C o s, o c z y m c h c i a l a m ci p o w i e d z i e c

Dla Sheili, Jenny i Andrei

Coś, o czym chciałam ci powiedzieć – Już on wie, jak zauroczyć te kobiety – rzuciła Et do Char. Nie umiała powiedzieć, czy, słysząc to, Char zbladła, bo kogoś bledszego od Char trudno było znaleźć. Teraz, kiedy posiwiała, wyglądała jak duch. Ale wciąż była piękna; tego się nie traci. – Nieważny wiek ani rozmiar – ciągnęła Et. – Przypuszczam, że to dla niego tak naturalne jak oddychanie. Mam tylko nadzieję, że biedaczki nie dadzą się na to złapać. – Ja bym się nie martwiła – uspokoiła ją Char. Poprzedniego dnia Et skorzystała z zaproszenia Blaikiego Noble’a, wzięła udział w wycieczce i słuchała jego opowieści. Char też była zaproszona, ale oczywiście nie poszła. Blaikie obwoził je autobusem. Dolna część była pomalowana na czerwono, a górna – w paski, żeby uzyskać efekt płóciennego dachu. Z boku widniał napis: Wycieczki nad jezioro, na cmentarzysko Indian, do wapiennych ogrodów i rezydencji milionera – Blaikie Noble, kierowca i przewodnik. Blaikie miał pokój w hotelu, w którym pracował jako ogrodnik. Wraz z pomocnikiem kosili trawę, przycinali żywopłoty i okopywali granice działki. Cóż za upadek, skomentowała Et na początku lata, kiedy się dowiedziały, że wrócił. Znały go z dawnych lat. I tak Et znalazła się w tłocznym autobusie pełnym obcych ludzi, choć, nim popołudnie dobiegło końca, z paroma paniami jednak się zaprzyjaźniła i – jakby jeszcze nie miała dość klientek – zyskała kilka obietnic zleceń na przeróbkę żakietów. Ale to było nieważne, bo przede wszystkim skupiła się na obserwowaniu Blaikiego. Co miał im do pokazania? Parę porośniętych trawą kopców skrywających szczątki zmarłych Indian, działkę pełną dziwacznych szarawobiałych posępnych wapiennych tworów – naciąganych imitacji roślin (jeśli już, to właśnie to mógł być ten cmentarz) – i stary monstrualny dom wzniesiony za pieniądze pochodzące z handlu alkoholem. Blaikie wyciskał z tego, ile się dało. Wykład na temat dziejów Indian i naukowy dyskurs o wapieniu. Et nie była w stanie stwierdzić, ile z tego odpowiadało prawdzie. Arthur by wiedział, ale Arthura tam nie było; nie było nikogo oprócz naiwnych kobiet, które liczyły, że będą szły w obie strony obok Blaikiego, gawędziły z nim przy herbacie w Pawilonie Wapiennym i że swym

silnym ramieniem podtrzyma je za łokieć, a drugą ręką muśnie okolice talii, kiedy będzie im pomagał wysiąść z autobusu. (Nie jestem turystką! syknęła Et, kiedy próbował tego numeru z nią). Powiedział im, że dom jest nawiedzony przez ducha. Dla Et była to prawdziwa nowina, mimo że przez całe życie mieszkała dziesięć mil dalej. Żona zabiła męża, syna milionera, a przynajmniej tak podejrzewano. – Jak?! – krzyknęła jakaś pani nieprzytomna z podniecenia. – Panie zawsze koniecznie chcą się tego dowiedzieć – rzucił Blaikie, a jego głos przybrał jedwabisty ton; protekcjonalny i ciepły zarazem. – Umierał powoli. Trucizna. Tak przynajmniej mówili. To wszystko pogłoski, miejscowe plotki. (Miejscowe, akurat! pomyślała Et). Nie przepadała za jego przyjaciółkami. Żona tego pana. Oj, nie! Powiedział im, że duch przechadza się po ogrodzie między szpalerami świerków. Nie duch zamordowanego męża, ale jego pełnej wyrzutów sumienia żony. Uśmiechnął się melancholijnie do pasażerek. Początkowo Et sądziła, że te jego zabiegi to czysty fałsz, zwykły flirt z klientkami, żeby dostały to, za co płacą, stopniowo jednak nabrała innego przekonania. Pochylał się nad każdą rozmówczynią – nieważne: grubą, chudą czy głupią – jakby właśnie w niej było coś, co pragnął odnaleźć. Mrużąc oczy, patrzył na nie łagodnie i z uśmiechem, choć w sumie poważnie. (Czy to było to spojrzenie mężczyzn, kiedy się kochali, którego Et nigdy nie zobaczy?). Jakby chciał zostać nurkiem, który przenika coraz głębiej otchłań, chłód i wraki statków, by odnaleźć tę jedną rzecz, którą sobie upodobał, coś małego, cennego i trudnego do umiejscowienia niczym rubin na dnie oceanu. Chciałaby opisać to spojrzenie Char. Bez wątpienia Char je widziała, ale czy wiedziała, jak rozrzutnie Blaikie nim szafuje? * Char i Arthur planowali tamtego lata wycieczkę do Yellowstone i Wielkiego Kanionu, ale nie pojechali. Tuż przed końcem roku szkolnego Arthur miewał częste zawroty głowy i lekarz kazał mu się położyć do łóżka. Parę rzeczy było u niego nie tak. Cierpiał na anemię, arytmię i miał problemy z nerkami. Et się bała, że to białaczka. Zalękniona budziła się nocą. – Nie bądź niemądra – uspokajała ją Char. – Jest przemęczony. Wieczorami Arthur wstawał z łóżka i przesiadywał w szlafroku. Blaikie Noble składał mu wizyty. Mówił, że pokój w hotelu to klitka nad kuchnią i że próbują go ugotować na parze – dlatego doceniał panujący na werandzie chłód. Grywali w różne dziecięce gry, na przykład geograficzną, albo rywalizowali o to, kto ułoży

więcej słów z liter nazwiska Beethoven. Wygrał Arthur. Ułożył trzydzieści cztery. Był zachwycony. – Jakbyś odnalazł świętego Graala – podsumowała Char. Bawili się też w „Kim jestem?”. Każdy wybierał kogoś, kim będzie – postać prawdziwą lub wyimaginowaną, żyjącą bądź nie, człowieka albo zwierzę – a pozostali próbowali odgadnąć, kto to, zadając nie więcej niż dwadzieścia pytań. Et się domyśliła, kim jest Arthur, po trzynastu. Był Sir Galahadem. – Nie przypuszczałem, że odgadniesz tak szybko. – Przypomniało mi się, gdy Char wspomniała o świętym Graalu. – „Moja siła jest siłą dziesięciu – wtrącił się Blaikie Noble. – Bo me serce jest czyste”1. Nie sądziłem, że jeszcze to pamiętam. – Powinieneś być królem Arturem – dorzuciła Et. – To twój imiennik. – Rzeczywiście. Król Artur ożenił się z najpiękniejszą kobietą na świecie. – Ha! I wszyscy wiemy, jak się to skończyło – odparła Et. Tymczasem do salonu weszła Char i zaczęła grać po ciemku na fortepianie. Kwiaty kwitnące wiosną, tralala, Mają się nijak do tej sprawy... W czerwcu wpadła zadyszana Et i rzuciła: – Zgadnij, kogo spotkałam na ulicy w centrum? Char, która, klęcząc, zbierała truskawki, odpowiedziała: – Blaikiego Noble’a. – Widziałaś się z nim. – Nie – zaprzeczyła Char. – Po prostu, wiedziałam. Pewnie wywnioskowałam z tonu twojego głosu. Nie wypowiadały tego nazwiska od trzydziestu lat. Et była zbyt zdumiona, by jakoś to sobie wytłumaczyć. Przyszło jej to do głowy dopiero później. Dlaczego Char miałaby być zaskoczona? Przecież w tym kraju działa poczta; zawsze działała. – Spytałam o jego żonę – dodała. – O tę z lalkami. (Jakby Char nie pamiętała). Powiedział, że zmarła dawno temu. To nie wszystko. Ożenił się z inną, która też umarła. Widocznie żadna nie była bogata. A gdzie się podziały pieniądze Noble’ów; te z hotelu? – Tego się nigdy nie dowiemy – odpowiedziała Char i zjadła truskawkę. * Całkiem niedawno hotel otwarto ponownie. Noble’owie zrezygnowali z niego w

latach dwudziestych i miasto prowadziło tam przez jakiś czas szpital. Teraz kupili go jacyś ludzie z Toronto, wyremontowali jadalnię, urządzili bar i uporządkowali trawniki oraz ogród, choć kort tenisowy okazał się nie do odratowania. Ponownie wystawili zestaw do krokieta. Latem pojawiali się goście, ale już nie tacy jak dawniej. Pary emerytów, sporo wdów i samotnych kobiet. Nikt nie zadałby sobie trudu, żeby się przejść i popatrzeć, jak schodzą z promu, pomyślała Et. Nie żeby prom jeszcze kursował. Tamtego pierwszego razu, kiedy spotkała Blaikiego na ulicy, starała się nie okazać zaskoczenia. Miał na sobie kremowy garnitur, a jego włosy, zawsze spłowiałe od słońca, teraz spłowiały na dobre – posiwiały. – Blaikie. Wiedziałam, że to ty albo lody waniliowe w kubeczku. Założę się, że mnie nie poznajesz. – Et Desmond. Zmieniło się tylko to, że obcięłaś warkocze. – Pocałował ją w czoło, zuchwały jak zawsze. – Odwiedzasz stare kąty? – spytała Et, zastanawiając się, czy ktoś ich widział. – Nie odwiedzam. Nawiedzam. Wyjaśnił, że się dowiedział o ponownym otwarciu hotelu i że zajmował się obwożeniem wycieczek w różnych miejscach na Florydzie i w Banff. Gdy go o to zapytała, opowiedział o swoich dwóch żonach. Nie spytał, czy wyszła za mąż, przyjmując za pewnik, że nie. Nie spytał też, czy Char była mężatką, ale Et sama mu powiedziała. * Et pamiętała, kiedy pierwszy raz sobie uświadomiła, że Char jest piękna. Oglądała zdjęcie, a na nim siebie, Char i ich brata, który się utopił. Miała wtedy dziesięć lat, Char czternaście, a Sandy siedem – czyli bez paru tygodni tyle, do ilu dorósł. Et siedziała na krześle bez poręczy, Char stała za nią z dłońmi na oparciu. Sandy w marynarskim mundurku siedział po turecku na podłodze – a nawet można by pomyśleć, że na marmurowej posadzce tarasu. Efekt ten wywołało zakurzone i pożółkłe płócienne tło, które na zdjęciu dawało złudzenie kolumny, udrapowanej kurtyny oraz majaczących w oddali topoli i fontann. Char upięła wysoko włosy i włożyła jasnoniebieską jedwabną suknię sięgającą do połowy łydki – rzecz jasna na zdjęciu nie było widać koloru – z misterną czarną aksamitną lamówką. Lekko się uśmiechała i emanowała spokojem. Równie dobrze mogła mieć osiemnaście, jak i dwadzieścia dwa lata. Nie była nieśmiałą pięknością przy kości, tak typową dla zdjęć z kalendarzy albo pudełek cygar z tamtych czasów. Prezentowała się surowo i delikatnie zarazem; stanowczo, wyzywająco.

Et długo przyglądała się zdjęciu, po czym skierowała wzrok na krzątającą się po kuchni Char. Był to akurat dzień prania. Kobieta, która przyszła do pomocy, przeciągała mokre ubrania przez wyżymaczkę, a matka siedziała i wpatrywała się w drzwi z siatką chroniącą przed owadami (nigdy nie pozbierała się po śmierci Sandy’ego i nikt się nie spodziewał, że kiedykolwiek się pozbiera). Char krochmaliła kołnierzyki koszul ojca. Prowadził sklep z tytoniem i słodyczami przy placu i codziennie zakładał czysty kołnierzyk. Et liczyła, że nastąpiła jakaś metamorfoza, jak w tym tle na fotografii, a jednak nic takiego się nie stało. Na twarzy pochylonej nad miską z krochmalem Char, milczącej i złej (nie cierpiała prania, gorąca i pary – w istocie nie lubiła żadnego z domowych zajęć), malował się ten sam niemal pogardliwy spokój co na zdjęciu. Et przekonała się – i nie do końca ją to ucieszyło – że mityczne ludzkie cechy istnieją naprawdę i że wypływają na powierzchnię w najmniej spodziewanym momencie. Przedtem jej się wydawało, że piękne kobiety to postaci fikcyjne. W niedziele razem z Char chadzały oglądać pasażerów, którzy schodzili ze statków wycieczkowych i zmierzali do hotelu. Tyle bieli, że aż kłuła w oczy – damskie suknie i parasolki przeciwsłoneczne, męskie letnie garnitury i panamy, a do tego migoczące na wodzie promienie słońca i grająca orkiestra. Przyglądając się uważnie kobietom, Et zawsze znajdowała jakiś defekt. Podrażniona skóra, tłusty zadek, chuda szyja albo kępki zmatowiałych włosów, pewnie tapirowanych. Nic nie umknęło uwadze młodej Et. W szkole darzyli ją szacunkiem za opanowanie i cięty język. To ona zawsze wytknęła ci, że stałaś przy tablicy z oczkiem w pończosze albo z odprutym rąbkiem spódnicy. To ona przedrzeźniała (zawsze w bezpiecznym zakątku boiska, żeby nikt nie usłyszał) nauczycielkę czytającą Pogrzeb sir Johna Moore2. Mimo wszystko wolałaby dojrzeć piękno w jednej z tych kobiet, a nie w Char. Byłoby to bardziej stosowne. Bardziej niż w przypadku Char pochylonej w mokrym fartuchu z wściekłą miną nad miednicą z krochmalem. Et nie lubiła kontrastów, bałaganu, tajemnic ani skrajności. Nie lubiła też smutnej sławy, jaką się cieszyła w związku ze śmiercią Sandy’ego, i wspomnienia, jakie ludzie zachowali o jej ojcu niosącym ciało chłopca z plaży. Widywano ją o zmroku, jak ubrana w spodenki gimnastyczne robi gwiazdę na trawniku pogrążonego w żałobie domu. Któregoś razu w parku skrzywiła się – czego nikt nie widział – kiedy Char powiedziała: To mój młodszy brat się utopił. * Z parku rozpościerał się widok na plażę. Stały tam z Blaikiem Noble’em, synem właściciela hotelu, który powiedział: Te fale bywają niebezpieczne. Trzy czy cztery

lata temu utopił się tu jakiś dzieciak. Char odpowiedziała, trzeba przyznać, że nie melodramatycznie, lecz niemal z rozbawieniem wynikającym z faktu, że Blaikie wie tak niewiele o mieszkańcach Mock Hill: To mój młodszy brat się utopił. Blaikie nie był ani trochę starszy od Char – gdyby był, walczyłby we Francji – jednak nie był zmuszony spędzić całego życia w Mock Hill. Nie znał tutejszych mieszkańców tak dobrze jak stałych bywalców hotelu swojego ojca. Każdej zimy wyjeżdżał pociągiem z rodzicami do Kalifornii. Widział plaże Pacyfiku. Ślubował wierność tamtejszej fladze. Miał demokratyczne nawyki i opalone ciało. W tamtych czasach ludzie zwykle się nie opalali, wypoczywając, lecz pracując. Miał też włosy spłowiałe od słońca. Jego uroda rzucała się w oczy niemal tak jak uroda Char, lecz nie była, jak jej, podszyta wdziękiem. Była to złota era w dziejach Mock Hill i pozostałych miasteczek położonych nad jeziorami, a także hoteli, które w późniejszych latach przemieniły się w ośrodki kolonijne dla dzieci z wielkich miast, sanatoria dla gruźlików czy koszary RAF-u, gdzie szkolono pilotów podczas drugiej wojny światowej. Każdej wiosny hotel odmalowywano na biało, na balustradach ustawiano wydrążone pnie z kwiatami i na łańcuchach nad nimi zawieszano donice z roślinami. Na trawniki wynoszono zestawy do gry w krykieta oraz drewniane huśtawki i rozwijano nawierzchnię kortu. Ci, których nie było stać na hotel – młodzi robotnicy, ekspedienci czy dziewczyny zatrudnione w fabrykach – zatrzymywali się w ciągnących się rzędem wzdłuż plaży domkach połączonych ogrodzeniem skrywającym kubły na śmieci i wspólne wychodki. Dziewczętom z Mock Hill, tym, których matki mówiły, jak mają się zachowywać, zakazywano tam się zapuszczać. Char nikt nie mówił, jak ma się zachowywać, więc spacerowała po deptaku wzdłuż rzędu domków w jaskrawych promieniach popołudniowego słońca; dla towarzystwa zabierała ze sobą Et. W oknach domków nie było szyb, jedynie zamykane na noc drewniane okiennice. Z tych ciemnych czeluści docierały do nich czasami niewyraźne, smutne bądź pijane zaproszenia, nic więcej. Wygląd i maniery Char nie pociągały mężczyzn; może nawet ich onieśmielały. W liceum nigdy nie miała chłopaka. Tym pierwszym, jeśli można go tak nazwać, był Blaikie Noble. Do czego sprowadzał się ten ich romans z lata 1918 roku? Et nigdy tego nie ustaliła. Blaikie nie przychodził do ich domu; zajrzał najwyżej raz albo dwa. Wciąż był zajęty pracą w hotelu. Każdego popołudnia jeździł odkrytym wozem z baldachimem drogą nad jeziorem, pokazując turystom cmentarz Indian, wapienny ogród i widoczną zza drzew kamienną neogotycką rezydencję wzniesioną przez handlarza alkoholem z Toronto, nazywaną przez miejscowych Grogowym Zamkiem. Organizował też w hotelu cotygodniowy wodewil z udziałem

miejscowych talentów, chętnych gości oraz piosenkarzy i komików zapraszanych jednorazowo na konkretny spektakl. Spotykał się z Char późnym rankiem. Chodź, muszę zajrzeć do miasta, tłumaczyła i faktycznie odbierała pocztę i robiła niepełną rundę wokół placu, nim skręciła do parku. Niedługo potem z bocznego wejścia do hotelu wynurzał się Blaikie i w podskokach ruszał stromą ścieżką w górę. Czasami nawet nie zadawał sobie trudu, żeby skorzystać ze ścieżki, tylko przeskakiwał przez ogrodzenie, żeby się przed nimi popisać. Te jego podskoki i przełażenie przez płot nie przypominały niezdarnych, ale naturalnych zachowań chłopaków z liceum w Mock Hill. Blaikie był jak mężczyzna udający chłopca; drwił z siebie, ale z wdziękiem niczym aktor. – Nie jest zadufany? – spytała Et, wpatrując się w Char. Z miejsca uznała, że go nie lubi. – Pewnie, że tak – przyznała Char. Powiedziała o tym Blaikiemu. – Et uważa, że jesteś zadufany. – I co jej odpowiedziałaś? – Że musisz być, bo nikt inny nie jest. Blaikie się tym nie przejął. On z kolei uznał, że lubi Et. Szybkim pociągnięciem obluzowywał jej upięte na głowie warkocze. Opowiadał o przyjeżdżających na występy artystach. Że szkocka balladzistka pije i nosi gorsety, że mężczyzna przeobrażający się w kobiety nawet w swoim pokoju chodzi w błękitnym szlafroku obszytym piórami, że brzuchomówczyni rozmawia ze swoimi lalkami o imionach Alfons i Alida, jakby były prawdziwymi ludźmi, i że sadza je w łóżku obok siebie po obydwu stronach. – Skąd to wszystko wiesz? – spytała Char. – Zaniosłem jej śniadanie. – Myślałam, że od tego są pokojówki. – Rankiem po występie to moje zadanie. Wręczam im koperty z honorarium i przynoszę gazety na drogę. Niektórzy zostaliby cały tydzień, gdyby nie zrobić wyraźnej aluzji. Brzuchomówczyni siedziała w łóżku, próbowała karmić swoje lalki kawałkami bekonu, mówiła do nich, a one odpowiadały. Pękłabyś ze śmiechu, gdybyś to zobaczyła. – Pewnie jest stuknięta – odpowiedziała spokojnie Char. * Tamtego lata Et obudziła się pewnej nocy i przypomniała sobie, że zostawiła na sznurze różową sukienkę z organdyny, którą wcześniej uprała. Zdawało jej się, że

zaczęło padać, że słyszy pierwsze krople deszczu. Nie padało; to tylko szeleściły liście, ale Et poczuła się nieswojo, bo tak nagle się przebudziła. Sądziła, że jest już późna noc, ale kiedy się zastanowiła, doszła jednak do wniosku, że jest ledwie koło północy. Wstała, zeszła na dół, włączyła światło nad tylnym wejściem do kuchni i stojąc na ganku, przyciągnęła do siebie sznur z praniem. Nagle, niemal tuż pod jej nogami, z trawy obok ganku, w miejscu, gdzie krzak bzu rozrósł się do rozmiarów drzewa, wychynęły dwie postaci. Nie wstały ani nawet nie usiadły, tylko uniosły głowy, jakby leżały w łóżku, wciąż jakoś ze sobą splątane. Światło znad drzwi nie oświetlało ich bezpośrednio, a jedynie rzucało poświatę na ogród, i Et zdołała dojrzeć twarze. Blaikiego i Char. Nie zauważyła, w jakim stanie były ich ubrania i nie zdołała ocenić, jak daleko się posunęli i do czego to zmierzało. Zresztą nie chciała. Wystarczyły jej same twarze. Wielkie i nabrzmiałe usta, zapadnięte, rozognione policzki i oczy niczym dziury. Zostawiła sukienkę, wbiegła do domu, wskoczyła do łóżka i – ku swemu zdumieniu – zasnęła. Nazajutrz Char nie zająknęła się na ten temat ani słowem. Rzuciła tylko: Przyniosłam twoją sukienkę, Et. Bałam się, że będzie padać; jakby nie widziała tam wtedy Et ciągnącej za sznur. Et zaczęła się zastanawiać. Wiedziała, że gdyby powiedziała Char: Widziałaś mnie, ta pewnie odpowiedziałaby, że coś jej się przyśniło. Pozwoliła, by Char myślała, że ona dała się nabrać; jeśli Char rzeczywiście tak myślała. Dzięki temu Et wiedziała teraz więcej; wiedziała, jak wygląda Char, gdy traci swą moc, gdy abdykuje. Sandy, kiedy się utopił, z nosem zapchanym wodorostami nie mógł wyglądać bardziej bezradnie niż ona. * Przed świętami Bożego Narodzenia do Mock Hill dotarła wieść, że Blaikie Noble wziął ślub. Ożenił się z brzuchomówczynią, z tą od Alfonsa i Alicii. Te lalki, które nosiły stroje wieczorowe i eleganckie fryzury w stylu Vernona i Irene Castle’ów, bardziej zapadły ludziom w pamięć niż ich właścicielka. Jedyne, co z całą pewnością zapamiętali, to że nie mogła być przed czterdziestką. Chłopak dziewiętnaście lat. To wszystko dlatego, że nie został wychowany jak inni chłopcy, że pozwolono mu pracować w hotelu, wożono do Kalifornii i nie zabroniono zadawać się z najróżniejszymi ludźmi. Efektem była deprawacja, co łatwo dało się przewidzieć. Char zażyła truciznę. A raczej coś, co w jej mniemaniu nią było. Rozjaśniacz do tkanin. Pierwsze, co zdjęła z półki w spiżarni. Et wróciła ze szkoły do domu. Wiadomość dotarła do niej w południe. Usłyszała ją od samej Char, która spytała

ze śmiechem: To chyba zabija? Et zastała ją wymiotującą do klozetu. Przynieś Encyklopedię zdrowia, poprosiła Char i wydała mimowolny, straszliwy jęk. Przeczytaj, co piszą o truciźnie. Tymczasem Et poszła zadzwonić po lekarza. Char wytoczyła się z łazienki z butelką wybielacza, którą trzymały za wanną. – Jeśli nie odłożysz słuchawki, wypiję całą butelkę – zagroziła ostrym szeptem. W pokoju obok, za zamkniętymi drzwiami, prawdopodobnie spała ich matka. Et musiała odwiesić słuchawkę i zajrzeć do starej, brzydkiej książki, w której dawno temu czytała o rodzeniu dzieci i oznakach śmierci i z której dowiedziała się o przykładaniu lusterka do ust. Uległa błędnemu wrażeniu, że Char upiła co nieco z butelki z wybielaczem, więc przeczytała wszystko na ten temat. Później odkryła, że chodzi o rozjaśniacz. O rozjaśniaczu nic w książce nie było, ale wydawało się, że najlepiej wywołać torsje – zalecano to w przypadku zażycia większości trucizn. Char ten etap już przeszła, nie trzeba było ich wywoływać. Po wszystkim należało wypić kwartę mleka. Kiedy Char to zrobiła, znów zaczęła wymiotować. – To nie z powodu Blaikiego Noble’a – wyjaśniła między kolejnymi skurczami żołądka. – Nie waż się tak myśleć. Nie jestem taka głupia. Zboczeniec jeden. Zrobiłam to, bo życie mi zbrzydło. – Co ci zbrzydło w życiu? – spytała przytomnie Et, kiedy Char wytarła usta. – Zbrzydło mi to miasto, wszyscy jego głupi mieszkańcy, matka, jej obrzęk, sprzątanie i codzienne pranie pościeli. Chyba już nie będę wymiotować. Może napiłabym się kawy. Piszą, żeby wypić kawę. Et zaparzyła kawę, a Char wyjęła dwie najlepsze filiżanki. Pijąc, chichotały. – Zbrzydła mi łacina – wyznała Et. – Algebra też mi zbrzydła. Chyba napiję się rozjaśniacza. – Życie to brzemię – podsumowała Char. – Och, Życie, gdzież jest twe żądło? – Och, Śmierci. „Och, Śmierci, gdzież jest twe żądło?”3. – Powiedziałam „Życie”? Miałam na myśli Śmierć. „Och, Śmierci, gdzież jest twe żądło?”. Wybacz mi pomyłkę. * Pewnego popołudnia Et została z Arthurem w domu, a Char poszła po zakupy i do biblioteki. Et postanowiła zrobić Arthurowi ajerkoniak i szukając gałki muszkatołowej, zajrzała do szafki Char. Obok wanilii, ekstraktu migdałowego i rumowego znalazła niewielką buteleczkę z jakąś dziwną cieczą. Fosforek cynku. Przeczytała napis na etykietce i obróciła buteleczkę w dłoni. Rodentycyd. Trutka na gryzonie. Et nie wiedziała, że Char i Arthur mają problem ze szczurami. Trzymali w domu kota, starego Toma, który spał teraz zwinięty u stóp Arthura. Et odkręciła

