tu… teraz – mówi. Choć jej słowa są tylko potwierdzeniem tego, co i tak już wiem, jestem wstrząśnięty, słysząc, jak wypowiada je głośno. Kręci mi się w głowie. Stoję jak sparaliżowany. Zawsze liczyłem się z tym, że nawet jeśli zdołam odnaleźć drogę do domu, moja rodzina może już w nim nie mieszkać. Już w ciągu tego krótkiego czasu, jaki dane nam było razem przeżyć, zdążyliśmy się tu przenieść z innego miejsca. Ludzie biedni na ogół mają ograniczony wpływ na to, gdzie mieszkają, a matka imała się wtedy każdej pracy. Takie myśli zaczynają teraz wydostawać się z worka, do którego je kiedyś wrzuciłem. Inną myśl – że moja matka nie żyje – spycham z powrotem na samo dno. Zauważył nas jakiś człowiek i podchodzi bliżej, więc powtarzam swoją mantrę, recytując kolejne imiona: matki – Kamla, braci – Guddu i Kallu, siostry – Śakila, i swoje – Saroo. On chce chyba coś powiedzieć, ale pojawia się inny mężczyzna i przejmuje pałeczkę. – Tak? W czym mogę pomóc? – mówi płynnie po angielsku. To pierwsza osoba, z którą mogę normalnie rozmawiać, odkąd przyjechałem do Indii, więc słowa same zaczynają płynąć: mieszkałem tu, kiedy byłem mały, razem z bratem oddaliliśmy się od domu i zgubiłem się. Dorastałem za granicą, nie mogłem przypomnieć sobie nazwy rodzinnego miasta, ale w końcu odnalazłem drogę powrotną do Ganeś Talai. Szukam matki, braci i siostry. Kamli, Guddu, Kallu, Śakili. Przygląda mi się zdumiony opowieścią, a ja znowu wymieniam imiona członków mojej rodziny. – Chwileczkę – mówi po chwili. – Wrócę za dwie minuty. W mojej głowie mnożą się pytania: dokąd on poszedł i po co? Do kogoś, kto może wiedzieć, co się z nimi stało? Może nawet zna ich obecny adres? Ale czy on w ogóle zrozumiał,

kim jestem? Wraca po niedługim czasie. I wypowiada słowa, których nie zapomnę do końca życia: – Chodź. Zaprowadzę cię do matki.

ROZDZIAŁ 1

WSPOMNIENIA

Kiedy dorastałem, na ścianie mojego pokoju w Hobart wisiała mapa Indii. Matka – moja adopcyjna matka, mama – powiesiła ją tam, kiedy w 1987 roku, w wieku sześciu lat, przybyłem do Australii. Chciała, żebym czuł się jak w domu, tymczasem musiała mi wytłumaczyć, co przedstawia ten nieregularny kształt. Nie chodziłem jeszcze wtedy do szkoły i nie sądzę, żebym w ogóle wiedział, co to jest mapa, nie mówiąc o rozpoznaniu konturu Indii. Mama udekorowała dom indyjskimi przedmiotami – wszędzie były jakieś hinduskie posążki, mosiężne bibeloty i dzwonki, a także mnóstwo maleńkich figurek słoni. Wtedy nie zdawałem sobie sprawy, że nie należą do typowego wystroju australijskiego domu. Na komodzie w moim pokoju mama rozłożyła jakąś indyjską tkaninę i posadziła na niej drewnianą kukiełkę w jaskrawym ubranku. Wszystko to wyglądało w jakiś sposób znajomo, nawet jeśli wcześniej niczego takiego nie widziałem. Adopcyjni rodzice mogliby przecież równie dobrze uznać, że jestem jeszcze mały i mogę zacząć w Australii nowe życie bez częstego kontaktu z kulturą mojego rodzinnego kraju. Jednak kolor skóry i tak zawsze zdradzałby moje pochodzenie, a oni nie bez powodu zdecydowali się adoptować hinduskie dziecko. Przed moimi dziecięcymi oczami przepływały więc wypisane na mapie nazwy setek miejsc. Dużo wcześniej, niż nauczyłem się czytać, wiedziałem już, że potężne „V” indyjskiego subkontynentu wypełniają miasta i miasteczka, pustynie, góry, rzeki i lasy. Ganges, Himalaje, tygrysy, bogowie! – wszystko to zaczynało mnie fascynować. Podnosiłem wzrok na mapę zatopiony w rozmyślaniach o tym, że gdzieś wśród tych wszystkich nazw jest ta oznaczająca miejsce, z którego pochodzę, w którym się urodziłem. Wiedziałem, że nazywa się „Ginestlay”, ale nie miałem pojęcia, czy to nazwa miasta, miasteczka, wioski czy może ulicy, ani w której części mapy jej szukać. Nie wiedziałem także, ile dokładnie mam lat. W oficjalnych dokumentach jako data mojego urodzenia figurowało 22 maja 1981 roku, ale mój wiek został oszacowany przez hinduskich urzędników, a podany dzień to data mojego przybycia do sierocińca, z którego oddano mnie do adopcji. Nigdy nie chodziłem do szkoły, byłem zdezorientowany i nie umiałem wytłumaczyć, kim jestem ani skąd pochodzę.

Mama i tata z początku nie wiedzieli, jak to się stało, że się zgubiłem. Wszystko, co im powiedziano – wszystko, co wiedziano – ograniczało się do informacji, że zabrano mnie z ulic Kalkuty, bo tak nazywało się jeszcze wtedy to miasto, a kiedy próby odnalezienia mojej rodziny się nie powiodły, umieszczono mnie w sierocińcu. Szczęśliwie dla nas wszystkich, zostałem adoptowany przez państwa Brierley. Na początku więc przybrani rodzice pokazali mi na mapie Kalkutę, mówiąc, że stamtąd pochodzę. W rzeczywistości jednak nigdy wcześniej nie słyszałem nawet nazwy tego miasta. Dopiero rok po przybyciu do Australii, kiedy mówiłem już trochę po angielsku, mogłem wyjaśnić im, że wcale nie pochodzę z Kalkuty, że zawiózł mnie tam pociąg, który odjechał ze stacji Bramapour, Berampur czy jakoś tak i że to gdzieś w pobliżu miejscowości Ginestlay… Nie byłem pewien. Wiedziałem tylko, że to bardzo daleko od Kalkuty i że w Indiach nikt nie potrafił mi pomóc w odnalezieniu drogi do domu. Oczywiście zaraz po przyjeździe do Australii najważniejsza była przyszłość, nie przeszłość. Zaczynałem nowe życie w świecie zupełnie niepodobnym do tego, który znałem od urodzenia, i moi nowi rodzice nie bez trudu rozwiązywali kolejne problemy, jakie to ze sobą niosło. Mama uważała, że nie muszę się nauczyć angielskiego natychmiast, wiedziała, że to przyjdzie samo poprzez codzienny kontakt z językiem. Na początku przede wszystkim starała się dodawać mi otuchy, okazywać troskę i zdobyć moje zaufanie. Słowa nie są do tego potrzebne. Znała w sąsiedztwie pewną hinduską parę: Saleen i Jacoba – regularnie ich odwiedzaliśmy. Jedliśmy razem indyjskie potrawy, a ja rozmawiałem z nimi w swoim ojczystym języku hindi. Zadawali mi proste pytania, tłumaczyli z angielskiego polecenia i to, co rodzice chcieli mi przekazać w kwestii naszego wspólnego życia. Pochodziłem z bardzo prymitywnego środowiska i w hindi również trudno mi było się wysłowić, ale to, że ktoś mnie rozumiał, bardzo mi pomogło poczuć się komfortowo w nowym otoczeniu. Wiedzieliśmy, że jeśli moi nowi rodzice nie będą w stanie przekazać mi czegoś za pomocą gestów i uśmiechów, zawsze możemy się zwrócić o pomoc do Saleen i Jacoba, więc porozumiewaliśmy się bez problemów. Jak to z dziećmi bywa, uczyłem się nowego języka dość szybko. Z początku jednak bardzo niewiele opowiadałem rodzicom o swoim życiu w Indiach, a oni nie chcieli wywierać na mnie presji. Czekali, aż będę gotowy. Chyba nie dawałem po sobie poznać, że zaprzątam sobie zbytnio głowę wspomnieniami. Mama pamięta, jak kiedyś, w wieku około siedmiu lat, ni stąd, ni zowąd bardzo się zdenerwowałem i wykrzyknąłem: „Me begot!”. Później wyjaśniłem jej, że byłem zmartwiony, bo zapomniałem drogę do szkoły znajdującej się w pobliżu mojego hinduskiego domu. Chodziłem tam przyglądać się uczniom. Doszliśmy wtedy do wniosku, że to już chyba bez znaczenia. Jednak w rzeczywistości każde ze wspomnień miało dla mnie znaczenie. W głębi duszy czułem, że są wszystkim, co mi zostało, i ciągle do nich wracałem, bojąc się, że zapomnę. Tak naprawdę przeszłość nigdy mnie nie opuszczała. Nocą stawały mi przed oczami

obrazy, które odbierały mi spokój i sen. W ciągu dnia zazwyczaj było mi łatwiej, bo absorbowały mnie codzienne sprawy, ale moja głowa nieustannie pracowała. Dlatego, a także dzięki determinacji, żeby zachować wspomnienia z dzieciństwa w Indiach, zawsze potrafiłem je przywołać, tak że układały się w wyraźny, prawie pełny obraz: moja rodzina, dom i traumatyczne wydarzenia, które spowodowały, że zostaliśmy rozdzieleni – wszystko to pozostało żywe w mojej pamięci, niektóre sprawy z najdrobniejszymi szczegółami. Wśród tych wspomnień były i dobre, i złe – ale nie dało się zatrzymać jednych, wymazując inne, a wszystkich stracić nie mogłem. Przystosowanie się do życia w obcym kraju i kulturze nie okazało się tak trudne, jak można by sądzić, najprawdopodobniej dlatego że zważywszy na to, co przeszedłem w Indiach, nie ulegało wątpliwości, że w Australii będzie mi lepiej. Oczywiście przede wszystkim chciałem odnaleźć matkę, ale kiedy okazało się, że to niemożliwe, zrozumiałem, że powinienem wykorzystać każdą szansę ratunku, jaką ześle mi los. Mama i tata okazali mi dużo ciepła. Od pierwszych chwil w Australii dużo mnie przytulali, starali się dać mi poczucie bezpieczeństwa, którego tak potrzebowałem, dbali o to, abym czuł się kochany, a przede wszystkim chciany. To wiele znaczyło dla dziecka, które się zgubiło i zaznało życia bez niczyjej opieki. Szybko się do nich przywiązałem i wkrótce obdarzyłem ich całkowitym zaufaniem. Nawet jako sześciolatek (przyjąłem, że urodziłem się w roku 1981) rozumiałem, że ta druga szansa, która właśnie została mi dana, to wyjątkowy dar. Szybko zostałem Saroo Brierleyem. Byłem bezpieczny, w nowym domu w Hobart nic mi nie groziło i czasem miałem wrażenie, że rozpamiętywanie przeszłości jest czymś niewłaściwym – jakby rozpoczęcie nowego życia wymagało pożegnania się z tym, co minęło – zachowywałem więc swoje nocne myśli dla siebie. Z początku i tak nie znałem języka na tyle dobrze, żeby z kimkolwiek o nich rozmawiać. Nie byłem też w pełni świadomy tego, jak niezwykła jest moja historia – choć bolesna, wydawała mi się po prostu jedną z tych rzeczy, które od czasu do czasu się zdarzają. Dopiero później, kiedy zacząłem opowiadać ludziom o swoich przeżyciach, poznałem po ich reakcjach, że przytrafiło mi się coś niezwykłego. Nocne myśli nie pozostawały jednak bez wpływu na mój sposób odbierania rzeczywistości. Pamiętam, jak mama i tata zabrali mnie na hinduski film zatytułowany Salaam Bombay. Losy małego chłopca usiłującego samotnie przeżyć w wielkim mieście w nadziei na powrót do matki przywołały moje dramatyczne wspomnienia tak wyraźnie, że siedziałem w ciemnym kinie, szlochając, a rodzice, przy całych swoich dobrych intencjach, nie byli w stanie wyobrazić sobie tego, co czułem. Nawet smutna muzyka jakiegokolwiek gatunku (choć w szczególności klasyczna) mogła wyzwolić u mnie lawinę wzruszających wspomnień. Widok płaczącego dziecka, nawet sam dźwięk jego płaczu, też budził silne emocje, ale nie tak wielkie jak widok rodzin, w których

było dużo dzieci. Sądzę, że przy całym „szczęściu w nieszczęściu”, jakie mnie spotkało, takie sceny przypominały mi o tym, co straciłem. Stopniowo zaczynałem mówić o przeszłości. Zaledwie około miesiąca po przyjeździe do Australii opisałem najlepiej, jak umiałem, moją hinduską rodzinę – matkę, siostrę, dwóch braci – i to, w jaki sposób się zgubiłem. Wtedy jeszcze zbyt słabo znałem język, aby wszystko wytłumaczyć Saleen, a ona jedynie delikatnie mnie naprowadzała, pozwalając, żebym mówił o tym, o czym zechcę. O nic nie wypytywała. Stopniowo, w miarę jak mój angielski się poprawiał, wspominałem adopcyjnym rodzicom o kolejnych sprawach, na przykład o tym, że mój ojciec odszedł, kiedy byłem bardzo mały. Jednak na ogół absorbowała mnie teraźniejszość: chodziłem do szkoły, zawierałem przyjaźnie, odkrywałem u siebie zamiłowanie do sportu. Pewnego deszczowego weekendu mniej więcej rok po przyjeździe do Hobart zaskoczyłem mamę – i siebie – opowieścią o życiu w Indiach. Widocznie poczułem się trochę pewniej w nowym otoczeniu, no i miałem już jakiś zasób słów, którymi mogłem coraz więcej wyrazić. Opowiedziałem wtedy Saleen o swojej hinduskiej rodzinie bardziej wyczerpująco niż kiedykolwiek wcześniej: o biedzie, o tym, że często chodziliśmy głodni, i o tym, jak matka wysyłała mnie z garnkiem do sąsiadów, abym żebrał o resztki jedzenia. To była bardzo poruszająca rozmowa, mama dużo mnie przytulała. Zaproponowała, żebyśmy razem naszkicowali mapkę miejsca, z którego pochodziłem. Ja tłumaczyłem, a ona rysowała. Wyjaśniłem jej, w której części ulicy znajdował się nasz dom rodzinny, którędy szło się nad rzekę i gdzie był most, pod którym przechodziło się na stację kolejową. Przemierzyliśmy tę trasę palcem po mapie, a potem odtworzyliśmy dokładnie rozmieszczenie sprzętów w domu. Ustaliliśmy, gdzie sypiał każdy z członków rodziny, a nawet to, w jakiej kolejności kładli się spać. Wracaliśmy do mapy i dopracowywaliśmy ją, w miarę jak poprawiał się mój angielski. Ale w natłoku wspomnień, które obudziło to rysowanie, wkrótce zacząłem już opisywać okoliczności, w jakich się zgubiłem, a mama tylko przyglądała mi się zdumiona i robiła notatki. Nakreśliła na mapie falistą linię, której koniec wskazywał Kalkutę i napisała: „bardzo długa podróż”. Kilka miesięcy później wybraliśmy się do Melbourne, żeby odwiedzić inne adoptowane dzieci, które pochodziły z tego samego sierocińca w Kalkucie co ja. Naturalnie, pełne entuzjazmu rozmowy z nimi przywołały dalsze wyraźne wspomnienia. Po raz pierwszy powiedziałem mamie, że miejsce, z którego pochodzę, nazywa się Ginestlay, a kiedy zapytała, gdzie to jest, bez wahania, choć niezbyt logicznie, odpowiedziałem: – Zabierz mnie tam, to ci pokażę. Znam drogę. Kiedy po raz pierwszy od przyjazdu do Australii wymówiłem nazwę miejsca, w którym

znajdował się mój dom, poczułem się, jakbym odkręcił jakiś zawór. Wkrótce opowiedziałem jeszcze dokładniejszą wersję wydarzeń szkolnej nauczycielce, którą lubiłem. Ona również przez ponad półtorej godziny robiła notatki z tym samym wyrazem zdumienia na twarzy. Sądząc po tym, jak dziwnym miejscem była dla mnie Australia, dla mamy i tamtej nauczycielki moja opowieść o Indiach musiała być historią zupełnie nie z tej ziemi.

Była to historia o ludziach i miejscach, o których nie mogłem przestać myśleć po przyjeździe do Australii. Wspomnienia miały mi towarzyszyć przez cały okres dorastania. Oczywiście tu i ówdzie pojawiały się w nich białe plamy. Zdarzało się, że nie byłem pewien kolejności zdarzeń albo nie pamiętałem, ile dni minęło pomiędzy nimi. Czasem niełatwo mi oddzielić to, co myślałem i czułem jako dziecko, od myśli i uczuć, które nałożyły się na te wspomnienia w ciągu kolejnych dwudziestu sześciu lat. Ale choć ciągłe powroty w przeszłość i analizowanie jej w poszukiwaniu wskazówek mogły zniekształcić obraz niektórych szczegółów, większość wydarzeń z dzieciństwa zachowała się w mojej pamięci dość wyraźnie. Opowiedzenie mojej historii po raz pierwszy, tak jak ją wtedy rozumiałem, sprawiło mi ulgę. Teraz, po tym jak wydarzenia sprzed dwóch lat zmieniły moje życie, porusza mnie świadomość, że dzieląc się swoimi doświadczeniami, mogę pomóc innym odzyskać nadzieję.

ROZDZIAŁ 2

ZAGINIĘCIE

Zapamiętałem głównie dni, podczas których opiekowałem się swoją siostrzyczką Śakilą, uśmiech na jej umorusanej buzi w trakcie zabawy w „a kuku!” i długie, ciepłe wieczory w czasie gorących miesięcy, gdy moja rodzina gromadziła się wraz z innymi domownikami na podwórzu. Ktoś grał na fisharmonii, inni śpiewali. Czułem, że jestem wśród swoich, było mi dobrze. Kobiety wynosiły na zewnątrz pościel i koce, tuliliśmy się do siebie i patrzyliśmy w gwiazdy, dopóki nie zmorzył nas sen. To było w domu, w którym się urodziłem. Wraz z inną hinduską rodziną zajmowaliśmy duże wspólne pomieszczenie o ceglanych ścianach i klepisku z krowich placków, słomy i ziemi. My mieliśmy swoją stronę, ona swoją. Było to proste domostwo, ale z całą pewnością nie chawl. Nie przypominało nor, w jakich gnieżdżą się mieszkańcy slumsów w takich metropoliach jak Mumbaj czy Delhi. Pomimo braku intymności spowodowanego warunkami mieszkaniowymi wszyscy żyliśmy w dobrych stosunkach. Z tamtym okresem wiążą się jedne z moich najszczęśliwszych wspomnień. Moja matka była hinduską, a ojciec muzułmaninem. Jak na owe czasy było to bardzo nietypowe małżeństwo, zresztą nie przetrwało długo. Ojciec poświęcał nam bardzo mało czasu, później dowiedziałem się, że wziął sobie drugą żonę. Skończyło się na tym, że matka wychowywała nas sama. Choć nie byliśmy muzułmanami, matka przeniosła się z nami do muzułmańskiej części miasta i tam spędziłem większość swojego dzieciństwa. Matka była bardzo piękna, smukła, miała długie, lśniące włosy. Zapamiętałem ją jako najpiękniejszą kobietę świata. Oprócz niej i maleńkiej siostry miałem jeszcze dwóch starszych braci, Guddu i Kallu, których kochałem i podziwiałem. W nowym miejscu nie mieliśmy współlokatorów, ale żyliśmy w większej ciasnocie. Nasze mieszkanie wraz z dwoma innymi mieściło się na parterze budynku z czerwonej cegły. Znowu klepisko i znowu tylko jeden pokój. W jego kącie znajdowało się niewielkie palenisko, w drugim rogu gliniany zbiornik na wodę pitną, której czasem używało się również do mycia. Na samotnej półce trzymaliśmy koce do spania. Budynek właściwie się walił. Czasem z braćmi wyciągaliśmy dla zabawy ze ściany jakąś cegłę, wyglądaliśmy na zewnątrz, po czym odkładaliśmy ją na miejsce.

Poza porą deszczową w naszej okolicy najczęściej było gorąco i sucho. Wzdłuż starych miejskich murów płynęła rzeka, mająca swoje źródła wśród widocznych w oddali wysokich wzgórz. W porze letniego monsunu występowała z brzegów, zalewając okoliczne pola. Po ustaniu deszczy czekaliśmy, aż wody opadną, żeby wrócić do łowienia w nich małych rybek. W mieście podczas pory deszczowej pobliski strumień zalewał niskie przejście podziemne pod torami kolejowymi. Pomimo piasku i żwiru osypującego nam się czasem na głowy, kiedy przejeżdżał pociąg, tunel był naszym ulubionym miejscem zabaw. Mieszkaliśmy w bardzo biednej dzielnicy. W czasach kiedy biegałem po jej wyboistych, niewybrukowanych ulicach, osiedlało się tam wielu pracujących na kolei robotników, których zamożniejsi, lepiej urodzeni mieszkańcy miasta uważali raczej za wykolejeńców. Nowych domów było niewiele, niektóre się waliły. Ludzie zajmowali budynki komunalne albo domki podobne do naszego, o jednym czy dwóch prymitywnie wyposażonych pokojach – tu i ówdzie jakaś półka, niska drewniana prycza, jak dobrze pójdzie kranik z kratką ściekową. Ulice należały do nas, dzieci, a poza tym do krów. Widywało się je wszędzie, nawet w centrum miasta, śpiące w najlepsze na środku najbardziej uczęszczanych dróg. Na rogach ulic nocowały pozbijane w stadka świnie, które z samego rana znikały w poszukiwaniu czegokolwiek do zjedzenia. Wyglądało to tak, jakby trzymały się stałych godzin urzędowania, a po robocie odbijały kartę i szły do domu się wyspać. Nie sposób było stwierdzić, czy są czyjąś własnością – były tam, i już. Nie brakowało hodowanych przez muzułmańskie rodziny kóz i dziobiących w ziemi kur. Niestety, po okolicy wałęsało się mnóstwo psów, które mnie przerażały. Niektóre wydawały się przyjazne, inne nieprzewidywalne albo wręcz wściekłe. Psów bałem się szczególnie po tym, jak jeden z nich rzucił się za mną w pogoń, warcząc i ujadając. Podczas ucieczki potknąłem się i uderzyłem głową o kawałek jakiejś pękniętej płytki wystający ze starej drogi. Miałem szczęście, że nie straciłem oka, ale rozciąłem sobie łuk brwiowy. Jeden z sąsiadów opatrzył mi ranę bandażem. Kiedy wreszcie mogłem wrócić do domu, spotkałem po drodze Baba, naszego duchowego przewodnika, który powiedział mi, żebym nie lękał się psów, bo one to wyczuwają i atakują tego, kto się ich boi. Starałem się zapamiętać tę radę, ale i tak robiłem się nerwowy, kiedy jakiś kundel pojawiał się w pobliżu. Wiedziałem od mamy, że niektóre są nosicielami śmiertelnej choroby, którą można się zarazić nawet od lekkiego ugryzienia. Do dziś nie lubię psów i nadal mam bliznę po tamtej ranie. Kiedy ojciec nas zostawił, matka musiała sama zarobić na nasze utrzymanie. Wkrótce po urodzeniu Śakili zaczęła pracować na budowach. Przez sześć dni w tygodniu od świtu do zmierzchu w palącym słońcu dźwigała na głowie ciężkie kamienie i odłamki skalne. W rezultacie rzadko ją widywałem. Często jeździła za pracą do innych miast i zdarzało się, że nie było jej przez kilka dni. Czasami widywaliśmy ją zaledwie parę razy w tygodniu. Nadal

jednak nie była w stanie wyżywić siebie i czworga dzieci. Aby związać koniec z końcem, kiedy Guddu miał może dziesięć lat, zaczął zmywać talerze w restauracji. Jednak nawet wtedy często chodziliśmy głodni. Nie myśleliśmy o tym, co będzie jutro. Niejednokrotnie prosiliśmy o jedzenie sąsiadów albo żebraliśmy na ulicach w okolicy rynku lub stacji kolejowej. Żyliśmy z dnia na dzień, ale jakoś udawało nam się przetrwać. Każde z nas wychodziło z domu rano i starało się zdobyć co tylko się dało, czy to pieniądze, czy jedzenie, a pod koniec dnia wracaliśmy, kładliśmy na stół wszystko, co przynieśliśmy, i dzieliliśmy się tym. Pamiętam, że zazwyczaj chodziłem głodny, jednak nie rozpaczałem z tego powodu. Głód stał się nieodłączną częścią naszego życia i nauczyłem się to akceptować. Byliśmy wychudzeni, brzuchy mieliśmy wzdęte od gazów i braku jedzenia. Musieliśmy być niedożywieni, ale ten problem dotyczył ubogich dzieci w całych Indiach, w niczym się od nich nie różniliśmy. Podobnie jak wiele dzieci z sąsiedztwa, moi bracia i ja wykazywaliśmy się sporą pomysłowością w zdobywaniu pożywienia. Czasami po prostu rzucaliśmy kamieniami w czyjeś drzewa, próbując zrzucić z nich owoc mango. Bywaliśmy też bardziej zuchwali. Pewnego dnia wracaliśmy do domu przez pola i natknęliśmy się na dużą kurzą fermę. Budynek miał około pięćdziesięciu metrów długości. Strzegli go uzbrojeni strażnicy, ale Guddu uznał, że mamy szansę zwędzić kilka jaj, więc przygotowaliśmy plan. Mieliśmy zaczekać w ukryciu, aż strażnicy pójdą na przerwę. Ja miałem wejść do środka pierwszy, ponieważ byłem mniejszy i łatwiej mi było prześliznąć się niepostrzeżenie, a Guddu i Kallu mieli zakraść się później. Guddu kazał nam podwinąć koszulki i nazbierać do nich jak najwięcej jajek w jak najkrótszym czasie, po czym wybiec z kurnika i uciekać prosto do domu. Obserwowaliśmy budynek z naszej kryjówki, do przerwy, podczas której strażnicy poszli zjeść przyniesione roti i napić się herbaty wraz z pracownikami fermy. Nie było czasu do stracenia. Pierwszy znalazłem się w środku i zacząłem zgarniać jaja. Guddu i Kallu poszli w moje ślady. Niestety, zaniepokojone naszą obecnością kury zaczęły głośno gdakać, zwracając uwagę strażników. Rzuciliśmy się prosto do drzwi, ale oni biegli już w stronę kurnika, od którego dzieliło ich nie więcej niż dwadzieścia metrów. Guddu wrzasnął: „W nogi!”. Rozdzieliliśmy się i uciekaliśmy, aż się kurzyło. Byliśmy znacznie szybsi od stróżów, a oni na szczęście nie próbowali do nas strzelać. Po kilkuminutowym sprincie zdałem sobie sprawę, że zostali w tyle, i resztę drogi do domu pokonałem spacerem. Pech chciał, że podczas biegu ucierpiał mój łup i z dziewięciu jaj, które ukradłem, tylko dwa były całe. Reszta ściekała po koszulce. Bracia byli w domu przede mną i matka trzymała już patelnię na ogniu. Razem zostało nam dziesięć jaj – wystarczająco dużo, żebyśmy mogli wszyscy się najeść. Umierałem z głodu i widząc, że matka nakłada pierwszą porcję Śakili, nie mogłem się powstrzymać – zwinąłem usmażone jajko z talerza siostry i wybiegłem na zewnątrz, nie zwracając uwagi na jej głośne okrzyki protestu.

Innym razem obudziłem się rano bardzo głodny i przekonałem się, że w domu nie ma nic do zjedzenia. Przypomniałem sobie, że ostatnio widziałem niedaleko pole dojrzewających pomidorów, i wymknąłem się z domu gotowy na wszystko, aby zdobyć choć kilka. Było jeszcze wcześnie i dla ochrony przed porannym chłodem szedłem okryty kocem, pod którym spałem. Dotarłem do pola, przecisnąłem się przez dziurę w ogrodzeniu z drutu kolczastego i po chwili zrywałem już pomidory. Niektóre zjadałem na miejscu, rozkoszując się ich miękkim miąższem. Nagle usłyszałem głośny gwizdek i zobaczyłem kilku starszych chłopców biegnących przez pole w moją stronę. Rzuciłem się z powrotem w stronę płotu, licząc na to, że skoro są ode mnie więksi, nie uda im się przecisnąć przez ten sam otwór. Niestety, mój cenny czerwony koc zaczepił się o drut kolczasty i ze względu na zbliżającą się pogoń musiałem go zostawić. Kiedy wróciłem do domu, matka była szczęśliwa, że przyniosłem trochę pomidorów, ale wściekła, że straciłem przy tym koc. Nie zbiła mnie jednak, jak to robiło wielu rodziców. Nigdy nie podniosła ręki na żadne z nas. Kiedyś swojej determinacji w zdobywaniu pożywienia omal nie przypłaciłem życiem. Nająłem się do przeniesienia przez główną ulicę miasta dziesięciu dużych arbuzów dla człowieka, który miał stragan na miejskim targu. Zaproponował mi marną zapłatę, żywiłem więc nadzieję, że po skończonej robocie dołoży do pieniędzy chociaż kawałek arbuza. Ale owoce były ogromne, a ja byłem jeszcze mały i kiedy mocowałem się z pierwszym, nie mogłem jednocześnie uważać na duży ruch uliczny. Pamiętam tylko, że ocknąłem się, leżąc na asfaltowej jezdni z krwawiącą raną na głowie. Obok zobaczyłem zmiażdżonego na karmazynową papkę arbuza. Miałem szczęście, że to samo nie stało się z moją głową, bo potrącił mnie rozpędzony motocykl. Byłem również ranny w nogę. Kierowca ulitował się nade mną i zawiózł mnie do domu. Kiedy wkuśtykałem do środka, matka była przerażona. Natychmiast zabrała mnie do lekarza, który opatrzył moje obrażenia. Nie wiem, jak za to zapłaciła. W miarę jak dorastałem, moi bracia coraz częściej wypuszczali się w poszukiwaniu pożywienia do innego miasta. Nocowali na dworcach kolejowych i pod mostami, a Śakila i ja zostawaliśmy pod opieką Baba, naszego lokalnego świętego. Czasem siedzieliśmy w meczecie, a czasem Baba brał długi bambusowy kij i linkę i szliśmy razem nad rzekę łowić ryby. Niekiedy pilnował nas ktoś z sąsiadów albo chodziliśmy z Guddu do restauracji, w której szorował nad balią garnki i patelnie. Nie mieliśmy lekkiego życia, myślę jednak, że byliśmy względnie szczęśliwi. Oczywiście niejedno chcielibyśmy zmienić. Często z samego rana szedłem pod bramę pobliskiej szkoły i wystawałem tam, przyglądając się wchodzącym do środka dzieciom w mundurkach. Zaglądałem do budynku, marząc o tym, żeby móc zostać uczniem jak one. Ale byliśmy zbyt biedni, żebym mógł chodzić do szkoły. Stałem się trochę nieśmiały, bo mój brak wykształcenia

rzucał się w oczy. Nie umiałem czytać ani pisać, miałem ubogie słownictwo i niejednokrotnie trudno mi było się porozumieć. Najbardziej byłem zżyty ze swoją siostrzyczką Śakilą. Kiedy trochę podrosłem, mama powierzyła mi opiekę nad nią. Do moich obowiązków należało mycie, karmienie jej i pilnowanie, aby nie spotkało jej nic złego. Śakila i ja sypialiśmy w jednym łóżku, a rano dawałem jej to, co mieliśmy do jedzenia. Bawiliśmy się w „a kuku!” i w chowanego. Była malutka i śliczna. Uwielbiała mnie i nie odstępowała na krok, a ja starałem się ją chronić. Zawsze pilnowałem, żeby ktoś nie zrobił jej krzywdy. Była dla mnie najważniejsza, o ile oczywiście u dziecka w moim wieku możliwe jest tego rodzaju poczucie odpowiedzialności. Kallu odgrywał podobną rolę w stosunku do Guddu, choć był od niego młodszy. Kiedy najstarszy z nas trzech imał się różnych prac, żeby zasilić domowy budżet, średni troszczył się o niego jak o jednego z żywicieli rodziny – dbał o to, żeby Guddu miał co jeść, a kiedy nocowali poza domem, szukał bezpiecznego miejsca do spania. Tak więc ponieważ nie mieliśmy ojca, a matka ciągle była w pracy, staraliśmy się dbać o siebie nawzajem. Najwięcej czasu spędzałem w domu i na podwórzu. Kiedy Śakila spała, najczęściej po prostu siedziałem samotnie przed domem i bezczynnie podsłuchiwałem rozmowy sąsiadów, obserwując toczące się dokoła mnie życie. Ludzie w okolicy mieli na nas oko, ale czasem pozwalali mi wyjść poszukać drewna na opał. Znosiłem je do domu i kładłem pod ścianą. Od czasu do czasu udawało mi się zarobić jednego czy dwa pajsy – akurat tyle, żeby wystarczyło na lizaka – pomagając miejscowemu handlarzowi przy wyładunku drewnianych desek. Kazał mi układać je jedną na drugiej w zagrodzie przy frontowych drzwiach sklepu. Najczęściej po prostu siedziałem sam na podwórzu. Nie mieliśmy telewizora ani radia, nie było książek, gazet, choć oczywiście ja i tak nie umiałem czytać. Wiodłem bardzo skromne, proste życie. Nasze pożywienie było równie niewyszukane: placki roti, ryż i dal, przy odrobinie szczęścia można było czasem dorzucić do tego trochę warzyw. W okolicy uprawiano owoce, ale one uchodziły za luksus i większość sprzedawano za gotówkę. Blisko domu nie było zbyt wielu drzew, z których dałoby się coś ukraść. Podobnie jak grządek warzywnych na terenie miasteczka, dobrze ich strzeżono. Głód towarzyszył nam ciągle, więc nauczyliśmy się z nim żyć. Popołudniami zaglądały do nas dzieci wracające ze szkoły i pozwalano mi pójść się z nimi pobawić. Grywaliśmy razem w krykieta na pierwszym lepszym nadającym się do tego skrawku ziemi. Uwielbiałem łapać motyle, a kiedy się ściemniło – świetliki. Innym sposobem spędzania czasu było puszczanie latawca. To były zawsze bardzo proste zabawki, zrobione z patyków i papieru, ale posiadanie nawet najprostszego latawca wymagało pieniędzy, szukałem więc takiego, który utknął na drzewie, i wspinałem się po niego, nawet jeśli wiązało się to z ryzykiem. Organizowaliśmy potem ekscytujące walki powietrzne między latawcami.

W tym celu oklejało się piaskiem linkę jednego z nich, aby nabrała właściwości ściernych. Chodziło o to, żeby przeciąć linkę innego latawca w locie. Dzieci grywały również w kulki, ale ja nie miałem pieniędzy, żeby móc je sobie kupić. Właściwie nie miałem żadnych bliskich przyjaciół. Może dlatego że musieliśmy się przeprowadzać, a może bałem się obdarzyć zaufaniem ludzi, których dobrze nie znałem. Najwięcej czasu spędzałem więc z braćmi, których zresztą uwielbiałem. Im byłem starszy, tym więcej miałem swobody, pozwalano mi bawić się z innymi dziećmi coraz dalej od domu. Zdarzało się, że zostawiałem Śakilę samą, wiedząc, że nic jej się nie stanie przez ten czas, kiedy mnie nie będzie. Jestem pewien, że na Zachodzie to niedopuszczalne, ale w moim miasteczku takie postępowanie nie należało do rzadkości, kiedy rodzice byli zajęci poza domem. Mnie też wielokrotnie zostawiano bez opieki, więc nie miałem z tego powodu wyrzutów sumienia. Jak każde dziecko z początku zbytnio się nie oddalałem, zatem w razie czego wystarczyłoby przebiec tę czy inną ulicę, skręcić szybko za róg i zaraz byłbym w domu. W końcu jednak zacząłem się wypuszczać aż do samego centrum, a razem z braćmi chodziliśmy daleko nad rzekę w miejsca położone poniżej zapory, poza granicami miasteczka. Staliśmy tam, przyglądając się rybakom łowiącym ryby w sieci. W owym czasie Guddu miał około czternastu lat, a Kallu około dwunastu i obaj spędzali w domu bardzo mało czasu. Nie widywałem ich częściej niż dwa, trzy razy w tygodniu. Na ogół udawało im się przetrwać dzięki sprytowi. Przeczesywali ulice w poszukiwaniu najnędzniejszego pożywienia, nocowali na dworcach, gdzie czasem dostawali jedzenie albo drobną zapłatę w zamian za zamiatanie budynku. Przeważnie przebywali w miasteczku odległym od naszego o kilka stacji, mniej więcej godzinę jazdy pociągiem. Mówili, że Ginestlay jest do niczego, więc jeździli do miejscowości, która nazywała się chyba „Berampur”, nie byłem jednak pewien, jak dokładnie brzmiała jej nazwa. Podobno łatwiej było tam o pieniądze i jedzenie. Po jakimś czasie mieli tam już przyjaciół i razem z nimi podróżowali, wskakując i wyskakując z jadących pociągów. Kiedy miałem cztery czy pięć lat, bracia niekiedy zabierali mnie ze sobą. Jeśli zdarzyło się, że konduktor poprosił o bilet, wyskakiwaliśmy z pociągu, a potem wskakiwaliśmy do następnego. Mijaliśmy kilka maleńkich stacyjek – samotnych peronów na środku pustkowia – i dojeżdżaliśmy do stacji Berampur. Dworzec był mniejszy niż w Ginestlay i położony na obrzeżach miasta. Bracia pozwalali mi chodzić tylko po dworcu, nie mogłem iść do miasta, gdzie mógłbym się zgubić. Kiedy więc oni byli w pracy, przesiadywałem na peronach, a potem razem wracaliśmy do domu. Brakowało nam jedzenia, mieliśmy za to mnóstwo swobody, którą ceniliśmy.

Pewnego wieczoru, gdy miałem pięć lat, wróciłem do domu zmęczony po całym dniu zabawy na ulicach, lecz podekscytowany, bo prawie cała rodzina miała zjeść razem kolację. Matka wróciła z pracy i, co zdarzało się naprawdę rzadko, pojawił się także Guddu, żeby się z nami zobaczyć. Brakowało tylko Kallu. Tamtego wieczoru jedliśmy więc we czworo i Guddu spędził w domu około godziny. Ponieważ był najstarszy, to jego najbardziej podziwiałem. Nie widziałem go już od jakiegoś czasu i brakowało mi wspólnego włóczenia się z braćmi w jednej bandzie. Zaczynałem czuć, że nie jestem już małym chłopcem, którego zostawia się w domu, podczas gdy starsi ruszają w świat. Matka w pewnym momencie wyszła, być może chciała spróbować zdobyć więcej jedzenia. Guddu oznajmił, że on też już idzie – wraca do Berampur. Myśl o tym, że znowu zostawią mnie w domu, jak zawsze, i będę tam tkwił bezczynnie jak małe dziecko, wydała mi się nie do zniesienia. Zerwałem się i zawołałem: „Jadę z tobą!”. Zapadał wieczór i prawdopodobieństwo, że odprowadzi mnie z powrotem przed nocą, było małe. Musielibyśmy razem nocować gdzieś poza domem. Zastanowił się przez chwilę, i w końcu się zgodził. Byłem zachwycony. Zostawiliśmy Śakilę na podłodze i zanim matka wróciła, już nas nie było. Uznałem, że nie powinna się zbytnio martwić, wiedząc, że jestem pod opieką brata. Wkrótce pędziliśmy poprzez noc na pożyczonym rowerze. Śmiałem się głośno, gdy Guddu wiózł mnie opustoszałymi ulicami na dworzec. Co mogłoby być lepszego? Zdarzało mi się wcześniej podróżować z braćmi, jednak tym razem było inaczej: nie mieliśmy planu, nie wiedzieliśmy, kiedy wrócimy do domu ani gdzie będziemy spali. Tak robili Guddu i Kallu. Nie wiedziałem, jak długo będzie chciał, żebym mu towarzyszył, ale kiedy pędziliśmy po ulicach, nie przejmowałem się tym. Do dziś dobrze pamiętam tamtą jazdę. Siedziałem na ramie zaraz za kierownicą roweru, opierając stopy po obu stronach osi przedniego koła. Bardzo trzęsło, droga była wyboista, ale zupełnie mi to nie przeszkadzało. W powietrzu fruwało mnóstwo świetlików, minęliśmy jakieś dzieciaki, które próbowały je złapać. Jakiś chłopiec zawołał: „Hej, Guddu!”, ale my jechaliśmy dalej. Byłem dumny z tego, że ludzie w mieście znają mojego brata. Słyszałem nawet kiedyś, jak ktoś wymienia jego imię w pociągu. Sądziłem, że jest sławny. Na ciemnych ulicach musieliśmy bardzo uważać na przechodniów, szczególnie kiedy przejeżdżaliśmy pod niskim wiaduktem kolejowym. Potem Guddu powiedział, że resztę drogi przejdziemy piechotą. Może ciężko mu było mnie wieźć. Zeskoczyłem więc, a on pchał rower główną ulicą w kierunku stacji, mijając zapracowanych herbaciarzy. Potem ukrył go za jakimiś gęstymi krzakami niedaleko wejścia na dworzec i poszliśmy przejściem nad torami na peron, żeby zaczekać na najbliższy pociąg.

Zanim skład z hałasem wtoczył się na stację, a my wskoczyliśmy do wagonu, zrobiłem się już śpiący. Usiedliśmy najwygodniej jak się dało na drewnianych ławkach, ale urok przygody zaczynał blednąć. Kiedy pociąg ruszał, oparłem głowę na ramieniu Guddu. Robiło się późno, a jazda miała trwać około godziny. Nie wiedziałem, czy Guddu żałuje, że pozwolił mi jechać, i zaczynałem mieć lekkie wyrzuty sumienia, bo matka zazwyczaj powierzała mi opiekę nad Śakilą, kiedy szła do pracy, a nie wiedziałem, kiedy wrócę. Gdy wysiedliśmy w Berampur, byłem tak wyczerpany, że osunąłem się na drewnianą ławkę na peronie i powiedziałem, że nigdzie nie pójdę, dopóki nie odpocznę. Guddu odparł, że nie ma sprawy, bo i tak miał parę spraw do załatwienia. – Po prostu siedź tutaj i się nie ruszaj. Niedługo wrócę i znajdziemy jakieś miejsce na nocleg – dodał. Pewnie zamierzał iść szukać jedzenia albo monet na peronach. Położyłem się, zamknąłem oczy i musiałem natychmiast zasnąć. Kiedy się obudziłem, na dworcu było bardzo cicho i pusto. Zaspany, z zaczerwienionymi oczami, zacząłem rozglądać się za Guddu, ale nigdzie nie mogłem go dojrzeć. Na peronie stał jakiś pociąg. Drzwi wagonu były otwarte. Nie wiedziałem, czy to ten sam pociąg, którym przyjechaliśmy, ani jak długo spałem. Później niejednokrotnie zastanawiałem się, co sobie myślałem w tamtej chwili. Byłem półprzytomny i przestraszony tym, że obudziłem się sam w środku nocy. Nie potrafiłem zebrać myśli. Guddu gdzieś zniknął, ale powiedział przecież, że nie wybiera się nigdzie daleko. Może wsiadł z powrotem do pociągu? Powlokłem się w stronę najbliższego wagonu i wspiąłem na schodki, żeby zajrzeć do środka. Pamiętam, że spali tam jacyś ludzie, i to, że zszedłem z powrotem na peron na wypadek, gdyby się obudzili i zawołali konduktora. Guddu powiedział mi, żebym nigdzie się nie ruszał, ale pewnie był teraz w jakimś innym wagonie i zamiatał podłogę pod siedzeniami. Co jeśli znowu zasnę na tym ciemnym peronie, a pociąg odjedzie i zostanę sam? Zajrzałem do innego wagonu – nikogo tam nie znalazłem, ale puste drewniane ławki wydawały się wygodniejsze i bezpieczniejsze niż pusty dworzec. Spodziewałem, że Guddu przyjdzie po mnie lada chwila uśmiechnięty, może nawet z jakimś smakołykiem znalezionym przy sprzątaniu. W wagonie miałem mnóstwo miejsca i mogłem porządnie się wyciągnąć. Po chwili już znowu spokojnie spałem. Tym razem musiałem zasnąć twardym snem. Kiedy się obudziłem, był już dzień, słońce raziło mnie w oczy. Wstrząśnięty, zdałem sobie sprawę, że pociąg jedzie, stukocząc miarowo po torach. Podskoczyłem. Mój wagon był pusty, krajobraz za zakratowanymi oknami przesuwał się

szybko. Mojego brata nigdzie nie było. Nic nie zakłóciło mojego snu i zostałem sam, mały śpiący chłopiec w przyspieszającym pociągu. Wagony niższych klas nie były ze sobą połączone wewnętrznymi przejściami. Każdy miał oddzielne drzwi, którymi wsiadali i wysiadali podróżni. Rzuciłem się na koniec wagonu i sprawdzałem drzwi po obu stronach. Jedne i drugie były zamknięte, w każdym razie ani drgnęły. Pobiegłem na drugi koniec – tam drzwi również nie chciały się otworzyć. Do dziś czuję ten lodowaty dreszcz paniki, który przebiegł mnie, kiedy zrozumiałem, że jestem w pułapce – tamto uczucie bezsilności, pobudzenia i niedowierzania zarazem. Nie przypominam sobie dokładnie, co wtedy zrobiłem – krzyczałem, waliłem w okna, płakałem, przeklinałem. Byłem zrozpaczony, serce biło mi trzykrotnie szybciej niż zazwyczaj. Nie potrafiłem przeczytać żadnego z napisów na ścianach wagonu, choć one być może powiedziałyby mi, dokąd zmierzam, a nawet jak się wydostać z pułapki. Biegałem w tę i z powrotem, zaglądając pod ławki. Miałem nadzieję, że w wagonie jest jeszcze ktoś, kto być może także w nim zasnął. Ale byłem tylko ja. Mimo to wciąż biegałem w tę i z powrotem, wykrzykując imię Guddu, błagając go, żeby po mnie przyszedł. Wołałem matkę, Kallu… Na próżno. Nikt nie odpowiedział, a pociąg jechał dalej. Byłem zgubiony. Z wolna zacząłem kulić się pod ciężarem grozy tego, co mnie spotkało. W obronnym odruchu zwinąłem się w kłębek i przez długi czas tylko płakałem albo tkwiłem w cichym oszołomieniu. Po wielu godzinach siedzenia w pustym, rozpędzonym wagonie ocknąłem się, żeby wyjrzeć przez okno i przekonać się, czy rozpoznam jakieś elementy krajobrazu. Świat za oknem wyglądał podobnie jak okolica mojego domu, ale nie odznaczał się żadnymi cechami charakterystycznymi. Nie wiedziałem, dokąd jadę. Jeszcze nigdy nie byłem tak daleko od domu. Pociąg pokonał już ogromną odległość. Pogrążyłem się w czymś, co przypominało stan hibernacji, być może mój organizm był po prostu wyczerpany próbami poradzenia sobie z sytuacją. Szlochałem albo spałem, czasem też wyglądałem przez okno. Nie miałem nic do jedzenia. Z tyłu wagonu znajdowały się brudne toalety z dziurami w podłodze, przez które widać było tory, a z kranów leciała woda. Za którymś razem obudziłem się i zdałem sobie sprawę, że stoimy. Pociąg zatrzymał się na stacji. Wstąpiła we mnie nadzieja, że uda mi się przyciągnąć uwagę kogoś na peronie. Ale wśród mroku nie było widać żywej duszy. Wciąż nie mogłem otworzyć drzwi. Kiedy pociąg szarpnął i ruszył, zacząłem walić w nie pięściami. Krzyczałem i krzyczałem. W końcu poczułem się wyczerpany. Stan śmiertelnej paniki i przerażenia nie może trwać w nieskończoność. Wreszcie jedno i drugie minęło. Od tamtej pory zawsze uważałem, że

płaczemy, gdy stajemy w obliczu czegoś, czego nasz umysł ani serce nie może znieść, i ciało przychodzi mu z pomocą. Płacz spełnił swoje zadanie – dzięki niemu moje ciało poradziło sobie z emocjami i, o dziwo, poczułem pewną ulgę. Czułem się jednak tak wyczerpany tym doświadczeniem, że co jakiś czas zasypiałem i budziłem się. Kiedy myślę o tym teraz i przeżywam na nowo całe przerażenie, które wtedy czułem, sam w pułapce, nie mając pojęcia, gdzie jestem ani dokąd jadę, wszystko to wydaje mi się koszmarnym snem. Zapamiętałem tylko jego pojedyncze kadry – stoję w oknie przerażony. Zasypiam skulony, budzę się. Myślę, że pociąg zatrzymywał się na jakichś stacjach, lecz drzwi ani razu się nie otworzyły i tak się złożyło, że nikt mnie nie zauważył. Zdaje się jednak, że w miarę upływu czasu zaczął powoli powracać mój hart ducha, będący wynikiem samodzielnego odkrywania rodzinnego miasta. Doszedłem do wniosku, że skoro nie mogę się wydostać, to będę musiał zaczekać, aż ktoś mnie wypuści, a potem wymyślić sposób, żeby wrócić do domu. Postanowiłem robić to, co na moim miejscu zrobiliby moi bracia. Przecież zdarzało się, że nie wracali czasem przez kilka dni, więc ja też mogłem. Nauczyli mnie przecież znajdować miejsca do spania, a już przedtem musiałem sam się o siebie troszczyć, szukając jedzenia i żebrząc. No i może, skoro pociąg wywiózł mnie daleko od domu, to zabierze mnie tam później z powrotem. Usiadłem i wyglądałem przez okno, starając się nie myśleć o niczym i śledząc przesuwający się przed moimi oczyma krajobraz. Uznałem, że nie mam innego wyjścia, niż zaczekać i przekonać się, jak to się skończy. Stopniowo okolica stawała się coraz bardziej zielona. Nigdy wcześniej niczego podobnego nie widziałem. Otaczały mnie porośnięte bujną roślinnością pola i wysokie drzewa bez gałęzi, za to z wielkimi puszystymi pióropuszami pierzastych liści na czubkach. Kiedy słońce wychodziło zza chmur, soczysta zieleń wyglądała tak, jakby świeciła. Dostrzegłem małpy przebiegające wśród splątanych zarośli przy torach i zadziwiające, jaskrawe ptaki. Wszędzie była woda, w rzekach, stawach i na polach. Nawet ludzie wydawali się nieco inni. Po chwili pociąg zaczął mijać małe miasteczka. Widziałem dzieci bawiące się przy torach, podczas gdy ich matki gotowały albo robiły pranie na tylnych werandach. Jakoś nikt nie zauważał samotnego chłopca w oknie przejeżdżającego pociągu. Kolejne miasta były coraz większe i leżały coraz bliżej siebie, aż w końcu nie było już pól, żadnej otwartej przestrzeni, tylko mnóstwo domów – długie ulice pełne domów – a oprócz domów drogi, samochody i riksze. Były także wysokie budynki, znacznie liczniejsze niż w moim miasteczku, autobusy i ciężarówki, tory, po których jechały inne pociągi, i wszędzie byli ludzie, coraz więcej ludzi. Nigdy wcześniej nie widziałem tylu ludzi, nawet nie wyobrażałem sobie, że aż tylu może ich mieszkać w jednym miejscu. Pociąg wreszcie zwolnił i domyśliłem się, że zbliżamy się do następnej stacji. Czy tym razem moja podróż miała się wreszcie skończyć? Skład toczył się tak wolno, że prawie przestał

się poruszać, a potem szarpnął i wreszcie stanął. Szeroko otwartymi oczami przyglądałem się przez zakratowane okienko podróżnym wylewającym się tłumnie na peron, dźwigającym bagaże, aby pójść dalej. Ludzie spieszyli we wszystkie strony, były ich setki, może tysiące. Nagle ktoś otworzył drzwi mojego wagonu. Nie zastanawiając się ani chwili, pobiegłem co sił przejściem wzdłuż wagonu i wyskoczyłem na peron. Nareszcie byłem wolny. Dopiero w Hobart dowiedziałem się, jak nazywa się miasto, do którego wtedy przyjechałem. Moi adopcyjni rodzice pokazali mi je na mapie zawieszonej na ścianie mojego pokoju. Nawet gdybym usłyszał tę nazwę wcześniej, i tak nic by mi nie powiedziała. Nigdy o tym miejscu nie słyszałem. Trafiłem do miasta, nazywanego wtedy Kalkutą – ciągnącej się bez końca metropolii znanej z przeludnienia, zanieczyszczenia i skrajnej biedy, jednego z najbardziej przerażających i niebezpiecznych miast świata. Byłem boso, ubrany w brudne czarne szorty i białą koszulę z krótkim rękawem, u której brakowało kilku guzików. Poza tym ubraniem nie miałem nic. Żadnych pieniędzy, jedzenia, dowodu tożsamości. Czułem głód, ale przywykłem do tego, więc na razie jego zaspokojenie nie wydawało mi się najpilniejszą potrzebą. Przede wszystkim potrzebowałem pomocy. Gdy wydostałem się ze swojego więzienia, ogarnęła mnie ekscytacja, a także śmiertelne przerażenie ogromnym dworcem z jego napierającym zewsząd tłumem. Rozglądałem się rozpaczliwie w nadziei, że zobaczę Guddu przeciskającego się między ludźmi, aby mnie uratować, zupełnie jakby było możliwe, że utknął w tym samym pociągu. Nigdzie jednak nie widziałem znajomych twarzy. Byłem jak sparaliżowany, nie miałem pojęcia, dokąd iść ani co robić, poza tym, że odruchowo schodziłem ludziom z drogi. Wołałem: „Ginestlay” i „Berampur”, w nadziei że ktoś mi powie, jak się tam dostać. Ale nikt w tej pędzącej masie ludzi nie zwracał na mnie najmniejszej uwagi. Pociąg, którym przyjechałem, musiał w pewnym momencie ponownie ruszyć, lecz nie pamiętam, żebym to zauważył. Nawet jeśli tak było, wątpię, czy byłbym skory wskoczyć do niego z powrotem po tak długim czasie siedzenia w pułapce. Z przerażenia nie mogłem się ruszyć, bałem się, że jeśli oddalę się od dworca, będzie jeszcze gorzej. Trzymałem się więc peronu, od czasu do czasu wołając: „Berampur?”. Wszędzie panował zamęt i hałas, ludzie krzyczeli, nawoływali się albo zbierali w grupkach, głośno o czymś rozprawiając. Nie mogłem zrozumieć tego, co mówili. Przede wszystkim po prostu się spieszyli – biegli do pociągów albo wysiadali z nich, usiłując jak najszybciej dostać się tam, dokąd zmierzali. Jedna czy dwie osoby zatrzymały się, żeby mnie wysłuchać, ale udało mi się wykrztusić jedynie coś w rodzaju: „Pociąg, Ginestlay?”. Większość tylko kręciła głowami i szła dalej. Jakiś mężczyzna zapytał: „Gdzie jest to Ginestlay?”. Nie wiedziałem, o co mu chodzi. Przecież to

