Bronk A. Nauka wobec religii

Andrzej Bronk

Nauka wobec religii (teoretyczne podstawy nauk o religii)

Lublin 1996 Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

Spis treści W prow adzenie .................................................................................................................. 1.

9-15

N azew nictw o ...............................................................................................................

17-2C

2.

D zieje badań nad relig ią ........................................................................................

21-29

3.

Sytuacja po roku 1945 .............................................................................................

31-43

4.

M etodologiczny status nauk o relig ii ..................................................................

45-52

5.

W ielość i jedność nauk o relig ii ..........................................................................

53-65

6.

Spór o przedm iot i m eto d ę......................................................................................

67-75

7.

P roblem d efin icji r e lig ii..........................................................................................

77-87

8.

Z alożeniow ość i obiektyw ność

9.

Praw dziw ość relig ii

w badaniach nad relig ią ...........................................................................................

89-98

w św ietle nauk relig io lo g iczn y ch ..........................................................................

99-122

1C. K rytyka relig ii .............................................................................................................

123-127

11. T eologia relig ii .............................................................................................................

129-136

12. F ilo zo fia r e lig ii.............................................................................................................

137-151

13. A nalityczna filo zo fia relig ii, logika religii i sem iotyka języ k a re lig ijn e g o ...............................................................................

153

14. H isto ria relig ii .............................................................................................................

163-168

15. E tnologia relig ii i etnoreligioznaw stw o ..............................................................

169-176

16. F enom enologia re lig ii.................................................................................................

177-188

17. S ocjologia r e lig ii.........................................................................................................

189-2C1

18. P sychologia r e li g ii......................................................................................................

2C3-212

19. G eografia relig ii i ekologia relig ii ........................................................................

213-222

Z akończenie ..........................................................................................................................

223-225

Science and R eligion (the E pistem ological Foundations o f R eligiology). Sum m ary . B ib lio g rafia............................................................................................................................

233-244

Indeks n a z w is k ....................................................................................................................

245-252

Contents

Wprowadzenie

I n tro d u c tio n ...................................................................................................................................

915 Od

p o djęcia

system atycznych

1.

T erm in o lo g y .................................................................................................................

17-20

W

2.

The H istory o f the Study o f R e lig io n (s ).............................................................

21-29

„religioznaw stw em ",

tym

czasie

3.

S ituation after 1945 ..................................................................................................

31-43

rozrosły

4.

M ethodological Status o f the Study o f R eligion(s) .......................................

45-52

O kreślając

się

5.

P lurality and U nity o f the Study o f R e lig io n (s )................................................

53-65

po jęcia

The C ontroversy about the S ubject and M ethod ................................................

67-75

starożytności

7.

The D efinition o f R e lig io n .......................................................................................

77-87

8.

A ssum ptions and O bjectivity

9.

The T ruth o f R eligion

89-98

treściow o

nauki,

do

O m aw iane

przeze

przedm iotem

m nie

nie

n iające

je

teorie,

lecz

nauki

religii, nie

należy

rozum ieć

99-122

złożonego

problem u

123-127

w yników

naukow ych

11. Theology o f R eligion .................................................................................................

129-136

nam ysł

12. Philosophy o f R eligion .............................................................................................

137-151

prow adzący

nad

naukam i

należą

w

do

i

do

lecz

rozw ażania

religioznaw czych"

czy

religiologicznym i", instytucjonalnie.

m yśli

scjentystycznego

szerokie,

w iązane

średniow ieczu

relig ijn e T ytułu lub

-

N ie

nad

lat.

lecz

w

niż

(relig ia) książki,

- jako

om ów ienia

zgodnie

z

w ystępuję

relig ią,

lecz

ich

lub

b ez­ w yjaś­

N auka

chęci

w

scientia.

-

m etareligiologicznych:

relig ii

relig ią,

sto

okrzepły

na

pozytyw izm u

religiologicznym i.

przedm iotow e

a

re lig ię 1.

duchu

nauki

nad

„nauk

mam

zjaw iska

badające

stosunku badań

nie

w ięcej

„naukam i

przyrodniczych,

same

-

m ianem

epistem e,

zagad n ien ia są

m inęło

usam odzielniły

nauk

typu

pośrednim

relig ią chętnie

naukow ym i,

poznaniem

in the L ight o f the Study o f R eligion(s) .............................................................

m nie

i zakresow o,

zaw ężonego z

nad

określane

przeze

relig ii

10. The C ritique o f R e lig io n ...........................................................................................

13. A nalytical P hilosophy o f R eligion, the Logic o f R eligion,

o relig ii, a

b adania

6.

in the Study o f R eligion(s) .....................................................................................

nauki

badań

wobec

w yłożenia

m erytorycznych

podtytułem jako

- jak o

religioznaw ca

jak o

filo z o f

nauki

zainteresow any m etodologiczną pozycją nauk o religii.

and the Sem iotics o f R eligious L a n g u a g e .........................................................

153

Z am iarem

m oim

nie

było

też

n apisanie

kolejnego

w stępu

do

14. H istory o f R eligion ....................................................................................................

163-168

zjaw iskam i

15. E thnology o f R e lig io n ................................................................................................

169-176

naukow e

16. Phenom enology o f R eligion ....................................................................................

177-188

tj.

17. Sociology o f R e lig io n .................................................................................................

189-201

m etoda

18. P sychology o f R eligion .............................................................................................

203-212

gdy

19. G eography o f R eligion and Ecology o f R eligion ............................................

213-222

do religii: hum anistycznych, filozoficznych i teo lo g iczn y ch 2. Zależy mi na

C o n c lu sio n ..................................................................................................................................

relig ijn y m i,

ich

badanie.

poznaw cze i

pytam

W

w arunki

przedstaw ienie

In teresu je

m ożliw ości,

struktura. o

lecz

m nie

oraz

u jęciu

status

status

K anta

m ożliw ości

złożonych

epistem ologiczny

m etodologiczny,

zainteresow ania oraz

problem ów ,

granice

m oje

różnych

tj.

badań które

nauk

o

nad rodzi

relig ii,

przedm iot,

cel,

są transcendentalne, sposobów

podejścia

223-225

Science and R eligion (the E pistem ological F oundations o f R eligiology). Sum m ary . B ibliography .............................................................................................................................

233-244

Index o f N am e s.........................................................................................................................

245-252

„Teoria nauki o religii zajmuje się teoretycznymi problemami, metodologią i historią nauki o religiach" [W. Tyloch 1984 s. 266]. Rozwinięcie informacji bibliograficznej zawartej w nawiasach kwadratowych znaj dzie Czytelnik w „Bibliografii". Na obecność w badaniach nad religią „wewnętrznej logiki" zwraca uwagę N. Smart [1973 s. 8].

WPROWADZENIE

NAUKA WOBEC RELIGII

pokazaniu,

co

gicznym i gów? je st

w

kryje

się

za

opcjam i

prow adzonych

Jakie

m etodologicznym i

badaniach.

Co

je s t

poznaw cza

giologiczne

uzyskiw anych

realizują

n alności

i

tradycyjny,

obiektyw ności:

sporam i

przedm iotem

staw iają oni sobie zadania i problem y?

w artość

i

w yników ?

Jakie

W

badań

relig io lo -

stosują m etody? Jaka

jak iej

dzisiaj poddaw any

bezinteresow nego

term in o lo ­

m ierze

nauki

krytyce,

ideał

poszukiw ania

relirac jo ­

zaprezentow ania

czesnych

nauk

tujących

i

ułatw ić po

o

rodzaju

relig ii

spraw ia,

poszerzających

C zytelnikow i

polsku.

raportu o że

książka

przypisów

zrozum ienie

N iew iele bow iem

oraz

jeszcze

je s t

bibliograficznej

w ystępuję

jako

stanu

m etodolog

w spółczesnych

stanow iska

w

m oże o

badania.

rów nież

relig ii,

pełna

nie

Z daję

sobie

m nie

chociaż

od

książki.

Fakt,

spraw ozdaniem

je

zdania

źródłem

sobie

je s t

odw ołuję

się

do

relig iologiczne, łecznym ), nego tak

różne

na

sposoby

w idzenia

pozytyw izm u

skie,

postanalityczne, H eidegger

gicznej,

która

pom aga

m etateoretycznych skom plikow ana. prac

G adam er). w

badań

podejm ujących

w

spraw ie ja k

i

nad

w prost

ta,

sposobów od

K uhnow skie, każdej b adania

religio lo g iczn y m i daw na

m etodologiczne

religii. sytuacja

gdyż

lo g icz­

ujaw nia

P rzyjm ując, się

najp ierw

szłości

i

że

z

całości

trudności

w ielu

badaniem

re lig ii3, nie je s t uznaw ana za odrębne pole badań podstaw ow ych4, nie

o

niej

W aarden-

m etareligioznaw czym i

w

m etodologii

U w ażam ,

celem ,

naukach

błędnym

założenia,

które

że

za

czynią

ją

uczy

pragm atycznej nauk

(opis,

w yjaśnianie,

itp.),

językiem ,

rów nież

znaczenie

niż

przyrodniczych)

religijnym i,

życzeń

-

m eto ­

ma

m.

in.

dlatego,

rzeczyw istość.

studiow ania

badań

nauce nad

hum anistycznych

ze

przy ro d ­

dla

nam ysł

rozstrzyganie -

in.

poszczególnych

m etodam i

nauk

braniem

pożytek

W

osądzaniu

sw oistością)

m.

nauk

zagrożenie

rozw iązują.

nad samymi zjaw iskam i

zanych cam

(dziejów )

niew rażliw ą

znalezieniem założeń. w iele

sytuacji

Podobnie

pew nej

na

jednej

badań

dzieje

jednego

U w ażając w ażną

nauki,

krytykę,

nad

badań

relig ią religią.

nad

in.

w w

nauki

Raz

relig ią

nauk

tj.

za

o

się

term inu

religiologicznych.

bardziej

od

czy

w iele

nad

każdej

zw ią­

uw arunkow ania nauki,

p o św ię­

religią.

Czynię

do

zrozum ienia

O gólne czy

rozum ienie przyjm ie

się

rów noupraw nionych

szczegółow o,

charakteryzow aniu

pokazaniu

w skazaniu

tego,

nauk

poszczególnych

że

potrzebnym

to

neutralnie

epoki,

oraz

badań

się

d efin icji

rozum ieniu

europejskich

relig ii

i

p rze­

znaczenia

odnieść

K uhnem ), i

w

wydaj e mi

p rzedstaw ieniu

Th.

zajm uję

relig ii

projektującej

kraju, ję zy k a

niezależnie

j eszcze,

przy

na

rozm iarze

je st w ażne,

nie

dałoby

upraw ianiu

dziejom

w yróżnionej

lub

rzeczow e, o

praw dziw ego"

konw encji

adekw atnego (m.

rolę

m iejsca

od

się

nauk

„jedynie

które

P oprzestaję

m etodologicznej

nad

dozy

zależności

(paradygm atycznie)

badań

ustalać

spraw ozdaw czej

w

k ry ją

określeniam i

m a określenia,

religią.

ze

istnienie na

też

relig ią

odgryw ają

się

bez pew nej

nie

nad

nad

stosunkow o

typów

staram

gdyż

gdyż

term inologicznym i

w ieloznacznym i

N ie

badań

w ybiórczo

dziejów

sporam i i

z nim

h istoryczne to

za

proponuję

badań

obecnej

3 Próbę metodologicznej charakterystyki nauk o religii podejmuje znana i ceniona seria J. Waardenburga Religion and Reason, poświęcona metodzie i teorii badania i interpretowania religii. Początek jej dala książka R. D. Bairda [1971].Por. także ważne w tej materii monografie J. Waardenburga [1973-1974] i F. Whalinga [1984-1985]. 4 Uprawianie metareligioznawstwa jakowydzielonej dziedziny badań proponuje np. Z. Poniatowski [1984],

[J.

m etodologiczne,

doraźnym

innych

dostrzegam

określeń,

N ie

w ypadku rów nie

przy

uzasadnianie,

ogół

przed

obecnie.

m ożliw e.

m etodolo­

i

niż

teoretycznych.

w śród

badań

różnym i

istn iejący ch

określeń

je st

inform acje

zasadniczo niefalsyfikow alną.

do

W

na

to

problem ów

przedm iotem ,

m iejscem

P opper

w iodącej

(m etodologiczną

ich

uchronić

R.

(W.

D ilthey,

(m eta-)

dociekania

hum anistycznych

ostrożność

przew idyw anie,

F eyerabendow -

badań

zw iązane

niej

a

b ib lio g rafiach

problem am i

że

nauk

w ięcej

je s t

-

relig io lo g iczn y ch ,

trad y cji

prow adzonych

zag ad n ien ia

relig ią

K.

do

statusem

m erytorycznych m oże

w yników

rozw ażań

(w iększe

ja k

się

w ypadku

w skazana

praktyczne

których

w

view )

herm eneutyczne z

nad

akadem ickich,

zainteresow ania obaw y,

rodzą

oraz

(sp o ­

W ystępują

-

i

założeniam i

N auki

i

m iędzynarodow ych

rozw iać

w

rozum ienie,

Z ajęcie w yraź­

{sta n d a r d

odw ołują

stanow ią

ze

relig ijn y ch ,

badań

nauki.

że

relig io lo g iczn y ch

dla

nauk.

badaw cze.

naukow ych

K orzystam

naukam i mimo

zjaw isk

nauki,

w stępie

p rzydatności

C zy tel­

hum anistycznym

standardow e lub

relig ii,

m etodologii

filo zo fii

Popperow skie,

zrozum ieniu

D ziedzina

i

naukom

one problem y

neopragm atyczne

H.-G.

nauki

w spółczesnej nauki,

b adania

zróżnicow anie

bliskie

(em piryzm u),

i

i

podobne ja k

różnorodność

sposobów

filozofii

m etodologicznego

in.

nego M.

bogactw o

w spółczesnej

napotykają m.

w ielości

m etodologicznie

stanow iska

u tru d nia

z

na

niczych,

że

sprawy

kulturow e

N ależy

że

nik, ja k w ierzę, potrafi je dostrzec. D la

filo zo fii

dologicznym

zajm ow ania

natu raln ie

naukow ych

pow ażnych

są m niejsze.

C hciałem te k ­

in sty tu cji

w

1978b s. 209]. O statnio, być m oże w zw iązku ze stw ierdzanym kryzysem samej

h isto ria

przeczytać

w yraźnego

mam

się

dokum en­

spraw ę, że nadm iar

lekturę

rozum iejącym

zw alnia

m oże

spisach

p rzedm iotow ych

przekładów w ażnych

utrudniać

m erytorycznych,

cytatów ,

w sp ó ł­

bibliograficznych. których

polskich

zainteresow any

nauk

spraw ach

o

w

dlatego

m etodologicznej

je s t n ot

problem ów ,

stów na tem at religii i sposobów jej inform acji

sytuacji

w

zn ajdują

burg

„absolutnej"

praw dy? Co rzeczyw iście m ogą one pow iedzieć na tem at religii? Chęć

figuruje nie

J J

z

zw racam

uw agę

nauk

religii.

Tutaj chodziło mi o w skazanie pew nych ogólnych praw idłow ości i tendencji,

o

WPROWADZENIE

NAUKA WOBEC RELIGII

12 które m iały po

1945

także

m iejsce

roku

w rozw oju badań nad religią.

je st

przyjętym

uspraw iedliw ione

w

literaturze

nie

tylko

w yróżnianiem

O drębne om ów ienie w zględam i

tej

daty

redakcyjnym i,

jako

z

p raw dziw ości

sytuacji

pew nych

ale

gólnych

w zg lę­

w

dów przełom ow ej dla dalszych badań nad religią. W

punkcie

poglądy

na

tem at

odrębnością, relig ią

do

punkcie nego

„M etodologiczny naukow ego

w ielu

uw agi

terystyki gdzie

su i

w

generis,

(historyczna, psychologiczna, -norm atyw na

sacrum ,

ja k

problem na

osobliw ością

religijność

rolą,

filo zo fii

o przedm iot

oraz

w

tzw. charak­

i

m etodę",

badań

relig io ­

zjaw iska

relig ijn e,

m etodam i

badania

fenom enologiczna,

w yjaśniająca,

odgryw a

lub

odróżnianiu

przedm iotu

itd.)

słow-

w artościująco-

badaniach

nad

relig ią

„Problem

kw atnym w

definicji

określeniem

punkcie

religii.

poprzednim )

relig ii

w iskam i

uległa

religijnym i

j udeochrześcij ańskim lub

partykularnej,

relig ii, jak o ja k

która

N ie

zw iązane

nad religią, lecz bardziej definicji

religii"

chodzi z

tylko

w łaściw ym

dyskusje o

kom plikacji,

spoza

kręgu

nom inalnej

odkąd

kultury

religii. lub

rozum ieniem

w szystkie

zjaw iska

z

zachodniej,

nie

trudności

zjaw iskow ej

przedm iotu

określane

zajęło

się

ze

słow a

zarzut

interesem

„religia".

kulturow ym

ideologicznym kręgu nauk przez

K olejny

założeniow ości

w łasnej

przy kultury

religiologicznych" badaczy

relig ii

i

punkt

braku

rozw aża

(europocentryzm ), interpretow aniu (zarzut om aw ia

redukcji). w

u

religijnym ,

zjaw isk Punkt

historycznie

stanow iska

typow y

obiektyw ności

kw estii

i

dla

przez

nauk

badaczy,

zw łaszcza relig ii

system atycznie

fakt

praw dziw ości

relig ii,

innej relig ii niż chrześcijaństw o, oraz m ożliw ość postaw ienia problem u

ku

punkty

w

się lub

spoza św ietle

zajm ow ania zw łaszcza

pojęcia

oraz lub

(deskrypcjonizm ), m ożliw ości

staw ianiu

relig ii

i

w

„praw da

o

ogóle,

doktrynalnej

relig ii,

z

pozachrześposzcze­

praw dziw ość

objaw ionej,

relig ijn a",

praw dziw ości

np.

kom petencje

p y tan ia

(relig ii

rozum ienie

podejm ują

upraw ianie relig ii,

prób,

swój

każdej

mimo

nie

każda

p rzedstaw ić T eologia

relig ii je s t z

tym

relig ii

naturalnej,

„praw dziw ość relig ii

jak o

w iarygodności,

religii"

jej

p raw ­

autentyczności,

stycznej,

w yodrębnienie

w

do do

za

(m.

i

logiki

oraz

Rów nież

w

relig ii

znaczeniem

ram ach w obec

do nauki

i

w

ich

w yników natury

a tei­ i

Częściow o

badań

dla zrozum ienia istn ieją

w ypow iedzi

suan ali­

religijnego.

argum entacji

filo zo fii

praw dziw ości

Istn ieje i

ram ach

ję zy k a

w

m om entu

anglosaskiej. relig ii

i

przez

kontrow ersje

teistycznej

prow adzonych

oraz

-

je s t

obiektyw istycznej

sem iotyki

analitycznej

charakter -

na

sobie religii.

religiologicznych.

języ k iem i

się

m ożna

P odobne

o rien tacji

zakresem

religijnego

postaw y

nauk

klasycznej)

nad

relig ii

naukow y

naukow ej. o

k ieru n ­

dziejów krytyki

logicznej,

in.

badania

tym

relig io lo g iczn y ch

gronie

em pirycznej

ję zy k a

K ry­

w prow adzanie

filozoficznym i:

uspraw iedliw ione

sem iotycznych

od

którego

w

relig ii,

ja k ie

K rytykę

nauk

in.

relig ii

kontynentalnej

funkcjonow ania

relig ii, grupy

m.

zw anych

m ają

m etodologiczne, religiologicznych. relig ii zajm uje

w ykład

filozofii

je s t

zależności

doktrynalny

postaw ie

charakter

filozofii

i

religiologicznych.

jako

spekulatyw nej,

tycznej

nauki: krytyką

racjonalizującej

badań

filozoficzny

nych

nauk

kw estionow any,

obecność

typów

odrębnej

podejściem

obcego

w yw ołuje w iele

z

problem y dyscyplin

problem atyki i podejm ow anych w

przynależność

badaczy

objaw ienia,

n ajw ażniejsze poszczególnych

p ozycji

dydaktycznie

zw iązku w ielu

z

w yróżnionej

uzyskała

sposób

ująć

hum anistycz­

św iatopoglądow ym

relig ijn y ch ,

tyka

Ich

lo g icz­ struktury

religijnej

różne

typy,

religijnych:

i np.

red u k ­

cyjne, relatyw istyczne, kognityw ne. N astępne

badaczy

k ierujących

„Praw dziw ość

K olejne rodzi

teologicznej.

definicji

przy

typów

O dróżniam

historycznej

i

religijne, proponuje się m. in., by zrezygnow ać z niej w ogóle, podobnie

nych

różnych

praw dziw a"

z ja ­

(uniw ersalnej

istotow ej)

intuicyjnie

badań Spraw a

się

dających

podania łub

ade­

(przedstaw ione

co to je s t religia.

religioznaw stw o

W obec

realnej,

zw iązane

kontrow ersje

podstaw ow e pytanie o to,

pojęciem

objęłaby

przedstaw ia

neutralny D yskutuję

relig io lo g iczn y ch

do

b iektyw istycznej,

fakt zaangażow ania badacza w spraw y religii lub jeg o religijnej neutralności. Punkt

„relig ia

sposób

w idzenia.

n iesprzeczności lub egzystencjalnej sensow ności.

w

system atyzo­

nauk

stosunku

dziw ości

nad

zasad ­

m etodologicznej

filozoficzna,

ja k ą

kw estię

gruncie

relig ie,

lub

badań

kontynuuję

ich

oraz

„S pór

poszczególne

relig ią,

(zdrow orozsądkow a,

P roblem

opisow a

rów nież

oraz

in teg racji

teologiczna,

socjologiczna,

itd.),

z

czy

te

podejm uję

religiologiczn y ch

zw iązane

filologiczna,

gdzie

punkcie

nad

i

w

punktu

chrześcijaństw a).

zasadnicze

em pirycznych

generalizująca,

w

badań

R ozw ażania

relig ii

szczegółow ego.

ogóle

relacją

religii.

o

przedstaw iam

poszczególnych

sposobom

kontynuuję

dyskusje

(relig ia

zjaw isko

i

religii"

relig ii",

nauk

perspektyw

o relig ii

om aw iam

znaw czych

o

doktrynalna,

ogólnego

nauk

nauk

pośw ięcam

odm iennych

religioznaw stw a

o

oraz

teologii

typów

n ikow o-encyklopedyczna, teo logii)

w ielością i

i jedność

odróżniania W iele

relig ii

nauk

charakteru

autonom icznością, filozofii

„W ielość

w ania.

status

relig ii

cijańskiego

6

punkty

znaw stw em

przy

i

religii.

teo lo g ii

h isto ria relig ii, lub w ąsko j ako jam i

zajm ują

jeg o

niekiedy

się

relig ią

typ

relig ii. tzw.

w

o relig ii,

odróżnieniu

p o stacią

całość

od

badań

em pirycznych

czyli relig io ­ filo zo fii

ludów

pow stała

pierw otnych

jak o

nad

relig ią nad

zaaw ansow aną

rów nież

koncepcją

nauka etnologii

je s t religią

lub

etnologia

(niepiśm iennych).

najw ażn iejsza

relig ii

badań

badań nad dziejam i relig ii w ogóle W cześnie

(N iem cy)

bardziej

n ajstarszą

szeroko jak o

w yróżniony

traktow ana

M etodologicznie

em pirycznym i naukam i rozum ieniu,

H isto ry czn ie

rozum iana

poszczególnych

zajm ująca

się

w ęższym

d zie­ relig ii,

B yła

ona

religioznaw cza. relig ii

etnoreligioznaw stw o. Do nauk, których przynależność do grupy em pirycznych

je st

NAUKA WOBEC RELIGII

7 n auk

o

relig ii

religii.

(religioznaw stw a) je s t

Z ajęcie

stanow iska w tej

fenom enologii

religii:

gioznaw czej,

„nowej

jako

E m piryczny

gioznaw czych

nie

nauki

te

społecznym gijnego

opisow ej m etody

się

trzech

w ątpliw ości, relig ii

(psychologia

relig ią

i

należy od

też

re li­

filozoficznej

lub

nauk

dotyczą

raczej

relig ii),

naturalnym

nauki

om aw ianych

w ątpliw ości

czy

fenom enologia

sposobu rozum ienia

podstaw ow ej

o statn ich

(socjologia

relig ii)

in.

dyscypliny

natom iast

rzeczyw iście

kontekstem

sporu,

badań,

relig ii",

charakter

budzi

zajm ują

przedm iotem

spraw ie zależy m.

fenom enologii

teologicznej.

WPROWADZENIE

jej

psychiką

środow iskiem

czy

peryferiam i:

człow ieka

re li­

(geografia

religii). o gólnie

kieruj ę

w

Chociaż

strzygnięć

m oże

nującego w łasnej

tradycji

czające

i

tw órcze.

książki

o naukach

i

relig ii,

a

m oże

kiedy

zajęli

się

że

om aw ianych

m etodolog,

dla

interesującego po

książkę

religiologicznych

oraz

m oże

na

z

relig io lo g iczn e

ogólniejszych

am erykańskiej

O ddaję nauce,

k siążkę

Bogactw o być

m aterii

spraw ia,

w ybiórcza.

Z daję

miej scam i uproszczonego charakteru pew ną

że

każda sobie

sposobu

sugerow anych rozw iązań,

ogólną

praca spraw ę

dająca

rów nocześnie

znaj om ość

nauk

o

nauk

hum anistycznych

ma

erudycyjnego

am bicji

charakterystyki przynależność

w szystkich badacza

podejścia,

je s t

do

w yczerpania dyscyplin pew nej

dyskusyjnych.

zw iązane

z

kulturow ym

tłum aczę

dokładniej

badania

(strukturalna,

religii.

K siążka

Pom ijam przez

funkcjonalna,

je s t

tj.

badań lub

skrótow ego,

oraz

próbnego

u

C zytelnika

w yrazem

relig io lo g iczn y ch , pełnej

religiologicznych.

i społecznym znaczeniem

stosow anych

ta

i

tem atu,

dziedziny

ale

relig io lo g iczn y ch

je s t

zagadnień

i

pow inienem w ów czas

badań

W iele

sygnalizuję

spraw ,

w ym agałoby

to

bo

chodzi

tu

o

problem y

dy­

k siążk a

ta

filozofii,

bardzo

tylko

stare

udrapow aną

ogólność

n iektórych

C hciałem

zachow ać,

spraw ę, że

w łasnym

Być

po

nigdy

nie

o

autentyczny

i

znane

szatę językow ą. o

ile

św iatła

przeradza

nauki

ostatniej u

postaw ę

dobór

w ersji

dziennego.

tekstu

podstaw . Już

od

nauk

przez

jeg o

się

w olnej

rozum ienie

chociażby

legły

ro z­

Obaw iam

m ożliw e,

zasadzie

n ap isaniu

W

trudno

prezentow ane

prac, które

ujrzałaby

niedostatków .

problem y

ich w idzeniem ,

m oże lektury

jej

sform ułow ań

pozytyw istycznej

sobie

do

o

inaczej

hołdując

m oim

w rócić

i

ze św iadom ością

A le

starożytny

m ędrzec w iedział, że „pisaniu w ielu ksiąg nie m a końca"(K oh 12,12). N a treść dologii

książki złożyły

religioznaw stw a w cześniej

dziedziny

nionych

w

publikow ane

relig io lo g iczn y ch

O na

m usiała m nie

nich

sw obodnie

encyklopedii,

bow iem

św iadom ości

pew nej teksty

religiologicznych.

N ie

być

pow odu

i

tam

dziedziny.

Sięgam

relig io lo g iczn e mi

do

prac

m ożna

tw ierdzę,

że

także

odbicie

rów nież

pozycje

badaczy ze

i

uniknąć

m etab ez­

z

religii.

słow ników

aktualnego

w ykorzystałem

(religioznaw cze) się

w ym ie­

prac

m etateoretycznych,

św iadom ości ale

prac

liczby

w yłącznie

L ubel­

translatorskiej

lekturze

w ielkiej

artykułów ,

znaleźć

N ie

U niw ersytecie

d ziałalności

Z aw iera

m etodologicznej

m onografii

udało

efekty

zaw dzięczam z

selektyw na.

w ykorzystane.

w łaśnie

K atolickim

oraz

N ajw ięcej rów nież

przej aw z

w

artykuły

religioznaw stw a. b ib lio g ra fii6.

najw ażniejsze

się w yniki m oich przem yśleń i w ykładów z m eto­

prow adzonych

w szystkie

m etateorii

pow tórek,

i

stanu nauk

chciałem

jed n ak zapew nić czytelność skondensow anego treściow o tekstu.

nie ja k

kierunku

zagadnienia

religiologicznych.

N ie

religioznaw ców

szczegółow ych

m etod

herm eneutyczna,

obserw acji

u cz est­

niczącej). Poruszam pobieżnie spraw y zw iązane z in sty tu cjo n aln ą (orga-

gdyż

m etodologicznej

religiologicznych,

tylko

m oich ale

lub

zdaję

literatury. był

w

zakładając

m etodologią

w artościow ania),

K orzystam

selektyw nego,

relig ii,

chodzi

ogólnikow ość.

(niekonieczne

upatruj ąc

problem ów

zainteresow ań

w

obiektyw ną

o dostęp do w ielu fachow ych

z

hum anistyce N iekiedy

się uniknąć

że nie

przeze

poruszania

religiologicznych,

C zytelnika

się,

z

relig io lo g iczn y ch

rąk

w now ą

pośrednio

tem at nauk

w

poznaw czy.

m etodologiczną

na

nauk

antropologii

w iązania przebrane

odgryw ają inform acji

do

zw łaszcza

p rzyrost

skim,

m eto­

stroną

skutow ane w E uropie w ram ach etnologii, psychologii lub socjologii religii.

A dresatem

reguł

szuka

o ich

była

pozycji z tej dziedziny, ich zebranie i om ów ienie m oże m ieć znaczenie.

lub

oddzielnie

relig ii,

nauce,

znaczenie.

kto

pou­

bardziej

drogę

p ytanie

W sytuacji polskiej, kiedy nadal trudno

okazać

torow ało

sięgnąć każdy,

odpow iedzi

się

zrezygnow ali

nauki

ro z ­ doko­

ram ach

fragm entam i

aplikacji

i

w

w ąskim i

„praktyczne"

którego

p ola

zagadnień

religioznaw cy,

m oże

religioznaw cy

rów nież

procedurach

nieśw iadom ie

om ów ienie

zaw sze

zorientow anych ich

tu

dla

w yborów

w ybiórczo

tym , co

m ieć

oraz

oczyw iste,

zbiorcze

sytuacji,

W reszcie,

w iele

proste ich

fakt,

rów nież studies:

dologicznych. pozycję.

na

teoria,

je st

case

W

badaczy

m etodologicznych

relig ii,

uw agi

uogólniająca

m etodologa

w ydać

sw ych

do

naukach religiolo g iczn y ch

badaw czej,

teorii

zw rócenie

w szystkim

i

dla

się

zw ykle

ogólnych

przede

problem ach

badaw czych.

m usi

dydaktyczną)

m iejscam i

K siążkę

rolę

i

om ów ienia sytuacji badań nad relig ią w każdym kraju z osobna5. N ie traktuję

re li­

tego,

relig ii

nizacyjną

15

A Informacje o sytuacji nauk o religii w Stanach Zjednoczonych podaje np. artykuł T. L. Bensona [1987]. Wybraną polską bibliografię religiologiczną zawiera np. polskie tłumaczenie G. Lanczkowskiego [1986 s. 149-163].

Nazewnictwo

Tylko

pozornie

używ anym i określone

instrum entalnie

w

teoretyczne

co

oraz Tak

te

niekiedy istnienia.

jed n y m

„nauka

o

relig ii",

danym i

-

ro zlicznych

s.

w

(scholarly)

b adania

relig ii,

o

D latego

relig ii

pojedynczej:

relig iac h "1. term inem

stw ierdzanie, je st

raczej

i

o uniw ersalia) D la

opis,

J.

opisow ym

obejm ującym w szystkie

obserw ację,

interpretację.

do

sporu

„R eligionsw issenschajt je st

ich

tradycjach.

w liczbie

„nauka

nad

ro zstrzy g n ięcia

p odejścia

term inem

m nogiej:

nim i

badań

i

w stępne

(w ram ach

relig ią

liczbie

190]

religijnym i,

rozum ienie,

nad

określeń

okresach

-

sposobu

ontologiczne

b adania

innym

podsuw ają

za

(założenia

epistem ologiczno-m eto-

krajach, języ k ach , do

się

badanych zjaw isk

(założenia

co

etykietkam i

naukow ych. K ryją

natury

w ypadku

ostrożniej:

P referencje

[1978b

naukow ego

analizę,

różnych

konw encjonalnym i

b adania

ideologiczne,

określać

W aardenburga dla

w

w

są

badaniach do

ich

rów nież

przesąd zają

sposobu jej

nad

sposobu je s t

spotykanych

m erytoryczne, każą

naukow e

czysto

dologiczne). Z ałożenia

term iny

założenia

ontologiczne) relig ią,

kluczow e

badania

w yjaśnianie,

dziedziną,

w

której

przeprow adza się badania nad relig ią w ram ach szeregu różnych dyscyplin". W

XIX

w ieku

znaw stw o". upatrującej czych. ności

nowej

1962

s.

anglojęzycznych)

w obec

przew ażyło

m iędzynarodow ego

A ssociation tytułach

naukow ości

O kreślenie

for

w ielu

[the

Study

czasopism

określenia:

dobrze

„religioznaw stw o"

dyscypliny

35].

dw a

odpow iadało

kw intesencję

Term in

nazw ie

funkcjonow ały

P ierw sze

w

badaniach

w prow adzono

filo zo fii relig ii,

„h isto ria w

tym

„h isto ria

religii"

historyzującem u

religii" sensie,

historycznych dla

i

że

in.

porów naw ­

podk reślen ia

sam odziel­

pod w pływ em

znalazło

się

w

stow arzyszenia religioznaw czego: of]

the

H istory

religioznaw czych.

of

R eligions

Żadnego

ztych

Jeżeli kontekst nie przesądza, że chodzi o liczbę mnogą, używam formy „religij".

[J.

W ach

badaczy oficjalnej

In tern atio n al (IA H R)

oraz

term inów

należy je d n ak brać zbyt dosłow nie, chociaż różnice m iędzy obu dziedzinam i

L

epoki,

i

a zw łaszcza teo lo g ii (m.

„relig io ­

duchow i

w nie

NAUKA WOBEC RELIGII

9 badań są dzisiaj w ielokrotnych gresie

IA H R

p odejścia że

nie

w iększe niż w kiedyś

propozycji w

do

Tokio

religii,

oznacza

giczne,

na

w

ono

[R.

przy

tow arzystw a

w yłącznie badań określenie

by

„h isto ria

historycznych, i

159 n.]. M imo

(np.

na

IX

objęła ona w szystkie

określeniu

fenom enologiczne

polskie

P ettazzoni 1974 s.

nazw y

1958 roku) tak,

pozostano

socjologiczne,

Poniew aż

poszerzenia

NAZEWNICTWO

inne

(z

naukow ych

relig ii",

naukow e

podkreślając,

lecz rów nież

w yjątkiem

badań

IA H R

K on­

psy ch o lo ­

teologicznych!).

nad

relig ią

w płynęła

badań

niem ieckiej

tradycji

gionsw issenschaft, geschichte,

term in

rezerw ow any D zisiaj

znaw stw a", m ienie

czem u

(hum anistyczne

sow aniom

nad

teologicznym

i

ogólne

fo rschung)

nauką,

dycja

nauk i

o

M.

M uller.

upow ażnia go

m ythology, je st

do

dany

R eligionsw issenschaft,

czeniem

na

ję zy k

angielski

nazyw a

do czego

w

je s t

nie

użył

po

religion,

tek stach

przyczynił

niem ieckich się za

nictw a

skom plikow ana

angielskiego.

R eligionsw issenschaft, religion{s), religion

h isto ry lub

je st

Spotykam y science(s)

rów nież tu

of

religion(s),

{phenom enology, typology,

religions,

religious

studies,

w

cj onizm u

znaczeniow o

m orphology,

gious

grupujące

W edług

R.

m ożna

przypadku

nazew ­

science)

of

term in

R eligionsw issenschaft nie m a adekw atnego odpow iednika angielskiego, chociaż

z

term inem

oznacza

dziedzinę

różnych sposobach

po­

R elig io n sw issen sch a ft

natury

innym i

U.

S tu d y

dyscyplinam i zarów no

em pirycznym i

nauki

hum anistycz­

na

je st

religion.

B ianchi

[1984

badań

religion

i

-

s.

48],

p odejście

filo zo fii,

je s t

hasło

artykuły

redukow a­

społecznych,

F.

stu d y

of

użyciu

u m ieszcza

np.

religion

nauki

ceni

lecz

W haling

relig ii

[1984

s.

b adania

badanie

E liadego religią. religij

i m orfologią relig ij,

syste­

neologizm em "

term iny

„m orfologia

je śli

religij"

uw zględnić

[1984

podstaw ow y

historyczno-porów naw czych,

w 51].

badanie

rozum iane

w ygodnym

najbardziej

reli­

o

histo ry czn ej) R eligionsw issenschaft,

od

of

nad

szeroko ty p o lo g ią

nich

term inu

E n cyklopedii religii M.

w

reduk-

stu d y

określeniem

charakteryzujące

[1984]

w łaściw e

do

się posługiw ać, w edług

i

of

nauki

n ieb ezpieczeństw a

Przeciw ko

adekw atny

„barbarzyńskim ,

A utor

-

lub scientific

[1973].

science

jak o

ten d en cja

pojem niejszym ,

sposobów:

odróżnieniu

być

u niknięcia

i of

głów ne

w iele

np.

w olą

Sm art

W erblow skiego

relig ii

D la

o f R eligion nosi

Zwi (w

nie

relig ią

oznaczający głów nie

je d n o ści nauki

m oże

relig ii

N.

nad

science,

pozareligijnych: psychicznych,

„system atyczno-porów naw cze

charakter

hasła

do

religijnej

trzy

badań

term in

neutralnym

lub

określać

p a ra tive

całości

badacze

poniew aż

ty tu ł

term inu

stu d y,

obejm ują

w im ię

przykładow o

studies,

pom ocą

„N iem iecki

z

które

term inem stu d y

Za się

[1987],

oj)

swej

rów ni

ideologicznych.

bardziej

Ogólny

{stu d y

synonim iczny

o f religions

dyscyplinam i, o samej

konsekw encją

relig ijn y ch lub

tra ­

niem ieckie

jako

h isto ry

„Z

A ngielski

-

czego

niektórzy

m enologią

co m p a ra tive

religiology3.

zjaw isk

m atyczną

określenia:

sugeruje

kulturow ych

i

sytuacja

następujące

nia

tłu m a­

W ach

na

określanie 1984].

przyrodoznaw stw u,

R eligions­

w liczbie m nogiej histo ry o f religions [N. Sm art 1973 s. 59]. T eoretycznie

przyrodnicze,

p rzek ła­

J.

276].

hum aines),

je s t K ing

teo lo g ii

pow stał

s.

em piryczną

ram ach

w

1987

{sciences

[U.

opow iada

pierw szy który

religion

religion{s)Ą.

relig io ­

religions

w ięc

ne, ja k i społeczne" [J. W aardenburg 1978b s. 191].

za in tere­

zaw ężona

raz

dyscypliną

of

Tak

w yspecjalizow anym i

A llen

hum anistyki

obejm uje

R eligions­

T erm inu

R eligionsgeschichte

term inu

swe

vergleichende

co m p a ra tive

term in

i

przeciw staw iane

scjentystycznie

ro zu ­

hum anistyczną

relig ijn y ch )

(G eistesw issenschaften)2.

analogicznie jako

oznacza

[1974]

R eligionsw issen sch a ft

„relig io ­

science

angielskiego

niekoniecznie

badań

pojem nego

do polskiego

R eligionsw issenschaft,

A ngielski

co m parative

od

W ach

fazy

funkcjonalnie

(zjaw iskach J.

R eligions­

opisow ej

zbliżonym

w ielom a [D.

histo ry

term in

o f religions.

D yskusyjne R eli­

term inów :

rzadziej

w stępnej,

najczęściej

relig ii

filozoficznym .

vergleichende

dla

restryktyw ne

hum anistycznych

w issenschaft roku

się

religią,

czego

kilka

R eligionsw issen sch a ft

{allgem eine do

istnieje

R eligionskunde,

znaczeniu

mniej

nauki)

badania

znaw stw o

1867

sprzyj a

w

(W issenschaft).

nauki

em piryczne

relig ią

niekiedy

używ a

R eligionsw issenschaft

term inu

nad

R eligionsforschung,

religioznaw czych.

naukę

badań

z

dejścia"

głów nie term inologia niem iecka i angielska, przedstaw ię ją szczegółow iej. W

przyjęła

g en era ł science

19

ro zróżnienie

s.

296].

dla

feno­ -

com ­ religij"

Z daniem

religioznaw stw a

m iędzy

h isto ry

of

religions i science o f religion(s) nie m a w iększego znaczenia. W

polskim

nazew nictw ie

R elig io zn aw stw em ", zainteresow ań co najm niej

naukow e

odróżniając

relig ią5. znaczenia:

Term in

je

studium

zw ykle

relig ii

od

„religioznaw stw o"

szerokie, kiedy

używ a

określa

teologicznych się

m oże

m ieć

się i

najchętniej

filozoficznych de

go na określenie

fa c to

dwa

w szystkich

system atycznych, także filozoficznych i teologicznych, badań nad religią; 2 „Wyraz «naukowy» używany jest w podwójnym znaczeniu: w węższym oznacza on metodę używaną w tzw. naukach przyrodniczych, w szerszym odnosi się do każdego postępowania, które respektując zasady wynikania logicznego, wychodzi od jasno zarysowanych założeń" [J. Wach 1962 s. 39]. 3 „Religiologia jest dyscypliną naukową, której celem jest naukowe badanie religii. Usiłuje zdobyć podstawową wiedzę o religii jako fazie kultury bez zakładania jakiegokolwiek systemu wierzeń. Tylko naukowe badanie religii może ten cel zapewnić" [H. Kishimoto 1967 s. 6].

„W ostatnich latach na popularności zyskał termin «nauka o religii» (study o f religion). Przybrał on bardziej specyficzną treść w trwających dyskusjach nad właściwym przedmiotem i metodą religioznawstwa" [U. King 1984 s. 127]. 5 Z. Poniatowski (Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, Warszawa 1967 s. 767) określa religioznawstwo jako naukę empiryczną „o religiach, ich powstaniu, rozwoju i zaniku oraz o

NAUKA WOBEC RELIGII

10 w ęższe,

na

rozum ień

określenie

w skazane

religioznaw cze)

w

(em pirycznych) zjaw isk i

jego

nauk i

relig io lo g ii),

religiologam i.

m ożna

naturalnie

w jego

szerszym

rozum ieć

natom iast określać

taka

nadal

określenia:

używ ać

„badanie

je

D la

n iep o ­ (nauki

hum anistycznych

m ożliw ych nauk

osoby się

u niknięcia

„religioznaw stw o"

określenie

całość

opiera

sposobów

odpow iednio

na

term inu

religii",

(lub

co

do

w ar­

„religioznaw stw o"

(i

toto. P odobnie

religioznaw ca)

uniw ersalnie

religią",

„nauki

m ożna

o relig ii",

W toczonych w P olsce dyskusjach nad obecnością relig ii w szkole od „re li­ „lekcję

odróżnia

religii"

lub

określonej

w spólnoty

u dzielenie

tzw.

chizacji

je st

się

po

„katechezę",

prostu

religijnej

m isji

„religię". i

N auczanie

odbyw a

kanonicznej

przepow iadanie

„k atechizację",

ze

się

strony

E w angelii

i

w

„nauczanie

relig ii

je s t

K ościele

w łaściw ej

doktryny

relig ii",

z

m andatu

katolickim

w ładzy.

Celem

chrześcijańskiej

w

term inem

„religiologia"

upraw ianych

typów

św iatopoglądow e, spraw iły,

że

zostające skiego,

- głów nie ze

od nie

w

początku

użyciem

w iają

racje

określeniem

pod

rozpadających ną

(jako

m alno-sem iotyczną pluralizm

i

i

na

cztery

-

złożoność

różne m etody ich badania6.

się

dla

Ci,

ob jęcia typy

religioznaw cze),

zjaw isk

Society

„nauki

for

którzy

w iedzy

religijnych

zasadne,

że

i

dygm aty

b adania

relig ią

sposobu rozw ijały

E m piryczne

się

d ziedzina

opcje

ideologiczne

się

w reszcie nie

i

i

u stalając,

rozum ienia

tyle

pod

the

[W.

w

religioznaw stw o

badań

drugiej

i

o są

chociaż

ze

religii.

narastanie

K uhna,

się

okazuje,

now ych

spo­

treściow e

i

Th.

Jak

w iele i

instytucjonalny

duchu

w pływ em

XIX a

w iek u 1,

potem

o f XIX w ieku 1984]. teresow ania

w

odrębnych

relig ią

było

nauki

uniw ersyteckiej mniej

je d n ak lub

naukach

ustaleń

daw ane

rozw ój

nauk

głów ne

p ara­

badania

nad

faktograficznych,

-

o

reflek sja

bardziej

jak o

odrębna

w praw dzie

dopiero

nad

-

relig ią

teoretycznie

przybierając n ajpierw

relig ii)

pow stało

ju ż

w

w filo zo fii

innych

niż

w łasna

(najpierw

zaaw ansow ana) starożytności

i teo lo g ii,

relig io lo g iczn y ch 2. W ażnym

spotkanie

p rzem a­ istn ien ia w ielu bogów , w ierzeń, m itów się za tym spotkaniem p ytanie o praw dziw ość

pow odem

religii:

lub cudzej

i od

za in ­

stw ierdzenie

i obrzędów relig ijn y ch oraz w łasnej

a

relig ii,

w yw ołane a w rez u l­

relig ią

teo lo g iczn ą to

w

na

problem y

i zasadność relig ii w ogóle. H isto ria - tacie o istotę, pochodzenie, w artość badań nad relig ią w ybiega daleko poza dzieje akadem ickiego religioznaw stw a. hum an isty cz­

nad

religii:

nich

zakresow e lub

(em piryczne

dydaktyki

połow ie

zdrow orozsądkow a,

H istory

T yloch

badań

rozpatryw ać

przez

podejścia,

teoretycznego

p o ­ tow arzyszyła h o m in i religioso zaw sze, m arksistow ­ średniow ieczu postać usystem atyzow aną,

opow iadają

filozoficzną,

prześw iadczeniu,

kieru n k i

m ożna

staw iane

ile zm iany dotychczasow ej perspektyw y i sposobu rozum ienia religii.

religiologiczne"

całości

rejestru jąc em pirycznego

relig ią

relig ii,

R eligioznaw cze,

Science o f R eligions term inu

odpow iedzi, m ateriału

zainteresow ań badaczy

k ate­ sposób

określone racje

w yliczając

przez

w szystkich

religioznaw stw a

P o lish

autonom iczne w

innym i

Tow arzystw o

m etateoretyczne.

to

natu raln ie

europejskich

sobów:

czy

- p o sługiw ania

określenie

w pływ em

angielsku for the

nauki

czynią

na

M iędzy

P olskie

w idocznym

religiologiczne"

szczegółow e

i teologów

w iążą

teologiczne.

poszerzonego

m erytoryczne się

religią roku

po

Society

zakresow o „nauki

i

1958

siebie

R eligions, lecz P olish Za

nad

filozoficzne

nazyw a

filozofów

(nauki religiologiczn e)

badań

założone

strony

D zieje

religiologicznych,

system atyczny i całościow y (Catechesi tradendae Jana P aw ła II z 1979 roku). Z propozycją

badań

do nieporozum ień,

„nauki religioznaw cze" i „nauki religiologiczne". gioznaw stw a"

Dzieje

religioznaw cam i

ro zstrzy g n ięciach

„badania nad

badania

relig io lo g iczn y ch

G dzie nie prow adzi to

p a r s p ro

znaczeniu jako

na

m ianem

upraw iające

filozofii i teologii.

religii.

term inem

znaczeniu

relig ii, a

o

się

relig ii

K onw encja

tości poznaw czej

nauk

posługiw ać

w ęższym

o

relig ijn y ch

skrótow o:

em pirycznych

byłoby

i

w zględu

forna

m etodologicznie

O bok

głów nego

przeprow adzano logii,

m itologii,

n urtu badań poza

interesujące

obszarem

o rien talisty ce,

rozw ażania nad relig ią

profesjonalnego b ib listy ce,

religioznaw stw a:

filo lo g ii

klasycznej,

i relig ijn o ścią w

arch eo ­

lingw istyce,

h isto rii sztuki, etnologii, dzisiaj socjologii, psychologii i antropologii. D latego

1 Pierwsza katedra religioznawstwa powstała w Genewie w 1873 roku. W tym samym 6 „Termin «religioznawstwo» sugeruje, jakoby był to jeden typ wiedzy i jednorodne czasie, warto zauważyć, wprowadzono specjalizację religioznawczą na uniwersytecie w Bostonie poznanie. [...] Na określenie istniejącej współcześnie wiedzy o religiach właściwiej byłoby IG- Lanczkowski 1986 s. 93]. używać terminu «nauki religiologiczne», wyraźnie akcentując faktyczny pluralizm wiedzy" [Z. ~ Korzystam swobodnie m. in. z K.-H. Kohl [1988]. J. Zdybicka 1987 s. 288].

NAUKA WOBEC RELIGII

11 pełna

histo ria

filozoficzne

badań

nad

ściśle

religioznaw cze

i

religią m usiałaby

DZIEJE BADAŃ NAD RELIGIĄ

uw zględnić

zainteresow ania

nie

tylko

relig ią,

lecz

teologiczne, rów nież

w

naukach hum anistycznych (np. histo rii, teo rii literatury). W

starożytności

rozw ażań

ściśle

niekiedy

H erodota.

relig ią

filozoficznych3. W

zainteresow ania

zw iązku

z

in.

i

nauk

przyrodniczych4,

rom antyzm u.

oraz

hasło

pejskie

tolerancji, i

ojca

z

do

[P.

racjonalna otw orzyło

religiam i

A ntes

k rytyka drogę

oraz

łem

dysponow ano

dość

faktograficznym ,

bogatym ,

który

teo lo g ii,

się

1985 s.

[K.

zaw dzięczano

w

35]. się

głów nie

d zia­ ośw ie­ się,

siłą

innym i

eu ro ­

filologiczno-histos. 204].

podróżnikom

i

co być

w

U

i

ew entualnie

stw orzeniem

relig ii

rozw ijających

się

nauk

(zw łaszcza

instytucjonalną):

D.

H um e,

we

G.

E.

L essing,

francuscy pozytyw ną

natury,

problem

pośw ięcania

em ancypacyjne: mu

w

A nglii

V oltaire,

(instytucjonalną)

należnej

przyrodniczych

M einers

społeczeństw o

potrzeby

w zględy

Ch.

pozytyw iści,

stabilizującej w idzą

F rancji

naturalnej,

i

J.

J.

I.

Kant.

jej

i

Th.

czynnik w ięcej

relig ii

i

oni

jed n ak ,

społecznie

z

(autonom ii),

gruntu

w ym agają

człow iekow i,

Ch.

chętnie,

-

kierow anej ludów

T erm in

natury,

„historycznej",

relig ii tego,

co

się, tzn.

rozum em

Jerusalem ).

relig ii

w

(p ro ­

„relig ia

lecz

je st

„pozytyw nej". nich

K o nstrukcyjna koncepcja

oraz ośw ieceniow ych

re lig ii6,

zakładała:

nie

praktyczne tw orow i -

odebrało mu pojaw ienie się idei B oga i religii.

relig ii

ideałów i

istnienie

norm ę

pierw sze

bycia

relig ii

relig ii

Z ainteresow anie

naturalnej

h istorycznych

Pojęciem

istotne,

relig ii

a

n atu ­

norm

B oga,

w yznaczających

istnienie

duszy

i

jej

i

system atyczne genezy

relig ii

o

jej

bez

posługiw ano

rów ności relig ii

rów nież

do

w ierzeniam i relig ii

relig ii

(fetyszyzm :

genezy

m iędzy

intencja

treści,

dogm atycznej

form ą

podobieństw am i

w szystkich

oraz

isto tn y ch

całej

się

m iędzy

pierw otną

teorie i

relig ii

relig ią, je d n ak

podobieństw

elem entarną

pogląd

historycznej

przejaw ów

naturalnej

oraz

leży

każdej

Ch.

różnym i

w yjaśniania

w ielu

spraw iło,

które nadbu­ religii.

że

pojaw iły

de

Brosses).

relig iam i

zajm o­

w ali się m. in. G. W. L eibniz, D. Hum e, I. K ant. G. V ico (w yw arł w pływ na B.

C roce),

(1725),

który

zaw arł

w platając

dzieje

swą

koncepcję

relig ii

relig ii

w h isto rię

w

św iata,

dziele

La

scienza

n u o va

lokow ał początki relig ii we

w różbiarstw ie oraz w opow iadaniach poetów -teologów . W ażnym

relig ię

sądzono

ogóle.

relaty w izacja

za

W olff,

negatyw ny, tego ja k

i

aspekcie

traktując

najw yższem u

któ rą

relig ii

zw łaszcza w

i

W.

do

istniejących

samym

m ają uchodzić dowy.

L ocke

F.

tradycyjnej",

p o jęcia z

pochodzenia

relig ię

J.

społeczeństw a

Skądinąd niż

H obbes,

z

relig ii w

rozum u

istotę

w ypreparow ania

W tym

w pływ em

kry ty k u ją

N iem czech

P odejm ują

uw agi,

przyw rócenie

w

pod

„relig ii

tym

m ateria­ m isjo n a­

funkcją

w łaśnie

pow szechnie

R ousseau,

religii.

sam odzielności

in.

B acon,

stosunku

funkcji jako

F.

m.

społeczną

bynajm niej

do

podstaw

relig ii

się

głów nie

się

norm ą

H um e)

J.

odnosi

św ietle

p ostulow aną

Problem em

zainteresow ani

(D.

R eim arus,

opozycji

być

indyj skie) za uszlachetnioną i pogłębioną postać chrześcij aństwa. ośw iecenia,

rozum ie"

S.

o w yabstrahow anie

miało

rzom. N a podstaw ie tego m ateriału brano np. relig ie chińskie (a w XIX w ieku F ilozofow ie

H.

cieszyła

naturalis,

ralnej, która nie zajm ow ała się tym , czym je s t relig ia, lecz czym pow inna ona

n a­

niż

w iarygodnym

C hodziło

in.

filozofów religio

koncepcja

n ieśm iertelność.

chrześcijańskiej,

1984

zaw sze

w

sekularyzacj i

W ażną

podłoże

R udolph

użytek

usam odzielniły

głów nie

zajęcia

nie

nie

osiem nastow iecznych

teologów , filo zo ficzn a

„czystym

m.

utw orzony

m.

od

na

ją

naturalna"

dziecko

procesie

które

re lig ii5,

na

za

opartej

pagow ali

się

się

zainteresow aniem

zresztą

ch rześci­

w yw ołanym i

oraz się

w

przygotow ało chociaż

w ym ienia

Uberales) rozw ijały

uw aża

do

kontekście

starożytności

islam em

w yłoniło

rycznych badań nad religią w w ieku XIX czasie

i

relig ii

w

relig ii

w

a rtes

hum anistycznych,

theologiae

co

ja k

problem am i

judaizm em

potem

filozofow ie

h isto rii

w ydziale

podejście

a

była

kulturam i

(na

relig ii

głów nie

podobnie

R eligioznaw stw o

ancillae

rolę

ośw iecenia

Jako

praktycznym i

N aukow e

cenia

odrzucając

i

chrześcijaństw a

m isyjnej.

pędow ą

relig ią

teoretycznym i

spotkaniem

się

średniow ieczu,

jańskiej,

łalności

zajm ow ali

Szczególnym przejęta

23

krytyczny, genezy. m om enty logiczny cinam i

w

A kcentując w ym iar kultury, i

rozw oju

h isto rii

p ierw otnych

uda

ludzkości

otw orzył

religijnego.

społeczeństw a,

alegorycznie, dał

się

religioznaw czych rozum ienie

i pozaracjonalny

dośw iadczenia języ k a,

na

i przyrodę,

głębszy

historyczno-porów naw czym

w spólnej

nauk

nastaw iony uczucie

relig ii, na

sym bolicznie 1

etapem bardziej

nad

odnaleźć

zachow ane

itp.

na

jej

racjonalne

tzw.

za

interpretując

badaniom

M iano

postaci

niż

tęsknotę

pierw otnym i

religii. w

inne

mniej

u stalen ie

uw rażliw ił na psycho­

oraz

naukow ym

rom antyzm ,

przez

W ytw arzając

relig iam i

we w spólnej

oczy

sens oraz

relig ii

asum pt

był

relig ii

i

nadzieję,

p ierw o ­ św iat

genetycznym poszukiw aniu że u

pozostałości

ludów p ierw o ­

tny kultury (i relig ii) ludzkiej w ogóle. 3 Piszę o tym w punkcie „Prawdziwość, religii w świetle nauk religiologicznych". 4 W procesie rewolucji naukowej w XVII wieku nauki przyrodnicze stały się uosobieniem wiedzy obiektywnej, wolnej od wartościowania, przypisując sobie stopniowo monopol na wszelką wartościową wiedzę. 5 Wcześniej greckie oświecenie krytykowało mit za pomocą rozumu. Dzisiaj zdajemy sobie lepiej sprawę, że nie ma prostej drogi od mitu do logosu.

F. Schleiermacher określał religię naturalną jako „źle zszyte kawałki metafizyki i etyki". "Pojęcie «religii naturalnej» ma dla dzisiejszego religioznawstwa znaczenie tylko historyczne" [G. Lanczkowski 1978 s. 19].

DZIEJE BADAŃ NAD RELIGIĄ

NAUKA WOBEC RELIGII

niem ieckich D.

E.

;ób

filozofów

rom antycznych

S chleierm acher,

historycznego

i

do

tego,

że

W.

M imo

skoro

istnieją

P ierw otnych

istota) w szystkim religiom , ju ż to

ym

kontekstem

em atycznej,

religijności

h isto rii

n astępujących

a

generalis: po

przypuszczeń,

sobie

iego, le;

od

w spólne

w pewnej w ybranej, bo najstarszej

teizm ,

ja k

ju ż

w ym agają to

w

tym ,

relig iam i

podejm ow ano w szystkim

historycznego co

W schodu

i reli-

ram ach

teologii

w

egzegezy

Starego

i

nauk

naw czego, zenie stanie

W

vczas

swój

echm ocy

skrajny

w szystkie

dować :nej

lepszą i

w ianie ite,

sfarodził

się

zachodnią

ólnych

w

dziejów ,

row adziła

do

D la

etycznie

z

św ietle

badaniem

)logią

(com parative

m ych

i porów naw czych

W ierzono,

dwu

B ył

czas

przeszłości,

m itów

znalazło

tylko

lecz

także

panow ania m etody

histo-

problem y, zjaw iska strony

Fascynacja

h isto ria się

w tym

relig ią

w

ma

Form ow aniu

ten

i

w łaśnie

pro testan ck a

filo zo fia relig ii ona

i

dzisiejszego potrafili

teorie

na

tem at

z prostych

dopuszczaj ąc

podstaw ie

m glistych

teologów ,

spekulatyw ne

nie

co

(F.

m yśli,

danych

form:

by

m ono­

etnograficznych

syteckiego

religioznaw stw a filo zo fii,

Tłum aczy

to,

„uczucia

na

I

„człow iek

o praobjaw ieniu. tradycyjnej o

pow stania

(teologia

b adania

relig ii

za

katolicka

dogm atem

czasu

teologiczne

w y­ K ryzys

przezw yciężyć n atom iast

ram ach

Do

kryzys

pogodzenia.

doktrynę

w

W atykańskim

Boga.

się

do

usiło w ała

relig ią

ośrodkam i

form ujące

p o jęcia

nie

w ieku po

Soborze

w ydziały

głęboki

relig ijn eg o ",

nad

poznania

głów nym i

dlaczego

XIX

tow arzyszył

kiedy się

S chleierm acher)

rozum ow ego

były,

obok

epoka,

rozw ażania

zaow ocow ało

w ieku

w ydaw ały

sięgnęła pod koniec

naturalnego,

XIX

to

po jęcia

rów nocześnie

Boga,

w ości

B yła

filo ­ m ożli­

u n iw er­

fundam entalna)

pozachrześcijańskich.

religioznaw stw o,

przejm ow ało

szereg

k ategorii teologicznych, nadając im z biegiem czasu w łasne sensy. W drugiej kol.

732]

się

badaczy

relig ii

(przedm iot) relig ii po

na

połow ie XIX

zaznaczyły em piryczne

drugie,

pod

których

synonim icznie8;

tak

h isto ria po

religii"

się

w łasne linie rozw ojow e religii. Pod

koniec

za

na i

po w

że

„religioznaw stw o problem

dyscyplin

religioznaw stw o

K em per nad

dziejam i

poszczególnych

rozw ażań

epokach; i

etn o lo ­

religioznaw stw a,

m etoda

term iny

„h isto ria

porów naw cze" genezy

relig ii

religioznaw czych

porów naw cze,

1992,

zainteresow ania

językoznaw stw a

podstaw ę

znaczeniu,

[D.

pierw sze,

ogólnych relig ii

porów naw czego

podejm ując

poszczególnych stulecia

z

m aterialną

dalece

trzecie,

się

konkretnych

sukcesów

nad relig ią

tendencje:

przesunęły

uw ażano

zyskała

w badaniach

głów ne

b adania

w pływ em

w yniki

„porów naw cza

w ieku trzy

przedstaw iciele

histo-

św ietle

w ykorzystaniu

filozofów i

na

w

w ierzący"

rom antycznego

P o d jęła zofii

religii.

jej

intensyw nie

(w

przy

relig ii w yw odziły ją

dow ieść

religioznaw stw a

„człow iek

teologia

pom ocą

porów naw cza

badaniem

przez

totem izm u,

usiłow ał

się

(in sty tu cjo n aln ej)

relatyw izujący istnienie

i

ogólne

G łoszone teorie

fetyszyzm u,

potem

gii,

tendencji

źródło

co

w cześniej

najw ażniejsze,

religii.

faktograficzną

fałszyw ą)

W. Schm idt, m ógł być u początków ludzkości.

„prym ityw ne",

p rzeszło ścią

z

czasie

p ó źniejszych swe

ich

to,

relig ii uto żsam iła

m ythology). W iele religioznaw stw ie

przez

lokow ano

uśw iadam iający

zainteresow ań

i rozw ijającą

o

roz-

jednej

drugiej

przekonanym pozw oli

ludzkości.

religioznaw ców

O św iecenie

dosłow nie

z

religijnych,

filo zo fia

początku

z

w szystkie

w cześniej

nie

w szystkie

których

po-

ew olucyjne

(rozum ow o)

nauka

to

w

i

niedoskonałe (prym ityw ne);

teoretyczne

obliczach:

całości

relig ii;

optym istycznie

że

kato-

relig ii

historycznego

theologiae.

niedoskonałe,

identyfikow ania niektórych

ancillae

szeregi, u

także

co

się:

K ościoła

w reszcie

badanie

racjo n aln ie

w yjaśniających

o

i

hum anistyczne, ja k

ludzkość

stąd

historyzm

nauki

ludzkości.

chronologiczne i

na

złożyły

w obec

języ k o zn aw stw a

w scjentyzm ie,

intrygujące

ew olucjonizm u, w

w rogość

początków to,

rolę

w yraz

przyszłość

oraz

tłum aczącej

rów nież

naukow ego.

niezłożone

orii.

u

odrzuciły

rozum u

i

relig ią

instytucjonalnej

rozciągnięto

nauki,

czasie

zyrodoznaw stw o,

urę

m etody

staw iające

tym

religii

filologicznych

now ożytnej

/iska.

zać

postaci

którego

św iata,

zainteresow ań

podstaw ą

w ręcz

w ysuw anych

w szystkie

anim izm u,

przede

reform acji krytyka

każdej

rozw ój

stw orzyć

ubogą

niekiedy

m agii,

szukano

dziew iętnastow iecznych

czasów

potem

w iedzy

kształcony"

pow stanie

istająca

stosunkow o

stanu

/ego Testam entu. 4a

sponując

i istoty

chrześcijaństw a

K ościoła,

Schlegel,

genezy

porów naw cze badania nad

pow stania

F. von h istoria

interesow ała

h istorycznie,

o ich

W cześniej

H erder,

w ujm ow aniu relig ii i dziejów zgadzali

ujścia.

aci religii.

form

von

uporządkow ania

różnic

relig ie

G.

F. H egel)

logicznego

ilizacji i ich religii. :o

G.

(J.

12

jak o

relig ii",

traktow ano (lub

relig ij)

konstruow ali

n aturalna

h isto ria

relig ii, traktow ana jak o jedyny naukow y sposób b adania relig ii, zastąpiło

w b a­

lach nad m item 7. U derza, ja k dziew iętnastow ieczni religioznaw cy, dy­

7 „Z tej właśnie szkoły (mitologii porównawczej, AB), mimo że nie miała ona zupełnie lej wartości naukowej, bierze swój początek nowe religioznawstwo porównawcze. Ona nie skierowała uwagę człowieka na mniej jasne i irracjonalne aspekty religii, którymi

teologowie Oświecenia pogardzali i które przeoczali. Przede wszystkim zaś uwydatniła jedność rozwoju ludzkości..." [Ch. Dawson 1958b s. 18 n.]. 8 Religioznawca, podobnie jak językoznawca, musi zaczynać od badania konkretnej religii 1 dopiero wówczas, gdy dysponuje wszechstronną wiedz-ą faktograficzną, może przejść do badań Porównawczych. Było to podejście typowe dla dziewiętnastowiecznego indukcjonizmu.

NAUKA WOBEC RELIGII

26 pow szechnie cza,

ja k

i

teologię

naturalną.

koncepcja

rozw oju

w artościującym i relig ii

w

m ierze,

o

im plikacjach

drugiej

połow ie

św iadom ie

lub

DZIEJE BADAŃ NAD RELIGIĄ

R ów nocześnie

„zarów no

ew olucyjnego

w iązały

filozoficznych.

L iczne

XIX

i

na

początku

nieśw iadom ie,

pod

m etoda

się

z

prace

XX

w pływ em

pew nym i z

w ieku

porów naw ­

zakresu

pozostają

dla

religioznaw ców

zróżnicow anie.

Coraz

porów nyw ania

ich

z natury ta

poniekąd

prow adziła

znaw stw a

lepsza

z

znajom ość

do

rów nego

postaw ienia

ogólnego.

w ielość relig ii

chrześcijaństw em ,

w iodły

do

b y ła a

św ieckim "

dużej

tradycjam i

relig ijn y m i

syntez

Tendencj e

krytyczne

D ostarczało

ono

badania

ich

p o zaeuropejskich

szczegółow e

traktow ania

problem u

i

relig ii

w szystkich

w

odpow iedzi

ogóle,

na

w ew nętrzne zachęcała

badania

do

porów naw cze

religii.

ojców

chciał

zrobić

m atyw ności P.

D.

now ożytnych

badań

religioznaw stw o

C hantepie

przybrała

de

w ów czas

i

la

istotą

i

krytyki

um ożliw iających

K ohl

s.

1988

W.

R.

240].

Sm ith, A.

gioznaw czych, W spólna

im

pierw otne

są

ludzkiej,

a

określenia graficzny oraz pod

zakrzepłym i

funkcji

czerpano

koniec

XIX

Spencer,

głów nie

w

w olną

tradycji

niż

kontynuują

chrześcijańskiej

się

u praw iali

odtąd -

religioznaw stw o

dyscypliny

w

pierw szej

nierzadko

- ju ż

głów nie

nie

tylko

zajęciem

[P.

A ntes

połow ie

badacze

w ykorzystyw ano

tych

i

socjologia

dwojako: się

innym i

1985

XX

w yraźnie

w yniki

z pow odów

p sychologia

usiłow ało

naukow ej

oraz

żydow sko-chrześcijańska

pogłębiły krytycznie

naukow ych

s.

34].

w ieku,

kiedy

ateizujący badań.

lub

Podejście

pragm atycznych, religii.

P od

lecz

w pływ em

od

w spólnoty

chrześcijań sk iej,

b y ła

faktycznie

agnostycka

lub

w ręcz

ateistyczna [K.-H. K ohl 1988 s. 245].

w

św iecie w

nor-

praw ie

w ieku

stadiów

J.

z

[K.-H.

w

filo zo fii, się

religioznaw stw u

całkow icie

drugiej

potrafiło

G. Frazer,

przeszło

religii.

procesów z

kultury

P odejście

ew olu-

teoretycznej relig ijn y ch

pisanych

urzędników zaczęto

-

społeczeństw a

rozw oju

społeczeństw ie.

w yłącznie

XX

je d en

się

istn iejące

term inologii

i i

za relig ią

ukazujących

że

złożonych

m isjonarzy

T iele'a

się

i ujęcia

ono

(z

w yjątkiem

od

w pływ u

utrw alić

poza

przew ażnie sam i

w ydziałam i

obsadzano

podejm ow ali

szkoła

relig ijn o -h isto ry czn a,

pism a

Starego

i

[1988

s.

sytuacja

m ow ania

242]

N ow ego

naukow ego

ta

rozw oju

k rajów

z

je

i

na

n iew ielu

teologicznym i.

nie

nadal

teologam i. tem aty

oddziaływ anie

N aw et

tam ,

T estam entu niekoniecznie

(H.

G unkel).

je d n ak

religioznaw stw a.

teologow ie ja k

np.

starożytności

na

Z daniem

m usiała

G orsze

L iberalni

było

gdzie

1914 roku

religioznaw cze, relig ii

udało

uniw ersytetach

do filozoficznego, ja k np. w

sukcesem

b adająca

francuskojęzycznych)

teo lo g ii

K.-H.

prow adzić to,

że

resow aniem się relig iam i p o zachrześcijańskim i kry ła się niekiedy etn o ­ potw ierdzenia w łasnych przekonań relig ijn y ch 12. N ic dziw nego, że ważrelig ijn y ch

K ohla

do za

zah a­ za in te­

potrzeba

M ateriał

tekstów

kolonialnych. w

dla

uw olnić

ono z w ydziału teologicznego

do porów naw czych badań re li­ w B erlinie, pochodzenia religii. protestanccy

postaciam i

kulturze

się nad

C.

problem em

podstaw ow ej

relig ii

początkach

uw aża

J. F. M cLennan,

przesłanka,

najstarszym i

w ów czas i

„czysto"

najm niej

odrębnej

Sytuacja

M u llera9, który

relig ii,

badań

n ajw cześniejszych

rów nież

podróżników ,

do

etnologicznych

M arett) należało się

reliktam i

religie

zachodzących

opow iadań

prac

ew olucjonistyczna

dostarczało

różnorodnych

naukow ych

T ylor, H.

Lang, R. R.

ich

cjonistyczne

B.

interesujących b yła

krytyczne

ja k iejś

M.

opisow ą,

podejść

sp o łeczeń stw a10,

pow stanie

W iększość

w ieku (E.

obiektyw ną,

teologicznych

postać

elem entów

połow ie XIX

nauką

się

do

sekularyzacji

jako

do

ogólniejsze

relig ią uw aża

podejściem

religioznaw cze co

pro cesie

istn ien ie

P ierw sze katedry religioznaw stw a w XIX w ieku pow staw ały głów nie na i p rotestanckich w ydziałach teo lo g iczn y ch 11. A le chociaż w początkach XX Saussaye'a, dzielących ośw ieceniow e i rom antyczne w ieku na w iększości u niw ersytetów badania nad relig ią w yszły ju ż z w y­ pochodzeniem religii. Fakt, że krytyka relig ii działów teologicznych i upraw iane były w ram ach nauk hum anistycznych i

filozoficznych

zainteresow anie

nad

kiedy

swe

ew olucjonizm u i optym istycznej w iary w nieograniczony postęp kultury i relig io ­ nauki relig ia ja w iła się jako przezw yciężona lub dająca się przezw yciężyć pytania, dla faza ludzkich dziejów , w iększość zaś badaczy, chociaż n ależała form alnie do

czyli

których nie było m iejsca w ram ach szczegółow ych badań nad religiam i. Za

się

h isto rii w

w cześniejszych

relig ii

dokonującym

uspraw iedliw ić

filozoficznych G. W. F. H egla i A. Com te'a" [Ch. D aw son 1958c s. 21 n.]. Problem em

W

sądam i

13

D opiero

ram ach

brytyjskiej

które

pozw oliły

Potrafimy wskazać datę, kiedy religia stała się przedmiotem badania naukowego, mianowicie rok 1886. Wówczas to we Francji skasowano wydział teologiczny na Sorbonie i obserw ow ać ludy pierw otne w ich rodzim ym środow isku. założono na Ecole Pratiąue des Hautes Etudes w Paryżu piątą sekcję Section des sciences religieus es, z podkreśleniem, że chodzi o krytyczne badanie religii. W innych krajach europejskich religioznawstwo uzyskało autonomię później: w Anglii pierwszą katedrę Comparative Religion założono w 1904 roku na uniwersytecie w Manchester, w Niemczech w 1910 roku na wydziale teologicznym uniwersytetu berlińskiego, we Włoszech dopiero w 1924 9 Za datę powstania porównawczego religioznawstwa przyjmuje się opublikowanie w 1867 roku. roku pierwszego tomu prac M. Mullera Chips from a German Workshop. „Bezpośrednio i pośrednio religioznawstwo służyło niejednokrotnie samoafirmacji 10 Funkcją religii w starożytnej greckiej polis i w starożytnym Rzymie zajmował się np. chrześcijaństwa lub też zabiegało miejscami o oddanie sprawiedliwości ogólnej świadomości pozytywizujący historyk starożytności N. D. Fustel de Coulanges, dowodząc, że wówczas religia religijnej w sensie wartej realizacji «religii ludzkości», lub wprost ją wspierało" [K. Rudolph !978 s. 34]. odgrywała główną rolę w życiu prywatnym i publicznym. antropologii

społecznej

-

upraw iać

badania

terenow e,

niejsze

dla

rozw oju

badań

relig io zn aw stw a13. Do m eną klasycznej filologów

relig ią

XIX

przychodziły

naukow e

badanie

z

zew nątrz

relig ii

było

do­

C ham pollion,, P. E. B otta, A. H. L ayard),

o rientalistów

sinologów ,

inicjatyw y

w ieku

archeologii (J. F.

klasycznych,

sem itologów ,

nad

połow y

(egiptologów ,

indologów

itp.),

asyriologów ,

językoznaw ców ,

arabistów ,

filozofów

i,

ja k

stw ierdzono, teologów . D opiero od końca XIX i w początkach XX w ieku sta­ ło

się

ono

w ażną

dziedziną

badań

29

DZIEJE BADAŃ NAD RELIGIĄ

NAUKA WOBEC RELIGI!

14

etnologicznych,

socjologicznych

Jeszcze

inny

łączącego

typ

p odejście

rów naw czym 14. nizow ane w iające

od

fenom enologii

Św iadectw em 1900

relig ii

fenom enologiczne roku

z

p rezen tu ją h istoryczno-

in sty tu cjo n alizacji

m iędzynarodow e

badań

kongresy

badania i nad

M.

E liadego,

herm eneutyczno-porelig ią

religioznaw cze

są

o rga­

oraz

p o ja­

się od początku XX w ieku podręczniki i popularne w prow adzenia do

religioznaw stw a.

i psy ch o ­

logicznych. E w olucyjny gioznaw ców nych

punkt

w idzenia

z początku

przez

potw ierdzały

XX

przew ażał

w ieku

(F.

urzędników

kolonialnych

zasadności

ew olucyjnego

rów nież

B.

Jevons).

i

się

szczegółow ych m.

ustąpić

m iejsca

w idzeniu

badań

przez

trak to w an ia

zakrojonym i

T endencja in.

do

(L. on

religii,

relig ii

je d n ak

em pirycznych

badań

które

i

nie jako

częściej

G.

E.

k ry ty ­

Sm itha),

by

strukturalistycznem u

kultury.

O dtąd

mamy

badaniam i

nazew nictw a angielskiego

przeprow adzo­

i rozw ijających

coraz

poprzednio,

re li­

pierw otnych

L evy-B ruhl),

aspektów

specjalistycznym i

p racach

w yniku

(panegipcjanizm

ja k

w

obserw acji,

funkcjonalistycznem u

z w ielu

teorii

prow adzenia

do zm iany

był

dyfuzjonizm

jednego

ogólniejszych

w ąsko

terenow ych

tzw.

holistycznem u,

relig ii jako

tw orzenia

m.

in.

W

m isjonarzy

prym ityw nych postaci m yślenia prelogicznego kow any,

zrazu

zam iast prób

do

czynienia

poszczególnych

szczegółow ych

z

religii.

doprow adziła

co m p a ra tive religion

z am bitnych

na skrom niej zakrojone religious studies [K.-H. K ohl 1988 s. 247]. Pew ien w ieku

w pływ

szkoła

w yników relig ii

badań

F.

teologii w iary

rozw oju

jaw ią

i

(H.

badać

pow iadano

apriorycznie

rów nież

by

składają R.

O tto,

z

-

się

który

XX

ich

początkach

w

w szystkim

p roroka

za

spod

kapłanem dla

i

dalszego

fenom enologii

religii,

filozoficznej

fenom e­

w ieku charakter

autentyczny

do

filozofii

relig ii

w ydarzeniem

punktu

XX

naw iązaniu

w ydobycie

pow stanie w

głów nie w

cel

w -

przede

„odkrycie

autonom iczny

się

i

za

synchronicznego ustalić

któ ra

W ażnym

było

rozw ijającej

(opisyw ać)

relig ii

sobie

form ułam i".

religiologicznych do

w yw ierała

G unkel),

historycznych

staw iała

- ja k

(antyredukcjonizm ), tu

-

m artw ym i

luźno

fenom enologię należy

oraz

Przyjm ując

chciała je

religioznaw cze

filologicznych

za

nauk

naw iązującej nologii.

badania

Schleierm achera

skrzydeł żywej

na

h istoryczno-religijna

zjaw isk

w idzenia sens der

i

religijnych, tak, ja k

się

istotę.

Na

Leeuw a,

ale

poglądy

G.

van

naw iązaniu

do

rom antycznej

filozofii

relig ii Schleierm achera genezę relig ii upatruje w uczuciow ym życiu człow ieka.

Powody stosunkowo późnego usamodzielnienia się religioznawstwa w Niemczech upatruje się m. in. w dominacji teologii na uniwersytetach.Wcytowanej częstona poparcie tego przypuszczeniamowie rektorskiej A. von Harnackodrzuca ideę powołania katedry religioznawstwa, bo może ona być szkodliwa dla teologii i religii-

14 Poszerzone informacje na temat nauk religiologicznych w XX wieku zawierają partie tekstu poświęcone charakterystyce poszczególnych typów nauk religiologicznych.

Sytuacja «r po roku 1945

a)

Podejm ując

religioznaw ca zachodzące

w

(liberalnych) być

dzisiaj m usi

często

św iecie1.

W

kulturow o kultury

i

pozainstytucjonalnego niespotykanym

w cześniej

publicznym

św iata

w

przypadku

zw łaszcza

takich

w

zjaw iskam i

trad y cy jn a

relig ia

kw estionuje

się jej

form

jak o

ja k

Izrael,

islam izacji

(przez

i

laicyzacji

tow arzyszy

tylko

w

relig ijn y ch czynnika

P akistan

praw o

w yraźny

w zrost

połączeniu

oraz

rosnącym

krajach

ten d en cji Iran.

do

w

trzeciego

fundam enta-

państw otw órczego czy

analogię:

przestaje

i postępującej

relig ią,

relig ijn o ści

nie

relig ijn e

antyfundam entalistycznych

zainteresow ania relig ii

religijnym i

kulturow e

i

zachodnich

pluralizm em

relig ii

krajach,

(re-)

ogóle

problem atycznych

O ddziaływ anie

i

procesy

sekularyzacji,

znaczeniem

listycznych).

dam entalistycznej

w

społeczeństw

i

(j ak

lub

W idocznej

(pozakościelnego)

politycznym

relig ią

dem okratycznych

zrozum iała

funkcjonow ania.

desakralizacji

nad aktualne

plu ralisty czn y ch

społeczeństw ach

publicznego

z

badania

uw zględnić

W

w idać

św ietle

instytucjonalnej

fun-

laicyzacji,

np. w krajach daw nego bloku w schodniego) w idać, że relig ia nie je s t spraw ą czysto w

osobistą,

krajach

lecz

czynnikiem

zachodnich

i

ostatnio

ogrom nej także

w agi

społecznej,

w schodniej

Europy

a

obserw ow ane

tendencje

sekula-

ryzacyjne nie m uszą być zjaw iskiem ani pow szechnym , ani stałym. Na

naszych

niejako

oczach

gw ałtow nym

przeobrażeniom .

od

now ożytnych

czasów

W

sytuacja

w

św iecie,

p luralistycznym

nierzadko

do

k ategorii

także

św iecie

relig ijn a,

relig ia

prym ityw nych

-

ulega

zaliczana przesądów ,

zabobonów , irracjonalnych m itów , kulturow ych rezyduów , relik tó w przeszłości

Procesom określanym „mianem kryzysu scjentyzmu towarzyszyły dokonujące się Paralelnie zmiany w filozofii kultury zmierzające w stronę odchodzenia od koncepcji jednej uniwersalnej kultury stanowiącej przejaw niezmiennych cech uniwersalnej natury ludzkiej. Owa 'dea uniwersalnej kultury utożsamianej ex definitione z kulturą europejską została stopniowo wyparta przez świadomość istnienia wielości porządków kulturowych, współistniejących obok s'ebie, ale i wzajemnie się nakładających, często wzajemnie sprzecznych, na dodatek wewnętrznie heterogenicznych" [M. Kempny 1994 s. 23].

SYTUACJA PO ROKU 1945

NAUKA WOBEC RELIGII

-

przeżyw a

ładowo /ch,

niowej

i

w nienie ikże

różnych

A fryce), (tzw.

pow staw anie

w ielkich relig ii

w

E uropie

e

synkretyczne),

zeza

w

m istyczne

i

yj nego zrael,

krajach

je st

M.

pow tórne

zaistniałej ności

odkrycie

sytuacji

za

sferę

czysto

bulw ersujące

dla

Z jednoczonych,

m",

w

im prezach

pryw atną.

znajdujące

zaw odow ych na

m.

np.

in.

ruchy

w

i

w

XX

człow ieka,

przyrzeczeń

w ielu

i

pow odów

m icznie

j ego

jego

w szystkim

k ulturze

rozpad

tradycyjnych

w ielu siły

B ardziej w ykraczania

poza

je s t

ona

w

m arzeń

ludzkich

elektro-

bow iem

także

m ożna by

)wego

religia

chodzące

)dzi le

istotny

m iędzy n ie k ;edy

katolickim

religiam i, loznaczne,

m iała

ale ja k

relig ijn e czy

innym i o

ze

um rzeć.

przypadkow y.

się także

- ja k

Trudno

Jeszcze

ja k

ekum eniczne,

dzisiaj

m ają

lat

istotnej

charakter

relig ijn a

które

ich

ocena,

zw łaszcza w

zainteresoosób

adzranie

się relig ii (czy relig ijn o ści)

cu

przem ian

lecz

kulturow ych

rów nież -

-

fałszyw ej

relig ijn o ści

że

Z

to

nie

tego na

dla

zw iązane tutaj

się

o

stw orzył

w idzenia

dośw iadczenie

z

w ierzeniach

i

w ięcej,

relig ii, nie

jeg o

sobie

i

w edług obejm uje

św iat,

czyli M arksa

lecz

relig ia

relig ijn o ść

znajdując oraz

i niż

spełnionych

religię,

relig ia

relig ijn y ch

ludzi

ludzkim

transcendencji

tran scen d en cji,

d yna­

w ielu

coś

p rojekcją

człow ieka

we

często

O dw racając znane pow iedzenie K.

człow iek

ra ­ sens

rów nocześnie

teorie

i

w

i

są

ale

D ośw iadczenie

punktu

akceptow anych

w yznaczały

pozbaw ione

się

człow ieka,

przek raczającą

nie m a relig ii.

-

z

ekono­

zadania

relaty w izacja

staje

św iadom ości

życie.

i

D okonująca

życie

C hodzi

indyw i­ dzisiaj

swój

je s t w yraz

praktykow anych

m oralnych norm ach i kulcie. N iezależnie je st

od

niew ątpliw y.

siątych

relig ia

tu alistó w gają tezy:

[N.

interp retacji P rzy czy n ił

je st Sm art

znow u 1973

sam

się

lub

ryzacyjnym

m odelem

8].

ożyw ienia

tego,

że

na

serio

Pow tórnego

przejściow ym

sekularyzacyjne kultury

fakt do

traktow ana s.

że relig ia je s t tylko

regu-

on

w ystąpił

odrodzenia

początku przez

naukow ego stadium

są pow szechne

pierw szy

i

od

M.

lat

religijnego siedem dzie­

zachodnich

in telek ­

p rzem yślenia

w ym a­

kultury

(A.

i nieodw racalne W eber),

że

Com te), (z

relig ia

że

sekulanależy

do sfery zachow ań pryw atnych i odgryw a w kulturze ro lę przypadkow ą, uwa-

intryguje nie

tylko

filozofów , p o lity k ó w

zw łaszcza

celu

d oczesność2.

przyszłe

człow ieka

procesy

praktykujących w krajach zachodniej Europy. y zjaw isk religijnych,

człow ieka.

społecznie

je

relig ii i

rzeczyw istość

europejskie

postrzeganiem , liczb a

w

trw ały

k o n testacja

w zm agają

zm ianie

postępu

pow iedzieć,

w yrokującego,

z ich relatyw izującym od

przepow iadały

obrazem

tru d n iejsza je s t

p ozycją

am biw alentne,

ulegająca

że

lub religiopodobne

inicjatyw y

w iążą

w iększe,

sejentystycznym

św iatopoglądow ą

zjaw iska

czy nie

zgodnie

spontanicznie

zjaw iska

w ejściow y, liona

-

form ą w

pow iedzieć,

dw ienie naw rotem

życiu.

że

bez

speł­

niekw estionow any

p sychologizujące, kom pensacyjne

sacrum , bez którego

obnoszeniu

spraw ia,

przygodności i

konkretne

samym jeg o

nie

się

prym ityw ne

i

autonom izacja,

w artości

kulturę

których

tym

św iata czuje

np.

św iata.

ak sjo lo g icz­

które

technologicznie

kultury

m iejsce

o statecznie

europejskiej

poczuciem różne

telew izyjnych,

i

św iata,

człow iek

zw ane

nadaj ąc

trw ałe przyczyny z

to

relig ijn e

Tak

ukierunkow ującego

istnieniem ,

odpow iedzią

religijności j est tym

poczynaniom

kryzysow i

„w ygodnym ",

określone

różne, ja k trzeciego

i techniką,

w spaniałego w

narodów

innym i

nauką

Paradoksalnie

św iecie.

w yraźnie

różnych k rajach

m iędzy

zastraszony

w spółczesnej

m iblem atam i przynależności religijnej. religii"

bardziej

w

kulturow ej

kulturą,

now ego

zagrożeń.

w łasnej społeczności,

tw orzy

„tanatalogie

zbudow ania

człow iekow i

m ach

się

w spółczesną

zaaw ansow anym

każdem u

m ogą być

i odrębności

p rzypisuje

zbiorow ych

głosiły

swej

w zględem ,

publicznym

religijności"

i rozczarow aniu

dualnych

(Indie,

„kościele

relig ijn y ch kaznodziejów

tożsam ości

religijny

uw ażać

tym

„N aw rót nem u niły

„pow rotu religii"

poczucia

pozbaw ione sensu.

osiągnięciem

pod

Pow ody

w zrost

w idzenia

też

dla

mach.

m izującej

W schodu

w stydliw ie

są

są

relig ijn o ści

W zrasta

sa c ru m

m usi

U derza,

z punktu

najw iększym

stadionach

relig ijn e

w yrazem

„now ej"

S pektakularne w yraz

i A zji,

i ruchy

i D alekiego

europejskiej,

swój

religijnych

nie

i m isyjne hinduizm u,

czego

św iata,

zn aczenia

religijny

pobożności

działalności

ow ych

istotnego

człow iek

szersze

pozainstytucjonalnych,

ortodoksyjne. że

cargo,

chrześcijaństw a.

form y

trzeciego

tw ierdził,

relig ijn y ch

buddyzm u,

relig ijn o ści,

krajach B liskiego

E liade

i

ludzi

A m eryce

(zw łaszcza w A fryce

ro zliczn e

zaw sze

w

odrodzenie

poszukiw anie

form

strony

ruchów

w udu

m isyjnego

zachodnich i w

ze

przez now e religie

oraz

nie

się

Z jednoczonych),

A m erykach,

fanatyzm

Pakistan).

islam u

W ym ieńm y

(głów nie

age). O bserw ujem y

pluralistycznych

chrześcijaństw a i

synkretyczne,

tradycyjnie

obu

i

w

nentalizm

h

i

lub

m isyjnej

charyzm atyczne

;cijańskiej

dy

obok

E uropie

Aidualizow anych

ściśle

relig ijn y m i

aktyw izow anie

Stanach

m ow anie działalności

rozkw it.

chrześcijańskich

św iatow ych:

i

i

i

n ew

term inem

spraw am i

sekt

m łodzieżow e

obejm ow ane

ożyw ienie

zainteresow anie

eksplozję

relig ii

?ko

przew idyw ane

w zm ożone

istną

ych

nie

16

tak

subtelnych,

profesjonalnych i literatów . ja k

relig ijn e

jednoznacznie w yrokow ać o ich rzeczyw istych przyczynach i m echaniz-

W -

2 „Religia - dostarczając pełniejszej hierarchii wartości i poszerzając w nieskończoność perspektywy życia ludzkiego - stanowi ostateczne usensownienie kultury w ogóle i umacnia wszelkie pozostałe wartości kulturowe" [Z. J. Zdybicka 1993 s. 371].

SYTUACJA PO ROKU 1945

NAUKA WOBEC RELIGII

cow aną ującą

w ychow aniem rozw ój

imem /any zeby

są

zachodzi

istotny

są

religii.

od

bardziej

jednej

i

niekoniecznie

w

O kazuje

potrzeb

co

formy

m iędzy

relig ia

brano

na

za

religijności

postaci się

relig ią

w

Z asadnicze

ośw ieconym

pow ołanie

itp.

In tern atio n al

O bser-

w ym iera,

w yraźnie

że

zinstytucjo-

nią

czyniły

się

stanow isk i podejść.

w izja

św iata

było

często

przejściem

od

relig ijn o ści

rozpadły

aniam i

m nogość

cusyjnie

-

aoizm.

do

i nauk

ja k

aczy aw czych resu

relig ią

zjaw isk i

na

całym

w

E uropie

św iecie.

krajow ych

i

-

częściow o

hum anizm ,

nacjonalizm

W zrasta

USA,

a

rosnącego liczba

także

naukow ego

profesjonalnych

relig io lo g iczn y ch ,

naukow ych

i

instytutów

popularnych

m iędzynarodow ych

w

p u blikacji

zjazdów ,

z

kongresów ,

now a

sytuacj a

we

w spółczesnych

badaniach

orykom dziejów badań nad relig ią nazyw ać to, co działo 5,

okresem

staw ia

klasycznym 5.

tradycyjnem u

v

style)

o

na

badań

odkryciu

nad

Tak

np.

(o ld style), religią.

now ych

J.

tj.

J.

„«N ow ego

faktów ,

w iąże

się

ogóle,

dla

m iejsca

W aardenburg W acha, stylu»

w cześniej

nie

nad

relig ią

się przed rokiem

[1978b

s.

189]

religioznaw stw u badanie znanych,

każe

nowy

relig ii ale

p rze­

nie na

styl

losem

-

w noszą

instytuty

także

etno-

w yraźne

organizow ane

przez

s.

P rzy ­

w zrostu

św iadom ości odm ienności

i

europocentryzm u

m iędzynarodow e -

perspektyw y

w i

religioznaw cze

w i

badanie

nauk

religii.

azjatyckich

na

je s t

i

relig ią

hum anistycznych -

z

pozaeuropejskich,

zainteresow ań

finansow ych

nastaw ionej

w ychodząc

k rajach

u niw ersyteckich

w

czego

kongresy. R ośnie

którzy

europejskich

edukacji,

n.].

pow odów

now e

pow odów

48

um iędzynarodow ienie,

hum anistycznego

z

relig ii

badaczy i

miało

badaczy

1984

relig ią,

pozaeuropejskich,

naukow ych

pow szechnej

nad

w spom niane

w spółpracy

i

K ing

zrozum ienia

w cześniejszego ich

religioznaw czych

organizacji

R eligions [U.

badań

je s t

k ształcen ia -

of

naukow ości,

kulturow ej zakładane

badań

coraz

w

mniej

produkow anie

wąsko

w ykształconych specjalistów do konkretnych zadań w spółczesnego życia. Rozw ojow i

zew nętrznem u

relig io lo g iczn y ch 6: pow staw anie

linarne.

uniw ersalnych różnych

od

europejskim i, relig ijn y ch , w anie

na

nauki ja k oraz

ich

skrom nych i i

i

staw iają

w yjaśnienie,

praktyczne, i k ształt,

specjalistów

ja k

nad sobie

o

od

w ielkim

oraz

zasięgu,

p odejście

w ybranym i coraz

prognozow anie spraw

i metod,

specjalizacj a, p rze­

in terd y scy p ­

d ziew iętnastow iecznych

in terp retacja

w ykorzystyw anie

podejść

p o stępująca

teo rii

zakresow o

porów naw czych

w ew nętrzne badań

celów ,

europocentryzm ów 7

relig io lo g iczn e opis

rozw ój

przygotow yw anie

i

zróżnicow anie

w idzenia,

relig io lo g iczn y ch ,

gen eralizacji

etno-

Poczynając

dalszym

punktów

dyscyplin

histo ry czn o -filo lo g iczn y ch teoretyczne,

tow arzyszy

pluralizm

now ych

od

zw yciężanie

polega

b telnieniu sposobów , w ja k ie m ożna stw ierdzać fakty i je interpretow ać".

konferencje

relig io lo g ó w

których

w

H istory

i

chociażby

P rzyszłość z

the

od

ściślejszej

przez

odejście

ferencji i sym pozjów pośw ięconych re lig ii4. akościow o

in.

do

afrykańskich.

i

są

trad y cji

D ochodzi m.

zaliczanych

relig ie",

dyscyplin

religioznaw stw a,

oraz

zjaw isk „now e

o dejścia

rozw oju

m iędzynarodow ej

in ten sy fik acji

rygorów

pow ażnych

obejm ując

specjalistycznych,

i A fryki je s t w yrazem

religijnych,

katedr

relig ii

np.

religiologicznych

ach A m eryki Ł acińskiej, A zji iteresow ania

dyscyplin

różnorodność

religijnych,

Rozw ój

szereg

for

religioznaw czych

św iadectw em liczba

na

i

Św iadectw em badaniach

dalszego roku

kongresy

do

sposoby

1945 nauki religiologiczn e okrzepły insty tu cjo n aln ie, zw iększyły

oraz

one

św ieckie to

dla 1950

A sso ciatio n

m etodologicznej

ogóle,

w

m iędzynarodow e

w łasnej ciowo

życia

procesy,

ytucjonalnej do n ieform alnej3. >) Po roku

znaczenie

do

takie

że

sugerow ała

drugą,

i

nie

ich

relig ii

negatyw ną,

ko n flik t

rów nież, lub

niż

śm ierć w

ogół

bynajm niej

relig ijn y ch

skom plikow ane,

To,

że

i

nieprzezw yciężony że

i trw ałe.

autentycznych

nego

religijnej

cyw ilizacyjny,

chociaż

jokajania

tradycji

św iadczy,

uniw ersalne

zam ieranie

•.m iana

i

religijności

religijne,

zow anej,

pew nej

kulturow y

(nauką) w zrost

w

17

bardziej i

relig ii

i

w

p o za­

am bitne

rozum ienie

zjaw isk relig ii

badań

relig iam i

relig ijn y ch , p olityce

cele

zjaw isk w p ły ­

społecznej,

organizatorów

życia

społecznego. 3 Oryginalne i zarazem kontrowersyjne wyjaśnienie wzrostu religijności podaje S. owski [1993 s. 28]: „Wydaje się, że jedną z najważniejszych przyczyn wzrostu znaczenia zeń religijnych we współczesnym świecie jest także pojawienie się opozycji wobec sścijaristwa. Idzie w tym wypadku o protest przeciwko racjonalizacji religijności, zjawiska ardżlej zaawansowanego właśnie w religii chrześcijańskiej". 4 Na temataktualnego stanu nauk religiologicznych zob. J. Waardenburg [1978a s. 56 n., n.]. Przeglądnajnowszych prac religioznawczych z obszaru języka niemieckiego podaje P. s [1988]. Wyrazem świadomości naukowej i metodologicznej religioznawców są artykuły trte w 16 tomach Encyklopedii religii zredagowanej przez M. Eliadego [1987]5 Por. tytuły monografii J. Waardenburga [1973-1974] i F. Whalinga [1984-1985].

Niekiedy[F. Whaling 1985] wymienia się trzy style antropologicznych badań nad religią, określane jakoamerykański, brytyjski i francuski. Antropolodzy amerykańscy poszukują socjologicznych i psychologicznych wyjaśnień dla religii, brytyjscy interesują się relacją między człowiekiem (religijnym) i społeczeństwem, francuscy zajmują się badaniem tego, co człowiek sądzi o społeczeństwie i religii. Za wyraz imperializmu pojęciowego wcześniejszego (klasycznego) religioznawstwa uważa u. King [1984 s. 148] m. in. używanie terminów greckich i łacińskich w tytułach prac religioznawczych oraz upodobanie do badania religii antycznych i klasycznych.

SYTUACJA PO ROKU 1945

NAUKA WOBEC RELIGII

lu

religioznaw ców

naw czych.

Na

nalizm 8. e

opow iada

przykład

R ów nocześnie

przesunięcie

ym i,

korzystając

Inio

zajm ow ano

ających

N.

Sm art

stosunku

of

z

poszerzeniem w

do

nie

okresu

zajm uje

się

dostępnych

głów nie

w ym arłym i

hum anizm nastąpiło

P anuje

przekonanie,

w szystkim i ich

tradycjam i

badania.

religiam i ja k

badań

kom unizm ,

m etod

(pierw otnych),

zakresu

klasycznego

religioznaw czych.

religion)

etnicznych

za

w łącza

badań

w szystkich się

ludów

raczej

w

przedm iotu

(stu d y

noznaw stw o

się

O

archaicznym i

rów nież

ile i

klasycznym i

podejście : esnym , sństw n

bardziej

ze

typów i

społecznych,

k

i

filozofii a

podejść

i

po dejścia

ncyjne. znych ją

w

'ciężyć 984 znych

O

ile

w cześniej

nauk

s.

o

relig ii

kierunku w

ten

m etod

137]. oraz

Pew na

uw aża

istniała

w spółczesnych

obliczu

gw ałtow nych

Pod

zw rócili

w pływ em

rów nież

uw agę

relig ijn y ch 9,

obecnie

ja k

i

szeregiem

m etoda

genetyczna

analityczno-sem iotyczna

się

za

tendencja

kom plem entarne do

ostrego

dzisiaj

integrującego,

dotyczy

nadal

koncentrują

m ając teo rii na

ciągu co

sądów

celem

z

jed n y m

to

m etod typie

j je w spólne przekonanie, że badanie relig ii m usi się opierać na silnym

naiw ny

pogląd

danych

relig ijn y ch ,

b ezstronnie

z

rów nież

E infiihlung

przekonanie, ma

do

religioznaw stw o

języ k u

obiektyw nym

fenom enologicznej i

poniew aż

w

pozytyw istów ,

(em patia)

zarów no

z

do

przy

danym i,

nauk

em pirycznym

za

Panuje

epoche różni

zjaw isk

się

które

cicha

(zaw ieszenie

badaniu

że religioznaw stw o

czynienia

się

faktom .

k ateg o rii

że

daj ących

od nauk

dotyczą

hum anistycznych,

osób. ja k

i

społecznych, do sztuki, ja k i do nauki [F. W haling 1984 s. 25-26]. Chociaż

mniej

w ięcej

dziew iętnastow ieczne u d erzającą w łaśnie

cechą

na

je st

że

że

Spiro

głów nie naturą jej

zw rócił

nie

tyle

1968

i

s.

isto tą

na

na ile

120],

O

XIX o

(fenom enologia

funkcji

w

dzień"

rolę

i

w

kulturą,

[U.

religii.

później

relig ii.

relacji

zw łaszcza

zasługą

opisuje do

on

relig ii

interesow ali

zajęli

się

i

[M. się

najpierw

by

przejść

do

badania

m iędzy

relig ią

a

polityką,

w

1983].

podkreślać

Jego

Jednak

w ieku

H.

W cześniej

zaczął

religioznaw cy XX

j est J.

strukturalizm ),

odniesienie

strukturalizm ),

T w oruschka

do

lat

W hite,

społecznego.

przez

w ieku

tyle

społeczeństw ie,

gospodarką, co

w

A.

w idzenia,

system u

społeczną

relig ii,

(a

i

p rzestarzałe,

trzy d ziestu (L.

p odejście

punktow i

społeczeństw o ile

ew olucją

relig ii i

społeczeństw em , religijnego

uw agę

ew olucjonizm za

o statnich w idzenia

na

część

uw ażano relig ii

funkcjonalizm

integ raln ą

relig ię,

g en ezą10 i

znaczenia

rów nież

socjologii

stanow i

w ieku

teo rie

punktu

ew olucjonistycznem u

relig ia

to,

oczyw iście

gruncie się

XX

antropologii

ew olucjonistycznego

rzutującego

sprzeciw iając

połow y

am erykańskiej

pow rót

Stew ard),

fakt,

od

ew olucjonistyczne

pow stały

kierunku

badania

Z ainteresow ania

„życia

te

zm uszają

w yw ażone

stanow i­

religioznaw cę do korzy stan ia z bardziej em pirycznych m etod badania. Św iatopoglądow o

je s t to często w idoczne w przypadku filozofii relig ii upraw ianej przez chrześcijańskich),

się

opisać

rozum ienia)

Panuje

więc

obiektyw nych

odpow iadających

pożytku

przyrodniczych,

E.

[U.

zdań,

do

religijnych.

niż

nadzieję relig ii

O drzuca św iat

zaobserw ow ać,

zgoda

itp.

relig io lo g iczn e

k orzystania się

pom ocą

w yjaśnia

przeciw staw iania

nauki

w cześniejszych

raczej

teorii.

zew nętrzny

indukcyjnie

św iecie

fenom enologiczno-herm eneutyczna,

bardziej

które

w

tek stó w

badaw czych,

redukcjonizm rezerw a

w

treść

nieteologicznym ,

filozoficznych,

relig ie

dysponują

strukturalna,

podejścia sposób

św iata

samą

relig ii

na

gospodarczych.

porów naw cza,

do

uw agi

pluralizm u

zachodzących

religioznaw cy

nie

funkcjonalna,

)dne

i

(religioznaw cze)

czno-filologiczna), iczna,

trzeciego

analitycznej

religiologiczne

j alizow anych

zw róceniem

krajów

uw zględnieniem

religijnych

politycznych

religijny,

ci

z

zjaw isk

szczególnym

zachodnich

alizm u

całościow e,

w szystkich

istniej e

Z bliża

im i istn iejących w ielkich religii [F. W haling 1984 s. 17 n.], dzisiaj 3w ania

w cześniejszej

18

sko,

chociaż

nadal

pozanaukow ych

m cie danych em pirycznych, dostarczanych głów nie przez h isto rię

straciły

etnologie religii i antropologię religii. Samo grom adzenie danych

na

nie w ystarcza, gdyż ich interpretacja dokonuje się w św ietle

łecznego

celów

n a ostrości.

rzecz

nauki

się

W idoczne je s t

sym bolicznego

D aw ne

odejście

(strukturalnego) oraz

zajęły

bardziej

instrum entalnie

ideologicznych.

synchronicznego i

relig io lo g iczn e

próbuje

w ykorzystać

spory

do

relig ii

od poszukiw ania początków

relig ii

przypisyw anie

genezę

w yniki

i rozw ój

b adania

o

ich

relig ii

jak o

niew ielkiego

system u

zn aczenia

spo­ p ro ce­

som historycznym . Zdano sobie spraw ę, że na pytanie o pochodzenie relig ii,

x przykładowo listę problemów [J. Waardenburg 1978b s. 204] dyskutowanych na ji IAHR w Turku (1973) oraz bardziej ogólniejsze tematy na s. 211 n. Whaling [1985 s. 236] wymienia następujące tematy antropologii religii: problem eligii, fakt pluralizmu religijnego (np. czy istnieją podstawy do przedkładania religii ycznych nad politeistyczne), stosunek religii do innych dziedzin kultury, badanie nad religia a osobowość, religia a procesy socjalizacyjne, rola religii w konfliktach :h itd.