nakrętkę i powąchała zawartość buteleczki, żeby sprawdzić, jak pachnie. Nijak. To oczywiste. Pewnie jest też bez smaku, bo szczury nie dałyby się nabrać. Odstawiła buteleczkę na miejsce. Przygotowała ajerkoniak, zaniosła go Arthurowi i patrzyła, jak pije. Powolna trucizna. Zapamiętała to z jednej z niemądrych opowieści Blaikiego. Arthur pił ajerkoniak z hałaśliwym entuzjazmem jak dziecko. Bardziej, żeby zrobić jej przyjemność niż dlatego, że aż tak mu smakuje, pomyślała. Wypije wszystko, co dostanie. To oczywiste. – Jak się miewasz, Arthurze? – Och, Et. Czasami lepiej, a później znowu gorzej. Trzeba czasu. Nic nie ubyło, butelka wydawała się pełna. Potworny nonsens; taki, o jakim czytuje się u Agathy Christie. Et wspomni o tym Char, a ona na pewno jej to wyjaśni. – Mam ci poczytać? – spytała. Przystał na propozycję. Usiadła przy łóżku i zaczęła czytać o księciu Wellingtonie. Przedtem czytał sam, ale od trzymania książki zdrętwiały mu ręce. Te wszystkie bitwy i wojny; straszne rzeczy. Co on o tym wiedział? Dlaczego tak bardzo go to interesowało? Nie wiedział nic. Nie wiedział, dlaczego zdarzają się różne rzeczy i dlaczego ludzie nie zachowują się rozumnie. Miał zbyt dobre serce. Wiedział dużo na temat historii, lecz nie tego, co się dzieje na jego oczach, w jego domu, gdziekolwiek. Et różniła się od Arthura tym, że wiedziała, że coś się dzieje, nawet jeśli nie rozumiała powodów; różniła się od niego tym, że wiedziała, że są ludzie, którym nie można ufać. W końcu nie powiedziała Char ani słowa. Kiedy była w domu, zawsze starała się znaleźć jakąś wymówkę, żeby zostać sama w kuchni. Otwierała szafkę, wspinała się na palce, zaglądała do środka i zerkała na buteleczkę wystającą ponad inne, by się przekonać, czy nic z niej nie ubyło. Zdawała sobie sprawę, że może trochę dziwaczeje jak to stara panna; ten jej lęk przypominał absurdalne, acz zwykle niegroźne lęki, jakie miewają niekiedy dziewczęta: że zaraz rzucą się z okna albo uduszą leżące w wózku niemowlę. Et nie bała się jednak o to, co sama może zrobić. * Et patrzyła na siedzących na ganku: Char, Blaikiego i Arthura, którzy się zastanawiali, czy mają ochotę wejść do domu, zapalić światło i pograć w karty. Próbowała przekonać samą siebie, że jest niemądra. Włosy Char i Blaikiego lśniły w ciemności. Arthur już niemal całkowicie wyłysiał, a włosy Et były cienkie i ciemne. Char i Blaikie wydawali jej się zwierzętami tego samego gatunku – wysocy, szczupli, mocni, niebezpiecznie kwieciści. Siedzieli osobno, ale lśnili

razem. Kochankowie. To nie łagodne słowo, jak wszyscy myśleli, lecz okrutne i rozdzierające. Był tam i Arthur w bujanym fotelu, z pledem na kolanach, niedorzeczny jak ktoś, kto nie porósł do końca skórą. Mimo to w jakiś sposób tacy ludzie jak on przysparzali najwięcej kłopotów. – Kocham kogoś na literę B, bo jest bezlitosny. Ma na imię Rex i mieszka w... restauracji. – Kocham kogoś na literę R, bo jest roztargniony. Ma na imię Arthur i mieszka w kuble na śmieci. – No wiesz, Et! – Arthur się ucieszył. – W życiu bym nie przypuszczał. Chociaż nie wiem, czy podoba mi się to o kuble. – Można by pomyśleć, że mamy po dwanaście lat – powiedziała Char. * Po incydencie z rozjaśniaczem Char stała się znana. Zaangażowała się w działania Amatorskiego Towarzystwa Teatralnego i Towarzystwa Oratoryjnego, choć nie była utalentowana aktorsko ani wokalnie. Zawsze grała role zimnych, pięknych bohaterek lub młodych, eleganckich i błyskotliwych kobiet z wyższych sfer. Nauczyła się palić, bo musiała robić to na scenie. Et zapamiętała na zawsze sztukę, w której Char grała posąg. Pewien młodzieniec się w nim zakochał, a później ku swemu zaskoczeniu, a może i rozczarowaniu, odkrył, że to zwykła kobieta. Char musiała stać przez osiem minut całkowicie nieruchomo, owinięta udrapowaną białą krepiną, pokazując widzom szlachetny, obojętny profil. Wszyscy się zachwycali. Za działalnością Amatorskiego Towarzystwa Teatralnego i Towarzystwa Oratoryjnego stał nauczyciel liceum, który dopiero co przybył do Mock Hill, Arthur Comber. W ostatniej klasie uczył Et historii. Wszyscy twierdzili, że stawiał jej same szóstki, bo kochał się w jej siostrze, ale Et wiedziała, że było tak, ponieważ uczyła się więcej niż kiedykolwiek przedtem. Uczyła się historii Ameryki Północnej jak jeszcze niczego w całym życiu. Kompromis Missouri, Mackenzie nad Pacyfikiem, 1793. Nigdy tego nie zapomniała. Arthur Comber miał około trzydziestki, wysokie czoło i zaczerwienioną twarz (która później zbladła), chociaż nie pił. Był niezdarny i skłonny do afektacji. Pewnego razu strącił z biurka kałamarz i trwale poplamił podłogę sali historycznej. O rety, o rety! mamrotał, kucając nad pełznącą plamą atramentu i próbując osuszyć ją chusteczką. Et go przedrzeźniała; jego „O rety, o rety! Dobry Boże!”, wszystkie nerwowe okrzyki i nieopanowane gesty. Później jednak, kiedy zachwycał się jej wypracowaniem z wyrazem gorliwości na zaczerwienionej twarzy, okazując

względy zarówno jej, jak i jej pracy, poczuła wyrzuty sumienia. Pomyślała, że pewnie dlatego tak pilnie się uczyła – żeby zadośćuczynić za drwiny. Uczył ich w czarnej nauczycielskiej todze zakładanej na garnitur. Et widziała go w niej, nawet gdy jej na sobie nie miał. Kiedy gnał ulicą, by wypełnić jedno z rozlicznych podejmowanych z entuzjazmem zobowiązań i gdy wymachiwał rękami do chórzystów i skakał po scenie, aż drżała podłoga, by pokazać coś aktorom, miała wrażenie, że niedorzecznie długie poły togi pomykają za nim, odróżniając go od innych mężczyzn, czyniąc absurdalnym, a jednak intrygującym niczym ksiądz z parafii Świętego Krzyża. Po ślubie Char wymogła na Arthurze, żeby zrezygnował z togi. Usłyszała, że się o nią potknął, gdy wbiegał po szkolnych schodach, i padł plackiem na podłogę. To przeważyło. Podarła ją. – Bałam się, że naprawdę coś ci się stanie. – E tam, uważałaś, że głupio w niej wyglądam – odparł Arthur. Char nie zaprzeczyła, choć jego spojrzenie i szeroki uśmiech wyraźnie się o to dopraszały. Mimowolnie wykrzywiły się kąciki jej ust. Pogarda. Wściekłość. Et i on też – oboje – dostrzegli potężną, przetaczającą się przez nią falę złości, nim wreszcie się uśmiechnęła i powiedziała: Nie bądź niemądry. Jej uśmiech i wzrok próbowały się go uczepić, przywrzeć do jego dobroci (którą, jak każdy, Char dostrzegała, ale która, zdaniem Et, tylko ją złościła jak cała reszta, jak jego spocone czoło i niepohamowany optymizm), zanim ta wrząca fala znów powróciła i poniosła ją ze sobą. W pierwszym roku po ślubie Char poroniła i później długo niedomagała. Potem już nigdy nie zaszła w ciążę. W tamtym czasie Et nie mieszkała już w ich domu; miała własne mieszkanie przy placu, ale przychodziła do nich w dniu prania, żeby pomóc Char ściągnąć pościel ze sznura. Ich rodzice oboje już wtedy nie żyli – matka zmarła przed, a ojciec po ślubie Char – jednak Et zauważyła, że to wciąż pościel na dwa osobne łóżka. – Masz przez to dużo prania. – Przez co? – Przez to, że tak zmieniasz tę pościel. Et często zaglądała do nich wieczorami, żeby pograć w remika z Arthurem, kiedy Char w mroku brzdąkała na pianinie w pokoju obok. Albo żeby rozmawiać z Char i razem czytać książki wypożyczone z biblioteki, kiedy Arthur oceniał prace uczniów. Odprowadzał ją później do domu. – Właściwie dlaczego musisz wychodzić i mieszkać sama? – zbeształ ją kiedyś. – Lepiej wróć i zamieszkaj z nami. – Troje to już tłok. – Długo by to nie trwało. Któregoś dnia pojawi się jakiś mężczyzna i zakocha

się w tobie na zabój. – Gdyby był tak głupi, to ja nigdy bym się w nim nie zakochała i wrócilibyśmy do punktu wyjścia. – Ja byłem tak głupi, że zakochałem się w Char i teraz ma mnie na głowie. Sposób, w jaki wypowiedział jej imię, wskazywał, że Char jest ponad i poza zwykłymi ocenami – że jest cudem, tajemnicą. Nikt nie mógł liczyć, że ją rozwikła; mieli szczęście, że dane im było z nią obcować. Et miała już na końcu języka: Kiedyś wypiła rozjaśniacz z powodu mężczyzny, który jej nie chciał, ale uznała, że nie wyjdzie z tego nic dobrego, bo Char stanie się w jego oczach jeszcze wspanialsza niczym bohaterka dramatu Szekspira. Arthur ścisnął Et w talii, jakby chciał podkreślić ich wspólny zachwyt, mimowolne posłuszeństwo jej siostrze. Czuła później miękki nacisk jego palców, jakby zostawiły ślady tuż nad spódniczką. Wrażenie było takie, jakby ktoś w roztargnieniu wypróbowywał dźwięki klawiatury pianina. * Et otworzyła salon krawiecki. Wynajęła długi i wąski pokój przy placu, niegdyś służący za sklep, gdzie robiła przymiarki, szyła, przykrawała, prasowała i gdzie – za przepierzeniem – także sypiała i gotowała. Leżąc w łóżku, mogła wpatrywać się w kwadratowe cynowe kasetony z kwiecistym wzorem na suficie, wreszcie własne. Arthurowi się nie spodobało, że zajęła się krawiectwem; uważał, że jest na to zbyt bystra. Ciężka praca, jaką włożyła w naukę historii, dała mu błędne pojęcie o jej lotności. – Poza tym trzeba mieć więcej oleju w głowie, żeby coś dobrze wykroić i dopasować, niż żeby uczyć ludzi o wojnie tysiąc osiemset dwunastego roku – przekonywała. – Bo jak się tego nauczysz, już to wiesz i cię to nie odmieni. A każde uszyte ubranie to coś całkiem nowego. – Mimo wszystko jestem zaskoczony, widząc, jak się ustatkowałaś. Wszyscy byli zaskoczeni oprócz samej Et. Łatwo przemieniła się z dziewczyny robiącej gwiazdy na trawniku w miejską instytucję. Sprawiła, że inne krawcowe wycofały się z interesu. Zresztą były uległymi i lekceważonymi istotami, które jeździły po domach, szyły w służbówkach i z wdzięcznością przyjmowały tam posiłki. Za czasów Et pojawiła się tylko jedna poważna konkurentka, Finka, która sama nazwała się projektantką. Parę osób dało jej szansę, bo ludzie nigdy nie mają dość, ale szybko się okazało, że u niej liczy się tylko styl, a nie krój. Et nigdy o niej nie wspominała, wolała, żeby wszyscy sami się przekonali, ale później, kiedy Finka wyjechała do Toronto – gdzie, z tego, co Et widziała na ulicach, nikt nie potrafił

odróżnić dobrego kroju od złego – dała upust swoim opiniom. Raz powiedziała do klientki, której akurat robiła przymiarkę: – Wciąż nosi pani tę jodełkę, którą skleciła dla pani moja cudzoziemska przyjaciółka. Widziałam panią kiedyś na ulicy. – No, rzeczywiście – przytaknęła kobieta. – Ale przecież muszę ją donosić. – Ostatecznie z tyłu pani siebie nie widzi, więc to nie ma znaczenia. Klientki przyjmowały od niej te uwagi, ba, nawet ich oczekiwały. Mówiły, że jest straszna. Ta Et jest straszna. Miała je na widelcu, w samych majtkach i gorsetach. Panie, które z pozoru prezentowały się całkiem sprężyście i okazale, tu były unieruchomione i potulne, odsłoniwszy przed Et trzęsące się, miękkie uda, ściśnięte przez gorsety smutne zwiotczałe piersi i brzuchy wzdęte i zdeformowane przez ciąże i operacje. Et zawsze szczelnie zaciągała zasłony od frontu i spinała je szpilkami. – Żeby mężczyźni nie łypali. Klientki śmiały się nerwowo. – Żeby Jimmy Saunders nie przykuśtykał, żeby się napatrzyć. Jimmy Saunders był weteranem pierwszej wojny światowej i prowadził sąsiedni sklep z uprzężami i wyrobami ze skóry. – Och, Et, przecież on ma drewnianą nogę. – Ale oczu nie ma z drewna. Ani niczego innego, o czym bym wiedziała. – Et, jesteś okropna. * Et dbała, żeby Char była pięknie ubrana. W Mock Hill dwa nieustające zarzuty pod adresem Char dotyczyły tego, że ubiera się zbyt elegancko i że pali. Jako żona nauczyciela powinna się od tego powstrzymywać, ale oczywiście Arthur pozwalał jej robić to, na co miała ochotę, a nawet kupił fifkę, żeby wyglądała jak modelka z jakiegoś czasopisma. Char paliła na szkolnej zabawie; ubrała się na nią w satynową suknię wieczorową bez pleców i tańczyła z chłopakiem, który zrobił dziecko swojej koleżance, ale Arthurowi było wszystko jedno. I tak nie zostanie dyrektorem liceum. Kuratorium dwukrotnie pominęło jego kandydaturę i ściągnęło kogoś z zewnątrz, a kiedy wreszcie dali mu to stanowisko w 1942, to jedynie tymczasowo i tylko dlatego, że wielu nauczycieli walczyło na wojnie. Char przez lata robiła wszystko, by zachować dobrą figurę. Nikt oprócz Et i Arthura nie wiedział, ile ją to kosztowało. Nikt oprócz Et nie wiedział wszystkiego. Ich rodzice byli przy kości. Char odziedziczyła po nich skłonność do tycia, za to Et zawsze była chuda jak patyk. Char gimnastykowała się i wypijała szklankę ciepłej

wody przed każdym posiłkiem. Miewała jednak napady obżarstwa. Et widziała, jak zjada tuzin ptysiów, jednego za drugim, funt krokanta orzechowego czy całe ciasto cytrynowo-bezowe. Później blada i przerażona połykała trzy-, cztero- albo pięciokrotną dawkę siarczanu magnezu i przez dwa, trzy dni, odwodniona, chorowała, pokutując za grzechy, jak nazywała to Et. Nie mogła wtedy patrzeć na jedzenie. Et musiała przychodzić, żeby ugotować Arthurowi kolację. Arthur nie wiedział o cieście, krokancie ani o niczym innym. Nie wiedział też o siarczanie magnezu. Myślał, że Char przytyła funt albo dwa i teraz fanatycznie się odchudza. Martwił się o nią. – Co za różnica? Czy to ważne? – mówił do Et. – I tak jest piękna. – Krzywdy sobie nie zrobi – uspokajała go Et, jedząc ze smakiem kolację i ciesząc się, że całe to zmartwienie nie pozbawia go apetytu. Zawsze przygotowywała mu dobre kolacje. * Na tydzień przed weekendem Święta Pracy Blaikie wyjechał do Toronto. Powiedział, że na jeden dzień, może dwa. – Cicho tu bez niego – stwierdził Arthur. – Nie zauważyłam, żeby był taki elokwentny – odpowiedziała Et. – Chodzi mi tylko o to, że przyzwyczailiśmy się do jego obecności. – Może powinniśmy się odzwyczaić. Arthur był smutny. Nie będzie pracował w szkole aż do świąt Bożego Narodzenia, bo dostał zwolnienie. Nikt nie wierzył, że w ogóle tam wróci. – Pewnie Blaikie ma jakieś plany na zimę – powiedział. – Może ma plany na teraz. Wiesz, że przychodzą do mnie klientki z hotelu. Mam tam przyjaciółki. Po tym, jak pojechałam na tę wycieczkę, dochodzą mnie różne słuchy. Et nie wiedziała, skąd przyszło jej do głowy, skąd jej się wzięło, żeby to powiedzieć. W ogóle tego nie planowała, jednak wyszło przekonująco. – Słyszałam, że zadał się w hotelu z jakąś bogatą kobietą. Arthur bardziej się tym zainteresował niż Char. – Z jakąś wdową? – Owdowiałą dwa razy tak jak on. Odziedziczyła majątek po obydwu mężach. Wiele osób się domyślało, a teraz ona zaczęła otwarcie o tym mówić. Za to on milczy. Tobie też nic nie powiedział, Char? – Nie. – Dowiedziałam się dziś po południu, że kiedy wyjechał, ona też wyjechała. Nie

pierwszy raz wykręca taki numer. Ja i Char dobrze to pamiętamy. Arthur spytał, co Et ma na myśli. Opowiedziała mu historię o brzuchomówczyni. Pamiętała nawet imiona jej lalek, ale, rzecz jasna, pominęła wątek dotyczący Char. Tymczasem Char siedziała i nawet dorzuciła coś od siebie. – Mogliby tu wrócić, ale myślę, że pewnie się wstydzą. Zwłaszcza on. Blaikie wstydziłby się wrócić. – Dlaczego? – spytał Arthur, który nieco się ożywił, gdy była mowa o brzuchomówczyni. – Przecież prawo nie zakazuje tego, żeby mężczyzna się ożenił. Char wstała i weszła do domu. Po chwili usłyszeli dźwięki pianina. * W późniejszych latach to pytanie często pojawiało się w myślach Et: Co zrobi z tą opowieścią, jeśli Blaikie wróci? Bo nie miała podstaw, by sądzić, że nie wróci. Odpowiedzią było to, że Et nie miała żadnych planów. Niczego nie zaplanowała. Pomyślała, że mogłaby poróżnić Blaikie’go i Char, sprawić, by Char zrobiła mu awanturę, wzbudzić jej podejrzenia, nawet gdyby plotki się nie potwierdziły, pokazać, że Blaikie może jeszcze raz zrobić to, co już raz zrobił. Wszystko tylko po to, żeby namieszać, bo Et uważała, że ktoś powinien to zrobić, nim będzie za późno. Arthur wydobrzał na tyle, na ile może wydobrzeć mężczyzna w jego wieku. Znów uczył historii w najstarszych klasach, na pół etatu, aż do emerytury. Et wciąż mieszkała przy placu i starała się zaglądać do domu, żeby ugotować coś dla Arthura i trochę posprzątać. Kiedy wreszcie przeszedł na emeryturę, wprowadziła się tam z powrotem, a lokal przy placu służył jej wyłącznie do prowadzenia interesu. Niech sobie gadają, co chcą – stwierdziła. – Mamy swoje lata. Arthur żył w najlepsze, choć zrobił się słaby i powolny. Codziennie chadzał na plac, zaglądał do Et, a później szedł do parku, żeby tam trochę posiedzieć. Hotel zamknięto i ponownie sprzedano. Krążyły plotki, że otworzą w nim ośrodek odwykowy dla narkomanów, ale radni wystosowali petycję i pomysł upadł. W końcu go zburzyli. Et pogorszył się wzrok i musiała nieco zwolnić tempo. Zaczęła odprawiać klientki z kwitkiem, ale wciąż pracowała; codziennie. Wieczorami Arthur oglądał telewizję albo czytał, za to ona przy dobrej pogodzie przesiadywała na ganku, a zimą w jadalni, kołysząc się w bujanym fotelu z przymkniętymi oczami. Zachodziła do Arthura, żeby obejrzeć z nim wiadomości i przyrządzić mu gorący napój: kakao lub herbatę. *

Buteleczka zniknęła. Et natychmiast zajrzała do szafki, przybiegłszy do domu po tym, jak Arthur zadzwonił do niej wczesnym rankiem. W tym samym czasie zjawił się stary doktor McClain. Et wybiegła z domu i zajrzała do śmietnika, ale nie znalazła buteleczki. Czyżby Char zdążyła ją zakopać? Char leżała na łóżku ładnie i starannie ubrana. Miała upięte włosy. Nie było żadnych wątpliwości co do przyczyny zgonu; nie tak jak w powieściach. Poprzedniego wieczoru, kiedy Et już wyszła, Char skarżyła się Arthurowi, że źle się czuje. Podejrzewała, że bierze ją grypa. Lekarz stwierdził, że zmarła na serce i tyle. Et nigdy nie dowie się prawdy. Czy zawartość buteleczki mogła nie pozostawić żadnych śladów w organizmie? A może to wcale nie było to, co było napisane na etykietce. Et nie była nawet pewna, czy poprzedniego wieczoru buteleczka stała w szafce, bo – jak zwykle – była zbyt zaprzątnięta codziennymi sprawami. Może ktoś wyrzucił ją wcześniej i Char łyknęła coś innego; może jakieś tabletki. A może rzeczywiście zmarła na serce. Żadne serce nie wytrzymałoby takiej pokuty. Pogrzeb odbył się w Święto Pracy. Blaikie Noble odwołał wycieczkowiczów i też przyszedł. Pogrążony w żałobie Arthur zapomniał o opowiedzianej przez Et historyjce i nie zdziwił się na jego widok. Blaikie wrócił do Mock Hill w dniu, kiedy znaleziono Char martwą. Parę godzin za późno, jak w jednej książce. Et w stanie naturalnego w tej sytuacji oszołomienia nie mogła sobie przypomnieć w której. Później pomyślała, że jak w tej o Romeo i Julii. Rzecz jasna, Blaikie zachował się po wszystkim jak to on i wrócił do Toronto. Przysłał jedną, może dwie kartki na Gwiazdkę, a potem słuch o nim zaginął. Et nie zdziwiłaby się, gdyby jej opowieść o tym, że ma się ponownie ożenić, okazała się jednak prawdziwa. Pomyliła się tylko co do terminu. Czasami miała już na końcu języka: Jest coś, o czym chciałam ci powiedzieć. Nie sądziła, że dopuści, by Arthur umarł bez tej informacji. Nie wolno było do tego dopuścić. Trzymał na biurku zdjęcie Char. Była na nim w kostiumie, w którym wystąpiła w tej sztuce o dziewczynie posągu. A jednak Et z dnia na dzień odpuszczała mu konieczność wysłuchania tego, co chciała powiedzieć. Wciąż grywała z nim w remika i krzątała się trochę w ogródku i przy krzakach malin. Gdyby byli małżeństwem, ludzie mówiliby, że są bardzo szczęśliwi.

Materiał Nie śledzę pisarskiej kariery Hugona. Czasami widuję jego nazwisko w bibliotece lub na okładce jakiegoś magazynu literackiego, do którego nie zaglądam. Chwała Bogu, od lat nie zajrzałam do żadnego magazynu literackiego! Wpada mi też w oko w gazecie lub na plakacie – także w bibliotece albo w księgarni – zapowiedź jakiejś dyskusji panelowej na uniwersytecie, na którą przylatuje Hugon, by omawiać stan współczesnej powieści, opowiadań lub zagadnienie nowego nacjonalizmu w literaturze. Później zastanawiam się, czy ktoś przyjdzie, czy ludzie, którzy mogliby w tym czasie pływać, pić albo pójść na spacer, wybiorą się do kampusu, odnajdą właściwą salę i zasiądą w rzędach, by słuchać próżnych i kłótliwych pisarzy. Nadęci, zawzięci, niechlujni faceci, tak ich postrzegam, rozpieszczeni przez uczelnie, wydawnictwa i kobiety. Ludzie przyjdą i usłyszą, że takiego to a takiego autora nie warto już czytać, natomiast innego trzeba koniecznie; usłyszą, jak te bufony będą potępiać, chwalić, spierać się, chichotać i szokować. Piszę „ludzie”, ale mam na myśli kobiety w średnim wieku takie jak ja, spięte i drżące, mające nadzieję, że zadadzą inteligentne pytanie i że się nie ośmieszą, i dziewczyny o miękkich włosach rozpływające się w zachwytach, które liczą, że skrzyżują wzrok z jednym z tych mężczyzn siedzących na podium. Dziewczyny, ale i kobiety też, zakochują się w takich mężczyznach; wyobrażają sobie, że jest w nich moc. Wśród publiczności nie ma żon mężczyzn siedzących na podium. Robią zakupy, sprzątają albo piją drinki. Ich życie toczy się wokół jedzenia, bałaganu, domu, samochodu i pieniędzy. Muszą pamiętać, żeby wymienić opony na zimowe, wstąpić do banku i oddać butelki po piwie, gdyż ich genialni i utalentowani mężowie są oderwani od rzeczywistości i trzeba się o nich troszczyć z uwagi na słowa, jakimi przemówią. Kobiety zasiadające w audytorium są żonami inżynierów, lekarzy bądź biznesmenów. Znam je, są moimi przyjaciółkami. To prawda, że niektóre zwróciły się ku literaturze dla kaprysu, lecz większość przyszła tu z nieśmiałością i ogromną nadzieją na przemianę. Chłoną pogardę siedzących na podium mężczyzn, jakby na nią zasłużyły; po części wierzą, że na nią zasługują z powodu domów, w jakich mieszkają, drogich butów i mężów, którzy czytują powieści Arthura Haileya.