tam gdzie… no, tam był dom. Jak miałem wyjaśnić, gdzie to jest? Zmarszczył czoło i poszedł dalej. Po dworcu kręciło się wiele dzieci żebrzących albo szukających w okolicy czegoś do jedzenia, zupełnie jak to robili moi bracia w naszym mieście. Ja byłem tylko jeszcze jednym ubogim dzieckiem, które coś krzyczało, za małym, żeby kogokolwiek zatrzymać i nakłonić, by je wysłuchał. Policjantów omijałem z daleka, ot, z przyzwyczajenia. Bałem się, że mogą mnie zamknąć, bo tak kiedyś zrobili z Guddu. Został aresztowany za sprzedawanie na dworcu pasty i szczoteczek do zębów. Zanim dowiedzieliśmy się, gdzie jest, spędził w więzieniu trzy dni. Po tym wydarzeniu staraliśmy się unikać każdego, kto nosił mundur. Nie przyszło mi do głowy, że teraz jakiś policjant czy konduktor mógłby mi przyjść z pomocą. W końcu wszyscy już się rozeszli i zostałem sam na peronie. Nie udało mi się zwrócić niczyjej uwagi. Zasypiałem, to znowu się budziłem, nie byłem w stanie odejść ani wymyślić, co dalej robić. Wreszcie, chyba następnego dnia, zmęczony i nieszczęśliwy, zrezygnowałem z dalszego szukania pomocy. Miałem wrażenie, że tłum na dworcu nie składa się z ludzi, dla mnie był żywiołem, na który nie miałem wpływu, trochę jak rzeka albo wiatr. Wiedziałem jedno: skoro pociąg przywiózł mnie tu, gdzie jestem, pociąg może zabrać mnie z powrotem. W naszym miasteczku wyglądało to w ten sposób, że pociągi na torze położonym po drugiej stronie peronu niż ten, którym się przyjechało, jechały w przeciwnym kierunku. Zauważyłem jednak, że tu dworzec zbudowano jakby na końcu torów i wszystkie pociągi wjeżdżały na perony, zatrzymywały się, a potem sapiąc, wyjeżdżały tymi samymi torami, którymi dotarły na stację. Skoro nikt nie mógł mi powiedzieć, dokąd jechały, zamierzałem dowiedzieć się tego sam. Wsiadłem więc do najbliższego pociągu, który wjechał na tor przy tym samym peronie. Czy to mogło być aż tak proste? Kiedy pociąg wytoczył się z łoskotem ze stacji, miałem okazję lepiej jej się przyjrzeć. Był to potężny czerwony budynek o wielu łukach i wieżyczkach, największa budowla, jaką widziałem w swoim życiu. Byłem zdumiony jego rozmiarem, ale miałem nadzieję, że zostawiam go wraz z panującym tam ściskiem na zawsze za sobą. Tymczasem mniej więcej po godzinie pociąg dojechał do końca linii na jakiejś stacyjce na przedmieściach. Potem zjechał na inny tor i wrócił na gigantyczny dworzec. Złapałem inny pociąg i sytuacja się powtórzyła. Może ten, którego szukałem, odjeżdżał z innego peronu? Było tu znacznie więcej peronów niż na stacji w moim rodzinnym miasteczku, w dodatku odniosłem wrażenie, że z każdego odjeżdża kilka rodzajów pociągów – niektóre miały wiele przedziałów, a bagażowi pomagali podróżnym wnieść do środka walizki, podczas gdy inne składały się z niezliczonych wagonów pełnych ludzi siedzących na ławkach i przypominały ten, który mnie tu przywiózł. Ich liczba była przytłaczająca, ale jeden z nich

musiał przecież jechać tam, skąd przyjechałem, trzeba było tylko dalej próbować. I to właśnie robiłem. Codziennie, dzień po dniu, wsiadałem do innego pociągu wyjeżdżającego z miasta. Miałem nadzieję, że jeśli będę podróżował za dnia, nie zostanę zamknięty w wagonie. Na początku każdej podróży obserwowałem mijany krajobraz pełen nadziei, myśląc: „Tak, tak, to mi wygląda na pociąg, który zabierze mnie do domu, widziałem już ten budynek, tamte drzewa…”. Czasem pociąg docierał do celu i ruszał w drogę powrotną. Innym razem po prostu zatrzymywał się na stacji końcowej i tkwiłem w jakimś nieznajomym, pustym miejscu do następnego dnia, kiedy skład zaczynał kurs powrotny. Wysiadałem z pociągów, zanim dojechały do celu tylko wtedy, kiedy zapadała noc. Wczołgiwałem się wtedy pod dworcowe ławki w budynku, tak żeby nie rzucać się w oczy, i zwijałem się w kłębek, żeby nie zmarznąć. Na szczęście nigdy nie było zbyt zimno. Żywiłem się resztkami znalezionymi na ziemi, takimi jak orzeszki rozsypane przez podróżnych, niedojedzone kolby kukurydzy. Szczęśliwie, zawsze bez trudu znajdowałem kran z wodą. Nie różniło się to zbytnio od mojego wcześniejszego życia, więc choć często bywałem przestraszony i nieszczęśliwy, umiałem sobie radzić, a mój organizm był do tego przyzwyczajony. Uczyłem się żyć samodzielnie. Tak więc kursowałem tam i z powrotem, próbując różnych peronów, podróżując różnymi trasami. Czasem zauważałem coś, co wyglądało znajomo, aby zaraz zdać sobie sprawę, że to dlatego iż przypadkiem wsiadłem do pociągu, którym jechałem już wcześniej – lecz w rezultacie nigdzie nie dojechałem. Podczas wszystkich tych przejazdów nikt ani razu nie poprosił mnie o okazanie biletu. Oczywiście nie wsiadałem do pociągu, jeśli widziałem w nim konduktora, podobnie robiliśmy w naszym domu, ale kiedy już jechałem, nigdy mnie o nic nie pytano. Gdyby zatrzymał mnie jakiś urzędnik, być może zdobyłbym się na odwagę i spróbował poprosić o pomoc, jednak nikt nigdy mnie nie zaczepił. Raz chyba jakiś bagażowy zorientował się, że się zgubiłem, ale ponieważ nie byłem w stanie od razu wyjaśnić, co się stało, jasno dał mi do zrozumienia, żebym nie zawracał mu głowy. Świat dorosłych był dla mnie zamknięty, zatem dalej próbowałem radzić sobie sam. Po jakimś czasie – być może nawet po kilku tygodniach – zacząłem tracić otuchę. Mój dom gdzieś był, ale może żaden pociąg stąd tam nie jechał? A może było coś, o czym nie wiedziałem? Miasto poza budynkiem dworca oglądałem tylko z okien pociągów, kiedy wjeżdżałem i wyjeżdżałem ze stacji. Może tam był ktoś, kto mógł mi pomóc, wskazać mi drogę do domu lub chociażby dać mi coś do jedzenia. Tymczasem jednak coraz lepiej poznawałem ogromny czerwony dworzec. Czułem, że

stanowi on moją jedyną łączność z miejscem, z którego pochodziłem, choć przetaczające się przez niego ludzkie masy mnie przerażały. Po każdej kolejnej podróży w nieznane cieszyłem się z powrotu na dużą stację, po której swobodnie się poruszałem. Znałem kąty nadające się do spania, wiedziałem, gdzie mam szansę znaleźć jedzenie. Oczywiście nade wszystko wciąż pragnąłem odnaleźć matkę, ale przystosowywałem się do życia na dworcu. Zauważyłem tam grupkę dzieci. Miałem wrażenie, że zawsze są na końcu jakiegoś peronu, nocą tuliły się do siebie owinięte w stare koce. Wydawało mi się, że mamy wiele wspólnego – one też nie miały dokąd pójść, ale nie próbowały chować się pod siedzenia ani wsiadać do pociągów. Obserwowałem je i myślę, że one widziały mnie, jednak nie okazały zainteresowania moją obecnością. Nie ośmieliłem się do nich podejść, lecz moja nieufność zmniejszała się wraz z kolejnymi niepowodzeniami w odnalezieniu domu. Skoro dorośli zawiedli, to może pomogłyby mi inne dzieci? Może przynajmniej pozwoliłyby mi trzymać się w pobliżu i byłbym bezpieczniejszy. Nie powitały mnie serdecznie, ale i nie przegoniły, kiedy położyłem się na twardej drewnianej ławce niedaleko nich i wsunąłem dłonie pod głowę. Dzieci pozostające bez opieki nie były tu rzadkim widokiem, a jedno więcej w ich gronie nikogo nie dziwiło. Wyczerpany dniem spędzonym w pociągach, ale też trochę spokojniejszy, postanowiłem, że następnego dnia zacznę od nowa. W grupie poczułem się bezpieczniejszy i szybko zasnąłem. Wkrótce jednak obudziło mnie coś, co z początku wydało mi się złym snem. Dobiegły mnie dziecięce krzyki: „Idź sobie, puszczaj!”, a potem dalsze wrzaski, nie tylko dzieci, ale i kogoś dorosłego. W przyćmionym świetle dworca zamajaczyła postać mężczyzny i usłyszałem coś w rodzaju: „Idziesz ze mną!”, a potem dziecięcy okrzyk: „W nooogi!”, i zerwałem się z ławki, rozumiejąc, że to jednak nie sen. W całym tym zamieszaniu zdążyłem zobaczyć dzieci chwytane przez dorosłe ręce i gdzieś wynoszone, jakaś mała dziewczynka wyrywała się mężczyźnie przy krawędzi peronu. Rzuciłem się do ucieczki. Dobiegłem do końca betonowego podwyższenia i zeskoczyłem na tory, aby zniknąć w ciemnościach. Biegnąc na ślepo wzdłuż wysokiego muru, co chwilę oglądałem się przez ramię, żeby sprawdzić, czy mnie ktoś goni, i nie zwolniłem nawet wtedy, kiedy wydawało mi się, że za mną nikogo nie ma. Nie wiedziałem, co się stało na peronie, dlaczego tamci mężczyźni łapali dzieci. Wiedziałem tylko, że ja za żadne skarby nie dam się złapać. Lecz niebezpieczeństwo czyhało z każdej strony. Tory skręciły w prawo, a za zakrętem oślepiły mnie światła pędzącej wprost na mnie lokomotywy. Zdążyłem odskoczyć na bok, a pociąg mknął z ogłuszającym rykiem przerażająco blisko mojego ciała. Jechał i jechał bez końca, a ja stałem przyciśnięty do muru z głową wykręconą w bok na wypadek, gdyby coś

wystawało z któregoś wagonu. Kiedy pociąg przejechał, mogłem wreszcie odetchnąć. Byłem przerażony niebezpieczeństwami nieznanego miasta, ale walczyłem o przetrwanie już zbyt długo, aby się teraz poddać. Przypuszczam, że dobrą stroną mojego wieku było to, że nie zastanawiałem się zbytnio, co mogło spotkać tamte dzieci ani co to oznaczało. Wiedziałem jedynie, że chcę tego uniknąć. Nie pozostało mi nic innego, jak tylko iść przed siebie. Szedłem dalej torami, ale ostrożniej, aż doprowadziły mnie do szosy. Po raz pierwszy od przyjazdu na wielki dworzec oddaliłem się od niego piechotą. Na drodze panował duży ruch i czułem się tam bezpieczniej niż gdzieś na uboczu. Wkrótce dotarłem na brzeg ogromnej rzeki, nad którą rozciągał się potężny most, ciemniejący na tle szarego nieba. Pamiętam wyraźnie, jak wielkie wrażenie wywarł na mnie ten widok. Z okien pociągów zobaczyłem parę mostów większych niż ten znany mi z rodzinnego miasta, łączący brzegi rzeki, nad którą bawiłem się z braćmi. Tu pomiędzy stłoczonymi na nabrzeżu straganami można było dostrzec szerokie wody, na których roiło się od łodzi. Nad tym wszystkim wisiała ogromna konstrukcja mostu z chodnikami pełnymi ludzi i powolną, ale hałaśliwą masą rowerów, motocykli, samochodów i ciężarówek przetaczających się po jezdni. Dla pięcioletniego chłopca z niewielkiej miejscowości był to zdumiewający widok. Ilu tu musiało być ludzi? Czy to największe miasto świata? Teraz, kiedy znalazłem się poza terenem dworca, a ono rozpościerało się przede mną, poczułem się jeszcze bardziej zagubiony niż kiedykolwiek przedtem. Przez jakiś czas stałem na ulicy olśniony ogromem tego, co widziałem, i choć mogło się wydawać, że w tym gwarze jestem niewidoczny, bałem się, że zwrócę na siebie uwagę ludzi podobnych do mężczyzn, którym właśnie uciekłem, albo nawet tych samych mężczyzn, jeśli jednak mnie ścigają. Te myśli dodały mi odwagi. Minąłem stragany i przeszedłem między większymi budynkami w kierunku rzeki. Strome zbocza porośnięte trawą i wielkimi liściastymi drzewami wkrótce ustąpiły miejsca błotnistym brzegom. Cała okolica tętniła życiem. Jacyś ludzie się kąpali, inni myli garnki i miski na pobliskich płyciznach, jeszcze inni doglądali niewielkich ognisk, a tragarze wyładowywali z długich, niskich łodzi najprzeróżniejsze towary i wnosili je na wysokie brzegi. Zanim się zgubiłem, byłem bardzo ciekawskim dzieckiem. Odkąd dorosłem na tyle, że zaczęto wypuszczać mnie z domu samego, nie mogłem usiedzieć w jednym miejscu. Zawsze chciałem zobaczyć, co się kryje za rogiem, i z tego samego powodu tak bardzo podobało mi się życie moich braci, ich niezależność i bycie w ciągłym ruchu. Dlatego tamtego wieczoru bez wahania zdecydowałem się opuścić dom razem z Guddu. Czas spędzony samotnie na wielkim dworcu tego onieśmielająco wielkiego miasta zdusił we mnie dawny instynkt. Teraz tęskniłem za znajomymi ulicami rodzinnej miejscowości, i to powstrzymywało mnie przed

oddalaniem się od tej niewielkiej przestrzeni, którą już znałem. Czułem się rozdarty. Chciałem wracać na dworzec i otaczające go zagmatwane uliczki, a zarazem kusiła mnie otwarta, choć nieznana przestrzeń rozciągająca się wzdłuż nabrzeża. Wyglądało to tak, jakby miasto nie miało końca. Wyczerpany całodziennymi próbami odnalezienia właściwego pociągu, brakiem porządnego posiłku i snu, schodziłem ludziom z drogi, i nie miałem pojęcia, co dalej robić. Kręciłem się w pobliżu jakichś straganów w nadziei, że ktoś da mi coś do jedzenia, ale zostałem przegnany. Wreszcie ruszyłem wzdłuż rzeki i po chwili natrafiłem na grupę śpiących na brzegu wędrowców, których rozpoznałem jako sadhu. Widywałem już podobnych ludzi w naszym mieście. Nie przypominali Baba z meczetu w pobliżu naszego domu. Baba nosił długą białą koszulę i spodnie, jak wielu mężczyzn w naszej okolicy. Ale ci tutaj byli boso, nosili szafranowe szaty i paciorki. Niektórzy wyglądali trochę przerażająco z długimi pasmami brudnych włosów poowijanymi wokół głowy i czerwono-białą farbą na twarzach. Nie myli się jak ja, bo żyli na ulicy. Dotąd starałem się trzymać z dala od dorosłych, lecz teraz pomyślałem, że nikt o złych zamiarach nie będzie mnie szukał wśród tych świętych ludzi. Położyłem się skulony obok nich i wsunąłem dłonie pod głowę. Zanim się zorientowałem, nadszedł ranek i znowu byłem sam. Sadhu odeszli, słońce było już wysoko i dokoła chodzili ludzie. Przetrwałem pierwszą noc na ulicach Kalkuty.

ROZDZIAŁ 3

WALKA O PRZETRWANIE

Byłem głodny, jak zwykle, tymczasem przekonałem się, że nad wielką rzeką mam większe szanse zdobycia pożywienia niż na dużym czerwonym dworcu, na który przyjechałem wiele dni wcześniej. Ponieważ straganiarze wydawali się obojętni wobec żebrzących dzieci, poszedłem wzdłuż brzegu w nadziei, że spotkam kogoś, kto będzie coś gotował. W świetle dziennym upewniłem się, że to największa rzeka, jaką kiedykolwiek widziałem. Niestety, była również bardzo zanieczyszczona i śmierdząca, wzdłuż brzegu gniły martwe zwierzęta, walały się ludzkie odchody i śmieci. W pewnym momencie przeraził mnie widok dwóch ludzkich ciał na stercie odpadków. Jeden z trupów miał poderżnięte gardło, drugi odcięte uszy. Widywałem już zwłoki, ale byli to ludzie, którzy umarli w domach, a ich bliscy dbali o to, aby ciała traktowano z należytym szacunkiem. Nigdy nie widziałem trupa leżącego gdzieś po prostu na zewnątrz. Tutaj wyglądało na to, że martwym ludziom nikt nie poświęcał więcej uwagi niż martwym zwierzętom, nawet jeśli widać było, że padli ofiarą przemocy. Te ciała leżały na powietrzu, w palącym słońcu, pokryte muchami i zdążyły już ogryźć je szczury. Ten widok przyprawił mnie o mdłości, ale najbardziej wstrząsnęła mną świadomość tego, co zaczynałem już podejrzewać – że każdy dzień w tym mieście to kwestia życia lub śmierci. Niebezpieczeństwo czyhało wszędzie, ze strony każdego napotkanego człowieka. Byli tu złodzieje, porywacze dzieci, a nawet mordercy. To wzbudziło we mnie najprzeróżniejsze lęki. Czy w takim świecie żyli moi bracia, kiedy byli poza domem? Czy to dlatego nigdy nie pozwalali mi opuszczać dworców, kiedy jeździłem z nimi? Co się stało Guddu na tamtej stacji? Dokąd poszedł i dlaczego nie było go, gdy się obudziłem? Może teraz szukał mnie w jakimś miejscu podobnym do tego? Czy ktoś z rodziny domyślał się, co się ze mną dzieje? Szukali mnie czy uznali, że nie żyję, że mnie stracili na zawsze? Marzyłem o powrocie do matki, do Guddu, do rodziny, o tym, aby ktoś mnie chronił i opiekował się mną. Wiedziałem jednak, że aby to marzenie mogło się ziścić, będę musiał być bardzo silny. W przeciwnym razie zniknę, umrę tu, na brzegu tej wielkiej, mętnej rzeki. Zrozumiałem, że mogę liczyć tylko na siebie. Wziąłem się w garść. Zawróciłem. Idąc w stronę mostu, dotarłem do jakichś kamiennych schodów

prowadzących do wody. Ludzie kąpali się tam i robili pranie, a wzdłuż schodów biegł rynsztok, którym płynęły do rzeki woda i ścieki z ulicy. W wodzie bawiły się, chlapały i wygłupiały jakieś dzieci, więc przyłączyłem się do nich. Teraz wydaje mi się to niewiarygodne, podobnie jak wielu ludziom przyjeżdżającym do Indii, że ktoś myje się lub kąpie w rzece, która jest jednym wielkim ściekiem i kostnicą jednocześnie, ale wtedy nie zwracałem na to uwagi. Rzeki do tego właśnie służyły. Wkrótce miałem się przekonać, że można również doświadczyć nad nimi niezwykłej ludzkiej dobroci. Zabawa w wodzie przynosiła ulgę w upalny dzień, odniosłem też wrażenie, że dzieci zaakceptowały mnie w swoim gronie. Niektóre z nich odważnie skakały do rzeki z końca stopni, ale ja zszedłem tylko do miejsca, w którym woda sięgała mi po kolana. Choć bracia próbowali nauczyć mnie pływać w rzece w pobliżu naszego miasteczka, tej na której była tama, jeszcze nie udało mi się opanować tej umiejętności. Poza porą monsunu był to zresztą zaledwie wątły strumyk, w którym mogliśmy się najwyżej ochlapać. Zawsze uwielbiałem zanurzać się w wodzie, a tamtego dnia wydało mi się to cudowne jak nigdy przedtem. Poczułem, jak wspaniale jest znowu być po prostu dzieckiem, bawić się z innymi. Po południu, gdy moi towarzysze poszli do domów, zostałem na schodach, nie chciałem, żeby dzień się skończył. Tymczasem rzeka okazała się pełna niespodzianek. Nie zauważyłem tego, ale w ciągu dnia poziom wody musiał się podnosić, bo kiedy skoczyłem w miejsce, które wcześniej było bezpieczne, nagle znalazłem się pod wodą. Prąd również był silny i zniósł mnie daleko od schodów. Odbiłem się od dna, po czym chlapiąc i wymachując rozpaczliwie rękami, z trudem wypłynąłem na powierzchnię, żeby nabrać powietrza. Nurt wciągał mnie jednak z powrotem coraz głębiej i dalej od brzegu i wkrótce znalazłem się w miejscu, gdzie było zbyt głęboko, żeby sięgnąć dna. Tonąłem. Wtedy usłyszałem plusk gdzieś w pobliżu i poczułem, że ktoś ciągnie mnie w górę, na powierzchnię i wynosi na schody. Po chwili siedziałem na nich, plując i kaszląc mętną wodą. Uratował mnie stary bezdomny człowiek, który zeskoczył do wody z betonowej rury ściekowej, złapał mnie i w ostatniej chwili wyciągnął na brzeg. Potem w milczeniu wrócił po schodach na szczyt nadbrzeżnej skarpy, gdzie prawdopodobnie mieszkał. Możliwe, że dobroć obcego człowieka osłabiła moją czujność, a może po prostu byłem zwyczajnym pięciolatkiem, ale kiedy następnego dnia poszedłem się kąpać w rzece, znowu w idiotyczny sposób dałem się zaskoczyć przez przypływ i silny prąd. Kolejny raz wpakowałem się w kłopoty. Ten sam człowiek pomógł mi wyjść na schody, a ja odkaszlnąłem jeszcze więcej wody. Tym razem inni ludzie zauważyli, co się dzieje, i wokół nas zebrał się tłum. Z tego, co zrozumiałem, orzekli, że bogowie mnie oszczędzili, bo widocznie nie przyszła jeszcze na mnie pora.

Może poczułem się przytłoczony tymi napierającymi ludźmi, którzy zbiegli się, żeby mi się przyglądać, może po prostu upokorzony albo zły na siebie, że po raz drugi omal się nie utopiłem, w każdym razie zerwałem się na nogi i uciekłem co tchu. Biegłem wzdłuż brzegu, dopóki całkiem nie opadłem z sił. Przysiągłem sobie, że będę się trzymał z daleka od tej rzeki. Nie sądzę więc, abym kiedykolwiek podziękował bezdomnemu, mojemu aniołowi stróżowi, za uratowanie mi życia i to nie raz, lecz dwukrotnie. Uciekając przed tłumem, oddaliłem się od znanej mi okolicy, a tymczasem zapadała już noc. Zrobiło się zbyt późno na to, żeby próbować tam wrócić przed zmrokiem, musiałem więc znaleźć sobie w pobliżu jakieś miejsce do spania. Natrafiłem na coś w rodzaju opuszczonej fabryki. Znalazłem kawałek kartonu i wyczerpany położyłem się na nim za wielką stertą śmieci w ciemnym kącie na tyłach budynku. Dosyć tam śmierdziało, lecz przywykłem już do takich zapachów. Przynajmniej nie było mnie widać. Tamtej nocy obudziła mnie sfora groźnie wyglądających psów, które ujadały pod pobliską latarnią. Wziąłem do ręki kamień, ułożyłem sobie jeszcze kupkę w pobliżu i tak musiałem zasnąć, bo kiedy obudziły mnie gorące promienie słońca padające mi prosto na twarz, kamienie nadal leżały obok. Psów nigdzie nie było.

Wkrótce zacząłem poznawać okolicę wokół stacji, z jej sklepikami i straganami, przy których szukałem pożywienia. Nie mogłem się oprzeć dochodzącym stamtąd zapachom mango, arbuza, smażonych pikantnych przekąsek czy gulab dźamun albo laddu z kramów ze słodyczami. W dodatku ludzie cały czas jedli na moich oczach: tu kilku mężczyzn rozmawia ze sobą, rozgniatając orzechy, tam inni popijają herbatę i dzielą się niewielką kiścią winogron. Głód dawał mi się wtedy mocno we znaki, żebrałem więc u każdego straganiarza. Zawsze mnie przeganiali, razem z kilkorgiem innych dzieci kręcących się zazwyczaj w pobliżu – było nas na ulicach zbyt wiele, żeby się nad nami litować. Przyglądałem się, jak ludzie jedzą – w większości byli biedni jak moja rodzina, więc zazwyczaj nie zostawiali resztek, ale mogło się przecież zdarzyć, że coś upuścili albo czegoś nie dokończyli. Nie było koszy na śmieci, zatem kiedy ktoś kończył jeść, po prostu rzucał to, co zostało, na ziemię. Podobnie jak wcześniej moi bracia, zorientowałem się, co można bezpiecznie zjeść i co najlepiej zbierać na peronach. Kawałeczki smażonych przekąsek, na przykład samosa, były względnie pewne, kiedy już oskrobało się je z brudu. Niestety, należały również do najbardziej cenionych rodzajów pożywienia i żeby dorwać się do resztek, musiałem okazać się szybszy od innych dzieci. Zazwyczaj żywiłem się tym, co łatwo jest rozsypać, jak orzechy albo pikantna mieszanka bhuja mix z suszoną ciecierzycą i soczewicą. Czasami ścigaliśmy się, kto pierwszy złapie skrawek roti. Wszyscy byliśmy jednakowo

zdesperowani, toteż walki o okruchy nie należały do rzadkości i zdarzało się, że zostawałem brutalnie odepchnięty, a nawet obrywałem pięścią. Byliśmy jak dzikie psy walczące o kość. Choć na ogół nie oddalałem się od stacji i rzeki, zacząłem już poznawać niektóre z pobliskich ulic. Może po prostu wróciły moje wrodzone skłonności do wędrówek, przy czym do zapuszczania się coraz dalej skłaniała mnie także nadzieja, że właśnie za następnym rogiem znajdę jedzenie, jakieś źródło pożywienia, o którym pozostałe uliczne dzieci jeszcze się nie dowiedziały – życzliwego straganiarza, albo skrzynkę odpadów z targu. Miasto tak duże jak to było pełne możliwości. Nie brakowało tu także niebezpieczeństw. Pamiętam, że podczas jednej z takich wypraw trafiłem na ulice pełne stłoczonych ruder i chałup skleconych z bambusa i blachy falistej. Panował tam koszmarny smród, jakby rozkładających się szczątków. Uświadomiłem sobie, że wszyscy przyglądają mi się dziwnie, jakbym bezprawnie wtargnął na ich teren. Natknąłem się na grupkę starszych chłopców palących skręcone z liści papierosy. Zaczynałem się już denerwować i pod wpływem ich spojrzeń zatrzymałem się. Jeden z chłopców, wymachując trzymanym w dłoni papierosem, wstał i ruszył w moją stronę. Coś do mnie wołał, a jego koledzy się śmiali. Nie zrozumiałem ani słowa i stałem dalej, zastanawiając się, co robić. Tamten zbliżył się do mnie wielkimi krokami i dwukrotnie uderzył mnie otwartą dłonią w twarz, nie przestając mówić. Rozpłakałem się osłupiały, a on znowu mnie uderzył, mocno. Upadłem na ziemię i leżałem dalej, szlochając, podczas gdy jego kumple nie przestawali się śmiać. Uświadomiłem sobie, że sprawy mogą przyjąć jeszcze gorszy obrót i że muszę uciekać, więc próbowałem się pozbierać. Wstałem, obróciłem się i zacząłem iść równym krokiem, trochę jak człowiek, który oddala się na widok groźnego psa. Twarz mnie piekła. Może jeśli pokażę im, że nie mam zamiaru zostać na ich terenie, zostawią mnie w spokoju. Kiedy ruszyli za mną, rzuciłem się do ucieczki. Przez łzy wypatrzyłem wąską szczelinę między budynkami i pobiegłem w tamtą stronę dokładnie w chwili, gdy poczułem piekący ból w ramieniu, w które trafił mnie rzucony przez któregoś z nich kamień. Przecisnąłem się przez szparę na zamknięte podwórze. Nie widziałem żadnej drogi, którą mógłbym się stamtąd wydostać, a po drugiej stronie szczeliny słyszałem krzyki chłopców. Pod moimi stopami ścieliły się śmieci tworzące pod przeciwległą ścianą wysoką stertę. Pomyślałem, że jeśli się na nią wdrapię, może zdołam się tamtędy wydostać. Kiedy szedłem ostrożnie przez podwórze, chłopcy z gangu pojawili się w innym przejściu, którego nie zauważyłem. Zaczęli wyjmować coś z zardzewiałego kosza na odpadki, a ich przywódca krzyknął. W tej samej chwili w powietrzu poszybowała butelka i rozprysła się na ścianie za moimi plecami. Za nią poleciały kolejne, rozbijając się dokoła mnie. Wiedziałem, że prędzej

czy później któryś wyceluje dobrze i mnie trafi. Potykając się i robiąc uniki, dotarłem do sterty śmieci, która szczęśliwie nie osunęła się pod moim ciężarem. Wspiąłem się na samą górę, podciągnąłem się na krawędź muru i zacząłem po niej biec, modląc się, żeby tamci nie próbowali wdrapać się tam za mną. Butelki wciąż rozbijały się na murze poniżej i świstały obok moich nóg. Być może przyglądanie się, jak uciekam, było dla nich wystarczającą atrakcją. W każdym razie, kiedy znalazłem się poza ich terytorium, nie chciało im się gonić mnie dalej. Najszybciej jak się dało przebiegłem chwiejnie po murze jeszcze kawałek. Znalazłem bambusową drabinę opartą o mur na tyłach czyjegoś domu, zszedłem po niej, przemknąłem przez wnętrze budynku i wybiegłem frontowymi drzwiami, mijając kobietę z niemowlęciem na kolanach. Chyba nawet mnie nie zauważyła, a ja popędziłem w stronę majaczącego w oddali mostu.

Nad rzeką, podobnie jak podczas poszukiwań pożywienia, nigdy nie przestawałem rozglądać się za bezpiecznym kątem do spania. Często po powrocie do miejsca, w którym nocowałem wcześniej, zastawałem tam już innych ludzi i musiałem je opuścić. Kiedy indziej znowu niespodziewanie znajdowałem lepsze lokum. Spanie pod gołym niebem, w ciągłym napięciu, stale trzymając się na baczności, oznaczało, że zawsze byłem zmęczony. Kiedyś szedłem ostrożnie o zmierzchu wzdłuż rzeki, aż po raz pierwszy znalazłem się pod potężną konstrukcją mostu. Zobaczyłem tam kilka niewielkich drewnianych platform ze złożonymi w ofierze monetami i kawałkami kokosa ułożonymi pod obrazkami i małymi figurkami bóstwa – Durgi, wojowniczego wcielenia Wielkiej Bogini, Mahadevi, znanej mi z zasłyszanych kiedyś opowieści. Siedziała na tygrysie, a w jej licznych rękach wirowały różne rodzaje broni, której wedle mitów użyła do zabicia demona. W świetle migoczących lampek z terakoty przedstawiała przerażający widok. Ale było także coś krzepiącego w tych maleńkich światełkach wśród gęstniejącego dokoła mroku. Usiadłem więc pod mostem i patrzyłem na rzekę. Będąc wiecznie głodnym, nie potrafiłem oprzeć się pokusie, jaką stanowiły dla mnie ofiary. Zabrałem kilka kawałeczków owoców i zjadłem je. Zabrałem także kilka monet. Nie miałem ochoty opuszczać tego miejsca. Czułem się tam bezpieczny. Oprócz ołtarzyków zobaczyłem też coś w rodzaju wystającego ponad wodę drewnianego pomostu. Upewniłem się, że deski są mocne i stabilne, i wdrapałem się na nie. Czułem się, jakbym znalazł się w świętym miejscu, do którego ludzie przychodzą się modlić do bogini. Leżałem na twardych drewnianych deskach, słuchając plusku płynącej poniżej wody, i rozmyślałem o mojej rodzinie, o tym, że matka i rodzeństwo z pewnością myślą teraz o mnie. Wydaje mi się, że moje uczucia były już wtedy nieco inne niż zaraz po przyjeździe – mniej bolesne, mniej przejmujące, a jednak w jakiś sposób głębsze. Wprawdzie wciąż tęskniłem za

domem, lecz już nie tak intensywnie jak na początku. Choć nadal rozpaczliwie chciałem tam wrócić, to uczucie nie wypełniało mnie bez reszty. Nie porzuciłem nadziei na powrót do rodziny, ale byłem coraz bardziej skupiony na tym, żeby przeżyć tu i teraz, żeby przetrwać kolejne dni. Sądzę, że życie na ulicy zaczęło być po prostu bardziej realne niż życie w rodzinnym mieście, którego nie mogłem znaleźć. Dom, który straciłem, wydawał się coraz bardziej odległy. Może nawet zaczynałem czuć, że ulica stała się w jakimś stopniu moim domem, przynajmniej na razie. Kiedy obudziłem się następnego ranka, w pobliżu medytował jeden z odzianych w szafranowe szaty świętych wędrowców o dzikim wyglądzie. Wkrótce dołączyli do niego inni, niektórzy rozebrani do pasa, jeszcze inni z długimi zdobionymi kijami. Odszedłem niepostrzeżenie. Zdawałem sobie sprawę, że spałem na ich miejscu i zabrałem część ich ofiar, przypuszczałem także, że deski nad wodą miały posłużyć za kolejny ołtarz Durgi. Oni jednak nie zrobili mi nic złego, nawet mnie nie obudzili i w tamtej chwili czułem się bezpiecznie w ich towarzystwie, prawie tak jakbyśmy wędrowali razem.

W niektóre dni, nie mając nic do roboty, chodziłem na bocznice kolejowe i włóczyłem się wzdłuż licznych w takich miejscach torów. Zawsze kręciły się tam inne dzieci, szukając czego się dało albo po prostu wypełniając sobie czas, podobnie jak ja. Może one też się zgubiły i teraz zastanawiały się, które tory prowadzą do ich domu. Od czasu do czasu przejeżdżał pociąg, wydając głośny ostrzegawczy sygnał. Pewnego cichego, upalnego dnia błąkałem się tam tak długo, aż osłabłem od słonecznego żaru i usiadłem na torach, prawie zasypiając. Podszedł do mnie jakiś mężczyzna w brudnej białej koszuli i spodniach i zapytał, co robię w tak niebezpiecznym miejscu. Choć odpowiedziałem swoim łamanym hindi, on nie tylko zorientował się, o co mi chodzi, ale w dodatku zaczął mówić wolniej i uważniej, żebym go zrozumiał. Powiedział, że wiele dzieci ginie tutaj pod kołami pociągów, a inne tracą ręce i nogi. Dodał, że dworce kolejowe i bocznice to nie place zabaw. Powiedziałem, że się zgubiłem, i zachęcony tym, że trafił się ktoś na tyle cierpliwy, żeby mnie wysłuchać i spróbować zrozumieć, co mówię, wyjaśniłem, że pochodzę z Ginestlay, lecz wygląda na to, że nikt nie wie, gdzie to jest, więc zostałem sam bez rodziny i domu. Wysłuchał spokojnie mojej historii, a był to pierwszy raz, kiedy udało mi się ją komukolwiek opowiedzieć, i powiedział mi, że zabierze mnie do swojego domu, da mi jeść i pić, a nawet pozwoli mi u siebie zanocować. Nie posiadałem się z radości. Ktoś nareszcie zatrzymał się, żeby mi pomóc, pojawiła się szansa ratunku. Poszedłem z nim bez wahania. Mężczyzna okazał się robotnikiem kolejowym. Mieszkał w niewielkiej chatynce obok

miejsca, w którym tory zbiegały się przy wjeździe na ogromny czerwony dworzec. Jego schronienie zostało sklecone z kawałków blachy falistej połączonych kawałkami grubego kartonu. Konstrukcja trzymała się na drewnianej ramie. Mieszkał tam razem z kilkoma innymi robotnikami i zaprosił mnie, żebym zjadł z nimi wszystkimi kolację. Po raz pierwszy odkąd się zgubiłem, usiadłem przy stole i zjadłem przygotowany przed chwilą posiłek, który był jeszcze ciepły. Do dziś pamiętam, że był to dal z soczewicy z ryżem przyrządzony przez jednego z robotników nad małym ogniem w rogu szopy. Odniosłem wrażenie, że mężczyznom nie przeszkadza moja obecność, nie narzekali, że muszą się podzielić posiłkiem. Byli bardzo biedni, ale to, co mieli: dach nad głową i pracę, niezwykle ciężką, wystarczało, żeby mogli żyć na innych prawach niż bezdomni. Mogli sobie pozwolić na prosty posiłek i na to, żeby mnie nim poczęstować. Była to bardzo skromna porcja, ale jakże wiele zmieniała dla kogoś takiego jak ja – spotkałem ludzi, którzy chcieli nakarmić i przyjąć pod swój dach obcego. Czułem się, jakbym przeniósł się do zupełnie innego świata niż ten, w którym żyłem, a wystarczyło do tego kilka kawałków blachy falistej i garść soczewicy. Po raz drugi poczułem się, jakby dobroć drugiego człowieka uratowała mi życie. W głębi szopy znajdowało się wolne proste posłanie ze słomy, na którym zasnąłem prawie tak wygodnie i spokojnie, jakbym już wrócił do domu. Robotnik wspomniał, że zna kogoś, kto być może mógłby mi pomóc, a następnego dnia oznajmił, że ów człowiek ma do niego przyjść. Czułem niewypowiedzianą ulgę. Wszystkie moje przeżycia od razu wydały mi się jedynie złym snem. Niedługo wrócę do domu. Mężczyźni poszli do pracy, a ja spędziłem cały dzień w szopie, czekając na mojego wybawiciela. Zgodnie z obietnicą, następnego dnia pojawił się tamten człowiek. On również mówił powoli, prostymi słowami, które rozumiałem. Miał na sobie czysty garnitur i roześmiał się, kiedy pokazałem na jego sumiasty wąs, mówiąc: „Kapil Dev”. Tak nazywał się ówczesny kapitan reprezentacji Indii w krykiecie, do którego był podobny. Mężczyzna usiadł na moim posłaniu. – Chodź tu i opowiedz mi, skąd jesteś – powiedział. Zrobiłem to, o co poprosił, i zrelacjonowałem mu, co mi się przytrafiło. Chciał dowiedzieć się jak najwięcej o miejscu, z którego pochodzę, żeby pomóc mi je odnaleźć, i kiedy starałem się wszystko dokładnie opisać, wyciągnął się na posłaniu, pociągając mnie, żebym położył się obok niego. Podczas mojej włóczęgi przytrafiło mi się wiele dobrych i złych rzeczy, podejmowałem zarówno dobre, jak i złe decyzje. Instynkt nie zawsze wyraźnie podpowiadał mi, co robić, ale wyostrzyły go tygodnie życia na ulicy, pełne świadomie i nieświadomie dokonywanych

ryzykownych wyborów. Gdy udaje się człowiekowi wyjść cało z opresji, uczy się ufać instynktowi. Niewykluczone, że każdy pięciolatek poczułby się niezręcznie, leżąc na łóżku obok obcego mężczyzny. Nie wydarzyło się nic niestosownego, ów człowiek nawet mnie nie dotknął, a jednak nie dałem się zwieść cudownym obietnicom odnalezienia mojego domu. Czułem, że coś jest nie tak, uznałem jednak, że lepiej zrobię, nie okazując mu braku zaufania. Udawałem, że mu wierzę. Kiedy mówił, że zna pewne miejsce, do którego możemy pójść razem następnego dnia i załatwić, żebym wrócił do domu, pokiwałem głową i zgodziłem się. Jednocześnie nie miałem cienia wątpliwości, że powinienem trzymać się od tego mężczyzny z daleka i że muszę wymyślić jakiś plan, aby się wymknąć. Tamtego wieczoru po kolacji, podobnie jak dzień i dwa dni wcześniej, umyłem talerze w starej odrapanej wannie stojącej w kącie przy drzwiach. Mężczyźni jak zwykle wyszli na herbatę i papierosa i po chwili byli już pochłonięci rozmową i żartami. To była moja szansa. Poczekałem na właściwy moment i wybiegłem na zewnątrz. Pędziłem, jakby od tego zależało moje życie. Teraz, kiedy myślę o tym z perspektywy czasu, obawiam się, że rzeczywiście tak było. Miałem nadzieję, że jeśli ich zaskoczę, to zyskam wystarczającą przewagę, aby nie mogli mnie dogonić. Kolejny raz uciekałem po ciemku, przez tory, nieznanymi ulicami, nie mając dokąd pójść, nie myśląc o niczym oprócz samej ucieczki. Wkrótce opadłem z sił i kiedy znalazłem się w zatłoczonym miejscu, zwolniłem. Może oni wcale nie przejęli się tym, że mnie nie ma, zresztą przecież nie mogli biec za mną aż tutaj. Nagle tuż za moimi plecami ktoś zawołał mnie po imieniu. Podskoczyłem, jakby przeszył mnie prąd elektryczny. Błyskawicznie się pochyliłem, choć i tak byłem znacznie niższy od otaczających mnie ludzi, i ruszyłem w stronę rozstawionych przy krawężniku tętniących życiem straganów z jedzeniem. Była to najbardziej zatłoczona część wąskiej ulicy. Kiedy się rozejrzałem, mignęło mi w tłumie kilku mężczyzn, którzy wyglądali, jakby mnie szukali – brudni osobnicy o surowych twarzach rozglądali się i szybko posuwali się naprzód. W jednym z nich rozpoznałem tego robotnika kolejowego, którego spotkałem jako pierwszego, choć teraz wydał mi się już zupełnie niepodobny do tamtego człowieka. Uciekałem przed nimi, ale ulica wkrótce stała się tak zatłoczona, że nie dało się biec szybko, i czułem, że pogoń się zbliża. Musiałem się ukryć, więc dałem nura w niewielką szczelinę między dwoma domami. Czołgając się tyłem, dotarłem do cieknącej rury ściekowej biegnącej po jednej ze ścian. Rura była na tyle duża, że mogłem się schować w środku. Wszedłem do niej tyłem na czworakach i w końcu uznałem, że nie widać mnie z ulicy. Nie zwracałem uwagi na pajęczyny i śmierdzące ścieki, które płynęły mi po rękach. To, co groziło mi na ulicy, wydawało mi się znacznie gorsze od ciemnego wnętrza rury. Wiedziałem też, że jeśli mnie tu znajdą, nie będę miał którędy uciec. Słyszałem, jak jeden z mężczyzn rozmawia ze sprzedawcą owoców, którego stragan

znajdował się tuż obok mojej kryjówki. Pamiętam nawet, jak wyjrzałem z rury dokładnie w momencie, gdy robotnik kolejowy skierował wprost na nią swoje zimne spojrzenie, i miałem wrażenie, że przez mgnienie oka zatrzymuje je na mnie, by po chwili wahania przesunąć wzrok dalej. Czy naprawdę tak niewiele brakowało, abym został znaleziony? Czy zobaczyłem wtedy tego samego mężczyznę, który zabrał mnie wcześniej do domu? Teraz nie mam pewności, ale być może tamta scena wyryła się w mojej pamięci tak wyraźnie dzięki odkrytej wówczas sile, jaką miała dla mnie zdrada – zaufałem temu człowiekowi i wierzyłem, że chce mi pomóc, więc to, co zrobił, sprawiło, że poczułem się, jakby ziemia rozstąpiła się pode mną, żeby mnie pochłonąć. Nigdy nie zapomnę tego straszliwego uczucia. Siedziałem w ukryciu, dopóki nie nabrałem pewności, że on i pozostali sobie poszli, po czym wyczołgałem się z rury i przemykałem ostrożnie najciemniejszymi zaułkami. Byłem zrozpaczony. Chociaż wszystkie moje nadzieje okazały się daremne, czułem nieopisaną ulgę, że udało mi się uciec. Przynajmniej mój instynkt samozachowawczy wydawał się silny. Myślę, że świadomość, iż potrafię się o siebie troszczyć, w jakimś stopniu dodawała mi siły.

ROZDZIAŁ 4

RATUNEK

Ze strachu, że znajdzie mnie robotnik kolejowy i pozostali jego towarzysze, nie zbliżałem się do dworca. Do tamtej pory, nie licząc sporadycznych wypadów w najbliższą okolicę, byłem zbyt ostrożny, żeby oddalić się od miejsca, w którym wysiadłem z pociągu. Teraz jednak nie miałem wyjścia. Postanowiłem po raz pierwszy przejść na drugi brzeg rzeki. Chodniki po obu stronach długiego mostu były równie zatłoczone jak dworcowe perony, ale ludzie wydawali się tu znacznie bardziej różnorodni. Większość pędziła to w jedną, to w drugą stronę, pojedynczo albo w grupkach – i ci wyglądali na bardzo zajętych, ale niektórzy po prostu kręcili się po moście, jakby na nim mieszkali, tu, ponad wodą. Musiałem schodzić z drogi sunącym gromadnie rodzinom i ludziom taszczącym na głowach niewiarygodne sterty towarów. Mijałem żebraków bez kończyn i oczu, o zniszczonych, trawionych chorobami twarzach, którzy pobrzękując metalowymi miseczkami, nawoływali o rupię lub coś do jedzenia. Biegnącą środkiem mostu jezdnią wlokły się różnorodne pojazdy, łącznie z rikszami i wózkami zaprzężonymi w woły, a od czasu do czasu widywało się nawet zabłąkaną wśród tego chaosu krowę. Skala tego wszystkiego mnie przytłoczyła. Przeciskałem się, jak umiałem, a gdy tylko dotarłem na drugi brzeg rzeki, opuściłem główną ulicę. Tam było spokojniej, a ja snułem się bez celu po labiryncie zaułków i bocznych dróg, zachowując jednak czujność na wypadek, gdyby pojawiły się kłopoty albo szansa pomocy. Po historii z robotnikiem kolejowym zrozumiałem, że nie zawsze łatwo jest odróżnić jedno od drugiego. Choć zetknięcie z oszustem pozwoliło mi uwierzyć we własny spryt, przypuszczalnie nauczyło mnie również, że na dłuższą metę sam sobie nie poradzę. Czyhały na mnie zbyt poważne niebezpieczeństwa i zbyt trudno było je zauważyć. Choć moja nieufność w stosunku do ludzi, którzy okazywali się obojętni albo zgoła źli, jeszcze bardziej się umocniła, towarzyszyło jej rosnące pragnienie znalezienia jakiegoś wyjątkowego człowieka, który naprawdę byłby gotów mi pomóc, jak tamten bezdomny nad rzeką. Bałem się ludzi, a zarazem potrzebowałem ich, żeby znaleźć wyjście z trudnej sytuacji, w jakiej się znalazłem. Wiedziałem, że muszę być bardzo czujny. Ostrożność w połączeniu z koniecznością podejmowania ryzyka miały mi towarzyszyć przez cały czas mojej tułaczki. Zacząłem trochę częściej zwracać się do ludzi. Pewnego razu na jednej z ulic w nowej

dzielnicy spotkałem chłopca w moim wieku, który prowadził głośno dialog z samym sobą, a może ze światem w ogóle. Kiedy zauważył, że mu się przyglądam, powiedział: „Cześć”, i wymieniliśmy kilka nieśmiałych uwag. Wydawało mi się, że zna więcej słów ode mnie i mówi bardziej jak dorosły. Pomyślałem, że pewnie chodzi do szkoły. Tak czy owak, był miły i przez jakiś czas bawiliśmy się razem na ulicy. Potem zaproponował, żebym poszedł z nim do jego domu. Zgodziłem się, choć nie bez obaw. Kiedy dotarliśmy na miejsce, przedstawił mnie matce, a ja opowiedziałem im krótko o tym, co mnie spotkało. Matka chłopca poczęstowała mnie posiłkiem i zaproponowała, żebym został u nich, dopóki nie znajdę kogoś, kto mógłby mi pomóc wrócić do domu. Moja nieufność rozwiała się w obliczu czegoś, co uznałem za szczerą troskę. Trudno było sobie wyobrazić, żeby ta miła kobieta mogła mieć złe zamiary, wierzyłem, że oto pojawia się szansa, by ktoś zabrał mnie z ulicy. Nawet po tak krótkim czasie spędzonym w szopie robotnika ciężko było mi wrócić do spania pod gołym niebem. Jeszcze bardziej niż przedtem pragnąłem poczucia bezpieczeństwa, jakie daje dach nad głową. Byłem szczęśliwy, mogąc zostać w czyimś domu, gdzie mnie nakarmiono i dano mi schronienie. Następnego dnia matka chłopca zaproponowała, abym udał się z nimi nad pobliski staw, gdzie okoliczni mieszkańcy robili pranie. Zabrała się do prania, a my poszliśmy się kąpać. Odkąd się zgubiłem, chodziłem w tych samych czarnych szortach i w białej koszulce z krótkim rękawem. Musiałem być bardzo brudny. Uwielbiałem kąpiel w miejscach, w których nie trzeba było umieć pływać, i jak zwykle czułem, że mógłbym siedzieć w wodzie w nieskończoność. Dzień dobiegał końca, mój nowy przyjaciel wyszedł na brzeg, został wytarty i ubrany, po czym jego matka zaczęła mnie wołać. Być może odwykłem od przebywania w rodzinie i od tego, że matce należy okazywać szacunek, w każdym razie nie miałem ochoty wychodzić z wody, i nie posłuchałem jej. Kobieta szybko straciła cierpliwość i cisnęła we mnie kamieniem, o mało mnie nie trafiając. Rozpłakałem się, a ona zabrała synka, odwróciła się i poszła. Nie pamiętam dokładnie, co wtedy czułem, stojąc sam w płytkim stawie. Może czegoś nie zrozumiałem? Może skoro nie wyszedłem z wody, oni uznali, że nie chcę z nimi wracać do domu? Moja matka nigdy nie rzuciłaby we mnie kamieniem, niezależnie od tego, jak bardzo byłbym niegrzeczny. Tamta kobieta odwróciła się do mnie plecami z taką samą łatwością, z jaką przyjęła mnie w swoim domu. Może tacy po prostu byli ludzie w dużych miastach? Pomimo że mnie zostawili, poznanie tych ludzi pozostało dla mnie pozytywnym doświadczeniem. Poza tym że poczęstowali mnie posiłkiem i użyczyli schronienia, pomogli mi uwierzyć w to, że więcej ludzi, niż z początku sądziłem, rozumie, co mówię. I rzeczywiście, wkrótce spotkałem kolejną taką osobę.

Pewnego dnia kręciłem się w pobliżu sklepu w mojej nowej dzielnicy w poszukiwaniu jedzenia, kiedy pojawił się jakiś chłopiec w wieku mojego brata Guddu, wioząc coś w ręcznym wózku. Nie mam pojęcia, dlaczego zwrócił na mnie uwagę, ale to on pierwszy się odezwał. Nie zrozumiałem, co mówi, a ponieważ nie był agresywny, nie bałem się go, stałem tylko i przyglądałem mu się, kiedy podchodził. Potem wolniej i wyraźniej zapytał, co robię i jak mi na imię. Rozmawialiśmy trochę i powiedziałem, że się zgubiłem, a on zaproponował, żebym zatrzymał się u niego w domu. Niewykluczone, że miałem wątpliwości, pewnie obawiałem się, że będzie chciał mnie skrzywdzić albo odwróci się do mnie plecami, jak matka tamtego chłopca, jednak poszedłem z nim. Ryzykowałem, ale nie bardziej niż pozostając na ulicy. Instynkt, mój podświadomy kalkulator ryzyka, podpowiadał mi zresztą, że ten chłopiec ma dobre zamiary. Przeczucie mnie nie myliło. Chłopak okazał się bardzo miły i spędziłem z jego rodziną kilka dni. Czasami szedłem mu pomóc przy załadunku i wyładunku towaru, który woził wózkiem, a on zawsze był cierpliwy i czułem, że się mną opiekuje. Wkrótce miałem się przekonać, że robi znacznie więcej. Pewnego dnia zaczął ze mną rozmawiać jakoś inaczej, jakby w bardziej „dorosły” sposób, poważnie. Powiedział, że zabierze mnie gdzieś, gdzie być może mi pomogą, i poszliśmy razem przez miasto. Zaprowadził mnie na duży posterunek policji, pełen funkcjonariuszy. Natychmiast zacząłem protestować. Czy to jakaś pułapka? Czy on chce, żeby mnie aresztowano? Chłopak uspokoił mnie, obiecując, że policjanci nie mają złych zamiarów. Wyjaśnił, że spróbują odnaleźć mój dom i rodzinę. Niezupełnie rozumiałem, co się dzieje, ale wszedłem z nim do środka. Nastolatek rozmawiał przez jakiś czas z funkcjonariuszami. Wreszcie wrócił i powiedział, że zostawi mnie pod ich opieką. Nie chciałem, żeby odchodził, i cały czas bałem się policji, lecz darzyłem tego chłopca na tyle dużym zaufaniem, że zostałem. Nie wiedziałem, co innego mógłbym zrobić. Kiedy się pożegnał, byłem smutny i przestraszony, on zaś powiedział, że nic więcej nie może dla mnie zrobić, a to najlepszy sposób, żebym odnalazł drogę do domu. Mam nadzieję, że mu podziękowałem. Wkrótce po jego wyjściu wyprowadzono mnie tylnymi drzwiami z komisariatu. Trafiłem do aresztu, gdzie umieszczono mnie w celi i zamknięto drzwi. Nie miałem pojęcia, czy sprawy przybierają lepszy czy gorszy obrót. Wtedy jeszcze tego nie rozumiałem, ale w rzeczywistości ów nastolatek uratował mi życie, tak samo jak bezdomny nad rzeką. Czasem zastanawiam się, co by się ze mną stało, gdyby nie zabrał mnie do domu albo gdybym nie postanowił mu zaufać. Możliwe, że ktoś inny w końcu zrobiłby to co on albo że zajęliby się mną ludzie z jakiejś organizacji pomocy bezdomnym dzieciom.