Wszystkie teorie genezy religii pozostają na poziomie spekulatywnych hipotez, które nie zostały ani potwierdzone, ani odrzucone, gdyż nie ma metod, które by na to pozwoliły. E. E. Evans-Pritchard [1965] dziwi się, że poważni skądinąd autorzy wypowiadali poglądy na temat początków i rozwoju religii, które są niezgodne ze zdrowym rozsądkiem. Zwraca uwagę, że ich autorzy w tym czasie byli najczęściej agnostykami lub wprost ateistami. Jako locus classicus przytacza książkę F. B. Jevonsa Introduction to the History o f Religions (1896).

NAUKA WOBEC RELIGII

19 które tak m ach

fascynow ało

sam ych

gioznaw ców

do w

totem izm ,

m anizm ,

w

w XIX

przeszłości

św ietle

w ieku, niepodobna

historyczno-porów naw czych.

potraktow ania

P ostaw ione dziś

badaczy

badań

SYTUACJA PO ROKU 1945

tego

teorie

na

dynam izm ,

danych

m agia,

naukow ych

genezy

jako

problem u

relig ii

(anim izm ,

fetyszyzm ,

politeizm ,

za

w ra ­

szczegółow a, ze w zględu re li­ m aksym alnie ogólnej teo rii pozornego. naukach relig io lo g iczn y ch

zagadnienia tem at

odpow iedzieć

Skłoniło

to

pram onoteizm )

niem ożliw e

do

uw aża

utrzym ania,

w

się

krytyce

nie

w yłączając

za

nie

w iele

używ anego

obejm ujące

św iadom ości stosow ane

w

nich

problem u

tradycyjnych

okresie

zjaw isk

m etodologicznej przez

ogólnego

innych w

klasycznym

kulturach

religioznaw cy

em piryczne

praw dziw ości

teo rii

m etody relig ii,

religiologicznych,

relig ii,

pozaeuropejskich. lepiej tym

na

uznano fakt,

że

postaw ienie

zaś

tow arzyszy naszych stan

czasów

konsolidacji

proporcjonalnie

brak je s t

rozw ój

uogólnionych

s. 210]

na

do

Sytuacj a -

teo rety czn a

pow odow anem u

lub

w łasnym i

w

rozterkam i

zapew nia podejść

u

w

zaw odow ych

cyw ilizacji

dzisiaj

każdego

tłum aczy

cieszy

się

„w

rodzaju

dla

filo zo fia i szeroko p o jęta literatura.

ogrom u

literatu ry

relig io lo g iczn y ch

relig io lo g iczn ej,

ze

sobą na

p o szerzenia

relig ijn y m i

W

religii.

pom ysłów

dziejach

p rzyczynia

dla

chęcią

religiologicznym i

teo rii

czego

naukach

ciekaw ością,

nie

dom inujących

nie

now ych

J.

się

j eszcze

społeczeństw ach

zjaw isk

relig ijn y ch

oprócz w łasnego bezpośredniego dośw iadczenia lub przekonania".

relig io lo g iczn y ch 12 typow y

w

europejskich,

zainteresow ania

lub

sposób

tw órczych

relig ii

u niw ersytetach

zanik

liczbę

faktem , że religioznaw stw o, które nigdy nie było

zainteresow aniem ,

konkuruj ących

nauk

teoretyczny. i

popularne

oraz ro li

podejścia,

O graniczoną

N adto

relig ii

religii.

danych poza

ułatw ia

człow iekow i

p o g łębienia

zrozum ienia

m nogości

teorii.

tem at

-

nie i

w iadom ości Staje

w łaściw ym i

w ypow iadają

w obec

faktograficznych

się

od

oraz

dyscyplinam i

daw na

teologia,

Surowo

W nioski w ypływ ające z lektury prac relig io lo g iczn y ch są dalekie od [1992 j ednoznaczności. Z ebrany m ateriał em piryczny na tem at ro zlicznych form 1973]: P ierw szą cechą antropologii relig ii „jest to, że nie w idać kontaktow ania się człow ieka z różnie pojm ow aną sferą sacrum , na tem at

antropologii nich

w ew nętrznej

jed n ak

s. 498, oryg. w

i

tem at

partykularność

religii.

istn ien ia

nieistn ien ia transcendentnego przedm iotu w ierzeń religijnych. Zew nętrznej

na

[1978b

zachodnich

w zrostem

sobie

pozw alaj ą bardziej

które Ze

uśw iadom ili

nie

W aardenburg m niejszym

i pojęć

po jęcia

religioznaw ców

n ajlep ­ zbyt

szym w ypadku za mniej lub bardziej praw dopodobne h ip o tezy 11. Poddano

na

niektórych

39

relig ii

żadnego

po

drugiej

w ojnie

św iatow ej

D urkheim ,

teoretycznego

sw ych

poprzedników ,

kapitału

W eber,

Freud,

M alinow ski.

postępu.

Ich

C.

G eertz

z pow stania relig ii, jej struktury i funkcji nie daje zadow alającej odpow iedzi na m ało, w pew nym aspekcie zasadnicze p ytanie o rzeczyw iste miej sce i rolę relig ii w je śli nie liczyć pew nego w zbogacenia em pirycznego. D rugą cechą je st życiu ludzkim . L iczne uogólniające teo rie relig io lo g iczn e, budow ane na czerpanie pojęć z bardzo w ąskiej tradycji in telek tu aln ej, do której należą gruncie badań em pirycznych, u siłu ją w praw dzie odpow iedzi dostarczyć, są one pojęciow ego

istotnego

ocenia

dodając

do

W szystkie

autorzy

niego

niem al

żyj ą

bardzo

prace

p o w ielają j ednak

podejście jednej lub dwu z tych nieśm iertelnych postaci". W

m nóstw ie

religioznaw czego

nagrom adzonego p rzestali

O panow anie

istniej ącego

m ożliw ości

j ednostkow ego

rozpada o

się

w łasnym

na

szereg

zakresie

ju ż ,

em piryczny

szczegółow ego zda

m ateriału um ysłu

się,

em pirycznego

orientow ać

em pirycznego

i

dlatego,

że

specjalistycznych

dziedzin

i

W

em pirycznych

sam i

m ateriału

religioznaw cy.

teoretycznego

także

badań.

jed n o stro n n e,

w iedza

poddziedzin naukach

badaw czych

religioznaw czych

sytuacja taka je st poniekąd meto do logicznie zro zum iała: żadna bow iem nauka

ściśle

m oże

sobą

n atom iast

filozoficznych

pytań

sprzeczne.

służyć

jak o

o naturę

Z ebrany

dobry

(czym

m ateriał

punkt

je st? )

i

w yjścia

filozoficzną

genezę (dlaczego istn ieje?) religii. R eligię

m ożna lubić

(J.

M.

ze

tow arzyszy

czy

narodu

B ocheński).

zdaniem

lozw oju

ona

lub

Boga" ja k

to

-

b adania zaran ia

należy W

od

do

św ietle

-

relig ii

form

społecznego.

stw ierdzić, plem ienia

i

relig ijn o ści. ju ż tezę do

różnie,

R eligia,

niezbyw alnych badań o pod każdej

ale

°§olne w łaściw ości, które chrześcijaństw o zw ykło przypisyw ać Bogu.

m ożna

trudno

„istotnym

politeizm u

tle

tran scen d en cji

nazyw aną

i

pozostający W

istnieje

p ozw alają

anim izm u

relig ii

że

dostrzeżono

przeprow adzonych

dośw iadczenia

je rzeczyw istość,

N ie

tem u,

konstytutyw nych

badacze

darw inizm u

relig ią

ew olucjonistyczną

prym ityw nych

tw ierd zili

nad

przeczyć

dziejów .

p ostaci

uproszczoną

religijnego

w arunkującą

m ożna je d n ak

ja k iejś

życia.

dziew iętnastow iecznego dośw iadczenia

od

religiologów ,

ludzkiego idei

nie

D otychczasow e ludzkości

podtrzym yw ać

monoteizm u,

°dkryć

nie,

pozbaw ionego

w ielu

e'em entów zasadnie " Większość badań nad religią „koncentrowała się na historycznym lub psychologicznym pochodzeniu wierzeń religijnych, stawiając pytania, na które można było odpowiedzieć tylko spekulatywnie" [W. Davis 1987 s. 394]. 12 Nie jest ona jednak taka, jak można by sobie życzyć. „Instytucjonalną niezależność dziedziny Religionswissenschaft zapewnia mała tylko liczba profesjonalnych katedr i stanowisk w religioznawstwie oraz mała liczba instytutów socjologicznych, gdzie przeprowadza się badania nad religią w społeczeństwach zachodnich i rozwijających się krajach" [J. Waardenburg 1978b s. 209].

teoretyczny

uogólnionych,

przekracza

relig io lo g iczn a

i

a n iejednokrotnie ze

i

do

w pływ em postaci zw ykle

posiad ającą

te

SYTUACJA PO ROKU 1945

NAUKA WOBEC RELIGII

40 W

religiach

najw yższa

tzw.

istota,

nam acalnie

i

religijnego obecność

religii.

i i

je s t się

techniki

od

tu

w

po

w

spotyka

z

w

w ielu

cierpienia,

pokazuj e,

niezależnie

je s t

od

kroku a

z

i

i

chorób,

m om entach

ze

w yw iera

zw rotny

w pływ

na

w ym iaru

Badając

relig ię,

zw iązaną

jak o

społeczeństw a,

dostrzega

rów nocześnie

chorobie,

m etod

w

coś

bliskich.

lub

P obieżna

negatyw nej

sobie

samym.

do

Pism a św.

historycznych

jej

z

zjaw isk zw iązanych badań

w yznaw ców

całą

sferą

geograficznym ,

W iadom o,

ja k

zm ieniło

i

nad

kultury,

człow iek

religię.

m oralności, dow iaduje

zastosow anie stosunek

relig ią

badaną

w

fakcie,

że

w

niek tó ry ch

instrum entalnie

okresach

propaganda

i

chrześcijaństw a

środow iskach

ateisty czn a

się

now oczesnych

do

do

p o d sta­

ich

w yniki

i

negacj i

krytyki

Jej

stycznym

pojęciem

relig ii,

traktow ali swój

w ycinkow y

(historyczny,

punkt w idzenia jak o całość praw dy o boleśnie logiczny, psychologiczny) w prost (ideologicznie) w im ię ośw ieceniow ej praw dy n ie za­ w ystępow ali

socjo­

relig ii

i

naukow ej

„zabobonom ". „R eligioznaw stw o nosi dw ie cechy: po­ obserw acja przeciw religijnym w stało przez odłączenie się od teo lo g ii i w ielokrotnie w ystępow ało wrogo faktu, że

naw et

oceny

głęboko

środow iskiem

sfery

więc relig ii- C zasam i też katedry religioznaw stw a pow staw ały w m iejsce lik w i­ k ated r teologii. N iektórzy badacze, posługując się redukcjonii on dow anych

życia.

rzeczy,

o

relig ijn o ść

do

naukow ych

relig ii

Jednak

obliczu

p o lityką,

upraw ianie

i B iblii, stając się przyczyną w zrostu postaw y agnostycznej w naszych czasach. N ieufność w ierzących w obec naukow ych badań nad relig ią m a swe

ich

p ozostaje

św iata": rozpadu

Poniew aż relig ia należy ludzkim ,

Bez

swego

badacza. życiem

uznanie

naturalnie.

w idoczne

tego

w łasnej

samego

ałęboko

całym

ludów

narodzinach, i

sytuacji

tak

odbierane

człow iek pierw otny.

szczególnie

pozytyw nej

(w

codziennego),

w ażnych

postaci

śm ierci

każdym

żyw iołow ych

relig ią

znaczenie

w inionego

dzięki klęsk

sacru m niż

„przem ijania

je s t

bóg,

je s t

„C złow iek Zachodu" n atom iast u n ie­ wy rów nież cyw ilizacyjnem u postępow i nauki i zaw łaszczała

do

egzystencj alne

-

niektórych

spontanicznie

relacji

przeżyw anego

na

dnia

- jak o

itp.

w szechobecność

num itycznych się

stopniu

istn ien ie

o kreślania

m ożliw e.

losow ych,

innej się

do

sił

dokonuje

dużym

jeg o

pierw otny

i

prostu

(n u m in o su m )

w łaśnie

zdarzeniach

im

w ypadków

dzień

nadal

isto t

się

o

Ta

C złow iek

działanie

zależnił

pytanie

sa cru m

(pierw otnych)

num ityczna

pow odem

najdrobniejszych

nie

co

że

niekiedy

podporządkow anie

na

siła

niezrozum ieniem .

była

pozbaw ionych

życie

niepiśm iennych

w szechobecne,

zdziw ieniem

śm ierci

kultur

bóstw o,

20

tego

trw ały w pływ w obec K ościoła" [J. P. Steffes 1974 s. 62]. W podobnym duchu pisze [1974 s. 182]: „M ożna chyba stw ierdzić, że religioznaw stw o sposoby w idzenia W erblow sky znajduje się w służbie ideałów liberalnego hum anizm u w taki sam sposób, w i w artościow ania św iata, w pływ ając na zachow ania jed n o stk o w e i społeczne. jaki w cześniej teo lo g ia służyła życiu religii".

religia

w yw ierała

na oblicze

c)

były

Od

pow stania

j ak

niew ierzących

-

i

przypisyw ane

intelektualnej,

św iętokradztw o.

zajm ujące badania

nadal

w yw iera

się nad

nauki

przem ożny

relig io lo g iczn e

fałszyw e

obawy

funkcje

em ancypacyjne,

ukrytej

niechęci,

otw artej lub

religioznaw czych.

odw agi

i

chw ili

źródłem

badań

przeszłości

i

św iata, że w w ielu krajach k ształtu je ona ludzkie

w ierzących, Z w łaszcza

w

Podjęcie

gdyż

W iele

początkow o

badań

a

w

m usiało

upłynąć

tylko

chrześcijaństw em ,

nich

religiam i

traktując

je

zarów no

nieuzasadnione

krytyczne

co

nad

w idziano

w yw oływ ały i

i

najm niej

relig ią

relatyw izujące

rezerw y

w ym agało

targ n ięcie czasu,

się

na

zanim

u

nadzieje. w obec

N iechętną

K.

m ożliw ość

podjęło

rów nież

-

punktu

w idzenia

relig ii

czasem

postaw ę

ludzi w ierzących

relig ii

rodzi

napięcie

m iędzy

ich

w łasnym i

a

N aukow e

badanie

sw oistej

desakralizacji

relig ii,

który

naukow ym .

oczekiw aniam i

relig ii,

racjonalizujące

(redukcji

w edług w ierzących

Rów nież

w yniki

badań

i

i

[N.

Sm art

obiektyw izujące,

relaty w izacji)

nie

naukow ego

podejściem

relig ijn y m i

poddaje

badania

naukow ym 1973

s.

dokonuje

nadprzyrodzonego się ex

religiolo g iczn y ch

w obec

nie

definitione są

3

do n.j.

bow iem w ym iaru

procedurom

obojętne

osób traktujących na serio swą relig ijn ą przynależność, ani dla egzystencjalnej

ani

dla

bo

B artha

i

-historyczna,

która

religioznaw czych

upraw ianie („kto

idącej za

w iarę

nim

naturalnej,

P rzeciw ny

chciałaby

badań

oddaje

postaw a

religioznaw czych

A.

von

je s t

dla

zna chrześcijaństw o, zna każdą relig ię!"),

relatyw izuje

relig ii

religioznaw stw a.

chrześcijańską.

tzw.

teo lo g ii

zajm uje

pogląd

zam ienić teologię

w

je st

d ialektycznej,

rów nież

głosi

P odobne

niechętną

tzw.

która

postaw ę

szkoła

religijno-

religioznaw stw o,

a

relig ię

ch rześcijańską traktow ać na rów ni z innym i [W. B aetke 1974 s. 133]. B rak

w obec

otw artym

szkodliw e,

stanow isko

słusznie - ja k j edną z w ielu istniejących na św iecie religii. w łasnej

także

badań że

bez pożytku

odrzucając

religioznaw stw o,

naukow ego

teologa nie tylko lecz

w obec

uw ażał,

aktu

pozaeuropejskim i, z

teologów który

sa cru m

często sferę

R ezerw ę H arnacka,

w ania

zau fan ia ich

m yw ane

natury j uż

oczekiw ali,

to

że

do nauk i zadań.

relig io lo g iczn y ch w ynika m. Ź ródłem

w im ię ośw ieconego

nauki

aP o lo g ią

w yznaw anej przez nich się

badaczom i

chęcią

(zw ykle relig ii,

relig ii że

-

o

ju ż

to

z błędnego

oczekiw ania, samej

krytyce

kierując

w się

-

dążą

ogóle.

Jedni

w

ogóle

inni,

że

Z jednej

ośw ieceniow ym do

pojm o­ p o d trzy ­

religii.

religię

chrześcijaństw o),

lub relig ii

p rzesądów

in.

fałszyw e

rzeczow ej

chodziło

likw idow ania

są

rozum u,

poddadzą

jej

'acjo n aln o ści

postać

te

konkretną Zarzuca

tego

usu n ięcia

sfery życia publicznego i pryw atnego, służąc w rzeczyw istości polityce

lub będą

strony pojęciem

relig ii

ze

NAUKA WOBEC RELIGII

21 laicyzacyjnej, znacznych

z

drugiej

sw ych

strony

partiach

uw aża

religijnie

SYTUACJA PO ROKU 1945

się,

że

nauki

zaangażow ane,

relig io lo g iczn e

propagują postaw ę i w artości religijne (zarzut ten k ieruje

są

w

de fa c to

k ry ptoteologiczne,

się np. pod adresem

przekonań, często

czytelnicy granice

W iedza

w obec

ich

nauk

prac

uśw iadom ią

poszczególnych

nauk

ani nie zastępują relig ii, R eligiolog retyczne gię,

pow inien

sobie

m ogą

faktyczne

gdy

relig io lo d zy

m ożliw ości, W łaściw ie

w prost nie zagrażają,

ale

i

do

jego

zarazem

w łasnej

rozum iane

zjaw isk religii-

niego

w łasnej

naukow ym ,

lecz

negatyw nej

odpow iedzi

relig ii).

N ie

życiu

zależy

w ięcej

one

służyć

ukazyw aniu

jej

nieodzow ności

w

j ed-

nostkow ym i społecznym życiu ludzi. N aukow e do

w łasnej

praw dy ja k

i

zainteresow anie religii.

M oże

Sobór

niechrześcijańskich ośw ieca

relig ią w

(N ostra

w szystkich

II

to

przyjm uje

np.

fideistycznych

pesym izm ie

co

hołduje

do

o kazjach sw ych

daw ał

w yraz

m ożliw ości,

Jan

Paw eł

i

sto su n ku

każde

religiach,

owej

II,

że

w yniki

Praw dy,

która

spojrzenie się

i życia gdy

i

cyw ilizacyjnego racji,

dla

pow iedzenie ka)

w

w yniki

praktyczne. elem ent

M.

przypom ina,

podstaw ow ej tację

i

stanow ić

M ullera że

w iedzy św iecie

i należy

relig ii

rozw oju

których

teoretyczne więc

m ożna ją

znaczenie

kto

-

badać

choć

różnych

św iadom ych

istotnego

społeczeństw badań

środkam i naukow ym i.

sądzono, będzie

że

m aleć

religioznaw czych

O kreślona

w iedza

ogólnego

w ykształcenia

(kontrastujące zna

religijnej

je d n ą

o

ze

tylko

-

m ogą

ro la

m ożna m ieć

zjaw iskach

(najw yżej

relig ię,

w yjaśnienie

ten

W

sytuacji,

m iarę

w ym ienić

tzw. w iele

znaczenie

relig ijn y ch

pow inna]

człow ieka.

w ypow iedzią nie

człow iekow i faktu

w

w ażne

każdego

w spom nianą

uniem ożliw ia

w spółczesnym ,

jej

zna

Znane H arnac-

żadnej.

ro zum iejącą

pluralizm u

istniejących różnorodnych instytucji relig ijn y ch oraz indyw idualnych w ierzeń,

o

nie

m oże

nie

o

sposób sensu

że

oraz

W

staw iać nie

i

postaw ie

obliczu sobie

j est relig ii

obraz św iata,

go

Przy

traci.

dookreśla

o znaczenie

tylko

zagadnieniem

Od

w

pozytyw nej

k ulturze

w

i

ram ach

czym

kulturow o

krytycznej

w szechobecności

p ytania

li

praktycznym .

miej sce

istotny

lub

relig ia

Brak o rien ­

relig ijn eg o ,

naukow ych

człow ieka

praktycznego one

badań

do

i

dla

przy

nauk

i

lub

w łasnym którego

chodzi

tutaj

społecznie

znaw stw o

p rzyczynia

w łasnej

irracjonalności"

znaczenie

społeczne,

dialogow i

uprzedzeń

się

relig ii

do

o

coś

człow ieka,

zw łaszcza

p olityce

kulturam i

istn iejący ch

i pow stających

działalność

m isyjną,

28].

przy czy n iają

w obec

innych

Do się form

religioznaw cy

m arksistow scy,

od

209].

niej od

w yzw olić

zniew olenia

W iedza

kontaktom

religiam i,

ujaw niając

w iedza

s.

E m ancypacyjną

człow ieka

D la

ich

i w ażne p ytania

że

narodow ej, i

konfliktów .

o kreślona

to,

że

hum anistyki,

religii.

się s.

stąd,

1984

to leran cji

w łasnej

pozw ala

uw olnienia

rów nież dziedzinach

W haling

należy

i uczą

[K. R udolph 1984

służąc

m iędzy

[F.

integralności

pod k reślają o

się

innych

stale intrygujące

relig io lo g iczn y ch

zachow aniu w iedza

bierze w

transcendentny

różnych

religioznaw stw a których

relig ią dociekań

odpow iedzi na

w ym iar

w ym iaru

likw idow ania

relig ijn o ści,

oraz

nad

znaczenie

dostarczaj ą one w łasnej

św iat,

funkcję

przy tj.

gdyż

w edług

obok m oralności, nauki i sztuki, je s t w ażną dziedziną kultury

ludzkiego,

rośnie

przeszłości uzasadnienie

pogłębionem u praktykow aniu

krytyce

niepraw dziw e.

pytanie

w

to,

m ogą m ieć

na

przypadkow e) zagrożenia religii. Skoro religia,

sprzyjać lub

egzystencjalnym na

n ab iera

tylko

P otrzeba w yniki

relig ijn ie)

C hrześcijaństw o

rzetelnych,

stanow ią

na

sakralnego

opiera

człow ieka.

-

religii

(także

w ielokrotnie

nie

które

do

z m om entu

dialektyczna),

którem u

zaufania p osiadania

Kościoła

naukow e

odarciem

m ożliw ości

naukow ych

utraty

poczuciu

uspraw iedliw ionym

przekonaniu,

badań

w

prom ień

że

teolo g ia

nie

poznaw czych

optym istycznem u

o

racjonalizującym i

w ynikiem

relig ijn o ści

„odbijają

Obawa,

protestancka

założeniach

być

podstaw y

form ach

-

(2.2).

m usi swe

D eklaracji

w

aetate)

ludzi"

religię m usi się w iązać z jej (jak

nie m ieć

innych

W atykański

w

racjonalne

d ostarczając mu grupowej p rzynależności i sakralnej tożsam ości.

bow iem

dostrzeganiu jej

uczy

niż

także

bow iem

istn ien ie

m oże

obronie

człow iek

te o ­

gdyż

m ogą

uform ow anych

rów nież

perspektyw y problem relig ii

re li­

ludzkie

dobrze

tej

jej

uw ażanych za

relig ijn y ch Z

oznacza to j ednak, że badania religiologiczn e w iodą p e r se do krytyki relig ii, rów nie

zachow ania,

uniem ożliw ia

relig iach

rów nież

na

zapatryw ania

sposobów relig ię;

innych

relig ii

dopełniają.

praktykow ania

o

relig ii,

w obec

bow iem

dotychczasow e

zaprzestania

oraz

ani też nie

z m ożliw ością, że prow adzone przez

zm ienić

doprow adzić

ustąpi,

religioznaw czych.

ani jej

się liczyć

rozw ażania

(naw et

religiologicznych

i

przez

św iadom ego w yboru w łasnej relig ii lub ew entualnie jej odrzucenia.

fenom enologii religii). N ieufność

w artości

w łaśnie

43

relig ii

ta

strony

rów nież

m iędzynarodow ym np.

i K ościołów ,

religioznaw cza

ma

„R elig io ­ ze

od

w ażny elem ent kształcen ia m isjonarzy [J. W aardenburg 1991 s. 55 n.].

relig ijn e

tło

prow adzących

daw na

stanow iła

Metodologiczny status '«r nauk o religii

Sto lat po pow staniu naukow ych badań nad relig ią ich j est

nadal

kontrow ersyjny.

zaaw ansow aną dologicznej

reflek sją

we

stycznych),

teo rety czn ą

w spółczesnej

żaden

pow szechnie

Chociaż

z

nauki

problem ów

status m etodologiczny

relig io lo g iczn e

(adekw atną

filozofii

w ażnych

akceptow anego

nauki

do i

m etodologicznych

rozw iązania.

D ziedzina

z dyscyplin religiologicznych.

religioznaw cze trak cie

ro zpoczynają

ro zw ażań 1.

się

Żyw sze

od

N ie

doczekał

ro zliczn e

p ublikacje

oraz

że

m erytoryczne lub

m etodologiczną

zjazdy

i

się

spierają się o naturę

kongresy

prace

czynią je i

w

m etodyczną

stroną badań relig ii je st w idoczne w początkach lat sześćdziesiątych, św iadczą

m eto­

hum ani­

religiologicznych

m etodologicznych

zainteresow anie

nauk

nie

badań

dziw i w ięc,

uw ag

dzisiaj

św iadom ości

m etodologii

w ykazuj e m ałą m etodologiczną spójność, i religioznaw cy każdej

dysponują

stanu

o czym

religioznaw cze

[T. L. B enson 1987 s. 91]. P akiet

problem ów

zw iązanych

logicznych je s t bogaty zadaniam i,

m ożliw ościam i

ligioznaw stw a logii,

do

w ażaniach z po jęcia

od

innych

kw estii

i

założeniow ości, które

m etodologicznym

ograniczeniam i,

dyscyplin

m etodologicznych nauki,

z

statusem

nauk

religio-

- od dyskusji nad ich definicją, przedm iotem , m etodą,

autonom ii

religioznaw cy

przysw oili

odróżnieniem

hum anistycznych

sobie

lub

em pirycznego

re ­

filozofii

i

te o ­

sw ych

ro z­

od

i redukcjonizm u. korzystaj ą

W

najczęściej

paradygm atycznie

w

intuicyjnie

ram ach

w łasnej

w spólnoty naukow ej. W ieloznaczność i nieostrość term inu „religioznaw stw o" (podobnie ja k „nau1 relig io lo g iczn e") spraw ia, że m etodologiczna ch arakterystyka badań reli-

Przy Kuhnowskim widzeniu rozwoju nauki przesadne zainteresowanie metodologiczną 3 nauki (metodami badań) uważa się za wyraz kryzysowej sytuacji pewnej nauki. W ach o ustalonej pozycji metodologicznej (faza normalna) metody funkcjonują automatycznie. 3'PUwości co do ich zasadności pojawiają się przy zmianie paradygmatu badania w fazie ucYJnej.

" W olu' '

METODOLOGICZNY STATUS NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

46

gioznaw czych w ypada różnie, w zależności od tego, o które ze znaczeń te rm i­

m ujący

nu

w łasnych

chodzi.

Istnieje

traktow ania stycznie - ze

kilka

em pirycznych

- za

odrębną

-

historycznie

badań

nad

dziedzinę

uspraw iedliw ionych

religią.

(czy

M ożna

raczej

w zględu na przedm iot i sposób

je

-

m ożliw ości

uw ażać

-

m aksym ali-

badań,

różną

dyscyplinę)

podejścia - zarów no

od innych hu m an i­

stycznych nauk o relig ii, ja k i od filozofii i teo lo g ii religii. nasuw ają

w ypow iedzi

fenom enologów

religii.

M ożna

też

istotnie

T akie rozum ienie

religioznaw stw o

uw a­

żać za j edną z w ielu - nie w yróżnioną - hum anistyczną naukę o relig ii, obok np.

socjologii,

gioznaw stw o" nych

nauk

logią

relig ii

o

a

relig ii grupę

stem atycznie w tym

psychologii traktow ać

etnologii

(nauk nauk

zjaw iskam i

zbiorcze

w

scientia. Skrajny

religii.

religioznaw czych),

religijnym i.

sensie

M ożna

określenie

religiologicznych

które

do

lecz

istnieje

z

się

„ re li­

h um anistycz­

filo zo fią

i te o ­

m etodycznie

i teo lo g ii

epistem e i

greckiej

w iele

term in

i

sy­

relig ii je s t

em pirycznych nauk o relig ii,

pogląd głosi, że nie m a żadnego

religioznaw stw a,

tw orzą

filo zo fii

inaczej niż

zbliżonym

w reszcie

em pirycznych

zajm uj ących

N aukow ość

w ypadku rozum iana naturalnie

m ianow icie

nego

czy

jako

średniow iecznej

autonom icznego

nauk

(dyscyplin)

i w yróżnio­

religiologicznych,

z których je d n ą obdarza się z pew nych w zględów w yróżnioną pozycją. Za się np. i

m aksym alistycznym

program em

U.

s. 41, 47 n.]: pow inno

B ianchi

indukcyj nie,

m ateriał

i

naw cze,

z

m aga

się

j aką

w szystkie dla

badań od

[1984

relig ij")

niającym zw łaszcza

się

i

aspekty,

w ykluczeniem

niezależności ria

historycznie

odznacza

tagaw a

[1984

ja k ich

badanie

dostarczają nie

je s t

n.]

zw alcza

tylko

Celem

ludzkości

cały

pozytyw nie em piryczny

opisow e

i

także

i doktrynalnego

autonom ii, radykalnej,

w

postaci M.

historyka

jed n o ści

i

poszczególnym i

religij

je s t

ciąg ło ści,

(„h isto ­

parasolem ,

nad

bow iem któ ra

K i­ o sła­

religiam i, odkrycie

leży u

w

podstaw

p artykularnych zj aw isk religijnych. Problem y w iają,

że

zw iązane określenie

religioznaw cę?

Czy

z

definicją kto

czeństw o

nazyw ać na

religijnej

E uropejczyków ? socjologii

i

m ożna

czy

psychika

kom puterze

lub

O pinia nie

też

badaczam i

R.

(a

dane

psychologa relig ii

je s t

więc

nie

w

odosobniona

że

U.

postaw y

w łaściw ym

relig ia,

(np.

re li­

zachow ań

relig ijn e

[1959],

je st

ram ach

znaw cą

statystyczne

badającego

P ettazzoniego

p sychologii

ludzka,

czy

relig io zn aw cą

lecz

społe­

B ianchi

[1979

301]). D ecyzja,

czy

nazw ać

kogoś

relig io lo g iem

relig ii w ogóle lub w yróżnionego jej m.

in.

od

żyw ionego

giologicznych, dencja,

by

ogólnych dla

w

relig ią,

lub

podejm ującego

[1978b

s.

j ak

przy czy n iają n iektóre

w ykluczać

się

b adania

n iektóre

ma

„po

by

pośrednio

lingw istyczne dziedziny

nad

badań

oraz

h isto ria

relig ii,

się

z

tendencją

nad

z jeg o

feno­

W edług

badania,

poznania

i

grup

J.

term inu

zakresu

do

słów nad

bardziej

rozum ienia

bezpośrednio

znaczeniem

reliT en­

rezerw ującą

religią.

szerokiego

biologicznych

nauk

w artościujący. dla

w ykluczać

niż

znaw cą

rezerw ow ać

badania

przyjęciu

pow odu,

raczej

kłóci

em piryczne

190],

poznania

porów naw cza

relig ii,

-

od w ielu czynników ,

częściow o

(„relig io lo g ")

ja k

filo zo fia

relig io zn aw cą

ideału

charakter

„religioznaw ca"

ty p o lo g ia

badacza

środow isku

rów nież

zainteresow ań

W aardenburga które

pew nym

więc

określenie

m enologia, je

ma

lub

fragm entu - zależy

relig ii,

słów,

organicznym i

lub

aspek­

tam i relig ijn y ch stanów um ysłu lub rytualnym i aspektam i zachow ań zw ierząt". Isto tn e

znaczenie

naukow ych wego

m iał

tw oru

potem

nauki

nauki

kształtow ały

nego nad

rozum ienia

pow stania

europejskiej

now ożytnej. zaw sze

zachodzących ceniu

dla

fakt

we

i - w

Stan

dyskusje

w spółczesnej

w

filozofii nauki

na i

i filo zo fii

nauki.

(po

rzecz

religioznaw cy

n a sposób sztuki

dziedziny

badań

Th.

W

K uhnie)

po strzeg ają

praktycznej

ty p o ­ a

religiologów

obliczu

historycznego

-

greckiej,

m etodologicznej

filozofii nauki

jak o

relig io lo g iczn y ch

kultury

św iadom ości

an tyscjentystycznie nastaw ieni bardziej

nauk

k ontekście

toczone

pozytyw istycznego ideału relig ią

religioznaw stw a

u praw iania

i i

przem ian po

p o rzu ­

socjologicz­

dziedzinę

u m iejętności

niż

badań m eto­

dycznej nauki. i

„religioznaw ca"

każdego,

religioznaw cam i

zliczającego

p opulacji

p rzedm iotem

do­

takiej,

a priori. J.

sem antycznym

badania

porów ­

tj.

błędny pogląd, że „religioznaw stw o"

sam odzielne

dziejach

opow iada

dedukcyjnych. A utor

zw ykłej

lecz

konw encjonalnym ,

pozaeuropejskim i.

badania lub

tylko

naukow e,

każdego system atycznego

s. 125

uw zględniając

głów nie

socjologa małej

w spółczesnych

s.

są

Czy

np.

pew nej

relig ią

dyscyplin?

R elig io n sw issen sch a ft nie

religioznaw stw a ono postępow ać

norm atyw nych

religioznaw czych

w szystkie

religijnych

holistycznie,

procedur

każde

upraw iania

gii)

się

23

w yróżnieniem staje

zajm uje

się się

zj aw isk

relig ijn y ch

spra­

dyskusyjne.

Kogo uw ażać

system atycznie

(naukow o)

za z ja ­

w iskam i relig ijn y m i?2 Czy socjologow ie, psychologow ie, etnolodzy etc. z a j­

O

tym ,

że

badanie relig ii

s

religion)

je s t

czynnością

naukow ą

158 n.]. Jest ono naukow e po pierw sze dlatego, że nie je s t zdeterm inow ane

założeniow o nego, ani od

w

punkcie

w yjścia,

ateistycznego;

w budow yw ania teo rii 2 „Pytanie polega na tym, czy różne kierunki i związani z nimi badacze, wymienieni * monografiach Waardenburga i Sharpe'a, uważali siebie za badających religię, czy jakiś inny przedmiot?" [F. Whaling 1984 s. 24].

(stu d y o f

(odpow iednio do przedm iotu badań), je s t przekonany N. Sm art [1973

w

tj.

chociaż

nie

zaczyna

ani

od

szuka w yjaśniającej

fenom enologiczne

opisy,

lecz

stanow iska

teo lo g icz­

teo rii, nie zaczyna od zajm uje

stanow isko

todologicznego neutralizm u przy opisie zjaw isk relig ijn y ch ; po drugie, opis n zaczyna od osób zaangażow anych w zjaw iska relig ijn e, czyli od bytów

m e­

METODOLOGICZNY STATUS NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

48 św iadom ych, nuje

m yślą

analogicznym

turow ych w

które

badań

innych

zjaw isk

naukach;

relig ii

tradycji

m ożliw ą

i

korzysta

z nie

podać

w skazyw ała

na

b adania

korzy sta

granic"

traktow ać

w z

m etod

ostrą

„jest

aspektow e, s.

relig ii,

socjo­

lecz

co

O

specificae).

najw yżej

czy

dzinę badania, s.

208].

relig ii

oraz nauki

chw ili jego

ro zgraniczenia

i

o

religii,

specjalizacja

każe

Z

dziedziną

dziedziną

term in

raczej w

[J.

się

z

autonom iczną

d zie­

W aardenburg

1978b

pluralizm em

(odrębności,

„religioznaw stw o"

i

rozpad

m ów ić

badań

badania:

w iąże

niezależności

C hociaż

za

pow stania

religioznaw stw a

drugiej.

dyscyplin

inną

od

religioznaw stw o

od

religiologicznych). każdą

się

autonom ii

kw estią

nauki

odrębnych

system atyczne

dyskutuje

Problem

jednej osobnej

uznać

o

badań

rozw oju

istnienie

relig ią

na

w iele

religioznaw czych

religioznaw czych

m iarę

stało

u legła

o

sam odzielności)

sugeruje

nad

naukach

nauk

się

ona

to,

(lub co

z

zróżnicow aniu,

którem u tow arzyszy usam odzielnianie się poszczególnych dyscyplin. W ich

dziejach

naukow ych

oddzielenia:

innych

nauk,

od

filozofia,

p retensji

do

relig ij)

oraz

bardziej

za

teologii,

które

teologia,

badań

praw d

podobnie

relig ią

w iary

zajm ują

etnologia,

odrębności

nad

się

socjologia

w ysuw ały

trad y cji

i

np.

zainteresow anego

m iejsce

zjaw isk

p sychologia relig ii

socjolog

zjaw iskam i

podw ójnego oraz

relig ijn y ch ,

religii.

N ajw ięcej

(porów naw cza

relig ii

uw ażał

relig ijn y m i

od ja k

h isto ria

się

niż

zaw sze za

re li­

w olność

punktu

leżności

od

znaw czą

(np.

tego,

badań

czy

nad

chodzi

religioznaw stw o

relig ią o

w ym aga

m etodologicznie

ogólne)

czy

o

osobnego

ro zp atrzen ia

w yróżnioną

autonom iczność

w za­

naukę k tórejś

re lig io ­ z

w ielu

dyscyplin religiologicznych tw orzących uniw ersum nauk o religii. W przy-

ja k i

m iędzy

m yśli O

o

specjalną

„jednym "

filo zo fii,

-

w łaśnie

relig io zn aw ­

chociaż

m etodologiczne

naukam i

[U. B ianchi

od w

m ożna

i

term in

zróżnicow anych

religiologicznym i

1984

s. 47].

em pirycznych

rozum ieć

na

badaw czej

utrudnia

Sytuacja byłaby

politycznych;

w łasnych

innych

h eurystycznie

m etodologicznie

-

założeń

dziedzin -

sposobów :

dydaktycznej; przez

i

dzięki

in sty tu cjo ­

id eologicznie

-

dzięki

p osiadanie

danych

(w iary,

w łasnym oraz

ideologii,

w yodrębnionem u

-

odrębnego

w yjściow ych

objaw ienia,

idealnie

(differentiae

odm ian

k ilk a

i

epistem ologicznie

p o staci z

w iele

strukturze

n acisków

p rzesłanek nauk);

m ająca

nauki

w łasnej

w yjścia

innych fizyka

klasyczna),

n iająco)

do

rów nież

znaleźć

naukę,

nie-

filozofii,

przedm iotow i

ficznego ?»

punktu

w yjścia

że

tym ,

co

głów nie

m etoda,

która

z

kolei

S1

przyjm ow ałaby treściow ych, ich

(w

funkcji

o

np.

i

danych

perspektyw y

lub

uzasad-

n.].

Trudno

zew nętrznej

dana

nauka

je

ukrycie,

postulując Ł atw iej

przedm iotu do

m etodologicznej

w ypadkow ą

280

bazie

Chociaż

społecznej.

sw oistych

decyduje

s.

w prow adza

form alnego

postaci

je s t

1992

m etodologiczne,

istn ien iu w

(heurystycznie

K am iński

treściow ych.

reguły

aspekcie w

odw oływ ały [S.

nie

założeń

w

nauki

nie

nauk

założeń

m ocne

relig ijn y ch

autonom iczność

się

któ ra

przyjm ow ać bardzo

zjaw isk

by innych

określonych

nie

przyjm uje

które

p rzesłanek

w ew nętrznej)

lub m oże gdy

badanie upatryw ać

badania

i

specy­

w yjaśnienia.

U w aża

odrębności (przedm iotu

badań,

je st

form alnego)

J?tej w obec przedm iotu (m aterialnego) badań.

za

niz

dziej ach

religioznaw stw a

P raktycznie

realizow ana.

nego) vsc

u sam odzielnienia

ypliny

Pokazały kę

o

w łasnym

trudność

różną

prow adzać na

3 Tylko historię religij i fenomenologię religii traktowano jako odrębne nauki, jako dyscypliny o swoistym charakterze, argumentując, że mają one empirycznie do czynienia z historycznym przedmiotem szczególnego rodzaju, który usprawiedliwiał je jako odrębne dyscypliny [J. Waardenburg i978b s. 208].

na

w łasnej m etodzie badania. N iew iele j est nauk (w zasadzie tylko logika i m eta­

nau

¥

podobnie

relacji

genetycznie

czerpanie

W autonom ii

często

religijnych.

h istorycznie

(genus)

pew nej

dzięki

pytaniom ;

gioznaw cę. P roblem

w zajem nych

relig ia

-

w prost proces

chrześcijańskiej

badaniem

h isto ria

fenom enologia3, natom iast socjologa

i

ma

generalnie szereg

charakter pojęcia relig ii

A utonom ię n alnie jak o

tym ,

m ów ić

m iano

zjaw iskach

łatw iej sza, gdyby m ożna sobie w yobrazić, że istniej e coś takiego, ja k rozum iana

ligijnym i.

o

typów filozofii.

n ie­ re ­

naukę

obejm uje

w iele

zw anych

religioznaw stw a

-

m ożna

U stalenie

rzeczą

zj aw isk

stw ie

filozofia"

analogiczny

istnieje

je st

autonom ii

lj aj o z naw czą

re

je st

histo ry czn ej,

gdyż

padku

8 n.].

istnienia;

poniew aż

podobieństw o

typologie

1973

aspekt

granic,

m iędzykul­

gdyż Sm art

dyspo­

opracow anych

statyczne

[N.

definicję

rodzinne

postaci m etod

naukow ych:

ostrych

gdyż

i

jak o

pluralistyczne,

ma

naukow e,

naukow e,

ostrych

je st

ono

dynam iczne

je s t

w ielu

itp.;

realisty czn ą

będzie

podaje

należy

religijnych;

mało

która

czw arte,

i bez

fenom enologicznej

i

narzędziem

relig ii

religię

gdyż

trzecie, je s t

po

piąte,

B adanie

bo

p olim etodyczne, logicznej,

po

pluralistyczne

aspektow e,

taką,

i

religijnych.

po

eksperym entu

porów naw czych;

p olim etodyczne, Jest

do

i czują;

24

ukow ych?

od

i

się

N igdy

dw uznaczność

nauk jak im

autonom iczność

była

w łaściw ie

doszło

religioznaw stw a

przedm iocie

i

(dzięki

badań jak im

postaci

częściej do

(m etodologicz­ w yodrębnionej

upraw iać

ja k ich nad

Prow adzone

dyskusje

religioznaw stw o

bow iem relig ią

zabiegom )

postulow ana

jednej

m etodzie.

by

W edług

naukow ych

sensie

nie

w

w łasnej

żądania,

społecznych.

ro zgraniczenie W

jego

od

jako

k ry terió w

p rze­

innych

badań

w yjaśnianie

relig io ­

znaw cze w ychodzi poza wyj aśnianie w naukach społecznych? Tym bardziej zdaniem zw olenników autonom ii religioznaw stw a, chociaż nie redukuje się

METODOLOGICZNY STATUS NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

50 ono

do

żadnej

z

nauk

społecznych

lub

ich

kom binacji,

nie

m oże

ono

sobie

P rzesadnie że

po

optym istyczna je s t

drugiej

nauki

więc

w ojnie św iatow ej

osobnych

różnych

uczelniach.

m iotu

że

katedr, „W

obliczu

religioznaw stw a,

em pirycznych,

etnologia,

to

ju ż

pom ocniczą,

po

K ohla

czy

pokusa, ja k

w ydziałów po prostu

ju ż

h istoria,

prostu przyporządkow ać

dostarczającą

im

utrw alić

to

z

określeniem

je

litycznych"

w

filo zo fii

lub

[J.

gicznie

się

autonom icznego

w łasnym i

dem arkacji

ma

założeniam i

za

istnieniem

religioznaw stw a,

i pryncypiam i,

m uszą

pokazać,

przedm iotem

że

i m etodą,

jako

i epistem olo-

dysponuje różnym i

in sty tu cjo n aln ą s. 25]. Jak

Za się

ono

zarów no

traktow aniem

np.

Th.

P.

van

w yników

ale

się do

autonom iczność wanej

charakteru

jeszcze

znaw czym badań

statusem

nad religią

religioznaw stw a.

centralne

Z w olennicy

(studies o f religion) głoszą

dla

dyskusji

autonom icznego

dw ie

pow iązane

nad

ze sobą

tezy:

szego

chociaż do

0 autonom ii

tagaw a

[1984 innego

suje

się

nie

tylko

rów nież

od

nauk

patrują

je

j ednak

orientalistyka,

od

teologii

upraw ianej

szczegółow ych, ze

swego

etnologia,

A utonom iczne

które

w

m ogą

punktu

trad y cji badać

w idzenia,

antropologia

religioznaw stw o te

ja k

kulturow a,

d y stan ­ lecz

niczego

same

ro z­

religijne".

zjaw iska,

archeologia,

socjologia

historia,

relig ii

lub

psychologia religii. Próby radykalnego oddzielania em pirycznego religioznaw stw a od filozofii 1 teologii

napotykają

neopozytyw istyczne z ma

tego

samego

być

na

zabiegi

ducha

opiera w szelkich

się gm ach założeń,

same

trudności

separow ania

nauki

ja k od

scjentyzm u4: przekonania,

religioznaw stw o,

em piryzm u: przekonania,

takie

że

realizuje istnieje

w iedzy naukow ej, staj e

w obec

się baza oraz

pełn ia

-

nieudane

m etafizyki.

że

w

naukow ości,

że

obiektyw nie

poznający

-

w czesno-

W yrastają

porządnej

em pirycznych

ze

ch rześcijańskiej,

oraz

danych,

one

nauce, z na

którą ducha której

podm iot, w olny

poznaw anej

od

rzeczyw istości,

istniejącej niezależnie od naszych o niej w yobrażeń. U podstaw postu latu

Inni

na

się na

126]:

poza

i

poglądów

państw a" 1994

po­

[S.

s.

religioznaw czej)

(nauki

sam ym

o

n.]:

Am­

9]:

chodzi

od tego,

istn ien iu [1984

uw ażać

za

strony całej

przedm iot

relig ii)

na

i

przedm iotu

dziedzinę

m etodę

m oże

relig ijn e

dziedzinę

kom plem entarną

-

i

dopaso­

w

ram ach

rów nież być

m uszą

że

badań

p ra ­

upraw nia

A utonom iczność

dostrzega

„nie

p artykularnych tj.

dostrzega

w łasnych

nie

statusu

ludzkiej.

relig ii

m aterialnym ,

o

religioznaw stw a

i w yjątkow ego i

religijnym i,

[1986]

149 n.] „badanie relig ii (stu d y

do poglądu,

tw orzy

szeregu

zjaw iskam i

L anczkow ski

osobną

zjaw iska

się

dyscypliną k o rzystającą

się

odrębnego

w iedzy

opow iada

go szer­

relig io ­

J.

M. K i­

redukow ana być

badane

do jako

m etodologicznie relig io ­ inter-

dyscyplin,

zjaw iskam i

i

m ultidyscypli-

które

zajm ują

religijnym i.

d o pełniającą

się

ze

się

U zyskane

w zględu

na

przedm iot i zadania - w iedzę o religii. O

tym ,

że

b adania

Pokonany dologiczny giczne

F.

W haling

plu ralizm

sekciarstw o.

°dpow iedników sensie

disciplina, za

-

[1984 za

gdzie

słuszne.

Jest

i

relig ii -

uw ażać discipuli ono

w

za są

raczej

Sharpe

je d n ą

od

s.

należy

m usi

stanow ią

88]

uw aża m eto­

odrzucić

przez takim

w

raczej

słow a, je s t np. m etodolo­

konfesyjnej teologii

«dyscyplinę»

nauczani i

religion) sensie tego

[1987

pożądany; różne

-

of

przyjętym

s. 25]. E.J.

„konieczny

B adanie trudno

(stu d y

religioznaw cze

dziedzinę badań niż je d n ą dyscyplinę

UNvaża

i

jej

średniow iecznym

m a g istra pozostać

sP °tk an ia różnych dyscyplin, polim etodycznym przedsięw zięciem , którego 4 Pierwsze kongresy religioznawcze były ogólnie biorąc celebrowaniem postawy scjentystycznej, ufnej w niepohamowany postęp nauki i możliwość uzyskania obiektywnej, czystej prawdy naukowej [o. Schmid 1979 s. 45 n.].

co

system atyczne religioznaw stw o

s.

sw oistość

specjalnego

autonom icznych

odrębną

Także G.

King

skłaniają

się z

się

w

U.

samą,

przedm iotem

składają

jak o

zajm ujących

rzeczyw istość

nią

religioznaw cy składającą

44

sprow adza.

lub

w zględu s.

s.

nauk

pew no

nauk

narnych, wyntki

innych

drugiej

znaw stw o tym

B aaren [1973

dom agania

znaw stw a

religioznaw czych.

gw arantującej

czy

K ałuszyńska

(tutaj:

religioznaw czych

W edług

z

uniw ersum

o autonom icznym charakterze sam ych zjaw isk relig ijn y ch oraz w konsekw encji badań

[E.

naukow ej

religioznaw stw a

doń m etody.

o f religion) należy

są

ideologiczne

tych nauk nie

w ach",

m etody

relig ii

k o ścio ła

niezależnie od nazw y, je s t

w szystkich

po­

i

„w zględem

w iedzy

badań

(stu d y o f religion),

od przedm iotu i m etod nauk em pirycznych, ja k i od filo zo fii i teo lo g ii religii. przedm iotu

filo zo fii,

w cześniej u neopozytyw istów , tak i tutaj problem

zabarw ienie porządnej

W łaśnie

problem y

„w obec

radykalnego rugow ania filozofii (m etafizyki) z obrębu badań naukow ych.

socjologia, W aardenburg

m etodologicznie

nauki

ten d en cja do trak ­

racjonalności,

nią nie je st, tj. teo lo g ii i filozofii. D zisiaj ju ż mało kto dostrzega potrzebę tak

z opow iadają

oraz 1992

typu p oznania leży ludzkiej

sam o­ różnych

1991 s. 31]. Ci, którzy

in telek tu aln ą

sterdam ski

innego

u cieleśn ien ia

p rzed ­

teologii

m ateriału"

na

jak o

o odróżnienie

z

rozpłynąć

literaturoznaw stw o,

em pirycznego

status

instytucjonalną:

zrezygnow ać

się

260],

s.

swój

nauki

autonom ię

religioznaw stw a

zw iązanych

by mu

[1988

o sam odzielność

problem ów

pozw alając

dyscyplinach naukę

chodzi

instytutów

religioznaw stw a istnieje

dzielnego

K.-H.

religioznaw stw o potrafiło

autonom icznej, chyba

istnienie

w ypow iedź

autonom ii nauki w obec każdego tow ania

pozw olić na bezkrytyczne ignorow anie ich m etod i wyników.

25

tego, -

co on m iejscem

NAUKA WOF3EC RELIGII

26 celem

je s t

zrozum ienie

i

w yjaśnienie

tego,

co

je s t

być

w ysuw a następujące

racje

m oże

najbardzie

trw ałym w yrazem stanu bycia człow iekiem ". J.

W aardenburg

w aniu

antropologiczne jednego czych

itp.

i

s. 208]

jak o

jednej

badania

w ydziału, (głów nie

ficznych

lub na

nad

naw et

badać

i

2)

do

religijnych. w ykształcenie

w

przeciw ko

filologiczne, się

różnych

społecznych,

pozostających jedneg o

nigdy

w

ram acl

jed n o stk ach

badaw ­

hum anistycznych,

nierzadko

specjalistyczni

człow ieka;

się

do

3)

siebie

uw ażają

którzy

się

typów

rzadko

bardziej

za

by

dałi

specjalizacji zjaw isl

system atyczne

znaw ców

sanskrytu

czy

historyków starożytności niż religioznaw ców . Z daniem (science

D.

of

W iebe

religion)

przedsięw zięciem dyscypliną w ane

zjaw isk

religioznaw stw o [1978b uw aża dziny

lecz on

za

Podobnie

jak

np.

różnych

L.

najlepiej

z

różni

jak o

nauk

istotny

religijnych filozofii

dyscyplin,

np.

religioznaw stw ie że

radykalnie

społecznych;

(field).

nie

od

te

nauki

dyscypliny

O dróżnienie

o o

rozum ieniu

je st

w idzenia

ap lik o ­

religii.

Chociaż

J.

92 n.]:

w

religii.

jak o

dyscyplin, i

praktyk.

ram ach Inne

„d zie­ praw ­

skoncentrow aną Jedne

na

z

aktyw ności

konkretnych

dyscyplin,

w ym agają

interdyscyplinarnej

ten

danych religijnych".

„B adania religioznaw cze

w spólnotę w ierzeń

m etodzie

W aardenburg

R eligionsw issenschaft) aspekty

ich

teologii;

w łasnej

Rów nież

O bjęcie

ono

ostatnie

w spółdziałania

w spółpracy

w

re li­

logii

jej

nad

relig ii

w spólnym

m ianem

nauki

naukow ości,

gdyż

z

ale

nauk

także

dyskusji. św iata

w yjaśnianie

za

relig ii

teo lo g ii,

-

w

sem iotycznych

o

logice

m etod

relig ii,

poddane

i

się

relig io zn aw ­

uproszczeniem .

przy

analogicznym

których

w

naukow y

relig ii

badaniu

racji -

chodzi

o

charakter j est o

w ycinkow e

zgodnie

(klasycznej)

z

filo zo fii

w ym o­

relig ii

-

em piryczno-rozum ow ych,

objaw ionych

dostarczanych

punktu

szczególnie w w ypadku te o ­

m etodycznie

do

sem iotyce

badania,

je s t

tylko

religioznaw stw ie

(spekulatyw nych)

odw ołanie

je s t

W idać to

(hum anistycznych),

pom ocą

relig ii,

epistem ologiczno-m etodologicznego

em pirycznym

relig ii,

społecznych

em pirycznego

logiki

m ożliw e

fenom enologii W

religią:

i

są to odrębne typy poznania.

relig ii,

teo lo g ii

badań

teo lo g ii

dośw iadczenie o

typów

relig ii,

przedm iotem gam i

czterech

filozofii

je s t

science o f religion (term in

b adają różne s.

rzeczy:

„aspekt"

badań

pierw szorzędnie

gioznaw stw ie porów naw czym ".

się

niem ieckim

rozum ieć

lub

w spółczesnym

trzech

traktow aniem

[1987

socjologii

pokrew nych

za

dyscypliny

się

we

do

stanow i jednej

B enson

dokonują w

się

zjaw isk

n.]

dziedzinę

synonim iczny

złożonych

naukow ych

nie

a)

stw a,

co

innych

tw orzą

raczej

gdzie różne

49

dlatego

obok

opow iada

sądzi T.

dopodobnie

i

nauką,

tw orzy

189]

s. zgoda

relig ijn y ch

je s t

s.

badań,

badaniu

religijnym

autonom iczną

do

badania,

[1981

istnieje

Wielość i jedność • nauk o religii

stosunki

b adania

m ają

5

filo zo ­

w

p o stępująca

poszczególnych

badacze,

trak to ­

h istoryczne

zjaw isk relig ijn y ch je st zbyt obszerna,

przez

religioznaw cze,

1)

dokonyw ały

lecz

nauk

usam odzielnienia

Ich

nie

instytutu,

dziedzina

opanow ać

doprow adziła

dyscypliny:

relig ią

w ydziałach

teologicznych),

antagonistycznym ; się

[1978b

religioznaw stw a

treści

konkretnej

k orzystanie

przez

z

w spółczesną

w

relig ii

i

form alnych

i

logikę,

sem io­

tykę i m etodologię nauk. Istn ien ie bogactw em

różnych

typów

i zróżnicow aniem

nauk zj aw isk

relig io lo g iczn y ch

je s t

relig ijn y ch ,

zw iązku

cznoscią punktów w idzenia, pod jak im i m ożna je relig ię

naukow iec

religioznaw ca,

(historyk,

filo z o f lub

niew ierzący

czy

z ja k ich ś

dologiczna

charakterystyka

psycholog,

teolog,

inaczej

pow odów

socjolog

a

w

rozw ażać. itd .),

uspraw iedliw ione z

tym

Inaczej inaczej

rozli-

patrzy na zaw odow y

człow iek relig ijn ie zaangażow any

w ręcz

poszczególnych

niechętny nauk

spraw om

religii.

relig io lo g iczn y ch

lub

M eto­ w ypada

rożnie, zależnie od w cześniejszych rozstrzygnięć co do natury: przedm iotu, lu rj 1 0 AA' C C 'U 1 s t r u ' c t u r y n a u ki w ogóle. To, czy uzna się poznanie teologiczne u filozoficzne za poznanie naukow e dostarczające now ej i uspraw iedliw ionej w 'edzy o relig ii, zależy od w ielu czynników , także przyj m owanej (norm ar A.n e J) koncepcji poznania. Ci, którzy uw ażają, że (obiektyw ne) badanie b u w yczerpuje się w szczegółow ych naukach religioznaw czych, odrzucają P ° z nanie teologiczne i filozoficzne. P ropozycja w łączenia filozofii i teo lo g ii do grupy nauk relig io lo g iczn y ch zakłada, że dostarczaj ą one nowej i

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

54 zasadnej

perspektyw y

w idzenia

zjaw isk

relig ijn y ch ,

chociaż

ich

sposób

po­

dejścia odbiega od stosow anego w em pirycznych naukach o religii. R óżny nauk

je st

stopień

religiologicznych,

M etodologiczne, się

m etodologicznego

ostro

typów

i za

znaw stw o

etnom etodologia stała,

tyle

się

na

pedagogika,

dyscypliny

i

w iele

innych.

coraz

to

em pirycznych

nauk

religii. w

h isto ria,

religioznaw czych,

ile

je s t

lub relig io ­

psychologia, ekonom ia,

relig io lo g iczn y ch

m ożna

sobie

nauk

od

filozofii

estetyka,

dyscyplin

T eoretycznie

z

- co

zależności

W reszcie

archeologia,

L iczba

nowe.

K ażdy kilka

koncepcji

religii. ja k

dają

(katolickiej

W ielość

szczegółow e,

społeczna.

zaw sze

Istn ieje

relig ii,

filo zo fii

i

nie

chrześcijańskiej

geografia,

pow stają

nim i

teo lo g ii

teo lo g ii

buddyjskiej.

etnologia,

relig ii

gdyż

m oże

typów

poszczególnych

akadem icka

zróżnicow any.

relig ii

w ielu

rozw oju

autonom ii)

m iędzy

być

typów

czy

istnienie

rozpada

socjologia,

-

(i

pozycja

w ew nętrznie

teologia

judaistycznej

sobą

ich

granice

w yjątkiem

m ożliw ych

teologii:

pro testanckiej), pociąga

z

o relig ii je s t też

teoretycznie

relig ii

rów nież

dydaktyczne,

przeprow adzić,

w iedzy

najm niej

j est

ja k

rów nież

rozw oju

nie

W

m etodologicznego

w ym ieniają

różnych typów lub

różną

w iedzy,

F enom enologię

w

psychologii

b ad a n ia1.

U w aża

w ydzielenia skazana

i

je st

przyczyny

zróżnicow ania liczbę,

odm iennie relig ii

czy

się

ich

to

Z.

J.

niepow odzenie.

in.

w

je

hum anistycznych

o

ju ż

to

się

w

traktuje

Z dybicka

T rudności

1987], z

sam ych

nie

jak o że

system atycznego

ich

nauk

K utschera

[1990].

uporządkow ania

O dróżnia

on

nauk

o

religioznaw stw o,

teologię

religijnym i

w ypow iedziam i

i

znaw stw o

je s t

dyscypliną

historyczną

i

która

religijnych,

poglądów

religijnych,

chow ania

członków

w ysuw ając

relig ijn e łeczne oraz

oraz

do

ogranicza

badania

pew nej

praw dziw ości tw ierdzeń

lecz

em piryczną,

m ożli­

filozoficznych typ

ostrego

m ają

swe

relig ijn y ch

oraz

założeń,

w spólnoty

albo

religijnych.

się

norm

relig ijn ej,

m oralnej Jako

do

i filo zo fię

zjaw iskam i".

opisyw ania zachow ania bez

słuszności

h isto ria

podejm uje

sama

relig ii

i i

i

np.

relig ii, R elig io ­

nie

tw orzy

w yjaśniania

sposobów

w ydaw ania

ich

czynniki strukturę

zaw sze

się

relig ij,

sądów

sensow ności, religioznaw stw o

tj.

za­

zw iązki

instytucji. dlatego

[F.

K utschera

relig ii,

ja k

1990

są

w zg lę­

psychologia (przeżycia bada

(relig ii,

tylko

życia

A B)

jedno

je s t

relig io ­

s. 2]. P rzedm iotem

relig ijn e

spo­

form am i

w ypow iedzi,

filozofii dośw iad­

czenia i praktyki. P ozostaw iając giologicznych,

na

dla

które

estetyka

niczym

później całości

ostatnio

ne

relig ii,

naukom

potrzeby

badaniom gijnych,

system atyczne

obrazu należy zyskują

ekonom ia

a

znaczeniu:

relig ii

i

głów nych

nauk

reli-

o tych naukach religiolo-

pedagogika

ekologia

Ich

przy

zakres

relig ii

określają

badaniu zjaw isk

tow arzyszyły

herm eneutyczne św iadectw em

p rzedstaw ienie w spom nieć

relig ii,

oraz

etyka

h isto ria

re li­

ateizm u

O sobne m iejsce w badaniu relig ii przypada pom oc­

religioznaw cy i

na

religioznaw czym .

religioznaw czym

koznaw cze)

dla

często

u stalen ia

stopnia

teoretyczne

relig ijn y ch 2.

rozw ażania

adekw atnego

kom plikacji

p rocedur

i p rak ty cz­

Na

przykład

filologiczne sensu

0ęzy_

tek stó w

re li­

interpretacyjnych

są

chociażby nie kończące się dyskusje nad w łaściw ym odczytaniem Biblii. P rzedm iotem

pedagogiki

i nauczania

niem ieckich

dyscyplina

relig ii

jak o nauki

relig ijn eg o

środow iskach

rów nież j ako

w

różnych

pro testan ck ich teologiczna,

której

k atechetyki

relig ii

(Religionsunterrichi) nauka

teo rii w

relig io lo g iczn a

nie

nauczania

ram ach

relig ii

w ykorzystującą

w yniki

innych

odróżnia

oraz

konkretnego

pedagogika

przedm iocie, relig ijn eg o

n auczania

chce do

nauk

[S.

relig ii

od

się ją praktyki

w yznania być

sposoby 1987].

rozum iana nauczanie

relig ii

nauczania

sposobów

nauką

od

relig ii

chrześcijańskiego.

religioznaw czych.

W je st

dość niejasno

autonom iczną

badania

są

B alic

przedm iotem je s t

N iekiedy

jak o

religiologicznej relig iach

pedagogika

w ram ach w yznań chrześcijańskich.

eyficznym

Jako o

spe-

w ychow ania Z naczenie

gogiki relig ii dla swej „nowej herm eneutyki religii" p o dkreśla J. W aardenburg

się rozw ojem , treścią i postacią poszczególnych relig ii oraz w zajem nym

1 „Religioznawstwo dzieli się na historyczne i systematyczne: historię religii i porównawcze religioznawstwo lub fenomenologię religii" [W. Baetke 1974 s. 139].

i praktyk

k tó ra

„T eologia

istotą

ze

życia

społecznym i

po­

się

je ż e li

relig ii,

w

bardziej

religijnego

naw et

istnieje

rów nież

ten d en cji

się

socjologii,

ze

i

isto ta

na

zajm uje

ich

i

interesuje

religijnego

socjologia

i

ale w iele teologii" form y

oraz

relig ii

relig ii

i

lub

w spólnot

określonej

znaw stw o, są

p sychologii

p sychologiczną stroną

relig ijn y ch

teologią

do

praw

zajm uje

zw iązkam i,

religioznaw stw a,

uw arunkow ania),

rozw oju

ich

relig ii, typam i dośw iadczenia

należą

zajm uje

i ateografia (A. N ow icki).

relig io lo g iczn y ch

relig ii

„religiam i,

ich

która

w ychow ania

się

tem at

organizacyjnych

relig ii,

ogólnych

system atyczne

system atycznego

gii,

p róba

zjaw isk

i typam i

C zęścią

że

rozgraniczeniem

badanych

zajm ujące w ypow iedzi

ogóle

istnienie

relig ijn y m i i

do

autonom iczny

każda

R eligioznaw stw o

dziw i,

ich w ielostronnym pow iązaniu z całością kultury. F.

w

konstatując

zaliczają

i praktyczne

naukach

uporządkow ania

odgraniczeniu

relig ii

charakteryzują,

ich poznaw cze

um ieszcza

socjologii,

[por.

nauk

inaczej

oceniają

ju ż

m etodologicznego

na

m.

Próbę

dów

sieDie,

zjaw iskam i

relicrijnych.

gicznych,

sytuacji

w ości.

re liCTii

na

religii.

w szechnym i

w yobrazić

(społecznych). autorzy

w plywem reli§ii

27

„Ponieważ religia jest związana z prawie wszystkimi zjawiskami tego świata, do nauk °cniczych religioznawstwa należy ostatecznie zaliczyć wszystkie inne nauki" [Z. °niatowski 1984 s. 199].

i

p ed a­

[1986]. dla

U w aża,

że

dostrzeżenie

poszczególnych

osób

naukow ym ,

lecz

gającym

rozum ieniu

do

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

56

w

poszerzenia

dziedzina

grup

praktycznym ,

społecznych

religii.

pedagogiki

w spółczesnej

przed

nie

i

relig ii

tak, [S.

w spółczesne

je st

ich

zadaniem

dyskusje

by

jej

B alic

relig ii

oraz

znaczenia

dów

w yłącznie

m iędzy religiam i. C ałościow e rozum ienie relig ii - przez znalezienie jej

ogólnow ychow aw czym ,

N ajnow sze

pedagogiki

którym staj ą

relig ijn y ch

pedagogicznym

innych

pojęcia

faktów

w ychow ania religijno-etycznego

problem ów lem atu,

lub

sensu

ujaw niają

przedm iotem

1987

je s t

b y ła

Mimo

prow adzonych

relig ii

w ym ienia

i się

etyki

giologicznych. należy

do

zow anych ste

i

przez

itp.),

prac

jako

estetyka

teoretyczne religię.

zachow ania

dyscypliny

relig ii

ja k

-

m iejsc

1988].

narnych, pytanie,

w ychow yw ać

re li­

spójnej

założeniu,

religijne,

że

jako

środek

zastępczy

dziedziny

w ym ia­

1993] badań

dostępna

w

d ziałan ia sztuki:

liturgiczne

relig iach

o graniczania

estetyki

(kadzidło) - rozpatryw ane pod kątem piękna. sztuka

etycznym D ajczer

nie reli-

literatu ra

projektow anych

co

bądź

dziełam i gesty

i

św iadczy

tego,

zainteresow ania kultu

nad T.

niż

-

re a li­

Staw ia ona sobie za cel m ożliw ie p ro ­

aktyw izow ania

Przy

przedm iotem

(ozdabianie

odrębnej

w yjaśnienie

sposobów

[np.

obrazy,

charakter

znaki,

rzeźby,

p rzed ­

architektura

także

zapachy

k u lt

obrazów

in.: oraz

w ielu zasadną

typów -

nauk

o

teoretyczną

(zharm onizow ania)

dla

dziedzinie badań nad relig ią i w konsekw encji istnienie

re lig ii3 oraz

ich

i

-

praktyczną

uzyskania

partykularnych

potrzebę

ogólnego

i

życiu

j aki się

relig io lo g iczn y ch

też

iż

dostarcza

pole

którzy nauk

uw ażają,

że

m oże

rozw iązyw ano

nie je s t

to

p arcjalnych

różnorodny

relig io lo g iczn y ch

syntezę

na

gruncie

nie nauk

na

pojąć

in terd y scy p li­ to

ten

każda

pow staje ogólnej sposób,

z w ielu

albo

uogó ln iającą

przypisyw ano Ci,

i teoretyczny

-

niekiedy

i że

nauk

u jęcia istoty religii.

faktograficzny

w iążą

człow ieka,

do

w

zbliżenia

Jeśli

dyscyplin,

relig ii,

p ro stą

i

prow adzić

szukano

m ateriał

szczegółow ych,

m ulti-

i że

obrazów

dla

re lig ię 5.

najczęściej

m ożliw e

i bogaty

pozw ala

znaczenie

badań

relig ii

ekum enicznego

przez

autonom icznych

ujęć

ten

rzecz

egzystencj alne

w iele

P roblem

na

w ysuw anych

jak o

w ielość

z tym ,

się

żądań

przez

sposób

w izji religii.

godzono

- ma

religioznaw czych

realizow anych w

pracuje

radykalnych

badań

indukcyjną

nadziej ę

na

j ej

uzyskanie z filozofią lub teo lo g ią religii. N auka

zaw sze

syntezy,

w

P ierw sza ujm ują

posługiw ała

których

rodzi św iat

należy

ciągle z

się

now e

coraz

dw iem a

szukać

źródeł

dziedziny

bardziej

w idzenia.

W zbogaca

to

rów nież

negatyw ne

sk u tk i6 w

postaci

i

naukow cam i,

dzied zin 7.

Stąd

którzy też

coraz

specjalizacji

badań

isto tn ie

mniej

ten d en cja

zasadniczym i i

do

i

w iedzę

rozum ieją

i

naukow e,

najczęściej izolacji

i

które

zaw ężonych ma

m iędzy

specjalistyczne rozproszonych

analizy

in teg racji w iedzy.

szczegółow ą,

postępującej

syntezy

m etodam i:

dyscypliny

zróżnicow anych

punktów

Chociaż S pecjalizacja w

w łasnym obliczu

gdzie

jed n ak naukam i

w yniki

innych

w yników

specja­

listycznych n auk8.

m iejsce sztuki w relig ii, obok relig ii i zam iast religii. b)

tam ,

j ednej z dyscyplin funkcj ę w yróżnioną i tam

do­ arty ­

problem ów należą m.

(E rsatzreligion),

relig ii

m ają

są

(litu rg ik a),

Do jej

zm ysłow o tw órczości

relig ijn e relig ii

w

dziedzinę

albo

badań

porów naw czych

religiologicznych bardziej

Cancik, H. M ohr

oraz

sym boliczny, m ioty

relig ii

dyscyplin

opisanie

daw na partykularny ch

w ielu

Rów nież

[H.

strzegalne, stycznej

od

istnieniu

we

in.

z

Jednym

gijnie czy też poprzestać na w ychow aniu w duchu hum anizm u. rem

m

dy­

929].

czy

cała

miej sca

sw oistego

s.

rozw iązanie

społeczeństw a:

pom a­

tendencje

praktycznych

28

ich

obrazów

treściow ego

jed n o liteg o

relig ii

rodzi

w szystkich

procesy naukach,

specjalizacji w ynikające

(d ezin teg racji) stąd

i

problem y

in teg racji są

dokonują się

szczególnie

we

ch arak tery ­

styczne dla nauk hum anistycznych. P rzejaw em d ezintegracji je s t m nogość

zintegrow ania

poglądu

na

re lig ię 4-

U jednolicony i uogólniony obraz relig ii m oże być rów nież w ażny ze wzglę-

3 Respektując różnicę między poznaniem naukowym i humanistycznym oraz usiłując godzić naturalistyczny i antynaturalistyczny sposób badania religii, F. Whaling [1984-1985] poświęca w swej panoramie współczesnych nauk religiologicznych osobny tom ujęciom humanistycznym (The Humanities), zaliczając do nich podejście historyczne, fenomenologiczne i porównawcze, oraz osobny ujęciom naukowym (The Social Sciences), obejmującym psychologiczne, socjolo­ giczne, antropologiczne i kulturowe sposoby badania religii. 4 Chęć zapewnienia jedności rozproszonym badaniom nad religią motywuje poczynania wielu teoretyków nauk religiologicznych: „To, że do głosu dochodzą poszczególne tematy, jest przeze mnie zamierzone. Chcę bowiem pokazać, jak mimo wielości stawianych pytań zostaje zachowana jedność przedmiotu" [F. Stolz 1988 s. 7].

ha Chociaż często nadal oczekuje się od religii, podobnie jak od nauki lub filozofii, /monijnego poglądu na świat, sami filozofowie nie wierzą dzisiaj w możliwość całościowej ^zJi świata. „Fakt, że marzenie o jedności całej wiedzy ludzkiej - w postaci np. wszechogar_ jącego systemu, rodzaju mathesis universalis - jest przestarzałe, nie wymaga komentarza" P Albert 1978 s. 2]. praw' "SpecjaIlzacja ta Poczyniła się wprawdzie do pogłębienia naszej wiedzy w każdej ie dziedzinie historii, ale jednocześnie wywarła ujemny wpływ na te badania [...] ponieważ Jpone i podzielone zostały te elementy, które musimy połączyć i pogodzić" [Ch. Dawson '?o8e s. 7]. zw i- "Dyferencjacjai specjalizacja ogromnie ubogacają wiedzę, ale powodują niepożądane dzi?.SZame s‘cdystansu między badaczami oraz izolację i partykularyzm poszczególnych eVm naukowych" [S. Kamiński 1992 s. 249]. riQo Na temat zrotle*tendencji integracyjnych i przyczyn braku integracji nauk zob. L. Koj uyy3 s. 114-134].

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

58 panujących

paradygm atów ,

filozoficznych pytań,

lub

nych

(także

założeniach

rzadko

się

kiedy

te

staw iane odrzuca, ani

perm anentnego

indziej

In teg rację

konkurencyjnych

(uzasadnić),

przejaw

sposobów

za

i

dają

się

one

(teoretycznego

spow odow aną

i

na

ani

S ytuację

odm ien­

N ie

m ożna

w inić

tylko,

jję cie

w ycinkow e

żonością

chociaż i

zjaw isk

szczegółow ych w

pew nym

aspektow e

relig ijn y ch

nauk

należy

oraz

relig ii

za

ontyczną

dostarczanie

uogólnionych,

do

ich

w ielością

natury

obrazów

i je s t

m ożliw ych

jej

cząstk o ­

relig ii,

gdyż

uzasadnione

sposobów

ich

leżeli z tych lub innych pow odów pew nej perspektyw ie przypisuje

i

zasadnego acenie

zło ­

badania,

się pozycję

relig io lo g iczn y ch

przeprow adzać oznaczać

naszego

je s t

chociaż

relig ijn y ch ,

różnie

że je d n a

jednak się

w

danym

w ażność

zw ykle

czasie

w

i

przypadku

;ywne

zalety i w ady, m ożliw ości i granice.

jjęć

ujęcie

tak

złożonego

w ieloaspektow ych.

Z

faktu

tego

•eligii przyczynia się na swój ;ię

dom agać

je st rego,

ja k

to

ogizujących, lego,

jednego się

z

dzieje

jed n y ch

przy

'ilozoficznego

i

jak o

różnego lub

podejścia

za

je s t

każde

z

relig ia,

1) E lem entarnym zdrow orozsądkow ego

Tym

je d y n ie

rodzaju

podejść

bardziej

nieuzasadnione

naukow o

upraw om ocnio-

podejściach

historyzujących.

upraw nione,

w ielu

w ym aga

lepszego rozum ienia i nie m ożna

scjentystycznego

teologicznego

jak im

skrajnie

W yrazem

socjo-

restryktyw -

je s t

nieuznaw anie

chociaż

natu raln ie

podejść różne

od

;m pirycznego religioznaw stw a sposoby badania zj aw isk religijnych. Od

czasów

itaw iano Izisiaj

w ysoko

w

się to

-

Sokratesa,

system ie

nie uw aża się jej

lostrzega f a k t" ,

starożytnych

i

P lato n a

h ierarch ii

zw iązek

podciągnąć

go

m iędzy

pod

A ry sto telesa

w artości

za w arunek konieczny

istotny

i

ogólność

poznaw czych.

Chociaż

lub w ystarczający naukow ości,

uogólnianiem

uogólniającą

-

i

wyj aśnianiem :

praw idłow ość

w yjaśnić

(ogólne

dysponuje

człow iek

typem w

gijnych

we

relig ii

cyjnym )

m echanizm em

topoglądu

w łasnej

w yników

praktycznego

w yniku

kulturze

oraz i

selekcji:

(głów nie

odrzucania badań

niepełna,

mało

w szystkim

zrelatyw izow ana

krytyczna, do

kręgu

na

innych w iedza

lub

nad ta

w łasnej

osobista poglądy kultury.

ma

do

osób.

zastanego, którym i

w łasnego

dużego

w iedza

je st też

dla

(in tu i­ św ia­

znaczenia

sprzeczne, Stąd

re li­

tylko

w stępnym do

w

swoj e

zjaw isk

N ie

je s t M imo

dokonuje

relig ii,

sferą

mieć

p rzy b iera

każda

i

przyj -

m ogą

i

się

w łączania

religią.

to leru jąca

które

tem at

tym

danych

człow ieka

in teg racja

ze

reli-

respektując

których

kontaktów

inform acji

św iatem

w iedzy

się

nauk

w ładz

odw ołująca

p raktyczna

heurystycznego)

rzchow na,

z

w iadom ości

osobistych

ogólnikow a naukow ych

strony

w iążą

w ierzyć

danym

hum anistycznych

wzbo-

m etodach,

ujęć

chce

naukow ości,

nie

relig io lo g iczn y ch

w arunkach,

p ostaci,

j eszcze:

likw idow anie

in teg racji się

sobie

isto tn e

tych

poznaw czych

in teg racja

zasobu ogólnych

badacza

ta

k ilk a

je s t

badań z

- ja k

treściow ej

raz

przez

(m aterialnym ),

podstaw ą

reguły

m ożna

stanow i

każdym

podobnych

naukach do

relig io lo g iczn y ch

do

drugim .

aspektów

psychołogizujących

redukcyjnego

w idzenia

sposób do jej

podporządkow ania

traktow anie

kulturow ego,

punktu

Z

natura

dość

W

który

j edności

one

środow isku

naw iązanie

Podkreślm y un ifik acji

dośw iadczalnie

w zasadzie się

jprzyw ilejow aną, to nie należy zapom inać, że w m iarę w szechstronne i obiek-

nauk

się

ujm ow anym ,

je s t

w yników

przedm iocie

poniekąd

zajm ują

ogólniejszą.

przez

Podstaw y

pytaniach,

że

że b adania przeprow adza mow ane

sposobów .

religiologicznych,

N atu raln ą

fakt,

ich

redukcyjnej

i danych w yjściow ych.

tru d n o ści 9 .

giologicznych

syntezę

w iele

religii.

staw ianych

założeniach

określone

badań

w idzenia

w

na

i

zaw ężającej,

plu ralizm u

celach,

się

nauk

ona

samym, o

aspekcie

oże

uw aża

przedm iotu, którym je s t człow iek i jego w ytw ory. w ych

m

upatryw ano

hum anistyki,

pozycją

obrazić

w

ostatecznie

tę

niedorozw oju)

szczególną

Teorie

ontologicznych

bow iem

(odrzucić).

staw ianych

św iata.

oparte

Integ rację

i założeń

w ielość

obrazów

religioznaw ców )

sfalsyfikow ać

osobliw ość

u tru d n ia

m etod

epistem ologicznych

nie

kryzysu

podejścia,

teo rii

przez

m etodologicznych,

całkow icie

zw eryfikow ać

szkół,

ideologicznych.

w spółw ystępow anie

hum anistyczne

za

stylów ,

29

p o w ie­ a

przede

uogólniony

obraz relig ii otrzym any na jej podstaw ie m a n ik łą w artość poznaw czą. 2) M ałą

w artość

m etodologiczną,

chociaż znaczną

doktry n aln ą

i

o gólno­

k ształcącą, m oże m ieć typ syntezy słow nikow o-encyklopedycznej 1 0 . P olega

praw o),

ogólność ceni się głów nie za to, że pozw ala dostrzec zw iązki m iędzy różnym i ilem entam i N

czasach

ako

w iedzy

oraz

now ożytnych

unifikację

na

samymi

gruncie

E inheitsw issenschaft,

unified

natem atyki,

poprzez

fizykę

fizykalizm )

w ystąpił

w

lap),

projektując

Jn ifie d Science.

zjaw iskam i

integrację nauki

tylko

lub

też Z

zbudow ania

psychologii XX

ujaw nić

(przyrodniczych)

w iodącej.

science) do

początkach

częściow o

nauk

i

w ieku

zrealizow aną

ich

pozorność.

pojm ow ano

program em w szystkich

socjologii logiczny

-

nauk

na

-

w zór

em piryzm

In tern a tio n a l

często

jed n o liteg o

(R.

od

fizyki Car-

E ncyclopedia

of

„Integracja nauk wymaga znajomości zasad jednoczenia i celowo skierowanego wysiłku. Zróżnicowanie i specjalizacja przebiegają bowiem bardziej spontanicznie niż unifikacja. Przede Wszystkim trzeba poznać filozoficzne podstawy integracji, jak np. ontologię przedmiotów nauki, teor'? wartościowego poznania i typologię wiedzy. Należy również zaznajomić się z metodologicznymi i organizacyjnymi warunkami, które ułatwiają integrację. Stale zaś wypada Aleć przed oczyma wielowarstwowość tudzież wieloaspektowość procesu unifikacji" [S. "'miński 1992 s. 275 n.]. Przykładem słownikowej integracji wiedzy o religii jest 16-tomowa The Encyclopedia "/Religion [1987] wydana przez M. Eliadego oraz Lexikon der Religionen [1987] wydany przez ' Koniga i H. Waldenfelsa.

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

o

}0w ych

na na stosunkow o m echanicznym zestaw ieniu n ajw ażniejszych em pirycznych teoretycznych

rezultatów

w szechstronnej i

naukach

i

badań

w yczerpującej

religiologicznych.

ałościow ej

perspektyw y,

dadom ości.

Poniew aż

ia,

i

m etod

O sobno

bez

której

korzysta

języków ,

nad

relig ią

inform acji

z

in ten cją

tem at

w ziętej

staje

takiej

bezradny

tu

sw obodnie

się

kom pilatorską

d ostarczenia

aktualnego

syntezie

czytelnik

się

otrzym uje

na

z

stanu

b rak

na

w obec

różnych

badań

bogactw a

punktów

m ozaikę

ogół w idze-

w zajem nie

nie

ow iązanych, niekiedy niespójnych w iadom ości na tem at religii. 3)

Inny

charakter

/pologiczna yć

synteza

(poszukiw anie

prostym

resztą

ma

W eberow skich

zsum ow aniem

w yobrazić),

aśw ietleniem

lecz

m iarę

pojętym

cystaniu całej(?) dostępnej /p

syntezy

bliski

rzeprow adza ącej

się

kategorie jaw isk

te

je s t

pełnym

w yjaśnieniem )

syntezie np.

religijnych.

się

Z

„faktu"

filozoficznej.

po jęcia

sa c ru m -p ro fa n u m , traktuje

któ ra

relig ii

nie

chce

to

sobie

(trudno

(w szechstronnym

ponaddyscyplinarnie

pilotującej),

relig ii,

idealnych),

teo rii

porów naw cza,

i

relig ii,

przy

wyko-

pow odu

w spólną swej

U nifikację gruncie

objaw ienia,

h ierofanii,

jako

na

idei

m onoteizm u,

m agii,

m itu,

perspektyw ę

ogólności

doktrynalną

pewnej

ew olucji

w alki

klas

w yjaśniania

kategorie

te

wioitp.

całości

m ogą

W obec robec auka

tego

typu

każdej

prób

szczegółow a

ólow ych)

nie

je st

akresow ej

lub

oktrynalna

nie

digii,

lecz

syntezy

(żadna

parcjalna

zdolna

- ze

treściow ej zapew nia

ani

poprzestaje

na

ex

generalizującej: teo ria

w zględu

syntezy

podobne

relig ii na

częściow o

definińone

gruncie

partykularność

w szystkich

ujednoliconej

na

zastrzeżenia, ja k

badań

teo rii

po d ejścia

nad

relig ii,

nauk

imej

uogólniająca

perspektyw y

> gicznej. ukcyj nym. )żne m mie

badaw czej

P rzedstaw ia

tdukcyjnym

się

Poniew aż

w

ona

i

inaczej

przy

różnych

„dodaw alne"

jednego

z

poszczególnych

naukach

badań

in terdyscyplinarnych

kom petencji

w

problem ów

lub

w

buje

się

np.

Na

gruncie

n ien ia

z

gicznie

biorąc,

logicznie

przy

podejściu

hipotetyczno-de-

być

m oże

bada

w yniki

są

się wza-

kom patybilne),

aspektów

politycznego

itp.)

relig ii lub

lei pilotującej do rangi najw ażniejszego - lub naw et jedynego i ostatecznego czynnika religiotw órczego je s t m etodologicznie na gruncie nauk szczegó-

natury szereg

prow adzonych

Z

upraw ianiem ja k

mało

doktrynalna

dydaktycznym

postaw ie

nym

term inów

relig ii

i

term inów .

brak

pogłębionych je s t

w ykładzie,

stan badań

będziem y

teoriam i N ie

w

natom iast kiedy

p ró ­

naukach

re li­

teo rii

przez

w ystępujących

będzie,

relig ii

m ogą

badacza

w

do

czy­

parę

zdań

w

św ia­

w

b łę d ­

podłoże

relig ii

teoriach

lub

jak o

sens

m etodolo­

znaleźć

m ieć

w obec

różnych

m ieli

konstytuującym i

(rów nież)

rozbieżności

zajm ow anej

zaw sze

relig ii,

sposób

różnych

R ejestrow ane

topoglądow ej

znaczeniow o

tożsam ych. 4)

P raktykow aną

uznaw anej

obrazu

niekiedy

relig ii

w danym

je s t

przez

czasie ja k

-

zgodnie

h isto ria,

z

synteza

m etodą

(generalizująca?)

w

i

„m etodą

relig ii

[1978b]

paradygm atyczną

stylu",

k tó ra

ram ach

zin te­

dyscypliny

sposób p odejścia do

k tó ra cieszyła się w pew nym

naukow ą"

psychologia

W aardenburg

uzyskiw ania

za podstaw ow y. N adzieje na u jęcie in ­

nauką (lub m etodą),

uznaw aną

socjologia

now ym

relig io lo g ó w

czasie za kluczow ą, tj. tak iej, której

„w

ich

o

porów nyw aniu

sprzecznych.

b raniu

nauk

definicjam i

nich

relig ii

m etod,

ekonom icznego,

w

swą

relig io lo g iczn y ch

(i

w ielom a

w ystępujących

u traciła

m etodo-

1994],

poruszanie

przedstaw ić aktualny

szczegółow ych

relig ii

je d n o ści

do lecz

g iologicznych nad relig ią i ich wyniki.

w ybiórczym , tej

w yniku

co

religiologicznych.

Synteza

w

szcze-

ram ach

K am iński

w

się określone niebezpieczeństw a,

tegrujące w iązano zw ykle z

do

teologicznych) interdyscyplinarna,

d y letanckie

m ożliw a

syntetycznie

lub [S.

tryw ialności.

rozm iarach

J.

w

w iążą

dziedzinie,

pow tarzanie

ograniczonych

D zisiaj

tradycyjnym

party k u larn y ch

pew nej

religii.

podejściu

naukach

z

autonom icznie

w

(ponaddyscyplinarnie)

nauka

badań

d efin icji

tylko

żadna

podejm ow anych

ani jednej

zasady

Popperow skim

i korzysta

socjologicznego,

m ożliw a

przestrzeg an iu

naturaln ie

chociaż

(ekstrapolacja)

)sychologicznego,

bow iem

poszczególnych

form alne

nieprzekładalne,

je s t przy

(ekstrapolującym )

przedm ioty

odniesienie

integracja

(filozoficznych

bow iem

relig ii uw aża się z pew nych w zględów

-

się

in terdyscyplinarnie

Synteza

dość

dokonuje

żadna

lociaż liczącym się z różnorodnością jej przejaw ów obrazie religii. Ściśle

istnieje

religią.

zharm onizow anym ,

i

rozstrzygnięć

N ie

grow anego

u n ifikacji m ożna w ysunąć

(indukcyjnej)

relig ii-

nabyw ać

harakteru częściow o lub w ręcz filozoficznego.

uspraw iedliw ione

w cześniejszych

w yczerpującym )

na ten tem at w iedzy. Ze w zględu na ogólność ten

niekiedy

(kategorii

śm ierci

historyczna,

typów

poszczególnych

w

(szeroko

doktrynalna:

nie

30

uw aża,

rolę,

unikając

-

lub

szczególnym

pow ażaniem ,

fenom enologia że

trad y cy jn a

ustępując

po d ejścia

i

typologia

fenom enologia

m iejsca

fenom enologii

norm atyw nego,

chce

badać

„żywe" relig ie w ich historycznym i kulturow ym kontekście. Th. nauce

P.

van

o

relig ii",

Porów naw czym , neutyce, wanej

jak o

B aaren

integrująca którego

k tó rą

a

U.

nauki

nie

o

religioznaw stw u

"Funkcja

jego

polega

w zięciem

porów naw czym ,

1 religijnego człow ieka".

na

się

do

relig ii, F.

m etod

żadnych i

do

religioznaw stw em

w

W halinga

porów naw czem u

środkiem

lub

„system atycznej

fenom enologii

podejściom

W edług

koordynow aniu jak o

p rzypisuje

fenom enologią

h isto rii

pow iązanym

religii".

red u k u ją

in teg ru jącą

też

[1984]

w zajem nie

przypada

m etody

funkcję

nazyw a

K ing

trzem

„integralnej

[1973]

ram ach [1984

s.

(co m p a ra tive innych

kierow aniu zrozum ienia

nauk

ogólnym trad y cji

i

herm e­ p ro p o n o ­ 27]

rola

religion), o

religii.

p rzed się­ relig ijn y ch

I

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

5)

W

ęsto

z

przeszłości filozofią

:rspektyw y 'cia

nadzieje

[R.

na

Ingarden

całościow y

1936].

ściśle

filozoficznej,

która

codziennego"

oddzielonych

od

ezadow olone

z

partykularności

i

Także

spójny

dzisiaj

pozw oliłaby

siebie

sw ych

obraz

p o dkreśla na

dziedzin

potrzebę

sięgają

dziś

i

przypisuje

rony

być

iłow ych 'mi

sobie

nauk

aje

ona

yniki

sposobem

zastępow ać częściow o

badań

nauk

jako

em piryczne

bogactw ie

zjaw isk

objaw iającego

znow u

po

dane

do

p artykularnych

te

dopełniać

oraz

jej

ich

zbudow anie sposobów

konsekw spólny

uniw ersalnej

b adania

i

teorii

c)

> lega id

na

prostej

relig ią

yjaśnienia a

ona

się

do

jed n o liteg o

aspektów

przez

to,

(zasady

szczegółow e

że

m etateoretycznej

kładzie

nad

szczegółow ych reflek sji

zjaw isk

religii.

stwo

(ujęcie

istoty

sens.

m iejsce

redukcji

nauk

ligijne

nie

relig ii

w

całości bytu

religioznaw czych

tylko

w

aspekcie

do

i życia

filozofii

ludzkiego.

relig ii,

najogólniejszym ,

N ie

gdyż

lecz

ta

naukam i badaspełi

podstaw y ich

filo-

m a tu

mowy

zjaw iska

rów nocześnie

istotnie

żnym , ja k się tu pow iada - ogólnoegzystencjalnym [S. K am iński 1982a 86].

U znanie,

ującej

zem aw iające m adto ikonuje

że

podstaw y za

przejście się

w

tak

pojęta

szczegółow ych takim

filozo fia badań

postępow aniem

od

filozoficznych

drodze

(logicznego)

relig ii nad racje

założeń

rzeczyw iście

relig ią,

nie je s t

same do

w nioskow ania,

gdyż

i człow ieka.

Z

w yjaśnieniem

Bóg

teo lo g ii

kocha Bóg

coś tego

relacji

człow ieka

- a nie

punktu

w i­

religijnej

i

pragnie

człow iek

są

i

rzeczyw iście od j ego

- je s t tym,

sposobam i odpow iedzi

prób w

każdym

literatu rze

upraw ianie

badań

nauk

relig io lo g iczn y ch

szczegółow em u.

(generał

anglosaskiej

typu

integracji

o f religions),

religioznaw stw a

religiologicznych

ogólnego

rodzi

m oże

jak o

określone

się

re li­

„relig io zn aw ­

(allgem eine

niem ieckiej

science

pojaw ia

T erm in

R eligions­

m ieć

różny

odrębnego

(nad­

problem y

m etodo­

religioznaw cy

religioznaw stw a ,

ogólnej M.

sami to

w

teo rii

E liadego,

tendencją

do

ich

nie

ogólnego badaniach

religii.

In ten cja

który

starał

syntezy.

jak o

w ydzielonej niekiedy

łączyć

je d n ak

szczególnie

w idoczna

p rzegląd

np.

p odejście

w

pracach

em piryczne

różnych

typów

autom atycznie

z

syntez

strony zebrany m ateriał faktograficzny i teoretyczny na tem at struktury,

w iedzie

u n iw ersy ­

d ostarczenia

sam a istoty,

nie

dyscypliny

u p ra­

religii.

relig ii - dziejów ,

szczegółów

propozycj ą

in ten cja

szczegółow e

pokazuje

z

religiologicznych, Z drugiej

sum a

w prost

pojaw ia się

taka je s t

się

Jak

w ystępow ali

funkcji różnych relig ii

do

- dom aga

teo rii

się jak o ś

upraw om ocnionej ogólnej teo rii religii. teo rii

religiologicznych. dygm atem bardziej relig ią

u praw iania dziełem

relig ii

Z godnie nauki

tw órczego

potw ierdza,

że

dostarcza

z

na

Popperow skim globalna

ducha

w ielkie

niż teo rie

swój

sposób

każda

z

dyscyplin

hipotetyczno-dedukcyjnym

in terp retacja „ołow iu" relig ii

zjaw isk

em pirii.

relig ijn y ch

H istoria

badań

O pierając

się na

w stępnym ,

inte-

gabinetow i",

próbnym rozum ieniu (przedrozum ieniu) relig ii, które zaw dzięcza swej edukacji

w teren ie

em pirycy.

nad

„badacze

gdyż

pracujący

je st

głów nie

d ostarcza

a nie

p ara­

tw orzyli

oczyw iste,

są natury

tw ierdzeń

że

przeciw staw iane

spotykany

i

C ząstkow ych

bada

św iata

się

istnienie

relig ijn y ch (B iblia)

m oże pow iedzieć

dopełniającym

św ietle

przeprow adza

logiczne.

teckiej

> ficzne założenia. N adaje ona jedność badaniom relig io lo g iczn y m przez to, u stała

do

relig ią

tw ierdzeń

teo lo g ia

stw ierdza, W

ogólne,

Przy

rzędnego)

w iania

relig ii)

relig ii)

dostrzega i ujaw nia

B oga

je s t

kiedy

ogólne",

badań

(uniw ersalizm )

relig ijn y ch ,

poznaw ania

lecz że

nad

tylko

stosunku

k ontekście

w issenschaft)

nie

Swą integ ru jącą rolę

ontologiczne sposobu

religią,

filo zo ficzn a

najogólniejszego

(w łaściw ości)

w artościow ego

badania

synteza

w yników

do

ze szczegółow ych nauk o

tylko

listem ologiczne >d

generalizacji

zm ierza

cząstkow ych

nie

relig ii

sprow adza

lecz

'ch przez każdą

filo zo fię

(indukcyjnej)

ani nie

ligioznaw czym i,

realisty czn ą

że

nad

sytuację relig ijn ą, a h istoryczne relig ie

W

C hociaż przez

oraz praw dziw ość

się,

szczęśliw ości.

gioznaw stw o

ligii. Proponow ana

badań

chrześcijańskiej. Z akładając

-

em pirycznej

aspekt

B oga

relig ii

inicjuje

szczegółow ych

teo lo g ii, zw ykle

człow ieka na to (po-)w ołanie Boga.

pozo-

uw zględnia

podlegać

dostrzec na

który

poniew aż

zbadania

teo lo g ia

w iecznej

R ów nocześnie

tem at

A bsolutu,

szczew łas-

na

strony

jednej

w yjścia

się uw aża

dzenia z

nauki

m uszą

chce

ona

w ażnego

w yników

punkcie

drugiej

pozw oliłby

w szystkich

w

problem ów .

w nioski)

który

Chce od

szczegółow ych,

relig ijn y ch

(konstytutyw ny), - podstaw y

z

rozw iązyw aniu

em pirycznych

W

relig ii

dysponuje

nauk

m troli. oni

gdyż

od

(w yprow adzane

relig ii.

gruncie

teologicznych,

szczegółow ych nauk o reli-

(autonom iczna)

w yjaśniania,

w

zależna

sncje

podstaw ow y

ich

-

do

filo zo fia

niezależna

religiologicznych, i

nie

stosunku

realistyczna

m etodologicznie

danym i

lociaż

tzw.

w

na

„św iat

L tegorie i m etody filozoficzne. S pecyficznie u n ifikującą funkcję

Integ rację w yników

rów nież

społeczne,

w

N auki

6)

w iązano

się

w łączenie

nauki.

w yników ,

św iata

31

filozoficznej, naukow ych

chodzi

o

omy poznania, lecz w drodze intelektualnego harm onizow ania obu podejść.

różne

nie po11 Por. stanowisko W. Tylocha [1984 s. 266]: „Ogólna teoria religii (jako jedna z dyscyplin religioznawczych!) zajmuje się istotą, strukturą, genezą, funkcją i prawidłowościami w rozwoju reIigii, jako postacią społecznej świadomości, jak również jest zainteresowana relacjami między religią i innymi formami społecznych relacji".

NAUKA WOBEC RELIGII

irudycji,

religioznaw ca

staw ia

rzynajm niej

pow inien)

Isyfikacji).

U praszczając,

eczowo

i logicznie

pytania

i

uzyskuj e

em pirycznem u

w

suma

św ietle

WIELOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK O RELIGII

odpow iedzi,

testow aniu

odpow iedzi

ogólnej

które

(w eryfikacji (tw ierdzeń)

idei w iodącej

poddaje

lub

lepiej

uporządkow ana

(hipotezy) tw orzy

teorię

ligii. Przez religioznaw stw o ogólne rozum iano: 1) rodzaj

dydaktycznego:

;ściow ego dnienia h

w prow adzenia

w stępne,

ogólne

ja k

w yniki,

zacyjne

i

studium

dzieje typy

badań

i

m etodologicznego

relig ii, nad

definicje

gdzie

relig ią,

relig ii,

m etodyczno-dydaktyczne

om aw ia

typy oraz

i się

nauk

pew ne

za-

religiologicznych,

dyskutuje

(prezentuje

częściow o

spraw y

podręczniki,

orga-

słow niki,

bliografie); 2) zbiorcze

określenie

w szystkich

dyscyplin

relig io lo g iczn y ch ,

które

łączy

spoiny przedm iot m aterialny; 3) odrębną tdań

(obok

zajm ującą

isadność

tak

oznaw stw a

innych

się

nauk

religią

pojętego

na

znane

też

ligia

czy

Ldań

religioznaw czych je s t

istnieją

m ane

w stępnie

m kcie

dojścia

za

celem

tylko

pytanie

się

o

konkretne zaw sze

relig ijn e, ogólne

o

w

sposób

relig ii

m oże

Trudno

od

religii:

i

w

lub

czy

reli-

w yjścia zjaw iska

form ułow ać

n atom iast

od

istnieje

punkcie

dokładniej

pow inien

sobie

relig ii,

zależy

re lig ie ? 12 C hociaż

religii.

dziedzinę

relig ią,

istn ien ia

relig ia,

i istoty

odróżnieniu

konkretną

konkretna

badacz

dyscyplinę

zrozum ienia

ogólnego,

zajm ującego

skądinąd

tezy

ogóle

religioznaw stw a

szczegółow ego

Ipow iedzi

relig io lo g iczn y ch )

w

w

przedstaw ić

eligioznaw cę ogólnego", który byłby fachow cem od każdej religii; 4) w yróżnioną

naukę

religiologiczn ą

o m p a ra tive

religion),

histo rię

órej

się,

dostarcza

sądzi

ligii.

Poniew aż

ka

przybiera

'..

E liadego).

)gólnień, >staw ę iżda

dla

idaniem

chodzi w

na

o

I

ogólna

w ysoce

„faktu"

nie

tw ierd zen ia

(w

teoria

-

dla

tem at

do

szerokich

klasycznej

per

se

relig ii,

charakter

tego,

co

taka

pozostaje

zależna

nauka

abstrakcyjnych

filo zo fii

nazyw a

do

(przypadek

w eryfikacji,

filozoficzna,

co

rozum ienia

k ry p to filo zo ficzn ą

em pirycznych

św ietle je s t

na

porów naw cze

relig ii

perspektyw y

postać

w prost

religii

teoretyczny relig ii,

religioznaw stw o fenom enologię

przechodzący ma

chociaż te o ria

ogólne

partiach

R eligioznaw ca których

-

lub

najw ażniejszej

bardzo

pew nych

filozoficzną.

bardziej

zględu

że

relig ii

zajm uje

relig ii)

to

jed n ak

nie ze

się

upraszczająco

od

ogólniejszych

dożeń filozoficznych; 5) doktrynalny

w ykład,

erudycyjnie

tu i

o

zbierający

i

podsum ow ujący

iedzę na tem at relig ii, ew entualnie harm onizujący ją za pom ocą pewnej idei.