Sama jestem żoną inżyniera. Ma na imię Gabriel, ale woli zdrobnienie Gabe. Woli je w tym kraju. Urodził się w Rumunii i mieszkał tam do końca wojny, do szesnastego roku życia. Zapomniał rumuński. Jak można zapomnieć? Jak można zapomnieć język swojego dzieciństwa? Myślałam, że tylko udaje, bo rzeczy, które widział i przeżył, kiedy mówił po rumuńsku, były zbyt przerażające, by o nich pamiętać. Wyjawił jednak, że to nie tak. Powiedział, że jego wojenne doświadczenia nie były aż tak straszne. Opisał mi radosny harmider, jaki wybuchł w szkole, gdy rozbrzmiały syreny ostrzegające przed nalotem. Nie do końca uwierzyłam. Chciałam widzieć w nim ambasadora złych czasów i odległych krain. Później przyszło mi do głowy, że może w ogóle nie jest Rumunem, tylko go udaje. To było jeszcze przed ślubem, kiedy odwiedzał mnie przy Clark Road, gdzie mieszkałam z moją córeczką Cleą. Rzecz jasna, była też córką Hugona, ale musiał mi ją oddać. Hugon dostawał stypendia, podróżował, ponownie się ożenił i miał troje dzieci. Później się rozwiódł i znów ożenił. Z nową żoną, swoją dawną studentką, też miał trójkę. Pierwsze się urodziło, kiedy był jeszcze z drugą żoną. W takich okolicznościach mężczyzna nie może zachować całego majątku. Czasami Gabriel zostawał na noc na rozkładanej kanapie, która służyło mi jako łóżko w tym maleńkim, lichym mieszkanku. Patrzyłam, jak śpi, i myślałam, że równie dobrze mógłby być Niemcem, Rosjaninem, a nawet Kanadyjczykiem, który fałszuje swoją przeszłość i zmienia akcent, żeby wydać się bardziej interesujący. Był dla mnie tajemnicą. Długo po tym, jak został moim kochankiem i mężem, był – wciąż jest – dla mnie tajemnicą. Mimo wszystkiego, co o nim wiem, tych spraw codziennych i namacalnych. Ma delikatnie zaokrągloną twarz i jego płytko osadzone oczy pod różowymi powiekami też są zaokrąglone. Po tej nieprzeniknionej, gładkiej powierzchni biegną zmarszczki; są bez znaczenia. Ma duże, spokojne ciało. Kiedyś był niezłym, choć niezbyt gorliwym łyżwiarzem. Nie umiem go opisać bez tak dobrze mi znanego wrażenia kapitulacji. Nie umiem go opisać. Mogłabym ze szczegółami opisać Hugona, gdyby ktoś o to poprosił; Hugon w wieku osiemnastu lat, czyli dwadzieścia lat temu. Jeż na głowie, chudy, z kośćmi, nawet kośćmi czaszki, połączonymi luźno i niepewnie, co sprawiało, że w zmiennych płaszczyznach jego twarzy, a także w ruchach kończyn – często ryzykownych – było coś nieskoordynowanego i zaskakującego. Pewien mój znajomy z college’u, kiedy pierwszy raz go do nas zaprosiłam, stwierdził, że to nerwy utrzymują Hugona w całości – i miał rację. Później niemal dostrzegałam te rozognione włókna. Kiedy poznałam Gabriela, wyznał, że cieszy się życiem. Nie że wierzy, że można się nim cieszyć; powiedział, że się nim cieszy. Wstydziłam się za niego. Nigdy nie wierzyłam ludziom, którzy mówili takie rzeczy, a poza tym kojarzyłam tego typu deklaracje z mężczyznami gruboskórnymi, przemądrzałymi i nieprzyjemnie

nerwowymi. A jednak wydaje się to prawdą. Gabriel nie jest wnikliwy. Umie się cieszyć, rozdawać uśmiechy i pieszczoty i delikatnie pytać: Dlaczego cię to martwi? Przecież to nie twój problem. Zapomniał język swojego dzieciństwa. Początkowo seks z nim był dziwny, bo brakowało desperacji. Kochał się ze mną bez emfazy, że tak to ujmę, bez pamięci grzechu i bez nadziei na deprawację. Nie obserwuje siebie. Nigdy, nigdy nie napisze o tym wiersza, a może i po pół godzinie nie będzie nawet pamiętał. Być może tacy mężczyźni nie są rzadkością, tyle że ja nigdy przedtem takiego nie znałam. Zastanawiałam się, czy bym się w nim zakochała, gdyby odebrać mu jego akcent i zapomnianą – niemal zapomnianą – przeszłość. Gdyby był, powiedzmy, studentem inżynierii z mojego rocznika. Nie wiem, nie umiem powiedzieć. To, co przyciąga do mężczyzny albo do kobiety, może być tak błahe jak rumuński akcent, łagodny owal powieki lub na wpół zmyślona tajemnica. Hugon żadnej takiej tajemnicy nie miał. Nie brakowało mi jej, nie wiedziałam o niej, może w ogóle bym w nią nie uwierzyła. Zatem wierzyłam w coś innego. Nie, żebym go znała, tak na wylot, lecz tę jego część, którą znałam, miałam we krwi i od czasu do czasu wywoływała u mnie wysypkę. Z Gabrielem tego nie mam, on mnie nie niepokoi; nie bardziej niż siebie samego. To Gabriel pokazał mi książkę Hugona. Byliśmy w księgarni. Podszedł do mnie z jakąś dużą i drogą książką w miękkiej oprawie, zbiorem opowiadań. Na okładce widniało nazwisko Hugona. Zastanowiło mnie, w jaki sposób Gabriel ją znalazł, co w ogóle robił w dziale beletrystki, skoro nigdy jej nie czytuje. Zastanawiałam się, czy aby czasami nie chodził tam i nie szukał książek Hugona. Interesuje się jego karierą, tak jak zainteresowałby się karierą magika, piosenkarza albo polityka, z którym – dzięki mnie – miałby jakiś związek, dowód na rzeczywistość. To pewnie dlatego, że sam wykonuje anonimową pracę zrozumiałą jedynie dla ludzi z jego środowiska. Fascynują go ludzie, którzy działają odważnie w sferze publicznej, niechronieni przez jakiś specjalny rodzaj dyscypliny – dla inżyniera tak musi to wyglądać – ludzie, którzy muszą zaufać sobie, wypracować zestaw sztuczek i liczyć, że się przebiją. – Kup ją dla Clei – zaproponował. – Nie za droga jak na wydanie w miękkiej oprawie? Uśmiechnął się. – Jest tu zdjęcie twojego taty; tego prawdziwego. Napisał opowiadania; może zechcesz przeczytać – powiedziałam Clei, która akurat piekła w kuchni tost. Ma siedemnaście łat. Bywają dni, kiedy jada tosty, miód, masło orzechowe, ciasteczka Oreo, topiony ser, kanapki z kurczakiem i smażone ziemniaki. Jeśli ktoś rzuci jakąś uwagę na temat tego, co jada albo czego nie jada, zdarza się, że Clea biegnie na

górę i trzaska drzwiami do swojego pokoju. – Wygląda, jakby miał nadwagę – zauważyła i odłożyła książkę. – Zawsze mówiłaś, że jest chudy. Interesuje się ojcem wyłącznie z punktu widzenia dziedziczenia cech; tego, jakie geny mógł jej przekazać. Czy ma złą cerę? Wysoki iloraz inteligencji? Czy kobiety z jego rodziny mają duży biust? – Był, kiedy go znałam – odpowiedziałam. – Skąd mam wiedzieć, co się z nim działo później? A jednak wyglądał tak, jak przypuszczałam. Kiedy widziałam jego nazwisko w gazecie albo na plakacie, wyobrażałam sobie właśnie kogoś takiego; przewidziałam, w jaki sposób odmienią go czas i życie. Nie zdziwiłam się, że przytył, ale nie wyłysiał, i że zapuścił bujną czuprynę i długą, kędzierzawą brodę. Worki pod oczami, zmęczona twarz nawet kiedy się śmieje. Bo śmieje się do aparatu. Zęby w jeszcze gorszym stanie niż kiedyś. Nienawidził dentystów, twierdził, że jego ojciec umarł na zawał na fotelu dentystycznym. To było kłamstwo jak wiele innych, a przynajmniej przesada. Hugon zwykł uśmiechać się krzywo do zdjęć, by ukryć prawy górny siekacz martwy od czasu, gdy w liceum ktoś popchnął go na fontannę z wodą do picia. Teraz ma to gdzieś, śmieje się i obnaża kikuty zepsutych zębów. Wygląda jednocześnie na zbolałego i radosnego. Pisarz à la Rabelais. Kraciasta wełniana koszula rozpięta pod szyją, żeby pokazać podkoszulek. Kiedyś ich nie nosił. Myjesz się, Hugon? Z tymi popsutymi zębami masz nieświeży oddech? Nadajesz swoim studentkom pieszczotliwe sprośne przydomki, odbierasz telefony od wściekłych rodziców, dziekan albo ktoś inny musi im tłumaczyć, że to całkiem niewinne, że pisarze nie są jak inni mężczyźni? Pewnie nie, pewnie nikomu to nie przeszkadza. Skandalizujący pisarze są dziś hołubieni i ponoć jak dzieci wychowywane przez permisywnych rodziców dziwią się, że na tak wiele się im pozwala. Nie mam dowodów. Konstruuję tę postać na podstawie jednego niewyraźnego zdjęcia, zadowalam się utartymi frazesami. Brak mi wyobraźni i dobrej woli, by postąpić inaczej. Zauważyłam zresztą – wszyscy muszą to zauważać w miarę, jak osiągają wiek średni – jak zleżałe i w istocie proste są te kamuflaże, czy też tożsamości, jakie przybierają ludzie. W beletrystyce, dziedzinie, w której działa Hugon, takie kamuflaże nie wystarczają, ale wydaje się, że w życiu są jedynym, czego pragniemy i z czym dajemy sobie radę. Spójrzcie na zdjęcie Hugona, na ten podkoszulek; posłuchajcie, co o nim napisali. „Hugon Johnson urodził się w północnym Ontario, gdzie na wpół sam się wyedukował w tamtejszych lasach oraz w miastach kopalń i tartaków. Pracował jako drwal, barman, bufetowy, instalator linii telefonicznych i majster w tartaku.

Miewa sporadyczne kontakty ze środowiskiem akademickim. Obecnie przez większość czasu mieszka na zboczu góry w okolicach Vancouver z żoną i sześciorgiem dzieci”. Zdaje się, że jego żona studentka ugrzęzła ze wszystkimi dziećmi. A co z Mary Frances? Umarła? Wyemancypowała się? Doprowadził ją do szaleństwa? Posłuchajcie tych kłamstw, półprawd i absurdów. „Mieszka na zboczu góry w okolicach Vancouver”. Z pozoru znaczy to tyle, że to jakaś chata w głuszy, a założę się, że tak naprawdę Hugon mieszka w zwykłym wygodnym domu w północnym albo zachodnim Vancouver, które rozpełzło się na okoliczne góry. „Miewa sporadyczne kontakty ze środowiskiem akademickim”. Co to znaczy? To mianowicie, że od lat, przez większość dorosłego życia, wykłada na uniwersytetach i że jest to jedyna dobrze płatna praca, jaką kiedykolwiek wykonywał – więc dlaczego tego nie napiszą? Można by pomyśleć, że co jakiś czas wyłania się z lasu, by rzucić im okruchy mądrości i pokazać, jak wygląda prawdziwy pisarz, twórczy artysta; w życiu nie wpadlibyśmy na to, że pracuje jako akademik. Nie wiem, czy był drwalem, barmanem czy bufetowym, za to wiem na pewno, że nie instalował linii telefonicznych; jedynie malował słupy. Rzucił tę robotę po półtora tygodnia, bo upał i wspinanie się na słupy sprawiały, że robiło mu się niedobrze. To był rzeczywiście upalny czerwiec tuż po tym, jak oboje skończyliśmy studia. W porządku. Faktycznie Hugon chorował od słońca, dwukrotnie po powrocie do domu wymiotował. Ja też rzucałam różne fuchy, których nie mogłam znieść. Tamtego lata rzuciłam pracę przy zwijaniu bandaży w Victoria Hospital, bo wariowałam z nudów. A jednak, gdybym była pisarką i wyliczała swoje najrozmaitsze barwne zajęcia, raczej nie napisałabym o sobie „zwijarka bandaży”, bo uznałabym, że to nie do końca uczciwe. Później Hugon zatrudnił się przy ocenianiu prac egzaminacyjnych dwunastoklasistów. Dlaczego o tym nie napisał? Przecież wolał oceniać prace egzaminacyjne, niż wspinać się na słupy telefoniczne. Wolał to też pewnie od pracy drwala, barmana i jakiejkolwiek innej, gdyby rzeczywiście je wykonywał. Dlaczego nie mógł tego napisać? „Oceniacz prac egzaminacyjnych”. Wedle mojej wiedzy nigdy nie był też majstrem w tartaku, pracował jedynie w tartaku swojego wuja latem, tuż przedtem, zanim go poznałam. Całymi dniami ładował drewno. Prawdziwy majster klął go, bo go nie lubił, gdyż wuj Hugona był jego szefem. Wieczorami, jeśli nie był zbyt zmęczony, Hugon szedł jakieś pół mili nad strumień i włączał magnetofon. Przeszkadzały mu muchy, ale i tak tam chadzał. Puszczał Poranek z suity Peer Gynt i jakieś elżbietańskie pieśni, których tytułów nie pamiętam, oprócz jednego – Wolsey’s Wilde. Nauczyłam się grać ją na pianinie, żebyśmy mogli wykonywać tę pieśń w duecie. Chodziło w niej o

kardynała Wolseya – i co to jest wilde, jakiś taniec? To napisz, Hugonie. „Magnetofon”. Brzmiałoby całkiem nieźle, szpanersko i współcześnie, bo – jak rozumiem – puszczanie płyt i inne takie wariackie zajęcia nie są teraz w niełasce; wręcz przeciwnie. W istocie, mogą być bardziej do przyjęcia niż całe to bycie drwalem i barmanem. Spójrz na siebie, Hugonie; twój wizerunek jest nie tylko fałszywy, ale i archaiczny. Trzeba było wspomnieć, że przez rok medytowałeś w górach stanu Uttar Pradesh i że prowadziłeś zajęcia z dramatopisarstwa dla dzieci z autyzmem. Trzeba było zgolić włosy i brodę i przywdziać mnisi kaptur. Trzeba było się zamknąć, Hugonie. Kiedy byłam w ciąży z Cleą, mieszkaliśmy w domu przy Argyle Street w Vancouver. W deszczowe zimowe dni z zewnątrz prezentował się tak smutno i szaro ze swoimi stiukami, że pomalowaliśmy wszystkie pokoje na żywe, źle dobrane kolory. W sypialniach trzy ściany miały odcień szarawego błękitu, a czwarta była w kolorze fuksji. Uznaliśmy, że to eksperyment, który ma nas przekonać, czy kolor może doprowadzić człowieka do szału. Łazienka przybrała odcień głębokiej oranżowej żółcieni. Jakbyśmy byli w serze, ocenił Hugon, kiedy skończyliśmy malować. Rzeczywiście, przytaknęłam. Dobrze powiedziane, twórco fraz. Ucieszył się, choć ucieszyłby się bardziej, gdyby to napisał. Później za każdym razem, kiedy pokazywał komuś łazienkę, mówił: Widzisz ten kolor? Jakbyśmy byli w serze. Albo: Jakbyśmy siusiali w serze. Nie, żebym nie robiła tego samego. Zapamiętywałam różne zdania, a później wciąż powtarzałam. Może to w ogóle ja powiedziałam zdanie o siusianiu w serze. Mieliśmy wiele wspólnych powiedzonek. Oboje nazywaliśmy właścicielkę domu Zielonym Szerszeniem, bo jedyny raz, kiedy się z nią spotkaliśmy, była ubrana w zabójczo zielone wdzianko z kawałkami szczurowatego futra oraz kiścią fiołków i wydawała z siebie coś w rodzaju jadowitego bzyczenia. Była po siedemdziesiątce i prowadziła męską bursę w centrum. Jej córkę, Dotty, nazwaliśmy ladacznicą rezydentką. Zastanawiam się, dlaczego wybraliśmy słowo „ladacznica”, które nie było – nie jest – w powszechnym użyciu. Pewnie dlatego, że brzmi efektownie, a jednocześnie nieprzyzwoicie, tworząc ironiczny kontrast – a w ironii byliśmy mocni – z samą Dotty. Mieszkała w dwóch pokojach w suterenie. Miała płacić matce czynsz – czterdzieści pięć dolarów miesięcznie. Wyznała mi, że kiedyś chciała zarobić te pieniądze, pracując jako niania. – Nie mogę iść do pracy z powodu nerwów – powiedziała. – Mój mąż nieboszczyk przez pół roku umierał na nerki u mamy i wciąż jestem jej za to winna trzysta dolarów. Kazała mi przyrządzać mu ajerkoniak na odtłuszczonym mleku. Od zawsze jestem spłukana. Jak to mówią, pieniądze nieważne, jak jest zdrowie,

ale co począć, kiedy brakuje jednego i drugiego? Od trzeciego roku życia cierpię na oskrzelowe zapalenie płuc. Od dwunastego na reumatyzm. Kiedy miałam szesnaście lat, wzięłam pierwszy ślub, ale mąż zginął w tartaku. Trzy poronienia. Moje łono jest w strzępach. Co miesiąc zużywam trzy opakowania tamponów. Wyszłam ponownie za mąż za farmera z Doliny; jego stado zapadło na babeszjozę. To nas wykończyło. Właśnie on zmarł na nerki. Nic dziwnego. Nic dziwnego, że mam zszarpane nerwy. Oczywiście skracam. Relacja Dotty była znacznie dłuższa i zdecydowanie smutniejsza, opowiedziana z pewną dozą zdziwienia i dumy przy jej stole. Często zapraszała mnie na herbatę, a później na piwo. Oto życie, pomyślałam, jak z książek, wykładów, esejów i akademickich debat. W przeciwieństwie do matki Dotty miała twarz płaską, miękką, ciastowatą, stworzoną do klęski. Była jedną z tych szarych, wiecznie zdziwionych kobiet, które się widuje z siatkami na zakupy albo jak czekają na autobus. Rzeczywiście zobaczyłam ją raz w nudnym granatowym zimowym płaszczu na przystanku w centrum i początkowo nie poznałam. W jej mieszkaniu tłoczyły się ciężkie meble ocalałe po obydwu małżeństwach – pianola, wypchana sofa i krzesła w stylu chesterfield, orzechowa połyskliwa serwantka i stół, przy którym siadywałyśmy. Pośrodku stołu stała ogromna lampa z malowaną porcelanową podstawą i plecionym ciemnoczerwonym, ekstrawagancko przekrzywionym niczym krynolina abażurem. Opisałam ją Hugonowi. To lampa jak z burdelu, powiedziałam. Później się domagałam, żeby pogratulował mi trafności porównania. Poradziłam, żeby zwracał baczniejszą uwagę na Dotty, jeśli chce zostać pisarzem. Opowiedziałam mu o jej mężach, łonie i kolekcji pamiątkowych łyżeczek. Odpowiedział, że nie ma nic przeciwko temu, żebym sama im się przyjrzała. Pisał wtedy dramat wierszem. Pewnego razu, kiedy zeszłam na dół, żeby dorzucić węgla do pieca, ujrzałam Dotty w różowym szenilowym szlafroku żegnającą mężczyznę w uniformie; jakiegoś dostawcę lub pracownika gazowni. Działo się to w środku dnia. Nie żegnali się w sposób, który wskazywałby na lubieżność czy czułość i nic by mnie w tym nie zastanawiało, najwyżej pomyślałabym, że to jakiś jej krewny, gdyby Dotty nie wdała się natychmiast w przydługą, zawiłą i z lekka zalatującą alkoholem opowieść o tym, jak to zmokła, musiała zostawić ubranie u matki i wrócić do domu w jej zbyt ciasnej sukience, co sprawiło, że teraz chodzi w szlafroku. Dodała, że najpierw nakrył ją w nim Larry, który na prośbę żony przywiózł coś do uszycia, a teraz ja i że nie wie, co sobie o niej pomyślimy. To było dziwne, bo wielokrotnie widziałam ją przedtem w szlafroku. Kiedy się tak ze śmiechem tłumaczyła, mężczyzna, który nawet na mnie nie spojrzał, nie uśmiechnął się ani nie powiedział słowa, żeby uwiarygodnić jej opowieść, zwyczajnie się ulotnił.

– Dotty ma kochanka – doniosłam Hugonowi. – Za rzadko bywasz wśród ludzi. Konfabulujesz, żeby ubarwić sobie życie. Przez następny tydzień czuwałam, chcąc się przekonać, czy mężczyzna znów się pojawi. Nie pojawił się, za to przyszło trzech innych, w tym jeden dwukrotnie. Szli ze spuszczoną głową, pośpiesznie, i nie musieli czekać, aż Dotty podejdzie do drzwi. Hugon nie mógł już zaprzeczyć. Powiedział, że życie znów naśladuje sztukę i że to musiało się stać po tych wszystkich tłustych kurwach z żylakami na nogach, jakie napotkał w książkach. To wtedy przezwaliśmy ją ladacznicą rezydentką i zaczęliśmy chwalić się nią przed znajomymi. Stawali za zasłoną, żeby podglądać, jak Dotty wchodzi do mieszkania albo z niego wychodzi. – To nie ona! – dziwili się. – Ona? Co za rozczarowanie. Nie ubiera się jak dziwka? – Nie bądź naiwny – odpowiadaliśmy. – Myślałeś, że one zawsze chodzą w cekinach i boa z piór? Wszyscy milkli, żeby posłuchać, jak Dotty gra na pianoli. Śpiewała przy tym albo nuciła nie cicho, tylko na cały głos, wyzywająco, parodiując samą siebie, jak czynią to ludzie, kiedy są sami albo tak im się wydaje. Śpiewała Yellow Rose of Texas i You Can’t Be True, Dear. – Dziwki powinny śpiewać psalmy. – Nauczymy ją. – Straszni z was podglądacze. Jesteście wredni – skomentowała dziewczyna, która nazywała się Mary Frances Shrecker; grubokoścista, o spokojnej twarzy, z opadającymi na plecy czarnymi warkoczami. Była żoną świetnego niegdyś matematyka, który przeżył załamanie nerwowe, Elswortha Shreckera. Pracowała jako dietetyczka. Hugon stwierdził, że kiedy na nią patrzy, natychmiast nasuwa mu się określenie „gamoniowata”, ale przyznał, że może stawiać na nogi jak owsianka. Później została jego drugą żoną. Sądziłam, że do niego pasuje i że, stawiając go na nogi, zostanie z nim na zawsze, ale wyparła ją żona studentka. Gra Dotty stanowiła rozrywkę dla naszych znajomych, lecz kiedy Hugon był w domu i próbował pracować, była katastrofą. Hugon miał pisać dysertację, ale tak naprawdę skupiał się na swojej sztuce. Pracował w sypialni z widokiem na drewniany płot, przy stojącym pod oknem stoliku do gry w karty. Kiedy Dotty grała już jakiś czas, przychodził do kuchni, przysuwał twarz do mojej i mówił cichym, skrywającym wściekłość głosem: – Idź na dół i powiedz, żeby przestała. – Sam idź. – Cholera, to twoja przyjaciółka. To ty ją hołubisz i ośmielasz. – Nigdy jej nie namawiałam, żeby grała na pianinie.

– Tak sobie wszystko ułożyłem, żeby mieć wolne popołudnie. To nie przyszło samo. Tak to sobie ułożyłem. Osiągnąłem punkt krytyczny, w którym moja sztuka przetrwa lub umrze. Jeśli tam pójdę, boję się, że ją uduszę. – Nie patrz na mnie. Nie mnie duś. Przepraszam, że oddycham i że w ogóle żyję. Rzecz jasna, to zawsze ja schodziłam do sutereny, pukałam do drzwi Dotty i prosiłam, żeby chwilowo nie grała, bo mąż jest w domu i próbuje pracować. Nigdy nie wypowiedziałam słowa „pisać”; tak wytresował mnie Hugon, to słowo było dla nas jak drut kolczasty. Dotty za każdym razem przepraszała, bo się go bała i miała szacunek dla jego pracy i inteligencji. Kłopot polegał na tym, że zdarzało jej się zapominać i po półgodzinie albo godzinie znów zaczynała grać. Fakt ten sprawiał, że stawałam się nerwowa i nieszczęśliwa. Byłam w ciąży, więc ciągle chciało mi się jeść. Siadywałam przy kuchennym stole, łakoma i przybita, i zjadałam, na przykład, talerz ryżu po hiszpańsku. Hugon uważał, że świat wrogo się odnosi do jego pisania; nie tylko ludzie, ale także wszelkie odgłosy, rzeczy, które odwracają uwagę, czy zwykły harmider sprzymierzają się przeciwko niemu, złośliwie, z premedytacją i diabolicznie burząc mu szyki, zadając ból i odrywając od pracy. Ja, osoba, której zadaniem było odgradzanie go od świata, nie sprawdzałam się w tej roli, być może dlatego, że się do niej nie nadawałam, ale też dlatego, że tak wybrałam. Nie wierzyłam w niego. Nie rozumiałam konieczności wyznawania tej wiary. Uważałam, że jest bystry i utalentowany, cokolwiek to znaczy, ale nie byłam przekonana, że zostanie pisarzem. Brakowało mu autorytetu, który – moim zdaniem – powinien mieć pisarz. Był zbyt nerwowy, zbyt drażliwy, za bardzo lubił się popisywać. Sądziłam, że pisarze to ludzie spokojni i smutni, którzy zbyt dużo wiedzą. Uważałam, że coś różni ich od innych, jakaś wyraźna, rzucająca się w oczy, rzadka i onieśmielająca cecha, która naznacza ich od początku, a Hugon jej nie miał. Liczyłam, że któregoś dnia to odkryje. Tymczasem żył w świecie, którego nagrody i kary były mi tak obce i nieznane, jakby był światem szaleńca. Hugon zasiadał do kolacji blady i zniesmaczony; kiedy musiałam wejść po coś do sypialni, zastygał nad maszyną do pisania sparaliżowany i pełen furii albo miotał się po salonie i pytał mnie, kim jest (nosorożcem, który myśli, że jest gazelą, przewodniczącym Mao tańczącym taniec wojenny we śnie Johna Fostera Dullesa), a później całował po szyi, wydając pożądliwe, gulgoczące dźwięki. Byłam odcięta od źródła tych radosnych bądź złych nastrojów, nie miałam na nie wpływu. Gorzko się z Hugonem droczyłam: – Powiedzmy, że dziecko przyszło już na świat i dom staje w ogniu. Masz do wyboru: dziecko albo swoją sztukę – co uratujesz? – Jedno i drugie. – Ale załóżmy, że możesz uratować tylko jedno z dwojga. Albo nie dziecko. Ja

jestem tam albo nie, topię się tutaj, a ty jesteś tutaj i nie możesz uratować nas obojga. – Stawiasz mnie przed trudnym wyborem. – Wiem. Nie nienawidzisz mnie? – Jasne, że cię nienawidzę. Później, bywało, lądowaliśmy w łóżku; figlarni, chichoczący i rozochoceni wdawaliśmy się w pozorowaną bójkę. Całe nasze wspólne życie, ta udana część naszego wspólnego życia, to była zabawa. Konfabulowaliśmy w rozmowach, żeby zadziwić ludzi w autobusie. Pewnego razu w barze Hugon wrzeszczał na mnie, że się puszczam i zostawiam dzieci w domu, kiedy on zasuwa w lesie, żeby nas wyżywić. Zaklinał mnie, bym przypomniała sobie o powinnościach żony i matki. Puściłam mu w twarz kłąb dymu. Ludzie wokół patrzyli na nas jednocześnie surowo i z zadowoleniem. Kiedy wyszliśmy, śmialiśmy się tak, że, oparci o ścianę, musieliśmy się nawzajem podtrzymywać. W łóżku ja udawałam Lady Chatterley, a on Mellorsa. – Gdzież ten hultaj John Thomas?! – krzyczał Hugon. – Nie mogę go znaleźć! – Jest mi niezmiernie przykro, ale musiałam go połknąć – odpowiadałam jak prawdziwa dama. * W suterenie stała pompa wydająca nieprzerwany głuchy pomruk. Dom był położony dosyć nisko nad rzeką Fraser i w czasie deszczu pompa musiała pracować niemal na okrągło, żeby woda nie zalała piwnic. Mieliśmy ponury i deszczowy styczeń jak to w Vancouver, a później ponury i deszczowy luty. Oboje byliśmy w posępnym nastroju. Ja głównie spałam, za to Hugon nie mógł spać. Twierdził, że to przez pompę. Za dnia nie mógł przez nią pracować, a w nocy – zasnąć. Pompa zastąpiła grę Dotty jako coś, co w tym domu najbardziej go wkurzało i przygnębiało. Nie tylko z powodu hałasu, ale także pieniędzy. Koszt pompy i jej montażu był rozliczany w rachunkach za prąd, chociaż to Dotty mieszkała w suterenie i czerpała korzyści z faktu, że nie jest zalewana. Hugon powiedział, żebym się z nią rozmówiła, na co odparłam, że Dotty już i tak nie ma pieniędzy na bieżące wydatki. Zasugerował, żeby przyjmowała więcej gachów. Kazałam mu się przymknąć. W miarę trwania ciąży, gdy stawałam się powolniejsza, cięższa i coraz bardziej przykuta do domu, nabierałam większej sympatii do Dotty, przyzwyczajałam się do niej i przestałam zapamiętywać i powtarzać innym jej opowieści. Czasami czułam się lepiej w domu z nią niż z Hugonem czy naszymi znajomymi.