Najprawdopodobniej jednak nie przeżyłbym na ulicy. Dzisiaj w Kalkucie jest około stu tysięcy bezdomnych dzieci i wiele z nich umiera przed osiągnięciem dorosłości. Oczywiście nigdy nie dowiem się, jakie zamiary miał robotnik kolejowy i jego towarzysze ani co stało się z dziećmi, które zostały złapane na dworcu tamtej nocy, kiedy spałem w pobliżu, ale jestem prawie pewien, że było to znacznie gorsze od najgorszej z rzeczy, jakie przytrafiły się mnie. Nikt nie wie, ile hinduskich dzieci trafia w ręce handlarzy żywym towarem, którzy sprzedają je do burdeli, jako niewolników, a nawet dla organów – każdy z tych procederów kwitnie z powodu niewystarczającej liczby policjantów i zbyt dużej liczby bezdomnych dzieci. Zaledwie kilka lat po tym, jak zabrano mnie z ulic Kalkuty, odnotowano tam serię morderstw, których ofiarami padali bezdomni. Nieznany sprawca, nazywany „kamieniarzem”, zabijał w nocy, najczęściej w pobliżu głównego dworca, uderzając śpiących tam ludzi w głowę wielkim kamieniem lub bryłą betonu. Do serii podobnych zdarzeń doszło w Bombaju. W ciągu sześciu miesięcy zginęło trzynaście osób i nikomu nie postawiono zarzutów, choć morderstwa skończyły się po zatrzymaniu podejrzanego z zaburzeniami psychicznymi. Gdybym został na ulicy, niewykluczone, że dzisiaj bym nie żył, z całą pewnością zaś nie pisałbym tej książki. Jest tyle rzeczy, które chciałbym wymazać z pamięci, a zawsze będę żałował, że nie zapamiętałem imienia tamtego nastolatka.

Spędziłem noc w celi. Rano przyszli policjanci i zapewnili mnie, że nie zostałem aresztowany ani nie będę miał kłopotów, a oni spróbują mi pomóc. Wcale nie czułem się w tej sytuacji komfortowo, ale nie protestowałem. Był to pierwszy krok mojej wędrówki, która zakończyła się przebyciem połowy świata. Nakarmiono mnie, a potem zaprowadzono do dużego wozu policyjnego wraz z grupą innych dzieci, zarówno starszych, jak i młodszych ode mnie. Przewieziono nas przez miasto do budynku, w którym kilka osób o urzędowym wyglądzie przyniosło nam lunch i coś do picia. Urzędnicy zadawali mi mnóstwo pytań i choć nie zawsze ich rozumiałem, było jasne, że chcą się dowiedzieć, kim jestem i skąd pochodzę. Powiedziałem im wszystko, co wiedziałem. Zanotowali moje odpowiedzi w niezliczonych formularzach i dokumentach. „Ginestlay” nic im nie mówiło. Usiłowałem przypomnieć sobie nazwę miasta, w którym wsiadłem do pociągu, ale pamiętałem tylko, że moi bracia nazywali je jakoś „Burampour”, „Birampur” czy „Berampur”. Choć urzędnicy wszystko zapisywali, tak naprawdę nie mieli nadziei na znalezienie dwóch maleńkich miejscowości, których nazw dokładnie nie pamiętałem. Mogły leżeć w każdej

części kraju. Nie umiałem nawet podać swojego pełnego nazwiska. Byłem po prostu „Saroo”. W końcu, nie znając mojej tożsamości i pochodzenia, nadali mi status zaginionego. Po przesłuchaniu przewieziono mnie inną furgonetką do kolejnego budynku. Wyjaśniono, że mieści się w nim dom dla dzieci takich jak ja, które nie mają dokąd pójść. Zatrzymaliśmy się przed masywnymi, zardzewiałymi drzwiami, przypominającymi bramę więzienia. W murze obok znajdowały się dodatkowo malutkie drzwiczki. Zastanawiałem się, czy jeśli raz wejdę do środka, to kiedykolwiek uda mi się stamtąd wydostać. Ale skoro dotarłem aż tam, nie chciałem już wracać na ulicę. Za bramą na ogrodzonym terenie stały duże budynki, zwane „domem”. Ten, do którego mnie zaprowadzono, był ogromny – na dwóch kondygnacjach wszędzie bawiły się lub siedziały w grupkach setki, może tysiące dzieci. Weszliśmy do wielkiej sali ze wspólną łazienką na odległym końcu i z niezliczonymi rzędami piętrowych łóżek zajmujących całą długość pomieszczenia. Pokazano mi posłanie z moskitierą. Miałem je dzielić z małą dziewczynką. Dano mi jeść i pić. Na pierwszy rzut oka to, co zobaczyłem, odpowiadało mniej więcej moim wyobrażeniom o szkole, tylko że tutaj w pokojach stały łóżka i spędzało się tu noc, więc bliższym skojarzeniem był szpital, a nawet więzienie. Z pewnością z upływem czasu czułem się tam coraz mniej jak w szkole, a bardziej jak w więzieniu, z początku jednak byłem szczęśliwy, że się tam znalazłem, że mam dach nad głową i dostaję jeść. Wkrótce dowiedziałem się, że nad moją salą jest druga, również z tyloma łóżkami i też pełna dzieci. Zdarzało się, że sypialiśmy po troje, a nawet czworo w jednym łóżku, a czasem przenoszono nas z miejsca na miejsce, tak że spaliśmy z różnymi osobami albo nawet na podłodze, jeśli w ośrodku przebywało zbyt wiele dzieci. Łazienki rzadko były sprzątane. Wszystko razem napełniało mnie grozą, szczególnie nocą, kiedy wyobraźnia podsuwała myśli o duchach czających się w każdym kącie. Teraz uważam, że być może atmosfera tamtego miejsca miała coś wspólnego z wcześniejszymi przeżyciami dzieci, które do niego trafiały. Niektóre zostały porzucone przez własne rodziny, inne były przez nie maltretowane, więc odebrano je rodzicom. Zaczynałem się uważać za szczęściarza. Poza niedożywieniem nic mi właściwie nie dolegało, a tu zobaczyłem dzieci bez nóg, bez rąk albo w ogóle bez kończyn. Niektóre nosiły ślady straszliwych obrażeń, inne nie mogły albo nie chciały mówić. Widywałem już wcześniej ludzi kalekich albo chorych psychicznie, którzy krzyczeli do samych siebie i zachowywali się jak opętani, szczególnie na ulicach w pobliżu dworca. Jeśli wydawali mi się przerażający, nie musiałem się do nich zbliżać. Teraz nie miałem wyboru. Musiałem przebywać pod jednym dachem z dziećmi borykającymi się z wszelkiego rodzaju problemami.

Część miała kryminalną przeszłość, była agresywna, ale z powodu młodego wieku nie mogła pójść do więzienia. Niektóre były prawie dorosłe. Później dowiedziałem się, że ów ośrodek nazywał się Liluah i choć był właściwie izbą zatrzymań młodocianych przestępców, umieszczano w nim dzieci zaginione, psychicznie chore, nieletnich złodziei, morderców i członków gangów – wszystkich razem. Ja wiedziałem tylko, że to niepokojące miejsce, w którym nocą budzą mnie krzyki i płacz wielu przerażonych dzieci. Nie miałem pojęcia, co się ze mną stanie, jeśli pozostanę w ośrodku dłużej, ani jak długo przyjdzie mi tam mieszkać. Znowu musiałem się nauczyć, jak przetrwać. Podobnie jak na ulicy, od początku znęcali się nade mną starsi chłopcy. Trudności z wysławianiem się czyniły ze mnie łatwy cel, a to, że byłem mały i dość bezbronny, wyzwalało w prześladowcach najgorsze instynkty. Najpierw się ze mnie wyśmiewali i szydzili, a potem popychali i jeśli nie udało mi się uciec, obrywałem. Szybko nauczyłem się omijać niektóre miejsca podczas zabawy. Pracownicy niechętnie interweniowali, a jeśli już to robili, karę wymierzano bez względu na to, kto zawinił. Przynoszono długą, cienką trzcinkę. Uderzenie nią sprawiało piekący ból, podwójnie dotkliwy, bo miała rozwidlony koniec. Nie brakowało także innych niebezpieczeństw, których udawało mi się uniknąć raczej szczęśliwym trafem niż dzięki zaplanowanym działaniom. Liluah było otoczone wysokim murem, ale pamiętam, że widziałem, jak jacyś ludzie przechodzą przez niego z zewnątrz i wchodzą do budynków. Nie zobaczyłem ani nie słyszałem, co zrobili, lecz na ich widok dzieci zaczęły uciekać z płaczem, a potem obcy się spłoszyli. Nie wiem, czy pracownikom było wszystko jedno, czy po prostu nie byli w stanie nas ochronić. Ośrodek zajmował rozległy teren i sądzę, że powszechnie wiedziano, że przebywają tam dzieci. Najwidoczniej dla ludzi w rodzaju tych, którzy próbowali mnie złapać, gdy byłem bezdomny, mury i bramy nie stanowiły przeszkody. To kolejna z wielu rzeczy, które mogły mnie spotkać, i choć bardzo się starałem, trudno było nie zadręczać się myślą o tych, którzy mieli mniej szczęścia. Im byłem starszy, tym bardziej mi to doskwierało, być może dlatego że wiedziałem więcej o świecie i lepiej rozumiałem ogrom własnego szczęścia. Teraz wiem, jak niewiele dzieci z ulicy znajduje dom, a dla tych, które zostaną z niej zabrane, często nie jest to jeszcze koniec cierpienia. W ciągu kolejnych kilku tygodni, jakie spędziłem w Liluah, niektóre dzieci wychodziły przez niewielkie drzwi w murze – nie wiedziałem, dlaczego im na to pozwolono ani dokąd poszły. Może ktoś odnalazł ich rodziny? Zastanawiałem się, co się stało ze starszymi, które dorosły, mieszkając za murami ośrodka. Może wysłano je w jakieś inne miejsce albo po prostu wypuszczono na ulicę po przekroczeniu pewnego wieku.

Modliłem się, żeby niezależnie od powodu być jednym z tych, którzy opuszczają to miejsce wcześniej. I w końcu tak się stało, mniej więcej miesiąc po moim przybyciu. Wtedy jeszcze tego nie wiedziałem, ale ponieważ nikt nie zgłosił mojego zaginięcia, a urzędnicy nie wiedzieli, skąd pochodzę, postanowili odesłać mnie do sierocińca. Wezwano mnie do biura i powiedziano, że zostanę wysłany do innego domu, o wiele ładniejszego. Zaprowadzono mnie pod prysznic i dano mi nowe ubranie. Jak zwykle zrobiłem, co mi kazano. Wszyscy mówili, że mam szczęście, i choć nie wyglądało na to, żeby znaleźli moją rodzinę, rzeczywiście czułem się wybrańcem losu, mogąc opuścić to miejsce, które zaczęło mi się już wydawać iście piekielne.

Ważną postacią w moim życiu miała zostać pani Sud z Indyjskiego Ośrodka OpiekuńczoAdopcyjnego (Indian Society for Sponsorship and Adoption – ISSA). To ona wyjaśniła mi, że urzędnicy nie mają pojęcia, kim jestem ani gdzie są mój dom i rodzina. Obiecała, że teraz ona będzie próbowała je odnaleźć w miejscach, które mogłyby być tym „Berampurem”, o którym mówiłem. Tymczasem zamieszkam w założonym przez nią domu dziecka o nazwie Nawa Dżiwan. Nawa Dżiwan – co, jak się później dowiedziałem, znaczy w języku hindi „nowe życie” – rzeczywiście okazał się znacznie ładniejszy od Liluah. Mieszkały tam głównie małe dzieci, takie jak ja, a trzypiętrowy niebieski betonowy budynek robił o wiele przyjemniejsze wrażenie. Kiedy weszliśmy do środka, kilkoro dzieci wyjrzało zza rogu, żeby zobaczyć, kto przyjechał. Uśmiechnęły się, a potem uciekły przegnane przez kobietę, która powitała panią Sud i mnie. Zajrzałem do kilku mijanych pokoi i zobaczyłem słońce oświetlające piętrowe łóżka, których stało tu mniej niż w długich salach Liluah. W oknach były kraty, ale zaczynałem już rozumieć, że są potrzebne dla naszego bezpieczeństwa i nie służą temu, żeby nas więzić. Kolorowe plakaty na ścianach również sprawiały, że otoczenie wydawało się bardziej przyjazne niż miejsce, z którego przyjechałem. Choć mieszkało tu mniej dzieci niż w Liluah, także bywało tłoczno i w rezultacie niektóre dzieci czasem musiały spać na podłodze. Zdarzało się, że ktoś budził się mokry od czyichś sików. Rano myliśmy się pobieżnie wodą pompowaną ze studni w pobliżu wejścia do budynku i szorowaliśmy zęby, używając palca zamiast szczoteczki. Na śniadanie dawano nam po szklance gorącego mleka i po kawałku słodkiego hinduskiego chleba lub kilka mlecznych biszkoptów. Dni zazwyczaj mijały spokojnie, bo wiele dzieci szło do szkoły. Ponieważ ja nie chodziłem do niej nigdy wcześniej, teraz zostawałem w domu, czasem jako jedyny, często przesiadując na ganku otoczonym kratami jak klatka. Lubiłem roztaczający się stamtąd widok na duży staw

po drugiej stronie ulicy. Po jakimś czasie poznałem dziewczynkę mniej więcej w wieku Guddu. Mieszkała po drugiej stronie stawu i czasem mnie odwiedzała. Niekiedy podawała mi między szczebelkami jakiś smakołyk, a pewnego dnia podarowała mi naszyjnik z wisiorkiem Ganeśi – boga o głowie słonia. Byłem zdumiony. Jeszcze nigdy nie dostałem żadnego prezentu. Chowałem naszyjnik przed innymi dziećmi, wyjmując go tylko czasem, aby przypatrywać mu się w zadziwieniu. Później odkryłem, że według wierzeń Ganeśa usuwa wszelkie przeszkody, czasem nazywa się go Panem Początków. Zastanawiam się, czy to dlatego ta dziewczynka postanowiła mi go podarować. Teraz wiem, że Ganeśa jest także patronem liter i ksiąg, a więc w jakimś sensie również tej książki. Naszyjnik był czymś więcej niż tylko pięknym przedmiotem, który mogłem nazywać swoim. Dla mnie stanowił namacalny dowód istnienia na świecie dobrych ludzi, chcących mi pomóc. Mam go do dziś i jest jedną z najcenniejszych rzeczy, jakie posiadam. W sierocińcu, podobnie jak w Liluah, trafiali się tacy, którzy znęcali się nad słabszymi, ale byli w podobnym wieku co ja i jakoś udawało mi się ich omijać. Na ogół wystrzegałem się kłopotów, choć pewnego razu jakaś dziewczynka postanowiła uciec i zabrała mnie ze sobą. Nigdy nie myślałem o ucieczce, lecz ona wciągnęła mnie w swój plan i pewnego ranka, zanim zdążyłem się zorientować, co się dzieje, wybiegliśmy razem z budynku. Dotarliśmy do straganu ze słodyczami znajdującego się nieco dalej na tej samej ulicy. Sprzedawca poczęstował nas jakimiś smakołykami, aby zyskać na czasie, i zawiadomił pracowników Nawa Dżiwan, gdzie jesteśmy. Nie pamiętam, żebyśmy zostali wtedy ukarani. W sierocińcu nikt zresztą nie dostawał lania, nie mówiąc o karze chłosty. Za niegrzeczne zachowanie groziła reprymenda albo siedzenie przez jakiś czas samemu.

Wkrótce pani Sud poinformowała mnie, że pomimo wysiłków nie zdołano odnaleźć mojego domu ani rodziny i nic więcej nie da się w tej sprawie zrobić. Pani Sud wydawała się bardzo miła i wierzyłem, że naprawdę chce mi pomóc. Poinformowała mnie, że nie znaleziono Berampur ani mojej matki. Wyjaśniła, że postarają się znaleźć jakąś inną rodzinę, z którą będę mógł zamieszkać. Nie mogłem zrozumieć, o czym mówi. Powoli docierała do mnie straszna prawda: próbowała mi powiedzieć, że już nigdy nie wrócę do domu. W jakimś sensie już się z tym pogodziłem. Moje początkowe rozpaczliwe pragnienie powrotu do domu – tamto przeświadczenie, że jeśli świat natychmiast nie zostanie przywrócony do swojego dawnego stanu, nie przeżyję, po prostu nie będę mógł istnieć – dawno straciło na intensywności. Świat był teraz tym, co widziałem wokół siebie, sytuacją, w jakiej znajdowałem się tu i teraz. Być może opanowałem umiejętność, którą wcześniej zdobyli moi bracia: nauczyłem się radzić sobie samodzielnie z dala od domu, choć oczywiście

ja byłem od nich młodszy, no i brakowało mi tej komfortowej świadomości, że w pobliżu jest matka. Musiałem nieustannie kombinować, jak sobie poradzić, a to wymagało skupienia na tym, co znajdowało się wokół mnie, nie gdzieś daleko. Choć zastanawiałem się, dlaczego dorośli nie mogą po prostu znaleźć właściwego pociągu, który zabierze mnie z powrotem tam, skąd przyjechałem, i to, co usłyszałem od pani Sud, zasmuciło mnie, nie pamiętam, żebym pomimo ostatecznego wydźwięku tych wieści był nimi załamany. Pani Sud powiedziała mi, że w innych krajach mieszkają ludzie, którzy są szczęśliwi, mogąc przyjąć pod swój dach bezdomne hinduskie dzieci, a ona uważa, że mogłaby znaleźć dla mnie taką nową rodzinę, gdybym tego pragnął. Nie jestem pewien, czy zrozumiałem jej propozycję, w każdym razie niewiele się nad nią zastanawiałem. Już po czterech tygodniach spędzonych w Nawa Dżiwan zabrano mnie do biura ISSA, a pani Sud oznajmiła, że znaleziono dla mnie nową matkę i nowego ojca – ludzi, którzy chcieliby wziąć mnie do swojego domu. Mieszkali w kraju, który nazywał się Australia. Pani Sud wyjaśniła mi, że Indie grają z Australią w krykieta, a ja zdawałem sobie sprawę, że musiałem to słyszeć już wcześniej, ale tak czy owak nic więcej o tym kraju nie wiedziałem. Pani Sud dodała, że od niedawna są tam dwaj chłopcy z naszego sierocińca: Abdul i Musa, a wkrótce ma tam wyjechać również Asra – dziewczynka, z którą się zaprzyjaźniłem. Zdarza się po prostu, że dobrzy ludzie z Australii chcą ofiarować biednym hinduskim dzieciom dom i możliwości, jakich w Indiach większość z nich nigdy by nie miała. Po powrocie do Nawa Dżiwan Asrze i mnie pokazano zachwycające niewielkie czerwone albumy ze zdjęciami zrobionymi przez tych ludzi, którzy zaproponowali, że będą naszymi nowymi rodzicami. Były tam zdjęcia przedstawiające ich samych, ich domy i rzeczy związane z ich życiem. Gdy przeglądałem swój, oczy o mało nie wyszły mi z orbit. Tamci ludzie wyglądali zupełnie inaczej od tych, do których przywykłem – byli biali! Całe ich otoczenie wydawało się błyszczące, czyste i nowe. Niektórych z tych rzeczy nigdy wcześniej nie widziałem, więc nasi opiekunowie opowiadali Asrze i mnie, co przedstawiają zdjęcia, czytając nam angielskie objaśnienia. W moim albumie było na przykład jedno podpisane: „Twój tata myje nasz samochód. Pojedziemy nim do wielu miejsc”. Mieli samochód! „Dom, który będzie naszym wspólnym domem”. Na zdjęciu widniał duży budynek z mnóstwem szklanych okien. Wydawał się całkiem nowy. Album został nawet zaadresowany: „Dla drogiego Saroo”. Powiedziano mi, że ci państwo, którzy go przysłali, nazywają się Brierley. Było tam także fascynujące zdjęcie odrzutowca z wyjaśnieniem: „Ten samolot zabierze cię do Australii”. Jeszcze w domu, widząc na niebie samolot ciągnący za sobą smugę kondensacyjną, zawsze się zastanawiałem, jakby to było siedzieć tam w środku wysoko w chmurach. Jeżeli zgodzę się polecieć do tych ludzi, wkrótce się tego dowiem.

Czuliśmy, że dzieje się coś doniosłego. Asra była bardzo podekscytowana i często prosiła, aby pokazano nam albumy przechowywane dla bezpieczeństwa przez naszych opiekunów. Siadała ze mną i otwierała swój. Pokazywała zdjęcie i mówiła: „To jest moja nowa mama”. Albo: „To jest mój nowy dom”. Wtórowałem jej: „To jest mój nowy dom! To jest samochód mojego nowego taty!”. Zachęcaliśmy się nawzajem, a jej entuzjazm okazał się zaraźliwy. Czułem się, jakbym dostał książkę z opowiadaniami i przekonał się, że one wszystkie są o mnie, nawet jeśli mnie samego w niej nie ma. Trudno mi było uwierzyć, że to wszystko prawda. O Australii wiedziałem tylko tyle, ile dowiedziałem się z tego czerwonego albumu, ale i tak nie przyszłoby mi do głowy nic więcej, o co mógłbym zapytać. W Nawa Dżiwan wszyscy od czasu do czasu płakali za rodzicami, których stracili. Niektóre dzieci zostały porzucone, rodzice innych umarli. Ja po prostu nie wiedziałem, gdzie jest mój dom, a nikt nie potrafił mi pomóc go odnaleźć. W taki czy inny sposób wszyscy jednak straciliśmy nasze rodziny i nie mieliśmy dokąd wrócić. Teraz pojawiała się szansa, że będę miał nową. Asra mówiła o swojej z entuzjazmem. Nie wiem, czy tak naprawdę dano mi wybór, i niewykluczone, że gdyby się okazało, iż mam wątpliwości, zastosowano by jakąś delikatną perswazję. To jednak nie było konieczne. Wiedziałem, że niewiele mi pozostanie, jeśli nie skorzystam z tej szansy. Miałem wrócić do ośrodka, w którym się nade mną znęcano? Ryzykować powrót na ulicę? Dalej szukać pociągu, którego nawet dorośli nie mogli znaleźć? Powiedziałem, że chcę jechać.

Moja zgoda na przyjęcie do nowej rodziny tak wszystkich uszczęśliwiła, że ich radość okazała się zaraźliwa. Resztki mojej niepewności natychmiast zniknęły. Powiedziano mi, że wkrótce polecę do Australii, żeby spotkać się z nowymi rodzicami, w dodatku samolotem odrzutowym takim jak ten na zdjęciu. Asra była w podobnym wieku jak ja, ale inne dzieci, które leciały do Australii, dopiero zaczynały chodzić albo były niemowlętami. Nie wiem, czy im to wszystko wydawało się bardziej czy mniej przerażające – ile te maluchy rozumiały? Pewnego dnia umyto nas i ładnie ubrano, po czym kilku chłopców i kilka dziewczynek zostało zabranych przez oddzielne taksówki. Chłopcy pojechali do domu pewnej pani, którą kazano nam nazywać ciocią Ulą. Była białą kobietą ze Szwecji, choć oczywiście nic mi ta nazwa nie mówiła. Ciocia Ula przywitała nas w hindi. Miała najładniejszy dom, jaki kiedykolwiek widziałem, a w nim meble sprawiające wrażenie bardzo drogich, zasłony i dywan – wszystko to przypominało zdjęcia z mojego czerwonego albumu. Posadzono nas przy stole i po raz pierwszy dostaliśmy sztućce. Mieliśmy nauczyć się prawidłowo nimi

posługiwać. Do tamtej pory jadałem wyłącznie rękami. Poza tym wyjaśniono nam, jak należy się zachować, na przykład to, że nie powinno się wstawać i nachylać, żeby po coś sięgnąć, albo że należy prosto siedzieć. Wizyta u cioci Uli sprawiła, że byliśmy jeszcze bardziej podekscytowani czekającą nas przygodą. Nie mieliśmy żadnych lekcji angielskiego. W Nawa Dżiwan wisiała na ścianie plansza, na której zilustrowano alfabet, z „A” jak „Apple” i tak dalej, zdaje się też, że nauczono mnie mówić „hello”, ale nie było czasu na nic więcej. Miałem wyjechać z Indii prawie natychmiast, do miejsca, które jak mi powiedziano, znajdowało się bardzo daleko, w innej części świata. Nikt nie wspominał o powrocie, jakby w ogóle się tym nie przejmowano. Wszyscy zgadzali się co do tego, że miałem ogromne szczęście. Opuściłem Indie zaledwie kilka dni po tym, jak powiedziano mi o mojej adopcji (tylko parę miesięcy po przyjeździe do sierocińca, co przy obowiązujących dzisiaj procedurach nie byłoby możliwe). Miałem odbyć podróż do Australii w towarzystwie pięciorga dzieci z Nawa Dżiwan, wśród których znalazła się również moja przyjaciółka Asra, oraz dwojga z innego sierocińca. Po przystanku w Bombaju (który nie nazywał się jeszcze wtedy Mumbai) lecieliśmy do Singapuru, a potem dalej do Melbourne, gdzie miały na nas czekać nowe rodziny. Nowa rodzina Asry mieszkała w stanie Wiktoria, a moja, Brierleyowie, na Tasmanii. Zrobiło mi się smutno, gdy dowiedziałam się, że mam pożegnać się z panią Sud – podczas lotu miały nam towarzyszyć trzy wolontariuszki z Australii i jeden australijski urzędnik. Wszyscy byli dla nas bardzo mili i choć nie mogliśmy się ze sobą porozumiewać, ekscytacja podróżą przesłaniała nam wszelkie obawy. Nie posiadałem się ze szczęścia, kiedy wreszcie wszedłem na pokład ogromnego samolotu. Wydawało mi się niemożliwe, że konstrukcja z tyloma siedzeniami i tyloma ludźmi może latać, a jednak nie pamiętam, żebym się bał. Każde z nas dostało czekoladowy batonik, który ja uważałem za niewiarygodny luksus i oszczędzałem, żeby wystarczył na całą podróż. Rozmawialiśmy i oglądaliśmy film ze słuchawkami na uszach. Fascynowała mnie wtyczka w podłokietniku mojego fotela, to, że mogę zmieniać kanały i regulować dźwięk. Zjedliśmy wszystko, co było w pojemniczkach przykrytych foliowymi wieczkami – już sam fakt, że ktoś przynosił mi jedzenie, wydawał się początkiem nowego życia. Zdaje się, że spaliśmy. Nocleg w Bombaju dostarczył nam kolejnych wrażeń. Przypuszczam, że zatrzymaliśmy się w hotelu o przeciętnym zachodnim standardzie, ale ja nigdy nie widziałem tak luksusowego miejsca. Pokój pachniał niezwykle świeżo, a łóżko było niewiarygodnie miękkie i czyste. Mimo ekscytacji od miesięcy tak dobrze nie spałem. Zachwycałem się łazienką z błyszczącym prysznicem i toaletą. W hotelu zobaczyłem więcej białych ludzi niż kiedykolwiek wcześniej w jednym miejscu i choć wstyd mi się teraz do tego przyznać, pamiętam tylko, że myślałem

o tym, jak bogato wyglądają. Wokół mnie tyle się działo i nie wiem, czy w ogóle zdawałem sobie sprawę, że wkrótce będę mieszkał wśród białych ludzi takich jak oni. Następnego dnia dano mi nową parę białych szortów i koszulkę z napisem „Tasmania”. Przysłali je moi nowi rodzice specjalnie na podróż samolotem do Australii, a ja byłem zachwycony nowym ubraniem. Co więcej, zabrano nas do pobliskiego sklepu z zabawkami, gdzie każde z nas mogło wybrać sobie zabawkę. Przypuszczam, że ta ekstrawagancja była ograniczona jakimś limitem cenowym, choć nie pamiętam, żeby ktoś mi to mówił. Do dziś mam ten samochodzik, który wtedy wybrałem: miał naciągany sprężynowy napęd, tak że można go było puszczać po pokoju. Teraz wiem, że lecąc z Kalkuty do Bombaju, znajdowaliśmy się 9 tysięcy metrów nad moim rodzinnym miastem. Samolot, którym leciałem, musiał zostawić za sobą smugę kondensacyjną podobną do tych, które kiedyś tak mnie fascynowały. Kto wie, być może moja niczego nieświadoma matka, spoglądając pewnego razu w niebo, zobaczyła przypadkiem ten właśnie samolot i ciągnącą się za nim smugę. Nie uwierzyłaby, gdyby jej powiedziano, że jestem na jego pokładzie i lecę do Australii.

ROZDZIAŁ 5

NOWE ŻYCIE

Wylądowaliśmy w Melbourne w nocy 25 września 1987 roku. Całą naszą grupę odprowadzono do salonu VIP, gdzie miały na nas czekać nasze nowe rodziny. Wchodząc tam, czułem się bardzo onieśmielony. Było tam wielu dorosłych i wszyscy nas obserwowali. Natychmiast rozpoznałem Brierleyów ze zdjęć, które tyle razy oglądałem w swoim czerwonym albumie. Próbowałem się uśmiechnąć, zerkając na trzymany w dłoni ostatni kawałeczek czekoladowego batonika. Przeprowadzono mnie przez salon i gdy się zbliżyłem do moich nowych rodziców, powiedziałem: „Cadbury”. W Indiach jest to synonim czekolady. Uściskaliśmy się, a potem mama natychmiast odnalazła się w swojej nowej roli i wyjęła chusteczkę, żeby wytrzeć mi palce. Nie znałem angielskiego, a moi nowi rodzice nie znali hindi, nie mogliśmy więc ze sobą porozmawiać. Usiedliśmy tylko razem i przeglądaliśmy czerwony album, którymi przysłali. Mama i tata pokazywali na dom, w którym miałem zamieszkać, i samochód, który miał nas tam zawieźć, i zaczynaliśmy oswajać się ze sobą nawzajem na tyle, na ile to możliwe. Myślę, że po wszystkim, co mnie spotkało, musiałem być zamknięty w sobie, ostrożny i skryty. Widać to na mojej twarzy na zdjęciach – nie byłem szczególnie przestraszony ani zaniepokojony, po prostu trochę wycofany. Chciałem się najpierw przekonać, co się stanie. W gruncie rzeczy jednak od razu wiedziałem, że z Brierleyami nic mi nie grozi, podpowiadała mi to intuicja – zachowywali się spokojnie, grzecznie, uśmiechali się ciepło, i to pomogło mi poczuć się swobodnie. Widok Asry, która w radosnej atmosferze próbowała się porozumieć z nową rodziną, również mnie uspokajał. Wreszcie opuścili razem lotnisko i chyba pożegnaliśmy się ze sobą, w typowy dla dzieci, pobieżny sposób. Moją rodzinę czekał jeszcze krótki lot nad cieśniną Bassa z Melbourne do Hobart. Naszą pierwszą noc razem mieliśmy spędzić w pokoju hotelowym na lotnisku. Mama od razu włożyła mnie do wanny, namydliła i zastosowała środek przeciwko wszom i gnidom. W porównaniu z australijskimi dziećmi byłem bardzo zaniedbany. Jak się okazało, oprócz zewnętrznych pasożytów miałem tasiemca, złamany ząb i szmery w sercu. Bieda

w Indiach odbija się na zdrowiu, a życie na ulicy niszczy je jeszcze bardziej. Pierwszej nocy w Australii spałem głębokim snem – widocznie całkiem przywykłem już do hoteli. Kiedy rano otworzyłem oczy, zobaczyłem, że mama i tata przyglądają mi się ze swojego łóżka, czekając, aż się obudzę. Z początku tylko wyjrzałem spod prześcieradła. Mama mówi, że dokładnie pamięta tamten poranek. Ona i tata podnieśli głowy, żeby popatrzeć na rysujący się pod prześcieradłem pagórek na pojedynczym łóżku z wystającą na końcu czarną czupryną. Raz za razem zerkałem na nich z pościeli. Kiedy potem, jeszcze gdy byłem mały, wspominaliśmy tę naszą pierwszą noc spędzoną jako rodzina, przypominałem im: „Ja zerkać, ja zerkać”. Nie sądzę, żeby do któregokolwiek z nas w pełni docierało to, co się dzieje: do mnie, że ci obcy ludzie w pokoju mają być moimi rodzicami, do nich – że ten chłopiec z Indii ma być ich synem.

Po śniadaniu, podczas krótkiego lotu do Hobart, po raz pierwszy miałem okazję obejrzeć w moim nowym kraju coś więcej niż wnętrze hotelu czy lotniska. Przywykłem do tłoku i zanieczyszczeń jednego z najgęściej zaludnionych obszarów na ziemi, toteż Australia wydawała mi się pusta, a ulice, budynki, nawet samochody – niewiarygodnie czyste. Nie widziałem nikogo o skórze tak ciemnej jak moja, ale w gruncie rzeczy w ogóle nikogo nie było widać. Ulice były zupełnie wyludnione. Przemierzaliśmy nieznany krajobraz, aż wjechaliśmy na przedmieścia Hobart i zobaczyłem miasto pełne prawdziwych pałaców. Jednym z nich był mój nowy dom. Rozpoznałem go dzięki zdjęciom z czerwonego albumu, w rzeczywistości wydawał się jeszcze większy i bardziej imponujący. W środku znajdowały się cztery sypialnie dla zaledwie trzech osób, a każdy z pokoi był ogromny, schludny i czysty. W wyłożonym dywanem salonie stały wygodne kanapy i największy telewizor, jaki kiedykolwiek widziałem. W łazience była wielka wanna, a w kuchni półki uginające się od jedzenia. I lodówka: uwielbiałem stać przed jej otwartymi drzwiami tylko po to, żeby poczuć wydobywające się z niej zimne powietrze. Najlepsza była moja sypialnia – nigdy jeszcze nie miałem całego pokoju tylko dla siebie. Obydwa domy, w których mieszkaliśmy w Indiach, składały się z pojedynczych pomieszczeń, a potem były już tylko ogromne sypialnie, które dzieliłem z innymi dziećmi. Mimo to nie pamiętam, żebym bał się zasypiać sam. Może przywykłem do tego, śpiąc na ulicy. Bałem się jednak ciemności i rodzice musieli zostawiać drzwi do mojego pokoju otwarte, a w korytarzu zaświecone światło. Na moim miękkim łóżku, nad którym wisiała wielka mapa Indii, leżały nowe ubrania, odpowiednie do noszenia w chłodnym tasmańskim klimacie. A na podłodze stały pudełka pełne książeczek z obrazkami i zabawek. Nie od razu uwierzyłem, że wszystkie one są dla

mnie – że wolno mi je oglądać i bawić się nimi, kiedy tylko zechcę. Byłem ostrożny, chyba trochę się obawiałem, że w każdej chwili może się pojawić jakieś starsze dziecko, które mi je odbierze. Potrzebowałem czasu, żeby przywyknąć do posiadania własnych rzeczy. Tak czy owak, przystosowanie się do zachodniego stylu życia, z mamą i tatą w roli przewodników, szło gładko. Oni w każdym razie twierdzą, że zadomowiłem się od razu. Z początku jadaliśmy wiele potraw z kuchni indyjskiej, a mama stopniowo przestawiała mnie na australijską dietę. Zasadnicze różnice pomiędzy nimi nie kończyły się na smaku. Mama pamięta, jak kiedyś, widząc, że wkłada do lodówki czerwone mięso, podbiegłem do niej z płaczem, wołając: – Krowa, krowa! Dla dziecka wychowanego w hinduskim społeczeństwie zabicie świętego zwierzęcia było naruszeniem tabu. Mama przez chwilę nie wiedziała, co zrobić, ale zaraz się uśmiechnęła. – Nie, nie, to wołowina – powiedziała i to mnie chyba uspokoiło. W końcu zachwyt nad dostępnością na wyciągnięcie ręki takiej obfitości jedzenia przyćmił wszelkie kwestie związane ze smakiem czy kulturą. Tym, co w Australii natychmiast mi się spodobało, była otwarta przestrzeń. W Indiach zawsze przebywałem w większym lub mniejszym mieście – często do woli włócząc się po ulicach, bez przerwy jednak otaczały mnie budynki, drogi i ludzie. W Hobart spędzaliśmy czas bardzo aktywnie: jeździłem z rodzicami grać w golfa, obserwować ptaki i żeglować. Często wypływaliśmy z tatą jego dwuosobowym katamaranem, dzięki czemu jeszcze bardziej pokochałem wodę i wreszcie nauczyłem się pływać. Możliwość patrzenia na horyzont mnie uspokajała. W Indiach zabudowa była tak gęsta, że często nie widziało się wokół niczego oprócz napierających ze wszystkich stron budynków, i czułem się trochę jak w jakimś gigantycznym labiryncie. Niektórzy ludzie uważają zgiełk ruchliwych ulic za ekscytujący i pobudzający do działania, ale z punktu widzenia kogoś, kto żebrze albo usiłuje nakłonić przechodniów, żeby się zatrzymali i go wysłuchali, wygląda to nieco inaczej. Kiedy więc już zadomowiłem się w Hobart, poczułem, że przestrzeń działa na mnie kojąco. Mieszkaliśmy na przedmieściu, które nazywało się Tranmere, a od centrum miasta dzieliła nas rzeka. Mniej więcej po miesiącu zacząłem chodzić do szkoły w sąsiedniej dzielnicy, Howrah. Dopiero po wielu latach dowiedziałem się o niewiarygodnym zbiegu okoliczności. Zanim przybyłem do Australii, przez kilka miesięcy walczyłem o przetrwanie na ulicach Kalkuty w części miasta o nazwie Howrah, która była zarazem nazwą wielkiego dworca kolejowego i mostu. W wersji australijskiej jest to urokliwe nadmorskie przedmieście, ze szkołami, klubami sportowymi i wielkim centrum handlowym. O ile mi wiadomo, swoją nazwę zawdzięcza oficerowi armii brytyjskiej, który służył wcześniej w stolicy Zachodniego

Bengalu i kiedy w 1830 roku przybył do Hobart z zamiarem osiedlenia się, dostrzegł w wyglądzie pobliskich wzgórz i rzeki coś, co przypominało mu Indie. Jeśli w tamtych czasach rzeczywiście istniało jakieś podobieństwo, nie zostało po nim śladu. Uwielbiałem szkołę. W Indiach nie ma darmowej edukacji. Przypuszczalnie nigdy nie mógłbym pójść do szkoły, gdybym nie znalazł się w tasmańskim Howrah. Podobnie jak cała okolica, szkoła była zdominowana przez Anglosasów, choć kilkoro uczniów pochodziło z innych krajów. Uczęszczałem na korepetycje z angielskiego z kolegami z Chin oraz z Indii. Choć sam szybko przywykłem do ludzi o innym kolorze skóry i do otaczającej mnie obcej kultury, z punktu widzenia innych oczywiście się wyróżniałem, szczególnie że miałem białych rodziców. Inne dzieci mówiły o swoich rodzinach, wspominając, że pochodzą ze wsi albo z Melbourne, po czym pytały mnie, skąd przyjechałem, a ja mogłem co najwyżej powiedzieć: „Jestem z Indii”. Ale dzieci są wścibskie. Chciały wiedzieć, co tutaj robię, w białej rodzinie. Mama zaspokoiła ich ciekawość, opowiadając o mojej adopcji podczas spotkania w szkole. To chyba wystarczyło moim kolegom, bo potem wiele już nie pytali. Nie przypominam sobie, żebym w szkole doświadczył przejawów rasizmu. Mama jednak twierdzi, że tak było, tylko wtedy jeszcze tego nie rozumiałem. Być może moja nieznajomość języka miała swoje dobre strony. Podobno kiedyś zapytałem mamę: „Co to znaczy »ciapaty«?”. Bardzo ją to rozzłościło, a innym znowu razem, kiedy staliśmy w kolejce, żeby zapisać mnie do drużyny sportowej, tata słyszał, jak kobieta stojąca przed nim mówi: – Nie chcę, żeby był w tej samej drużynie co ten czarny chłopiec. Nie zamierzam bagatelizować podobnych komentarzy, ale w porównaniu z tym, co słyszałem o doświadczeniach innych obcokrajowców, nie spotkało mnie wiele przykrości i nie mam urazów z dzieciństwa. Niewykluczone, że z punktu widzenia mamy i taty wyglądało to inaczej. Powiedzieli mi na przykład o tym, że źle nas przyjęto w miejscowym Towarzystwie Kultury Indyjskiej, gdzie organizowano obiady i tańce. W Hobart jest dość duża społeczność Hindusów pochodzących z Fidżi i Ameryki Południowej, a także z samych Indii. Z początku chodziliśmy więc do Towarzystwa i bawiliśmy się na organizowanych przez nie imprezach. W pewnym momencie rodzice zauważyli, że traktowano nas tam z pewnego rodzaju podejrzliwością, i dowiedzieli się, że zabranie hinduskiego dziecka z Indii przez białych przybranych rodziców nie jest tam dobrze widziane. Ja oczywiście o niczym nie miałem pojęcia. Należeliśmy także do organizacji o nazwie ASIAC (Australian Society for Intercountry Aid Children – Australijskiego Towarzystwa Pomocy Międzynarodowej dla Dzieci), która udzielała pomocy ludziom w adopcji dzieci z innych krajów. Mama została jej aktywną członkinią, pomagając innym australijskim rodzinom odnaleźć się wśród zmieniających się

procedur, a także radzić sobie ze związanymi z adopcją problemami osobistymi. Za pośrednictwem tej organizacji poznałem dzieci, które podobnie jak ja przyjechały do Australii z innych krajów, a teraz mieszkały w mieszanych rodzinach. Mama mówi, że na pierwszym pikniku zorganizowanym przez ASIAC wydawałem się zaskoczony i jakby trochę urażony, gdy odkryłem, że nie jestem jedynym „wyjątkowym” dzieckiem w Hobart. Pomimo tej lekcji pokory zaprzyjaźniłem się z pozostałymi dziećmi, między innymi z Ravim – innym hinduskim chłopcem, który wraz z rodziną mieszkał w Launceston. W pierwszych latach po moim przyjeździe do Australii nasze rodziny często się odwiedzały. Dzięki ASIAC nawiązałem kontakt z kilkorgiem innych dzieci z Nawa Dżiwan. Moja najbliższa przyjaciółka Asra trafiła do rodziny zamieszkałej w położonym nad rzeką mieście Winchelsea w stanie Wiktoria. Z pomocą rodziców dzwoniliśmy do siebie, a rok po przyjeździe do Australii spotkaliśmy się w Melbourne z Asrą oraz dwoma chłopcami adoptowanymi przez Australijczyków – Abdulem i Musą – i poszliśmy do zoo. Ogromnie się ucieszyłem na widok znajomych twarzy. Wszyscy z entuzjazmem wymienialiśmy wrażenia z naszego nowego życia i wspominaliśmy okres spędzony w domu dziecka. Choć nie było to złe miejsce, nie sądzę, żeby którekolwiek z nas za nim tęskniło. Odniosłem wrażenie, że pozostali są teraz równie szczęśliwi jak ja. W tym samym roku do Hobart przyjechała pani Sud, przywożąc kolejne adoptowane dziecko, Aśę, którą pamiętałem z domu dziecka. Ucieszyłem się, mogąc znowu zobaczyć panią Sud. Dobrze się nami zaopiekowała i do chwili, gdy opuściłem Indie, była chyba najbardziej życzliwą i godną zaufania osobą, jaką spotkałem po tym, jak się zgubiłem. Myślę, że widok dzieci, którym pomogła, w ich nowym środowisku musiał być dla niej źródłem ogromnej satysfakcji. Choć jej podopieczni niejednokrotnie mieli za sobą traumatyczne przejścia, wierzę, że radość z udzielonej im pomocy wynagradzała ciężkie chwile. Pewnie nie każda adopcja kończyła się tak pomyślnie jak moja, ale spotkania z dziećmi, którym pomogła znaleźć rodziny, musiały dawać pani Sud energię potrzebną, żeby wrócić do swojej pracy.

Kiedy miałem dziesięć lat, mama i tata adoptowali drugie dziecko z Indii. Bardzo się cieszyłem, że będę miał rodzeństwo. Właściwie najbardziej mi brakowało mojej siostry, do tego stopnia, że kiedy pytano mnie, co chciałbym dostać na Gwiazdkę, mówiłem czasem: „Chcę Śakilę”. Oczywiście bardzo tęskniłem za matką, ale moja adopcyjna mama od samego początku doskonale się spisywała w swojej roli, wspaniale było także mieć ojca. Nie mogli mi zastąpić rodzonej matki, ale złagodzili ból po jej stracie na tyle, na ile to było możliwe. Dlatego poczucie pustki w moim życiu wynikało głównie z braku rodzeństwa, tym bardziej że bardzo wcześnie przywykłem do radzenia sobie bez opieki rodziców.

Śakilą się opiekowałem, byłem za nią odpowiedzialny. Była mi najbliższa z całej rodziny i to za nią najbardziej tęskniłem – mama pamięta, iż czasem mówiłem, że czuję się winny, bo nie opiekowałem się siostrą tak dobrze, jak powinienem. Niewykluczone, że miałem na myśli ów wieczór, kiedy po raz ostatni wyszedłem z domu wraz z Guddu. Kiedy mama i tata ubiegali się o adopcję po raz pierwszy, nie określili w swoim podaniu żadnych warunków odnośnie do płci, nie podali także innych wymogów. Chcieli po prostu ofiarować dom dziecku, które będzie go potrzebowało, i w ten właśnie sposób adoptowali mnie. Za drugim razem zrobili dokładnie to samo. Mogli adoptować dziewczynkę albo dziecko starsze ode mnie, ale tak się złożyło, że trafił do nas Mantosz – mój młodszy brat. Nie obchodziło mnie to, że nie jest siostrą. Cieszyłem się, że w naszym domu pojawi się drugie dziecko i będę miał się z kim bawić. Spodziewałem się, że podobnie jak ja będzie spokojne i nieśmiałe, zamierzałem mu pomóc przystosować się do życia w nowym miejscu i opiekować się nim. Mantosz i ja bardzo się od siebie różniliśmy, nie tylko ze względu na zwyczajne różnice między ludźmi, ale także z powodu odmienności naszych doświadczeń w Indiach. To jedna z rzeczy, które stanowią o odwadze osób decydujących się na adopcję, szczególnie za granicą: dzieci, które do siebie przyjmują, często pochodzą z trudnych środowisk. To, co wycierpiały, utrudnia im adaptację w nowym miejscu, a dorosłym zrozumienie ich problemów i udzielenie im pomocy. Ja byłem powściągliwy i skryty, Mantosz – przynajmniej z początku – głośny i nieposłuszny. Ja robiłem, co mogłem, żeby byli ze mnie zadowoleni, on się buntował. Mieliśmy ze sobą coś wspólnego – przeszłość Mantosza, podobnie jak moja, kryła w sobie wiele niewiadomych. On też zaznał biedy, nie chodził do szkoły, nie wiedział także z całą pewnością, gdzie ani kiedy się urodził. Przybył do nas jako dziewięciolatek bez aktu urodzenia, dokumentacji medycznej i jakiegokolwiek urzędowego potwierdzenia, skąd pochodzi. Jego urodziny obchodzimy 30 listopada, bo tego dnia wylądował w Australii. Podobnie jak ja, spadł z nieba i miał to szczęście, że wylądował pod opieką Brierleyów w Hobart. Informacje, jakie posiadamy, układają się w następującą historię: Mantosz urodził się gdzieś w okolicach Kalkuty, jego pierwszym językiem był bengalski. W domu panowała przemoc i jego matka uciekła stamtąd, zostawiając go. Wówczas oddano go pod opiekę chorowitej babki. Ona jednak, zbyt niedołężna, aby zadbać o siebie, nie mówiąc o małym chłopcu, oddała go do domu dziecka. I tak Mantosz, podobnie jak ja, trafił do ISSA – ośrodka opiekuńczo-adopcyjnego pani Sud. Procedury prawne zezwalały na to, by podopieczni przebywali w sierocińcu ISSA przez dwa miesiące, podczas których próbowano pomóc dziecku wrócić do biologicznej rodziny lub starano się o adopcję. Pani Sud bardzo chciała umieścić go u Brierleyów, tak abyśmy zostali braćmi.

Mantoszowi nie udało się przejść przez procedurę adopcyjną tak bezboleśnie jak mnie. Fakt, że miał rodziców – nawet jeśli nie mógł do nich wrócić, bo miejsce pobytu matki było nieznane, a ojciec go nie chciał – komplikował adopcję. Po upływie dwóch miesięcy odesłano go do Liluah – tego samego przerażającego ośrodka dla młodocianych przestępców, do którego i ja z początku trafiłem. Tymczasem w ISSA starano się doprowadzić w końcu do adoptowania go przez mamę i tatę. W Liluah Mantosz miał mniej szczęścia niż ja. Doświadczył przemocy fizycznej, był wykorzystywany seksualnie. Później wyszło na jaw, że był także straszliwie maltretowany przez własnych wujów. Złożone procedury prawne trwały dwa lata – i ten okres odcisnął na nim okrutne piętno. Jedyną korzyścią było to, że przed przyjazdem do Australii zdążył lepiej ode mnie opanować angielski i łatwiej mu było się tu porozumiewać. To, co przeżył Mantosz, obnaża ogrom krzywd, jakie mogą wyrządzić biurokratyczne procedury adopcyjne. Kiedy później dowiedziałem się o jego przeszłości, nie mogłem przestać myśleć o nocach spędzonych w Liluah i o tym, jak niewiele brakowało, żeby spotkało mnie to samo co mojego brata.

Kiedy Mantosz przybył do Australii, wyglądało na to, że niezupełnie rozumie znaczenie adopcji, w każdym razie nie zdawał sobie sprawy, że ma zostać tu na stałe. Być może nie wyjaśniono mu tego dostatecznie jasno albo zabrakło mu mojego przeświadczenia o słuszności adopcji. Kiedy zaczęło do niego docierać, że nie wróci już do Indii, miał mieszane uczucia. Sam ich doświadczyłem, choć w mniejszym stopniu, i uważam, że w podobnych sytuacjach tego rodzaju wątpliwości są zrozumiałe. U niego potęgowała je dodatkowo niestabilność emocjonalna wywołana traumą. Zdarzało mu się wybuchać złością bez zrozumiałej przyczyny i choć był wychudzonym małym chłopcem, potrafił być silny jak mężczyzna. Nigdy wcześniej nie miałem z kimś takim do czynienia i niestety w dzieciństwie trochę się go bałem. Mama i tata okazywali mu wiele cierpliwości i miłości, byli przy tym stanowczy. Obaj z Mantoszem bardzo ich podziwiamy za wysiłek, jaki włożyli w to, aby nasza czwórka mogła stać się rodziną. Nie zmienia to jednak faktu, że z początku odczuwałem niepokój. Ze względu na trudności, z którymi borykał się Mantosz, mama i tata musieli poświęcać mu więcej uwagi. Co prawda, zdążyłem się już przystosować, ciągle jednak potrzebowałem potwierdzenia, że rodzice mnie kochają i że jestem dla nich ważny. Zazdrość o rodzeństwo jest rzeczą normalną, ale Mantosz i ja czuliśmy się mniej pewnie ze względu na nasze doświadczenia z przeszłości i przypuszczam, że z tego powodu nasze reakcje były silniejsze niż u większości dzieci. Pewnego wieczoru krótko po przybyciu Mantosza nawet uciekłem z domu. O tym, jak się zmieniłem i ile zdążyłem się nauczyć o sile i miłości drzemiącej w rodzinie, świadczył fakt, że

nie próbowałem już żyć na ulicy. W sposób bardziej typowy dla dziecka z Zachodu testowałem po prostu przywiązanie rodziców. Dotarłem do zajezdni autobusowej tuż za rogiem, lecz wkrótce zgłodniałem i wróciłem do domu. Pomimo wszystkich dzielących nas różnic Mantosz i ja, jak większość braci, spędzaliśmy razem wiele czasu – chodziliśmy wspólnie popływać, łowiliśmy ryby, graliśmy w krykieta i jeździliśmy na rowerach. Mantosz nie traktował szkoły z takim entuzjazmem jak ja. Był sfrustrowany i przeszkadzał na lekcjach, ale przynajmniej podzielał moje zamiłowanie do sportu. Wydawało się, że prowokował rasistowskie komentarze, których mnie udawało się uniknąć, a ponieważ nie pozostawał dłużny prześladowcom, ściągał na siebie kłopoty. To zaś stanowiło dla nich jedynie dodatkową zachętę i zaczęli traktować zaczepianie go jak rodzaj rozrywki. Niestety, wyglądało na to, że nauczyciele nie są przygotowani do tego, żeby pomóc uczniowi doświadczającemu trudności w przystosowaniu się do nowego stylu życia. W dodatku Mantosz z początku nie chciał wykonywać poleceń wydawanych przez kobiety. Było to uprzedzenie, które wyniósł ze swojego hinduskiego domu. Ja także zaraz po przyjeździe musiałem zaakceptować różnice kulturowe między Australią a rodzinnym krajem. Mama pamięta, jak wiozła mnie dokądś samochodem, a ja powiedziałem chmurnie: „Panie nie prowadzić”. Zatrzymała się więc i oznajmiła: „Panie nie prowadzić, chłopcy chodzić piechotą!”. Dostałem nauczkę. Wiem, że mama czuje wyrzuty sumienia, że poświęcając Mantoszowi tyle uwagi, pozostawili mnie trochę samemu sobie. Ale poza dziwnymi napadami złości nic mi szczególnie nie doskwierało, może dlatego że w Indiach przywykłem radzić sobie sam. Lubiłem swoją niezależność. Poza tym nadal wiele rzeczy robiliśmy wspólnie, całą rodziną – w każdy piątek chodziliśmy do restauracji, wyjeżdżaliśmy razem na wakacje. Pewnego razu mama i tata zaplanowali większą rodzinną wyprawę – mieliśmy razem pojechać do Indii. Z początku bardzo się ucieszyłem, a i Mantoszowi ten pomysł chyba też przypadł do gustu. Zawsze otaczały nas indyjskie przedmioty i nigdy nie przestaliśmy myśleć o naszym kraju, a teraz podekscytowani zaczęliśmy wspólnie planować, dokąd pojedziemy i co zobaczymy. Oczywiście żaden z nas nie wiedział, gdzie leżą nasze rodzinne miasta, mieliśmy więc odwiedzić różne miejsca i dowiedzieć się więcej o kraju, w którym się urodziliśmy. W miarę, jak zbliżała się data wyjazdu, obaj zaczęliśmy odczuwać niepokój. Naszych wspomnień z Indii nie można było zaliczyć do szczęśliwych, a im realniejsza wydawała się podróż, tym bardziej ożywały. Sprawy, które udało nam się zostawić za sobą albo przynajmniej wyrzucić z pamięci, teraz powróciły. Z całą pewnością nie chciałem wracać do Kalkuty, a myśl, że każde inne miasto, do którego pojedziemy, może okazać się znajome, że mógłbym odnaleźć drogę do domu, zaczęła u mnie wywoływać wzburzenie. Nadal chciałem odnaleźć rodzoną matkę, ale i pozostać w Australii, w której byłem szczęśliwy. Pragnąłem

dwóch różnych rzeczy. Czułem się zdezorientowany i coraz bardziej zaniepokojony. I być może podróż wywoływała u mnie podświadomy lęk, że znowu się zgubię. Mogę sobie jedynie wyobrażać, co musiało się dziać w głowie Mantosza. W końcu rodzice doszli do wniosku, że wyjazd do Indii wzbudziłby u nas zbyt wiele emocji i że na razie lepiej będzie zostawić uśpione demony w spokoju.