12 Por. punkt poświęcony sporowi o przedmiot i metodę religioznawstwa.

dostępną

w ykład

spójną w izję

teoretycznego

taki

jednoczy

relig ii,

m ateriału

nie -

w ykładu

są

w iający

ten

erudycyjnej

relig ii

typ

historykiem , itp.,

je ż e li

przypadkow ego

zw ykle

zestaw ienia

jeg o

reflek sji nie

koncepcji

szczegółow ych badań nad religią.

przedm iot

m aterialny,

- z pow odu

ogrom u

przybliżonym

w yznaczone

psychologiem , p raca

w spólny

m ów iąc ju ż

o jego

takiego dobrym

m etodycznego,

w

D ydaktycznie

naw et

nad

relig ią

się

i teo rii

m usi

etnologiem ograniczać

relig ii

lub

ale

G ranice

R eligiolog być

trudno

em pirycznego

w yczerpaniu.

konw encjonalnie.

socjologiem , ma

32

u p ra­

rów nocześnie

i

fenom enologiem

do

kom pilacyjnego,

(w ybranych)

w yników

Spór o przedmiot i metodę

6

•

a) P ytanie

o przedm iot nauk relig io lo g iczn y ch je s t w ażne, bo

zależy

ich

rozum ienie.

badań

je st

uw arunkow ane

U znanie

badań

m.

in.

nad

relig ią

posiadaniem

za

w yróżnionego

nom icznego) przedm iotu, a w ięc odpow iedzią na pytanie: W pytaniu o przedm iot nauk relig io lo g iczn y ch różnić

w stępnie

w spólnego

dw a (chociaż

przedm iotu

religiologicznych badań

o

religioznaw czych,

zw anego

istnienie różnego

(form alnie)

czy

(au to ­

1988] m ożna od­ chodzi o istnienie w szystkich

przedm iotu

od

dziedzinę

„co to je s t religia?"

m aterialnym )

w yróżnionego

odpow iedzi

w łasnego

[B. G ladigow

pow iązane) zagadnienia:

(tradycyjnie

czy

od

autonom iczną

nauk

em pirycznych

pozostałych

nauk

religio-

logicznych? Czy obok tego, czym zajm ują się em piryczne nauki o relig ii, ja k socjologia istnieje

i

coś

psychologia jeszcze,

religioznaw stw a w ięcej

należy

relig ii

oraz

ew entualnie

m oże

np.

być

co

ogólnego? do

W

filozofii

przeszłości

relig ii,

filo zo fia

w łaściw ym filozofow ie

teolodzy

-

i

teo lo g ia

przedm iotem

że

uw ażali, do

relig ii,

odrębnego że

teo lo g ii

to

coś

relig ii,

a

fenom enolodzy - że do fenom enologii religii. D w ie m. in. pułapki czyhają na badacza

religii:

dostrzeganie

tylko

branie

za

relig ijn e

zjaw isk,

które

„św ieckich"

treści

w

zjaw iskach,

przedm iotem

badań

religioznaw czych

nim i które

nie są

są,

oraz

autentycznie

religijne. D yskusje czątków

nad

system atycznych badań nad religią.

C hociaż

sięgają

religiolodzy

sam ych

po­

zgadzają

się

na ogół co do tego, że badania nad relig ią łączy w spólny p rzed m io t1, kryzys Aentyczności w spółczesnego Wla mu

się

niekiedy

religioznaw stw a polega m.

w yróżnionego

przedm iotu

[J.

S.

in.

na tym ,

Jensen

1990].

że

odmaR elig io ­

znaw cy zgadzają się, że znalezienie dla religioznaw stw a, jak o autonom icznej

„Szczególna istota i właśnie charakter faktów religijnych jako takich daje im prawo bycia Przedmiotem osobnej nauki" [R. Pettazzoni 1974 s. 161]. „W rzeczywistości tym, co jednoczy uki o religii, AB), jest tylko przedmiot: religia, przedmiot niezmiernie bogaty i złożony, Orego nie da się wszechstronnie ująć w jednym typie poznania" [Z. J. Zdybicka 1987 s. 288].

SPÓR O PRZEDMIOT I METODĘ

NAUKA WOBEC RELIGII

dziedziny

badań,

ujm ow ałyby łatw e.

takiego

specyficznego

się inne nauki i który

„M amy

dyskusjach

dzisiaj

do

czynienia

filozoficznych,

lecz

(form alnego)

przedm iotu,

którym

nie

pozw oliłby na jeg o

w ydzielenie, nie je st

z kryzysem

relig ii,

także

w

pojęcia

sam ych

badaniach

nie

tylko

religioznaw czych.

on

przez

«religię»

oraz

-

po

drugie

-

ja k ie

fakty

co

do

w łaściw ego

że nie m ożna w ykluczyć zjaw iskam i, religię religia m ieć i

oprócz w iele

w yrazić

3.

które

nie

im itują, ja k

m ają

np.

innych

religie

postaci,

na

za

w iążąc

F.

osobliw ie

religioznaw czych

relig ijn eg o ,

spraw ia,

form

relig ijn o ści

które

człow iek

tylko

(tra d itio n a l

próbuje

przeczuw aną

W haling trzy

lecz

funkcjonalnie

(secular religion). Z w łaszcza że

św ieckie

niejasno

s. 43-47].

badań

iż nauki relig io lo g iczn e będą się zajm ow ać

charakteru

tzw.

tęsknotę

1979

znaw stw o,

sytuacji,

zorganizow anych

swą

Schm id

przedm iotu

[1984

m oże

transcendow ać

rzeczy w isto ścią

s. 440 n.]

dziedziny

religion)

siebie

absolutną

uw aża, że relig io ­

zainteresow ania:

człow iekiem ,

religii

je s t

skom plikow ane co

najm niej

z

dw óch

lub

relig ia

obejm uje same w sobie złożone fenom eny oraz pow iązana je s t relacjam i z ca­ łością

kultury.

Istnieje

transcendentna, naukow ym , nalizujące

po

prostu

badania

św iętokradztw o. -

m ów iąc

m etodom i

pogląd,

nadprzyrodzona religii

M ocne

językiem nauk

dla

nich

relig ia m a

dlatego jako

podkreślanie,

W ittgensteina:

iż je s t

n iesie

(m etodologicznego

charakter

w ym yka

nie istnieje.

traktow ano

szczegółow ych,

niew rażliw ości

że to i

Z

się

tego

targ n ięcie

relig ia

ze

punktu się

stanow i

odrębną sobą

m isterium ,

em pirycznym

grą

w idzenia

na

zjaw isko

języ k o w ą),

na

krytykę

rac jo ­

sa cru m

sferę

niebezpieczeństw o

im m unitetu)

je st

m etodom -

kanie

dejściach badać

z

itp .3 tj.

i

historycznych,

które

m etodą

h isto ry czn ie

w ątpliw ości sądzić,

że

że

zajm ują

się

skom plikow ane.

Co

(relig ijn eg o )

czasów

z

św iątynię

egipską,

szczepu,

socjologa

niedostępne

się

relatyw izm u

nom icznej

w prost

ficzny

łączy etnologa

przeżycia relig ią

w yodrębniony

M ocne

teo lo g ią

i

naukam i

gicznym

a

opisow ym

przedm iotu

sw ych

badań,

p o j­

m iędzy

sposobem

badania

relig ii

a

rozum ieniem

osób

w ie­

w

ję zy k i

często

i

zw rócona

da

się z

po­ się kon­

am bicją

nauki

o

ja k

to

relig ii

praktyki

badania,

Trudno

społecznym i, p o dejściem

się na

m iędzy

u

afrykańskiego

koptyzm u, by

religioznaw stw o m ieć

je s t

te

psychologa zajm ow ali

nie

au to ­ specy­

zam ierzone

-

się teologiczną

religii.

M etodologiczny

ona [D.

-

ma

a staje

norm atyw nym

społecznych

tekstu

starożytną

o istn ien iu jednej

em piryczną, że

m ogą bardziej

in terp retacją

tw ierdzić,

fenom enologii

tym ,

nauk

że

sytuacje

pogrzebow e np.

mniej

którzy

rekonstruującego

m ów ienia

m oże

być nauką

zarzuca

je d n ak

strukturę

do

n astręcza

relig ii,

zainteresow anego

podkreślanie,

polega

Są

archeologa

m istyków ? to

relig ią,

zakleszczona

m iędzy

podejściem W iebe

1981

te o lo ­ s.

55].

U w aża się, że przedm iotem zainteresow ania em pirycznych nauk o relig ii nie

m ując rów nocześnie religię jako sferę tego, co transcendentne, sacrum . Chociaż

spot­

postaw y

zajm ow ały

filozofów

religijnym i.

społeczną

przedm iot ono

się

lub

badającego

w ystarczało

broniła

autonom iczności

bezosobow ą

zw łaszcza

tak ja k -

chociaż

zajm uje

filologa

relig ijn e

i by

dyscypliny.

filozoficzną,

np.

ustalającego

rów nie fenom enologia relig ii (N. Sóderblom , R. O tto, G. van der Leeuw , H eiler) stanow czo

relig ie

religiam i,

H am m urabiego,

H istorycznie

relig ii.

że

było

badań

przeżyw ane

w ypow iedzi

Tak

a

ogóle),

najczęściej

pisem ne)

historyczno-porów naw czą

zjaw iskam i

religii,

filo zo fii

lub

religijnego.

fenom enologów

dylem at

lub

(w

religijność,

była

religia,

badaw cze,

dziejach

num ityczne,

sa cru m 2,

- przekonane,

p ro stu

i zjaw iska relig ijn e,

św iętą,

(ustne

po

trudności

B oga, relig ię

religioznaw ców

religioznaw stw o

historyków ,

lub

teologii relig ii

u konstytuow a­

uzyskania w iedzy ogólnej, np. o istocie religii.

co irracjonalne lub co najm niej pozaracjonalne? W tej sytuacji to, co sw oiste tylko

relig ie

istniejącym i

konsekw encj e, że p rzestaje

dane

i

rzeczy. W

w ym ieniano:

k u ltu

je st

praktyczne

nieskończone,

U w aga

języ k o w e

w idać em pirycznie relig ię przy założeniu, że je s t ona ex definitione sferą tego, byłoby

co

przedm ioty

obiektyw nie

k retnym i,

to,

i

z AktycznynAstanem

rzeczy w isto ścią

relig ijn e, obrzędy

analizującego

Jak

d efinicyjnie

relig io lo g iczn y ch

przedm iotów

(m ana),

siłę

relig ijn e

teksty

rzących,

nauk

teo rety czn e

n ie z godnym

człow ieka

sui generis

zew nętrzną.

określonego

fenom en relig ii, konkretne

osobow ą

zachow ania na

przedm iotem

w śród

P ow iedzenie,

pow odów :

przedm iotu

rodzącym

w szystkim

relig io lo g iczn y ch

transcendencj ą i przyrodą, je s t przede w szystkim badaniem człow ieka. B adanie

że

uproszczeniem

fakt relig ii,

określiłby jako religijne lub jako religię" [J. W aardenburg 1991 s. 30]. N iejasność

S tw ierdzenie, j est

przede

konkretnie

różnego)

nego teoretycznie przez teo rię, k tó ra j est w ynikiem przeprow adzonych badań.

w

[...] W łaściw ie należałoby pytać każdego badacza z osobna, co - po pierw sze, co rozum ie

rów nocześnie

34

(d efin icją)

samej

relig ii zachodzi zw iązek, pytanie o przedm iot religioznaw stw a tylko częściow o pokryw a

się z pytaniem

giologicznych w ym aga i

dojścia.

należy

odróżnienia W yjściow y

o definicję religii.

odróżniać m iędzy obiekt

od

pytania

przedm iotem pew nej

P ytanie o

definicję

badania

nauki

o przedm iot badań reli-

je s t

relig ii,

nauki dany

a to

z kolei

w

punkcie

w yjścia

(czy

raczej:

zadany)

w stępnie, nieostro i niejasno, różniąc się ujęciem od „tego samego" (chociaż

Popularne w religioznawstwie odróżnianie sacrum-profanum jestz punktu widzenia chrześcijaństwa mało przydatne, gdyż „świat" już jest rozumiany jakosfera uświęcona faktem wcielenia Syna Bożego. „Jeżeli uzna się żywotną religię jako swoistą, usensowniającą odpowiedź na pewną rzeczywistość, to wówczas badanie ludzkich kitencji, odgrywających tak ważną rolę w religii, należy do istotnych zadań religioznawstwa" [J. Waardenburg 1991 s. 182].

NAUKA WOBEC RELIGII

35 m ogą

być

-

transcendentne,

SPÓR O PRZEDMIOT I METODĘ

nieem piryczne

-

przedm ioty,

o

których

mówi

sama badana religia. N iełatw a religię

(w

definicji m.

in.

nym

je s t

rów nież

ogóle)

relig ii, od

czy

od

istniej ą

religijnych U ogólnione

abstraktem ,

którego

przysługujących zachodzących

sporze

realizuje

m iędzy

relig ie

w

się

i

(pozostającym i

zgodzić,

obejm ują postaw y

instytucjonalnych form ach

filo zo fię

w

re lig ii4.

układu

Jest

rów nocześnie

w

kultu

(relig ii)

p o staci

określonem u

ono

je st

antysubrelacji

pew nej

relacji

b) Poglądy z jednej

zjaw isk religijnych, dzięki której istnieją nie

tylko

istnieją

w pływ em różnym i

konkretne relig ie,

filozofii religiam i

re lig ie 6.

lecz

szczególna w spólna jak o ść

K onsekw entnie

pow inni

poszczególne

zjaw iska

niektórzy

coś

nom inalizujący,

są one relig ijn e - za teologiczną, głoszą, że

tylko

analitycznej zachodzi

coś takiego, ja k

w

religiolodzy

rodzaju

je d n ak

przyjąć,

relig ijn e

przyjm ują,

podobieństw a

itd.

że Pod

że

m iędzy

rodzinnego

(fa m ily-

-resem blances) w rozum ieniu L. W ittgensteina. P rzykładem

rozum ienia

przedm iotu

(do nauk em pirycznych) lub poszerzającym

(o

religiologicznych,

religioznaw stw o podkreślenia ;m piryczności którzy

zajm uje

się

em pirycznego sw ych

filozofow ie

badań. relig ii),

religijn o ścią, a nie charakteru

k ategorii

K rytykow ani przez nastaw ieni

na

zaw ężaj ącym

filo zo fię i teologię relig ii), je s t

spór o to, czy bada się religię czy raczej religijność.

ujęcie

Ci, którzy tw ierdzą, że

relig ią,

czynią

relig ijn o ści nich istoty

i

to

z intencją

tym

samym

fenom enolodzy (i zjaw isk

p odejście

najw łaściw szy sposób

ich

to

to,

i

nic

jej

postaw y

i

realizow ania. co

stw ierdza,

w skaźniki

re li­

o istocie

socjologiczne ma:

n ie ­

religijnych,

uw ażają, że ostatecznie badają samą relig ię, a nie pow ierzchow nie daną reli-

badania

historycznej zm ienności

pow iedzenie, nie

obok się

że

ro zlicznych w

m uszą

przesąd za

naukach

to

je szc ze

m etod

religii.

przyjm uje,

że

nie m a relig ii, je s t tylko

zjaw isk

i

relig ijn y ch ,

być

różnorodności, b adania

sposobu

ich

em pirycznych

relig io lo g iczn y ch ,

tak,

by

zm ieniały

em piryczne

i

racjonalne

przeprow adzenia.

C hodzi

(hum anistycznych),

istnieje

w łasna

się7. o

z

których

specyficzna

m etoda

religioznaw cza. P ierw sze gii:

generacje

teo lo g iczn ą

upatryw ali

religioznaw ców

i

naukow y

D zisiaj

w iem y,

zm ierza

do

że

fo to g rafia

charakter żadna

mapa,

badań

am bitniejsza

teoretycznego

lub

przyjm ow ały

w yjaśnienia

lecz

nigdy

w iania szej

sobie chce

zachow ać s-

98].

trw a

nie

m etody się

P ierw szem u

spór

raportem

sw oistości

i

zjaw isk

dystans,

w łaściw y

p o d ejściu

zarzuca

w

na

kontra

teoretycznie, m etodę

w

relig ijn y ch ,

opisow ości.

Za za

naukow em u ukrycie

istnienie

w ielu

lecz

eksplanacjofaktach, ja k

chociażby przez

postaci

że je s t

re li­

opisie,

S. M ajdański

hum anistycznej.

p o dejściu się,

ich

o „nagich"

[A. Bronk, o

b adania

religioznaw cy

poprzestaje

je s t zaangażow any

fenom enologicznej

bronić

krytyczny

nie

(doksografizm

czystym

zakończony

m etody

nastaw ieni

religioznaw czych nauka

fakt, że odbyw a się w określonym języ k u religioznaw stw ie

dw ie

historyczną. P ozytyw istycznie

n izm )8. N aw et opis nie je s t

badań

ich

przez niego

m ów ią n atom iast

isto ta relig ii po p ro stu nie

na

spraw iedliw ość

korzysta

istnieje

ludzkie, nie

różne

sposoby

relig ijn y ch ,

U stalane

są

strony ująć ich naturę (istotę, sw oistość, autonom ię), z drugiej oddać

obserw ow ać

- że

społeczne

postaw

ludzkich.

socjopsychologiczną

jak im i

religijność.

O gólnikow e

R eligioznaw cy

relig ii,

i

nom inalistyczne

ja k

k ateg o rią

cech

typow i

badań

ro zrzu t

zachow ań

skrajnie

czegoś takiego

czy

religijne.

przedm iotem

N aturalnie

to,

zjaw iska

w yjścia

bada

gijności

i

je s t

przejaw ów

indyw idualne

Z godnie z um iarkow a­

gicznych nie je s t religia w ogóle, lecz konkretne relig ie, lub lepiej: dające się lub

punkcie

religijność

oraz

socjolog

naukow e,

uw ażają tezę

w

np.

lub

„fakty"5

że

relig ijn e,

religiolo-

którzy

się

K iedy

że

zew nętrznych

przeciętnej

do przedm iotu swego kultu i w iary), przysługuje istnienie relacyjne. Trzeba

potrzeby

oni,

dotyczy

przez

postaciom

od

Sądzą dotyczy

konsekw encji

p o staci

analogicznie

bada

uzależn io n a w

w ierzeniach

relig ijn ej, jak o

ludźm i

je s t

relig ii

o uniw ersalia.

utw orzone

historycznym

w spólnocie

religioznaw stw o

O dpow iedź

celach,

relig ii

czy

istn ien ia

historyczne

pojęcie

w spólnie

stancjalistyczne:

religie.

określonych

treść

pytanie,

rozum ienia

tylko

o

religijnego.

na

(konkretne)

sposobu

stanow iska w znanym

realizm em

w spólnot

odpow iedź

ajjność. badanie

71

1995]. W p rzeciw sta­

pom ocą pom ocą [U.

p ierw ­ drugiej

B erner

relig ijn e,

1983

drugiem u

skryw aną w rogość do religii. D zisiaj

religioznaw cy

u znają

na

ogół

rów noupraw nionych

P °dejść do zjaw isk relig ii, zależnie od interesującego badacza aspektu i typu 4 „Termin «religia», jako pojęcie ogólne, wysuwa roszczenie do objęcia wszystkich listorycznych religii. Zakłada on, że we wszystkich poszczególnych religiach jest coś wspólnego" [F. Stolz 1988 s. 9]. 5 Ujęto w cudzysłów dla zaznaczenia, że nie chodzi o fakty w znaczeniu pozytywistycz­ nym. Uprawianie nauki nie jest bowiem zbieraniem „gotowych" faktów naukowych na sposób ■camieni rozrzuconych na polu. / 6 „Poszczególne religie nie są gatunkami w ramach pewnego rodzaju, którym byłaby właśnie «religia»" [U. Bianchi 1980 s. 23].

Należy odróżniać trzy sprawy: metodę badania zjawisk religijnych oraz wykładania i r stycznego wykorzystywania wyników. i . Pozytywistyczną naiwną koncepcję danych religijnych w postaci istnienia zewnętrznego 'ata zjawisk religijnych, które dają się obiektywnieobserwować, indukcyjnie uogólniać i y$t° empirycznie opisać, odrzuca F. Whaling [1984 s. 24 n.].

auk a

SPÓR O PRZEDMIOT I METODĘ

NAUKA WOBEC RELIGII

2 religiologicznych.

w yraz

ycznie

zdrow ia

próbuj e

R óżnorodność

i w ielość

i prężności religioznaw stw a

się

aplikow ać

każdą

sposobów

po d ejścia

[U. K ing

1984

m etodę,

k tó ra

s.

obiecuje

uw aża 143].

się

Prak-

interesujące

i

W

historycznej kolejności i

iografii), w stałym i

(nauk

na

społecznych)

gruncie

isychoanalityczną, różnicow ania kcyjnie

nauk

b yła nim

literaturze o

oraz

odnośnych

ostatnio

nauk

anglosaskiej

[J.

podejściach

irzedm iot

określa

m ianem

1987]

np. chce

cztery

histo-

się

dzisiaj

do

badań

F.

do

a

lierze

się

iolega

na

antynom ia,

z

ze

zw iązku

ścisłego

tym ,

akościow o laukow ą >rzez

-

naw stw o

m usi

się

z

tak

ozdarty więc

się

różny,

by

m iędzy

nie

tym ,

daje

się

w szystkie

inne

ym, ja k

oceniać

o,

co

więc

drugiej

się

strony nie

dał

się

on

co

dośw iadczane

a tym ,

kulturow e. za

m etodam i

do

i

w ew nątrz",

S.

relig ią

z

Cain

badać że

co

w

pom ocą

że

istotne,

nauk

reli-

lub

poza-

przyjętym

się

innych

zjaw iska

która

k ategorią

sui

zbyteczne,

nauk.

z jednej

pośród

em pirycznie.

relig ia

P roblem

a

(w

R eligio-

strony

zaj-

zjaw isk

relig ijn e

kul-

nie

m oże

R eligioznaw ca

działa

nie je s t obserw ow alna,

daje

się

obserw ow ać

religioznaw cy kategoriach term inów

polega

tak

rów nież

racjonalnych, ja k n ależących

do

poznanie

a

ja k na ująć

innego

fenom enologicznym

punktu

pozytyw istyczny się

za

zew nątrz",

tj.

osoby

scjentystyczny

zdystansow anym

podobnie

ja k

np.

m etodzie

filologicznej,

Jak

w

naukach

ma

łatw ego

i

jaśn iający m )

i

innych

inne

zjaw isko

h istorycznej, rozw iązania

odzew nętrznym

rów nież

opozycji

(rozum iejącym )

zabiegać o

harm onizow anie

obu

racje

i

Przy

odw ew nętrznym

założeniow ości

p o d ejściu

lub

czyli

inną

m odel

naukow ym )

lub

opo­

relig ii

„od

dostępne

psychologicznej.

religioznaw stw ie odw ew nętrznym

badaniem gdyż

badania nad

społeczne

w

m iędzy

podejść,

badań religiologicznych,

i

relig ii,

każde

spotykam y przesądzania

do

z herm e-

w yjaśnianiem

socjologicznej tak

wyżej

zalety.

z

albo,

dystans

program em

prostu

kulturow e

„odbadanie

badacza

odpow iedni

nad w łasną

obiektyw nym )

hum anistycznych,

radykalnego

religią:

ze strony

in.

W ha­

m etodologii

praktykującej. K onkurencyjny po

m.

adekw atne

fenom enologia) nam ysłu

ją

nad

że

tylko

(utożsam iany (tzn.

każde

-

w

k u l­

relig io ­ [F.

spraw a w iąże się głów nie

(„now a"

i

badań

w yraz

badań

1988]

m oże

rozum iejącego

w idzenia

i

zn alazł

zaangażow ania

w ypadku

ducha

m etody

nauk przyrodniczych,

m odeli

zapew nić

przeżyw aniem ),

zjaw iska przyrodnicze

Stolz

osobistego

W pierw szym

„od

zjaw iskiem

innych

problem u,

w yróżniający

pozaracjonalne,

inaczej,

być

religioznaw stw o okazuje

że relig ia w tym , badać,

ono

- nie-

takie

relig ii

religioznaw czych,

relig ia nie je s t

w yróżnionym i

aspekt

sw oistą

że

w ym aga

neutycznym

1984­

w iada

hum anistycznych

p rzestaje

Jeżeli

badać

ustosunkow ać

religijnym i

zjaw iska to,

rezultacie

relig ijn y ch

[F.

przyrodniczym ,

z

dziedziną

że

m etod nie

dwu

„odzew nętrznego"

naukom

się

tego,

i antynaturalizm em

w przeciw staw ian iu i

w spólny

antropologiczne,

badań

się

się

naturalizm em

badanych zjaw isk.

su i generis, czyli

dysponow ać

em piryczną.

dają

m etody

m etodam i

m usi

W

i

a

p rzeciw nie,

religioznaw stw o,

zjaw iskiem

autonom iczne

religijne

czynienia

przedm iotu

badanych

badania.

zjaw iskam i

urow ych, >yć

zjaw isk

to w ów czas

do

religia je s t

sensie) nauką

zj aw iska

ma

religioznaw stw o

m etodą

•eneris,

nuje

od

to

naukę

koro

że je ż e li

różną

;iologicznych,

którą

od

są osoby,

zw łaszcza

o f studies).

religii:

zasadniczo

religioznaw stw a zjaw isk

zgadzają

niego

(połączonego

zajm ującym

dość

ich

kultow ym

ich

hum anistycznym ,

przedm iotem

ró żn ią

w ew nętrznego"

przez

rozum ienia do

dlatego

że

oraz

co

znaw czych

Spór m iędzy

listoryczno-fenom enologiczne, psychologiczne i socjologiczne. Sw oista

naukom

przypisyw anego

przyrody,

R eligioznaw cy

ling 1984 s. 26].

(tra­

W haling

relig ii,

(field

badań

w łaściw ego

i

etnologiczną,

chętniej,

1973-1974;

po d ejścia

św iat

po­

m etodologicznego

przedm iotu

(approaches)

dziedziny

odróżniać

(np.

aspekcie doktrynalnym ,

mówi

W aardenburg

odm iennych się

w

filo-

i

stru k tu raln ą

W obec

zw łaszcza

badania,

m etodą

szczegółow ym i m etodam i

hum anistycznych

rozpatryw ana

m etod

się

językoznaw stw a

z filo zo fii),

różnym i

religiologicznych,

oraz

z

etnom etodologiczną).

„religia"

instytucjonalnym ) 985],

p osługiw ali

(zaczerpnięta

fenom enologiczną (korzystającą

unkcjonalną

v

religioznaw cy

historyczno-porów naw czą

w yjaśniania,

badającym tury.

owe w yniki, j ak ostatnio przez biologię i ekologię religii. D giczną

kowych:

36

m ożna

z nich się z

ich

nie (w y­ n aj­

ma

swe

problem em

w yników

już

w punkcie w yjścia. Pytanie,

kto

je s t

(insider), rozum iejący relig ijn ie

obojętny

przesądzający kow ych rehgię czow i

niczego

lepiej,

niż

p o trafią

w

i

ona zna

„ducha" dzięki

punkcie

relig ią9.

zachow ać

niew ierzącem u

badaczem

tem u

(outsider)

zainteresow ań

obrębem

lepszym dzięki

tem u

zaangażow any trad y cji

naukow o

relig ijn ie

relig ijn ej,

obiektyw ny,

w yjścia,

pojaw iło

się ju ż

u

Z w łaszcza

krytycy

relig ii

uw ażali,

siebie,

dzięki

konieczny,

staw iano

religii: badanej

zarzut,

tj. że

tem u,

że

naukow y, nie

dysponując

też nie

początków

znajdując się dystans.

czy bo

Z

n au ­

że

znają

poza

jej

kolei

b ad a­

em patycznym

ro zu ­

m ieniem relig ii, nie je s t on w stanie poznać całej jej sw oistości [J. W aar-

ibszaru dośw iadczenia [E. J. Sharpe 1990 s. 343]. R ów nież niędzy

na

gruncie

naturalizm em

i

religioznaw stw a antynaturalizm em

spotykam y o

znany

koncepcję

w

nauk

m etodologii

spór

hum anistycznych,

'oczątek dyskusjom dało znane odróżnienie W. D iltheya dw u p rocedur nau ­

Problem osobistego zaangażowania religioznawcy, gwarantujący mu rozumiejące, tj. "głębsze", poznanie religii, byt np. żywo dyskutowany na X Międzynarodowym Kongresie Ke]igioznawczym IAHR w Marburgu w 1960 roku.

NAUKA WOBEC RELIGII

4 lenburg

1991].

iadaną noże

Co

religię być

tylko

eligijnej.

w ięcej,

lepiej

Z

niż

ten,

postaw ą

jej

kto

swą

wyznawcy.

bada

zdaje

się

on

T ym czasem

zjaw iska

kolei scjentystycznie

SPÓR O PRZEDMIOT I METODĘ

relig ijn e

nastaw ieni

sugerow ać,

że

dobrym

badaczem

p ozycji

w łasnej

z

badacze

uw ażają,

zna

relig ii trad y cji

że

każde

■ ojęcie relig ii przyjęte apriorycznie w punkcie w yjścia badania p rzesądza jego /yniki,

nie

pozw alając

na

dostrzeżenie

faktycznego

bogactw a

zjaw isk

reli-

M amy lat

jdzi

tu

w

w ięc

[P.

W inch

ię

natom iast

zyć

czynienia

1992].

(„zaw iesić")

znaczenia

w pływ

w ierzącego

adacz nie

będzie mu

chodzi

religijnych.

ioznaw cę m ożliw i

Gdy

na

szczególnym

przypadkiem

czym

rozum ienie

o

polega

religie

starożytne,

co m m itm e n t) religioznaw cy

nabierać

procesów

z

problem u,

(religiom

aangażow ania w iecie

do

antropologii

przy

W ielu

w łasnej

stać

na

dysponow ał

em patyczne

i

tok

badań,

w łasnym

że

należy

zdaje

że

O dpow iadaj ąc na pytanie, ijnej, rupy

by rozum ieć jej „Czyż

A

je s t

czonego,

mniej

digijnego

do

E.

J.

ma

jej

'yznaw ca". to

W edług

«praw dziw ie

a zew nątrz : my, ij

J.

nie

E.

że s.

J.

zajm uj emy

rozum ienie

tu

żadnym

D.

W iebego na

B

o w iele w ięcej [1977

s.

itp.,

VIII]

„stara

w ew nątrz

niej

niż

zarów no

się

dziś

inform ując

badaniem się

u

relig ii, tych,

m ożemy którzy

;zy

raczej:

zapew niona.

oddaw ać

m etodycznym

reli-

B ezsprzecznie

w ierzący

ogólny

że

„Epije st na

tradycji relinad

jej tym,

znajdujący

heurystycznie)

czyja

korzystniejsza:

sytuacja je s t relig io lo g a

teistycznego

samo

do

nie

i

człow iek

w łasne studiom

z

Inna

ja k ą

tego,

traci

je

że

łatw o

pokusa zagraża

teoretycznie

przygotow anie

których

brać dzięki

pożytek

apologetyki.

n ie ­

drugiej

perspektyw ę,

ale

w ydaje

się

m ogą

się

zaw odow e

w ierzący

relig ijn a

je s t

różna

od

nie je s t zd o l­

naukow ej.

będąc

norm atyw ne,

m usi

pozostać

(fałszyw ości)

lub

je d y n o ści

an ty relig ijn e

O

dążyć

-

do

by

m ożliw ości

ideologicznie

nie. takiej

nie

by

sądzić, jej

pew nej

że

tylko

badacz

n eu tralizacji

w

N ie

poznania,

w ierzący,

ja k

sw ych

obiektyw izm ow i

kw estii

religii.

zaangażow anie

obiektyw nego

Z arów no one

E m piryczne

neutralne

w stępnej

zagrażały

bardziej

zjaw iskam i

religijnym i,

podstaw am i

nauk

św iadom i nad tow ać

ja k

U w ażam ,

sugeruje

oba

ich

zaw ężające

relig ii

ogólne

prace

i

zaś n ie­

przekonań

w yników ,

lub

nauk

relig ii

aktualnie)

w idzenia

je d n ak

św iadczą nad

m ożli­

reflek sja dzisiaj

charakteru

relig ii

b adania m usi

są

m ożna

być

inaczej

nad

bardziej

sw ych

badań

rów nież

tra k ­

m ają

być

religioznaw cze

przyrodniczych

zarów no

w spółczesnym i

zaaw ansow ana

B adacze

„naukow ość"

do

badania i

teoretycznie

sposoby

Jeżeli

naukow ym i, to

i

(p otencjalnie

że

kom plem entarnie.

nazyw ane

szczegółow e

religiologicznych.

ideologicznego

religią.

„w yw ażonego"

stem perow ane

rozum iana,

scjentystyczne

niż

rozum ienie

nauki (w sensie angielskiej science). Praw dą niekiedy

j est,

że

w

relig io lo g o m

obrazu

religii.

poza

badań

nie

czy

odnosi

praw dziw ości

m usi

nasze

epistem ologicznie

teistycznego. T eoretycznie znajdują się oni w podobnej sytuacji epistem o-

perspektyw a

św iatopoglądow ych,

się

są w ew nątrz niej, zarów no u w ierzących, ja k i u rozstrzygnąć,

to

badaniom ,

tę

Z

w emu do osiągnięcia na danym etapie badania.

w yników . w

sposób

Posiadając

-

neutralność

badacz

ny" [H. C lavier 1974 s. 301].

m ę­

w ym aga

się

lub

m ożliw ość

m ożliw ości

znajd u ją

bardziej

m oże

relig ijn eg o ,

których

przek reśla

308]:

w zbogacić

propagandy

relig ii

j asne,

dyskusja

pokusie

agnostykow i,

stronie

przeciętny

czy

lub

w ierzący

w ierzący

po

intelektualnie

na tem at pew nej

społecznych

ulega

niż

religijne.

niew ierzący przysw oić

dośw iadczenia

reli-

Z decydow ane

85]: „Pozostający czysto

„B adacz

rozum ienie

pow odu,

do

nie

w ierzący.

sobie

pow ażnego

każdego

te m a t relig ii

m oże

żadnego

39]

s.

gdy

niew ierzącem u

-

je d n ak

s.

kryterium

w ów czas,

badacz badacz

ma

należący

Jest

[1984

człow iek

że

n atom iast

w łasnym

intym ne

jako

które

iew ierzących". w

dysponuje

i

zaangażow anie

[1962

od

grupy?

dośw iadczenia".

religię - będący

digią, ja k i u tych, którzy Trudno

uniw ersyteckim

łatw iej

zjaw iska

(teologicznej)

w spólnoty

badacz

niebezpieczeństw o,

rzeczyw istość,

praw dopodobnie pew ne

religioznaw stw o,

- j est o tyle bezprzedm iotow a, że przecież je s t rzeczą oczyw istą,

którzy

za

w ierzący

zakw alifikuje

je ż e li

zjaw isk

W ach

grupy

drugiej

w iedza

pow iązań

B arnharta

rozum ie»

je s t

pew nej

w ybitny

relig ii

w ypow iedź

[1987

historii, struktury,

że

do

religijnego

ew nątrz badacz m oże w iedzieć ijnej:

zw yczaje,

rozum ienia

grupy

S harpe'a

i

należącego

lub

członkiem

tw ierdzić,

pow iedzieć,

rozum ienia

tanow isko

do

tenor

m ożemy

pojęcia

serio

zdolny

Podobny

tem ologicznie

na

człow ieka

przynależność

Azumienia".

czy trzeb a być

religijne

m ożna

prostego

ficjalna

istnieje

i

reli-

religijnym ,

rozum ienie badanych

w

ijnych, będzie się zachow yw ał ja k przysłow iow y ślepy m ów iący o kolorach.

tw ierdza:

strony życzenia

w yklu-

czy

uw ażają,

dośw iadczeniem

sym patyczne

i

religijnego

istotny,

w ątpiąc,

Inni

kultui

zachodzących

sądzi,

epoche.

typu

tak

aktualnie

relig ii

relig ii na

tego

problem

nie je st

badaniu

badaczy

dyskutow anego innych

R eligioznaw ca dostrzeże

posiada

jj nych w św iecie. d

logicznej. w ierzący

37

To, że

dow odzeniu

do

se

m otyw y

autom atycznie

G alileusz

istn ien ia

badania

u spraw iedliw ienia

per

Jednak

m uszą

przeszło ści

w łasnego,

kierujące

przekreślać

i I. N ew ton

Stwórcy

em piryczno-teoretyczne

głów ny

kosm osu,

nie

w cześniej

religioznaw cą obiektyw ności

zysk

przyjętego do

podjęcia

uzyskiw anych

sw ych badań upatryw ali

uchyla

ich odkryć dla rozw oju now ożytnej nauki [G. H olton 1988].

służyły

epokow ego

znaczenia

Problem definicji religii

•

W

dziejach

cyjnych, Z.

J.

nie

badań

nad

niekiedy

Z dybicka

tylko

relig ią

1 974],

nie

proponow ano

kom plem entarnych, W

prow adzonych

doczekała

w iele

typów od

się pow szechnego

różnych,

d efin icji daw na uznania,

niekiedy

relig ii

[S.

dyskusjach lecz

opozy­

K am iński,

żadna

z nich

je s t

rów nież

brak

zgody na w yznaczenie zakresu zjaw isk uchodzących za re lig ijn e 1. D la

sposobu

religiologiczne form ow ane

rozum ienia pow stały

były

pow stającego poniekąd,

na

w

w

w idziano

i

oceniano

poruszał

się

w

nastręczało

„religia"

nie

badaniu

kultur

odrębnej

sfery

w ieku

relig ii

decydujące znaczenie kultury

podstaw ie

XIX

obrazem

relig ii kręgu

chrześcijańskiego chrześcijaństw o,

kultury

form y

w iększych religijnych.

Sytuacja

brak niekiedy

D zisiaj

że

nauki

kategorie

religii.

D la

paradygm atycznym

przez

religijności.

trudności. gdzie

fakt,

głów ne

rozum ienia

którego

D opóki

europejskiej, rozum ienie

pozaeuropejskich, zjaw isk

a

religioznaw stw a oczyw istym ,

było

pozaeuropejskie

obrębie

m iał

europejskiej,

pryzm at

religioznaw ca

(potocznego) się

kom plikuje

słow a

w cześniejszym

na

słow a przy

określenie

definicjom

relig ii

zarzuca się bezpodstaw ny europocentryzm 2. K ontakty oraz

z

pozaeuropejskim i

i

niekonw encjonalnym i

podejm ow anie badań nad relig ią przez badaczy

spoza

form am i

relig ijn o ści

kręgu kultury euro­

pejskiej pociągnęło za sobą w pew nych przypadkach takie poszerzenie pojęcia

U. Dierse, jeden z autorów hasła Religion [1992 kol. 633], tak podsumowuje wyniki dotychczasowych badań: ,,a) nie istnieje żadne ogólne pojęcie wspólne dla wszystkich religii ludzkości; b) nie istnieje żadne jedno pojęcie religii, które by obejmowało to wszystko, co określa się dzisiaj mianem religii; również łącznie wszystkie istniejące pojęcia religii nie pokrywają tego wszystkiego, co rozumie się przez nowoczesne pojęcie religii; c) starsze pojęcia religii - inaczej niż nowożytne - kładą akcent na zewnętrzną jej realizację: przestrzeganie kultowych nakazów i przepisów oraz zachowywanie (religijnych) przykazań". 2 Współcześni postmoderniści i dekonstrukcjoniści mówią o tzw. logocentryzmie kultury zachodniej, tj. zracjonalizowanym widzeniu świata. Pogląd to poniekąd banalny, skoro filozofia i nauka biorą początek w logosie, dokonując później ekspansji na inne obszary kulturowe. Nie wiadomo tylko, dlaczego należy się kultury europejskiej wstydzić.

NAUKA WOBEC RELIGII

8 ;lig ii

(jego

inflację

znaczeniow ą),

rzydatność.

P oszerzaniu

jn k cjonalne

(socjologizujące)

fektyw ne ie

odróżnianie

są,

chociaż

lato m iast

zjaw isk

m ogą

term inu

podobne

relig ii

jako

struktury

społeczne,

(„religia

naw et

yw anych

relig ii,

a

rugiego

członu

relacji

;czeństw o

w

zależy

przypadku

bezklasow e

itp .),

z

[M. niej

in.

badaczy

relig ii od

m odne

pozw ala

tych,

które

1968

s.

n.].

ludzkiej

przypojęcia

N ie

przypi-

i

od

rozum ienia

m ateria,

pozostaje

w

spo-

religijnym

;osunku. W obec

stw ierdzanej

naczen ia

dla

rzy d atn o ści

term inu

dpow iadałoby

słow u

jlig io zn aw stw a

(W.

onkretnym i, odzą

rb itraln a, niow ać '

z

C.

bo

Sm ith)

badaniu

którym i

spraw

gorszej

sytuacji

aniżeli

«nauka»,

«język»

s.

(„nie

i

św iecie")

w

do

sposób

ogóle

słów".

«kultura», Inni

[B.

tylko

W ła

kulturze pojęcia

sjskich ij nych

europejskiej je s t

religii.

kultur w

samej

i

proces

i

w yrosłych treściow ego

Z w łaszcza relig ii,

kulturze

ja k

od

na jej

czasów

rów nież

europejskiej

naukach

W

now ych

m odyfikacja

jak o

tym

relig ii

kulturom

pogańskie.

dw ojako O jców

(chrześcij ańską)

w spółczesnych

ze

znaczeniu:

pojęcie

-

relig ii odnosiło

w szystkie inne

w ierzenia

(ch rześcijań sk iej) kultury

relig ii

-

pojęcie

i

europejskiej. relig ia-k u ltu ra

eu ro p ejsk ie6. Jednak

polem icznie

na

p raw no-adm ini­

religia-pogaństw o,

R zym ian,

C ycerona

w pływ

C hrześcijaństw o

sw oistości

w szystkie ję zy k i

D ialog (asebeia).

decydujący Ł acińskie

p rzeciw staw ienie

i

632].

bezbożności

zabarw ienie

ad e­

niekiedy

w ykładnia przez

w yw arły

je d n ą

by oddaw ało kol.

i

siebie, określając

G reków

ju ż

praw dziw ą relig ii

u

religię

obejm ow ało

rów nież relig ie pogańskie. Do

p o szerzenia

geograficzne

u

po jęcia

progu

odm aw iano różne

relig ii

początkow o

formy

w

X V III,

chińskie,

oraz

w

źródło

XIX

ścijaństw em

do a

relig ię

i N ow ego

poprzestając

w szelkiej

antyczne

w ieku

w ieku

Starego

dopasow anym ki,

w ieku

w

XX

kulty

zjaw isk

m ianem k ontra

relig ijn o ści, m itologii

religie

antyczne

Sum erów ,

relig ijn y ch

podkreślaniu

innym i

religiam i.

filozofów

niż

religii.

pozostałe tzw.

(staroegipską,

rodzim ych

P row adzone

w

przez

religie

zarzucono prym ityw ne

asyryjsko-babilońską)

m ieszkańców i

n ato ­

D ychotom iczne

niek tó ry ch

głów nie X IX

im

odrodzenie

relig ie)

W iek X V III operuje ju ż

jak o ścio w y ch

„dzikich",

starożytności

dokładniej

uw ażaną

odkrycia

ludów

przypisując

do

w szystkie

poznano

T estam entu.

i

am erykańskich

N aw iązujące

kiedy

na

teologów

głów nie

bałw ochw alstw a.

(chrześcijaństw o

o statecznie

zm usiły

now ożytności,

chętniej

po jęcia relig ii,

1992

zachodnim .

odróżniających

fałszyw ej

relig ii

reli-

porów naw cze

n iefrasobliw ie

(eusebeia)

rzym skiej

będzie

niem al

K ościoła, od

[R eligion

pozaeuropejskim .

opozycyjnym

przejęły

które i

religio i jeg o

do

O dtąd

stanow ić

greckie,

generalnie

św iecie

religio tylko

kultury

„religia"

w

określało

zjaw isk

pojęcie

L aktancjusza

w idzenie

pozaeuro-

czasów

łaciński term in

«historia»,

odkryw aniu

do

G reków

W ahlstróm

now ożytnych się

kulty

(pogańskiej)

m iast

p o szerza­

tow arzyszy

i

którym

relig io lo g icz-

chrześcijaństw a

typow e dla kultury

term in

de-

zakresow ego

m ożliw ości

po jęcia zbożności

rozum ienie nieznane

je st

się

się

pierw otne

apologetę

stracyjne,

nie

i

pojaw ianiu

lecz

początkow o

i

gruncie

w zbogacania

takie

pierw otnie

ściśle

101] przyznają, że religia je s t zjaw iskiem zbyt złożonym , by dało

w idoczny

miało

5]

stopnia

no w yrazić w jednej , najbardziej naw et złożonej form ule. ych

późniejsze

łacińskich

lecz

1988 s.

«religia»

one jed n ak ,

z

niego

zm ieniały

co w cześniejsi badacze

chrześcijańskiego

teoretycy

istn ieją

pew nego

co

jak iej

relig ią starożytnych

słowo

ogóle,

całkiem

w zględem

innych

takiego,

K ołakow ski

«społeczeństw o»,

m nóstw o

w iększego

relig ią w

je s t

„nie

nic

relig ia,

[L.

religii tym

-

i praktycznej

niektórzy

by

istnieje

badacze

pod

sądzą

istnieje

karkołom nie,

ludzkich

«sztuka»,

ja k

teoretycznej

się zajm ow ać

definicja

rozporządzam y;

-

(„nie

obiektyw nym

proponują

każda

p o lityka», 981

badaniach

nastaw ieni

że

braku

niew ielkiej

religiam i

radykalnie

przy

w

i

oraz

relig ii nie pow inien

faktem ,

pojęć,

w

«religia»

historycznym i

M niej

się

w ierzącego

„religia"

rezygnow ać4. Badacz ilig ie"5).

w ieloznaczności3

człow ieka

w

początku

E u ty fro n zna

P lato n a

zaw ężanie -

to,

nazyw ali

(istotnych)

rozum ,

m ierze,

znaleźć

kw atnie

system y

relig ii

sacrum ,

Trudno

nim i

89

tej

79

[D. S abbatucci 1988 s. 48].

na

niektóre

lub cech

człow iek

w

od

definicji

(absolut, którym

m. nie

zaliczać

doboru

histo ry czn ie

Spiro

P oszerzanie

od

operatyw ną

swą

przezw yciężania

do

relacyjnej

religijnej

które

religijn y ch

sposobu

pozw ala

tracić sprzyja

relig ii,

funkcje

ateistyczne.

kosm iczna")

ono

„religia"

(autentycznie)

pełnić

określanie

zaczęło

definiow anie

(K ontingenzbew altigung)

odności jlig ii

zakresu

że

PROBLEM DEFINICJI RELIGII

A m eryki

różnic XX

badaczy

za

pojęciem relig ii m iędzy

w ieku

i A fry ­ ch rze­

porów naw ­

y m ogło ono objąć obserw ow ane przez badacza zjaw iska. Z m ieniało się ono

cze b adania etnologiczne doprow adziły do takiego p oszerzenia po jęcia relig ii,

„Religii w ogóle, podobnie jak jarzyny, zdefiniować niepodobna. Na ogół nazywa się dnak w Europie religiami tzw. wielkie religie albo «religie książki», tj. brahmanizm, buddyzm, ozaizm, chrześcijaństwo, islam" [J. M. Bocheński 1987 s. 93]. 4Ze stanowiskiem tym dyskutuje szczegółowo R. D. Baird [1971 s. 17, 126 n.]. 5~To właśnie stanowisko doprowadziło do przemiany anglosaskiej history oj religion w story o f religions.

„Chociaż zwyczajowo od dawna używamy «religii» jako zbiorczego pojęcia dla każdej postaci czci sił transcendentalnych, każdej doktryny o tym, co boskie, i każdego wyznania wiary przez człowieka, jest niemal niemożliwe znaleźć dokładne pojęciowe odpowiedniki dla «religii» w tych językach, które nie przyjęły łacińskiego religio, nie na ostatnim miejscu również z powodu przemian samego pojęcia «religii»" [Religion 1992 kol. 632; lekturę tego hasła, poświęconego historycznym przemianom pojęcia religii, można zalecić nie tylko filozofom].

NAUKA WOBEC RELIGII

80 że

E.

B.

T ylor

definicję

m ógł

relig ii,

tak

m ianow nikiem

religij

ścić

na

anim izm

cj onizm u,

objęła

m iała być

najniższym

tw orzono

m anizm ,

zaproponow ać by

szam anizm jako

itp.

m inim alną,

ona

rozw oju

„izmy" ,

ją

pew ien

system ,

pretacji

kulturow ej.

Z adanie

znaczeń

religijnych

od

funkcji,

głów nie

społecznych,

ale

także

co

religią: i

na

kazało

mu um ie­

(p io tr H iszpan),

w

duchu

ew olu-

fetyszyzm ,

u jęcia

kom unikacji

na

odróżnianiu jeg o

relig ii i

in ter­ system u

elem entów

em ocjonalnych,

i

n o r­

m atyw nych i innych7. Przyczyny zjaw isk rach

określanych

w

-

utw orzeniu

intuicyjnie

religijne,

upatruje

kulturow ym , zróżnicow aniu. istniała

i

istnieje

ogólnokulturow y, niektórych ności

od

obszaru

politeizm ,

i

Boże

um banda

w

itp.),

także m.

ram ach

pew nej

ności

kleru

istotnych

-

rodności

są

in.

płcią.

by

term inem w ielości

i

-

chętniej

relig ia

różnorakie społeczności te

K riszny,

m akum ba

relig ii

(form

relig ijn o ści).

w yznania,

sekty,

herezje,

zjaw isk

użycia

co

zjaw isk a

k ulturach

strukturą

każą

„obiektyw ną",

zw anych

w ielu

term inu

ogólną

definicję

-

da

obojętnie

Czy

się

A m bicje

tej

różne

ró żn o ­

mniej

w

takie

naturą, m iało

badając

jak im

historycznej

odkryć ja k ieś

w spólną

elem enty a

dzisiaj

w cześniejsze

różnorodne

zjaw iska

relig ijn e w dziejach ludzkości, dojdzie do odkrycia ich w spólnej natury. P ostaw ione

zagadnienie

nauki

relig io lo g iczn e

tyw nąi

teo rety czn ą

rozum ienie i

relig ii,

jak

i

dysponują

„pasującą" m ono-

synkretyzm u,

w stępnej 1984

przy

d efin icji s.

d efin icji

je 17]

relig ii

do

i

tym

relig ii oraz

(m ogą dysponow ać)

i

różnych

sposób jej

pozostałych k ateg o rii

relig ii)

i

ontycznego

pojęć

Stanow isko relig ii

je s t

relig ii

ma

rów nież

w spółczesnych

zróżnicow ane:

od

znaczenie

relig io lo g ó w akceptacji do

deskryp-

zabobonu,

herezji, językow e,

codzienne

surogatów badania

statusu

[F.

desygnatów

w obec

autonom ii prób

radykalnej

nauk

Od

W haling Problem p o szcze­ religiolo-

poszukiw ania negacji.

itd .,

relig ii?

religiologicznych.

dla

czy

„racjonalnych"

w ypow iedzi

uroczyste i

funkcjonalnych dalszy

religij

m agii,

zarów no

kultow e,

z pytaniem :

żydow sko-chrześcijańskie

postaci:

pogaństw a,

obejm ującą

się

tran sk u ltu ro w ą

poza

w szystkich jej

zależy ja k o ś sens

i w iąże

w ykraczającą

rytualne od

(natury

szerszy

politeizm u,

p seudoreligii;

uczucia, zachow ania

odróżniając

charakter

term inologią,

„irracjonalnych",

sekt,

ma

gicznych - p rzyznania im w ydzielonego, autonom icznego pola badań.

P rzejaw em

zam ętu.

d o statecznie

gólnych

niekiedy

d otych­

użyciom

p o b o ż­

zaw odem ,

z

zja­

w szystkim

lub

że

różnych

się liczyć

określane

relig ią

re lig ii? 12

pow inna nikogo

sem antycznego

religijnym i?

isto tą 11

które sądziło,

do

istniejącego

odpow iada

nazyw ano

porów naw cze,

odnieść

zajm o ­

-

i

jego

w szystkie

tradycyjnie

u niw ersalną

m ożna je

relig ii nie

v o x significativa a d p la c itu m

z

znacznych

zakony

-

utw orzyć

ona

defin icji

w yrażenie,

zw iększać

coś,

81

w yrazam i

w ykonyw anym do

lub

itp .9 P luralizm

zw iązane

(np.

„now e

scjentologia,

ja k

relig ii

religijnej

zależ­

profetyczna,

m edytacja,

formy

w iodą

w

henoteizm ,

pierw otna,

relig ijn o ści

dla

zew nętrzne

ona

m onoteizm ,

form y

społeczną,

teoretyczny,

Na

które

nie

poszczególnych

i zm ienności

religioznaw stw o

przynajm niej

p rzy b iera

indoafrykańskie,

zastępcze

i

w

k u ltu ­ i

się

objęła -

tylko

sposoby by

je d n ak

da

całość

historycznym

religijny.

które

Św iadom ości

relig ie

R óżnice

oraz

tran scen d en taln a

przynależnością

m odyfikacji K ościoły,

czasach

praktyczny

przykładow o:

dzisiaj

różne

tw orzą

także

objęłaby

w ielorakim ,

(w ąsko) form ,

(theraw ad a)8,

się

funkcją

w ykształceniem ,

ich

któ ra

różnych

w ym iarów :

T ow arzystw o

odradzające

laikatu),

w

ekonom iczny

w ielość

buddyzm

w aną

i

w

specyficznie się

w ew nątrzreligijny w

in.

w iele

szam anizm ,

B razylii,

m.

w ystępow ania,

(M iędzynarodow e

D zieci

się

ma

także

czasu

m agia,

relig ii,

zw yczajow o

polityczny,

składa

ateistyczny

objaw iona, religie"

obecnie,

relig ii

i

d efin icji

istnieje

Czy

re liCTii

jak o

konw encjonalnie

znaczeniam i,

m oże

religia".

to

proponow anych

ująć

h istoryczne

czasow ym i Być

w ielość

relig ię

w isk, chociaż

R eligia (czy raczej relig ie) w tej p ostaci, w jakiej

społeczny,

badaczy

zróżnicow anie

Jeśli

w spólne,

trudności

- j ako

sytuacji

dziwić.

lub

poznaw czych,

W tej

W spólnym

totem izm ,

u stalan iu

ogólną

ludy.

h olistyczne

polega

system ów ,

i

O dtąd,

sym boliczny

religioznaw cy

innych

duchow e,

kultury.

system ow e

np.

najbardziej

kultury

nazyw ając

W spółczesne

traktują

a zarazem

w szystkie

w iara w istoty

etapie

kolejne

PROBLEM DEFINICJI RELIGII

istoty

R.Schaeffler

[1985 s. 57 n.] je s t przekonany, że istotow a (filozoficzna) defin icja relig ii je st

lub

bardziej ortodoksyjne formy pobożności.

Dzieje pojęcia religii egzemplifikują scholastyczną zasadę, że poszerzeniu zakresu terminu :owarzyszy ubożenie jego treści. 8 Kontrowersja wywołana uwagą Jana Pawła II w książce Przekroczyć próg nadziei (Lublin 1995 s. 78) nie oznacza, że buddyzm, który nie odwołuje się do żadnego związku z Bogiem, nożna utożsamiać z ateizmem zachodnim. Deklaracja Nostra aetate (art. 1) lokuje buddyzm bez zastrzeżeń wśród wielkich religii. ■Z. Definiując „nowe ruchy" jako religijne wskazuje się m. in. na fakt, że jak każda religia Tiają one swego założyciela [K. Kvideland 1980].

10 Ustalanie wspólnych elementów religii łatwo grozi synkretyzmem [G. Thils 1975b s. 173]. 11 Zwracając się do Eutyfrona, który przypisuje sobie znawstwo rzeczy boskich, Sokrates powiada: „Otóż przypominasz sobie, że nie o to cię prosiłem, abyś mnie pouczył o jednym czy dwóch spośród wielu przypadków zbożności, ale o jej formie samej, przez którą wszystko, co zbożne, jest zbożne; mówiłeś przecież, że to dzięki jednejistocie rzeczy to, co bezbożne, jest bezbożne, a zbożne zostaje zbożnym" (Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, tł. W. Witwicki, Warszawa 1984 s. 188, VII D). 12 W. Schmidt upatrywał genetycznie jedność wszystkich religii w fakcie pramonoteizmu, Psychologia w uniwersalnych potrzebach ludzkich, a np. psychoanaliza w elementarnych przeżyciach psychicznych człowieka.

PROBLEM DEFINICJI RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

82 potrzebna z trzech nie

w yróżniać

liw e

będzie

oceniać istoty tak

relig ii

w cześniej

zygnują

z

je s t

co

natom iast

fenom enolodzy

sobą

genezy R.

za

religii.

oraz

Ci

swój

głów ny

C hodzi

im o

cel

by

(sacrum ).

naukow ej

K rytyczna

spraw ia,

że

znow u na aktualności s.

292]

polega

w

sytuacji

[... ]

ukazaniu

na

postaw a

dyskusje

w

[P. A ntes w ielości

znalezieniu

podstaw

i

1985

s.

ich

takim

relatyw nego

którzy że

w łaśnie

uniw ersalnego

zjaw isk ważnej

d efin icji

charakteru

relig ii,

oraz

[1987

w skazaniu,

„nie

ja k ie

istotow ego

spraw ia

kolw iek. pytanie ze

definiow ania

każde w

istotę

religii

stanow iskiem

teoretycznym

w ypadku innych

(abstraktem ,

przedm iocie

gujących

historycznym

iefinicji

i

relig ii

m entalności "ozumu

ich

(idei

spraw ia

zachodniej, z

w

relig ii),

postaciom

lecz

usiłującej drugiej

w

z

treść

trudność

jednej

strony

zak ładającej,

próbę

definicji

relig ii

relig io zn aw ca

indukcyjny ryczne,

na

i,dedukcyjny.

przez na

całym

logiczne,

niem ożliw e strony

fenom enologów P raktycznie

zarzuca

lub

Takie

religioznaw stw o

zarzut

term inu

gioznaw cy.

Poniew aż

realn a

uniw ersalnej

fałszyw ym ,

ma

rów nocześnie

osądow i się

na

m yśli

d efi­

nicję nom inalną lub realną. W pierw szym w ypadku m oże chodzić o definicję

co

je st

„religia" ona lub

religioznaw cy

zostały

uprzytom nienia ich

cech

sądzą,

że

od

relig ią

charakter (relig ii

defin icja

nie

podsuw a

i

na

mu

euro­

rów nież

regulujące

trad y cji

k ry terialn y , je s t

dedukcyjne.

chodzić

zdaniem

praw dziw ej

p sy ch o ­ oglądow i

sprow adziło

częściow o

swej

badający

istotow em u

relig ii, ja k ie

je s t

samej

postępow anie

rodzim ej

relig ii

z

obecnie

konstatacje

Często

lub

em pi­

i

R eligioznaw cy

postępow anie

w

defin icja

taka

i

rozum ienia

projektujące

je s t

poza

kolei

aprioryzm

w łaśnie

przeszło ści

w spólne,

Z

postępow ania:

postępow anie

w

w ychodzą

funkcjonujące

nie je s t

sposoby

ro zu ­

badaw czej

re li­

praw dziw ym

lub

służąc

rozróżnianiu

fałszyw ej).

w ypow iedzią

N iektórzy

naukow ą,

lecz

religijną. K. R. „nauka tury

term inologicznej

P oppera m usi

rzeczy".

uw agę 13 „Pytanie o genezę religii nie jest pytaniem naukowym, lecz filozoficznym lub eologicznym" [W. Baetke 1974 s. 139]. „Religioznawstwo me zajmuje się odkrywaniem istoty jewrtej konkretnej religii lub religii w ogóle, gdyż jest to zadanie filozofii lub teologii" [Th. 3. van Baaren 1973 s. 47].

jak i in d u k ­

sytuacj e

w ydobycia

dw a

europocentryzm u.

m ienie

tego,

defin icje

są

cechy

nie

dow olny

ludzkie

składa

i w

u spraw iedliw iających

dla

przeprow adzenia.

rozpoczyna

kulturow a.

nom inalne

ich

historyczne.

się

religioznaw ca

trad y cja

do

człow ieka

p rzy słu ­

w szystko

sens,

M etoda,

m yślow ego

istniejących

odkryć

jak o

kulturę m ieć

od

by

socjologiczne

P ostaw a m oże

św iecie,

cech

dla

ustalić

indukcyjno-opisow e

w szystkich

w

typow ym

w

ję zy k a

istniejących

w szystkie

relig ią

m ożliw e

Czysto

przebadanie

o

się

bycia

realnejA

będzie

realizu je

czy

obecne

od

term inem .

intuicyjna,

przypadków

defin icji

praktycznie

pejskie

poddać

tw orzeniu

tylko

w ielość daj ących się w ydzielić elem entów . Podejm ując

Przy

relig ię

na

najw yżej

sytuacyjnych

pytanie,

M etoda

zależności

tym

w języ k ach

treści

analizow aniu

z

etym o­

etym ologicznego

w spólnych, angażuje (problem atyczne) pojęcie intuicji.

pojęciem

zabiegiem

że

uw zględnione.

w

co

w iążą

kontekstów

rodzi

typow ych

kilku

pozw ala lub

ustalen iu

„religia",

sobie

relig ii

poszukiw aniu

je s t

na

term inu

rzeczyw iście

w łasna

układu

relig ii,

Próby

pierw otne

na

Sem iotyka

odpow iedników

ustalić

odpow iednikach),

w iązali

natury

czego­

jeg o

defin icji

p o legająca

"użycie

Zgodnie

je s t

treściow ych

najw yżej

użytkow nicy

która

odpow iedzi

em pirycznie

w

cyjna,

uniw ersaliów . nie

postaci

danych

istoty

języ k u

relig ii

sam ym i kłopotam i,

term inów ,

pojęcie

definiow anie

zaś

tym i

teo rii

którego

relig ii,

D odatkow ą

fakt, że

z

definiow anie

ram ach

realizm u

idealizacj ą),

w ytw ory.

naukow ego,

się

abstrakcyjnych

należy szukać

um iarkow anego

odrębnym zachow ania

w iążą

filozoficzne (m etafizyczne)

Tak j ak o

relig ii

danym

poszczególni

na

definicja je s t najbardziej fundam entalna". Próby

i jeg o

co

religii.

spraw ozdaw czych:

intuicyjną.

lub

dzisiaj

lecz

„religia"

pozw alaj ą

rozum ienia

defin icji

lub

sło w nikow a,...polegająca

dla

zadanie

indukcyjną

M etoda

metody

J. Z dybickiej

relig ijn y ch

term inu

p o zaeuropejskich

sposobów

u rab ian ia

kultury.

rodzaju

zyskuj ą

słow nikow ą,

zd efiniow ania

faktycznych m etod

(lub

o każdej

charakteru

relig ii

tem at kilka

„religia"

relig ii

szczególnego

logiczną,

na

zna

term inie

słowem".

istoty

spraw ozdaw czą w spółczesna

re ­

szukanie

zn aczenia

poszukiw anie

istoty

problem

religioznaw stw a,

uw aża,

54]. Z daniem Z.

ogólnie

krytycznie

54]

strukturalnym

13]

drodze

tra f­

n iem oż­

coś ogólnie w ażnego

określeniem

różnorodności

je d n ej,

w ielości,

w obec

nad

się s.

identyczności

uw ażają

to,

jej

s.

je s t

poznania, jakim je st ogląd istotow y, pow iedzieć relig ii

na

[1971

«Religia»

da

[1978a

religioznaw cy,

zw ykle

B aird

„poszukiw aniem

słowa.

nie

mogło

badania,

w spółczesnego

re lig ii13.

D.

będzie

swego

W aardenburga

zainteresow ań

najw yżej

w ieloznacznego

W yraźnie

J.

istotow ej, poprzestają

definiow aniu.

relig ii

pew nego

horyzontu

nie

przedm iotu

m iędzy

Zdaniem

problem

definicji

funkcjonalnym istoty

z

religioznaw stw o

jak o

relig ii

religijnych.

zginął

bez niej

zjaw isk

porów nyw anie

zjaw isk

ja k

powodów:

określonych

83

[1992

się

Poniew aż

proces

ja k ieś

zdefiniow ane

w agi

problem ów

definiow ania

term iny.

Co

nie

w ięcej,

dzisiaj

w

do i

z

krytyką

esencjalizm u:

w yjaśnień

przesadnej

rzeczyw istych

słow nych. nie

ostatecznych

P rzyw iązyw anie od

spotyka

s. 253], w postaci zarzutu

poszukiw ać

badacza

ped an terii

term inach

słów

i ich

w iedzie ma

końca,

esencjalizm

m.

przekonania, że istoty

czy

znaczeń

do

in.

sporów

zaw sze sugeruje,

rodzaj owi intelektualnej in tu icji m oże dojść do u jęcia ja k ich ś isto t rzeczy.

n a­

odciąga czysto

pozostają że

dzięki

NAUKA WOBEC RELIGII

84 Tym czasem

każde

znaczenie je s t

PROBLEM DEFINICJI RELIGII

kontekstow e:

to

nie

słow a

o k reślają

zn acze­

Rów nież

w

w ypadku

relig ii

w yniku

przeprow adzonych

nie

bow iem

są

relig ie,

lecz

•ządnej"

tylko

w iedza

nauki)

gioznaw ców wyj ścia

d efin icja

(od

celem

zjaw iska

je s t

naw et celem

religii.

to,

by

postulatyw ne

dopiero

w

relig io lo g iczn y ch

a

ona

„faktu"

relig ii)

w yraziste,

nauk

by ła

zrozum ienie

i mało

pow staje

relig ijn e,

A rystotelesa

fenom enologów

religie

jej

O statecznym

całościow e

(zw łaszcza

konkretne

badań.

poszczególne ogólna

i

(adekw atna)

pojedyncze każdej

A m bicją

m ając

pojęcie

w

Jednym

z

•eligijnym i > harpe

trudniejszych

relacji w

m iędzy sytuacji

1987

s.

87

iw udziestow ieczną ;kich,

np.

;kim ,

bez

w

.tanow i

do jako

stoty,

tego

że

stopnia

:jaw iska

re li­

cech 18 nie

dojść

lo

których

że

się,

od

należy nie

w iąże je s t

że

jej

relig ii lecz

- ja k

i

je s t

kulturze

każde ostro

np.

W

dysponuje

(„fakty"

relig ijn e,

przypisując

zarysow anych z

relig ii

postępow e,

hum anistyczne

ile

problem

(jej

przedm ioty;

A lston

form y

1) 4)

że

[1972

W ym ienia w iara w

sakralną

uczucia

praktyk

i

i

m oralny relig ijn e

św iecką; kodeks w yw ołane

porozum iew ania

się z bogam i;

o rganizacja życia

ludzkiego

bazu jąca

więc

defin icje

n.]

jed n ak

u stala w ierzy,

k o n sty tu ­

istoty

3) czynności

(borytualne

sankcjonow any obecnością idealnie

przez

św iętych

do

bogów;

7) pogląd na

nim jed n o stk i; na

relig ii

nie

następujące

nadprzyrodzone

i m iejsca w

relig ii

a

d efin icja

141 on

dopasow anych

całości

defin icji

rozliczne

rytualnych

św iata jak o

jako

lub p seu d o relig ijn y m i17.

żadna s.

Jak

funkcjonuje

autentyczności),

krypto-

relig ii

religii.

m iędzy sferą

podczas

obraz

relig ii

religiologiczne? tylko

św iat

8) w iększa

poglądzie

na

św iat;

9) grupa społeczna zw iązana w ym ienionym i wyżej czynnikam i. Filozofow ie w am i

i

zw racają

odróżniać

uw agę,

rzeczy,

że

chociaż

potrafim y nie

skutecznie

dysponujem y

ich

posługiw ać

się

sło­

defin icjam i21. Chodzi

m. in. o znaną tezę L. W ittgensteina, że uczym y się zn aczenia słów używ ając

zachodzenia

nie

zjaw iskach

logicznej,

do

P.

cechy religii:

św ięte

6) m odlitw a i inne m niejsza

jej

niego

charakterystyczne

lub

szybko

W.

bogów ;

i

w idać,

para-,

w szystkich

przykład

rozdział

relig ia jej

na

do

na

przedm iotów

lecz

że żadna z w ym ienianych przez się

skierow ane 5)

Jak

zjaw isk zw anych

rozum ieniu natury

w edług

b adania

relig ią,

stw ierdzeniem

(zachodniej)

pojęcie

one

ogólny

że

ideologia?

od

stosuje

2)

je s t

problem em praw dziw ości

re lig ii19,

gów )20;

i

upraw iać

nie

jej

się z tym ,

służą

co

z

lub

trudne

sposobu

religioznaw stw o

kontekstu,

nieudolności

praktycznie

relig ię

i

-

nie

kulturow ych, granic

poję-

samej

natury

ladanej rzeczyw istości" [L. K ołakow ski 1988 s. 6]. Jak więc w sytuacji, kiedy

istoty że

relig ijn e,

to,

św iatopogląd

chiń-

u jęcia

R eligioznaw ca

kulturą,

oddzielić a

ży c ia 16,

społeczeństw a,

ustalen ia

typologiczny.

„nieobecność naszej

z

em piryczne

kulturow ego

religia, z

się

J.

pozaeuropej-

definicyjnego

trudności.

problem

za­

[E.

uniw ersyzm ie

strony

i

celem

teoretyczn ie

(konserw atyw ne),

pojęcie

tyle

tu

pozw alaj ącym i

klasyfikującego,

w ynika

są

relig ia

kryteriam i

przyjąć,

charakteru

iow ych

że

kultury

niem al

św iata

tradycjach lub

duchow ej

kultury,

je s t

tradycjam i

d ziew iętnastow ieczną

plem iennych

część

fragm entu

w ażniejszy

zachow aw cze

na

W

integralną

P rzyjm uje

relig ijn e)

■ lem enty należy

To,

tryw ialnym ,

> biektyw nym i

antro p o lo g ię15. i

odm iennym i

zróżnicow ania przez

m aterialnej

klasyfikacji

religioznaw stw a

m iędzy

podejm ow ane

nieprzezw yciężone

próby

pow iązań.

i

dualizm u

oraz

kulturow ego

w spólnotach

w yróżnionego

)rzeprow adzenia. > oniekąd ych

etnologię

pierw otnych

nastręcza

lostrzega,

obecnego

się

odróżniania

tyw ne

w spółczesnego

i kulturą

n.], często

w yraźnego

)adanie

problem ów

relig ią

w iąże

zjaw isk a

badaniach

np.

G odząc

punkcie

relig ii,

relig ia,

w

„po-

io ogólnej odpow iedzi na pytanie, co to je s t religia. g adnienie

rozgraniczającej odróżniać

nie teo rii, lecz teoria w yznacza rozum ienie słów (h o lizm )14.

85

się głosi, że „nie istn ieje ostra granica m iędzy

elig ią i nie-religią" [N. Sm art 1973 s. 6], a więc bez uprzedniej definicji

Pseudoreligia ma cechy autentycznej religii, ale człowiek nie odnosi się tu do rzeczywistości ostatecznej, lecz skończonej [G. Schmid 1979 s. 47]. „Pojęcia «pseudoreligia» lub «surogat religii» (Ersatzreligion) na określenie koncepcji ateistycznych są wprawdzie zrozumiałe jako reakcja obronna niektórych religii, ale nie w kontekście religioznawstwa" [U. Berner 1983 s. 107]. 18 Np. „religia to: 1) system symboli 2) kształtujących mocne, wszechobejmujące, trwałe nastroje i motywacje 3) za pośrednictwem najogólniejszego ładu istnienia, 4) którym nadano status takiej faktyczności, że 5) nastroje te i motywacje wydają się osobliwie rzeczywiste" [C. Geertz 1992 s. 502]. 19 „Jeżeli potraktować [...] definicje jako próby ustalenia koniecznych i wystarczających warunków bycia religią, nietrudno pokazać, że żadna z nich niejest adekwatna" [W. P. Alston •972 s. 140]. Częstym zarzutem pod adresem definiowania religii za pomocą wiary w nadprzyrodzone 'stoty jest jej brak w buddyzmie therawada. 21

„Szukanie precyzji jest analog iczne do szukania pewności i obie sprawy należy porzucić" K.. R. Popper 1976 s. 24]. Popper zaleca, by nie dążyć do precyzji dla samej precyzji, gdyż 3 zawsze pociąga za sobą utratę jasności. Nie powinno się być bardziej precyzyjnym niż /ymaga tego rozwiązanie pewnego problemu. 15- Dla szkoły kulturowohistorycznej (W. Schmidt) religia jest głównym elementem kultury. 16Kultura zachodnia np. oddziela święta kościelne od narodowych.

„Gdyby nie można było z pojęciem nic począć aż do chwili, gdy się je zdefiniuje, to zle by było z wszelkim filozofowaniem. Że jednak w granicach, do jakich sięgają składniki (rozbioru), zawsze jest możliwe dobre i pewne użycie pojęcia, to można z wielkim pożytkiem używać także definicji zawierających pewne braki, tj. zdań, które właściwie nie są jeszcze definicjami, ale są poza tym prawdziwe i stanowią przybliżenia definicji" (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tł. R. Ingarden, t. 2, Warszawa 1957 s. 472). Podobnie P. T. Geach (Reason and Argument, Oxford 1979 s. 38) pyta retorycznie, czy trzeba znać definicję słonia i drzewa

NAUKA WOBEC RELIGII

86 ich

w

różnych

dw ojako: nięty.

sytuacjach.

w stępnie P rzystępując

rozsądkow ym zajm ow ać. orzez

do

intuicyjnie,

religioznaw cę

starczaj ą

spotykanych w yraźnych

badania

relig ii

zjaw isk i

em pirycznych

definicji

;yw nem u posługiw aniu

się nimi.

je s t konieczna

w stępnego

i

doskonalić

w idzi

gijnym i ednak

rów nież

pojęciam i

J. W aardenburg [1991

nie

vynikiem

w

do

badania

re lig ii23.

B ianchi

należy

zm iennym m ateriałem

Sw oiste nad

n iędzy > na

~,

charakter.

Icijaństw a),

i

praktyczne

aplikacj a

osobow ym

w praw dzie

> pracow ana yw ny

teoretyczne relig ią

bytem

dobrze ujaw nia To,

ludzkim

do co

problem y

(filozoficznej) religii

je d n ak

a

(A bsolut)

(przedrozum ienia)

niego

n atom iast

punkcie

w yjścia

przeszkadza

efek-

swój

stw ierdzono

na

dostrzega

na

zostaje tu potraktow ane jako

przykładzie

się je s t

w ykraczające

się pytanie:

czy

gdy

66].

strony

defin icja

brak

ta

filozoficznej m onoteistyczne

ma

ograniczoną

religioznaw czych, kultury

nauk

podczas

niedostępny

em pirycznych

w yraźnego

zw łaszcza

europejskiej.

człow ieka,

ex definitione

obszar

oraz

R estryktyw ne,

że

obszaru

od

niego

poza

zaw sze,

A bsolutu

badaniach

spoza

relig ią dla

s.

spraw ia,

em pirycznych

zajęcie

po jęcia

drugiego

P ozw ala

gdy

drugi

(dociera

do

ob jaw ien ie) 2 6 . członu

relacji

relig ijn ej, należy odm ów ić badanym zjaw iskom m iana religijnych?

korzyść

problem

nad

re li­

ideą

będzie się

badań

d efin icji

z

relig ii, dopiero

badań

em pirycznych realnej

A bsolutem 24. której

europocentryczny,

Pojaw ia

1985

relig ii

relig ijn y ch

relacji

relig ii jak o

transcendentnym

chrześcijańskiej,

zjaw isk

człon

które

je st jedn o zn aczn e, w

badaniu

do­

gdyż ta

rodzi

definicji

operatyw ną na

2,

S chaeffler

w

przy

nad lecz

m alogiczne [U. B ianchi 1987 s. 401 n.]. liach

[R.

u jęcie

się

dysponow ać

nie

podm iotu

filozoficznego

(judeochrześcijańskie)

dokonuje

w yniesionem u

w cześniejszego

87

30], w edług którego

W yłaniające

relig ii

koncepcji w artość

rozpocząć b adania

relig ii,

od

się

ono w trak cie dalszych

aby

badań.

pojęcie

s.

relig ii,

w stępnie

definicji

przeprow adzonych

nie

]jgii

religioznaw cy

w

D ialektycznie

[1980]:

praktykam i,

postaci teoretycznej

indukcyjnie

listorycznie

pojęcie

U.

i

brak

religioznaw czych

określenia relig ii w tym , że pozw ala

jrecyzow ać -elig ii

nie

o kreślania

re

chce

relig ii

badaw czej

sposób

rozw i­ zdro w o ­

k tó rą

relig ijn e

tradycji

ten

m ożna m ówić

w sposób

dysponuje

rozum ieniu i

W

pojęć

d efin icja

relig ii

jak o

m echanizm u

religijne.

i

dziedziny,

zjaw isk

kultury

relig ii

religio zn aw ca

potocznem u

w stępnego

jako

pełnych

o d efin icji

oraz docelow o

(przedrozum ieniem )

w łasnej

heurystycznie

św ietle

zalążkow o

dzięki z

tym

i

rozum ieniem

R ozpoznaw anie

n ajpierw

W

(roboczo)

PROBLEM DEFINICJI RELIGII

jednej

P rzystaje

gruncie

częściow o relig ii

badarelacji zo stała postula(chrze-

istotne dla relig ii w ogóle. Podobnie

lefiniując relig ię jako relację człow ieka do A bsolutu, uzależn ia się pojęcie

„Uczymy się używać języka religijnego w otoczeniu, gdzie wyrażenia religijne mają swe zczególne miejsce. [...] Niezależnie od tego, czy sami jesteśmy religijni, udział w kulturze, ;dzie religia ma swe miejsce, umożliwia rozumienie sposobu funkcjonowania języka religijnego. V przeciwnym razie nie bylibyśmy w stanie zrozumieć, co pewna osoba ma na myśli, kiedy dówi, że religia jest czymś dobrym lub złym" [B. Wahlstróm 1981 s. 113]. 23 „Kiedy badamy religię obcej kultury, opieramy się na naszym własnym rozumieniu tego, o może uchodzić za religijne. Poznawanie innych religii poszerza to rozumienie" [B. Vahlstróm 1981 s. 114]. 24 „Religia jest realną, osobową i dynamiczną relacją człowieka do osobowego Absolutu Boga), od którego człowiek jest zależny w istnieniu i działaniu i który jest - jako Dobro najwyższe - ostatecznym celem życia ludzkiego" [Z. J. Zdybicka 1993 s. 302]. " Zamiarem św. Tomasza było pokazanie, że Bóg religii i filozofii jesttym samym żywym iogiem.

26 Chociaż dysponujemy empirycznymi metodami stwierdzania historycznych zależności między kulturą i religią, nie istnieją empiryczne metody mierzenia tego, co w religii pozaczasowe i transcendentalne, i dlatego w tym miejscu badanie religii zamienia się w teologię lub przynajmniej metafizykę [E. J. Sharpe 1987 s. 88].

Założeniowość i obiektywność • w badaniach nad religią

Od

pow stania

zapew nienie

naukow ych

obiektyw ności -

-

jako

religioznaw stw o

nauki,

przeciw staw iło swój

sposób

sobie

dzenia,

niedostępny

gramowo T raktując m owano

naukę

teologii

poznanie.

Rów nież

religię

i

jak o

jak o

zasadę,

że

„od

zew nątrz" koncepcji

duchu

ośw iecenia,

w ielkości,

w ierzono,

nauka,

że

i

stąd

żadnej

autonom ię

zjaw isk

relig ijn y ch

religioznaw stw a

w i­ p ro ­

filozoficznych.

nienaukow e,

relig ii

pozw ala

rozum iano

ściślej

się

m iało i

na

w

na

punkt

(tu:

stanow iska

ich

tym

p rzy j­

ch rześci­

m iary innych relig ii, tylko bow iem zajęcie

badanych

które

konkurencyjne

teologicznych

w olno

się Ideał

scjentystycznej

(ponadkulturow y)

konfesyjne"-

stało

wynikom .

R eligioznaw stw o

sądów nie

ich

stanow iska

W

„zbaw ienie",

od

i

i

dw ie

filozofii.

głów nie

religioznaw ców

zajęcia

zneutralizow any

teologiczne

w obec

i

przyrodniczym i.

człow iekow i

m etodologiczną

zew nątrz"

i

tro sk ą

badaniom

pozytyw istycznej

zapew nia

jaństw a) traktow ać jako „z

z

naukam i

pow strzym yw ać podejście

relig ią

bezzałożeniow ości

obiecujące

przyrodnicze,

nad

prow adzonym

czerpało

m odelow anej

nauki

badań

obiektyw ności

w łaściw e sensie,

że

nie zakłada ono żadnych tw ierdzeń w punkcie w yjścia . Także w XX w ieku p ostulat bezzałożeniow ości badań nad relig ią w ypow ia­ dano

w

m etod

im ię i

zapew nienia badaniu

naukow ego

technik

nauk

obiektyw izm u, społecznych,

obiektyw izm u

relig ii

postaw ę

teoretycy

„m etodycznego

oczekując jeg o

głów nie nauk

spełnienia

psychologii

i

relig io lo g iczn y ch

ateizm u"

[K.

R udolph

m.

in.

socjologii.

od D la

zalecają

przy

1984

206]

s.

lub „m etodologicznego agnostycyzm u"2 (P. B erger) odnośnie do transcen-

W imię obiektywizmu U. Bianchi [1984 s. 41 n.] postuluje radykalną autonomię religioznawstwa od wszelkiego systematycznego i doktrynalnego a priori, dopuszczając co najwyżej heurystyczny wpływ światopoglądu (religijnego lub areligijnego) na interpretację wyników i tworzenie roboczych hipotez. 2 „Religioznawstwo jako nauka empiryczna ani nie dowodzi, ani nie zagraża istnieniu Boga, ponieważ nie jest to jej zadaniem. Powinna ona być agnostyczna i neutralna względem problemów filozoficznych" [W. Tyloch 1990 s. 181].

ZAŁOŻENIOWOŚĆ I OBIEKTYWNOŚĆ W BADANIACH NAD RELIGIĄ

NAUKA WOBEC RELIGII

JO ientnego, )otrafi A.

nadprzyrodzonego rozstrzygnąć

G rabner-H aider

;tanow isko

1993

relig ii, lub

204].

N.

„kiedy

rozum

fałszyw ości

Sm art

57],

który

zaleca

>o

B oga

w ludzkim

dośw iadczeniu

i

w

ludzkich

.łuszny

lub

eligijne

na

,amym

czasie

interesem

irzez

badaczy

deologii )adania edni

relig ii

(J.

poglądów

upraw iano w

-

od

Z arzut był

obrony

jed n o stro n n ie

interesujący

je s t byli

pozanaukow ych gw arantow ała

F aktycznie

mimo

konieczności

rozum iano

w ielokroć nich

intencjam i

(laiccy)

św iatopoglą-

nastaw ieni.

in terp reto w ali

poniekąd

i

zaangażow anych

fakt,

że

głęboko

kultuw

przekonani

uw arunkow ań3, obiektyw izm

w

narzędzie

głów nie sposób krytyki

deklarow anej

obiektyw nego, teo lo g ię),

osobiście re lig ii6,

-

tj.

inni

jak b y i

nauswoi-

zw łaszcza

w olnego

po d ejścia głęboko

tym

do

od

relig ii

zaangażow any5:

szukali

racji

praw -

Iziw ości w łasnej relig ii lub religii w ogóle [K.-H. K ohl 1988 s. 217].

relig ie

faktycznie

jej

w yższe"

rów nież

ten

[E.

E.

są

że

je śli

kiedy

ze

w yjaśnia w yw ołane

rów nież

podw ażyć

1969

s.

15].

Podobnie

tylko

potencjalnie,

człow ieka

w ierzącego.

b adania

zują na w yjątkow ą z pew nych w zględów pozycję

relig ie

„użyć

złudzenie

się

nie

postaw y

odw rotna,

się

aberracji, uda

badając

dadzą

Sądzili,

E v ans-P ritchard

religijnej

sytuacja

w yniki

społeczną,

freudyzm )

św iatopoglądow ego

kiedy np.

sposób

intelektualnej

(np.

dla

przykładów

chrześcijaństw u.

funkcją

relig ii

destrukcyjne

w

rodzaj

lub

w ielu

religioznaw ców 7,

uzyskane

jak o

p sychologii

je s t

dostarczają

przeciw ko

stresem

typy

lecz A le

relig io lo g iczn e

w sk a­

w k ulturze konkretnej

relig ii

lub relig ii w ogóle. W

k ontekście

znaw stw u gruncie

dyskusji

zarzu t

europejskich

kultury

s. ma

2].

europejskiej

rozum ienia z

now ych

się

charakteru

w iele

(w

m ienie

relig ii

(w

relig ii

św iecie

bogów

uw agę,

kultury

jaństw a

i

jeg o [E.

relig ii,

p o jęciow a

[J.

teo lo g ii

religioznaw stw o

religioznaw czych

p rotestanckim J.

Sharpe

przekładano i

w ydaniu),

1987 je

s.

85].

i

p o za­

s.

[G.

nauk

235].

na

za

po­

L anczkow ski do

jej na

1978

obraz

się

swą gruncie idee

i

w łasnej, k tó rą

nie

określonego m.

in.

aparaturę ch rześci­

ośw ieceniow e

pojęcia,

relig ii, poprzez

zasadę

relig io lo g iczn y ch

w yrażają

Badając

na

Rom ana:

W yw odzące

ukuto w prost inne

o

n u m in a

obcych

zaw dzięczało

autom atycznie

chrześcijańskiej

C hodzi

zrelatyw izow ana

1985

relig io ­

badaniu

in terp reta tio

rzym skich)

je s t

i relig ii pojęć

zachodnioeuropejskiej

lub

w

kategoriam i w ypracow anym i

starożytnym )

O osten

klasycznem u się

chrześcijańskiej.

aparatura gdyż

i

się

u p atru je

G raeca lub

(greckich

że

staw ia

przejaw

m etodam i

uniw ersalnego,

chrześcijańskiej

pojęciow ą:

Jego

in terp reta tio

jak o

znajom ych

Z w raca

obiektyw nością

relig ijn y ch

znaną

charakteryzow anie m ocą nazw

nad

europocentryzm u.

zjaw isk

in terp retacji

„obcych" 3 Świadectwem irracjonalnej niechęci do religioznawców wierzących jest niespotykane już ziś na ogół poza krajami byłego bloku sowieckiego rozróżnienie między religioznawstwem wieckim i konfesyjnym. „Straszy" ono nadal wpolskiej literaturze religioznawczej, np. w łowniku pod redakcją Z. Drozdowicza, Zarys encyklopedyczny religii (Poznań 1992 s. 287). 4 Jeżeli badacz przyjmie, że dusza, duchy i bogowie nie mają realnego istnienia, lecz biorą wój początek w ludzkim złudzeniu, będzie szukał biologicznej, psychologicznej lub ocjologicznej teorii wyjaśniającej tę iluzję [E. E. Evans-Pritchard 1969 s. 121]. 5 „Jest rzeczą trudną nie tylko w Europie rozwijać autentyczne naukowe zainteresowania ;ligią i religiami bez idealizowania lub deprecjacji, bez emocjonalnego jej wywyższania lub drzucania, bez absolutyzowania jednych kategorii lub teorii kosztem drugich" [J. Waardenburg 978b s. 211]. 6 Zarejestrujmy fakt przesadnego optymizmu co do rzeczywistej roli Polskiego Towarzystwa leligioznawczego, które w ówczesnych socjalistycznych realiach musiało spełniać de facto także unkcję ateizującą: „Polskie Towarzystwo Religioznawcze jest pierwszym naukowym jwarzystwem tego typu w Polsce, które gromadzi naukowców zainteresowanych obiektywnym, iekonfesyjnym badaniem religij w ich wszystkich historycznych i systematycznych aspektach" W. Tyloch 1990 s. 7]. Kiedy w początkach lat osiemdziesiątych jeden z polskich jligioznawców prosił o wpisanie go na listę członków IAHR, poinformowano go, że winien

że

pierw otną

odrzucić

m ożliw a

zjaw iska

obiektyw izm naukow y także m oże się kierow ać

H aberm as)4.

którą

ateistycznie

akonfesyjni

autom atycznie

założeniow ości religioznaw ców

p rzeniknięci

P sychologicznie

niew ierzących

(przez

w idzieli

religioznaw cy

w łasnych

cowość. W iem y, że tzw.

adresem

religioznaw cy

w artości

teizm u.

ateistyczna

tym

nienaukow ości, pod

sam i religioznaw cy

niezależności

> ostaw a

kiedy

absolutnej rzecz

i

w ysuw ali najczęściej

w ów czas,

owej

)

relig ii

relig ię

pew ne

obiektyw izm u

stronniczości

stronie

śm iertelnym

w ierze-

idei

braku

skutkiem

i

przez

relig ią

zaangażow ania

oczekiw ali,

em ocjonalnym

uw zględnienia

nad

pierw otne się

potrzebę

ńach [N. Sm art 1984 s. 374]. Z arzut

badań

ideologicznego

badacza

obecności

lowej

i

religio-

je d n ak

zaw ieszenie

też

D zieje

nie

w arunek

dostrzega

-

s.

że

religijnych"

przez

-

agnostycyzm u

[1973

przyznaje,

tw ierdzeń

osądu na tem at istn ien ia lub n ieistn ien ia Boga jak o

naukow ych

eligii

s.

m etodologicznego

m awcę w łasnego )adań

w ym iaru

praw dziw ości

45

ro zu ­

w ierzenia a

w idziano

więc i

oceniano jako relig ijn e inne („pogańskie") zjaw iska.

to uczynić poprzez polski organ stowarzyszenia, czyli Polskie Towarzystwo Religioznawcze, które po stwierdzeniu, że proszący jest księdzem katolickim, dało odpowiedź odmowną. To, że większość ówczesnych członków deklarowało się jako ateiści i marksiści, takiej przynależności nie przeszkadzało. 7 Empirycznie niemal można pokazać, jak nastawienie do problemu prawdziwości religii (w ogóle lub konkretnej religii) zmienia się zależnie od tego, czy badacz odrzuca czy przyjmuje tezę o rzeczywistym istnieniu Boga. E. E. Evans-Pritchard [1969 s. 14 n.] przypomina, że chociaż „Tylor został wychowany w środowisku kwakrów, Frazer prezbiterianów, Malinowski katolików, a Durkheim, Levy-Bruhl i Freud wyszli z tradycji żydowskiej, to z jednym czy dwoma wyjątkami badacze religii, których pisma stały się najbardziej wpływowe, byli w czasie ich redagowania agnostykami lub ateistami".

NAUKA WOBEC RELIGII

2

relig ią

angażują

dc

N adto

i czytelników jego

badania

nad

prac.

Z acytujm y

.] :

„R eligia

obojętnym

nie

j est

hm ury na niebie odstaw ę ostaw ę

B adacz

chw iejną;

ib

ateistyczne;

jg o

postaw ę oraz

/szy stk ie jach o

i

głęboko

stanow isko

przedm iotem

granitu w m oże

otrzym ał zajm uje

skale.

w

sam

rów nież

J.

tu

od

chrabąszcze,

strony

określające

określa.

ludzką

i

duchow ą

p o trafił

uśw iadom ić

myślowe.

Tak ja k

w

się

K ażdy sobie w

intelek tu aln y ch od

struktury

iow ością

sytuację

nauk

m jących

się

złow ieka

i

lądow a o

jego

K am iński [F.

członkiem której

N iew iele

stąd

w ytw orów

tu

w

(kultura),

dla

i

się

nad

odróżnienie

„św iatopoglądow ą" nauk i

całkow ita

w ydaje

hum anistyczne

dyskusjach

z

w yw ołujących

norm atyw nym

w ielu niż

i

św iatopo-

fakty

niem ożliw a

nieporów nanie przyrodnicze"

s. 297]. Badacz relig ii nie pracuje w aksjologicznej próżni

Stolz

«obiektyw nego»

1988

ogrom nej

zakorzeniona

s.

39].

różnorodności, j est

jego

podejścia

B ardziej zwanej w łasna

lub

do

mniej

kulturą, tradycja

w

m ateriału ną

relig ii

je s t

czystą

W

tej

sytuacji

antropolog

E.

[E.

je s t

„W

on

on

w

psychologiem ,

chce

religijnym

się

subtelnym

nad

rów nocześnie

uw ażać,

«obiektyw nego»

oraz

Sharpe

badań

dośw iadczeniu

D zisiaj

społeczną

J.

u praw iania

antropologiem ,

itp.

pozostaj e

zw iązku

klim atem

że

oceniania z

pew ­

utrzym yw anych

z

obu

te istą

relig ia

ateistą,

inną

drogą.

sobie

m ógłby

czy

je d n ak

relig ią,

w yobrażają

m ożliw y

stanow ić

był

(ab so lu tn ie)

neutralny

[1969

Badacz lub

badacz

częścią

gdyż

spróbują

s.

obaj

121]

m ogą

w yjścia

obiektyw ny

p unkt

odniesienia

zauw aża,

że ja k

niew ierzący

w ierzący

życia

uw zględniać

poza

socjologicznej

(transcendentną)

je s t

by

dla

długo

czynnik życia społecznego, nie robi w ielkiej różnicy, czy

psychologicznej

zw iązane

się,

E v ans-P ritchard

K iedy

pójdzie

szukał

teo rii

k tó ra

w yjaśni

mu

się

rzeczyw istość

społecznego,

tylko

obserw acj ę,

będzie

-

będzie

sam ą

i

lecz

starał

zrozum ieć,

swój

stosunek

dla

badacza

to,

co

każdy

z

-

b io lo ­

złudzenia ja k

do

ludzie

niej.

D la

w ierzącego

ma

ona rów nież jeszcze inny w ym iar. Z apew nienie sposób

w iedzy

stycznych, inaczej

w

naukach

w

zw iązku

w idzi

dodatkow o

fakt,

szcze gól n ych oraz

że że

teologicznych ogólniejszym

o

filo zo fii

zw łaszcza J.

ile to,

w

fizyk w

w

które

intelektualnym , przypadło tylko

realizu je w

religii. relig ii

jak o

to,

uw ierzył.

np . i

co

się

w yniki i

k u ltu ­ Z łośliw e o w

po-

relig io zn aw-

przed staw ia (jak

tyle

kom plikuje

odm iennie

ujęciach

konieczny

na

hum ani­

realizow ane

zobaczy,

Sytuację

( e m pir yczn ym)

tych

39],

ich

badaczow i.

B ezzalożeniow ość

w arunek

i że

politycznym

żyć

w

s.

naukach

dlatego,

p oznania

fenom enologii

W acha),

1962

w

trudniejsze

w cześniej

i teologii

W ach

będzie

zaw sze

w ierzy

co

religio logiczn ych ,

relig ii

[J.

chociażby

którym

obiektyw ność

nau k ach

religioznaw stw o

z

tylko

obiektyw nej przyrodniczych

przyrodniczych

społeczeństw a,

głosi,

hum anista

i

naukach

rozw ojem

sw oiście

w

filozoficznych

niż

pozostaj ą

stw ie

„relatyw nie"

praktykow any

pow iedzenie

„W badaniach religioznawczych wielką rolę odgrywają impulsy, które wychodzą od )żnych systemów myślowych, teologicznych lub filozoficznych oraz od strony ideologii, ligijnej lub antyreligijnej. Może się to dokonywać bezpośrednio lub przez formułowanie, lub iwet narzucanie określonych problemów do rozwiązania, albo nie wprost - przez dostarczanie csjomatycznych przesłanek, nie pozwalających nawet na postawienie niektórych problemów, ak więc okoliczności, w jakich pracuje badacz, mają ogromne znaczenie. Centralne miejsce ijmuje wśród nich sama osobowość badacza, z wszystkimi jego zaangażowaniami i dowiązaniami. Wywierają one wpływ zarówno na intelektualne formułowanie problemów, jak na sposób ich rozwiązywania przez konkretne badania" [J. Waardenburg 1973 s. 5].

że

bezstronnego,

klasą

w ydaje

który

E.

je st

w ychow ał

iesie ze sobą określone - w artościujące - w idzenie relig ii, w yposażając

styl

fakt,

badacza.

do

poniew aż

nie

bada się relig ię jak o

której

ta

zdolny

teo lo g ią,

rozum ienia, relig ii.

row ym

K ultura

je s t

relig ijn y ch

na

klasycznym ,

46

opinii" [E. J. Sharpe 1987 s. 84].

pozostaje

się

nie

ideologią,

św iadom ie

b adaw cza8.

w łasna

em pirycznego,

epoką,

gicznej,

w ym iarem

pow odów

zazw yczaj

je

do

religiolog

m iędzy zaj-

filologiem

osobow ość

nich

hum anistycznych,

filo zo ficzn a

posiadają

filozofem ,

badacza:

głosu

zalożeaplikacją

w ykształcenie

zjaw isk

w yw iera

językoznaw cą

standard

od

ja k i

archeologiem ,

badaczy

statusu,

rozum ienia

w pływ ,

socjologiem ,

zaobserw uj ą.

pom aga

i

aksjologicznym

religioznaw stw a

nieuprzedzonego,

aiw nością" w

i

w arunkujących

1992

uw adze

charakterystyczny

„Fakty

czynników

na

religioznaw czym i

sposób

duchow ym

neutralność

„żądanie n

W

zrealizow ania.

dęcej 5.

badaniam i

w yników .

m ieć

religiologicznych.

obiektyw nym i" ;h

należy

teologiem ,

decy-

charakteru

gospodarczego

schem aty

D odajm y

pierw otne

wy-

uchow ej genezy do politycznego ukierunkow ania osobow ości". P rzedstaw ioną

relig ią

żaden

p olityczne,

gotow e

85].

neutralne

sw oją

do

w

s.

św iatopoglądow o

rolę

społecznej

1987

dochodzi

by

założenia

i bez

badacza

zajm ow ać

swej

rozciągające

zależności

230

lub

relig ijn y ch

niem ożliw e,

czynniki,

niew ierzący

ze

św iatopoglądow ych,

liczne

klasow ej,

ja k

s.

całkow icie chłodno

stanow isko sam

i zew nętrzne

badacza,

[1987

R elig ijn e treści psychiczne m ają

religijne,

on

dyskusji

praw ie

problem ów

odgryw ają

i

zarów no

R attnera

rozum ienia,

w ierzący,

pew ne

którą

środek je s t

w ew nętrzne

innych

być

w ychow anie

w iary,

historię;

sw oje

pozycji

religii

w obec

w nosi

ytu ację adku

osobiście

em ocjonalną i n ikt nie potrafi osądzać ich

przędzenia.

adacz

i w arstw y

ZAŁOZENIOWOSC I OBIEKTYWNOŚĆ W BADANIACH NAD RELIGIĄ

się

rozum iejące

rozum ienia

zjaw isk

relig ijn y ch staw iają em patyczne w czuw anie u badającego p o dm iotu9.

9 Próbą systematycznego (fenomenologicznego) wzięcia w nawias własnych założeń badaniu innych kultur jest wywodząca się od A. Schiltza i rozwijana przez H. Garfinkla

przy

ZAŁOŻENIOWOŚĆ I OBIEKTYWNOŚĆ W BADANIACH NAD RELIGIĄ

NAUKA WOBEC RELIGII

T rudności vnież

ze

na

'inicji

tym ,

)ciażby

są11.

teorii

lub

tylko

tem atyczną śl

(w

lars

Boga"

postaci staw ianych

przyjm ow anych tez) holizm u

(W.

obiektyw na

O.

pew ność

teoriom , w

Q uine) dane

za

św ietle

pytań), rolę

lub „w idzenie

których

znikąd"

o f the given), tj.

zaw dzięcza a

każda

człow ieka

lecz

p oży­

rów nież

założeń.

(T.

W po-

akceptuje

się

„spojrzenie N agel).

przekonanie,

W. że

12

że

kultury,

strony

gruncie

radykalnie

iltury) nie korzystać

realizow ana

(H.-G .

zasada,

by

z rozum ienia w łasnej

G adam er) przy

zw raca

rozum ieniu

(„zasada pustej

uw agę innej

głow y"),

określonego

spotyka i na

dzień

które

sferą

sacrum .

dom ości

na

religii oznacza

iktycznie, że ludzie z jednej kultury (relig ii) nie będą rozum ieli ludzi z

uro b ił

na

je s t na

ze

na

zjaw iskam i

m iejsce

dla

tem at

nauk

i

lub

mu

się

W

religii.

relig ijn o ści dzięki

ta

z

nie

fałszyw a.

zabiegają

nim i

ze

w ia­

j est

naw et o

usystem atyzow aną

zw iązanych

na

pojęciu

k ontaktów

W iedza

je że li

św ietle

europejskiej

obiegow ych

m oże

i

w stępnie

tym

m niejszych

rów nież

sprzeczna,

pogłębioną, i

rozum ienie

kultury

przejaw am i

relig io lo g iczn y ch ,

relig ijn y ch

1988b].

i

ro li

niekiedy

dalsze

rozstrzyga

też rozum ie je

w iększych

natury

w szechstronną, zjaw isk

N a ogół

dostarcza

uzasadniona,

punkcie z jednej

obrębie

relig ijn y m i

trak cie

pochodzenia,

mało

w je s t

B ronk W

horyzontu odniesienia

rozum ienia

praw dę,

[A.

ostrości.

niem al kroku. w

za

do

p unkt

n eu tralizacja

uniem ożliw iając

przedrozum ienia

sobie

tem at

T otalna

uchodzi

K ultura (zachodnia)

zobiektyw izow aną,

w iedzę

i

u zasad ­

problem ów ,

chociaż

nie je s t to łatwe. W

dyskusji

nad

sposobam i

giologicznych

m ożna

tom istycznych

-

i

różnorodność

zachow ań

której

nauki

czysto

(i

ahistorycznie)

zm ierzają

„dają

historycznych,

T rzeba

m.

in.

do

owe

kultury

ja k

w

natury

ludzkiej,

w yjaśnić

społecznych,

przez

rów nież

natura

p olitycznych,

że

leży

ludzka,

w spólnej

do

kulturow ych

k u l­

rozum ianej nie

istn iejące się

to,

„w spólny

(nie co

u

pew na oraz

istn ieje

filozoficznie, n atom iast

plastyczność

u niw ersaliów

bo

odw ołanie

w ielorakość

m ożliw ość,

ludzkości

reli-

filozofów

strony

u stalen ia

postaci

badaniach przez

dopuścić

istn ieją,

lecz

w in.

drugiej

w spólna

kulturow o, się

z

zróżnicow ania

U niw ersalia

lub

m.

kulturow ych,

religii.

fundam entem je s t

dynam icznej

kulturam i

n a tu ry 13 oraz

kulturow ego)

w ariantów "

założeń

podkreślaną

(w ytw orów )

relig ijn y ch 14. różnych

-

dziedzinie

ostatecznym

b iologicznie

w arunków

w

relig io lo g iczn e i

fundam ent

ludzkiej

realizacj i

religijnego

obiektyw izow ania

przypom nieć

jed n o ść

ludzkich

turow ych

m iędzy ^metodologia. Brak możliwości porównywania wiedzie tu jednak do traktowania wszystkich :ur (i religii) jako równych. 10 Na rozgraniczającą rolę definicji religii w punkcie wyjścia zwraca uwagę np. U. Bianchi 54 s. 44]. 11 „W przeciwieństwie do teologii i filozofii religioznawstwo troszczy się o niezależność powiązań normatywnych. Nie może jednak pracować bezzałożeniowo. Samo wydzielenie »dziny religii spośród innych zjawisk kulturowych zmusza ją do refleksji nad swym ;dmiotem" [H.-J. Klimkeit 1987 s. 561]. 12 „Autonomia podmiotu, jego zdolności uzyskiwania wiedzy niezapośredniczonej przez ) konstytucję przyrodniczą i sytuację społeczną zakwestionowana została zarówno przez kę, biologię, neurofizjologię, jak i przez lingwistykę, antropologię kulturową, socjologię i orię, by nie wspomnieć o filozofii" [S. Amsterdamski 1992 s. 26].

się

co

naturalny

w artościow aniem

szkodliw a,

traci

każdym

relig ii,

nioną

drugiej bow iem ,

europocentryzm u

co

że herm eneutyka

z

z

zrelatyw izow ane

stanow iącej

zjaw isk.

zw iązanego

O tym

człow iek

Tutaj

i

niem ożliw a,

zarzut

rozum ienie je s t

w łasnej,

postrzeganych

porozum ienie. na

najczęściej

w stępnego

jed n o ść, filozoficzna

(religii). K ażde

dla rozum ienia w yjścia

p odłoża

wego . :t,

kultury

autonom iczne

lieją absolutnie pew ne bezpośrednie ujęcia treści dośw iadczenia zmy-

Podobnie

innej pew nej

uporządkow ana,

świata. uznaje

przysługuje

jed y n e

nie je st dostępne żadne

(m y th

in ter­

w cześniejsze,

nauki

nie

prostej i

tem at

genezy

poznaw czą

uw ażanym

C złow iekow i

co

i

filo zo fia

które

uogólnia-

relig ii,

rów nież

natury

zakres

dzięki

badacz

na

od

tych, a

hipotez

teo rii

zakłada

i

od

autom atycznie

ro zstrzy g n ięcia

ogólniej

(w

relig ijn e

relig ii

intuicyjnej)

w yjścia

m echanicznie,

środow isku

in.

bezzałożeniow o

punkcie

w cześniejszych

relig ii

spostrzeżeniow ym ,

m it tego,

się

epistem ologia

lecz w cześniejszym

krytykuje

i

filozo fii,

je st? ) oraz

i odrzuca pojedyncze tezy. jerspektyw y

się

m.

relig ijn y ch

pracow ać w

rozum ienie

teoria

heurystyczną

zdaniom

w iedzy,

św ietle

czasie

(być m oże

zjaw iska

zbiera

w

lub

postaci

w stępnie

uzyskuje

w spółczesna

epistem ologicznego

zególnym idło

i kim

nie

p o legają

zjaw isk

m oże

odróżnić

w stępne

ogólna

że

nie

nie

danym

św iatopoglądzie w ziął

nie

więc religii

To

mniej

w

się

religii

lecz

w

odróżnienie

w yznaczyć

a o

indukcji,

Przypom nijm y, w ną

badań,

przyjętej

conane

m usi

kategorii.

częściej

je s t

religioznaw czych

nujących

ąd

że

bezzałożeniow ości

prow izorycznej kryterialnej

badacz

D anych

leralizującej

dziej

bez

Żaden

sw ych

nie

postulatu

niem ożliw e

dlatego,

;iedzinę) ych

że

relig ii

relig ijn y ch 10.

ni

spełnieniem

47

znaczy różnice

konkretnych i

gosp o ­

darczych" [M. C arrithers 1994 s. 15 n.].