– Dobra, dzwoń do właścicielki – powiedział Hugon. Odpowiedziałam, żeby sam do niej zadzwonił. Odparł, że ma zbyt dużo pracy. Prawda była jednak taka, że obydwoje wzdragaliśmy się przed konfrontacją z matką Dotty, wiedząc z góry, że namiesza nam w głowach i ostatecznie pokona pełną uników gadaniną. Przebudziłam się w środku nocy, w środku deszczowego tygodnia, i zaczęłam się zastanawiać, co mnie wyrwało ze snu. To była cisza. – Hugon, obudź się. Pompa nawaliła. Nie słyszę jej. – Nie śpię – odpowiedział. – Wciąż pada, a pompa nie działa. Pewnie się zepsuła. – Nie. Jest wyłączona. Ja ją wyłączyłem. Usiadłam w łóżku i zapaliłam światło. Hugon leżał na wznak, krzywił się i jednocześnie próbował patrzeć na mnie hardo. – Nie wyłączyłeś jej. – Dobra, nie wyłączyłem. – Wyłączyłeś. – Nie mogłem ścierpieć tych przeklętych wydatków. Nie mogłem ścierpieć tych myśli. Hałasu też nie mogłem ścierpieć. Nie spałem od tygodnia. – Zaleje nam piwnicę. – Włączę ją rano. Chcę tylko paru godzin spokoju. – Rano będzie za późno; leje jak z cebra. Zgasiłam światło, położyłam się i rzuciłam opanowanym, karcącym tonem: – Posłuchaj, Hugonie. Musisz zejść na dół i ją włączyć, bo woda zaleje mieszkanie Dotty. – Rano. – Musisz tam pójść i ją włączyć teraz. – Nie pójdę. – Jeśli nie ty, to ja. – Nie. – Tak – powtórzyłam, ale się nie ruszyłam. – Nie panikuj. – Hugonie! – Nie krzycz. – Woda zniszczy jej rzeczy. – To najlepsze, co może się im przytrafić. Ale się nie przytrafi. Leżał sztywny i nastroszony i czekał. Pewnie na to, żebym wstała z łóżka, zeszła do sutereny i się domyśliła, jak włączyć pompę. Co by wtedy zrobił? Nie uderzyłby, byłam w zaawansowanej ciąży. Nigdy mnie nie uderzył, chyba że ja

uderzyłam pierwsza. Mógłby zejść na dół i znów wyłączyć pompę, później ja mogłabym ją włączyć i tak dalej – jak długo by to trwało? Hugon mógłby przytrzymać mnie w łóżku, ale gdybym próbowała się wyrwać, bałby się, że zrobi mi krzywdę. Mógłby mnie skląć i wyjść z domu, ale nie mieliśmy samochodu, a padało zbyt mocno, żeby długo został na dworze. Ostatecznie pewnie tylko na zmianę by się wściekał i nabzdyczał, a ja wzięłabym koc i poszła spać na kanapie w salonie. Sądzę, że kobieta o mocnym charakterze właśnie to by zrobiła. Zrobiłaby to kobieta, która pragnęła, by to małżeństwo przetrwało. Ale tego nie zrobiłam. Pomyślałam tylko, że nie wiem, jak działa pompa i jak się ją włącza. Pomyślałam, że boję się Hugona. Zaczęłam też rozważać możliwość, że on ma rację i że nic się nie stanie. A jednak chciałam, żeby coś się stało. Chciałam, żeby Hugon zasnął. Kiedy się obudziłam, Hugona nie było, a pompa dudniła jak zawsze. Tymczasem Dotty waliła do drzwi przy schodach prowadzących do sutereny. – Nie uwierzysz, co tam się dzieje. Brodzę po kolana w wodzie. Wystawiam nogę z łóżka, a tu wody po kolana. Co się stało? Słyszałaś może, jak siadła pompa? – Nie. – Nie mam pojęcia, co się stało, może za długo pracowała. Wypiłam parę piw przed snem, inaczej wiedziałabym, że coś jest nie tak. Zwykle mam lekki sen, ale wczoraj spałam jak kamień, a dzisiaj wstaję z łóżka, a tu – Jezu! Dobrze, że nie zapaliłam światła, bo poraziłby mnie prąd. Wszystko pływa. Nic nie pływało, a poza tym woda nie sięgała dorosłej osobie do kolan. Miejscami mogło jej być dwanaście centymetrów, a gdzie indziej dwa albo pięć, bo podłoga była nierówna. Dół kanapy i krzesła zamokły i pokryły się plamami, wodą nasiąkły też dolne szuflady, szafki i podstawa pianoli. Płytki na podłodze się obluzowały, mokre były dywany, z pościeli kapała woda i padł grzejnik. Ubrałam się, włożyłam kalosze Hugona, wzięłam szczotkę i zeszłam na dół. Zaczęłam wymiatać wodę do odpływu za drzwiami. Dotty zaparzyła sobie kawę w mojej kuchni, przysiadła na najwyższym stopniu schodów, patrzyła na mnie i powróciła do swojego monologu o tym, że wypiła parę piw, że zasnęła mocniej niż zwykle, że nie słyszała, jak wysiadła pompa, że nie rozumie, jak to się mogło stać i że nie wie, co powie matce, która ją za to obwini i każe zapłacić. Zrozumiałam, że mamy szczęście. (My?). Łatwowierność Dotty i towarzyszący jej w życiu pech sprawiły, że jak nikt inny nie będzie dociekać, co się właściwie stało. Kiedy woda trochę opadła, Dotty poszła do łazienki, zarzuciła na siebie ubranie i założyła buty, które miały wyschnąć w pierwszej kolejności, wzięła szczotkę i zaczęła mi pomagać. – Co też mi się przytrafia! Nigdy nie byłam u wróżki. Moje przyjaciółki ciągle

do niej chodzą, a ja na to: Nie, dzięki, bo wiem jedno – nic dobrego od niej nie usłyszę. Poszłam na górę i zadzwoniłam na uniwersytet, żeby porozmawiać z Hugonem. Powiedziałam, że chodzi o nagły wypadek i odszukali go w bibliotece. – Jednak zalało. – Co? – Zalało. Dotty ma wodę w mieszkaniu. – Włączyłem pompę. – Pewnie. Rano. – Rano była ulewa i pompa nie dała rady. Zaczęło padać, kiedy już ją włączyłem. – Pompa nie dała rady, bo nie była włączona; i nie opowiadaj mi tu o ulewie. – Była ulewa. Spałaś. – Nie masz pojęcia, co narobiłeś. Nawet nie zostałeś, żeby to zobaczyć. Ja muszę na to patrzeć i sobie radzić. Ja muszę wysłuchiwać tej biednej kobiety. – Zatkaj uszy. – Zamknij się, ty obleśny, moralny idioto. – Przepraszam, żartowałem. – Przepraszasz? Do cholery, zrobiłeś jej bajzel, mówiłam ci, że tak będzie, a teraz przepraszasz! – Muszę iść na seminarium. Przykro mi, nie mogę rozmawiać. Teraz rozmowa z tobą nic nie da, nie wiem, co byś chciała, żebym ci powiedział. – Chciałabym, żeby to do ciebie dotarło. – Dobra, dotarło, choć nadal wydaje mi się, że to się stało rano. – Nie dotarło. Nic do ciebie nie dociera. – Dramatyzujesz. – Ja dramatyzuję?! Szczęście jednak nam dopisało. W przeciwieństwie do Dotty, jej matka oczekiwała wyjaśnień, bo w końcu chodziło o jej zniszczone płytki i suche tynki, ale się rozchorowała, chłód i deszcze ją też rozłożyły i jeszcze tego samego ranka zabrali ją do szpitala z zapaleniem płuc. Dotty przeprowadziła się do niej, żeby mieć oko na mieszkańców bursy. Z sutereny dobywał się obrzydliwy smród pleśni. Niedługo potem my też się wyprowadziliśmy. Tuż przed narodzinami Clei zamieszkaliśmy w północnym Vancouver, w domu należącym do znajomych, którzy wyjechali do Anglii. W zamieszaniu związanym z przeprowadzką nasza kłótnia rozeszła się po kościach i spór nigdy nie został rozstrzygnięty, choć oboje obstawaliśmy przy tym, co padło podczas rozmowy przez telefon. Ja mówiłam: Nie dotarło, nic do ciebie nie dociera, a Hugon pytał rezolutnie: Co chcesz ode mnie

usłyszeć? Dlaczego robisz z tego takie wielkie halo? Każdy by się zastanawiał. Długo po tym, jak już nie byliśmy razem, ja też się zastanawiałam. Mogłam włączyć tę pompę, przejmując odpowiedzialność, jak zrobiłaby cierpliwa realistka, prawdziwa mężatka. Jestem pewna, że Mary Frances by tak zrobiła, że robiła tak wielokrotnie w ciągu dziesięciu lat małżeństwa. Mogłam też powiedzieć Dotty prawdę, choć nie była najlepszą kandydatką do odbioru takich komunikatów. Gdybym uznała, że to ważne, mogłam o tym powiedzieć komuś innemu, wypchnąć Hugona do nieprzyjemnego świata i pozwolić, by posmakował kłopotów. Nie zrobiłam tego jednak, nie byłam gotowa chronić go lub zdemaskować. Potrafiłam jedynie, niekiedy w desperacji, chłostać go poczuciem winy, licząc, że zdołam rozewrzeć jego mózg, by wtłoczyć tam moją wizję tego, co należy zrozumieć. Ileż w tym zadufania, tchórzostwa, działania w złej wierze! Musiało się tak skończyć. Niedługo potem usłyszeliśmy w poradni małżeńskiej: „Państwa problem to niezgodność charakterów”. Uśmialiśmy się do łez w ponurej poradni w północnym Vancouver, gdzie udzielono nam porady małżeńskiej. Oto nasz problem, powiedzieliśmy sobie nawzajem. Co za ulga, że już to wiemy! Niezgodność charakterów. * Tamtego wieczoru nie przeczytałam książki Hugona. Zostawiłam ją Clei, która – jak się okazało – też jej nie przeczytała. Przeczytałam ją nazajutrz. Około drugiej wróciłam z prywatnej żeńskiej szkoły, gdzie na pół etatu uczyłam historii. Jak zwykle zaparzyłam herbatę i usiadłam w kuchni, by nacieszyć się tą godziną, zanim chłopcy – synowie Gabriela – wrócą ze szkoły. Dostrzegłam leżącą na lodówce książkę, wzięłam ją i przeczytałam. Jest to opowieść o Dotty. Oczywiście, niektóre fakty zostały lekko zmienione, a główne zdarzenie wymyślone lub zapożyczone z innej rzeczywistości. Jest tam jednak lampa i różowy szenilowy szlafrok. I jeszcze coś o Dotty, o czym zapomniałam: Kiedy ktoś do niej mówił, słuchała z lekko rozchylonymi ustami, kiwała głową i dopowiadała ostatnie słowo opowieści razem z rozmówcą. Wzruszający i denerwujący nawyk. Tak się śpieszyła, żeby się z nim zgodzić, tak bardzo liczyła, że go zrozumie. Hugon to zapamiętał, a kiedy on w ogóle z nią rozmawiał? Nieważne. Liczy się to, że książka jest bardzo dobra, jeśli umiem to ocenić – a myślę, że tak. Powtarzałam sobie w myślach: Jaka szczera, jaka urocza. Musiałam to przyznać. Opowieść Hugona mnie wzruszyła. Sprawiła przyjemność, a trudno mnie nabrać na sztuczki. A jeśli już, to muszą to być dobre sztuczki. Urocze i

szczere. Hugon wyciągnął Dotty z życia, wziął ją pod światło i zawiesił w cudownej przejrzystej galaretce, którą przez całe życie uczył się przyrządzać. To magia, nie sposób tego obejść. Można by powiedzieć, że to akt wyjątkowej, bezlitosnej, pozbawionej sentymentalizmu miłości. Pełnej szlachetności i szczęścia dobrej woli. Ludzie, którzy rozumieją i doceniają ten akt, mogliby uznać, że Dotty miała szczęście (oczywiście nie każdy to rozumie i docenia). Miała szczęście, że przez kilka miesięcy mieszkała w tej suterenie i że jej to zrobiono, choć sama Dotty nie wie, co jej zrobiono, a nawet gdyby wiedziała, to pewnie by się nie przejęła. Trafiła do Sztuki. Nie każdemu się to przytrafia. – Nie obrażajcie się. Ironiczne uwagi to taki mój nawyk. Trochę się ich wstydzę. Szanuję cudze dokonania. Szanuję intencję, wysiłek i efekt. Proszę przyjąć moje podziękowania. Naprawdę myślałam, że napiszę list do Hugona. Kiedy przygotowywałam kolację, kiedy ją jadłam i rozmawiałam z Gabrielem i dziećmi, myślałam o napisaniu listu. Chciałam napisać o tym, jakie to dziwne, bo zdałam sobie sprawę, że wciąż korzystamy z tego samego banku wspomnień i że to, co dla mnie było resztkami, ścinkami, niepotrzebnym bagażem, dla niego okazało się świeże, możliwe do wykorzystania i intratne. Chciałam go też przeprosić w jakiś nieoczywisty sposób za to, że nie wierzyłam, że zostanie pisarzem. Właściwie zaznaczyć ten fakt, nie przeprosić. Byłam mu to winna. Parę zgrabnych i pełnych wdzięczności zdań. Także wtedy, przy kolacji, patrząc na Gabriela, doszłam do wniosku, że on i Hugon wcale tak bardzo się nie różnią. Obaj coś osiągnęli. Obaj zadecydowali, co powinni zrobić ze wszystkim, z czym spotykają się w tym świecie, jaką postawę przyjąć, jak pewne rzeczy ignorować bądź wykorzystywać. Na swój ograniczony i niepewny sposób obaj mają autorytet. Nie pozostają na niczyjej łasce. A przynajmniej tak myślą. Nie mogę ich winić za decyzje, jakie podejmują. Kiedy chłopcy poszli już do łóżek, a Gabriel i Clea zasiedli przed telewizorem, wzięłam długopis i położyłam przed sobą kartkę, żeby napisać ten list. Dłoń doskoczyła do papieru. Zaczęłam pisać krótkie, kąśliwe zdania, których wcale nie planowałam: „To za mało, Hugonie. Myślisz, że wystarczy, ale nie. Mylisz się, Hugonie”. To nie jest coś, co można wysłać pocztą. Tak, winię ich. Zazdroszczę im i nimi gardzę. Gabriel, nim położył się spać, przyszedł do kuchni i zobaczył, że siedzę ze stertą prac do oceny i kolorowymi flamastrami. Pewnie chciał porozmawiać, wypić ze mną kawę albo drinka, ale jak zawsze uszanował mój smutek; uszanował moje udawanie, że wcale nie jestem smutna, tylko zajęta, przytłoczona pracami uczniów,

które muszę ocenić. Zostawił mnie samą, żeby mi przeszło.

Jak poznałam mojego męża W południe usłyszeliśmy nadlatujący samolot. Ryk silników zagłuszył wiadomości radiowe. Byliśmy pewni, że samolot uderzy w dom, więc wybiegliśmy do ogrodu. Patrzyliśmy, jak schodzi w dół nad wierzchołkami drzew, czerwonosrebrny, pierwszy samolot, jaki kiedykolwiek widziałam z bliska. Pani Peebles zaczęła krzyczeć. – Lądowanie awaryjne – ocenił ich synek. Miał na imię Joey. – Spokojnie – rzucił doktor Peebles. – Pilot wie, co robi. Doktor Peebles był tylko weterynarzem, ale zawsze mówił uspokajającym tonem, jak każdy lekarz. To była moja pierwsza praca – u doktora Peeblesa i jego żony, którzy kupili stary dom w Fifth Line, około pięciu mil od miasta. Właśnie wtedy zaczęła się ta moda – ludzie z miast kupowali stare farmy, nie, żeby na nich gospodarować, ale żeby tam mieszkać. Widzieliśmy, jak samolot ląduje po drugiej stronie drogi, gdzie kiedyś były tereny rekreacyjne. Stary tor wyścigowy był całkiem niezłym, równym lądowiskiem. Szopy i kramy zostały rozebrane na drewno na opał, więc nic nie stało na drodze. Chłopcy spalili nawet starą trybunę. – Już dobrze – powiedziała pani Peebles gniewnie jak zawsze, kiedy się zdenerwowała. – Nie sterczmy tu i nie gapmy się jak banda wieśniaków. Nie powiedziała tego, żeby mnie urazić. Po prostu nie pomyślała. Właśnie podawałam desery, kiedy przy siatkowych drzwiach chroniących przed owadami stanęła zdyszana Loretta Bird. – Już się bałam, że wbije się w wasz dom i was pozabija! Loretta mieszkała po sąsiedzku. Peeblesowie sądzili, że pochodzi ze wsi; nie dostrzegali różnicy między nią a wieśniakami. Loretta i jej mąż nie pracowali na farmie. On naprawiał drogi i cieszył się złą sławą; był pijakiem. Mieli siedmioro dzieci i w Hi-Way Grocery nie sprzedawali im jedzenia na krechę. Państwo Peebles zaprosili ją do środka, bo – jak mówię – nie wiedzieli kto zacz, i poczęstowali deserem. Desery u Peeblesów nie były czymś, o czym można by się było rozpisywać w

listach do domu. Miseczka galaretki, krojone banany albo owoce z puszki. Dom, w którym nie ma ciasta – wstyd przed ludźmi z miasta, zwykła mawiać moja matka, ale pani Peebles żyła inaczej. Loretta zobaczyła, że biorę puszkę z brzoskwiniami. – Ja dziękuję – powiedziała. – Mam taki żołądek, że nie ufam przetworom z puszek; jadam tylko domowe. Chętnie bym ją walnęła. Założę się, że w życiu nie robiła przetworów. – Wiem, dlaczego tu wylądował – oświadczyła. – Ma pozwolenie na korzystanie z lądowiska i zabieranie pasażerów na wycieczki. Kosztują dolara. To ten sam facet, który w zeszłym tygodniu latał w Palmerston, a w jeszcze poprzednim – nad jeziorem. Ja za żadne pieniądze bym nie poleciała. – A ja bym spróbował – odparł doktor Peebles. – Chętnie popatrzę na okolicę z lotu ptaka. Pani Peebles odrzekła, że woli oglądać ją z ziemi. Joey chciał polecieć, Heather też. Joey miał dziewięć lat, a Heather siedem. – A ty, Edie? – spytała Heather. Odpowiedziałam, że nie wiem. Bałam się, ale nigdy się do tego nie przyznam, zwłaszcza przy dzieciach, którymi się zajmuję. – Ludzie zaczną tu zjeżdżać samochodami, wzniecać kurz i deptać waszą działkę. Na waszym miejscu złożyłabym skargę – podsunęła Loretta. Założyła nogi za poprzeczkę krzesła i już wiedziałam, że szykuje się na dłuższą wizytę. Kiedy doktor Peebles pójdzie do gabinetu albo pojedzie do pacjenta, a pani Peebles utnie sobie drzemkę, Loretta będzie się tu kręcić i, kiedy zacznę zmywać, będzie rzucać uwagi na temat Peeblesów w ich własnym domu. – Gdyby miała siedmioro dzieci tak jak ja, nie ucinałaby sobie drzemki w środku dnia. Spytała, czy się kłócą i czy trzymają w szufladzie komody rzeczy, które pomagają nie mieć dzieci. Stwierdziła, że jeśli tak, to grzeszą. Udałam, że nie wiem, o czym mówi. Miałam piętnaście lat i pierwszy raz wyjechałam z domu. Rodzice zdobyli się na wysiłek i wysłali mnie na rok do liceum, ale mi się tam nie podobało. Wstydziłam się obcych, nauka szła mi opornie, nikt nie był dla nikogo miły i nikomu niczego nie tłumaczył tak jak teraz. Pod koniec roku ogłosili wyniki i moje znalazły się na samym dole – trzydzieści siedem procent. Ojciec powiedział dość – i wcale mu się nie dziwię. Ostatnią rzeczą, o jakiej marzyłam, było kontynuowanie nauki i zostanie nauczycielką. Tego samego dnia, kiedy dostałam te hańbiące wyniki, doktor Peebles został u nas na kolacji po tym, jak przyjął na świat dwa cielaki. Uznał, że jestem bystra, i powiedział, że żona szuka dziewczyny do pomocy w

domu, bo czuje się uwiązana na wsi z dwójką dzieci. Matka grzecznie przytaknęła, ale widziałam po jej minie, że się zastanawia, jak to jest mieć tylko dwójkę dzieci, nie pracować w stodole i jeszcze się skarżyć. Kiedy jeździłam do domu, opisywałam rodzinie, jakie mam obowiązki, i wszystkich to rozśmieszało. U pani Peebles była pralka automatyczna i suszarka; pierwsze, jakie widziałam na oczy. Mam takie teraz już tak długo, że trudno mi sobie przypomnieć, jakim cudem wydawało mi się wtedy to, że nie trzeba się szarpać z wyżymaczką, a później z rozwieszaniem i rozciąganiem prania, że nie wspomnę o konieczności grzania wody. Pieczenia też właściwie nie było. Pani Peebles oświadczyła, że nie umie robić ciasta, co było najbardziej niesłychaną rzeczą, jaką kiedykolwiek usłyszałam od kobiety. Ja, rzecz jasna, umiałam, tak jak umiałam piec lekkie biszkopty, ciasto białe i ciemne, ale oni nie chcieli ich jeść, bo – jak to ujęła pani Peebles – dbali o figurę. Jedyne, co mi się tam nie podobało, to to, że często czułam się nienajedzona. Przywoziłam z domu pudło pączków i chowałam pod łóżkiem. Kiedy dzieci je znalazły, nie miałam nic przeciwko temu, żeby się z nimi podzielić, ale skłoniłam je do zachowania tajemnicy. Nazajutrz po tym, jak obok nas wylądował samolot, pani Peebles wsadziła dzieci do samochodu i zawiozła je do Chesley do fryzjera. Była tam całkiem niezła fryzjerka. Panią Peebles też miała uczesać, a to oznaczało, że prędko nie wrócą. Pani Peebles musiała wybrać taki dzień, kiedy jej mąż nie jechał z wizytą domową na wieś, bo nie miała własnego samochodu. Wtedy, po wojnie, samochodów jeszcze wciąż było mało. Uwielbiałam zostawać w domu sama i pracować po swojemu. Kuchnia była cała biała i jasnożółta, oświetlona jarzeniówkami. To znaczy, zanim wpadli na pomysł, by wymienić sprzęty na różnokolorowe, wstawić szafki z imitacji ciemnego starego drewna i ukryć oświetlenie. Uwielbiałam światło. Uwielbiałam podwójny zlew. Każdy by uwielbiał, jeśli dotąd zmywał naczynia w szafliku z dziurą zatykaną szmatką, ustawionym na przykrytym ceratą stole przy lampie naftowej. Wszystko tam u mnie lśniło. W łazience też. Kąpałam się w niej raz w tygodniu. Peeblesowie nie mieliby nic przeciwko temu, żebym kąpała się dwa razy na tydzień, ale wydawało mi się, że to zbyt wiele dobrego, a może się bałam, że przez to kąpiel stanie się mniej wspaniała. Umywalka, wanna i sedes były całe różowe, a nad wanną wisiały szklane drzwi z namalowanymi flamingami. Światło też było różowawe, a dywanik zapadał się pod stopami niczym śnieg, tyle że ciepły. Lustro było trójdzielne. Gdy zaparowało, a powietrze zmieniało się w chmurę perfum dzięki tym wszystkim rzeczom, których Peeblesowie pozwolili mi używać do kąpieli, stawałam na krawędzi wanny i podziwiałam swoje nagie ciało z trzech stron. Czasami myślałam o tym, jak żyje

się u nas i jak żyje się tutaj, i jak trudno sobie wyobrazić to drugie życie. Pomyślałam też, że nam, żyjącym tak, jak żyliśmy w domu, o wiele łatwiej wyobrazić sobie coś takiego – malowane flamingi, ciepło i miękki dywanik – niż komuś, kto zna tylko takie rzeczy, wczuć się w nasze położenie. Ciekawe dlaczego. W pięć sekund uwinęłam się z robotą. Warzywa obrane na kolację leżały w zimnej wodzie. Później poszłam do pokoju pani Peebles. Bywałam tam wiele razy, kiedy sprzątałam, i zawsze zaglądałam do garderoby, żeby przyjrzeć się jej rzeczom. Do szuflad bym nie zajrzała, ale do garderoby przecież może zajrzeć każdy. Nieprawda. Do szuflad też bym zerknęła, ale czułabym się winna, byłabym wystraszona i pani Peebles na pewno by się domyśliła. Niektóre rzeczy nosiła na okrągło i dobrze je znałam. Innych nigdy nie wkładała i te wisiały z tyłu. Byłam zawiedziona, że nie ma tam jej sukni ślubnej, ale znalazłam jedną długą suknię. Dostrzegłam tylko dół i koniecznie chciałam zobaczyć ją w całości. Zapamiętałam, w którym miejscu wisi, i ją wyjęłam. Satynowa, miło ciążyła w ręku; jasnoseledynowa, niemal srebrna. Dopasowana w talii, rozłożysta na dole, z fałdami na ramionach skrywającymi krótkie rękawy. Później poszło mi łatwo. Zdjęłam ubranie i się w nią wślizgnęłam. Jako piętnastolatka byłam szczuplejsza, niż mógłby przypuszczać ktoś, kto zna mnie teraz, i suknia leżała idealnie. Oczywiście nie miałam stanika bez ramiączek, który był do niej potrzebny, więc musiałam zsunąć ramiączka i schować pod suknią. Później upięłam włosy, żeby uzyskać odpowiedni efekt. I tak po kolei. Przypudrowałam się, umalowałam usta szminką i pociągnęłam brwi ołówkiem z toaletki. Upał, ciężar satyny i podekscytowanie sprawiły, że zachciało mi się pić. Wystrojona poszłam do kuchni po szklankę napoju imbirowego z lodem. Peeblesowie pijali napój imbirowy albo napoje owocowe przez cały dzień, jak wodę, i mnie też dawali. Lodu mogłam brać do woli, a tak go lubiłam, że wrzucałam nawet do mleka. Włożyłam tackę z lodem z powrotem do lodówki, odwróciłam się i zobaczyłam jakiegoś mężczyznę, który przyglądał mi się przez siatkę w drzwiach. Miałam dużo szczęścia, że – tak jak stałam – nie oblałam tym napojem sukni. – Nie chciałem cię przestraszyć. Pukałem, ale akurat wyjmowałaś lód i widocznie nie słyszałaś. Nie mogłam mu się przyjrzeć, bo był jak cień – stał tuż przy siatkowych drzwiach, a słońce świeciło z tyłu. Domyśliłam się tylko, że jest nietutejszy. – Ja od tego samolotu. Nazywam się Chris Watters i, jeśli można, chciałbym skorzystać z pompy. W ogródku stała pompa służąca do czerpania wody. Wtedy zobaczyłam, że mężczyzna trzyma w ręku wiadro.