ROZDZIAŁ 6

PODRÓŻ MAMY

Nie mógłbym opisać swojej wędrówki w oderwaniu od przyczyn, które skłoniły moich rodziców do adopcji dwojga hinduskich dzieci. I to nie dwojga dzieci, które sobie wybrali – jak wspomniałem, co niezwykłe u zachodnich par w podobnych sytuacjach, byli przygotowani stworzyć dom dzieciom, które będą go potrzebowały, niezależnie od płci, wieku czy okoliczności, w jakich straciły własne rodziny. To wydaje mi się niezwykłym i bezinteresownym działaniem, a motywy, którymi się kierowali, podejmując taką właśnie decyzję, są częścią mojej historii.

Moja mama – Sue – urodziła się na północno-zachodnim wybrzeżu Tasmanii. Jej rodzice byli emigrantami z Europy Środkowej, którą opuścili po drugiej wojnie światowej. Oboje dorastali w ciężkich czasach. Matka mojej mamy Julie urodziła się na Węgrzech w ubogiej rodzinie, jako jedno z czternaściorga dzieci. Ojciec Julie wyjechał do Kanady, do pracy przy wycince drzew. Miał przysyłać do domu pieniądze, ale nigdy nie wrócił, pozostawiając na pastwę losu żonę i dzieci. Te starsze starały się pomagać matce, jak potrafiły, ale kiedy zaczęła się wojna, prawie wszyscy bracia zostali wcieleni do wojska i zginęli na polu bitwy. Zanim na Węgry wkroczyli Rosjanie, rodzina Julie uciekła do Niemiec. Kiedy walki się skończyły, część wysiedleńców z ich wsi próbowała wrócić do swoich domów, ale rodzina Julie uznała, że to zbyt niebezpieczne. Wielu powracających Węgrów zastawało Rosjan w swoich domach, a kiedy chcieli je odzyskać, zostawali zastrzeleni na ulicach. Pod koniec wojny Julie miała zaledwie dziewiętnaście lat. Ojciec mojej mamy, Josef, był Polakiem. Jego dzieciństwo również było trudne. Kiedy miał pięć lat, zmarła jego matka, a ojciec ożenił się po raz drugi. Macocha tak bardzo nienawidziła Josefa, że podobno próbowała go otruć, i w końcu odesłano go do babki. Mama mówi, że to właśnie z powodu macochy jego babka wychowała go w poczuciu głębokiej nienawiści do kobiet. Kiedy naziści wkroczyli do Polski, Josef przyłączył się do ruchu oporu. Na początku wojny

walczył w partyzantce, strzelał i podkładał bomby, ale wkrótce wojenne przeżycia odcisnęły się na jego psychice. Ostatecznie, pomimo funkcji pełnionej w ruchu oporu, on też uciekł przed zbliżającymi się Rosjanami i wylądował w Niemczech. Josef był atrakcyjnym mężczyzną – wysokim, przystojnym, o ciemnej karnacji, choć wkrótce miał się okazać typem spod ciemnej gwiazdy – i kiedy Julie go poznała wśród wojennej zawieruchy, zakochała się. Po zakończeniu wojny wzięli ślub i wkrótce urodziła im się córka Mary. Czasy wciąż jednak były niespokojne, a drogi i pociągi w całej Europie pełne wysiedleńców. Julie i Josef postanowili zacząć nowe życie w Nowym Świecie. Udało im się przedostać do Włoch i wsiąść na statek, który miał zabrać ich do Kanady, okazało się jednak, że płyną do Australii. Choć podobnie jak wielu innych uchodźców, osiedlili się w miejscu, którego nie wybrali, starali się jakoś ułożyć sobie życie. Julie wraz z dzieckiem spędziła co najmniej rok w cieszącym się złą sławą obozie dla uchodźców w Bonegilla w pobliżu Albury-Wodonga w stanie Wiktoria, podczas gdy Josef pracował przy budowie domów na Tasmanii, mieszkając na placu budowy. Plan był taki, że kiedy znajdzie odpowiednie miejsce dla nich wszystkich, sprowadzi żonę i córkę do siebie. Julie musiało to przypominać historię jej własnego ojca, a jednak Josef dotrzymał słowa i kiedy nadarzyła się okazja, aby zamieszkali wraz z inną rodziną na farmie w okolicy miasteczka Somerset, niedaleko Burnie, znowu byli razem. Josef ciężko pracował, wkrótce kupił sąsiednią działkę i wybudował na niej własny dom. Kiedy Mary miała sześć lat, w 1954 roku urodziła się mama. Niespełna szesnaście miesięcy później przyszła na świat ich młodsza siostra Christine. Jak wielu ludzi, którzy przeżyli wojnę, Josef miał problemy psychiczne, co z biegiem lat coraz bardziej rzucało się w oczy, i właśnie z powodu nastrojów ojca, jego stanów melancholii przechodzących w pełną agresji wściekłość, wczesne dzieciństwo mamy było takie trudne. Wspomina go jako wielkiego, silnego, przerażającego mężczyznę pochodzącego ze świata, w którym bicie żony i dzieci było na porządku dziennym. Jak na prawdziwego Polaka przystało, Josef codziennie pił dużo wódki i upierał się przy monotonnych tradycyjnych posiłkach złożonych ze smażonej wieprzowiny, kapusty i ziemniaków. Mama ich nie znosiła i w rezultacie stała się wychudzonym, chorowitym dzieckiem. Mówi, że do dziś ma mdłości na wspomnienie tego, co musiała jeść, kiedy była mała. Josef zarobił w branży budowlanej sporo pieniędzy, które zainwestował w ziemię. Mama uważa, że mógł nawet być pierwszym milionerem w Somerset, choć nikt nie wie dokładnie, ile był wart jego majątek. Niestety, jego stan się pogarszał, miewał urojenia, bywał niepoczytalny i zaczął robić złe interesy. Uparcie odmawiał też uiszczania opłat i podatków od

nieruchomości. To mogło mieć związek z jego zdrowiem psychicznym albo z odmową uznania władzy, dość, że po prostu nie miał zamiaru spłacić swoich długów, co ostatecznie doprowadziło go do upadku i do rozpadu rodziny.

Mama szybko dorosła i zdołała wydostać się z trudnego położenia. Ponieważ ojciec nalegał, żeby znalazła sobie pracę, zakończyła edukację na dziesiątej klasie i zatrudniła się jako asystentka w aptece w Burnie. Dzięki własnej pensji po raz pierwszy w życiu mogła poczuć się niezależna. Zarabiała około piętnastu dolarów tygodniowo, z których dwa z dumą oddawała matce, pokrywając koszty swojego utrzymania. Większość pozostałych zarobków przeznaczyła na skompletowanie wyprawy ślubnej w nadziei na zamążpójście. Jako szesnastolatka, po latach przeżytych w napięciu i nie dojadając w rodzinnym domu, poczuła, że jej los nareszcie się odmienił. Któregoś dnia, spędzając przerwę na lunch z grupą przyjaciółek, mama zauważyła młodego mężczyznę, który był „aż” z Hobart. Przyjezdny ze stolicy był w Burnie sensacją. Nazywał się John Brierley. Potem wypytał dziewczyny o ich przyjaciółkę Sue i wkrótce zadzwonił zaprosić ją na randkę. John był przystojnym, dwudziestoczteroletnim, opalonym surferem o blond włosach, dobrych manierach i spokojnym usposobieniu. Jego ojciec Anglik pracował jako pilot dla British Airways i kiedy w wieku pięćdziesięciu lat przeszedł na emeryturę, postanowił wyemigrować z rodziną do cieszącej się cieplejszym klimatem Australii. Nastoletni John z początku nie chciał wyjeżdżać z Anglii, ale kiedy zakosztował australijskiego słońca i życia nad morzem, nigdy nie tęsknił za ojczyzną i od czasu przeprowadzki ani razu tam nie pojechał. Dopóki mama nie spotkała taty, właściwie nie interesowała się chłopakami. Miała uraz z powodu własnego ojca i dopiero kiedy jej starsza siostra Mary poznała swojego przyszłego męża, mama przekonała się, że mężczyzna może być przyzwoity, pełen szacunku i nie bić żony ani dzieci. Dzięki niemu uwierzyła, że zdarzają się tacy, którym można ufać. W 1971 roku, rok po tym jak rodzice się poznali, tacie zaproponowano awans, z którym wiązała się przeprowadzka na stały ląd. Zamiast jednak przyjąć propozycję i wyjechać, został na Tasmanii i oświadczył się mamie. Pobrali się pewnej soboty i zamieszkali w niewielkim mieszkanku w Hobart, a w poniedziałek mama zaczęła pracę w pobliskiej aptece. Można powiedzieć, że pojawił się w jej życiu na białym koniu, zawrócił jej w głowie i zanim się obejrzała, byli małżeństwem i mieszkali razem. Ciężko pracując i oszczędzając, dorobili się kawałka ziemi na nadbrzeżnym przedmieściu Tranmere i zaczęli budowę domu, a kiedy w 1975 roku mama skończyła dwadzieścia jeden lat, już w nim mieszkali.

Mamie udało się wyprowadzić z Burnie, lecz jej rodzinie było coraz ciężej, a ona bardzo to przeżywała. Josef dwukrotnie zbankrutował. Za drugim razem popadł w kłopoty za sprawą pięćsetdolarowej grzywny, której nie chciał zapłacić. Został osadzony w areszcie w Burnie i miał tam pozostać, dopóki nie spłaci długów. Ani mama, ani nikt z rodziny nie wiedział, że trzymał w domu tysiące dolarów. Mogli wyciągnąć go z tarapatów, gdyby tylko im o nich powiedział. To był początek równi pochyłej. Księgowy wyznaczony przez sąd przeprowadził licytację, żeby ściągnąć kilka tysięcy dolarów tytułem zaległych podatków oraz grzywny, a potem zażądał kwoty większej niż ta uzyskana z licytacji tytułem swojego honorarium. Rodzina została ze starymi długami oraz nowym wobec księgowego. Kiedy mama miała około trzydziestki, Josef został przeniesiony do więzienia w Hobart, gdzie do wszystkich jego problemów doszły objawy odstawienia alkoholu. Stał się jeszcze bardziej agresywny i w końcu osadzono go w zamkniętym ośrodku psychiatrycznym. Wtedy Josef pożyczył pieniądze od lichwiarza, któremu w ciągu niecałego roku udało się zająć jego pozostały majątek tytułem zaległych odsetek, pozostawiając rodzinę z niczym. Rok później Julie w końcu zostawiła nieprzewidywalnego męża. Ten, ciągle siedząc w więzieniu, groził, że ją zabije, i twierdził, że jest wszystkiemu winna. Przeniosła się do mieszkania, w którym z powodu zatruwającej środowisko pobliskiej papierni wkrótce się rozchorowała, aż w końcu mama – wtedy już matka dwóch adoptowanych synów – zdołała sprowadzić ją do Hobart. Mantosz i ja cieszyliśmy się, że mamy babcię tak blisko. Choć Josef został już wtedy zwolniony, mama nie chciała narażać Mantosza i mnie na kontakt z chorym umysłowo człowiekiem i nigdy go nie poznaliśmy. Zmarł, kiedy miałem dwanaście lat.

Życiowe trudności uczyniły z mamy upartą i zdeterminowaną osobę, sprawiając, że wyznawała nieco inny system wartości niż ludzie, których znała. Pierwsze lata jej małżeństwa przypadły na okres zmian w Australii: po politycznym wrzeniu lat sześćdziesiątych na czele rządu stanął Gough Whitlam, a społeczno-polityczny krajobraz zaczął się zmieniać. Choć rodzice właściwie nie byli hipisami, pociągały ich popularne wówczas „alternatywne” idee. Mówiło się o przeludnieniu, rosły obawy o jego niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne. Były także inne sprawy, na przykład wojna. Tata miał szczęście – nie został wysłany do Wietnamu. Ówczesne postępowe poglądy umocniły mamę w przeświadczeniu, że adopcja potrzebujących domu dzieci z rozwijających się krajów może być sposobem na to, aby zmieniać świat na lepsze. Doświadczenia dzieciństwa i młodości sprawiły, że mama nie wierzyła w świętość więzów krwi. Choć została wychowana jako katoliczka, w kulturze, w której oczekuje się od kobiety,

że będzie rodziła dzieci, ona i tata uznali, że na świecie jest już dostatecznie dużo ludzi, a zważywszy, że miliony dzieci pilnie potrzebują pomocy, oni nie muszą posiadać własnych, aby stworzyć rodzinę. Wszystko zaczęło się jednak od zadziwiającego przeżycia z czasów jej młodości. Mama mówi, że to ono sprawiło, iż zaczęła myśleć o nietradycyjnej rodzinie. Kiedy miała około dwunastu lat, problemy w rodzinie i związane z nimi napięcie doprowadziły ją do pewnego rodzaju załamania. Twierdzi, że doświadczyła wtedy czegoś, co może określić jedynie mianem „wizji”. Poczuła się, jakby przeszył ją prąd elektryczny. Zobaczyła siebie i stojące u jej boku dziecko o brązowej skórze – jego obecność wydawała jej się tak prawdziwa, że czuła nawet ciepło jego ciała. To wywarło na niej tak ogromne wrażenie, że zaczęła powątpiewać we własne zdrowie psychiczne, a nawet zastanawiała się, czy to możliwe, żeby zobaczyła ducha. Jednak z biegiem czasu oswoiła się z ową wizją i uznała ją za coś cennego, rodzaj objawienia, o którym tylko ona wiedziała. Po raz pierwszy w swoim ponurym życiu doświadczyła przejmującego uczucia czegoś dobrego i uchwyciła się go. Jako młoda dorosła osoba, której mąż podzielał jej sposób myślenia, miała szansę wprowadzić tę wizję w życie. Tak więc mama i tata ustalili, że choć mogą mieć własne, ofiarują dom i kochającą rodzinę jakimś dzieciom z biednych krajów, które jej potrzebują. Tata przyznaje, że to mama była siłą napędową tej decyzji, a ona sama mówi wręcz, że gdyby się w tej kwestii nie zgadzali, mogłoby to oznaczać koniec ich małżeństwa – tak bardzo było to dla niej ważne. Ale tata bardzo się cieszył z tego planu i kiedy podjęli już decyzję, nigdy nie mieli wątpliwości, że była słuszna.

Mieli jednak mnóstwo okazji do tego, aby przemyśleć sprawę na nowo. Pierwszy problem pojawił się, kiedy tylko zaczęli zbierać potrzebne informacje. Dowiedzieli się, że zgodnie z tasmańskim prawem stanowym parom, które mogą mieć własne dzieci, nie przysługuje prawo do adopcji. Takie po prostu były wtedy przepisy. Pozostali jednak przy swoich zasadach. Postanowili, że będą sponsorować biedne dzieci za granicą (nadal zresztą to robią), i cieszyli się życiem bezdzietnej pary – jadali wieczorami na mieście, żeglowali, wyjeżdżali co roku na wakacje. Myśl o adopcji stale im jednak towarzyszyła. Nie musieli się przejmować tykaniem zegara biologicznego, a skoro nie starali się o dziecko w jakimś określonym wieku, raczej nie obawiali się, że dotknie ich inne ograniczenie czasowe – określona przepisami maksymalna różnica czterdziestu lat pomiędzy wiekiem młodszego z adopcyjnych rodziców oraz dziecka, której zadaniem było zapobieganie adopcji przez osoby starsze, mogące mieć trudności z opieką.

Od powzięcia przez nich decyzji upłynęło szesnaście lat. Pewnego dnia mama spotkała śliczną ciemnoskórą dziewczynkę Maree, adoptowaną przez mieszkającą w ich mieście parę, która miała także własnego syna. Mama zrozumiała, że przepisy zabraniające płodnym parom adopcji musiały się zmienić. Poczuła, że przebiega ją dreszcz – miała niezwykłe uczucie, że ta dziewczynka mogła być dzieckiem, które przed laty zobaczyła u swego boku. To skłoniło ją do ponownego zbadania tematu i ku jej radości okazało się, że zgodnie z obowiązującymi przepisami, ona i tata mogą się starać o adopcję dziecka z innego kraju. Choć ich życie już od dawna toczyło się ustalonym torem, nie wahali się tego zmienić. Po wielu wywiadach, dostarczeniu ogromnej ilości dokumentów i licznych kontrolach policyjnych dostali zgodę na adopcję i mogli zdecydować, do jakiego kraju zostanie skierowana ich dokumentacja. W agencji adopcyjnej w Wiktorii dowiedzieli się, że w Kalkucie działa instytucja o nazwie ISSA, w której kładzie się nacisk na względy humanitarne. Mówiono, że ISSA sprawniej niż inne organizacje tego typu umieszcza hinduskie dzieci w rodzinach zastępczych. Mamę zawsze fascynowały Indie i orientowała się, w jakich warunkach żyje tam wielu ludzi: w 1987 roku Australia miała 17 milionów obywateli, podczas gdy w Indiach w tym samym roku około 14 milionów dzieci w wieku poniżej dziesięciu lat zmarło z powodu chorób i niedożywienia. Oczywiście adopcja jednego dziecka była zaledwie kroplą w morzu potrzeb, było to jednak coś, co mogła zrobić. Wybrali Indie. Niektórzy adopcyjni rodzice czekali po dziesięć lat na dziecko spełniające postawione przez nich warunki. Jedni chcieli wziąć do siebie niemowlę, inni chłopca albo koniecznie dziewczynkę, jeszcze inni pragnęli adoptować dziecko w określonym wieku. Dla mamy i taty ważne było to, aby przyjść z pomocą komuś, kto jej potrzebuje, a nie wybierać według własnego uznania. Powiedzieli więc, że chcą po prostu „dziecko”. Motto ISSA, instytucji prowadzonej przez cudowną panią Sarodż Sud, brzmi: „Gdzieś czeka dziecko. Gdzieś czeka rodzina. My, w ISSA, pomagamy im się spotkać”. I w naszym przypadku rzeczywiście było to takie proste. Zaledwie kilka tygodni po wysłaniu wniosku mama i tata odebrali telefon. Poinformowano ich, że wybrano dla nich chłopca o imieniu Saroo, który nie zna swojego nazwiska i niewiele wie na temat swojego pochodzenia. Mama mówi, że od chwili, gdy zobaczyli odbitkę zdjęcia zrobionego w ISSA do akt sądowych, poczuli, że należę do nich. Mama była szczęśliwa, kiedy nadeszła wiadomość: gdzieś w głębi ducha zawsze wierzyła, że wizja, którą miała w wieku dwunastu lat, przedstawia jej przeznaczenie i że jest nim przyjęcie dziecka na wychowanie. Miała wrażenie, że musiało minąć szesnaście lat od chwili podjęcia decyzji o adopcji, po to właśnie abym pojawił się ja – chłopiec, który ich potrzebował. Potem wszystko potoczyło się szybko. Przybyłem do Australii zaledwie siedem miesięcy po rozpoczęciu przez nich starań o adopcję i tylko trzy miesiące po tym, jak otrzymali na nią

zgodę.

Mama wierzy, że pomoc dzieciom w trudnej sytuacji w innych krajach – wsparcie finansowe czy adopcja – jest czymś, co powinno brać pod uwagę więcej Australijczyków. Bardzo przeżywała problemy z biurokracją, które opóźniły adopcję Mantosza, i w rezultacie poważnie się rozchorowała. Jest zwolenniczką zastąpienia obowiązujących w Australii zróżnicowanych przepisów stanowych dotyczących adopcji międzynarodowej uproszczonym prawem federalnym. Bardzo krytycznie odnosi się do rządów, które nadmiernie to utrudniają swoim obywatelom, i czuje, że gdyby procedury były trochę prostsze, może więcej rodzin decydowałoby się przyjąć dziecko na wychowanie. Historia mamy utwierdza mnie w przekonaniu, że spotkało mnie niewiarygodne szczęście, wręcz błogosławieństwo. Życiowe trudności zahartowały ją, ze swoich doświadczeń zaczerpnęła siłę, aby czynić dobro. Mam nadzieję, że Mantosz i ja będziemy potrafili zrobić to samo. Ona, wiedząc, czym jest trudne dzieciństwo, mogła stać się wspaniałą matką adoptowanych dzieci i inspiracją dla nas jako dorosłych. Kocham ją za to, kim jest, ale przede wszystkim szanuję ją za sposób, w jaki postanowiła przeżyć swoje życie, i za wybory, których dokonała wraz z tatą. Zawsze będę głęboko wdzięczny moim rodzicom za życie, które mi podarowali.

ROZDZIAŁ 7

DORASTANIE

Kiedy zaczynałem naukę w liceum, mapa Indii wciąż wisiała na ścianie mojego pokoju, ale prawie już jej nie zauważałem wśród plakatów Red Hot Chili Peppers. Dorastałem jako Australijczyk, dumny Tasmańczyk. Oczywiście nie zapomniałem o przeszłości ani nie przestałem myśleć o swojej indyjskiej rodzinie. Nadal pragnąłem zachować wszystkie szczegóły moich wspomnień z dzieciństwa i często odtwarzałem je w myślach, jakbym opowiadał sobie jakąś historię. Modliłem się, żeby moja matka nadal żyła i była zdrowa. Czasami przed zaśnięciem wyobrażałem sobie ulice mojego rodzinnego miasteczka i siebie – jak idę nimi do domu, otwieram drzwi, przyglądam się matce i Śakili, gdy śpią. Przenosiłem się tam w myślach i usiłowałem przekazać im telepatycznie wiadomość, że nic mi nie jest, że nie powinny się martwić. To było prawie jak medytacja. Rzecz jasna, wspomnienia stanowiły zaledwie tło mojego życia, nie jego treść. Byłem typowym nastolatkiem. W szkole średniej miałem znacznie więcej kolegów z innych grup etnicznych niż w podstawówce. Pochodzili z Grecji, Chin i Indii, a ja zupełnie nie odczuwałem już własnej odmienności. Miałem dobrych przyjaciół, grałem na gitarze w szkolnym zespole rockowym i nadal uprawiałem wiele sportów, głównie piłkę nożną, pływanie i lekkoatletykę. Szkoła średnia była niewielka i Mantosz także czuł się tam lepiej niż w podstawówce. Pozostałem dość niezależny i wciąż chodziłem własnymi ścieżkami. Kiedy miałem czternaście lat, jeździłem z przyjaciółmi na pobliskie molo, żeby się wygłupiać i ukradkiem popijać. Wkrótce miałem także dziewczynę. Nie wydaje mi się, żebym był jakoś szczególnie nieokiełznany, ale coraz więcej czasu spędzałem na obijaniu się i wygłupach. Kusi mnie, żeby tłumaczyć tamten etap mojego życia przejściami w dzieciństwie i adopcją, ale prawdę powiedziawszy, po prostu dałem się porwać rzeczom, które odkrywa większość nastolatków. Nigdy nie byłem prymusem, a teraz jeszcze moje szkolne oceny cierpiały z powodu zajęć dodatkowych – zarówno sportowych, jak i towarzyskich. I w końcu wyczerpałem cierpliwość rodziców. Mama i tata byli stanowczymi, ciężko pracującymi ludźmi, więc odnosili wrażenie, że dryfuję bez celu. Postawili mi ultimatum. Mogłem rzucić szkołę po jedenastu klasach i znaleźć sobie pracę (jak później zrobił Mantosz), wziąć się do nauki i zdawać na studia albo

iść do wojska. Byłem wstrząśnięty. Myśl o wojsku mnie zaniepokoiła, na co zresztą liczyli rodzice. Zinstytucjonalizowane życie zbytnio kojarzyło się z domami opieki, o których pragnąłem zapomnieć. Propozycja miała także pewien zdecydowanie pozytywny skutek – przypomniała mi o tym, jak bardzo pragnąłem się uczyć, kiedy mieszkałem w Indiach. Podarowano mi życie, o jakim tam nie mógłbym nawet marzyć, i bez wątpienia cieszyłem się z nim, ale być może nie wykorzystałem jak należy otrzymanej szansy. To okazało się dostateczną motywacją, żebym wziął się do roboty: od tamtej pory byłem przykładnym uczniem, po szkole zamykałem się w pokoju, żeby powtarzać materiał, poprawiłem oceny, a z niektórych przedmiotów byłem nawet najlepszy w klasie. Po skończeniu szkoły zdecydowałem się na trzyletni policealny kurs księgowości, z zamiarem wykorzystania uzyskanych kwalifikacji, aby dostać się na uniwersytet. Znalazłem sobie pracę w gastronomii. Po tamtym pamiętnym ostrzeżeniu mama i tata nie starali się mnie przekonywać, żebym poszedł jakąś określoną drogą, nigdy też nie dali mi odczuć, że jestem im coś winien za to, że mnie adoptowali. Dopóki przykładałem się do realizacji swoich planów, gotowi byli mnie wspierać. Cieszyliby się, gdybym skończył studia, tymczasem dochody i kontakty międzyludzkie związane z pracą w gastronomii przynosiły mi tyle satysfakcji, że bez wahania porzuciłem myśli o księgowości. Przez kilka lat łączyłem pracę i zabawę, zatrudniałem się w barach, klubach i restauracjach w okolicy Hobart – i były to dobre czasy. Żonglowałem butelkami jak Tom Cruise w filmie Koktajl, promowałem koncerty. Ale kiedy zobaczyłem, że moi koledzy z branży po pewnym czasie grzęzną w niej bez dalszych perspektyw, wiedziałem, że chcę czegoś więcej. Postanowiłem zrobić dyplom z hotelarstwa i gastronomii w nadziei, że otworzy mi to drogę do wyższych stanowisk. Tak się szczęśliwie złożyło, że przyznano mi stypendium Australian International Hotel School w Canberze. Ze względu na moje doświadczenie w branży trzyletni kurs skrócono mi do półtora roku. Choć mieszkałem jeszcze wtedy z rodzicami, większość czasu spędzałem w pracy, na uczelni albo u swojej dziewczyny, toteż wyprowadzka nie wydawała się wielką rewolucją. Myślę, że rodzice cieszyli się, że przejmuję inicjatywę. Kiedy spakowałem rzeczy i przeniosłem się do Canberry, wszystkim nam wydawało się to naturalnym krokiem. Jak się okazało, była to najlepsza decyzja, jaką mogłem wówczas podjąć. To właśnie w Canberze moje myśli znowu nieoczekiwanie powędrowały w stronę Indii i sposobów na to, aby odnaleźć rodzinny dom.

Kiedy w 2007 roku wprowadziłem się do akademika colege’u w Canberze, szybko odkryłem,

że nie tylko studiuje tam mnóstwo zagranicznych studentów, ale że większość z nich pochodzi z Indii, głównie z Delhi i z miast znanych już wtedy jako Mumbai i Kolkata. W szkole średniej miałem wprawdzie hinduskich kolegów, ale oni, podobnie jak ja, dorastali w Australii. Poznanie studentów z Indii okazało się zupełnie innym doświadczeniem. Rozmawiali ze mną po angielsku, między sobą zaś porozumiewali się w hindi, dzięki czemu po raz pierwszy od lat usłyszałem prawie zupełnie zapomniany ojczysty język. Moi szkolni koledzy, tak jak ja, mówili tylko po angielsku, więc na początku studiów doświadczyłem czegoś w rodzaju wstecznego szoku kulturowego. W nowym towarzystwie po raz pierwszy zostałem odarty ze swojej hinduskości – zamiast być kimś egzotycznym, stałem się Australijczykiem wśród Hindusów. Pociągali mnie z tej prostej przyczyny, że pochodzili z tego samego miejsca co ja, niektórzy wręcz z miasta, do którego trafiłem, kiedy się zgubiłem. Chodzili tymi samymi ulicami i jeździli tymi samymi pociągami. Odwzajemniali moje zainteresowanie nimi i akceptowali mnie w swoim towarzystwie. Dopiero wśród nich w wieku dwudziestu sześciu lat po raz pierwszy naprawdę odkryłem, co znaczy być Hindusem. Nie w sensie politycznym czy naukowym ani w niezręcznych kontaktach, które w dobrej wierze próbowali nawiązywać moi rodzice. Chodzi mi o to, że zacząłem się czuć dobrze, obcując z kulturą mojego ojczystego kraju i przebywając w towarzystwie jego mieszkańców. Jedliśmy indyjskie potrawy, chodziliśmy razem do klubów, jeździliśmy na wycieczki do pobliskich miasteczek albo spotykaliśmy się u kogoś w domu, żeby oglądać bollywoodzkie filmy masala, te cudowne mieszanki kina akcji, romansu, komedii i dramatu. Nie było to z mojej strony fałszywe ani wymuszone, wydawało się całkowicie naturalne. Ludzi, których wtedy poznałem, nie kojarzono z adopcją ani traumą. Byli zupełnie zwyczajni, po prostu przez przypadek pochodzili z Indii. Zachęcali mnie do tego, abym na nowo nauczył się ojczystego języka, dowiedziałem się także czegoś na temat zmian zachodzących w dynamicznie rozwijających się Indiach. W zamian opowiedziałem im swoją historię. To także okazało się zupełnie nowym doświadczeniem. Dworzec, na którym mieszkałem, moi rozmówcy znali jako olbrzymi Howrah Station, a pobliską rzekę jako Hooghly River. Byli zdumieni, szczególnie ci, którzy pochodzili z Kalkuty i potrafili sobie wyobrazić życie, jakie wtedy prowadziłem. Jestem pewien, że musiało im się to wydawać niewiarygodne, że osoba wywodząca się z takiego środowiska teraz mieszka z nimi w akademiku w Canberze. Z tamtych rozmów wyniknęły dwie rzeczy. Po pierwsze, przeszłość od wielu lat nie wydawała mi się tak żywa. Choć zawsze pielęgnowałem stare wspomnienia, niezliczoną ilość razy odtwarzając je w myślach, od bardzo dawna o nich nie rozmawiałem. Od czasu do czasu opowiadałem komuś swoją historię – głównie dziewczynom, z którymi się spotykałem, ale tylko nielicznym. Nie dlatego że się wstydziłem ani dlatego że chciałem zachować ją

w tajemnicy, ale po prostu dlatego że nie wydawała się już ważna. Za każdym razem zadawano mi wiele pytań, na które musiałem odpowiadać, i czułem, że sposób, w jaki ludzie na mnie patrzą, zmienia się znacznie bardziej, niż powinien. Stawałem się Saroo-który-mieszkał-naulicach-Kalkuty, zamiast po prostu Saroo, a wolałem być Saroo. Opowiedzieć o wszystkim komuś, kto znał miejsca, o których mówiłem, to było zupełnie co innego. Jestem pewien, że ta historia zmieniała ich spojrzenie na mnie, przy czym zamiast przepaści, pojawiała się między nami nowa nić porozumienia. Za sprawą tych rozmów przeszłość powracała na pierwszy plan. Mówienie innym Australijczykom o tym, co przeżyłem w Indiach, było nieco abstrakcyjne, trochę tak, jakbym opowiadał bajkę, niezależnie od tego, jak mi współczuli i jak bardzo się starali wyobrazić sobie, co przeżyłem. Opowiadanie o tym ludziom, którzy na własne oczy widzieli tamte miejsca, sprawiało, że moje wspomnienia wydawały się bardziej realne. Po drugie, opowiadanie mojej historii Hindusom budziło w nich detektywów. Położenie mojego rodzinnego miasta było zagadką, którą chcieli rozwiązać, i zadawali mi mnóstwo pytań dotyczących tego, co zapamiętałem. Ich oczami, po raz pierwszy od czasów Howrah Station, zobaczyłem szansę odnalezienia domu. Miałem przed sobą grupkę ludzi dobrze znających Indie – dorosłych, których potrzebowałem wtedy, kiedy się zgubiłem. Może teraz mogli mi pomóc. Wypróbowałem więc na moich przyjaciołach wszystkie skromne zestawy wskazówek, jakimi dysponowałem. Po raz pierwszy od wielu, wielu lat odtwarzałem sposób pojmowania geografii pięciolatka. Miałem swoje Ginestlay, które mogło być nazwą miasta, ale równie dobrze mogło oznaczać dzielnicę, a nawet ulicę. Była też stacja kolejowa, na której wsiadłem samotnie do pociągu, stacja o nazwie Berampur. Przypominałem przyjaciołom, że urzędnikom z Kalkuty, pomimo prób, nie udało się na podstawie tych szczątkowych informacji ustalić, skąd pochodziłem. Oni jednak upierali się, że to dobry początek. Przyznałem, że mam mgliste pojęcie o tym, jak długo tkwiłem uwięziony w pociągu, ale byłem pewien, że wsiadłem do niego nocą i wydawało mi się, że przyjechałem do Kalkuty przed południem, a w każdym razie z całą pewnością w ciągu dnia. Choć wcześniej byłem przekonany, że koszmarny okres spędzony na ulicach wyrył się w mojej pamięci z najdrobniejszymi szczegółami, pierwsza większa trauma – uwięzienie w pociągu, chwila, w której zrozumiałem, że nie mogę powstrzymać oddalania się od domu – nie wydawała mi się już przytłaczająca. Tamta podróż powracała do mnie jedynie w postaci pełnych rozpaczy migawek i zawsze miałem wrażenie, że musiała trwać od dwunastu do piętnastu godzin. Jedna z moich przyjaciółek, dziewczyna z New Delhi o imieniu Amrin, powiedziała, że jej ojciec pracuje na kolei. Obiecała, że zapyta go, czy zna miejsca o nazwach, które zapamiętałem, położone w odległości około pół dnia drogi od Kalkuty. Byłem podekscytowany i poruszony – jeszcze nigdy nie byłem tak bliski uzyskania pomocy, której przed dwudziestu

laty szukałem na dworcowych peronach. Po tygodniu ojciec koleżanki odpowiedział. Nigdy nie słyszał o Ginestlay. Istniało przedmieście Kalkuty o nazwie Brahmapur, miasto o nazwie Baharampur w bardziej odległym regionie tego samego wschodniego stanu zwanego Zachodnim Bengalem i miasto w stanie Orissa na wschodnim wybrzeżu, dawniej znane jako Berhampur, a teraz także Brahmapur. Pierwsze – przedmieście będące właściwie częścią Kalkuty – oczywiście nie wchodziło w rachubę. Zacząłem się zastanawiać, dlaczego nikt, kogo na Howrah Station pytałem o Berampur, nie pomyślał, że to może być miejsce, którego szukam. Może źle wymawiałem tę nazwę. Albo nikt nie poświęcił mi chwili dostatecznie długiej, żeby zrozumieć, co mówię. Drugie i trzecie miasto nie wydawało się wiele bardziej prawdopodobne. Uważałem, że oba leżą za blisko Howrah Station jak na podróż, którą odbyłem, chociaż chyba nie można było wykluczyć, że jechałem okrężną drogą. Miasto w Orissie znajdowało się niecałe 10 kilometrów od wschodniego wybrzeża, a ja nie widziałem oceanu, dopóki nie przeleciałem nad nim w drodze do Australii. Raz wybrałem się na niezapomnianą wycieczkę podziwiać zachód słońca nad jeziorem niedaleko od mojego rodzinnego miasta, ale otwarte morze widziane w dole z okien samolotu mnie zadziwiło. Czy to możliwe, żebym mieszkał tak blisko wybrzeża i nigdy się o tym nie dowiedział? Moi przyjaciele twierdzili, że mój wygląd pasuje do kogoś, kto pochodzi z Zachodniego Bengalu. Przypomniałem sobie, jak kiedyś w Hobart mama i tata poznali jakichś starszych ludzi z Indii, którzy uważali, że mogę pochodzić ze wschodu. Czy to możliwe, żebym źle zapamiętał podróż pociągiem? Może pięciolatkowi czas i odległość po prostu wydają się dłuższe? W moim umyśle zostało zasiane ziarnko wątpliwości.

Zacząłem do gromadzenia informacji wykorzystywać internet. W domu mieliśmy dostęp do internetu od czasu, gdy byłem w szkole średniej, lecz wtedy to było zupełnie inne medium niż teraz. Oczywiście działał wolniej, szczególnie w czasach sprzed szybkich łącz, kiedy korzystało się z modemów, przy czym to, co dziś nazywamy internetem, kiedy ja kończyłem szkołę, nazywało się po prostu „siecią” i dopiero zaczynało raczkować. Narzędzia takie jak Wikipedia były jeszcze w powijakach, gdy zaczynałem studia. Dzisiaj trudno sobie wyobrazić, że można nie znaleźć w internecie informacji na jakiś temat, nieważne, jak mało znany, ale jeszcze niedawno internet był raczej domeną komputerowych maniaków i naukowców. W tamtych czasach nie istniały także media społecznościowe, a nawiązywanie kontaktu z ludźmi, których się wcześniej nie poznało, było trudniejsze i mniej powszechne. E-mail był raczej formalnym narzędziem porozumiewania się niż sposobem na kontaktowanie się anonimowo z całym światem. Z tych powodów, a także dlatego że moja przeszłość w Indiach od dawna nie zaprzątała mi głowy, wcześniej po prostu nie pomyślałem, że ten względnie

nowy wynalazek może się okazać pożyteczny. W college’u, oprócz zachęcających mnie do poszukiwań hinduskich przyjaciół, miałem całodobowy dostęp do internetu i własny komputer na biurku w pokoju. Zacząłem przeglądać wszelkie informacje, jakie dało się znaleźć na podstawie różnych wariantów pisowni słowa „Ginestlay”, jednak nie znalazłem nic konkretnego. W każdym razie nic, co miałoby jakiś sens. Nazwy przypominające Berampur także nie przynosiły jednoznacznego wyniku – zbyt wiele możliwości i nic więcej, czego można byłoby się uchwycić. Jeśli nawet zacząłem powątpiewać, czy dobrze zapamiętałem te nazwy i czas spędzony w pociągu, nie wątpiłem w swoje wspomnienia związane z rodziną, miasteczkiem czy ulicami, po których biegałem jako dziecko. Wystarczyło, że zamknąłem oczy, a widziałem wyraźnie stację kolejową w Berampur, gdzie wspiąłem się po schodkach pociągu: rozkład peronów, duże przejście dla pieszych ponad nimi na jednym końcu i górującą nad wszystkim wieżę ciśnień na sporym podwyższeniu. Wiedziałem, że gdybym tylko mógł zobaczyć którekolwiek z miejsc podsuwanych mi przez przyjaciół i przez internet albo to, co ktoś uważał za moje rodzinne miasto, od razu wiedziałbym, czy to właściwy trop. Tylko nazw nie byłem pewien. Mapy nie pomagały. Gdzieś wśród tych wszystkich nazw i linii kolejowych był mój dom, lecz nie wiedziałem, gdzie go szukać, zresztą mapy, jakimi dysponowałem, nie były dostatecznie dokładne, żeby pokazać małe wioski, a co dopiero dzielnice czy szczegółowe plany ulic, których potrzebowałem. Mogłem więc jedynie szukać zbliżonych nazw, przeczesując te obszary na mapie, które wydawały się prawdopodobne na podstawie ich oddalenia od Kalkuty, oraz traktując jako wskazówkę swój wygląd zewnętrzny. Zresztą nawet gdybym znalazł miasto o nazwie podobnej do Berampur czy Ginestlay, nie dałoby się sprawdzić, czy o nie chodzi. Tutaj? Któż to wie? Jak miałbym sprawdzić, czy jest tam nasz walący się dom albo zapamiętana przeze mnie stacja? Przez chwilę nawet rozważałem pomysł wyjazdu do Zachodniego Bengalu, żeby prowadzić poszukiwania na miejscu, ale nie traktowałem go zbyt poważnie. Jak długo mógłbym wędrować po różnych regionach kraju w poszukiwaniu znajomych elementów krajobrazu? Indie były ogromne. To byłoby zupełnie jak wskakiwanie do przypadkowych pociągów na Howrah Station. Potem dowiedziałem się, że jednak istnieje mapa, która mogłaby mi pozwolić na włóczęgę po Indiach, i to w dodatku nie opuszczając bezpiecznego miejsca przy własnym biurku do nauki: Google Earth. Wielu ludzi pewnie pamięta swoje pierwsze wrażenia, gdy korzystali z Google Earth. Dzięki zdjęciom satelitarnym każdy mógł popatrzeć na świat z góry, okiem astronauty. Oglądać całe kontynenty, kraje, miasta albo szukać właściwych nazw, a potem dopiero powiększać wybrane obszary, przedstawione na zdjęciach z zaskakującymi szczegółami –

spoglądać znad wieży Eiffla, Ground Zero czy znad własnego domu. Właściwie chyba to właśnie najczęściej ludzie robili najpierw – celowali w miejsce, w którym mieszkali, i patrzyli, jak wygląda z góry, z lotu ptaka, widziane oczyma jakiegoś boga. Kiedy dowiedziałem się, co potrafi Google Earth, moje serce zaczęło szybciej bić. Czy gdybym tylko wiedział, gdzie patrzeć, mógłbym zobaczyć w ten sposób dom mojego dzieciństwa? Google Earth wydawał się stworzony dla mnie – idealne narzędzie. Usiadłem do komputera i zacząłem szukać. Ponieważ nigdy się nie zdarzyło, żeby któremukolwiek z moich rozmówców na dźwięk nazwy „Ginestlay” coś zaświtało, uznałem, że miejsce o nazwie podobnej do Berampur jest najmocniejszym punktem odniesienia, jakim dysponuję. A gdybym je znalazł, wystarczyłoby szukać mojego rodzinnego miasta gdzieś niedaleko, posuwając się wzdłuż linii kolejowej. Skoncentrowałem się więc na miejscach o nazwach brzmiących podobnie do Berampur i oczywiście wyniki wyszukiwania okazały się bardzo liczne – jak Indie długie i szerokie, wszędzie można było się natknąć na jakiś Brahmapur, Baharampur, Berhampur, Berhampore, Birampur, Burumpur, Burhampoor, Brahmpur… i tym podobne. Rozsądek podpowiadał, aby zacząć od dwóch miast zasugerowanych przez ojca Amrin: tego w Zachodnim Bengalu i tego w Orissie. Powoli, ale niezawodnie, ich zdjęcia lotnicze pojawiały się na ekranie – Google Earth działał tak, jak się spodziewałem. Za pomocą tego narzędzia można było zobaczyć wszystkie charakterystyczne elementy krajobrazu i miałem nadzieję, że także zidentyfikować właściwe miejsce niemal równie łatwo, jakbym był na miejscu albo przynajmniej jakbym przelatywał nad nim balonem na rozgrzane powietrze – choć patrząc z góry, trzeba było trochę przegimnastykować umysł, żeby wyobrazić sobie, jak to wygląda, gdy stoi się na ulicy. W Baharampur w Zachodnim Bengalu było kilka stacji kolejowych, ale żadna nie miała przejścia nad peronami, które wyraźnie pamiętałem, a na trasie kolei biegnącej przez Baharampur nie leżało żadne miasteczko o nazwie przypominającej Ginestlay. Ponadto jedna linia mijała w niewielkiej odległości kilka dużych jezior i doszedłem do wniosku, że musiałyby być widoczne z pociągu, a przecież tam, gdzie mieszkałem, nigdy niczego podobnego nie widziałem. Właściwie odniosłem wrażenie, że nic w tej okolicy się nie zgadza. Moje rodzinne miasto leżało w pobliżu łańcucha wzgórz, przez które biegła linia kolejowa. Tu nie widziałem żadnych wzgórz, a wszystko wydawało się porośnięte zbyt zieloną i bujną roślinnością. Region, z którego pochodziłem, powinien przypominać raczej szachownicę pól wokół zakurzonych miasteczek. Nawet zakładając, że odkąd byłem tam po raz ostatni, mogły zajść jakieś zmiany – na przykład przeprowadzono jakieś prace irygacyjne i cały region stał się bardziej zielony – inne szczegóły raczej to wykluczały. Miasto w Orissie, Brahmapur, leżało chyba w bardziej suchej okolicy, ale dworzec miał po obu stronach torów długie zadaszone perony, których układ odbiegał od prostej konfiguracji,

jakiej szukałem. Nie było też widać wieży ciśnień, a zamiast niej znajdowało się tam mnóstwo jakichś silosów, które na pewno bym zapamiętał. Znowu w okolicy torów nie było żadnego Ginestlay. A widząc na zdjęciu, jak blisko morza leży miasto, upewniłem się, że nie mógłbym o tym nie wiedzieć. Nawet jeśli żadna z tych miejscowości nie była tą właściwą, nie należało się poddawać. Chociaż miałem jeszcze wiele, wiele innych miejsc do przeszukania, poczułem się trochę zniechęcony. W dodatku zacząłem się zastanawiać, ile rzeczy przez te wszystkie lata mogło się zmienić. Dworce mogły zostać odnowione albo przebudowane, drogi mogły teraz biec inaczej, miasta mogły się rozrosnąć. Jeśli zmieniło się zbyt wiele, niewykluczone, że rozpoznanie właściwej stacji będzie bardzo trudne. Choć nowe źródło okazało się tak bogate – a może właśnie dlatego że takie było – zrozumiałem, że szukanie domu to ogromne przedsięwzięcie. Ponieważ nie miałem pewności co do pisowni nazw, nie mogłem polegać na funkcji wyszukiwania. Nawet jeśli natknąłbym się przypadkiem na właściwą okolicę, może wcale nie udałoby mi się jej rozpoznać z góry. Jak w tej sytuacji mogę czegokolwiek być pewien? W dodatku szybkość internetu i komputerów pozostawiała wtedy wiele do życzenia. Google Earth był w tym konkretnym przypadku za mało wiarygodny, a wykorzystanie go do oglądania ogromnych przestrzeni niezwykle czasochłonne. Jeśli miałem poważnie traktować swoje studia, nie mogłem całego czasu poświęcać na przeczesywanie Google Earth. Kiedy więc mój początkowy entuzjazm przygasł, powiedziałem sobie, że to zwyczajne wygłupy, i starałem się, aby ta sprawa zbytnio mnie nie zaprzątała. Poprzestałem na sprawdzeniu kilku miejsc, skupiając się na północno-wschodnich okolicach Kalkuty, co zajęło mi kilka miesięcy z przerwami. Nie znalazłem niczego wartego uwagi. Niektórzy z moich przyjaciół przyzwyczaili się już do tego, że raz na jakiś czas ogłaszałem koniec poszukiwań, by potem przyznać, że ciągle nie potrafię z nich zrezygnować. Wielu z nich zdążyło już wrócić do domu, podczas gdy inni zapomnieli o sprawie, kiedy odnieśli wrażenie, że nie jest ona dla mnie aż tak ważna, jak z początku myśleli. W końcu rzeczywiście ją zaniedbałem. Poszukiwania zaczęły mi się wydawać trochę abstrakcyjne. Trudno było zachować wiarę w to, że zmierzam w jakimś określonym kierunku. Szukałem igły w stogu siana, a zadanie wymagało znacznie większego poświęcenia niż to, na które mogłem sobie pozwolić. Przyjechałem do college’u, żeby studiować, a to wymagało sporo uwagi. Nie chciałem też zamienić się w pustelnika spędzającego cały wolny czas przed komputerem. Niektórzy życzliwi mi ludzie ostrzegali mnie nawet, że te poszukiwania mogą przerodzić się w obsesję. Dorastałem jako Australijczyk, w kochającej rodzinie. Zrządzeniem losu moje tragiczne położenie zamieniło się w wygodną egzystencję. Być może nadeszła pora,

aby zostawić przeszłość za sobą i iść naprzód. Teraz rozumiem także, że trochę bałem się swoich wspomnień i broniłem się przed nimi – żyłem nimi tak długo i trzymałem się ich tak kurczowo, że gorąco pragnąłem je zachować, razem z tkwiącym w nich ziarnkiem nadziei. Gdybym wszczął szeroko zakrojone poszukiwania, podczas których nie udałoby mi się niczego znaleźć, czy to by oznaczało, że naprawdę muszę o wszystkim zapomnieć? Gdybym nie natrafił na żaden ślad mojego domu ani rodziny, jak miałbym dalej pielęgnować wspomnienia o nich? Brak możliwości ustalenia czegokolwiek pewnego mógłby zniszczyć i to, co mi pozostało.

Ślad się urwał, a ja tymczasem skończyłem kurs i w 2009 roku wróciłem do Hobart. Znalazłem pracę w barze, żeby zarobić na swoje utrzymanie. Miałem dyplom w kieszeni, niestety, wystarczyło kilka tygodni, żebym zrozumiał, że straciłem zainteresowanie gastronomią i hotelarstwem. Odniosłem takie wrażenie już w Canberze, ale chciałem przynajmniej skończyć rozpoczęte studia. Każdy z nas jako młody człowiek w którymś momencie zastanawia się, co powinien ze sobą zrobić, a przynajmniej w jakim kierunku pójść. Poza koniecznością zdobycia środków do życia nasze myśli zaprząta wtedy to, co wydaje nam się najważniejsze. Nie zaskoczyło mnie, kiedy odkryłem, że dla mnie najważniejsza jest rodzina. Być może czas spędzony z dala od Hobart utwierdził mnie w tym przekonaniu, a mój nieoczekiwany powrót do przeszłości kazał na nowo zastanowić się nad moimi relacjami z rodziną w Hobart. Tak czy owak, przyszło mi do głowy, że rodzinny interes Brierleyów mógłby być klamrą spinającą ze sobą różne strony życia. Bardzo się ucieszyłem, kiedy rodzice przyznali, że to dobry pomysł. Tata prowadzi firmę zajmującą się sprzedażą węży, armatury, zaworów i pomp. W wyniku niezwykłego zbiegu okoliczności przedsiębiorstwo rozpoczęło działalność w dniu, w którym przyjechałem z Indii – tata zostawił wtedy w nowiutkim biurze mojego dziadka, żeby odbierał telefony, i wraz z mamą wyruszył do Melbourne na spotkanie ze mną. Dołączenie do firmy oznaczało codzienną pracę z tatą. Szybko doszedłem do wniosku, że była to świetna decyzja. Praca z nim okazała się bardzo inspirująca. Myślę, że udzieliło mi się coś z jego determinacji, kultu pracy i konsekwencji, z jaką starał się osiągnąć sukces. Z całą pewnością nie pozwalał mi się nudzić, ale to nas dodatkowo do siebie zbliżyło. Mantosz poszedł później w moje ślady i teraz wszyscy pracujemy razem. Równocześnie zaangażowałem się w nowy związek i zamieszkałem z dziewczyną. Powrót do Hobart i wszystko, co potem nastąpiło, przypomniało mi o tym, że szukanie korzeni nie jest najważniejszą rzeczą w moim życiu i nie powinno przesłaniać mi wszystkiego. Rozumiem, że niektórym osobom może się to wydawać dziwne. Adoptowane dzieci, niezależnie od tego,

czy znały swoich biologicznych rodziców, często mówią o uporczywym, dręczącym uczuciu, że czegoś im brakuje: bez kontaktu z biologiczną rodziną, a przynajmniej wiedzy, skąd pochodzą, czują się niekompletni. Ja się tak nie czułem. Nigdy nie zapomniałem swojej hinduskiej matki ani rodziny – i nigdy nie zapomnę – ale to, że zostaliśmy rozdzieleni, nie wywołało u mnie blokady, która nie pozwalałaby mi wieść pełnego i szczęśliwego życia. Szybko nauczyłem się, że należy korzystać z nadarzających się okazji i patrzeć przed siebie. Od tego zależało przetrwanie. Częścią tej postawy było przyjęcie z wdzięcznością wszystkiego, co podarowano mi wraz z adopcją. Ponownie więc spróbowałem się skupić na tym życiu, które miałem.

ROZDZIAŁ 8

POSZUKIWANIA

Trudno chyba o kogoś, kto miałby więcej okazji niż ja, aby przekonać się o tym, jak życie potrafi zaskakiwać. A jednak pewnych rzeczy zupełnie się nie spodziewam i choć niewykluczone, że nauczyłem się lepiej niż inni radzić sobie w nowych okolicznościach będących skutkiem zmian zawodowych, przeprowadzek czy nawet niepowodzeń, to jednak zmiany w życiu uczuciowym przeżywam tak samo głęboko jak każdy. Może nawet trochę głębiej. Praca z tatą i poznawanie zawodu sprzedawcy szły świetnie – zajmuję się tym do dziś. Niestety, związek z moją dziewczyną okazał się burzliwy i przeszliśmy trudne rozstanie. Chociaż to ja zerwałem, czułem się bardzo osamotniony i rozżalony. Przeprowadziłem się z powrotem do domu rodziców. Przeżywałem trudny okres targany sprzecznymi emocjami: odrzuceniem, rozczarowaniem, goryczą, samotnością, poczuciem klęski. Zdarzało się, że nie pojawiałem się w pracy albo przez nieostrożność popełniałem błędy. Rodzice zastanawiali się, jak długo potrwa, zanim się pozbieram i znowu będę tym pozytywnie nastawionym do życia, ufnie patrzącym w przyszłość facetem, na którego według nich wyrosłem. Miałem to szczęście, że przez lata udało mi się zdobyć wielu dobrych przyjaciół. Podczas pewnego przypadkowego i jakże fortunnego spotkania z Byronem, kumplem, którego poznałem, gdy pracowałem w barach i nocnych klubach, padła propozycja, żebym na jakiś czas przeprowadził się do wolnego pokoju w jego mieszkaniu. Byron niedawno został lekarzem i przedstawił mnie ludziom z zupełnie nowego środowiska. Jego życzliwość i nowe twarze naprawdę pomogły mi się pozbierać. Chociaż rodzina jest dla mnie w życiu najważniejsza, przyjaciele z pewnością nie zostają daleko w tyle. Byron zawsze był bardzo towarzyski i lubił się rozerwać, a ja lubiłem od czasu do czasu do niego dołączyć, ale też chętnie zostawałem sam w domu. Choć byłem już znacznie mniej przygnębiony, wciąż rozmyślałem o zerwaniu, usiłując na nowo nauczyć się patrzeć na siebie jak na oddzielną istotę, a nie element pary. I choć nie sądzę, żeby moje dzieciństwo mogło mieć jakikolwiek wpływ na to, jak radziłem sobie z rozstaniem, znowu zacząłem poważnie myśleć o Indiach. Mój gospodarz miał w domu szybkie łącze internetowe, a ja kupiłem sobie nowy szybki

laptop. W moim życiu bywały okresy, kiedy nie czułem potrzeby wracania do przeszłości, ale nigdy o niej nie zapomniałem ani całkowicie nie wykluczyłem ze swojego życia. Teraz znajdowałem się na zupełnie nowym etapie, a moja więź z rodzicami była pełniejsza dzięki temu, że łączyła nas również praca. W pewnym sensie czułem się nawet trochę tak, jakbym spłacał swój dług. To dawało mi dodatkową siłę, żeby stawić czoło emocjonalnemu ryzyku, z jakim wiązało się wznowienie poszukiwań. Tak, miałem sporo do stracenia – każde niepowodzenie w odszukaniu domu podważało moje cenne wspomnienia – lecz mogłem również wiele zyskać. Zastanawiałem się, czy nie próbuję uniknąć tego, co nieuniknione, a także, czy moje przeświadczenie, że niewiadome z przeszłości nie mają wpływu na moją zdolność posuwania się naprzód, nie było przypadkiem odrobinę na wyrost. No i wreszcie może najzwyczajniej w świecie nie przykładałem się do rzeczy ważnych, trochę jak w okresie mojego nastoletniego dryfowania bez celu? No dobrze, ale jeśli przez jakiś nieprawdopodobny przypadek rzeczywiście udałoby mi się odnaleźć dom? Czy mogę tak po prostu nie wykorzystać szansy dowiedzenia się, skąd pochodzę, a może nawet szansy odnalezienia matki? Uznałem, że wznowienie poszukiwań, o ile tylko potraktuję je z dystansem, może mi pomóc odzyskać pozytywne spojrzenie na świat. Niewykluczone, że przeszłość wpływa na zdolność kształtowania przyszłości.