13 „Rzadziej twierdzi się, że struktura naszego umysłu - wspólna dla wszystkich ludzi określa wspólne, intersubiektywne ujmowanie świata" [L. Koj 1993 s. 55]. 14 Tam, gdzie antropologwskazuje na wrodzone człowiekowi cechy („wrodzone skłonności"), np. potrzebę interakcji z innymi ludźmi lub potrzebę komunikacji, odwołuje się do ludzkiej natury.

NAUKA WOBEC RELIGII

)6 Trudno D adać

przedstaw ić

w

ram ach

sobie

ogólnie

pow ażniejsze

przyjętych

-eligijnych niż w łasna [D. W iebe lie

żyw ić

w pływ

w

tam ,

zj awisk.

gdzie

Chodzi

D rzesądzać jię

punkcie

z

m ogą

o to,

z góry

że

oraz

dalsze

m erytorycznych

założeń,

zakłócić

zachow ać

w yników

m ożliw ością,

nałożeń

by

dla

których

nie

obiektyw ności

m ożna

innych

by

tradycji

s. 2]. P roblem nie polega na tym , by

żadnych

one

racje,

standardów

1981

w yjścia

ZAŁOŻENIOWOŚĆ I OBIEKTYWNOŚĆ W BADANIACH NAD RELIGIĄ

lecz

by

neutralizow ać

„zobiektyw izow ane"

w

punkcie

postępow ać

badania

w yjścia

w

m ogą

lub m etodologicznych

postaw ę

sposób zm usić

oraz

w idzenie

w cześniej

religiologa

je s t

w idzenia.

kulturę i jej podda

on

m om entów

(treści

em pirycznych,

liczyć

relig ii

(religiach)

zaw ężającego

To,

uda

sposób w idzenia relig ii, zależy

m.

in.

ich

ja k

przez

zdaw ać się

[J.

spraw ę, z

w yniki

(cóż

zresztą

dyskusji

j ako

m iejsca

w idzenia

[E.

J.

1987

na

w artością

w

84].

każe nauk

sięgać

ze

sobą

krytycyzm em

ich

tylko

co

zarzut

relatyw izacji

naukow em u g ii15.

nad

podejściu

R elatyw izujące

założeniow ością i do

redukcji relig ii

tendencje

badań

nad

zjaw isk zw łaszcza

dostrzega

relig ijn y ch ze się

(relig ii)

gdzie

w artością

Zbliżony (redukuje)

zarzu t lub

przyrodniczych ontologiczny drugi

-

i

Z w racanie

m aterialnych

badacz

składow ych

relig ii, negujące

staw iany reli-

religioznaw stw o

traktuje relig ie z naukow ego punktu w idzenia jak o różne. Sw oiście rela-

się

z

ich

rów nież

relig ia

negatyw nym ,

(chrześcijaństw o), ostateczną,

i

Boskiego

się poniekąd

dostępu

do

prac

nie

się

z naturą

tego,

co

w

relig io lo g iczn y ch

je s t

będącą

za bez

nadprzyrodzonych

ani

podobnie

opisuje

w ościow y

głosi,

że

relig ii

-

się

poziom ie W

ze

ja k dla

j edyna, fakt,

ani

że

niego

re ­

z

w ielu

i w yjaśnia jak o

jedno

do

że

religijny w obec

zjaw iska

na

w yjaśniają

do za

aspekt

specyfiką charakter.

badanych

niższym

-

relig ii,

Z arzut

układów

i

w łasności

uw ażanym

w łaściw ości

redukcyjne

uw aża

oraz

np.

w ręcz

neguje

teorie relig ii

lub

w prost w yw ołuj e

zachow aniu

egzystencjalny -

(epife-

definicje

redukcj onizm u na

za

się

relig ijn y ch

polegające

zjaw isk,

lub

rzeczyw istości,

złożonych

końca

nauk

redukcjonizm u:

struktury

zjaw isk

pom niejsza

M etodologia

rodzaje

zrozum ienia

religioznaw stw a,

relig ii pom ija

sobą

w ew nętrznej

praw dziw ościow y

p odejście

podejście

istotne.

dotyczy poziom ów

D la

religioznaw stw ie

(postulow aną)

dystansu w ym iar

w yjaśniania.

naukow e

najbardziej

zw iązane

uw ażając,

ściśle

krytyczne

m iotow ego

dla

odw ołuje

elem entów ,

rozm ijające

i

p rzed ­

p raw dzi­

postulow ana

w

imię

ideału naukow ości - postaw a „m etodycznego ateizm u" (H. G o llw itzer)16. Z arzut

zrozum ieć

i

dwa

jej

pom ijają

ich

autorytetu

czytelnika

praktykow ana

epistem ologiczny. Pierw szy

sposobów

które

nad

dla

relig ii

ludzkości,

N ieuw zględnianie

dośw iadczalnego

Jednak

w łasną

w ym ienia

w yższym .

teorii

i

to, co

na

teoriom

maj ą

redukcjonizm u

pom ija

podstaw ow y

punktów

praw dziw ości,

27].

przeżyciem

n adrzędną

nom eny)

strony fenom enologów tam ,

jego

bardziej

n ie ­

gorsza negow aniu

relig ią pozw alają

lub

uw ażaniu

z w ielu zjaw isk kulturow ych.

innych, m usi pociągać za sobą zaw ężony lub naw et fałszyw y obraz religii. R ozw ażania

być

w ierzący).

dla

podstaw .

lub

w yznaw ana

na

bogactw o

objaw ionych) relig ii w iąże

nie

nadprzyrodzone.

m oże

ogóle

s.

polega

kulturow e

w yjątkow ości, 1978

które

je s t

się

D yskusje

filozoficznych pom ijaniu

niego

w łasnych

różnych

nie

je st

m etodologicznej

przyglądać

religiologicznych.

aspekt relig ii, przy

(badacz

w zrasta ro la

C harakterystyczna z

przez

relig io lo g iczn y ch

za­

relig ii

relig ii

w ygaszania

obronnych

badaniach

dla

Badacz

badania

zajm ow anej

um iejętność

konkurujących

s.

gruncie w inny

tylko

oraz

ona znaczyć?),

założeniow ość

staw ianym

spraw dzalności. z

stopniu

w

pow odów

w łasną

naukow ców ,

adekw atnego

m echanizm ów

spotkania

innych

początkow ego

w jak im

że

najw ażniejsza,

pow innością

przekroczyć

od tego,

w ynikającym i

232]

m ogłaby

Sharpe

hum anistycznych

s.

lub

i

w arunkiem

obiektyw ność

m ożliw a

uw agi na je d en

1985

ateista)

absolutna

ko n tro li

sensow ności że

ograniczeniam i

O osten

(badacz

poznaw czą

siebie

intersubiektyw nej

liczenie

religii

dalece

że

partykularyzm u faktycznie

m.

aw ersji

inform acja,

tw orzących

i w artości

badań

przyjętych

relig io lo g iczn y ch

do jej

R udolph

nie

uzyskanych

przyjąć,

się

sobie

Poniew aż

należy

mu

w inien

perspektyw y

postępow ania

przezw yciężanie

uzyskane

pew nienia in.

regułę

roszczeń

badanych

ligię praktyczną

punktu

w ysuw ania

nauk

fenom enów

[K.

wyników. Jako

w ielu

objaw ienia

otw artą,

zm iany

p odejście

z

ich

krytyczny, tzn. do

tyw izujące jed en

48

m.

in.

m etody

redukcjonizm u

pogląd, nauk

w obec

postępow ania

że relig ia je s t

sw oistym

szczegółow ych

(psychologii

nauk

religioznaw czych

przedm iotem relig ii,

b adania socjologii

i że

zakłada

em piryczne

relig ii,

h isto rii

relig ii itp.) nie są w stanie ująć tej sw oistości [H. H. P enner 1984 s. 176 n.]. Staw ia

go

dziw ościow ą)

więc

ten,

sw oistość

kto

akceptuje

zjaw isk

skądinąd

relig ijn y ch ,

ontyczną w iedząc

na

(m etafizyczną, czym

p raw ­

zasadza

się

w łaściw a n atu ra (isto ta) relig ii. Jak w spom niano, każde postępow anie naukow e

15 „Fenomenologia sprzeciwia się każdemu rodzajowi «redukcjonizmu» [...] Unikanie redukcjonizmu, w każdej dziedzinie badań, jest podstawowym warunkiem higieny naukowej i metodologicznej [...] Problem zaczyna się komplikować wówczas, kiedy antyredukcjonizm zamienia się w dogmat i w nową postać zakamuflowanej religijnej apologetyki" [R. j. zwj Werblówsky 1984 s. 294].

16 „Religioznawstwo, jako postępująca obiektywnie filologiczno-historyczna i porównawczo-systematyczna dyscyplina humanistyczna, nie jest związane z żadnym religijnym obrazem świata lub osądem, co więcej, ściśle biorąc nie zna niczego «świętego» jako takiego, co mogłoby ją zmusić do kapitulacji" [K. Rudolph 1978 s. 26].

NAUKA WOBEC RELIGII

)8 est

poniekąd

)ektyw ne),

relatyw izujące

w yłuskujące

lo

z

v

stosunku

określonego

yyników ,

do

tj.

i

swój

redukujące,

bo

ograniczone

przedm iot z całości

punktu

w idzenia.

badaczy

relig ii

stw ierdzających

na

Z arzut

innych

redukcjonizm u

dokonujących gruncie

nauk

(w ycinkow e

zjaw isk

pozostaje

ideologicznej em pirycznych,

i

as-

i analizujące zasadny

ekstrapolacji że

>rzez nich m etody w yczerpują całość badanych zjaw isk i że poza tym , co w en

sposób

ustalone,

■ eligioznaw ca :m piryczne m nkcie nogą

;. 158].

nic tak

m om entów ,

w yjścia

negow ać

ączyć

m ógł

nie

badania istnienia

się z postaw ą

w ięcej po nad

nie

prostu

istnieje. globalnie

przekraczając religią p e r

nadprzyrodzonego

fideistyczną lub

N ie

w ydaje

negow ać

się

jed n ak ,

by

istn ien ie

innych

niż

m etodologicznych se

ani

nie

przedm iotu

m ogą relig ii

ateistyczną (gnostyczną)

granic

nauki.

zakładać,

ani

(A bsolutu), [N.

Sm art

Prawdziwość religii w świetle nauk religiologicznych

9

stosow ane

•

W nie czyli 1973

Problem

praw dziw ości

teologa)

ogólnie

rycznego

religioznaw stw a oraz

liw ość

zajęcia

ja ń sk a oraz

się

strony

poruszam

z

punktu

m ożliw ości

i

granic

problem em

N ie

praw dziw ości

przeszłości

j est

praw dziw ości

natom iast

relig ii

badacze

w

relig ii

w idzenia nauk

m etodologa

innych

(neutralnego) niż

m oim

ogóle

także

lub

interesow ali

celem pew nej

się żyw o

(a

religiologicznych:

filo zo fii relig ii i teo lo g ii religii.

z punktu w idzenia innego

chrześcijańskiej. rzecz

od

relig ii

nie

em pi­

Pytam

o m oż­

niż

ch rześci­

relig ii

punkt w idzenia relig ii

d ostarczenie konkretnej

argum entów

religii.

problem atyką

O

ile

na w

praw dziw ości

relig ii w ogóle lub konkretnej relig ii, o tyle dzisiaj ich w ypow iedzi na ten te ­ m at stały

się rzadsze

i o stro żn iejsze1. C hodzi o trudne problem y

mu i w iary, nauki i relig ii, w iedzy przyrodzonej ne

od

początku

chrześcij aństw a.

badania,

ulegającym

dziw ość,

m.

artykułow ać na

proste

in. i

na

udzielić jed n ej, do

dodatkow ej

R elig ia je s t

w chodzących

kontrolow ać

czynników 2.

pierw szy p ro stej,

ogólnikow ych

rzu t

oka

ogólnej

stw ierdzeń,

w yjątkow o

kom plikacji w

z pow odu

p ytanie

w

w ielu

są

nie

ma

w stępne

o jej

dających

dyskusje

praw dziw ość

odpow iedzi. Jeśli potrzebne

przedm iotem

p ytania

nie

Prow adzone o

opornym

w ypadku

grę

relacji ro zu ­

i objaw ionej itd ., dyskutow a­

pokazują,

relig ii się

p raw ­

się łatw o

nie

ona

da

że się

sprow adzać

relatyw izacje,

przede

w szystkim ustalen ie, o ja k ą relig ię i ja k rozum ianą praw dziw ość chodzi. B adania nad relig ią i jej

praw dziw ością w ykorzystyw ano

zarów no

w

celach

krytycznych, ja k i apologetycznych: ju ż to częściow ej lub totalnej krytyki

Niektóre wyniki dyskusji nad pojęciem „prawdy religijnej" w tradycji zachodniej Przedstawia H. M. Vroom [1990]. Problemu prawdziwości religii nie porusza wprost np. znany Podręcznik filozofii religii Z. J. Zdybickiej [1993], Najbardziej obszerną znaną mi monografią na temat prawdziwości religii (z dużą biblio­ grafią) jest książka D. Wiebego [1981]. Przyjmując, że religię tworzą łącznie trzy elementy, które czynią ze zjawiska kulturowego religijne: odniesienie do transcendentnego świata, dostrzeżenie przygodności człowieka i potrzeby zbawienia, stawia on problem prawdziwości religij uniwersalnie w odniesieniu do każdej religii.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

100 praw dziw ościow ych ogóle

lub

roszczeń

pewnej

pozostałe

religie

jej

religii,

ju ż

historycznej

jako

w ypaczenie

to

obrony

p ostaci,

(praw dziw ości)

najczęściej

autentycznej

praw dy

w

Z w łaszcza

traktując

zabobonów 3,

relig ii

w łasnej, religijnej

[J.

W aar-

Intencje k lit

krytyczne

krytykow ał

„o

nie

kultu,

poglądy

już

bogam i,

salw ow ał

się

przyrody,

K senofanes

zrodził

z

fałszyw ych z

poem acie

w yobrażeń

i w ie­ p rze d ­

dla

A naksagorasa

dlatego

uniknął

zestaw iał

bezkom prom isow y

Sam osaty

w

H era-

antropom orficznych

tylko

C yceron

religią:

odróżniał

strach,

P rotagoras

głosił

L ukian

od

bogów

ucieczką,

L ukrecjusz

zainteresow aniach

filozofów

bogów

że

k ult

formy

D em okryta

relig ii,

teistyczny

starożytnych

w yw odząc

były

bezbożność,

przeciw ko

w

pospólstw a,

w edług

niebieskie o

praw dziw e

relig ijn y ch

staw ień,

w idać

tradycyjne

przyrodzie"

rzeń

łem

w yrażał

procesu

argum enty

m aterializm

się

ciała

z

pogardą

za

i

i

pan-

o

eg ip ­

krytyką

wej" u

religii

p o liteistycznych spotykam y

starożytnych

podnosi nie

życia jeg o

potrzebuje

w iedzy

errore

niechrześcijańskich

jaństw o

w

chrześcijańskich że

św.

praw dziw ą

W

IV

na

w ieku

Iu liu s

fałszyw ych

[K.

rzym skich

poniew aż

F irm icus

J. o

uw agę,

poszukuje

pseudonauką.

Jednym

tylko

w spólnie

z był

om nes

m odli

je st,

trzecie,

średniow ieczu

dziły

w

oczach

V enerabilis, m ie

m.

M origi.

Pico

w ielości

do

pięknego

1962

s. 61 n.]. zw olennik

Do

z

i

deform acjam i,

ju d aizm ,

A kw inu,

N atale

przyrów nuje

a

w

Conti, wiarę:

pierścien ia

interesow ali

w

synkretyzm u

odrodzeniu

W incenty

i

in tensyfikacji

relig ijn eg o ,

zainteresow ań

proponuje

religię relig ią

A zji (B artolom e

w

oraz de Las

następnie

Boga,

z

zam iast

fałszyw a.

drugiej

jej

fałszyw ą,

wezwać

E.

B.

Z

j ednej

W edług genezy L.

uczynili to w yników

sprzeczność

relig ii

i

w

- bo je st w

św iecie,

[...]

Co

a

więc

technologią:

gorzej,

fałszyw e

nie

tylko

E.

relig ia w artości

skończonym i

(1863-1883),

treści

i

głosił

opierając

W przestał

XX

w ieku

zajm ow ać dlatego,

strony

zm ienionej

że

relig ii, w

W tym

w

na

samym

m iejsce

naukow cy k tó ra

nie

u traciła

stosunku do

XIX

„dem askow ano" (J.

głów nie

G.

Ze

w ie­

tzn.

em pi­

racjonalnie

danych

źródeł des z

h isto ­ lub

psychicznych

origines dziedziny

du

chri­

filologii

C hrystus nie był Bogiem ,

czasie B.

jej

F razer,

n iehistoryczność

H istoire

opadły i w

w ażnym ew olucjo-

w cześniej

pokazać

danych

i

naukow o,

ja k

podstaw ie

swej

i

chcieli

kultury, że

em ocje częściow o centralne

naukow ości

religijnych.

się

relig ii i filo zo fii

z ludzi.

Na

krytycznych b y ła

stw ierdzanie

prelogicznego

podobnie

starano się

z

relig ii

przez

n aturalnych

R eligioznaw cy

filozofow ie.

tj.

m yślenia

relig ii,

p sychologii

R enan

w yrastającego

standardów

w yraz

bezsensow ność

religię

ze

z

w

głosi

są

negatyw nie,

źródłach

jak o

fałszyw ość

(nienaukow o) lub

często

L evy-B ruhl).

rycznych

kopiach

spotkania

w

przekonanie

niespraw ną

(resp. fałszyw ość)

pozytyw istycznych

pierw otnych

udow odnić

in.

w

bo

strony

religioznaw stw a,

relig ii, praw dziw ość

rozw iązyw anym

Tylor,

rycznie,

m.

się

obejm ow ano

fałszem

lekarza

przedstaw iciele

z

„try b u n a­

gdyż

ośw ieceniow e

zj aw isk

nie w iarygodność i h isto ry czn ą praw dziw ość E w an g elii4.

De p a ce

K rytyką

teo rety czn ie

tłum aczenia

P etrus

ale

B auer krytykow ał agresyw ­

problem praw dziw ości

relig ii

badaniach

religioznaw ców .

Być

czują zagro żen ia

w olności badań

naukow ych

daw ne

znaczenie

i pierw szej połow y

społeczne XX

i

w ieku

m oże

polityczne.

W

kulturow o-spo-

łecznej kondycji św iata (dem okratyczne społeczeństw a „otw arte", rów nież

Gar-

cilaso de la V ega, F rancisco de A vila, J. F. L afitau) doszło od czasu w ielkich odkryć geograficznych.

fałszyw ości.

i

Casas,

do

je s t

najgroźniejszy

surow ym

są fałszyw e, bo pogańskie.

charakteryzuje

najdoskonalszym

Paolo

p rzejaw iającą

filozofia.

u ch o ­

saraceńską

identycznych

tak

p o stacią

m oralnie

[...],

zagadnieniem ,

h um aniz­

C artari,

„żydow ską,

trzech

varietate, je d n ą

religiam i ludów A m eryki, A fryki, później

się

w zględem

stia n ism e

się

była

za

przed

(tradycj ęju d eo ch rześcijań sk ą),

12]

dziew iętnastow iecznego

in ten cji

filozofią

za ja k ie

relig ię

praw dy

ignorantam i, ale zarazem do gruntu przew rotnym i szalbierzam i".

w yw odził

Staw iając p ytanie o jed n o ść i odm ienność relig ii,

una religio in ritu u m

kultów .

i jej

islam

Tom asz

pokorę

R eligia

o rientalnej, h isto rii

relig ii

M irandola,

B occaccio

K uzańczyk,

fidei (1453)

L uli,

delia

G iovanni

chrześcijańską" M ikołaj

chrześcijaństw a

R ajm undus

in.

[A. N ow icki

praw dziw ością

po

np.

s.

prym ityw ną

relig ian t

ch rześci­

z

uznało

do

u cieleśnieniem

[1995

[... ]

szukano

w

które

relig ii

religii: „R eligia je s t n ajpierw

rzeczy

ludów

m ądrości i przeciw staw ia się bałw ochw alstw u. W

fałszyw ości

gruncie

rzenia

dem onam i: że

B ocheński

nizm u

gnostycznych,

bogów

M.

je st

w szystkich

1972].

którego

E w angelii, M aternus

zn iszczenie

herezji

De vera religione zw raca religią,

praw dę

H oheisel

zw łaszcza

T ertulian

ch rześcijaństw a

poznał

proponuje

ju d aisty czn ej,

K ościoła.

rzecz

religionum

nazyw ając

filozofii

„praw dzi­

ośw iecenia,

roszczenia

w szystkim chrześcijaństw o

D la

w ypaczeń

O jców

chrześcijanin

pogaństw a,

A ugustyn,

oraz

argum entem

odkąd

jako

krytyków

daem onia. W

je st

T estam encie,

p ro fa n a r u m

w ielkich

dii g en tiu m

Starym

filozoficznej.

religii

starożytności

oraz

m yśl,

De

w

pogańskich

w yznaw ców ;

dziele

ostatnich

w

apologetów

A pologeticum

w

sposób

się

w ierzeń

czasów

stosunku do innych relig ii przyjm ow ano z góry, że

skim kulcie zw ierząt, porów nując go z antropom orficznym i bogam i Grecji. Z

rozum u",

przede

denburg 1991 s. 93].

od

staw iano

50

3 W myśl dewizy I. Kanta oświecenie jest czasem wyzwalania się człowieka spod władzy nierozumnych sił. 4 Nie były to tylko intelektualne igraszki, bo za krytykę religii obaj uczeni zostali pozbawieni prawa nauczania na uniwersytecie.

stw ierdzany w iadają ;ym,

pow szechnie

się

co

gadacze

o

relig ii

[M.

s. dla

31],

K lass

błędnie

przypada czy

ja k

w

m itu

in teresow ania w

ogólnym

pozytyw nego w spólnego m iędzy

i

nie

nigdy

zm niejszeniu znaczenia zagrożenia

uniw ersalnym i

religiam i

i w

m ożliw ość naw et

spełnić.

na

spraw y

się

niew iary

m aleć,

gdyż

ich nie

się

i

re lig ii7: różnice

-

„fa ł­

w k aż­ treść

mniej szego

ja k

z

religią

p o trafi

rów nież

relig ii,

p o za­

w ierzy

uw ażać

się

kultury w

m iędzy

nauka

pluralizm u

zorganizow anej

dla

o d różnienia

P rzyczyn

m ożna

1986

znaczenie

czy je s t to

je że li

których

religii

istnienia zdają

łatw ego

a naw et w to,

1986

decydujące

odpow iednika N ie

K ościoła

za za­

dostrzeżeniu obliczu

doktrynalne

punktu

ideę

w idzenia

wiary w B oga w ięcej je łączy, niż dzieli8.

nad

relig ia

nie

styna,

że

jak o

być

praw dziw a

tj.

który

D ostrzegając

innych

relig iach ,

poza

ogranicza

tą,

elem enty

reguły

religie

K ościoła,

argum ent na

P ius

do

tych,

opiera

rzecz

odrzucając (1928),

się

na

że

o b ja­

znaczenie

pogląd

m iał

św.

A ugu­

zn ajdują się

verita tis z

na

X I,

którzy

w spółżycia

zw al­

boską genezę

anim os

która

(sem in a

praw dy

now e

Soboru

D ecydujące

pesym istyczny się

II

O jcow ie

M o rta liu m

w iększej

starożytnych

w szystkie

w skazanie

chrześcijańska.

przezw yciężył

u stalił

do

pogańskim i.

encyklice

fazy

praktycznie o ficjalnie

przez

i relig iam i w

dziejach

od

fałszyw e.

in.

103

Począw szy

kom paratystyczny

(m.

stw ierdza

liczba zbaw ionych

K ościele. w

-

filo zo ficzn ą

m oże

Sobór W atykański,

traktow ał

rów nocześnie

słow ie Bożym ",

Św.

w

A ugustyna)

K ościołam i

n iek ato ­

lickim i i religiam i pozachrześcijańskim i. D la

historyczno-porów naw czego

rów nyw aniem relig ii ja w ił centrow ali

faktów się w

się

zabrakło

relig ii

obciąża

w istyczny b adaniu

m iejsca.

dogm at relig ii

p om ijania

kw estii ze

n ien gii,

nauce się

jej

strony

co

miało

opisow y,

Postulow ana

oraz

że

w obec

religii. od

w ypow iedzi

języ k o zn aw ca10,

p ostulacie

m yśl i

który

nie

relig ii

daje

się

zachow ania

przedm iotu,

tj.

w ym aga rozw iązać

niew yznaw ania

badacz

o praw dziw ości

lub

ocenia

św ia­

w yznaniow ego

postu latu

w arto ściu jący ch 9 nie

i

religioznaw stw a

do

scjentystycznego

p o zy ty ­

przypisujący

filo zo ficzn ą

p odejście

poniew aż w

n.],

bezzałożeniow ość

badanego

W

norm atyw nych

zapew nić

85

skon­

praw dziw ości

religioznaw stw a, s.

po­

praw dziw ości

problem atyki

1981

„w łaściw e"

(skrajnie)

badacza

pow strzym yw ać ja k

W iebe

i

(autentyczności)

problem atyki

początków

[D.

ustalaniem

w ieku religioznaw cy

dla

porzucenie

praw dziw ości,

żadnej

w ypow iedzi

podobnie

za

zajętego

praw dziw ości

w XX

relig ii,

sięgający

poglądzie,

naukow ym i,

i niepraktykow ania w

w

K iedy

funkcji

deskrypcjonizm u

neutralność. w yraz

dystansu

in.,

charakter

znajdow ała m etodam i

i W iną

m.

problem

naturalny.

strukturze

się

religioznaw stw a,

h istorycznych,

sposób

na

relig ii

topoglądow ą

5 „Wśród badaczy religii dość powszechnie panuje zgoda, że adekwatne rozumienie zjawisk religijnych nie wymaga podnoszenia kwestii prawdziwości lub fałszywości badanej religii lub religij. Co więcej, założenie leżące u podstaw naukowego badania religii sięga znacznie głębiej: twierdzi się, że tylko świadome unikanie «kwestii prawdziwości przez religioznawstwo zapewnia właściwe rozumienie zjawisk religijnych" [D. Wiebe 1981 s. 1]. 6 Z wielu powodów - także etycznych - niesłuszna jest demokratyzująca tendencja (jak głosi np. masoneria) do równouprawnionego traktowania wszystkich religii. Wzięta dosłownie oznacza aprobatę dla każdej formy religijności (pseudoreligijności?), np. sakralnej prostytucji, ofiar z ludzi czy modnych dzisiaj sekt psychodelicznych. 7 Por. charakterystyczny pod tym względem tytuł książki T. Węcławskiego: Wspólny świat religii [1995]. 8 Można odnieść wrażenie, że Kościół katolicki złagodził pierwotnie rygorystyczne stanowisko extra Ecclesiam nul la salus. II Sobór Watykański uznaje w Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich {Nostra aetate) „u różnych narodów jakieś rozpoznanie owejtajemniczej mocy, która obecna jest w biegu spraw świata i wydarzeniach ludzkiego życia; nieraz nawet uznanie Najwyższego Bóstwa lub też Ojca. [...] Kościół katolicki nic nie odrzuca z tego, do w religiach owych prawdziwe jest i święte" (nr 2).

w iedzą

sw ych

religii.

chrześcijańskich,

negatyw nie

rozw ijali

w

innych

kato lick i

nauki chrześcijańskiej

w ionym II

apologetów

panchrystianizm u,

„żadna

przechodziły

w zględem

K ościół

herezje,

K ościoła)

i

doszukiw ać w

czaj ąc

w yższości

teo lo g ia

i

przesadnym

m ieć

w yraźnie

O jców

i

to leran cji

po zachrześcijańskie

C opleston

typow e

m niejszej

W atykańskiego

gdzie

m oże

skoro

swego

d zieli6,

L anczkow ski

nieautentyczną).

um iała

w rażliw ości strony

ma

kulturow e,

będzie

[G.

odróżniających

(religijne),

praw dziw ości faktu

ze

religijnych ,

logosu,

funkcje

nie

problem em

-

się

C.

praw dziw ości

nie

(autentyczną

M ity

w ażne

W ątpi

je

C hrześcijaństw o lub

zachodniego

„w yw ołany

[F.

do

co

w yraz

relig ii,

religią

„praw dziw ego"

sztucznie

stosunku

tradycji

ośw iecenia

relig ii

w ypo­

zainteresow ani

tym ,

chrześcijaństw a"

kw estia

z

B ardziej

w

religijnym .

kulturach,

konieczne.

pełnią

praw dopodobnie

części

został

religioznaw cy

niż

praw dziw ości

który

staw iana

duchu

od

w ypadku

fałszyw ą,

religijne),

1995],

niepraw dziw ą

w cześniej

szywego" dym

i

sporadycznie5.

poszczególnych

europejskich języ k ach praw dziw ą

relig ii

problem ie

praw dy

europejskiej)

(uniw ersalia

praktykom

w iązanie

kultury

postaw iony

generalnie

rozum ienia

europejskiej

w

doktrynalnej

i je st

znaczenie

w spólne

upatrują

eksponow aniem 102]

kryzys

praw dziw ości

religiom

jtnocentryzm u 5.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

51

u nikania

em piryk

w i­

fałszyw ości

re li­

badanych

języ k ó w

jak o

w yższych lub niższych.

„Założenia wartościujące lub prawdziwościowe są z samej swej istoty teologiczne lub filozoficzne" [N. Smart 1984 s. 368]. 10 W XIX wieku F. M. Muller utożsamiał badania nad religią z językoznawstwem porównawczym.

D eskrypcjonizm sobie

w

„naukow ego"

logii

religii.

problem u

P ierw sze je s t

zajm ują oraz

o

relig ii

„naukow o")

stwo

nie że

równo

i

m oże

zajm ow ać

społecznych nauk

potrzeby

staw iania

religii,

którzy

unikaj ą

dostrzegając,

ja k

M.

[U.

1983

s.

B erner

D urkheim )

równej

żadna

m ierze

dylem atu

re lig ii11, opiera

się

relig ii

o

em pirycznie relig io zn aw ­ na

relig ii",

dla

przek o n a­ różna

za­

relig ia

nie je s t

fałszyw a,

fenom enolodzy

poszczególnym i

p odejścia

funkcje.

w idzą

relig iach

Rów nież

społeczne

o

nie

m iędzy

w szystkich

108].

pew ne

istnienie em pirycz­

religioznaw czych że

i

i od te o lo g ii12. Z innych pow odów

w yboru

we

o

sprzeciw em

„nauka

te o ­

podejm uj e

badań

Pogląd,

obiektyw na

praw dziw ość

E liade,

ze

nie

w ięc

dyscyplin się

relig ii

zaangażow ane

idzie

religioznaw ców .

praw dziw ością

o

dlatego

dziedziny

zakresu

o relig ii, ja k

p ytania

Rzecz

spotykające

w yspecjalizow ana,

p rzeciw staw iania

filo zo fii

św iatopoglądow o

w yróżnionej

zorientow anych

się

radykalnego

n eutralne i

religii.

jako

relig ii,

z

„nienaukow ej" są

poszerzenie

teologię

istnieje

od

drugie

praw dziw ością

postulow ane

(w ąsko,

w ynika oraz

św iatopoglądow o

religioznaw stw a

filozofię

niu,

relig ii

relig ii,

się

autonom icznego nych

badaniu

religioznaw stw a

praw dziw ości

dlatego

(E.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

104.

w spólną

skrajnie

gdyż

każda

N atom iast

isto tn ą

sa cru m

socjologizującego z nich

spełnia

potrzebę

w

podejm o­

należy

„praw dziw ość

się

przyjrzeć

praw dziw ości potrzebę religii

ten

praw dziw ej

je st

tylko

i

się

do jej

obow iązują

w ysuw ają

zarzut, sferę

dlatego, z

pew na

że

i

i

że

są

Istocie,

i

istnieje

tylko

dla

rzeczyw istość,

B adacze

do

je s t

o których

w ątpliw ości,

ro szczen ia one

której

dostrzegający relig ii

ignorują

to,

się

co

relig ii

ona

odnosi,

praw dziw ości

religii.

sądzi, że że

o dnoszą­

są praw dziw e

poszczególne że

asertyw nych

przodków ),

problem

traktow anie

poznaw cze;

w iele

duchach

się

zw rot,

teoriom

m etatw ierdzeniem

(dogm atów ), ulega

gdyż

rozum ienia

praw dziw a,

ja k i

staw iają

Tym czasem

N ie

bogach,

znaczeniu,

religii.

z

relig ii

w a,

praw dziw ych.

w

relig ie

swej

części

w ypow iedzi

człow ieku

i

o

D la

m ierze

niż

dziw ościow em u)

użyciu

(realnie

istn iejący

p orusza

się

się

relig ijn eg o ,

ludzkich

przedm iotow ym ,

Jeśli

on

inną

filo zo fii

to

tym

chociaż

strukturę

Inna

opisow em u

logiczną

pozaję-

(m etafizyki)

bardziej

ję zy k

spra­ (p raw ­

rzeczyw istość

ję zy k

dotyczy

uznać, że

w ielkie

- w oleli p o ­

religijnej.

odpow iada

kultu).

m ożliw ości,

m usi

ma

praw dy

jednej

tak

i czasach

w ierzących,

św ie­ status

członków

n iejednokrotnie

w łasnej

- w

religijnym

szczególnie

m iała

zachow aniu

przedm iot

religijny

w ypow iedziom

w ierzących,

w yrzec

ję zy k a

na kraw ędzi

religijnego. C złow iek

poznaw czy, p rzypisując

swym

- w różnych relig iach

językow em u

zykow a

języ k iem

-

praw dziw ość

z nich

m ęczeńską

jak iej

sposób

ludzi

jej

że niektórzy

śm ierć w

w

relig ijn y ch

uniw ersalnych,

znaczenie, nieść

przekonań

języ k a

religijny

niż

języ k ,

je st

którym

m ów i o otaczającym św iecie, o w łasnych regułach uzasadniania tw ierdzeń. P ytanie k ateg o ria

o praw dziw ość relig ii m a rów nież charakter aksjologiczny praw dziw ości

sam ych

w ierzących

postaw y

religijnej

korespondencyjnie przesądzającym .

m etaforyczny

redukcjonistyczne,

sposobów

zaw ieraj ą

za

relig ii

transcendencji.

konkurencyjne

(w ierzeniow ej )

się

praktycznem u

relig ii

relig ia je s t

przekonań

(N ajw yższej

uw aża

praw dziw ości

m ożliw ych

absolutnie.

rozłączne

doktrynalnej B ogu

że

w

problem em

aspekt

jednym

T w ierdzenie, cym

odgryw a

się

najw ażniejsze:

jako

nie

teoretycznem u

relig ii

zajęcia

pom ijaj ącym w

religii"

sytuacj ach języ k iem

w łasnych

w ypow iedzi

religiam i,

sferę

w ania problem u praw dziw ości relig ii podk reślają np. F. H eiler i J. W ach. Jeżeli

się w w ielu tle

52

kontekście na

co

kich

relig ii

w

ogóle o

co

- j ak

praw dziw ość

pluralizm u

ekum enicznego

z

zaobserw ow ać dialogu

relig ii

w yborze pośród

relig ii

nie

relig ii

n ab iera

do

d ostrzegania

zw iązane

znaczenie

przy

relig ii, z

ten d en cji

w ięcej,

m ożna

np.

konkretnej

praw dziw ość

obserw ow anej

Problem y

pierw szorzędne

człow ieka,

lub

rozum iana

lub,

ma

każdego

P ytanie i

dziw o ści")13. prób

i

w spółczesnego

dzień,

rów nież

relig ii

którym

ich

- teoretyczne

m iędzy

różnym i

relig io lo g iczn a

pozw ala

tu

m om entem w agi

się

w

człow iek

rów ności

(„praw -

religijnej

praktyczne i

i

w szyst­

doktryny

relig iam i

-

trak to w an ia

istotow ej i

innych

być

spotyka

dla

odrzucaniu

dodatkow ej

jednakow ego

praw dziw ością

lub

w ielu

m usi

i dlatego

praktyczne

m ają

znaczenie

dla

w yznaniam i

w

ra ­

że

w ypo­

m ach tej samej re lig ii14. D ostępna w iedzi

praw dziw ości jąco

literatu ra

badaczy

relig ii

relig ii

i upraszczająco

chrześcijaństw o,

w

były ogóle

tak

stylizow ane,

(np.

teizm u 15),

stw ierdzić, ja k

gdyby

faktycznie

chociaż

dotyczyły obejm ow ały

problem u zaw ęża-

głów nie, je ś li nie w yłącznie, relig ie uniw ersalne: judaizm ,

islam ,

hinduizm

i

buddyzm ,

lub

naw et

tylko

chrześcij ań-

stw o 16, ograniczając się przy tym do jego części doktrynalnej, a więc przy

jego

relacji do sfery sacrum ; że ludzie w ierzący, w łaśnie jak o w ierzący, posługują

11 „Wiara człowieka wierzącego nie może być religioznawstwa (science o f religion)" [U. King 1984 s. 131]. 12 Nauki społeczne, powiada D. Wiebe [1981 s. 5 n.], teologia głosi jej istotną prawdziwość, natomiast wolne od (nauka o religii) zajmuje się czysto naukowym rozumieniem metafizycznej kwestii jej prawdziwości.

zasadnym

przedmiotem

badania

przyjmują istotną fałszywość religii, podobnych założeń religioznawstwo religii, bez uciekania się do zawiłej

Za racjonalnym charakterem i równością wszystkich religii opowiadali się w XVII wieku w Polsce socynianie. 14 W 1984 roku H. Kiing stwierdzał, że dialog między różnymi religiami znajduje się mniej więcej na tym etapie, w jakim dialog między różnymi wyznaniami chrześcijańskimi znajdował się około pięćdziesięciu lat temu. 15 Wykorzystując wyniki współczesnych dyskusji w teorii wiedzy sposobem uzasadniania przekonań teistycznych zajmuje się wnikliwie A. Plantinga [(1967) 1990] oraz [(1992) 1993]. 16 Dotyczy także analitycznej filozofii religii.

NAUKA WOBEC RELIGII

53 corespondencyjnym jw arunkow any cieśnienie :zęści

do

rozum ieniu

łatw iej

uproszczenie

ioktrynalnie

postaw ić

na

tym czasem

D odatkow o relig ii

i

problem

jej

przypadkow e:

było

polegało

je d n o lite j,

.

w idzeniem

chrześcijaństw a nie było

doktry n aln ej18

C olejne

praw dy

chrześcijańskim

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

w iadom o,

praw dziw ości

ch rześcijaństw a

ja k

zw ykle To

za­

relig ii o tak w yróżnionej

problem

traktow aniu

był

praw dziw ości.

gw ałtow ne

religii.

jak o

były

relig ii

w

p rze­

szłości spory o zakres i treść praw d wiary. Chcąc

podejść

do

problem u

O dróżnijm y w iary"), gijnej

chodzi

relig ii

uniw ersalnie

tak,

by

od-

cji

ściśle

całej

naukow ej. teorie

•ozw ażyć

kom pleksow o.

R ozw ażania

K lasycznie

yym agają

uw zględnienia

i

skorelow ania

nie

są łatw e

czterech

co

najm niej

)raw dy, praw dziw ości relig ii i nauk religiologicznych. est

jednoznaczne,

co

praktycznie

uniem ożliw ia

chociażby

dlatego,

kategorii:

że

relig ii,

Ż adne z tych pojęć nie

om ów ienie

w szystkich

m ożli-

yych kom binacji. Pytając lych

o

praw dziw ość

filozoficznych

znanego

sform ułow ania

lefinicja

praw dy

:

że

praw da

ici20.

K ażde

z w

P rudności w iążą

z

rze czy 19. ją

i

k lasyczna

-

m y śli/sąd u /zd an ia

Spośród

kilka

nieklasycznych

łączy

ją

w

pojęć

u ży tecznością

w yniku

społecznej

praw dy

badaniach

nad religią,

się przede

w szystkim

znalazło każde

też

W

m yśl

korespondencyjna polega

niesprzeczność, tj. w ew nętrzną z

konkurencyj-

nieklasyczne.

jako

pow staje tych

do dyspozycji

k lasyczną

A kw inu

praw dziw ość

pragm atyczna

lw aża,

zastosow anie

stanem

rozum ie

glądu/teorii;

że

ma

praw dy:

T om asza

głosi,

zachodzącym

coherencyjna

relig ii badacz

definicji

na

d efin icji

poznaw czą; ugody

praw dy

spójność i

po­

konsensualna

nigdy

zabieg

o

do

lecz

K.

R.

relig ijn a

w ypadku

(„praw dy

praw dy

(praw da

re li­

propozycjonal-

na

próbow ać

sposób [S.

nie

całej

teo rii

n iechętnie

ocenia

teorii, że

s. daje

się

zaproponow ali

fal-

przez

w yprow adzanie

d a­

bardzo nie

któ ra

227].

jed y n ie

L akatos

tj.

N ie

1992

p rzysługuje

teorii,

i I.

pojąć

praw dziw ości

K am iński

praw dziw ość

zw łaszcza

- o praw dziw ość

M ożna

fałszu

konsekw encji.

relig ii,

w ypadku

m etodologia

P opper

praw dziw ości

obalić

zastosow ać

lub

rozum iana

naukow ym ,

rozstrzy g an ie

i trzecim problem y.

w spółczesna

praw dy

zw eryfikow ać.

em pirycznie

się

nie

w iadom o, ja k

m ożna

w ierzeń

po d o b ­

relig ijn y ch

traktow ać jak o zw artego system u przekonań w sensie przyjętym w nauce.

I R eligioznaw stw o zna rów nież, nie zaw sze jasn e i konsekw entnie respektow ane22, Przy

odróżnienie

jed n y m

zew nętrzna ustalić

ze

m niejsze

b iblijnych

problem y.

takim

odróżnia

sposobów

dotyczyłaby

się

rozum ienia

(także

przez

w

(praw da

b ib lijn a),

od

tego,

ustalić

jak im

co

treści

praw dziw ością

zdarzeń

sensie,

przyrodzonych daje

m iędzy

od zew nątrz

lub

Iziw ości relig ii, która objęłaby rzeczyw iście każdą religię.

W

relig ii

doktrynalnego

że

w k ategoriach zdaniom

drugim

system u

(korespondencyjnie)

syfikacyjne ny

w

jed n ak ,

jących

rodzi sw oiste

d efin icji praw -

praw da

re lig ia 21.

pewnej

nastręczają

relig ii jak o

całkow icie

w

z próbą podania takiej

(dogm aty),

W iadom o

naukow e

w iększo-

w iększe

opinii

m ów ienia:

praw dziw a

tw ierd zen ia

W szystkie

p oszczególnym

-

zgodności

sposoby i

pojedyncze

religijnej

religii.

losił się on do każdej relig ii, a nie np. tylko do m onoteistycznych, należy go takie

o

trzy

relig ii

na), a więc o tezy przyjm ow ane za praw dziw e, zw łaszcza na mocy argum enta­

praw dziw ość

praw dziw ości

w stępnie

praw dziw ość

107

dodał w ierzeń

tylko

od

(zobaczym y,

historycznych,

i

w ew nątrzreligijną.

że j est

których

inne)

praw dziw ość

praw dziw ość

daj e

osobę, nie będącą w yznaw cą badanej

np. np.

zew nątrz-

b ib listy k a słow a

redaktor

samego lub

relig ijn y ch , w ew nątrz

u stala

C hrystusa

k opista których

relig ii

autentyczność księgi;

w ypow iedzi

(ipsa verb a

Christi)

w ew nętrzna

-

praw dziw ość

(przez

się

relig ii),

nad ­

(w iarygodność)

w ierzącego),

np.

przez

pow ołanie się na w łasne objaw ienie lub osobę boskiego zało ży ciela23. P ytanie staw ia

się

o je

praw dziw ość pod

adresem

relig ii

ma

relig ii

w

różny ogóle

sens czy

w

zależności

w ybranych

jej

od

tego,

czy

p ostaci,

np.

tradycyjnych relig ii pierw otnych (k u lt przodków , anim izm , m anizm , fety17 „Z oczywistych historycznych powodów roszczenia wierzeń religijnych do prawdy czy vartości poznawczej roztrząsano głównie w ramach tradycji wielkich religii uniwersalnych, które tworzyły nie tylko mity i obrzędy, ale również narzędzia intelektualnej samoobrony" [L. Cołakowski 1988 s. 9]. „Wygląda na to, że większość autorów poddaje z reguły analizie własne achowania na gruncie DR (dyskursu religijnego, AB) lub, jeszcze gorzej, własne poglądy na )R" [J. M. Bocheński 1995 s. 96]. 18 Religioznawcy podkreślają, że systematyczny rozwój doktrynalnej części pewnej religii est zawsze rzeczą późniejszą, chociaż w wypadku chrześcijaństwa nastąpił dość szybko w lostaci teologii, jako próby systematycznej artykulacji tego, co wyrażone w języku ymbolicznym. 19 Weritas est adaeąuatio intellectus et rei, secundum ąuod intellectus dicit esse, ąuod est, t non esse, ąuod non est. 20 Pomijam teorie prawdy, które głoszą jej trywialność, zbyteczność (redundancję) i ugowalność.

W piśmiennictwie angielskim istnieją następujące, w swym sformułowaniu bynajmniej nie jasne, terminy: truth ąuestion in religion, truth o f religion, truth about religion oraz zalecenie, by religioznawstwo nie zajmowało się prawdziwością religii, lecz prawdą o religii. „Nader często mylono się w kwestii istoty uzasadniania na gruncie religii, jako że wielu autorów zajmowało się przede wszystkim uzasadnianiem w ramach DR (dyskursu religijnego, AB), wewnątrz systemu, nie zaś uzasadnianiem DR, a mianowicie jego podstawowych przesłanek" [J. M. Bocheński 1995 s. 95]. 23 „Ponieważ objawienie jest spotkaniem z osobą, a nie przekazaniem zbioru twierdzeń, Biblia nie jest dla nas jakimś poświadczonym przez Boga podręcznikiem, ale podstawowym środkiem do poznania Bożych poczynań wobec ludzkości, a w szczególności do poznania Jego samoobjawienia się w Jezusie Chrystusie" [J. Polkinghorne 1995 s. 89].

szyzm,

totem izm

A pisa),

religii

naturalnej,

islam ),

relig ii

politeistycznych

itp .),

m onoteistycznych, niczne

pism a

praw dziw ości sposób

relig ii

politeistycznym

praw dziw ości (buddyzm , w yrazić

ulega

nastręczać

nazizm ) O

ile

w spółczesne

m onoteistycznym i,

babilońskiem u

łatw o nie

sakralnym

dodatkow ej

D ruga

kultow i

m azdaizm ow i gnoza),

obejm uje

artykulacja z

każdej

pow odu

w

i

kulty

nadprzyrodzonej

jej

w

religiom

m itom ,

j aki

dw a

kultow i Problem

rodzaje

które tylko

nie dla

p raw ­

dają

się

wtaj emni-

religijnej

odniesienia,

m usi

w ym aga­

jącego j ęzyka analogicznego. Chociaż trudności je st

na z

dzień

ludzkie

że

w

plikow anym kultow ej,

się

tw orem Rów nież

tw orzy ją

złożony

pokolenia

w ierzących.

zachodniej

potocznym

dostatecznie

każdej

ze

ustalenie Sytuację

religii.

m an ifestacji się

strony

przekonań,

kom plikuje

z

podstaw ą

żadną

M iędzy

części

innym i skom ­

doktrynalnej,

nie je s t przez

dyskusje

zad o ­

j est

o

M oże

w artościujący

ono

historyczny subiektyw ny

gii"

rozum iano

jako

autentyczność, sensow ność.

K ażdy

a) Praw dziw ość ści

relig ii

w

je s t

określonym

ryczną

ktrynalnej

i

w szystkim kazanych z

ustnej),

D żina,

danych

Jezus

uczniów ,

h isto rii,

pierw otnych,

gijnej,

w

a -

dbając

więc nad

m ów ić)

dzisiaj

denom inacji25.

chce, N adto

pod

w pływ em

szereg

relig ii

ję zy k a

angielskiego,

(uniw ersalnych)

po­

dobne tezy, zw łaszcza o istnieniu transcendentnego przedm iotu w iary i kultu.

(egzystencjalna) i

w za­

się

o

pełni w

przekaz

pew nej

ja k

genezie tych

historii.

pieczę

sposób praw d

i

-

relig ii, W

relig ii

pow ołując

w ykraczaj ący

poza

praw dziw ością

i

relig ijn y ch

takiej

w

daw ali

K onfucjusz,

Zara-

w okół

siebie

naukę

grupy

na

m istrza.

relig ii U rząd

nadprzyrodzone

intersubiektyw ną

in teg raln o ścią p ostaci,

ja k

udokum ento­ osobny

swe

od­

relig ii,

początki, ja k

katolickiej się

do­

i p rze­

dobrze

których

h isto ­

religijnym

i przekazać

stosunkow o

pow stała

zało ży ciela

skupiający w ąskiej

że

przez

(przede

M ojżesz, B udda,

dotyczy

p rzeszło ­

religijnej

w spólnotom

zachow ać

w

tożsam ości,

tradycji

M ahom et,

w iernie

m rokach

sensie,

specyficznie

problem genezy,

histo ry czn a stopniu

lub

kontrolę

doktryny

w jak iej

re li­

zostały

objaw ione, oraz o relig ijn ą (teologiczną) interpretacj ę faktów historycznych. b) Praw dziw ość

praw dzi­

podtrzym uje

re li­

w iarygodność,

różne zbliżone

banalnym

B ardziej

P oczątek

M ani,

h isto ry czn ą

m yśli

jej

doktrynalna.

przyrodzonym

się

i

h isto ry czn o ści osoby

przyw ódcy,

ustalonej

K ościoła

prerogatyw y,

gdyż

sekt,

przybierać

tym

się

św iętych.

m niejszym

giną

N auczycielski

przez

w

w

ciągłości

C hrystus,

o

św iecie

(j ak

w yznań,

funkcjonalny,

h istoryczność,

istniejących obecnie

dziej e.

rozum ie

praw dziw ość

uniw ersalne,

łatw e,

sw oje

stw ierdzenie

pism

starających

rozum iana

wanej

in.

charyzm atyczni

tusztra,

relig ie

m.

dzieje

z

praw dziw a

ma

relig ii

neutralizująco

czy

religii:

m oże

K ażda

instytucjonalnej

przez

reguły

Tak

i

praw dziw ość

lub

samej

term inów

h isto ry czn ie czasie

ustnym

tej

ty ch

i

„praw dziw ość

niesprzeczność

w

socjologiczny,

lub

europejskiej

doktrynalną,

uw ikłane

epistem ologiczny,

p seu d o relig ii),

substancjalny

k ulturze

je s t

(teologicznych)

kulturow y,

od

(w yłączność),

historyczna.

na

ram ach

sens:

(genetyczny),

praw dziw ość

z

relig ijn y ch

jem n ie w ym ienne zn aczen ia26.

odłam ów

w

różny

W

109

chrześcijań sk iej,

praw dziw ej

itp.

absolutność

różnym i

lecz

relig ii

obiektyw ny

w ością relig ii i sposobem in terpretacji praw d w iary toczą się nie tylko m iędzy religiam i,

przybierać

(odróżnianie lub

zw łaszcza

św iatopoglądow ych,

p sychologiczny,

w ieki nad

relig ii,

(założeń)

filozoficznych.

p rze­

się

praw dziw ość

opcji

naukow ców

w ielorako

relig ii że

w iększych

którego

relig ia

rozw ijanych

fakt,

ogół

dysponujem y

organizacyjnej,

doktrynalnej zasób

na

relig ii,

defin icją

składaj ącym i

mamy

nie

ro zlicznych

liturgicznej

i rozległy

nie

pojęciem

św iata24,

ogólną

sw ych

kulturow ym ,

obrzędow ej,

platających.

kulturze

dośw iadczenie

naukow ą,

dlatego,

w

posługiw aniem

w spólne

w alającą,

co

szereg

naw et nie

ezoterycznych

praw dy

transcendentnego

pojęcie

w iadom o,

relig iach

dostępne

m ło ­

zw iązać

perskiem u

relig ijn e,

są

religie

i

gw iazd,

przyjm ujących praw dy

A w esta ,

ja k

lub zoroastryzm ow i.

kom plikacji

(dyskursyw nym ) j ęzykiem

trudności

czy

k ano­

upaniszady,

(pojęciow ych),

stosunkow o

lub

posiadających

staroindyjskie

opow ieściom

chrześcijańska

i głębokiej.

Skądinąd

i

P ytanie

byka

henoteistycznych

ustnej

tw orów

(kult

chrześcijaństw o,

G recji i Rzym u z ogrom ną liczb ą często

bóstw ,

w edanta,

żadnym

czonych.

religiam i

E giptu

(judaizm ,

bóstw ),

trad y cji

osobliw ych

starożytnym

B abilonu i

objaw ionej

K oran,

tak

staroirańskiem u

religii

płytkiej

na

(kom unizm ,

starożytnej

(m itraizm ),

i

panteonem

religijności.

z

je

(n u m in a )

nazw anych M itry

(Biblia,

naw et

formy

przypisać

(z

opartych

ateistyczne

i now e

starożytnego

historycznej

relig ii

czy

synkretyczne, dzieżow e

relig ii

św ięte

B hagaw ad gita),

dy:

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

54

w ym iar pisanym

M ów iąc

doktrynalny, -

bardziej i

lub

o

tzn.

praw dziw ości

relig ii

część

zaw artą

mniej

nadprzyrodzonym .

relig ii

ma w

usystem atyzow ane Z w łaszcza

je ż e li

się

często

przekazie

tw ierd zen ia istnieje

o

rzeczy ­

w istość nadprzyrodzona, do której odnosi się pew na relig ia i o której chce się w ypow iadać leżnienia

praw dziw ie, w ierzeń

uchodzi

relig ijn y ch

ona od

za

praw dziw ą.

kontekstu

całej

Z

pow odu relig ii

silnego

trudno

u za­ będzie

porów nyw ać w ram ach nauk o relig ii różne relig ie w aspekcie praw dziw ości 24 Pomijam tu odrębny problem roli osobistego doświadczenia religijnego jako kryterium rozstrzygania o prawdziwości religii w ogóle i o poszczególnych prawdach religijnych. 25 Zróżnicowaniereligijne dotyczy nie tylko chrześcijaństwa, lecz np. buddyzmu, składającego się z takich kierunków, jak therawada (hinajana), mahajana lub mantrajana.

26 Np. D. Wiebe [1981 s. 193 n.] odróżnia pięć sposobów rozumienia prawdziwości religii: ontologiczne, egzystencjalne, pragmatyczne, personalne i propozycjonalne.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

55 ich

doktryn

klasyczne która

religijnych.

pojęcie

- ja k

w

praw dziw ości

w ypadku

zakres

postulow anego

obejm uje

praw dy

hipotetycznych dopiero

w

doktrynalnej, naw et w

uznane

nie

tej

samej

ortodoksj i

od

spory

w

pierw otnym

rozw ój

(h istorię)

selektyw nie,

herezji

nie

je s t

tzn.

jed n e

ludow a

a

nie

(polska)

czego

N adto

w ierzący

inne

uw aża

spełnią

się

relig ie29-

ortodoksji. Poniew aż

p ełnię

trad y cje,

salne

chociażby

w szystkie

przyjm uje

P od

relig ijn e

(dogm aty)

zw any

doktryny

K ościoła,

n o śc i27

dotyczy

życiu

przyszłym .

religii

(jak

bow iem

np.

ona

gicznym dziw ość

faktu ze

faktycznie

zapew nia

w ieczną.

gijnie

argum entam i ma

sposobów

i zało żen ia przez jej

samej

zasadza

praw d

św iadczyć

i

się

relig ijn y ch

siła

m ożliw ości

i

nieśm iertelności.

P raw ­

mocy

tj.

zbaw czej,

od grzechu

u stalana relig ijn y ch

i

że

szczęśli­

je s t

w ew nątrzreli-

O

w iarygodności

j ej

w yznaw ców ,

znaj dująca w yraz w ich codziennym życiu i (niekiedy) m ęczeńskiej śm ierci. d) A utentyczność (autentycznie) religijnych).

religii.

O gólnie

chodzi

relig ijn y ch

od

tych, które

R ozróżnienie

to

zakłada

będące

papierkiem

R eligia

nieautentyczna

lakm usow ym m oże

B oga

XIX

tego

odróżnieniu

np.

-

typu

i

pozycji

relig ijn o ści

w ieku

w

od

spotkać

(E.

żyw ego

dzieje

w

każdej

relig ii,

tj.

które

teologii z

(relatyw na)

w

że

posiada

jak o

uniw er­

w

przeszłości

należy

zw alczać.

pow stał

kierunek

dom agający

relig ii, gdyż a

rów nież w idząc

uw aża, ono

która

pseudo-

ja k

C hrystusa

traktow ało

liberalnej

ogólne

fałszyw e,

B oga,

Jezusa

T roeltsch),

w

absolutności

C hrześcijaństw o,

konkurencyjne,

protestanckiej

jak o

chrześcijaństw o,

absolutności j ako

jako

islam.

samego

h isto ry czn o -relig ijn ą się

cechuje

ju d aizm

relig ii

i je d y n o ści28. R eligia,

relig ie

przekazyw ać orędzie Z

chrześcijaństw a

m ożna

w yłączności inne

objaw ienie

chce

form y

szkołą

w łączenia

i

zbaw cze.

inne

koniec

się

w prost

objaw ieniem absolutność

się chrze­

przy

o nim i

pojęcie

odróżnienie nie

są

zjaw isk (para-

(definicję) relig ii

rozpoznaw aniu

m ieć (funkcjonalnie)

praw dziw ie lub

pseudo-

(praw dziw ej),

zjaw isk

pew ne cechy

• 32

n aniu . f) R acjonalność stanow ią

je st

w ym iarze esch ato lo ­

teologicznym i.

przekonań

nie

sensie

w

o

pew nej

na

w ybaw ienie

m etodam i

głów nie

niego K ościoła)

zm artw ychw stania

relig ii

w iarygod-

(autentyczności)

w iarygodności w

B oga przez

W iarygodność

rozum ienia

obejm ujących tw ierd zen ia h isto ry czn o ści

chrześcijaństw a

przyjaźń

rów nież

ze

człow iekow i obietnic, głów nie

ostatecznych):

w ość religii

religijny ch w ykazanie

stw ierdzeniem

eschatologiczna

w

ścijaństw a daj e się udow odnić tylko dzięki h istoryczno-religij nem u porów-

jed n y m

C hrystusa

daw anych

(rzeczy

Przy

treści

Samo

tożsam e

dotrzym ania

religii.

relig ijn ej,

praw dziw ości

do

trak tu je

m ocniej

C hrystusa

praw dy31,

są

oficjalnej

doktryny

R ozum ienie

absolutną,

naw et

orędzie

k ato lick i

tzw.

do

roszczeniem

E k sk lu zy w izn r10

Jezusa

Przykładow o

religii.

za

osobie

nie je st je d n ak określana jako fałszyw a. c) W iarygodność

siebie

części

praw dy

odnosi ją

m ocnym

m oże

odróżnienie

_

z

być

odrzucają.

znacznie od

od

rozw iniętej

które

e) A bsolutność w iąże ją

różne

(propo-

św iadectw em K ościół

przyjm ują

a

odbiega

po jęcia

się przeciw ne

oczyw iste,

które

autentyczności,

w ierzeń niepraw ow iernych, p ó źniejszych w trętów , dopow iedzeń, zafałszow ań.

poza

dośw iadczenia,

doktrynalną

ksiąg,

znają

spotyka

akceptują,

rzeczy,

św iętych

chrześcijaństw ie.

dogm atów ,

w ykracza

zasadniczo

praw dziw ość

odnieść

rzeczyw istości,

tzn.

stąd

obiecuje

m ają

relig ii

do

objaw iona,

i w ieczyste, ustalać

dogm atów i

ja k

intersubiektyw nego

oraz

Trudno

na tym ,

(teo lo g iczn ej)

- je s t

naukę

naukow ych,

które

rów nież

religijnej

nieom ylne

życiu.

ustalonych

obrębie

pobożność

za

tw ierdzeń

relig ii,

polega

chrześcijaństw a przez

przyszłym

zycjonalną)

Trudność

111

religijnych. autentycznej

relig ii, a je d n ak relig ią autentyczną nie jest. Istn ieje rów nież inne rozum ienie

27 Apologetyka katolicka odróżnia kilka pojęć wiarygodności: naturalną i nadprzyrodzoną, intelektualistyczną i woluntarystyczną, dzisiaj ponadto semiotyczną, personalistyczną, martyrologiczną, aksjologiczną i transcendentalną [M. Rusecki 1994 s. 87 n.].

istotny

(dogm atów )

i

niesprzeczność

składnik

sprow adza

każdej się

do

religii.

relig ii, pytania

Poniew aż

pytanie o

ich

o

p rzekonania

relig ijn e

praw dziw ość praw d

racjo n aln o ść33.

w iary

Szczególnym

w yrazem racjo n aln o ści je s t niesprzeczność przekonań. O dróżniając34 spójność

O wierze Sienkiewiczowskich rycerzy I. Bocheński [1995 s. 134] pisze: „Poza wiarą katolicką nie ma według naszych rycerzy zbawienia: biorą na serio dogmatyczne orzeczenie Bonifacego VIII extra Eccleslam nulla salus - nie ma zbawienia poza Kościołem (katolickim), jako że «wiara» i «Kościół» są dla nich synonimami". "9 F. Whaling [1984 s. 191] omawia siedem możliwych stanowisk teologicznych, jakie jedna tradycja religijna może zająć względem drugiej: od ekskluzywizmu do relatywizmu. Argumenty przeciwko uniwersalizmowi chrześcijaństwa w dyskusji nad racjonalnością przekonań rozważa np. W. W. Bartley III [1984]. 1 „Mówimy o jedyności czy także o absolutności i wyłączności w stosunku do Chrystusa, chrześcijaństwa i Kościoła. Ogólna idea jest jasna: Chrystus, chrześcijaństwo i Kościół reprezentują w dziedzinie religii i w dziedzinie zbawienia coś jedynego, absolutnego, wyłącznego" [G. Thils 1975b s. 182]. 32 O fascynacji chrześcijaństwem pisze H. Waldenfels [1995 rozdz. VIII]. Tak uważa np. M. Przełęcki. Charakterystycznie przyjmuje on, że „to, co nazywa się doświadczeniem religijnym, ma w istocie charakter pewnego - mniej lub bardziej wiarygodnego - poznania" [1995 s. 16]. 34 L. BonJour [1985 s. 95] piętnuje jako poważny i nagminnie popełniany błąd mieszanie spójności z niesprzecznością: „Pewien system przekonań może być doskonale niesprzeczny, a jednak nie mieć dostrzegalnego stopnia spójności". „Koherencja wiedzy polega na wewnętrznym uporządkowaniu jej składników, tak że są wzajemnie powiązane {interconnected), a ponadto złożona z nich całość jest niesprzeczna (consistent) i wyczerpująca (comprehensive)" [J. Woleński 1993 s. 272].

NAUKA WOBEC RELIGII

112 (coherence)

poglądów ,

(afirm ow anie

lub

(consistency), jako zalicza

się

w anie

m.

jako

i

w arunków

przypisyw anie pew nego

każdem u

nieprzyjm ow anie

spójność

tych

in.

negow anie)

tw ierdzeniu,

pary

niesprzeczność łatw iej

w

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

zdań do

i

sprzecznych

w ym ogów

system ach

stopnia

logiczną

(o p ostaci p

racjonalności.

zam kniętych

asercji

niesprzeczność O

i uboższych

religii

w ew nątrzreligijnie (praw dziw ość nizow aniu tyczy objąć

ogóle

i/lub

praw d

w iary

naukow ą

C hrześcijaństw o,

m iędzy

lub

sobą;

G o­

Trudno

sobie

je s t

religią

P róbując

naukow ym

w

w idzeniem

w ysokim

ja k

stopniu

(np.

w izji znany

i harm o ­ do­

w iedzą

m ożna

spór

C złow iek

w ierzący,

dąży

do

um ysłu

treściow ego idealnie

który

traktuje

zainteresow any

ich i

sw ych

logicznie

których nięcia

spójnie

i

sprzeczności

sądów 36.

A rgum entacja się liczyć

propozycjonalny

być

ludzie

gii m usi

za

maj ą

Św iętej,

fakt

w cielenia

skądinąd

zew nętrzną

(orzekający,

które

m oże

charakter

n ik t

lub

w szystkich tez przekonany. prostu

w ew nętrzną

je st

m isterium

że

w iara

Boga,

który

(relig ijn y ch ),

N iekiedy

dla

od w ydaw ania

o

u n ik ­

m ocnych

niesp rzeczn o ścią

(np.

C hrystusa) i których

relig ijn a

chrześcijańska

tam i

obejm uje tajem nica

przyj ęcie nie dokonuje

(a)

że

owe

stw ierdzonym i

się

relig ia

o

re li­

rów nież Trójcy czysto

rozum ow o, lecz je s t uw ażane za dar Bożej łaski; że nie w szystkie tezy reli-

35 „Jeżeli religia jest nauką, tj. wiedzą, podlega tym samym krytycznym procedurom jak każda inna wiedza naukowa" [D. Wiebe 1981 s. 38]. Człowiek wierzący przyjmuje np. istnienie niematerialnego Boga, nieśmiertelnej duszy, możliwość cudów. 36 Od strony psychologicznej sposobami likwidowania rozdźwięku między uznawanymi przekonaniami zajmuje się teoria dysonansu poznawczego L. Festingera [A. Malewski 1975 s. 207-236].

z

m ów i

na

języ k a ich

relig ijn eg o 37,

sens

i

rzeczyw istości

rozum em .

sprzecznych

(b)

że

przynajm niej

s.

tym

sensie je s t p o ­

okoliczności

pew nej

są

samym

nadprzyrodzonej,

i w tym

W ym ienione

gruncie

[... ]

doktryny

się

spra­

religijnej

poglądom ".

[1993

który

ściśle

w

„nikt,

naw et

system ów

były

filozoficzne,

filozoficznego

i

udziale

nigdy

być

n ią

a

je s t

teoriam i

m oże

analizow ane

tylko

w

w

p rzy ­

w iarę,

pozorom M.

zdania

Z dania

tylko

m etodą

nauki

albo i

K rąpca

i

relig ii

filozoficzne

filozoficzne,

kontekście

kontekście

ro z ­

A.

filo zo fii

by

pew ności,

je s t

że

w ypow iedź

w iary.

sensow nym i

stopień

która

w brew

nakazać,

artykułam i

fak­

n au k o ­

w ynikiem samej

(d)

nad relacją

co

m iędzy

interesującym i

dziedziny,

dyskusji

nie

redukcji, m oże;

i nauką

pew no,

nigdy

nie są nigdy

spraw am i jej

kontekście z

m iędzy

nie

C harakterystyczna

K ościół,

pow stają

tzw.

dać

ogóle

zdaniam i

m ogą

ale

naukow e

dotykają

zgodne

są

nie

w iarą

dzisiaj na

naukow e po siad ają znaczny

przy

w

rzadko

pow szechnionym

różnych

w iarą,

teorie

pew ności

zajm ują bardzo

a

że

zaw sze

uw agę, że m iędzy

m ianow icie ju ż

sprzeczności

gdy fakty

(c)

i

zw raca

„W iemy

naukę

podczas

pow stają

s. 241],

224]

rzekom e

przez

są zm ienne

stw ierdza:

w yjątkiem

że nie w szystkie treści relig ijn e maj ą charakter sądowy);

następuje:

nie

ono

tez [1995

rodnicze

się

z

u stalić

n iezgodna

sprzeczność.

niespraw ną

naturalnie

ja k

B ocheński

o w yraźną

ale

relig ijn e, -

M.

logicznie

(Św. A nzelm ) - nie je s t w stanie

pow strzym uj ą się po

z faktem:

praw dy,

poglądów ,

zasadnie (racjonalnie)

praw dziw ości je st

p rzekonania

w szechw iedzącego,

je st pew ny co do każdej praw dy koniecznej podtrzym yw ać

swe

J. trudno

dedukcji,

kreacjoniz-

niesprzecznością. Chociaż każdy

harm onizow ania

racjonalnego

serio

że p ostaw ienie

je st

mem i ew olucjonizm em ), w którym nie m a m iejsca na n adprzyrodzoność35. egzystencjalnie

definitione

zew nętrznej

zderza

funkcjonow ania

jed n o zn aczn ie

nie je s t oczyw iste.

teorie

m iędzy

że

wiaj ą,

w ym i;

zracjonalizow aną,

św iata,

relacje;

logiczne

ex

by

i

się

niekąd

niesprzeczności.

w ew nętrznej

całościow ej św iata

przedstaw ić,

grecką) badaniem

doktrynalnej

dostarczyć

rozum iana

oraz

osobliw ego

dało

któ ra w ym yka się ludzkiem u racjonalnem u rozum ieniu

relig ii

rozum em

pow odu by

w zajem ne

niesprzeczność

zew nętrzna

ludzkim

m itologię

niesprzeczności. z

niesprzeczność

filozoficzną.

w ykazyw aniem swej

być

z

zach o ­ (K.

im m anentnej spójności z

(np.

m oże

W ew nętrzna

na

relig ii

zainteresow ane niekiedy

relig ii

części

relig ie które

konkretnej

relig ii polega

doktrynalnej

w szystkie

lub

zew nątrzreligijnie.

koherencyjna)

zgodności

potoczną,

w

m. in.

postaw ione,

i ~p),

deł) niż otw artych, do których należą przekonania religijne. N iesprzeczność

gijne, tak

56

jak o

system u

system u

filo ­

zoficznego, do którego należą". g)

E gzy sten cjaln a

rozum ie

się

chętnie

ryczny

i czysto

upatruje

się

ściow ym , relig ii

(w

w

sensow ność.

doktrynalny osobistym ,

religijnym ogóle

w ym iar

intym nym

zaangażow aniu lub

D zisiaj

eg zy sten cjaln ie38

konkretnej

w

pytanie

sensie

relig ii.

P ersonalną

spotkaniu człow ieka relig ii)

do

o

praw dziw ość

w ychodzącym

relig ii

poza

h isto ­

praw dziw ość

relig ii

sacrum ,

z

(osobow ym )

i

„życiow ej"

przydatności

cało ­

pokonyw ania,

usensow niania

ludzkiej przy g o d n o ści39. C hociaż relig ia zaw iera także w ypow iedzi de-

Analityczni filozofowie religii (D. Evans, D. Z. Phillips, W. F. Zuurdeeg) dość powszechnie interpretują język religii pozapoznawczo. 38 „Pytanie o prawdę religijną wiąże się ściśle z pytaniem o jej sens. Kiedy postawiło się już pytanie o prawdziwość religii, nie można pominąć pytania o sens: jeżeli prawdziwościowe roszczenia religii okażą się prawdziwe, wówczas religia ujawniła też swój sens" [U. Mann 1973 s. 71]. Jy „Choć iaż napis «prawda was wyzwoli» nie znajduje się nad drzwiami każdego laboratorium naukowego, byłoby dobrze, gdyby znajdował się nad każdym kościołem i był przypominany na początku każdego kazania; j eżeli bowiem religia nie j est prawdziwa, nie może

NAUKA WOBEC RELIGII

57 skryptyw ne,

nie

one

są

szczególe

najw ażniejsze,

życia

pew ną

na

ostatecznie lecz

dla

fakt

„ostateczną

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

człow ieka

w ierzącego

ukierunkow ania

rzeczyw istość",

od

przez

której

w

każdym

człow ieka

oczekuje

swego

zb aw ien ia40.

L udzie nie dlatego są relig ijn i, że relig ia d ostarcza praw dziw ych w ypow iedzi 0

św iecie,

lecz

że

obiecuje

zbaw ienie

jednak

przypuścić,

by

przeżycie

„zakład

P ascala")

było

jedynym

je st

sytuacja

odw rotna:

usensow niającą

-

Chociaż

dla

praw dziw ością sumy

kto

pokazać

w

to,

relig ii,

analizę w

w łasnej

i

nie

ocenę

religii. lub ich na

spełnia

je s t

z

n ią

też

droga

w ięcej

niż

się

bow iem

do

G dyby

jed n ak

udało

bardziej jej

lub

zw iązana,

się

naukow o

w ierzeń mniej

praw dziw ość

pew nej

centralnego

To,

w jakiej

sposobów od

rozum ianej

koncepcji

liw ości

m ierze

nauki

o

relig ii

m ogą

praw dziw ości relig ii, (przekonań

każdej

sadnianie

(uspraw iedliw ianie,

religijnych

m oże

się

z

odbyw ać

podjąć

zależy

od w ielu

relig ijn y ch )

poszczególnych odbyw a)

oraz

nauk

upraw om ocnianie, (i

problem

ze

tak

czynników ,

i

w ybór

„naukow e"

postaw y za

religijnej

w yborem

je st

dy")

na

relig ii

C hrześcijaństw o

istnienie

w iele m.

in.

i

dane

p ragm atycz­

w

m uszą

ogóle

konkretnej

B oga,

np.

i/lub

m oże być tylko

w ypracow ało

nieśm iertelność

duszy

istnieć

racje

logiczne

postaci.

U za­

w drodze

argum enty

praw dziw ość

em pirycznych

nauk

o

relig ii

należy

(„dow o­

chrześcijaństw a

rozpatryw ać

się

w

św ietle

osłabionego - w stosunku do klasycznego (received view ) - sposobu rozum ie-

danych

relig ijn e,

naukow ej

relig ii,

autentyczność

jeg o

N ie

źródła

historyczne,

postronnych

w

w idać

św iadków relig ii, tj.

przeszło ści

zaw artej

relig ijn e

historyczną:

i

h istoryczność

nauki

pism a,

cerem onie

praw dziw ością

ja k

pośrednio

(św ięte

m etodą

p o zarelig ijn e

w

dośw iadczenia

obserw acji43.

relacji

relig ijn y ch

trzech

się

do

zajm ow ać h isto ry czn ą

Z

rzeczyw istości

tylko

relig ijn y ch

i

się

n.].

dziedziny

dostępne

sym bole

pism a")

odw ołując

pew nej

do

w spółczesne

m ałych relig ii. zakresie

nadprzyrodzonej p ozycji

lub

o

obecnie: osoby

itp.

o p isy ­ ustalaj ąc

założyciela,

„św iętych

(Boga).

w ierzącego,

obiektyw ny

relig ijn y ch ,

relig ii

niepraw dziw a.

relig ii

(okolicznościam i

krytyczną.

w

je s t

zadaniem

muj ąc

się

spraw a,

pism ach"

nad

problem em

czy i

że

b adania

drogam i

dysponuje relig ijn y ch

relig ii

lub

-

od

i

m oże ich

od

a

badając

osoba

m uszą

prow adzone które

religii.

N ie

w ew nątrzreligijną,

spójność

historyczne

praw dziw ością być

-

w yraźną

nim i

w ięc

przedm iotu

ja k

w

intencją

odróżniania

nie

są,

podejm ując a

relig ii

historycznym

m etodam i

tych,

nadprzyrodzonego

z

nie

pew nym

założyciela

histo ry czn ą

rozw oju)

więc w

w ew nętrzną

relig ia je st w

nad

w

relacji człow ieka m ówić

Jeśli

że

dziejam i

badaczow i

zew nątrz,

odpow iednim i

teo lo g ii

praw dziw ością istn ien ia

dana

nad

dana

od strony

badacz

w niosku,

chrześcijaństw a nie

tylko Patrząc

naukow ym i.

do

stw ierdzić,

(istotow o)

filo zo fii

dyskusji

danym i

pow stania

R eligioznaw ca

autentycznie

to

Inna

stosunku do

zjaw isk

kom petencji

z

je st

np. stw ierdzając

dochodzi

m a praw o

sensie

przeszło ści

relig ii

tajem nicy)

niezgodność

h isto ry k

podejm uje b adania

(m om ent

praw dach

zew nętrzną

św iadectw a

chętnie

Praw dziw ość

rzeczyw istości

człow ieka

je s t n iehistoryczna,

pośrednie, tj.

rozum ow e i

jej

i

ograniczonym

aspekcie

w zględów

obserw acji),

się

w spółczesną

238

transcendentnej

religioznaw stw o - posługuj ąc

(„św ięte

R eligioznaw stw o

U za­

przekonań

poddają

s.

przekazyw anej przez dzieje trad y cji religijnej.

religiologicznych. itp .)

i

n.]:

dziedziny

ostatnie

dziejów

oryginalność

dwu stron:przez 1980

m isty czn e42,je s t

oraz

w yjaśnianiem w ierzeń

z

37

naukow ej

budow le,

dokum enty,

m ogłoby

z

(św. A ugustyn, Św. Tomasz). K om petencje

nie

m oż­

fideistyczny,

sadnianie dogm atów relig ii objaw ionej rozum ow ania.

-

im m anentnych

dow odzenie

rów nież

na

nych, je śli je d n ak z góry nie przyjąć, że akt w iary je s t logicznie nieracjonalny 1 stąd

relig ijn e

z

H esse

s.

sakralne

którego

porów nując

[M.

1979

ja k przeżycie

te

badając

w ielkich

u zasadniania

poznaw czych

tylko dla

w aniem

Schm id

niedostępnej

kultu,

pow odu,

egzystencjalną

[D. W iebe 1981 s. 227 n.].

[G.

atakow anych

społeczne

w skaźników )

przedm ioty -

naukow ej,

nauki

(które,

pom ocą

itp .)

i

(radykalnie

za

funkcję

praw dy

relig ii

w iarę",

czym ś

w iększości

w ym iarów religijnego

M ożliw a

indyw idualna

redukuje

je s t

w ierzenia

w ątpliw ości

religijnej.

być

relig ii

relig ii

od

w

i

nauki

Trudno

przygodności za pom ocą religii.

w ierzeń),

zależności

cień

m oże

praw dziw ość

(praw dziw ość

głów nego

praw dziw a,

w łaśnie

„skok

postaw y

nauki

filo zo fię relig ii

szczęśliw ość41.

(naw rócenie,

w yboru

je s t

taka

w ierzącego

krytyczną

rzuciłoby

m iejsca

relig ia

poszczególnych

fałszyw ość

religii,

je że li

doktrynalną

praw dziw ości

um ożliw iając

m otyw em

szuka uchylenia

człow ieka

w ieczną

egzystencjalne

psychologicznie

do relig ii kogoś,

i

nia

115

gdyż

z braku nie

z a j­

odniesienia

relig ijn eg o 44, ani nie próbując pow iedzieć o nim coś w ięcej niż sam a religia,

też prawdziwie służyć pokonywaniu przygodności" [L. Oeing-Hanhoff 1984 s. 162]. 40 „Przedmiot poznania religijnego nie jest tylko informacją o pewnej rzeczy lub drugiej osobie; jest uznaniem najgłębszej rzeczywistości lub źródła wypełnienia życia, nazywane Bogiem, Dharma lub Tao" [F. J. Streng 1987 s. 63]. 41 W takim egzystencjalnym sensie D. Wiebe [1981 s. 4 n.], który rozciąga pojęcie prawdziwości religii na wszystkie religie, rozumie ją jako „problem ostatecznego znaczenia wierzeń i praktyk każdej religii przy interpretowaniu świata jako całości .

- Na temat doświadczenia religijnego i jego typów istnieje bogata literatura, począwszy od prac W. Jamesa. 43 Nie oczekujmy, by religioznawstwo dostarczyło nam głębszych informacji na temat Boga, lecz najwyżej człowieka [J. van Baal 1979 s. 486]. 44 Metafizyka klasyczna usiłuje wprawdzie własnymi metodami dostarczyć argumentów na istnienie Absolutu, a4e będzie to „Bóg filozofów", a nie religii.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

58 religioznaw stw o

nie

per

zagraża

se

teo lo g iczn ie

(relig ijn ie)

rozum ianej

w ości to

kom petencję

relig ii

teologii

przypisują

relig ii

j edyna

jej

stem atycznym podejm ow ali praw dy

ma

nad

[H.

próby

już

to

W aldenfels

na z

sobą

dlatego,

1995].

i

i

innych

w

że

nie

m ają

to

w łasnej

które

sy­

doktryny

czy

dlatego,

są

że

p rzypisują

chrześcijańską

o

nie je s t

chrześcijańscy

stw ierdzić,

ju ż

cech,

m iędzy

M ów iąc w łasnym

Teolodzy

św ietle

relig ii, by

praw dzi­

ale

dysponuje

religiam i.

oceny

religii.

ch rześcijańską,

relig ii

pseudoreligiam i:

R ozgraniczając

(w ew nętrznej)

filo zo fia

teologię

innym i

in terpretacji czy

relig ii i

m yśli

uniw ersalnych

(objaw ienia)

religiam i

doktrynalnej

teologia

zw ykle

nam ysłem często

zakresie

sobie

się

każda

autentycznym i objaw ione,

w

postać:

religijnej

nie

oni

teo lo g ią

i

one są

relig ii

ryczn y ch 49. H.

traci

nad

praw dam i

św iata

w

w iary)

św ietle

lub

w iary)

praw dziw ości teologii teologicznych46.

- praw dziw ość

Przeprow adzone

i religią,

istoty

szczególnym tyczną)

w szystkich religijne, relig ii

skryptyw nej m ożliw ości

Problem

-

polega

nie

w eryfikacji do

na na

są.

W

analityczna

(kognityw nej, do

spełniają

pozw alająca

się

zainteresow ania [1990]

religijnych ,

czy

ale religijne zajęła

tez

języ k a

relig ii

tj.

do

ujęciu klasycznym

zjaw isk

relig ii,

(rozpatryw anie nie

reflek sja

spraw

sprow adza

praw dziw ości

tego

się do

teo rii

i

tez

(realistycznym ) zajm uje

by one

przyjrzeć kryterium

tym ,

czy

odróżnienie

w

istnieje zjaw isk,

coś

jej

św ietle

praw dziw ą takiego

które

ja k

spełniają

relig ii

religijny ch

i

funkcji

potraktow ała

lub ona

w

ję zy k a

teo lo g iczn y ch 47.

chrześcijańskiej

uniw ersalnych,

głów nie

in. po­

(au ten ­ istota funkcj e

czasach najnow szych praw dziw ościow ą filo zo fia

praw dziw ościow ej) relig ii

się bycia

się m.

aspekcie

stroną de-

religijnego

oraz

O graniczając

swe

- ja k

J.

pytanie

M. o

„m etafizycznych",

relig ijn y ch

i

ja k

dlatego

początkow o

sensow ność,

je ż e li

zastosow ania praw dy)

spraw dzalność

nauk

(A.

W.

Flew ,

W. do

stw ierdzają krytyk

ja sn a

niefal-

oceny

aspek­

w

tw ierdzeń

jed n o zn aczn a

zastosow ać

do

em pi­ B artley,

odgraniczania

praw dziw ości

i

do

zasadniczą

niem ożliw ość

(chociaż

T.

nym

Ram sey,

lecz

którzy

językow ej

i

w ierzy

D.

D.

niej

w ypow iedź

rów nie

J.

praw dy

ja sn e

i

radykalnie

negatyw ne

w ypow iedziom

religijnym

nie

nie

oddaje

się

języ k iem

pew na

funkcja

ję zy k a

tn e j51,

przed staw ia

których

istn ieją

społeczność relig ijn eg o , się

inaczej

em pirycznej,

w ypow iedzi

relig ijn e

k ry teria

w ierzących. ję zy k a

chociaż

do nauk

i tutaj

Z auw ażono

spraw iedliw ości relig ijn y m do

że

tylko

fak ty cz­

przez

w ie­ poza-

stw ierdzić,

w

praw dziw ościow a

rzeczyw istości em pirycznych,

sytuacja

jed n ak

rzeczyw istości

pozw alające

Z auw ażono,

dopasow anego niż

rzeczyw iste tw ierd zen ia

że

sensow ności, swe

lub

in.),

i

posługiw ania

de fa c to

dały są

fałszu.

rów nież

odnoszą

nie

relig ijn e

i

W isdom

odm aw iające

badania

w ypow iedzi

traktow ać jak o

kategoriach

Evans,

relig ii

sensie

sensow nego

dla

rzeczyw istości

filozofię

w jak im

czy m ożna je w

neopozytyw istów ,

sposobom

rzących,

do

pytanie,

kw alifikacji

stanow isko

co

na

są falsyfikow alne, tj.

podlegające (I.

przez an alityczną

odpow iedzi

praw dziw ości,

religiom ,

religią.

św iata

(system atyczna

ch rześcijaństw a

(dogm atycznej),

F ilozofia religii w jej ustalaniem

rew elacjo n izacji

w iary

swą

poza

racjonalizm u

fałszyw ości

pokazuje,

trudności d efin icji

jednoznaczne em piryczne procedury falsyfikacyjne).

nie

racjo n alizacji

lub

pokazały

Popperow ską zasadę falsy fik acji

od

w ypow iedzi

relig ijn y ch 50

so bó w

- jako

w ykraczającej

w ykorzystując

praw dziw ości

dyskusje

(korespondencyjnej

krytycznego

naukow ych

syfikow alność

relig ijn a

T oczone praw dy

objaw ionej,

A lbert),

cie

.

Z w olennicy

w ypow iedzi

praw dą teologiczną i praw dą religijną, zauw ażm y, że przy żadnym z dwu spoteolo gii

ogóle

rozum ienia

rzeczyw istości

w yraźnej

ro zum ienia

w

klasycznego

praw dziw ości re lig ii45. Szczególną

językow ych

117

- pokazały

transcendendopasow anego to

dyskusje

nad teoretycznym w ym iarem języ k a naukow ego - nie je s t prosta. D la w yraże-

B ocheński sens

w ypo­

w iedzi religijnych jako szczególny przypadek p ytania o sens w ypow iedzi

Przypadek Galileusza pokazuje, jak ważne jest uświadomienie sobie możliwości i granic pewnego typu poznania. Przypomnijmy również poruszenie, jakie wywołały historyczne wykopaliska i zwoje z Qumran. 46 „Postępowanie teologa jest tak samo omylne, a jego teorie są tak samo korygowalne jak każdego innego naukowca i każde inne teorie. Teolog dogmatyczny nie postępuje bardziej dogmatycznie niż fizyk lub matematyk" [J. R. Cames 1982 s. 68]. 47 Filozofia analityczna przeszła w rozumieniu sensowności języka w ogóle i religijnego w szczególności charakterystyczną ewolucję od postawy restryktywnej do bardziej liberalnej [A. Bronk 1973].

J. M. Bocheński [1995 s. 27 n.] odróżnia następujące sposoby rozumienia sensowności religii: „1. Teoria nonsensu. DR (dyskurs religijny, AB) nie ma w ogóle znaczenia. 2. Teoria emocjonalistyczna. Znaczenie DRjest czysto uczuciowe, to znaczy względne. [...] 3. Teoria niekomunikowalności. DR ma znaczenie obiektywne, ale nie jest ono komunikowalne.4. Teoria komunikowalności nietwierdzeniowej. DR ma znaczenie obiektywne i komunikowalne, ale nie wyraża się ono w twierdzeniach. [...] 5. Teoria znaczeń niepełnych. Teoria ta, której bodajże stwierdzałaby, iż wszelkie obiektywne znaczenie explicite w dziejach nie wysunięto, komunikowalne w ramach DR jest niepełne. 6. Teoria twierdzeniowa. Przynajmniej pewne partie DR mają się składać z twierdzeń mających znaczenie". 49 Jak np. sprawdzić chrześcijańską tezę, że istnieje jeden Bóg w trzech osobach? 50 Swą popularność zawdzięcza A. Flew głównie czterostronicowemu artykułowi Theology und Falsification, opartemu na opowieści o niewidzialnym ogrodniku, symbolizującym Boga. Artykuł Flewa wraz z odpowiedziami R. M. Hare'a, B. Mitchella i I. M. Crombiego znajduje się w: A. G. N. Flew, A. Maclntyre [1972]. 51 Scholastyka odróżniała trzy sposoby (drogi) mówienia o Bogu: via affirmativa, negativa i eminentiae.

NAUKA WOBEC RELIGII

59 nia

praw d

języ k a

nadprzyrodzonych

potocznego,

w ypow iedzi

ale

religijne

ję zy k

relig ii

m odyfikując

spełniają

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

ich

k o rzysta

znaczenie

nie tylko

funkcję

w praw dzie

na

w łasny

opisow ą,

z

w yrażeń

użytek.

lecz

w iele

N adto

przedstaw ia

się

szkicow o

w

św ietle

się

rozróżnień

to

w

form ułow ano zw łaszcza tezy,

ogóle.

głów nie

religii.

tylko

konkretne relig ie)

i

ze

relig ii

w

religii

dziw ość nauki w się

w zględu ogóle

w

o...") i zależy sugerow ać

tylko

w

tej

dziw ości

J.

relig ii,

(„czy

do

form ułując

sam ym

każdej

ma

w

w

jakiej

ogóle.

praw dziw ości zakład ają

P rzeciw na

praw dziw ość religii

u stala

takie

pojęcie

i w j ej św ietle innych.

Kto

staw ia

c)

p ostaci

ponadhistorycznym w ypow iadali religii. z

się

P ytanie

p y tan ia o

o

praw ­

w

one

ro zstrzy g n ięcie

p ropozycja

ogóle

P roponuje się (jak

poszczególnych

do

[D.

m ówić

problem u

praw ­

W iebe 1981

m ów ienia

zdaje

relig ii s.

przede

objaw iona.

w szystkim

tego,

znaj duje

się

objaw iający

m iotem

kultu.

D ecyzja

rodzonym ) sam a w

je s t

sensie

cow ania gdzie

lub

część

o

istnienia

i/lub

doktrynalna

w yznaniu w iary,

je st

Credo), czy

praktykow anie

religii.

w iarygodności

m oże

W być

na

p ytanie

czy

(w

chodzi

o taką

jeg o

ograniczonym roztrząsana

w ym iarze

praw dziw ość

filo zo fię

i

religijnej objaw ionej

w ym aga

relig ię ja k swój

p rzed ­ n adprzy­

czci

relig ii

treściow ej)

ona uboga, bo

stopniu

przez

rzeczyw iście

przedm iotu

(znajdując

gdzie je s t

dotyczy

transcendentnym

praw dziw ość

(praw dy

rozbudow ana inną,

o

objaw ionej

początków

rów nież

transcendentnego

w iarygodności tego,

relig ii

historycznych będący

przyj ęciu objaw ienia

O dpow iedź od

praw dziw ość

j ej

się B óg,

doktrynalnej

w zależności

o

czy u

uznaniu

religijna. j ej

P ytanie

zró żn i­

chrześcijaństw o,

w yraz

m.

ceni

się

relig ii

teologię

in.

w

głów nie

w

relig ii,

sensie gdyż

dosłow nie stanow i ona dom enę w iary. Jeśli przyjąć, że tylko sama relig ia lub

52 „Badanie roszczeń wierzeń religijnych do prawdy stanowi analizy ich poznawczej funkcji" [L. Kołakowski 1988 s. 10].

środkam i

(religio

pozytyw nej dzięki

i

norm atyw nego tecznym i, X VI

zoficznego

w iedzy

relig ii

w

św ietle

o o

siłam i

relig ii

relig ii

rozum u)

go

nie

należy

religii:

która

w łasnej

relig ii

zakorzenionej (lu m en

dom enę

n atu ­

w

ja k

to

sprow adza się

istn ien ia

duszy

naturale),

pozytyw ne

natu raln ej,

p rzy jęcia

relig ii

filo z o fii55. W

relig ie

w

narzędziam i

przeciw staw ianej

naturalnej

m usi

relig ii

teo lo g ii relig ii,

praw dziw ość

Bogu

naturalnej

kultu

konkretnej

rozum u

stanow i

postaciam i

Praw dziw ość

do

do

rationalis),

przyrody",

w idzenia

Bodin.

(zasadnego

pytanie

postaci

zdegenerow anym i J.

na

(chociaż

u stala

trzeba

objaw ienia

praw dziw ości

przedm iotu oraz

- to

w łasnego

się kołow o

ogóle,

stosunku

religio

do

k tó ra

w

naturalnym i

„księdze

punktu

bo

w ieku

w

w

relig ii,

relig ii w

O dpow iedź

naturalis,

uzyskanej

czytaniu

do

fałszyw ych

się

P roblem

transcendentnego

teologicznym i

(objaw ionej),

lu d zk iej54

odw ołanie dokonuje

filozofii

oceniania z p ozycji w łasnej

- zw ykle jak o

że

h erm eneutyczne)53.

do

R eligia naturalna.

ralnej

do

np.

św ietle są

zb y ­

głosił do

w

filo ­

transcendentnego

w obec św iata A bsolutu, ku którem u człow iek relig ijn y zw raca się w aktach

227]

o praw dziw ości

fałszyw ości poszczególnych doktryn religijnych. b) R eligia

go

relig ii

istn ien ia

odniesieniu

ja k iejk o lw iek

coś

sensie

rozum ow ym i w

oparta

o

w

m iejscem

praw dziw ości

błędne, lecz

św ietle

np.

konkretnej

zbyt ja sn e,

od tego, ja k się pojm ie religię.

m ierze,

koło

w

bo

sacrum ,

sferę

ogóle

nauka dostarcza praw dziw ych odpow iedzi na p y ­

by o

być

innych

konsekw encją,

w ypow iedzi,

typu relig ii.

tezę

z

zakresie

szereg

fałszyw a,

praw dziw ość

treści

liczyć

ograniczonym

trudno (np.

każdego

pozaczasow ą

tym

relig ii w

skonstruow ać

neguje

na

chociaż

w ogóle,

(doktrynalnie)

nie je st

W ach),

relig ii

sprow adza

i

ogóle

ogóle

się ono

się,

fenom enolodzy

religii

relig ii

religia je s t

sam ooszukiw aniu

praw dziw ość tanie

odnosiło

że każda

P odobnie

tem at

A le

istnieją

charakterze na

negatyw ną.

dotyczy

uniw ersalną, iluzji

praw dziw ości

relig ii,

praw dziw ości relig ii, by na

o

filozofów

że

tezę

tezę

religijnej in.

objaw ionej

H istorycznie tezę

jak o

m.

dla u zasadnienia w łasnej

przeprow adzonych

praw dziw ość poszczególnych typów religii? a) R eligia

doktryny

innych,

jak ew okatyw ną, ekspresyjną, perform atyw ną, in terp retu jącą itd .52 Jak

teologia danej relig ii je s t naturalnym

119

tylko małą część

ogólnej

53 J. M. Bocheński [1995 s. 98] prezentuje siedem teoriina temat sposobów uzasadniania przekonań religijnych: „1. Teoria skoku na oślep. W ogóle nie uzasadnia się PD (podstawowy dogmat, AB). Wierny wykonuje skok «z nicości» ku pełnej wierze bez żadnych podstaw logicznych ani doświadczenia. 2. Teoria racjonalistyczna. Istnieje pełne uzasadnienie PD - albo na drodze spostrzegania naturalnego, albo dedukcji, albo redukcji, nic ponadto nie jest konieczne dla akceptacji PD przez wiernego. [...] 3. Teoria spostrzegania. Wierny ma wgląd w prawdę PD, a wgląd ów - jak się wydaje - musi być nadprzyrodzony. 4. Teoria zaufania. Zgodnie z tą teorią PD opiera się na zaufaniu do źródła objawienia (w religiach teistycznych — Boga) jako takiego. 5. Teoria dedukcjonistyczna. O ile PD jest uzasadnialny, uzasadnia się go na drodze wnioskowania czysto dedukcyjnego, którego przesłanki opierają się w ostatecznym rozrachunku na spostrzeganiu. 6. Teoria autorytetu. W tym przypadku czynność racjonalna poprzedzająca akt wiary korzysta z autorytetu ludzkiego (a w konsekwencji naturalnego, nie nadprzyrodzonego) jako przesłanki. Prowadzi to później do założenia autorytetu źródła objawienia - w przeciwieństwie jednak do teorii zaufania nie musimy zakładać, iż dysponujemy wglądem w owo źródło. 7. Teoria hipotezy religijnej. Wierny buduje na podstawie znanych mu z doświadczenia przesłanek hipotezę wyjaśniającą. Hipoteza ta staje się PD po spełnieniu się aktu wiary". 54 Do ważniejszych filozoficznych traktatów o religii naturalnej należą m. in.: D. Hunie, Dialogues Concerning Natural Religion, 1739; D. Hurae, Natural History o f Religion, 1757; I. Kant, Die Religion innerhulb der Grenzen der blofien \ernunft, 1793. 55 Religii naturalnej nie należy utożsamiać tak po prostu z postawą deistyczną. Trudno sobie wyobrazić, w jakim sensie deista negujący dalszy wpływ Boga Stwórcy na świat mógłby uchodzić za człowieka religijnego.

PRAWDZIWOŚĆ RELIGII W ŚWIETLE NAUK RELIGIOLOGICZNYCH

NAUKA WOBEC RELIGII

60 religijnych

i

w yw ołane

sceptyczną

w ości.

W A.

przeciw ko o

dow odom lecz

68

n.],

przekonania

mu od

przyczyno-

teo lo g ia

argum enty

rację,

że

p ro ­

K.

zasadne

skuteczności

ściśle

naturalnej

zasadzie

zaatakow ała

analizując

zależeć

teo lo g ii

przeciw ko

przyznaje

m oże

charakter

trudności

n atu raln ą

s.

teodycealnym , nie

są

H um e'a

teologię

[1983

B oga

ma

Z nane

argum entacją

P lantinga

istnieniu

m entacji,

odpow iedzi.

naszych czasach

testancka. tezy

oczekuje

przyjęcie argu­

(p ro p erly basie),

d)

Praw dziw ość je st

religią

praw dziw ą,

w ioną,

tj.

głęboko

bierze

i

praw dziw ość w yrażonych że

m yśli

nie

Credo. ma

poszczególne

jańskich), om ylności autentycznej

zachow ując

to,

stw ierdza,

że

było

w

P iśm ie

różnie

(treścią

B ib lii)57.

dookreślają

praw dy

m.

U rzędu

C hrystusa59.

k ry teria

uw aża,

(także w

w iernie,

hierarchicznego

treściam i

tzn.

in.

że

ma

stosunku dzięki

relig ii W on

sukcesji

N auczycielskiego

T radycyjnie

p ełnię

teologia

T eologia

kryterium Z aczerpnięte

7),

że

głoszeniem

sym bolu i

relig ii

i/lub

Bóg

-

(extra w yznań

Ecclesiam

K ościół

W iary

k atolicki

(C ongregatio

dysponuje

de

D octrina

i

św iata,

s.

O cena

54].

do

się

osobne

znam ię

się

rów nież

cud64.

K ościoła,

podtrzym ującym

żadnej

siły

tak

em pirycznej

podstaw

nauki

praw dziw ości poglądu,

przekonanie,

fakt" cudu

W edług

siedm iu

przestrzeganiem

dow ód

istn ien ie,

rozum ianego

nauki

oraz

i U

ten

A u g u sta n a praw dziw ym

sakram entów 63.

leży

jeg o

i potw ierdzać

św iętości,

Confessio

apostolskiej

Jako

w idoczna

praw dziw ości

dw om a znam ionam i: zachow aniem

i

sukcesji.

jed n o ści,

w

K o ścio ­

K ościoła

znam iona

spraw ow aniem

trad y cji

znam ię apostolskiej

czterech:

odznacza się

praw dziw ością

argum entacyjnej

kom petencji

do

praw dziw ego

głów ne czyli

P ro testan ci przy jęli

w ym ienia

św iecie

się

odznacza

w iernością bliźniego.

stw órcą w

u patryw ała

praw dziw ym

za

być

znam ionach

apostolskości,

K ościół

argum entem

pow inna ralnie

K ościół

chrześcijańskiej je s t

fakcie

tzw.

„boża [W. nie

że

że

skoro

obecność

D yrness

1995

należy

n atu ­

religioznaw czej,

lecz

do

teo lo g ii danej relig ii [R. Ł ukaszyk 1979 kol. 6 4 3 ]65.

ch rześci­

apostolskiej K o ścio ła58,

praw ­

.

n icejsko-konstantynopolskiego

praw dziw y

„em piryczną" p oka­

o

sprow adzają

E w angelii

m iłości

je s t

naukę

ap o sto lsk o ści62.

soborów ,

rów nież

w

praw dziw y

praw osław ia

(E w angelii)

k ato lick a

z

przykazania

chrześcijaństw a

N auki

w czesnochrześcijańska

katolickiego

(art.

(rozum em )

fundam entalnej

K ongregacją

ortodoksji

pow szechności

św iat,

teo lo g ii

rozw inęło

pierw szych

na

w yłącznej

do innych

ła 61.

cud

ram ach -

C hrześcijaństw o

je st o b ja­

-

instytucją,

Praw dziw ość

naturalnej

swej

specjalną

je st

rów nocześnie

p rzyjście

św.

że

relig ią

B oga-C złow ieka.

w iarygodność,

zaw artych

je s t

historycznym ,

P raw dziw ości ch rześcijaństw a broniono

rzym skokatolicki

zbaw czej

nauki

jeg o

sprzeczności m iędzy

w yznania

jak im

C hrystusa,

rów nież w iary,

fakcie

chrześcijaństw o

K iedy

w szystkim

pew nym

Jezusa

chrześcijańskim

K ościół

nulla salus)

przede w

że

rozw inięcia.