– Bardzo proszę – odpowiedziałam. – Ale mogę panu nalać z kranu, żeby nie musiał pan pompować. Pewnie chciałam dać mu do zrozumienia, że mamy wodę z rur i że sami jej nie pompujemy. – Trochę wysiłku mi nie zaszkodzi – odparł, ale się nie ruszył, a w końcu dorzucił: – Wybierasz się na tańce? Widząc obcego, zupełnie zapomniałam, jak jestem ubrana. – A może tutejsze panie zawsze stroją się po południu? Nie wiedziałam, jak zareagować na ten żart, tak byłam zmieszana. – Mieszkasz tu? Jesteś panią domu? – Dziewczyną do pomocy. Niektórzy, kiedy to słyszą, od razu zmieniają ton i inaczej na ciebie patrzą, ale nie on. – Chciałem tylko powiedzieć, że bardzo ładnie wyglądasz. Zdziwiłem się, kiedy cię zobaczyłem, bo jesteś taka piękna i elegancka. Byłam jeszcze za młoda, żeby wiedzieć, jak często mężczyźni mówią takie rzeczy kobietom lub komuś, kogo traktują jak kobietę. Jak łatwo przychodzi im wypowiedzieć słowo „piękna”. Byłam za młoda, żeby to zrozumieć, żeby mu odpowiedzieć albo w ogóle jakoś zareagować; chciałam jedynie, żeby już sobie poszedł. Nie, żeby mi się nie podobał, ale denerwowało mnie, że tak patrzy i że na próżno próbuję coś mu odpowiedzieć. Pewnie to dostrzegł. Podziękował, pożegnał się, podszedł do pompy i zaczął napełniać wiadro wodą. Stałam w jadalni i obserwowałam go zza rolety. Kiedy już zniknął, wróciłam do pokoju pani Peebles, zdjęłam suknię i odwiesiłam ją w to samo miejsce. Włożyłam swoje rzeczy, rozpuściłam włosy, umyłam twarz i wytarłam ją papierowymi chusteczkami, które wyrzuciłam do kosza. * Peeblesowie dopytywali, jak wyglądał ten mężczyzna. Był młody, w średnim wieku, niski, wysoki? Nie umiałam powiedzieć. – Przystojny? – spytał figlarnie doktor Peebles. Wciąż myślałam o tym, że on wróci tu po wodę, że będzie rozmawiał z państwem Peebles, zaprzyjaźni się z nimi i wspomni, jak zobaczył mnie pierwszy raz taką wystrojoną. Dlaczego miałby nie wspomnieć? Pewnie uważał, że to zabawne, i nie miał pojęcia, jakie mogę mieć z tego powodu kłopoty. Po kolacji Peeblesowie pojechali do kina. Pani Peebles chciała pokazać się w nowej fryzurze. Siedziałam w tej jasnej kuchni i się zastanawiałam, co mam zrobić,

bo wiedziałam, że na pewno nie zasnę. Pani Peebles może i mnie nie zwolni, kiedy się dowie, ale całkowicie zmieni zdanie na mój temat. Był to pierwszy dom, w którym pracowałam, ale już się nauczyłam, jak postrzegają cię pracodawcy. Chcą wierzyć, że nie jesteś ciekawska, nie tylko, że nieuczciwa – to im nie wystarcza. Chcą mieć poczucie, że nie zauważasz różnych rzeczy, że zastanawiasz się wyłącznie nad tym, co lubią jeść, jak prasować im ubranie i tak dalej. Nie twierdzę, że Peeblesowie byli dla mnie niemili, przeciwnie. Jadałam z nimi przy stole (prawdę mówiąc, spodziewałam się tego, bo nie wiedziałam, że w niektórych domach tak nie jest) i czasami jeździłam z nimi samochodem – ale mimo wszystko. Poszłam na górę sprawdzić, czy dzieci zasnęły, a potem wyszłam na dwór. Musiałam. Przeszłam przez drogę i weszłam przez starą bramę na dawne tereny rekreacyjne. Lśniący w świetle księżyca samolot wyglądał dziwnie. Po drugiej stronie działki, tam gdzie rozrosły się krzaki, dostrzegłam namiot. Mężczyzna siedział przed nim i palił papierosa. Zauważył mnie. – Witaj. Chcesz się przelecieć? Zaczynam dopiero od jutra. Przyjrzał mi się uważniej i dodał: – Ach, to ty! Nie poznałem cię bez tej sukni. Serce waliło mi jak młotem i zaschło mi w ustach. Chciałam się odezwać, ale nie mogłam. Miałam ściśnięte gardło i czułam się jak głuchoniema. – Chcesz się przelecieć? Siadaj. Zapal. Nawet nie zdołałam pokręcić głową, że nie chcę, więc poczęstował mnie papierosem. – Włóż do buzi, bo nie mogę ci przypalić. Na szczęście przywykłem do nieśmiałych panienek. Włożyłam papierosa do ust. Tak naprawdę nie pierwszy raz paliłam. Moja przyjaciółka, Muriel Lowe, podkradała papierosy bratu. – Ale ci się trzęsie ręka! Może przyszłaś tylko porozmawiać? – Lepiej, żeby pan nie mówił o tej sukience – wypaliłam jednym tchem. – O której? A, o tej długiej. – To suknia pani Peebles. – Czyja? Pani, u której pracujesz? Więc to tak? Nie było jej w domu i włożyłaś jej sukienkę? Wystroiłaś się i udawałaś królową? Nie dziwię się. Tak się nie pali papierosa. Nie pociągaj, tylko wciągaj. Nikt ci nie pokazał, jak się zaciągać? Boisz się, że cię wydam? O to chodzi? Tak się wstydziłam, że proszę, by kłamał, że aż nie mogłam skinąć głową, tylko na niego spojrzałam, a on dojrzał w moich oczach potwierdzenie. – Nie wydam cię. W żaden sposób o tym nie wspomnę ani cię nie sypnę. Słowo

honoru. Widział, że nawet nie mogę się zdobyć na to, żeby podziękować, więc chcąc mi pomóc, zmienił temat. – Jak ci się podoba ten szyld? Pod moimi nogami leżała tablica z napisem: Obejrzyj świat z lotu ptaka, dorośli 1 dolar, dzieci 50 centów. Wykwalifikowany pilot. – Stary był już zniszczony, więc postanowiłem sprawić sobie nowy. Właśnie tym się dzisiaj zajmowałem. Litery nie są zbyt ładne, pomyślałam. W pół godziny namalowałabym lepszy. – Nie jestem biegły w robieniu szyldów. – Bardzo dobry – odpowiedziałam. – Nie chodzi o reklamę; wieści zwykle same się rozchodzą. Odprawiłem dziś z kwitkiem dwa samochody. Rozkręcam to powolutku, ale nie wspomniałem im, że spodziewam się tu wizyt jakichś panien. Nagle przypomniałam sobie o dzieciach i znów się przeraziłam. Mogły się obudzić i wołać, a mnie tam nie było. – Musisz już iść? Przypomniałam sobie też o dobrych manierach. – Dziękuję za papierosa. – Pamiętaj, dałem ci słowo honoru. Pomknęłam przed siebie, bojąc się, że zaraz zobaczę wracający z miasta samochód. Straciłam poczucie czasu, nie wiedziałam, jak długo nie było mnie w domu, ale okazało się, że wszystko jest w porządku. Nie było tak późno, a dzieci spały. Ja też się położyłam i pomyślałam, że dobrze kończy się ten dzień i że miałam szczęście między innymi dlatego, że to nie Loretta Bird nakryła mnie w tej sukni. * Ogrodu i żywopłotu nie zadeptali, nie było aż tak źle, jednak wokół domu kręciło się mnóstwo ludzi. Szyld zawisł na bramie. Chętni przyjeżdżali głównie po kolacji, choć sporo także po południu. Dzieciaki Birdów przyszły bez pięćdziesięciu centów i uwiesiły się na bramie. Przywykliśmy do zamieszania związanego ze startem i lądowaniem samolotu i już nas to nie ekscytowało. Oprócz tego jednego razu więcej tam nie byłam, ale widywałam mężczyznę, gdy przychodził po wodę. Kiedy tylko mogłam, siadywałam na stopniach ganku i robiłam swoje, na przykład obierałam warzywa. – Dlaczego do mnie nie zaglądasz? Przeleciałabyś się samolotem.

– Odkładam pieniądze – odparłam, bo nic innego nie przyszło mi do głowy. – Na co? Na wesele? Pokręciłam głową. – Wezmę cię za darmo, jeśli wpadniesz, jak będzie mniej ludzi. Mogłabyś do mnie zajrzeć na jeszcze jednego papierosa. Skrzywiłam się, żeby go uciszyć, bo nigdy nie wiadomo, czy wokół ganku nie kręcą się dzieci albo czy pani Peebles nie podsłuchuje, siedząc w domu. Czasami wychodziła na dwór i wdawała się z nim w rozmowę. Opowiadał jej o rzeczach, o których mnie nawet nie wspomniał, choć faktycznie o to nie pytałam. Powiedział, że był na wojnie, że to tam nauczył się latać i że teraz nie może przywyknąć do zwyczajnego życia, bo bardzo to lubi. Odpowiedziała, że nie wyobraża sobie, jak można lubić coś takiego, choć przyznała, że czasami tak jej się nudzi, że byłaby gotowa spróbować niemal wszystkiego, bo nie nawykła do życia na wsi. Powiedziała, że to pomysł męża i że była to dla niej kompletna nowość. – Może powinien pan dawać lekcje pilotażu? – spytała. – Zapisałaby się pani? Tylko się roześmiała. * W niedzielę zjawiło się dużo chętnych do latania, mimo że skrytykowano tę rozrywkę z dwóch ambon. Wszyscy siedzieliśmy i się przypatrywaliśmy. Joey i Heather wleźli na ogrodzenie razem z dzieciakami Birdów. Ojciec pozwolił im w końcu tu przyjść, choć matka cały tydzień powtarzała, że nie pójdą. Obok zaparkowanych samochodów przejechało jakieś auto i zatrzymało się wprost na wjeździe. Wysiadła z niego Loretta Bird, ważna jak nigdy, a od strony kierowcy druga, spokojniejsza kobieta w okularach przeciwsłonecznych. – Ta pani szuka pilota – oznajmiła Loretta. – Słyszałam, jak rozpytuje o niego w hotelowej kawiarni, gdzie akurat piłam colę, i przywiozłam ją tutaj. – Przepraszam za to najście. Alice Kelling, narzeczona pana Wattersa. Alice miała na sobie spodnie w brązowo-białą kratkę i żółtą bluzkę. Jej piersi były raczej obwisłe i wymęczone. Minę miała zatroskaną. Włosy po trwałej ondulacji już nieco odrosły, więc żeby nie opadały na twarz, włożyła żółtą opaskę. W jej wyglądzie nie było nic ładnego czy choćby młodzieńczego, ale po tym, jak mówi, od razu dało się poznać, że jest z miasta lub że się kształciła, albo jedno i drugie. Doktor Peebles wstał, przedstawił się, potem żonę i mnie, i poprosił, żeby usiadła.

– Jest teraz w powietrzu, ale może pani tu posiedzieć i zaczekać. Bierze od nas wodę, a dzisiaj jeszcze nie przyszedł. Koło piątej pewnie zrobi sobie przerwę. – Więc to on? – spytała Alice, marszcząc twarz i wpatrując się w niebo. – Chyba przed panią nie ucieka i nie zmienia nazwiska? – odparł doktor Peebles ze śmiechem. To on, a nie żona, zaproponował jej mrożoną herbatę. Później żona wysłała mnie do kuchni, żebym ją przyrządziła. Uśmiechała się. Ona też miała okulary przeciwsłoneczne. – Nie wspomniał, że ma narzeczoną – rzuciła. Uwielbiałam przyrządzać mrożoną herbatę w wysokich szklankach, z mnóstwem lodu i plasterkami cytryny. Powinnam była wspomnieć wcześniej, że doktor Peebles był abstynentem, przynajmniej w domu, bo inaczej rodzice by się nie zgodzili, żebym się tu zatrudniła. Musiałam też przygotować herbatę dla Loretty, co mnie zezłościło. Kiedy wróciłam, usadowiła się już na moim krześle i musiałam usiąść na schodach. – Od razu, jak cię usłyszałam w kawiarni, wiedziałam, że jesteś pielęgniarką. – Niby skąd? – Mam nosa do ludzi. Opiekowałaś się nim w szpitalu, tak go poznałaś? – Chrisa? Tak. – To było za granicą? – spytała pani Peebles. – Nie, jeszcze zanim poszedł na wojnę. Stacjonował wtedy w Centralii i miał zapalenie wyrostka. Zaręczyliśmy się, a później wyjechał. Orzeźwiający napój po tak długiej jeździe. – Ucieszy się, jak panią zobaczy – podchwycił wątek doktor Peebles. – Takie rozchwiane życie. Nie zabawi w jednym miejscu na tyle długo, żeby się z kimś naprawdę zaprzyjaźnić. – Długie te wasze zaręczyny – wtrąciła Loretta. Alice pominęła tę uwagę milczeniem. – Miałam wynająć pokój w hotelu, ale kiedy mi powiedzieli, jak tu trafić, od razu przyjechałam. Myślicie, że mogę teraz do nich zadzwonić? – Nie ma potrzeby – odparł doktor Peebles. – Jeśli zatrzyma się pani w hotelu, będzie was dzielić pięć mil, a tu ma go pani po drugiej stronie drogi. Proszę zostać tutaj. Mamy mnóstwo pokoi, to wielki dom. Zaproszenie kogoś, ot tak, do swojego domu to z pewnością wiejski obyczaj. Może doktorowi wydawało się to już naturalne, ale nie jego żonie, sądząc po tym, jak powiedziała: Tak, mamy mnóstwo miejsca, ani Alice Kelling, która się wzbraniała, ale w końcu uległa namowom. Czułam, że to dla niej kuszące być tak blisko niego. Ukradkiem przyjrzałam się jej pierścionkowi. Paznokcie miała

pomalowane na czerwono, ale palce przebarwione i pomarszczone. Kamień był maleńki. Kuzynka Muriel Lowe miała dwa razy większy. Tak jak przewidział doktor Peebles, Chris przyszedł po wodę późnym popołudniem. Już z daleka musiał rozpoznać samochód, bo zjawił się uśmiechnięty. – Ścigam cię, żeby się przekonać, co tam knujesz! – zawołała Alice. Wstała, podeszła do niego i przy wszystkich się pocałowali, a właściwie ledwie musnęli ustami. – Sporo wydasz na benzynę – rzucił Chris. Doktor Peebles zaprosił go na obiad, bo Chris już wywiesił informację: Następny lot o siódmej wieczorem. Pani Peebles postanowiła podać w ogrodzie, mimo że latały tam muchy. Dziwna rzecz z tym jedzeniem na dworze dla każdego, kto pochodzi ze wsi. Sałatkę z ziemniaków przygotowałam już wcześniej, a pani Peebles zrobiła galaretkę z warzywami; jedyne danie, które umiała ugotować. Wystarczyło je tylko podać, a do tego trochę pokrojonego mięsa, ogórki i świeżą sałatę. Loretta kręciła się jeszcze jakiś czas, wciąż powtarzając: Muszę wracać do domu, do tych krzykaczy, i: Miło tak tu posiedzieć, aż nie chce się wstawać, ale nikt nie zaprosił jej na obiad, co przyjęłam z ulgą, i w końcu sobie poszła. Wieczorem, po ostatnich lotach, Chris i Alice pojechali gdzieś samochodem. Nie zasnęłam, póki nie wrócili. Kiedy światła reflektorów omiotły sufit w moim pokoju, wstałam, żeby się im przyjrzeć przez żaluzje. Nie wiem, co spodziewałam się zobaczyć. Wcześniej sypiałyśmy z Muriel Lowe na werandzie jej domu i podpatrywałyśmy, jak jej siostra żegna się wieczorem ze swoim chłopakiem. Później nie mogłyśmy zasnąć, marząc, by ktoś nas tak całował i o nas się ocierał. Rozmawiałyśmy o tym, że, na przykład, jedna z nas wypływa łódką z chłopakiem i on nie chce odwieźć jej na brzeg, póki z nim tego nie zrobi, albo o tym, że ktoś zamyka cię w stodole i wtedy przecież musisz mu dać, bo w końcu to nie twoja wina. Muriel wyznała, że jej dwie kuzynki próbowały tego z rolką papieru toaletowego i że jedna z nich udawała chłopaka. My niczego takiego nie robiłyśmy; leżałyśmy tylko i rozmyślałyśmy. A tu nic – Chris wysiadł z samochodu, ona też i ruszyli każde w swoją stronę – on do siebie, a ona do domu. Położyłam się i wyobraziłam sobie, że to ja z nim wracam, ale nie tak. Nazajutrz Alice Kelling zaspała. Przygotowałam dla niej grejpfruta, tak jak mnie nauczyli. Pani Peebles przyszła do niej i wypiły jeszcze jedną kawę. Pani Peebles wydawała się nawet zadowolona, że ma wreszcie towarzystwo. Alice uznała, że raczej nie ma wyjścia i będzie przez cały dzień patrzeć, jak Chris startuje i ląduje swoim samolotem. Pani Peebles odpowiedziała, że nie wie, czy wypada jej to

sugerować, bo to w końcu Alice ma samochód, ale jezioro jest ledwie dwadzieścia pięć mil dalej i w taką pogodę aż się prosi jechać na piknik. Alice podchwyciła ten pomysł i przed jedenastą siedziały już w aucie razem z Joeyem, Heather i koszykiem z kanapkami, które im zrobiłam na lunch. Jedyny kłopot polegał na tym, że Chris jeszcze nie wylądował, a Alice chciała mu powiedzieć, dokąd się wybierają. – Edie pójdzie i mu to przekaże – zaproponowała pani Peebles. – Żaden problem. Alice się skrzywiła, ale przystała na tę sugestię. – Tylko koniecznie mu powiedz, że wrócimy przed piątą! Nie widziałam powodu, żeby natychmiast musiał się o tym dowiedzieć. Wyobraziłam sobie, jak je to, co tam ma do jedzenia, sam i jak gotuje to sobie na turystycznej kuchence. Wzięłam się więc do roboty i, między jednym zajęciem a drugim, upiekłam mu ciasto z kruszonką. Kiedy trochę ostygło, zawinęłam je w ściereczkę. Nawet się nie ogarnęłam, tylko zdjęłam fartuch i przyczesałam włosy. Chętnie bym się trochę umalowała, ale bałam się, że Chris sobie przypomni, jak wyglądałam, kiedy pierwszy raz mnie zobaczył, i znowu czułabym się upokorzona. Wywiesił kolejną informację: Dziś po południu loty odwołane. Przepraszam. Zmartwiłam się, że się rozchorował. Na dworze go nie było, a plandeka namiotu była opuszczona. Zastukałam w maszt. – Proszę! – rzucił takim tonem, jakby chciał powiedzieć: Nie wchodź! Uniosłam plandekę. – A, to ty. Przepraszam. Nie wiedziałem. Siedział na łóżku i palił papierosa. Dlaczego nie na świeżym powietrzu? – Przyniosłam panu ciasto. Mam nadzieję, że nie jest pan chory – powiedziałam. – Dlaczego miałbym być chory? A, ta wywieszka. Nic mi nie jest. Po prostu nie chce mi się rozmawiać. Oczywiście, z tobą to co innego. Siadaj. Odsunął plandekę namiotu. – Niech się trochę przewietrzy. Usiadłam na brzegu łóżka, bo nie było gdzie. Łóżko było takie zwykłe, składane. Przypomniałam sobie, że mam przekazać wiadomość od narzeczonej. Zjadł trochę ciasta. – Dobre. – Resztę niech pan schowa na później, jak pan zgłodnieje. – Zdradzę ci pewien sekret. Długo już tu nie zabawię. – Żeni się pan? – Cha, cha! Powiedziałaś, że kiedy wrócą? – O piątej.

– No to już mnie tu nie będzie. Samolot jest szybszy od auta. – Rozpakował ciasto i z roztargnieniem zjadł jeszcze kawałek. – Teraz będzie się panu chciało pić. – W wiadrze zostało jeszcze trochę wody. – Ale nie jest już zimna. Przyniosę panu świeżej. Mogę też przynieść lód z lodówki. – Nie. Zostań. Chciałbym się z tobą pożegnać, miło i długo. Ostrożnie odłożył ciasto, usiadł obok i obsypał mnie drobnymi pocałunkami, takimi delikatnymi, że aż wolę o nich nie myśleć – ta jego twarz pełna dobroci i te cudne pocałunki – całował moje powieki, szyję i uszy, wszędzie, a potem ja całowałam jego, tak jak umiałam (przedtem całowałam chłopca tylko raz, w zabawie, i swoje ramiona, żeby poćwiczyć). Położyliśmy się na łóżku i tuliliśmy do siebie, tak delikatnie. Robił mi też inne rzeczy, nie, żeby złe, czy takie, których nie powinien. Cudnie było pod tym namiotem, ten zapach trawy i rozświetlonego słońcem, gorącego płótna. Powiedział: Za żadne skarby świata nie zrobiłbym ci krzywdy. Później, kiedy się na mnie położył i się tak razem bujaliśmy, rzucił cicho: Och, nie! wyskoczył z łóżka i chwycił wiadro. Oblał sobie twarz i szyję wodą, a tę odrobinę, która została, wylał na mnie. – To nas ostudzi, panienko. Kiedy się żegnaliśmy, w ogóle nie było mi smutno, bo ujął w dłonie moją twarz i powiedział: Napiszę do ciebie. Powiadomię, gdzie jestem. Może mnie odwiedzisz. Chciałabyś? W porządku, w takim razie czekaj. Byłam uradowana, kiedy się rozstaliśmy, bo czułam, jakby obsypał mnie prezentami, którymi nie zdołam się nacieszyć, póki nie pomyślę o nich w samotności. * Z początku fakt, że samolot zniknął, nie wzbudził konsternacji. Pomyślały, że Chris poleciał z jakimś klientem, a ja nie wyprowadziłam ich z błędu. Doktor Peebles zadzwonił i powiedział, że ma wizytę, więc same zjadłyśmy kolację. Nagle w drzwiach ukazała się głowa Loretty. – Widzę, że się zwinął – powiedziała. – Co? – zdziwiła się Alice i odsunęła krzesło od stołu. – Po południu przybiegły dzieciaki i mi doniosły, że zwija namiot. Myślał, że nikt nie zauważy, skoro kręci się tam tyle ludzi? Chyba nie wyjechał, nie uprzedzając cię? – Napisze do mnie – odpowiedziała Alice. – Albo zadzwoni jeszcze dziś wieczorem. Od czasów wojny wciąż go gdzieś nosi.

– Edie, tobie też nic nie wspomniał, kiedy poszłaś, żeby przekazać mu wiadomość? – spytała pani Peebles. – Owszem – przytaknęłam. Na razie zgodnie z prawdą. – To czemu nic nie mówisz? Wszystkie spojrzały na mnie. – Powiedział, dokąd leci? – Może spróbuje w Bayfield. Co mnie skłoniło, żeby tak skłamać? Wcale nie chciałam. – Jak to daleko stąd? – spytała Alice. – Trzydzieści, trzydzieści pięć mil – odpowiedziała pani Peebles. – Czyli niedaleko. Właściwie całkiem blisko. Nad jeziorem? Można by pomyśleć, że było mi wstyd, że naprowadzam ją na fałszywy trop. Zrobiłam to, żeby dać mu trochę czasu; tyle, ile potrzebował. Skłamałam dla niego, a także – muszę to przyznać – dla siebie. Kobiety powinny trzymać się razem i nie robić takich rzeczy. Teraz to wiem, ale wtedy nie wiedziałam. W ogóle nie przypuszczałam, że jestem taka jak Alice i że czekają mnie takie same kłopoty. Nie spuszczała ze mnie wzroku. Pewnie domyśliła się, że kłamię. – Kiedy ci o tym wspomniał? – Wcześniej. – Gdy tam poszłaś? – Tak. – Pewnie ucięliście sobie pogawędkę. – Uśmiechnęła się, ale niemiło. – Pewnie troszkę tam zabawiłaś. – Zaniosłam mu ciasto – odpowiedziałam, sądząc, że jeśli zdradzę nieco prawdy, resztę będę mogła zachować dla siebie. – Nie mieliśmy ciasta – rzuciła dosyć ostro pani Peebles. – Upiekłam. – Bardzo miło z twojej strony – oceniła Alice. – Miałaś pozwolenie? – wtrąciła się Loretta. – Z tymi dziewuchami nigdy nic nie wiadomo. Nie, żeby chciały zaszkodzić, ale zwyczajnie są durne. – Nie o ciasto tu chodzi – powiedziała pani Peebles. – Edie, nie wiedziałam, że tak dobrze się znacie. Nie miałam pojęcia, co odpowiedzieć. – Nie jestem zdziwiona – podjęła zdenerwowana Alice. – Wystarczy na nią spojrzeć. Co chwila trafiają nam się takie w szpitalu. – Spojrzała na mnie surowo wciąż z wymuszonym uśmiechem. – Rodzą dzieci. Z powodu chorób umieszczamy je na specjalnym oddziale. Małe wiejskie dziewuchy. Czternasto-, piętnastoletnie. Powinnyście zobaczyć, jak wyglądają te ich dzieci.