Początkowo nie była to obsesja. Kiedy Byrona nie było w domu, spędzałem czasem po kilka godzin, rozważając na nowo różne miasta na „B”. Zdarzało mi się od niechcenia spenetrować wschodnie wybrzeże, żeby zobaczyć, co się na nim znajduje. Sprawdziłem nawet Birampur w stanie Uttar Pradeś, w pobliżu Delhi, w północnych Indiach, choć leżał tak daleko od Kalkuty, iż wydawało się nierealne, żebym pokonał taką odległość w dwanaście godzin. Okazało się, że nie ma tam nawet dworca. Te sporadyczne wypady odzwierciedlały niedorzeczność poszukiwań według miast, szczególnie zważywszy, że nie byłem pewien ich nazw. Jeśli w ogóle zamierzałem robić to dalej, musiałem przyjąć jakąś strategię i podejść do sprawy bardziej metodycznie. Jeszcze raz podsumowałem, co wiem. Pochodziłem z miejsca, w którym muzułmanie i hindusi żyli obok siebie i gdzie posługiwano się językiem hindi. Tak było w większej części Indii. Przypomniałem sobie ciepłe noce spędzane przed domem, pod gwiazdami – to przynajmniej znaczyło, że mogę wykluczyć chłodne regiony dalekiej północy. Nie mieszkałem nad morzem, choć możliwe, że nasze miasto leżało niedaleko wybrzeża. No i nie mieszkałem w górach. Moja rodzinna miejscowość miała stację kolejową – całe Indie oplatała sieć torów,

ale nie przebiegały przez każdą wioskę i miasteczko. Do tego dochodziła opinia hinduskich kolegów ze studiów, że wyglądam jak ktoś ze wschodu, być może z Zachodniego Bengalu. Trochę w to wątpiłem – ów region, wciśnięty we wschodnią część kraju przy granicy z Bangladeszem, obejmował fragment Himalajów, które przecież wykluczyłem, i delty Gangesu, zbyt żyznej i zielonej jak na okolice mojego domu. Ponieważ ci ludzie znali Indie z autopsji, całkowite zlekceważenie ich przypuszczeń wydawało się niemądre. Sądziłem, że pamiętam dostatecznie dużo charakterystycznych elementów krajobrazu, żeby rozpoznać swoje rodzinne miasto, gdybym je zobaczył, a przynajmniej żeby zawęzić obszar poszukiwań. Pamiętałem most na rzece, nad którą bawiliśmy się jako dzieci, i pobliską zaporę, ograniczającą jej bieg. Znałem drogę ze stacji kolejowej do rodzinnego domu i rozkład peronów. Drugim dworcem, który jak mi się wydawało, zapamiętałem dość dobrze, był ten na „B”. Tam wsiadłem do pociągu. Choć jeździłem tam z braćmi kilka razy, nigdy nie pozwolili mi wyjść poza jego teren, toteż nic nie wiedziałem o otaczającym go mieście. Wiem tylko, że przez drzwi dworca widać było coś w rodzaju okrągłego podjazdu dla wozów konnych i samochodów oraz drogę prowadzącą do miasta. Ale i tak mógłbym wymienić kilka charakterystycznych rzeczy. Zapamiętałem budynek dworca i to, że było tam tylko kilka torów, za którymi znajdowała się wielka wieża ciśnień. Górą biegła kładka dla pieszych. Pociągi, które wjeżdżały do miasta od strony mojej miejscowości, mijały niewielki wąwóz. Dysponowałem więc niejasnymi przypuszczeniami co do regionu i kilkoma sposobami na rozpoznanie Ginestlay oraz miasta na „B”, gdybym na nie natrafił. Pozostała jeszcze kwestia metody poszukiwań. Zdałem sobie sprawę, że niepotrzebnie zawracam sobie głowę nazwami, w każdym razie wiedziałem, że nie są one najlepszym punktem wyjścia. Skupiłem się więc na końcu mojej podróży. Wiedziałem, że linie kolejowe łączą miasteczko na „B” z Kalkutą. Logicznie rzecz biorąc, śledząc bieg torów z Kalkuty, musiałbym prędzej czy później dotrzeć do miejsca, z którego wyjechałem. A stamtąd niedaleko już było do mojego rodzinnego miasteczka. Mogło się nawet zdarzyć, że najpierw odnajdę dom, w zależności od tego, którędy biegły tory. To była koszmarna perspektywa – Kalkuta ze swoim Howrah Station stanowiła ważny krajowy węzeł komunikacyjny, a mój pociąg mógł przecież kluczyć po dowolnych torach wielkiej pajęczyny. Mało prawdopodobne, żeby trasa, którą wtedy pokonałem, była linią prostą. Jednak nawet biorąc pod uwagę kręte, nieregularne szlaki, jakie prowadziły do Howrah, czas mojej podróży stanowił pewne ograniczenie, jeśli chodzi o możliwą do pokonania odległość. Tak czy owak, spędziłem jednak w pociągu wiele godzin – mniej więcej od

dwunastu do piętnastu. Za pomocą prostych obliczeń mogłem wyznaczyć obszar poszukiwań, wykluczając miejsca położone zbyt daleko. Dlaczego wcześniej o tym nie pomyślałem? Może czułem się zbyt przytłoczony skalą problemu, żeby próbować go rozwiązać w sposób uporządkowany, za bardzo pochłonięty myśleniem o tym, czego nie wiem, żeby skupić się na rzeczach, które wiem. Kiedy już do mnie dotarło, że mogę zamienić te poszukiwania w skrupulatne, umyślne działanie, wymagające po prostu odrobiny wysiłku, coś we mnie zaskoczyło. Jeśli wystarczyło trochę czasu i cierpliwości, aby z pomocą Google Earth odnaleźć dom, oglądając Indie z lotu ptaka, mogłem to przecież zrobić. I tak, odnajdując w tym niemałe wyzwanie intelektualne i głębokie emocje, przystąpiłem do poszukiwań.

Zacząłem od wyznaczenia obszaru. Jak szybko mogły się poruszać hinduskie lokomotywy spalinowe i na ile mogło się to zmienić od lat osiemdziesiątych? Pomyślałem, że moi hinduscy przyjaciele ze studiów mogliby mi pomóc to oszacować, szczególnie Amrin, której ojciec pracował na kolei, więc skontaktowałem się z nimi. Wszyscy zgadzali się co do tego, że średnia prędkość pociągów powinna wynosić około siedemdziesięciu, osiemdziesięciu kilometrów na godzinę. To wydawało się dobrym punktem wyjścia. Zakładając, że spędziłem w pociągu około dwunastu do piętnastu godzin – całą noc – obliczyłem, ile kilometrów mogłem w tym czasie przejechać. Przyjąłem, że około tysiąca. Tak więc miejsce, którego szukałem, znajdowało się w odległości tysiąca kilometrów od Howrah Station, mierząc wzdłuż którejś z wychodzących z dworca linii kolejowych. Google Earth pozwala kreślić na mapie linie, więc narysowałem wokół Kalkuty okrąg o promieniu tysiąca kilometrów, pełniący funkcję granicy, i zachowałem go dla potrzeb moich poszukiwań. To oznaczało, że obejmowały one nie tylko Zachodni Bengal, ale także stany Dźharkhand, Ćhattisgarh, prawie połowę położonego w środkowej części kraju stanu Madhja Pradeś, stan Orissa na południu, ponadto Bihar i jedną trzecią Uttar Pradeś na północy oraz większość północno-wschodniej części Indii otaczającej Bangladesz. Wiedziałem, że nie pochodzę z Bangladeszu, bo gdyby tak było, moim ojczystym językiem byłby bengali, nie hindi, ale teraz dodatkowo potwierdzał to jeszcze sprawdzony przeze mnie fakt, że połączenia kolejowe między tymi krajami ustanowiono dopiero przed kilku laty. To było olbrzymie terytorium, obejmujące jakieś 962 300 kilometrów kwadratowych, ponad jedną czwartą powierzchni ogromnego kraju. W mojej strefie poszukiwań mieszkało 345 milionów ludzi i choć próbowałem trzymać emocje na wodzy, trudno było nie zadawać sobie pytania, czy to możliwe, żeby wśród tylu ludzi udało mi się znaleźć czworo członków rodziny.

Choć wszystkie te obliczenia były oparte na domysłach, a więc nie mogły być dokładne, w dodatku w ich wyniku otrzymałem tak wielką przestrzeń, i tak cieszyłem się, że zdołałem choć trochę ją zawęzić. Zamiast przerzucać stóg siana na chybił trafił w poszukiwaniu igły, mogłem teraz skupić się na przetrząsaniu możliwych do ogarnięcia porcji, a potem odkładać je na bok, jeśli okazało się, że nic w nich nie ma. Oczywiście linie kolejowe w obrębie strefy poszukiwań nie prowadziły prosto do jej granic jak promienie. Zakręcały, krzyżowały się, wiły, osiągając długość znacznie większą niż tysiąc kilometrów, jeszcze zanim sięgnęły granicy wyznaczonego przeze mnie obszaru. Jako punkt wyjścia zamierzałem więc przyjąć Kalkutę – jedyny etap podróży, jakiego mogłem być pewien. Kiedy po raz pierwszy powiększyłem zdjęcie Howrah Station, przyglądając się rzędom szarych falistych zadaszeń nad peronami i niezliczonym wiązkom torów wychodzących spomiędzy nich jak postrzępione sznurki na końcu liny, w jednej chwili poczułem się zupełnie jak wtedy, gdy miałem pięć lat. Właśnie miałem przystąpić do trochę bardziej zaawansowanej technologicznie wersji tego, co robiłem w ciągu pierwszego tygodnia spędzonego na dworcu – wsiadania do przypadkowych pociągów, żeby sprawdzić, czy uda mi się nimi wrócić do domu. Wziąłem głęboki oddech, wybrałem jedne z torów i zacząłem przewijać ekran, przesuwając się wzdłuż nich.

To było żmudne zajęcie. Nawet mając do dyspozycji szybkie łącze, musiałem cierpliwie czekać, aż mój laptop załaduje każdy z obrazów – początkowo podzielone na piksele zdjęcie lotnicze nabierało ostrości dopiero po chwili. Szukałem punktów orientacyjnych, które mógłbym rozpoznać, szczególną uwagę poświęcając dworcom, czyli temu, co pamiętałem najlepiej. Kiedy po raz pierwszy pomniejszyłem zdjęcie, żeby się przekonać, jaką odległość pokonałem, zaskoczyło mnie to, jak mizerny postęp przyniosły godziny przesuwania ekranu wzdłuż torów i studiowania zdjęć. Zamiast się zirytować i stracić cierpliwość, nabrałem jakiejś niezachwianej pewności, że znajdę to, czego szukam, jeśli tylko będę szukał skrupulatnie. To mi pomogło spokojnie podjąć poszukiwania. Właściwie szybko się okazało, że to zajęcie mnie pochłonęło, i w rezultacie powracałem do niego kilka wieczorów w tygodniu. Przed położeniem się spać zaznaczałem, do którego miejsca dotarłem, i zachowywałem to położenie, aby kontynuować poszukiwania przy najbliższej okazji. Patrzyłem na magazyny, estakady i przejazdy pod estakadami, mosty nad rzekami i skrzyżowania. Czasami omijałem jakiś fragment, by potem nerwowo wrócić do niego, powtarzając sobie, że jeśli nie zabiorę się do tego metodycznie, nie będę miał pewności, czy coś mi nie umknęło. Nie przeskakiwałem więc od dworca do dworca, bojąc się przegapić jakąś stacyjkę po drodze – przesuwałem się wzdłuż linii kolejowych, oglądając wszystko, co było po

drodze. A kiedy docierałem do granicy strefy poszukiwań, wracałem po torach do ostatniego skrzyżowania i wyruszałem w innym kierunku. Pamiętam, że pewnej nocy na początku, gdy sprawdzałem jakieś tory prowadzące na północ, dotarłem do miejsca, gdzie przecinały rzekę na obrzeżach jakiegoś miasteczka. Wstrzymałem oddech i powiększyłem obraz. Nie było tam zapory, lecz może od tamtego czasu ją rozebrano? Szybko przeciągnąłem obraz kursorem. Czy to mogła być właściwa okolica? Było tu dość zielono, ale też na obrzeżach mojego rodzinnego miasta znajdowało się sporo gospodarstw. Patrzyłem, jak miasteczko na ekranie nabiera ostrości. Było dość małe. Z pewnością za małe. Choć z perspektywy dziecka… Przy stacji była wysoka kładka dla pieszych nad torami! Ale co to za duże białe plamy wokół miasteczka? Trzy jeziora, cztery, a nawet pięć, wszystkie w granicach niewielkiej miejscowości. Nagle stało się oczywiste, że to nie jest to miejsce. Nie wyburza się całych dzielnic, żeby na ich miejscu mogły powstać jeziora. No i oczywiście wiele, wiele stacji mogło mieć kładki, setki miasteczek leżały w pobliżu życiodajnych rzek, a tory musiały w jakimś miejscu nad nimi przebiegać. Ile razy miałem się jeszcze zastanawiać, czy wszystkie elementy krajobrazu są we właściwych miejscach tylko po to, żeby ze zmęczonym, obolałym wzrokiem zdać sobie sprawę, że znowu się pomyliłem? Mijały tygodnie i miesiące, podczas których co kilka dni tkwiłem wieczorem parę godzin przed komputerem. Byron pilnował, żebym nie zamienił się w internetowego odludka i pozostałe wieczory spędzał poza domem, w prawdziwym świecie. Na tym początkowym etapie przemierzałem wiejskie okolice Zachodniego Bengalu i stanu Dźharkhand, nie natrafiając na nic znajomego, ale przynajmniej, wbrew przypuszczeniom moich hinduskich przyjaciół, mogłem wykluczyć sporą część najbliższych okolic Kalkuty. Pochodziłem z dalszych części kraju. Na szczęście kilka miesięcy później kogoś poznałem i zaangażowałem się w nowy związek, na jakiś czas spychając poszukiwania na dalszy plan. Lisa i ja mieliśmy trudne początki. Kilka naszych rozstań i powrotów odbiło się na systematyczności mojej internetowej eksploracji Indii, w końcu jednak nasz związek ostatecznie przerodził się w coś trwalszego i jesteśmy razem do dziś. Nie wiedziałem, jak Lisa zareaguje na moje wielogodzinne wpatrywanie się w mapy na ekranie laptopa. Ale ona rozumiała znaczenie, jakie miały dla mnie te poszukiwania, i okazała mi wiele cierpliwości i wsparcia. Była równie zdumiona moją przeszłością jak wszyscy i chciała, żebym znalazł odpowiedzi na dręczące mnie pytania. W 2010 roku zamieszkaliśmy razem w niewielkim mieszkanku. Traktowałem noce spędzone przed komputerem jak rozrywkę, coś w rodzaju gry komputerowej. Natomiast Lisa uważa, że szczególnie wtedy kiedy nasz związek był w pełnym rozkwicie, to, co robiłem, świadczyło o pewnego rodzaju obsesji.

Patrząc wstecz, nie mogę nie przyznać jej racji. Po wielu długich latach, podczas których moja historia żyła wyłącznie w marzeniach i wspomnieniach, czułem, że nareszcie skupiam się na tym, co rzeczywiste. Postanowiłem tym razem nie słuchać nikogo, kto mówi: „Może już pora przestać oglądać się wstecz”, albo: „Nie da się w taki sposób znaleźć w Indiach małego miasteczka”. Lisa nigdy niczego podobnego nie powiedziała, a dzięki jej zrozumieniu stałem się jeszcze bardziej zdeterminowany. Niewielu osobom mówiłem o tym, co robię, nie powiedziałem nawet rodzicom. Martwiłem się, że mogą niewłaściwie zrozumieć moje intencje, choćby biorąc intensywność moich poszukiwań za dowód na to, że nie byłem szczęśliwy, żyjąc tym życiem, które oni mi podarowali, albo że nie sprawdzili się w roli rodziców. Podejrzewałem również, że uznają to, co robię, za marnowanie czasu. Choć poszukiwania zajmowały w moim życiu coraz więcej miejsca, zachowałem to dla siebie. Kończyłem pracę w firmie taty o piątej po południu, a o piątej trzydzieści siedziałem już w domu przy komputerze, posuwając się mozolnie wzdłuż torów i analizując napotkane po drodze miasta. Mijały miesiące i wkrótce upłynął rok, odkąd zacząłem. Byłem przekonany, że jeśli miałoby to potrwać lata, a nawet dekady, można w końcu przetrząsnąć cały stóg siana, i jeśli tylko będę dostatecznie uparty, igła prędzej czy później musi się znaleźć. Powoli wykluczałem kolejne regiony Indii. Prześledziłem połączenia w obrębie północnowschodnich stanów, nie znajdując niczego znajomego, i byłem pewien, że mogę wykluczyć także Orissę. Zdecydowany zbadać wszystko dokładnie, niezależnie od tego, ile czasu będę musiał na to poświęcić, zacząłem śledzić odcinki torów położone dalej niż moja początkowa strefa o promieniu tysiąca kilometrów. Przeszukałem więc Andhra Pradeś – stan położony na południe od Orissy, kolejne 500 kilometrów wzdłuż wybrzeża. Stany Dźharkhand i Bihar również nie przyniosły niczego obiecującego i kiedy posuwałem się na północ przez Uttar Pradeś, pomyślałem, że równie dobrze mogę objąć poszukiwaniami większą część tego stanu. W końcu granice stanów zastąpiły moją granicę strefy poszukiwań i to za ich pomocą oznaczałem postępy. Wykluczanie jednego stanu po drugim stanowiło serię celów, a zarazem pomagało się mobilizować. O ile nie miałem nic pilnego do zrobienia ani ważnych zobowiązań, spędzałem przed komputerem siedem wieczorów w tygodniu. Czasem oczywiście wychodziliśmy gdzieś z Lisą, ale po powrocie do domu natychmiast wracałem do komputera. Zdarzało mi się przyłapać ją na tym, że dziwnie mi się przygląda, jakby zastanawiała się, czy nie oszalałem. „Znowu to robisz!” – mówiła, a ja odpowiadałem: „Muszę… przykro mi!”. Myślę, że Lisa zdawała sobie sprawę, iż trzeba to po prostu przeczekać. Stałem się nieobecny, a ona miała wszelkie prawo czuć się samotna w tym ciągle jeszcze nowym związku, lecz jakoś sobie z tym poradziliśmy. I być może właśnie dzielenie sprawy o tak fundamentalnym dla mnie znaczeniu pomagało

nam wzmocnić naszą więź – dostrzegaliśmy to, rozmawiając o tym, ile to wszystko dla mnie znaczy. Nie zawsze łatwo mi było wyrazić to słowami, szczególnie że nie chciałem zbyt wiele się po tych poszukiwaniach spodziewać, przekonywałem samego siebie, że to jedynie fascynujące ćwiczenie, a nie ważna sprawa osobista. Rozmowy z Lisą odsłaniały czasem ukryty sens moich poczynań: to, że szukam domu, żeby zamknąć jakiś rozdział, żeby zrozumieć swoją przeszłość i może dzięki temu również siebie, moją nadzieję, że uda mi się ponownie spotkać z hinduską rodziną i wyjaśnić jej, co się ze mną stało. Lisa rozumiała to wszystko i nie miała mi tego za złe, nawet jeśli czasami chciała zabronić mi gapienia się w monitor dla mojego własnego dobra. Lisa czasem mówiła, że najbardziej boi się tego, co będzie, jeśli znajdę swoje miasteczko, pojadę do Indii, a potem okaże się, że jednak się pomyliłem, albo po prostu nie uda mi się odszukać rodziny. Czy wrócę wtedy do Hobart, aby kontynuować obsesyjne poszukiwania online? Nie potrafiłem odpowiedzieć na to pytanie. Nie mogłem pozwolić sobie na myślenie o porażce. Przeciwnie, pod koniec 2010 roku, kiedy nasze nowe łącze ADSL 2+ pozwoliło mi jeszcze szybciej odświeżać, powiększać i pomniejszać obrazy, intensywniej przystąpiłem do pracy. Nadal jednak nie mogłem działać pospiesznie, jeśli nie chciałem mieć potem wątpliwości, czy czegoś nie przegapiłem. No i musiałem się pilnować, aby nie naginać wspomnień, dopasowując je do tego, co widzę. Na początku 2011 roku przeglądałem głównie obszary położone w środkowych Indiach, w stanach Ćhattisgarh i Madhja Pradeś. Studiowałem je miesiącami, zawzięcie, metodycznie. Oczywiście zdarzało mi się wątpić, czy to, co robię, jest mądre, a nawet rozsądne. Przez kolejne wieczory poświęcałem resztki energii i siły woli, jakimi dysponowałem po całym dniu, na wpatrywanie się w tory w poszukiwaniu obrazów odpowiadających temu, co zarejestrował mój pięcioletni umysł. Te monotonne ekspertyzy z czasem zaczęły przyprawiać mnie o klaustrofobię, jakbym stał się ich więźniem spoglądającym na świat jedynie przez maleńkie okienko, niezdolnym do przerwania poszukiwań wśród dobiegających zewsząd ech dziecięcych koszmarów. I wtedy, pewnej marcowej nocy, w takim właśnie nastroju, około pierwszej sfrustrowany rzuciłem się na stóg siana całkowicie na oślep – i to wszystko zmieniło.

ROZDZIAŁ 9

ODNALEZIENIE DOMU

31 marca 2011 roku jak zwykle wróciłem z pracy, złapałem laptop, otworzyłem Google Earth i usadowiłem się na sofie, aby zacząć kolejną sesję. Kiedy Lisa wróciła do domu, zrobiłem sobie krótką przerwę na kolację. Analizowałem wówczas środkowy zachód i tego dnia „podróżowałem” po torach w pobliżu granicy pierwotnej strefy poszukiwań. Nawet z szybszym łączem szło to powoli. Miałem wrażenie, że siedzę tak całą wieczność, przyglądając się jakimś dworcom, ale jak zwykle, kiedy pomniejszyłem zdjęcie, przekonałem się, że przemierzyłem znikomy obszar. Pomyślałem, że okolica wydaje się odrobinę zbyt zielona jak na moje stare zakurzone miasteczko, lecz zorientowałem się już, że wiejskie tereny Indii mogą znacznie różnić się między sobą, nawet jeśli nie dzielą ich wielkie odległości. Po kilku godzinach dotarłem do skrzyżowania i zrobiłem sobie przerwę. Zajrzałem na Facebooka, przetarłem oczy, przeciągnąłem się i wróciłem do pracy. Zanim jednak na nowo powiększyłem obraz, przesunąłem mapę na chybił trafił, aby zerknąć szybko, dokąd prowadzi linia biegnąca na zachód od skrzyżowania. Patrzyłem, jak migają mi przed oczami wzgórza, lasy i rzeki, wydawało się, że to niekończąca się, dość jednorodna kraina. Moją uwagę przyciągnęła wielka rzeka wpadająca do czegoś, co wyglądało jak potężne, głębokie błękitne jezioro otoczone bujną roślinnością. Nazywało się Nal Damajanti Sagar. Na północ od niego leżały góry. Przez chwilę cieszyłem się tym małym odkryciem beztrosko niezwiązanym z moimi poszukiwaniami, jakbym zrobił sobie przerwę na rekreacyjny trekking – w nieco większej skali. Robiło się późno i niedługo i tak miałem się położyć. Nie widziałem w tej części kraju żadnych torów, co mogłoby tłumaczyć uczucie odprężenia, z jakim na nią patrzyłem. Kiedy zdałem sobie z tego sprawę, zacząłem nieświadomie się za nimi rozglądać. Tu i ówdzie dostrzegłem kropki wsi i miasteczek i zastanawiałem się, jak tamtejsi ludzie się przemieszczają, skoro nie ma pociągów. Może po prostu robili to rzadko. Dalej na zachód wciąż nie znalazłem torów. Okolica zrobiła się płaska i rolnicza, kiedy natrafiłem wreszcie na mały niebieski symbol oznaczający stację kolejową. Tak już przywykłem do ich szukania, że w jakimś sensie na jej widok poczułem ulgę. Obejrzałem sobie maleńką stacyjkę – parę budynków zlokalizowanych po jednej stronie umiarkowanie

ważnego szlaku kolejowego, kilka torów. Z przyzwyczajenia zacząłem śledzić linię wijącą się w kierunku południowo-zachodnim. Szybko znalazłem kolejną stację, trochę większą, znowu z peronami tylko z jednej strony torów, ale część osady rozciągała się również po drugiej stronie, co tłumaczyło obecność kładki. Czy to nie przypadkiem… Czy to coś, co jest obok, to przypadkiem nie wieża ciśnień? Wstrzymując oddech, powiększyłem zdjęcie, żeby przyjrzeć się bliżej. Bez wątpienia był to miejski zbiornik wodny, zlokalizowany po przeciwnej stronie torów niż perony, niedaleko kładki dla pieszych biegnącej nad linią kolejową. Przesunąłem zdjęcie w stronę miasteczka i zobaczyłem coś, w co nie mogłem uwierzyć – drogę w kształcie podkowy obiegającą plac położony bezpośrednio przed dworcem. Podjazd, który widywałem z peronów. Czy to możliwe? Pomniejszyłem widok i przekonałem się, że linia kolejowa przecina północno-zachodnią część naprawdę dużego miasta. Kliknąłem niebieski symbol, żeby sprawdzić jego nazwę. Nazywało się Burhanpur. Serce mi zamarło. Burhanpur! Nie rozpoznawałem miasta, ale przecież nigdy w nim tak naprawdę nie byłem, ani razu nie opuściłem peronu. Powiększyłem zdjęcie ponownie i jeszcze raz przyjrzałem się okrągłej drodze, wieży ciśnień, kładce dla pieszych. Znajdowały się tam, gdzie je zapamiętałem. W takim razie niedaleko powinno znajdować się moje rodzinne miasteczko – Ginestlay. Niemal z trwogą przeciągnąłem kursorem obraz na północ wzdłuż linii kolejowej. Kiedy zobaczyłem, że tory przecinają wąwóz na skraju jakiegoś obszaru zabudowanego, poczułem gwałtowny przypływ adrenaliny. W nagłym przebłysku zobaczyłem wąwóz, przez który kiedyś przejeżdżałem po niewielkim wiadukcie wraz z braćmi, tuż zanim pociąg wjechał na stację. Gorączkowo przewijałem ekran na wschód, a potem na północny wschód, przemykając w jednej chwili nad siedemdziesięciokilometrowym odcinkiem zielonych pól, jakimiś zalesionymi wzgórzami i niewielkimi rzekami. Potem minąłem suchą równinę pociętą przez szachownicę nawodnionej ziemi uprawnej i od czasu do czasu jakąś wioskę, po czym dotarłem do mostu na sporej wielkości rzece i zobaczyłem w oddali peryferia jakiegoś miasta. Poniżej mostu rzeka zwężała się wyraźnie za sprawą ścian zapory po obu stronach. Jeśli to właściwe miejsce, to musiała być rzeka, nad którą się bawiłem, a za mostem, kawałek dalej na prawo, powinna się znajdować większa betonowa zapora. I rzeczywiście, była. Wyraźnie widoczna na zdjęciu zrobionym w słoneczny dzień, w który musiał nad nią przelatywać satelita. Odnosiłem wrażenie, że wpatruję się w ekran przez całą wieczność. To, co miałem przed sobą, idealnie zgadzało się z obrazem w mojej głowie. Nie byłem w stanie jasno myśleć znieruchomiały z emocji i zbyt przerażony, żeby dalej przeglądać zdjęcia. Powoli, nerwowo, jakby pod przymusem, zrobiłem wreszcie kolejny krok. Próbowałem się

uspokoić, żeby nie wyciągać pochopnych wniosków. Jeśli rzeczywiście po raz pierwszy od dwudziestu czterech lat patrzyłem na Ginestlay, to powinienem zdołać odtworzyć drogę znad rzeki na stację, położoną kawałek dalej. Zacząłem przeciągać ekran kursorem, powoli przesuwając widok, aby prześledzić ścieżkę wijącą się łagodnie wzdłuż zasilającego rzekę strumienia, w lewo i w prawo, wokół pola, pod ulicą, za którą znajdowała się… stacja. Kliknąłem niebieski symbol i na ekranie wyświetliła się nazwa: Khandwa. Ta nazwa nic mi nie mówiła. Żołądek mi się ścisnął. Jak to możliwe? Wszystko tak doskonale się zgadzało, odkąd znalazłem Burhanpur, który po prostu musi być tym miastem na „B”. Ale jeśli most i rzeka się zgadzały, to co się stało z Ginestlay? Starałem się nie wpadać w rozpacz. Jako mały chłopiec spędziłem mnóstwo czasu, kręcąc się po okolicach miejscowej stacji, więc szybko sprawdziłem to, co udało mi się zapamiętać – trzy perony, kryta kładka nad torami, przejście podziemne na północnym końcu dworca. Nawet nie tyle sama obecność tych dość powszechnych elementów, ile ich położenie względem siebie pozwalało mi rozpoznać to miejsce. Wszystko się zgadzało. Pamiętałem także dużą fontannę w parku niedaleko przejścia podziemnego, zatem sprawdziłem, czy tam jest. I rzeczywiście, była. Trochę niewyraźna, lecz wydawało mi się, że rozpoznaję jej znajomy okrągły kształt na otoczonym drzewami placu pośrodku parku. Stąd znałem drogę do miejsca, w którym powinien znajdować się mój dom. Od czasu gdy byłem chłopcem, odtwarzałem ją sobie w myślach wciąż na nowo, aby nigdy jej nie zapomnieć. Pokonałem ją teraz, przesuwając się od fontanny nad przejściem podziemnym, a potem nad ulicami i zaułkami, po których biegałem jako dziecko. Tak wyobrażałem to sobie zazwyczaj wieczorami w Hobart, leżąc w łóżku, gdy starałem się przenieść do domu, by powiedzieć matce, że nic mi nie jest. I zanim zdałem sobie sprawę, że jestem na miejscu, miałem przed sobą okolicę, którą znałem z dzieciństwa. Byłem tego pewien. Na mapie nie widniało jednak nic w rodzaju „Ginestlay”. To było przedziwne uczucie, które miało mi towarzyszyć przez kolejny rok – wiedziałem, a jednocześnie wątpiłem. Byłem pewien, że to właściwe miejsce, ale od początku byłem również pewien nazwy „Ginestlay”. „Khandwa” nie budziła żadnych skojarzeń. Może Ginestlay było częścią Khandwa, jakimś przedmieściem. To wydawało się prawdopodobne. Przeszukiwałem labirynt uliczek, gdzie mieszkałem, i choć obraz nie był tak wyraźny, jakbym naprawdę się tam znalazł, byłem pewien, że widzę mały prostokątny dach domu mojego dzieciństwa. Oczywiście nigdy nie widziałem go z góry, ale budynek miał taki kształt, jak powinien, i znajdował się we właściwym miejscu. Unosiłem się nad ulicami przez chwilę zdumiony, starając się zrozumieć to, co widzę, aż w końcu nie mogłem już powstrzymać ekscytacji.

– Znalazłem moje miasto! – zawołałem do Lisy. – Musisz to zobaczyć! Dopiero wtedy zdałem sobie sprawę, że jest środek nocy. Spędziłem przy komputerze ponad siedem godzin prawie bez przerw. Lisa wyjrzała z sypialni w koszuli nocnej, ziewając. Potrzebowała chwili, żeby się całkowicie przebudzić, lecz nawet zaspana widziała moje uniesienie. – Jesteś pewien? – zapytała. – Całkowicie! – odpowiedziałem. W tamtej chwili byłem o tym przekonany. – To moje rodzinne miasto! Trzeba było ośmiu miesięcy intensywnych poszukiwań, żeby je odnaleźć. Odkąd po raz pierwszy uruchomiłem Google Earth, minęło już prawie pięć lat. Lisa uśmiechnęła się szeroko i mocno mnie uścisnęła. – To wspaniale! Udało ci się, Saroo!

Po bezsennej nocy poszedłem zobaczyć się z tatą w jego biurze. Dla niego to, co się stało, miało być całkowitym zaskoczeniem i zdawałem sobie sprawę, że będę musiał mu wszystko dokładnie wytłumaczyć. Starałem się przygotować sobie w głowie wypowiedź, która nadałaby temu wydarzeniu pewną wagę, i w końcu udało mi się tylko powiedzieć poważnie: – Tato, myślę, że znalazłem moje rodzinne miasto. Przerwał pracę i spojrzał na mnie znad komputera. – Naprawdę? Jak? Na mapie? – Widziałem jego sceptycyzm. – Jesteś tego pewien? To była naturalna reakcja wobec nieprawdopodobieństwa mojego odkrycia. Co się stało? Po tych wszystkich latach ni stąd, ni zowąd przypomniałem sobie, skąd pochodzę? Odpowiedziałem, że jestem pewien, i wyjaśniłem dlaczego. Nadal miał wątpliwości. Przede wszystkim chciał ochronić mnie na wypadek, gdybym się mylił. Ostrożność była w tym wypadku zrozumiała, ale ja chciałem, żeby wiedział, że jestem pewien, i żeby sam również w to uwierzył. Teraz wiem, że jednym z powodów, dla których tak bardzo mi zależało, żeby tata mi uwierzył, było to, że ta rozmowa oznaczała dla mnie początek podróży powrotnej do Indii. Lisa oczywiście od początku towarzyszyła mi w poszukiwaniach i rozumiała moje nadzieje, ale podzielenie się tym odkryciem z tatą nadawało mu realności i wymuszało podjęcie jakichś działań. Nie wiedziałem jeszcze, co zrobię. Przekazanie tacie tej wiadomości uświadomiło mi, że odnalezienie domu to dopiero początek, nie koniec podróży. Od tamtej chwili stało się jasne, że to odkrycie zmieni życie nas wszystkich, nawet gdybym już niczego więcej nie miał się dowiedzieć. Kolejnym krokiem była rozmowa z mamą. Wiedziała o tym, że chciałem się dowiedzieć,

gdzie był mój hinduski dom, i że szukałem wskazówek w internecie, nie zdawała sobie jednak sprawy, że prowadzę intensywne poszukiwania. Ją w szczególności obawiałem się zdenerwować. Tak głęboko wierzyła w adopcję i stworzoną w ten sposób rodzinę, że martwiłem się, jak zareaguje na moje rewelacje. Tamtego wieczoru, trochę spięci, spotkaliśmy się w rodzinnym domu. Nie mogłem się doczekać, żeby pokazać im zdjęcia Google Earth, które przekonały mnie, że odnalazłem rodzinne miasto. Ich reakcje były dość wstrzemięźliwe. Sama wieść, że wykorzystałem zdjęcia zrobione z lotu ptaka do szukania w jednym z najgęściej zaludnionych krajów na świecie punktów orientacyjnych zapamiętanych w wieku pięciu lat i że w dodatku znalazłem w ten sposób to, czego szukałem, wydawała się niedorzeczna, a przynajmniej zaskakująca. Pokazałem im betonową zaporę na południowych obrzeżach Khandwa, linie kolejowe, tunel, którym chodziłem, żeby dostać się na stację, dokładnie tak, jak opisałem je mamie, kiedy byłem mały. Myślę, że w głębi ducha wszyscy czworo rozważaliśmy, co to odkrycie oznacza dla naszej przyszłości. Zastanawiałem się, czy oni od początku spodziewali się, że ten dzień kiedyś nadejdzie, i obawiali się, że Indie upomną się o ich syna, a oni być może go stracą. Uczciliśmy moje odkrycie uroczystą kolacją, choć w umiarkowanie radosnych nastrojach. W naszych głowach mnożyły się pytania. Pełen nerwowej energii, wróciłem do siebie i skierowałem się prosto do komputera. Bałem się, że dałem się ponieść emocjom, i zastanawiałem się nad sposobem potwierdzenia tego, co już wiedziałem. Skorzystałem z jeszcze jednego narzędzia, które nie istniało, kiedy zaczynałem szukać – Facebooka. Wpisałem „Khandwa” i natrafiłem na grupę o nazwie „Khandwa – moje rodzinne miasto”. Wysłałem wiadomość do administratora grupy: Proszę o pomoc, myślę, że pochodzę z Khandwa, ale nie byłem tam od 24 lat. Czy przed kinem jest może duża fontanna?

To był najbardziej charakterystyczny punkt, jaki przychodził mi do głowy. Park, w którym się znajdowała, był popularnym miejscem spotkań, a na cokole pośrodku okrągłej fontanny stała figurka przedstawiająca siedzącego po turecku mędrca. Nie miałem pojęcia, kogo miał wyobrażać, ale niektórzy z naszych wędrownych ascetów z dredami – teraz wiem, że nazywa się ich sadhu – kąpali się w tej fontannie, choć zabraniali tego innym ludziom. Pamiętałem, jak kiedyś rozciąłem sobie nogę o drut kolczasty, uciekając przed sadhu, po tym jak razem braćmi zakradliśmy się do fontanny w szczególnie upalny dzień. Pewnie istniały lepsze sposoby na zidentyfikowanie tego miejsca – kto wie, co zdążono wyburzyć od tamtych czasów? – lecz ja naprawdę nie zastanawiałem się wcześniej, co zrobię, jeśli dotrę do tego etapu. Teraz uważałem, że to absurdalne, ale sądzę, że spodziewałem się po prostu znaleźć miejscowość oznaczoną „Ginestlay”, i tyle. Wtedy wiedziałbym, że znalazłem dom. Niestety,

nic nie było takie, jak sobie wyobrażałem – to miasteczko leżało daleko poza granicą obszaru moich poszukiwań, a po całym moim ostrożnym planowaniu i sumiennym przeglądaniu fragmentów wyznaczonego terytorium i tak odnalazłem je zupełnie przypadkiem. Uznałem, że tak właśnie musiało być – w gruncie rzeczy pasowało to do mojego życia pełnego różnych „mało brakowało”, zbiegów okoliczności i zakrawających na cuda szczęśliwych trafów. Położyłem się do łóżka. Czekała mnie kolejna niespokojna noc.

Ostrożność rodziców okazała się uzasadniona. Z samego rana, kiedy tylko się obudziłem, włączyłem komputer i zobaczyłem odpowiedź na moje pytanie o fontannę w Khandwa: Nie wiem, czy o to chodzi. Obok kina jest park, ale fontanna jest mała. Kino od dawna nie działa. Postaramy się wrzucić jakieś nowsze fotki. Może coś sobie przypomnisz.

Mina mi zrzedła. Przeklinałem sam siebie, że się nie powstrzymałem i powiedziałem wszystkim wkoło. Dlaczego nie zaczekałem na tę wiadomość? Mimo wszystko starałem się jednak zachować spokój. Może i nie otrzymałem potwierdzenia, na jakie liczyłem, ale nie było to przecież zaprzeczenie. Podziękowałem administratorowi grupy i poszedłem do pracy. Miałem mętlik w głowie i trudno mi było się skoncentrować wśród zaprzątających mój umysł map i wspomnień. Może to wszystko to tylko moje pobożne życzenia? Może naprawdę tracę czas? Później tego samego dnia, albo następnego, mama powiedziała, że oglądała mapę, którą narysowaliśmy razem, kiedy miałem sześć lat, i że rozmieszczenie mostu, rzeki i stacji niezupełnie odpowiadało temu, co pokazałem jej na Google Earth. Czy to znaczyło, że to nie jest właściwe miejsce, czy może po prostu jako sześciolatek nie umiałem narysować dokładnej mapy? Mama odszukała także mapę, która kiedyś wisiała w mojej sypialni – zachowała wszystko, co wiązało się z dzieciństwem moim i Mantosza – i ze zdumieniem przekonała się, że zarówno Burhanpur, jak i Khandwa są na niej zaznaczone. Wydawały jej się tak odległe od Kalkuty, że zastanawiała się, czy to możliwe, że pokonałem wtedy taki dystans – prawie całą szerokość kraju. Najbardziej poruszyło mnie to, że nazwa mojego miasta cały czas widniała na mapie zawieszonej na ścianie mojego pokoju i gdybym tylko wiedział, gdzie go szukać, zobaczyłbym je. Ileż to razy patrzyłem na te wszystkie nazwy, nie mając pojęcia, co się za nimi kryje. Nie pamiętam, czy kiedykolwiek zauważyłem Burhanpur wśród podobnych nazw na mapie, kiedy byłem młodszy. Gdyby nawet tak było, oczywiście wykluczyłbym go, bo leżał zbyt daleko od Kalkuty. I tu powracała kolejna wątpliwość: może to rzeczywiście znacznie dalej, niż sądziłem? Czy aby nie za daleko? Czy to znaczy, że pociągi jeździły szybciej, czy może moja podróż trwała dłużej, niż zakładałem?

Minęły dwa surrealistyczne dni. Utknąłem wśród map i wspomnień. Sprawy, których dotąd byłem pewien, nie wytrzymywały konfrontacji z tym, co znalazłem. Czyżby mogły się spełnić moje najgorsze obawy? Czy dalsze poszukiwania miały mi odebrać nawet to, co do tej pory udało mi się znaleźć, zostawiając mnie z niczym? Nie rozmawialiśmy wiele o moich odkryciach i zastanawiałem się, czy to dlatego że rodzice i Lisa tak bardzo chcą mnie chronić, czy może czekają, aż przedstawię twarde dowody. Czekałem na kolejną wiadomość od administratora grupy „Khandwa”. Nie wiem, dlaczego musiało minąć tyle czasu, zanim przyszło mi do głowy zadać oczywiste pytanie: Czy ktoś może mi powiedzieć, jak nazywa się miasteczko albo przedmieście w górnej części zdjęcia na prawo od Khandwa? Wydaje mi się, że nazwa zaczyna się na G… nie jestem pewien, jak to się pisze, ale to chyba coś w rodzaju Ginestlay. Ma część muzułmańską i hinduską, a raczej tak było 24 lata temu, teraz to się mogło zmienić.

Minął kolejny dzień, zanim otrzymałem odpowiedź. Kiedy nadeszła, serce mi zamarło: Ganeś Talai.

To było wystarczająco bliskie przekręconej po dziecięcemu nazwie, którą pamiętałem. Podekscytowany, natychmiast zadzwoniłem do mamy i taty, aby powiedzieć im, że nie może być żadnych wątpliwości. Nadal się martwili, ale przyznali, że wszystko układa się w sensowną całość. Znalazłem Burhanpur i Khandwa, a teraz, przede wszystkim, znalazłem Ganeś Talai, dzielnicę, w której mieszkałem, gdzie być może nadal mieszkała moja hinduska rodzina, gdzie zastanawiano się, co się ze mną stało.

Z początku po tym odkryciu nie bardzo wiedziałem, co robić. Czułem się przytłoczony. Z jednej strony byłem tak podekscytowany tym, że mi się udało, iż trudno mi było myśleć o czymkolwiek innym. Z drugiej, pod powierzchnią tych uczuć kryła się niejasna, nerwowa niepewność, która kazała mi zachować wiadomość tylko dla Lisy, mojej rodziny i siebie. Co, jeśli się pomyliłem? Co, jeśli narobiłem zamieszania wśród moich bliskich z powodu zwykłej pomyłki? Co, jeśli się okaże, że się wygłupiłem? Wciąż na nowo badałem ulice Khandwa na ekranie laptopa w nadziei na dalsze odkrycia i dowody niemal sparaliżowany perspektywą, że to wszystko prawda. Czułem się zupełnie jak wtedy, kiedy Mantosz i ja byliśmy dziećmi i baliśmy się pojechać z rodzicami na wakacje do Indii. Teraz też się bałem, a mój lęk przybierał postać niedowierzania. Od chwili gdy znalazłem to miejsce, starałem się zbyt wiele nie oczekiwać. Tłumaczyłem sobie, że to niemożliwe, żeby moja rodzina po tylu latach nadal tam mieszkała. Zastanawiałem się, ile lat mogła mieć teraz moja biologiczna matka. Nie byłem pewien, ale spodziewałem się, że średnia długość życia w Indiach nie była duża, a ona miała ciężkie życie

i pracowała fizycznie. Gdzie była moja siostra Śakila? A Kallu? Co się stało z Guddu tamtej nocy na dworcu w Burhanpurze? Czy obwiniał się o to, że się zgubiłem? Czy któreś z nich by mnie rozpoznało, gdybyśmy się znowu spotkali? Czy ja rozpoznałbym ich? Czy można odnaleźć w Indiach cztery osoby, nawet jeśli się wie, gdzie mieszkały ćwierć wieku wcześniej? Oczywiście, że nie można. Miotałem się między nadzieją a zaprzeczeniem, szukając sposobu na oswojenie się z nowymi możliwościami. Oczywiście istniał tylko jeden sposób na to, aby się przekonać, czy znalazłem dom. Wiedziałem, że nie mogę być w stu procentach pewien, czy to właściwe miejsce, dopóki tam nie pojadę. Poznałbym, gdybym je zobaczył. A wtedy, mając całkowitą pewność, mówiłem sobie, wystarczy mi w zupełności, jeśli zdejmę buty, poczuję ziemię pod stopami i przypomnę sobie czasy, kiedy chodziłem po tych ulicach, tymi samymi ścieżkami. Nie mogłem sobie pozwolić na myślenie o czymkolwiek więcej – o kimkolwiek, kto być może nadal tam mieszka. Wiedziałem, że rodzice będą się martwili moim wyjazdem do Indii. Miałem teraz o wiele więcej lat niż wtedy, kiedy chcieli mnie tam zabrać, ale te same uczucia, które zadecydowały o odwołaniu tamtego wyjazdu, były wciąż żywe i zdolne poruszyć dorosłego. A jeśli się okaże, że to nie to miejsce, jak będę się czuł? Zostanę tam, aby szukać dalej? Czy pogrążę się w rozpaczy? Poświęciłem trochę czasu na zebranie informacji o Khandwa i poznawanie go, przebywając na drugim krańcu świata. To niewielkie prowincjonalne miasto zamieszkane przez niecałe ćwierć miliona osób, położone w zdominowanym przez ludność hinduską stanie Madhja Pradeś – spokojnej okolicy znanej z upraw bawełny, pszenicy i soi. Znajduje się tam ważna elektrownia wodna. Moja rodzina była zbyt biedna, aby którakolwiek z tych dziedzin gospodarki mogła mieć dla nas znaczenie, więc wszystko to stanowiło dla mnie nowość. Jak większość miast w Indiach, Khandwa ma długą historię i listę związanych z nim hinduskich świętych, może się także poszczycić pewną liczbą gwiazd Bollywood, które tam dorastały. Choć nie leży na szlaku turystycznym, jest ważnym węzłem kolejowym, w którym główna magistrala wschód–zachód łącząca Bombaj z Kalkutą krzyżuje się z innym ważnym szlakiem prowadzącym z Delhi do stanu Goa i portu Koczin w Kerali. To tłumaczyło, dlaczego dworzec kolejowy w Khandwa jest znacznie większy od tego w Burhanpur, choć miasteczka są mniej więcej tej samej wielkości. Obejrzałem parę filmików z Khandawa na YouTubie, jednak na ich podstawie nie potrafiłem zyskać całkowitej pewności, że to miasto z moich wspomnień. Jakiś materiał przedstawiał tunel w pobliżu stacji, jak się okazało, noszący nazwę Teen Pulia, oraz kładkę

nad torami, którą przedłużono, tak że obejmowała teraz wszystkie trzy perony. Nadal wyglądało to jak moje rodzinne miasto. Tak minęło kilka tygodni, zanim zebrałem się na odwagę, żeby poruszyć z rodzicami kwestię wyjazdu do Indii. Ciągle jeszcze unikałem rozmowy na ten temat. W końcu zapytałem ich, co zrobiliby na moim miejscu. Odparli, że to oczywiste: musiałem tam pojechać. Kto nie chciałby tego zrobić, aby się upewnić? Lisa uważała podobnie. I oczywiście wszyscy chcieli mi towarzyszyć. Poczułem ulgę, byłem wzruszony, ale musiałem pojechać sam. Z wielu powodów. Po pierwsze, ciągle martwiłem się, że to pomyłka. Przypuśćmy, że wylądowałbym w jakiejś bocznej uliczce z mamą, tatą i Lisą i podczas gdy oni wpatrywaliby się we mnie wyczekująco, ja byłbym zmuszony przyznać, że nie wiem, gdzie jestem. Po drugie, nie chciałem robić scen. Gdybyśmy pojawili się w Ganeś Talai całą grupką, pewnie zwrócilibyśmy na siebie uwagę i kto wie, czym by się to mogło skończyć. Prawdę mówiąc, to rzeczywiście budziło moje obawy. Zdawałem sobie sprawę, że mógłbym pewnie zdobyć numery telefonów na policję lub do szpitala w Ganeś Talai i w ten sposób z wyprzedzeniem telefonicznie zdobyć informacje o mojej rodzinie albo poprosić o odszukanie mojej dokumentacji medycznej. Mogłem przynajmniej podać imiona członków mojej rodziny i trochę popytać. To nie jest wielka dzielnica, wszyscy się tam znali. Jednak obawiałem się, że wieść szybko się rozniesie i zaczną pojawiać się cwaniacy próbujący podszywać się pod moich krewnych. Niejeden mógłby wpaść na pomysł wykorzystania względnie dobrze sytuowanego syna marnotrawnego i nie zdziwiłbym się, gdyby na dworcu powitało mnie kilka potencjalnych „matek” gotowych rościć sobie prawa do utraconego niegdyś dziecka. Jeszcze zanim bym się tam zjawił, odnalezienie prawdziwej rodziny mogłoby się okazać mocno utrudnione. Przyjeżdżając bez zapowiedzi i bez towarzystwa, powinienem zdołać dotrzeć na miejsce na tyle dyskretnie, żeby zdążyć samodzielnie ocenić sytuację. Co więcej, nie wiedziałem, czego się spodziewać. W tak nieprzewidywalnym kraju trzeba się liczyć nawet z sytuacjami niebezpiecznymi. Nie chciałem martwić się o innych ani rozpraszać. Jadąc sam, musiałbym się zmierzyć wyłącznie z faktami i swoją reakcją na nie. Zresztą miałem też bardzo proste powody: to była moja podróż. Dotąd odbywałem ją samotnie, począwszy od jazdy pociągiem, skończywszy na nocach spędzonych przed komputerem. Dalsze odbywanie jej w samotności wydawało mi się najwłaściwsze. Na szczęście Lisa zrozumiała. Rodzice byli bardziej uparci. Tata obiecał, że nie będzie wchodził mi w drogę i pozwoli mi działać samodzielnie, albo podsuwał pomysły, że tylko on pojedzie ze mną, żeby mnie wspierać i służyć pomocą w razie problemów. Twierdził, że mógłby zaczekać w hotelu i zawsze byłby pod ręką.

– Nie będę ci przeszkadzał – zapewniał. To było miłe z jego strony i wiem, że mówił to w dobrej wierze, lecz ja już podjąłem decyzję. Jednak od czasu gdy zidentyfikowałem Ganeś Talai, do dnia, w którym wreszcie wsiadłem do samolotu, minęło jedenaście miesięcy. Nie licząc lotu do Australii w dzieciństwie, była to moja pierwsza tak daleka podróż i oprócz zwykłych przygotowań wymagała rozstrzygnięcia niecodziennych kwestii administracyjnych, łącznie ze sprawą mojego obywatelstwa. Kiedy przyleciałem z Indii, miałem hinduski paszport, w którym z oczywistych przyczyn występowały nieścisłości. Jako miejsce mojego urodzenia podano w nim Kalkutę, co naturalnie nie było prawdą, ale hinduscy urzędnicy musieli coś wpisać w tę rubrykę. Teraz byłem obywatelem Australii, a moje indyjskie obywatelstwo straciło ważność, lecz oficjalnie się go nie zrzekłem. Przebrnięcie przez tego rodzaju drobne formalności zajęło sporo czasu. W głębi duszy zdawałem sobie sprawę, że celowo opóźniam swój wyjazd. Starałem się to ukryć, nie przyznawałem się do tego nawet przed samym sobą, ale perspektywa podróży wywoływała u mnie paniczny lęk. Nie chodziło jedynie o to, czy odnalazłem właściwe miejsce i czy spotkam tam kogoś z rodziny. Musiałem w dodatku zmierzyć się z traumatycznymi wspomnieniami. Sam nie wiedziałem, jak sobie z nimi poradzę. A jednak zarezerwowałem bilet, odrzuciłem propozycje towarzystwa i próbowałem się wewnętrznie przygotować. Wtedy pojawiło się wsparcie – i to tam gdzie się go zupełnie nie spodziewałem. Poszedłem do przychodni uzupełnić obowiązkowe szczepienia i lekarz zapytał o powód mojej podróży. Choć co do zasady zachowywałem swoją historię dla rodziny i bliskich przyjaciół, teraz, kiedy czułem, że odnalazłem swój dom, już tak bardzo się nie pilnowałem i sam nie wiem dlaczego, opowiedziałem mu, jak doszło do tego, że jadę do Indii. Najpierw tylko trochę, a w końcu dosyć sporo. Był poruszony i podziękował mi za podzielenie się tą niewiarygodną historią. Kiedy wróciłem po kolejną dawkę szczepionki, reszta personelu znała już moją historię i wszyscy odnosili się do mnie bardzo życzliwie. Szczególnie w ostatnich tygodniach przed wyjazdem miło było poczuć, że grupa obcych ludzi dobrze mi życzy. To mnie podniosło na duchu. Kiedy wreszcie nadszedł dzień wylotu, mama, Lisa i ja wypiliśmy razem ostatnią kawę na lotnisku i jeszcze raz omówiliśmy to, co mogło się wydarzyć na miejscu. Poradziły mi, żebym brał życie takim, jakie jest, nie tracąc energii na niepotrzebne rozmyślania o rzeczach niemożliwych. Być może więc nie udało mi się zbyt dobrze zatuszować swoich obaw. Mama podała mi jeszcze kartkę A4 z wydrukowanymi na niej zeskanowanymi fotografiami przedstawiającymi mnie jako małego chłopca. Odkąd widziano mnie w Indiach, minęło dwadzieścia pięć lat – nawet moja rodzona matka mogła potrzebować pomocy, żeby mnie

rozpoznać. To był naprawdę mądry prezent pożegnalny. Nie mogłem uwierzyć, że podczas całych swoich nerwowych przygotowań sam o tym nie pomyślałem, ale to najlepiej świadczy o stanie mojego umysłu. Do samego końca jednak ociągałem się z pożegnaniem i wchodziłem na pokład samolotu ostatni. Mama przyglądała mi się nerwowo, co na nowo obudziło moje obawy. Znowu zastanawiałem się, czy to, co robię, jest słuszne, czy poznanie przeszłości naprawdę jest mi potrzebne, skoro tu i teraz są przy mnie ludzie, którzy bardzo mnie kochają. Oczywiście odpowiedź brzmiała „tak”, niezależnie od tego, jak wielki budziło to lęk. Wiedziałem, że jeśli to tylko możliwe, muszę się dowiedzieć, skąd pochodzę, choćby wyłącznie po to żeby zostawić przeszłość za sobą. Chciałem przynajmniej zobaczyć miejsce, o którym od dawna śniłem. Wsiadłem do samolotu.