(nadprzyrodzonym 56),

artykułów

objaw ieniem

dziw ości.

na

początek

oznacza

w

P ow iedzenie,

w ym agającym

zm artw ychw stanie

chrześcijaństw a

a

ma swój

religijnym

śmierć

zując,

chrześcijaństw a.

skrótem

popularny

K ościoła

co nie oznacza, że bezpodstaw nego (groundless) i postaw y fideistycznej. praw dziw e,

mniej

F idei, poprzednio Święte O ficjum ), do ko n tro li w łasnej ortodoksji.

B artha

teistycznej

podstaw ow ego

się

121

i

n ie ­

depozyt

podejm ow ała

problem praw dziw ości relig ii w ram ach apologetyki, a kiedy term in ten stał

' Gdyby dało się, jak to sugeruje apologetyka, udowodnić np. naukowo rzeczywistość faktu zmartwychwstania Chrystusa, nie mielibyśmy doczynienia z wiarą, lecz z nauką. Apologetyka dostarcza tylko pewności historycznej, mniejszej od pewności wiary. „Chrześcijaństwo byłoby bardzo dziwnym tworem kulturowym, gdyby jego istnienie zależało od wyników badań archiwariuszy lub innych znawców starożytności" [H. Lubbe 1984 s. 162]. 57 „Gdziekolwiek występuje [...] ze strony naukowców krytyka wiary, jest ona zawsze oparta nie na wynikachnauki, ale na odmiennym i wrogim wierze poglądzie na świat, np. materialistycznym, monistycznym itp. Otóż w tej dziedzinie naukowiecnie ma żadnego autorytetu, wierzy po prostu w swoją materię czy Boga-przyrodę, równie jak ludzie wyznający katolicyzm wierzą w Boga" [J. M. Bocheński 1995 s. 224]. 58 „Charyzmat Urzędu Nauczycielskiego przeznaczony jest do rozstrzygania i rozpoznawania tego, co się zgadza z otrzymanymi od Apostołów prawdami i co je rozwija" [J. Wicks 1995 s. 103]. Opracowanie roli Urzędu Nauczycielskiego Kościoła jest zadaniem eklezjologii. 59 Za wykład oficjalnej nauki Kościoła katolickiego można uważać Katechizm Kościoła katolickiego Jana Pawła II (1992).

Za rodzaj apologetyki religii można uważać teologię naturalną, kiedy wychodząc z danych doświadczenia potocznego, uzasadnia rozumowo istnienie Boga i Jego przymioty. 61 „Metoda znamion rozwinęła się w XVI wieku. Zaistniała wtedy szczególna potrzeba znalezienia znaku rozpoznawczego (kryterium), który by pozwolił zidentyfikować ten jeden prawdziwy, ustanowiony przez Chrystusa Kościół, wśród wielu ówczesnych chrześcijańskich wspólnot, które pretendowały do tej nazwy" [S. Rosa 1995 s. 161]. 62 Doktrynę tę powtarza Katechizm Kościoła katolickiego: „Kościół [...] z racji swojej wzniosłej świętości, swojej powszechnej jedności, swej niewzruszonej stałości, jest sam przez się wielkim i stałym motywem wiarygodności oraz niezawodnym dowodem swego Boskiego posłania" (Poznań 1994 s. 203). 63 „Congregatio sanctorum in qua Evangelium recte docetur et recte administrantur sacramenta". 64 „Wśród motywów wiarogodności objawienia chrześcijańskiego cud zawsze zajmuje pierwsze miejsce" [M. Rusecki 1988 s. 226]. „Cud stanowi kryterium prawdziwości faktu ob­ jawienia się Boga w Jezusie Chrystusie, potrzebne do uzasadnienia charakteru nadprzyrodzonego chrześcijaństwa jako religii absolutnej, i w tym aspekcie jest przedmiotem badań teologii fundamentalnej, a z racji apologijnych przedmiotem apologetyki" [E. Kopeć 1979 kol. 652]. 65 Przytoczmy jako ciekawostkę wypowiedź W. Krajewskiego, doszukującego się empi­ rycznej kontroli prawdziwości religii (rozumianej jako fakt istnienia Boga) m. in. w wysłuchiwaniu modłów przez Boga i w cudach. Proponuje on rodzaj eksperymentu w postaci modlitwy nad dwoma grupami chorych ludzi. „Gdyby Bóg chrześcijański istniał, postarałby się chyba o to, by większość ludzi uwierzyła w niego" [Teoria i doświadczenie 1966 s. 220].

NAUKA WOBEC RELIGII

61 R ekapitulując dzić, że: - kategoria

niektóre

w yniki

„praw dziw ości

przeprow adzonych

religii"

m oże

rozw ażań

być

należy

w artościow ym

stw ier­

narzędziem

interpretow ania zjaw isk relig ijn y ch nie tylko

w filozofii i teo lo g ii relig ii, lecz

także

Jeśli

w

em pirycznych

naukach

o

religii.

j eden

badacz

tw ierdzi,

że

relig ia je s t iluzją, a inny, że w glądem w ostateczną naturę rzeczyw istości, nie są to spraw y teoretycznie obojętne dla w yjaśnienia i rozum ienia religii; - w punkcie w yjścia badań religiolog pow inien zadbać o dostatecznie ogólne postaw ienie problem u praw dziw ości relig ii, tzn. unikać w stępnego zacieśniania do jednego typu relig ii, np. chrześcijaństw a, i rozum ienia go w j ej duchu; - badacz

relig ii

w inien

zabiegać

nad praw dziw ością relig ii z tym ,

o

co

skorelow anie

m ów ią o niej

w yników

w łasnych

sami w ierzący.

badań

N ie

m oże

on nie na serio traktow ać w ypow iedzi praw dziw ościow ych osób religijnych o przedm iocie daj ą a

się p rio ri

sw ych

rozstrzygać

w ierzeń

tylko

m etodam i

transcendentnego

dlatego,

nauk

w ym iaru

że

pow stające

em pirycznych. relig ii

oraz

N ie

stąd

m oże

N ie

problem y

nie

odrzucać

historycznej

w ydaje

się,

w yodrębniania tykę

więc

m ożliw ości

• Krytyka religii

by

przeprow adza

lo g iczn y ch 1,

istn iała

k rytyki

bardziej

zw łaszcza

przedstaw ić

niestety,

ideologicznych)

czasów

o b jaw i o na.

zebranie,

się niekiedy

jak o lub

jak o

starożytnych

mniej

do

i

w yróżniony

z

analizę

każda

gdyż nauk

M ożna

om ów ienie

k rytyki

sobie

(niekiedy, relig ii,

zajm ow anych

argum entów

k ry ­ religio-

ją

dydaktycznych

dziejów

krytycznych

z

religii.

pow odów

w ykład

w spółczesnych: i

teologia

- dostateczna racj a

badaw czej,

system atycznie

doktrynalny

uporządkow anie

p roponuje

osobnej dyscypliny

filozofia relig ii

natom iast

praw dziw ości pew nej relig ii także w tym sensie, że m a boskiego założyciela i została

- ja k

relig ii

od

stanow isk,

przeciw ko

relig ii

jako takiej lub konkretnej religii. N auki

relig io lo g iczn e

filozoficznej pom ocą

krytyce

racji

k rytyczna znaw stw o

chyba

Z daniem

(zarzut

głów nego

celu

stans

w obec

góry

w

p ozbaw iają

one

i

R udolpha głów nie

[1984

przez

siebie

ani

autorytetem .

roszczeń Chociaż

do w ielu

nie

bycia

kiedy

m ogą

relig ijn y ch one

za

rezygnow ać

gdyż postaw a

czynników

postępow ania

n.]

w spółczesne

re lig io ­

relig ii)

zaniedbało

niestety

krytyka

relig ii

stanow i

kończy

przedm iotu

ośw ieceniow ej

naukow ości,

204

W praw dzie

ideologiczno-krytyczną,

relig ię

s.

in.

zjaw isk

N ie

w ażnych

fenom enologii

krytyczne.

relig io lo g iczn y ch

z

m.

w yjaśnianiu

rozum ow o.

stanow i je d en K.

badanego

sytuację

analizie

pow stanie

za cenę p o rzucenia w łasnej

funkcje

nauk

tj.

swe

kontrolow ać

dotyczy

dotychczasow e

tecznym

się

(analityczna)

naukow ego2. swe

relig ii,

dających

z krytyki relig ii,

zaw dzięczają

ich

zadań,

nie

je d n ak

w prow adza

nauki

ze

swego

punktu

boską

praw dą

objaw ioną,

religioznaw ców

de fa c to

dy­

niejako

z

w idzenia lub

raczej

o sta­

broniło

rehgii, niż ją radykalnie podw ażało lub odrzucało, postępow ali oni krytycznie

1 Za istnieniem historii krytyki religiijako osobnej nauki optuje np. A. Nowicki: „Przez historię krytyki rozumiemy - jak przez każdą historię dwie różne rzeczy, mianowicie d z i e j e krytyki religii, a więc pewien obiektywny proces oraz n a u k ę , która ten proces bada i opisuje, dążąc do odkrycia ukrytych w nim prawidłowości" [A. Nowicki 1962 s. 15]. 2 „Jako nauka religioznawstwo musi postępować tak, jak każda inna nauka, tj. krytycznie" W. Zinser 1988 s. 317].

NAUKA WOBEC RELIGII

124 (dyskrym inująco)

np.

w ów czas,

gdy

KRYTYKA RELIGII

odróżniając

religię

od

pseu d o relig ii

lub

różnych zastępczych form relig ii (p arareligii), odm aw iali im m iana religijnych. Chociaż od

krytyka, ja k

samego

zaran ia3,

żytnym ,

dokładniej

ogólnie

filozoficzną,

h isto ry czną

dziw ościow ym i 1987], wy

św iadom ości relig ia nie

m oże

samej

psychologiczną, relig ii,

„krytyka"

relig ii

a więc

krytyki

K utschera

krytycznej bow iem

relig ii

socjologiczną, i

i

1990

religijnej

zaw ierać

a krytyka

s.

nad [J.

im plikow ać negatyw nej m ieć

(sam o-)

pow inna

now o­

ja k

krytyczne,

szukać

w

lub

p ostaci

relig ii,

praw ­

średnio

spotykało.

F igi

a nie

K rytyka ona

relig ii

(np.

być

w

totalna

negatyw nych doktrynalnej

m oże

braku

(generalna

stron

negacja

konkretnej

(w ierzeniow ej,

tego,

P ozytyw na co

ogólny

krytyka

negatyw ne i

w

bardziej zreflektow ana,

dogm atycznej), relig ii

ma

historycznej

tradycji

charakter

przybiera

ateizm w

krajach

zm ierza

całkow itego

w yrugow ania

zabiegów

św iadom ości

ateizujących

ludzkiej

ma

częściow a partnerska,

instytucjonalnej

intencje

(naukow y

w

lub lub

się

i

kryty k a

zjaw isk

dziel

relig ii

relig ijn y ch

ateistycznych

zajm ow ać

i

ram ach

w alki

sow ieckiego),

w

kiedy

z

życia

oraz

(postulow ane

społecznego.

odbiciem

przez

A.

ateizm u

N ow ickiego)

ateoznaw stw o (ateografia i ateom etria). O bok czas,

zew nętrznej

gdy

w ystępuj e

w ychodząc

od

przeciw ko

(nowej , pogłębionej) ju ż

to

istnieje w ew nętrzna

się j uż

zw alczaj ąc

to

im m anentnych

w ykładni

krytyka religii. racji,

deform acjom

praw d

apologetycznie

starożytni

z

w iary pozycji

m otyw ów , w łasnej

i nowej praw dy

Ma

m iejsce

treści

relig ii, formy

w iania

bogów .

S ofista

w spółczesne

sobie

L ukrecjusz,

M arek

w zrostu

postaw y dostrzeżenie także

niż

se m p e r

każdej

przykładem refo rm a n d a ),

(bezbożnictw a)

i

innych

się

b ezp o ­

islam u,

z

którym i

(term in

D.

B onhoeffera),

była

że

Jednak

przez

zm iennego rozw ój

obrony

rzym skich

z

Sam osaty,

Scew ola,

C.

Cyceron,

w szelkiej

po­

V anini).

Przyczyny

różne:

spotkanie

były

charakteru nauk

dla

L ukian

św iadom ości

p rzed sta­

czasach

krytyka

G.

now ożytności

histo ry czn ie rów nież

in.

M ucjusz

(np.

sposoby

W

ja k

racjo n alizacji

w ym yślono

m.

F ilo zo ­

E pikur,

procesie

radykalna

now ożytnych pow stanie

ja k

w

bogów

K ordus

progu

filozofia.

P laton,

pow tarzana).

podw ażali

W arron,

u

początku

H ezjod,

antropom orficzne

później

relig ijn o ści

czasów

od

krytykow ali

europejska,

relig ii,

historycznej instytucji

przyrodniczych,

i

tym

społecznych, podw ażających

i d ezaktualizujących obraz św iata proponow any przez B iblię. U

podstaw

n iem ieckie krytyki

i

now ożytnej angielskie.

relig ii

są

j ednak

nym i),

dokładniej,

a

powodów:

po po

form ułującą m entując

relig ie się

zj aw iska

się

przez

za

pom ocą

stanow iło

Stało

na

się

całym

tak

z

św iecie, (pozytyw ­

dwu

m.

chrześcijaństw o

i o której

m ieli z

teologię,

filozofii.

w yzw anie

in. było

szczegółow ą

system atyczną

czerpanych

oczyw iste

francuskie, filozoficznej

objaw ionym i

czas

rozw inęło

pojęć

ono

relig ijn e

długi

filozofow ie

chrześcijaństw o

ośw iecenie

przedm iotem

religiam i

chrześcijańską.

spotykali

w iary

filozoficznie,

i

praktycznie

tylko

znajdujem y

deklaratyw nie

ona głów nie

doktryną

z k tó rą drugie,

relig ii

chociaż

zajm uje

pierw sze,

treści

krytyki

A le

w szystkie

faktycznie

w iedzę;

A rg u ­

dla

filozofii

była

w yraźnie

[F. K utschera 1990 s. 7]. W

XV II

skierow ana 3 „Nie ograniczające się bynajmniej do chrześcijaństwa konstytutywne powiązanie religii i krytyki religii uprawnia do tezy, że krytyka religii jest «stosunkowo nowym pojęciem dla bez wątpienia starej sprawy»" [R. Konersmann 1992 kol. 735]. 4 „Pojęcie krytyki religii zawdzięcza swe powstanie krytycznej filozofii Kanta" [R. Konersmann 1992 kol. 734].

ram ach

dobrym

i

dow odził,

często

krytycznej

samym

jed y n ą relig ią,

inne religie. Taki im m anentny charakter m iało krytyczne nauczanie staro-

refo rm a­

relig ii

logosu)

chrześcijaństw u).

w

tym

K ritiasz (teza

dziełem

ku ltu r

relig ii,

w szystkie

w

je s t

(Ecclesia

K senofanes,

pom ocą

T erencjusz

innych

lepszej

relig ii

ro zlicznych

czasu

pogaństw a

relig ii

(A rystofanes)

formy

(przeciw ko relig ii je s t

pew nej

relig ijn y ch ,

do

siebie

ju d aizm u

E fezu,

za

społecznego

szukając

prak ty k

w łasnej

w ów ­

czasu

od

krytykę

krytyki z

poeci

m itu

staci

negatyw ny,

w szystkim

H erak lit

(krytyki

C elsus

udoskonalenia

(krytyki)

T eologiczną

św iata

dotyczyć strony

od

oraz

chrześcijaństw o

reform ow ania

m iejscem

greccy:

rów nież

(krytyka

k ultu)

R adykalnie

byłego bloku

lub może

(organizacyjnej,

(form

popraw ienia

religijnej.

w yraźna

religijnym i);

i społecznym ) lub kultow ej

ideologiczny

R ecepcją

relig ii)

destruktyw na

p olitycznej do

zjaw iskam i

zasadności

relig ii),

funkcji w życiu jednostkow ym religii.

lub

zainteresow ania

się

dziejach

się

przede

T radycyjnym fow ie

porządku

być mniej

postaci

prób

M ahom eta

przeciw staw ianie relig ii E w angelii, upraw iali K. B arth i teo lo g ia dialektyczna.

p o sta­

przeciw nika [R. S chaeffler 1974 s. 10]. u kryta

sw ych

ponaw iania

też

C hrystusa,

pojaw iających W

dystansow ania

pozytyw ­

partnera,

religii.

zarów no

absolutnego:

służące

relig ii

relig ijn y ch ,

nieom al ja k

przeciw staw ienie

charakteru

proroków ,

się

rozum ie

religijnych"

podobnie

m usi

m om enty

tw orem

relig ii

zew nętrznej

w ierzeń

6],

nie

relig ii

je s t

relig ii

naukow o-teoretyczną

z p ozycji

funkcją

torów

tow arzyszy

„Przez krytykę

dyskusję

relig ii

zachodniej,

nie m usi je d n ak z góry

[F.

relig ii,

pojęcie

filozofii o św iecenia4.

roszczeniam i

Słowo

w obec

dziej e kultury

dzisiejsze

-

krytykę

pokazują

testam entow ych

125

i

w

początkach

przeciw ko

X V III

K ościołow i

w ieku

kry ty k a

katolickiem u,

filozofów

chociaż

nie

przeciw ko

ist­

nieniu Boga i relig ii w ogóle. Sytuacja zm ieniła się pod koniec X V III w ieku, kiedy filo zo fia zw róciła się przeciw ko samej relig ii i w ierze w Boga. N aj­ bardziej radykalne, w znacznej m ierze m aterialisty czn e i (D. D iderot) ośw iecenie francuskie poddaw ało relig ię krytyce z m otyw ów

ateistyczne

NAUKA WOBEC RELIGII

126 rozum ow ych

i

etycznych,

n iesp raw iedliw ości5. narkotyzującym

P.

O św iecenie

niem ieckie, przekonane

pod

tym

żytną

m etafizyki,

in

m ożliw ość

K antow i, i

który

który

argum enty istotę

a

zaow ocow ało

źródło

to

raz

społecznej pierw szy

potem

ostro

sceptycznego

in sty tu cjo n aln ą

relig ii

trudno

zapoczątkow anej

przez

relig ii

się

jako nie

refleksję

roszczeń

in.

w arunkam i

ten

(sam

sposób

K ant

objęła

w

radykalnej przypada

jej i

rozum u"

m ożliw ości.

podw ażał

ateizm u

je szc ze w

podstaw

naukę L.

i

relig ii

w obec (nadal

ludzkość im ię

od

Poddano jego

że

relig ii,

początków "

J.

w ieku w szystkie

zainteresow aniem

religie,

innym i

a

B iblię,

M ili,

zajęło

„iluzji

się

F.

re li­

są

historyczność

posługując

praw dzie

w

się

krytyczną

religijnej

praw dę

Od

traktow anie

tego

m etodą

j ako

tolerancyjną

do

praw dy

F.

A takując absolutnej,

historycznie.

h isto rię

h eg lista

postaci

C hcieli uw olnić

uw arunkow ane

K ościoła Ch.

h istoryczną

histo ry czn ą

czasu datuje

chrześcijaństw a

Com te,

religijnych".

C hrystusa,

T ybindze,

A.

istn iejący ch

ogóle.

relig ii bo

Jezusa

szkoły

w

w ierzeń

roszczenia w zględne,

w

B aur,

i a

(filo lo g iczn ą),

na tem at „św iętych

się pow szechne w jednej

z

naukach

w ielu

relig ii,

się neo h eg lista L.

F eu er­

badanej tym i samymi m etodam i naukow ym i co inne religie. F anatycznym bach,

uw ażając,

przeciw nikiem że

„dzieje

religii deklarow ał

teologii

są

dziejam i

antropologii",

a dzieje

relig ii

h isto rią ludzkiej patologii, której m usi zaradzić krytyka religii. Poglądy

5 Autorzy oświeceniowi określali niekiedy swe stanowisko znaczeniowo rozmytym terminem „deizm" (teizm).

w yw arły

socjologów

bezpośredniego w pływ

zn aczenia

był

czysto

istn ien ia

B oga

kładzie j est

został

krytykę

tylko

w tórnym

E.

D urkheim

nych. tzsche

staw ia

tycznym

u

podstaw

w yrazem

tezę

że

„śm ierci

aspektem

relig ii,

w ieku

najbardziej

na (B.

odtąd

Bauer).

rozstrzygnięty

w szelkiej

relig ii

S.

w

innej

niej

takiej

K.

M arks

społecznej: i

interesując

funkcjonalnie

że

i że problem relig ia

ekonom icz­

społeczeństw o.

nie

na

krytyki

P rzekonany,

społecznych

je s t

F reud,

lecz

pojęcie

negatyw nie, krytyki

stosunków

źródłem

Boga".

w idzi

religioznaw ców ,

w łaśnie

krytyki relig ii jak o

istniej ących

dow odzi, o

To

negatyw nego

definityw nie

relig ii

127

w pływ u

spory.

filo zo fia F euerbacha zakończyła dzieło

F.

się

jed y n ie

N ie­

dogm a­

„zbiorow ą

psychozę". W

XX

lecz

który

s. 26 n.].

i przechodzi ją

nie

trak tu je je jak o

krytyce

w na

się

krytyka

relig ii je s t

praw dziw ości

w ierzeń

w szelkiego

em pirycznego

sensu

psychologów , badań

socjologów

em pirycznych.

poznaw czego,

aktualnym

najnow szą

i

dziełem

podw ażać

O dtąd krytyka relig ii p rzestaje być ręce

optym izm u

nadal

radykalna

stara

pozbaw ione

gruncie

nastow iecznego O bserw ow aną

rozum ,

porzuciło

krytyką

relig ii

i „tyranii

głów nie

Tw órca biblijnej

i

w

filozofów :

N ietzsch e)

radykalną

Boga"

religijne

chrześcijaństw a.

relig io lo gicznych

S.

w iara

nie i

n abiera

pozostaj e

religii leży

relig ii (zw łaszcza

chrześcijaństw a)

rozum u

praw dy

R enan,

przeciw staw iali

badaczy

M arks,

niew olącej

krytyce E.

W ielu

głów nie

dogm aty. nim

K.

ośw ieconego

pokazyw ali,

za

postęp.

F euerbach,

postaw ę

w

w

dziew iętnastow iecznej krytyki

relig ii

1982

swej

R elatyw izacj a

giam i, hinduizm em i buddyzm em (A. Schopenhauer). U

filozofów

pozytyw izm u,

samą

podstaw ę

znalazł

tu

Feuerbacha

ideologiczne)

m oralności). X V III

zw iększonym

N ow o­

ram ach czystego

krytyki rozum u,

się

podw ażających

m iejsce

kosm ologiczne

w

stronę

różniąc

bez

H um e'a,

w

gw aranta

relig ii m.

i

W ażne

nad

w ytrzym ują

jako

przedstaw ić

„religią

kładąc

Boga

w ów czas

Boga.

(ontologiczne,

praktycznego

dla

sobie K anta

poznania

zajęcie

ośw iecenia

o

m arksiści).

angielskiego.

potem

praw dziw ościow ych

(pow tarzali

krytykow ało

chrześcijańskiej,

m iejsce

i po

bardziej

istnienie B oga

teoretycznego,

przesąd

w ów czas

i w iary,

filozoficzne

teologii

filo zo fii

chociaż

krytykę

krytykę

na

głów ny

m ów ił

relig ii

m etafizycznego

że

niej

o m ożliw ości pogodzenia rozum u

postulow ał

pojął

D ow odząc,

co

od

i w spółczesną

krytyki m.

w zględem

w

d'H olbach

oddziaływ aniu

relig ii,

było

w idząc

Th.

KRYTYKA RELIGII

pilnym

tendencją

w

są

i I

[K.

W uchterl

głów nie dziełem

filozofów

antropologów , chociaż

nie

przekonani,

zadaniem kulturze

k rytykow anie relig ii, ile po p ro stu pom ijanie m ilczeniem .

logicznego relig ijn y ch ,

że

badań zachodniej

którzy d zielą

poddają d ziew ięt­

krytyka

relig ii

religiologicznych. je st

nie

tyle

Teologia religii

T eologia religii je s t dyscypliną relig io lo g iczn ą zw iązaną z trad y cją teologiczną określonej

relig ii,

próbującą

innym i

w ierzeniam i

gia

ogóle

w

(theologia

religionum ), zależnie i

znaczeniem

Samo

doktryna

z pozycji

religionis)

lub

pew na

w

ogólności

czy

że przedm iotem

teologiczna

giologiczne.

Jej

w łasnej

św ietle

nie

doktryną

w ystarcza je d n ak

w łasnego

funkcj i) innych

kiedy

objaw ienia

porzucenie religii.

sw oistość

polega

doktryny

do

lub religii.

stanow isko

od

ona

o judaizm ie na

być

W obec

lub

rzecz

oceną

relig ii

ekskluzyw izm u

w

relig ijn ą

że

w ychodząc

do

religii.

w ierzenia jak o

lub

odrębnej

teolog

się

islam ski

z

w

innej punktu

oni

rodzaj

(pokazyw aniem roszczeń

konkretnej

skrajnego

praw dzi­ jej

religii. w idzenia

gani chrześcijaństw o

upraw iają

relig ii

faktu

ro zp atru je

każdej

w ypow iada

lub

od

objaw ionych),

praw dziw ościow ych ogóle

re li­

(theologia

konkretnej

są relig ijn e

(w iarygodność)

w łasnej

relig ia

nad

być

nam ysł nad „faktem "

w yróżnienia jej

trynitaryzm u,

apologią

krytyczną

tym ,

chrześcijański

nam ysłu

m oże

zajm ow ać rów nież inne nauki reli-

(praw d

roszczenia

teolog

m onoteizm u

M oże

na

religijnej

praw dziw ościow e

P rzykładow o,

teo lo g ii relig ii

histo ry czn a

teo lo g ii relig ii

dyscypliny badaw czej, gdyż m ogą się tym w ości

w łasnej

teo lo g ii

od tego, czy chodzi o teologiczny

relig ii

stw ierdzenie,

dokonać

relig ijn y m i1. Przedm iotem

relig ii

relatyw izm u

[F.

jej

za

teologii zbaw czej

(w iarygodności) m oże

zajm ow ać

W haling

1984

s. 191]. C hociaż teoretycznie m ożliw ych je s t tyle typów teo lo g ii relig ii, ile istnieje rehgii i typów teologii, praktyczn ie p ielęgnuje

się ją

głów nie w ram ach tzw.

religii objaw ionych: chrześcijaństw a, islam u, ju d aizm u i hinduizm u2. Istnieje

Theologia religionum bada inne religie w świetle religii uważanej za prawdziwą, Osądzając je zgodnie ze standardami obowiązującymi w tej religii [Th. P. van Baaren 1973 s- 42]. 2 Wśród religii objawionych wymienia się również braminizm i staroirański mazdaizm (zoroastryzm).

NAUKA WOBEC RELIGII

130 propozycja nej,

(W.

globalnej

głębszych równej to

C.

Sm ith)

teologii

k ategorii

upraw iania

teologicznych

odnieść do

tradycyjnie

rozum iana

hom o religiosus pozakonfesyj-

z pozycji

(theology o f religions) za

religii

m ierze

TEOLOGIA RELIGII

(w iary,

w szystkich teologia

praw dy

w ielkich relig ii,

pom ocą

relig ijn ej),

tradycji

lecz

pow szechnych

dających

się

relig ijn y ch 3. N ie

teo lo g ia

religijnej

w

h isto rii

niedaw na

jaństw a którzy G.

relig ii

ew entualnie judaizm u z

van

sza

teologia

pozycji der

tradycji

M.

w szystkie

praktycznego

(M.

chrześcijaństw a

Leeuw a,

dzisiaj

upraw iana

do - K.

A.

oceniali

Eliadego. religie

stosunku

europejskiej

B uber,

b y ła J.

inne

p o djęcia relig ii,

N ishitani,

S.

w

H eschel). relig ie,

In ten sy fik acja

do

innych

głów nie

ale

badaczy

zalicza

się

kontaktów

odrębnego m iotem się

i upraw om ocnionego

w ielu

je j

teologii relig ii do grupy

żyw ych

szczególnie

odm aw ia

w szelkiej

Szczególną

1958)

niow ej

racjonalności

studies, tj.

R.

od

J.

nym

religioznaw ców

sam a je s t

w

- ostrego

[1958]

odgraniczania

i religijnych

d ziedzinie fakt

badaczy

spoza

Suzuki, S.

Rad-

„każde nienia

teologii

IX

stu d y

filozofii".

ze

- przypisuje

relig ii,

of

Sądzi

częścią

w iary"

zjaw isk

[N.

Sm art

1973

(przedm iotem )

relig ii

zjaw iskam i

je st

F.

ostatecznie

H eiler,

psychologicznym i

[N.

że 7].

XX

głów nie

w ieku

to

teologów

im ię

IAHR ośw iece­

od religious

ró żn ica

m iędzy

W

ten

przyjm uje nie

sposób

nauki

14]. Za

radykalnie, ma lecz

re li­

do

że czy­

przeżyciem

transcendentalnej rzeczyw istości"5. Podobnie sądzi Ch. D aw son [1958b

te

o -

dom yślnie:

w

za

p o zy cji6.

ostatnie

Tendencje

do

B ronk

w iedzy

a nie w

są

skądinąd

po

m.

jej

i

przez

z j est

się

k ulturam i i sztucznym

relig ii

i

do

z

te o ­

jej

tem u

J.

gruncie

z

m.

teologia

dem arkacjonistyczna

że

sobie

samo

pozaeuropejskim i obcych

w śród

krytyczny

są

dziedziny

słowo

chrześcijaństw a,

w

(1924).

się

in.

tj.

którego

W ach

jak im i

postaw a

być

w łasnej

obiektyw nej,

przeciw staw ianie

ich

M iały

z

w zm ocniły

poznania,

P odkreślano,

religiam i

religii. nie

teo lo g ii

Sprzyjały

radykalne

zam ykaniem

użytek

stosunku

w ystąpił np.

od

pow szechna

na

na

w yrasta

religioznaw stw a,

typam i

nadprzyrodzonej.

w

neutralnej

św iatow ej.

koncepcja w yrosły

jej

b u ddologii)

in.

i

relig ii

w idzeniem

każdej

teologiczne,

oraz

teo lo g ii

radykalne zerw anie ze w cześn iej­

relig ijn ie

odm iennym i

religioznaw stw o,

oraz

w iązanie

w ojnie

niem ieckich

teologicznych

religioznaw czych

dystansow ania

religioznaw stw a in stytucjonalnych

u niw ersytetach

w obec

em pirycznego

problem y

drugiej

1987],

z

i

postaci

(religiam i p ozachrześcijańskim i)

- teologicznym

program em

w szelkie

przyrodzonej

logia"

badań

traktow anie

m etodologicznie

em piryczne

[A.

Z

radykalnego

religioznaw ców nad

przez

relig ii

w ydziałów

R ezerw a

subiektyw ną), lecz

będą w ykluczone

Na

ram ach

zaw ężającym

(uw ażanej

teologią.

one pom yślane jak o

obiektyw izm u

naukow ej,

w

i

apologetyki.

szym

w yrazem

teo lo g ii

przeszłości

badania nad relig ią

teolodzy

Od początku były

i

przez

i historycznym i,

początku

religioznaw stw em

logii.

się

Sm art 1973 s.

poniew aż

do

nam ysł

K ongresie - w

badanych

który

teologią,

s.

aż

prow adzili

racjo n aln eg o 4.

religions się,

ju ż

religii polega na tym , że „upraw ianie teo lo g ii w dosłow ­

religioznaw stw o je s t tylko

od daw na p rzed ­

zajm ow ania się

m iędzy

em pirycznych

poznania

Na

zw iązków

autonom ię

i

chociaż

(niechęciach)

dośw iadczenia

troski

skrajnie

dom agał

gioznaw cze, „raczej daną do zbadania niż ryw alką" upraw ianiem

-

relacjach

zaw ażyły

zm u­

w yjaśnianiu

niechrześcijańskim i.

sensie je st artykułow aniem

teologia

przy

w yw ołuje

Zw i W erblow sky

„teologii

teologią i badaniem

pozycję

była

to

w zajem nych

kulturow ych

u niw ersyteckich nauk o relig ii, jak o

w yniku ju ż

Na

w yraźnie

i

doktrynalnego

się i kończą na teo lo g ii,

historycznej,

m isjologii

T.

badania relig ii,

ich

poznaw czej

teologiam i

(Tokio

sposobu W

w yróżnioną w artości

krytykę

chrześcijańskich

sporów.

zaczynają

czy

teologii:

hakrishnan - są tu nadal w yjątkiem . P rzynależność

socjologicznej

Otto,

prace

D.

relig ii,

„B adania relig ii bow iem

R.

ich

znaczące N asra,

ch rześci­

Do

problem u

H.

ram ach

27]:

niezbędne dla zrozum ienia relig ii w kulturze i życiu ludzkim ".

je st

ludzkości lub człow ieka religijnego. Do

s.

płaszczyźnie

131

i

„teo ­ dlatego

(m ów ienie i

np.

o

zn iekształcających

schem atach pojęciow ych. U

podstaw

gioznaw stw a dwu

nie

radykalnego przeciw staw iania

leży

m.

in.

zróżnicow anych

irracjonalnym

charakterze

teologii

z

religii"

przybierał

n iejszych

teo lo g ią ustaleń

traktow anie dyscyplin,

przekonanie

w iedzy

teologicznej,

chrześcijańską. różne co

znaczenia, do

sobie

teo lo g ii

natury

W a

o

toczonych ich

relig ii,

teo lo g ii

relig ii

w ynik

i

nie ja k

i

re li­

religioznaw stw a

jako

podlegającym rów nież

dyskusj ach zależy

teo lo g ii,

relig ii

term in

m.

kontroli

utożsam ianie in.

p oznania

„teologia od

w cześ­

naukow ego

i

religioznaw czego oraz w zajem nych m iędzy nim i relacji. 3 Ostatecznie to, co robi Smith, jest bardziej rodzajem porównawczego religioznawstwa niż teologią [F. Whaling 1984 s. 190], 4 Według F. Kutschery [1990 s. 2] teologia (scientia subalternata fidei - św. Tomasz) nie jest dyscypliną filozoficzną ani naukową w przyjętym sensie, ze względu na brak istotnej cechy myślenia naukowego i filozoficznego, jakim jest racjonalna postawa krytyczna wobec swych założeń (objawienia). „Zasadnicze zainteresowania teologów nie są opisowe i naukowe, lecz ekspresyjne" [N. Smart 1984 s. 368]. 5 Cytuję za W. Pannenbergiem [1977 s. 167].

W ahania

co

do

zasadności

upraw iania

teo lo g ii

relig ii

istn ieją

także

w śród

niektórych teologów chrześcijańskich, których zdaniem je s t ona przejaw em

Zarzut teologizowania, ukrytych tendencji apologetycznych i dążności wyższości religii chrześcijańskiej stawia się zresztą niekiedy również porównawczej historii religii.

do

wykazania

NAUKA WOBEC RELIGII

132 braku

w iary

ficznej

w

w yróżnioną

teologii

poznania

jako

teologicznego

W.

„w łaściw a problem atyka rzeczyw istości, logii

religij,

m oże w

chrześcijaństw a.

teolo g ii

religij

P annenberg

relig ij,

się

a nie

pozycję

krytycznej

samej

psychologii,

odnow ienia w edług

nich obw ieszczenie

naukow ego socjologii

b adania

lub

filo zo ­

niem iecki

361-374],

się w

przedm iotem

P róbę

podejm uje

[1977 s.

w yrażające

stać

TEOLOGIA RELIGII

s

którego

on

boskiej

tylko

teo ­

w

fenom enologii

stw ie

-

kiedy

spotyka

gicznego

się

w idzenia

w yłączyć

z

w ykluczyć

z

niż

krytyczna

odrzucają pozw olić [F.

góry

na

w ykluczenie s.

religii"

gdy

w szystko,

lepiej

faktu,

naukow e

że

w szystkich do

z

i

głębiej

(study

od

zw iązanych

pow iedzenia

na

zam iarów , poprzestając na

tem at

i

z

i

Jego

relig ii D opełnia

badacze

relig ii

dyscyplin, pożytek,

zm ieniła lecz

ja k i

[F.~W haling

się

do

dostrzegają także każda

1984

s.

nie

tego

tylko

w ielorakie z

nich

180 n.].

cy, naw et je ż e li nie dzieli

że

h istoryczne

nakładanie

m oże

rów nież

się

odnieść

W ypow iedzi

m oże

O bow iązuje

pojaw ia o

w zględem

człow ieka.

się

relig ii się

w łasnej, relig ii,

z

n ie­

człow ieka Przy

takim

a w jej

przerzucając

em pirycznie

teologa

m ogą być

ich

nastaw ieni

dla

i

sami

egzegetów .

proponuje by

nie

(ch rześcijań sk iej), rozum iana

lecz

teologia

dialogu

w yniki badań

o

odnosi

relig ii,

m iędzyreligijnego by

sądzą

ja k ie

W haling

teo lo g ii

religijnej

spraw y

w ierzący

korzyściach,

religijnym i. Tak

ogólna zasada,

i

ekum e­

teologów

relig ii

oceniać na podstaw ie ich im m anentnej w artości, a nie ideologicznych założeń. C hrześcijańska jań stw a i

z

O jców

innych

teo lo g ia

religiam i K ościoła,

relig iach ,

ścijaństw em .

którzy

w yłoniła

w zględem

Jej

się

z

p oczątki

zajęli

tu

się

kontaktu

ch rześci­

pierw szych

teologów

praw dy (logos

m ożliw ością

teologia

relig ii

chrześcijaństw a

chw ilą

sięgają

szukając zarodków

w cześnie

U praw iana

logetyczny)

relig ii

starożytności.

im

religie

p o zachrześcijańskie

słow iańskie) nad

były

sperm atikos)

objaw ienia

m iała w yraźnie

charakter.

innym i

czonym

religiam i,

przy

w

Od

poza

T ertu lian a

i

w

ch rze­

służebny

(apo-

św.

jed n ak

A ugu­

T eologiczna wydźw ięk:

in terp retacja

negatyw ny

teologów relig ie innych

religiam i.

p rzeciw staw ianiu Christiana)

w

w

im

po

później

apologetycznych

epoce

czasach

i

R ozw ażania

chrześcijaństw a,

K ontynuow ano

zw łaszcza naszych

sw oje

A pologeci błędów ,

bardziej

to

w

w ielkich

religie

pogańskich,

braków

i

ju d aizm u

znaczenia

dziew iętnastow ieczny

obalanie

(„naw racanie") rodzaj

krucjaty

są

m niejszym

bardziej

w ew nętrznych i

T hils 1975b dobrem ,

Początkow o

byli

w yrasta raczej

pozach rześcijań sk ich

niedoskonałym

„w ypełnienie".

chrześcijańscy i

relig ii

pozytyw ny [G.

pozach rześcijań sk ie

mniej lub

jań stw ie

lub

tyw nego

7 Pojęcie prawdy w teologii, podobnie jak w naukach społecznych, należy oderwać od dawnego empiryzmu nauk przyrodniczych i pojęcia prawdy naukowej [M. Hesse 1980 s. 251]-

germ ańskie

celach o grani­

odkryć

geo­

pozachrześcij ańskie

stały się na serio przedm iotem b adania (teo lo g ii) (P. T illich, M. Eliade).

obu

on religijny ch przekonań tego ostatniego,

celtyckie, fałszyw ym i

chrześcijańskiej.

średniow ieczu,

D opiero

oraz

relig io zn aw ­

ostrym

relig ii

badań

drugiej

chociaż

in terp reta tio

tzw.

zakresie

graficznych.

(helleńskie,

rzeczyw istym i,

zw iązki

w yników

w

co

pojęcie

trad y cji

kategoriam i

w szakże

tego,

bezpośrednich

poszerzyć

jednej

zaangażow ać

(jako

np.

znajom ości

się

do

w yższości

i in stytucjonalne

ze

ona

tem at

p atrystów

Sm ith)

się

nizm u.

na

bardziej

K ościoła,

uniw ersalnym i

relig ii

o

C.

w ykazania

ma

przedm iotów

W.

operow ała

rzym skich

stopnia,

ja k

upraw iano

pom ost m iędzy nią i naukam i religioznaw czym i. S ytuacja

prac h istoryków

badanie relig ii w ie

inform acji

m ów iąc

nie

w iedza

ona filozofię

K am iński).

teologii"

m etodologii

tłum aczy

św ietle

(S.

rodzaju

sobie

nie

zbaw czych

od strony

m oże

b ierze

funkcj i religii:

innej

nie

z

nie

styna począw szy, teolodzy nie m ieli na ogół w ątpliw ości co do tego, że znane

religijnych.

relig ii

podejściu teologia relig ii j est teorią zbaw czej każdej

postępują

relig ii

badanie

P rzyrodzona

pro-

założeń,

relig ii

teologii

filozoficzne

B oga

w idzeniu

każdego

dla teo lo g ii

religią.

opcji

zjaw isk

obiektyw ne

P otrzeb a

by po­

em piryczne

naukow iec n iekoniecznie

innych.

tak,

N aukow a

źródłem

relig ii,

ograniczała

by

bardziej

filo zo fii

w spółczesnej

że

M iejsce że

do

ustaleń

je s t

58].

religion)

te o lo ­

sposób,

spraw dzonych of

odniesień

taki

w szelkiej

sui g en eris

tezy,

(religioznaw cze)

zagadnień

od nie

relig io zn aw ­

nie

s.

w łaśnie nauki

św ietle

przyjm ie,

1981

porzuceniem

istn ien ia

żadnej.

się

w

d efiniow ania

w ychodząc

zasadnie utrzym yw ać

relig ią

W iebe

w

porzuconego

próby

lecz

W

do

teologiczne,

[D.

w szelkich

16].

niew yznaw ania

w ów czas,

w iele

teologia,

nad

także

elem enty

w iązać

m ożliw ość

1984

nadal

w ym aga

się

-

w rócić

badań

integralne religioznaw stw o

W haling

m ożna

m usi

nie

„R zeczyw iście

się

m etafizykę"

w ów czas, kiedy

z

próbuje

pozytyw istyczne

nie

bezkrytycznie

naukow a

w szystkie

w szelką

To

postaw a

„O kreślanie

zakresu

niej

religijnej.

z krytyką7,

religii.

ich

uspraw iedliw ione staw a

pozytyw izująca

wej

(podobnie

(s. 368). D zisiaj,

interesującym

teoretyk

133

zbaw czej obcych

później

m isyjny, niż

lub

n.].

znajduj ącym

niż

M iędzy który

w

ch rześci­

zw alczaniem

innym i kładł z

ew angelizację przez

dla

negatyw na. relig ii

ukazyw anie

dostrzeganiem

spotkanie

dw ojaki

złem ,

postaw a

islam u przez niż

m ieć

D la jed n y ch

w iększym

zainteresow ani

w artości. relig ii

m oże

40

przew ażała

sprzeczności

ruch

duchow ej

i

s.

z

ich

ducha

w iększy nimi.

ich p o zy ­

negacji

nacisk

na

„Przypom inał

dialog".

Tendencję

negatyw ną reprezentuje teo lo g ia dialek ty czn a 8 . Tym czasem św. Tom asz, w

Stanowisko przedstawicieli teologii dialektycznej w stosunku do innych religii jest radykalnie negatywne: „zbawczy akt Chrystusa jest jedyny i wyłączny [...] inne religie są

odpow iedzi ogica

na

Ha

zło

10,

się

ze

nnych

relig ii

chrześcijańskim

same

dziele

ubaw ienia. aństw a

do

ich

niektóre

lub

w

tym

niedostatki.

m onoteistycznych,

a

-

W

w

np.

od

się

do

ro li

w

przez

aktualnych

rów noupraw nioną

do

prze-

negacji

stosunek

buddyzm u

drogę

chrześcizen,

chiń-

;kiego taoizm u, konfucjanizm u czy tybetańskiego lam aizm u9. T eologiczny :e

istnieje

cieruje

ich

ubaw ienie iw.

je d en losam i,

s.

którego

w iodąc je

do

R. 287]

kilka

ręki tego

w yszły samego

oraz

propozycji

Panikkar) o

n.),

człow iekow i.

dialektyczna

mówi

teo lo g ii

B iblijną podstaw ą tego

każdem u

estancka teologia 1987

z

lub katolickiej

chrześcijaństw a B althasar,

chrześcijańskiej

L istu do R zy m ia n (1,20

danym

estanckiej

Bóg,

człow ieka.

Paw ła

vieniu

fundam ent

lub

(K.

W ich

gdzie

„teologicznych

naukach

-

(H.

Rahner).

J.

relig ii",

Z.

von

Z dybicka

odróżniając

apolo-

pozycja

teo lo g ia

m etodologiczna

chrześcijańskiej

teo lo g ii

relig ii

polega

ta tym , że je s t ona zarazem nauką relig io lo g iczn ą (ze w zględu na przedm iot

K iedy

przeprow adza o

proroka,

jej

relig ii

znaczeniu

zasadnym

że żadne w yjaśnić

o

czerpaną islam u,

punktu

i

zw iązanych

do

każdej

założeniu, a

filozoficzne

z że

w idzenia

w artości

przy

poznania,

lub

nauki

podniesionego

tu

sposobem

inne naukow e problem ów

się

i

re li­

rew elacjonizacj ę

z

ro zstrzy g an ia

o

kulturow e,

w iedzą

argum entuje

dokonuje

cha­

inne

w yznaw com

objaw ienia,

relig ii

punktu

nauk

zjaw isko

chrześcijańskiego

m etodologicznie stanie

em pirycznych

np.

z

religioznaw czych

objaw ienia.

w iedzę

tj.

podw ójnego

k ategorii

przyrodzone

zarzucający

teo lo g ii

w ynika z faktu,

i

tego

jej

że n ie­

tłum aczenie

z relacją

zachodzącą

m iędzy B ogiem i człow iekiem . Poniew aż

ch rześcijańska się

jaństw ie,

je s t

D ow odzi

ona

na

to

w

św ietle

samo

na

opartą tez

i

nauce.

norm atyw nych, P ostępow anie

chociaż

obiektyw ność

religioznaw czych

gdzie

osobistem u, człow ieka

tradycyjne

w ołanie

się

chociaż

nie

religijnego.

tym

ralistycznym )

sam ym

bada

staw ia jej

teologicznego religii.

objaw ienie,

pozbaw ionem u

kryteriom ,

które

naukow ości

zw ykle

je d n ak będzie

natom iast -

zgodnie -

staw ia

z się

w szelką

kontrolą,

je j

inna tez

dokonuje

ogół

niż

kończy się

aktow i

podlegać

przyjętym na

w arto­ „po rząd ­

podstaw ,

m usi

roszczenia w

natu raln ie

p rzyjęcie

et

człow ieka

sądów

m iejsca

poza

racjonalnych

inne

fid e i

praw dziw ościow e szereg

treści

ch rześci­

odpow iedzi

Spraw dzalność

którego

i

w

w y­

episte-

faktu ordo

m iędzy

W ypow iada się

przesłan ek w artość

p rzy jęty ch

sposoby

ich

do jej

akceptacją

odróżnienie

odm aw ia

filo zo fii

W szystko

paradygm atem

nie

się

praw d

odm ienne

B oga,

którym

p oznania

zaczyna

w ierze

pom ocą

o b jaw ien ia12.

takie i

odw ołuje

racjonalnem u,

na za

relig ie jak o

chrześcijańskiego

naukach

relig ii

z

inne

odw ieczne

relig ii

poznaniu

sw ych

respektując je d n ak

rationis. Patrząc

nej"

teo lo g ia

przyrodzonem u

zw iązana

objaw ienia.

tam , :niedowiarstwem»; nie mają żadnego związku, żadnego punktu odniesienia do jedynej religii ibjawienia" [G. Thils 1975b s. 45]. 9 Por. studium porównawcze T. Dajczera [1993], poświęcone dialogowi chrześcijańskobuddyjskiemu. 10 P. Massein [1984] odróżnia cztery (częściowo krzyżujące się ze sobą) wielkie nurty eologii religii: 1) protestancką teologię dialektyczną: K. Barth, 2) teologię dopełnienia theologie de Vaceomplissement): J. Danielou, H. de Lubac, H. Urs von Balthasar, J. Dournes, C Panikkar, 3) teologię ogólnej i szczegółowej historii zbawienia: K. Rahner, H. R. Schlette, i. Kung, G. Thils, R. Panikkar, 4) teologię sakramentalności: E. Schillebeeckx, Y. Congar. 11 „Apologetyka religii stanowi uzasadnienie konkretnej religii przez wskazanie na jej mturalne źródła oraz broni jej podstawowych prawd przed zarzutami innych religii" [Z. J. Mybicka 1987 s. 287].

kryterium

j est

nie j est w

i

religioznaw czych) i te o ­

teologiczną,

w yników

relig ii

w yłącznie

religijnej

sam a

z

przyrodzoną

C hrystusie

U praw ianie

m etod

jak o

chrześcijański

uniw ersalnego

ściujących

*etykę i teologię re lig ii11. Szczególna

w

m etodą

w łasnego

teo lo g ia

dopełniając

religii.

m ologiczna

U rs

relig ię

innej

obja-

pro-

św ietle

nauk

Przejaw em

nią

sw obodnie

w

rangi

- proram ach

je

doktryny

mykaj ących

ja k

„dopełnienia"

(K. o

w

ona

135

w yników

relig ie

przez

traktując

Teolog

d ostrzegają

lub

używ anie

racjo n alizacji,

K am iński),

w łasnej

fragm enty

teologii

jej

objaw ienia.

relig ii

indyw idualne

re lig ii10,

dokonują

który in.

istnieje

rozpatrując

(S.

religię

do

chrześcijańskiego).

K orzysta

relig io lo g iczn e,

zbędność

nadal

bada

łączne

teologicznych. gii,

naw iązyw anie

objaw ienia je s t

przekonanie,

o naturalnym

od m odelu

teo lo g ii

teo lo g ia

je s t

są m.

m ow a je s t

m odyfikacji

zbaw ienia

ludy,

celu, jak im

zależności

B arth),

stanow i

w szystkie

p rzekonania

upraw iania

teologia

relig ii

rów nież

(gdyż

rak teru

stosunku

(odrzucanego

logiczną

tylko

porów -

radykalnej

w zależności

k ształtu je

inaczej

chyba

(przygotow aw czej)

stanow i

w ypadku

je d n ak

ew identne

relatyw izującego sytuacji,

je

badania, ja k w idzenia

niechrześcijańskich

stanow isko

że każda z nich,

theo-

konieczności

uległa,

relig iach

-

o

uw ażając

w

zająć

(S u m m a

poglądow i

częściow ej

kulturow ej

je d n ak

relig ii

m oże

zbaw ienia

stw ierdzenia,

Inaczej

pom ijając

tolerandi

sytuacja

że

chrześcijaństw a

uznania

i jego

się

relig ii,

zm ianie,

chrześcijański

w artości,

człow ieka

innych

sin t

w spółcześnie

zalety,

intencją

ritu s

sprzeciw ia

w zględem

tylko

teolog

katolicką)

>otrzeb

11),

jednostronnej

zbaw czą

zbaw czej

infidelium

P aradoksalnie,

dalece

laniu

eologię

a.

n ietolerancji

tak

lostrzega

ch

q.

konieczne.

:adnie,

U trum

pytanie

Ilae,

bezw zględnej :a

TEOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

1 34

w dzisiaj

naukom

w się

dzięki w iary teologii (p lu ­ hum a­

nistycznym .

12„Ogólniej rzecz biorąc, teologia religii będzie się starała wyrazić w takiej mierze, w jakiej Bóg nam to objawił, sąd samego Boga o religiach niechrześcijańskich" [G. Thils 1975b s. 32 n.].

NAUKA WOBEC RELIGII

\3 6

Z

w ielu

pow odów

czenie

dla

ypów

relig ii,

ego

teologii

się

m usi

uw aża)

być

ańskiego

teologa.

cażą

mu

się

zająć

łzięki

m.

in.

badaniom

eligii,

w

;zęstsze

izjatyckich

w

ańskiej

vedyzm u

na

w

i

faktu

islam u.

uśw iadom ienia

z

kraj ach i

S potkanie

na

w ielką

relig iam i

now ych

się

i

innym i

niepow tarzalnej

i

skalę

św iata. nauką

D la

w yw ierania religiam i p ozycji

np.

-

•

innych

m igracjam i

Filozofia religii

ludności

m isje

relig ii

antykolonialne

teo lo g ii m.

pluralizm u buddyzm u, teo lo g a

chrześcijaństw a

chrześci-

Term in

in.

tak

przy

„filo zo fia

w iele

relig ii",

form alnie

i

stanow isk,

rozciąg n ięty ch

niekiedy

w spólnego

ich

hinduizm u,

m iejscem ,

gdzie

doprow adzić oraz

jego

:naczenia dla w łasnego życia.

kiedy

problem y

o

się

T eoretycznie filozofii. czegoś,

i

banalnie

relig ii,

do

m oże

poza

sobą

praw dy,

-

relig ią,

że

m o żliw e1.

relig ii

je s t -

a

filo zo fii, typów

do

filozofow ie, i rozw iązują

relig ii

do

do

racji

objaw ienia.

której

filo zo fii

w ystępująca

ro b ią

się

nie

relig ii,

je s t

obrazy

relig ii,

każde

przyrodzonych Rzecz

ma ile

rysow ane

sp ro ­

zg o d n o ści2. j est

filo zo fia relig ii m a am bicje pow iedzenia p artykularne

je s t

(absolutnego)

podnoszą

filozofią

nie

co

co

się

-

jednego

relig ii

filozofia,

to,

obejm uje

opozycyjnych

F ilo zo fia

kiedy

odw ołujące

w ieku, podanie

dom agająca

relig ii,

specyficznie

tyle

X V III niekiedy

(konkurencyjnie)

badacze

relig ią

być

od -

i relig ia,

filo zo fią

inni

i

się

uczuciow ych),

- k ażda

w ykracza

filozofią

ze

d efin icji

więc

najm niej

w ydaje

Bardziej

w olityw nych,

zatem

G eneralnie co

lub

zainteresow anie

(rozum ow ych, w adza

się

(ab so lu tn ej)

filozoficzne.

(filozoficzne) 13 Na bliskość religioznawstwa i teologii oraz pożytek religioznawstwa dla misjologii praktyki misjonowania zwracają uwagę np. J. P. Steffes [1974] i W. Baetke [1974]. „Dzisiaj jst czymś oczywistym, że każdy misjonarz musi dysponować określoną wiedzą o kulturze religii społeczności, w której chce pracować. Z drugiej strony wiadomo, jak wiele eligioznawstwo zawdzięcza misjonarzom" [W. Baetke 1974 s. 137].

spotykają do

O gólnie

m ów ią

nie

co

zróżnicow anych

m iędzy

o kreślenia

z roszczeniam i uznania.

spotykany

treściow o

religijnego

fascynującego

m oże

które

lepsza

zrozum ienie

pom ocniczą,

zjaw iska

chrześci-

coraz

chrześcijaństw u

w ielu

charakter

dla

czynników ,

ja k

zn a­

sposoby,

ostateczny

w yzw aniem

n iechrześcijańskim i,

w rogie

w ażną

na

na

i

pozachrześcijańskich, z

różne

znajom ość

w spółczesnego

odradzania

relig ii sobie

się

-

trzeciego

być

istnienie

chociaż się

w iele

i praktyczne

relig ijn eg o ,

n iechrześcijańskim i,

nierzadko

m oże

historycznego E uropę

pow ołując

dochodzi

odbyw ającym i

ruchy

czczą,

„zgorszeniem "

religiam i

oraz

teoretyczne

pluralizm u które

B oga,

chrześcijaństw a

w yjaśnianiu

vpływ u lo

z

m ieć

religioznaw czym

religioznaw stw o

ozpatryw aniu >raz

bliżej

E uropie

antyeuropejskie

F akt

sw oistym

W spółcześnie

zw iązku kontakty

m oże

m onoteistycznych,

(j ak

praw d,

relig ii

k ato lic k iej13.

także

samego

;w ych

teologia

typów

o relig ii

przez

szcze­

gółow e nauki o re lig ii3. F ilo zo fia relig ii je s t upraw iana przez chrześcijańskiej)

lub

subiektyw istycznej, m aksym alistycznie

ateistycznej nastaw ionych

(np.

m y ślicieli

o o rien tacji teistycznej

m arksistow skiej), id ealisty czn ie

lub m inim alistycznie.

Jedni

zajm ują

obiektyw istycznej lub w obec

(np. lub

m aterialisty czn ie, niej

postaw ę

akceptującą, inni krytyczną czy w ręcz negatyw ną. N apięcie m iędzy filozofią

1 „Nie jestem nigdy pewien, czym jest religia, nie mówiąc już o filozofii" [L. Kołakowski 1988 s. 5]. 2 Przegląd J. E. Bauera [1988] obejmuje 92 myślicieli reprezentatywnych dla nowożytnej filozofii religii, od Giordano Bruno do M. Foucaulta i L. Kołakowskiego. To, czy rzeczywiście zaliczać ich do filozofów religii, zależy od - szerszego lub węższego - rozumienia słowa „filozofia". 3 Zanotujmy fakt zapoczątkowania przez Wydawnictwo Znak serii: Biblioteka Filozofii Religii, obejmujące!najważniejsze tłumaczenia w tej dziedzinie.

FILOZOFIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

38

[P.

relig ią w idać zw łaszcza w przypadku pojęcia (nadprzyrodzonego) objaw ienia, którym

na

M om ent

m ocy

definicji

krytyczny

każdej

nie

p otrafi

pełnej

filozofii

oficznego rozum ienia przez nią religii" trony ać

„rów nież

filozofia

historycznym

-

z

religiom

się

racjo n alizu jąca

relig ii je s t

[J. E. B auer

sokratejską

w

uporać

lepszym

skrom nością

zrozum ieniu

s.

[...]

-

sw ych

istnieć.

Jeżeli

323]. Z drugiej

się

m ogłaby

uznaje

roszczeń

pom a-

praw dzi-

kilka

w spółczesnych

określeń

filo zo fii

religii.

F ilozofię relig ii m ożna rozum ieć w sensie szerszym i w ęższym . W szerszym ogólniejszym

sensie

ik

czego

i to,

do

oniew aż

traktuje się

przedstaw ia

ta

nie

relig ii,

h isto rii

m om enologii

relig ii

pyta

a z

Jako

teologią,

jgo, co bezw arunkow e. /lko er

religii,

rów nież

yskursu,

s.

39].

tzn.

nie

siłuj e się D zpatrując

przez

treści

E.

B auer

relig ii,

relig ii

320].

jak im ś

w yraźnie

lub

lub

dow olną

h istorycznie

relig ii je s t

;st

1981

s.

istota

ijnych

i

11].

form y

przed

'ykracza

relig ii,

trybunałem

ona

latyczną.

W edług

poza

D w iem a

F. a

K utschery głów nym

rozum u.

granice

[1990]

celem

przedm iotem

religioznaw stw a

i

krzyżuje

się

relig ii

są

relig ię, onto-teo-

[H.

G. Hubrelig ii

w ierzeń

w iary z

którą

filozofii

uspraw iedliw ienie praw om ocność

filo zo fii

i

i teologii"

o

częściam i

daną

dyscypliną,

Pytając

istotnym i

praw -

reli-

religijnej

teo lo g ią

racjo n aln a

syste-

do

pow stania

filozofii

m.

in.

pociąga

za

sobą

„w obec

roszczenia

objaw ienia,

m iejscem

scjentystycznym o

i

nie

w ów czas

relig ii,

tym ,

określaj ąc

ływ ać

w yników

relig ii

relig ii

do

mówi

o

staje

w tej

sw oistej

objaw ienia,

sytuacji,

to

praw dziw ej

się

tw ierdzeniach

teologią"

sposób się,

generalnie

w

nie

nie w

w ów czas

religii.

[P.

Jeżeli

T illich

p ostaci na

1962

obecność

zreflektow any)

do

jego

badanych

że

tylko

to,

co

założeń,

b adają

kontrolow ać się

badaniach,

filozofii

które

nie

dyscypliny.

Tam,

nauk

siebie

filozoficznych

zjaw isk.

się

w śród

m usi

określonej

w łasnej

ustaleń

naturę

przez

relig ii

m etafizycznego

m iejsca nie

i

posługujący

em pirycznie

prow adzonych

o statecznie istnieje

się

jej

m etodolo­

filozofii

poznania

religioznaw ca

najo g ó ln iejszy ch gruncie

statusem

R eligioznaw cy

dające

ujaw nia

jej

Z w iązki

odm aw iają

chociaż

relig ii

filo zo ficzn a

nad

zasadności

religii.

m ianem

uspraw iedliw ić

w yjaśnić

przyjm uje

nauki

filo zo fii

w j ego (w

i

podw ażanie

re lig ii4. A le

logiczna

dyskusje

religiologicznych.

filo zo fii

tym

tem at

analiza

em pirycznie

że

pojęciem

trw ają

nauk

kryzys

na

do

relig ii

w śród

na

spekulacje

[W. Brug-

roszczeń

się

przedm iotem

roszczenia

poleg ają

chce

który

u w zględnia

swym

i

on

racjonalnego

soteriologiczne

„F ilozofia

do

14] , znajdując

nie

ze

gicznym

się relig ią

autorytecie,

ukrycie

i

identyczrelacja

teologii"

m iejscem

historycznym

lożna się zajm ow ać zarów no w ram ach filo zo fii, ja k eling

się

filozofia relig ii zajm uje teoretycznym

od

subiektyw ną

ona w ów czas

je s t

określoną s.

stronę ujaw nia

sensie

na

w ychodząc

każdej

etyczno-antropologiczne, 1988

jej

filozoficzna,

religioznaw czy

lecz

się tak od filozoficznej

się

ona

fakt

człow ieka,

p rzedm iot je s t

w ysuw anych

pew ną

jej

[J.

do

Jest

relig ii),

w

relig ii

opierającym

ustosunkow ać

ziw ościow ych )giczne"

„F ilozofia

odnosi.

socjologii

pew ien

W w ęższym

ekspresję

em piryczny

istotę

poniew aż

jako

jak o

o

od strony podm iotu, różniąc 1979

zarów no

ekspresja

tylko

skierow ana na

filozoficzną

religię

szczególna

religię

D sychologii biektyw ną.

ona

s.

s. 8]. Od

hom o religiosus bardziej praw dopodobnym " [J. E. B auer 1988 s. 332]. przykładow o

1 962

rozm ija

skutkiem

'ościow ych oraz teologii, czyniąc w ten sposób przyszłe pogodzenie filozofii W ynotuj my

T illich

że m usi badany przez siebie przedm iot ju ż to unicestw ić, ju ż to sama przestać

filo-

prostym 1988

filozofia.

139

relig ii

dają

się

U cieka

się

w ów czas,

gdzie

odw o­

kiedy

scjentystycznie

nauki

em piryczne,

rzeczyw iście

jako

dziedzinę

teo lo g iczn ą

nie m a m iejsca na żadną am bitniejszą filozofię re lig ii5. H istorycznie (fragm ent socjologiczną niającą,

lub

itp.

teo lo g ię7,

rationalis)

religijnych. zakłada

traktow ano

apologetyki),

ogólne,

Jako ona,

ją

za

norm atyw ną, (pom ocniczą)

dyscyplinę

podejm ujące

teo lo g ia że

m etafizyczną,

aksjologiczną,

U w ażano

sam odzielną

religioznaw stw o

zjaw isk

relig ii

kulturow ą,

an alityczną

filo zo ficzn ą relig ii,

filo zo fię

chrześcijańskiej

człow iek

n atu raln a p osiada

opisow ą, naukę

filozoficzną, ogólne

psychologiczną,

dziedzinę krytyki

rozw ażania

(theologia

w y jaś­

teo lo g iczn ą6, nad

naturalis,

w ystarczające

n aturalne

naturą theologia w ładze

poznaw cze, by m ów ić o B ogu, nie odw ołując się do objaw ienia. Jako po zn a­

krytyka

digii i - tradycyjnie - teologia filozoficzna (racjonalna lub n aturalna), która reguły

je s t

posobam i

m etafizyką.

orientacji

rzypisujem y

w

oszczególne

elem enty

potocznym

letod

odpow iednich

Dwa,

histo ria

om unikacji

i

„F ilozofia

człow ieka,

relig ii

zajm uje

się

system am i

w artości

i

użyciu

relig ijn y ch dyscyplin

kultury,

«religijne»

i m itycznych

naukow ych.

logiczna

psychologia

orzecznik

analiza

społeczna"

[A.

interpretacjam i form am i

in terp retacji

Są nim i języ k a,

ogólna

[...]

życia,

św iata, którym

A nalizuje

św iata

za

antropologia

socjologia

G rabner-H aider

F ilozofia relig ii je st nauką o relig ijn y ch funkcj ach i ich kategoriach"

kultu-

kultury, 1993

s.

ona

pom ocą teoria 7

n.].

Tłumacząc, dlaczego w swej panoramie współczesnych podejść do religii nie umieścił filozofii religii, F. Whaling [1984 s. 14] konstatuje: „nie istnieje filozofia religii, którą dałoby się stosować uniwersalnie, która potrafiłaby odpowiedzialnie uporać się z różnorodnością zjawisk religijnych i odróżnić od innych dziedzin religiologicznych, równocześnie nie izolując się od nich lub nie usiłując je zdominować". 5 Przy problemie bezzałożeniowości (afilozoficzności) religioznawstwa należy również uwzględnić dyskusje nad istnieniem tzw. faktów czystych, tj. teoretycznie nie zinterpretowanych danych wyjściowych pewnej nauki. 6 Tak sądzi np. przedstawiciel teologii dialektycznej E. Brunner (1926). 7 Jest ona teologiczna ze względu na swój przedmiot właściwy, którym jest sam Bóg, jest natomiast filozoficzna ze względu na sposób badania [W. Weischedel 1975 s. 11, 22].

nie i

FILOZOFIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

140 naukow e krytyki

m usi

-

za

dziedzina

pom ocą

się posługiw ać

M ianem

filozofii

nauk

m etod

o

relig ii

przyjętych

scjentystycznym

relig ii

-

czyni

w

nauce,

pojęciem

etnolodzy

relig ię co

nauki

o k reślają

przedm iotem

jed n ak

[H.

rów nież

nie

Z inser

analiz

znaczy,

1988

strukturalizm

303]. Levi-

szą

postać

[1793,

C hociaż zofia

w ypow iedzi

bóstw

religii

X V III,

w

i

samej

jako

relig ii

dyscyplina

końcow ej

teologii

naturalnej

B oga

relig ii,

i

filozofów

fazie

sam i

nalnej.

O

teologią

ile

lub

się religia. rozum u,

(filo zo ficzn ej)8.

O św iecenie

angielskich jaństw a

z

I.

K anta

pow stała

nam ysłem

o kreślenia

i w

nad

G.

o

H um e),

„filozofia

tyle

i

zw anej

nad

rozum ow a

praw dziw ością osobna

(neo-) „teoria

czysto

odegrały in terp retacja

W

filo zo ficzn a

początkow o

o statnich

religii"

są

szeroko

żytnej

filozofii

zalicza

G.

D.

H um e'a,

[1988 I.

K anta

w praw dzie

w yraźnie

w pływ

rozw ój

zofii

na relig ii

324 n.]

religii.

B runo, I.

s.

okazał

de i

Do la G.

uw agi B.

prekursorów

P eyrere'a H egla, religii,

filozoficznej się

odróżnia trzy

J.

F.

reflek sji

Spinozy

H erberta

w yw arł nad

R.

je d n ak religią.

T ractatus

Do

zw alczają

R eligia

K anta

dzieło

obrębie nad

idealizm u:

J.

m iędzy

w

n a tu ra ln ej

h isto rii (1779).

religię jak o

w

rozw ażaniom

isto tn ą zbieżność

w

rów nież

sa m eg o

F ichte,

ro zu m u

w ym iarem

F.

i

W

n ajw ażn iej­

etycznym

filozofią

zw iązku

B oga

w

postać

procesy a

Schelling

relig ią,

postaw ieniu czego

religii.

sophie d er R eligion

dążyli

G.

a

195 8b

relig ii

tj.

s.

167].

doprow adziły

antropocentryzm

św iatem pytań:

miały których

do

w

zainteresow ania

co

m ogę

w iedzieć?

548 n .) stw ierdza:

w szystkie one sprow adzają

W

w yniku

filozoficzne

P ozw oliło

D aw son

m yślenia, trzech

które

europejskiej,

filozofię

ja k ą

instytucjonalnej

I. K ant (K ry ty k a czystego

człow iek? a

w olność,

i

się spodziew ać?

m ogę

1957 s.

(wyd.

[Ch.

zainteresow ania sław nych

in.

sekularyzacyjne,

w

stylu

m.

K ościoła

potem

filo zo fia

teo lo g ii

od

relig ii zajął człow iek,

filozofii

same

dotychczasow ym

kim je s t

um ożliw iła w pływ ów

greckiej,

była sam a

p rzejścia

rozum u, t. 2, W arszaw a pytania:

te

filozoficznej

w yraźnego

do

o

kulturze

czynnikiem

zm iany w

postaci

relig ii

podw ażenie

C hodzi

p rzek ształcen ia

się

rozpow szechnione

głów ne fazy

Friesa.

najw ażniejszym

filozofia w ieku

religii

to

zachodzących

procesów

zainteresow ania

relig ią

H eglow i

L asson,

Bd.

2,

V orlesungen

w

L eipzig

m iejsce przybrały

iiber die Philo­

1925

s.

8)

stw ierdzić,

że „nauka o Bogu je s t m ożliw a tylko jako nauka o religii".

m yślenia

i E.

naukę. m iejsce

ch rześci­

także w tytułach czasopism [W. Jaeschke 1992 kol. 749]. J. E. B auer

na

w cześniej

czynić?

X V III

I.

początek

niem ieckiego

przez

Po

oraz

encyklopedyści

now ożytnej filo zo fii

reform acja

co pow inienem

w

latach

P ow stanie

człow iekiem 11.

relig ii,

o

dało

dostrzegając

poglądy

tu

podstaw ow e

D ialogi

do spekulatyw nej rek o n stru k cji dziejów religii.

relig ii

stała

Vico. Z a

H um e'a

D zieło

1993]

P rzedstaw iciele

do

relig ią

należy G. D.

francuscy

zabobonu. pol.

H egel,

in.

filo zo ficzn ą lecz

G.

zapew niła

rac jo ­

relig ii

historycznej

kantow skich,

religii.

m.

i

czasie

tł.

religii-

w

V oltaire i D. H u ­

niekiedy

dyscyplina

w ieku

p odejście

filozofii

rolę

w

upraw iali

konkretną relig ią,

G łów ną

filo ­

zachodzących

relig ii

przedm iotem

istoty.

w ym iarem

religii"

przem ian

bogów ,

filozofii,

pow oli

ośw iecenia,

się żadną

Jako

środow iskach

etycznym

się

zw olennikam i

których

rozw ażań H egla,

początków

Boga,

chrześcijańskie

czasach

natu raln ej,

Bóg,

nie zajm ow ało (D.

w yniku

typow o

czyli

w ypracow ania jej

deistów

tem at

S pinoza9. K rytykow ali je

teologii

był

legła u podstaw

poglądy relig ii

do

i B.

sam ych

na

ukonstytuow ała

w

deistam i,

przedm iotem

u

w

To

popularne

się

teo d y ceą10,

dążąc

spotykam y

ośw iecenia,

szczególnie

nazyw ając

presokratyków )

filozoficzn a

N. M alebranche, G. B erkeley me,

(np.

dziejów ,

relig ii uchodzą

samym

Straussa. różnych

filo zo fii

filozofii tym

s. C.

że

tekście

141

z

relig ijn o -filo zo ficzn eg o C herbury, D escartes

swymi

D ruga

w rozw oju now o­ B. nie

Spinozę, pośw ięcił

poglądam i

W ażnym

tekstem

theologico-politicus

istotny z

(1670).

filo ­ Do

pierw szych m yślicieli, którzy zajęli się dogłębnie problem em relig ii w kon-

niejsze

L.

relig ię

i

odrzucając

B.

się S.

filozofię

B auer

Do

jej

S chopenhauer,

M authner. relig ia

Z naczenie Indii,

zw raca

przyjm uje,

konsekw entny

że

ateistyczny

się

głów nych M arks,

relig ie,

kres

na

przeciw ko

K ierkegaard, m etafi­

zakłada

m.

now ą

a

ateizm

in.

na

tym ,

poglądy

F.

N ie­

absolutyzacji

tylko

hum anizm .

w cześ­

epoki

człow ieka,

polegało

w pływ

istnieje

na

przed staw icieli S.

sam

alienacją

potem

reakcją

ogłasza

S chopenhauera

w yw arł

K ierkegaard

je s t

była

K.

Com te

Feuerbacha

id ealistyczną,

ro zw ija

F.

relig ii

dotychczasow e

religiam i

Freuda.

filozoficzne.

Com te, A. i

filo zo fii

w szystkie

hum anizm em .

zajm ując i

D la

now ożytnej

system y

N ietzsche

ludzkości.

tzschego

Dzieje filozofii religii w okresie od 1875 do1980 roku przedstawia A. P. F. Sell [1988]. Swradectwem zainteresowań filozofii zachodniej problematyką Boga i religii jest również gruntowne dwutomowe studium W. Weischedela [1975]. Na temat definicji filozofii Boga (philosophische Gotteslehre), jej możliwości, metody oraz stosunku do filozofii religii zob. W. Brugger [1979]. 9 O „Bogu filozofów" informuje szczegółowo monografia W. Weischedela [1975]. 10 Termin „teodycea" wprowadził do filozofii G. Leibniz swym Essai de theodicee (1710). W XIX wieku objęto nim filozofię Boga, czyli teologię naturalną.

F.

praw dziw ym

przez

rozw oju

F euerbach, A.

P ierce,

zycznej,

że

w

spekulatyw ne

należą: Ch.

faza

„praw da

M arks

dla

redukuje

praw dy mnie". zad a­

nia filo zo fii relig ii do krytyki religii.

11 „Wszystkie filozofie religii, począwszy od klasycznych systemów XIX wieku do współczesnych, mają swą podstawę w czymś immanentnym człowiekowi - czy to rozum, wewnętrzny ogląd czy uczucie" [K. Nishitani 1982 s. 9].

NAUKA WOBEC RELIGII

142 T rzecią,

w spółczesną,

D żyw ienie

fazę

system atycznego,

Pojaw iają

się

stencjalizm ,

now e

do

w

filozofii

rozw oju

głów nie

podejścia

FILOZOFIA RELIGII

do

filo zo fii

relig ii

neokantow skiego

religii:

analitycznej

i

od

charakteryzuje

m yślenia

psychoanalizy,

postrukturalizm u.

o

religii.

poprzez

P olow a

egzy-

w szystkich

filozofów zajm ujących się relig ią żyje w XX w ieku [J. E. B auer 1988 s. 328]. W XIX

w ieku rozeszły

historii

religii,

się

która

ostatecznie

postać kan ty stó w

czych12.

Z apoczątkow ana

przez

pow stała

m.

załam ania

dołączył

św iadom ościow y

kazać,

że

in. w skutek

w szelkie

kryzys nauki.

próby

osadzenia

są

rozdział

E. D.

S chleierm acher,

tego

przedziału

zw yciężenia (M. i

Scheler,

G.

chybione.

van

der

subiektyw istycznym ,

bo

Podobnie

idealistyczny

filozofii

dziejów - jako

K ant

i

na

w cześniej

filozoficznego

na

Cohen,

założyciel

zofów

relig ii

pochodzenia

w iarą

i

głów nych

poznaniem

w iele im

i

M.

stosunkow i

M enschen,

L eipzig

jako

przedm iotu

filozofii 1921).

aktu

m ają

O drzucając filozo fię tj.

religijnego.

J.

za na

A.

po d ejścia

H essen m etodę

(Die

dochodzi dialogu

krytycznym .

psychoanalityków :

Na Freuda,

w

filo zo fią

w ieku:

F.

Ro-

Szczególnie

(V om

E w ig en

id ealistyczne rozum ie

(eidologia)

uw aża

pół

des

m etodę

nauk

je s t -

nie

B loch

św iata.

w zględu

z -

cieszy uznaniem pow odów

p rzy ­

p odkreślają J.

P.

Sartre

się

relig ii

na

b rak

oraz

się,

z

w ielu

ani

u

em pi­

nieufności

w yw ołany

ciągnący

F ilo zo fii

O

która

tym ,

i

do

socjologicznym

przez

dzieje

odm aw ia

osobnego

odrębnej

po

się

now o­ m iejsca

przedm iotu

efektyw nej

z

latach

ba­

metody

ja k

filo zo fią

m. np.

(1965), rów nież

in.

and

ja k

Philosophy

o f R eligion

m iała

ona

w iele

relig ii,

o g ra­

ję zy k a

ze

człow ieka

„faktu" strony

Journal"

Journal

(wyd.

Dam e, J.

for

religii.

filozofów , p u blikacji

(1960),

Philosophy".

z N otre

Series

N ie

„Sophia" Philosophy

Journal

of

oraz takie

H ick),

do

m iędzy filozofię

m onograficznych

In tern atio n al

„F aith

an ality czn ą

filo zo fię

relig ii

gotow ość

stosunku

w yjaśniania relig ii

„H eythrop

„The

w iększa

analizy

liczb a

o f C hristian P hilosophers uniw ersytetu

w ydaw nicze,

przez

całościow ego

1960

filo zo ficzn ą

spraw ie

trzydziestych.

„obiektyw nej"

św iadczy

Studies"

w

rozpatryw ać

rozum iano

prób

i

charakteryzuje

należy

do

czasopism ,

(1970),

tle w

roku

analitycznych,

R eligion"

Society

ju ż

rezygnując

„R eligious

ten

teodycealną

dogm atyzm

dotychczas

zainteresow ania

renom ow anych

(1962),

tym

się

co

zainteresow aniu

oraz

Okres

poprzednio

Na

p ojaw iła

z swe

zw łaszcza

of

niż

teologią.

w spólnego

problem atyką

1965-1980.

m niejszy i

religijnego

dwu

E.

stanu

Jednym

filozofow ania

m e tafizy k i15.

zainteresow ań

latach

i

innych

relig ii

sposobów

kryzys

renesansu

religijnym .

R eligionsphilosophie

filo zo fii

Do

w

filo ­

głosi

frankfurckiej:

badania, spełniającej w arunki n au k o w o ści16.

na

eidosu

teologów .

em pirycznych

od psychologii relig ii, teorię

w ielu

u

m etafizykującej,

ze

niczając

tom istyczne,

ani

relig io lo g iczn y ch

procesów

zw iązany

relig ii

przedm iotu

ram ach

który

szkoły

szczególnym

nauk

m iędzy

Scheler

relig ii, zw łaszcza

filozofia

pow odów ,

obok

relig ii

From m a,

istniejącego

dania

rozdział

H eschela.

św iatow ej

w ew nętrznych

filozofii

relig ii,

w naszym

J.

pośw ięcił M.

relig ii

podejściem religię

na

filo zo ficzn ą

podstaw ow ą

dopełnioną

poglądy

żydow skiej

dla krytyki

n ią

w śród

p rze­

n ajw ybitniejszych w pływ

z

absolutny

relig ijn y ch

radykalny

znaczący

nich

i relig ii

relig ii,

1919)

fenom enologiczną,

m yśli

poprzez

i odgraniczając

N eu ka n tia n ism u s, charakter

a

je d en z

p rzyjął

W yw arł

religijnej

fenom enologię i

żydow skieg o 13,

B ubera,

uw agi

i pragm atyczne ją

m arburskiej,

rozum ow ym .

p rzedstaw icieli

senzw eiga14

szkoły

luźniej

żytnej

historycznych, np. u G. H egla, F. W. Schellinga i ostatnio K. Jaspersa. H.

nachyleniem

idealistycznym

relig ii

i

E.

P rzedstaw iciele

rozum u

filo zo fia przeżyciu

zn aczenia

w y­

relig ii

w ojnie i

badaczy

filozoficznego

filo zo fia

drugiej

relig ii,

fenom enologizująca

się jed n o stro n n ie

Po

zew nętrznych filozofii

usiłow ał

B enjam in

znaczenie

rycznych

-

podśw iadom ym ,

odrzuca relig ię w im ię obrony w olności człow ieka.

relig ii

zachodzi

P róbą

pozytyw ne

życiu

hum anistyczną.

W.

dzisiaj

fundam encie

filo zo fią

B arth).

m iała

badanie

B oga

H orkheim er,

filo zo fia

- ja k w iadom o w

yi.

w

relig ię

m etafizyki,

o dość w yraźnym zabarw ieniu

opierająca

charakter

relig ii i

relig io zn aw ­

religijnej

szłościow ą

i (porów naw czej)

badań

neokantystów

relig ią K.

była

Leeuw )

i

w iary,

w iary

M iędzy

filo zo fii relig ii em pirycznych

się

teoretycznego (F.

drogi

przybrała

sym boliki

143

N ew

the serie

Studies

in the Philosophy o f R eligion (wyd. W. D. H udson), Studies in E thics and the

filozoficzny

który

w ykazuje

jej iluzoryczny charakter, C. G. Junga, który ocenia pozytyw ne znaczenie

» Chociaż nie w każdymwypadku odróżnienie problemów filozoficznych od religioznawczych jest oczywiste. 13Filozofia Cohena (Der Begriff der Religion im System der Philosophie, Giessen 1915; Die Religion der Vernunft aus den Quellen des Judentums, Leipzig 1919) przeszła ostatecznie w teologię. 14 F. Rosenzweig (Der Stern der Erlösung, 1921) sprzeciwia się określaniu swych rozważań mianem filozofii religii.

15 K. Wuchterl [1982 s. 9] odnotowuje, że na współczesny kontekst dyskusji w ramach filozofii religii składają się dwie rzeczy: specyficzna - krytyczna, sceptyczna i nihilistyczna świadomość naszych czasów oraz słaby poziom dyskusji teologicznych w ostatnich dziesięcioleciach. 16 Sprzeciwiając się nakongresie w Marburgu (1960) zmianie nazwy organizacji International Association for the History of Religions na International Association for the Science of Religion uczestnicy argumentowali, że zmiana taka pozwoliłaby na włączenie do nauk o religii filozofii religii, nie należącej dotychczas do zakresu IAHR. Sprzeciw religioznawców był zawsze skierowany nie tyle wobec filozofii w ogóle, ile wobec konfesyjnego uprawiania filozofii religii, tzn. wobec faktu, że praktycznie była ona związana najczęściej z chrześcijaństwem.

NAUKA WOBEC RELIGII

144 Philosophy

of

R eligion

(wyd.

D.

Z.

FILOZOFIA RELIGII

P h illip s)

i

Studies

in

Philosophy

and

R eligion (wyd. P. R. B aelz) [A. P. F. Sell 1988 s. 205]. D zisiaj, o

w

śm ierci

B oga

(zw łaszcza s.

331].

czasach

faktu

człow ieka

i jego

nad

nie

dającej

F ilozofii

w śród

zauw ażyli,

że

m ożliw a je s t

nie

się

w iązać

z

staw ia

pytanie

relig ii

[J.

B oga

w

B oga,

E.

zarzu t

bogów ,

krytykow ali

1988

poznaw czej) filo zo fia

i

kryptoapologetycznych

w yższości

S chopenhauer, lub

m ożliw ość

dochodzi do­

rów nież

się

teza

B auer

adresem

znajduje in.

bez

o

(także

kulturow ej (A.

podw ójna

skończoności

m.

i

relig ii

relig ia

w iarą

filozofii

których

etycznej

F ilozofow ie

postaw ić

uchylić

religii

podkreślanie

innym i religiam i. m usi

każe

niekiedy

w ysuw anych pod jej

się

w ytw orów ,

religia. przez

filozofii

zarzutów

się

w ypow iadana

m aksym alistycznie)

tradycyjnych

strzeżenie

intencji

końcu

rozum ianej

Do

poniekąd

i

postm odernizm u,

W. że

takie

Jam es),

Chociaż p e r se historycznie dochodząc zofow ie szczyt którzy

uosobienie byli

sam i

w ychodzili

żydow scy: w ali

się

oni

M.

ona

sposób

niem ieckiego i

zofow ie

ten

do

religii.

ogólnie

głów nie

Było w

od

założeń

niż

Cohen,

M.

tradycji

H.

judaizm u,

kulturze

zjaw iska

o gdyż

zachodniej.

dziej ach

pełniające

się

staw iano -

teologii

się

reli gii)

isto tą

ze

w zględu

w yjaśnienie

m ożliw ości

B uber,

F.

jeg o

Przedm iotow o

filozofii

zadania:

relig ii

różne

m etaprzedm iotow e

i

z

filozofow ie

niem ożliw ości

filozofii

rozum ow o

i

isto tę20 (isto tn e

jak o

argum entam i

upraw iający

filo ­

Rosenzw eig.

N aw iązy­

m onoteizm u,

pew nej

przedm iotow e,

teoretyczne

do­

(która

przez

do i

zajm uj e

różnicy

(ostateczne)

filozoficznych

i

i

religiozn aw stw a

istotnej

nie

m ieści

m etafizyki,

podobnie

społecznych

rów nocześnie

podstaw ach

analizą zebrać

na

dokonać

filozoficznego, estetycznym i w ykazyw ać

opartej

filo ­

cele,

etyki

o

religijnej

relig ijn ej, in teg racji

brak

treści

ideologicznym i sprzeczności

(sw oistej

relig ii naturalnej i

językow ych, m iędzy

w

treściam i p rzypisanie

nauką

zjaw isk

i

relig ii

ram ach

znaczenia

relig ią,

relig ijn y ch

i w

stosunek

w

religii

ten

się:

w iedzą, kulturze, system u

etycznym i, relig ijn eg o ,

przyczyniać i

jej

pragm atycz­

pew nego

filozoficznym i, im

do

zajm ow ać w iarą

w ym iarem

to

wyj aśniać

m ożliw ości

aksjologicznych,

lub

relig ijn y ch

m iędzy

relaty w izacji)

się i

oraz j ej

w arunki

ju ż

pokazanie

podbudow yw ać

ustalać

rozróżnieniem

przez

to ją

przyczyniać

etycznych,

relig ijn e

przez

roszczeń,

autonom icznym treści

pow inna

n atu raln ej),

zasadność

psychologicznych B oga22,

filozofia

zlikw idow ania

rozum ie, ju ż

lub

sens,

lo g iczn y ch 21,

zastępując lub

na

relig ii ogóle

badać

że

do jej

praw dziw ościow ych

istnienie

św iadom ości i

relig ii

relig ii,

k ry terió w

uw ażają,

prow adzić

zbudow ania

socjologicznych,

zrozum ienia perspektyw y

na

treści) relig ii w

chrześcijaństw o

filozofow ie

nauk i

relig ia

filo zo ficzn ą

stosunku

relig ii

realizow ane

relig ii

w ręcz

jej

(celem

św ietle

m yślicielam i,

lub

bronić

nych,

ją

do

w

(jak

reflek sją

(problem Kanta).

w

etycznego

etyki

zasadniczej

np.

relig ii

zgodności na

i relig ią

m iędzy

fenom enologii

stosunek

zofii

filo ­

byli

o

pokazanie

chrześcijaństw a,

Jedynym i

oraz

o

relig ii

filo zo fią oraz

filo zo fii

natu raln ej,

porów naw czego, i

m iędzy

autonom ię

etyczna

relig ijn e,

relacji

filozoficznych?)

religię

traktując go jako m iarę i punkt odniesienia krytyki innych religii. W

te o lo g ii19,

Z w łaszcza

ch rześcijańskie,

zw łaszcza

o

historycznych

religii.

badań

relig ijn ą,

do

przykładzie

trak to w ali

zrozum iałe,

zakorzenieni innych

na

tw ierdzeń

(H egel) to

w szystkie

relig ią

generalnych

ośw iecenia

M endelssohn,

do

lecz

ustalanie

krytykow ać

filozofii relig ii nie je s t konkretna relig ia,

buddyzm ,

zajm ow ała w

o

oczyszczenia

przedm iotem

lub

in.

zakresie

którzy

postaw a

zaw ężanie

m. w

w iarą

chrześcijaństw a

religii do chrześcijań stw a17. chrześcij aństw o

dziło

145

się

do

sposób

do

postaw y tolerancyjnej w obec każdej z w ielu religii.

i

praktyczne, opisow o-w yjaśniające i norm atyw ne18. M etaprzedm iotow o cho-

17 „Żadna naukowa analiza religii nie może się czuć związana z założeniami i wartościowaniami określonej religii lub wyznania. Niemożliwa więc jest chrześcijańska (katolicka, ewangelicka), judaistyczna, islamska, hinduska lub chińska filozofia religii" [A. Grabner-Haider 1993 s. 9]. 18 „Pierwszorzędnie filozofia religii zajmuje się trzema sprawami. Usiłuje wyjaśnić znaczenie wypowiedzi religijnych, podać kryteriaprawdy w religii oraz badać i określić metodologię nauk religioznawczych" [N. Smart 1973 s. 94 n.]. „Jako pośredniczce między filozofią i religią filozofii religiiprzypadają dzisiaj dwa zadania. Musi ona, wbrew wielkiemu wyzwaniu naszych czasów, zacząć znowu poważnie traktować zjawiska religijne. Stanie się tak, jeśli przejrzy podstawowe struktury formy życia, dzięki którym jedynie możliwa jest rzeczywistość, jako przypadkowe ustalenia. Opowiada się tym samym za tolerancyjną oceną zjawisk światopoglądowych i demaskuje zasadniczą areligijność jako samowolną ideologię. Aby się przeciwstawić powszechnej relatywizacji nieograniczonej tolerancji, ma ona również drugie

zadanie. Musi dowodzić zasadności ustalonych form życia w aspekcie ogólnego humanizmu, opracowując go jako decydujące kryterium dla ich osądzania" [K. Wuchterl 1982 s. 11]. 19 W ujęciach E. Przywary i K. Rahnera filozofia religii spełnia również swoistą funkcję uzasadniającą wobec teologii. 20

„Ustalenie istoty religii należy do głównych zadań filozofii religii" [P. Antes 1985 s. 51]. „Podczas gdy różne nauki religioznawcze opisują z różnych punktów widzenia, jakimi są religie, oczekuje się od filozofii, że poda, czym jest religia. Zamiast pokazywania zjawisk religijnych żąda się od niej istotowego pojęcia, które będzie określało religię jako taką" [R. Schaeffler 1985 s. 57]. 21 „Chodzi o usprawiedliwienie religii wobec rozumu ludzkiego jako jednej z form życia, zasługującej na akceptację w aspekcie ogólnego humanizmu" [J. Schmitz 1984 s. 8]. 22 Zdaniem H. G. Hubbelinga [1981 s. 15] ważną częścią filozofii religii jest filozoficzna teodycea jako nauka o Bogu bez odwoływania się do objawienia, jedynie na podstawie argumentów rozumowych.

Szczególnie

dyskusyjne

iraw dziw ości

re lig ii23

dentyfikow ania

i

je s t

z

podejm ow anie

am bicją

w artościującej

:adania upatruje

się niekiedy

N iektóre filozofie

o

religii.

)gólnej owo,

definicji a

faktycznie

lorm atyw ne się

)d

relig ii,

pogańskiego

lań

się

się

geta,

teolog

na

religii jej

filozofii

nieści

objęła

religii

nie

należy

zajm ow ać stroną

Św.

- ja k

to

religijne. kiedy

religii.

analityczna

istnienie

filo zo fia

Boga,

ale

sytuacj i

D odejścia W ażne

je s t

filozofii nauk

do

filozofię je st

ona Lang,

B.

w ychodzi

biorąc

filozofią, filozofią

W elte).

teologii

(fundam entalnej)

ram ach

teologii

objaw ienia.

Ze

katolicką,

spraw ia,

że

relig ii relig ii

-

m oże

racjo n aln ą

zb liża

się

do

do

(jest

w zględu od

ona

na

M oże

rów nież

chodzić

i

apologetyki

relig ii

chociaż

bez

niezależnie

mniej

lub

w yjścia

przekonań

o

być

n istycznie

relig ii

(Schleierm acher) odw oływ ania

stanow isko

(K.

zajm uje

R ahner),

(J.

H essen,

w

służbie

upraw ianej się

nie

w prost

filo zo fia

w do

relig ii

zw iązana z protestancką teologią dialektyczną (E. B runner, F. E bner, F. Ro-

23 Według H. G. Hubbelinga [1981 s. 13] filozofia religii tym różni się od religioznawstwa, że w centrum jej uwagi znajduje się pytanie o prawdziwość wypowiedzi religijnych. Podobne jest zdanie N. Smarta [1973 s. 42]: „Filozofia religii zajmuje się sporo, bezpośrednio lub pośrednio, badaniem kwestii prawdziwości (religii, AB) i stanowi prawomocną część badań religiologicznych".

naukow ości. sw ych

W

badań.

do

człow ieka

na

rozum iejącej

duchow ej

drugim

w ypadku

zjaw isk

i

aktyw ności

ona

de fa c to ch o ­

relig ijn y ch ,

T radycyjnie

relacją

się

podstaw y

że je s t

n atu raln a

opierają się w yrazu

się,

danych

teo lo g ia

zb liża

chce kłaść

zarzuca

em pirycznie

szeroki

upraw iana

spekulatyw nie,

(P.

R icoeur),

ram ach

relig ii relig ii

przyjętych

tw ierdzeń

k ulturow ych

lub

p ojęcia

relig ii

należy

- jako

tu

racjonalne

św iata25.

H erm eneu-

analizie

znakow ych

człow ieka,

szukając

człow ieka syntezą

w yjścia i

w

oraz

Scjentystyczna

o

szczegółow ych

o

z

będzie

aprioryczno-dedukcyjną, ze

w cześniej

antropologicznych, k tó ra

danych

kantow ska),

filo zo fia

której

dedukcyjnego

generalizacji

w yprow adza

hum a­ stanow i

się w ram ach k o n ty ­

em piryczno-indukcyjną,

(heglow ska,

A bsolutu,

relig ii,

typy: do

lub

D ruga

(m etafizycznych28,

indukcyjnej

relig ii

nauk

zbliżony

dwa

P ierw sza

fenom enologicznie,

re lig ii)27.

filozofii

na

758].

(pozytyw istycznie)

p odejścia odróżnia

k ategorii

drodze

istnienie

religię.

w yników

i

kol.

tran scen d en taln ie,

zasadnicze

sposób

geograficznie,

1992

p sychologii

sposób dwa

w

społecznych),

filozofia

częściow o

(lingw istycznej)

Ze w zględu na

pojęcie

się,

Jaeschke

scjentystycznie

socjologii i

analitycznej

filozofii

w yw odzącą

rozpada

anglosaską [W.

prąd

nentalnej

relig ii

i

(w

odróżnia

się

poglądam i

(T illich)

tem u

m etafizyki,

Jego

jak o

filo zo fia

h erm eneutycznie

punkcie

(ateistyczną)

od

przedm iotem

relig ii

kon ty n en taln ą26

nadbudow ana

religijnej

filozofię

bardziej

religijnych;

teo lo g ią

podstaw ie

od

w arunków

ram ach

człow ieka,

Id ealisty czn a

p ozakonfesyjną

filo zo ficzn ą na

antropocentrycznej)

najczęściej

punkt i

określonych

lecz

lub

uporządkow anie.

wyj aśnienia

naw iązującej

protestan ck ą)

„odpodm iotow e"

rozłączne

sposobów

w

Bogiem i

W spółczesna

bo się

nad

filozofie

P odejściu

w ychodzącą

i

ontologia

ich głębszego sensu.

ap o lo ­

m oże

spełnia

147

. Z ałożeniam i

teo lo g iczn a

rów nocześnie

upraw iana

rozw ażania

typy:

objaw ionej,

filozoficznych

(m etafizyko-

upraw ianą

(chrześcij ańskiej),

Sw oiste

ich

danym i

szczegółow ych

socjologii).

ukształtow aną

o

nieautonom icznej,

P ierw sza

ściśle

religijnie A.

lub

w łasnym i

nauk

(teologiczną:

religii.

czyni

w ytw orów

w ów czas

w ielości

trudno

autonom icznej

oraz

w yników

w spółczesnej

religijnych

dysponującej

psychologii

konfesyjną

i

odróżnienie

szczegółow ych,

istotnie na

zjaw isk

relig ii,

relig ii

m ow a osobno.

historycznej

do

i nie

dla

;eologii naturalnej. W

teologią filozofię

Intencje

T illich)

i religioznaw stw o.

dzi

o

P.

a jak o

ukrytą

rów nież,

niektórych

L evinas,

teologię

tyczne

n atom iast badać

F ilo zo fia

pod

które

posługiw a-

E.

teo lo g ii relig ii,

(chrześcijaństw a)

relig ii

m oże ją

senzw eig, do

zw ycza-

religiologicznych.'D o z a ­

w iarygodności

teolog

czyni

na

za

w artościujące

nauk

tego

innych

uznaw anych

relig ijn y ch i

do

p rojektow ania tak

A ugustynem ,

em pirycznych

lub

spełnieniu

C harakterystyczne

nadprzyrodzonym ,

dow odów

zjaw isk

zjaw isk

problem

problem u

k ry terió w

W

próby

europejskiej,

i

relig ii

filo zo fii relig ii w zględem

norm atyw ne

w śród

fundam entalny

logiczną)

religijnych.

całość

(superstitio).

porządku

natom iast

ona kulturze

podejście

m iejsca

ona w

w

filo zo fię

norm atyw nych

podejm ują

odróżnienie

zabobonu

filozofii

odm aw ia

relig ii

L aktancjuszem

religio

term inem

ypów

by

np.

zjaw isk

integrującą ro lę

najczęściej

kierow ały

przez

dostarczenia

oceny

lauk

i

FILOZOFIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

46

dochodzi

do

dośw iadczenia.

p ostulując

(H egel)

niego

pogląd

relig ii

chce

być

relig ii,

usiłując

na

w

św iat,

n ajo g ó ln iejszą je

indukcyjnie

uogólnić i zin teg ro w ać29. M oże przybrać postać ogólnej teo rii relig ii

K. Barth podważa wprost możliwość i zasadność filozofii religii [J. E. Bauer 1988 s. 320]. "5 F. Schleiermacher (Reden iiber die Religiom, 1799) domagał się, by „filozoficzna teologia" legła u podstaw całej teologii. 26 Kontynentalna filozofia religii „zajmuje się głównie jej sensem w procesach historycznych i sposobem, w jaki różnecywilizacje, czy też ludzkość jako całość, wyrażały w symbolach religijnych świadomość swego przeznaczenia" [L. Kołakowski 1988 s. 7]. 27 Z. J. Zdybicka [1987 s. 290] odróżnia dwa rodzaje filozofii religii: fenomenologiczną i realistyczną. 28 „Pojęcie religii nie zostajewydobytez materiału empirycznego, lecz skonstruowane a priori przez rozum" [J. Schmitz 1984 s. 21]. 29 Synteza taka jest niemożliwa m. in. z powodu tego, że nie ma „faktów naukowych wspólnych dla różniących się istotnie teorii przyrodniczych, humanistycznych i filozoficznych.

FILOZOFIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

148 (religioznaw stw a teoria

L ingw istyczna

po

się

na

w

gruncie

filozoficznej relig ii

nauk

i

przez

niekiedy filozofię

w yników

nauk

Istnienie

w ielu

religii

relig ii

filozofii

analizy

w

problem ów

do

teodycei relig ijn y ch

D ydaktycznie w ielości

m ożna

jako

analityczną,

tradycyjnie

w ykłada

parcjalnych

filozoficznych

relig ii

-

reflek sji30.

m etod

filo zo fię

w ykorzystanie ilu stracji

lub

nim i

pom ocą

ch rześcijańskiej).

dla

różnych typów

nad

podstaw ow ych

przez

szczegółow ych

za

(rozw ażanych

teologii chrześcijańskiej), do

dąży

w spółczesną

kluczow ych

zastosow aniu

religioznaw czych

m etodologicznej

(anglosaska)

w ypracow anych prześw ietlenia

prostu

(głów nie

-

filozofia

sem iotycznej, krytycznego lub

ogólnego)

religioznaw stw a

ujęć

tłum aczyć

religii.

bogactw em

Szczególne

m iejsce,

konieczne,

przypada

realistycznej

R ozum ie

ona

zarów no

racji

m etafizykująca

m.

m etafizyki

i

m etafizyce

ogólnej

w yjaśniony

fakt

i

sobie

za

cel

podstaw ow ych ne,

przez

stw ierdzanych tylko

filo zo ficzn ą

m ylić

z

religii"

z tego „Z

tego

[S.

[Z.

że

konieczne

redukcją

„uniesprzeczniającej",

(re a li­

założenia,

filozofii

zm ierzającą

pow odu

zaś

w

do

Bóg

i

tu

religii.

o kreślenia

religijnych

opierając

się

ontyczną),

w

s.

21].

Jest poznany

potem

Przyjm ując

„faktu"

się

istn ien ia lub

m oże

u jęcie

rzeczyw istości, o religii.

tu

w

w nioskow aniu

przez

w skazanie o statecznie

relig ii,

- inaczej

porządku

dla

„fakt"

(nie

racji istn ien ia

które

nie

są i nie

łow ych

nauki

naturę zjaw isk relig ijn y ch ,

w łasną

w ypow iada

„istotę"

się

relig ii na m iarę tych nauk,

relig ii),

albo

uogólnione

też

pod

tw ierdzenia

czyli

szyldem

parcj alną

nauk

szczegó­

ściśle filozoficzne,

których

uzasadnienie w ykracza poza ich m ożliw ości. W skazując

na

realne

czynniki

relig ii

chce

filo zo fia

w yjścia

ma

ontycznie

do

czynienia

nieredukcyjna,

gijnych,

i

sw oiście

religijnych. punkcie

We

tylko

w łasne,

postępuje gdyż

ja k

szeroko

się

relig ii z

ujęte

i

form alne,

tu

uw aża,

punkcie

(relig ijn o ścią), zjaw isk

się

dane do

dośw iadczanego

się

relig ii,

w

dynam iką stara

teodycei

zarazem

ja k

naturę gdyż

odrębność

w yjaśniania

ogólnej,

je s t

nicznie

m etafizyki,

z potocznym

całym to

relig ii,

ani

re li­

procesów

zapew nić

zbadania,

„faktu" gdyż

w izji

relig ii

ujaw nia

autentycznie

w

przy

filozoficznej

dedukcyjnie,

i językow o

nauk

o

relig ijn o ści

przez

ogólną

relig ijn y ch

przypisuje,

gdyż

nie

ani

i (i

i racjonalnie. Chce

obszarach

najw yżej

się

je

m echa­

liczyć

relig ii, ja k zajm ując

życia

N ie

apriorycznie, (co

w yprow adza

(religioznaw stw a),

różnych

przejaw ów .

system atycznego

danym ) rozum ieniem

relig ii na

em pirycznych

b łędnie

em pirycznie

(intuicyjnym

form am i

niekiedy

jej

w cześniejszego

lecz

szczegółow ych

bogactw ie

jej

żadnego

po jęcia

rodnym i

liczy

sposobie

przedm iotow o

się

potoczne)

kam i

bytow ą

gdyż

dostatecznie

w

zakłada

z

dośw iadczeniem

respektuje

sobie

ontyczną

em piryczna,

sensie je s t ona redukcyjna), oraz treściow e, gdyż obejm uje każdą relig ię

ona,

nie

realnym

m etafizyki

W yjaśnienie

w tym

zarazem

h istoryzująca,

w yników

człow ieka.

z

konstytuujące

być

gdyż

w łaściw ym

w yjścia

założeniu

ujęcie

zarów no i w yni­

się

ludzkiego

ró żn o ­

i

w

ró ż­

nych czasach. K lasyczna niezależna w łasne

Każda z nich ma sobie właściwe fakty do wyjaśnienia, każda bada rzeczywistość w specyficznym aspekcie i każda stawia sobie inne cele poznawcze" [S. Kamiński 1989 s. 259]. » Scjentystyczna filozofia religii może być uprawiana jako 1) metodologiczna refleksja nad sposobami poznania szczegółowych nauk o religii, 2) generalizująca synteza wyników nauk szczegółowych i 3) ponaddyscyplinarne wyjaśnianie religii za pomocą pewnej nadrzędnej idei wiodącej [S. Kamiński 1982b]. 31 Filozofia religii „wychodzi z doświadczalnie danego faktu istnienia religii i doszukuje się elementów istotnych, konstytuujących fakt religiioraz stawia pytania. Dzięki czemu religia w ogóle istnieje? Jakie są ostateczne źródła religii?" [Z. J. Zdybicka 1993 s. 17].

szczegółow e

m etod

jej

poszczególną

re lig ii31.