– Była tu w miasteczku taka jedna, co urodziła dziecko, któremu ropa ciekła z uszu – dołożyła swoje Loretta. – Chwileczkę – ucięła pani Peebles. – Co wy wygadujecie? Edie? Jak to było z panem Wattersem? Zbliżyliście się? – Tak – odpowiedziałam. Miałam na myśli to, że leżeliśmy razem na łóżku i się całowaliśmy. Chyba byliśmy blisko? Nigdy bym się tego nie wyparła. Wszystkie na minutę zamilkły, nawet Loretta Bird. – Cóż – przerwała ciszę pani Peebles. – Jestem zaskoczona. Muszę zapalić. Pierwszy raz odkrywam w niej takie skłonności – rzuciła do Alice, ale Alice wpatrywała się we mnie. – Mała bezwstydna dziwka – syknęła, a łzy ciekły jej po policzkach. – Mała bezwstydna dziwka, zgadza się? Od razu wiedziałam. Mężczyźni gardzą takimi jak ty. Wykorzystał cię i zwiał, chyba to rozumiesz? Takie jak ty to zera, miejskie pisuary, małe, brudne szmaty! – No już – odezwała się pani Peebles. – Mała, brudna szmata! – Alice Kelling zaszlochała. – Nie przejmuj się, wszyscy faceci są tacy sami – pocieszyła ją Loretta, promieniejąc z radości, że uczestniczy w tej scenie. – Edie, jestem zdumiona – oznajmiła pani Peebles. – Twoi rodzice wydają się tacy surowi. Chyba nie chcesz mieć dziecka? Wciąż się wstydzę tego, co nastąpiło. Rozkleiłam się jak sześciolatka i zapiszczałam: – Ale przecież dzieci nie biorą się z tego! – Widzicie, jakie niektóre z nich są durne – zatryumfowała Loretta. Tymczasem pani Peebles zerwała się z krzesła, chwyciła mnie za ramiona i potrząsnęła. – Uspokój się! Nie histeryzuj. Opanuj się. Nie płacz. Posłuchaj mnie. Zastanawiam się, czy wiesz, co to znaczy „zbliżyć się”. Powiedz, co to, według ciebie, jest? – Pocałunki! – zawyłam. Puściła mnie. – Och, Edie, przestań. Nie bądź niemądra. Już dobrze. To tylko nieporozumienie. Zbliżenie to coś o wiele więcej. Dlatego się zdziwiłam. – Teraz zaczyna kręcić – oceniła Alice. – Nie jest głupia, wie, że będzie miała kłopoty. – Ja jej wierzę – odpowiedziała pani Peebles. – Co za historia. – Jest tylko jeden sposób, żeby się przekonać – oświadczyła Alice. – W końcu

jestem pielęgniarką. Pani Peebles wciągnęła głęboko powietrze i powiedziała: – Nie. Idź do swojego pokoju, Edie. I przestań się wydzierać. To okropne. Niedługo potem usłyszałam warkot silnika. Próbowałam przestać płakać, powstrzymać kolejne fale łez. Wreszcie mi się udało i, zdyszana, położyłam się na łóżku. Nagle w drzwiach stanęła pani Peebles. – Pojechała. Ta Bird też już poszła. Oczywiście zdajesz sobie sprawę, że nie powinnaś była się do niego zbliżać, bo te kłopoty to właśnie z tego. Aż rozbolała mnie głowa. Jak już będziesz w stanie, umyj twarz zimną wodą, weź się do gotowania i nie będziemy do tego wracać. * I nie wróciłyśmy. Dopiero po latach do mnie dotarło, czego mi oszczędzono. Później pani Peebles nie była zbyt miła, ale traktowała mnie sprawiedliwie. To, że nie była zbyt miła, nie jest dobrym określeniem, bo nigdy nie była dla mnie bardzo miła. Tyle że teraz wciąż patrzyła mi na ręce i trochę ją to denerwowało. Tymczasem ja usunęłam całe to zdarzenie z pamięci jak zły sen i skupiłam się na wyczekiwaniu listu. Poczta przychodziła codziennie oprócz niedziel między wpół do drugiej a drugą. Była to dobra pora, bo pani Peebles zawsze ucinała sobie wtedy drzemkę. Pucowałam kuchnię, a później szłam do skrzynki na listy, siadywałam na trawie i czekałam. Byłam wtedy bardzo szczęśliwa. Zapomniałam już o Alice Kelling, jej nieszczęściu, okropnych rzeczach, jakie wygadywała, o lodowatym spojrzeniu pani Peebles i o minie Loretty Bird, która napawała się cudzą niedolą. Kiedy przychodził listonosz, zawsze się uśmiechałam, nawet jak już wręczył mi pocztę i wiedziałam, że to nie jest ten radosny dzień. Musiał być z Carmichaelów, poznałam to po jego twarzy, bo wielu z nich mieszka w okolicy i mają wystającą górną wargę. Spytałam, jak ma na nazwisko (był młody, nieśmiały, ale pogodny i każdy mógł go spytać o wszystko), a potem powiedziałam: Poznałam po twarzy! Ucieszył się. Później zawsze miło się ze mną witał i już nie był taki nieśmiały. Czekałem na twój uśmiech cały dzień! wołał do mnie przez okno samochodu. Przez długi czas nie przyszło mi do głowy, że mogę nie dostać tego listu. Wierzyłam, że przyjdzie, tak jak wierzyłam, że rano wzejdzie słońce. Codziennie żyłam nadzieją – gdy rozkwitła nawłoć, kiedy dzieci wróciły do szkoły i gdy zaczęły więdnąć liście i musiałam wkładać sweter. Aż pewnego dnia, wracając z jednym jedynym rachunkiem za wodę i spoglądając na dawne tereny rekreacyjne całe w mleczach i ciemnych szczeciach, takich jesiennych, nagle pomyślałam: Nie

przyjdzie do mnie żaden list. Nie mogłam do tego przywyknąć. Nie, to niemożliwe. Gdy przypomniałam sobie twarz Chrisa, kiedy obiecywał, że napisze, było to niemożliwe, lecz kiedy o niej zapomniałam i myślałam o pustej metalowej skrzynce, stawało się to jasne i oczywiste. Wciąż tam chodziłam, ale teraz moje serce było jak z ołowiu. Uśmiechałam się tylko dlatego, że oczekiwał tego listonosz, a przecież zbliżała się zima i nie będzie miał łatwego życia. Aż któregoś dnia dotarło do mnie, że wszędzie wokół są kobiety, które spędzają na tym całe życie. Wciąż tylko czekają przy skrzynkach na taki czy inny list. Wyobraziłam sobie, jak odbywam ten spacer dzień po dniu i rok po roku i jak zaczynam siwieć, i pomyślałam, że nie jestem do tego stworzona, więc przestałam chodzić po pocztę. Skoro były kobiety, które przez całe życie tylko czekały, i takie, które się krzątały i nie czekały, to wiedziałam, którą z nich mam być. Nawet jeśli są rzeczy, których te drugie kobiety muszą się wyrzec i nigdy nie poznać, to i tak mają lepiej. Zdziwiłam się, kiedy listonosz zadzwonił wieczorem do Peeblesów i poprosił mnie do telefonu. Powiedział, że się za mną stęsknił. Spytał, czy chciałabym pojechać do Goderich, gdzie grali jakiś znany film, już nie pamiętam jaki. Zgodziłam się i przez dwa lata z nim chodziłam, nim poprosił mnie o rękę. Zaręczyliśmy się rok później, bo musiałam uporządkować swoje sprawy, a potem wzięliśmy ślub. Mąż ciągle opowiada dzieciom, jak to strzelałam za nim oczami, przesiadując dzień w dzień przy skrzynce na listy. Ja się oczywiście śmieję, ale nie protestuję, bo lubię, jak ludzie się cieszą i są szczęśliwi.

Spacer po wodzie W tej części miasta wciąż mieszkało wiele starszych osób, chociaż sporo przeniosło się do bloków po drugiej stronie parku. Pan Lougheed miał paru przyjaciół, a może lepiej powiedzieć znajomych, których spotykał prawie codziennie w drodze do centrum, na przystanku autobusowym lub na spacerach po nadmorskim deptaku. Czasami grywał z nimi w karty w ich pokojach lub mieszkaniach. Należał do klubu kręglarskiego i do klubu sprowadzającego filmy o podróżach, wyświetlane zimą w sali w centrum. Zapisał się do nich nie z autentycznej potrzeby prowadzenia życia towarzyskiego, lecz na wszelki wypadek, by przeciwdziałać naturalnym skłonnościom, które – jak się obawiał – mogły uczynić z niego odludka. Przepracowawszy wiele lat w drogeriach, nauczył się rozmawiać z najróżniejszymi ludźmi i zgrabnie prześlizgiwać po różnych tematach, snując w tym czasie własne myśli. Ćwiczył to też z żoną. Chciał dawać ludziom to, czego – jak im się zdawało – pragnęli, i żyć po swojemu, samotnie i bez perturbacji. Oprócz żony niewiele osób przejrzało jego plan, jednak teraz, kiedy już nie musiał codziennie niczego nikomu dawać, od czasu do czasu stawiał się w sytuacji, w której znów był do tego zmuszony, gdyż wierzył, że w pewien sposób mu to służy. Gdyby zdał się na własny wybór, z kim by rozmawiał? Tylko z Eugene’em – i stałby się dla niego utrapieniem. To podczas spaceru nad oceanem pan Lougheed pierwszy raz usłyszał o przechwałkach Eugene’a. – Mówi, że może chodzić po wodzie. Pan Lougheed był pewien, że Eugene niczego takiego nie powiedział. – Jego zdaniem to kwestia usunięcia ze świadomości ciężaru ciała. Jeśli tylko chcesz, nad wszystkim możesz zapanować. Tak twierdzi. Tak rozmawiali pan Clifford i pan Morey, łapiąc oddech na nadmorskiej ławce. – Umysł rządzi materią. Zaprosili pana Lougheeda, żeby się przysiadł, ale wolał stać. Był wysoki i chudy i, jeśli zachowywał rozsądne tempo, nie tracił tchu. – Eugene często mówi takie rzeczy, ale to tylko rozmyślania – rzucił. Było mu obojętne, że obgadują Eugene’a, choć wiedział, że częściowo jest to usprawiedliwione. – Jest bardzo inteligentny. Nie jest szurnięty.

– Poczekamy, aż nam to zademonstruje, zanim ocenimy. – Albo on jest szurnięty, albo ja, albo jest Jezusem Chrystusem. – Co wam zademonstruje? – spytał pan Lougheed ostrożnie, nagle ogarnięty złym przeczuciem. – Pokaże nam, jak schodzi z pirsu w Ross Point. Pan Lougheed odparł, że Eugene na pewno żartował. Pan Clifford i pan Morey zapewnili, że to nie żart, tylko poważne przedsięwzięcie. (Pan Clifford i pan Morey trochę się podśmiewali i ubawieni potrząsali głowami, kiedy mówili, że to na serio, tymczasem pan Lougheed, twierdząc, że to żart, marszczył czoło i pozostał nieco wyniosły). Miało się to odbyć w niedzielę rano. Teraz był piątek. Pokaz wyznaczono dokładnie na dziesiątą, żeby parę osób zdążyło pójść do kościoła, zanim to chodzenie po wodzie albo niechodzenie się skończy. Jak słusznie domyślił się pan Lougheed, ani pan Clifford, ani pan Morey nie słyszeli o tych ustaleniach osobiście, tylko od kogoś innego. Pan Morey usłyszał o nich, grając ze znajomymi w karty, a pan Clifford – w Czytelni Brytyjsko-Izraelskiej. – Wszyscy o tym mówią. – Równie dobrze mogą przestać, bo Eugene nie jest głupcem, a przynajmniej nie aż takim – skwitował pan Lougheed i ruszył dalej. Wrócił do domu krótszą drogą niż zwykle. * Zapukał do drzwi mieszkania Eugene’a, które było po drugiej stronie korytarza niż jego mieszkanie. Proszę! odezwał się Eugene tonem pogodnym, ale i ostrzegawczym. Kiedy pan Lougheed uchylił drzwi, uderzył go rześki, chłodny powiew znad oceanu, wpadający przez otwarte na oścież okno. Eugene siedział przed nim na gołej podłodze ze zgiętymi i wykręconymi nogami; twierdził, że jest to teraz jego całkowicie naturalna pozycja. Miał na sobie dżinsy i nic więcej. Pana Lougheeda zastanowiła gibkość i delikatność górnej części ciała młodzieńca. Jaką pracę mógłby wykonywać; ile kilogramów zdołałby unieść? A mimo to potrafił wykręcać, wyginać i rozciągać ciało, tworząc na oko wyjątkowo uciążliwe pozy, które, rzecz jasna, nazywał cudownymi. Był z tego dumny. – Niech pan usiądzie – rzucił Eugene. – Zaraz kończę. Miał na myśli medytację, bo właśnie tak kończył codzienne ćwiczenia. Czasami siedział i medytował, nie zamknąwszy nawet drzwi. Pan Lougheed zawsze natychmiast odwracał wzrok, jeśli przechodził obok. Nie przyglądał się minie Eugene’a. Miała świadczyć o nadzwyczajnym skupieniu? Pan Lougheed był wtedy

w głębi duszy tak przerażony i spięty, jakby zobaczył kogoś, kto uprawia seks. Co, rzeczywiście, mu się zdarzyło. W tym samym domu na dole mieszkała trójka młodych ludzi: Calla, Rex i Rover. Imię Rover musiano nadać temu chłopcu najwyraźniej dla żartu, bo był chudy i blady, miał posturę dwunastolatka, a jego twarz czasami przypominała twarz pięćdziesięciolatka. Pan Lougheed widział go, jak spał niczym pies na dywanie w korytarzu. Rex i Calla to też były dziwne imiona, bardziej kojarzące się z psem albo kwiatem; czy tak nazwali ich rodzice? Pan Lougheed miał wrażenie, że pojawili się na świecie bez udziału rodziców, że nie było w ich życiu wysokich dziecięcych fotelików, trójkołowych rowerków ani wózków. Wydawało się, że wyrośli w obecnej formie prosto z ziemi. Bez wątpienia sami też tak się postrzegali. Pan Lougheed wrócił pewnego dnia do domu. Drzwi mieszkania na parterze były otwarte, jakby ktoś przed chwilą z niego wybiegł. W głębi korytarza – ale na samym środku, nie pod schodami – kłębiły się dwie zespolone postaci – Rex i Calla. Dziewczyna jak zwykle miała na sobie długą spódnicę. Stała na czworakach, głośno dysząc i szarpiąc się, jakby ktoś ją popychał. Rąbek spódnicy miała nasunięty na głowę, plątała się w niej i dusiła. Pan Lougheed dostrzegł ledwie półksiężyc jej miękkiego ciała, pośladek, w dodatku szybko zasłonięty przez napierającego chłopaka. Obecność pana Lougheeda zapewne sprawiła, że chłopak wydał krzyk szczęścia, a także zdziwienia, i padł do przodu. Oboje runęli na podłogę, tracąc pewnie na moment fizyczną więź. Za to ich głosy złączyły się w śmiechu, który wydał się panu Lougheedowi nie tylko bezwstydny, ale i pogardliwy. Najwyraźniej to z niego się śmiali, z tego, że stał się zszokowanym świadkiem ich kopulacji. Chciał im powiedzieć, że wcale nie jest zszokowany. Jeszcze kiedy uczył się w Stone School w Killop Township, uczestniczył w płatnym pokazie z udziałem jednego z synów Brewerów i jego młodszej siostry, który odbył się w brudnej, męskiej toalecie. Aktorzy nie symulowali. Niech Rexowi i Calli się nie wydaje, że pierwsi to wymyślili. Skoro pan Lougheed nie był zszokowany, to jaka była jego reakcja? Serce waliło mu jak młotem, czuł nieprzyjemne pulsowanie w głowie. Kiedy już dotarł do swojego pokoju, musiał usiąść. Słyszał śmiech jeszcze przez jakiś czas. Wyobraził sobie ich owłosione części ciała poruszające się w jednym rytmie, wyuzdane, nabrzmiałe i gwałtowne, oraz tonące w śmiechu odgłosy plaskania. Jak zwierzęta. Nie, cofa to porównanie. Zwierzęta robią to z powagą, nie ściągając na siebie uwagi. Powiedział Eugene’owi, że tym, co mu się nie podoba w jego pokoleniu – jeśli można tak je nazwać – jest to, że młodzi nie robią niczego bez popisywania

się. Po co tyle tego gadania? Nawet jak wyhodują marchewkę, muszą sobie pogratulować. Jeden przykład. W drodze do centrum był mały sklep, do którego pan Lougheed zawsze zaglądał, bo lubił patrzeć na ustawione przy chodniku skrzynki pełne przybrudzonych ziemią warzyw. Przywodziły mu na myśl te, które pamiętał z dzieciństwa, ze sklepów i z piwnicy domu rodziców. Ale ci młodzi w sklepie – z długimi rozczochranymi włosami, indiańskimi przepaskami, poprzebierani w ogrodniczki w paski i dziurawe spodnie! (Bo czy to nie przebieranki? Żaden farmer o zdrowych zmysłach, nieważne jak biedny, nie pokazałby się w mieście w takim stroju). Te ich śpiewne nabożne dyskusje o uprawie i jedzeniu tak wyprowadzały go z równowagi, że przestał tam chodzić. Przypisywali sobie zbyt duże zasługi. Przedtem też pieczono chleb i zbierano rzepę. W pewnym sensie było to bardziej sztuczne niż supermarkety. – Mnie raczej nudzą, niż wydają się sztuczni – zauważył rozsądnie Eugene. – Jak wcześni chrześcijanie. Też musieli być nudni. – Długo nie pociągną. Te ich uprawy padną. – Możliwe. Za to niektórzy opierają swoje życie na filozofii, i to z bardzo dobrym skutkiem. Huteryci. Menonici. – Ci mają inną mentalność – odparł pan Lougheed. Wiedział, jak brzmi to, co mówi – sztywno, zrzędliwie i staro. Powróciwszy z medytacyjnej wędrówki na ziemię, Eugene wstał, przeciągnął się i spytał, czy pan Lougheed napije się herbaty. Pan Lougheed przystał na tę propozycję. Eugene włączył czajnik elektryczny i zaczął ogarniać pokój. Był bardzo schludnie urządzony. Eugene sypiał na materacu rozłożonym na podłodze, ale w pościeli, w dodatku czystej, bo nosił ją do pralni samoobsługowej. Książki trzymał na ceglano-drewnianych półkach bądź układał w stertach na podłodze i na parapetach. Miał setki książek, niemal same wydania w miękkich okładkach; były głównym elementem wystroju wnętrza. Pan Lougheed często wpatrywał się w ich tytuły, z podziwem i jednocześnie z poczuciem jałowości. Od Heideggera do Kanta. Oczywiście wiedział, kim był Kant, choć nie przeczytał ani jednego dzieła – jedynie rozdział na jego temat w Historii filozofii. Kiedyś może też wiedział, kim był Heidegger, ale teraz już zapomniał. Nie studiował. Za jego czasów nie trzeba było studiować, żeby prowadzić drogerię; wystarczyło odbyć praktykę, tak jak on u swojego wuja. Później przyszła faza poważnych lektur, ale nie aż takich, jak tutaj. Kojarzył nazwiska i tyle. Mistrz Eckhart. Simone Weil. Teilhard de Chardin. Loren Eisley. Szacowne nazwiska. Światli ludzie. Tyle że Eugene nie tylko zbierał te książki z zamiarem przejrzenia ich kiedyś. Nie. On je przeczytał. Przeczytał w zasadzie wszystko, co było do przeczytania, na te najważniejsze, najtrudniejsze

tematy. Filozofia. Religia. Mistycyzm. Psychologia. Nauka. Eugene miał dwadzieścia osiem lat i można było śmiało założyć, że ostatnie dwadzieścia spędził na czytaniu. Miał tytuły naukowe. Zdobywał stypendia i nagrody. Gardził nimi, a przynajmniej je lekceważył, choć odczuwał z tego powodu wyrzuty sumienia. Zdarzało mu się wykładać, ale najwyraźniej nie miał żadnego stałego zajęcia. W pewnym momencie przeżył załamanie, długotrwały kryzys, z którego zapewne według własnego mniemania dopiero wychodził. Tak, sprawiał wrażenie człowieka, który ocenia stopień swojej rekonwalescencji i jej strzeże. Był rozważny nawet w gibkich ruchach i chwilach radości. Miał fryzurę niczym średniowieczny paź. Jego włosy i oczy lśniły, były delikatne, lisie, rudobrązowe. Hodował mały wąsik, z którym nie wyglądał na swój wiek. – Słyszałem o tym chodzeniu po wodzie – zagaił pan Lougheed, starając się, by zabrzmiało to żartobliwie. – Miodu? – spytał Eugene i wpuścił sporą kroplę do herbaty pana Lougheeda. Pan Lougheed, który nie słodził herbaty, z roztargnieniem przyjął od Eugene’a łyżeczkę. – Nie uwierzyłem. – A jednak – potwierdził Eugene. – Powiedziałem, że nie jesteś takim głupcem. – Mylił się pan. Obaj się uśmiechali. Uśmiech pana Lougheeda był blady, lecz pełen nadziei, podyktowany taktyką, za to uśmiech Eugene’a – szczery i miły. Ale jaka była ta szczerość? Nie wrodzona, tylko wyuczona. Eugene, znawca historii wojskowości, mistycyzmu, astronomii i biologii, który potrafił rozprawiać o sztuce Indii lub Indian i o tajnikach przyrządzania trucizn, który w czasach teleturniejów mógł zbić fortunę, jak powiedział mu kiedyś pan Lougheed (Eugene roześmiał się i podziękował Bogu, że te czasy już minęły), Eugene w swoich zwykłych, codziennych kontaktach i zachowaniach był nieco sztuczny; kryło się za tym coś, o czym nie wspominał. Załamanie nerwowe? Erudycja? Zrozumienie świata? – Może coś źle usłyszałem – wyjaśnił pan Lougheed. – Podobno zamierzasz chodzić po wodzie. – Zgadza się. – W jakim celu? – Żeby chodzić po wodzie. Jeśli to możliwe. Myśli pan, że tak? Na to pytanie pan Lougheed nie umiał odpowiedzieć. – To jakiś żart? – Może – odparł Eugene, po czym błyskotliwie dodał: – Ale taki poważny. Wzrok pana Lougheeda powędrował w stronę półki z innym rodzajem książek,

które czytywał Eugene i które w oczach pana Lougheeda niezbyt pasowały do tych pierwszych. Były to publikacje autorstwa ludzi parających się przepowiedniami lub na ich temat, na temat ciał astralnych, kontaktów z duchami, sił nadprzyrodzonych oraz wszelkiego rodzaju sztuczek i czarów, gdyby chcieć to jakoś nazwać. Pan Lougheed nawet pożyczył od niego parę takich książek, podobnie jak i innych, ale nie był w stanie przez nie przebrnąć. Niewiara blokowała mu myśli. Określając to słowem z czasów swojej młodości, wyznał Eugene’owi, że go osłabiają. Nie mógł uwierzyć, że Eugene traktuje to poważnie, nawet kiedy ten to potwierdził. Wkrótce po incydencie w mieszkaniu na dole pan Lougheed wrócił pewnego dnia do domu i ujrzał znak wymalowany na swoich drzwiach. Przypominał niezdarnie odwzorowany kwiat o cienkich czerwonych płatkach, przeplecionych czarnymi, rosnącymi w odwrotną stronę. W środku było czerwone kółko, a w nim czarne. Dotknąwszy go, stwierdził, że farba jest jeszcze mokra, ale nie tak do końca. Te dzisiejsze farby schną błyskawicznie. Zawołał Eugene’a, żeby na to spojrzał. – To nic takiego – ocenił Eugene. – W każdym razie nic, czym należy się martwić. Nie kojarzę go. Ktoś musiał to sobie wymyślić. Pan Lougheed przez minutę, może dwie, starał się dociec jego znaczenia. – To żaden znak – orzekł Eugene. – To znak – upierał się pan Lougheed. – Kojarzy się z urokiem. Istnieje różnica między tym a prawdziwym znakiem, tak jak istnieje różnica między jakimś bełkotem a prawdziwym urokiem, choć dla niewtajemniczonych obydwa mogą brzmieć jak bełkot. – Nie martwi mnie, że to może być... znak – odparł, biorąc się w garść, pan Lougheed. – To masz na myśli; że to jakiś magiczny znak? Bardziej mnie martwi, że zapaskudzili drzwi. Nie powinni wchodzić na górę ani mazać po moich drzwiach. – Pewnie traktują to jako żart, a może się założyli. Są bardzo dziecinni – Rex i Calla – wręcz nieprawdopodobnie. Rover tylko sprawia takie wrażenie, ale jest dla mnie tajemnicą. Może mieć starą duszę. Pan Lougheed nie był zainteresowany wiekiem duszy Rovera. Za to interesował go – a raczej oszołamiał – fakt, że coś takiego, taki znak na drzwiach, może mieć realne znaczenie dla kogoś, kto nie jest kompletnym głupcem. – Czy ciebie zaniepokoiłby znak na twoich drzwiach? – spytał z nieskrywaną ciekawością. – Uwierzyłbyś, że coś takiego może mieć na ciebie jakiś wpływ? – Pewnie. – Dla mnie to jest właściwie nie do pojęcia – wyznał pan Lougheed. Chwilę pomyślał, westchnął i powtórzył bardziej stanowczo: – Dla mnie to nie do pojęcia.