ROZDZIAŁ 10

SPOTKANIE Z MATKĄ

11 lutego 2012 roku wylądowałem w Indaur, największym mieście stanu Madhja Pradeś. Moje stopy dotknęły indyjskiej ziemi po raz pierwszy, odkąd opuściłem kraj jako dziecko. Kiedy w poprzedzających świt ciemnościach uświadomiłem sobie znaczenie tego, co się stało, poczułem gwałtowny przypływ adrenaliny. Nie mogę powiedzieć, żeby Indie powitały mnie z otwartymi ramionami. Już pierwsze chwile nie pozostawiły mi złudzeń co do mojej pozycji jako obcego. Może i przyjechałem do „domu”, ale ten kraj wydał mi się całkiem obcy. Mojego bagażu nie było na taśmie w hali przylotów. Kiedy próbowałem dowiedzieć się od jakiegoś pracownika lotniska, co się z nim stało, odpowiedział mi – jak się domyślam – w hindi, więc nie zrozumiałem ani słowa, po czym poszedł po kogoś, kto mówił trochę po angielsku. Można pomyśleć, że nieznajomość języka to nic wielkiego, ale dla kogoś, kto się zgubił, a teraz po latach wraca do domu, miało to duże znaczenie. Nie rozumiejąc otaczających mnie ludzi, którzy w dodatku nie rozumieli mnie, poczułem się tak, jakbym zgubił się ponownie. Nieudolnie opędzałem się od natarczywych taksówkarzy chcących za wyśrubowaną cenę zawieźć mnie do hotelu, gdzie miałem się zatrzymać przed dalszą podróżą do Khandwa, aż w końcu udało mi się znaleźć hotelowy autobus. Kiedy odjeżdżaliśmy z lotniska, w oślepiającym blasku wschodzącego słońca moim oczom ukazał się nieznośny chaos Indii dwudziestego pierwszego wieku. Z początku wiele rzeczy przypominało mi kraj, który zapamiętałem dwadzieścia pięć lat wcześniej. Zobaczyłem dzikie świnie ryjące w ziemi w bocznych uliczkach, te same gatunki drzew rosnące na rogach ulic i znajomy tłok. Ubóstwo bardzo rzucało się w oczy, ale najbardziej uderzył mnie wszechobecny brud, znacznie gorszy od tego, który zapamiętałem. Widziałem ludzi załatwiających się przy drodze i walające się wszędzie śmieci. Niemożliwe, żeby tak wyglądała moja dzielnica, lecz może po prostu przywykłem do czystych otwartych przestrzeni Hobart. Kiedy wysiadłem przed hotelem, moje zmysły zaatakował niemiłosierny harmider i ostry zapach siarki dochodzący ze studzienek i ścieków. Zdałem sobie sprawę, że po tak długim czasie Khandwa z pewnością również mnie zaskoczy. Po kilku godzinach niespokojnego snu

zorganizowałem samochód i kierowcę, który miał mnie tam zawieźć następnego dnia. Khandwa było oddalone o dwie godziny drogi. Za podróż zapłaciłem połowę kwoty, której hałaśliwi taksówkarze na lotnisku żądali w zamian za zawiezienie mnie do oddalonego o kilka kilometrów hotelu. To mi uświadomiło, że spryt, dzięki któremu kiedyś udało mi się przetrwać na ulicy, teraz bardzo by mi się przydał. Zresztą może po prostu bezpieczeństwo miało swoją cenę: mój niski chudy kierowca zachowywał się na drodze jak wariat, nawet jak na tutejsze słynne beztroskie standardy, zapewniając kolejny zastrzyk adrenaliny moim zszarganym nerwom. Droga z Indaur biegnie wśród wzgórz i dolin, ale niewiele dostrzegałem z otaczającego mnie krajobrazu. Od czasu do czasu zatrzymywaliśmy się na herbatę i papierosa – rzadko palę, jednak w tej sytuacji było to uzasadnione. Coraz bardziej rósł we mnie lęk przed tym, co czekało mnie w Khandwa, i jazda z igrającym ze śmiercią kierowcą dłużyła mi się niemiłosiernie. Gdy wjeżdżaliśmy na przedmieścia, na bezchmurnym niebie świeciło palące słońce. Zdałem sobie sprawę, że niczego nie rozpoznaję, i poczułem nagły chłód. Ta zakurzona szara przemysłowa okolica wydawała się obca. Pod wpływem nagłego impulsu kazałem zawieźć się prosto na stację kolejową zamiast do hotelu. Dość miałem odkładania wszystkiego na później, a to był najszybszy i najprostszy sposób, aby się przekonać, czy to, co zobaczyłem na ekranie swojego laptopa, jest moim rodzinnym miastem. Zmieniliśmy kierunek. Drogi zrobiły się wąskie i samochód posuwał się wolno. Była niedziela i wszędzie kręciły się tłumy ludzi. Kiedy byłem mały, do najpopularniejszych środków transportu należały konie i wozy, było też trochę autoriksz. Teraz ich miejsce zajęły sznury samochodów i motocykli. Mój telefon komórkowy miał GPS i mogłem wyświetlić sobie plan miasta, lecz kończyły mi się baterie, zresztą chciałem zaprząc do pracy własną pamięć. Udzieliłem więc kierowcy wskazówek na podstawie tego, co pamiętałem, i bez trudu trafiliśmy na dworzec. Niewykluczone, że kierowca znał drogę i chciał po prostu być miły, ale i tak poczułem się lepiej. Chociaż stacja wyglądała nieco inaczej niż w moich wspomnieniach, i tak od razu się dzięki niej odnalazłem. Czułem, że stamtąd trafię do dowolnego miejsca w Khandwa. Wiedziałem, gdzie jestem i że jestem niedaleko domu. Byłem w euforii. Jednocześnie dało mi się jednak we znaki zmęczenie. Przypominałem kukiełkę z odciętymi sznurkami. Teraz, kiedy poczułem, że znalazłem się we właściwym miejscu, nerwowa energia, która napędzała mnie od przyjazdu do Indii – a także przez dłuższy czas przed przyjazdem – nagle się ulotniła i poczułem, że nie zrobię już ani kroku. Poprosiłem kierowcę, żeby zawiózł mnie do hotelu. Postanowiłem odłożyć wędrówkę tymi ulicami na

następny dzień. Kiedy taksówka wlokła się przez miasto, weryfikowałem swoje wspomnienia. Zapamiętałem to miejsce jako pełne zieleni, porośnięte drzewami, nie tak uprzemysłowione i zanieczyszczone, a już z całą pewnością mniej zaśmiecone. Budynki wydawały się bardzo zniszczone. Jednak kiedy wjechaliśmy do tunelu pod torami kolejowymi, niemal szorując dachem o jego sklepienie, zalały mnie klaustrofobiczne wspomnienia. Z całą pewnością było to miejsce, w którym bawiłem się jako dziecko. Po przyjeździe do hotelu Grand Barrack – jak wskazuje nazwa, urządzonym w dawnych koszarach brytyjskiej armii – nieumyślnie obraziłem kierowcę, zapominając o bakszyszu. Po prostu nie byłem przyzwyczajony płacić za usługę więcej niż ustalona kwota i dopiero po wejściu do budynku zdałem sobie sprawę z popełnionego błędu. Zameldowałem się, odnosząc wrażenie, że na każdym kroku doświadczam zderzenia kultur. Wyczerpany swoimi odkryciami i długą podróżą, rzuciłem walizkę, włączyłem klimatyzację i wiatrak na suficie i osunąłem się na łóżko. Pomimo zmęczenia nie mogłem się nijak uspokoić. Zadawałem sobie pytanie, co, u diabła, wyprawiam. Nie po to siedziałem w nieskończoność w samolotach i przez dwie godziny tłukłem się samochodem… Do dzieła! Była niedziela, druga po południu, a ja przejechałem pół świata, żeby odnaleźć dom. Złapałem podręczny plecak, butelkę wody i poczułem nowy przypływ emocji. Stanąłem przed hotelem, nie wiedząc, w którą stronę iść. We wszystkich kierunkach rozchodziły się drogi i ulice, więc po prostu ruszyłem tą samą trasą, którą przyjechałem. Wkrótce szedłem już drogą równoległą do linii kolejowej, szybkim krokiem zmierzając ku centrum miasteczka. Choć ulice w jakimś stopniu wydawały się znajome, nie mogłem powiedzieć, żebym dokładnie wiedział, gdzie jestem. Tyle się zmieniło, że po prostu nie miałem pewności. Kolejny raz górę wzięły wątpliwości. W końcu jak bardzo mogły różnić się od siebie stacje kolejowe i tunele w indyjskich miastach i ile takich miast i miasteczek było w całym kraju? Może jednak popełniłem błąd? Ale wyglądało na to, że moje nogi znają drogę lepiej ode mnie. Działałem jak automat, różnica czasu, zmęczenie i surrealizm całego doświadczenia sprawiły, że czułem się, jakbym obserwował swoją wędrówkę z zewnątrz. Nie udało mi się zastosować do rad mamy, nie byłem w stanie zachować spokoju i mimo woli budziły się moje nadzieje. Na przemian powracały przeczucia, wspomnienia, wątpliwości i podniecenie. W pewnym momencie zobaczyłem niewielki zielony meczet. Meczet Baba. Zupełnie o nim zapomniałem! Wyglądał mniej więcej tak, jak go zapamiętałem – może był tylko bardziej zaniedbany i oczywiście mniejszy, ale podobieństwo mimo wszystko dodawało mi otuchy.

Znowu zaczynałem czuć, że jestem na dobrej drodze. Wciąż jednak obsesyjnie podważałem wszystko. Czy tak to wyglądało? Czy mam rację? Czy mam rację? Wreszcie pomyślałem, że powinienem skręcić w lewo, kierując się w stronę centrum Ganeś Talai. Wtedy zacząłem się trząść i musiałem zwolnić. Ta część miasta wcale nie wyglądała tak, jak powinna. Zbyt wiele było tu domów. Świat się zmienił, ludzi było coraz więcej. Oczywiście, że musiało zrobić się ciaśniej. Jeśli stare budynki rozebrano, żeby zrobić miejsce nowym, może mojego domu też już nie było! To przyprawiło mnie o kolejne dreszcze. Tym razem przyspieszyłem kroku. Dotarłem do niewielkiej odsłoniętej przestrzeni, która przypominała mi miejsce, gdzie się kiedyś bawiłem. Rozpoznawałem je, a zarazem nie rozpoznawałem. To było to samo miejsce, ale wyglądało inaczej. Wówczas zdałem sobie sprawę, na czym polega różnica: miasto miało teraz elektryczność. Wszędzie były słupy i kable. Kiedy dorastałem, do oświetlania domu używaliśmy świec, gotowało się na opalanej drewnem kuchence albo na naftowym piecyku. Teraz obwieszone kablami elektrycznymi ulice wydawały się bardziej zatłoczone, jakby ruchliwsze. Inne. Zamiast skupić się na rozpoznawaniu miejsc i budynków, zastanawiałem się, co jeszcze mogło się zmienić. Celowo nie dopuszczałem do siebie myśli o matce i pozostałych członkach rodziny, ale teraz, kiedy zbliżałem się do miejsca, w którym mogłem ich spotkać, mimo największych starań nie mogłem opanować emocji. Znowu usiłowałem to odwlec. Postanowiłem najpierw odszukać nasz pierwszy dom, ten, w którym mieszkała moja rodzina, zanim przenieśliśmy się do muzułmańskiej dzielnicy. Przeszedłem jeszcze kawałek i skręciłem w wąski, kręty zaułek. U jego wylotu zobaczyłem jakąś kobietę robiącą pranie. Kiedy patrzyłem w głąb uliczki, zalały mnie wspomnienia z czasów, kiedy nią biegałem. Musiałem się zagapić, bo kobieta mnie zagadnęła – obcego mężczyznę w zachodnim sportowym ubraniu, który pewnie wyglądał na dość zamożnego i z całą pewnością nie pasował do otoczenia. Przypuszczalnie powiedziała w hindi coś w rodzaju: „Czy mogę w czymś pomóc?”, a ja potrafiłem tylko powiedzieć: „Nie”. Odwróciłem się i odszedłem. Nie mogłem już dłużej odwlekać tego, co nieuniknione. Nadszedł czas, żeby zmierzyć się z ostatnim etapem podróży. W ciągu kilku minut pokonałem parę ulic dzielących dzielnicę hinduską i muzułmańską. Z sercem w gardle zbliżałem się do miejsca, w którym powinien stać walący się budynek z moich wspomnień. I zanim zdążyłem zadać sobie pytanie, co się spodziewam tam zastać, okazało się, że jestem na miejscu. Dom wydał mi się niewiarygodnie mały, ale nie miałem wątpliwości, że to tu. Nie ulegało również wątpliwości, że mieszkanie jest opuszczone. Stałem i patrzyłem.

Krzywe ściany z cegły wyglądały znajomo, choć przy samej ziemi zostały pokryte tanim tynkiem i wybielone. Wejście do narożnego pomieszczenia znajdowało się dokładnie tam, gdzie powinno się znajdować, drzwi, nie większe niż okna w australijskich domach, były całe popękane. Niewiele udało mi się dojrzeć przez szczeliny, zajrzałem więc przez jedyne znajdujące się za rogiem okienko, kwadrat o boku nie większym niż trzydzieści centymetrów. Nie mogłem uwierzyć, że moja matka, siostra, bracia i ja – choć nie zawsze wszyscy naraz – mieściliśmy się na przestrzeni nie większej niż trzy metry kwadratowe. Małe palenisko nadal znajdowało się na dawnym miejscu, wyraźnie od jakiegoś czasu nieużywane, ale gliniany zbiornik na wodę zniknął. Półka zwisała na wspornikach. Niektóre cegły po zewnętrznej stronie muru wypadły, a przez powstałe otwory przedostawały się do środka promienie słońca. Klepisko z krowich placków i błota, które matka zawsze utrzymywała zamiecione, teraz było pokryte kurzem, od dawna nikt po nim nie chodził. Kiedy zaglądałem do środka, jakaś koza przeżuwała siano pozostawione obok na kamieniu przy drzwiach, obojętna na moją osobistą tragedię. Powtarzałem sobie wciąż od nowa, że nie mogłem się przecież spodziewać, iż po tylu latach przylecę do Indii i znajdę członków mojej rodziny w komplecie, całych i zdrowych w tym samym miejscu, a jednak trudno było pogodzić się z ich nieobecnością. Choć starałem się słuchać głosu rozsądku, w głębi ducha i tak byłem przekonany, że skoro ja odnalazłem drogę do domu, to oni tam na mnie czekają. Przyglądałem się kozie oszołomiony. Czułem pustkę i rozczarowanie. Nie miałem pojęcia co dalej. Moje poszukiwania były skończone. Kiedy tak stałem, po raz pierwszy nie mając nic do zrobienia, z mieszkania obok wyszła młoda kobieta z niemowlęciem na ręku. Powiedziała coś w hindi i zrozumiałem, że pyta, czy może mi pomóc. – Nie znam hindi – odpowiedziałem po angielsku. – Tylko angielski. – Trochę mówię po angielsku – odparła, wytrącając mnie z odrętwienia. – Ten dom… – zacząłem szybko i wyrecytowałem imiona członków mojej rodziny: – Kamla, Guddu, Kallu, Śakila, Saroo. Kobieta nie odpowiadała, więc powtórzyłem imiona i wyjąłem kartkę ze zdjęciami, którą mama dała mi przed odlotem. To wtedy właśnie kobieta przekazała mi trudną do zniesienia prawdę, że nikt tutaj już nie mieszka. To wtedy właśnie dwóch mężczyzn zainteresowało się, co tu robię, i ten drugi – na oko trzydziestopięcioletni, dobrze mówiący po angielsku – obejrzał zdjęcia, kazał mi zaczekać, a potem poszedł dokądś ulicą. Nie miałem zbyt wiele czasu, żeby się zastanowić, co się dzieje. Ciekawscy już zaczęli się zbierać wokół nas zaintrygowani obecnością cudzoziemca na ulicach nigdy nieodwiedzanych przez turystów.

Po kilku minutach mężczyzna wrócił i wypowiedział pamiętne słowa: – Chodź. Zaprowadzę cię do matki. Oznajmił to tak po prostu jak urzędnik, który przyszedł mnie o czymś powiadomić, tak zwyczajnie, że odruchowo to zaakceptowałem. Znaczenie tych słów dotarło do mnie jednak dopiero, kiedy szedłem za nim sąsiednią uliczką. Dostałem gęsiej skórki i zaczęło mi się kręcić w głowie – zaledwie przed chwilą porzuciłem dwadzieścia pięć lat nadziei na to, co właśnie się stało. Czy to możliwe, żeby jakiś obcy przechodzień wiedział, gdzie jest moja matka? To wydawało się zbyt nieprawdopodobne i działo się zbyt szybko. Nie wiadomo, kiedy sprawy nabrały tak zawrotnego tempa. Przeszliśmy zaledwie około piętnastu metrów, gdy mężczyzna przystanął naprzeciwko trzech kobiet stojących przed jakimiś drzwiami. Wszystkie patrzyły na mnie. – To jest twoja matka – powiedział. Byłem zbyt oszołomiony, żeby zapytać, która. Już miałem pomyśleć, że to jakiś dowcip. Niezdolny do jakiegokolwiek działania, popatrzyłem kolejno na każdą z kobiet. Pierwsza nie mogła być moją matką. Druga miała w sobie coś znajomego. Trzecia była obca. To była kobieta stojąca pośrodku. Była szczupła i wydawała się bardzo drobna. Siwe włosy zebrane w kok, jaskrawa żółta sukienka w kwiaty. Pomimo upływu lat zrozumiałem, że znam te delikatne rysy twarzy, kiedy tylko spojrzałem na nią po raz drugi, i zdaje się, że w tej samej chwili ona również mnie rozpoznała. Przyglądaliśmy się sobie nawzajem jeszcze przez chwilę. Poczułem przejmujący żal na myśl o tym, że matka i syn potrzebują tyle czasu, aby się rozpoznać, a potem ogromną radość, że to się jednak udało. Zrobiła krok naprzód, wzięła mnie za ręce i przyjrzała mi się w niemym zdumieniu. Myślałem dostatecznie jasno, żeby rozumieć, że ja przynajmniej miałem czas na to, żeby się przygotować na silne emocje. Dla niej syn, którego straciła dwadzieścia pięć lat wcześniej, pojawił się zupełnie niespodziewanie.

Zanim którekolwiek z nas przemówiło, matka wzięła mnie za rękę i poprowadziła do swojego domu. Za nami zgromadziła się już długa kolejka ciekawskich. Dom mojej matki znajdował się zaledwie sto metrów dalej, na sąsiedniej ulicy. Kiedy szliśmy, wyglądała, jakby ogarniało ją gwałtowne wzruszenie. Mówiła do siebie w hindi, spoglądała na mnie raz za razem oczyma pełnymi łez. Ja byłem zbyt poruszony, żeby cokolwiek powiedzieć. Jej domem okazał się kolejny budynek o kruszejących ścianach przy zakurzonej ulicy. Matka popchnęła mnie do środka i posadziła na łóżku w głównym pokoju. Sama wciąż stojąc, wydobyła spośród fałd ubrania telefon komórkowy. – Kallu, Śakila… – powiedziała. Zrozumiałem, że dzwoni do mojego rodzeństwa. Czy oni

również tutaj mieszkali? Mówiła coś z podnieceniem do telefonu, krzycząc i śmiejąc się. – Śeru! Śeru! – dopiero po chwili zdałem sobie sprawę, że chodzi o mnie. Czy to możliwe, żebym przez cały ten czas źle wymawiał własne imię? Gromadka zebranych na zewnątrz gapiów szybko rosła i wkrótce zebrał się prawdziwy tłum. Wszyscy podekscytowani rozmawiali przez telefony – cud syna, który powrócił z zaświatów, był wielką sensacją i wieści szybko się rozchodziły. Dom wkrótce wypełnili hałaśliwi, świętujący ludzie, pozostali tłoczyli się w uliczce przed wejściem i na sąsiedniej ulicy. Na szczęście niektórzy z życzliwych znali trochę angielski. Za pośrednictwem tłumaczy moja matka i ja wreszcie mogliśmy porozmawiać. – Gdzie byłeś? – spytała na samym początku. Nie od razu byłem w stanie udzielić jej wyczerpującej odpowiedzi, ale opowiedziałem pokrótce, jak się zgubiłem w Kalkucie i zostałem adoptowany przez Australijczyków. Oczywiście była zdumiona. Powiedziała, że ów mężczyzna, z którym rozmawiałem na ulicy, przyszedł do domu jej przyjaciół, których właśnie odwiedzała, i powiedział po prostu: – Śeru wrócił. Potem pokazał jej kartkę ze zdjęciami, którą dostałem od mamy – choć nie zauważyłem, kiedy ją zabierał – i powiedział: – Ten chłopiec, który teraz jest mężczyzną, jest obok i pyta o Kamlę. Chodzi o ciebie. To brzmiało dziwnie, ale potem dowiedziałem się, że moja matka wiele lat temu przeszła na islam i przybrała imię Fatima. Dla mnie jednak chyba już na zawsze pozostanie Kamlą. Moja matka opisała swoją reakcję, lepiej niż ja potrafiłbym opisać swoją. Powiedziała, że moje pojawienie się było dla niej jak „grom z jasnego nieba”, a szczęście w jej sercu „głębokie jak morze”. Na widok zdjęć zadrżała i wybiegła z domu, a kobiety, które odwiedzała, za nią. W tym samym momencie pojawiłem się u wylotu uliczki. Powiedziała, że kiedy do niej podszedłem, wciąż drżała i czuła chłód, „w jej głowie szalała burza”, a łzy radości wypełniały jej oczy. W mojej głowie też szalała burza. Po niekończącej się podróży, a potem cichym, choć pełnym wzruszeń marszu ulicami Ganeś Talai do naszego starego domu teraz miałem wrażenie, że wszystko wiruje w jakimś szalonym, chaotycznym pędzie. Wszędzie byli ludzie, śmiali się, krzyczeli, wpychali się do środka, żeby mnie obejrzeć, wyrzucając z siebie słowa, których nie mogłem zrozumieć, a moja matka uśmiechała się i płakała. Było tego zbyt wiele. Później zdałem sobie sprawę, że kiedy stanąłem przed naszym dawnym domem, dzieliło mnie zaledwie piętnaście metrów od miejsca, w którym była moja matka. Byłem dosłownie

tuż za rogiem, a przecież gdyby nie pojawił się ten mężczyzna, który mi pomógł, niewiele brakowało, a po prostu bym odszedł. Prawdopodobnie odnalazłbym ją w końcu, wypytując po okolicy, jednak nie daje mi spokoju myśl o tym, że mogłoby mi się nie udać, że będąc tak blisko siebie, mogliśmy nigdy się nie spotkać. Właściwie musieliśmy rozmawiać z przerwami, zważywszy, że nasze wypowiedzi były tłumaczone, obecni zadawali pytania, a całą historię powtarzano nowo przybyłym. Moja matka odwracała się do przyjaciół z szerokim uśmiechem, potem po prostu patrzyła na mnie albo ściskała mnie ze łzami w oczach. Po czym znowu rozmawiała przez telefon, dzieląc się nowinami. Było tak wiele pytań, i to ja musiałem odpowiedzieć na większość z nich. Moja matka nie miała pojęcia, co się ze mną działo od tamtej nocy, kiedy zniknąłem. Przy takiej ilości informacji do przekazania rozmowa musiała trwać bardzo długo, ale na szczęście wkrótce nadeszła pomoc w osobie niezwykłej tłumaczki, kobiety o imieniu Cheryl mieszkającej kilka domów dalej. Jej ojciec był Brytyjczykiem, matka Hinduską, a ona sama jakimś zrządzeniem losu zamieszkała w Ganeś Talai. Byłem głęboko wdzięczny Cheryl za jej pomoc. Dzięki niej moja matka stopniowo zrozumiała, co się wydarzyło. Później mogłem opowiedzieć jej wszystko spokojnie, a podczas tego pierwszego spotkania próbowałem tylko opisać to, co najważniejsze: uwięzienie w pociągu, przyjazd do Kalkuty, adopcję i dorastanie w Australii. To, że po tylu latach wróciłem, było dla mojej matki zaskoczeniem. To, że przyjechałem z miejsca tak odległego jak Australia, po prostu nie mieściło jej się w głowie. A mimo to już podczas tego pierwszego spotkania powiedziała, że jest wdzięczna moim rodzicom, którzy wychowali mnie w Australii, i że mają prawo nazywać mnie swoim synem, bo wychowali mnie od dziecka i sprawili, że jestem tym, kim jestem. Pragnęła tylko tego, żeby moje życie było szczęśliwe. Byłem bardzo wzruszony, słysząc te słowa z jej ust. Nie mogła tego wiedzieć, ale słuchając ich, cofnąłem się w czasie do chwili, gdy jako mały chłopiec w sierocińcu Nawa Dżiwan podejmowałem decyzję, czy zgodzić się na adopcję przez państwa Brierleyów. Pozwoliła mi poczuć, że postąpiłem wtedy właściwie. Powiedziała również, że jest ze mnie dumna, a przecież każdy z nas chce to usłyszeć od swojej matki. Walący się budynek, w którym mieszkała, pod wieloma względami był w jeszcze gorszym stanie niż nasz porzucony dom. Cegły we frontowej ścianie się wykruszyły, aż powstały dziury na wylot. Matka sypiała w głównym pomieszczeniu o wymiarach około dwa na trzy metry, na pojedynczym łóżku, tym samym, na którym posadziła mnie. Z dachu prowadziły do środka dwa kawałki blachy falistej, które miały zapewne odprowadzać deszczówkę do naczynia w niewielkiej przylegającej do pokoju łazience. Znajdowała się tam również toaleta do załatwiania się w kucki i balia z wodą do mycia. Martwiło mnie to, że konstrukcja budynku nie chroniła przed deszczem. W tylnej jego części było trochę większe pomieszczenie pełniące

funkcję kuchni. Choć dom nie mógł pomieścić wszystkich ciekawskich, którzy chcieli do niego wejść, miejsca było więcej niż w naszym starym mieszkaniu, no i przynajmniej zamiast klepiska była podłoga z lastryko. W realiach Ganeś Talai te koszmarne warunki oznaczały awans i wiedziałem, że matka musiała ciężko pracować, aby tu zamieszkać. Od innych dowiedziałem się, że była już za stara, aby nosić kamienie na budowach, i pracowała teraz jako sprzątaczka w domach innych ludzi. Choć jej życie było ciężkie, powiedziała mi, że jest szczęśliwa. Ludzie przychodzili bez przerwy przez kilka godzin, tłocząc się pod zakratowanym oknem i drzwiami, trajkocząc z podnieceniem i słuchając nowin. Moja matka brylowała przed kolejnymi przybyszami, siedząc obok mnie, obejmując dłońmi moją twarz, przytulając mnie, kiedy mówiła, albo zrywając się, żeby odebrać telefon. Wreszcie w krótkim odstępie czasu wprowadzono do środka dwoje honorowych gości – Kallu i Śakilę. Kiedy do domu weszła Śakila z mężem i dwoma synami, matka właśnie mnie ściskała i płakała. Wstałem, żeby uściskać siostrę, i ona również zalała się łzami. Kallu, który przyjechał wkrótce na motorze, przyglądał mi się ze zdumieniem. Wiedziałem, co czuje. Natychmiast rozpoznaliśmy siebie nawzajem, mimo że każdy z nas po raz pierwszy widział drugiego jako dorosłego. Żadne z mojego rodzeństwa nie miało powodów uczyć się angielskiego, więc nastąpiło kolejne spotkanie wśród łez, uśmiechów i niemego zdumienia, a potem prosta rozmowa za pośrednictwem Cheryl. Wspaniale było znaleźć się w otoczeniu rodziny, jednak bolało mnie to, że nasz kontakt pozostawał w tak zasadniczy sposób ograniczony. Ale gdzie się podziewał Guddu? Spośród historii, które chciałem dzisiaj usłyszeć, jego była na pierwszym miejscu. Co się wydarzyło tamtej nocy w Burhanpur? Czy często o tym myślał? Przede wszystkim chciałem, żeby wiedział, że o nic go nie obwiniam – uważałem, że wszystko było dziełem przypadku, a teraz wreszcie odnalazłem drogę powrotną. Wtedy usłyszałem najgorszą wiadomość tamtego dnia, właściwie najgorszą, jaką kiedykolwiek słyszałem. – Nie ma go już – odpowiedziała matka smutno na moje pytanie o Guddu. Tamtej nocy, kiedy się zgubiłem, Guddu również nie wrócił do domu. Kilka tygodni później matka dowiedziała się, że zginął w wypadku. Jednej nocy straciła dwóch synów. Nie mogłem sobie wyobrazić, jak to zniosła. Jeśli była jeszcze jakaś rzecz, której mogłem sobie życzyć po tamtej wizycie, to znowu zobaczyć Guddu, choćby tylko raz. Gdy byłem mały, tęskniłem za nim tak bardzo, że zmusiłem go, żeby zabrał mnie do Burhanpur. Wiadomość o jego śmierci mnie załamała. Później dowiedziałem się więcej o tamtym wieczorze i przypuszczeniach naszej matki.

Z początku była trochę zirytowana, że pojechałem z Guddu, bo potrzebowała mnie do opieki nad Śakilą. Indie, w których się urodziłem, nie przypominały Australii, gdzie w godzinę po zniknięciu dziecka wszczyna się alarm. Często nie było przez kilka dni z rzędu naszej matki, a małe dzieci wychodziły i wracały do domu niepilnowane. Z początku więc zbytnio się nie martwiła. Gdy minął tydzień, zaczęła się niepokoić. Bywało, że Guddu znikał na całe tygodnie, ale zabranie mnie ze sobą na tak długo było z jego strony nieodpowiedzialne. Kallu nie widział nas podczas swoich eskapad w okolice Burhanpuru, więc matka zaczęła się obawiać najgorszego. Ona i Kallu wypytywali o nas w Khandwa i Burhanpurze, jednak nikt nic nie wiedział. Po kilku tygodniach, może po miesiącu od naszego zniknięcia, w domu zjawił się policjant. Ponieważ to ja byłem najmłodszy i najmniej samodzielny, matka myślała, że mężczyzna przychodzi z wiadomościami w mojej sprawie, ale nie – on przyszedł powiedzieć jej o Guddu. Poinformował ją, że Guddu zginął w wypadku, i pokazał jej zdjęcie jego ciała. Znaleziono je przy torach około kilometra za granicami Burhanpuru. Policjant prosił matkę, aby formalnie zidentyfikowała zwłoki. Zapytałem, czy była pewna, że to on, a ona powoli pokiwała głową. Wciąż był to dla niej bardzo bolesny temat, więc resztę szczegółów wydobyłem od Kallu. Guddu, zaledwie czternastoletni, wypadł z jadącego pociągu i albo dostał się pod koła, albo uderzył o coś, co znajdowało się przy torach. Nie miał jednego oka i połowy ręki. Dla matki musiał to być koszmarny widok. Chciałem odwiedzić grób Guddu, lecz powiedziano mi, że to niemożliwe – na cmentarzu, na którym go pochowano, stały teraz domy. Budowniczowie nie przenieśli nawet szczątków zmarłych przed rozpoczęciem prac. Właściciele lub deweloper nie chcieli o niczym wiedzieć albo ich to nie obchodziło. Nie mogłem tego słuchać. Poczułem, że straciłem brata, zupełnie tak jak on stracił mnie, gdy przepadłem bez śladu. Zaczynałem rozumieć, co moja rodzina musiała czuć z powodu mojego zniknięcia. Nie mieliśmy nawet zdjęć Guddu, bo nigdy nie było nas stać na rodzinne portrety. Był częścią nas, tak jak my byliśmy częścią jego, a zostały nam po nim jedynie wspomnienia. Nie byłem pewien, czy moja rodzina rozumiała, dlaczego takie znaczenie miał dla mnie grób, przy którym mógłbym go opłakiwać. Dla mojej matki i rodzeństwa były to wypadki sprzed lat, dla mnie Guddu umarł dopiero teraz. Niemożność należytego przeżycia żałoby po nim bardzo mi doskwierała po powrocie do Australii. Ostatnią rzeczą, jaką zrobił na tamtym peronie w Burhanpur, było złożenie obietnicy, że wróci. Może nigdy nie wrócił, a może wrócił i zobaczył, że mnie nie ma. Tak czy owak, dotąd miałem nadzieję, że będę mógł się z nim spotkać. Teraz wiedziałem, że nigdy nie dowiem się, co wydarzyło się tamtej nocy. Niektóre z zagadek nigdy się nie wyjaśnią. Wszyscy obawiali się, że podzieliłem jego los, a może nawet spotkało mnie coś jeszcze

gorszego. Nie wiedzieli nawet, czy żyję. Szczególnie współczułem Kallu, który stracił wtedy dwóch braci i nagle został najstarszym mężczyzną w rodzinie, co w naszej społeczności wiązało się z obowiązkami. Stał się na równi z matką odpowiedzialny za dobrobyt rodziny, co musiało być dla niego ogromnym ciężarem. Dowiedziałem się również czegoś o swoim ojcu. Okazało się, że nadal żyje, ale nie mieszka już w Khandwa. Przeniósł się ze swoją nową rodziną do Bhopal, stolicy stanu Madhja Pradeś kilkaset kilometrów na północ – do miasta, o którym świat usłyszał za sprawą katastrofy w zakładach Union Carbide na początku lat osiemdziesiątych. Reszta mojej rodziny nadal nienawidziła ojca za to, że nas porzucił, więc moja ciekawość na razie musiała poczekać. Wśród całego chaosu i świętowania tamtego pierwszego dnia Cheryl wspomniała mi, że niektórzy ludzie pytali moją matkę, skąd ma pewność, że jestem jej synem. Mogłem być przecież oszustem, mogliśmy oboje się pomylić albo ulec złudzeniom, bo tak bardzo pragnęliśmy, żeby to była prawda. Moja matka odpowiedziała, że matka wszędzie pozna swoje dziecko. Ona nie miała wątpliwości, że jestem tym, za kogo się podaję, od chwili kiedy mnie ujrzała. Ale był sposób, żeby się całkowicie upewnić. Ujęła w dłonie moją głowę i przechyliła ją, szukając blizny nad okiem – śladu po upadku na ulicy, kiedy uciekałem przed psem. Była tam, po prawej stronie, tuż nad brwią. Wskazała na nią i uśmiechnęła się – byłem jej synem.

Dom mojej matki był pełen ludzi do późnej nocy. W końcu jednak musiałem go opuścić – czułem się skrajnie wyczerpany, miałem wrażenie, że moja głowa i serce tego nie wytrzymają. Pożegnania trwały bardzo długo, choć nie mogliśmy zamienić zbyt wielu słów – zastąpiły je spojrzenia i uściski. Przypuszczam, że każdy z obecnych w głębi ducha zadawał sobie pytanie, czy jeśli tym razem wyjdę z domu, jeszcze do niego wrócę. Obiecałem, że wrócę następnego dnia. Moja matka wreszcie pozwoliła mi odejść. Stała, patrząc, jak wsiadam razem z Kallu na jego motor i obaj odjeżdżamy. Nie mogliśmy porozmawiać, więc jedynie podziękowałem bratu, gdy dojechaliśmy przed Grand Barrack, a on wyruszył w godzinną drogę powrotną do Burhanpuru, gdzie, o ironio, teraz mieszkał – w mieście, którego tak długo nie mogłem odnaleźć. Po powrocie do hotelowego pokoju myślałem o tym, jak zmieniło się moje życie od chwili, gdy opuściłem go tego samego popołudnia. Odnalazłem rodzinę. Nie byłem już sierotą. Poszukiwania, które od tak dawna miały dla mnie ogromne znaczenie, naprawdę się skończyły. Zastanawiałem się, co teraz zrobię. Dużo myślałem o Guddu. Nie mogłem uwierzyć w to, co go spotkało. Świetnie sobie radził, wskakując i wyskakując z pociągów, robił to od tak dawna, że trudno było sobie wyobrazić, że po prostu wypadł. Czy mogło istnieć jakieś inne wyjaśnienie? Może wrócił, zobaczył, że mnie

nie ma, i zaczął mnie szukać. Od czasu do czasu miewał na pieńku z niektórymi dzieciakami, może ubzdurał sobie, że ktoś mi coś zrobił, i wdał się w bójkę? Najgorsza możliwość była taka, że czuł się winny, ponieważ zostawił mnie samego, i za wszelką cenę chcąc mnie znaleźć, ryzykował lub popełnił błąd i wypadł z pociągu. Mógł pomyśleć, że wróciłem do domu, lecz nigdy nie pojawił się, żeby to sprawdzić, więc nie sposób było się nie zastanawiać, czy gdybym tamtej nocy nie wsiadł do pociągu, Guddu wróciłby tak, jak obiecał, i dzisiaj by żył. Wiedziałem, że z logicznego punktu widzenia nie mogę obciążać się odpowiedzialnością za jego śmierć, ale i tak trudno mi było się otrząsnąć z czarnych myśli. I choć zazwyczaj czułem, że wszystko ma swoje wytłumaczenie, że wystarczy się trochę postarać, a odpowiedź zawsze się znajdzie, tym razem zrozumiałem, że nigdy nie poznam prawdy o tym, co spotkało mojego brata. Musiałem nauczyć się z tym żyć. Zanim położyłem się do łóżka, wysłałem SMS-a do mamy i taty: Poznałem odpowiedzi na ważne pytania. Nie ma już ślepych zaułków. Moja rodzina jest tak samo prawdziwa i realna jak my w Australii. Moja matka dziękuje Wam za to, że mnie wychowaliście. Brat, siostra i matka rozumieją, że jesteście moimi rodzicami, i nie mają zamiaru stawać między nami. Uszczęśliwiła ich wiadomość, że żyję, i niczego więcej nie pragną. Chcę, żebyście wiedzieli, że to Wy jesteście dla mnie najważniejsi i nigdy się to nie zmieni. Kocham Was.

Nic dziwnego, że nie mogłem zasnąć.

ROZDZIAŁ 11

ODNOWIENIE WIĘZI

Następnego dnia wczesnym rankiem Kallu przyjechał po mnie na motorze i pojechaliśmy z powrotem do domu naszej matki. Przywitała mnie niemal równie entuzjastycznie jak poprzednio. Może naprawdę nie wierzyła, że wrócę. Kallu przedstawił mi swoją rodzinę – zanim przyjechał po mnie, zdążył już przywieźć do Ganeś Talai swoją żonę, syna i córkę. Niesamowite, ale wszyscy czworo przyjechali z Burhanpur na tym samym motorze. Poprzedniego dnia zachwyciła mnie wiadomość, że jestem wujkiem dwóch chłopców – synów Śakili, teraz mogłem jeszcze na dodatek poznać bratanicę i bratanka. Z początku piliśmy tylko herbatę, przez jakiś czas uśmiechając się do siebie w milczeniu, ale wkrótce wszystko zaczęło się od nowa: wymiana opowieści za pośrednictwem Cheryl i innych tłumaczy, witanie niekończących się gości. Tak miało to wyglądać przez kolejnych kilka dni. Śakila wkrótce dołączyła do nas z mężem i dziećmi, po ponownej dwugodzinnej podróży z domu. Mieszkała w oddalonym o sto kilometrów na północny wschód mieście Harda. Oczywiście zadawano mi pytania o żonę i dzieci i wszyscy dziwili się, że ich nie mam. Pewnie gdybym dorastał w Indiach, w tym wieku miałbym już rodzinę. Tymczasem zadowolili się zapewnieniem, że przynajmniej mam dziewczynę, choć nie jestem pewien, czy moja matka rozumiała to pojęcie. Drugiego dnia miejscowe media dowiedziały się o zaginionym chłopcu, który niespodziewanie zmaterializował się w Ganeś Talai jako mężczyzna. Wkrótce dołączyły do nich media ogólnokrajowe i pojawili się uzbrojeni w kamery dziennikarze. Kiedy w odpowiedzi na ich niekończące się pytania, zadawane głównie za pośrednictwem tłumaczy, wciąż od nowa opowiadałem swoją historię, zacząłem się czuć, jakby przydarzyła się komuś innemu. Zainteresowanie mediów zupełnie mnie zaskoczyło. Nie przyszło mi do głowy, że mój powrót wywoła aż takie zamieszanie, zupełnie nie byłem na to przygotowany. W rezultacie moja i tak już trudna sytuacja osobista stała się jeszcze trudniejsza, lecz odkryłem w tym wszystkim również coś wspaniałego. W Indiach żyje ponad miliard ludzi, a na ulicach jest

mnóstwo dzieci, którymi nikt się nie zajmuje. Można pomyśleć, że to chaotyczne, a nawet okrutne miejsce. A jednak i tu, w Ganeś Talai i w całym kraju, wiadomość, że jedno z tych zaginionych dzieci zdołało odnaleźć swoją rodzinę po niewiarygodnie długim czasie rozłąki, budziła szalony entuzjazm. W miarę jak coraz więcej ludzi zbierało się, żeby mnie zobaczyć, zgromadzenie przeradzało się w publiczne święto, z muzyką i tańcami na ulicach. Miałem wrażenie, że mój powrót inspiruje i pobudza całą dzielnicę, jakby był dowodem na to, że los nie musi być bezlitosny. Czasem zdarzają się cuda. Odniosłem wrażenie, że członkowie naszej rodziny potrafią utrzymać emocje na wodzy, w końcu jednak powodują one takie ciśnienie, że nie mamy wyjścia i musimy je uwolnić. Kiedy mieliśmy trochę czasu dla siebie, wszyscy szlochaliśmy, ze szczęścia, ale i z żalu nad czasem, który straciliśmy. Miałem teraz trzydzieści lat, Kallu trzydzieści trzy, a Śakila dwadzieścia siedem. Ostatni raz widziałem Śakilę jako maleńkie dziecko, którym musiałem się opiekować, a teraz sama miała dwoje ślicznych dzieci. W pewnej chwili o czymś sobie przypomniałem. Złapałem kawałek węgla z paleniska, a Śakila się roześmiała. Kiedy miała roczek lub dwa, czasem przyłapywałem ją na tym, że jadła węgiel, zapewne z głodu. Zdarzało się, że miała nim wysmarowaną całą buzię. To było jak nałóg, który niestety fatalnie odbił się na jej układzie trawiennym, i pamiętam, że musieliśmy zabrać ją do jakiejś kobiety, która wiedziała, jak jej pomóc. Na szczęście chyba nie wywołało to u niej trwałych problemów zdrowotnych. Sam fakt, że mogliśmy teraz z tego żartować, był najlepszym przykładem na to, jak wiele dzieliło nas od tamtych czasów. Śakila i Kallu mieli to szczęście, że poszli do szkoły. Kiedy zabrakło Guddu i mnie, matce udało się jakoś zapewnić im edukację. Śakila została nauczycielką, potrafiła czytać i pisać w hindi i urdu (choć nie znała angielskiego). Powiedziała mi, że kiedy poprzedniego dnia zadzwoniła do niej matka, nie uwierzyła, że naprawdę wróciłem. Myślała, że ktoś próbuje nas oszukać albo robi sobie żarty naszym kosztem. Przywiodła ją tutaj pewność naszej matki, a zwłaszcza jej opis kartki z moimi zdjęciami z dzieciństwa. Podziękowała Bogu za cud i czym prędzej wsiadła do pociągu, żeby do nas przyjechać. Twierdzi, że kiedy tylko na mnie spojrzała, poczuła się, jakby „zabłądziła w czasie”, jakby cofnęła się do dni, kiedy się nią opiekowałem. Od razu wiedziała, że to ja. Kallu również dobrze sobie radził. Teraz był menadżerem fabryki, dorabiał też dodatkowo jako kierowca autobusu. W ciągu jednego pokolenia członkowie mojej rodziny z robotników budowlanych stali się nauczycielami i menadżerami. To w pewnym sensie szczęście w nieszczęściu, że kiedy rodzina doświadczyła straty, pozostałe dzieci przynajmniej zdołały wydźwignąć się z ubóstwa. Życie Kallu nie było usłane różami. Z przykrością przekonałem się,

że miałem rację co do jego sytuacji po zniknięciu moim i Guddu. Ciężar spoczywający na barkach jedynego mężczyzny w rodzinie bardzo dawał mu się we znaki. Choć on także mógł chodzić do szkoły, musiał utrzymać naszą matkę i Śakilę, więc wkrótce zakończył edukację, żeby nauczyć się prowadzić i znaleźć lepszą pracę. Ból po stracie braci nigdy nie przestał mu doskwierać, aż w końcu zmusił go do opuszczenia Ganeś Talai i Khandwa. Dlatego Kallu przeniósł się do Burhanpuru. Był hinduistą, ale niejednokrotnie popadał w zwątpienie. W końcu poczuł, że pewnego dnia bogowie sprawią, że wrócę i sprawiedliwości stanie się zadość. Mój powrót miał na niego ogromny wpływ – być może niektóre ze starych, bolesnych ran nareszcie zaczną się goić, a on będzie miał z kim dzielić swój ciężar. Dużo rozmawialiśmy o trudnych czasach, jakie nastały dla naszej rodziny po moim zniknięciu. Śakila przyznała nawet, że boi się posłać swoje małe dzieci do szkoły, bo pewnego dnia mogą nie wrócić do domu. Ale był też śmiech oczywiście. Speszyło mnie odkrycie, że tak naprawdę nadano mi imię Śeru, co w języku hindi znaczy „lew”. Odkąd się zgubiłem, błędnie wymawiałem swoje imię i teraz na zawsze już pozostanę Saroo.