„ogólną"

przez

Ściśle

aspektów

do

zjaw isk,

P oza rację tę nie m ożna dalej w yjść, staw iając zasadnie kolejne pytanie typu

badane

św iata.

w skazanie

nauk o relig ii odkryw a na swój sposób p roporcjonalną

relig ii

(przyczyny)

m ogą być

bezsensu

przez

sensie każda z

strukturę

nie

się

(w tym

filo zo fię

należy

p rzy jęciu

o „istotę"

podstaw ow ą

natury

się

dokonuje

Jeżeli tw ierdzą one, że zbadały

realisty czn ą

- spój­

rów na

relig ii

chodzi w rzeczyw istości

staw ia

(a

odrzucenie

istoty

w

em pirycznie

bytow ania

redukcyjnym jedynej

ich

jej

być

ontologiczne

wyj aśnienie

W ytłum aczenia

ona

ro zstrzy g n ięcia

najp ierw

relig ijn y ch

na

w yjaśniającej

być

dopiero

(nieredukcyjne)

ogóle.

szuka

264].

ary stotelesow sko-tom istycznej,

pow iada,

ostateczne

relig ii

m usi

1982b

filozofii

kol.

w cześniejsze

an tropologii),

K am iński się

1989

zakłada

struktur i w łaściw ości zjaw isk

zj aw isk

klasyczną)

Z dybicka

pow odu,

ustalen ia

istoty

w yjaśnień

podstaw ow e

funkcji w życiu człow ieka i kulturze oraz w skazania

(człow iek

logicznym ),

i

„dyscyplinę

religii"

w skazanie

charakter

jako

w yjaśnienie, ja k

obiektyw nie

na ja k

(zwanej

teodycei.

epistem ologiczne

w zględu ogólne),

m etafizykującej

istn ien ia in.

i

i

istoty (natury) relig ii, je j ostatecznych

ze

ostateczne

siebie

gdyż

filozoficzne

klasyczna

aspektów , w j akich jaw i się religia. styczne,

„dlaczego?",

149

filo zo fia

od

dane

do

zbadania

sw oiście

je

dopełniać

C hociaż

nie

je s t

nadbudow aniem , ryczne

relig ii

chce

szczegółow ych i

pozostaje

konsekw encje U w zględnia

dalszego

zbadania,

ona gdy

nie

rów nież

jednej gdyż

m etody

w nauk

częściow o w yniki

niepełne

lub

strony ma

m etodologicznie

w

w yjaśniania,

w yników

filozoficznych są

z

relig ii,

zastępow ać)

syntezą

od nich

jej

być o

w łasne

(chociaż

indukcyjną

kontroli.

nauk

punkcie z

rozw iązyw aniu

poglądów nauk

sensie,

p o dlegają

szczegółow ych

błędne.

Poniew aż

filo zo fia relig ii treściow o nie je s t bogata, k o rzysta w swym doktrynalnym

lub że

ich

em pi­

em pirycznej

j ako tak

strony

problem ów .

religioznaw czych

zależn a w tym

w yjścia

drugiej

dane

do

upraw iana

NAUKA WOBEC RELIGII

w ykładzie

(dopelniająco,

w ielorakich

(zw łaszcza

relig ią32. z

N auki

j ednej

do

poszerzeniem

i

w yznaczone

bardziej

podkreślić,

od

relig ii

W

filozofa relig ii

każdym dobrej

i

razie

etn ologia

z drugiej

G ranice

w ym aga

znajom ości

relig ii)

strony

co

nad

są jej

w ykładu

należy

są

mocno

szczegółow ych nauk o relig ii,

do których w yników się odw ołuje. D efiniując

religię

transcendentnym m etafizyką

służy

zajm uje dzącą

członam i

to

ona

m iędzy

filozofow i

je st

nim i

relacją.

dane

religie

służą

mu

relacji.

Od

strony

B oga

(np.

teologia

i

teologia

relig ii,

O stateczne w yjaśnienie obiektyw nej,

cendencji

oraz

przyj ęcie

dokonuje

Boga

dzięki

i

przez

na

tylko

a

kocha

od

ani

przygodności od

gruncie

historyczne pozycję

człow ieka,

faktu

in.

relig ii

gdyż

pojęcie ze

człow ieka),

(oraz

jak o

relig ii

ma

się

tran s­ którego żyw ego

charakter

um iarkow anego

konkretnych

in sty ­

przygodność

dom aga

filo zo fia relig ii

do

A bsolutu,

ontyczną k tó ra

się tej

natom iast

antropologia.

dążności

stanow iska

relig ie w p o staci

je s t

człow ieka.

przez odw ołanie

realnie

o

N ie

zach o ­

pokazuje je

i teodycei

sposób

Stw ierdzając

klasyczna

lecz

struktury

jego

istniejącego

ten

o tyle, relacji.

filo zo ficzn a

się m.

m etafizyki

w

relig ię,

sposobów realizo w an ia

człow ieka

dokonuje

aspektem ,

się

samej

człow ieka,

człow ieka)

i

m etodologicznie

- interesuje

dośw iadczenie

On

strony

religijnych.

absolutny,

Boga,

ludzkim

konstytuującej

charakteru

egzem plifikacji

że

j est

w ew nątrzbytow ej

konstrukcyjny,

(egzystencjalną

byt

do

U tw orzone

w spólnot

ani

bytem

szczególnym

relacji

i A bsolutem

analizę

zależności

częściow o

istnieją

tucjonalnych ludzkiego

się

w ierze).

abstrakcyjny realizm u

bytow ej

Jej

i w yjaśnieniu

„faktu religii"

ontycznej

relig ii

Przedm iotow e

poprzez

osobow ym

filo zo fia natura

w prost „opisyw aniem "

relig ii

m iędzy

człow iekiem .

sam a

opisow i

H istoryczne

do

i

- człow iekiem

adekw atnem u

się

klasyczna Bogiem

form alnym ,

natom iast j ej ile

m iędzy

relację

się

dow odzi

bytu

dopełnienia (uzasadnia)

rów nocześnie sw oiście konieczności religii. Do podstaw sensie,

sw ych pod że

jej

w ażnych inne

zadań

(em piryczne)

tw ierdzenia

realisty czn a sposoby

byłyby

filo zo fia badania

aksjom atam i,

relig ii

religii. z

zalicza

Jednak

których

kładzenie

nie

w ychodząc,

w

tym nauki

religioznaw cze budow ałyby w łasne partykularne teorie religii. Poniew aż

32 Zadanie filozofii religii względem szczegółowych teorii religii może być dwojakie: negatywne, przez pokazanie, że teorie te wyjaśniają zjawiska religijne błędnie lub w sposób niepełny, oraz pozytywne, przez dopełnienie własnym wyjaśnieniem [S. Kamiński 1982b].

relig ii

stopniu relig ii nauk

ani o

ten

nauki nie

najw yżej nie

relig ii,

ontycznej w

i

poznania,

co

sposób

też

dla

filozofii

oznacza bądź

głoszą

błędnych

one

tez

o

syntetyzow ać ontologiczne

p rzek reślen ia

w yników

podstaw y

m.

o

i

religii.

in.

z

innych

typów

m etodologicznie

filozofia

szczegółow ych ujaw nianie

religijnych.

P ostępując

ogólnego

P rzypisyw anie

autonom icznego

innym

przez

zarazem

racji

na

1 5 1

(w nioskow aniu),

R ealisty czn a

(autentycznie)

nauk

relig ii,

m etodologicznie w ynikaniu

w yników .

elem entarnego

innych

lub

ich

zjaw isk

d eprecjacji

się

prostym

ani ich

dostarczać

religiologicznych w łasnych metod.

kłaść

w szystkich

pojęciow ego nie

uogólniać,

tylko

chce

zn ajdują

m ówić

harm onizow aniu

u siłu je lecz

realistycznej

u nifikującej,

szczegółow e m ożna

o

struktury

m entarium pozycji

realną

A bsolutem ,

relacji

przedm iotem

jako

filo zo fia lecz

m ateriału

takiego

on,

z

badań

interesuj ącego

p o jęcia relig ii,

uszczegółow ieniem .

polem izująco)

em pirycznych

h isto ria

filozofii

zbudow ania w łasnego

pragm atycznie.

w yników

(zw łaszcza

dostarczają

ilustracyjnym

egzem plifikująco,

ogólnych)

religioznaw cze

strony

em pirycznego

heurystycznie,

FILOZOFIA RELIGII___________________________________________

jej

funkcji

zn aczenia

filozofii

relig ii,

nieuzasadnionych

in stru ­

w yróżnionej fundującej innych je ż e li na

i

nauk nie

gruncie

Analityczna filozofia religii, logika religii i semiotyka języka religijnego

Jeśli

zgodzić

tyczne

je s t

filozofii być

się istotne

relig ii

sztuczne.

tycznej

z

opinią dla

oraz

każdego logiki

P ośw ięcając

filozofii

w spółczesnych

relig ii,

ze nie

typu

relig ii

filozofów

filozofow ania, i

sem iotyki

w zględów

,

że

w yróżnianie

języ k a

pragm atycznych

rozstrzygam

problem u

p odejście

analitycznej

relig ijn eg o 2

osobną

jej

an ali­ może

uw agę

(radykalnej)

an ali­

odm ien­

ności - być m oże rzeczyw iście chodzi tylko o typ b adania w ram ach filozofii relig ii

-

lecz

chcę

charakterystycznie P oczucie

w yjątkow ości

których

zdaniem

filo zo fią

relig ii

m entem

za

je st

nad

zn ajduje

[K. typ

jeg o

gicznych,

mimo

że

struktury

i

1982

w 49;

uw agi

dostarczyło

zaczęła H.

ono

w ielu

szyldem sam ych

dzisiaj filozofii.

analityków ,

się

w raz

z

analityczną

Schródter

1979

s.

53].

A rg u ­

p o d ejściu

do

relig ii

analitycznem u

religioznaw ców

języ k a

zm ajoryzow ało

pod

w ypow iedziach

relig ii s.

które

upraw ianą

sem iotyczno-logicznej, ja k

w śród

funkcji

podejście,

odbicie

osobnej

analizy

w yników

na

relig ią

filo zo fia

W uchterl

pośw ięceniem

specyficzny

uw agę

praw dziw a

znajom ość tem at

zw rócić reflek sję

i

rów nież

teoretyków

interesujących

relig ijn eg o 4

oraz

m ała na nauk

danych3 m. natury

ogół

religioloin.

na

argum entacji

religijnej i teologicznej.

„Wszelka filozofia jest «krytyką języka»" (L. Wittgenstein, Tradatus logico-philosophicus, 4.0031, tł. B. Wolniewicz, Warszawa 1970). 2 Logika religii i semiotyka języka religijnego są szczególnymi przypadkami analitycznego podejścia do religii. 3 Literatura na temat języka religijnego obejmuje badania w aspekcie historycznym, teolo­ gicznym, psychologiczno-socjologicznym, językoznawczym (porównawczym, strukturalnym, funkcjonalnym), semiotycznym, logicznym i filozoficznym (fenomenologicznym, hermeneutycznym, dialektycznym). 4 Terminów „język religijny" i ,język religii" używam zamiennie. Spotyka się również terminy ,język sakralny", ,język wiary", ,język kultu" oraz, zawężone do chrześcijaństwa, ,język biblijny" lub_,jczyk Pisma".

NAUKA WOBEC RELIGII

A nalityczna

filozofia

relig ii

?uistic

tu rn )

stosuje

m etody

analizy

•eligii,

ję zy k a

religijnego

ńebie

np.

filozofii

ju ż

to

filozofia

epistem ologię

relig ii

nadaw cze liowej

form alnej

ju ż

teologii

nie

ju ż

jak o

„logikę

do

badania

językoznaw czej czy

w ręcz

i

natury

w ierze-

argum entacj i klasyczne

filozofów

rów nież

techniki

analizow ania

podejm ującą

lecz

do

relig ii",

do

analitycznych

relig ii,

relig ii

w ykorzystującą

relig ii

teologię",

W ielu

filozofów

zbliżo n ą

form alnej

strony

filo zo fia

teologicznych. Pojm uje

relig ijn eg o ),

logiki

(lin-

zw rotem

(pojęciow ej)

zagadnień

to

„filozoficzną

za

an alityczna

relig ijn eg o

poznania

n atu raln ej6.

z językow ym

sem iotycznej

dogm atycznej )

to jako

tylko

i

rozw ój

w raz

O gólnie,

ję zy k a

relig ii), przez

się

w ybranych

analizę

(doktrynalnej,

gadnienia

i

(teorię

dostarczane

religijnej, ńebie

anglosaskiej5.

jako

lingw istyczna

pojaw iła

ANALITYCZNA FILOZOFIA RELIGII...

relig ii

za

za­

uw aża

teologizujących

filozofów lub filozofujących teologów . L ogiki mniej

i

od

sem iotyki czasów

analitycznej

(J.

M.

czątku

interesow ało

logosu,

spory

praw d

relig ii

się

w iary

(dogm atów ),

antiocheńską

i

języ k a

jako słow a

B iblii

czu zagadnienia

w iary.

O jców -

B ożego

o

relig ią,

m iędzy

poruszali

spekulacje

adekw atny sobą

w łaściw ą

filozofii

kontynentalnej

relig ii

wieku.

M. W

inform acji

źródło

m iędzy

nim i,

„bóstw o",

za

trad y cji (nazw )

i

idei

pierw otnych

od

relig ijn y ch

(przeciw staw ianej

-

G.

ję zy k a

religiom .

pojęciow y

w yraz

dziełem

szkoły

egzegetyczne

-

R.

W

średniow ie­

tycznym

nad

badań

naturą

R adnitzky

m. -

an glosa­

skiej 7) badania nad językiem religijnym pielęgnuje się głów nie w dwu nur-

G.

p ostaci

E belinga,

E.

F uchsa

przepow iadania.

postaw iony

przez

(d em itologizacji)

R.

do

i

sym boli

i

relig ii

i

K.

a

ze

egzegezą

ję z y k o ­ 1972], ję z y k o ­

fenom eno­ uniw ersaliów

w spólnych

w ielu

religijnego B artha,

je st

D.

strony

Bon-

katolickiej

B iblii

i

kerygm a-

herm eneutyczno-dialektycznych

trad y cji K.

ma

ję zy k a

.T illicha,

na

zw łaszcza

m etody

u stalen ia

Do

określeń

G iittgem anns

charakter

języ k

religiach.

religiach,

teologicznego

K ierunek

oparty

i

„Bóg",

oni

szukający

i

protestanckich:

B ultm anna

ję zy k a

kulturach

filo zo fia

P.

ja k

uw ażali

G erber, E. i

pragm atyczną

-

relig ijn eg o ,

języ k

zw iązkach

po d ejścia

archetypów

i

zainteresow anych religijnym

traktuj ąc oraz

relig iach

zm ierzająca

teologów

od po­

i

epokach

nad

językoznaw stw a

w spółczesnym

[U.

herm eneutyczna

niem ieckich

nad języ k iem

in.

w i

badań najm niej

i etnolodzy,

religioznaw czy

E liadego,

co

[1926-1955],

różnych

religijnego

B ardziej M.

rodzaj

przeszłych

Schm idt

w

istnieje

R ów nocześnie

P rzykładem

ję zy k a

(kulturow ych)

aspektem

w ania"

kantow skiej

B artha

teologii.

problem

T eoretyczne

-

w yznaczył

„o d m itologizo­ i

praktyczne

znaczenie tych badań je s t ograniczone do chrześcijaństw a. W

czasach

religijnego 5 Filozofię analityczną uważa się m,in. za wydzielony kierunek badań filozoficznych, metodę badania i wstępny etap właściwego filozofowania. Rozumiana wąsko ogranicza się do analizy języka (początkowo głównie pojęć naukowych i potocznych), szeroko - zajmuje się analizą struktury i funkcji różnych dziedzin wiedzy (jako filozofia nauki, szczególnie wiedzy naukowej) (E. Tugendhat, Vorlesungen zur Einfuhrung in die sprachanalytische Philosophie, Frankfurt a. M. 1976). 6 Wiele czynników złożyło się na to, że właśnie w Anglii doszło do związku między filozofią religii i teologią. Filozofowie angielscy od dawna podnosili problemy ściśle teologiczne (chociażby D. Hume), a teolodzy anglikańscy byli zainteresowani problemami filozoficznymi. Żywa tradycja teologii naturalnej sprawiła, że nie doszło tutaj, jak w teologii europejskiej związanej z filozofią scholastyczną lub idealistyczną, do separacji teologii od nauk przyrodniczych i filozofii. Należy wszakże przypomnieć, że również w tradycji filozofii kontynentalnej żywe były zainteresowania problematyką teodycealną (dowodami na istnienie Boga i Jego przymiotami), jak chociażby w scholastyce, potem u G. Leibniza, N. Malebranche'a, Ch. Wolffa i idealistów niemieckich. 7 Przeciwstawienia tego nie należy rozumieć w takim sensie, jakoby analityczna filozofia religii stanowiła wyłączną domenę filozofów anglojęzycznych. W filozofii kontynentalnej

religijnego

G uardiniego,

o

W.

B oga

filologicznych

ję zy k a

itp.

lingw istyczna teo lo g ia

D ialektyczna

hoeffera,

np.

1974].

analizy

głów nie

(herm eneutykę)

dyskutując

do

term iny

inform acji

stru k tu raln eg o 8.

logia

po­

B ronk

kulturach

„zbaw ienie"

(przedstaw ień)

[A.

znaw czego je s t tzw. znaw stw a

głów ne

źródło

za

religioznaw cy

p rzeszłych

częściow o

T radycja

em pirycznych

religioznaw stw o

duchu

o

„dusza",

należy

danych

uw ażał

analizow ali w ażne

tej

na

podobnym

„niebo",

religijny

herm eneutycznym .

M uller

rów naw czego.

tem at

człow ieka.

teolodzy,

n aj­

i

opartych

jako

filozofii

języka teologicznego (jego analogicznością) i argum entacji teologicznej. W

XIX

na

in terp retację do

co

dzięki

chrześcijaństw o

Przypom nij my o

i upraw iane

określenie

pow odów

skierow anego

logiką relig ii

znane

osobne

K ościoła

konkurujące

aleksandryjską objęte

Z w ielu

j ęzykiem

term inologiczne

nad

uzyskały

B ocheński).

językoznaw czym

w ykorzystuj ąca

badania

średniow iecza,

tach:

języ k iem

7 7

filozofii, H olandii, się L.

[H.

i

najnow szych argum entacji

n ajpierw k rajach P eukert

W ittgenstein

w

najw ięcej religijnej

W ielkiej s.

poglądam i

85],

pośw ięcono

B rytanii,

skandynaw skich, 1976

system atycznej

że

(„ateizm

dzisiaj

potem w

początek

uw agi

w w

Stanach

analitycznej N iem czech, filozofii

w yrażonym i

ju ż

języ k a trad y cji

W łoszech,

Z jednoczonych9.

analitycznej

sem antyczny")

logice

U w aża

relig ii w

dał

T ra k­

tacie. A nalityczne p odejście do języ k a religijnego cechuje bardziej znanych

analityczne podejście do religii znajdujemy np. u A. Grabnera-Haidera, H. Hubbelinga, J. Ladriere'a, W. de Patera. 8 Celem badań nie jest ocena prawdziwości twierdzeń religijnych, lecz stwierdzenie wielorakich funkcji języka sakralnego, m. in. gdy manifestuje on sacrum [W. T. Wheelock 1987 s. 439]. 9 W Polsce okresu międzywojennego filozoficzne badania nad religią nie cieszyły się szerszym zainteresowaniem, chociaż podejście polskiej filozofii analitycznej, mniej restryktywne od anglosaskiego, mogło dać ciekawe wyniki.

ANALITYCZNA FILOZOFIA RELIGII..

NAUKA WOBEC RELIGII

156 "ilozofów , ja k

W.

A lston,

R.

B.

B raithw aite,

I.

G.

B arbour,

P.

van

Buren,

syw anej"

[. M. Crom bie, D. D. E vans, A. Flew , R. M. H are, J. H. H ick, D. M. H igh,

ustalać

W. D.

H udson,

r.

Penelhum ,

M.

A.

M acIntyre,

D.

Z.

J.

M acąuarrie,

P hillips,

A.

C.

B.

P lantinga,

H.

M artin, H.

B.

P rice,

G.

M itchell,

ro zstrzy g an ia

T.

Ram sey,

gijnych.

I.

i ja k

ST. Sm art, R. Sw inburne, J. C. W isdom , W. F. Zuurdeeg. B ardziej

form alny

irgum entacji F.

religijnej

L adriere'a

lależą

tu

low ski, 3oga,

typ

i

H.

drugiej

katolickiego

strukturą

tzw.

K oła

zajm ujący

w ojnie

U niw ersytetu

ję zy k a

w spółcześnie

H ubbelinga.

z

Salam ucha),

a po

nad

prezentują G.

filozofow ie

J.

badań

W

logiczną

św iatow ej

(J.

(S.

M.

strukturę

zw iązani

Lubelskiego

prace

ze

i

jeg o

naturą

A postela, w

B ocheński, dow odów

środow iskiem

K am iński

i

L.

okresie m iędzyw ojennym

K rakow skiego się

religijnego

np.

J.

na

-

jej

ew olucji

poglądy

zm ieniały la,

w olna daną

;tych

od

religijnego"

inalityczni ęzyka

iposobem

że

relig ii

filozofii

przyczyniają religii.

się

się

z

różnym i

zam iarem

się

Z ależy

się do

do im

ja k

i

w strzym ują religijnych". do

oraz

przed

lepszego tyle

z się

oraz

in sp iro ­ religijny

skim

swoi-

teizm em ,

ogóle".

rezerw y

ich

rozw inięcie

w prow adzić

A.

P lan tin g a

[1995],

filo zo fii

relig ii,

naturalnej: problem em

filo zo ficzn ą

reflek sję,

m yśleniem "

nad

w

zła

i

przez

faktu,

sposób

w niósł

na

w

„która

nie je s t

niczym

tem atam i

relig ii

teologii

która

m oże

być

czyni

m y lące12.

teizm u)

zajm ują

się oni

m ono-

B ocheński

- po

prostu

A.

filozofię w kład

Flew a

innym , 21).

za

relig ii w

przez

[1984

s.

3]

ch rześcijań ­ i filo zo fię

rozw ój

w

najnow szej

zagadnieniam i

B oga,

(s.

analityczną

relig ii",

z

zakresu

przekonaniam i

religij-

cierpienia. D efiniuje

centralnym i

analitycznej

że

w prost

istn ien ie

w ym iaru religijnego

tradycji

argum entów

istotny

się

czy

(problem em

zauw aża

przebadanie

zajm uje

sensem

do

relig ii,

naturalnej z

je j

ję zy k a

anglojęzyczną

„filo zo fia

i

re li­

czegoś na tem at

odbiera w ynikom

naturę

ja k

ten

który

dow odam i

co

relig ijn y m i14. D la i

in.

ja k

filo zo fię po

relig ii

p ro stu

D ow odzi,

że

jako

solidnym stanow isko

teisty czn e (przyjęcie tezy: „Bóg istn ieje") nie m usi pociągać za sobą re-

badania Są

tj.

sw oistym

racjo n aln o ścią

dyskursu

rzeczow ych samej

lub -

analitycznej

filo zo fii języ k a definiow aniem

by

in.

m.

w prost

w ierzeń

zw łaszcza

u tożsam ianie

term inu m.

zachow aniam i

„jest

się dow iedzieć relig ii,

rów nież

się m. in.

chrześcij aństw em celem

m ożna samej

teo lo g ii

b ierze

przedm iotu

w znacznych partiach

badań

problem atyką

głów nym

lingw istycznych.

analizow aniu

sw ych

Chcą

podejm ow ania

filo zo fii relig ii pytanie brzm i:

poruszanych

one

kontynentalnego

anglosaskich

teizm em 13,

n y m i15,

relig ijn eg o ,

zrozum ienia na

jakiej

filozofów

d efin io w an ia11. N ow si

czysto

m ów ienia

użycie

i

tem atów

należą

akonfesyj-

tej

religijny

bez

n ieistn ien ia

tj. ch rześcijańskiej,

zakres

przedm iotem

Z ainteresow anie

filozofii

jakoby

o

relig ii,

naturalnej i

teo lo g ii

P rzyczyny

chodzi

je d n ak

analitycznej

w yw ołuje

relig ii,

językow ym i

u życia

przed

K rytykę

natury fenom enu religii.

lub

religijnego

w łasnym i

kręgu

kręgu

zarzutem ,

analiz

Gdy filo zo fię

relig ii

praw dziw ościow ych z

analizując ję zy k

Drew -

- m ożna

relig ii,

relig ii

zabiegów

religijnego nie

u stalen ia

filozofow ie

sensow nością

języ k a

do

sposobam i

niechęci

bronią

sprow adzały

interesując

ona być program ow o podejść

w

ogóle

głów nie

Zarów no

ogólnej

m ierze,

w

T raktując ję zy k

„w ypow iedzi

w

funkcjonow ania

eologicznego,

Chce

language philosophy),

lub in.

takiej

chrześcijaństw em .

language school)

filozofow ie

religijnego

przekonani,

em ów

m.

się

w

na ję zy k

w obec

filo zo fii relig ii w alor uniw ersalny.

filozoficznym

filozofii

Stąd zasadnicze

transcendentnego?

tj. do relig ii,

istn ien ia

dośw iadczenia

w prost

analitycznej

się

w cześniejszych

niekiedy

re lig ijn y c h 10.

(ord in a ry

należy

w spólnych.

interesuje

(ideał

idealnego

zm ieniały analitycznej

w yłącznie

religijnych,

w ierzeń

języka

ona,

pierw otną,

zróżnicow ania

religijny filozofii

je dnostronności

uw aża

potocznego izukać

języ k

poglądy

w yrażeń

•oszczeń ęzyka

w ew nętrznego

na kilka elem entów

w anych, ja k ako

na

się

w skazać

i

problem u

dalece

istoty

religijny,

praw dziw ości

z języ k iem jednej

istnienie

uczniow ie)

ję zy k

Polsce

\kadem ii T eologii K atolickiej w W arszaw ie (E. N ieznański). M imo

przez k ry teria

78

probstruktury

ęzyka religijnego, ile na dotarciu w ten sposób do rzeczyw istości „opi-

- „Filozofowie analityczni pojmują religię jako zbiór twierdzeń o Bogu, Opatrzności, lieśmiertelności, aniołach i podobnych sprawach, posługując się przy tym zwykle pojęciem irawdy zaczerpniętym z innych rozdziałów filozofii i nie pytając, czy i jak się ono zmienia w ferze symboli religijnych" [L. Kołakowski 1988 s. 8]. 11 Filozofowie języka idealnego utożsamiają wypowiedzi religijne z metafizycznymi, ilozofowie języka potocznego uważają, że definicje są przeszkodą we właściwym ujęciu języka lotocznego [W.-D. Just 1975 s. 13].

- Ulotka wydana przez The Center for Philosophy of Religion (kieruje nim A. Plantinga) na uniwersytecie w Notre Dame, Indiana, informuje, że „ośrodek ma nadzieję wspierać prace podejmujące tradycyjne tematy i pytania, które mieszczą się w określeniu «filozofia religii»: dowody teistyczne, racjonalność wiary w Boga, problem zła, natura języka religijnego itp." Tom poświęcony kanadyjskiej analitycznej filozofii religii [M. Faghfoury 1982] wymienia następujące tematy: religia i logika, religia i racjonalność, religia, nauka i metafizyka, wierzenia religijne. 13 „Oznacza to, że argumenty przez nas rozważane mają teistyczne nastawienie: Bóg, którego istnienia usiłują dowieść lub wykazać jego prawdopodobieństwo, jest Bogiem etycznego monoteizmu (tzn. judaizmu, chrześcijaństwa i islamu)" [J. Hick 1994 s. 33]. 14 Filozofowie analityczni kontynuują w ten sposób po prostu tradycję badań nad religią wcześniejszych filozofów anglosaskich, jak D. Hume (Dialogues Concerning Natural Religion, 1779) i J. S. Mili (Three Essays on Religion, 1874; An Examination o f Sir William Hamilton's Philosophy, 1865). 15 W związku z przekonaniami religijnymi Plantinga [1993a] odróżnia dwa typy zagadnień: epistemologicznego statusu, czyli sposobu usprawiedliwienia przekonań religijnych, oraz teologiczny problem relacji między wiarą i rozumem.

NAUKA WOBEC RELIGII

58 ygnacji

z

lentam i

za

..

rac jo n aln o ści16. lub

którego

książkę

Sw inburne,

yskusji im

nad

tw ierdzeniem

deklarując

się

jako

istn ien iu

[1984]

uw aża

istn ie je "17,

ateista,

dyskutuje

zducha

w ąskiego lozofia m aliza

z

(pojęcie, j ak

filozofii

logiczny

m om enalizm ) otocznego,

różnych

form alistyczna Do

analizy

sm iotykę,

m etodologię

ilozofii języ k a, m etodą

ojęciow ej ych

która

i

odw ołuj e

ęzykow ych

sw ych

L.

na

w kład

poglądam i

R.

form alnej

pod ona

strukturalne

sposobów

teorii

u życia

chętnie

idealnego

perform atyw ów

J.

odm iany

lingw istycznej, i

reguł

do

E pistem ologicznie unkcji

od

poznaw czej

topniow o jzyka

bardziej

ofia

analityczna

aną

z

sligii

achow ać ozostało

filo zo fii

odm aw iania

języ k o w i

chce

i

być

treściow ych

św iatopoglądow ą w

sferze

ję zy k a

idealnego

w ielow arstw ow ego

przede

filozoficznym

unikać

bardziej

filozofię

(deskrypcjonizm )

określonym chce

analitycznej

radykalnego

liberalnego

potocznego

swe

W uchterl

i

filozofię

w szystkim

gier teorii

punktem

neutralność. teorii niż

Jak

traktow ania

w idzenia, na

często

praktyki.

ew oluow ało

przez Tak

filozoficzną, relig ii,

filo zo fii,

C hociaż

do

filozofię ja k nie

tak analityczna tem at w

w szelkiej

(rekonstrukcjonizm )

lingw istyczną. m etodą

w ypow iedzi

relig ii religijnem u

sposób

poniekąd

H epburn

w ykazania niespójności

podstaw y

1982

s.

z

i

i

naturalny

M artin

stąd

po­

posługiw ali

fałszyw ości

w

generalnie

28].

W

and

krytycznym

nastaw ieniu

w yraźną

czterdziestych

logikalny

„Philosophy" em piryzm

Gods (1944-1945),

W isdom a

lub

na

j ego

zarzuty.

sw oistej

funkcji

tw ierdzeń

teoriopoznaw czo-antropologicznym . sjom

w

relig ii

filo zo fii

odeszła

relig ii od

i

autora

s.

w

relig ii

w ystąpili

one

połow ie

nazw iska

chybione, w

dał

p o czątek których

A rtykuł od­

A yer

nie

gdyż

kontekście

ożyw ionym

dysk u ­

an alityczna

uznając

lat

A yera,

szerokim

w yniku

w cześniejszego redukcjonizm u,

W

lingw istyczną.

w prost

relig ijn y ch

A rtykuł

teo lo g ii,

[K.

relig ii

panow ania

313-331).

w analizę są

ile

do

okresie

krytyką

w ym ieniania

Z daniem

w

w obec

m y ślen ia18,

1936) i H. H. P rice (Logical

10:1935

p rzeszedł

bez

relig ii

sposobu

latach trzydziestych, a więc

neopozytyw izm u, z Theology,

filo zo fii

samego analitycznego

J. A yer (Language, T ruth a n d Logic, London

P ositivism J.

nastaw ienie analitycznej

tyle

Ze

w zględu

dziw ości na

na

stosunek

w ypow iedzi

stanow iska

(obok

kognityw ne

i

A.

(z

analizą znanej

R.

B.

czy

rów nież

m oralnych).

relig ijn y ch

sposobów

to

filozofia

struktury

i

kryterium

sensow ności,

teo rią ję zy k a

prace

P.

funkcji ję zy k a (logiczny

Burena,

filo zo fia poznaw czą

oraz

atom izm

i

i

-

R.

w ypow iedzi filozofii

H are'a

em piryzm )

w ypow iedzi

tylko

funkcję

(pojęcie

niew idzialnym relig ijn e

są

relig ii

je s t

pozornie

Z godnie z

praw ­

klasyczne P ierw sze

w szystkie

blick), o g ro d ­

w yrazem analiza

kognityw nej

neopozytyw istycznym

intersubiektyw ności

logiczny

problem u dzisiaj

religijnem u

dem askow anie

religijnego.

obiektyw ności

do

m ieszanych)20.

W isdom a o

zadaniem

ję zy k a

i

dzieląc

języ k o w i

van

którego

C entralnym u życia

gdyż

przypow ieści (dla

relig ii

w yróżnić trzy

pośrednich

p rzypisuje

in.

B raith w aite'a

przekonań

życzenie

m.

filozofii

się

redukcyjne,

em otyw ne, tu

zw ią-

filozofia

je s t

N ależą

niku)

dają

szeregu postaci

em otyw ną. F lew a

analitycznej

relig ijn y ch

chronologicznie)

filo-

zw łaszcza

an alityczna

nie

dogm atycznego A.

(także

stanow isko przez

m iało

rządząi

w

N ielsen,

funkcję ję zy k a relig ijn eg o 19.

teo rii

L. A ustina

relig ii

Flew ,

do

negatyw ne

w ynikało

dostrzega

zynności mowy J. Searle'a. harakterystycznie

Początkow e

form alną, P osługuje

języ k o w ą

relig ii

logikę

definicyjnej

ję zy k a

analizą

w obec

P rzykładow o

79

pustości (em ptiness) ch rześcijaństw a [N. Sm art 1973 s. 100].

pow iada

i

naw iązuje

się

zajm uje

krytyczną.

w zględem

różne

i

lub

relig ijn eg o ,

staw ę

tym

i

sem iotycznej

rozw oju

lingw istyczny

w ym iar religii.

słow nikow ej ek splikacji

Szczególnie

swego

(filo zo fia ję zy k a

dziejow y

(log iczn ej),

potocznych

W ittgensteina,

etapach

że

krytycznym , podobnie ja k

em piryzm ,

znam ienne

językoznaw stw o

i

języ k a

Swin-

przekonana,

pojm ow ana

w ykorzystuje

natom iast pom ija

do

który

m inim alizm u

je st

różnych

-

in.

[1982],

analitycznym

logiczny

religijnego

nauk,

do

-

lingw istyczna)

idealnym .

relig ii

realizacj ach

propozycjonalnej,

językiem

m.

K unga.

niejednoznaczne) je st

ję zy k a

analizy

z

argu-

się

M ackie

brytyjskiego

nam ysłem

pozytyw izm ,

i

w yraźnie

najw ażniejszy L.

głów nie

filo zo fia

przeszła

logiczny

i w

za J.

scjentyzm u,

istoty

w iadom o,

rzem iany.

recyzacj i,

swej

analitycznej, atom izm ,

i

analityczna

samej

w spółczesnym i zajm ują

H.

ośw iecenia

em piryzm u je s t

i

B oga

się

oraz

i

W yrastająca

ię

tradycyjnym i

przeciw

„Bóg

urne'a

'

P odobnie

istnieniem

ANALITYCZNA FILOZOFIA RELIGII..

do

oraz

restryktyw ną

w ypow iedzi

k o g n i­

tyw nych należą te, które dają się em pirycznie w eryfikow ać lub falsyfikow ać.

eligii nie podtrzym uj e dziś na ogół w cześniejszego zarzutu bezsensow ności

16 „W pracy tej chcę przebadać racjonalne uzasadnienie wiary w istnienie Boga tak, jak ię Go pojmuje w tradycji żydowsko-chrześcijańskiej. Część pierwsza bada teologię naturalną, 'ażne,tradycyjne podejście do tej kwestii przez rozważenie po kolei kosmologicznego, ntologicznego i teleologicznego argumentu za istnieniem Boga" [A. Plantinga 1990 s. XV]. 17 Swinburne uważa stwierdzenie „Bóg istnieje" zalogicznie niesprzeczne, co uprawnia do szważania argumentów za jego prawdziwością lub fałszywością.

Charakterystycznie A. E. Ty lor, autor hasła Theism w wydanej w 1921 roku Encyclopedia o f Religion and Ethics, (Edinburgh 1958 t. XII s. 261-287), zwraca uwagę na ateistyczne konsekwencje logicznego teizmu. 19 Świadectwem tych dyskusji jest tom prac wydanych przezA. G. N. Flewa i A. Maclntyre'a [(1955) 1972]. 20 W podobnym duchu K. Wuchterl [1982 s. 70 n.] wyróżnia trzy koncepcje analitycznej filozofii religii: redukcyjną, antyredukcyjną i kontekstową.

Język

religijny,

podobnie

j ak

j ęzyk

sensu21. W ypow iedzi

em otyw nych

ślić jako

lub

wy

ANALITYCZNA FILOZOFIA RELIGII..

NAUKA WOBEC RELIGII

160

praw dziw e

życiow ej,

niekiedy

ślepą

którym Z arzut

żadne

się

pozbaw iony

je s t

istnieje"

nie

tylko

racje,

np.

transcendentnego

w ydzielonej

W ybór

określonym

ję zy k a

się

o kre­

pew nej

(stąd

(pew nej)

relig ii

życia,

przez odw ołanie

liczącej

się

św iata

likw iduje się na

D rugi

typ

filozofii

i

niezależnych

m iędzy

grach

nie

w ew nętrznych

religijnych.

część

więc

Jeżeli

ograniczona

do

w spólnoty

ram

O dm aw iając

j ęzykow i

analitycznej

filozofii

pozbaw ione który i

poznaw czego

chodzi

Bogu.

terenie

relig ii,

U znanie etyki,

się

do

nie sensu, samej

kiedy innych

je d n ak

R.

gry

chyba że

H are,

się -

religijnej. j ęzyka klasyk

oba

restryktyw nym

poddające

u

N ie je st to

u niw ersalnie religijnego „języka

w ypow iedzi

o

w

(N.

ona

ram ach

M alcolm ).

w ym ienione

typy

ję z y k a 22:

w eryfikacji,

„drugiego"

są

W ittgensteina

natu raln ie człow ieku,

nastąpiło

m oralności",

i

subiektyw nej

pojęciem

em pirycznej

j ak

sobą

o dniesienia

sensu

B oga

em pirycznego się

ta je st

m iędzy

realizow anej

istnienie

grą

w łas­

praw dziw ości, je st

językow ej

np.

w ypow iada się

M.

rodzaj

m ocą

falsy fik acji tw ierdzeń

transcendentnego

sensu

funkcj i

m ożna

spraw ą

tu

gry

nie

system

im ja k iś

posługują

życia",

P ostaw a

pozostaje

się

religijnej

filozofii.

uniw ersalny

się

gw arantuje

różnych

„form

graną

w eryfikacji lub

życia,

która

religijnem u

życia

j ako

w łasnej

różnych

kryteriom ,

zadaniem

form

form y

uznaje

relig ii

ram ach

sens,

nadal

o

św iecie

najp ierw

analitycznej

szerzenie

filozofii

ograniczenia

pojęcia

dwu

em pirii

pozytyw istyczne

eschatologicznej

z jego

w

typ

-

na

uw aża,

że przekazuje on w yłącznie pew ne w idzenie św iata, bez praw a do w ypow ia-

zachow ania

ludzi

w ierzących

m ożna

lub

(J.

czy

dzisiejsze

Rów nież

ten

typ

sensu m.

w ypow iedzi

kierunku

u znania

tw ierdzenia

filozofii

I.

kognityw ną

C rom bie)

usiłuje

M.

uznając

w artość

in.

relig ii

poznaw czych

przez

relig ijn y ch (p o st

po zm artw ychw staniu

pokaże,

H ick,

stanow isk,

-

przez

w ypow iedzi

po­ re li­

w aspekcie praw dy i fałszu. P ostuluje w yjście

kryterium

w eryfikacj i

(p o st-m o rtem )

relig ii

pierw szych

częściow o

do

W ittgensteina,

„praw dy"

T rzeci

przezw yciężyć

g ijnych oraz potrzebę ich oceny

poniekąd

R eligia podobnie je s t izolow aną

o żadnej

przyznaje

religijnego,

ograniczającego

jak o

późnego

typów

zew nętrznym

rozum ianej innej

nie

naw et

religijnej,

j ęzyka

mowy

relig ii,

w

analiza je s t

religij

każdej

N adal

religijnych.

Ich

m a też

W ybór

integralna decyzji.

reguł.

poglądów

„granych"

żadnym

poniew aż

porów nyw ać, nie

-

do

rów noupraw nionych

językow ych,

podlegającą

relatyw istyczna:

p artie

naw iązuje

w ielu

którym i konflikt nie je st m ożliw y.

językow ą, nych

relig ii

istnienie

Językow e

poza

poznaw czo m ocnym i roszczeniam i. postulującego

praw dziw ych.

za

Boga.

serio

tw ierdzeń

n atom iast traktow ać j ako w ypow iedzi o w artościach.

p o sta­

św iata

sposobem

religijnego

filozofii relig ii,

da

w zględem

dania

poznaw czego

rozum ienia

relig ii).

za

-

w yrazem

sposobu

rzeczow e

bezsensow ności

upraw iania

są one

m om entów

rzeczyw istości,

em pirycznej

potrzebę

„Bóg

określonego

opow iedzeniem

przem aw iają

transcendentnej

z

typu: gdyż

etycznych

decyzją,

nie

fałszyw e,

„w ynikającej"

podkreślanie je st

-

m etafizyki,

80

relig ijn e

nie

chw ilą

m ożliw ości

śm ierci

resurrectionem ):

są

p o trafił

roszczeń

przyjęcie

z

praw dziw e

zrobić

relig ii

i

w łasnej

przyszłość

czy

fałszyw e.

decydującego

przyznania

kroku

języ k o w i

w

re li­

gijnem u w aloru m ów ienia praw dziw ościow ego. P ropozycja przez

B ocheńskiego

system atyczne

j est

zw iązana

starczającej

z

rozum ieniem

em pirycznej

m etaprzedm iotow o23. relig ii,

ani

pozytyw nie składają

-

to

obiektyw ne

zaw ierania struktury,

analizy

logicznej.

n iejsze

reguły

nie

jak o

je s t (w

stosow ana, relig ii

sensie

G ranicam i

logika

zajętą

sprow adza

i

języ k a

oraz rządzące się

do

reguł

najo g ó ln iejsze

języ k a,

-tw orzy

nim i

u stalan ia

struktury,

Z ałożenie,

oraz

że

sensu

i

go

ma

określony

on są

stałe

„n ajo g ó l­ p rzy ­

w yrażeń

zadanie

funkcjonow ania,

i

reguły

Przy

zasób -

oraz struk­

że języ k

uznane

praw dy

-

którą

ję zy k (nie

sem iotyki".

(gram atyka)

lecz na

sem iotyka

każdy inny ogólnie

reguły

podporą

logicznej

niego zasady

ani

logiki,

badaniem

specjalnej) do

pluralizm u

d efin icji

(słow nik)

stosow ać

-

ogólnej

do­

postępującej

antyteodyceą24),

w spółczesności".

fragm entów logiki pozw ala

syntetycznej,

negatyw nie lub

relig ii

religijnego

analitycznej,

-

tj.

m etodologia),

filozofii

języ k a

nauki

lecz

(teodyceą

relig ii

„w ielkich

w nioskow ania

sem iotycznej

prostych relig ii

części

i

ogólna

nie

logiki do

podlega tym samym regułom i zasadom logiki co

w yklucza

j ęciu

logiką

form alna

czyli

doktrynalnej

relig ii

relig ii

analitycznej

praw

św iecie,

zastępczym

p ojętą

i

filo zo fii

F ilo zo fia

logika

m yślenia,

u praw iania

reg u ł

w iedzy o

środkiem

szeroko

się

logika tury

jej

(1983)

zastosow anie

logiki

sensow ności

i

zasadności języ k a religijnego. F ilo zo fia prekursorki syntez

o

relig ii

ma, w edług

em pirycznych religii.

P ow inna

nauk się

B ocheńskiego, o relig ii

oraz

liczyć

przede

do

spełnienia

dw ie

d ostarczycielki w szystkim

ze

funkcje:

parcjalnych sw oistością,

ogólnością i złożonością badanego przez siebie przedm iotu, jak im je s t religia. 21 Gwoli prawdzie zaznaczmy, że programowy artykuł Koła Wiedeńskiego, Wissenschaft­ liche Weltauffassung - der Wiener Kreis (1929 - w: H. Schleichert (Hg.), Logischer Empi­ rismus - der Wiener Kreis, Munchen 1975), nie atakuje wprost religii, lecz teologię: chodzi o „usunięcie tysiącletniego gruzu metafizycznego i teologicznego . 22 Restryktywna neopozytywistyczna koncepcja języka nie wyjaśniała faktycznego sposobu funkcjonowania języka nawet w naukach przyrodniczych [A. Bronk 1973 s. 33 n.].

23 Uwagi na temat projektowanej analitycznej filozofii religii grupuje Bocheński [1995 s. 20-27] w 11 postulatach. / 24 Teologia naturalna nie należy według Bocheńskiego do filozofii religii.

NAUKA WOBEC RELIGII

81 U w zględniając

sw oistość

m ożliw ość

istn ien ia

się

sposób

w

ten

stawy

reguł

punkt

pojęcia

analizam i;

danych

tych

oraz,

drugie,

podstaw y

relig ijn eg o , sensu

i

redukcjonizm ow i.

(em piryczny

skonstruow anego

po

ję zy k a

szczególnych naiw nem u

em piryczne

uprzednio

religii i

pow inna

szukać

historyczn e

i

m ieć,

tzn.

nie

zadow alać

m. w

in.

ona

praw dziw ości,

M usi

w yjścia),

relig ii

pow inna

w

po

w iedzy

pod­

w ychodzić

jeg o

naukach

p ostaci

sprzeciw iając pierw sze,

m oże się

dopuścić

od

pojęciow ym i

religioznaw czych, o

relig iach

p rze­

• Historia religii

szłości oraz o religiach innych niż chrześcijaństw o. Zauw ażm y m ocne

na

p odkreślanie

podkreślanie rycznych podjęli

m.

in.

I. z sensu.

w ykorzystując

J.

tym język,

L.

za

samym do którym

relig ii jako

pew nego

ujaw nienia

mu zw raca

i

m odelu

D.

tylko

języ k iem

Bóg,

swej

P odobnie

istoty. Boga:

nie

o

na

określenie

pod

znaczenia.

W

trad y cji

anglojęzycznej

w ydaje

się

w cześniej

w

liczbie

pojedynczej

ją

lecz

w

pojęcia

co m p a ra tive

Evans,

czeniu

że języ k rów nież

zobow iązuje sam ą

religii"

go

sam oim plikatyw ny

chodzi

„h isto ria

p rzy b iera

przem aw iając

„działania",

Term in

W edług

uw aża,

deskryptyw nym ,

lub

do

że

em pi­

dylem atu

Evans.

oddają

perform atyw nych,

self-involving).

tego

(ąualifier).

indeksu

„zdarzenia" się

D.

spraw ia, i

m ocne

języ k ó w

i porów nyw anie

inna

i

religijnego:

sensow ność,

rozw iązania

deskryptyw nym i tym czasem

ję zy k a

innych

opisow ego

teorię języ k ó w

je st

jeg o do

1983]

(autoim plicative,

człow iek

gubi go

K iliszek

językam i

A ustina

pom ocą

łatw o

badaniem

Próby

[M.

(disclosure), nie

z

sw oistość.

Jego logika je s t

objaw ienia

autoim plikatyw nym człow ieka

Ram sey

innym i

otw arcia i

sw oistości

z oczu jego

T.

zw iązany

przez upodabnianie

potraktow anie języ k a

pozbaw iony

B iblii

jego

traci

w zględem

sytuacji

dylem at

sensow ności

łatw o

R am seya tym

koniec

dycji

zależności

h isto ry

zbliżonym term inem

m icznym

się

zanikiem (śm iercią)

je st

istnienia Boga, lecz osobiste zaangażow anie się w Boże sprawy.

do

religioznaw czych

(w

religijnej

h isto ria

naszych

relig ii

czasów

n atu raln ie p ostaci

relig ii,

określa

of

się

in.

znaczenie nad

najczęściej kultury)

relig ii

relig ią

zn a­

kontynentalnej

tra ­

je d n ą

z

zajm ującą uzyskanej

N iekiedy z

dyscyplin się

dyna­

się,

pluralizm em

anglosaskie

(„h isto rii

ogóle

lub

i

w iedzy do

oczekuje

religijnym

religii" w

rów nież w

R eligioznaw stw o

„h isto rii

dziejam i

się

religions,

rozw ojem (ew olucją)

św iata.

u p oraniu

zasadnicze

of

niekiedy nad

W

w ykorzystania

1992].

dw a

(h isto ry

badań

pow staniem ,

w

relig io lo g iczn y ch 1

religion,

całość

w spółczesnego

L anczkow ski badań

badań najm niej

religij"

histo rii

am bicją m.

co

„religioznaw stw a".

ogólnej

sytuacji

rów nież w ęższe

w ydzielonych

h isto ry

religijnych: z

pom oże [G.

„h isto ria

obejm uje

religii"

ram ach

dziedziny

w ystępow ania

europejskiego

aspektem zjaw isk

zrozum ienia że

obszaru

o f religions)

„h isto ria

do

akceptację

od

zna

relig ij")

w

poszczególnych

religii. O kreślanie relig ii w

całości

(pars p ro

drugiej

dejściem znaw czych

polow ie

zainteresow ań

toto) w iąże XIX

historycznym

się

w ieku

i

z

jak o

początkam i

przew ażającym

(ew olucyjnym )

h isto ria relig ii,

zjaw iskam i

i

relig ijn y m i naukow ych w ów czas

porów naw czym .

porów naw cza

m ianem badań

w

relig ią

hum anistyce

W śród

h isto ria relig ii,

nad

h isto rii

nauk

rozw inęła

po­

relig io ­ się

najw cześniej, dom inując liczb ą pub lik acji i w yników 2. W iele tow arzystw i

V

Wieloznaczny jest sam termin „historia". W wypadku historii religii chodzi o historię rozumianą jako historia rerum gestarum, w odróżnieniu od historii (dziejów) jako procesu dziejowego - res gestae. 2 Porównawcza historia religij jest bardzo złożoną nauką, obejmującą historię ogólną, i „zajmuje się badaniem powstania, rozwoju i śmierci religii oraz dziejami poszczególnych religii w ich różnych aspektach i przejawach, takich jak doktryny, organizacje, kultury, modlitwy itd." [W. Tyloch 1984 s. 266].

NAUKA WOBEC RELIGII

64 istytutów

(katedr)

azw ie

„historia

;rm in

„historia

religioznaw czych

religii"

lub

religij"

oraz

„religij".

w

nazw ie

HISTORIA RELIGII

p u blikacji

(czasopism )

Takie szerokie

nadal

znaczenie

m iędzynarodow ego

ma

w

m a rów nież

stow arzyszenia

-

Inter-

ational A ssociation for the H istory o f R eligions (IAHR). Z ainteresow anie \ry sto fan e s.

K senofanes,

istoriografia. Azw ażania zi

do

. G. na

dziejam i

:orię

thought).

rozum em , )dzaju rżnę

o I.

ludzkiego". religii:

lieckich

idealistów

adań

nad i

aw czego

[1993],

form

histo rii

jak o

genetyzm

H egla

w iedzie

i

w

F.

różnych

czasach;

zyskuje

na

utożsam iania badacze

zainteresow ani

rozw ojow ych

relig ii

w

w ydzielenia

digiologicznej rzełom '

XIX

h isto rii

doszło

w

relig ii

początkach

w

Hu-

w pływ

na

hi-

system atycznego

sporem 3

m iędzy

(reprezentow anego

to,

czy

ma

się

ono

zajm ow ać

ych

czy

też

ponadczasow ym i

zw olennikam i głów nie

przez

historycznym i

relig ii

w yrosła (F.

popu larn a

G raebner,

praktykow ana przez w iedeńską

odrzuceniu

bardziej

uproszczonego, genezy

W

of

m yśl

dziew iętnastow iecznego

religii.

Sądzono,

genezy

i rozw oju

pod

od

ogólnych nie-

em pirycznych m etoda

relig ii

relig ii

i

H.

Spencer,

rozw oju

Lancz-

1987]. się

historycznego

fenom enologów zjaw isk

h o m in is religiosi (M.

relig ii) religij Elia-

e). Początkow o przew ażyło podejście historyczne, zajęte głów nie problem em

ro z ­

połow ie tak

[H.

ja k

Z im oń

w idzenia

w yraźnie

system atycznym

historyzm u

(praw

i

J. E.

i

dziejów

osłabło,

ustępując

prow adzonym

genetyzm u

schem aty

B.

h istorycznych?)

się

w

duchu

redukuje oraz

relig ii

M arett,

po

H.

istn ien ie

zdarzenia.

p y tan ia

ex

origine

za

w yjaśnia

się

za

rzeczy

korzy sta

z

do

pom ocą

analiza

zjaw isk rozw oju

m.

in.:

M organ,

A.

N.

Com te,

Sóderblom , m echanizm ów

zasady

w iążącej

A ntygenetyści, i

popełnianie

fałszyw ie

h ipotetycznej, pojęcia

i

zarzucając tzw.

błędu

postaw ione:

zesp o łu w arunkujących

m etafizycznego

aspekcie

praw idłow ości

szukano

faktografizm

naturę

w

w yczerpująco

i

historyczno-psychologicznego

m etafizycznych, sobie

z

zjaw iska

w ew nętrznych

typu

co

trafnie

budow ali L.

tego,

stan rzeczy, tutaj:

że d iachroniczna w ew nętrzne

praw idłow ości

w ręcz

(genetyczno-przy-

odkryw anie

pew nego

narracyjny

uw ażają obecny),

R.

je s t

i w yjaśnia)

i

Z akładając

do

czy

następujące

okoliczności

rozw oju R.

Tylor.

genetycznem u

(stan

analiza

(opisuje

zew nętrzne

L ubbock,

postępow aniu

szłości,

nim

nauki

Przyjm ow ano,

porządkującej

pew ne

w

u stalać

odw ołując

genetycznego,

zadaniem

d iachroniczna

ujm uje

E w olucyjne

porów się

że

pozw ala

etno-

charakteryzuje

po d ejścia

religii.

zjaw isk)

n ajistotniejsze.

porów -

dyscypliny

B irkheuser

co

relig ijn y ch

D urkheim ,

zajm ują [G.

to,

E.

w pływ em

ludzkości

[Th.

w idzenia

w y­

się

szeregów

szkołę etnologiczną

relig ii

badaniom

p ierw o t­

poczynaj ąc

Schm idt),

ew olucjonistycznego

dość

strukturalizm u i funkcjonalizm u, ale także m etodą fenom enologiczną.

zm ian w p ojęciu k o nstrukcjach

-

i

w pierw szej

W.

czynow ego

nosi

ludam i

zstępujących

przeszłości nadal je s t obecne i odpow iedzialne za d zisiejszy

przem ianam i

form am i relig ijn o ści

się

form y)

h isto rii

i XX w ieku oraz pierw sza połow a w ieku XX

religioznaw stw ie

Po

zajęcie

lub

rów nież

uproszczonych,

- że

genetyzm u

parcjalnym

autonom icznej

naszego stu lecia

in.

n a podstaw ie

w stępujących

religijnych.

tow arzyszyły

h isto rią

genezą

postaci

była ona m.

przekonań

(najstarszej

k u lturow ohistoryczna

problem atyką

D.

antropolo-

ow ski 1992]. Do

ducha

m etoda

i

m iędzy

h isto rii

dziejach

Z

-

m iejsca

znaczeniu

porów naw czej

religii.

-

em pirycznych pierw ocin

skonstruow anie

w ieku

(relig ij)

(faktograficznym )

przykład

danych

odkrycie

zainteresow anie

kierunku

w

do

religiam i

na

relig ii

„uniw ersalnej

przesuw ają w

D la

na

na

C hociaż

ona

spekulatyw nych

S chellinga)

w ojow ych

nich

XX

Sądzono

1989].

ew olucjonizm

religioznaw stw a

religioznaw stw a; lin ii

(jak

i

jako

głów nie

znam iennych

religioznaw ców

religii

G.

do

od

religii.

pozw oli

rozw oju

historycznym

od teo lo g ii, je st

ro zróżnienia

relig ii

sama

(n a tu ra l p ro g re ss

relig ii

w ychodząc od

D ochodzi

religii. się

ja k

docho-

oraz

ściśle

dobieranych

nym i

w ieku

h isto rii

w yw arła

trzech

dziejam i

onstruow aniem

tem at

relig ii,

system atyczne4.

ośw iecenia

głów nie

X V III

od

zajm uje

H egla.

poszczególnym i

co

na

(1757)

kolejności

m ożliw ość

porów naw czego

aw cza,

poglądów

podstaw am i

zainteresow ania

nad

Od

K ościoła

D ziew iętnastow ieczny

w pływ u

)zw ażań

)gii

K ant

h isto rii

daw ne,

ch rześcijańska,

chrześcijaństw a.

R eligion

naturalnej

kw estionuje

ślady

istorii

of

tak

się niezależn o ści h isto rii relig ii

psychologicznym i ideą

i

(błędnych)

H isto ry

je st

starożytność

oddzielania

dom agającego

różnych

relig ii

um an

je

i

greckiego

(genezy)

Z ainteresow aniom dow olnie

starożytnego

H ezjod)

dziejam i judaizm u

N a tu ra l i

sięga

K ritiasz,

system atycznego

icznym i

religii

K ontynuow ała

nad

H erdera,

ie'a

dziejam i

pochodzenia

165

to,

niepew nej

co

p rze­

ją

zew nętrznych

zw iązku

przyczynow o-

skutkow ego, m ieszając przyczyny pow stania zdarzenia z jeg o naturą. U stalenie

m etodologicznej

pozycji

i m etody, napotyka na problem y przedm iotem ,

z

drugiej

h isto rii

z jednej

charakterystyczne

religii:

jej

przedm iotu,

strony zw iązane z jej dla

nauk

zadań

specyficznym

historycznych.

W yzna­

czenie przedm iotu (form alnego) i stąd zakresu (granic) oraz kom petencji

„Rozstrzygnięcie sporu nie nastąpiło, a wydaje się najprawdopodobniejsze jedno: iwnomierne uwzględnianie zarówno strony historycznej, zmiennej, jak i systematycznej, Drządkującej, w celu poprawnego wydobycia regularności w części uogólniającej" [T. Margul 964 s. 17].

4 Zdaniem skądinąd historyzującego R. Pettazzoniego [1959] zadanie ujęcia religijnego wymiaru faktów historycznych przypada fenomenologii religii, którą należy uważać za aspekt integralnej nauki o religii.

NAUKA WOBEC RELIGII

166 h isto rii

relig ii

zależy

od

poszczególnych

relig ii

[J.

ja k

każda

relig ią

inna

lub

nauka

relig ii

W

histo rii

zakres

dzieje

religij

polityczne, s.

59].

lecz

lub

z

gospodarcze,

dróg

Za

W

punkcie

ma

do

(praw idłow ości) dw ie

uw arunkow ania

histo rii

starożytnych

chrześcij aństw em ).

n.]. nie

w ym ienia

szczególny

przypadek

[J. się

w

które ogóle.

geneza

przez

b adania relig ii

i

czynniki

nad

nad

z

dziejów

W aardenburg

(głów nie

h isto rii

relig ii

tem atyczne: relig ii

itp

w spółczesnych

p rzeszłych

rozw oju

dziejów

w yjścia,

czynienia

historycznym i,

grupy

kulturow e

relig ii i

źródłam i

1 991

dziejam i

jud aizm em

uchodzi

i

h isto ria

W ujęciu M. E liadego sacru m

sposoby

em pirycznego,

dzeń

i

teorii

Porów naw cza

h isto ria

religii

też

podobieństw

się

z

(kratofanie,

nim

h ierofanie

człow ieka.

D ostarcza

ma

podstaw ow e

znaczenie

a

tym

sam ym

dla

pozostałych

staw ia

sobie

religii

przynależność

i

dostarczenie

przedm iotem h isto rii relig ii

dziejach

stąd

relig ii,

(stąd

w łaściw ym

w

kontaktow ania

riału

różnic

M.

m iędzy

najogólniejszych

cele

Eliadego

oraz m ate­

ogólniejszych

tw ie r­

nauk

podobne

religiologicznych. do

obu

fenom enologii

podejść):

przedstaw ienie

religioznaw czych

są w ielorakie teo fan ie)

szczegółow ego

dla

do

religiam i,

kategorii

i

ustalenie

ich

oraz

typologii,

ogólnej

teorii

R eligia

je s t

Zajm ując

rów nocześnie

się

dziejam i

w ykorzystaniu

w yników

traktuje

j e jako

się na

leżącą

s.

religii

125].

spraw ia,

analogiczne

[U.

nie

poddaj ą

szczona

teza,

(rozw oju) w ym iaru

że

w religijnej

się

łatw ej

relig ii

innych

lub

nauk

h isto rii

h isto rii

relacja się

1987

h isto ria

historycznym

s.

religii

h istorycznych

401],

a po jęcia

religijnych historycznego,

i

N ie

nie tak

m oże ja k ,

na

ona

zdaniem

ogóle,

przy

h isto ry k

relig ii

„P raca jeg o

opiera

[J.

Czy -

badań

sensow nością? przeszło ści

analogiczne

tyczy

je s t

je d n ak

badaniu oznaczać obrońców

redukcji

u p ro ­ strony

relig ii

sw oistości

jak o

ich

by

w

szłości,

czy

i

przez

też

J.

j ako

W aardenburg h isto rii

[1991

relig ii

poszczególnych

w ybranym i

S zczególne

znaczenie

i

by

n.]

ich

opisie

praw

h i­

się

ich

podejm uje

się

często

tego,

co

tylko i

chciano

w

zasadnicze

i

zew nętrzne

przem ian?

w pły­

h isto rią

relig ii, i

relig ii

obecnych i

staw ia

-

na

swej

za

w pływ ów , w

cel

relig ii

h isto rię

-

na

do

ustalenie -

pew nej

polegałoby

od

„dojście

trzeciej

dziejach

byciu śm ierci

w yspecjalizow aną

w zajem nych

h isto rii

ew entualnie

by

w p rze­

rozw oju

ludzkości", drugiej

je

opisującą,

poprzestaj e jej drogi

się do­

obecnie,

relig ijn y ch

pierw szej

h isto rii

Spraw a

przeszło ści

tem at procesów

prześledzić

szczegółow ej

-

to

relig ii, śledząc

ram ach

religij

tem atam i,

64

ja k

w

szczegółow ą

s.

w

na

nom ologiczna

zajm uje

relig ii

-

ogólną

czasów

ogólną,

-

nauka

pom ocą w łasnych

rozw oju

h isto ria

historycznej do

jak o

dostrzeżenie

je s t

w iedzę na

zało ży ciela)

-

uw zględniać

istniejące

szczegółow a

konkretnej, O dróżniając

całościow ej się

-

ogólną

(pozy­

historiografii.

sam a w yw ierała, czy też zajm ow ać

relig ii

relig ie

n aturalistycznym upraw iania

h isto ria

pow inna

h isto ria

sposób

(osoba

(zaniku)6. relig ii,

czy

samymi

nauka ro zum iejąca -

dynam iką jej

porów nującą

ten

h isto rio g rafią pow stania

w ew nętrzną

z tym i

idio g raficzn a

też

o statecznie

typologii

czynienia

nad

zm iany za

porów naw cza

Czy

do

nauka

czy

- jak o

relig ij,

relig ii?

tego,

uzyskać

zajęcie religii.

dostarczaniu

em pirycznego m ateriału system atycznym badaniom nad religią. U praw ianie

p o litycznej,

praw dziw a

-

zachodzące

jak o

do

w ielu

więc

turze

zew nętrznej

-

- dojść

w y jaśniającą

mamy

sposobem

relig ijn y ch ,

w reszcie

Czy

w szystkim

pojęciem w iadom o

też

167

dyskusjach

wy, którym p o dlegała relig ia lub które

i

- ja k

w

p oprzestaje

w szystkich

dla

i

relig ii je st

czy

się

zjaw isk

(przyczynow o?)

porów nyw ania

K itagaw a

pojęcie

relig ii

storycznych,

relig ii,

antynaturalistycznym

strony

w yjaśnia

h isto rii

p o jaw iają

lub

h isto ria

w spólne

m etodę

ja k ie

dynam icznej

M.

histo ry czn ą

o

tyw istycznym )

tylko

m ożna odnaleźć jedność

m etodą

poprzestaje

w

relig ii,

religijnych"

z

operacjonalizacji.

transhistorycznym .

relig ii o

ludzkości

m iędzy

i

ludzkości.

różnorodności zjaw isk

w yłaniające

B ianchi że

w ielu

pow szechnej

D ialektyczna

zjaw isk czysto

poszczególnych

u podstaw że

zjaw iskiem

badań

fragm enty

założeniu,

ciągłość

-

problem am i,

dziejów

religii.

1984

chodzi

przede

ateizm u (A. N ow icki). m anifestacje

Jeśli

odrębności

62

zrekonstruow ania

głów nie

społeczne,

dziedzin

w ym arłych,

s.

historycznej

relig ii

rodzaju

do

w chodzą

u znania

1991

różnego

problem

oraz

h isto ria

służą

ogólnych

relig ii

oraz

W śród

relig ii

W aardenburg

zinterpretow ane

konkretnej

relig ii

historyczna,

religiam i,

odpow iednio

definicji

HISTORIA RELIGII

h isto rii

samej

badanej

badanej

relig ii relig ii,

społeczności

ekonom icznej

w ym aga lecz

(języku, itp .).

znajom ości jednej

tylko

relig ii,

Perspektyw y,

m usi

się

ryczna

lecz

h isto ria

relig ii

używ a

od

także

religioznaw cy szerokiej

ogólnych

H istoryk gdyż

interesow ać tych

to

dziejach,

literatu rze,

nie

m oże

m etod

religiam i. co

inne

o

i

Jako nauki

nie k u l­

sytuacji

poprzestaw ać

jed n o stro n n o ścią

w ielom a

sam ych

znajom ości

kontekstow ej

relig ii

grozi

dobrej

w iedzy

na

zaw ężeniem nauka

h isto ­

historyczne

[Th. P. van B aaren 1973 s. 44], respektując przyjęte m etodologiczne reguły

do

relig ii,

nie redukuje się ona do w ym iaru psychologicznego lub so cjologicznego5.

3 „W odróżnieniu od religioznawstwa, zainteresowanego tym, co już istnieje, historia religii bada historyczne religie ze względu na ich zewnętrzny rozwój i wewnętrzne cechy istotowe,

przy czym ograniczenie do samego opisu zjawisk religijnych byłoby niewystarczające. Zależy JeJ raczej na badaniu religijnych danych tak, jak objawiają się one w poszczególnych historycznych epokach u różnych ludów w pojęciach, przekonaniach, uczuciach, przepisach moralnych i religijnych rytach" [Th. Birkheuser 1987 s. 543]. 6 „Historię religii można rozumieć dwojako: jako historię religii lub religij" [W. Baetke *974 s. 140].

NAUKA WOBEC RELIGII

84 badania7.

Ze

zum ienia

„ducha"

tekstów w

(św iętych

obcych

w ielką nie

w zględu

szczególne

znaczenie

ję zy k a

w spólnoty

relig ijn ej,

częste

ksiąg,

językach,

w artość

znając

zdani

na

badanej

są

historyk

naukow ą

dostatecznie na

prace

m itów ,

relig ii

m ają od

m odlitw ,

na

m usi

ogół

strony

w tórne,

napisów być

te

prace

relig ijn y ch )

i

zro ­

się

do

redagow anych

filologiem .

h istoryczne,

pierw otnych

popraw ności

dla

odw oływ anie

rów nocześnie

językow ej

których

(relig ijn eg o )

których

autorzy,

św iętych

w iarygodności

N ie­

tekstów ,

nie

I X_

p o trafią

skontrolow ać. W.

Schm idt

dyscyplin

etnologicznych

relig ia jako dania

[1930]

je d en

nie

są

z

czysto

ludów

pierw otnych,

j ednej

religii

do

ich

czy

pow iązań nologii relig ii

m ienie inaczej

i

tom ów A le

histo rii

swego

jako

m onoteizm ,

m łodsze

ew olucjonistycznego aktualizow anie jow ych je st

to

się

w

m iędzy

Swemu

głów nem u a

nauki formy

(za

rozw oju

początkow ych ulegający

i

w

ona

w ielu

D er

zasad,

zajm ującej

się

-

m ożliw ości chociaż

dalszych

to,

dziejach

m etodologiczną pozycją.

zm ierza

P roblem atyczne je s t jej

określenie

przynależność

nauk

lub

sy ste­

przyczynow ych

ustalaniem

sposób

podejścia:

form

funkcjonalny, sem iotyczny itp .).

Gottesidee

szukał

ro zu ­

praw

oraz

z -

problem atyki ew olucję

podobnie

co na początku d eterioryzacji

jak o rozw o­

- w relig ii -

nie

m usi

być zaw sze prym ityw ne, tzn. gorsze.

kultury,

Term in E.

1987

XX

s.

do

ale W.

istoty

dodatkow ej antropologii

Trudno

zajm ujących

się

ty p o lo g ia

u niw ersytecka

s.

jej

i

w skutek odróżnić

nie

tyle

ludów oraz

(strukturalny, 1787

roku

dopiero

na

chociaż nauka ta uzyskała sytuacj a

od

O statecznie

w ątpliw ości etnologii

(m odnej)

w idzeniem

etnologię i

relig ie

W arszaw a-Poznań

zasadnicze

ekspansji

kulturam i

norm atyw nych,

ona

ogólne,

m etodologiczna

człow iekiem .

tw órcą kultury, dow iadując

że

istn ieją

grupy

w yjaśnianie

pow stała

uniw ersalistycznym

dziś

ona

pisał,

lub

do

zaproponow ał w

T erm in y

nadal

D zisiaj in.

136]

lub

badania:

system atyczny

nauki

etnologiczny.

[1906

z

się

lub

nowej

m.

też

ja k

interesuje

porów nanie,

o kreślenie

zakresu.

kulturow ej

łeczeństw a.

p rzedm iot

autonom icznej,

kom plikacji

opisow ych

w łaściw y

dyscyplina

Schm idt

i

(autorzy),

porów naw czy

(S ło w n ik

dyscypliny

jej

relig ii)

na jak o

w ieku

98).

charakter

opis,

h istoryczny,

„etnologia"

C havannes,

początku

cel:

dzieje

etnologicznych,

chro­ Schm idt

i

system atycznych,

lub

pram onoteizm ,

się

lub

natury

najstarszych d er

relig io lo g iczn y ch

h istorycznych

których

pozytyw istyczne

filo zo ficzn ie rzeczy,

Od pow stania etnologii relig ii trw ają dyskusje nad jej

relig ii

pośw ięcił

relig ii (praobjaw ienie, nie w yzw olił

życia

badaniu

w edług

U rsprung

za­

na

opracow aniu

B oga,

B ernheim em )

z

•

je s t

Jej

przejrzystej

ustalen iu

idei

relig ii

relig ijn y ch

o statecznie

celowi:

Pojm ując

szeregów zjaw isk kulturow ych, m onoteizm ,

E.

relig ijn o ści),

genetyzm u.

zrozum ieniu

d zieła

przyrodniczej

drogi

porów nanie

dokładniej

m onum entalnego zw alczał

faktów

poprzestaje

skali globalnej, ustalen iu sobą,

w śród

pierw otnych.

służą zbudow aniu

relig ijn e,

relig ii,

chociaż

projektow ał

poprzez

historyczne

procesy

N ie

relig ii

h isto rii

ludów

przedstaw ienie

lecz

h isto rię

Przedm iotem

kulturow ego

system atyczne.

relig ijn y ch religij.

porów naw czą

1974].

życia

relig ii,

pochodzeniu

[1926-1955].

B ronk

i zjaw isk relig ijn y ch

kultu r

dw anaście

i

B adania

w ew nętrzne

oraz

swą

faktograficzne:

kilku

zjaw isk

przebiegają

[A.

elem entów lecz

typologii.

m atyki religij

lokow ał

Etnologia religii i etnoreligioznawstwo

am erykańskiej kultury

pokrew nych

bow iem

religiam i,

ile

co

u legła i

spo­

dyscyplin

etnolog

(etnolog

człow iekiem

jako

się w ten sposób czegoś o sobie sam ym (W. Dil-

they). Na izolację nauk religiologicznych od nauk społecznych skarży się H. Motzki [1976 s. 324]: „Zwłaszcza religioznawstwo w ścisłym sensie, jako dyscyplina systematyczno-teoretyczna, zajmowało się od czasu recepcji metody fenomenologicznej i Diltheyowskiej zasady rozumienia wyłącznie ich zastosowaniem, zamykając się na wszelką krytyczną dyskusję i na to, co działo się w naukach pokrewnych".

Term inem F rancuzi

i

„etnologia N iem cy).

am erykańskiej W ma

m iarę

ja k

rów nież

P ojaw ia

ję zy k a

funkcjonuje

bardziej

pojem ny

term in

„an tropologia

m iejsce

zastępow anie b adania

relig io lo g iczn y ch się

posługuje

obszarze

P ologiczno-kulturow e nauk

religii"

Na

naw et

F.

w spisie

się

głów nie

angielskiego tej m in

religii". W halinga treści. Jest

„etnologia

P rzykładow o

w

[1984-1985] n atom iast

(zw łaszcza

w kręgu

„antropologia"

społeczna/kulturow a" term inu

E uropa i

w ypiera

„etnologię",

religii" przez cytow anym

„etnologia

artykuł

„antro-

przeglądzie religii"

pośw ięcony

kczno-antropologicznym " i „kulturow o-antropologicznym " podejściom do

kultury (religii).

„spo-

nie

170

NAUKA WOBEC RELIGII

religii.

D zisiaj,

term in

„etnoreligioznaw stw o"

pod

w pływ em

A.

ETNOLOGIA RELIGII I ETNORELIGIOZNAWSTWO

H u ltkrantza

(Religions

[1974],

ethnologie),

zyskuje

m.

in.

popularność

w

opozycji

do

„etnologii religijnej" (B. A. B ross, R. B occassino). T radycyjnie na

etnologię

przedm iot,

pierw otne). m ityw ni

jak im

i angielskim

nie

zaw sze

turreligionen, [1984

non-literate

s.

9

autentycznych

and

w

relig ie

iż

ze

„relig ia

ludy

a np.

p ry ­

pierw otna"

nie

W języ k u

aksjologicznej

„relig ie

(ludy)

natury N a tu r-

religions).

B roniąc

autentyczną

Poniew aż

m ających „isto ta

i

pism o

że

J.

F.

zw ykle

je s t

we

m iędzy ludam i

nie

nie m ającym i pism a nie m a charakteru w artościującego. U w aża

się

(non-literate) znaczenie

dla

um ożliw iło i

nauki.

in.

kultury, zostały

tradycj a została

s.

samej

zostały

tekstó w to

zachow ując która

przerw ana

przy

w yparte

tym

swą

w skutek

oddziaływ ania

i

pism a,

R eligie gdy

etnologii

relig ii

splatają

się

z

w ydzielona

fragm ent

religią ludów

histo rii

w iętnastow ieczni

rozw oju

relig ii

lecz

-

głów nie

filozofow ie

dziejam i dziedzina

samej badań

pierw otnych

etnolodzy 2 (antropolodzy). i

religioznaw cy

że

rzadko

etn o lo g ii1.

Zanim

- początkow o jako zajm ow ali

To kiedy

praw da,

się że

interesow ali

genezy

w idzenia

lepszego oraz

re lig ii3. je s t

niem al

relig ii,

w

dla

C harak­

stanow isko

każdej

dzisiaj

i

dość

założenie

książce

m arginalny

staw iali

(praw dziw ą)

relig ią

p ropozycją ich

w

m oże

w yraźne

antropologię

p ytania

być

naukow ych m.

tylko

badaczy lecz

się

m.

in.

zjaw isk w idzenia

nie

traktow ała

j ako

oczyw iste

etnologii

relig ii

socjologię.

etnoreligioznaw cze,

in.

chrze­

in terp retacji

etnologię

czy

epoki

odrębnej

ew olucyjnego

przynależność że

od

p rzyczynił

ram ach

ów czesnych

spraw ia,

się

przedm iotem przeszkodzie

całościow ej

T radycyjna

ogólniejszej „pogańskich",

w ydzielonych

na

w ym agającej w eryfikacji,

etnologię,

sobie

one

relig ii

szerszych

W iększość

badaw cze.

co

zajm ow ano

pow staniu

etnologii

z

„dzikich",

były

stało

etnologicznych

nazw iska

nie

pierw otnych

z

hipotezy

dyscyplin

w ieku

w yrosło

ludów

„pierw otnych"

rozw oju

religii.

jak o

praw dziw e

którzy

i

um ieszczenie

kultury

pierw otnym i

W cześniejszem u ludów

w ystępując

przez

relig ii

reprezentują

Do

etnologów ,

należą

m.

in.

H.

Spencer, E. B. Tylor, J. G. Frazer, R. H. L ow ie, R. R. M arett, L. L evy-B ruhl, P.

R adin, E.

E.

D urkheim ,

M uhlm ann,

B.

R.

F irth,

W.

M alinow ski,

Schm idt, E.

M.

G usinde,

E vans-P ritchard,

C.

P.

Schebesta,

L evi-S trauss,

C. G eertz, A. E. Jensen, V. Turner. E tnologia,

zgodnie

swego

pow stania

dzie­

szym i

form am i.

się

dla

społeczeństw

po d ejścia

relig iam i

do XIX

pow stania

nie

w prost relig ią pierw otną, je d n ak perspektyw a etnologiczna była obecna w ich

pierw otnych

o relig iach pierw otnych dla celów w ielu religioznaw ców nie specj a-

relig iam i

chociaż

autentyczną

Do

ew olucjonizm u

W.

etnologia relig ii pow stała jako religioznaw cy,

przekonanie,

same

ekonom icznych

aż

refleksji.

te

czynników

in.

sposobu

prym ityw nych,

problem

„prym ityw nych",

relig ią

m ające

pierw otnych,

ludów

się

A le

system atycznej

grupy

jed n o ść relig ii

w łasnego

zainteresow anie

egzotyką.

geograficznych,

do

dotychczasow a

relig ii

instrum entalnego

relig iach

p ojaw iał

zainteresow ań

i

i politycznych. D zieje

odkryć

ekspansji

nie

w

E uropie

ew olucjonizm ,

R eligie, których

dokonyw ały

identyczność.

m.

W

relig ijn y ch

filozofii

do

w spółczesnych

dla religioznaw stw a.

pism a

na piśm ie

teo lo g ii,

religijne. łatw iej

relig ie

gw arantow ała ciągłość

rów nież

doktryny religijnej

piśm ie,

przez

m iało

rozw ój relig ii,

teksty

na

się

w ażne

od relig ii bez

(literate)

i niezależny

lizow ało

religioznaw czej

ścijaństw o.

że p rzejście

pism o

religii. U trw alenie

utrw alone

stopniow o

ustna,

245 n.],

posiadających

autonom iczny

religijne

inne

pism a

struktury

m.

1985

relig ii

W iele najstarszych

w ierzenia na

[J. O osten do

sięgali życiu

K. M arksa, który w ykorzystyw ał w iedzę ideologicznych i politycznych. Chociaż

„barbarzyńskich",

i

w

u zasad n ien ia

ludy są

gdy

relig ii

przykładem

fascynacji

w szystkich

m ającym i

i

K ul­ Thiel

w ów czas,

zn aczenia

terystycznym

relig ie

und

poglądu,

relig ię,

relig ii

sam a", odróżnienie

niem iec­

n eutralności

Schriftreligionen,

m ają

w zględu

(resp.

pierw otne

danego ludu.

„religie ludów

taka

się

nie m ieli pism a,

aspekcie

und

literate

w yróżnia

określenie

term inologia:

etnologów ".

religiach

stąd

K ulturvólker)

n.] stw ierdza, badania

tzw.

o kulturze

(N a tu r-

pism o"

(przeciw staw iane

przedm iotem

tak,

zróżnicow ana,

najszczęśliw sza,

posiadające

natury

F ilipinach

istnieje

relig ii)

rozw inięci Inkow ie

w artościującym

zw łaszcza

zrozum ienia zilu stro w an ia

(antropologię

pozaeuropejskie

w ysoko

na

osądem

kim

(ludy)

są

K ulturow o

N egryci

m usi być

relig ii

pracach

85

kultury

w

głów nie

K onsekw entnie

m etodę

zastosow ał konieczny,

idzie

parze

z

ew olucjonistycznym w ieku

charakter w

z XIX H.

Spencer,

progresyw ny intelektualnym

paradygm atem , pochodzeniem

ew olucj onistyczną

przyjm ując, i

różnicujący.

rozw ojem

że

procesy

Jego

człow ieka,

zajm ow ała

relig ii

ideę,

i jej

do

od

in terp retacji

kulturow e że

się

n ajsta r­ m ają

rozw ój

relig ii

w ykorzystyw ało

h eu ry ­

stycznie w ielu badaczy. E. B. T ylor, tw órca etnologii, podobnie ja k Spencer 1 „Etnologia (Völkerkunde) jest jedną z nauk o człowieku [...] ze szczególnym uwzględnieniem kultur ludów do niedawna pozbawionych pisma lub ludzi wykorzystujących w niewielkim stopniu przyrodę" (W. Hirschberg, Wdrierbuch der Volkerkunde, Stuttgart 1965 s. 470). 2 Etnolodzy w ogóle starają się unikać mówienia o religii, a jeżeli już mówią, ograniczają się do jej warstwy obserwowalnej, tj. rytuału [I. C. Jarvie 1967 s. 139].

3 Niesłusznie, jak się wydaje, oskarża się niekiedy W. Schmidta o to, że zajmował się religiami pierwotnymi wyłącznie w celach apológetycznych i dla uzasadnienia tezy Pramonoteizmu. —

86

NAUKA WOBEC RELIGII

traktował rozwój kultury i religii ewolucyjnie, chociaż nie widział go tak linearnie. U początków religii znajdują się kulturowe przeżytki (survivals), które chociaż pozbawione swych pierwotnych funkcji, nadal są obecne w kul­ turze. Postulował, by w badaniu religii zachować maksymalny obiektywizm i minimum uprzedzeń. Broniąc religii przed interpretacją materialistyczną, Tylor uprawiał de facto rodzaj filozofii religii, wyłączając np. ze schematu ewolucjonistycznego wierzenia chrześcijańskie. Zarówno Spencer, jak i Tylor traktowali kultury pierwotne jako zaczątek kultury, a nie jej formę zdegenerowaną. Inni badacze (L. Levy-Bruhl), którzy uważali mentalność pierwotną za „dziecinną", skłonną do personifikowania przyrody, rzeczy i zdarzeń, lokowali u początków religii (monoteistycznej) manizm, kult duchów przod­ ków, totemizm, preanimizm, dynamizm itp. Ogólną teorię kulturowego i reli­ gijnego rozwoju człowieka, poczynając od stanu areligijności, zaproponował J. Lubbock. J. G. Frazer, uważany za twórcę porównawczego religioznawstwa, przyjął magię za najwcześniejsze stadium religii. Wyłom w ewolucjonistycznym widzeniu rozwoju religii stanowiły poglądy A. Langa, który postawił tezę o istnieniu pojęcia Najwyższej Istoty w wierzeniach ludów pierwotnych. Od schematyzmu podejścia ewolucjonistycznego próbowała się również uwolnić niemiecka szkoła kulturowohistoryczna: F. Ratzel, L. Frobenius, F. Grabner, przyjmując hipotezę dyfuzjonizmu kulturowego. Podobieństwa między zj awiskami (artefaktami) w różnych oddalonych od siebie prze­ strzennie kulturach należy wyjaśniać za pomocą m. in. pojęcia kręgów kulturowych, migracji i zapożyczeń. Ideę Langa podjął W. Schmidt, roz­ wijając ją w wielotomowym dziele O pochodzeniu idei Boga [1926-1955]. Zasługą założonej przez Schmidta szkoły etnologicznej (kulturowohistorycznej) jest pokazanie na podstawie danych empirycznych, iż pojęcie Najwyższej Istoty nie jest zarezerwowane dla tzw. kultur wyższych, gdyż spotyka się je również u ludów pierwotnych. Nie stwierdziłem, by Schmidt posługiwał się w swych pracach terminem „etnologia religii", chociaż należy do jej klasyków. Jego podręcznik do religioznawstwa, zgodnie z ówczesną praktyką, nosi tytuł „porównawcza historia religii"4, natomiast w podręcz­ niku etnologii [1937] definiuje ją przez wskazanie jej metody (podejścia), a nie przedmiotu. Celem historii religii jest ujęcie swoistości (natury) każdej poszczególnej religii, porównanie wszystkich religii i tak uzyskanie typologii religii oraz przedstawienie przebiegu i rozwoju faktów religijnych [W. Schmidt 1930 s. 4 n.].

4 „W niniejszym dziele przedstawiam historię religii tylko w tej mierze, w jakiej jest to możliwe za pomocą czysto naturalnych środków poznawczych i metod etnologii kulturowohistorycznej" [W. Schmidt 1930 s. VII].

ETNOLOGIA RELIGII I ETNORELIGIOZNAWSTWO

173

Po drugiej wojnie światowej, m. in. pod wpływem etnologów F. Boasa, g. Malinowskiego i A. R. Radcliffe-Browna, sytuacja zmieniła się o tyle, że mówi się [A. Hultkrantz 1974] o swoistym zwrocie w badaniach nad religią, w wyniku którego religie pierwotne (ludów nie mających pisma) przestały być wyłącznym przedmiotem zainteresowania etnologów religii. Dopóki religio­ znawstwo zajmowało się religiami ludów mających pismo, religioznawca był historykiem religii, natomiast etnologia badała religie ludów pierwotnych (nie mających pisma). Już przed 1945 rokiem religią ludów pierwotnych intere­ sowała się fenomenologia religii. Po roku 1945 religioznawcy filolodzy i religioznawcy historycy religii zaczęli częściej podróżować do kraj ów pozaeuropejskich, których religiami się zajmowali, podejmując tam własne badania terenowe. W wyniku zachodzących zmian religioznawstwo poszerzyło swe zainteresowania również o religie ludów pierwotnych (religie etno­ logiczne), traktując je jako autonomiczny przedmiot badania, a nie tylko jako ewolucyjny wstęp do religii ludów kultury. W tym samym czasie etnolodzy i antropolodzy zaczęli się zajmować religiami z szerszego punktu widzenia wpływu religii na kulturę i społeczeństwo (i odwrotnie). Do tradycyjnego filologicznego, historycznego i porównawczego religioznawstwa weszły nowe metody i idee (fenomenologia, strukturalizm, funkcjonalizm, semiotyzm), nie wypierając jednak starych metod, ale je dopełniając. Etnologia religii dzielidzisiaj los etnologii, która znajduje się w kryzysie. W obliczu dokonujących się w świecie globalnych przemian poszukuj e ona nowych przedmiotów i celów badania [G. Schlatter 1988]. Na kryzysową sytuację współczesnej etnologii religii złożyło się wiele czynników. Po pierwsze, utrata przedmiotu badań, jakim były dotychczas religie ludów pierwotnych. Powodem braku zainteresowania religią ludów pierwotnych i etnologią religii jest m. in. obojętność na problematykę genezy religii [F. Whaling 1984 s. 18]. Już wcześniej dostrzegano problematyczność wy­ odrębniania etnologii tylko na tej podstawie, że zajmuje się obcymi ludami: »ludami natury", „dzikimi", „prymitywnymi", „niepiśmiennymi", „tubylczymi", »plemiennymi", „przedindustrialnymi" „z marginesu" - w przeciwstawieniu do „ludów kultury". Poznanie kultur tych ludów miało służyć lepszemu ro­ zumieniu własnej, tj. europejskiej kultury. Im bardziej obca, egzotyczna, ai'chaiczna była pewna kultura (religia), tym większym cieszyła się zain­ teresowaniem etnologów. Dzisiaj, wraz ze zniknięciem ludów i kultur pier­ wotnych, utraciła ona tak rozumiany przedmiot badań i autonomiczność. Rewolucja naukowo-przemysłowo-techniczna zmusiła „ludy natury" do opu­ szczenia ich dotychczasowego środowiska, do nauczenia się czytania i pisania 0raz przyswojenia wielu zdobyczy kultury zachodniej.

NAUKA WOBEC RELIGII

87 Po

drugie,

Począw szy

na

od

religijnej,

etnologii

X V III

politycznej

polityczną należeli

opieką do

przew ażnie

ludy

i

„barbarzyńskie", D zisiaj

się

i

i

etnologów

w yniszczenie

gii i religioznaw stw ie, w

do

europejskich

niem al

w szyscy

adm inistracj a za

pod

k ultur

Po trzecie, ście i

obecna

G rzechem

czy

pozaeuropejskich.

w artościujące.

W raz

w artościujący

relatyw izm em samego tak

sposób

m isjonow ania.

C.

-

także

L evi-S trauss

i

religijnym .

faktu rozw oju religii,

P ierw si

ja k

to

etnolodzy

terenow ych,

które

Przypadek

w łasnych

relig ii,

N ie

było

determ inistyczny

natu raln ie

korektę

w

linearne

i R. P ettazzoniego,

em pirycznych,

je st

tutaj

gruncie

m ożliw ości. um ieszcza darki,

w śród

uw aża

w

się

innych

etnologia

człow iekiem m iejsce

N ie

jako naukach

lepiej jej

nauk

dyzm u,

tw órcą

kultury.

religiologicznych

sam ych

i

zdaj e

ogół

za

etnologicznych,

etnologia

funkcjonalizm u

ogół z tych

na

sztuki,

etnologia relig ii nadal czerpie na

sobie

którzy

nigdy

Na

spraw ę

pokrew ieństw a R ów nocześnie [G.

z

dyscyplinę które

Schlatter

-

strukturalizm u co

[J. A.

etnologia,

o

jej

teologów

nad

znaczeniem ,

strukturą

społecznego

pod

n iew ielk a7,

ludów

asym ilacji,

naporem in.

z

mimo

że

relig ijn o ści funk­

św iatow ych, ja k

przed

odrzuconym

św iadom ość

badaw czych

np.

i

niepiśm iennych,

relig ii

relig ii,

ten d en cji

re li­

odrzucenia, zaniku

obawy

ew olucji

now szych

nie

i

religioznaw stw a

badań

s.

1987

antro p o lo g ia

prow adzili

w ania.

R eligii

badań

granic

jej

i

lecz

gospo­ się w ażne

W spółczesna

nie

do

jak o

osobnego m itów ,

historycznych pierw otnej badaniom ogólnej

na

jej

to

zn acze­

je s t

w yniki

nie

w stępnego

w ierzeń,

w śród

m ogą

lub

traktuje

mieć

m ożliw a teo rii

308].

K orzysta

psychologiczny,

społeczna

i k u ltu ­

etnoreligioznaw stw a

będzie relig ii,

rytuału,

je s t

na

H ultkrantz

o stateczna

socjologiczny,

z

religii.

zbiorow o p rzed ­

re lig ii9tych

-

ani

p ejo ­

ludów ,

ani

ludzkości,

m aterialnego

lecz b y to ­

w cześniej

w

lecz

przedm iot

j ako

duchu

etnoreligioznaw czych

zakresu

relig ii

jak ieg o ś

relig ijn ej,

określonych

w ierzy,

sem antyczny,

ja k

niepiśm iennych.

początków j ak

tem at

synteza

tak

przeszło ści

relig ii,

do

w szystkie

fenom enologia

ludów

org an izacji

dojście

łączącej

tu,

m ianem

etnologii,

S pecyficznym

w arunkach

badań

tem atu

-

i

rozw oju

C elem

kultur,

w

sam ych się

stadium

w ybranego

kom pleksów .

u

prostych

fenom enologicznych

ich

byw ało

pod

do

określając

tzw.

kultury

ich

porów naw cze

[1974]8,

relig ie

w artości

o stosunkow o

relig ii

zarów no

prym ityw nych.

niekiedy

zainteresow ania.

oraz

lub

H ultkrantz

etniczne

tem at

etnologii

należącej

k u ltu r

um ieszczenia

opracow anie

pogrzebow ych

A.

są

- ja k

etnicznych

m onograficzne jeg o

je st

ludów

ew olucjonizm u,

badań

badaniu relig ii

w ypow iedzią się

in teresu ją się

- proponuje

chronologicznego

odnosi

w art

171]. s.

p róbą

to

koncepcję

dziedziny

etnoreligioznaw stw a

k u l­

etn ologia

-

m iotem

autonom iczną,

ja k

zaaw ansow aną

etnoreligioznaw stw a

negację

rozw oju

w łasnych

dostrzega

Boon

i

oraz

służące

z E. D urkheim a, M. W ebera, m arksizm u i freu-

danych

relig ii

form

m.

rozum ieniem

etnologii

pierw otnych

adaptacji,

jed n ak ,

w

spraw iły, że kluczow e

i

i

pierw otnych

N adal

m etody

konieczność

itp.

1988

relig ii

islam .

dzisiaj

w łasnych

w idzenie

klasyczny.

badaniom

kulturow ego

m onolinearnym

relig ii

ratyw ną

w nieść

religii

badaczy

O kreślenie

m ogłyby

i

etnologii

on przebiegać

na

etnologia

nia

naukę

ew olucjoniści.

d ziew iętnastow ieczni teo rie

przem ian

M etodologicznie

p o d ej­

terenow ych ze strony etnologa (relig ii) zw rócił uw agę dopiero F. B oas6. D zisiaj

przez

ży cia

zachodzące

i w św iecie

relig ii

religijnej inkulturacji,

chrześcijaństw o

w yobrażali swe

Schm idta

oraz

P rzem iany

genezy

(socjologicznym )

całości

zjaw iskiem

lecz o dostrzeżenie, że nie m usi

staw iali

w

w idzenia.

sam ych relig iach

zagad n ien ia

m iejsca

relig ii

relig ii

spekulatyw nej

zastępow any

chodzi

rzadko

W.

badań

sobie

skutkiem jej

przyjm ow ano

rozw oju

w ieku

punktu

175

praktyczne znaczenie dla m isyjnej działalności K ościołów chrześcij ańskich.

religioznaw czego

ew olucjonizm em

w idzenia

kulturow ym

liniow o,

tury.

z

ew olucjonizm u

ustąpiły nad

przydatność

w spółodpow iedzialnych

sytuacja etnologii relig ii je s t

pierw orodnym

XIX

„niedorozw inięte",

pisze na ten tem at m. in. w S m u tk u tro p ikó w (W arszaw a 1964)5. genezy.

dla cją

bez przyzw olenia badanych ludów - za fizyczne

szeregu

i typologicznego

uw ażali

praktyczną

kolonizow ania

ja k o ś

i

etnolodzy

k olonialna

„dziecinne",

w ykazać

dla

(relig ii)

go

kulturow ej,

rów nolegle krajów

ja k

badań

przeszłość.

ona

niedaw na

rów nocześnie

siebie

kolo n ialn o -im p erialn a

ekspansji

pozaeuropejskie

się

fakt prow adzenia badań

kulturow e

Do

zachodniej

kultury

przez

się

ekonom icznej

starali

prow adzonych przez

i

ciąży

rozw ijała

kolonizatorów .

kultury

czyni

relig ii

w ieku

ETNOLOGIA RELIGII I ETNORELIGIOZNAWSTWO

obyczajów

g en eralizacji

poszczególnych że

dzięki

zjaw isk

religij nych religii:

„B ada

ona

cech

-

relig ii

w szechstronnym

w ym iary kulturow y

je st ludu:

itd.

w

postaci

historyczny, P oddziedziną

system atycznie

i

row a lub socjologia, interpretując je z w łasnego: genetycznego, porów naw cze-

klasy fik u je relig ijn e przedstaw ienia, ryty i tradycje m itologiczne w aspekcie

s Często przytaczanym przykładem na to, jak w wyniku zetknięcia z kulturą i religi chrześcijańską doszło do unicestwienia całej społeczności, jest zagłada tubylczych mieszkańców Tasmanii. 6 „Teorie o pochodzeniu religii wymyślano sobie przy stoliku, w najlepszym wypadku cytowano eklektycznie materiał etnograficzny, by nadać własnym poglądom pozór dowodu' [J. F. Thiel 1984 s. 19].

Informację o aktualnych tendencjach i przemianach w badaniach w ramach antropologii (etnologii) religii podaje hasło J. A. Boona [1987]. Hasło J. A. Boona [1987] nie wymienia jednak Hultkrantza. 9 „Etnoreligioznawca nie pyta, ani jak prawdziwa jest pewna religia, ani nie zestawia jej hierarchicznynuschemacie z innymi religiami" [J. F. Thiel 1984 s. 16].

NAUKA WOBEC RELIGII

88

m orfologiczno-typologicznym "

[A.

H ultkrantz

1974

s.

378],

ustalając

stałe

elem enty, tzn. struktury badanych zjaw isk religijnych. W w

badaniach

zależności

(określanych

etnoreligioznaw czych

od

potrzeby

przez

nacisk

na

badań swej

bezpośredni

terenow ych

źródła

gdyż

w idzeniem

oryginalnej pisane,

w szystkich

H ultkrantza

antroporeligioznaw cze), zaw ężającym

z

i

tylko

religii. kontakt

w

H ultkrantza,

dostępnych

m etod

zbiorczo

jak o

p odejście

p lu ralisty czn e

członkam i

nie

archiw ach

i

etnologicznych

kultury

relig ii

b ib lio tek ach

w

przed

szczególny

społeczności

etnolog

lub

u strzeże

kładzie

Poniew aż

istn ieją,

korzystać

etnoreligioznaw cze

badanej

uczestniczącej.

praw ie

grom adzone

zdaniem

E tnoreligioznaw stw o z

obserw acji

postaci

należy,

w

pierw otne

w

s ię g n ą ć

po

m usi postaci

np.

dane

zebrane

Christiana

i

przebyw aniu na

problem y,

now ych. giam i

przez

każdem u

porów naniach

apologetyczne,

um ykają w łasnego

w -

co

ale

m isjonarze

zostaje

się

zaw ierać dzięki

pobieżnych

badaczy,

którzy

[D.

re li­

jednej

punktu

nad

w idzenia

przy

jak im

T erm inem N ajszerzej badań

relig ii

unika

apriorycznego nistyczny opow iada

Thiel

w artościow ania

oraz

projektow ania

dróg

determ inizm , się

F.

za

dzielący

rów norzędnym

1984 nie

s.

opartego

rozw oju

relig ie

16

na

na

religii.

niższe

traktow aniem

n.].

i

W spółczesna

etnologia

em pirycznym

m ateriale

O drzucając

ew olucjo-

w yższe,

w szystkich

gorsze relig ii,

i co

lepsze, m oże

je d n ak z kolei prow adzić do relatyw izującego w idzenia k u ltu r i religii.

je s t

je d n ak

sposobów

273]. je s t

H asłow o rodzajem

podobnie

rozum ienia

Term inem

m ają ze

fenom enologii

„fenom enologia

nad

technikę P.

D.

i

tym

używ a

się

go

teo lo g ii

[N.

Sm art

ja k

dla

rów nież

religii"

posłużył

się

feno­ „w ielu

lub

nic"

podkreślenia,

1973

u tru d n ia

się

w spólnego

np.

relig ii

o kreślenia

u praw iania

posługuje

sobą bardzo mało

der M.

ten

religią.

C hantepie de la określa

s.

19].

istn ien ie

że

P odanie

w iele

C hantepie naukę

de

E liade)

dyscyplinę

M.

(M.

m oże

S aussaye'a

dziedzinę

E liade,

J.

nad

fenom enam i

on

oznaczać:

typologicznego

relig io lo g iczn ą,

w yróżnioną

Leeuw ,

la

i

do

G.

kładącą

b adania

w

jej

podw aliny ram ach

w pływ em

filozoficznej teo lo g iczn ą

badania

nad

etap

całość lub (od

H ultkrantza);

pod­

w szystkie

relig ią

nauki

(np.

o

G.

van

pozostające

pod

O tto, van der Leeuw ,

fenom enologicznej;

w stępny

lub

m etodę

religioznaw stw a

częściow ym (R.

m etody lub

pod

raz

relig ijn y ch

zjaw isk i A.

po

G. H egla).

relig ijn y m i w yróżnioną

b adania W idengrena

W aardenburg);

Scheler, P. R icoeur) lub

filozoficzną,

praw dopodobnie

Saussaye (w naw iązaniu do

b adania

S pecyficznie

p orów naw czego1

staw ow ą relig ii;

term in

w yraźnym

W jaki sposób w europejskim systemie pojęciowym uczynić zrozumiałe instytucje należące do kultury pierwotnej, rozważa np. P. Winch [1992], filozof i metodolog nauk społecznych.

s. nie

pierw szy (1887) P. D.

de fa c to

[J.

1987

Tyle

w ieloznaczny,

fenom enologów .

chyba

defin icji

być, albo ja k opisują je teolodzy, natom iast relig ia pierw otna tak, ja k je st ona przeżyw ana"

ilu

je s t

typów.

takich pow inno

A llen

religii"

o religii.

relig ii,

religioznaw stw o

-

takim ,

nauk

te re­

chrześcijańskiego

przedstaw ione

m enologii

badań

badań

bow iem

innych

interpretatio spojrzeniem

do

„N ajczęściej

„fenom enologia

ceni sobie

w ieloletniem u

w yostrzonym

porów naw czych

etnoreligioznaw cy 10.

chrześcijaństw o

praw da

dokonującym

celach zw ykle

[1974 p. 22]

one

odznaczaj ą

badaczom

w prow adzania

pierw otnym i

M ogą

badanych ludów

które

Pokusa

zagraża

m isjonarzy.

m om enty w śród

Term in

etnologów H ultkrantz

Fenomenologia religii

relacji

podróżników , m isjonarzy, urzędników kolonialnych itp. W odróżnieniu od niektórych

•

trak cie

także

teo lo g ii

(F.

w prost S ch leier­

m acher, P. T illich, E. F arley) [D. A llen 1987 s. 273]. N iekiedy

jak o

synonim u

logia religii". Inni [G.

„fenom enologii

religii"

używ a

się

term inu

L anczkow ski 1986 s. 64] uw ażają, że są to

„typo­

dw ie różne

dyscypliny: zadaniem fenom enologii relig ii je s t zrozum ienie i ujęcie istoty

1„Z powodu swej porównawczej metody fenomenologię religii nazywa się często ^porównawczym religioznawstwem», które to określenie rozciąga się nierzadko na całą dziedzinę religioznawstwa; taki uzus językowy zachował się w angielskim «comparative religion»" for Lanczkowski 1978 s. 13].

178

NAUKA WOBEC RELIGII

religii, który m ienie i

natom iast nie i

typologii

istnieje

relig ii

w praw dzie

uporządkow anie

chronologicznej

w

-

skonstruow anie

em pirycznym

zjaw isk

FENOMENOLOGIA RELIGII

em pirycznych

przynależności)

w

„idealnego

św iecie,

lecz

(niezależnie

aspekcie

typu"

relig ii,

czkow ski

zro zu ­

0d F.

pozw ala na od

geograficznej

zew nętrznych i

(głów nie)

dyskusj ach

nad

m etodologicznym

statusem

fenom enologii

relig ii

o dróż­

nia się2 - często nierozłącznie - m. in. następujące jej ty p y 3: -

em piryczna,

filozoficzna

(M.