– Czyli impas – podsumował z uśmiechem Eugene. Pan Lougheed pomyślał, że powinien był uzmysłowić sobie zasięg tego rodzaju przekonań i nie powinien się czuć zaskoczony. – Świat, który akceptujemy, no wie pan, zewnętrzna rzeczywistość – ciągnął ze swobodą Eugene – nie jest taki oczywisty, jak nam się wydaje. Reaguje na więcej metod kontroli, niż jesteśmy gotowi przyjąć. Gdy Eugene wyłuszczał coś panu Lougheedowi, zwykle używał właśnie takich pełnych i zróżnicowanych zdań. Za to kiedy rozmawiał z trojgiem z dołu, jego język był rwany, transowy i nieprecyzyjny, ewidentnie przystosowany do ich poziomu. – Jego tak zwane prawa nie są ostateczne. To, o którym pan myśli, mówi, że ciało – tu Eugene poklepał pana Lougheeda po ramieniu – nie może poruszać się po wodzie, gdyż nie jest zdolne do osiągnięcia stanu nieważkości. To wciąż mógł być żart. – Wierzy pan, że niektórzy ludzie chodzą po rozżarzonych węglach i nie parzą sobie stóp? – Czytałem o tym. – To powszechne zjawisko. Widział pan zdjęcia? Wierzy pan w to? – Raczej tak. – A przecież ich stopy to mięśnie pokryte skórą, które – wedle naszej wiedzy – powinny się palić. Zatem czy nie powinniśmy przyznać, że umysł może kontrolować materię w taki sposób, że niektóre prawa już nie mają zastosowania? – Chętnie zobaczyłbym, jak kontroluje prawo ciążenia. – Zdarzało się. Niektórzy ludzie potrafią wznieść się siłą woli kilkanaście centymetrów nad ziemię. – Póki nie ujrzę na własne oczy, jak ten kosz na śmieci unosi się i przelatuje nad moją głową, nigdy w coś takiego nie uwierzę – powiedział z przekonaniem pan Lougheed, choć się starał, żeby zabrzmiało to dobrodusznie. – Droga do Emaus – odparł Eugene. Znał nawet Biblię jako jedyna osoba przed czterdziestką, na jaką natknął się pan Lougheed, nie licząc świadków Jehowy. – Kosz nie może kontrolować swojego istnienia, nie może używać energii. Natomiast gdyby na pana miejscu siedziała osoba mogąca wykorzystywać jakiś rodzaj energii... Następnie opowiedział panu Lockheedowi o pewnej kobiecie z Rosji, która przesuwa ciężkie meble, nawet ich nie dotykając, i twierdzi, że jej moc zawiera się w splocie słonecznym. – Ale skąd przypuszczenie, że masz taką moc? – przerwał mu pan Lockheed. –

Że potrafisz wykorzystać energię lub zablokować działanie siły ciążenia? – Jeśli potrafię coś zablokować, to jedynie na chwilę, na parę sekund. Jestem zaledwie neofitą. Jednak to wystarczy, by ludzie zaczęli się zastanawiać. Jestem też zainteresowany opuszczeniem własnego ciała. Dotychczas nie umiałem tego zrobić. – Tylko się upewnij, że będziesz mógł do niego wrócić. – Niektórzy to umieją i już robią. Może to coś, czego się uczymy jak jazdy na łyżwach. Powiedzmy, że zstąpię na powierzchnię wody i moje ciało – to ciało – opadnie na dno jak kamień; jednak istnieje możliwość, że moje drugie ciało się uniesie i będę mógł spojrzeć w wodę, i ujrzę tam siebie. – Będziesz patrzył, jak się topisz – skwitował pan Lougheed. Eugene wybuchnął śmiechem, ale nie był już taki pewny siebie. Pan Lougheed pragnął wyjaśnić, co się za tym kryje. Bo coś się kryło, jakaś gra lub szyderstwo, których nie mógł pojąć. Gdyby to Calla albo Rex mówili takie rzeczy – zakładając, że umieliby mówić tak wyczerpująco – pan Lougheed uznałby, że to bzdury. W przypadku Eugene’a musiało chodzić o jakąś sztuczkę – i jeśli tak było, musiała to być wyjątkowa sztuczka. – Zatem zamierzasz wstrząsnąć ludźmi? Sprawić, by zwątpili w swoje zmysły? – Może się tak zdarzyć. – Jak się tym zainteresowałeś? – Zaczęło się właściwie od żartu. Rozmawiałem z tymi dwiema kobietami – wie pan, z tymi siostrami – z tą niewidomą i z tą drugą, nie znam ich imion. – Kojarzę je. Eugene często rozmawiał ze starszymi osobami, był ich ulubieńcem. Postrzegały go jako sympatycznego ambasadora straszliwej krainy młodości. – Zaczęliśmy dyskutować o tego typu sprawach i rzuciłem, że istnieje taka możliwość. Że, w istocie, już ktoś chodził po wodzie. To znaczy, niedawno. Spytały, czy chciałbym spróbować, a ja powiedziałem, że tak. – Może trochę na wyrost – podsunął sprytnie pan Lougheed. – Tak, wiem. Wieczorem, podczas medytacji, zadałem sobie to pytanie – czy robię to, by zaspokoić swoje ego? Ale przyszło mi do głowy, że to nieistotne. Cokolwiek podsunęło mi tę myśl, muszę temu zaufać. Może to być działanie, którego celu nie ogarniam – wiem, jak to brzmi – a jedynie użyczam siebie, pozwalam się wykorzystać. Ten pomysł nie dawał mi spokoju. Chciałem to zrobić dla tych dwóch staruszek, ale nie mogłem zrobić tego od razu, bo potrzebowałem czasu, żeby się przygotować, więc umówiliśmy się na niedzielę. Teraz słyszę o tym od ludzi na ulicy; od ludzi, których w ogóle nie znam. To zadziwiające. – Nie martwi cię, że możesz zrobić z siebie głupca na oczach tylu ludzi?

– To wyrażenie naprawdę nic dla mnie nie znaczy. „Zrobić z siebie głupca”. Jak w ogóle można tego dokonać? Jak można zrobić z siebie głupca? Można go wskazać, zdemaskować, ale czy głupiec nie jest po prostu sobą? Czy nie jest bez przerwy głupcem? Obnażasz siebie. Cóż więcej możesz zrobić? Zachować zdrowy rozsądek, jeśli to możliwe, mógł odpowiedzieć pan Lougheed, ale wpadł na to dopiero później. A nawet gdyby pomyślał o tym od razu, czas, by to powiedzieć, już minął. * Rankiem w niedzielę pan Lougheed znalazł pod drzwiami martwego ptaka. Był gotów pomyśleć, że zostawił go tam kot. Koty karmione przez Callę i Rovera kręciły się po domu i zostawiały smród moczu w holu na dole. Pan Lougheed wziął ptaka, zszedł na parter i wyniósł go na podwórko. To była sójka. Pan Lougheed podziwiał jej zimną jasnoniebieską barwę, chociaż sójki nie są przecież ptakami aż tak godnymi podziwu. Pan Lougheed wychował się na farmie i nie mógł się powstrzymać od wydawania tego typu sądów na temat roślin i zwierząt. Pamiętał pewną panią, już niemłodą, która ich odwiedziła i piała na widok pola dzikiej gorczycy. Miała na głowie brudnoróżowy czy beżowy kapelusz, bodajże z szyfonu, i – w odczuciu pana Lougheeda, które przetrwało aż do teraz – ostentacyjna głupota kapelusza współgrała z głupotą jej zachwytów. Rzecz jasna, najpierw znaczące spojrzenia, a później słowa dorosłych podpowiedziały mu, czym jest głupota. Chciał zakopać ptaka, ale nie mógł znaleźć niczego, czym mógłby zrobić dołek. Drzwi do piwnicy zostały wyłamane. Kiedyś były tam jakieś narzędzia, ale pewnie ktoś je zabrał. Zresztą ziemia na podwórku była twarda, wszędzie kamienie i kawałki szkła. Pan Lougheed wyrzucił sójkę do śmietnika. Mieszkał w tym domu od dwunastu lat, odkąd sprzedał drogerię i przeniósł się tutaj, żeby być w pobliżu swojej córki mężatki. Później ona z rodziną się wyprowadziła, ale pan Lougheed już tu został. Dom i podwórko były w kiepskim stanie nawet te dwanaście lat temu, lecz pan Lougheed nie przewidział – nikt nie przewidział – w jak opłakanym stanie będą teraz. Właścicielką posesji była panna Musgrave pochodząca z rodziny z pieniędzmi. Kiedy pan Lougheed się wprowadzał, wciąż mieszkała w lokalu na dole, który teraz zajmowali Rex, Calla i Rover. Niedługo po przeprowadzce pan Lougheed kupił kosę i zaczął kosić trawę zarastającą rogi ogrodu. Zamierzał o nią dbać, żeby uformować porządny trawnik z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych, ale przestał to robić już bardzo dawno temu, kiedy ktoś otworzył okno i wrzasnął do niego, zupełnie jak nie dama, tylko jak alkoholik:

– To działka rodziny Musgrave! Była to panna Musgrave, wariatka, ale swojska. W czasach kiedy pan Lougheed prowadził drogerię, znał takie kobiety. Przychodziły z rozmazaną szminką, w przekręconym kapeluszu, kombinowały z receptami, wyłudzały, oszukiwały i się obrażały. Panna Musgrave już dawno zmarła i pan Lougheed niemal tęsknił za jej szaleństwem. Teraz musiał żyć z obecną ekipą i nie umiał – nigdy – ocenić, czy ci ludzie są normalni, czy nie. Nawet Eugene. Zwłaszcza Eugene. Wszyscy go przekonywali, że powinien się wyprowadzić. Dlaczego tego nie zrobi? Odpowiadał, że nie lubi bloków, dużych wysokości i przeprowadzek. Ale kryło się za tym coś jeszcze. Pan Lougheed nie żałował niczego, czego się tu nauczył. Słuchał rozmów swoich rówieśników i myślał, że ich czaszki pękłyby jak skorupki jajek, gdyby dowiedzieli się choć jednej dziesiątej tego, czego można się dowiedzieć. Ostatecznie nie żałował też, że był świadkiem spektaklu, jaki urządzili mu Rex i Calla, ani tego, że przeczytał gazetę, którą sprzedawał Rover i którą pewnego dnia rzucił w niego dla żartu. Przeczytał każde słowo, choć rozmazany druk sprawił, że rozbolały go oczy. Kiepski druk, ortografia, niewyraźne, pewnie obsceniczne rysunki, pragnienia wyrażane w ogłoszeniach i felieton deprecjonujący członków rady miejskiej, określanych mianem gnojków i dupków, bolały go i wywoływały bezsilną irytację, a jednak nie przerwał lektury z dziwnym poczuciem, że za chwilę błyśnie jakieś przesłanie, zbyt szybkie, by zatrzymać na nim wzrok, jak te reklamy w telewizji, o których opowiadali mu ludzie. Popis Eugene’a był jedyną rzeczą, której nie chciał oglądać. Czuł się urażony, było mu nieswojo. Zrobił sobie śniadanie – jak zwykle dwa żytnie tosty, gotowane jajko i herbata. Nie słyszał, by Eugene krzątał się u siebie, więc pomyślał, że musiał już wyjść. Jedząc, przypomniał sobie, co poczuł na podwórku, kiedy trzymał w dłoni martwego ptaka i rozmyślał o kobiecie w szyfonowym kapeluszu, polu gorczycy i rodzicach. Przypomniał sobie coś jeszcze i teraz już wiedział, że wspominał swój sen. Uświadomił sobie, że znów mu się przyśnił ubiegłej nocy. Nie miał wyjścia. Musiał usiąść i sprawdzić, którą jego część może przywołać w myślach. Ten sen, który śnił od czasu do czasu, odkąd osiągnął wiek średni, miał swój początek w prawdziwym zdarzeniu, do jakiego doszło w dzieciństwie. Pan Lougheed mieszkał wtedy na farmie ze starszym bratem Walterem i siostrą Mary, która później, w wieku osiemnastu lat, zmarła na dyfteryt. W środku nocy usłyszał dźwięk telefonu, trzy długie sygnały. Każda rodzina mieszkająca przy tej drodze miała przyporządkowaną własną liczbę dzwonków; oni dwa długie i dwa krótkie – pan Lougheed wciąż to pamiętał – a trzy długie sygnały były skierowane do każdego, kto był przy telefonie i mógł odebrać. Ojciec pana Lougheeda, będący

akurat w kuchni znajdującej się pod pokojem chłopców, zaczął wrzeszczeć do słuchawki. Nigdy nie przyjął do wiadomości zasady działania telefonu i polegał na sile swojego głosu, chcąc przekazać wiadomość na konieczną odległość. Jego krzyki obudziły wszystkie dzieci, które zeszły na dół i zobaczyły, że ojciec wkłada kalosze i kurtkę – był maj, wiosna, lecz w nocy wciąż panował chłód. Pan Lougheed nie pamiętał treści tamtej rozmowy telefonicznej. Wiedział tylko, że ojciec powiedział dokąd idzie i że jego brat, Walter, na własną prośbę do niego dołączył, za to panu Lougheedowi ojciec kazał zostać w domu, bo uważał, że jest za młody i nie nadąży. Mieli dopaść pewnego szalonego chłopaka, a właściwie dziewiętnasto- czy dwudziestoletniego mężczyznę, który mieszkał w sąsiedniej osadzie. Pan Lougheed nie mógł sobie przypomnieć, co powiedział o nim ojciec, oprócz tego, że nazywa się Frank McArter. Był najmłodszym dzieckiem pochodzącym z licznej, biednej i porządnej katolickiej rodziny. Po kilku atakach choroby zabrali go na jakiś czas z domu, ale wyleczyli, wrócił i żył spokojnie, opiekując się starymi rodzicami, bo reszta rodzeństwa wyprowadziła się z domu. Pan Lougheed miał wrażenie, że ojciec nie wspomniał wtedy, że wszyscy mężczyźni zostali wezwani na poszukiwania, bo nieco wcześniej, pewnie jeszcze przed zmierzchem (i niewątpliwie przed porą dojenia, bo muczenie niewydojonych krów przykuło uwagę idącego drogą sąsiada), chłopak zabił w stodole widłami i szpadlem swojego ojca, a później matkę w kuchni tym samym szpadlem, który widocznie przyniósł tam ze sobą. Takie były fakty. Sen, o ile pamiętał, zawierał je, lecz ich nie wyjaśniał. Kiedy pan Lougheed się obudził, miał w głowie wszystkie informacje na temat zabójstwa – podwójnego zabójstwa – ale nie mógł skojarzyć, kiedy i w jaki sposób do niego dotarły. W swoim śnie pan Lougheed najwyraźniej nie rozumiał, skąd się wzięło to całe zamieszanie i pośpiech. Wiedział jedynie, że musi włożyć kalosze i pobiec za ojcem i bratem (we śnie, jeśli pobiegnie, ojciec nie każe mu zostać w domu). Nie wiedział, dokąd pójdą. Dotrze to do niego dopiero po pewnym czasie, jak również to, że coś tam znajdą. Początkowo szli bez wysiłku i w dobrych nastrojach, lecz od czasu do czasu ich marsz spowalniały mylące, działające z różnych stron siły, które sprawiały, że pan Lougheed nagle zostawał sam i robił takie rzeczy, jak mieszanie leku na receptę w drogerii lub jedzenie kolacji z żoną. Później, żałując poniewczasie, próbował powrócić tam, gdzie powinien być, przez nieprzyjazne okolice, w których niezmiennie panowała pochmurna pogoda i niewiele było widać. Nigdy nie dośnił tego snu do końca. Albo nigdy go nie zapamiętał. To było bardziej prawdopodobne. Kiedy śnił go pierwszy raz, rodziców i siostry nie było już na święcie, ale brat jeszcze żył i mieszkał w Winnipeg. Pan Lougheed miał

nawet do niego napisać i zapytać o Franka McArtera i o to, czy w końcu znaleźli go tamtej nocy. Miał tu lukę w pamięci. W końcu jednak nie napisał, a kiedy wreszcie się na to zdobył, nie zadał tego pytania, bo zapomniał, a nawet gdyby pamiętał, to pewnie byłoby mu głupio je zadać – a później brat umarł. Ten sen zawsze zostawiał ślad w jego myślach. Pewnie dlatego, że dzięki niemu wciąż czuł przez część dnia obecność zmarłych rodziców, brata i siostry, których twarzy na jawie dokładnie nie pamiętał. Jak przekazać ciągłość, złożoność, realność tych ludzi – nawet gdyby miał komu to przekazać? Czasami odnosił wrażenie, że musi istnieć jakieś miejsce poza jego świadomością, do którego się przenieśli ze swoją niezależnością i autorytetem; trudno było uwierzyć, że ich wymyślił. Powszechne doświadczenie. Pamiętał, jak matka przy śniadaniu mówiła ze zdumieniem, które stawało się niemal skargą: Śniła mi się wasza babcia! To była ona! Drugą rzeczą, o której wciąż rozmyślał, była różnica między tamtymi czasami a teraźniejszością. To już naprawdę zbyt wiele. Nikt nie mógł trafić z tamtej epoki do tej – więc jak jemu się to udało? Jak ktoś mógł kiedyś znać rodziców pana Lougheeda, a teraz Rexa i Callę? Przyszło mu do głowy, także już wcześniej, że, mimo wszystko, sposób, w jaki jego rówieśnicy radzą sobie z różnymi rzeczami, nie jest taki zły. Może to niegłupie przestać zauważać, wierzyć, że świat jest wciąż taki sam z paroma okropnymi, ale uleczalnymi, aberracjami, nie rozumieć, że wszystko się zmieniło. Ten sen pozwolił mu nawiązać kontakt ze światem, którego jego obecny świat zdawał się najprostszą z możliwych imitacji – z jego fakturą, ostrością i powagą. Oczywiście było prawdą, że zmysły pana Lougheeda osłabły. Ale mimo wszystko. Ciężar życia, jego doniosłość w jakiś sposób zanikły. Jadąc autobusem przez miasto lub nawet na wsi, pan Lougheed nie zdziwiłby się zbytnio, gdyby nagle ujrzał cokolwiek – na przykład meczet albo białego niedźwiedzia. Cokolwiek by to z pozoru było, okazałoby się czymś innym. Dziewczyny w supermarketach wkładały spódniczki z trawy, żeby sprzedawać ananasy, a pewnego razu pan Lougheed widział pracownika stacji benzynowej, który przemywał klientom szyby w czapce błazna z dzwoneczkami. Coraz mniej rzeczy go dziwiło. Czasami w puszczanych na parterze płytach pan Lougheed słyszał całkowicie klarowną, znajomą i nieprzerwaną melodię, jednak wiedział, co się zaraz wydarzy, jak zostanie wyszydzona, złamana, wywrócona do góry nogami, zniszczona do tego stopnia, że stanie się nierozpoznawalna. Takie dowcipy robiono teraz wszędzie i pewnie należy przyjąć, że ludziom się to podoba. *

Pirs w Ross Point był od dawna nieużywanym, rozpadającym się molo, które podczas przypływu całkowicie znikało pod wodą, a podczas odpływu opadało na końcu do oceanu. Na biegnącym lukiem nadmorskim deptaku pan Lougheed – który jednak musiał tu przyjść, bo byłby zbyt niespokojny, gdyby został w domu – miał jeszcze nadzieję, że nikogo nie zastanie, że się przekona, że sobie to wszystko wymyślił albo, co bardziej prawdopodobne, że inni uknuli misterny spisek, by go podpuścić. A jednak nie; zgromadzili się tam ludzie. Nie było zejścia – schody znajdowały się ćwierć mili wcześniej i trochę dalej, za Ross Point – ale pan Lougheed zszedł na brzeg, czepiając się zarośli i odpędzając myśli, że może sobie coś złamać. Później ruszył pośpiesznie plażą. Pierwsze osoby, które rozpoznał, biegły wzdłuż pirsu, przeskakując po spękanych betonowych blokach. Rex, Calla, Rover i paru ich anonimowych znajomych. Calla owinęła się czymś, co wyglądało jak stara szenilowa, w połowie przetarta różowo-brązowa kapa, a raczej nią było. Młodzi brykali, rozbryzgując wodę bosymi stopami. Chłopak stojący na brzegu grał na flecie; na flecie prostym – takim, jaki miał Eugene. Były tam też dwie siostry staruszki; ta niewidoma z białą laską, którą, kiedy mówiła, uniosła w górę i skierowała w stronę powierzchni wody. Przypominała Mojżesza nad Morzem Czerwonym. Druga coś jej tłumaczyła. Pan Clifford, pan Morey i inni starsi rozumni mężczyźni stali w pewnej odległości i gawędzili. W sumie mogło tam być ponad trzydzieści osób wyłącznie po sześćdziesiątce albo przed trzydziestką. Eugene siedział samotnie na pirsie dosyć daleko od brzegu. Pan Lougheed sądził, że włoży na tę okazję jakiś wyjątkowy strój, jeśli taki znajdzie – zgrzebną szatę albo przepaskę na biodra – ale jak zwykle był ubrany w dżinsy i biały podkoszulek. Jeden ze starszych mężczyzn wyciągnął z kieszeni zegarek i rzucił na głos, jakby do nikogo: – Widzę, że już dziesiąta. – Dziesiąta, Eugene! – zawołał Rex, który, rozebrany do pasa, wskoczył do sięgającej mu do ud wody. Eugene siedział tyłem do nich z ugiętymi kolanami, na których oparł głowę. – Święty, święty, święty! – zaintonował Rex, odrzucił w tył bujne włosy i rozwarł szeroko ramiona. – Powinniśmy zaśpiewać – podsunęła jakaś dziewczyna. Tymczasem dwie kobiety w kapeluszach stojące przed panem Lougheedem wymieniły między sobą komentarze: – Nie przypuszczałam, że będzie aż tylu ludzi. – Nie przyszłam tu, żeby słuchać świętokradców. Dziewczyna zaczęła śpiewać sama, rywalizując z grającym na flecie chłopakiem.

Wirowała na brzegu, śpiewając bez słów, a na jej szyi powiewała chustka w delikatne różnobarwne wzory. Po chwili dwie kobiety stojące przed panem Lougheedem spojrzały na siebie znacząco, odchrząknęły i – skromne, acz zdeterminowane – zaśpiewały drżącymi, słodkimi głosami: Zbieramy się, by prosić Pana o łaskę, Pan oczyszcza i sprawia, że poznajemy Jego wolę... – Dawać to przedstawienie! – zakrzyknął bezceremonialnie pan Morey. – Co się dzieje? – spytała niewidoma siostra. – Wszedł już? Eugene wstał, ruszył wzdłuż pirsu i wszedł bez wahania do wody, która chlupotała wokół jego łydek, później kolan i ud. – Bardziej chodzi w wodzie niż po wodzie – ocenił pan Morey. – Zmów pacierz, synu! Rover przykucnął na kamieniach i zaczął głośno powtarzać: Om, om, om, om... – I co, i co? – dopytywała niewidoma siostra, a śpiewająca dziewczyna przerwała swą pieśń i zawołała głosem przepełnionym bezradną miłością, wyrzeczeniem: – Och, Eugene, Eugene! Od samego początku, zwyciężaliśmy w boju... Eugene zanurzył się w wodzie po pas, później po pierś, a pan Lougheed ryknął, do czego, jak mu się zdawało, już dawno nie był zdolny: – Eugene, wyjdź z wody! – Nieważkość! – krzyknął jednocześnie pan Morey. – Włącz nieważkość! Eugene pochylił głowę i zniknął pod wodą. Śpiewająca dziewczyna radośnie zapiszczała. Pan Lougheed ruszył wzdłuż pirsu i stanął przy krawędzi. – Nie wiesz, czy on umie pływać? – spytał Callę owiniętą kapą niczym kobieta z czasów biblijnych. – Pływaj, pływaj! – krzyknął ten cham, Rex, i opadł na powierzchnię wody, podczas gdy jedna z sióstr, ta widząca, zaczęła kręcić się w kółko i wołać: – Ludzie! Nie pozwólcie, żeby się utopił! Tymczasem Eugene pojawił się w miejscu, gdzie pirs wynurzał się z wody. Stanął na nim cały mokry i odgarnął lepiące się do oczu włosy, a jakaś dziewczyna krzyknęła: – Potwór morski! Potwór morski! Mężczyźni, na czele z panem Moreyem, zareagowali szyderczymi oklaskami.

Chłopak ani na chwilę nie przestał grać na flecie. – Chodzenie po wodzie sprowadza się właśnie do tego – orzekł pan Morey. – Przestańcie się go czepiać – zaprotestowała niewidoma siostra. – Dał z siebie, ile mógł. Powoli zbliżył się do nich uśmiechnięty Eugene. – Nawet nie umiem pływać – wyznał, z radością wciągając powietrze. Zabrzmiało to niemal tryumfalnie. – Czołgałem się wzdłuż pirsu. Mogłem wstać wcześniej, ale podobało mi się, że... jestem pod wodą. – Idź do domu i się przebierz, bo dostaniesz zapalenia płuc – ostrzegł go pan Lougheed. – Więc to był tylko żart? – spytała jedna z kobiet śpiewających pieśń. Choć pytanie nie było skierowane do niego, pan Lougheed rzucił ostro: – A co pani myślała? Kobiety spojrzały po sobie i zacisnęły usta w odpowiedzi na jego arogancję. – Przykro mi, jeśli nie było to to, na co liczyliście – oznajmił Eugene lekko podniesionym głosem i rozejrzał się wokół. – To wyłącznie moja wina. Nie osiągnąłem jeszcze punktu, który miałem nadzieję osiągnąć, jeśli chodzi o panowanie nad ciałem. Może czujecie się rozczarowani, ale dla mnie było to bardzo interesujące, cudowne doświadczenie, które nauczyło mnie czegoś ważnego. Chcę wam wszystkim za to podziękować. Panie zaczęły go ciepło oklaskiwać. Dołączyło do nich paru młodych; klaskali nieco bardziej przesadnie. Dwie grupy, które mają ze sobą więcej wspólnego, niż im się zdaje, pomyślał pan Lougheed. I żadna się do tego nie przyzna. Ale czy ich oczekiwania nie były podobne? I cóż te grupy miały w sobie takiego, co wywołało te oczekiwania? Rozpacz, poczucie, że są na bocznym torze. Mimo wszystko godność powinna powstrzymać je przed taką demonstrację. Nie odezwawszy się już do nikogo, pan Lougheed ruszył samotnie przed siebie najpierw plażą, a później po schodach. Zastanawiał się, jak zdołał zejść ze skarpy, nie łamiąc nóg, co, w jego wieku, oznaczałoby koniec – i to z tak absurdalnego powodu. Przeszedł jeszcze około mili wzdłuż brzegu do kawiarni, która była czynna w niedzielę. Długo siedział nad filiżanką kawy, a potem wrócił do domu. Z okien na parterze dobiegała muzyka. Z okien panny Musgrave. Muzyka, jaką zawsze puszczali. Pan Lougheed wszedł po schodach, zapukał do drzwi mieszkania Eugene’a i zawołał: – Chciałbym tylko sprawdzić, czy ściągnąłeś to mokre ubranie! Żadnej odpowiedzi. Po chwili pan Lougheed otworzył drzwi. Eugene nigdy ich nie zamykał. – Eugene?