Pobyt w Ganeś Talai przywołał wiele wspomnień, a rodzinne rozmowy obudziły kolejne. Wiele z nich dotyczyło spraw, których nie mogłem rozumieć z powodu młodego wieku wtedy, kiedy się działy. Rzeczy, których dowiedziałem się tamtego dnia i w ciągu kilku następnych, pomogły mi uzupełnić białe plamy na obrazie pierwszych lat mojego życia – jakże typowego dla milionów Hindusów mieszkających w małych miasteczkach. Pomogły mi także wyobrazić sobie życie, jakie wiodła moja biologiczna matka. Coraz bardziej podziwiałem ją za siłę, z jaką przetrwała przeciwności losu. Rodzina mojej matki pochodziła z rycerskiej kasty radźputów, a jej ojciec był policjantem. Otrzymała imię Kamla na cześć hinduskiej bogini stworzenia. Zapamiętałem ją jako piękną kobietę i wciąż ją za taką uważam, pomimo tylu lat wyniszczającej pracy i ciężkich doświadczeń. Ojciec był od niej niższy, szeroki w ramionach, miał kwadratową twarz i włosy od wczesnej młodości przyprószone siwizną. Zgodnie z muzułmańskim zwyczajem zawsze ubierał się na biało. Był przedsiębiorcą budowlanym. Kiedy ożenił się z moją matką, miał dwadzieścia cztery lata, a ona osiemnaście. Teraz dowiedziałem się więcej o tym, dlaczego rzadko go widywałem. Kiedy miałem mniej więcej trzy lata, Guddu dziewięć, Kallu sześć, a moja matka była w ciąży z Śakilą, ojciec oznajmił, że wziął sobie drugą żonę – co jako muzułmaninowi wolno mu było zrobić – i zamierza nas zostawić, aby zamieszkać z nią. Moja matka najwyraźniej dowiedziała się o wszystkim po fakcie. Musiał to być dla niej brutalny wstrząs. Ojciec poznał swoją nową żonę

na jednym ze swoich placów budowy, gdzie była robotnicą. Dźwigała cegły i kamienie i przenosiła je na głowie na specjalnych tacach. Po tym wszystkim ojciec zamieszkał na obrzeżach naszego miasta i matka jeszcze przez jakiś czas go widywała. Jego druga żona była bardzo zazdrosna o naszą matkę i zabraniała jej się do niego zbliżać. Matka była przekonana, że nie pozwalała również ojcu spotykać się z nami. Z całą pewnością nie pamiętam, żeby odwiedzał nas w domu. Zgodnie z islamskim prawem, matka mogła się starać o rozwód, skoro została porzucona przez męża. Nigdy tego jednak nie zrobiła, pozostając żoną mężczyzny, który już z nią nie mieszkał ani jej nie utrzymywał. To, co się stało, głęboko nią wstrząsnęło. Opisuje tamten czas jako huragan, który przetoczył się przez jej życie. Nieraz była tak zrozpaczona, że traciła kontakt z rzeczywistością. Chciała umrzeć, rozważała nawet otrucie nas wszystkich albo położenie się na pobliskich torach, aby zginąć pod kołami pierwszego nadjeżdżającego pociągu. Wtedy postanowiła przeprowadzić się wraz z nami do muzułmańskiej części Ganeś Talai, do mieszkania, które teraz stoi puste. Czuła, że jej hinduska rodzina nie przyjmie jej z powrotem, podczas gdy wspólnota muzułmańska pomimo skomplikowanej sytuacji okazała jej wsparcie. Niewykluczone także, że uznała tę nieźle prosperującą dzielnicę za lepsze środowisko dla swoich dzieci. Teraz dowiedziałem się, że od czasów mojego dzieciństwa segregacja religijna uległa znacznemu rozluźnieniu i różnice wyznaniowe nie wyznaczały już granic dzielnic. Pomimo przeprowadzki matka formalnie przeszła na islam dopiero po moim zniknięciu. Nigdy nie zasłaniała twarzy, jak wiele kobiet, które ją odwiedzały. Nie pamiętam, żebym jako dziecko odebrał jakiekolwiek religijne nauki, choć czasem chodziłem do miejscowej świątyni prowadzonej przez Baba. Pamiętam jednak, że pewnego dnia powiedziano mi po prostu, abym więcej nie bawił się z dotychczasowymi przyjaciółmi, bo są hinduistami. Miałem znaleźć sobie nowych, muzułmańskich przyjaciół. Bezpośredni wpływ islamu na moje życie polegał jednak głównie na obrzezaniu, a więc nie był przyjemny. Nie wiem, dlaczego musiałem przez to przejść, skoro nie zostaliśmy muzułmanami. Być może moja matka uważała, że lepiej będzie przestrzegać pewnych miejscowych obyczajów, aby dobrze żyć z sąsiadami, albo był to warunek, abyśmy mogli tam mieszkać. W każdym razie zrobiono to bez znieczulenia, nic więc dziwnego, że to jedno z moich najbardziej wyrazistych wczesnych wspomnień. Bawiłem się na ulicy, kiedy podszedł do mnie jakiś chłopak i powiedział, że wołają mnie do domu. Kiedy przyszedłem, zebrało się tam już wiele osób, łącznie z Baba, który oznajmił mi, że zaraz stanie się coś ważnego, a matka dodała, żebym się nie martwił, bo wszystko będzie

dobrze. Potem kilku mężczyzn, których znałem z sąsiedztwa, zabrało mnie do większego pomieszczenia na piętrze naszego budynku. Na środku pokoju stało wielkie gliniane naczynie. Kazali mi zdjąć szorty i usiąść na nim. Dwóch z nich trzymało mnie za ramiona, a trzeci, stojąc z tyłu, przytrzymywał mi głowę. Pozostali dwaj unieruchomili mnie, przyciskając moje ciało do glinianego naczynia. Nie miałem pojęcia, co się dzieje, jednak udało mi się zachować spokój do chwili, gdy inny mężczyzna pojawił się z żyletką w dłoni. Zacząłem krzyczeć, lecz oni trzymali mnie mocno, podczas gdy nowo przybyły dokonał zręcznego cięcia. Było to bardzo bolesne, ale trwało tylko kilka sekund. Założono mi bandaż i matka położyła mnie do łóżka. Po kilku minutach Kallu również powędrował na górę, gdzie czekało go to samo co mnie, ale nie Guddu. Być może on miał to już za sobą. Tamtego wieczoru wszyscy wkoło ucztowali i śpiewali, ale Kallu i ja mogliśmy tylko siedzieć na dachu naszego domu i słuchać. Nie wolno nam było wychodzić przez kilka dni, podczas których musieliśmy pościć i chodzić w samych koszulach bez spodni, dopóki nasze rany się nie zagoją. Bez wsparcia finansowego ze strony mojego ojca matka była zmuszona szukać pracy. Wkrótce po narodzinach Śakili zaczęła pracować na budowach, podobnie jak nowa żona ojca. Na szczęście była silną kobietą, zdolną do ciężkiej pracy. Zarabiała śmieszne kwoty (choć w owych czasach w rolniczych regionach Indii nie było to nic niezwykłego) – kilka rupii za noszenie na głowie ciężkich odłamków skalnych i kamieni w palącym słońcu od świtu do zmierzchu. Pracowała sześć dni w tygodniu za równowartość dolara i trzydziestu centów. Guddu także poszedł do pracy, a jego pierwsza długa zmiana przy zmywaniu talerzy w restauracji przyniosła mu niecałe pół rupii. Żebranie o jedzenie w muzułmańskiej dzielnicy zapewniało nam bardziej zróżnicowaną dietę niż przed przeprowadzką. Od czasu do czasu jadaliśmy mięso, na przykład koźlinę lub kurczaka. Pamiętam również szczególne rodzaje potraw spożywanych podczas świąt lub przyjęć z okazji ślubów i innych uroczystości, a te, jak się zdaje, zdarzały się dość regularnie. Co jakiś czas przypadało takie czy inne święto, dzięki któremu wszyscy mieliśmy trochę atrakcji i mnóstwo darmowego jedzenia. Ubieraliśmy się w to, co dostaliśmy od sąsiadów. Na szczęście w ciepłym klimacie nie potrzebowaliśmy wiele. Wystarczała lekka bawełna. Edukacja nie wchodziła w rachubę. Szkołę, pod którą wystawałem często, przyglądając się wchodzącym i wychodzącym z niej szczęśliwym uczniom, prowadziły siostry zakonne ze Zgromadzenia Świętego Józefa. Do dziś uczą się tam dzieci z Khandwa. Jako najstarszy w rodzinie, Guddu czuł się odpowiedzialny za nasze utrzymanie i zawsze szukał dodatkowych zajęć, żeby trochę dorobić. Ktoś mu podsunął pomysł handlu obnośnego,

więc zaczął sprzedawać na dworcu zestawy złożone ze szczoteczki i pasty do zębów. W ten sposób wylądował w więzieniu z powodu jakiejś interpretacji przepisów o prawach pracowniczych dzieci. Miejscowa policja znała go – podobnie jak Kallu i mnie oraz wielu chłopców w naszej okolicy – jako cwaniaczka i drobnego złodziejaszka. Kiedyś wymyśliliśmy na przykład sposób na wycinanie dziur w balach ryżu i ciecierzycy składowanych na dworcu przed załadunkiem do wagonów towarowych. Wszystko po to by zdobyć trochę jedzenia. Zazwyczaj tego rodzaju rzeczy uchodziły nam płazem, czasem obrywaliśmy tylko po uszach i zasadniczo nie uważano nas za zagrożenie dla społeczeństwa. Choć Guddu został aresztowany na mocy przepisów, które miały go chronić, z jakiegoś powodu został zamknięty w więzieniu. Po kilku dniach miejscowy policjant powiedział matce, gdzie jest mój brat. Zabrała nas wszystkich do więzienia dla młodocianych, ogromnego kompleksu budynków, i tak długo błagała strażników, aż wypuścili Guddu. Nie mam pojęcia, jakich użyła argumentów, ale było jasne, że nie odejdzie bez syna. Odkąd ojciec odszedł, matka wychowywała nas zupełnie sama. Teraz dowiedziałem się, że kiedy z nami mieszkał, bywał agresywny i wyładowywał na nas swoje frustracje. Oczywiście kobieta i małe dzieci nie miały szans w starciu z rozwścieczonym dorosłym mężczyzną. Wobec uporu swojej nowej żony ojciec chciał się nas pozbyć i podobno próbował nawet zmusić nas do opuszczenia Khandwa. Ale moja matka nie miała dokąd pójść ani pieniędzy na to, żeby się wynieść. Niewielka sieć wspierających ją ludzi nie sięgała poza Ganeś Talai. W końcu to mój ojciec wraz z drugą żoną opuścili okolicę i zamieszkali w jakiejś wsi poza granicami Khandwa, co trochę poprawiło naszą sytuację. Byłem za mały, żeby rozumieć separację moich rodziców. Ojca po prostu nie było. Parę razy zdarzyło się, że dostałem od niego gumowe klapki, albo mówiono mi, że kupił dla nas wszystkich nowe buty. Jedyne wspomnienie ojca, jakie zachowałem, pochodzi z czasów, kiedy miałem cztery lata. Wszyscy mieliśmy pojechać do jego domu zobaczyć jego nowo narodzone dziecko. Była to spora wyprawa. Matka obudziła nas, ubrała i poszliśmy piechotą, w straszliwym skwarze, do centrum Khandwa na autobus. Pilnowałem Śekili, która była wyczerpana marszem i upałem. Podróż trwała tylko kilka godzin, ale razem z dojściem na dworzec i oczekiwaniem na autobus zajęła cały dzień. Na koniec czekała nas kolejna godzinna wędrówka i zanim dotarliśmy do wioski, zapadła noc. Przenocowaliśmy stłoczeni w wejściu do domu należącego do jakichś znajomych matki – nie mieli dość miejsca, żeby zaprosić nas do środka, ale noce były gorące i nie było to niczym przykrym. Przynajmniej nie zostaliśmy na ulicy. Dopiero rano, kiedy podzieliliśmy się odrobiną chleba i mleka, dowiedziałem się, że matka z nami nie idzie. Nie pozwolono jej przyjść do domu naszego ojca, więc nasza czwórka została odprowadzona przez

wspólnego znajomego rodziców. Mimo wszystko, być może dzięki temu, że nie byłem niczego świadomy, bardzo się ucieszyłem na widok ojca. Przywitał nas w drzwiach domu, a potem weszliśmy do środka zobaczyć się z jego nową żoną i ich dzieckiem. Wydawało mi się, że była dla nas miła – ugotowała nam dobry obiad i zostaliśmy u nich na noc. W środku nocy obudził mnie Guddu. Powiedział, że on i Kallu zamierzają się stamtąd wymknąć, i zapytał, czy idę z nimi. Chciałem tylko spać. Obudziło mnie głośne pukanie do drzwi, kiedy ktoś przyszedł powiedzieć ojcu, że widziano moich braci wybiegających ze wsi na rozciągającą się dalej otwartą przestrzeń. Ów człowiek martwił się, że mogą zostać zaatakowani przez tygrysy. Później dowiedziałem się, że tamtej nocy Guddu i Kallu próbowali uciec, bo nie mogli znieść tego, co się działo w naszej rodzinie, mieli dość ojca i jego drugiej żony. Na szczęście odnaleziono ich jeszcze tego samego ranka, całych i zdrowych. Jednak jeden konflikt płynnie przechodził w drugi. Pamiętam, że tego samego dnia, stojąc na ulicy, zobaczyłem zbliżającego się ojca i zrozumiałem, że goni moją matkę. Ona nagle się zatrzymała i obróciła na pięcie, stając z nim twarzą w twarz. Krzyczeli na siebie z wściekłością. Wkrótce zaczęli przyłączać się do nich inni ludzie, po jednej i po drugiej stronie. Teraz rozumiem, że osobista kłótnia moich rodziców stała się wodą na młyn częstych w owym czasie napięć między hinduistami a muzułmanami. Szybko przerodziła się w konfrontację, w której hindusi gromadzący się po stronie matki stali twarzą w twarz z muzułmanami stającymi po stronie ojca. Atmosfera zrobiła się gorąca, padały coraz gorsze zniewagi. My, dzieci, skupiłyśmy się przy matce przerażone tym, co może wyniknąć z tych wszystkich krzyków i przepychanek. W pewnej chwili ojciec zachował się skandalicznie, rzucając w moją matkę niewielkim kamieniem, który trafił ją w głowę. Stałem tuż przy niej, kiedy krwawiąc, osunęła się na kolana. Na szczęście tłum wydawał się wstrząśnięty tym aktem przemocy, co ostudziło nastroje, zamiast je jeszcze bardziej podgrzać. Kiedy my zajmowaliśmy się matką, ludzie zaczęli się rozchodzić. Jakaś hinduska rodzina znalazła miejsce, żeby nas przyjąć na kilka dni, podczas których moja matka odpoczywała. Powiedziano nam później, że po ojca przyszła policja i został na jeden czy dwa dni osadzony w areszcie. Zapamiętałem ten epizod jako przykład odwagi mojej matki, która potrafiła stawić czoło swoim prześladowcom, ale także bezbronności biednych ludzi w Indiach. Naprawdę mieliśmy szczęście, że tłum się wycofał. Moja matka równie dobrze mogła zginąć, razem z dziećmi. A jednak, być może dlatego że tak długo nie byłem w Indiach, nie wykluczałem możliwości ponownego spotkania z ojcem. Zdaję sobie sprawę, że pewnie trudno to zrozumieć, skoro moje wspomnienia o nim były szczątkowe i w dodatku niemal wyłącznie złe. Ale on jest

częścią mojej tożsamości, należy do historii mojego życia. Poza tym myślę, że w rodzinach powinno się wybaczać sobie nawzajem wyrządzone w przeszłości zło. W każdym razie ojciec mieszkał daleko, a ja nie wiedziałem nawet, czy zechce się ze mną zobaczyć, i ostatecznie uznałem, że nie będę próbował się z nim spotkać podczas tego wyjazdu. Nikomu wtedy się nie przyznałem, że biorę to pod uwagę, bo chciałem to zrobić wyłącznie z błogosławieństwem pozostałych członków rodziny. Postanowiłem ostrożnie poruszyć ten temat dopiero, gdy na nowo się poznamy.

Kiedy spędziłem już trochę czasu z rodziną i poczułem na nowo więź z miejscem, w którym się urodziłem, pomyślałem o słowie, którego wszyscy, łącznie ze mną, na okrągło używali: „dom”. Czy to tam się właśnie znalazłem? Nie wiedziałem. Miałem to szczęście, że kiedy się zgubiłem, zostałem adoptowany przez kochającą rodzinę i nie tylko zamieszkałem w zupełnie innym miejscu, ale też stałem się kimś innym, niż mógłbym się stać, gdybym został w Indiach. Nie chodziło jedynie o to, że mieszkałem w Australii i uważałem się za Australijczyka. Miałem rodzinny dom – u Brierleyów – i swój dom w Hobart, w którym mieszkałem ze swoją dziewczyną Lisą. Wiedziałem, że tam jest moje miejsce, czułem się kochany. Jednak odnalezienie Khandwa i mojej hinduskiej rodziny również było powrotem do domu. Przebywając tu, miałem uczucie, że wszystko jest jak należy. Tutaj też mnie kochano i tu także było moje miejsca, w jakimś sensie, nad którym wcześniej niewiele się zastanawiałem i który wydawał mi się trudny do wyjaśnienia. Tu spędziłem pierwsze lata mojego dzieciństwa, tu były moje korzenie. Czas powrotu do Hobart nadszedł o wiele za szybko i trudno mi było wyjechać. Obiecałem matce, siostrze, bratu i ich rodzinom, że niedługo znowu przyjadę. Miałem teraz dwa domy i z obydwoma wiele mnie łączyło, nawet jeśli były oddalone od siebie o tysiące kilometrów. Podróż, w którą wyruszyłem, żeby odpowiedzieć sobie na pytanie, kim jestem, nie dobiegła jeszcze końca. Pewne sprawy zostały wyjaśnione. Pojawiły się również nowe pytania, na które być może w ogóle nie było odpowiedzi, ale i tak trzeba było je zadać. Jedna rzecz nie ulegała wątpliwości: podróż między domem w Indiach i tym w Australii miałem odbyć jeszcze wiele razy.

ROZDZIAŁ 12

WYCIĄGNIĘCIE RĘKI

Podczas pobytu w Indiach otrzymałem entuzjastycznego SMS-a z gratulacjami od Asry, która dowiedziała się od moich rodziców, że spotkałem się z hinduską rodziną. Przez wszystkie te lata od przyjazdu do Melbourne nasze rodziny pozostawały w bliskich kontaktach. Po powrocie do Hobart zadzwoniłem do Asry, żeby podzielić się z nią swoją radością. Starałem się jej nie sprawić przykrości – ona sama niestety nie mogła odbyć podobnej podróży, ponieważ jej hinduscy rodzice nie żyją. Była jednak szczęśliwa, że mnie się to udało, i zapytała, co zamierzam teraz zrobić, skoro już odnowiłem więzi ze swoją przeszłością. Z powodu ogromu wrażeń i wzruszeń, w które obfitował mój powrót do Khandwa, zupełnie nie miałem czasu się nad tym zastanowić. Nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Właściwie nie wybiegałem myślami poza odnalezienie domu i, być może, matki. Chyba traktowałem tę wizytę jak zakończenie swojej historii, tymczasem ona okazała się raczej początkiem. Miałem teraz dwie rodziny i musiałem się przekonać, czy będę umiał odnaleźć się w nich obu – mimo dzielących je odległości i różnic kulturowych. Rodzice i Lisa przywitali mnie z ulgą. Choć podczas mojej nieobecności codziennie rozmawialiśmy przez telefon, martwili się, że może nie mówię im wszystkiego. Z początku bali się, że znowu zniknę. Lisa zamartwiała się o moje bezpieczeństwo – pojechałem w końcu do jednego z najbiedniejszych regionów obcego kraju. Kto wie, co się tam mogło wydarzyć? Dopiero po powrocie w pełni zdałem sobie sprawę, jak bardzo się denerwowali. Te obawy zostały jednak wkrótce zapomniane, bo każdy chciał usłyszeć o moim spotkaniu z rodziną. O wszystkim dowiedzieli się już w dużym skrócie, a teraz chcieli poznać najdrobniejsze szczegóły. Pytali, o czym rozmawialiśmy, czy pozostali zapamiętali z mojego dzieciństwa coś, czego ja nie pamiętałem, czy chciałem tam wrócić. Odniosłem wrażenie, że próbują mnie wysondować: czy nadal chcę zostać w Australii, czy może rozważam przeprowadzkę do Indii. Zapewniłem ich z całego serca, że choć to doświadczenie mnie w jakimś, dość ważnym sensie zmieniło, to jednak wciąż jestem tym samym Saroo. Szczerze mówiąc, potrzebowałem czasu, żeby przyjść do siebie i spojrzeć na Hobart tak jak kiedyś, nie oczami ubogiego Hindusa. Jedna rzecz w moim życiu zmieniła się niezaprzeczalnie: z dnia na dzień stałem się kimś,

kto ma do opowiedzenia historię, którą mnóstwo ludzi chce usłyszeć. Wkrótce po moim powrocie zadzwonił dziennikarz „The Mercury” – lokalnej gazety z Hobart. Ktoś z redakcji zwietrzył temat, a ja zgodziłem się udzielić wywiadu. Potem wszystko potoczyło się lawinowo. Po „The Age” z Melbourne i „Sydney Morning Herald” przyszła kolej na media międzynarodowe. Nie byliśmy przygotowani na ten nagły rozgłos, ale może po prostu nie sposób się na to przygotować. Zdarzało się, że telefon dzwonił w środku nocy, bo próbowali się ze mną skontaktować dziennikarze z całego świata. Zrozumiałem, że sam sobie z tym zainteresowaniem nie poradzę, i zatrudniłem menadżera. Wkrótce zaczęli do mnie dzwonić z propozycjami wydawcy i producenci filmowi. To wydawało się nierzeczywiste. Jestem sprzedawcą rur przemysłowych, węży i armatury, szukałem tylko swojego miasta i rodziny, nie blasku jupiterów! Cieszyłem się, że mogę opowiedzieć ludziom swoją historię, nie spodziewałem się jednak, że z jej powodu będę musiał zatrudnić menadżera i układać sobie grafik spotkań z dziennikarzami. Na szczęście Lisa i rodzice okazali mi wiele wsparcia i cierpliwości. Powtarzanie mojej historii dziennikarzom wkrótce stało się wyczerpujące, uznałem jednak, że jeśli miałaby ona dodać komuś otuchy, mam obowiązek ją opowiadać. To, co mi się przytrafiło, rzeczywiście było niezwykłe, mogło przywrócić nadzieję na odnalezienie zaginionej rodziny ludziom, którzy ją stracili. Kto wie, czy moje doświadczenia nie mogłyby zainspirować także ludzi borykających się z zupełnie innego rodzaju problemami, gdyby uznali je za dowód na to, że warto korzystać z nadarzających się okazji i nie poddawać się nawet w sytuacjach najbardziej beznadziejnych. Od powrotu z Indii byłem w stałym kontakcie internetowym ze swoją hinduską rodziną. Matka i rodzeństwo korzystali z komputera w domu przyjaciół i niestety nie mieli kamery, więc ja nie mogłem ich widzieć, ale oni widzieli mnie. Tak czy owak, mogliśmy rozmawiać bez pomocy osób trzecich – w sposób bardzo ograniczony – albo za pośrednictwem tłumacza. Postanowiłem zadbać o to, żebyśmy – ja i moja matka – mogli widzieć się nawzajem i kontaktować się na odległość bez przeszkód. Teraz, kiedy nareszcie odnalazłem rodzinę, chciałem naprawdę uczestniczyć w jej życiu, budować więzi, pomagać w opiece nad naszą matką i dziećmi mojego rodzeństwa.

Pozostało jeszcze wiele spraw, które mnie nurtowały, i jadąc do Indii po raz drugi, miałem nadzieję, że wszystko się wyjaśni. Choć zbliżała się zima, wciąż było ciepło. Przy takiej pogodzie nad hinduskimi miastami unosi się duszący smog, niebo jest pomarańczowo-szare, a jego kolor nie zmienia się zbytnio z nadejściem nocy. Miałem znaleźć się w Khandwa akurat w ostatnich dniach diwali, hinduskiego święta

świateł. Prawie zupełnie nie pamiętałem hinduskich zwyczajów, ale wiedziałem, że w Indiach ludzie uwielbiają świętować i że z pewnością będzie kolorowo. Diwali to czas, w którym wysławia się dobro i odrzuca zło. Wyznawcy hinduizmu wzywają i chwalą Lakszmi, boginię dobrobytu, w podziękowaniu dla niej umieszczając na domowych ołtarzach posiadane przez siebie wartościowe przedmioty. Ucztują i wymieniają podarunki. W domach zapala się lampki oliwne, a budynki dekoruje się z zewnątrz kolorowymi światełkami, zupełnie jak w Australii w okresie Bożego Narodzenia. Całymi dniami słychać głośne wybuchy petard mających odstraszać złe duchy, a nocą niebo rozświetlają sztuczne ognie. Dotarłem do Khandwa o zmierzchu i kiedy zbliżałem się do wąskich zaułków starej części miasta, obchody trwały w najlepsze. Moja matka powiedziała mi, że zawsze mogę zatrzymać się u niej, ale bez wątpienia rozumiała, że mój styl życia jest teraz bliższy ludziom Zachodu, że przywykłem do przestrzeni i wygód, jakich w jej ciasnym mieszkanku nie było. Podziękowałem jej więc za gościnność i powiedziałem, że lepiej będzie, jeśli zatrzymam się w hotelu, który jest niedaleko, i będę ją codziennie odwiedzał. Zostawiłem więc bagaże w Grand Barrack i poprosiłem taksówkarza, żeby zawiózł mnie do Ganeś Talai. Pokonaliśmy tunel pod torami i ulice pełne ludzi robiących zakupy, po czym kierowca wysadził mnie na placu, na którym tolerancyjnie sąsiadują ze sobą świątynia i meczet. Szedłem uliczkami swojego dzieciństwa, czując się tam już trochę bardziej jak w domu. Przed powrotem do Indii próbowałem uczyć się hindi i poczyniłem pewne postępy, ale kiedy tylko zaczynałem jakąś rozmowę, wszystko mi się mieszało. Słyszałem, że na YouTubie można znaleźć materiał z jakimś mężczyzną, który przekonuje, że uczy hindi w trzy dni. Może nawet dam mu kiedyś szansę, lecz mam przeczucie, że w tej dziedzinie nie ma czegoś takiego jak droga na skróty. Matka ucieszyła się na mój widok i serdecznie mnie przywitała. Zaakceptowała moje „drugie życie” zupełnie łatwo, choć o Australii nie wiedziała nic poza tym, że posiada drużynę krykieta. Podczas mojej pierwszej wizyty trwał akurat jednodniowy turniej między Australią, Indiami i Sri Lanką. Matka powiedziała mi, że po moim wyjeździe za każdym razem kiedy oglądała mecz transmitowany z Australii, dotykała ekranu w nadziei, że jestem gdzieś w tłumie kibiców, a jej palce natrafią na miejsce, w którym stoję. Śakila i Kallu również przyjechali. Wróciłem na łono rodziny, która przyjęła mnie bezwarunkowo. Moja matka nalegała, żebyśmy, jako jej goście, zajęli miejsca na plastikowych krzesłach, a sama usiadła na podłodze u moich stóp. Nie potrzebowaliśmy wielu słów, żeby wyrazić radość z tego ponownego spotkania, ale jeszcze bardziej się ucieszyliśmy, kiedy pojawiła się Cheryl. I tym razem zgodziła się pełnić funkcję tłumacza. Rozmowa była jednak bardzo utrudniona. Często zdarzało się, że zadawałem pytanie, po

czym wszyscy zaczynali rozmawiać między sobą w hindi. Po jakichś pięciu minutach otrzymywałem odpowiedź – zazwyczaj także jedno zdanie. Rozumiem, że Cheryl musiała redagować wypowiedzi. Była wspaniałomyślną, cierpliwą kobietą o błyskotliwym poczuciu humoru, którego zresztą nie brakowało też mojej matce, Śakili ani Kallu – widać to nasza cecha rodzinna. Poznałem również pewną kobietę o imieniu Swarnima, która świetnie mówiła po angielsku i była bardzo zainteresowana historią mojego życia. Sama zaproponowała, że przez jakiś czas będzie dla nas tłumaczyła. Dopilnowałem, aby Swarnima otrzymała wynagrodzenie za czas, który nam poświęciła, ale ona zwróciła pieniądze. Jej rodzice powiedzieli mi później, że czuła się dotknięta. Uważała, że jesteśmy przyjaciółmi, tymczasem ja potraktowałem ją, jakby łączyły nas wyłącznie relacje zawodowe. Byłem pod wrażeniem jej gestu i rzeczywiście zostaliśmy dobrymi przyjaciółmi. Przez kilka dni siadywaliśmy popołudniami w głównym pokoju w domu mojej matki, rozmawiając, pijąc herbatę i jedząc – zazwyczaj w gronie krewnych i przyjaciół. Swarnima tłumaczyła nasze rozmowy wśród szczęku przymocowanego do bambusowych krokwi niewielkiego zardzewiałego wiatraka. Miałem wrażenie, że moja matka nadal obawia się, że jestem niedożywiony, i choć dwadzieścia sześć lat jadania australijskich posiłków w zupełności wystarczyło, aby temu zaradzić, bez przerwy próbowała mnie dokarmiać. Smak przygotowywanego przez nią curry z koźliny to jedno z najbardziej wyrazistych wspomnień z moich dziecięcych lat w Ganeś Talai. Później jadałem curry z koźliny w wielu miejscach, od przydrożnych jadłodajni po drogie restauracje, i nie będzie w tym przesady, jeśli powiem, że żadne z tych dań nie mogło się równać z tym, co moja matka gotuje na kuchence w pomieszczeniu na tyłach swojego domu. To ma coś wspólnego z proporcjami przypraw i konsystencją mięsa: jeśli koźlina nie jest odpowiednio przyrządzona, włókna kleją się do zębów. W każdym razie moja matka opanowała to do perfekcji. Wiem, że tak mówi każdy dumny syn, ale to prawda. Na Tasmanii wielokrotnie próbowałem przygotować curry z koźliny według przepisu, który dostałem od matki podczas pierwszej wizyty, ale jej zawsze jest najlepsze.

Znowu wiele rozmawialiśmy o tym, że członkowie mojej rodziny nigdy całkowicie nie wykluczyli możliwości mojego powrotu. Matka na własne oczy widziała ciało Guddu, lecz mnie nigdy nie opłakiwano, bo wszyscy w głębi ducha wierzyli, że żyję, i czerpali z tej wiary pociechę. Matka nigdy nie przestała się modlić o mój powrót, odwiedzała kapłanów i przywódców religijnych w całej okolicy, prosząc o pomoc i radę. Zawsze mówili jej, że jestem cały, zdrowy i mam się dobrze. Zadziwiające, że kiedy pytała ich, gdzie jestem, wskazywali

palcem na południe, mówiąc: „tam”. Członkowie mojej rodziny zrobili, co mogli, aby mnie odnaleźć, ale oczywiście byli bez szans. Nikt nie miał pojęcia, gdzie się podziewam. Matka wydawała na poszukiwania wszystko, co miała – płaciła ludziom, żeby mnie szukali, a co jakiś czas sama jeździła po okolicznych miastach, wypytując o mnie. Kallu powiedział, że dużo rozmawiali z policją w Burhanpurze i Khandwa, a on brał dodatkowe godziny, żeby wesprzeć poszukiwania. Nigdy niczego się nie dowiedzieli. Nawet gdyby zdobyli pieniądze potrzebne na rozklejenie plakatów z informacją o moim zaginięciu, nie mogliby tego zrobić, bo nie mieli ani jednego mojego zdjęcia. Została im jedynie modlitwa. Zacząłem zdawać sobie sprawę, że o ile poszukiwania matki w dużej mierze ukształtowały moje życie, o tyle w jej przypadku podobną rolę odegrała wiara w to, że ja żyję. Nie mogła prowadzić poszukiwań, więc zrobiła najlepsze, co jej pozostało: czekała. Kiedyś w trakcie jakiejś rozmowy wyraziłem zdziwienie, że nadal mieszka w Ganeś Talai, skoro mogła przenieść się do Buhranpuru i zamieszkać z Kallu i jego żoną. Wyjaśniła, że nie chciała oddalać się od domu, w którym mieszkaliśmy, kiedy zniknąłem, żebym mógł ją odnaleźć, jeśli kiedykolwiek wrócę. Ta myśl zwaliła mnie z nóg. Rzeczywiście, gdyby matka zamieszkała gdzieś dalej, nie miałbym szans ich wszystkich odszukać. Jej niezachwiana wiara w to, że nie umarłem, wydaje mi się teraz jednym z najbardziej nieprawdopodobnych aspektów całej historii. Doświadczyłem w życiu tylu zbiegów okoliczności i dziwnych wydarzeń, że po prostu się do nich przyzwyczaiłem, a nawet przyjmuję je z wdzięcznością. Kallu i Śakila powiedzieli mi, że przez całe życie pielęgnowali wspomnienia naszych wspólnych zabaw, kąpieli w rzece, radości i dziecięcych psot. Odkąd przyjechałem do Hobart, każdego wieczoru przed zaśnięciem myślałem o mojej rodzinie w Indiach. Podobnie jak brat i siostra, wspominałem nasze wspólne dobre czasy, próbując przekazać mojej matce wiadomość, że nic mi nie jest, że myślę o niej i o moim rodzeństwie z nadzieją, że oni także żyją i mają się dobrze. Czy silna emocjonalna więź mogła wytworzyć między nami coś w rodzaju telepatii? Wiem, że to brzmi niewiarygodnie, lecz doświadczyłem tylu rzeczy, które przeczą zdrowemu rozsądkowi, że nie mogę całkowicie tego wykluczyć. Mam wrażenie, że moja wiadomość w jakiś sposób została odebrana. Moja matka powiedziała mi także, że pewnego dnia, kiedy modliła się do Allacha o błogosławieństwo dla swojej rodziny, nagle zobaczyła mnie. Następnego dnia pojawiłem się w Ganeś Talai i w jej życiu.

Podczas swojej drugiej wizyty w Indiach wiele również rozmawialiśmy o tym, jak zmieniło się nasze życie od naszego pierwszego spotkania. Matka powiedziała mi, że po publikacjach w mediach wielu rodziców proponowało mi swoje córki za żony, ale ona chciała, żebym wiedział, że decyzja o moim małżeństwie należy wyłącznie do mnie. Próbowałem ponownie opowiedzieć jej o swoim związku z Lisą. Tłumaczyłem, że choć jesteśmy razem bardzo szczęśliwi, w najbliższym czasie nie zamierzamy się pobrać. Wydawała się trochę sceptyczna. Mój brat i siostra oboje założyli rodziny. Matka powiedziała, że jej jedynym pragnieniem jest to, abym ja również się ożenił, zanim ona umrze czy, jak to ujęła: „zanim ujrzy przed sobą drogę do Boga”. Miała nadzieję, że znajdę kogoś, kto będzie się mną opiekował na tym świecie, nim ona odejdzie. Zarówno Kallu, jak i Śakila powiedzieli, że chcieliby kiedyś przylecieć do Australii, ale matka czuła, że taka podróż byłaby ponad jej siły. Śakila mówiła, że nie musi oglądać kangurów ani opery w Sydney, chciałaby tylko zobaczyć dom, w którym dorastałem. Wszyscy pragnęli poznać moich australijskich rodziców, powiedzieli, że codziennie modlą się za nich w meczecie. Jedną z najbardziej wzruszających rzeczy, jakie usłyszałem od matki, było to, że jeśli kiedykolwiek będę chciał wrócić do Indii, ona zbuduje mi dom i będzie ciężko pracowała, żebym mógł być szczęśliwy. Oczywiście uważałem, że powinno być odwrotnie, to ja chciałem dać dom jej i zrobić wszystko, aby ona była szczęśliwa. Zdawałem sobie sprawę, że pieniądze bywają trudnym tematem w rodzinie, a chciałem podzielić się z matką swoim dobrobytem. Według standardów mojej hinduskiej rodziny byłem bogatym człowiekiem, matka, brat i siostra mogli jedynie marzyć o zarobkach takich jak moje. Rozumiałem, że muszę być bardzo ostrożny, jeśli nie chcę, żeby kwestie materialne położyły się cieniem na naszych relacjach. Zastanawialiśmy się we czworo, co w naszej sytuacji byłoby najlepszym rozwiązaniem. Nowa praca matki – sprzątanie domów – przynosiła jej dochód około 1200 rupii miesięcznie, a więc znacznie większy niż to, co mogła zarobić w czasach, kiedy byłem mały, jednak nawet jak na prowincjonalne Indie były to nędzne grosze. Powiedziałem rodzeństwu, że chcę kupić matce dom, i uznaliśmy, że to dobry sposób, żebym mógł dołożyć się do jej dochodów. Zastanawialiśmy się, czy mogłaby opuścić Ganeś Talai i zamieszkać bliżej Śakili lub Kallu. Ale ona była szczęśliwa tutaj, nie chciała się ruszać z dzielnicy, w której mieszkała przez całe swoje życie. Postanowiliśmy więc znaleźć dla niej coś na miejscu, może nawet ten dom, który teraz wynajmowała, po przeprowadzeniu niezbędnego remontu.

Oczywiście prędzej czy później musiała wypłynąć kwestia mojego ojca. Ani Kallu, ani Śakila

nie mieli zamiaru mu wybaczyć. Uważali, że musiał widzieć programy telewizyjne, w których pokazywano mój powrót. Stanowczo zamierzali go odprawić, gdyby się pojawił, niezależnie od tego, jak bardzo byłby skruszony. Porzucił nas, kiedy byliśmy dziećmi i potrzebowaliśmy opieki. Moja siostra i brat uważali, że powinien ponieść konsekwencje swojej decyzji. Obwiniali go również o śmierć Guddu – gdyby ojciec nas nie zostawił, Guddu nie byłby zmuszony podejmować się niebezpiecznych zajęć i jeździć pociągiem. Według Śakili i Kallu linie przeznaczenia biegły wstecz od śmierci Guddu i mojego zniknięcia do dnia, w którym nasz ojciec przyprowadził do domu drugą kobietę i przedstawił ją naszej ciężarnej wówczas matce. Choć oni przysięgli, że bez względu na okoliczności nie chcą mieć z nim nic wspólnego, ja nie mogłem znaleźć w sobie podobnych uczuć. Może dlatego, że sam podjąłem kiedyś decyzję, która wymknęła mi się spod kontroli, potrafiłem sobie wyobrazić, że nasz ojciec mógł po prostu popełnić błąd, a potem złe wydarzenia potoczyły się same. Nie potrafiłem nienawidzić go za to, że popełniał błędy. Nawet jeśli właściwie go nie znałem, pozostał moim ojcem i nie mogłem nic na to poradzić, że bez niego moje spotkanie z przeszłością było niekompletne. Zawsze miałem wątpliwości, czy on chciałby się ze mną zobaczyć, ale pod koniec swojego pobytu w Indiach otrzymałem wiadomość od kogoś, kto był z nim w kontakcie. Ojciec rzeczywiście słyszał o moim powrocie i był zły, że nikt z rodziny się do niego nie odezwał. Ostatnio nie najlepiej się czuł i chciał się ze mną spotkać. Wiadomość niemal idealnie oddawała moje rozterki: mimo wszystko nie mogłem całkowicie odwrócić się od ojca podczas jego choroby. Tym razem nie miałem jednak czasu pojechać do Bhopal, nie mówiąc już o rozmowach z pozostałymi członkami rodziny i proszeniu ich o błogosławieństwo. Wszystko to musiało jeszcze poczekać.

Od dawna już miałem wielką ochotę spotkać się z Roćhakiem, miejscowym prawnikiem przed trzydziestką, administratorem grupy „Khandwa – moje rodzinne miasto” na Facebooku. Ucieszyłem się, kiedy odwiedził mnie w hotelu, i mogłem nareszcie połączyć twarz z nazwiskiem. Dzięki niemu uzyskałem potwierdzenie, że udało mi się odnaleźć właściwe miejsce. Roćhak pomógł mi także zaplanować podróż z Hobart do Khandwa. Facebook odegrał w moich poszukiwaniach rodziny nie mniej ważną rolę niż Google Earth. Bardzo się cieszyłem, że nareszcie mogę temu człowiekowi osobiście podziękować, a on był szczerze zachwycony, że wraz z przyjaciółmi z Facebooka przyczynili się do odnalezienia przeze mnie rodziny, potwierdzając lokalizację fontanny i kina w pobliżu stacji kolejowej w Khandwa. Nie od razu zorientował się, że kino, o które pytam, zostało zamknięte, a teraz żałował, że zapomniał przesłać mi zdjęcia dla weryfikacji moich wspomnień. Nie

przypominałem mu o nich, a on przyznał, że gdyby wiedział, dlaczego o to pytam, mógłby okazać się bardziej pomocny. Możliwe, że byłem trochę przewrażliwiony, nie chcąc nikomu mówić o swoich zamiarach. Kiedy pojawiły się wiadomości o moim powrocie do domu, Roćhaka nie było w mieście, ale kiedy zobaczył, że grupa „Khandwa” na Facebooku ma 150 nowych członków, z których połowa nie tylko nie mieszka w Khandwa, ale nawet w Indiach, szybko połączył fakty. Spodobało mu się to, że za pośrednictwem internetu mieszkańcy prowincjonalnych miasteczek, takich jak jego, kontaktują się z ludźmi na całym świecie. Przekonał się, że internet poszerza horyzonty i buduje relacje, które kiedyś nie byłyby możliwe. Niektórzy ludzie wyśmiewają znajomości z Facebooka, twierdząc, że powinno się zawierać prawdziwe przyjaźnie w prawdziwym świecie, ale Roćhak przyszedł mi przez internet z najprawdziwszą pomocą, gdy bardzo jej potrzebowałem. Czy można sobie wyobrazić lepszy początek przyjaźni? Przed wyjściem Roćhak przypomniał mi o hinduskim powiedzeniu: „Wszystko jest zapisane w gwiazdach”, mówiącym o nieuchronności przeznaczenia. On sam uważał, że zarówno odnalezienie przeze mnie domu i rodziny, jak i to, że on mi w tym pomógł, było jedynie wypełnieniem się przeznaczonego nam losu. Roćhak pomógł mi w jeszcze jeden sposób: zorganizował dla mnie samochód i kierowcę, który zawiózł mnie do oddalonego o półtorej godziny jazdy Buhranpuru. Miałem spędzić tam noc przed wyruszeniem w dalszą podróż w krainę bolesnych wspomnień. Musiałem zdążyć na pociąg.

ROZDZIAŁ 13

POWRÓT

Została jeszcze jedna rzecz, którą musiałem zrobić, żeby móc zostawić w spokoju duchy przeszłości. Chciałem pojechać do Kalkuty jako dorosły, pociągiem z Buhranpuru, tak jak kiedyś zamknięty w wagonie przerażony pięciolatek, i przekonać się, jakie wspomnienia obudzi ta podróż. W Indiach nie istnieje coś takiego jak miejscówka. Z powodu ogromnego popytu i ograniczonej liczby miejsc rezerwację należy potwierdzić na wszelkie możliwe sposoby, tak aby nie dało się jej podważyć, inaczej nigdy nie można być pewnym, że wsiadając do pociągu, będzie się miało miejsce i że pozostanie ono do naszej dyspozycji do końca podróży. Sprawa jest jeszcze bardziej skomplikowana, jeśli nie wiemy dokładnie, którędy chcemy jechać. Potrzebowałem pomocy w ustaleniu, jakim pociągiem mogłem kiedyś przemierzyć prawie cały kraj. Na początek umówiłem się ze Swarnimą na dworcu w Khandwa. Porzuciłem właśnie długą kolejkę do kasy biletowej, bo zdałem sobie sprawę, że bez znajomości hindi trudno mi będzie uzyskać pewność, że dojadę tam, dokąd chciałem trafić. Czułem się trochę pokonany przez procedury, więc pomoc Swarnimy wydała mi się bezcenna. Z Buhranpuru pociągi odjeżdżają tylko na północny wschód i na południowy zachód. Wspólnie doszliśmy do tego, że obiema drogami można dostać się do Kalkuty – jedna wiodła na południe przez Bhusawal, ważny węzeł kolejowy, gdzie przecinała linię kolejową biegnącą mniej więcej na wschód, a druga najpierw zmierzała na północny wschód, po czym wyginała się łukiem na południowy wschód, w stronę stolicy Bengalu Zachodniego. Podróż trasą północną nie wymagała przesiadek. Kiedy zobaczyłem możliwe szlaki mojej podróży sprzed lat, okazało się, że muszę podważyć niektóre z zapamiętanych przeze mnie szczegółów. Najwyraźniej w pewnej ważnej kwestii się pomyliłem. Zawsze uważałem, że obudziłem się w jadącym pociągu oraz że przyjechałem do Kalkuty tego samego dnia, po około dwunastu, góra piętnastu godzinach. Tak od początku wszystkim mówiłem i na tym założeniu oparłem poszukiwania, które prowadziłem za pomocą Google’a. Teraz przekonałem się, że dostanie się w tym czasie z Buhranpuru do Kalkuty jest po prostu niemożliwe. To 1680 kilometrów trasą północną i zaledwie 100 kilometrów mniej, jeśli pojedzie się przez Bhusawal. Podróż musiała trwać

około dwudziestu dziewięciu godzin. Wiedziałem, że wsiadłem do pociągu nocą, więc najwyraźniej spędziłem w nim więcej niż jedną noc. Może całą drugą noc przespałem. A może jako przerażony pięciolatek, budząc się i zasypiając między kolejnymi przypływami paniki i wybuchami płaczu, po prostu straciłem poczucie czasu. Tak czy owak, podróż trwała zdecydowanie dłużej, niż zapamiętałem. To wyjaśniało, dlaczego moje skrupulatne poszukiwania z Google Earth tak długo nie przynosiły rezultatów. Poza tym że spędziłem mnóstwo czasu, szukając w niewłaściwych częściach kraju, to nawet później, analizując tereny położone na zachodzie, ograniczałem się do obszaru o nieoszacowanym promieniu. W końcu znalazłem Buhranpur tylko dzięki niewiarygodnie szczęśliwemu trafowi, wybiegając poza granicę poszukiwań. Czy mógłbym go znaleźć szybciej, gdybym właściwie zapamiętał czas podróży? Może tak, może nie. Skoro uznałem sprawdzanie linii kolejowych prowadzących z Kalkuty za jedyną wiarygodną metodę, badanie ich tak czy owak pochłonęłoby mnóstwo czasu, szczególnie że musiałbym zapuszczać się dalej. Sądzę, że po sprawdzeniu strefy, którą sobie wyznaczyłem, po prostu szukałbym dalej. Trzymam się myśli, że prędzej czy później i tak znalazłbym Khandwa. Kiedy zacząłem się zastanawiać, którą z tych dwóch tras powinienem wybrać teraz, okazało się, że muszę podważyć jeszcze jedno z moich dawnych założeń. Zawsze byłem pewien, że po tym jak razem z Guddu wysiedliśmy w Buhranpurze, zasnąłem na ławce, a kiedy się obudziłem, miałem przed sobą pociąg, do którego wsiadłem. W swoich wspomnieniach nie opuszczałem peronu, na którym zostawił mnie brat. Jadąc z Khandwa do Buhranpur, przemieszczaliśmy się na południe. Każdy pociąg odjeżdżający z tego samego toru musiałby również jechać na południe, a przecież tamtędy nie można było dostać się do Kalkuty bez przesiadek. Musiałem uznać, że albo myliłem się co do tego, że nie ruszyłem się z peronu, na którym zostawił mnie Guddu – w ten sposób mogłem wsiąść do pociągu jadącego na północ, bezpośrednio do Kalkuty – albo pojechałem na południe i w pewnym momencie się przesiadłem. Jak wspomniałem, wydarzenia tamtej przerażającej nocy zatarły się w mojej pamięci, nie wszystko jest dla mnie jasne, a niektóre rzeczy pamiętam mgliście, jeśli nie liczyć zaskakujących mnie od czasu do czasu przebłysków. Choć więc zasadniczo jestem przekonany, że kiedy już wsiadłem do pustego wagonu, nie mogłem się z niego wydostać, mam również przed oczami chaotyczny, fragmentaryczny obraz jakiejś stacji, na której wysiadam, a potem wskakuję do innego pociągu. To zaledwie ułamek sekundy, który wydaje się zupełnie niezwiązany ze wspomnieniami jazdy pociągiem, i nie jestem nawet pewien, czy to się rzeczywiście wydarzyło. Oczywiście nie mogłem całkowicie wykluczyć, że wyjechałem z miasta w kierunku południowym, a potem, kiedy pociąg skończył bieg, zdałem sobie sprawę, że oddalam się od domu, przesiadłem się, próbując wrócić. Być może dojechałem do

Bhusawalu i przypadkowo wsiadłem do składu jadącego na wschód do Kalkuty. Skoro już wziąłem pod uwagę możliwość przesiadki, musiałem zaakceptować to, że nigdy się nie dowiem, którą z tras wtedy jechałem. Przesiadka w Bhusawal mogła poskutkować tym, że udałem się krętą drogą na wschód, choć równie dobrze mogłem przesiąść się na pociąg jadący z powrotem na północ do Burhanpuru i przespać stację, pozwalając wywieźć się dalej na północny wschód do Kalkuty. Mogło być i tak, że ten sam pociąg, do którego wsiadłem, jadący początkowo na południe, w pewnym momencie, kiedy spałem, ruszył z powrotem na północ albo mój wagon został przepięty do innej lokomotywy, jadącej w przeciwnym kierunku. Musiałem pogodzić się z tym, że nie zdołam się tego wszystkiego dowiedzieć. Na zawsze będzie to musiało pozostać tajemnicą. Uznałem, że skoro nie mam pewności, czy jadę dokładnie tą samą trasą, to być może nie ma to aż tak dużego znaczenia. Chodziło przede wszystkim o to, żeby pokonać tę odległość pociągiem i mieć wyobrażenie o skali podróży, może także o to, by otrząsnąć się z niektórych głęboko pogrzebanych wspomnień albo dać pewnym sprawom spokój. Wychodząc z tego założenia, postanowiłem trzymać się wersji, której obraz w mojej pamięci wydawał się wyraźniejszy, tej o uwięzieniu w pociągu przez cały czas trwania podróży. Wybrałem więc bezpośrednie połączenie linią wiodącą na północny wschód. Jeśli mam być szczery, liczyło się dla mnie również i to, że podróż tą drogą była łatwiejsza do zorganizowania i wygodniejsza. Pociąg odjeżdżał z Buhranpuru o świcie, podczas gdy połączenie trasą wiodącą na południe wymagało jazdy do Bhusawal do późnej nocy, a potem oczekiwania niemal do rana na przesiadkę na wschód. Ponadto trasą północną kursował Kolkata Mail, który jeździł tamtędy już w latach osiemdziesiątych, choć wtedy jeszcze pod nazwą Calcutta Mail. Wyjeżdżał z Bombaju, na zachodnim wybrzeżu Indii, o piątej dwadzieścia rano dojeżdżał do Buhranpuru – i to dlatego teraz musiałem spędzić w tym mieście noc – po czym ruszał w dalszą drogę w kierunku stolicy wschodniego stanu, od której brał swoją nazwę. Właściwie wydawało mi się mało prawdopodobne, żebym jako dziecko wykorzystał to właśnie połączenie, nawet jeśli jakimś sposobem znalazłem się na północno-wschodniej trasie. Na stacji Buhranpur pociąg zatrzymywał się zaledwie na dwie minuty, podczas których konduktor sprawdzał nazwiska nowych pasażerów. Jak mógłbym wskoczyć do środka i zasnąć, zanim skład ruszył ze stacji? Poza tym wtedy nigdzie nie było konduktora i już na zawsze pozostanie to dla mnie tajemnicą, że nie widziałem żadnego aż do samego końca mojej koszmarnej podróży. W pociągach międzystanowych konduktorów spotyka się na każdym kroku, co było jednym z powodów, dla których nie udało mi się oddalić od Kalkuty, kiedy próbowałem odnaleźć drogę do domu: prawdopodobnie w obawie przed kontrolą biletów wsiadałem tylko do pociągów lokalnych. Ostatecznie wyszło mi to raczej na dobre: gdyby udało mi się opuścić Kalkutę, jest wysoce

prawdopodobne, że zamiast wrócić do Madhja Pradeś, wylądowałbym zupełnie gdzie indziej, jeszcze bardziej komplikując swoją sytuację. Mógłbym się podwójnie, a nawet potrójnie zgubić, a szanse trafienia na ośrodek adopcyjny poza Kalkutą były znikome. Nie chciałem niepotrzebnie utrudniać sobie życia, upierając się przy dokładnym odtworzeniu przebytej drogi. Wybrałem więc Kolkata Mail, a Roćhak i Swarnima pomogli mi wszystko załatwić. Kiedy przyjechał samochód mający zabrać mnie do Buhranpuru, pojechałem jeszcze złożyć ostatnią wizytę matce. Swarnima, która musiała wracać do pracy, była już wtedy z powrotem w Pune, gdzie mieszkała, ale na szczęście Cheryl zgodziła się tłumaczyć naszą ostatnią kilkuminutową rozmowę przy pożegnalnej herbacie. Zrobiliśmy sobie rodzinne zdjęcia. Kiedy patrzę na nie teraz, uderza mnie moje podobieństwo do matki i rodzeństwa. Matka i Cheryl odprowadziły mnie do samochodu, mijając tłum ciekawskich, którzy przyszli zobaczyć, jak zaginiony chłopiec znowu opuszcza swoją rodzinę. To był szczególnie bolesny wyjazd – trochę jak rekonstrukcja dnia, w którym się zgubiłem. Wtedy wyszedłem z domu bez pożegnania. Teraz, ćwierć wieku później, matka uścisnęła mnie mocno, nie przestając się uśmiechać. Choć dla niej to musiały być chwile równie wzruszające jak dla mnie, a być może nawet bardziej, tym razem nie obawiała się już, że nie wrócę. Wiedziała, że zawsze się nawzajem odnajdziemy. Spędziłem wieczór w restauracji na dziedzińcu hotelu w Buhranpurze, patrząc na niebo rozświetlane przez ostatnie rakiety z poczynionych na diwali zapasów. Wiedziałem, że wsiadając do Kolkata Mail, nie uda mi się rozwiązać wszystkich zagadek sprzed lat. Prawdę mówiąc, na myśl o tej podróży i o tym, jakie wspomnienia leżące u podstaw mojej osobowości może ona przywrócić, odczuwałem niepokój.

Powiedziano mi, że na wszelki wypadek dobrze jest być na stacji godzinę przed planowym odjazdem pociągu, więc po przybyciu do Buhranpuru ustawiłem budzik na trzecią dziesięć nad ranem. Niepotrzebnie się martwiłem – obudziło mnie pukanie do drzwi. Stał za nimi młody człowiek w wojskowej kurtce, z twarzą prawie całkowicie zasłoniętą chustką. Wyjaśnił, że jest kierowcą autorikszy zamówionej dla mnie przez pracowników recepcji. W hotelu nie było ciepłej wody, więc dla otrzeźwienia wziąłem zimny prysznic, a o czwartej nad ranem wymeldowałem się i wyszedłem. Na zewnątrz panowały ciemności. Zapakowaliśmy mój bagaż do trójkołowego pojazdu i ruszyliśmy z kopyta pustymi ulicami, mijając bloki mieszkalne: te niedawno ukończone, te w połowie ukończone i te, które, jak głosiły kolorowe billboardy, zostaną ukończone wkrótce. Widywałem tego rodzaju reklamy w całych Indiach. Zachwalały nowe budynki z siłownią, basenem i wszelkimi wygodami, co – jak sądzę – świadczyło

o ożywieniu gospodarczym. O tej porze było dość chłodno. Z powodu czekającej mnie podróży prawie nie zmrużyłem oka, więc zimne powietrze przyjemnie mnie orzeźwiało. Dokoła dostrzegałem sylwetki drzemiących pod markizami krów i stłoczonych w stadka świń. Zatrzymaliśmy się przed dworcem, gdzie kilka osób siedziało w grupkach, inni spali na ziemi przykryci całkowicie kocami, co nadawało im niepokojący wygląd worków ze zwłokami. Świecący jaskrawoczerwony napis wewnątrz budynku poinformował mnie, że pociąg ma godzinę opóźnienia. To by było na tyle, jeśli chodzi o moje dokładne planowanie. Miałem mnóstwo czasu, żeby rozejrzeć się po stacji, z której wyruszyłem w swoją pierwszą podróż do Kalkuty. Choć poznawałem to miejsce, pewne rzeczy się zmieniły. Pamiętałem, że kiedyś ławki na peronach były zrobione z drewnianych sztachet, łącznie z tą, na której spałem tamtej nocy. Teraz miały siedzenia z polerowanego granitu w drewnianych ramach. Poza tym, inaczej niż Ganeś Talai, które teraz sprawiało wrażenie znacznie brudniejszego niż w czasach mojego dzieciństwa, dworzec w Buhranpur, wówczas brudny i zaśmiecony, wydał mi się bardzo czysty. Na ścianie wisiał plakat przedstawiający policjanta, który właśnie przyłapał jakiegoś mężczyznę na pluciu na ziemię. Kiedy spojrzałem na przeciwległy peron, byłem pewien, że to ten, na którym wsiadłem do pociągu, szukając Guddu. Musiałem najpierw pojechać na południe, nawet jeśli potem jakoś wróciłem przez Buhranpur na północny szlak. Kręciło mi się w głowie od tych wszystkich możliwych kombinacji. Stojący na drugim peronie sprzedawca herbaty zauważył, że patrzę w tamtą stronę, i zaczął mnie przywoływać. Nie mając nic lepszego do roboty, skinąłem do niego, że owszem, chętnie napiłbym się herbaty. Pokazał mi, żebym został tam, gdzie jestem, po czym zeskoczył z peronu i przeszedł na drugą stronę po torach, balansując metalową tacą z ustawionym na niej kubkiem. Ledwo zdążył się wspiąć z powrotem na swój peron, po torach przemknął z hukiem pociąg towarowy. Było to zadziwiające, a zarazem przerażające widowisko. W Australii pociągi na ogół zwalniają na stacjach, tymczasem tutaj w regularnych odstępach czasu przelatywały obok mnie potężne składy, wstrząsając peronami. Sprzedawca herbaty żył wśród tych pociągów i ocenił swój czas fachowo, ale o ileż ciężej było dokonać podobnej oceny komuś, kogo dręczył smutek lub poczucie winy. Nie mogłem się powstrzymać od myślenia o skutkach łatwego do popełnienia błędu. Czy tak właśnie było z Guddu? Pomimo wątpliwości co do tego, na którym peronie wsiadłem do pociągu, czy choćby tego, czy się przesiadałem, zachowałem wyraźne, choć może trochę fragmentaryczne wspomnienia samej podróży. Pamiętałem, jak wspiąłem się po schodkach pociągu, jak zwinąłem się w kłębek na siedzeniu i z powrotem zasnąłem. Jak obudziłem się w biały dzień w pustym,

rozpędzonym wagonie. Pamiętam, że pociąg zatrzymał się na trasie przynajmniej na jednej stacji, że wokół nie było nikogo, że nie udało mi się otworzyć drzwi na zewnątrz. Byłem zagubiony i przestraszony i chyba nie ma w tym nic dziwnego, że straciłem poczucie czasu. Dla dziecka w tym wieku ta podróż równie dobrze mogła trwać całą wieczność.

Powoli się rozwidniało, a na peronie pojawiały się coraz to nowe grupki podróżnych. Wyglądało na to, że opóźnienie pociągu nie dla wszystkich stanowiło zaskoczenie. Niektórzy byli okutani, jakby wybierali się na biegun. Dla miejscowych ludzi przywykłych do życia w gorącym klimacie panujący przed świtem chłód musiał być nieprzyjemny. Dźwigali ze sobą wszelkiego rodzaju walizki, torby, tobołki i sprzęt gospodarstwa domowego w oklejonych taśmą kartonowych pudełkach. Kiedy zrobiło się widniej, zobaczyłem za dworcem wielką wieżę ciśnień, która pomogła mi rozpoznać Buhranpur na zdjęciu lotniczym. Na szczęście nie została wyburzona ani nie wybudowano nowej gdzie indziej – wtedy z pewnością nie rozpoznałbym tego dworca. Kolkata Mail wjechał na stację o świcie. Miał już za sobą 500 kilometrów, które pokonał w osiem godzin, kierując się na północny wschód po wyjeździe z Bombaju nad Morzem Arabskim. Stałem w miejscu, w którym miał się zatrzymać mój wagon, a konduktor sprawdził moje nazwisko na liście pasażerów, zanim pozwolił mi wsiąść. Znalazłem swoje miejsce. Nie zamierzałem robić nic tak uciążliwego jak za pierwszym razem – zarezerwowałem „przedział pierwszej klasy” i przyznam się, że liczyłem na coś podobnego do Orient Expressu z powieści Agathy Christie, ale trochę się zawiodłem. W pociągu nie było luksusowych wagonów ani pracowników obsługi w białych wykrochmalonych uniformach ze złotymi guzikami, podających pasażerom gin z tonikiem na srebrnych tacach. Wnętrze przywodziło na myśl wagony najniższej klasy, do których wsiadałem jako dziecko: pojedyncze siedzenia ustawione przodem do siebie przy oknie z jednej strony, a po drugiej stronie przejścia coś w rodzaju otwartych przedziałów z rozmieszczonymi naprzeciwko siebie łóżkami, mogącymi służyć do siedzenia lub spania. Oczywiście tu było trochę wygodniej, lecz zniszczone rdzawoczerwone skórzane siedzenia okazały się dosyć twarde. Na szczęście nie musiałem siedzieć przez całą podróż. Mój bilet obejmował również możliwość korzystania z łóżka po drugiej stronie przejścia i przynajmniej na razie miałem oba te miejsca do dyspozycji. Moje wspomnienia jazdy w pustym wagonie podczas pierwszej podróży do Kalkuty od momentu gdy po raz pierwszy się obudziłem do samego przyjazdu na miejsce to kolejna zagadka przeszłości. Pusty pociąg w Indiach to rzecz niesłychana, a jednak jestem pewien, że nikogo tam nie było. Z pewnością poprosiłbym o pomoc pierwszą napotkaną osobę, nawet gdyby to był konduktor. Oczywiście w sąsiednich wagonach mogli jechać jacyś ludzie, ale

w każdym razie nikogo nie widziałem ani nie słyszałem. Siedziałem samotnie, czekając, aż ktoś otworzy mi drzwi. Może wagon był zamknięty, bo odstawiano go do naprawy? Albo znalazłem się w jakimś pociągu roboczym, nieprzeznaczonym dla pasażerów i nieprzewidzianym w rozkładzie jazdy? Ale jeśli tak, to po co taki skład miałby jechać aż do Kalkuty? Kiedy Kolkata Mail powoli ruszył, przebiegł mnie dreszcz na myśl o tym, jak podobna chwila w przeszłości zapoczątkowała moje beznadziejne zaginięcie. Teraz miałem coś z tego naprawić, zmierzyć się ze swoim dawnym strachem, stanąć twarzą w twarz z okolicznościami tamtych wydarzeń i przebyć ponownie tę samą drogę jako bardziej świadomy i już nie tak bezradny dorosły człowiek. Wracałem do Kalkuty, żeby jeszcze raz zobaczyć miejsca, w których walczyłem o przetrwanie, odwiedzić panią Sud i pozostałych pracowników Nawa Dżiwan – to tam mój los odmienił się zasadniczo. Kiedy pociąg nabierał prędkości, zostawiając za sobą peron w Buhranpur, rozejrzałem się po wagonie, zastanawiając się, jakiego rodzaju podróże odbywają moi współpasażerowie.