Scheler)

i

teo lo g iczn a

fenom enologia

relig ii

relig ii jako

nauka

deskryptyw na

E liadego

istotę,

sens

i /S trukturę

(em piryczna)

relig ii,

rozp ad ająca

się na

opisow ą,

relig ii,

która

ogranicza

się

do

logia

stała

relig ii

phenom en ology), która zm ierza szego sensu zjaw isk religijnych; typologiczna

fenom enologia

do

u jęcia

i

{h erm eneutical

relig ii

teoretycznego

w yjaśnienia

głęb­

(typological

p h en o m en o lo g y),

która

fenom enologią w idzenie

co m parative

religion6 (U.

W idengren);

jako

B ianchi,

podejście

M.

opisow e

p h en o m en o lo g y)5, zb liżona

D havam ony, i

F.

H eiler,

porów naw cze

N.

Sm art,

zajm uje ona

do G.

m iejsce

pośrednie m iędzy h isto rią i filozofią religii; - fenom enologia na

herm eneutyczne

w

Stanach

(herm en eu tica l

herm eneutyczna w ydobyw anie

Zjednoczonych;

m iędzykulturow ych

i

sensu zj aw isk

dąży

porów naw czych

do teo rii

p h en o m en o lo g y), religijnych;

interp retacji

(cross-cultural

and

nastaw iona

upraw iana m.

in.

odpow iedniej

dla

co m p a ra tive

stu d y )

badań nad zjaw iskam i religijnym i; szeroko

pojętej

fenom enologii

relig ii

dostrzega

i

XX

w pływ ow ą

po­

historyczno-po-

zdaniem

połow ie

upraw ianą

Sóderblom a G oldam m era,

fenom enologów w ieku

fenom eno­

dziedziną

głów nie

badań

przez

re li­

N iem ców ,

na

relig ią [F.

s.

212].

pojaw iło

na

(E.

i

i nie

P ierw szą

i

z

z

koncepcję

psychologów

doceniali

którzy

przew ażnie

w raz

ew olucjonistyczne

D urkheim )

którzy

się

dziew iętnastow ieczne

genetyczne

o rientalistów ,

obszaru

1984

in.

teologów ,

izolacjonizm

relig ii

m.

socjologów

p odejście

w ybranego

W haling

do

reakcja

jed n o stro n n ie

redukcjonizm

niech rześcijań sk ich ,

w yłącznie

p odejście

jak o

w artości

interesow ali

się

literackiego

punktu

fenom enologii

relig ii

zarysow ał w spom niany P. D. C hantepie de la Saussaye. R ozw inięcie

najlepiej

fenom enologii

dziełem

dostrzec

rozum ienie

G.

H usserla. u

van

ludów U żyw ał

talnej,

kierow anej

in tu icją

G odził

się

ją

(w pływ dania der

określanie

fenom enologiczną

m etody

je s t M.

L eeuw a

w

W ebera). i

w

Leeuw a,

dyscyplinę

religiolo-

naw iązującego

bardziej

W.

i

m etody

bardzo

szerokim

zjaw isk

na

Isto tn a za

rozum ienie

K rytyka

m etody

rozum ieniem

sensie.

zarzuca

założeniach

istotę

zachow ały

jak o

psychologiczną,

relig ijn y ch

F enom enologiczne się

poniew aż

p sychologii

bezpośrednim

swej

do

ew olucjonizm u!), że

„prym ityw nych",

egzegetyczne.

opieranie

autonom iczną

duchu

św iadom ie

k lasy fik acja

h istoryczne

der

U w aża on (w

religii. na

relig ii

„pierw otne" eksperym en­

zjaw isk chociaż dla

Dilrelig ii

religijnych. sam

nazyw ał

fenom enologicznej

pom ocą

idealnych

pow inny

w yprzedzać

fenom enologii

teologicznych

typów

i

relig ii

b a­ van

filozoficznych,

psychologizow anie i zaniedbyw anie kulturow ego k ontekstu badanych zjaw isk.

- fenom enologia relig ii w „now ym stylu" (J. W aardenburg). P oczątki

H usserla

norm atyw ne

pologii; (historical

i N.

biegnie

fenom enologicznego

pom ijających

europejską,

Otto

dotychczasow ych

pierw szej

prężną

fenom enologizujące

relig ii,

giczną j est

relig ii

W

rozw ojow a

J. W acha, K.

pow stania z

relig ii,

najbardziej

dyscypliną

E.

Freud),

theya niż E. fenom enologia

H eilera,

podstaw

istotne.

h istoryzujące,

u stala typow e zjaw iska relig ijn e4; rozw ija się głów nie w k rajach skandy­ naw skich (A. H ultkrantz) pod w pływ em im pulsów ze strony etnologii i an tro ­ - historyczna

U

b adania

linia

van der Leeuw a, R.

niezadow olenie

niej

się

Jest

w spółczesnych je j

H olendrów i S kandynaw ów 7, dziś rów nież w Stanach Zjednoczonych.

w idzenia relig ii

dla

G.

innych.

co

-

fenom enologia

czasach

leży

sposobów

religij

(herm eneutyczna)

w ielu

w relig ii to,

(S.

-

i

relig ii

tendencje

fenom enologia

W

G. W idengrena, F.

rów naw czych

opisu i prostej system atyzacji zjaw isk religijnych; interpretująca

do

S pecyficznie

- klasyczna (tradycyjna) fenom enologia interpretu jącą i typologiczną; -

b adająca

17].

K ristensena,

gioznaw czych.

(F. H eiler) oraz ich kom binacje; - (w ąsko) fenom enologia zjaw isk religijnych;

Pvt.

s.

S chleierm achera poprzez

do W. B. dejścia

w ew nętrznych w łaściw ości. W

1978

179

się

w

czu, w ym ieniając m. in. T om asza z A kw inu S u m m a contra gentiles [G. Lan-

~ 2 H. Zinser [1988 s. 306 n.]; D. Allen [1987 s. 276 n.]; U. King [1984 s. 88 n.]. 3 Niekiedy chodzi tylko o inne określenia podobnych ujęć. 4 Przed F. Heilerem metodą typologiczną posługiwał się N. Sóderblom. 5 To, że pojęcie „historyczna fenomenologia religii" nie stanowi contradictio in adiecto, usiłuje pokazać U. Bianchi [1980 s. 17 n.]. W Polsce T. Dajczer uważa, że uprawia historyczną fenomenologię religii.

średniow ie­

P odejście

p sychologistyczne

w idoczne

je s t

rów nież

u

R.

O tto,

drugiego

najbardziej w pływ ow ego fenom enologa relig ii XX w ieku . Interesow ał się

7 D. Allen [1987] zalicza do najbardziej wpływowych fenomenologów religii R. Otto, G. van der Leeuwa, W. B. Kristensena, F. Heilera, C. J. Bleekera, M. Eliadego. 8 Książka R. Otto Świętość (Breslau 1917; tł. B. Kupis, Warszawa 1968) miała w krótkim czasie 30 wydań, a główne jej kategorie: sacrum, numinosum, fascinosum, tremendum zyskały Popularność także poza granicami religioznawstwa.

NAUKA WOBEC RELIGII

180 głów nie,

ja k

ująć

dologicznie zarów no

naukow o

opracow ać

istotę

przedm iotow ej

(j est

nią

kategoria

sacrum ),

przeczucie

św iętości,

sensus

człow ieka.

P rzeczucie

ale

religijnej.

dopiero

kategorie i

K ategoria

(św iętość

m etodzie

i

j ako

to taln ie i

fakt

św iętości)

zarzu ca

św iętości

rów nież

charakter

dziedziny

K rytyka

innych (jest

m om enty

racjonalne,

których

religijny.

na

potraktow anie

w yodrębnionym

fenom enologii

O bie

przedm iocie i

zabarw iona

relig ii

charakter

w łasnych

oraz

np.

trzy

je st

historię

swej

relig ii,

o

tyle, i

pod

ludźm i

on

religijnym i,

w

na

je st

porów naw czych9. o

ile

służy

w pływ em

i socjologia relig ii nie w ystarczają do

dla

nauki

relig ijn y ch

nym

i w

logicznie

osobistym

jako

nich

tego,

fenom enologa

logicznym

św iadectw ie relig ii

osoby

polega

socjologia

i filozoficznym

dośw iadczenie ekspresji.

i

w stępnego

relig ijn e,

dla

relig ii,

problem om a

R eligioznaw stw o,

w ierzącej. na

sami

W edług

jako

Z adanie

do

W acha,

uniw ersalnego

badań

pośw ięcił nad

(za

autonom iczna

relig ią,

są

teleo-

system atyczna,

zm ierza

do herm eneutycznego i typologicznego rozum ienia badanych zjaw isk.

je s t i

i

zaczyna

objaw ienia i

je s t

M.

do

głów nie

dalej

m ożliw e

tylko

sposoby

sensów

tekstu,

tek stu

do

sym bolam i re li­

redukow ać dzięki

Tekst

istoty

dw a

roszczeniach

się

m itycznym .

H eideggera

dotarcie

Łącząc

na

w

XX

fenom enologii

w ieku

i jej

konieczności

m etodologicznych.

chicagow ski

program

biegły

jakościam i.

jeg o

ekspresjom

religijny

częściow o

zastosow ań

w

p rzestrzeg an ia

je s t

b ez­

niezależnie

naukach

p o stacią

herm eneutyki

religioznaw czej

relig ii

chce

ona

„w

zjaw isk

łączyć

now ym

stylu"

relig ijn y ch

zasadne

w yniki

i

troskę

tradycyjnej

o

w

tych

fenom enologii

(neofenom enologia

dzieląc

od

społecznych,

przyjm ow anych

W spółczesną

(M.

ich

re ­

E liade,

w iedzy, oraz

religii).

R espek­

adekw atne

fenom enologii

Szczególne M.

(„obecności in.

najnow szych

na

325].

przez

całym

on

naukow e,

zasadniczego

na

m aw iać,

że

rew olucyjne

zn aczenia

św iętości

i

tro p i

globie i

Eliadego się

sa cru m

dziejach

relig ijn y ch

przypisuje

pow ołanie

Zw ykł

cJonizm em ,

idei

um ieszczenie

znaczenie, ja k ie

wynalazki idei

w

historykow i

ducha")

Na

bardziej s-

m iejsce

E liadem u,

relig ii

w

ujęcie,

z

o siąg ­

niż

najw iększym przem iany dla

podejście

obecność

sa cru m

całego

jeg o

dziejach

D urkheim a

osiągnięciem

społeczne, ludzkiego

różnorodnych jeg o

B olle

w ieku

pow tórne

życia.

B ronk pozw ala

i p ro fa n u m , 1984

nie

z

przejaw ach:

są

odkrycie

W ychodząc

herm eneutyczno-porów naw cze w

sacrum

[A.

[K.

XX

lecz

przypada

relig ii

sa cru m

m iędzy

E.

relig ii śladów

fenom enologów

on dystynkcji Otto

badaczow i

całych

w śród

R.

łącząc

fenom enologii i

tych miej scach, czasach, pism ach i słow ach, kulcie 9 Fenomenologia opisowa jest „metodą ujawniania i wywoływania znaczenia religijnych wierzeń i praktyk z punktu widzenia tych, którzy biorą w nich udział" [N. Smart 1973 s. 110]-

pom ocą

nięciam i najnow szej m etodologii (A. H ultkrantz, J. W aardenburg).

to.

jego

tzw.

sw oistość

re li­

w yjścia je s t

rygorów

tując

badacza

form am i

relig ii

p o dkreślaniu

fenom enologia

1988a].

m etodo­

dającym i

za

J. M. K itagaw a), lokujący b adania nad relig ią w całości ludzkiej

abs-

uw agi

punktem

D iltheyem ) nauka

re lig ij­

nie

sym bolicznym

fenom enologii

ligii je s t

deus

m iędzy

w iele

D zieje

subiektyw ­

zorientow anej

napięcia

który

fenom enolo­

w yjścia

punkcie

relig ijn y ch ,

p o średnią ekspresją św iadom ości w ierzącego.

naukach

co

w

się

religijnego

ję zy k u

gene­

tekście

badaniu

J.

dane relig ijn e

dotarcia

człow ieka w

i

B adanie życia

zaw arta w

religijnym

zajm uje

cele:

których

ukrytych

się

trzy w

religii.

p oszukującą

Ri-

niezależność

m ają

H usserla

o pierającą

P.

objaw ienia,

relig ii

ontologią

i

fenom enologię

ostatniej

treści

w pływ em

fenom enologii ona

Schelera

relig ią

aktów

przyjęcie

podejrzenia,

pierw otnym i,

filozoficznej

psychologia

w ew nątrz

jak o

Z rozum ienie

pod

in terp retacji,

fenom enolog

gijnym i,

na

in.

tej nad

postaci

oraz

się

się

herm eneutykę

herm eneutykę

przy

osobiście.

H usserla,

dostarcza od

w arunku

conditus i deus revelatus. Rów nież gii,

oraz

m.

kończy

chociaż

Porów nyw anie

fenom enologii

Praw da relig ijn a je s t bow iem

fenom enologii

interpretacji:

różnych

M.

(„konkretną")

b adania

człow iekow i,

herm eneutycznej

dlatego

rozw oju

w ym aga przeżyć

celem i

boskie,

przygotow uje

p rze­

Podobnie F. H eiler dom aga się od badacza relig ii introspekcji oraz

w ym iaru religii.

relig ii,

co

pozostającego

relig ii

gia religii. nego

R icoeura

o

duchow ego w łasnych

D la

relig ii

em piryczną

F enom enologiczne się

w

typologię

w yjaśnienia faktu religii.

rozum ienia, którego

relig ijn ą

opisow ą,

rozum ieniu

ona

uw ażali

Z naczenie

ogólnej

lub

nauką

w ielu

lecz

sym bolikę

ram ach

fenom enologię

czym je s t

cechuje

religioznaw czych.

w rażliw ości

relig ii

badań

zaangażow anie

badań

W yróżnia

w ierze

pozostaj ącego

byli

potrzebę

F enom enologia

użyteczne o

tylko

w arunek

i

norm atyw nych

m ów ią

B ergera,

nie

K ristensen.

religii.

do

ralizow anie G.

B.

dyscypliny:

ciw ieństw ie

teologiczne

niezbędny

religijnych

W.

filozofię

w ierzący

w prost

którzy

za

przeżyć

podkreślał relig ii

religii,

relig ijn ą

człow iek

fenom enologia

odróżniał

tego,

m anifestuje

181

(„istotow ej"), przypisyw ał

religii.

istoty

w ierzyć.

ma

który

filozoficznej

u stalenie

praw dy,

niekiedy

fenom enologów postaw ę

od

psychologii

boskość

apologetyczno-teologiczny. P roreligij ne,

relig ii od

zabarw ienie

Scheler,

człow ieka

że aprioryczna

jeg o

F ilozoficzne coeura.

przez

pozw alają

O tto,

nadaje

życia

w rodzone

dośw iadczenia

rzeczyw iście

o

m eto­

sfer

nim

p osiadania

obejm uje

jej

przeczucie

kategoria

od

tak

spraw iedliw ość

stronie religijnego

w yjaśnia

św iętości

C hciał

oddaw ała

różna

nu m in is)

nadają

religii.

by

podm iotow ej

autonom icznej

badania.

teologicznie

relig ii,

ja k

św iętości

pozaracjonalne

religioznaw stw a

praw dziw ość

fenom enologię

aprioryczna

w iedzy

i

FENOMENOLOGIA RELIGII

od

antyredukw

św ię­

i ofierze, m icie i m istyce.

H arm onizuje w swej „kreatyw nej herm eneutyce" b adania specjalistyczne z

FENOMENOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

182 uogólniającą

ich

w prow adził giosus,

do

w izją,

w ybiegającą

religioznaw stw a

religia

archaiczna

poza

szereg

i

„czyste"

now ych

dane

em piryczne.

term inów

kosm iczna,

i

E liade

(hom o

pojęć

h ierofania, archetyp,

reli-

sym bolika

relig ii

w

now ym

(« n ew

stylu

style»

p henom enological

O -*

A.

H ultkrantza, z

św iadom ym

sw ych

1984

s.

kaniem

105

N ow a

postaci

bada

logicznym

i

różniąc

przedm iotem

które

now ym i

fenom enologię

celem rzących,

danym i

tylko

w yników .

w

taki

suje

ślady

w alor

ile

do

pojęciach

fenom enologii, zn aczenia

relig ijn e

m entalne

w

swych

quasi-religiam i

które

św iata

rezygnuje z

każdego

(religious

Z ajm uje

przez

relig ii

trad y ­ nie

od­

sposób

hipotetyczny

m arzeń

(odchodząc

od

spraw ia,

że

i różnorodność jej

sposobów

charakterystyka

m ożliw a

od

konkretnych

zbudow anie

zaprojektow anie heurystycznie styczne

uw arunkow ań

(odtw orzenie)

teo rety czn ie

interesującej

now e horyzonty

zadania

-

m orfologii

ogólnej

w badaniach

całościow ej

in terp retacji

apodyktyzm u

i

zjaw iska

h u m a n expressions,

Swym w ynikom fenom enologii

p rzy p i­

H usserla),

(typów ) tylko

za

fenom enologii cenę

pew nych

relig ii

relig ii,

Przez

oraz

w

relig ijn y ch ; otw ierającej

swe

m aksym ali-

intuicyjnego

u jęcia

fenom enów relig ijn y ch w tym , co dla nich istotne - fenom enologia relig ii je st najbardziej się

[F.

opis

filo zo ficzn a

W haling

rozlicznych

sytuację

1984

zjaw isk

spośród

nauk

s.

następujące

212]

religioznaw czych.

w ierzącego,

relig ijn y ch ;

etapy

sacrum ;

m an ifestacji/h iero fan ii

człow ieka

ujęcia

dzięki

budow anie

O dpow iednio

b adania

em patyczne

którem u

dochodzi

ty p o lo g ii

odróżnia

fenom enologicznego:

zjaw isk

w czuw anie do

się

w

rozum iejącego

relig ijn y ch

przez

synchroniczne i d iachroniczne porów nyw anie ich m iędzy sobą. M aksym alistycznie rozum iana fenom enologia relig ii chce być nauką: - autonom iczną, m etodzie

dzięki

badania:

odrębnem u

rozum ieniu,

(sa cru m )

przedm iotow i

in terp retacji,

intuicyjnem u

oraz

w glądow i,

sw oistej braniu

w

naw ias itp.;

autonom ia nie oznacza, że fenom enologia relig ii nie m oże czerpać

z

innych

w yników

- porów naw czą, relig ijn e

nauk

szczegółow ych,

je d n ak

ich

bez

nie

p o p rzestającą

porów nującą czasow ego

lub

na

h istorycznych

synchronicznie geograficznego

i

dane

nie

w noszą

w iele

opisach

zj aw isk

re li­

diachronicznie

uprzyw ilejow yw ania

zjaw iska której ś

z

religii; - em piryczną, podejściom

przeciw staw iającą

norm atyw nym

w ieszenie, w zięcie, ja k W szelkich

relig ii

różnych

struktury

te o rii

relig ii

gijnych, lecz w yjaśniająca, in terp retu jąca i rozum iejąca;

fakty

(pozornie) i

nad religią.

- system atyczną,

relig ijn e

w

istoty

je s t u zy ­

oglądow i;

ty p o lo g ii zjaw isk

relig ii,

em piryczność

rozum iejącem u

i

now ego w fenom enologiczne ujęcie istoty religii;

o

różne

szczegółów

-

tyle

nauki

badaniom ich

(podobieństw )

o

i aspiracji.

je s t

struktur

swym

bogactw ie

ejdetycznem u,

rozum ienia,

bada

upraw iania

sam ych

w

procesem

gdyż w ym agają one spraw dzania za pom ocą now ych badań em pirycznych. W ielość

całościow em u,

tych

staw iali

relig ijn y ch

n iek ie­

m ają one dla ludzi, tzn. jako

ludzkich problem ów ,

relig ii

zjaw isk

w ierzącego,

zagw arantow ać

holisty czn ie,

dzięki

opis

dla

integralnej

m ożna

Fenom enologow ie

zjaw iskach relig ijn y ch , niezależnie od m iejsca i czasu w ystępow ania; ujęcie

m ea ­

(religious

dziejach".

fenom enologia i

badania"

św iaty

pom ijanym i

i znaczeniem

zrozum ienia

ich

i uczuciach,

relig ijn e

jak o

d o cie­

rozum ieniem

i

k lasyczna

relig ii,

P ostępując

w aspekcie znaczenia, ja k ie sw oiste

O

sposoby

ogólnym

są

dla badacza

King

sensów podm iotow ych, tj. takich, jak im i one są dla sam ych w ie­

gdyż

skiw anych

religii.

znaczeniem

[U.

religioznaw stw a,

oraz

ona

w ytw orzył

czy

w

porów naw czo-m orfologiczno-typo-

herm eneutycznej

człow iek

-

krytycznym ,

jesf~ „sy stem aty czn y m częścią

rytuały

religiosity)

fenom enologii

poszukiw anie

od

religiam i

pom iędzy

nowej

i

Jej

universes),

rów nież

samym

aspekcie

tym

m e n ta l

dy

w

się

(h u m a n

m iędzy

tym

relig ijn y ch

in tu ic ji10.

cyjną

i

lecz

- bardziej

fundam entalistycznym

relig ii

tkw iącej w

religijność

różniała

fenom enologia

podejściem ,

relig ii

mniej

D ysponuje

nings),

rów nież

stąd

378].

rodzaju

się

i

relig ii

s.

oryginalnym

fenom enologią

przedstaw ienia

1974

i logiki

natom iast,

całkow icie

klasyfikuj e

relig ijn e

H ultkrantz

religijnego

je s t

m ożliw ości

n.].

różnych

m etodycznie

nie

dotychczasow ą

O tto).

pow iązań

ogóle;

porów naniu

[A.

i

R.

usystem atyzow any

- n iezależnie

research), tak ja k je s t ona prezentow ana m. in. przez J. W aardenburga [19911 i

cele:

dostrzeżenie

„środka"), w zbogacając istotnie rozum ienie sacrum , m itu i symbolu. F enom enologia

Leeuw ,

183

sądów

i

się

filozoficznym ,

w artościującym ;

obiektyw ność

się tu pow iada, w naw ias

w artościujących

oraz

apriorycznym

głów nie

ma

spekulacjom , zapew niać

za­

(epoche) w punkcie w yjścia subiektyw nych

presupozycji

na tem at relig ii, em patyczne „w czuw anie się" w sytuację i w ypow iedzi

u p ro ­

szczeń12 w odniesieniu głów nie do jej klasycznej p o sta c i13 (G. van der

10 „Badacz nie potrzebuje żadnego rodzaju intuicji; wystarczy, że będzie mial ogólne rozumienie świata religijnego i wewnętrznej logiki religijnych pojęć i uczuć" [I. S. Gilhus 1980 s. 30]. " Już M. Weber określa! społeczeństwa jako „systemy znaczeniowe". Z podobnym podejściem spotykamy się u E. E. Evansa-Pritcharda, E. Cassirera, S. Lang i C. Levi-Straussa12Nie ma żadnego ogólnego opracowania fenomenologii religii [D. Allen 1987 s. 284].

\

13 Fenomenologia religii „określa siebie jako dyscyplinę porównawczą, systematyczną, “npiryczną, historyczną, opisową; chce być antyredukcyjna i autonomiczna; operuje nlozoficzno-fenomenologicznymi kategoriami intencjonalności i epoche; kładzie nacisk na empatię, sympatyczne rozumienie i religijne zaangażowanie; chce dostarczyć wglądu w istotne struktury i znaczenia!' [D. Allen 1987 s. 279].

NAUKA WOBEC RELIGII

184 człow ieka

w ierzącego,

uw ażne

traktow anie

FENOMENOLOGIA RELIGII

tego,

co

m ów i

on

na

serio

-

obiektyw nie

tem at

swej

w iary; -

j ako

trak tu jącą

relig ijn e,

racj onalistycznego

na

badającą

przekładu

sensy

zjaw isk

re lig ijn e 14

relig ijn y ch

na

-

zjaw iska

bez

rozm yw ającego

w ym iar

psychologiczny,

socjologiczny lub historyczny; fundam entalną,

kreującą

typy,

oraz

istotę

relig ii,

uniw ersalne

dostarczającą

jej

struktury

ogólną

teorię

uniw ersalne (p a ttern s) re lig ii15,

struktury i

i

zapew niającą

religiologicznych

(zgodnie

archetypy

gdy

inne

zjaw isk

nauki

re li­

w

z

obliczu

postępującej

H usserlow skim

sp ecjalizacji

program em

kład zen ia

nauk

podstaw )

teoretyczne podstaw y i w spólną term inologię pozostałym naukom o re lig ii16. F enom enologiczne w szystkim w pływ

na

sanctus), 1987],

przedm iotu

dalszy

rozw ój

się

do

i

najczęściej

fenom enolodzy

zjaw iskiem

su i generis,

k ategoria bezosobow a przez U

N.

R.

religii dającym

pierw otną,

której

fenom enologii siła O tto,

przez

religii N.

fragm ent

Sóderblom a

pojęcie

autonom icznego,

religioznaw czych

ma

swe

fenom enologia

je d n i

skrajnie

radykalnie

Sprzeciw iając

się

zjaw isk

badaniu

sp ecjalizacji

relig ijn y ch ,

relig ii

w idzieli

odm aw iali

w ąskiej

głów nie

relig ii

do

będą się nie

dzięki

sa c ru m

że

odróżnić

m ożna

ściśle

Sóderblom a, ma

od

charakter

podkreśleniu

Ta

różnie, przez

To

uniw ersalnym

historycznych

tre m en d u m bardziej

Colpe

W prow adzenie

in.

zdefiniow ać.

św iadom ości

(ayioc,

[C.

o n ty czn y ch 17.

relig ia je s t

pojm ow ana

m iste riu m

ludzkiej

Otto. m.

znaczący

św iętości dzieje

k ategorii

ostro

zresztą

R.

służyło

innych

pow tarzać,

je s t

struktury

P ojęcie

centralna jak o

np.

E liadego.

irracjonalny

niż

u

E. D urkheim a i mniej filozoficzny niż u R. Otto.

dotyczą relig ii

relig io lo g iczn y ch ja k

rów nież

czy

uw ażać ją

dziedzinę m iędzy

jej i

była

w

niej

w szelkiej

akcentując

po staw iła

ona

„nauki

nauką

zapożyczeń

przedm iotem

w ielu

uosobienie badań

nad

w artości

potrzebę

poznaw czej.

ogólnej

orientacji

w iele

ciekaw ych

heurystycznie

nie

s.

ściśle

sobie

zdaj ą

„fenom enologię"

lub

religii"

sw oistą,

lub

geografii

13 n.].

Jest

relig ii,

i

D la

oznacza

w ysoce obok

Dyskusj e, osobną

term in o lo ­

spraw ę

rozum iejącego

religioznaw stw a,

s.

podobieństw

dzisiaj

z

R. jak o

uw aża

ona w edług

rzeczy: m etodę

psychologii

fenom enologię

niego

Zwi

synonim

dw ie

relig ii,

różnic J.

w yspecjalizow aną h isto rii

nauk

teologiczną),

czy też

293],

„fenom enologia

relig ii

czy

relig io lo g iczn y ch M imo

statusu

w śród

teo rii religii.

filozoficzną.

opisow e

[1978

ogólnej

fenom enologią

dziedzinę

socjologii

G. L anczkow ski

filo zo ficzn ą

do

zakończone. lepiej

m iejsca18

i

opisow ej", term in Za

epistem ologicznego

m etod),

m etodę badań są

relig ii

i

i

szczegółow ą,

religioznaw cy

[1984

celu

dochodzenia

szczególną

fenom enologią

filozoficzną.

relig ii

z samej swej natury

nauką em piryczną, w odróżnieniu od norm atyw nej filozofii religii. D yskusje się

nad

cyklicznie.

gółow o,

m etodologicznym K rytykuje

rów nież

logii

filozoficznej. starają

się

W iele

skojarzeń

„religioznaw stw o się,

że

obecnie

kryzys,

odrzuca

się

użyteczność

ją

zarzutów now sze

dotyczących

na

w iele

a prow adzone

in terp retu jącą

(w

dyskusje

się w jeg o

odm iany.

w iele

krytyka

szcze­

fenom eno­

fenom enologii „fenom enologia in.

określenia,

od

fenom enologię

G lobalna

pojaw iają

m iejsce, m.

inne

dla np.

„h isto ry czn eg o ")19.

fenom enologia

nie w noszą

(herm eneutyczną) jej

term in

filozoficzną, odróżnieniu

adresem

klasycznej

Poniew aż

kierunków

relig ii

ogólnikow o) lub

w ysuw anym i pod

podejścia.

fenom enologią

system atyczne"

typologicznej

fenom enologii (niekiedy

i m ylący, proponuje

z

ro zb ita

statusem ogólnie

z zarzutam i

uchylić

religii" je s t w ieloznaczny u niknięcia

się

w zw iązku

relig ii

U w aża

14 „Pierwszorzędnym przedmiotem naszego zainteresowania nie jest bowiem funkcjonowanie religii, lecz religijne znaczenie, poprzez które ludzie interpretują samych siebie i świat, w którym żyją" [J. S. Jensen 1990 s. 67]. 15 Fenomenologia religii „chce nie tylko ująć i zrozumieć istotę poszczególnych zjawisk religijnych, lecz ich całość, i w ten sposób ująć ostatecznie samą religię w jednym pojęciu, pod -które podciąga jej różnorodne historyczne przejawy" [G. Lanczkowski 1978 s. 13]. 16 Podejmowanie namysłu nad podstawami nauk religioznawczych zdradza Kantowską proweniencję fenomenologii religii [U. King 1984 s. 104]. 17 „Moim zdaniem socjolodzy mogą badać religię w relacji do społeczeństwa, a psycholodzy w relacji do poszczególnych ludzi, jednak badanie religii jako takiej, czy to jako badania szczegółowe, czy też ogólne, pozostaje sprawą fenomenologii religii" [J. S. Jensen 1990 s. 65]. \

je s t

(m etody)

relig io lo g iczn ą,

postępow anie relig ii,

(czy za

m etodologicznego

(przedm iotu,

sposobu

W erblow sky'ego

postaci

et fa sc in o su m M.

K ontrow ersje fenom enologii

gicznych w spólnego

w yw arło

w cześniejsze

religioznaw czych

nieredukow alności

daną

jak o

religiologicznych.

popularne

badań

autonom ii

relig ij,

nauk

je d n ak

sa cru m

pojęcia

badań

p ro fa n u m ,

przeciw staw iane stało

sa c ru m

rozum ienie

religiom

dyskusji:

inni

przy

praw a,

gioznaw cze pozostają przy w ąskich ujęciach specjalistycznych; integrującą,

relig ią,

pow stania

problem ów , chociaż nie p o trafiła podać ich rozw iązań.

ustalającą

idealne

religijnych -

chw ili

gw ałtow nych

antyredukcjonistyczną,

religijne

-

Od

185

relig ii

przeżyw a

now ego.

N iekiedy

relig ii,

akceptując

fenom enologii

relig ii

uie dostrzega jej w ielkiego w kładu w b adania nad relig ią, m. in. przez

18 Na przykład cytowany często F. Whaling [1984] nie umieszcza fenomenologii religii wśród nauk społecznych (social sciences), lecz humanistycznych (the humanities). 19 „Ze swej strony nie wierzę, by fenomenologia Husserla miała jakieś większe teoretyczne 1 praktyczne znaczenie dla fenomenologii religii. Nie jestem nawet przekonany, czy fenomenologia religii» jest jeszcze dzisiaj użytecznym terminem" IE. I Sharne 10QO « AAńi

FENOMENOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

186 postaw ienie N ie

wydaj e

od

innych

pytań

ignorow anych

się,

by

nauk

em piryczne,

nie

przez

sytuacja

hum anistycznych w noszą

inne

kierunki

m etodologiczna

w iele

i

[D.

A llen

fenom enologii

społecznych:

interesującego,

z

je ż e li

chw ilą

1987

s.

relig ii chcą

kiedy

284].

odbiegała być

ściśle

przechodzą

do

teoretyczne

(deskrypcjonizm 20)

i

m ała

dbałość

(nieprecyzyjność)

kluczow ych

k ategorii

relig ii

czy

czysto

relig ii

stąd

w ielu

fenom enologów

fenom enologiczną

m etafizyki

m enolodzy

m iotu, do

o rygory m etodologiczne; brak krytycyzm u zastępuje w izja ejdetyczna; - niejasność

psychologicznych;

perspektyw ę

- skrajny

G łów ne zarzuty w ysuw ane pod adresem fenom enologii relig ii to: zaaw ansow anie

poza

religii;

dystansują

w

bardziej

się od

relig ii

kierunku

scjentystycznie

m etody

u siłu je

teo lo g ii

relig ii,

w yjść h isto rii

nastaw ieni

w czuw ania

na

rzecz

fen o ­

p odejścia

p orów naw czo-system atycznego;

śm iałych uogólniających hipotez, p rzestają być em piryczne. - niew ielkie

rozw ażań

187

(rozum ienia,

ejdetycznego

subiektyw izm

podkreślaniem

relig ii

ze

gw arantow ać

zw iązany

strony

badacza;

obiektyw ność,

osobliw e

gdyż

dystansu

in tu icja

zaw ieszenie stw arzała

(epoche)

sądów

m ożliw ość

m iało

subiektyw ności;

przez

korzystanie

H usserla)22;

zarzut

j est

paradoksalny,

relig ijn y ch założeń

w

apriorycznych

filozoficznych

w ziąw szy

pod

sche­

(fenom enologii

uw agę

intencje

feno­

- ahistoryczność,

tj.

m enologów religii;

i

- ogólnikow ość

ahistoryczna,

lecz

pasują

do

konkretnych

i niew ielka faktów

w

ko n tro la

globalnych

określonych

typologii,

relig iach ;

za

które

bardziej

nie

pew ne

zjaw iska

uw aża się fenom enologiczne badania w ybranych obszarów i religii; - deklaratyw ność

fenom enologii

spow odow ane

ich

arbitralność

tez,

projektow anych

niedostatecznym uzasadnieniem ;

typologii

i

niem ożliw ość

te o rii

relig ii

em pirycznej

- sw obodne,

nienaukow e

gijnych;

nych

i

(bez

rygorów

nadaje

to

naukow ych)

fenom enologii

czerpanie

relig ii

danych

w artość

z

tylko

ró ż­

h eury­

także

tj.

filozoficznej

program ow e herm eneutyki

s. 27]; - psychologizow anie, religijnych;

odcinanie

- idealizm , n ian iu

styczną, a nie system atyczną; - izolacjonizm ,

pom ijanie i

w yników

teo rii

innych

in terp retacji

nauk

[I.

S.

o

relig ii,

G ilhus

1980

lub

dostatecznej

an tyhistoryczna oderw aniu

tego

relig ii)

od

(dotyczy

próbuje

podbudow y

fenom enologia [D. ich on

uniknąć

A llen

1 987

szerszego bardziej

ze

relig ii s.

strony nie

tylko

280],

gdyż

bada

historycznego

filozoficznej

h isto ry czn a

danych

je st

i kulturow ego

niż

heurystycznej

fenom enologia

relig ii,

np.

w w ydaniu M. E liad eg o 23; - schem atyzm

czasów ;

i w

zarzutu

w eryfikacji w niosków opartych na ryzykow nych analogiach i podobieństw ach; miej sc

brak

filologicznych;

relig ijn e

kontekstu;

i

intencjonalnych)

przedm iotow ych odnośnikach (referentach) w yrażeń językow ych; historycznych

tw ierdzeń

(aktów

p rzed ­ stosunku

- aprioryzm ,

zjaw isk

podm iotu

badanego

osobistego

m atach

w ątpliw ych

od

w obec

potrzeby

ję zy k a da się m ówić w sposób pewny o przedm iocie (św iecie) tych aktów lub

z

w ychodząc

i

w glądu, em patii, intuicji, istoty, struktury itd .)21; um ieszczanie

że

brakiem w czuw ania

je s t

oraz

złudzeniem ,

z

em patycznego

i

statyczność

zajęcie

się

behaw ioralnego

i

z

pow odu

idealnym i

poszukując

tego,

treściam i

instytucjonalnego

idei i m etafizycznych isto t rzeczy, nauce;

co

pom ijania przy

aspektu

dynam iki

zjaw isk

niedostatecznym relig ii;

szukanie

re li­

u w zględ­ platońskich

dla których nie m a m iejsca w em pirycznej

w spólne,

fenom enologia

relig ii

nie

dostrzega

sw oistości poszczególnych zjaw isk religijnych; przez się

odw oływ anie od

się

psychologii

do relig ii,

in tu icji

i

rozum ianej

treści jak o

przeżyć nauka

eksperym entalna, nie chroni fenom enologii relig ii przed zarzutem prow adzenia

- redukcj onizm 24: esencjalistycznej relig ii;

nie

klasyczna redukcji

bada

samej

fenom enologia

relig ii

do

relig ii,

relig ii

dośw iadczenia

lecz

k onstruuje

dokonuje

relig ijn eg o j ej

lub

uniw ersalne

idealistycznoczystej

idei

struktury

i

idealne m odele [U. K ing 1984 s. 136]; - program ow e 20 Opis rozumiany w duchu Hume'owskiej dystynkcji „opisowy-normatywny". De facto fenomenologia religii nie ograniczała się do opisu zjawisk religijnych, lecz interpretowała, porównywała i oceniała. Już wybór przedmiotu badania (faktów, • zjawisk, stanów rzeczy, procesów, zdarzeń) dokonuje się w świetle wcześniejszych założeń [A. Bronk, S. Majdański 1995]. 21 „Fenomenolodzy zmierzają do wglądu, interpretowania i opisywania istoty zjawisk religijnych, lecz rzadko zgadzają się co do tego, co stanowi ich istotną strukturę" [D. Allen 1987 s. 282]. 22 „Krytycy często podnoszą, że fenomenologia religii zaczyna od apriorycznych, nieempirycznych założeń, używa metody, która nie jest oparta na podstawie empirycznej, oraz odrywa religijne struktury i znaczenia od ich specyficznego historycznego i kulturowego kontekstu" [D. Allen 1987 s. 283].

niepodnoszenie

(filozoficznego)

problem u

pochodzenia

relig ii,

niew yjaśnianie realnego faktu istn ien ia relig ii (sacrum ) i w ielości form

23 Przed przesadnym separowaniem badań historycznych i fenomenologicznych przestrzegał również R. Pettazzoni. Postulował traktowanie badań nad religią jako jednej dziedziny; podejście historyczne i fenomenologiczne widział jako dwa dopełniające się aspekty integralnej nauki o religii. 24 „Założenie o nieredukowalności elementu religijnego samo jest redukcyjne, bo określa ono, jakie zjawiska mają być badane, jakie aspekty mają być opisywane i jakie znaczenia mają być interpretowanej [D. Allen 1987 s. 283].

NAUKA WOBEC RELIGII

88

ligijności

w

św iecie

m om entu

transcendencji

praw dziw ości B.

;

relig ii

K ristensen);

podobnie (A bsolutu),

załatw ia

dla

pom ijanie

się

problem u

m iejsca tezą,

religioznaw cy

nie

i

że

znaczenia

„w ierzący

ma

praw dziw ości

innej

objaw ienia;

m ają

relig ii, problem

całkow icie

rzeczy w isto ści

niż

rację"

w ierzenie

17

osoby w ierzącej; -

norm atyw ność:

obrazie

relig ii

p rotestanckiej;

fenom enologia

w

religii

chrześcij ańskiej

teologicznej

tradycji i

uniw ersum

autentycznych)

swą

oraz

religij zj aw isk

zj aw isk

koncepcję

relig ii

założeniach

sa c ru m je s t urobione

pojęcie

religii

oczyw istego

relig ii

chrześcijańskiej

głów nie

na podstaw ie

żydow sko-chrześcij ańskiej uniw ersalnych, relig ijn y ch

religijnych,

także

na

co

i

nie i

na

teo lo g ii

na

i

do

/

innych

braku

re li­

S ocjologia relig ii zasługuje na szczególną uw agę m. in. dlatego, że jej w yniki,

gijności; sw oisty dylem at religioznaw cy w ierzącego polega na tym , ja k m ów iić o

w

chrześcijaństw ie,

stycznych,

badać

je

jako

by

zachow ać

j edną

z

ideę

w ielu

jeg o

relig ii,

w yjątkow ości,

respektując

tezę,

z że

drugiej

strony

rozw ażania

nad

absolutną w artością relig ii nie należą do religioznaw stw a; -

charakter

apologetyczny

fenom enologia ten

relig ii

i

kryptorelig ijn y ,

sprzeciw ia

się

sposób relig ii lub te o lo g ii26; podejrzew a

je st

nauką

giczną27; lodzy

religioznaw czą,

je s t

relig ii

teologią zw racaj ą

w

lecz

przebraną

służbie

uw agę,

że

zw łaszcza

zjaw isk

relig ijn y ch ,

redukcji

się, że w

tam ,

gdzie

broniąc

w

fenom enologia relig ii nie

cudze

chrześcijaństw a;

postaci

kręgi

w

niefenom enologiczne

szaty

reflek sją

odpow iedzi po d ejścia

teolo-

przem aw iających w yw ierają

zaw odow ych

zjaw isk

w idoczny

• Socjologia religii

badanie

w yjaśnienie

niew iary

X

rozum ienia

dopasow ane

pozw ala

św iecie

ateizm u,

opiera

liberalnej

niem

istn ien ia

społeczeństw a, (stąd

w ielorakie

politykę

do

w yjaśnienia

skierow ały się często otw artą lub ukrytą in ten cją krytyki relig ii, przesądzającą o

procesów

określone

stereotypy,

z

religijnych.

jednej i

strony

i

różne

relig ijn y ch

rządy,

poza np.

U sp raw ied liw ie­ relig ijn y

w ym iar

charakter relig ii

społeczeństw em ).

w ykazują

K ościoły

społecznych

utrw alając

relig ią

relig ii

staty ­

daleko

funkcj e i instytucjonalny

m iędzy

oraz

(w ykresów )

w ybiegający

ruchów

je s t

danych

relig ii

P raktyczne

prow adzące

określoną

relig ijn e,

szukające

w spólnoty

zachodzących

w

św iecie

oraz

w iarygodnych prognoz dla swej działaln o ści pastoralnej i społecznej.

uzyskiw anych w ynikach i zniekształcający ch sam fenom en religii.

P odanie istnienie

j ednej

d efin icji

w ielu jej

socjologia 25 Z. J. Zdybicka [1987 s. 290] krytykuje fenomenologię religii za to, że chociaż ,jako lozofia dociekająca istoty zjawisk (esencjalistyczna)" dostarczyła „wartościowej, neutralnej iedzy o przeżyciu religijnym", „nie stawia i nie rozstrzyga problemu realnego istnienia sacrum. to jest sprawa najistotniejsza dla pełnego wyjaśnienia religii". 26 Naukowe badanie religii i teologię przeciwstawiał np. N. Sóderblom. Pozostawiając wartą sprawę Boskiego objawienia, fenomenologia religii musi jednak odróżniać „religie jawione", jako szczególny typ religii. ~7F. Heiler i G. van der Leeuw uważali siebie przede wszystkim za teologów.

relig ii

relacje

relig ijn ą,

lub

now ych

- społeczne

socjologią

w yobraźni

w idzenie

burząc

lub

socjologii z drugiej

zainteresow anie

ludzkiej na

socjologów ,

sekularyzacyjnych

fenom eno­ relig ii

do

w pływ

relig ii

je s t

kow ych,

u siłu jącą

gijnych

z

w ym aga

zespolonych

religii.

socjologii

relig ii

przypisyw anych giego,

J.

w artościującą, gen eralizacji zachow ania

w yników

zm ienia a

M.

tem at

się

raz

zadań

także

obojętnego

w zależności

od

i m ożliw ości 5) ogólnego religii.

s.

135]

badań

n au ­

zachow ań

Pełen obraz

h isto rii,

po

uniem ożliw ia, [1969

dziedziną

zw iązków

społecznego.

p sychologii,

pojaw ił

w ręcz

Y ingera

obiektyw ną na

[H. J. H elle, R edaktion się

3) natury, lub

badań

religii"

Sim m ela

nauce,

życzliw ego

utrudnia,

W edług

do

„socjologia

społeczeństw a,

re lig ii1

i typów.

sposobam i

w tytule książki G. 2)

nie

dojść

innym i

Term in

socjologii

koncepcji

teologii

pierw szy

i

w

rozum ienia:

się

1)

so cjo lo g ii2, 4) nad

tym ,

logia relig ii je s t jed n y m z w ielu sposobów czy też szczególnie uprzyw ile-

W USA socjologia religii jest uprawiana pod mianem antropologii religii. 2Uważa się niekiedy, że od chwili powstania socjologia znajduje się w stanie stałego kryzysu.

roku

Pojęcie

(ideologicznego) klim atu,

D yskutuje

estetyki

1898

1992 kol. 768].

samej

re li­ relig ii

czy

relig ii, funkcji w ro­ socjo­

NAUKA WOBEC RELIGII

uznanym

sposobem

społecznych

lub

zw łaszczą

badania

ilościow ych) żeniam i,

i

naturą

w

i

m ożliw ością

przez

danych

w yjścia,

do

nauk

czy

em pirycznych

przez

grupy

i

nauk

o

przedm iotem

relig ii

m etodologicznym i

zneutralizow ania

do

innych

relig ii),

pryzm at

zakresem

punkcie

p rzynależnością

stosunkiem

antropologii

społeczeństw a

społeczeństw o),

nad jej

religioznaw czych,

psychologii

w yjaśnianie

relig ii,

SOCJOLOGIA RELIGII

i

relig ii

celem

M arks

i

istnienie

relig ii

(jakościow ych

badacza w łasnych

lub zało ­

chw ili

tow anym

problem em

(flue-free)

relig ii,

uw arunkow ane uw aża

się

słow am i

[M.

on

rozw oju

M arks,

Sim m el,

W.

T.

~km ann, zakresu

Parsons, L.

socjologii rolą

W eger

łeczeństw a

chciał

doczesny czasach

mscy

praw odaw cy

(E.

M.

K.

pow staw ały

w

św iata

P lato n 4. Św.

(De

stw ierdza

lud strachem

relig ii

za

relig ii,

socjologów . Com te, Tónnies, G.

bo ju ż

funkcji Za

ja k

zasadnicze

relig ii

tw órcę jeg o

dla

ożyw ionej

kolektyw ną

z

elem enty

relig ii

b adania

przez

D.

i

F ustel

na

św iadom ością charakteru

de

oraz

mniej

innych

w

Jako

ekspresja

sacrum ,

inne

instytucje

i

relig ii

te

k ategorie

w yobrażał

co

do

tym

bardziej rządzić. Za dzieło z socjologii relig ii m ożna uw ażać L. Feuerbacha Cnotę chrześcijaństw a (1841), w którym rozw ażana je s t alienacyjna rola

w

sposobu

źródłem

k ategorii

kolektyw nej

je s t

k ategorie

ona

społeczeństw ie istn ien ia

D urkheim

apriorycznych

pochodzenie

sądził,

form.

logii relig ii polega na tym , że - rozw ijając

ścisłe

badaniom

nad

m iędzy

sa cru m

oraz

-

dzięki

-

radykalnej

narzucił opozycji

że

form alnej,

niej

treści

zadanie in sty ­ w ierzeń

dostarczając należy

tzn.

szukać

społeczną.

podobnie

społeczne.

rozw iązał

Z naczenie

pozytyw izm u

strukturę

społeczeństw a,

ma

zjaw isk

społecznych

W

problem

D urkheim a

dla

m etodę

i p ro fa n u m

ja k

Lokuj ąc K anta socjo­

i klasyfikujące p odejście relig ią

ja k

m etafizycznej

R eligia,

w yrażaj ących

w ytw orem

in telektualne

w ażne.

m ają

P ojm ując,

relig ii

znaczenie

św iadom ości.

intelektualnych

i

niekiedy

relig ijn e

duchu

relig ijn y ch

za

sensów , je s t

w

socjologią

oraz

D urkheim .

uw ażany idee

się

pow stanie

E.

rzeczyw istości

przed

k sz tał­

socjologii

potem

ekonom icznej.

uw ażał

badaw czo

że

w ykluczając

faktów

a

uchodzi

on,

sposób

postaw ił

tzw.

i

pow oli

k ościelnych

C oulanges,

przyjm uje

społecznej

relig ię

nadprzyrodzone,

szczególnego

relig ii

które

że

swe

się początkow o

naukow ej

ośw iecenie,

relig ijn y ch ,

nieba,

strach

interesujących

in sty tu cji

Th.

ośw iecenia,

w iązali

je s t

zaw dzięcza

dopiero

P ow stanie

socjologii

relig ii,

się

krytyka

francuskie

struktury

ta

n atom iast

spo­

(relig ia

dokonyw ały

M inim alizow ał

starożytności

Tocqueville. społeczeństw a.

relig ii

hum anistycznych

religii.

reform acj ą

socjologii

genezy

by

w ym iarem

(francuskiej)

społeczeństw o

gdyż

naukach

nauczyciel N.

ojca

znaczenie

Spencer,

badania relig ii nie

religii.

ko n tro li

de

ew olucjonistyczne,

strony

z

A.

rozw oju

(genezą

i feudalnym

dyscypliny,

społecznym

ludziom

przed bogam i,

w yraźnie

pierw otnym

sił przyrody)

poszczególnych

Z ainteresow anie

Dei)

żywo

etapie

tucjonalnej

dzieła

sposób w ieczystego duchu

w obec

się

M en-

Luhm ann,

przypisyw ał civitate

stanow isko

w ydzielonej

w

w łaściw ego

H.

393] trzy (A.

zajm ow ał

w cześniejszym

społeczeństw em

um ożliw iły: w yw ołana

Podobnie

pew nej

na

socjologiczne

sposób

posługiw ać

Podstaw ow e

sposobem

w

swój

relig ijn y ch ,

W ach,

1890-1920.

norm atyw nie na

napełnić

się

W eber3, F.

G oode, N.

A ry sto teles

A ugustyn

M ontesąuieu

m oże użytek

M.

w cześniej,

na

społecznych

D avis 1987 s.

instytucjonalnym

jednej

lecz

m arksizm u.

przedklasyczny

latach

ram ach

tow ała,

D zisiaj

socjologów

H erberg).

w ieku

filozoficznym i.

i w spółczesny (J. W.

naturaln ie

jako

religii:

w yniki

ze

W XIX

relig ią,

osądow i innych

D avis, W.

Y inger,

że

relig ię

Spencer, zajm ując człow ieka

się

na

D urkheim ,

M alinow ski)

w ielu".

chcieli

relig ią

w yniki

socjologii

się posłużyć

porządek

od

dysku­

w artościow ania

w idać,

relig ii

s. 61 n.; por. W.

istniało

now ożytnych

nad

swe

B ellah,

J.

R eligią

„przekonyw ania

sobie

N.

relig ii

relig ii

1983].

a

w

R.

socjolog

odróżnieniu

klasyczny B.

B erger,

że

w

od

zajm ujących

rozstrzygnięciam i

badania

now ożytnej

S pencer),

je d n ak

socjologicznych

99],

poddać

Som bart,

P.

społeczną

akcję

s.

najostrzej

w olność

P raktycznie

nauk

[G. K ehrer 1988

H.

założeniow ość i

ale

socjologiczne

się

[H.

1985

ostatecznie

w

relig ii najczęściej i

w cześniejszym i

H ill

O dróżnia

ning,

raczej

w artościującym i,

okresy K.

jej

religijnych. czy

są

om aw iających m usi

była

zjaw isk

socjologii

socjologii

u m ieszcza

istnienie w yzyskow i klasow em u)5. w

pow stania

Com te

i niem oc

przekonań

św iatopoglądow ych. Od

Społecznym w ym iarem relig ii

A.

poprzez

filozoficznym i

religii.

relig ii

1 9 1

do

socjologiczną - p rzesąd ził

o

w idzeniu relig ii jak o autonom icznej in sty tu cji społecznej6. Z

ew olucjonistycznym

w idzeniem

relig ii

zerw ał

M.

W eber,

um ieszczając

b adania nad relacją relig ii i społeczeństw a w kontekście ogólnokulturow ym

„Były dwie tylko rzeczywiście wybitne postacie w nowożytnej socjologii religii: E. cheiin i M. Weber. Rozdzielili oni między siebie zbiór problemów i pole badań, 'stawiając teoretyczną integrację swych poglądów innym" [W. Davis 1987 s. 396J. 4 „Chociaż relacja między religią i społeczeństwem stała się przedmiotem wyraźnych badań achodzie dopiero w XIX wieku, była ona rozważana intelektualnie od czasu, kiedy pojawiło pytanie o elementy składowe idealnego społeczeństwa, jakAw Republice Platona" [W. H. ) S 1987 s. 378].

5 „Pojawienie się socjologicznych badań nad religią w czasach nowożytnych jest ściśle związane z powstaniem kapitalizmu, z kulturowym pluralizmem, tolerancją religijną i państwem liberalnym. Dlatego dziedzina ta nie może uważać siebie za «naturalny» sposób patrzenia na religię i społeczeństwo" [W. Davis 1987 s. 393]. 6 Antynomia między sacrum i profanum ,jest miejscem, gdzie najbardziej uwyraźnia się religia jako przedmiot badań socjologicznych" [R. Nisbet 1987 s. 387].

n I.

NAUKA WOBEC RELIGII

J H elle, R edaktion

1992

kol.

770].

SOCJOLOGIA RELIGII

Chociaż

określał

siebie jako

niew raż­

liw ego na sprawy relig ii, podkreślał społeczne znaczenie relig ii, m. in. w swej teo rii

społeczeństw a

jań sk ą

i religiam i

oraz

w

W schodu.

porów naw czych

badaniach

W idząc

głów nie jak o

gijnych), badał zw iązki zachodzące P odjął

problem

tem u,

by

dzinie

racjonalność

społecznego.

m iędzy nim i oraz

(E ntzauberung)

dem istyfikacji

traktow ać

życia

religię

nie

relig ią system

dziedziną

(re li­

społecznym .

sprzeciw iał

obow iązującą

je s t

ch rześci­ idei

otoczeniem

św iata,

naukow ą jako

R eligia

nad

się

w

jed n ak

każdej

d zie­

irracjonalną,

lecz

odznacza się w łasną racjonalnością. Aż

do

lat

logicznym że

pięćdziesiątych

statusem

je szc ze

w

uw ażali zajm ow anie na

serio

nie

m iejsca w

ram ach

logii relig ii nie D urkheim a, cych ze

sobą

religii

ju ż

socjologii

ogólnej. czy

nam ysł

b adania

niektórzy

Po

socjologii drugiej

istnieje

szkół i tendencji badaw czych,

m etodo­

em piryczne.

pozytyw izujący relig ii

w ojnie

teorii relig ii, ja k

W acha,

nad

dew iacji in telektualnej.

naukow ości

dom inującej

W ebera

teoretyczny

w yprzedzał

się religią za rodzaj

m a tak

P areto,

w ieku

sześćdziesiątych

kw estionuje

D zisiaj

i jej

nikt

zasadnego

św iatow ej były

D ziw i,

socjolodzy

w

socjo­

w cześniej

teorie

n atom iast w ielość

zróżnicow anych

k o nkurują­

geograficzne

na

trzy typy socjologii religii: am erykańską, francuską i angielską [G. K ehrer, H ardin

1985

s.

173 n.]. P luralizm ten m a rów nież pew ne zalety - pozw ala

na przedyskutow anie szczegółow ych problem ów z różnych punktów w idzenia. U derzające ogóle)

j est

w cześniej

porzucenie

przez

pow szechnie

socjologię

uznaw anych

relig ii

podejść

pozytyw istycznego

m odelu

socjologii7),

odejście

osób

budow li

sakralnych,

św iąt,

religijnych, religia.

fałszyw ych

S cjentystyczna

przesłankach

[M.

od

(jak

i

socjologię

pozytyw izujących ujęć

ilościow ych:

obrzędów ,

tekstów

koncepcja

H ill

1985

s.

socjologii 97

n.]:

relig ii że

nauka

sposób zachodni je s t jedynym źródłem w iedzy w artościow ej intelektualnej racjo n alizacja

aw angardy, św iata.

b iektyw istycznych źródło

do

D ojście

której w

należą filozofii

i relatyw istycznych

autentycznego

i

i

w

poparte in.

społecznie

rów nież nauki

pozw oliło

w ażnego

głosu

spojrzeć

sposobu

na

m otyw ow ania

„aktorów ",

Na

socjologia

em pirycznego.

i

zasięgu: [F. W haling

szersze

one

gw arantują

relig ii

m ałej

na

s.

12 i

szerokie

d ziew ięt­

pow strzym uje postaw a

m eto­

ograniczone

czy

naukach

hum ani­

są

bow iem

m ożliw e

w ręcz

w idzenie

relig ii

do

w yzna­

W

syntezy

teo rię

relig ii,

niew ielkiego,

n.].

filozoficznych,

szerszą

ogólna

analityczne,

g eneralizacje

d ostatecznie

sobie

oraz

o g ó l­

teorie

uproszczoną

społeczności,

1985

B rak

spekulatyw ne oraz

teorii

zintegrow ania

generalizacjam i

ostrożne,

określonych założeń

panoram ę

(i

prow adzone

nalizm

i

św ięca

ona

w spółczesnej

z

(M.

(T.

nalizm u,

w prost

teologicznych,

religii.

um ieszcza

Socjologa się

raczej

który

głosi,

relig ii

uw agi

że

badań

an tropologia

dead!")

tow arzyszy

sem iotyce

od

trad y cja

histo-

i

N.

od

neofreudow ska

B ellah )8, (mimo

funkcjo-

że

nie

tradycyjnego

p rzejście

społeczeństw a

im pulsy

się:

kulturow a

O dejściu

pow ażne

w

(R.

relig ii).

niem ożliw e są

„otrzym ała

w spółczesnych

is

składają

m arksistow ska,

neoew olucjonizm

am erykańska

„Spencer

relig ii

E. T roeltsch),

dyskusje),

w iele

Parsons:

socjologii

W eber,

nim i

strukturalizm ,

bez

krytyki

herm eneutyce

po­

ew olucjo-

do

neofunkcjo-

religii.

N ajnow sza

literackiej

(H.-G .

(K.

G adam er

B ur­ i

P.

R icoeur) oraz fenom enologii (A. Schutz)" [W. D avis 1987 s. 399]. Stanach

Z jednoczonych

p odejście

do

gijnych

(głów nie

pięćd ziesiąty ch K. sow niania

się

-

-

T.P arso n s9 przy

zainicjow ał

Indian).

badanie

pojęciem

ludzkich,

samego

społecznego,

relig ii

podkreślali

społeczeństw a. odnosi

oni

to

Capps

sposobem

p otrzebę

R eligia, podsystem

społeczeństw o

do

em pirii

społeczności

kontynuow ali

[W. H.

jak o

znaczenia

m ałych

P odejście

D avis i E. K. N ottingham

szerokim

strukturalno-funkcjo-

m ocnym p odkreślaniu

skierow ane na

tubylczych

działań

zrozum ienia system u

relig ii

statystycznych

na

obiektyw nym i tendencjam i w rozw oju społeczeństw a,

średnim

pozw alającego

P osługując

m otyw am i

socjologii

obszaru

gruncie

su-

ludzkich

o

ryczno-porów naw cza

m etod

jak o

m ateriału

szerszym i

odw ażniejszych

pojęciow ego

w śród fenom enologów relig ii lub teologów religii.

na

dom ości religijnej, mniej

celam i

dopiero

upraw iana

to taln a

brak dla

em pirycznym i,

P rzed

p odejście

społecznych

gdyż

W

religię

i

na

nalne

bardziej

i

stycznych

na

je s t

teo rii

czasow o

kę),

tendencji

teoretycznej

danym i

koncepcji

nakazująca

tylko

bazow ała

socjolodzy, do

czonego

liczenia

oraz że zadaniem

charakteryzuje

rozrastającego

kom parystykę.

w ielość

relig ii

się

dostatecznym i

dologiczna,

socjologia

religijnych,

ciągle

nastow ieczną m.

relig ii

perspektyw y

teo rii relig ii je s t reak cją na w cześniejsze

(kryzys

działań. Z ainteresow ana now ym i religiam i, czy raczej now ym i form am i św ia­ subiektyw nym i

obszernego nie

socjologię

odpow iedniej

n iejszych

nizm u

itp ., przy których nie m ożna było postaw ić pytania o to, czym je s t rzeczy ­ w iście

i

b udow ania

naszego

socjologii

latach

W spółczesną relig ii

193

1987

w s.

latach 382 n.].

poznaw czego

badań w

nad

relig ią

ram ach

ostatecznej

i

re li­

usendla

szerszego

rzeczyw istości.

Spełnia ona głów nie dwie funkcje: nadaje poznaw czy sens m oralnym ocenom

relig ii

chętnie sięga po ujęcia fenom enologizujące.

7 Do zachwiania wiary w naukę i możliwość sociologicus doszło już pod koniec XIX wieku.

racjonaląego

regulowania

działań

homo

R. N. Bellaha neoewolucjonistyczna teoria religii wiąże się z ponownym wzrostem zainteresowania ideą ewolucji w naukach społecznych. Parsons zajmował się problemami religii przez całe swe naukowe życie, chociaż wprost znajduje to niewielkie odbicie w jego najważniejszych pracach.

SOCJOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

norm om m iędzy

ludzkich

działań

oraz

łagodzi

fru stracje

w yw ołane

M arksistow ska

przepaścią

oczekiw aniam i i faktycznym i rezultatam i ludzkich działań.

Stąd też

w yraz

w

je st trw ała i w szechobecna. P odejście fu nkcjonalno-strukturalne, podobnie ja k

i J. H aberm asa).

relatyw istyczne, nie daje odpow iedzi na pytanie, czym je s t ( x l

o w yraźne

mej

swej

istocie.

Przede

w szystkim

zaciera

ono

granice

eaxiv) relig ia

m iędzy

tym ,

co

np.

poznaw cze

m arksista

P od

w pływ em

np.

ideologia,

sztuka

am erykańskiego

lub

filo zo fia),

strukturalizm u

ale

relig ią

(i P arsonsa)

nie jest.

pozostaje

teoria

H eertz,

W idzenie

je d en

je st nie tyle społeczeństw u

z

religii

bardziej

jako

„system u

w pływ ow ych

kulturow ego"

uczniów

P arsonsa.

zaproponow ał F unkcją

relig ii

system u

(N.

L uhm ann10). Luckm ann zajm ow ał

H aberm as

to

sza

człow iek

G enezy jej

cie relig ii, zredukow ane do dających się łatw o zaobserw ow ać p raktyk re lig ij­

cyjne

„praw dziw ie" now ego

na

przesądam i

oraz

w yw ołuje

w rażenie,

jak o b y

now oczesne

społeczeństw a były niereligijne. B erger je s t jed n y m z socjologów odpow ienych

za

w prow adzenie

fenom enologii

(A.

S chiitz)

do

am erykańskiej

so­

dla

Y inger) badania akcentujące dezintegrującą funkcję relig ii, i sw oiście europejskie socjologizujące podejścia, pow stałe jeszcze p rz e d /I w ojną św iatow ą, uchodzą:

w

w

ro zw ijan iu

nauk

E kskluzyw na

gii)

z

praktycznych

- jako

pomoc

przy

mapy praktyk

w jej

w idzenie

postaw ę

ogół relig ię

szczegółow ych.

w idzenia

istnieje

albo

Z arzucają

oraz

sobie

trad y ­

dostarczając w ychow ać

racjo n aln ie

z

agnostyczną,

niekiedy

w prost

oceniali

lokując

negatyw nie jej

nadzieje

w ynikam i

niechęć.

odnoszą

się

pow ątpiew ając

ludzkości

socjologii

m etodą

zam iast

religioznaw cy

logów ,

oskarżając

h isto ry czn ą

prow adzić

i

nich

b adania

zajm ują

re li­

(fenom enolodzy ich

m.

in.

o

na lub

socjologiczny nim i

pom ijają

status

się

po p rzestają em piryczne,

m iędzy

(zw łaszcza

akadem icki

że

swój

że

Socjologow ie

do w

religioznaw com ,

uw ażających spraw ia,

Co najm niej

Zob. siedem zasadniczych tez Luhmanna na temat religii [1972 s. 11 n.J. „Konflikt między socjologią i socjologią religii z jednej strony i «religijną socjologią» ej wydaje się być konfliktem dotyczącym natury teoretycznego przedmiotu każdych badań ' [D. Wiebe 1990 s. 207].

p racu ją

relig ii,

uspraw iedliw iony,

zadaw niona

uprzedzeniem ,

znaw czych.

socjologów

za je d y n ie

relig ii)

socjologią i K ościołem opow iada się dzisiaj R. Kohn.

intencji

typow ą

„O biektyw nym i"

wa

m iędzy

W

zastąpić

zajm ując

zachodnich,

jącym badaniom przeżyć religijnych.

i w spółpracą

zm u­ w edług

relig ii,

z p rzeszło ścią,

społeczeństw ach

ludźm i w ierzącym i. Trudno dostrzec, czym ró żn i się jej przedm iot od przedm iotu socjologii

relig ii,

poradzi

K lasycy socjologii

in telig en cji

ona

pozytyw nym ,

w yjaśnienia który

nauk teologicznych, i w skutek tego, w jak im religijnej

religii" która

początkach.

m iała

św iata

całościow ego sociologicus,

na

S pencera)

zaw ężone do chrześcijaństw a aprioryczne po jęcie relig ii i zajm ow anie się tylko

w ykorzystaniem

zadanie

stw ierdzając,

chrześcijaństw a, tendencji

ośw ieceniow ych H.

tekstów ,

Za

„pow rót relig ii,

głów nie

relig ii,

"socjologią".

religią:

ośw iecenia,

ostatnio

religijnych). Jest krytykow ana za konfesyjność (ecclesiastically m a rk e d research),

sensie je st ona rzeczyw iście

filozo-

nie j est w ielki,

interesow ać

problem u

relig ii,

(religią).

postaw a

się zasadniczo od samej fenom enologii religii. S ocjologia relig ijn a (G. Le B ras, F. racji

relig ią

trudno

i

gii uspraw iedliw iano ateizację i laicyzację np. w k rajach socjalistycznych.

religioznaw czych

z

i

hom o

u tożsam iali

dań

tolerancji

H orkheim era

w ogóle -

tem at re lig ii13. Przekonany

filozofow ie

pod jęcia

w spółcześnie

M.

politycznym i

nad

na

szczególnie ju ż

M arksa,

relig ijn e

now oczesnych

gioznaw cam i

z

K.

i zabobonam i

socjologia relig ii łączy m etodę fenom enologiczną z naukow ą socjologią i nie różni

instytucjam i kościelnym i (so cjo g rafia relig ii,

szukać

naukow ego

punkt

pow stała

b adania w prost

O bserw ow any

do

w zględem

C om te'a,

człow ieka,

ateistyczną,

fenom enologiczna socjologia relig ii (G. van Leeuw , G. M ensching, R. O tto, J.

adm inistrow aniu

się

religię.

należy

(A.

W ach) oraz francuska socjologia relig ii (de B ras, F. B oulard). F enom enologizująca

B oulard)

m usi

w

się

w ykonali

dziew iętnastow iecznej

rolę

cjologii religii. Do socjologicznej teorii kon flik tu naw iązują (R. D ahrendorf,

stw orzył

(„prym ityw ne")

kow anie jednej - instytucjonalnej - postaci relig ii z relig ią w ogóle zam yka relig ii

nie

m arksistow skich

relig ii

tw órców

nych. Z w rócenie uw agi w yłącznie na tradycyjne form y relig ijn o ści i id en ty fi­ formy

socjologicznym i,

frankfurckiej

relig ii

zn alazła

(głów nie

socjologii m arksistow skiej

w ypow iada

krytycznych

socjologii

się początkow o głów nie krytyką socjologii relig ijn ej, ganiąc ją za ciasne p o ję­

now e

że

krytyki

w

relig ii

frankfurckiej

kategoriam i

szkoły rzadko

w ierzy,

badaczy

- ja k

m iędzy

socjologia

szkoły

w szelkich przew idyw ań dawno ju ż pow inna była zniknąć.

stabilizacja porządku społecznego, lecz w ogóle um ożliw ienie istnienia jako

I tutaj

granice

ostatecznej że

religii opracow ana w ram ach teorii system ów (N. Luhm ann, T. Luckm ann, B erger).

J.

neom arksistow ska teoretyków

ficzn y m i12. W kład

relacjonuje jako religia, zaspokajając np. podobne potrzeby em ocjonalne lub (jak

i

p racach

97

b a­

fenom enologii

re li­

dyscyplin

re lig io ­

abstrakcyjnym filologicznych oddają

i re li­

w yniki

się

pojęciem badaniach

subiektyw izu-

od czasów G. van der Leeu-

darzą

redukcjonizm

podobną i

n iechęcią

n iedocenianie

socjo­

przeżycia

religijnego.

" „Staram się [...] unikać podziału na marksistowską i konfesyjną socjologię religii, gdyż taki podział nie miałby wystarczającego uzasadnienia" [E. Przywara 1979 s. 26]. „To, co neomarksista ma do powiedzenia na temat religii, nie różni się wiele od tego, co głosi się na ogół w funkcjonalnej socjologii" [G. Kehrer, B. Hardin 1985 s. 164].

NAUKA WOBEC RELIGII

icjo n alizu jące ;ez

lkcjonizm u tj.

relatyw izujące

i w

relig ijn y ch tałcie

w ym iaru

ideologii).

stanow isko,

w yłączne

tezy,

znaczenie

religii.

Z arzut

zjaw isk

religijnego

Socjologizm

przypisujące

postaci

-

w yjaśnianie

punkt w idzenia jako

sk

religijnych. Zauw ażm y,

lub

je s t

to

„w ięcej"

),

ujm ując

-

socjolog

ców

badane przez

po prostu religii

:kw entnie

przyjętych istn ien ia

słuszny

dologizm em m ocą

że religia

wy

się

su

czasu

cie

m odelu ja k

U zasadnione

relatyw izujące

ę

w śród

i

religii.

innych

do

socjologia

m etodam i

w łasne

nauk

w yniki,

tak chętnie

lodzy

relig ii

odkryw aj ą

w

poznania, i

w

naturą

tez

religijnych, się

apodyktycznie

lecz

in.

przed

nauk

so c jo lo g ii15, um ieszcza, sty czn y ch 16. S ocjologia relig ią,

relig ii

je s t ze

obu

rów nież

od

filozoficznych w

tym

w zględu

je s t

s.

że

traktuje tam

się

nauką

ją

zw yczajow o

filo zo fii

teo lo g ii,

i

nauką

sposób

jak o

niew iele

relig io lo g iczn ą, je s t

dział często

punktów

poniew aż

chociaż

po d ejścia

nauk

em pirycz­

w prost

je s t

relig ijn y ch ,

innych

ją

dyscyplinam i

lub

sensie na

autonom iczną

61]

mimo

m iędzy

ją

że

1988

problem y

m oże je że

n\e

badać.

zajm uje

rów nocześnie

się

nauką

sp o łeczn ą17. O gólnie

m ów iąc,

zależności nej

m iędzy

teo rii

przedm iotem relig ią

zachow ania

i

socjologii

relig ii

społeczeństw em 18.

religijnego.

W ielu

społeczeństw a, chw ili i s.

je ś li

pow stania

relig ie

ludów

115]. K lasycy W eber,

oraz

E.

relig ijn ą

czeństw

się

nie

uw zględni

przedm iotem

się

socjologii

są

w

w ielorakie

Z m ierza

socjologów

pow szechności i w ażności zjaw isk relig ijn y ch

zajęła

przy-

że

O dcinają

chociaż

K ehrer

religioznaw stw a,

w ypow iada żadnych tez

niepiśm iennych,

czego

nie

m etodologiczne

przekonanie,

[G.

uw ażając,

M.

perm anentnego i

się

nie nim

da

do

uw aża,

były

i

ro li

głów nie

pow odu

adekw atnie religii.

W

społeczeństw a

badane

socjologicznego

p odejścia do relig ii (E. D urkheim , V. Pareto,

T roeltsch, sytuacj ę

W ach) się

społeczeństw

szczegółow ym

zachodnich,

J.

spodziew ali

badaniem

głów nie

porów naw czą

z

i

o g ó l­

niepiśm iennych,

gdyż

m etodą

że

się zrozum ieć

obecności

relig ii

zw iązki

zbudow ania

interesow ali w

ten

się

sposób

w spółczesnych. konkretnych

ch rześcijań stw a19,

a

m.

in.

wyj aśnić Później relig ii

następnie

[M.

H ill

1985

religiam i

ludów

relig ię

ogóle

w

socjologia

relig ii

(K ościołów )

sp o łe­

-

przy

w ykorzy­

staniu w yników badań etnologii oraz antropologii społecznej i kulturow ej -

granice bardziej

zag rożenia

dopełniających do

tego,

religioznaw czych

Od dla

dla wiesię.

uw zględco

w iększą śm iałym i

i

um ieszcza

człow ieka

w przeszłości.

• •

a

w szystkie

98

scjentystyczno-

i

z

P rzew aża

w yka­

negatyw nej

d zieli

badaczy

relig ii

racjo n alizu jące

się

W ielu

i

konieczność

bardziej

N ie

relig ii

społecznych14. ną.

społeczeństw a, do

stanow ić

trak tu je

się

zam ilczeć,

(kiedy

socjologa

i.

trzym a

słusznie.

stało

relig ii

Jak

ekstrapolow ać

m ożliw ości

które

zarów no też

stw ier-

T roeltsch,

św iadom ość

nie redukują ja k

sposocjo-

genezę

E.

ew entualnie

ogół

ja k

nich

krytycznej

m usi

staw ianym i

w yników

o

naukow ego

nie

które m.

i

lepiej

perspektyw na

postępuje

zaw ężonego,

socjologii

przyrodniczych,

znaczenie

in. od

postępow ania

uznaje

uchylając i

(m.

dostrzegaj ąc

sprzecznych,

-

religioznaw stw a,

społecznych)

całość

w idzenia

redukcyjnie

religioznaw stw ie,

odm ienność

socjolog

czynników

tylko produktem

odeszła

rozw oju

gdy

obszar, tj.

pow inien

w yraźnie i

lub zja-

redukcjonistycznie.

W eber

niż

socjologii

która

religii

i sw oistości zjaw isk idać

w obec

zjaw isk

go nie prow adzi łczesna

osłabienia

postępow anie

O czyw ista

M.

do

zarów no

p o dejścia,

•yczne.

i,

relig ii do

badania,

w yjaśniającym w ięcej

społecznych),

tyw istycznego iego

relig ii

pow staniu,

filozoficznie

relig ii,

w alczyli

-

w ym iar

bow iem nauka,

-

m etod

w ym iarów

czym ś

doszło

zm iany

nauk

socjologii

alienacji,

je s t

socjologii

ły

w

decydujące

w ów czas,

postępuje

bezzasadnie

m arksistow skim ,

m echanizm u

biegiem

\

usiłuje

oznacza

Socjologia

skądinąd w ie, że istnieje coś

K ażda

przedm iot,

ludz-

oraz w yczerpujący

redukcji

istnieje.

innych

relig ią

socjologię religii. Z punktu

swój

nie

w

sw ych em pirycznych badań poza ich w łaściw y

ąc w prost

,

nie

aspektyw nie

tylko

socjologiczny

m ożliw y

zarzut

nad

skrajnie

tylko

ych i p olitycznych pada z pozycji tego, kto niż zj aw iska

czynników

społecznym

je d y n ie

że

do

w yłącznie

zarzu t socjologizm u

badaniach

istnieje

socjologizm u

swój

w

przesadnie

że

czynnikom

ij e

:j

relig ijn y ch

ściąga na socjologię religii

(redukow anie

polityki

zczone t

i

ich w ym iar społeczny

SOCJOLOGIA RELIGII

daje

ostrożteoriam i

niedaw na w łasnych

14 „Socjologia religii jest nauką młodą, znajduje się na początku swojego rozwoju, i jak dotąd nie zyskała zbyt wiele pewności co do swego przedmiotu i metod" [P. H. Vrijhof 1983 s. 68]. 1:1 „Socjologia religii nie jest dyscypliną religijną, lecz socjologiczną, to znaczy zajmuje się naukowym badaniem współżycia ludzi zespolonych w grupy" [P. H. Vrijhof 1983 s. 68]}. 16 Polityczno-ideologiczną różnicę między religioznawstwem i socjologią religii widać, zdaniem G. Kehrera [1988 s. 61], najlepiej na przykładzie znaczenia, jakie obie przypisują K. Marksowi. O ile w religioznawstwie Marks prawie nie występuje, trudno wyobrazić sobie bez niego jakąś socjologię religii. 17 Według W. Piwowarskiego [1983 s. 51] socjologia religii jest subdyscypliną socjologiczną. Nie odpowiada ona „na pytanie, skąd wzięła się religia oraz na czym polega jej istota. Pytania te stanowią domenę innych nauk, zwłaszcza filozofii. Przedmiotem socjologii religii jest natomiast społeczno-kulturowy aspekt religii". 18 Religioznawcy, jak R. Pettazzoni i U. Bianchi [1979 s. 301], również uważają, że właściwym przedmiotem socjologii religii nie jest religia, lecz społeczeństwo. 19 Między przedmiotem religioznawstwa i socjologii religii zachodzi istotna różnica. Uderza, że współczesna socjologia religii rzadko zajmuje się zjawiskami poza obrębem kultury zachodniej i oszczędnieAodwołuje się do świętych tekstów religijnych [G. Kehrer 1988 s. 60].

NAUKA WOBEC RELIGII

innym i ;suje

w ielkim i religiam i.

się

głów nie

W

em inentnym i

SOCJOLOGIA RELIGII

odróżnieniu zjaw iskam i

od

religioznaw stw a,

religijn y m i,

kieruje

które

ona

swą

socjologia religii przyjm uje,

lentem

system u

społecznego,

że relig ia je s t istotnym

rządzącego

się

pozytyw nym

podobnym i praw am i j ak

inne

m odyfikacja

pociąga

za

sobą zm iany

w

społeczeństw ie,

i odw rotnie,

relig ijn ych ;cznym

i

instytucji.

P odtrzym ując

aspektem życia społecznego

czeństw

now oczesnych,

w iedzieć i,

w ierzeń

je s t

czyli jej

definicji.

czy też zginie

socjologia

tutaj częściow o

pytanie,

relig ii

„żaden

z

relig ia

je s t

zdaje

sobie

spraw ę,

zależy

socjologów

nie

od

że

każda

sform ułow ał takiej

socjologicznym w yjaśniać

w yjaśnianiu relig ii m ożliw e są dw ie sytuacje:

religię

poprzez

społeczeństw o

iez relig ię20. Co się więc bada: gie?

Inne

iarem i.

S ocjologia

jn o ść ,

je s t

z

form y

subtelnym i

jność

j ej

się

punktu

zachow ania narzędziam i

w idzenia

religijnego.

Czy takich

ujęcia

tylko

religię

od

dogii

religii

z

szcza

inkluzyw ne

innych

dziedzin

odróżnianiem (szerokie)

relig ii

i lub

relig ii

n.]: 10

(1)

socjolog

de fa c to

sw oistość

ielk ie

katalog

np.

w ielorakim i

tylko

niechętną

zjaw isk praw a

relig ii

do

m oże

in teg ru jącą

w zględem

społeczeństw a;

zysow ych,

obroną

społecznych

lub i

zdaje

od się

kłopoty

niereligijnych. [M.

socjologii

trzy

relig ii,

religijnych,

że

zajm ow ania

się nim i,

przyznaje

postaw y kiedy

społeczeństw a;

(K ościół,

w yznanie,

relig ią

kulturą,

na

instytucje

w ionych

np.

i

w skaźniki m iejskiego),

em pirycznym .

W yraźnie

[M.

1985

H ill 160],

że

relig ii

oraz

relig ijn o ści)

w z

poza

116]. U w aża

jak o

niekiedy

rolę

religii.

analizie relig ii

w idać w yraźnie w pracach M. nieniu

od

M arksa

badacze

ci

P ierw sza i

dw ie

relig ii zdaje

K ehrer,

W ebera i jeg o uw ażaj ą, że

głów nie

B.

teorie: bierze

dyskusjach

u cznia E.

nie

tyle

zachow ań z

z

znajduje m ateriałem się

leżeć spo­

społeczeństw H ardin

1985

jed n a,

która

teo ria zm iany swój

początek

M arksem ,

T roeltscha. relig ia

(np. p o sta­

przem ian

integracji

perspektyw a

późniejszych

i

i ogólnie

s.

k o nfliktow ą

się

[G.

sekularyzacją,

rzetelnym

kładzie nacisk na integ ru jącą funkcję relig ii, i druga, która jak o M arksow skiej

liczą

gospodarka,

środow iska

m otor

psychologicznej

m iędzy

relig ijn y ch

itp. W iele

tylko

poparte

socjologii

relig ię

od

z ich

w

relig ii

niż

zakresem

się

idei

postaw

zaw odu

trudem

spekulatyw ne

religijnej

rodzina,

zależności

stopnia

zw iązkam i

w pływ em

trw ałości

zaspo-

przem ian od

(d ech ry stian izacją,

relig ijn o ści

społecznej i

socjologii

o rganizacji

a

w y­

pow szechnością,

form

relig ia

zaniku

jak o

relig ii

p ararelig ijn e);

/

k ry ­

w

m otorem

zależn o ścią

ty p o lo g ią

nega-

sytuacji

relig ią

jako

społeczeństw a;

i

lub

się

(destabilizującą)

p ow stającą

socjologicznym

podkreśla

w

i

relacji

m oże rozpatryw ać

źródło s.

i

relig ijn y

Z ajm ow ała

pozytyw ną

rzeczyw istością;

postaci

relig ii pytań

np.

lub

a

się.

fru stracją

p o staci

bardziej

łecznych

3 „Słuszne jest uogólnienie, że wiele antropologicznych badań nad religią interesuje się 1e wyjaśnieniem religii, ile rolą religii przy wyjaśnianiu społeczeństwa" [A. Jackson 1985

ilo ścio ­

stru k tu ral­

przezw yciężania

przed

stanu, w ykonyw anego

socjologię

niekiedy

sposobem

i m oralnością;

się

1985

l (w łasną) religię; (2) uchylającą sw oistość zjaw isk religijn y ch przez

używ a

i

uczestniczącej

d ezintegrującą

religijnych;

fenom enem

odradzania

H ill

zakresu

zarów no

w yjaśniania

obserw acji

religii:

p o lity k ą

(w

problem praw dziw ości religii.

tak

się

jak o ścio w y ch

zm ieniał

lub

anom ią,

pew nej

ruchy

ekonom ią,

przez

odpow iedzi,

i

defin icją

sekta,

społeczne

lub

relig ii

dysfunkcjam i

zjaw isk

1985

on

ostateczne

funkcjonalnego,

psychospołecznych

legitym izacji

H ill

p odkreśla

badaniom

w yjm ując

[M.

zb ieran ia

historycznego,

oczekiw aniam i

pluralizm em

relig ii tak uogólniona, są

i

posługuje

i interpretacj i,

jak o

potrzeb

rozw oju a

i

chaosem

m iędzy

określonych

w iejskiego

strony pozw alała

relig ii

ich

stabilizującą)

relig ią

przed

rozdźw ięku

kaj aniem

S ocjologia zająć

funkcjam i

(tzw.

Z nane

całkow ite

socjologii:

socjologii

(w iążąca,

relig ijn y ch

i

p odejścia

problem ów

niew iara?

w iara

Do

badaw czych

rozum ienia

w skaźnikow ych,

Bogaty ona

3] nie spełniać w arunku dobrej definicji. obec

badań

i

d o sta­

zjaw isk,

ich

socjologię relig ii za je d en z w ielu

Socjologia

kościelnych).

wyj aśnienia,

polityczne);

ona jed n ak

religii.

m etod

laicyzacją)

relig ijn y ch

definiow anie

opisu,

i

i

instytucje

społecznego.

zj aw isk

społeczne

specyficznych

m istyczne,

życia

aspekt

relig ię

technik

ja k

dysponuje

socjologii relig ii definicja

religijnym

b adania

państw ow ych

trw ało ścią

też jedno

sprawy:

In o siła się ona nie tylko do chrześcijaństw a, a z drugiej L niać

lub

socjologiczny

dw ie

istnieją

do

społeczeństw o

zainteresow anego

badającego

identyfikow ać

dośw iadczenie

trudności spraw ia

w yjaśniać

społeczeństw o,

socjologa

religioznaw cy

zdaje

indyw idualna,

ogólne

religię czy

podejście

inne

relig ii

gdyż

y idualne je

w szak

społeczeństw a,

lub

socjolog

daje

nego, fenom enologicznego i statystycznego, cokolw iek te term iny znaczą.

niku

s. 51]. '

w ych,

tyw ną,

rozum ienia

icji relig ii, która by m ogła uzyskać pow szechną zgodę" [W. Piw ow arski •zy

archiw ów

ona w trak cie rozw oju

konw encjonalna, gdyż

Jednak

czy

socjologiczne

w łasnym i danym i, ja k też korzy sta z danych u stalonych dla innych celów (np.

i

jgiej strony należy odróżniać m iędzy społeczną funkcją relig ii a syste-

p odejście

sposobów

w szystkich

iska społeczne. R eligii nie m ożna zrozum ieć w oderw aniu od społeczeńjej

że

(3) um iarkow aną, kiedy uw aża

m ożliw ych

;ę na przej awy religijności w życiu codziennym . zisie jsza

stw ierdzenie, w yjaśnienie;

99

je s t

społeczeństw a, ile idee relig ijn e w yw ierają pow ażny w pływ na społeczeństw o.

co

W o d ró ż­ produktem

SOCJOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

em

integrującej

iiavelli, tii

H obbes)

staw ianej rolę.

najbardziej

Pareto

D ostrzeganie zastąpienia

nalnych

i

relig ii

i

je s t

należy

typow ej

do

dla

religii, i

które

m ogłyby

częstsze

się

w

socjologii

pełnić

relig ii

stabilizującej

w yw odzi

(A rystoteles, relig ii

i S pencer poszukiw ali takich

M alinow skiego

porządkiem

najstarszej

now ożytnej

z re lig ią 21. Com te

głów nie

naukow ych,

;jonalnej

religii

ekw iw alentów "

W edług

p u je22. m cją

i

w zw iązku

ccjonalnych cą

funkcji

i

nic

w

tej

spajającej opartym

z

E.

poglądów niż

inte-

funkcji

funkcji

społecznym

antropologii

podobnie

na

nie

socjologii.

i

szkoły

N ajnow sze

209).

o-)

m iejsce

biologii

kowanej i24.

w

rw ania gie

E.

O.

iecającą

okazję (s.

jśc ia

do

215).

socjobiologii

tycznym

b io lo g ii

m yśl

dla się

w

zachow ania a

i

m.

badanie form

prostu (s.

dają

in. biolo-

(s.

(s.

29).

„dzięki

szanse

w ierzenia K ultury, na

o statecznie

m ożliw ości

zjaw isk a ją

w ytłum aczyć?

które

będzie

in.

praktyki

relig ii (s.

zgodnie

św iecie

m ają

po

genów 27. Zdaniem naturalizm ow i

głów nego

Jednym

w ielość

niekontrolow ane

służą

siła w społeczeństw ie"

jeg o

m).

z

ludzkiej "

które

naukow em u

-

232

istn iejąca na

i

natury

relig ijn e,

sw ych

isto tn a

przypadnie

tradycyjnej

kolei

um ysłu część

„m echanizm am i,

przekazanie

długo jak o

m aterialnego" Z

są

rozw inęły i

zw ycięstw o

w yjaśnienia

całkow icie

ludzkiego

niezbyw alną

relig ijn e

przetrw anie

„sam a relig ia istnieć je d n ak

siłą

stanow i

ryw ala

-

z

problem ów

form

religijności.

rozm nażanie

się

ludzi

w iedzie do p rzeludnienia, co rodzi p ytanie czy i j ak relig ię m ożna uw ażać za rozw ój, Tanner

będący 1983

odchodząc

od

p rzykładach, sintoizm

w ynikiem

s. 2].

i

skrajnego ja k

inne

ludzkich

W najnow szym

w ysiłków

do

w ydaniu

swej

socjobiologizm u

chrześcijaństw o, relig ie

radzą

sobie

[V.

R eynolds,

k siążki (1995) obaj

W ilsona,

ju d aizm , z

przeżycia pokazują

islam ,

w ielkim i

na

hinduizm ,

problem am i

R.

autorzy,

konkretnych buddyzm ,

aborcji,

poza-

m ałżeńskich k ontaktów seksualnych, rozw odów , chorób.

43).

jej

najbardziej

oryginalną

dyscyplinę

i

istocie

w iększe

233),

jako

potężną

społecznego

człow iekiem " i

b io logiczne

kulturę

m ałżeństw a,

d ostarcza

praw dziw ie

naturalistycznego

człow ieka,

z

socjobiologii

i

odgryw ałaby

zaw ieraniu

relig ijn y ch )

łącznie

faktycznie

relig ijn o ści

nie

relig ii

przypada

niż

„system atyczne

także

organizm ów ,

rozw inięcia ludzkie

jako

a w ięc

relig ii

podstaw ach relig ia

narodzinach,

dla

w yzw aniem

w yposażeniem

którym

[1978]26,

(AB:

rodzajów

W

w

do

projektow anej

(genetycznych)

ludzi:

założeń25

najw iększym

tyczną"

życiu

W ilsona

podejściu

bardziej

społeczeństw o,

w szelkich

w szystkich

są

ciągle

codziennym

podstaw

socjologicznym

biologicznych

T eoretycznych

■ biologia tych

o

istniej e

roli

rei.

relig ii,

nauce

N ie

przy

W

przetrw aniu"

Czym

•23 .1 .

ej

(s.

i

praw dopodobieństw em

socjobiologii relig ii je s t m.

jśc ia (P. L. B erger, T. L uckm ann) próbują łączyć oba sposoby w idzenia xzególne

skom plikow aną

w szelkim

W ilsona

relig ii,

podstaw ach

D urkheim a

najbardziej

100

redukcjonistycznego uw arunkow ane

społeczeństw o

są

zrodziły

giczne potrzeby człow ieka. „Skłonność do w ierzeń relig ijn y ch je st

1 „Ogólnie biorąc, integrujące działanie religii uważane jest, zarówno w klasycznej jak i -ej socjologii religii, za najważniejszą i socjologicznie najbardziej znaczącą funkcje" Vrijhof 1983 s. 79]. 2 Integrującą rolę religii zdaje się potwierdzać najnowsza historia Polski. 3 Integrująca resp. dezintegrująca funkcja religii może dotyczyć jednostek lub społew. W stosunku do jednostki religia może dostarczać sensu życia, rozwiązywać problemy :encjalne resp. rodzić lęki, prowadzić do nerwic itp.; w stosunku do społeczeństw religia pozytywnie regulować stosunki między członkami pewnej społeczności (np. dzięki przykamiłości bliźniego), podtrzymywać wewnętrzną spójność grupy resp. negatywnie rodzić po­ : wrogości i agresji do wyznawców innej religii niż własna. 4 Socjobiologicznego podejścia do religii nie sygnalizuje w ogóle np. monografia F. nga [1984-1985]. 5 Podstawowym założeniem jest stwierdzenie, że człowiek należy do gatunku zwierząt [V. >lds, R. E. S. Tanner 1983 s. 2]. \ 6 Problemowi religii poświęca Wilson rozdział ósmy swej ksłążki.

„Postawimy w książce następujące pytanie: «w jaki sposób przynależność do grupy religijnej lub wiara w prawdy religijne wywiera wpływ na szanse jednostki do przeżycia i jej możliwości rozmnażania?*" [V. Reynolds, R. E. S. Tanner 1983 s. 2].

• Psychologia religii

E kspansja psychologii na różne om inęła w ażny

religii.

A le

zarów no

dla

religioznaw ców

p sychologia

gow ie,

obojętni

relig ii

lub

religioznaw cy,

sw oistość

zj aw isk relig ii,

rów nież sensację

mało

się

nie

na

się

rzadko od

psychologom

(redukcjonizm )

dostrzegali

ogół

i

bezpośredniego

znane opinii poglądów

nie

(relig ijn o ść)

je s t

na

św iecie,

popularnością.

tylko

strony

i pryw atnego

czło w iek a1, ja k

relig ii

w iększą

relig ią

[D. M. W u lff 1985

relig ii

zrozum ieć

formy

relig ii,

zarzucając

kontrow ersyjnych

w ym iar

usiłu jący ch

nie cieszyła

relig ijn y ch

dla w łasnych badań

życia publicznego

zróżnicow ane

niechętni

interesow ali

rząceg o 2; w ym iaru

dziedziny

psychologiczny

psychologów

badających

daw na

d ziałalności

chociaż

lub

i dla

do

n ie­

P sy ch o lo ­

na

m arginesie

swej

psychiki

człow ieka

wie-

n iew ielką negow anie zn aczenia

w rażliw ość

na

transcendentnego psychologii

relig ii

s. 21]. W yniki psychologii relig ii są

publicznej,

z

w yjątkiem

psychoanalityków

(yide

w zbudzających

najnow szy

p rzy ­

padek E. D rew erm anna). P ostaw a am biw alentna: dla

psychologów je d n i

psychicznego

szkodliw ość

zdrow ia

relig ii

(zw łaszcza

oceniają i

zakłada

ją

psychoanalityków )

krytycznie,

rozw oju

inni

człow ieka3.

natu raln ie

określoną

relig ii

je st

d ostrzegają

w obec

pozytyw ną

rolę

P ytanie

użyteczność

lub

„zdrow ia

p sy ­

o

definicję

chicznego", która nie będzie bezdyskusyjna. Chociaż jak o nauka em piryczna

„Jeśli psychologia nie chce oferować ludziom uproszczonego i okaleczonego obrazu człowieka, musi zająć się również badaniem doświadczeń i przeżyć religijnych, bez których kultura europejska byłaby niewyobrażalna" [J. Kozielecki 1991 s. 72]. Chociaż S. Freud, A. Adler i C. G. Jung całe życie roztrząsali problemy religijne [J. Rattner 1987 s. 9], to jeszcze w latach osiemdziesiątych na żadnym niemieckim uniwersytecie psychologia religii nie uzyskała statusu odrębnej dyscypliny [H. Zinser 1988 s. 103]. V. Gronbech ustalił na podstawie analizy 24 najważniejszych prac z psychologii religii opublikowanych w USA i Europie w latach 1950-1967, że najczęściej cytowanymi autorami byli kolejno: W. James, S. Freud, G. Allport, W. Gruehn, E. Starbuck, C. G. Jung, K. Girgensohn, Ph. Lersch, A. Godin i R. Otto [D. M. Wulff 1985 s. 28].

NAUKA WOBEC RELIGII

lo lo g ia

religii

w inna

ościow ej

strony

[m iotów

re lig ii4,

ch

naukow o

cznie

była

mimo

ości

relig ii,

3 szym ców za

teologów

do

traktow anie

żytnej

lub j ą do

za

źródło

nich

W

tym

i

etap

relig ii,

w yw odzącej

religię Już w

religijnych,

sfery

fał-

i p sy ch e

relig ii

:kiej

(Sokrates).

spotykam y

się

w

Z w łaszcza dialogi P latona pełne

,

nad ani

aenty

kategoriam i: p sych e

dw om a Grecj a

nie

m iały

relig ii,

europejskiego

w

religio-

Spinozy

do

D.

H um e'a

się

opierać

na

podstaw ach

irracjonalnym

ypujących zaw ieraj ą

uw ag

i P.

racjonalnych,

przyczynom krytycznych o

prace

L.

d'H olbacha, gdyż

psychicznym religii

F euerbacha,

w K.

jej

zaw dzięcza

podstaw psypow iesto-

egipskiej

[D.

D.

Starbuck,

J.

H.

L euba)

ro zw ijała

K em per

M arksa się

ani

nie

i

1992].

F.

N ietzschego, w

prace

stał

się

pato lo g iczn e

psychoanalityków

z biegiem

przypadki

(A.

układu

lat

czło ­

zachow ań

re li­

A dler) relig ię za rodzaj

i

ośw iecenia

w

k o ści9.

i w idzących

P ierw sze

V.

F ranki),

pozytyw ne troski

o

nisty czn a logii religii.

żyw o

m.

in.

relig ii i

P ascendi

W płynęła

D zisiaj

także

ona

oni

od

m ożliw ość

i

nadprzyrodzony X,

okresow o w

za

pod

rozw oju

w pływ em Po

ujęć

rozw oju w ym iar

skierow ana ham ująco

określonych

m. na

in,

ludz-

Freuda, w ojnie

(E.

From m ,

Freuda,

dostrzega

b y ła

W yrazem antym oder-

przeciw ko

k atolickich

granicach

n a­

drugiej

czło w iek a11. relig ii

i

dziedziców

neopsychoanalityków

duchow ego

P iusa

lęków

dalszego

głów nie

red ukcjonistycznych

dla

uznają

siebie

p sy ch o an ality czn y m i10.

relig ii

odchodząc

transcendentny encyklika

ścisłych

rozw ażaniam i

likw idow ania

uw ażających

psychoanalityków ,

psychologów

znaczenie

religii.

naukach

pokolenie

m echanizm

psy ch o ­

psychologów

pożytek

płynący

z

psychologii relig ii i tw órczo j ą upraw iaj ą. Jednoznaczną w ew nętrzne każąc

(m etodologiczne)

w ątpić

podejścia,

charakterystykę

w jej

kierunków

w spółczesnej i

zew nętrzne

m etodologiczną

autonom ię.

i

odbierać

szkół

m ożna

psychologii

relig ii

(in sty tu cjo n aln e) W ielość zarów no

utru d n ia

zróżnicow anie,

problem ów , jak o

jej

w yraz

sposobów żyw otności

psychologii relig ii, ja k i jej m etodologicznej n ied o jrzało ści [D. M. W u lff 1985

W iele

S. H all, W.

początkow o

rów nież

który

których

pow stanie

w ym iarze psychoanalitycz-

■ w stająca pod koniec XIX w ieku psychologia relig ii (G. E.

że

nerw icy

psychologów ,

się

relig ia

swe

Badaj ąc

dziew iętnastow iecznych

w ielu

od Th. Hobże

(kolektyw nej)

św iatow ej

P sychologiczne

dow odzących,

postać

zajm ow ało

chociażby dlatego

krytyce religii:

w ierzącym 8.

psychiki),

znanego

religii.

głęboko

zrozum iała

są rozw ażań z dziedziny

pojęcia

odgryw ają rów nież rolę w now ożytnej

B. anie

i

m iały

Junga,

dla

w egetatyw nego

ilu zji,

lo lo g ii religii. N ie znaczy to jednak, że mamy tu w prost do czynienia z ;sją

G.

głów nie p sychiatrzy,

pięć. A gnostyczną i ateistyczna postaw a F reuda i A dlera b y ła dość typow a dla

uw ażano

starożytności indyjskiej,

w ydźw ięk

początkow o C.

ją

funkcjonow ania

duchu

a L ukrecjusza, że p rim u s in orbe deos fe c it tim or. Z nam ysłem nad em

K rytyczny

F reu d a7 i

upraw iali

norm alnego

m ito-

zjaw isk

m yśl

zaś

gijnych, uw ażali w yrastającą z poczucia niższości

u

starożytności w

S.

(dostrze-

niedojrzałej

ze

nerw ow ego".

62],

Francj i

„zakłóceniem

lub

niechęć

leży poniekąd

we

b y ła

w ie­

zachow yw ali je s t

relig ia

w iekiem

w

relig ii

to

N iem czech6,

1 0 2

sw oiście

m yślenia

w rodzy

w yrazu religii

s.

często

kontekście

do

praktyk

1987

psychoterapii

jako

praw -

przez

praw dziw ości

relig ii),

w ręcz ograniczającej.

przekonań

o

w prost

relig ii lub

podejście

relig ii,

H eisig

neutraln o ści

orzekać

funkcję

religijnego -

W.

człow ieka5. Psychologow ie

psychologii

dem askujące

[J.

byli

tem at

transcendentnych

podtrzym yw ania

przezw yciężony

nie

na

statusu

religijnej

agnostyczną.

przeżycia

psychologii

nych da

-

o

jako

je że li

postaw ę

fakcie

rów nież

np.

rozw oju

w ypow iedzi

tw ierdzeń

psychoterapeutyczną

w ypadku

-ytyczne

ją

racjonalizm u,

np.

i

U siłow ała

duchow ym

Aceniowego

na

deklaracji

traktując

od

ontologicznego

poprzestając

zaangażow ana.

niekiedy

tj.

niew eryfikow alnych ona

w

pow strzym yw ać

relig ii,

jn ie znego

się

PSYCHOLOGIA RELIGII

Ja-

atm osferze

lnej racjonalizującej teologii protestanckiej w Stanach Z jednoczonych i

Psychologia religii pozostaje „dyscypliną neutralną poznawczo, czyli nie podejmuje nu istnienia lub nieistnienia Boga, pozostawiając ten problem rozważaniom teologicznym" rzymała-Moszczyńska 1991 s. 39]. Stanowisko U. Manna [1973 s. 71] jest mniej lne: chociaż psychologia religii nie potrafi sama odpowiedzieć ostatecznie na pytanie o :iwość religii, to jednak nie można jej tego pytania odbierać. „Niewątpliwie psychologia dostarczyła nowej i łatwej w użyciu broni dla racjonalisty, ącego religie za rezultat zwodniczego procesu projekcji, który można rozwiać metodami vej analizy" [Ch. Dawson 1958b s. 23].

6 Krytycznie należy się odnieść do uwagi U. Manna [1973 s. 19], że „naukowa psycholo­ gia religii pozostała aż do XIX wieku tym, czym była od początku: psychologią religii «wychodzącą z religii i uprawianą na rzecz religii»". 7 Zdaniem K.-H. Kohla [1988 s. 253] chociaż psychoanaliza S. Freuda mieści się w religijno-krytycznej tradycji europejskiego oświecenia, nie jest prawdą, jak to się często uważa, że utożsamiał on religię z nerwicą. 8 „Zadziwia, że pozytywista iateista Freud cieszysię ogromnym szacunkiem teologii protestanckiej naszych czasów, gdy tymczasem głęboko religijny Jung jest przez nią odrzucany" [U. Mann 1973 s. 47 ::.]. 9 Charakterystyczna jest postawa F. Nietzschego, który domagał się zastąpienia religii nauką, filozofią i solidarnością z drugim człowiekiem. 10 Dzieje analitycznej psychologii religii i najważniejsze wyniki psychologicznych i psycho­ analitycznych badań nad religią w ostatnich stu latach zawiera praca J. Rattnera [1987]. 11 „Nie jest na pewno przypadkiem, że negatywna ocena religii wychodzi od psychologów, którzy sami gwałtownieodrzucają tradycyjne postacie i sposoby wyrażania religijności (np. Leuba, Watson, Skinner), podczas gdy analizy istotnie sprzyjające religii przeprowadzają naukowcy znani z głębokiej pobożności (np. Otto, Heiler, Pratt)" [D. M. Wulff 1985 s. 42].

NAUKA WOBEC RELIGII

103 27].

H istorycznie

w iska ro

psychologię

W. j

term inem

teoretyczne

H eisig

„psychologia

i praktyczne,

religii

1987

s.

od

innych

62].

ogólnie przyjętej

;dług M.

religii"

określano

niem ożliw a je s t nauk

W ielość

psychologii oraz złożoność

vnież

że

PSYCHOLOGIA RELIGII

hum anistycznych

szkół,

badanego

tak

d efin icja

perspektyw

różne

sta­

odgraniczająca

lub

przyrodniczych

i paradygm atów

w

sa-

fenom enu relig ii spraw ia, że nie ma

typologii psychologii relig ii

[H. Z inser

)dzi

zajm ujących i

odpow iedzi

G ałdow a

1994].

punktu

co

trudności:

relig ii

[Z.