Kiedy byłem dzieckiem, samolotami latali tylko nieliczni: politycy, wpływowi biznesmeni i ich rodziny, gwiazdy Bollywood. To linie kolejowe tworzyły układ krwionośny kraju, dostarczając towary, ludzi i pieniądze do wszystkich jego zakątków. Pociągi pozwalały mieszkańcom naszego prowincjonalnego miasteczka w rolniczym regionie Indii choćby rzucić okiem na bardziej dostatnie życie miasta. Nic dziwnego, że spędzaliśmy tyle czasu, kręcąc się po stacjach kolejowych, przyglądając się przyjeżdżającym i odjeżdżającym ludziom, zarabiając jakieś grosze na handlu obnośnym, jak chociażby Guddu, który trafił do aresztu za swoje pamiętne zestawy złożone ze szczoteczek i pasty do zębów, albo żebrząc. Linie kolejowe były naszym jedynym sposobem utrzymywania łączności z resztą kraju, a dla wielu ludzi pewnie nadal nim są. Pociągi nie rozwijają jednak zawrotnych prędkości. Kupując miejscówkę w Kolkata Mail, dzięki pomocy Swarnimy dowiedziałem się, że wynosi ona około pięćdziesięciu kilometrów na godzinę. Tak więc moi hinduscy koledzy ze studiów trochę się w tej kwestii zagalopowali – na szczęście, bo to rozszerzyło mój niedoszacowany z innych względów obszar poszukiwań. Gdyby moi przyjaciele wiedzieli, jak wolno jeżdżą pociągi, mogłoby minąć więcej czasu, zanim zacząłbym szukać w odpowiednich miejscach. Rozsiadłem się na swoim siedzeniu. Miałem przed sobą prawie trzydziestogodzinną podróż. Z początku większość pasażerów nie ruszała się ze swoich kuszetek, nadrabiając zaległości w spaniu. W końcu jednak dało się słyszeć ruch i szmer rozmów, rozsuwano zasłony, zza których wyłaniały się całe podróżujące rodziny gotowe na powitanie dnia.

Po jakiejś godzinie jazdy przeżyłem wzruszającą chwilę. Jeśli tą właśnie trasą podróżowałem jako dziecko, powinienem był wtedy przejechać przez moje rodzinne miasto Khandwa. Oczywiście teraz wiedziałem, że tak się stanie, ale widok miasta budzącego się do życia zmuszał do zadania sobie pytania, czy robiłem to już wcześniej, jako śpiący pięciolatek. Jeśli tak, to gdybym się wtedy obudził, mógłbym wysiąść z pociągu i zwyczajnie wrócić do domu przekonany, że Guddu spotkał jakichś przyjaciół albo znalazł jakieś zajęcie. Mógłbym położyć się we własnym łóżku rozczarowany, że nie udało mi się spędzić więcej czasu z bratem. Żadne z późniejszych wydarzeń nie miałyby miejsca – tułaczka po ulicach Kalkuty, nadejście pomocy ani adopcja. Nie byłbym dziś Australijczykiem, a wy nie czytalibyście mojej historii. Niewykluczone, że przespałem ów dwuminutowy przystanek w Khandwa, niedaleko miejsca, w którym moja matka i siostra pewnie również spały, i na zawsze porzuciłem swoje dotychczasowe życie. Na tego rodzaju rozmyślaniach przy wtórze coraz głośniejszego stukotu kół upływała mi podróż. Wszyscy musieli rozmawiać podniesionymi głosami, przekrzykując łoskot i dudnienie pociągu. Chyba wszyscy mieli komórki, dokoła rozbrzmiewały głośno piosenki z bollywoodzkich filmów, nie ustawały rozmowy. W tle słyszałem coś w rodzaju składanki utworów współczesnej muzyki hinduskiej, łącznie z jazzem, a nawet dźwięki przypominające jakąś hinduską odmianę jodłowania. Sprzedawcy rozpoczęli kursowanie po pociągu, monotonnym skandowaniem reklamując swoją ofertę śniadaniową: „chai, chai, brek-fist, omlit, om-lit”. Kiedy poszedłem trochę rozprostować nogi, znalazłem wagon restauracyjny, w którym rozebrani do pasa kucharze smażyli na wrzącym oleju ogromne ilości ciecierzycy i soczewicy. W wielkich garach gotowały się góry pokrojonych w plasterki ziemniaków. Ogromne gazowe palniki podgrzewały ustawione na cegłach naczynia, a kucharze mieszali w nich długimi drewnianymi łopatkami. W jadącym, rozkołysanym pociągu ten widok naprawdę robił wrażenie. W Kolkata Mail nie było wagonów podobnych do tego, w którym kiedyś zostałem uwięziony, z zakratowanymi oknami i rzędami twardych drewnianych ławek. W tamtym pociągu nie można było również chodzić pomiędzy wagonami – drzwi otwierały się tylko na peron, nie łączyły ich wewnętrzne przejścia. Wydawało mi się coraz bardziej prawdopodobne, że podczas mojej pierwszej podróży znalazłem się w jakimś nieużywanym wagonie. Krzątanina i hałas panujące w hinduskim pociągu są wszechobecne, a szansa, że wagon pozostałby pusty bez konkretnej przyczyny, była zerowa. Kiedy kierowaliśmy się na północny wschód, krajobraz wyglądał dokładnie tak, jak go zapamiętałem: za oknem rozciągała się płaska, zakurzona, nieskończona równina. Tym razem jednak byłem na tyle spokojny, że mogłem dokładnie przyjrzeć się rzeźbie terenu i szczegółom

krajobrazu. Mijaliśmy pola bawełny i pszenicy, uprawy wymagające nawadniania i plantacje czerwonego pieprzu, które z daleka naprawdę były czerwone, po polach chodziły krowy, kozy, osły, konie, świnie i psy. Kombajny pracowały obok wołów i furmanek, rolnicy zbierali plony, układali snopy siana. Patrzyłem na wioski niewielkich domków z cegły i gipsu pomalowanych na pastelowe kolory w rodzaju bladego różu, limetki i jasnobłękitnego nieba ze starymi dachami z terakoty wyglądającymi, jakby w każdej chwili miały się rozpaść. Przejeżdżaliśmy przez maleńkie stacyjki w ceglasto-żółto-białych barwach hinduskich kolei. Musiałem widzieć je także wtedy, gdy błagałem rozpędzony pociąg, aby się zatrzymał. Zastanawiałem się, czy ktokolwiek z pracujących wówczas w polu ludzi podniósł głowę i zobaczył w oknie przejeżdżającego pociągu przerażoną dziecięcą twarzyczkę. Myślałem o Kalkucie i okazało się, że budzi to raczej moją ekscytację niż niepokój. Choć miała to być podróż wspomnień, przypuszczałem, że poczuję się też trochę tak, jakbym odwiedzał to miejsce po raz pierwszy. Zgubiłem się w Kalkucie, a teraz wracałem do miasta o nazwie Kolkata. I ja, i ono się zmieniliśmy. Ciekaw byłem, jak bardzo. Kiedy o tym myślałem, zaczęła zapadać noc. W końcu zrobiło się ciemno, więc złożyłem siedzenie i wyjąłem z papierowego opakowania koc z logo indyjskich kolei. Położyłem się na łóżku i przekonałem się, że w tej pozycji również mogę wyglądać przez okno. W ciemnościach błyskały podświetlone świątynie, lampki rowerów i światła w oknach mijanych domów. Stukotanie i kołysanie pociągu wprawiło mnie w zadziwiająco dobre samopoczucie. Czułem się odprężony, leżąc na swoim łóżku wśród ludzi trajkoczących w językach, które brzmiały znajomo, ale niezrozumiale. Za dnia uciąłem sobie pogawędkę z ciekawskim chłopczykiem z sąsiedniego otwartego przedziału. Miał około dziesięciu lat i bardzo chciał wypróbować swój szkolny angielski, zwroty w rodzaju: „Jak ci na imię?” i „Skąd jesteś?”. Najwyraźniej pomimo mojego koloru skóry zorientował się, że nie jestem tutejszy – może moje ubranie różniło się od innych albo zauważył, że nie przyłączałem się do rozmów w hindi czy bengali. Kiedy powiedziałem mu, że mieszkam w Australii, wymienił Shane’a Warne’a i porozmawialiśmy chwilę o krykiecie. – Czy jesteś żonaty? – zapytał w końcu. Odparłem, że nie, a on powiedział, że bardzo mu przykro. – Kto jest twoją rodziną? – zapytał wtedy, a ja przyłapałem się na tym, że nie wiem, co odpowiedzieć. – Moja rodzina mieszka na Tasmanii, ale mam także rodzinę tutaj, w Khandwa, w Madhja Pradeś – wyjaśniłem w końcu. Ta odpowiedź chyba go usatysfakcjonowała, a ja zdałem sobie sprawę, że mnie również.

Następnego dnia przed południem zaczęliśmy dojeżdżać do Kalkuty. Z pociągu dobrze było widać, jak tory, po których jedziemy, łączą się z innymi. Wkrótce biegły obok siebie niezliczone linie równoległych szyn prowadzących do Howrah Station. Mogłem po nich jechać jako dziecko, któż to wie? A może zresztą wcale nie udało mi się dotrzeć do zachodniego krańca miasta. Wyglądało to tak, jakby była ich nieskończona ilość, jakby rozchodziły się we wszystkich możliwych kierunkach. To był najlepszy dowód na to, że nie miałem szans na odnalezienie drogi powrotnej. Pociąg przyspieszył, mijaliśmy przejazdy kolejowe, na których czekały, trąbiąc, ciężarówki i samochody. Wkrótce, wraz z około piętnastoma, a może nawet dwudziestoma milionami innych ludzi, znalazłem się w sercu jednego z największych miast na świecie. Kiedy moim oczom ukazał się budynek ogromnego dworca z czerwonej cegły, była dwunasta dwadzieścia w południe, od wyjazdu z Burhanpur minęło dokładnie trzydzieści godzin. Zbliżyliśmy się do peronu i wreszcie pociąg stanął. Znajomy widok przyprawił mnie o ciarki. Wróciłem. Wysiadłem z pociągu i przez minutę czy dwie po prostu stałem na środku pełnej podróżnych hali dworcowej, pozwalając, aby tłum przetaczał się wokół mnie, zupełnie jak kiedyś, przed laty. Tym razem jednak ludzie mnie omijali, jak każdego dorosłego człowieka stojącego na ich drodze, podczas gdy poprzednim razem, kiedy tu stałem, błagając o pomoc, chyba nawet mnie nie zauważali. Z jednej strony wierzyłem, że w całym tym tłumie mogło nie być nikogo, kto zechciałby poświęcić czas zagubionemu dziecku. Z drugiej, zastanawiałem się, czy jakakolwiek inna reakcja w ogóle była możliwa – w takim tłumie wszyscy wydawali się anonimowi, niewidzialni. Dlaczego jedno przestraszone dziecko miałoby wzbudzać jakieś szczególne zainteresowanie wśród panującego tu chaosu? A jeśli nawet już ktoś się zatrzymał, ile cierpliwości musiał mieć, aby wysłuchać mamrotanych w hindi nazw miejsc, o których nigdy nie słyszał? Sam budynek dworca wyglądał bez wątpienia znajomo. Żebrałem tu, nocowałem w nim i w jego okolicy, tygodniami daremnie jeździłem pociągami, próbując się stąd wydostać. Ten dworzec stał się moim domem w najbardziej traumatycznym okresie mojego życia. Ale teraz to był już tylko dworzec, choć wyjątkowo duży i bardziej ruchliwy od jakiegokolwiek innego dworca, jaki w życiu widziałem. Nie było sensu dłużej się tu kręcić, skoro miałem dokąd pójść. Wewnątrz nie zauważyłem bezdomnych dzieci i pomyślałem, że być może w dzisiejszych czasach trafiały dokądś, gdzie się nimi opiekowano. Kiedy jednak wyszedłem z budynku na bezlitosne słońce, dostrzegłem je skupione w małe grupki. Wyglądały bardzo charakterystycznie: mieszkały na ulicy, więc były brudne, z pozoru bezczynne, a jednak czujne, bo nieustannie wypatrywały okazji w osobie przechodnia gotowego sięgnąć do kieszeni albo niepilnującego dobrze swoich rzeczy. Czy gdybym tu został, znalazłbym sobie jakiś gang, czy byłem na to zbyt nieufny, a może naiwny? Trudno sobie wyobrazić, żebym

zdołał przetrwać na ulicy, radząc sobie samotnie. Musiałbym postępować tak jak inne dzieci albo dziś bym nie żył. Znalazłem taksówkę i wkrótce jechałem już do hotelu zarezerwowanego dla mnie przez biuro podróży. Standard usług okazał się dość wysoki. W restauracji serwowano dania hinduskiej i zachodniej kuchni, były tam bary, siłownia i basen, który wyglądał, jakby sięgał horyzontu. Poszedłem popływać. Przy basenie można było odpocząć na leżaku albo podpłynąć do niewidocznej krawędzi i z wysokości wielu pięter przyglądać się panoramie ogromnego miasta, wraz z jego smogiem, bezładnym ruchem ulicznym i nędzą.

Jednym z najważniejszych powodów mojego przyjazdu do Kalkuty było pragnienie zobaczenia się z osobą, która odegrała w moim życiu wyjątkową rolę. Kiedy dowiedziałem się, że pani Sarodż Sud nie tylko żyje, ale wciąż pracuje w ISSA, umówiłem się z nią na spotkanie w jej biurze. Razem z tłumaczem języka bengali wsiedliśmy do taksówki i wśród chaosu, kurzu i smrodu wolno płynących ścieków ruszyliśmy przez miasto. Biuro ISSA znajduje się w zrujnowanym wiktoriańskim budynku niedaleko Park Street – ulicy restauracji i barów, do których należy chociażby herbaciarnia Flurys słynąca z wypieków i tradycyjnych angielskich kanapek z ogórkiem. Wśród tych wytwornych lokali pełnych światowych ludzi mieści się prawdziwe centrum dobroczynności. Przeszliśmy przez otwartą przestrzeń z rzędami zawalonych papierami biurek, przy których pracowali urzędnicy. Pani Sud siedziała w zatłoczonym oddzielnym biurze wpatrzona w ekran komputera. Dokoła piętrzyły się oficjalnie wyglądające dokumenty, a na ścianie nad jej głową niebezpiecznie wisiał stary klimatyzator. Wszystko wyglądało dokładnie tak samo jak dwadzieścia lat wcześniej. Wszedłem i się przedstawiłem, a pani Sud przyjrzała mi się uważnie. Uścisnęliśmy sobie dłonie i padliśmy sobie w objęcia. Ona była już po osiemdziesiątce, ale zapewniała, że pamięta mnie dobrze, pomimo dużej liczby dzieci, które przez wszystkie te lata przewinęły się przez jej ośrodek. – Pamiętam twój łobuzerski uśmiech. Wcale się nie zmieniłeś – powiedziała płynną angielszczyzną, uśmiechając się szeroko. Ostatnio widzieliśmy się w Hobart, kilka lat po mojej adopcji, kiedy przywiozła do Australii inne dziecko. Wypytała mnie o obie moje matki, a potem poprosiła pracownicę socjalną, panią Soumetę Medhorę, żeby odnalazła dokumenty dotyczące mojej adopcji. Kiedy one zastanawiały się, gdzie może być moja teczka, ja przyglądałem się tablicom korkowym na ścianach, pełnym zdjęć uśmiechniętych dzieci.

Pracując w tym właśnie biurze, pani Sud przez trzydzieści siedem lat niosła pomoc osieroconym i porzuconym hinduskim dzieciom, doprowadzając do skutku około dwóch tysięcy adopcji, zarówno przez rodziny mieszkające w Indiach, jak i za granicą. Miała córkę, odnoszącą sukcesy kobietę interesu, która opowiadała ludziom, że oddała własną matkę potrzebującym. Pani Sud urodziła się w Delhi, skończyła prawo i zainteresowała się problematyką adopcji. W 1963 roku przeprowadziła pierwszą adopcję w Indiach, a trzy lata później pomogła szwedzkiej studentce z wymiany, Madeleine Kats, zaadoptować hinduską dziewczynkę. Kats została dziennikarką, a kiedy opisała swoje doświadczenia, wspominając o pani Sud, coraz więcej ludzi zaczęło prosić ją o pomoc w przeprowadzeniu adopcji. I tak to wszystko się zaczęło. Pani Sud przeniosła się do Kalkuty, gdzie szkoliła się u Misjonarek Miłości, w zakonie założonym przez Matkę Teresę, która zresztą osobiście udzieliła jej błogosławieństwa. Pani Sud udało się uzyskać wsparcie kilku wpływowych patronów – takich jak choćby prezydent All India Women’s Conference i znanej działaczki wolnościowo-niepodległościowej Aśoki Gupty. Z ich pomocą w 1975 roku udało się zarejestrować ISSA. Siedem lat później zaczął funkcjonować dom dziecka, w którym jakiś czas przebywałem: Nawa Dżiwan, czyli „nowe życie”. Pani Sud powiedziała mi, że w moim przypadku adopcja przebiegła bardzo sprawnie, szczególnie w porównaniu ze średnim czasem potrzebnym do sfinalizowania formalności w dzisiejszych czasach. Wyjaśniła, że adopcją międzynarodową zajmują się teraz władze centralne, które przejęły część kompetencji takich ośrodków jak ISSA, ale zmiany, które miały za zadanie usprawnić procedury, jedynie dodatkowo je skomplikowały, wydłużając czas ich trwania. Teraz zazwyczaj potrzeba roku, a czasem nawet pięciu lat, żeby przebrnąć przez całą papierkową robotę i formalności, poczynić niezbędne ustalenia. Widziałem frustrację pani Sud i wiedziałem, że mama czuła to samo, dlatego po opóźnieniach, z jakimi mieliśmy do czynienia podczas adopcji Mantosza, szczególnie widząc z perspektywy czasu, ile zła wyniknęło z nich dla niego samego, została gorącą orędowniczką uproszczenia procedur. W 1987 roku mama i tata otrzymali zgodę na adopcję, po czym spotkali się z pracownikiem ISSA towarzyszącym adoptowanym dzieciom w podróży do Australii. Ów człowiek pokazał im moje akta, a oni natychmiast zgodzili się, że mnie wezmą. Dwa tygodnie później pani Sud odwiedziła ich osobiście, odwożąc do Australii moich kolegów z Nawa Dżiwan – Abdula i Musę. Z tamtej podróży przywiozła mi album ze zdjęciami moich nowych rodziców. Zapytałem panią Sud, czy często się zdarza, że pary z zagranicy, które adoptują hinduskie dzieci, decydują się później przyjąć drugie, nawet jeśli nie jest spokrewnione z tym

pierwszym. Powiedziała, że to dość powszechne – zdarza się, że pierwsze dziecko czuje się samotne, odizolowane kulturowo albo rodzice po prostu tak dobrze wspominają to doświadczenie, że chcą je powtórzyć. Przyniesiono herbatę i kiedy piliśmy ją z panią Sud, pani Medhora wróciła z moją teczką. Mogłem obejrzeć autentyczne dokumenty mojej adopcji. Papier wydawał się wyblakły i kruchy, obawiałem się, że za chwilę rozpadnie się w moich rękach. Do akt dołączono przysłane przez moich rodziców zdjęcie zrobione już w Australii. Przedstawiało szeroko uśmiechniętego Saroo z kijem baseballowym przed staromodnym wózkiem golfowym. Była tam także kopia mojego pierwszego paszportu z fotografią patrzącego prosto w obiektyw sześciolatka. W moich oficjalnych dokumentach i paszporcie figurowało imię „Saru” – tak je zapisywano, odkąd trafiłem na policję. Mama i tata uznali potem, że dla osób posługujących się językiem angielskim pisownia „Saroo” jest bliższa brzmieniu mojego imienia. Z informacji zawartych w teczce wynikało, że 21 kwietnia 1987 roku trafiłem pod opiekę funkcjonariuszy komisariatu Ultadanga w Kalkucie, a następnie zainteresowali się mną tamtejsi urzędnicy. Zostałem zbadany i zabrany do Liluah, centrum zatrzymań nieletnich, gdzie zakwalifikowano mnie jako „dziecko potrzebujące opieki”. W Liluah umieszczano jeszcze dwie inne kategorie dzieci – te, których rodzice znajdowali się pod nadzorem policji albo odpowiadali przed sądem, oraz te, które same popełniły jakieś przestępstwa. Wszyscy mieszkaliśmy razem. Obraz tego, co się wtedy ze mną działo, trochę zyskał na wyrazistości. Przebywałem w Liluah przez miesiąc, a potem na mocy orzeczenia sądu dla nieletnich z 22 maja oddano mnie pod opiekę ISSA. Pani Sud regularnie bywała w Liluah, dowiadując się o dzieci potrzebujące pomocy, by następnie, w tych przypadkach, w których było to możliwe, wnioskować do sądu o przekazanie ich tymczasowo do ISSA. Ośrodek miał dwa miesiące na odnalezienie rodziny dziecka i odesłanie go do niej albo zakwalifikowanie go do adopcji. Jeśli to się nie udało, dziecko musiało wracać do Liluah i tam pozostać, choć w ISSA nadal prowadzono jego sprawę. Taki los spotkał Mantosza, w którego przypadku trzeba było aż dwóch lat, żeby rozwikłać trudności wynikające z jego sytuacji rodzinnej i przekazać go do adopcji. Pracownicy ISSA zrobili mi zdjęcie – pierwsze w moim życiu – i 11 czerwca opublikowano je w bengalskiej gazecie codziennej z informacją, że poszukiwani są moi rodzice. 19 czerwca ogłoszenie wydrukowano w „Oriya Daily”, wysokonakładowym dzienniku ukazującym się w stanie Orissa, gdyż sądzono, że mogłem wsiąść do pociągu w położonym na wybrzeżu mieście Brahmapur. Oczywiście anonse pozostały bez odpowiedzi. Pojawiły się setki kilometrów od miejsca, z którego pochodziłem. W rezultacie oficjalnie uznano mnie za „dziecko porzucone” i po uzyskaniu mojej zgody 26 czerwca zakwalifikowano do adopcji.

Wniosek państwa Brierleyów, którzy chcieli wziąć mnie do siebie, został rozpatrzony pozytywnie na posiedzeniu sądu 24 sierpnia. Spędziłem więc w Nawa Dżiwan dwa miesiące. 14 września wystawiono mi paszport, 24 września opuściłem Indie, a następnego dnia byłem już w Melbourne. Od dnia, w którym nastolatek z wózkiem zaprowadził mnie na policję, do chwili gdy wysiadłem z samolotu w Melbourne, minęło tylko nieco ponad pięć miesięcy. Pani Sud powiedziała, że gdyby to miało miejsce dzisiaj, procedura ciągnęłaby się latami. Pani Medhora wyjaśniła mi, że nie zostałem zabrany z Liluah ze względu na dobry stan zdrowia. Ponieważ się zgubiłem, pracownicy ISSA przede wszystkim chcieli odnaleźć moich rodziców. Dzieci z różnego rodzaju niepełnosprawnościami również były zabierane z Liluah, jeśli tylko istniała szansa na ich powrót do rodzin. Wkrótce po tym jak przeprowadzono moją adopcję, ISSA udało się dzięki ogłoszeniom w gazetach odnaleźć rodziny dwojga innych zaginionych dzieci, które wcześniej przebywały w Liluah. Ja po prostu podałem za mało informacji, żeby można było wszcząć skuteczne poszukiwania. Wtedy jeszcze nie wiedziano nawet o mojej kilkutygodniowej tułaczce na ulicach Kalkuty. Zdezorientowany i z pewnością przerażony tym, co mi się przytrafiło, ograniczałem się do udzielania odpowiedzi na pytania. Zresztą nawet gdyby zapytano mnie o to wprost, pewnie i tak nie potrafiłbym opowiedzieć o tym, co mi się przydarzyło. Byłem biedny, nie chodziłem do szkoły, a moje ograniczone słownictwo nie wystarczało, żebym mógł się swobodnie komunikować. W ISSA dowiedziano się o tym, że byłem na ulicy, dopiero wiele lat później, od mamy, która usłyszała o tym ode mnie. Pani Sud powiedziała, że byli zdumieni. Większość osób nie mogła sobie wyobrazić, że pięciolatek z małego miasteczka mógłby przetrwać sam na ulicach Kalkuty przez kilka dni, co dopiero przez kilka tygodni. Miałem niewiarygodne szczęście. Pożegnałem się serdecznie z panią Sud i podziękowałem jej za wszystko, co dla mnie zrobiła. Następnie wyznaczony przez ISSA kierowca, pani Medhora, mój tłumacz i ja ruszyliśmy jeszcze bardziej zatłoczonymi ulicami, obok budowanej właśnie nowej linii metra, na spokojne osiedle bloków mieszkalnych na północnych przedmieściach, aby zobaczyć Nawa Dżiwan. Sam sierociniec został już przeniesiony, a w jego dawnym budynku mieścił się teraz ośrodek darmowej dziennej opieki nad dziećmi ubogich pracujących matek. Z początku byłem przekonany, że zaszła jakaś pomyłka. Pani Medhora zapewniała mnie, że to tu, ale byłem tak pewien swoich wspomnień, że uznałem, iż musieliśmy trafić do jakiegoś innego budynku zajmowanego przez dom dziecka w ciągu tych wszystkich lat. Okazało się, że zaskoczyło mnie istnienie drugiego piętra, ponieważ nigdy tam nie byłem. Małe dzieci, takie jak ja, mieszkały na parterze, a na górze niemowlęta. Kiedy wszedłem do środka i rozejrzałem się po pomieszczeniach na dole, odnalazłem

Nawa Dżiwan ze swoich wspomnień. Na rozciągniętych na podłodze matach podopieczni ośrodka odbywali właśnie popołudniową drzemkę. Pod koniec dnia te dzieci miały jednak zostać odebrane przez matki i zabrane do domu. Pozostały mi do odwiedzenia dwa miejsca. Najpierw udaliśmy się na przedmieście zwane Salt Lake City, oddalone o jakąś godzinę jazdy od centrum Kalkuty, do sądu dla nieletnich, w którym ogłoszono, że jestem sierotą. Był to wyblakły, nijaki budynek, w którym spędziłem niewiele czasu. Potem pojechaliśmy do Liluah. Zważywszy, że moje wspomnienia stamtąd nie były szczęśliwe, uważałem tę wizytę za coś w rodzaju konfrontacji i dlatego zresztą zostawiłem ją sobie na koniec. Nie mogę powiedzieć, żebym tęsknił za zobaczeniem tego miejsca ponownie, ale wiedziałem, że bez tego powrót do Kalkuty mojego dzieciństwa nie będzie kompletny. I tym razem w ISSA oddano mi do dyspozycji samochód i kierowcę. Przekroczyliśmy rzekę charakterystycznym Howrah Bridge, minęliśmy Howrah Station i wąskimi uliczkami dojechaliśmy do imponującego budynku przypominającego fortecę. Samochód się zatrzymał, a ja ponownie stałem przed wielką czerwoną zardzewiałą bramą z niewielkim przejściem z boku, które przywodziło na myśl więzienie. Nigdy nie zapomniałem tego widoku. Kiedy byłem dzieckiem, ta brama wydawała mi się ogromna i teraz było podobnie. Na szczycie wysokiego muru z cegły sterczały metalowe kolce i kawałki szkła. Niebieska tablica nad wejściem informowała, że teraz mieścił się tu ośrodek dla dziewcząt i kobiet. Chłopców odsyłano gdzie indziej. Choć wszystko wyglądało tak samo, a na zewnątrz nadal stali strażnicy, teraz to miejsce wydawało mi się mniej przerażające – pewnie wyłącznie dlatego że tym razem przyjechałem tu jako gość. Pani Medhora zaaranżowała wszystko tak, aby nas wpuszczono, od razu weszliśmy więc na teren ośrodka przez boczne drzwiczki. Na dziedzińcu znajdował się niewielki staw, który pamiętałem jak przez mgłę. Budynki wydawały mi się mniejsze i mniej groźne niż kiedyś. Ale w atmosferze tego miejsca wciąż było coś, co sprawiało, że chciało się je jak najszybciej opuścić. Wewnątrz budynku zobaczyłem znajome sale z rzędami piętrowych łóżek, w których kiedyś śniłem o tym, żeby się stamtąd wydostać. Opuszczając to miejsce, nigdy bym nie pomyślał, że pewnego dnia z własnej woli do niego wrócę, a jednak byłem tu teraz, zwiedzałem je niczym turysta w krainie dziecięcych strachów. Jak się okazało, wizyta w Liluah pomogła mi uporać się z demonami przeszłości bardziej niż którekolwiek z miejsc odwiedzonych w Kalkucie. W końcu, jakimi możliwościami dysponowali urzędnicy w sprawach związanych z zaginionymi i porzuconymi dziećmi? Umieszczali je gdzieś, gdzie jak sądzili, będą bezpieczne, zapewniali im jedzenie i dach nad głową do czasu, aż znajdą dla

nich właściwe lokum. Przecież nie zakładano tego rodzaju ośrodków po to, aby unieszczęśliwiać dzieci ani by się nad nimi znęcać. Przy takiej liczbie podopiecznych, z których jedni zazwyczaj są znacznie starsi od innych, a niektórzy agresywni, nietrudno o sytuacje, w których słabsi są terroryzowani i wykorzystywani. Jeśli do tego nie dysponuje się środkami, żeby odpowiednio zabezpieczyć teren, nawet najlepsze intencje nie uchronią przed nadużyciami. Przypomniałem sobie, jak ludzie z zewnątrz przedarli się do tej fortecy, i zastanawiałem się, czy mogło do tego dojść bez współudziału kogoś, kto w odpowiedniej chwili przymknął oko. Tego typu instytucje nie mogą właściwie funkcjonować bez ścisłej kontroli. Byłem bezgranicznie wdzięczny losowi za to, że przetrwałem pobyt w Liluah i że opuściłem je właściwie bez szwanku.

Pozostała mi jeszcze jedna wizyta, tym razem jednak chodziło o dzielnicę. Ostatniego dnia w Kalkucie wróciłem na ulice otaczające Howrah Station. Niezliczone knajpki i sklepiki wciąż trzymały się brzegów Hooghly River, które do dziś pozostały okolicą opanowaną przez biedotę, pracujących za grosze robotników, bezdomnych. Nie było tu urządzeń sanitarnych, a w tutejszych prowizorycznych przybudówkach i kioskach pomieszkiwało mnóstwo ludzi. Chodziłem między straganami, wspominając, jak w dzieciństwie ślina napływała mi do ust pod wpływem zapachu sprzedawanych tu owoców i smażonego jedzenia. Nie mogłem się nadziwić, że byłem w stanie wyczuć w tej okolicy jakąkolwiek woń prócz fetoru odpadków wymieszanego ze spalinami przejeżdżających pojazdów oraz zapachem dymu z ognisk, na których gotowano jedzenie. Zszedłem niżej, żeby popatrzeć na brzeg rzeki, ale wyglądało na to, że przestrzeń między sklepami a wodą została podzielona na prywatne parcele. Kiedy próbowałem przedostać się niżej, z jakiegoś zaułka wyłoniła się sfora wyliniałych psów, które zaczęły mnie obwąchiwać, i doszedłem do wniosku, że wolę nie testować skuteczności swojej szczepionki przeciwko wściekliźnie. Zawróciłem więc i ruszyłem drogą wiodącą z ulicy ze straganami w kierunku imponującej stalowej konstrukcji Howrah Bridge. Wkrótce włączyłem się w strumień ludzi płynący chodnikiem przez most łączący dzielnicę Howrah z centrum Kalkuty. Pierwszy raz szedłem tędy jako dziecko, uciekając przed przerażającymi mężczyznami z szopy przy torach. Teraz wiedziałem, że most jest znanym miejscem w Kalkucie, może nawet najbardziej rozpoznawalnym punktem w mieście. Jego budowa była jedną z ostatnich większych inwestycji budowlanych Brytyjczyków przed uzyskaniem przez Indie niepodległości w 1947 roku. Sunące tędy nieprzebrane ludzkie masy i sznur różnorakich pojazdów wyglądały zdumiewająco. Ludzie popychali mnie z tyłu i wpadali na mnie z naprzeciwka. W obu

kierunkach, jak mrówki po szlaku prowadzącym z mrowiska, wędrowali tragarze, balansując niewiarygodnymi ładunkami na głowach. Wzdłuż barierek mostu stali żebracy, unosząc stalowe miski i ukrócone kończyny, a ich zawodzenie zlewało się z panującym na moście zgiełkiem. Ilość i aktywność przebywających tu ludzi czyniła z mostu niemal osobną dzielnicę. W tym tłumie poczułem się nagle zupełnie nieważny, jakbym nie istniał. Jakże mały musiałem się czuć, kiedy szedłem tędy jako dziecko. Uliczny hałas był wprost nieznośny, a w powietrze co chwilę wzbijały się chmury niebieskawego dymu, przesłaniając widoczność. Czytałem kiedyś, że mieszkanie w mieście tak zanieczyszczonym jak Sydney czy Melbourne może znacznie skrócić ludzkie życie. Strach pomyśleć, o ile skróciłbym sobie życie, gdybym mieszkał w Kalkucie i codziennie oddychał tutejszym powietrzem. Po pokonaniu mniej więcej jednej trzeciej długości mostu przystanąłem przy barierce i wyjrzałem na brzeg rzeki, szukając poniżej dworca i sklepów miejsca, w którym jako dziecko cudem uniknąłem śmierci. Teraz znajdowało się tam molo z przystanią dla promów, a brzeg pod mostem był wybetonowany. Nie dało się stąd zobaczyć, czy nadal mogą sypiać tam sadhu. Odwiedzając Indie jako dorosły, nie widziałem ich wielu, ale nie wiem, czy to znaczy, że ich styl życia jest w zaniku, czy to tylko zwykły zbieg okoliczności. Byli dla mnie kimś w rodzaju strażników, miałem wrażenie, że czuwają nade mną, gdy spałem w pobliżu ich ołtarzy. Spojrzałem w dół na kamienne schody zwane ghats, opadające ku wzbierającym gwałtownie wraz z falą przypływu wodom Hooghly River. W tym miejscu dwukrotnie byłem o krok od utonięcia. Pomyślałem o człowieku, który dwa razy wyciągnął mnie z wody. Prawie na pewno już dziś nie żył. To, co zrobił, nie przyniosło mu najmniejszej korzyści, chyba że wierzył w karmę. Nigdy mu nie podziękowałem. Byłem zbyt zawstydzony, zbyt przerażony zbiegowiskiem, które zobaczyłem wokół siebie, kiedy wyciągnął mnie na brzeg po raz drugi. Dlatego teraz, wspominając z mostu swoją przeszłość, podziękowałem tamtemu człowiekowi – podwójnie. Słońce zaczynało właśnie zanurzać się w zadymionej pomarańczowoszarej mgle. Dobiegał końca mój ostatni dzień w Kalkucie. Trzeba było wracać do domu.

EPILOG

Trudno w to uwierzyć, ale choć mama i tata adoptowali dwóch hinduskich chłopców, sami nigdy nie pojechali do Indii. Planują podróż dopiero teraz, kiedy piszę te słowa. Telewizja ma sfilmować pierwsze spotkanie mamy z moją matką Kamlą. Być może w przyszłości obie moje rodziny staną się sobie bliższe. Ciekawe, dla której z nich świat tej drugiej okaże się bardziej obcy. Czasem zastanawiam się, czy zbliżanie do siebie ludzi różnych kultur nie było przypadkiem częścią planu moich rodziców, kiedy podjęli decyzję o mojej adopcji. Z całą pewnością moje pojawienie się w Khandwa odmieniło życie obu rodzin, ale jak to na nas wpłynie, dopiero się przekonamy. W żadnym razie nie chcę wprowadzać dramatycznych zmian w życiu Kamli, oczywiście poza wniesieniem w nie spokoju, jaki daje świadomość, że jej najmłodszy syn jest cały i zdrowy, oraz dołożeniem starań, aby uczynić je wygodniejszym. Przede wszystkim chciałbym uwolnić ją od obciążenia, jakim jest wynajmowanie mieszkania. Nie mogę się doczekać, kiedy zamieszka w domu, który będzie mogła nazywać własnym. Nie wiem dokładnie, czego pragnę dla siebie. Nawet wtedy gdy wszelkimi siłami próbowałem odnaleźć swój dom i rodzinę, nigdy nie robiłem tego po to, by w jakimkolwiek sensie odzyskać życie, które kiedyś straciłem. Nie kierowałem się potrzebą naprawienia zła ani pragnieniem powrotu tam, skąd się wywodzę. Nie jestem Hindusem. Prawie całe życie spędziłem w Australii, tam dorastałem, z tym krajem łączą mnie więzi rodzinne, których nie da się zakwestionować ani zerwać. Chciałem się dowiedzieć, skąd pochodzę, móc wskazać na mapie miejsce, w którym się urodziłem, a także wyjaśnić pewne sprawy związane z moją przeszłością. Choć próbowałem nie robić sobie wielkich nadziei, w obawie przed rozczarowaniem, najważniejsze było dla mnie odnalezienie członków mojej hinduskiej rodziny, powiedzenie im, co mi się przytrafiło. Z nimi również łączy mnie nierozerwalna więź i jestem głęboko wdzięczny, że mam szansę ją teraz odnowić. Nie przeżywam jednak konfliktu tożsamości, wiem, kim jestem i gdzie jest mój dom. Mam teraz dwie rodziny, nie dwie tożsamości. Jestem Saroo Brierley. Odwiedzenie Indii, spotkanie z rodzeństwem i matką wzbogaciły mnie pod względem kulturowym i osobistym. Podziwiam siostrę i brata za ich tradycyjne spojrzenie na rodzinę i związek z drugim człowiekiem. Trudno mi to wyrazić słowami, ale czuję, że w naszym życiu

na Zachodzie, na anonimowych przedmieściach dużych miast, w kulturze, w której gloryfikuje się indywidualizm, tracimy coś ważnego. Nie jestem człowiekiem religijnym i nie wyobrażam sobie, żeby to się mogło zmienić, lecz chciałbym dowiedzieć się więcej o zwyczajach i wierzeniach mojej hinduskiej rodziny i przekonać się, czy odnajdę w nich jakieś wskazówki. Wspaniale było poznać bratanicę, bratanka i siostrzeńców. Mam nadzieję, że będę mógł uczestniczyć w ich życiu i otwierać przed nimi nowe możliwości. Gdybym się nie zgubił, nie wyszedł tamtego wieczoru z domu wraz z Guddu albo gdybym jakimś sposobem odnalazł wkrótce drogę powrotną, moje życie oczywiście wyglądałoby zupełnie inaczej niż dziś. Oszczędziłoby to nam wszystkim wielu cierpień. Moja rodzina nie musiałaby przeżywać podwójnej tragedii zaginięcia jednego dziecka i tragicznej śmierci drugiego, a ja rozłąki i panicznego strachu, który ogarniał mnie, gdy siedziałem w pociągu i koczowałem na ulicach Kalkuty. Ale te doświadczenia niewątpliwie mnie ukształtowały, dostarczyły mi niezachwianej wiary w ludzką dobroć i w znaczenie rodziny, niezależnie od tego, w jaki sposób ona powstała. Przekonały mnie, że powinniśmy umieć korzystać z szans pojawiających się w naszym życiu. Każda z tych rzeczy jest dla mnie cenna. Poza tym nie sposób nie docenić szans, których nie mieliby członkowie mojej hinduskiej rodziny, gdyby żadna z tych rzeczy się nie wydarzyła. Wierzę w mądrość przeznaczenia, które splotło ze sobą w przedziwny sposób losy dwóch rodzin, posługując się mną jako spoiwem. Wiem, że mama i tata nie chcieliby innego życia, beze mnie i Mantosza. Jestem im nieopisanie wdzięczny za ich miłość i życie, które mi ofiarowali. Ich gotowość pomocy potrzebującym budzi mój najgłębszy podziw. Jestem pewien, że odnalezienie przeze mnie hinduskiego domu jeszcze bardziej zbliży do siebie członków mojej australijskiej rodziny. Dla nikogo nie powinno być ono powodem kwestionowania łączących nas więzi. Mantosz oczywiście bardzo się ucieszył, gdy dowiedział się, że odnalazłem mój dom w Indiach. Za pośrednictwem ISSA dotarły do nas pewne informacje na temat jego podzielonej rodziny i mój udany powrót do korzeni zachęcił go do poszukiwania własnych. Pomimo swoich bolesnych wspomnień z dzieciństwa i trudnego okresu dorastania rozważa próby odnowienia kontaktu ze swoją hinduską matką. Nie jesteśmy pewni, czy to się okaże możliwe, ale byłbym szczęśliwy, gdyby mój brat mógł osiągnąć spokój ducha choćby podobny do tego, którego sam mogłem doświadczyć. Wspaniale było móc podzielić się swoim szczęściem z Asrą, towarzyszką z czasów Nawa Dżiwan i podróży do Australii, która otworzyła nam oczy na świat. W pierwszych latach po przyjeździe, gdy nasze rodziny się zaprzyjaźniły, często rozmawialiśmy przez telefon i choć mieszkaliśmy w innych stanach, od czasu do czasu się odwiedzaliśmy. Jak to zwykle bywa, w miarę jak dorastaliśmy, nasze kontakty się rozluźniły, jednak do dziś wymieniamy się

nowinami o naszej pracy, życiu uczuciowym i życiu w ogóle. Niektóre sprawy związane z moją przeszłością rozumie tylko Asra, toteż uważam się za szczęściarza, mając taką przyjaciółkę.

Patrząc wstecz na swoje poszukiwania domu, w szczególności na studiowanie zdjęć Google Earth, które mnie tak pochłonęło, zdaję sobie sprawę, że może gdybym podszedł do problemu inaczej, szybciej odnalazłbym to, czego szukałem. Mogłem chociażby bardziej skrupulatnie sprawdzić na mapach miasta o nazwach podobnych do „Burhanpur” i wziąć pod uwagę także te położone dalej od Kalkuty. Niewykluczone, że wnikliwe poszukiwania w internecie pozwoliłyby mi wykluczyć niektóre z nich od razu, a przynajmniej zawęzić poszukiwania. Mogłem także ograniczyć się do linii kolejowych biegnących w pobliżu miast na „B”, zamiast pedantycznie badać wszystkie szlaki wychodzące z Howrah Station w wyznaczonym „na oko” promieniu od Kalkuty – nawet jeśli w tym szaleństwie była jakaś metoda. Gdybym tak zrobił, być może odnalazłbym Khandwa szybciej, a może nie. Nie skorzystałem z żadnego z tych sposobów. Posłużyłem się najlepszym, jaki w owym czasie udało mi się wymyślić. Nie żałuję niczego, czego w wyniku tych poszukiwań się dowiedziałem, nie mogę jedynie przeboleć tragicznej śmierci mojego brata. Zadziwiają mnie okruchy magii w mojej historii – wizja mamy, która doprowadziła ją do adoptowania mnie, a także mojej hinduskiej matki, która podczas modlitwy przeczuła nasze spotkanie po latach. Nawet tak wymowny zbieg okoliczności, że trafiłem do szkoły w miejscu o nazwie Howrah. Czasem trudno mi jest oprzeć się przeświadczeniu o istnieniu sił pozostających poza granicami naszego pojmowania. Choć jestem daleki od przypisywania temu przekonaniu znaczenia religijnego, czuję, że począwszy od czasów, kiedy byłem małym chłopcem bez żadnej rodziny, do dnia, w którym jako dorosły mężczyzna dowiedziałem się, że posiadam aż dwie, wszystko w moim życiu miało się potoczyć właśnie tak, jak się potoczyło. Ta myśl napełnia mnie głęboką pokorą.

Moja podróż przez Indie Dwie najbardziej prawdopodobne trasy mojej podróży kolejowej z Burhanpuru do Kalkuty (z jedną przesiadką lub bezpośrednio). Nie dowiem się już, którą z nich rzeczywiście przebyłem w dzieciństwie. Nikt wówczas nie podejrzewał, że mogłem tak bardzo oddalić się od domu, co nieuchronnie niweczyło wszelkie próby odnalezienia mojego domu i rodziny. W 2012 roku wsiadłem do Kolkata Mail, by ponownie przejechać przez kraj pociągiem – tym razem w znacznie bardziej komfortowych warunkach.

PODZIĘKOWANIA

Jestem głęboko wdzięczny członkom obu moich rodzin za to, że pozwolili mi opowiedzieć ich historię jako część własnej, za ich serdeczne wsparcie i pomoc w napisaniu tej książki. Dziękuję Lisie za miłość i cierpliwość, które okazała mi w czasie, gdy ta książka powstawała. Jestem zobowiązany pani Sarodż Sud za rolę, którą odegrała w moim życiu, oraz pomoc podczas pisania tej książki, a także pani Soumetcie Medhorze. Chciałbym również podziękować za pomoc Cheryl i Roćhakowi, w szczególności zaś Swarnimie – za czas, który zechciała mi poświęcić, i za jej przyjaźń. Wreszcie, dziękuję Andrew Fraserowi z Sunstar Entertainment za jego wskazówki, Larry’emu Buttrose’owi, Benowi Ballowi i Michaelowi Nolanowi z Penguina.

Kiedy w 1987 roku zabrano mnie z ulic Kalkuty, spędziłem dwa miesiące w Nawa Dżiwan – domu dziecka prowadzonym przez Indyjski Ośrodek Opiekuńczo-Adopcyjny (Indian Society for Sponsorship and Adoption – ISSA). Na zdjęciu mam na sobie czerwoną koszulkę.

Pracownicy ISSA zamieszczali w gazetach informacje o dzieciach poszukujących rodziców (zdjęcie na górze po prawej), nie wiedząc, że mój dom znajduje się daleko poza zasięgiem tytułów, w których ogłoszenia się ukazywały.

Obok mnie na zakratowanym ganku ośrodka stoi moja przyjaciółka Asra. Pracownicy ISSA zamieszczali w gazetach

Album ze zdjęciami przygotowany przez państwa Brierley. Pokazano mi go w Nawa Dżiwan, żebym wiedział, jak wyglądają moi nowi rodzice i dom, w którym miałem zamieszkać. Podpisy pod zdjęciami: „Ten samolot zabierze cię do Australii”. „Dom, który będzie naszym wspólnym domem. Tak powita cię twój tata”. „Miasto, w którym mieszkamy”.

Z paszportem zawierającym przybliżoną datę urodzenia (22 maja 1981 roku), w towarzystwie innych adoptowanych dzieci, pod opieką pracowników ISSA poleciałem do Australii.

Towarzyszyła nam między innymi pani Sud, która tu na jednym ze zdjęć trzyma na kolanach Asrę i mnie. Po raz pierwszy nocowałem wtedy w tak luksusowym hotelu.

Ubrany w koszulkę z napisem „Tasmania”, wylądowałem w Melbourne. Wraz z opiekunami i pozostałymi dziećmi udaliśmy się do sali VIP, gdzie czekali już nasi nowi rodzice. Mama i tata podarowali mi na powitanie książkę i pluszowego misia koala. Na zdjęciu wciąż mam w ręce resztkę czekoladowego batonika, który dostałem w samolocie. Pierwsze słowo, które wypowiedziałem do swoich adopcyjnych rodziców, brzmiało: „Cadbury”.

Pierwsze mapy w moim życiu: Indie, na które patrzyłem, dorastając (tu widać pokój przygotowany na moje przybycie), i plan mojego rodzinnego miasteczka naszkicowany przez mamę w zeszycie, kiedy w wieku siedmiu lat po raz pierwszy opowiedziałem jej, jak się zgubiłem.

W Hobart miałem szczęśliwe dzieciństwo i nową rodzinę, do której wkrótce dołączył mój adopcyjny młodszy brat Mantosz. Na zdjęciu powyżej siedzi przy komputerze obok Asry, mojej przyjaciółki z domu dziecka Nawa Dżiwan, która czasem przyjeżdżała do nas z Victorii. Jak wielu nastolatków chciałem zostać gwiazdą rocka.

Nie znałem nazwy miasta, w którym mieszkałem w Indiach. Kilka lat spędzonych na poszukiwaniach tego miejsca za pomocą Google Earth zaowocowało zaskakującymi odkryciami: najpierw dworca kolejowego w Burhanpurze z zapamiętaną z dzieciństwa wieżą ciśnień (zdjęcie obok). To tam przypadkowo wsiadłem do pociągu jadącego na drugi koniec kraju.

Potem, przeglądając zdjęcia lotnicze zrobione wzdłuż linii torów, rozpoznałem rodzinną miejscowość (z lewej).

Od zdjęć lotniczych na ekranie komputera do powrotu do Indii. Jako dorosły mężczyzna podążam śladami swoich dziecięcych kroków: tama przy moście kolejowym na południowych przedmieściach mojego rodzinnego miasta (zdjęcie na sąsiedniej stronie, u góry, z prawej), fontanna w parku, przejście pod torami, dworzec kolejowy (obok) i opuszczony już dziś dom mojego dzieciństwa w ubogiej dzielnicy miasta (powyżej). Dzisiaj nie zmieściłbym się w drzwiach wejściowych. Brierley_

Spotkanie po dwudziestu sześciu latach z biologiczną matką, Kamlą. Zdjęcie zrobione przed jej skromnym domostwem (widocznym na sąsiedniej stronie, u dołu), nieopodal naszego dawnego domu. Nie tracąc nadziei, że pewnego dnia wrócę, przez te wszystkie lata mieszkała w pobliżu.

Spotkanie z rodziną było wzruszającym wydarzeniem. Mój starszy brat Kallu i młodsza siostra Śakila przyjechali do rodzinnego miasteczka, żeby się ze mną spotkać. Ze smutkiem przyjąłem wiadomość, że nie zobaczę już najstarszego brata, Guddu.

Pociąg, w którym zostałem uwięziony, musiał być podobny do tego na zdjęciu powyżej. Wtedy jednak w wagonach drugiej klasy zamiast miękkich siedzeń były drewniane ławki. Nigdy już nie dowiem się, jaką trasą pokonałem odległość z Burhanpuru do położonej na drugim końcu kraju Kalkuty. Postanowiłem jednak odbyć tę podróż ponownie, tym razem pierwszą klasą (zdjęcie powyżej).

W Kalkucie odnalazłem Sarodż Sud (pierwsza od lewej na zdjęciu w lewym górnym rogu strony). Spotkaliśmy się w tym samym biurze ISSA, z którego ćwierć wieku wcześniej zaaranżowała moją adopcję.

Na zdjęciu widoczne jest sąsiednie pomieszczenie, w którym bezdomne dzieci śpią na rozłożonych na podłodze matach.

Moja kartoteka w ISSA. Zawiera m.in. notatkę: „Zapytaliśmy Śeru, czy chciałby, żebyśmy poszukali mu nowej rodziny. Chłopiec przystał na to chętnie”.

Nie dziwi mnie to, że małe dziecko zostało zignorowane na potężnym, tłocznym dworcu Howrah.

Masywne mury i żelazna brama ośrodka opiekuńczego Liluah, do którego wysłano mnie najpierw po zabraniu z ulicy. Teraz mieści się tam placówka dla kobiet i dziewcząt. Nie pozwolono mi zrobić zdjęć na jej terenie.

W pierwszych tygodniach na ulicach Kalkuty nie oddalałem się od charakterystycznych zabudowań z czerwonej cegły – Howrah Station. Monumentalna konstrukcja mostu unosiła się nade mną podczas tygodni spędzonych nad Hooghly River i w pobliżu rzeki.

Dwie rodziny, dzięki którym czuję się po dwakroć wybrańcem losu. Mama i tata (John i Sue Brierley) i mój brat Mantosz.

W górnym rzędzie od lewej stoją: mój brat Kallu z żoną Nasim, ich córka Norin, moja matka Kamla i siostra Śakila. W dolnym rzędzie od lewej: syn Śakili Ajan i synowie Kallu – Sail i Samir.

Tytuł oryginału A Long Way Home Text copyright © Saroo Brierley 2013 Copyright © for the translation by Małgorzata Kafel Zdjęcia 2-16 w wkładce zdjęciowej dzięki uprzejmości Saroo Brierleya i Larry’ego Buttrose’a Zdjęcia Nawa Dżiwan dzięki uprzejmości pani Soumety Medhory z Indyjskiego Ośrodka Opiekuńczo-Adopcyjnego (ISSA) Mapy na wkładce: Google Earth, Image © 2013 DigitalGlobe Pierwsze wydanie książki ukazało się w 2014 roku pod tytułem Daleko od domu Opieka redakcyjna Monika Kucab Ewa Polańska Korekta Ewa Cebo

Copyright © by Autor Książki 2013

ISBN 978-83-240-3663-9

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: [email protected]

Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com