C hlew iński

psychologii (duszy) Co

to

w idzenie

Atnego

o

relacji

samej

s.

zalicza

uw aża

że

m iędzy

relig ii

się

ma

Do

należy

i p sy ch e oraz

tajem niczość

czysto ich

[U.

napoupra-

relig ii

M ann

em piryczne

niew iele

Z

psychologii

problem ów

zw iązki

o

relig ią

samej

zasadniczych

psychologiczne,

odpow iedzi.

nad

statusu

niezgłębioną

psychice

relig ii,

prostej

b adania

skom plikow ane

religią

i

nie

naukow ego 15].

ich

się,

p sychologia

psychologiczne

1982

oraz

je s t

o ja k ą psychologię i ja k ą religię

z nich

określenie

religii

ludzkiej

w ięcej,

żadne

w idzenia

dw ie

IX ],

pytanie,

Na

na

in ia

ne,

na

pozw ala

i

1973

i racjo-

pow iedzieć

w zajem nych

relacjach

. M ann 1973 s. 1]. D zieje )ry

o

:edm iotem

re lig ii12

i

m etodę

psychologii

charakteryzują badania

religii

[H.

biorą

dw a

Z inser

się

z

w ielkie 1988

s.

trudności

nie

zakończone

87].

Problem y

d ler),

je s t

stroną

o kreślenia

ludzkiej

ludzkiej

naturalnie

psychiki

lub

charakterem

u p roszczeniem 13.

Podobnie

człow ieka

je ż e li

religijnego

dość

ogólnikow o

w iada się, że zasadniczym przedm iotem psychologii relig ii są różne postadośw iadczenia łow ach jn ie igijne

są

religijnego,

mniej

religijne" definiuje

postaw y

m otyw acje

osobow ości, grupowej lub

rolę

w

cjonow anie, w iara

i

proces

w ażne.

spraw ia, się

nscendentnych, jako

natom iast jego D yskusyjność

że

określenia

rozm aicie: w iedzę

m ie to będę rozum iał jako

jako

o trosce

ekspresje

pojęć te

w

ludzkich

„dośw iadczenie"

niew iele

przeżycie ostatecznej.

w noszą.

sacrum , W

tym

całokształt pojęć, przekonań

jak o

działaniach „dośw iad-

„D ośw iadczenie system

trak tacie

treści

dośw iad-

i w zorów zachow a-

i, dotyczących rzeczyw istości (ojczyzny) w iecznej i zakodow anych w umy-

relig ijn e,

relig ii

w

rów nież ateizm ,

relacje

takie od

zjaw iska,

sum ienie

na

postaw ą

w pływ

psychologii

(ekstaza,

trans,

relig ii

i

typy

a cecham i identyfikacji

psychikę

w olityw ne

dew ocja,

i

stany

przedstaw ienia

relig ii

na

i

(zdrow ie

jeg o

funk­

fanatyzm ,

naw rócenie

odrodzenie

życia,

relig ii

m otyw acje

religijny,

ożyw ienie i

p rzestrzen i

266] życiu

relig ijn e,

je d n o stk i

pobożność,

kryzys

s.

psychicznym

w obec

em ocjonalne

nauk

subiektyw ne

[1984

relig ijn e,

tożsam ości

ja k

asceza,

relig ii,

relig ijn y ch

potrzeby

m iędzy

poznaw cze,

to leran cja,

odchodzenia

laickie,

k ształtow aniu

na

w

św iadom ościow e

socjalizacyjnych,

człow ieka,

Problem y

z u staleniem

natury

niektórych

badaczy

gii

skłaniaj ą

[D.

M. W u lff

psychologii psychika,

nie że

kowych: giczną. logów ,

czy

je s t

tak

zgody

in.

46;

(przedm iotu,

n ie­

relig ijn e,

relig ijn e,

relig ijn o ści

do

zadań

poglądu

U. M ann

1973 s.

o

fluktuacja (m iejska

i

i m etod) psychologii re li­ jej

39].

M etodologiczne

p sychologii, której

samo

p rzedm iot fizyki

dany

do m iejsca

dyscypliną relig ii

ja k

rów nocześnie

psychologii relig ii

psychologiczną,

w yw odzą

się

w zw iązku

z

społeczną,

filozofią,

lub

teologów , byw a

problem y ludzka

chem ii,

w kanonie

religioznaw czą,

z kręgu

kryzysie

przedm iot,

sam przedm iotem

religioznaw ców . Psychologia relig ii

psychologią

perm anentnym

kłopotam i samej

podm iot je s t co

je s t

lekarzy, m.

s.

są

Psycholodzy

upraw iana dycyną,

1985

relig ii badający

m a rów nież

naw et

filozofów ,

teo lo ­ p sy ch o ­

różnych

krajach

teo lo g ią, psychologią pastoralną,

p sychologią

rozw ojow ą,

in.

dyscyplin nau ­

czy

w

m.

badania. N ie

psychologią

m e­

osobow o­

ści, psychopatologią, n eu rofizjologią, p sy ch iatrią, etn ologią i folklorystyką. Podobnie j ak nia,

12~„Nie dysponujemy, niestety, żadną ogólną historią psychologii religii, obejmującą cale dzieje" [J. W. Heisig 1987 s. 65]. 13 „Psychologię religii można określić jako naukę badającąformy, prawa i rozwój gijnego życia i przeżycia. Badaona m. in. wiarę, nawrócenie, grzech, żal, poczucie winy, :utę, przeżycie Boga, religijne oświecenia i wizje, modlitwę, rytuał, kult, świętość, chowanie religijne, psychiczną treść dogmatów" [J. Rattner L987 s. 230].

i

relig ii

D la

licznych

T ylocha

je st

w iejska, n ied o jrzała i dojrzała itp.).

dlatego

i

relig ijn e

z

(problem ów ) i

relig ii

w szystkim

W.

każdej

człow ieka".

je d n ą

„przede

funkcję

przeżycia stany

procesach

chorobę)

i

relig ijn e

u czucia

są

dla

psychologii przeżyć

je s t

W edług

przedm iotów

relig ijn o ść,

re lig ijn e 14,

relig ijn e,

przedm iotem

W śród

in.:

„psychologia

m iejsce

sw oista

„zadaniem zachow ań i

religijnych".

„bada

grup". m.

m istyczne),

z

/ch ik i i sposobu jej badania. S tw ierdzenie, że psychologia relig ii zajm uje relig ijn ą

i

w ym ieniano

zainteresow ań

psychologii przedm iot

jed n o stek

jej

15]

strony

6-7]

w ierzeń

relig ii

dośw iadczenia je s t s.

od

s.

relig ią";

aspekty

[1982

relig ii

[1991

się

osobiste

psychologia

;ają

/ch ik i

K ozieleckiego

[D. M.

todologicznego iz

J.

fenom enu

Schelera istnieje tyle typów psychologii relig ii, ile relig ii

odpow iedzieć na dw a inne pytania:

[A.

Z.C hlew ińskiego

s. 88],

próbą

ześniej

W edług w yjaśnienie

1988

ilf f 1985 s. 45]. P rzed

śle jed n o stk i. A rch itek tu ra tego jednostki" [J. K ozielecki 1991 s. 72].

co

się

tu

w

przypadku

w łaściw ie

socjologii

bada:

religię

relig ii

rzecz

(relig ijn o ść)

sprow adza

się

do

p y ta­

od

funkcji

p sy ­

strony

chicznych czy ludzką psychikę od strony funkcji religijnych. Są psycholodzy

Postawa religijna jako trwała predyspozycja'psychi czna do określonych zachowań religijnych.

NAUKA WOBEC RELIGII

ii,

którzy

um ieszczają

h o lo g icznych15, dlku

inni

d y scyplin17. W

dziedzinę

psychologię

nauk

relig ii

zdecydow anie

religioznaw czych16,

USA

psychologii,

PSYCHOLOGIA RELIGII

i F rancji

natom iast

w

w idzi

w

je szc ze

się

chętnie

N iem czech

jak o

ram ach

inni

na

nauk

pograni-

psychologię pom ocniczą

relig ii dyscyp-

religioznaw stw a. B rak zgody co do miej sca, przedm iotu i m etody psychorelig ii icji

nie

m usi jej

zn ajduje

V tann

1973

D gicznych

się s.

je d n ak

w iele

39].

lub

naukow o

innych

Sam

dyskw alifikow ać,

dyscyplin

naukow ych

gdyż i

w

kierunków

fakt zaliczenia psychologii relig ii do

religioznaw czych

nie

m usi

pociągać

podobnej

za

sobą

badań

nauk psy-

zasadniczych

relig ii m ają - dzięki swej liczają

się

ij nych,

do

edukacji - szerszą bazę

znajom ości

natom iast

jednej

psycholodzy

relig ii)

i

(zw łaszcza

skojarzeniow ą (tj. nie

szersze

w idzenie

k lin iczn i)

zjaw isk

dysponują

charakter

ij n o śc i18 j ako jaśn ian iu tego

religii

punktu

relig ijn o ścią igencją) ; 19, ;czny

od

w idzenia

formy

strony

zna stronę

(zinstytucjonalizow any)

w idziano

w ierzącego tj.

relig ii życiem

religijnego.

relig ii

przeżyciow ą

relig ii

P ojęcie

w iele religii, sposób

in telektualną,

1 w ytw orach,

jej stan

(Jam es, i

najczęściej F reud,

praktykującego

nie

zajm uje

się

psychicznym

i

opisie

na

bow iem

Czy

je st

nologia),

jak o

ku

w ania

chodzi

sam ych

zachow ania

lecz

lub

(religijnego),

tu rę psychiczną o określonych w łaściw ościach, którą tw orzą określone

Praktycznie

w olityw ną

człow ieka,

innego?21 R eligijność

m oże

o

której

(relig ijn y ch )

m ów ią

aktów

zn a j­

się

interesow ać postaw

relig ijn y ch

(skąd

m ożna

próbow ać

filozofow ie

(fenom e­

psychicznych

przedm iotow i.

Psycholog

nie

tylko

się

w

się

ten

bio rą)

skierow anych

badając

relig ijn e

sposobam i

(relig ijn o ści) w obec

usiłow ać dow iedzieć

jańskiej na

p sychologia

dotychczas i

m odelach

psychologii odnosiły

psychologia

zachodniej. W

sposób oraz

m an ifesto ­

transcendentnej coś

ich

je st

w ypow iadać każdej

obiektyw nie

oddziaływ aniu

relig ii

się

odeszła

stanam i

łam i,

„nadprzyrodzonym i"

od

psychicznym i

zachodniej,

b adania trad y cji

stw orzenia m edycyny

-

i

ograniczenie,

d ostatecznie

ogólnie,

relig ii i

by

w yłącznego

niem al

zajm ow ania

m istycznym i,

uzdraw iania

opartej [J.

pozw alające

jej

tw ierdzenia w spółczesna

się

„nienorm al­

ezoterycznym i

itp.)

na

W.

u n iw ersal­

nie

relig ijn o ści. N atom iast

(przeżyciam i

sposobam i

relig ii

istn ieją

geograficzną

pow ażne

o gra­

jud eo ch rześci-

psychologii

praw ie nie

z histo ry czn ą

to

formy

nymi"

i

tw ór kultury do

Próby

porów naniu

relig ijn y ch

do

typow y

w yłącznie

filo zo fii, relig ii

59].

relig ii

się

relig ii,

niem al

relig ijn o ści

innych

rzecz

ry tu a­ badania

„zw ykłych", codziennych praktyk relig ijn y ch [J. W. H eisig 1987 s. 64]. Jednym

z

w yjaśnienie 5 „Mianem psychologii religii w dzisiejszych czasach określamy gałąź empirycznej ologii koncentrującej się wokół miejsca i roli religii w życiu psychicznym człowieka, iotowych uwarunkowań religii, psychicznych mechanizmów religijności i zmian dzących w psychice pod wpływem religii" [S. Kuczkowski 1993 s. 2]. 6 Np. H. Grzymała-Moszczyńska [1991]. 7 Zdaniem U. Manna [1973 s. 60] psychologię religii można równie dobrze zaliczyć do ;ii, filozofii religii lub psychologii klinicznej. 8 Religijnością zajmuje się również np. socjologia lub etnologia. 9 Anglosascy psychologowie religiiniekiedy zamiennie używają terminów „religia" i ijność". 0 Pojęcie religijności, szersze od pojęcia postawy, nie daje się sprowadzić do jakiejkolwiek postaw [J. Szmyd 1979 s. 18]. Religijność jest strukturą dwuwarstwową, składającą się reśtonej skali pozytywnych postaw wobec religii, tzn. emocjonalno-wartościujących i ktualnych odniesień do tzw. przedmiotów religijny [...] wraz z gotowością (predyspozycją) tchowania się zgodnego z owym odniesieniem się do przedmiotów religijnych lub zących za religijne oraz z zróżnicowanych reakcji, procesów, przebiegów i mechanizmów 1cznych dokonujących się - w określonych sytuacjach życiowych i społecznych - pod /em oddziaływania na osobowość przedmiotów religijnych" [J. Szmyd 1979 s. 15].

i

pozytyw nym lub negatyw nym - na zdrow ie psychiczne człow ieka22.

zjaw isk

indyw idualny

cechę

sw ych

treściach

nością

o

coś jeszcze

religijnem u

w ierzącego

religią,

tu

o

przez podm iot

1987 s.

w olą,

popędow ą

in tencjonalności,

transcendentnem u,

zachow ania

o

m oże

relację i

H eisig

jed n ak

em ocjonalną,

sposób

Z

człow ieka.

nie

św iadom ości,

m yślenia

badaniu w

(uczuciam i,

religijn o ści d efin icji20.

w

O tto),

czy

rozum ieć

n iczała się

przeżycia

psychologia

(pobożnością),

człow ieka

psychologia

dm iotow ą

psychologii

określonej

0 sferę

dującą swój w yraz w relig ijn y ch obiektyw izacjach, tj. relig ijn y ch ekspresjach

ści-

zym i m etodam i i konkretniejszym i wynikam i. m piryczny

procesy i m echanizm y psychiczne, zw ane z pew nych w zględów religijnym i,

rzeczyw istości,

ic w sposobie j ej upraw iania. N a ogół religioznaw cy upraw iający psycho-

104

(tradycyjnych)

genezy

z ludzką psychiką, ludzi,

we

w spólnej

n ienia

w

różnych

jed n ak

p sychologia

wyj aśnić, na

j akie

św iecie

n iejszych

i

rozw oju

co

celów

psychologii relig ii

relig ii,

czy

do której

było

raczej religijności.

zakładano,

że je s t taka

uniw ersalne W iążąc

sam a dla w szystkich

w arstw ie św iadom ości/podśw iadom ości szukano uniw ersaliach relig ii

przyjm ie

m echanizm y

party k u larn y ch uproszczonych

relig ijn y ch tezę

doprow adziły przejaw ów

teorii,

o do

(np.

archetypy

jed n o ści

natury

p ow stania

relig ijn o ści. W

w yjaśniających

religię

jej

w yjaś­

Junga).

Jeżeli

ludzkiej,

m usi

bogactw a

odróżnieniu

pochodzenie

istniejących od

relig ii

w cześ­ jed n y m

czynnikiem (Freud), dzisiaj psycholodzy relig ii d ostrzegają ich w iele, ja k np.

„Większość psychologów religii godzi się trzech elementów:poznania, uczucia i działania, podkreślany" [D. M. Wulff 1985 s. 37]. 22 Należą tu przykładowo badaniapsychologów protestantyzmie. Dowiadujemy się z nich czegoś jak i o samej treści religii protestanckiej.

na to, że religijność obejmuje kombinację chociaż zwykle jeden z nich jest mocniej nad genezą kategorii przeznaczenia w zarówno o religijności wierzących podmiotów,

NAUKA WOBEC RELIGII

105 łożone

zw iązki

zachodzące

owości.

P sychologia

sychiki

i osobow ości

/yjaśnić

religijne

eterm inanty raktyce

i

człow ieka

podstaw y

W iedza

zachow aniem

chce

aspekty i

religijnego,

relacji

religijnego

przez

m iędzy

przy

relig ią

oso-

ludzkiej

zaburzeń

w yw ołanych

rów nież

samą

/iedzę psychologiczną. Częste [a

w

w łasnym i nusi

zjaw isk

Chodzi

przeżyć

się

uciekać

ame

rów nież te

ednak de

ma

lości,

się

m ożliw ości m iędzy

za

uż

i

rak więc ak

w

znow u

w ypadku

ogiczna

socjologii

interpretacja

edukcjonizm u, astotę"

pojaw ia

tj.

re lig ii25.

p rojekcji zbiorow ej

Z arzut

psychicznych nerw icy

-

się

dotyczy

o

tego,

do

człow ieka, tyle

pytanie, co

sfery fałszyw ej

samej

auten-

lub

w

w ręcz

psychologia

relig ii,

pod ejścia (m etody),

psychologię

relig ii

em piryczną,

eksperym entalną,

tyczną,

jed y n e w yjaśnienie

też

teologiczną, na

w jak im relig ii

religij-

relig ijn y m i24, Podobnie

stopniu

psycho-

prow adzi

stanow i jak o ś zjaw isk

Jeżeli

eksperym entach

i relig ijn o ści.

św iadom ości

relig ii,

do

rozum ianą

p o zarelig ijn y ch

form y

ile

z

samej

lem atyką

relig ii

praw dziw ości

(antropologii ruch

s.

10 n.]

intelektualny,

M ann

(upraw ianą

transcendentalną,

p sy ch iatrii27, kulturow ą

dla

relig ii

upraw ianą

oraz

zw any

lub

podejm ujący

W ielości tod:

naukow ą.

i

na

zainteresow aną

i

nadto

i

ilościow a,

herm eneutyczna,

strukturalna,

funkcjonalna,

badania,

obserw acja

ja k

projekcyjne, relig ijn eg o ,

i

relig ia",

styku

h istoryczna,

relig ii m a

statystyczna

N iek ie­

początku

i

p ro b ­

typow o

am erykański

jak o

z

w ielu

i

relig ii

nauki

intro-

behaw ioralna,

p artykularne

m etody metody

przez

św iadectw a F reuda

za

[D. M. W u lff 1985

głów ne

m e­

kw estionariusz,

analiza

(uw ażana

dwie

in.

filozoficznej

hum anistyczna,

różne

w yw iad

osobistych, sennych

m.

w yra­

reflek sji

eksperym entalna,

oraz

sam oobserw acja,

m arzeń od

etnopsy-

w ielość stosow anych

porów naw cza,

psychoanalityczna,

w d otarciu do podśw iadom ości) itp. U w aża się p sychologia

i

korzystający

p sychologii

re lig ii29 odpow iada

analiza dokum entów in terp retacja

na

37]:

skrajnie

w iele innych28.

gruncie

u sy ­

s.

p sy ch o an ali­

etnologiczną i

Istn ieje

„psychologia

zagadnienia

typów psychologii

jak o ścio w a

spekcyj na,

1973

odróżnia się trzy typy p sychologii religii:

relig ii),

filo zo ficzn ej)

m etodologicznego [U.

(teologii) i zainteresow any zbliżeniem obu dziedzin [P. H om ans 1987].

tyle

w yw ołanym i

stanam i

stającą

1973

(faktu

relig ijn o -filo zo ficzn ą,

kry ty czn ą26,

opartą

od

typów

spotyka

w ów czas

form am i lub

[U. M ann

w iele

dyscyplin,

nie

ideologii,

też

dy

zależności

obejm uje

filozoficzną,

psychopatologiczną,

w

zjaw isk relig ijn y ch

istn ieją

relacje.

sw ych

psychologii

czy

m oże

nim i

chorym i

relig ii

rein terp retacja)

relig ii

nie

nim i

tylko

dysponuje

czy

czy

Być

(„fałszyw ym i")

się

innym i pom ijania

potrzeb

ilu z ji23

definicji

chodzi

raczej

redukcji

relig ii,

i

p ełnią

relig ii

Inaczej,

św iadom ościow ym i

problem

które

pozw ala

n ierelig ijn y ch ,

m iędzy

zdrow ym i

(posługiw ał

relig ii

(czy

m iędzy

neurozy,

nie

od zabobonu,

psychicznego?

zachodzące

m iędzy

autentycznym A?)

od

w iary

typow e dla

patologicznym i

narkotykam i

tych,

teologicznych?

życia

ile

rodzaj

od różnienia

przeżyciam i

Jam es)

od

relig ii

czy psychologia

religijnych

psychiczne

specyficzne,

)sychodelicznym i W.

aktów

dziedzinach

religię

relig ijn y ch

pytanie:

kryteriów

i procesy są

definiow anie

od nieautentycznych,

do

innych

zjaw iska uw aża

odróżniania np.

w

funkcjonalne

zasadnicze

relig ijn y ch

relig ijn e) zjaw iska ię je

religii

„autentycznie"

o

kryteriam i

ycznych

i

lub

chologiczną, religijno-fenom enologiczną,

psychologii

odróżnianie

zdobną rolę.

W spółczesna tuow ania

rów nocześnie

p oszerza

jako n ajw ażniejsze religii).

i psychiką,

psychologiczne

służąc

leczeniu relig ii

strukturą strony

na

(religijn o ści),

psychologię

a

od

psychiki, w skazać

psychoterapii

uzyskana

relig ijn y m

zrozum ieć relig ię

ludzkiej

życia

duszpasterskiej

eligią.

m iędzy

relig ii

PSYCHOLOGIA RELIGII

geniusza via

regia

s. 48], że

metody: obserw acja

ludzi

relig ijn y ch i badanie tradycyjnych treści w dziejach religii. Ze gijne,

w szystkich w szak

w ym iarów

przeży cia

relig ii

innych

osób

najtrudniej dane

nam

analizow ać są

tylko

dośw iadczenie w

takiej

re li­

m ierze,

w

jak iej zechcieli je nam objaw ić słow em , zachow aniem lub gestem [E. J.

psycho-

ogizm u, skrajnego (i fałszyw ego) poglądu traktującego czynniki psychiczne

23 „Dopiero niedawno wielu psychoterapeutów zrozumiało, że «iluzja» jest potrzebą psychiczną i że jak każda inna może ona być wykorzystywana wspołecznie pożyteczny sposób ub przerodzić się w patologię" [M. D. Clifford 1987 s. 75]. 24 „Brakuje nam stale czegoś takiego, jak obiektywny i religijnie bezstronny zbiór kryteriów odróżniania tego, co w poszczególnych praktykach i wierzeniach religijnych jest zdrowe lub chore" [J. W. Heisig 1987 s. 65]. 25 „Łatwo tu o popadniecie w psychologizmczy też redukcjonizm psychologiczny, czyli skłonność do sprowadzania całokształtu przyczyn danego zachowania do przyczyn psychologicznych, przy jednoczesnym pomijaniu innych czynników mających także swój udział w jego wystąpieniu" [H. Grzymala-Moszczyńska 1991 s. 46]V

Krytyczna psychologia religii upatruje swe właściwe zadanie w krytyce religii i ukazywaniu jej iluzoryczności [U. Mann 1973 s. 21 n.]. 27 Przedstawiciele psychiatrii (K. Schneider i H. J. Weitbrecht) zajmują się w ramach psychopatologii religii badaniem chorobliwych form religijności, wnioskując na tej podstawie o normalnym życiu religijnym. 28 Można sobie wyobrazić psychobiologię religii na sposób socjobiologii religii. Psychobiologiczne podejście cechuje np. Freuda. 29 Z. Chlewiński [1982 s. 21 n.] odróżnia siedem typów psychologii religii: „(1) fenomenologiczno-introspekcyjna, antyredukcjonistyczna interpretacja struktury zjawiska religii; (2) introspekcyjna, redukcjomstyczna interpretacja genezy religii; (3) historyczno-psychologiczna interpretacja genezy religii; (4) alienacyjna interpretacja genezy religii; (5) socjologiczna interpretacja funkcji (i także genezy) religii; (6) behąwiorystyczna interpretacja genezy i funkcji religii; (7) psychoanalityczna interpretacja genezy i funkcji religii".

NAUKA WOBEC RELIGII

rpe

1987

że

się

Z inser Aią.

s.

z

87].

U życie

podobnym i

1988

s.

91],

E ksperym ent

adom ych 0

samej

M.

relig ii,

W u lff

M ann

którzy

s.

samej

38].

m ożna

p sychologii

z

ludźm i,

ale

pozw ala

tylko

na

strukturze30,

nie

mówi

s.

75].

pom ocą

Jak je d n ak

introspek cji skali

m ierzyć

w

i

z

w nioski

o

natom iast

ten

nastaw ieni

em patii,

sposób

Geografia religii • i ekologia religii

rozw inęli

(a ttitu d e

postaw

się

nie

P ozytyw istycznie

tzw ,

relig ii

P ow iada

ich

dow ierzają

za

w

psychologii.

religii i

1973

nie

relig ijn o ści

1985

w

eksperym entow ać

psychologii

[U.

m ierzenia

eksperym entalnej ja k

psychicznych

relig ii

:hologow ie soby

że

w

reakcjach

m etody

problem am i

np.

scalę)

pobożność

porów nyw ać pobożność dw óch osób? N

pracach z zakresu

vdane

radykalnie,

lizy

psychologii relig ii

podejścia:

fenom enologicznej,

/czynow ych iw a

(psychologom )

ej ście

oraz

pow iązań.

opisow e że

potw ierdza

nie

tyle

dwa,

podkreślające

w yjaśniające,

Czysto

podejrzenie,

wyj aśniaj ące

zainteresow ani

przew ażają

opisow e,

nastaw ione

upraw ianie

dziedzina

podejrzenie

niekiedy

potrzebę

ta

na

nie

ile

odkryw anie

psychologii je st

(jeszcze)

religioznaw ców ,

w yjaśnianiem ,

przeciw życzliw ej

1 oraz

że

ie

dostarczyć

lu

relig ii,

raczej

oraz

ąc

od

psychika strony

giologiczne. ych

oraz

ach

samej

że

psycholodzy relig ijn o ści

aktyw ną

postacią

gii.

Rów nież

Aa

się

na

■ L inieje szych

w

m ogą być

relig ii

czy

staw iane

m.

czy

- ja k

z

zakresu

„geografia

też

raczej

psychologii

innych nauk na

gruncie

filozoficznych,

nie

(bez

p opadania

w

się i

dopełnia

m a też

w

skrótow o

w yjaś-

inne nauki

je d n ak

tw ierdzi

której

reli-

- je s t

rodzajem

zależą

an tro p o lo g ii

od

w cześ-

filozoficznej,

:em at człow ieka oraz istnienia, natury i sposobów poznaw ania religii.

znane

są

sień

do

jej

Boga.

treściow ą

w yjaśniają

przyrody,

i

i

np.

tylko

w ulkany)

których

euhem eryzm ,

je s t

Stary

astro latria,

[1984

do

i

k o n ty ­

środow isko­

ale

poruszane m iędzy

filozofów

bezradny,

T estam ent ich

w yrażają

G enezę

relig ii

bogów

pisarzy

i m ity

zrodziły

zo o latria

przed

podnoszono

pełen

całkow itą

je s t

na

o d n ie­

zależność

od

relig ii

starożytności zjaw iskam i

re ­

i

usytuow aniem

w

relig ii

in ­ geo ­

relig ii je st

ogólniej biorąc, strach

przestrzennym

p o stacią

greckie.

że

w o

relig ii

(praw idłow ości)

rów nocześnie

m iędzy

do

nauką,

w ielu

Tezę, oraz,

człow iek

p o dkreśla

in sty tu cjo n aln ą nie

Z w iązki

zauw ażało

ew olucjonistam i.

W spółzależność

kosm ogoniczne,

dawna.

m łodą

hasła

jed y n ie artykułu

usytuow aniu

je s t

średniow iecznych.

w obec

now ożytnym i

zjaw isk

w ładzy

i

(błyskaw ice

przyrody,

od

relig ii

geograficznym

starożytnych

przyrody

przed

różne

a

m ity

przyrodniczym i

(byk A pis), teo ria

kultu

żyw iołów . Popularny tyczne

30 „Wielu po prostu uważa, że w psychologii religii nie da się stosować metod erymentalnych. [...] Eksperymentowanie z religią w celach naukowych jest nieetyczne i tokradcze" [D. M. Wulff 1985 s. 26]. a

przestrzennym

nią

długo

teorie

o

brak

a ekologia

geografii

p rzynależności

a

(astrologów )

która

O sobnego

o

ligią

zj aw iska

[1987],

W halinga,

w pły­

środow iska

uderza

podejść

przez

problem y

F.

o

(zw łaszcza niem iecka)

bardziej

E liadego

geografia

środow iskiem

Tym

naukę

o w pływ ie

hum anistycznych

św iadczyć

akadem icka

naukę

H ultkrantza.

opracow aniu

w śród

jak o

L iteratu ra

A.

relig ii

żyw iołam i

ja k

to

dyscyplina

tylko roz-

M oże

dw ojako:

M.

zróżnicow aniu

nigdy

pryw atnej

problem atyka w idać,

W

n.].

Jako w ym

religijnego.

uzyskam y

w

255

czlo-

i typologia przeżyć człow ieka

szczegółow ych

zw łaszcza

odrzuceniu

obszerna.

„ekologia"

s.

religiologicznych,

nauk

nie

najm niej

i kształt).

encyklopedii

h asła

nentalnej tradycji badań nad religią.

nerw ica je st relig ii,

relig ii

je s t

natu-

ile

niekiedy

grafii

w

do

p rzedstaw iona

relig ii

treść

- po

O pisując

opis

religii"

odsyła

(jej

feno­

funkcjach.

cech

geografii

co

geograficzne oraz jak o

na religię

tem at złożonego

zachow ania

in.

się

religijnych,

sposób

(psychoanalizy)

religia

i ograni-

zjaw isk

człow ieka,

osobow ościow ych

przykładzie

rozstrzygnięć

religia,

określony

religijne przeżycia

obszary w ielu

relig ii

tyle

jej religijnych

nerw icy,

na

nie

ludzka

w ynikiem

pytanie,

je s t

na

przedm iotem

jako

psychologii

na

Jej

m ożliw ości

aspektów

i w iarygodnej w iedzy -

charakterystyka

ow iedzi

w ielu

religijność

podm iotu

Jej

z

pojm ow ać

geograficznego

podw ażeniem

m etodologicznych

je d en

religijności.

redukcjonizm u

subiektyw izm )

ka

sw ych

tylko

interesującej

czy

stycznego ij ny

bada

m ożna

w ie relig ii na środow isko

deksie

relig ii św iadom a

tego,

relig ii

nauką,

M. W u lff 1985 s. 22]. 3sychologia

G eografię

relig ii

w

starożytności

i

ezoteryczne

astralnym

(gw iazdom )

kie.

M arek

M aniliusz

pism a

fatalizm

decydujący, (I

w iek

astrologiczny,

m itraizyj skie po

i

nieuchronny

utrw alony

gnostyckie, i

ślepy

przez

herm e­

przypisyw ał

ciałom

w pływ

C hrystusie)/głosił: fa t a

życie

lu d z­

re g u n t orbem ,

na

certa

sta n t o m n ia legeAJedynym ratunkiem człow ieka b y ła m agia. Z biegiem czasu

GEOGRAFIA RELIGII I EKOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

ierzono, ą

się

tezę

że

rządzące

przebłagać

ry li

K ościoła

W ielki,

jącego dy

i

,m os,

odrzucał

planety

ofiarą.

są

W iele

kosm icznem u G rzegorz

z

w ielu

innych),

ukazując

w

ich

Tom asz

theologica I, q.

9,

a.

4,9;

arabskim

Rz

116).

W czasach

na

uw al-

n.).

Po-

i żydow scy

w pływ em

oddziaływ anie

Paw eł

jak o

(arabscy

się

ma

z N ysy,

8,38

gw iazd

rozum

renesansu

G eografia

którzy

Św.

G rzegorz

C hrystusa

(G a

zajm ow ał

bezpośrednie

w ystąpił

N azjanzu,

średniow ieczu

Św.

bogam i,

chrześcijańskich

fatalizm ow i

Tarsu,

spotykam y je d n ak

osobow ym i

sym boli

„św iatow ych elem entów "

chrześcijańskim .

(S u m m a

zką

i

w ładzy

astrologiczne

(aliści)

i

P rzeciw

(D iodor z

T ertulian

spod

losem

m odlitw ą

astrologiczną.

jcow ie

ludzkim

i

na

w olę

popularną

relig ii

uniw ersyteckiej człow ieka).

F.

M.

Schw ind,

A.

H ultkrantz.

badającą

M.

R atzla. D.

E.

że

[L.

socjografia)

in.

pod

ją

G.

H.

relig ii

relig ii

się

w pływ

1979

alizacji

m iejsc

ralnych, rych

do

;dzy

kultu,

poram i

iązków

nagrom adzono do

roku

oraz

tabu

m iędzy i

iblem atyką

z

k orzystując

ją

relig ią

i

je s t

zakresu np.

ześcijaństw a.

m iejsc

roślinnych

uogólnień.

naturą,

interesujących

zorientow anych

oddalonych

teoretycznych

k u lturą

w iele

geograficznie

pielgrzym ek

z

b icji

czasu

dziełem

Z w łaszcza

jako

do

interesow ali

literatura

pogańskie

zależnością

od

klim atu,

aw ionej

przez

niezależność

od

położenia

reli-

początkow o

i

w yjaśniała [K.

n atom iast

XIX

o

w ynik

rii

w ieku

ew olucjonistyczny

przystosow ania łączyło

teorie

się

anim izm u,

w iązał

przyznając

m atriarchat

środow isku

z

tury

i

nie

środow isko

iźniać

społeczny

rozw ój

w ytw órczym

teryzow ał dow iskiem E liade

kręgi

i

geograficzne

M.

nych

H oheisel

na

ze

W eber

hierofaniach

ez relig ię konsekracj ę świata.

i

i

siłam i

przyrody,

totem izm u.

Ziem i.

Ba-

geografia

dialek-

głów nie

rozwój

tekstu,

w praw dzie

na

geograficznego przyspieszać

znaczenie

XX

w ieku

w zględu

na

zw iązki

typ

J.

ja k

w ania

relig ii

podporządkow yw aniu

W.

lub

Schm idt

otoczenie.

zasoby

relig ii geografii

U stalając

ogólnej,

m odeli

Jej

m iędzy

ze

przez

źródeł,

h isto rio g rafii

m etod

(an aliza

ipsychom etrycznych m atem atycznych.

i

kulturow ą,

ona

kom ­

szczególnym

k u ltu rą

i

z

środo­

geografią

przyrodniczo-geograficzoraz bada

odw rotnie m.

naw odnienie,

je s t

ogólny

lub

k arto g raficzn a pew nej

w spólnoty

w yników źródeł

in.

roślinność, reprodukcja w arto ścio ­ relig ijn ej,

w ielu innych badanie

teoretycznego

-

histo-

terytorialny

historycznych),

(ankietow anie,

O prócz

i

in terpretow ania i

członków

badań badania

badacza

zw iązki

relig ii

oraz

w idzenia,

interesuje

dziedzina

od

d ziałania

w ynikiem

postaw y

z h isto rią relig ii,

się

b lisk ie

niego

k u ltu ry /relig ii

sposoby

geograficznego

socjo-

zajm uje

czynników

relig ii,

lub

społeczną

w ym aga

k u ltu ry /relig ii: klim at, naturalne.

k o rzysta

D latego

in.

re li­

religii.

d o pełniająca

m.

ekologią

G eografia

na

nauk, analizy

postaw ,

geografia

relig ii

m oże m ieć znaczenie praktyczne, np. dla m isyjnej działaln o ści pew nej relig ii,

cha-

klim atem ,

sobie

na

to

jako

przypada

k u ltu ry /relig ii z

środow iska

i

podejm ow ane przez

geograficznych

terenu.

testow anie)

i

to

geografem relig ii

relig ii

problem u zależności

oddziaływ anie

geograficzną

ekologa relig ii

zw iązkach

ją

F ickeler,

Sprockhoff,

ekologię

siebie

geograficzne),

Poniew aż

(klim atem ), łączą

podstaw y

rolną,

tech n ik

dziedzinach.

P. F.

ju ż

ostro

w pływ u

g eografia

h istoryczną,

kartografią.

ogólnego

człow ieka

w arunków

w pływ

W

w iązał

J.

opis

i

bada

człow ieka

badanego

M aterializm

determ inizm u decydujące

relig ii

ów czesnych

różnych

k tó ra

ryczno-fizyczne

ona w b lisk ich

dem ografią

bardziej

oddziaływ anie

środow isko

(k u ltu ry )2 i

geograficznym

chętnie

genezę

W iele

określony

m oże

ale

społecznym . in.

z

fetyszyzm u,

jednostronnego

kulturow e m. w

genezę

K siężyca

(religijny),

tłum aczył

środow iska.

geograficznem u

strukturom

geograficznym ,

dostrzegał

jej

kultem

głosił

odeterm inizm u):

m yślenia do

dynam izm u,

)fen

relig ii,

sposób

człow ieka

n aturalistycznie

zny,

)m

w iskiem

gospodarkę

relig ii

m larne

przypadkiem

w spółczesna i

(geografii

geograficznych

niekiedy

środow isko, że

(relig ia

. P ozostaje

w ielu

h isto ry czn ą3,

18 s. 109]. W

w

obrony relig ii

przyjąć,

kulturow ą

relacji

w yższość

geograficznego

geografią petencji

teolodzy,

pogańskich

religioznaw cze

naturą

M ontesąuieu).

zaw sze

podkreślając

bez

W ygodnie je s t in terdyscyplinarnych

antropogeografią,

nad

de

się

relig ii

budow li

przypadek

L.

m isjologiczn a

w rzenia

jej

(Ch.

tem at

św iąt

reflek sja

szczególny

krytyki

i

zw iązku

zw ierzęcych,

ośw iecenia

relig ii

apologetycznie

i

na

pochów ków

św iętych,

System atyczna

środow iskiem ,

geografii

obserw acji

na

dyscypliny

dyscyplinę

czynników

zakresem

w pływ środow iska geograficznego na religię.

J.

geograficzne,

się

podm iotów

B oulard,

jak o

255], nazyw ający

zajm uj e

;eni (K epler). biegiem

relig ijn y ch

s.

F.

D effontaine,

to

się

w czas astrologią zajm ow ali się papieże (Juliusz II, P ius III i Leon X ) oraz Z

ju ż

postać

antropogeografii

B ras, P.

środow isko

badającą

relig ii

Le

ją

na

p rzy b rała

w pływ em

Stew ard,

p rzeciw staw ia

H onko

geografia

J.

upraw ia

relig io zn aw czą

B iittn er

jak o

m.

T w orzyli

Sopher,

D zisiaj

G eografii

uw aża,

w ieku,

oddziaływ anie

dyscyplinę gię.

(początkow o

w XX

107

ze a

krajobrazu

Chociaż poruszane przez geografie religii problemy mieszczą się na styku geografii i religioznawstwa, należy ona do grupy nauk geograficznych [K. Hoheisel 1988 s. 108]. Geografia kultury bada przestrzenne usytuowanie człowieka i kultury IJ. Czekanowski 1967]. 3 Powiązanie geografii z historią oraz pojmowanie jej jako nauki chronologiczno-opisowej było dziełem m. in. I. Kanta i J. G. Herdera.

NAUKA WOBEC RELIGII

;ąc

sposobów

ch

w arunków

adaptow ania

D la rozum ienia jaśniającej i,

rozstrzygające

orzy

ktyce

Ż adne

geografię

traktując

punktu trudne

do

nauki

styku

z nich lub

relig ijn y ch dla

z

i

opisującej

oraz

środow iska

(o

oraz

H.

nie

zw łaszcza

socjologicznego

je ś li

na

lub

istotnym i

założy

ce-

je s t

się

w

w yróż-

nej pozycji relig ii w kulturze. Problem y

poruszane

ograficznego

i

przestrzennego

k artografią

nie

i

się

/nym

rozw ój

ześcijaństw a), żarze, icję ęte

pory i

obecną

roku,

do

relig ii

do

rośliny

następstw o

charakteru

ów

fizycznych,

ktualnego tym ierzę

kształtu

poniekąd żyje

turow e,

które

w

m iały

(pew nej)

środow iskiem

chociaż zależy

j ak

człow iek

)ie.

D zisiaj

religii

środow isku w idzi

lub

Z

której

w yrazem nazw y

środow isko

posty/zakazy

pielgrzym ki,

św ięte

pokarm ow e,

rozw ój

typu

są

produkcji

kontaktów

i

m iędzy

nie

je s t

m ają

on

sum ą zew nętrznych

znaczenie

lecz

człow ieka j est naturalnym ,

prostą ma

dla

n atom iast

tradycja

a

kulturow y4. sztucznym

środow isko

w swym biologicznym w yznaczone je s t

ro zp rzestrzen ian ia

charakter

kultura,

m.

fenom enologiczna

czyn­

(W.

N atunatura,

człow ieka

istn ien iu in.

-

od

je s t

przyrody,

rozum ieniem D ilthey,

się

E.

samego

je st św iatem

pow iada

M.

H eidegger, w

nauk

p rzy ­

z perspektyw y

i w artości należy

„bycie-w -św iecie w idzenia

do

nie

ogóle"

ludzkiej

egzystencjalnej

ma

(W ek),

św iata

należy

do

„podstaw o­

relig ii

je s t i

poddaną z

św iat

czysto

w

b iologiczna

n iew ystarczająca,

za

sumę

niekiedy

hum ani­ pojęciem

zaw ężająco

m aterialnych

położenie

czynników klim at,

rozum iane

środo­

środow iskiem

strukturą

kulturow ym ,

techniczną, zhum anizow aną

za

natury

jako

nauką

w ąskim

Jednak d ostatecznie szeroko

im aginizacji

p rzyrodą

traktow ali

jak o

je s t

operując

geograficzne,

itp.

ekonom iczną

relig ii

relig ii,

n atu ralisty czn ie

uw arunkow ania

się

g eografia

geografow ie

człow ieka św iata, tzn.

rezu ltacie

je st

punktu

geograficzne

transform ow aną,

i

antropom orfizacji.

pośrednictw em św iat

kultury,

perspektyw a w ąska

do

swej

Poniew aż

św iadom ości,

który

stanow i

ekologiczna w yjaśnienia

społeczną,

i św iadom ościow o

prze-

człow iek

przekształcaj ąc

ekologiczną

(św iat

jak o

faktycznej

niszę

ekosystem )

postaci

pewnej

relig ii

poprzez

religii. W ątpliw ości sw ych

styl

a

nie

dośw iadczanym sensów

sposób b iotopu ih ab itatu 5,

geograficzne

relig ii,

m iejscow ości,

na

otaczającego

w

mody-

Człow iek,

przeszło ści

środow iska

kontaktuje

geograficznego,

w o rld )

i

św iecie

(U m w elt),

W

polityczną,

pew nym

w

przedstaw ionego

styczną.

na

na

life

108

wego ukonstytuow ania jestestw a" [1994 s. 74 n.].

w isko

doktrynalne

social

przeżyw anym

człow ieka.

to k u r­

w orld,

że bycie

otoczenie

na

relig ijn y ch

różnorodnego

relig ii,

przyrodę,

zw łaszcza

struktury lecz

relig ii

praktyk

osiedli, i

lub

danej

(np. rozbicie

zw ierzęta,

architektonika

środow isko

Schiitz);

od

giami. G eograficzne

(A.

ekologicznego

relig ii

środow iska

(m oże

terenow ą

środow iska

przez relig ię, i

począw szy

św iecie

ekspansję

czasow e

pew nej

na

m iasta, szlaki kom unikacyjne,

św ięte

sw oistego

relig ii

(w pływ )

rozkład

geograficznego

m iejsca kultu,

m ieszkania,

dlu,

postać

adaptacyjne

środow iska i

oraz

znaczenie

socjogeograficzny

procesy

Iow ie ia

i

są zróżnicow ane,

rejestru jącą

religii

poprzez

relig ii

usytuow ania

religijną,

zanik pew nej

obszarze),

vstanie,

geografię

social

rodniczych, lecz

terenow e

przez

w ocow ać

Lebensw elt,

ogół

psycho-

fe a tu re s)

nie

re ­

D efin icji relig ii

p ośw ięcają

(historical

i

w zajem nego

Stew arda m iędzy

historycznym i

religii.

co tru d n iej)

ich

nie je s t jednoznaczne.

J.

środow isko-

praw d

geograficznego

środow iska

kulturow ego,

przeprow adzenia,

do

istotnych

ekologię relig ii

O dróżnienie

fe a tu re s)

praktyk

relig ii,

religię

w idzenia.

(core

religii

i

uszczerbku

na

pojęcia:

(w pływ u).

uw agi,

icznego mi

pow stające są

upraw iający

ikszej

bez

geografii relig ii, jak o

zjaw iska

Iziaływ ania

doktryny

przepow iadania

GEOGRAFIA RELIGII I EKOLOGIA RELIGII

rodzi

relig ijn ie

oczyw isty. sow uje

Jest

się

do

także

zakres

inspirow anych rów nież

faktem , że relig ia

klim atu.

Im

selektyw nej

sakralizacji

dectw em

obustronnego

- w różnych

- w pływ u

relig ii

relig ijn e

uporządkow anie

p rzestrzen n a g eografia m iejsca

dynam ika (raj,

Eden,

uznaw ane

(Jerozolim a,

środow iska

M ekka,

za

są:

i

oddziaływ ania środow isko

w ykorzystuje

czasach

je s t relig ia, zjaw iska

(to p o g rafia i

hades),

m anifestację

C zęstochow a),

i

tym

relig ijn a),

Św ia­

intensyw ności

sym bole

dew olucja)

je s t dopa­

bardziej

przy ro d y 6.

stopniem

w yobrażenia,

ekspansja

geograficzne

środow isko

z różnym

relig ijn e

elizejskie,

szczególną

L ourdes,

na

ry tu alizacji

p rzestrzeni

(m igracja, pola

F akt

bardziej uniw ersalna

p oddaje

i

wpływu.

w yznaw ców

i czynności, czasow a

i

relig ii,

m ityczna

m iasta-św iątynie

(M ajów ),

(h iero fan ie)

krajobraz

w

postaci

św iętej np.

mocy budow li

sakralnych (arch itek tu ra kościołów , fundacje zakonne, uniw ersytety), instytucje

H usserl,

G. G adam er) podkreśla z naciskiem fakt, że św iat człow ieka (w sensie

Ważność czynników ekologicznych/środowiskowych dla postaci i dystrybucji kultury izuje się w amerykańskiej antropologii za pomocą pojęcia areału kulturowego (culture area): :>nu o podobnych cechach kulturowych. Za szczególny przypadek obszaru kulturowego )dzi treściowo uboższe pojęcie kręgu kulturowego w szkole, kulturowohistorycznej.

Obszar: obejmujący kultury różnych ludów zamieszkujących określony region geograficzny; krajobraz: wyraz zewnętrzny środowiska geograficznego (niesłuszne jest utożsamianie świata z krajobrazem); biotop: środowisko życia odznaczające się swoistym zespołem czynników ekologicznych; habitat: część biotopu, w której wyłącznie pewne gatunki znajdują warunki do życia. 6 Różne hierarchiczne systemy religijne porządkują przestrzennie obszary swych wpływów, np. w Kościele katolickim (archi-) diecezje, dekanaty i parafie.

arytatyw ne,

urządzenia

Anictwo

osiedli

w ierzęta

hodow ane

owa,

skały,

turalnych

dla

celów

góry,

św ięte

roku

lub

m osty),

relig ijn e

sakralizacj a św ięcenie

kalendarze7 w iążące

tabu

i

sakralne

w ybrane

rytualizacj a

św ięta

w pływ ów

relig ii

kościelne

i

rośliny

oraz z

środow iska

religię

w ydarzeń

poram i

roku

C hrystusa).

geograficznego,

dzisiaj

M niej galny w iście

pośredni:

zm ian

w

w ierzenia

i

sposób

ro ślin

i

samym

stów,

lub

term inistyczny, łożeniem ele

tj.

i

czynników ,

relig ii

podobne

ju

relig ii,

tak

co

dow ód

przytacza

ni,

ekonom iczne

ci,

oraz

znych. m

w

10 szkoły, sów

w iarę

(Pigm eje),

(E.

o jej

czy

spotyka

w chodzić

Z daniem

poglądu tego

lokalnych

m odyfikacjach,

z krajobrazem do

jego

p u sty n ­

m.

in.

się także

nom adow ie,

W.

w śród

np.

jnych

środow iska

i

m ieszkańców

A rabow ie

przed

religiach

plem iennych,

m oram i roku

i biologicznym i

ołeczeństw ach

przem ysłow ych

;

pośrednio

głów nie

sko

geograficzne

ztałt

fizyczny,

oddziaływ a przez

relig ię

których

oddziaływ anie czynniki na to,

je s t

środow iska

nie

je s t

dostrzec

tyle

We

na i

zw iązana

relig ię swój

i

trady-

w spółczesnych dokonuje

technologię.

przez

postrzegane

w

bardziej

człow ieka.

ekonom iczne

relig ię ja k

łatw iej

obrzędow ość

cyklam i rozw oju

poprzez

ile

na

N ajnow sza

-

przez

grafii

1979

kulturow ej

dgii

ze

środow iskiem

geograficznym ,

dokonuje

uproszczonych

-

generalizacji

na

tem at

jej

pochodzenia,

struktury,

in.

pod

relig ijn ie

oraz

oczy ­

dokonują

m odyfikują na

klasztorów ,

oni

swe

środow isko

m iejsc

kultu,

rozw ijanie

upraw

budow anie

w pływ em

i rozw oju

Od

badań

dróg

relig ijn ie

[1955],

spirali)

n eoew olucjonista

pośrednie

m iędzy

oddziaływ aniu quieu)

a

aktywnej

m iędzy

i

sił

tw órca

przyrody

na

kulturze

selektyw nie,

i

m o­

m otyw o­

środow isko

człow ieka

biologicznego,

lecz

czysto

nie

kulturow ej,

receptyw ną się

jeg o

się

czynniki

do

o

ludzką

na

pom ijając

środow iska

przyrodnicze

i

stanow isko -

M ontes­ znaczenie

środow iska,

oddziałują i

Stew ard

m echanicznym

decydujące

pasyw nie

m ożliw ości

H.

zajm uje

naturę

(przypisującym

w idzenia

dialektyczna

J.

(poglądem

K u ltu ry /relig ie

sprow adza

obejm uje

zw rotnego.

geo ­

(środow i-

dynam icznego je s t

od

B iittn er)

w cześniejszej

środow iskiem

ekologii

zachow ującego jed n e

i

odeszła

(M.

w ym iarow ych

do

determ inizm em

m ożliw ości).

w ykorzystując

w ięcej

sprzężenia

posybilizm em

w obec

układ

i

relig ią

p o staci

środow iskow ym

środow iskow ym

jak o

w

W ebera)

z klim atem

dw uw ym iarow ych

statycznego

R elacja

M.

relig ii

trój-

rozum ia­ środow isko

inne.

Poniew aż

geograficznego

kulturow e

czy

rów nocześnie,

społeczeństw o/religia je s t zaw sze w ypadkow ą ich oddziaływ ania. U stalenie (jako

rzeczyw istej

zm ienną

izolow ane.

w ieka,

i

w iska,

polega

i na

m iędzy

istn ien iu n ią

dynam iki? co

innym i

relig ią

a

ich

Jak

a

stw ierdzić,

czynnikam i,

np.

że

które co

nie

tradycją,

ja k

cechy

należą

je s t

są

to

jej

natury

strukturą

cz ło ­

w ynikiem lub

w pływ em społeczną

(zw łaszcza) gospodarczą? R óżne p ostacie relig ii m ogą pow staw ać w podob-

się

znacze­

koncepcji są

do

uzna

W ażne

relig ii

w yw ołane

układy k o n iecz­

środow isko

rozum ienie.

filozoficznym , które

geograficznym

przyczyny jak o

relig ię czy

w stępne

ustalić,

środow iskiem , Jak

fakt,

pew nej

czynnik:

u staleniom

Boga.

środow iskiem

utru d n ia

w yodrębnieniu

decyduje

w cześniejszym o

m iędzy

O tym , który

autonom iczny,

tezie

a

zależności

geograficzną)

Trudność

przypada

interakcji

z

(m.

od

nie

pór roku

d o strze­

relig ii je st

oddziaływ anie

do

w ew nętrznej

7 Dla kultury i religijności polskiej charakterystyczne jest np. związanie ionami chrześcijańskimi w przysłowiach („na świętego Grzegorza idzie zima do morza").

środow isko,

relig ijn y ch

k u ltu i

ona

zw iązków

aczenia [E. Isaac 1965]. Sprawa kom plikuje się dodatkow o, je że li przyjąć

do

na

geograficzne,

oraz

funkcji

i

zw iązku

W pływ

zakładanie

p rzeszła

podstaw ie

(klim atycznych)

przez

ludzi

sko-czło w iek -k u ltu ra-relig ia)

lub w ystarczającej.

przyczynow ych

istotnym

m otyw ow ani

nazew nictw o

genezy

249-259].

głów ny

lub

o

środow iska

W pływ

w yobrażenia

relig ii

s.

Honko

za

geograficznych

relig ii

ludzie

potrzebnych

[L.

nej

danych

tezę

krajobrazie.

w pływ em

np.

relig ijn e

przez

g eografia

erzących. G eograf relig ii popełnia błąd (etiologicalfallacy) w ów czas, kiedy funkcjonalistycznych

w pływ

w

lecz

pod

religijne.

łączen ia

Środo-

rzeczyw isty

odbierane

ja k

zw ierząt

pośredni

dialektycznej

Schm idta

sama,

tak

determ inistycznego

nego

geograficznego

hodow li

(m odel

try-

ona

m iast,

geograbyło

nasuw ać

przem ian

b ezpośredni, i

religijnej

w staniem islam u, byli m onoteistam i. W pływ

je s t

w iosek

religijnych.

i relig ijn a,

prace

nie

zjaw isk

szerokościach

społeczna

na

samego

podtrzym yw aną

w anych w ierzących na politykę, gospodarkę i sposób życia innych ludzi.

zw olenni-

pastersko-nom adycznym

struktura

w szyscy

m oże

pow stania

różnych

pustynią

w

p o staci

grę

doprow adziło

w

Jak pokazały

nie

do

m onoteizm u

które

w N ajw yższą Isto tę natom iast

w

determ inistycznego,

decydują

określona

Renan).

aktualnej

w iodą

zw iązek

z

odpow iada

w ieku

(geo-)

G angesu,

relig ię

św iadom ościow y.

chrześcijaństw a

m onoteizm u

którem u

XIX

w arunki

i

na

tym czasem

ekologiczne

zw ykle

znaczenie

W iązanie

życia,

ęste

się

m odyfikacje

genezy

częściow o

różne

środow iska

gdy

chociażby

w arunki

ja k

jej

klim atem ,

ja k

ew olucjonistycznego,

nezę

w pływ u

w yjaśnianie

geograficznym

innych

w

interpretow anie

się

p o staci

zachow ania

geograficzne

iną

je s t

zdaje

w

krajobrazie,

osiedli,

nich

religioznaw ców

problem ów

chociażby

łaszczą ich zasięgu i intensyw ności, czyha na badacza relig ii w iele pułapek, z

przez

219

relig ii z całością kultury w tym sensie, że cała k u ltu ra je s t religijna.

św ięte

przez

pór i dni roku

rzadko

na-

pokarm ow e,

S o l In victu s i narodzinam i

bogiem

w zajem nych

drogi,

hierotoponom astyka),

religijn y ch ,

przez

z rzym skim

u stalaniu

(w innice,

groty,

procesów przyrody

przełom

Przy

gospodarcze

(hagiotoponom ia

j eziora,

ronom icznych, ).

GEOGRAFIA RELIGII I EKOLOGIA RELIGII

NAUKA WOBEC RELIGII

109

jej

środo­ lub

NAUKA WOBEC RELIGII

11 0

n

środow isku,

zy stk ie rać

ja k

czynniki

różną

pokazuje

postać,

gdyż

/nników

w yw ierających

ływ

od

środow iska

owe

i

sfera

ływ em nej

zm ianom ).

jej

m oże

cerem onii,

w ierzących

P ow stanie

i

w spółczesnej troską

;kuje

lat

o

gię.

H.

Poszerzenie relig ia

reszta

kultury.

ekologii

A.

użycia

(konserw acj ę)

term inu

przyrody,

z perspektyw y

oraz

ekologicznej

jo b raz ie znie

pod

od

w pływ em

nachylona

ez

podejścia: człow ieka

relig ii,

relig ii

ekologia

Agracji relig ii i jej lw a

geografii

O ponując ja śn ian ia

[A.

alternatyw ne

m.

in.

adaptacji

do

ekologiczne

śledzenie

m ożliw ych

b adania 255

religii,

n.].

oraz

sw ych

tym

D woma ekologia

się

naturalne, praw idłom

religioznaw stw a

ekologiczny z racji relig ii,

i za pom ocą m etody

ruch

religii

„zajm uje

konsekw encjam i"

porów naw cze swego

[A.

badanie

otoczenia

i

sposobu

integracji

religii.

P ierw sze

iczne,

gdyż

nie

się

sam ych

kiem ,

lecz

poprzestaje

na

tu

stw ierdzaniu

s.

1979

E kologia giczne,

podejście opinii

p.

nie

ludzi

histo-

środow iskow ej

s. 221]. M ożliw e

przyrody

m iędzy

13],

je s t

dośw iadczania oraz ściśle

relig ią o tych

aściw ym podejściem ekologicznym je s t drugie, uznające „decydujący

i

analiza ekośrodo-

zw iązkach,

analizy

strukturę różne

i

ze

biotop,

uznanie,

że

ukierunkow uje

-

człow iek

oddziaływ anie

jedynego

ekologicznej i

dynam iki

relig ii, relig ii

i p ostaw ienie

w reszcie

kon­ (ist­

na

opracow anie

cechy,

kulturow ego rozw oju relig ii

i

porów nanie

reagow ania

relig ii,

które m.

in.

nie,

typologii

są

w ynikiem

przez

p rze­

pierw otnej,

ch ro ­

w iarygodnej

prognozow anie

w y­

proponuje

in teg racji

je st

sposobu

na

sposobu

H ultkrantz

ekologicznej

w zględu

zrozum ienie

etapów

jak o

funkcjonow anie

relig ie

p rah isto ry czn ej,

relig ii

zastępow ać innych,

badania

gdyż

życie

chicznych

relig ii,

resp ek tu je

człow ieka

pierw otnych,

od

W

kulturach

swe

ekologicznej co

w

życia

że

je s t po

to, tylko

coraz

typ

hipotezy

zm ian

stałe i

relig ie co

w-

przem ianą

dotychczasow e

w artość

w

na

relig ijn y ch

się

od

a

m anifestacją i

piekła).

n aturalnym znaczenie

i

sposób

b rak

zm ienne

dokum entów tzn.

(jak

w

m iarę

ekologicznych. gdzie do

i

poziom u stalen ia

przypadkow e.

rów nież

w yraz

W iele (np.

badania

zm ierza

od

czynników

autentycznych sposoby

sym boli

społecznym ,

p asterza i baranka w społeczeństw ach przem ysłow ych).

do

czynników

co

że p sy ­

szczególny

w regionach,

zależą za

pokazując,

m niejsza,

relig ii

swym rozw oju niekiedy

tem at

ta je s t

ekologia

w

now ych

czynnikach

szczególnie

których

zależna

fenom enolo­

m aterialistyczno-

relig ii,

p ozostaje

na

i

uzyskiw aniu

autonom icznych

N adaje

autentyczne,

lub nieba

środow iskiem

w

postępuje

m ożna znaleźć

przypadkow ą

śm ierci

nie

zależność

uw ażano

h istoryczne

uzupełniać

k u ltu ra

podobny,

zdeterm inow anych swe

582].

mniej

relig ii

je s t

relig iach

zew nętrznych, relig ijn y ch ,

sam

że

s.

ro zw iniętych

adaptacji

dostrzec,

źródła

naturalnego i

relig ia je s t

że ten

je

relig ii

których

środow iska

kultury

Z akładając,

P ozw ala

lecz

ja k

autonom iczną

ma

[A. H ultkrantz 1987

ludów

pisanych.

sobie

ma

o religiach. E kologia

-redukcyjnie, relig ijn e

tego,

nie

sposobów

inform acji

uzależn io n a

w

H u lt­ pojm uje

[A. H ultkrantz 1987 s. 582].

któ ra

zm ianam i

(religijnego)

rozum ienia

zw iązków

226

badaniem

H ultkrantz

sposobów

dow iskow ej

bada

się

głów nie

w

uporządkow anie

relig ii

relig ii

kulturow o-

-

relig ię

parallels),

w zględem środow iska

środow iska,

nologiczne

relig ijn y ch bada

je s t

środow iska

na

dyfuzjonizm u

za pom ocą k ategorii

Celem

pod

obejm ującej

tem at

rozw ażaniach

samym

ram ach

1979

w yjaśnianie

w glądu

H ultkrantzow i

stym uluje

w pływ u

[A.

topografia,

Isto tn e

w dopasow aniu do

relig ijn y ch (religious

relig ii

A.

rów nież

że

traktow aniu

uzyskanie

ekologię

H ultkrantz

przeciw ko

podobieństw

ecology

je s t

oraz

religii"

en viro n m en t)

człow ieka,

naturalne.

tw órczo. M imo istotnego

(co m p a ra tive

s.

się

relig ijn e

inne.

przez

interesującej

lecz

form

(n a tu ra l

środow iska je s t je d n ak m niejsze od oddziaływ ania innych aspektów kultury.

rozw oju

odróżnieniu

ogranicza,

zupełnie

dogicznej. W

się

i

zasoby

22 1

różnych

otoczenie

i

tylko

kulturow e

n aturalne

dem ografia

relig ii

w ydaje

w

jako:

rów nież

niejących)

zabiegający

przez

w ew nętrzne

n aturalne

od­

w

podlega

tylko pogrze-

w szystkim

ale

relig ii

„ekologia":

nie

lub

rozw ój

Środow isko

(zbieżności).

1984

religijny

conservationism ),

zachow uje

geograficzne

organizację i

szeroko nie

ręb ­

na 223].

w ergencji

dzięki

pom ijał

rejestruje

przyroda

doktryny

P odejście

geografia

kultury

[1987]

socjokul-

s.

ale

procesy

przede

ekologii do

w ym iar

klim at,

pod

stym ulow any

W haling

są

o

fragm entem

ecological

[F.

sam je d n ak

kultury

H ultkrantz

sposoby

w iska religijne

pojęcie

religii

który

ekologii

(religious

ochronę

biologiczne

(p rim a l religion)

będąc

zasadnicze

gijny

relig ii,

H ultkrantz

W iększy

św iadom ościow ym

relig ii

głów nie

Stew arda,

ńew aż

ekologii

innych

relig ii

poleg ają

czasu

popularność

źródłam i J.

w

sześćdziesiątych

pierw otnej

czynniki

lecz

człow ieka.

w nym i turow a

roli,

środow isko

w ykorzystującem u

religii.

zew nętrznie,

w ierzeń

geografii

w iele

środow iska

naturalne

łaszczą

a

postaci

1979

w idzenia

biegiem

(porów naw czej)

religion),

'87],

z

środow iska

krantz

inicjacyjnych

zm ieniać

być

w pływ

m odyfikacje

różne

upraw iania

gestów ,

że

m ogą przy-

relig ię

k ulturow e/relig ijn e

nie

przyjąć,

relig ie

oblicze

punktu w

naw et

istnieje

że

zw yczajów

technik

obrzędów ,

rozw ój

z

w chodząc

się

na

doda,

tzn.

np.

m oże

rastającą od

zapew ne

Zm iany

w eselnych,

R eligia

i tak

na konkretne

w yw ierają

peryferyjne,

zew nętrznych,

obrzędów

iczenie rze

są

istotnym

»vych,

Teolog

Gdyby

sam e, to

środow iskow ych

w pływ

(chrześcijaństw o

m odyfikacjach w nętrznych.

oprócz

geograficznego

środow iska

ulegało

reform acji.

są takie

istotny

ideologii.

n ieistotne

okres

środow iskow e

GEOGRAFIA RELIGII I EKOLOGIA RELIGII

treści

w yobrażania

relig ijn y ch

tracąc

w raz

chrześcijańska

je st

z jeg o

sym bolika

NAUKA WOBEC RELIGII

A.

H ultkrantz

[1987

ym ityw nych,

nie

zy

treści

badaniu

itów

i rytów .

daje

się

am i

ludów

do

1979

K rytyka badania

irzędziam i ełnia

242].

rów nież

„ekologia

relig ii,

nauki

do

chociaż

która

się ustalić,

tezy

dopasow anej

do

ekologiczne

w prow adza relig ijn y ch się

w pływ u

środow iska.

łatw o postaw ić,

Isto ta

zarzutu

red ­

na [S.

noBjer-

m etodam i

m anifestacji

samej

relig ii) rozw oju

m iędzy

relig ii,

religii"

(E.

nie

P erry)

kulturow ego

O gólnikow e i oparte na dom-

ale trudno

sprow adza

sfalsyfikow ać

się

do

za

stw ierdzenia,

że

idejście ekologiczne bada religię z czysto zew nętrznego punktu w idzenia, nie

zajm uje

najm niej

nie

się

religią,

tw ierdzi

lecz

jej

kulturow ym i

upraszczająco,

że

to

przejaw am i.

„w ulkany

A le

zrodziły

H ultkrantz

bogów ",

lecz

typem

p la in a b le

relig ii

ty p e o f

dającym

religion)

oraz

dzaju

je s t

w yjaśnia

nom otetyczne, się

za

stu

m iotem

badań

rozw ażania lat

je s t

uzyskana

w iedza

złożonym

tw orze

w

om aw ianej

M etafora

o

w

toczącej b adania

jej

cecham i

w yjaśnianym i

h istorycznie

zbiorow ego

praw ,

drugiego

„typu

tzn. -

religii".

cechy za

pom ocą

P ierw sze

pierw szego opisowej

sposobów

postaw ić

się

nad

ok reślan ia

stosuje

w ysiłku i

p o staci

p ytania

i uzyskać

się

religioznaw ców

do

było

ich

poszczególnych

odpow iedzi. badanie

dociekań

w

o

i

trudno

nad

ani podw ażanie poszczególnych

wyników . nauk

ma

zachow ania

przypom ina

pracujących

ani relatyw izow anie

rozum ienia

nie

od

p rzed ­

p raktyczną

oczyw iste

dobrze

m oją

są

rów nież, ja k

relig ią

rów nie

i

ludzkiego

Pokazały

się

Intencją

upraw iane

skom plikow anym

poznaw czą

religia.

zajm ow anie

religijnych.

ja k

ja k

w artość

je s t

p roste

że

relig ią,

n adzieję,

relig ią,

intrygującej

law inie,

zjaw isk

ogrom nego

obszarach badań

ja k ą

najbardziej

d'A ndrade),

sposobam i

są częścią

oraz

mam nad

kulturow ym , jak im

(ecologically

nie

śniegu

badania

relig ia

m aterii

(Roy

pokazały,

naukow e

ekologicznie

drugie historyczne,

pom ocą

przeszło

w yjaśnić

istorically explainable fe a tu res), które /jaśn ien ie

Przeprow adzone

się

Iko tyle, że m iały one w pływ na sposób ich rozum ienia. O dróżnia on [1987] iędzy

Zakończenie

i

ścisłych kryteriów , za pom ocą

czy pew ne cechy relig ii należą do jej

ekologiczne

kontrprzykładów .

p odejście

posługuje

określonych

ku ltu r

(h isto rii

podobieństw

zjaw isk

1979 s. 285]. N ie dostarcza bow iem są w ynikiem

i

badanie

analizy

ścisłej

że

p odejścia

tzw.

relig ijn y ch ,

nom otetycznym

Ponadto kultury

w ierzeń

poziom ie

na

do

historycznego

się różnic

w

dra czy też im ocą

podniosła,

ograniczenie dobrze

przyczyn

w idzenia

órych dałoby em aniach

to

się

podejścia

tw orzeniu

ogólnych

istotne

stosuje

punkt

ekologii

w ym ogów

,. Honko

dostrzega

jed n ak

religijnych,

pierw otnych,

s.

582]

zastępuje

3 ew olucjonistyczny :

s.

(religio-ecological):

ligioekologicznego

Istn ien ie

relig ii

w ielu

nie

m usi

prow adzić do w niosku, że w szystko w tej d ziedzinie j est dozw olone. U czucie

storii.

była

zaw odu

kom pletna.

relig ią, lecz

a

tym

chciałem

oczekiw ać co

to

m oże

N ie

w yw ołać

bardziej

rozw iązyw ać

pokazać,

od

czego

od książki tego,

je st

relig ia

lub

że

ch arakterystyka nauk

napisać

kolejnego

rzeczow ych

ich

ja k ą

„W prow adzeniu",

interesow ała ich

m etodą

najlepiej

m nie

poznaw cze

ją

głów nie m ożliw ości

dzieje badań nad religią,

m oże

zam iarem :

o relig ii nie

w stępu

problem ów

rozw iązanie

co nie było jej

religiologicznych: m iejsca zajęły

fakt,

chciałem je d n ak

do

nad

religioznaw czych,

zależeć.

N ie

należy

odpow iedzi na pytanie,

badać.

Jak

zaznaczyłem

m etodologiczna i

badań

granice.

we

sytuacja

nauk

Stosunkow o

w iele

gdyż zakładam , że nam ysł historyczny

m a w ażne znaczenie dla zrozum ienia w spółczesnej sytuacji nauk o religii. o

W yłom w

charakterystyce

d efin icji

relig ii

loga

osobne

i

m iejsce,

w spółczesnych

praw dziw ości

religii.

bo

że

uw ażam ,

nauk

z jednej

tu dyskusji ma znaczenie dla uśw iadom ienia ligii,

z drugiej

strony

o relig ii

Pośw ięciłem strony

stanow ią im z

pozycji

zrozum ienie

fragm enty m etodo­ toczonych

sobie sytuacji sam ych nauk o re ­

d efin icja relig ii i odpow iedź

na pytanie

o praw dziw ość

relig ii stanow ią n aturalne zw ieńczenie w ysiłków badacza religii. K rytyczny

NAUKA WOBEC RELIGII

w ca

problem atyki

ycji

b ibliograficznej,

/sow aną

przeze

zastrzeżenie, gii,

nie

ych. cj ą

religiologicznej chociaż

iż

relig ii,

nie

chcę

:eśniej

P laton

pew nego

ieczne.

P odobnie

żaden

obiektyw nie",

cznych

co

do

sądzę,

jej

by

natury

(założenia

na

m inim um badacz

św iata

i

jeg o

dzisiaj

nauk

o

na

tem at

w spraw ach

dla

relig ii

nie

bada

czyniąc

np.

określonych

człow ieka

epistem ologiczne)

oraz

relig ii

(założenia oceny

i

samej

Na

nauki

przedm iokon-

założeń

ro zw iniętych

her-

gólnych

nauk

sposobu w ar­

cznego

- w obec

praktyki

nie przesądzać.

badaw czej

i jej

W tórność

rezu ltató w

m etateo-

- przejaw ia

także w tym , że w spraw ach rzeczow ych ostateczne słowo należy do badapraktyka, gii

a

starałem

ej, ja k

nie

m etodologa.

się nie

pow inny

w zględu

na

czynić

A nalizując

tego

m ożliw ości

„od zew nątrz",

one postępow ać

dopasow anie

założeń

(a

tym

i

m etod

nauk

z pozycji kogoś,

b ard ziej, do

poznaw cze

kto

czym j est relig ia),

przedm iotu

i

celu

się przy nazyw aniu naukam i relig io lo g iczn y m i w szystkich

5w podejścia

do

nauki

religii, je ś li

spekulacji

drażni jak o

filozoficznych

próba

w prow adzania

(m etafizycznych)

lub

o

lecz

do

nad

nad

relig ią o

się

do

nauk

science),

sposobie

zaakceptow ać i

ich

nauk,

religii.

gdyż

człow ieka

do

przedm iotem gdyż

loznaczny

je s t

biologiczne: *ii

itd.

szła

od

nowo na
ono

każdy

nie

ma

N ależy

badań

m. z

in.

w ielu

j ednej

w szakże

nad od

relig ią

sposobu

term inów

histo rii

nauki

próbę

F ilozofia

do

przypom nieć, sfery

w yjaśniania analityczna

zj aw isk

przez nie

relig ia,

że

się

do

filo zo fia

reaguj ących

nauki pro-

alerg icz­

badanych

ontologicznego

nauki

socjologii

ograniczających natury

tru d ­

Podobnie

poszczególne

w spółczesna

zew nętrznych, tzw.

n astręcza religii.

p sychologii relig ii,

pozytyw istów ,

odw ołanie

uw aża

je s t

rozum ienia

określających

relig ii,

prym ityw nego fenom enalizm u

zadania

każdą

w szystkich

zależy

zja-

zaangażow ania

k em pirycznych (ontological c o m m itm e n t) za w adę, lecz poniekąd za waruich znym yczne

upraw iania. postulatem i

sztuczne

N ależy

rów nież

dem arkacji

uw zględnić

nauki

odgraniczanie

od

dyskusje

nienauki.

dziedzin

nad

Pokazały

poznania

m oże

o tw órcze, natom iast cenne są podejścia inter- i m ultidyscyplinarne.

neopozytyw ione,

być

że

rygo-

poznaw czo

problem em

akade­

je st

nie

sobie

bogatych,

przekraczające

zakresow o

dyscyplin

relig io lo g icz­

logiczne się

w

- ja k

sobie

sam ych

Przy

drugiego

klasycznym

jak o

G.

w zględem

relacji

Vico

a n im a l

ludzkim

relig ii

dla

nauk

religiosum ,

mniej

to

w ynikach. z

N ależy

jak o

od

relig ii

tak

filo zo fia relacji

rzeczy w isto ścią o

nie

tym

oraz

relig ii

(Bóg,

okazują

się

strony

relacji

(aktów )

U praw iając

nauki

religio-

- przede o

badania

zachow aniu

decyduje

hum anistycznych

D ilthey

się

zw iązku

niego nauk

religijnej.

i W.

w

pojm ow aniu

charakterystyki

członu

o

gdyż

i

p róbują ująć

religioznaw stw o

m ożliw ości

charakterystyczny

zauw ażyli

relig ii

też

zaliczy

o uzyskiw anych

em piryczne

poznaw cze do

i do

transcendentną

ograniczone

sposób to

lecz

czy

czy

teologicznych,

podejść ja k

relig ią

obojętną,

społecznych,

lub

upraw iania, różnych

różnych

teo lo g ia

zjaw iska

m etodologicznie

filozoficznych

skrom ne,

1

badacze

konw encjonalnym ,

poszczególnych

hum anistycznych,

istnienie

m etodologicznie relig ii

rzeczą

D w oliłoby : i,

statusem

obrzeżam i

N ie je s t

i

w spól-

sami

zw anego

zajm ują

itp.)

że

d zie­

p o szcze­

czy

n u m in o su m

stw ierdzenie,

ci

przysw ojenie

w yników ,

innym i

naturę.

człow iekiem

ogólnikow e

system atycznie z

to,

sacrum ,

N aw et

rozbieżnych

za

że

mniej

jej

m iędzy

badaczy.

i

fakt,

to

lub

w ydzieleniem

W łaściw ym

u ogólniające

naukow ym

ina w ątpić, czy da się znaleźć takie ogólne określenie nauk o relig ii, które w szystkich

P rzem aw ia

z

tez

badań.

i mniej religioznaw cze ze w zględu na

tylko

„rzetel-

in.

i

relig ii

tru dnościach

w iele

dalszych

bardziej

h isto ry czn ie

podziałów .

integracja:

w ym aga

zw iązkam i m.

m etodologicznie

nych pokazały, że są po d ejścia bardziej

{behavioral

teologicznych,

się

O

dyscyplinach.

są

podw ażany,

m etodologicznie

św iadczy

istn iejący ch

je s t

i treściow o m ożliw ości jed n eg o badacza religii.

wie

spo-

kultury.

kontrow ersyjnych

lecz

badania.

vfie upieram '

różnych

D yskusje

się w punkcie w yjścia niczego nam ysłu

w

szereg

w ielorakim i

relig io lo g iczn y ch

dem arkacja,

gow ych (założenia aksjologiczne). Starałem

i

relig ią

podejść

hipotetyczny,

zajm ujących oraz

życia

charakterem

niekiedy

się

225

b adania nad

niektórych charakter

składa

relig ijn y m i

w ystępują

ma

dyscyplin,

zjaw iskam i

m ickim

spodziew ać,

charakter

relig ii

ludzkiego

filo-

jak o

o

dzinam i

i

było sporów ,

Jak

poznania

ontologiczne),

się

naukow y

przedm iotem

neu traln ie

w yboru rzeczy

m ożna

je s t

naciskiem

każdego

Jak

n iejed n o lite,

religii,

chrześcij aństw a.

p o dkreśla z je s t

istotnie

rozw ażań ja k ąś

przykładzie

założeń

zdaniem ,

zm ieniła

m erytorycznie

prow adzonych

urobioną

nie

lektura

zajm ow ania stanow iska użytek

tj.

w ażnej,

charakterystykę

M enonie, a

w

przyjęcie

nania

na

w ypadku

leutyka, tkow icie

brak

w ypow iadać od

posłużyć

tym

dow odził

się

m nie

się

w

dostrzeże

m nie m etodologiczną

uchroniło

M usiałem

nie

ZAKOŃCZENIE

dow iadujem y

w szystkim

transcendentnym

czegoś

o

przedm iocie

aktów religijnych. M oda na tropienie ście

zn ajd u ją

przeszłości.

się

kryzysów

one

K ryzys

w

oznacza,

że

sytuacja

badań

nad

relig ią

teryzuje

każdy

typ

ludzkiego

„kryzys

w zrostu"

pytań

i

je st

znalezienie

dla

nie

kryzysie?

om inęła badań nad religią. Jeśli

kiedyś

w cześniej

było b y ła

poznania,

nauki

w szystkich

naw et

sytuacją

odpow iedzi

tak,

to

nie

dobrze,

a

teraz

lepsza?

także

B rak

poznanie

norm alną. oznaczałoby

Czy rzeczy w i­ bardziej je s t

pew ności naukow e.

P ostaw ienie

w Czy

charak­ Tw órczy

w szystkich

w yczerpanie

czych m ożliw ości pew nej dziedziny badań i tym sam ym jej naukow ą śmierć.

niż

źle.

poznaw ­

X

NAUKA WOBEC RELIGII

li ński J., Metamatematyka a epistemologia, Warszawa 1993. chterl K., Philosophie und Religion. Zur Aktualitat der Religionsphilosophie, Bern-Stuttgart 1982. Iff D. M., Psychological Approaches, w: F. Whaling (ed.), Contemporary Approaches to the Study of Religion, vol. 2: The Social Sciences, New York 1985 s. 21-88. ping Zhuo, Theorien iiber Religion im heutigen China und ihre Bezugnahme zu Religionstheorien des Westens. Religionswissenschaft 2. Frankfurt a. M.-Bern-New York-Paris 1988. ger J. M., Sociology Looks at Religion, London (1961) 19693. bicka Z. J., Czym jest religioznawstwo?, „Roczniki Filozoficzne" 35:1987 z. 1 s. 283-292. 'bicka Z., Filozofia religii, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989 kol. 264-268. ■bicka Z. J., Religia i religioznawstwo, Lublin 1992. 'bicka Z. J., Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Lublin (1977) 1993. 'bicka Z. J. (red.), Religia a sens bycia człowiekiem, Lublin 1994. toń H., Monoteizm pierwotny. Teoria Wilhelma Schmidta i jej krytyka w wiedeńskiej szkole etnologicznej, Katowice 1989. ser H., Religionspsychologie, w: H. Cancik, B. Gladigow, M. Laubscher (Hgg.), Handbuch religionswissenschaftlicher Grundbegriffe, Bd. 1, Stuttgart 1988 s. 87-107. Religionsphilosophie, s. 303-305. leligionsphanomenologie, s. 306-309. Religionskritik, s. 310-318. ier H., Religionskritik, Dusseldorf 1982.

Indeks nazwisk Adamski Franciszek 240, 242 Adler Alfred 203, 205, 206 Albert Hans 57, 117, 233 Allen Douglas 19, 177-179, 182, 183, 186, 187, 233 Allport Gordon 203 Alston William P. 85, 156, 233 Amsterdamski Stefan 51, 94, 233 Anaksagoras 100 Andrade Roy d' 223 Antes Peter 22, 27, 34, 82, 145, 233 Anzelm z Canterbury Św. 112 Apostel L. 156 Arystofanes 125, 164 Arystoteles 58, 84, 190, 200 Augustyn św. 100, 103, 114, 133, 146, 190 Austin John Langshaw 158, 162 Ayer Alfred Jules 159 Baal Jan van 115, 233 Baaren Theodorus Petrus van 51, 61, 82, 129, 167, 233, 237 Bachofen Johann Jakob 214 Bacon Francis 22 Baelz P. R. 144 Baetke Walter 41, 54, 82, 136, 167, 233 Baird Robert D. 10, 78, 82, 233 Balic S. 55, 56, 233 Balthasar Hans Urs von 134 Banton M. 242 Baran Bogdan 236 Barbour łan G. 156 Barnhart J. E. 74, 233 Barth Karl 41, 120, 125, 134, 142, 147, 155 Bartley William Warren III 111, 117, 233 Bauer Bruno 101, 127, 141

Bauer J. Edgar 137, 138, 140, 142, 144, 147, 233 Baur Ferdinand Christian 126 Bazyli Wielki 214 Bechert Heinz 239 Bednarek Henryk 236 Bejze Bohdan 237 Bellah Robert N. 190, 193 Benjamin Walter 143 Benson Thomas L. 15, 45, 52, 234 Benz Ernst 234 Berger Gaston 180 Berger Peter L. 89, 190, 194, 200 Berkeley George 140 Berner Ulrich 71, 85, 104, 234 Bernheim Ernst 168 Bianchi Ugo 19, 46, 47, 49, 70, 86, 89, 94, 166, 178, 197, 234 Birkheuser Thomas 164, 167, 234 Bjerke Svein 222, 234 Bleeker C. Jouko 179 Bloch Ernst 143 Boas Franz 173, 174 Bobko A. 238 Boccaccio Giovanni 100 Boccassino R. 170 Bocheński Józef Maria (Innocenty) 39, 78, 101, 106, 107, 111, 1 13, 116, 117, 119, 120, 154, 156, 157, 161, 234 Bodin Jean 119 Bolle Kees 181, 234 Bonhoeffer Dietrich 125, 155 Bonifacy VIII papież 111 BonJour Laurence 111, 234 Boon James A. 174, 175, 234 Botta Paul Emile 28

NAUKA WOBEC RELIGII

lard F. 194, 215 thwaite Richard Beven 156, 159 ik Andrzej 71, 95, 1 16, 131, 155, 160, 168, 181, 186, 231, 234, 239, 242 ;s B. A. 170 ;ses Charles de 23 ;gęr Walter 138, 140, 235 iner Emil 139, 146 10 Giordano 137, 140 er Martin 130, 142, 144 da 109 mann Rudolf 155 sn Paul van 156, 159 ce Kenneth 193 ner Manfred 215, 219, 235 i Seymour 72, 235 ;ik Hubert 56, 233, 235-238, 241, 244 ps Walter H. 190, 193, 235 tap Rudolf 58 les John R. 116, 235 ithers M. 95, 235 ari Wincenty 100 (irer Ernst 182 us 125 npollion Jean Francois 28 itepie de la Saussaye Pierre Daniel 26, 177, 179 vannes Edouard 169 świński Zdzisław 206, 207, 211, 235 lielewski A. 240 ier Henri 75, 235 ford Michael D. 210, 235 sn Hermann 142, 144 >e Carsten 184, 235 ite Augustę 26, 33, 126, 141, 165, 190, 191, 195, 200 gar Yves Maria 134 ti Natale 100 leston Frederick Charles 102, 236 :e Benedetto 23 nbie łan M. 117, 156, 161 ;by Donald A. 236 :ron 79, 100, 125 canowski Jan 215, 236 ■wonogóra Irena 233 m Karl-Wilhelm 236, 239 rendorf Ralf 194

Daiber Karl-Fritz 236 Dajczer Tadeusz 56, 134, 178, 236 Dalferth Ingolf U. 236 Dancy J. 240 Danielou Jean 134 Davis Kingsley 190, 193 Davis Winston 38, 190, 191, 193, 236 Dawson Christopher 25, 26, 57, 130, 141, 204, 236 Deffontaine P. 215 Demokryt 100 Descartes Rene (Kartezjusz) 140 Dhavamony Mariasusai 178 Diderot Denis 125 Dierse Ulrich 77 Dilthey Wilhelm 10, 72, 168, 169, 179, 180, 216, 225 Diodor z Tarsu 214 Dobroczyński Bartłomiej 236 Dournes J. 134 Drehsen Volker 236 Drewermann Eugen 203 Drewnowski Jan 156 Drijvers Han J. W. 233, 237 Drozdowicz Zbigniew 90 Durkheim Emile 38, 91, 104, 127, 165, 171, 174, 179, 181, 184, 190-192, 197, 200, 233 Dyrness W. 121, 236 Dżina 109 Ebeling Gerhard 155 Ebner Ferdinand 146 Edwards Paul 233 Einstein Albert 237 Eliade Mircea 19, 29, 32, 34, 59, 63, 64, 104, 130, 133, 155, 164, 166, 177, 179, 181, 182, 184, 187, 213, 214, 233-237, 239-243 Epikur 125 Ess Josef van 239 Evans Donald D. 113, 117, 156, 162 Evans-Pritchard Edward Evan 37, 90, 91, 93 171, 182, 236 Faghfoury Mostafa 157, 236 Farley Edward 177 Festinger Leon 112 Feuerbach Ludwig 126, 127, 141, 190, 204

INDEKS NAZWISK

Feyerabend Paul Karl 10, 227 Fichte Johann Gottlieb 141 Fickeler P. 215 Figi Johann 124, 236 Firth Raymond 171 Flew Anthony G. N. 117, 156, 157, 159, 236 Foucault Michel 137 Francisco de Avila 100 Franki Viktor Emil 205 Frazer James George 26, 91, 101, 171, 172 Freud Sigmund 38, 91, 127, 141, 142, 179, 203, 205, 208, 209, 211 Fries Jakob Friedrich 140 Frobenius Leo 172 Fromm Erich 143, 205 Fuchs Ernst 155 Fustel de Coulanges Numa Denis 26, 191 Gadamer Hans-Georg 10, 94, 193, 216, 235 Galileusz 75, 116 Galdowa Anna 206, 236 Garfinkel Harold 93 Geach Peter Thomas 85 Geertz Clifford 38, 85, 171, 194, 236 Gerber U we 155, 236 Gilhus Ingvild Saelid 182, 186, 236 Girgensohn Karl 203 Gladigow Burkhard 67, 233, 235-238, 241, 244 Gödel Kurt 112 Godin A. 203 Goldammer Kurt 179, 242 Gollwitzer H. 97 GoodeW. 190 Grabner Fritz 165, 172 Grabner-Haider Anton 90, 138, 144, 155, 236 Grabowska M. 235 Gr0nbech Vilhelm 203 Gruehn W. 203 Grunder Karlfried 237-240 Grzegorz z Nazjanzu 214 Grzegorz z Nysy 214 Grzymala-Moszczynska Halina 204, 208, 210, 236 Guardini Romano 155 Gunkel Hermann 27, 28 Gurba Krzysztof 240

Gusinde Martin 171 Guttgemanns Erhard 155, 236 Habermas Jurgen 90, 195 Hall Granville Stanley 204 Hamilton William 157 Hammurabi 69 Hardin Bert 192, 195, 199, 238 Hardy Edmund 236 Hare Richard Mervyn 117, 156, 159, 160 Harnack Adolf von 28, 41, 42 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 24, 26, 140­ 142, 144, 147, 164, 177 Heidegger Martin 10, 181, 217, 236 Heiler Friedrich 68, 104, 130, 178-180, 188, 205 Heisig James W. 204, 206, 209, 210, 236 Helle Horst Jurgen 189, 192, 237 Hepburn Ronald 159 Heraklit z Efezu 100, 125 Herberg Will 190 Herbert Edward z Cherbury 140 Herder Johann Gottlieb von 24, 164, 215 Herodot 22 Heschel Abraham Joshua 130, 142 Hesse Mary B. 115, 132, 237 Hessen Johannes 142, 146 Hezjod 125, 164 Hick John H. 143, 156, 157, 161, 237 High Dallas M. 156 Hill Michael 190, 192, 197-199, 237 Hirschberg Walter 170 Hobbes Thomas 22, 200, 204 Hoheisel Karl 100, 214, 215, 235, 237 Holbach Paul Th. d' 126, 204 Hollander H. 242 Holton Gerald 75, 237 Homans Peter 211, 237 Honko Lauri 215, 219, 222, 233, 234, 237 Horkheimer Max 143, 195 Hubbeling Hubertus Gerinus 138, 145, 146, 155, 156, 237 Hudson W. D. 143, 156 Hultkrantz Ake 170, 173, 175-178, 181, 182, 213, 215, 220-222, 237 Hume David 22, 23, 119, 120, 126, 140, 141, 154, 157, 164, 186, 204 Husserl Edmund 179-182, 184-186, 216

247

115

NAUKA WOBEC RELIGII

arden Roman 62, 85, 237 ic E. 218, 237 us Firmicus Maternus 100, 237 kson Anthony 198, 237 schke Walter 140, 147, 237 les William 115, 144, 203, 204, 208, 210 Paweł II papież 20, 42, 80, 120, 238 We łan C. 170, 237 pers Karl 142 sen Adolf E. 171 sen Jeppe Sinding 67, 184, 237 jsalem J. F. W. 23 ons Frank Byron 28, 37 us Chrystus 101, 107, 109-112, 120, 121, 125, 126, 133, 135, 214, 218 usz II papież 214 g Carl Gustav 142, 203, 205, 209 t Wolf-Dieter 156, 237 uszyńska Elżbieta 51, 237 niński Stanisław 5, 49, 57, 59, 61, 62, 77, 92, 107, 132, 135, 148, 150, 156, 237, 238 iia Gustaw 242 it Immanuel 9, 22, 23, 85, 101, 1 19, 124, 126, 140-142, 145, 164, 184, 191, 215, 227, 238 >lan David 241 irer Gunter 190, 192, 195, 197-199, 238 nper Dirk 25, 204, 238 npny Marian 31, 238 >ler Johannes 214, 237 n Walter 233, 241 >ury Adel Theodor 233, 238 rkegaard S0ren Aabye 141 szek Marek 162, 238 g Ursula 19, 35, 36, 51, 61, 72, 104, 178, 182, 184, 187, 238 tiimoto Hideo 18, 238 igawa Joseph Mitsuo 46, 51, 166, 181, 238, 240 ss Morton 102, 238 nkeit Hans-Joachim 94, 238 il Karl-Heinz 21, 26-28, 50, 90, 205, 238 in R-. 194 Leon 57, 95, 238, 239 akowski Leszek 78, 84, 106, 118, 137, 147, 156, 238

Konersmann Ralf 124, 238 Konfucjusz 109 Konig Franz 59, 234, 236, 238 Kopeć Edward 121, 238 KópfU. 235 Koppers Wilhelm 241 Kordus Mucjusz Scewola 125 Kowalczyk Jadwiga 242 Kozielecki Józef 203, 207, 238 Kozłowski Maciej 243 Krajewski Władysław 121, 233 Krąpiec Mieczysław Albert 113, 238 Kristensen William Brede 179, 180, 188 Kritiasz 125, 164 Ksenofanes 100, 125, 164 Kuczkowski S. 208, 238 Kuhn Thomas 10, 11, 21, 45, 47, 227, 228 Kiing Hans 105, 134, 158, 239 Kuniński Miłowit 237 Kupis Bogdan 179 Kutschera Franz von 54, 55, 124, 125, 130, 138, 239 Kvideland Karin 80, 239 Ladriere Jean 155, 156 Lafitau Joseph Francois 100 Lakatos Imre 107 Laktancjusz 79, 146 Lanczkowski Gunter 15, 21, 23, 51, 91, 102, 163, 164, 177, 178/179, 184, 185, 233­ 237, 239, 240, 242, 243 Lang Andrew 26, 146, 172 Lang Susanne K. 182 Las Casas Bartolome de 100 Lasson G. 141 Laubscher Matthias 233, 235-238, 241, 244 Layard Austen Henry 28 Le Bras Gabriel 194, 215 Leeuw Gerardus van der 28, 68, 130, 142, 177, 179, 182/183, 188, 194, 195 Leibniz Gottfried Wilhelm 23, 140, 154 Leon X papież 214 Lersch Ph. 203 Lessing Gotthold Ephraim 22 Leuba James Henry 204, 205 Levinas Emmanuel 147 Levi-Strauss Claude 140, 171, 174, 182 Levy-Bruhl Lucien 28, 91, 101, 171, 172 Locke John 22

INDEKS NAZWISK

Lowie Robert Harry 171 Lubac Henri de 134 Liibbe Hermann 120, 239 Lubbock John 165, 172 Luckmann Thomas 190, 194, 200, 236 Luhmann Niklas 190, 194, 236, 239 Lukian z Samosaty 100, 125 Lukrecjusz 100, 125, 204 Luli Rajmundus 100

Mohr Hubert 56, 235 Mojżesz 109 Mokrzycki Edmund 236, 243 Montesąuieu Charles Louis de 190, 214 Morgan Lewis Henry 165 Morigi Paolo 100 Motzki H. 168, 239 Muhlmann Wilhelm Emil 171 Muller Friedrich Max 18, 26, 42, 103, 155

Ławicki Stanisław 236 Łukaszyk Romuald 121, 239

Nagel Thomas 94 Nasr Seyved Hossein 130 Newton Isaac 75 Nielsen K. 159 Nietzsche Friedrich 126, 141, 204, 205 Nieznański Edward 156, 239 Nisbet Robert 191, 239 Nishitani Keiji 130, 141,. 239 Nottingham E. K. 193 Nowicki Andrzej 55, 100, 123, 124, 166, 239

Machiavelli Niccoló 200 Maclntyre Alasdair 117, 156, 159, 236 Mackie J. L. 158, 239 Macąuarrie John 156 Magala Sławomir 234 Mahomet 109, 125 Majdański Stanisław 71, 186, 235 Malanowski Adrian 236 Malcolm Norman 160 Malebranche Nicolas 140, 154 Malewski Andrzej 112, 239 Malinowski Bronisław 38, 91, 171, 173, 190, 200 Mani (Manicheusz) 109 Mann Ulrich 113, 204-208, 21 1, 212, 239 Manners Robert A. 241 Marek Maniliusz 213 Marek Terencjusz Warron 125 Marett Robert Ranulphus 26, 165, 171 Margul Tadeusz 164, 239 Maritain Jacques 239 Marks Karol 33, 126, 127, 141, 171, 190, 191, 195, 197, 199, 204 Martin Charles Burton 156, 159 Marzęcki Józef 243 Mascall Erie Lionel 239 Massein P. 134, 239 Mauthner Fritz 141 McLennan John Ferguson 26 Meiners Christopher 22 Mendelssohn Moses 144 Mensching Gustav 190, 194 Mikołaj Kuzańczyk 100 Mikos Kazimiera 239 Mili John Stuart 126, 157 Mitchell Basil G. 117, 156, 239

Oeing-Hanhoff Ludger von 114, 239 Oelmuller Willi 239 Oosten Jarich 91, 96, 170, 239 Otto Rudolf 28, 68, 130, 177, 179-181, 183, 184, 194, 203, 205, 208 Ożóg J. 243 Pakszys Elżbieta 233 Pannenberg Wolfhart 130, 132, 240 Panikkar Raimundo 134 Pareto Vilfredo 192, 197, 200 Parsons Talcott 190, 193, 194 Pascal Blaise 114 Pater Wim Antonius de 155 Paweł Apostoł św. 134, 214 Penelhum Terence M. 156 Penner Hans H. 240 Peryere Isaac de la 140 Perry Edmund 222 Petrus Venerabilis 100 Pettazzoni Raffaele 18, 47, 67, 165, 174, 187, 197, 240 Peukert Helmut 155, 240 Phillips Devi Z. 113, 144, 156 Pico delia Mirandola Giovanni 100 Pieńkowski Marek 243 Pierce Charles 141

249

116

NAUKA WOBEC RELIGII

tr Hiszpan (papież Jan XXI) 81 s III papież 214 s X papież 205 s XI papież 103 'owarski Władysław 197, 198, 240 itinga Alvin C. 105, 120, 156-158, 240 :on 58, 79, 81, 125, 190, 204, 224 kinghorne John 107, 240 liatowski Zygmunt 10, 19, 55, 240 iper Karl Raimund 10, 11, 60, 63, 83, 84, 107, 117, 227, 233, 240 tmeyer Hermann J. 233, 241 ipart P. 239 tt James Bisset 205 :e Henry Habberley 156, 159 tagoras 100 ;łęcki Marian 111, 240 ywara Emilia 195, 240 ywara Erich 145 nmer Reinhard 240 ne Willard Van Orman 94 leliffe-Brown Alfred Reginald 173 Ihakrishnan Sarvepalli 130 lin Paul 171 Initzky Gerard 154 mer Karl 134, 145, 146 nsey łan Thomas 117, 156, 162 tner Josef 92, 203, 205, 206, 240 zel Friedrich 172, 215 marus Hermann Samuel 23 lan Ernest 101, 126, 218 nolds V. 200, 201, 240 oeur Paul 147, 177, 181, 193 schedę G. 235 er Joachim 237-240 >p Robert S. de 241 a S. 121, 241 enzweig Franz 142, 144, 146/147 isseau Jean-Jacques 22 lolph Kurt 22, 27, 43, 89, 97, 123, 241 ecki Marian 110, 121, 241 batucci Dario 79, 241 lin Marshall D. 241 tmucha Jan 156 toni Ronald E. 241 iowski Stefan 34, 241

Sartre Jean Paul 143 Schaeffler Richard 81, 87, 124, 145, 241 Schebesta Paul 171 Scheler Max 142, 177, 178, 181, 206 Schelling Friedrich Wilhelm 141, 142, 164 Schillebeeckx Edward H. 134 Schlatter Gerhard 173, 174, 241 Schlegel Friedrich von 24 Schleichert Hubert 160 Schleiermacher Friedrich D. E. 23-25, 28, 142, 146, 147, 177, 179 Schlette H. R. 134 Schmid Georg 50, 68, 85, 115, 241 Schmidt Wilhelm 5, 25, 81, 84, 155, 165, 168, 169, 171, 172, 174, 214, 218, 234, 241, 243 Schmitz Josef 145, 147, 241 Schneider K. 211 Schopenhauer Arthur 126, 141, 144 Schrodter Hermann 153, 241 Schiitz Alfred 93, 193, 194, 217 Schwind M. 215, 241 Searle John Rogers 158 Seckler Max 233, 241 Sell Alan P. F. 140, 144, 241 Sellars Wilfrid 94 Sharpe Erie J. 46, 51, 72, 74, 84, 87, 91, 93, 96, 185, 211/212, 241 Sievers A. 235 Simmel Georg 189, 190 Skinner Burrhus F. 205 Smart Ninian 9, 18, 19, 33, 36, 40, 47, 48, 84, 90, 98, 103, 130, 144, 146, 156, 159, 177, 178, 180, 241 Smith Wilfred Cantwell 78, 130, 133, 242 Smith William Robertson 26 Soderblom Nathan 68, 165, 178, 179, 184, 188 Sokrates 58, 81, 204 Sombart Werner 190 Sopher David E. 215 Sosa Ernest 240 Spencer Herbert 26, 165, 171, 172, 190, 191, 193, 195, 200 Spinoza Baruch 140, 204 Spiro Melford E. 37, 78, 242 Sprockhoff J. F. 215 Stanosz Barbara 240 Starbuck Edwin Diller 203, 204

INDEKS NAZWISK

Steffes Johann Peter 41, 136, 242 Stephenson Gunther 239 Steward Julian H. 37, 215, 216, 219, 220, 242 Stietencron Heinrich v. 239 Stolz Friedrich 56, 70, 73, 92, 242 Stoodt Dieter 236, 239 Streng Frederick J. 114, 242 Such Jan 233 Suzuki D. T. 130 Swinburne Richard 156, 158, 242 Szacka Barbara 243 Szawiel Tadeusz 235, 243 Szmyd Jan 208, 242 Tanalska-Dulçba Anna 235 Tanner R. E. S. 200, 201, 240 Tertulian 100, 133, 214 Thiel Josef F. 170, 174-176, 242 Thils Gustave 81, 111, 133-135, 242 Tiele Cornelius Petrus 26 Tillich Paul 133, 139, 147, 155, 177, 242 Tocqueville Alexis de 191 Tokarski Stanisław 235 Tomasz z Akwinu 86, 100, 106, 114, 130, 133, 178, 214 Tomaszek Piotr 240 Tónnies Ferdinand 190 Troeltsch Ernst 1 11, 193, 196, 197, 199 Tugendhat Ernst 154, 242 Turner Victor 171 Tworuschka Udo 37, 242 Tyloch Witold 9, 20, 63, 89, 90, 163, 207, 234, 237, 238, 240, 241-243 Tylor A. E. 159 Tylor Edward Burnett 26, 80, 91, 101, 171, 172

165,

Vanini Giulio Cesare 125 Vega Garcilaso de la 100 Vico Giambattista 23, 141, 225 Voltaire 22, 140 Vrijhof Pieter H. 197, 200, 242 Vroom Hendrik M. 99, 242 Waardenburg 38, 39, 69, 72, 167, 177,

Jacques 10, 11, 17, 19, 34, 36, 43, 46-48, 50, 52, 55, 61, 68, 73/74, 82, 86, 90, 92, 100, 166, 178, 181, 182, 235, 242

251

Wach Joachim 17, 18, 34, 74, 93, 104, 118, 131, 179, 180, 190, 192, 194, 197, 242, 243 Wagner Steven J. 243 Wahlstróm Bertel 78, 86, 243 Waldenfels Hans 59, 111, 116, 234, 236, 238, 243 Wanat Stanisław 243 Warner Richard 243 Watson John Broadus 205 Weber Max 33, 38, 60, 174, 179, 182, 190, 192, 193, 196, 197, 199, 214, 219 Weger Karl-Heinz 190, 243 Weischedel Wilhelm 139, 140, 243 Weitbrecht H. J. 211 Welte Bernhard 146 Werblowsky R. J. Zwi 19, 41, 96, 130, 185, 243 Węcławski Tomasz 102, 243 Wężyk-Widawska Halina 239 Whaling Frank 10, 19, 34-37, 43, 46, 51, 56, 61, 68, 71-73, 81, 111, 129, 130, 132, 133, 139, 169, 173, 183, 185, 193, 200, 213, 220, 234, 237-239, 241, 243, 244 Wheelock Wade T. 155, 243 White Leslie A, 37 Whitehead Alfred North 243 Wicks J. 120, 243 Widengren Geo 177-179 Wiebe Donald 52, 69, 74, 96, 99, 102-104, 109, 1 12, 114, 118, 132, 194, 243 Wilson Bryan R. 243 Wilson Eduard O. 200, 201, 243 Winch Piter 74, 176, 243 Wisdom John C. 117, 156, 159 Wittgenstein Ludwig 68, 70, 85, 153, 155, 158, 243 Witwicki Władysław 81 Woleński Jan 111, 244 Wolff Christian 22, 154 Wolniewicz Bogusław 153, 243 Wolterstorff Nicholas 240 Wuchterl Kurt 127, 143, 145, 153, 159, 234, 244 Wulff David M. 203, 205-207, 209, 211, 212, 244 Xinping Zhuo 244

NAUKA WOBEC RELIGII

?er J. Milton 189, 190, 194, 244 :wski Sylwester 239 ttusztra 109 bicka Zofia Józefa 20, 33, 54, 67, 77, 32, 86, 99, 134, 147, 148, 188, 235, 238, 244 ińska Jolanta W. 236

Zimoń Henryk 165, 234, 235, 244 Zinser Hartmut 123, 140, 178, 203, 206, 212, 244 Zirker Hans 244 Zuurdeeg W. F. 113, 156 Żegleń Urszula M. 238