Nie było tam ani Eugene’a, ani jego mokrego ubrania. Pan Lougheed widział już wcześniej ten pokój bez niego, kiedy pewnego razu odniósł mu książkę. Wtedy ten widok nie zaniepokoił go jednak tak, jak teraz. Po pierwsze, okno było otwarte na oścież. Eugene zwykle zamykał je przed wyjściem, bojąc się, że deszcz zmoczy książki albo że będzie wiało. Teraz trochę wiało. Wiatr zdmuchnął papiery z półki i rozrzucił je po podłodze. Poza tym w pokoju panował porządek. Koc i prześcieradła leżały zwinięte w nogach materaca, jakby Eugene nie zamierzał już więcej na nim sypiać. Pan Lougheed zapukał do drzwi na dole. Otworzyła Calla. – Eugene’a nie ma w domu. Nie wiesz, dokąd poszedł? Calla obróciła się i krzyknęła w głąb mieszkania zaciemnionego przez zawsze zasunięte czerwone i fioletowe zasłony z farbowanych prześcieradeł: – Czy ktoś widział Eugene’a? – Szedł w kierunku pola golfowego, na wschód. – Po co on panu? – spytał miłym głosem Rex, opierając się na ramieniu Calli. – Spytaj, jak mu się podobały jego drzwi! – krzyknął ktoś z głębi mieszkania. – Spytaj, jak mu się podobał ptaszek. Zatem to nie kot. Calla uśmiechnęła się do niego. Miała dużą uroczą białą twarz, białą jak kreda, usianą licznymi małymi zaognionymi krostami. – Dziękuję – rzucił pan Lougheed. Rexa zignorował. – Po co mu Eugene? – odezwał się jakiś inny głos, dziecinnie jękliwy, pewnie należący do Rovera. W tym głosie zabrzmiała nuta, którą pan Lougheed natychmiast odrzucił, a później udawał, że jej nie dosłyszał. – Masz figi? – spytała Calla. * Uwierzył im na słowo, nie miał wyjścia. Poszedł brzegiem morza na wschód, tą samą trasą co rano. Minął opustoszały teraz pirs, kawiarnię, w której wypił kawę, i ruszył w stronę pola golfowego. Było ładne popołudnie, wiele osób wyszło na spacer. Czasami wydawało mu się, że widzi Eugene’a. Najwyraźniej połowa młodych mężczyzn nosiła dżinsy i białe podkoszulki, była niska i szczupła i miała włosy tej długości co Eugene. Pan Lougheed spoglądał w twarze ludzi i chciał ich spytać: Nie widzieliście młodego mężczyzny? Pomyślał, że może spotka kogoś, kto był rankiem na pirsie. Szukał pana Clifforda i pana Moreya, ale zaszedł za daleko, poza ich terytorium. Po drugiej stronie pola golfowego rosły dzikie krzaki dorównujące wysokością

wzrostowi mężczyzny. Za nimi ciągnęły się opadające do oceanu skały. Nie było tam plaży. Woda musiała być głęboka. Na skale stał mężczyzna, który trzymał w ręku linkę latawca. Na wodzie unosiły się małe łódki z czerwonymi i niebieskimi żaglami. Czy człowiek mógł stąd spaść i nikt by tego nie zauważył? Czy mógł po cichu się osunąć, nie wywołując zamieszania, i zniknąć? Wcześniej tego dnia, a dokładnie, kiedy siedział w kawiarni i pił kawę, pan Lougheed coś zobaczył, scenę, która – jak stwierdził – mogła być zakończeniem jego snu. Był to wyraźny, pełen detali obraz, który bez trudu skądś wydobył – z tego snu bądź z zakamarków pamięci, chociaż nie rozumiał, jak to się stało. Podążał za ojcem przez wysoką, szarą trawę. Szarą, bo noc miała się ku końcowi i wszystko było widać, chociaż słońce jeszcze nie wzeszło. Najwyraźniej obaj oddzielili się od pozostałych mężczyzn z obławy. Znaleźli się nad rzeką. Po chwili wspięli się na brzeg i wyszli na bitą drogę. Prowadziła do mostu i na drugi brzeg rzeki. Pan Lougheed, rzecz jasna będący w tej scenie dzieckiem, pośpieszył na most. W jednej trzeciej jego długości zorientował się, jak bardzo niestabilna i niebezpieczna jest to konstrukcja. Brakowało desek, a dźwigary zdawały się dziwnie powyginane, jakby most był zabawką, na którą ktoś nadepnął. Pan Lougheed obejrzał się na ojca, ale ten zniknął. Mógł się tego spodziewać. Później musiał spojrzeć przez dziurę po desce. W płytkiej wodzie płynącej wśród białych głazów dojrzał ciało chłopca leżącego twarzą do dna. W tym śnie, jeśli to był sen, wydawało się to tak naturalne jak kamienie, tak samo białe i czyste. Oczywiście pan Lougheed na jawie nie mógł odebrać tego widoku tak spokojnie. Zadał sobie pytanie, czy to Frank McArter; czy ten młody człowiek, zabiwszy oboje rodziców, rzucił się do rzeki? Teraz nie sposób było tego stwierdzić. Kiedyś pan Lougheed doznał czegoś, co lekarz określił później mianem niewielkiego wylewu. Poszarpana, oślepiająca biała linia tańczyła w rogu jego oka przez dwie doby, a potem zniknęła. Lekarz wyjaśnił, że to się często zdarza i że to nic takiego. Teraz ten sen, czy też jego zakończenie, było jak tamta linia. Pan Lougheed liczył, że po jakimś czasie zniknie. Kiedy już doszedł do siebie, miał też nadzieję, że zniknie jeszcze jedna rzecz; jego lęki i dziwne myśli o spadającym do wody Eugene – bo Eugene nie nazwałby tego samobójstwem; nie on. Można było mieć pewność, że opisałby to w jakiś wymyślny i przewrotny sposób, a poranny spektakl mógł być jedynie próbą, mistyfikacją. Pan Lougheed poczuł się bardzo zmęczony. Znalazł w końcu wolną ławkę i długo na niej siedział, zastanawiając się, czy zdoła zebrać siły, by dotrzeć do domu. *

Pan Lougheed powiedział do Calli: – Drzwi do pokoju Eugene’a nie są zamknięte, a okno jest otwarte na oścież. W głębi mieszkania panowała teraz cisza. Calla uśmiechnęła się do niego tak jak przedtem. Pomyślał, że spojrzy jej w oczy; uznał, że wyglądają normalnie. Był tak zmęczony i poruszony, że aż oparł się o framugę. – On nigdy nie zamyka drzwi – odpowiedziała Calla. – Mam powody, żeby się o niego martwić – wyznał pan Lougheed z drżeniem. – Myślę, że powinniśmy kogoś powiadomić. – Policję? – spytała przerażona Calla cichym głosem. – Nie może pan. Pod żadnym pozorem. – Myślę, że coś mu się mogło przytrafić. – Mógł się wynieść. – Zostawił wszystkie swoje rzeczy. – Mógł to zrobić. Mógł po prostu... nagle wpaść na pomysł, że chce się wynieść i się wyniósł. – Myślę, że czymś się gryzł. Może postanowił... Może znów wszedł do wody. – Myśli pan? – spytała Calla. Spodziewał się, że będzie zaskoczona, że zaprotestuje, a nawet że się uśmiechnie na taką myśl, tymczasem dopuściła to do siebie, skusiło ją to. – Myśli pan, że mógłby to zrobić? – Nie wiem. Sądzę, że był niespokojny. Tak mi się zdaje, bo nie umiem ocenić, kiedy jedno z was czymś się gryzie. – Nie był jednym z nas – powiedziała ze zdziwieniem Calla. – Był dosyć stary. Ale może postanowił to zrobić – dorzuciła po chwili. – To mogła być jeszcze jedna rzecz, którą postanowił zrobić. A skoro miał taki zamiar, to chyba nikt nie powinien go powstrzymywać? Ani opłakiwać. Ja tam nikogo nie opłakuję. Pan Lougheed odwrócił się na pięcie. – Dobranoc – odezwała się pojednawczo Calla. – Przykro mi, że nie spodobały się panu te drzwi. Pan Lougheed pierwszy raz pomyślał, że może nie dotrzeć do szczytu schodów. Zaczął wątpić nawet w to. Całkiem możliwe, że będzie się musiał przenieść do bloku jak cała reszta, jeśli chce to ciągnąć.

Przebaczenie w rodzinie Często myślę, że gdybym musiała pójść do psychiatry, który naturalnie wypytywałby mnie o rodzinę, na początek powiedziałabym mu o moim bracie. Oczywiście psychiatra nie wysłuchałby opowieści do końca, tylko od razu zamknął mnie w zakładzie. Wspomniałam o tym matce. – Nie odpuścisz temu chłopcu, Val. – Roześmiała się. – Chłopcu? Mężczyźnie. Znów się roześmiała i przyznała mi rację. – Ale pamiętaj, Pan kocha szaleńca – dorzuciła. – Skąd wiesz? Przecież jesteś ateistką – odparłam. Na pewne rzeczy nic nie mógł poradzić. Na przykład na to, że się urodził. Przyszedł na świat w tygodniu, w którym pierwszy raz poszłam do szkoły – ale sobie wybrał porę! Bałam się; to nie to, co teraz, kiedy dzieci zaczynają od przedszkola, w którym spędzają kilka lat. Pierwszy raz szłam do szkoły. Wszystkie inne dzieci zjawiły się z mamami, a gdzie była moja? Rodziła w szpitalu. Wstydziłam się. Wtedy te sprawy łączyły się z masą wstydu. To nie jego wina, że się urodził i że zwymiotował na moim weselu. Pomyślcie. Podłoga, stół; zahaczył nawet o tort. Nie był pijany, jak niektórzy sądzili, naprawdę miał paskudną grypę, na którą ja i Haro pochorowaliśmy się w podróży poślubnej. Nigdy nie słyszałam, żeby ktoś chory na grypę zarzygał stół z koronkowym obrusem, srebrnymi świecznikami i tortem, ale można to było złożyć na karb pecha. Może inni, kiedy ich przycisnęło, znajdowali się bliżej toalety. I może bardziej się starali powstrzymać, kto wie, bo nikt inny nie jest tak wyjątkowy, nie jest takim pępkiem świata jak mój młodszy brat. Nazwijcie go dzieckiem natury. Później sam się tak nazwał. Pominę to, co robił między narodzinami a dniem, kiedy zwymiotował na moim weselu. Wspomnę jedynie, że zachorował na astmę, wiele tygodni przesiedział w domu i słuchał słuchowisk radiowych. Czasami ogłaszaliśmy rozejm. Opowiadał mi wtedy codziennie o tym, co wydarzyło się w kolejnym odcinku Big Sister, Road To Life i tego z Gee-Gee i Papą Davidem. Przyznaję, że świetnie zapamiętywał wszystkie postaci i objaśniał zawiłości fabuły. Poza tym przeczytał masę książek z

pięknego, kupionego nam przez mamę zestawu Wrota do krainy książek, który później wyniósł z domu i sprzedał za dziesięć dolarów w antykwariacie. Mama uważała, że gdyby tylko chciał, świetnie radziłby sobie w szkole. Skomplikowana natura ten twój brat, mawiała, jeszcze nie raz nas zadziwi. I miała rację; zadziwiał. Przestał chodzić do szkoły w dziesiątej klasie, bo nakryli go, jak z kolegami wykradał z biurka nauczyciela testy z matematyki. Jeden z dozorców wpuszczał go do budynku szkoły po lekcjach, bo mój brat mu wmówił, że przygotowuje jakiś specjalny projekt. W pewnym sensie przygotowywał. Mama stwierdziła, że robił to, żeby zyskać poklask, bo chorował na astmę i nie mógł uprawiać sportu. A teraz praca. Rodzi się pytanie, czym ktoś taki jak mój brat – powinnam przynajmniej nadać mu jakieś imię, ma na imię Cam od Cameron, bo mama uznała, że będzie pasowało do rektora uniwersytetu lub uczciwego magnata finansowego (a właśnie takie miała wobec niego plany) – czym ktoś taki będzie się zajmować, jak zarobi na życie? Do niedawna rząd nie płacił ludziom, którzy siedzą na tyłku i tylko głoszą wszem wobec, że są kreatywni. Cam najpierw pracował jako bileter w kinie. Pracę załatwiła mu mama, bo znała kierownika. Było to stare kino International przy Blake Street. Cam musiał stamtąd odejść, bo cierpiał na nyktofobię. Utrzymywał, że kiedy widzi tych wszystkich ludzi siedzących w ciemnościach, dostaje gęsiej skórki. Bardzo dziwne. Przeszkadzało mu to jedynie w pracy, bo kiedy chodził do kina jako widz, to już nie. Bardzo lubił oglądać filmy. Całymi dniami przesiadywał w kinie, oglądał każdy po dwa razy, a później szedł do innego kina i oglądał następny. Musiał jakoś zabić czas, bo mama, podobnie jak pozostali członkowie rodziny, była przekonana, że pracuje w biurze firmy przewozowej Greyhound. Każdego ranka wychodził do pracy o czasie, opowiadał nam o swoim humorzastym starym kierowniku i o kobiecie z krzywym kręgosłupem zatrudnionej tam od 1919, która wścieka się na młode dziewczyny żujące gumę. Cudowna opowieść, mogłoby z tego powstać tasiemcowe słuchowisko, gdyby mama nie zadzwoniła do biura, skarżąc się, że nie wypłacają mu pensji – z powodu błędu w pisowni nazwiska, jak twierdził – i nie usłyszała, że rzucił tę pracę już na drugi dzień. Cóż, lepiej przesiadywać w kinie niż w barze, uznała mama. Przynajmniej nie włóczył się po ulicach i nie zadawał z gangsterami. Spytała, jaki jest jego ulubiony film. Siedem narzeczonych dla siedmiu braci, odpowiedział. Widzicie, Cam lubi świeże powietrze, nie nadaje się do pracy biurowej, oceniła mama i wysłała go do krewnych, którzy mają farmę w dolinie Fraser. Muszę nadmienić, że mój ojciec – mój i Cama – już wtedy nie żył. Zmarł, kiedy Cam chorował na astmę i słuchał słuchowisk radiowych. Jego śmierć niewiele jednak zmieniła, bo pracował jako konduktor na kolei, kiedy ta ruszyła ze Squamish, i przez jakiś czas pomieszkiwał

w Lillooet. Nic się nie zmieniło. Mama wciąż pracowała w domu towarowym Eaton’s; docierała tam najpierw promem, a później autobusem. Kiedy jadłam kolację, ona wdrapywała się na wzgórze w zimowych ciemnościach. Cam dał dyla z farmy. Skarżył się, że kuzyni są bardzo religijni i wciąż dybią na jego duszę. Mama go rozumiała; w końcu sama wychowała go na wolnomyśliciela. Cam ruszył autostopem na wschód. Od czasu do czasu przychodziły listy. Prośba o pieniądze. Zaproponowali mu posadę w północnym Quebecu, jeśli zbierze forsę, żeby tam dotrzeć. Mama mu ją wysłała. Odpisał, że z pracy wyszły nici, ale pieniędzy nie odesłał. Razem z dwójką znajomych postanowił założyć hodowlę indyków. Przysłał plany i szacunkowe koszty. Mieli zawrzeć umowę z firmą Purina; to nie mogło się nie udać. Indyki potopiły się podczas powodzi po tym, jak mama wysłała mu pieniądze, i my też, wbrew rozsądkowi. Gdzie się pojawi, tam katastrofa, podsumowała mama. Gdyby przeczytać o tym w książce, toby człowiek nie uwierzył, dodała. Takie to straszne, że aż zabawne. Ona wiedziała. Odwiedzałam ją w środowe popołudnia – kiedy miała wolne – pchając wózek z Karen, a później z Tommym, kiedy Karen dreptała obok, pod górę wzdłuż Lonsdale, a później w dół King’s Road. Jaki był zawsze finał naszych rozmów? Kończę z nim, powtarzała. Skreślam go na sto procent. No bo co z niego wyrośnie, jeśli wciąż będzie się mnie trzymał? Właściwie się nie odzywałam. Wiedziała, jakie jest moje zdanie. Na koniec zawsze jednak mówiła: – Dobrze było mieć go w domu. Miłe towarzystwo. Ten chłopak zawsze umiał mnie rozśmieszyć. – Albo: – Z tyloma rzeczami musiał się zmagać; astma, brak ojca. Świadomie nigdy nikogo nie skrzywdził. Jedno mu się udało. Można powiedzieć, że mu się poszczęściło. Ta dziewczyna. Miała na myśli dziewczynę, która przyszła do nas i oznajmiła, że się zaręczyli w Hamilton w stanie Ontario, jednak później jej oświadczył, że nie może się ożenić, bo odkrył, że cierpi na dziedziczną chorobę nerek. Napisał do niej list. Próbowała go odszukać, żeby powiedzieć, że to nieważne. Była całkiem ładna. Pracowała w Bell Telephone. Mama uznała, że oszukał ją z dobroci serca, bo chciał jej oszczędzić rozczarowania, kiedy się rozmyślił. Odparłam, że faktycznie okazał się łaskawy, bo już do końca życia musiałaby go utrzymywać. Pozostałym mogłoby jednak ulżyć. Ale to było kiedyś, a teraz to teraz i wszyscy wiemy, że czasy się zmieniają. Camowi jest łatwiej. Od półtora roku, z przerwami, mieszka w domu. Wyłysiał na czole, co nie dziwi u trzydziestoczteroletniego mężczyzny, za to z tyłu ma włosy do ramion, rzadkie i siwiejące. Ubiera się w zgrzebną, brązową, jakby uszytą z worka szatę (powiedziałam Haro, że może to worek pokutny i że chętnie dorzucę mu popiołu). Z jego szyi zwisają najróżniejsze łańcuszki, medaliony, krzyżyki,

talizmany i Bóg wie, co jeszcze. Na nogach ma sznurkowe sandały. Wyrabia je jakaś jego znajoma. Cam pobiera zasiłek. Nikt nie wymaga, żeby pracował. Któż byłby tak okrutny? W rubryce zawód wpisuje: „kapłan”. Naprawdę. Mają szkołę, zwą się kapłanami. Mają też dom w Kitsilano, Cam czasami się tam zatrzymuje. Konkurują z tymi z Hare Kriszna, tyle że nie zawodzą, tylko spacerują i się uśmiechają. Cam wypracował sobie głosik, którego nie cierpię, taki bardzo cieniutki, słodki, jednotonowy. Chętnie stanęłabym przed nim i powiedziała: Trzęsienie ziemi w Chile, dwieście tysięcy ofiar, kolejna spalona wioska w Wietnamie, w Indiach jak zwykle głód, żeby się przekonać, czy nadal powtarzałby to swoje: Bar-dzo mi-ło, bar-dzo mi-ło. Oczywiście nie jada mięsa, tylko pełnoziarniste pieczywo i warzywa liściaste. Raz przyszedł do kuchni, kiedy kroiłam buraki – zakazane, bo to bulwa – i powiedział: – Mam nadzieję, że rozumiesz, że popełniasz morderstwo. – Nie, ale jeśli nie wyjdziesz stąd w ciągu minuty, to kto wie. Jak już wspomniałam, pomieszkuje w domu. Był tam w poniedziałek wieczorem, kiedy mama się rozchorowała. Wymiotowała. Parę dni wcześniej przestawił ją na dietę wegetariańską – ciągle mu obiecywała, że spróbuje. Powiedział, że usuwa w ten sposób toksyny, które odkładały się w jej organizmie na skutek jedzenia mięsa, cukru i tak dalej. Stwierdził, że to dobry znak i że jak już wszystko zwróci, poczuje się lepiej. Wciąż wymiotowała i nie czuła się lepiej, ale on musiał wyjść. W poniedziałkowe wieczory mają cotygodniowe spotkania kapłanów. Z tego co wiem, śpiewają, palą kadzidełka albo urządzają czarne msze. Nie było go prawie całą noc, a kiedy wrócił, znalazł mamę nieprzytomną na podłodze w łazience. Wtedy chwycił za telefon i zadzwonił do mnie. – Lepiej tu przyjedź, może będziesz umiała jej pomóc, Val. – A co jej jest? – Źle się czuje. – Ale co dokładnie? Daj mi ją. – Nie mogę. – Dlaczego? – Obawiam się, że jest nieprzytomna. – Zachichotał. Słowo. Wezwałam karetkę i tak o piątej rano trafiła do szpitala. Zadzwoniłam też do jej lekarza. Pojechał tam i ściągnął doktora Ellisa Bella, jednego z najlepszych kardiologów w mieście, bo stwierdzili, że to właśnie serce. Ubrałam się, obudziłam Haro, o wszystkim mu powiedziałam i pojechałam do szpitala Lions Gate. Wpuścili mnie do niej dopiero o dziesiątej. Była na oddziale intensywnej terapii. Siedziałam w tej ich wylizanej, ciasnej, okropnej poczekalni. Stały tam czerwone,

wyślizgane krzesła z tanimi obiciami i donica z kamykami, z której wyrastały zielone plastikowe liście. Przesiedziałam kilka godzin, czytając „Reader’s Digest”. Dowcipy. Myślałam: Tak to jest, to koniec, ona umiera. Teraz, w tej chwili, za tymi drzwiami. Nic nie staje, nic się nie zatrzymuje, mimo że wierzysz wbrew rozsądkowi, że tak będzie. Myślałam o jej życiu, o tej jego części, którą znałam. Codziennie do pracy; najpierw prom, później autobus. Zakupy w starym Red and White, a później w nowym Safewayu – „nowym”, piętnastoletnim! Jeden wieczór tygodniowo w bibliotece. Zabierała mnie ze sobą. Wracałyśmy do domu autobusem obładowane książkami i jeszcze z torbą winogron kupionych u Chińczyka, na deser. W środowe wieczory, kiedy moje dzieci były małe, jeździłam do niej na kawę i papierosy, które skręcała maszynką. Pomyślałam, że takie sobie to życie. Po prostu robisz to wszystko, wypełniasz czas, ale zawsze masz nadzieję, że nagle coś się zdarzy i wtedy – dopiero – zaczniesz żyć. Nie, żebyś jakoś szczególnie o tym marzyła – o tym, że coś się zdarzy – nie jest ci źle, tak jak jest, a jednak na coś czekasz. A później umierasz, mama umiera, a wokół te same plastikowe krzesła, plastikowe rośliny, zwykły dzień, ludzie robią zakupy. I tyle się nażyłaś. Ale teraz wyprawa do biblioteki i powrót autobusem na wzgórze z książkami i z torbą winogron wydają się warte grzechu. O Boże, oddałabyś wszystko, żeby to wróciło. Kiedy wreszcie pozwolili mi do niej wejść, była sinoszara na twarzy, powieki miała niedomknięte, ale oczy uciekły w górę i widać było białka. Bez sztucznej szczęki zawsze wyglądała okropnie, nie pokazywała nam się bez niej. Cam się droczył, że jest próżna. Teraz jej nie miała. Pomyślałam, że zawsze, już w młodości, bała się, że będzie tak wyglądać. Lekarze nie dawali nadziei. Przyjechał Haro, spojrzał na nią, objął mnie ramieniem i powiedział: – Val, musisz się przygotować. Chciał dobrze, ale nie byłam w stanie z nim rozmawiać. To nie była jego matka, nie miał wspomnień. To nie była jego wina, ale nie chciałam z nim rozmawiać ani słuchać, jak mówi, żebym się przygotowała. Poszliśmy coś zjeść do szpitalnej kantyny. – Lepiej zadzwoń do Cama – poradził mi Haro. – Po co? – Czeka na wieści. – Dlaczego tak myślisz? Zostawił ją samą na noc i nawet nie wpadł na to, żeby wezwać karetkę, kiedy rano wrócił do domu. – Mimo wszystko. Ma do tego prawo. Może powiedz mu, żeby tu przyjechał. – Pewnie właśnie organizuje dla niej hipisowski pogrzeb. Przekonał mnie jednak, jak zawsze, i zadzwoniłam do Cama. Nie odebrał.

Poczułam się lepiej, bo zadzwoniłam i wyszło na moje – nie było go w domu. Wróciłam tam i znów czekałam; sama. Cam zjawił się około siódmej wieczorem. Przywiózł ze sobą bandę kolesi kapłanów, jak przypuszczałam, z tego ich domu. Wszyscy byli ubrani tak jak on – w brązowe workowate koszule nocne. Mieli na szyjach łańcuszki, krzyżyki i inny święty osprzęt. Wszyscy nosili długie włosy i byli sporo młodsi od Cama, oprócz jednego starszego mężczyzny, naprawdę starego, bezzębnego, z kręconą siwą brodą i bosymi stopami – bose stopy w marcu! Przysięgam, że nie miał pojęcia, o co chodzi. Pewnie zgarnęli go z lokalu Armii Zbawienia i przebrali w swój strój, bo potrzebowali staruszka jako maskotki albo żeby przydać sobie świętości. Cam powiedział: – To moja siostra Valerie, a to brat Michael, brat John, brat Louis i tak dalej. – Lekarze nie dają żadnej nadziei, Cam. Ona umiera. – Miejmy nadzieję, że nie – odpowiedział Cam z tajemniczym uśmieszkiem. – Poświęciliśmy jej cały dzień. – Modliliście się? – Poświęcenie to lepsze określenie niż modlitwa, jeśli rozumiesz, na czym to polega. Jasne. Dotąd nie rozumiem. – Prawdziwa modlitwa to poświęcenie, wierz mi – powtórzył i wszyscy uśmiechnęli się do mnie jego śmiechem. Byli jak dzieci, które muszą do łazienki, nie potrafią ustać w miejscu, wciąż się wiercą, podrygują i przestępują z nogi na nogę. – W której sali leży? – spytał konkretnym tonem Cam. Wyobraziłam sobie umierającą mamę, która przez szparę między powiekami – kto wie, może od czasu do czasu coś przez nią widzi – patrzy na tę bandę derwiszy odprawiających rytuały przy jej łóżku. Straciła wiarę w wieku trzynastu lat. Poszła do świątyni unitarian i się z tego wypisała po kłótni na temat wykreślenia imienia Boga z pieśni (ona była za). Wyobraziłam sobie, jak spędza ostatnie przytomne chwile, głowiąc się, co się dzieje, czy przypadkiem nie cofnęła się do czasów, gdy jacyś wariaci pląsali podczas niedorzecznych uroczystości, próbując wyplenić z niej resztki rozumu. Chwała Bogu, pielęgniarka zakazała im wstępu. Wezwała stażystę, który powiedział to samo. Cam nie nalegał, uśmiechnął się i skinął głową, jakby się zgodzili, po czym zaprowadził ich z powrotem do poczekalni, no i się zaczęło. Starszy mężczyzna usiadł pośrodku, pochylił głowę i zamknął oczy – musieli go poklepywać, żeby mu przypomnieć, co ma robić – a reszta przykucnęła wokół, tworząc coś w rodzaju kręgu; obracali się to do wewnątrz, to na zewnątrz. Później,

zamknąwszy oczy, zaczęli się kołysać w tył i w przód, cicho wyjękując jakieś słowa, ale nie te same; każdy inne i, rzecz jasna, nie po angielsku, tylko w suahili albo w sanskrycie. Ich jęki stopniowo stawały się coraz głośniejsze, zrobił się z tego dudniący zaśpiew i wtedy wstali wszyscy oprócz staruszka, który pozostał na miejscu, i wyglądało, jakby zasnął na siedząco. Potem zaczęli tańczyć i klaskać nie całkiem składnie. Trwało to dosyć długo i hałas, choć nie jakiś straszny, przyciągnął uwagę pielęgniarek, salowych, sanitariuszy i paru osób, które czekały tam tak jak ja. Nikt nie wiedział, co z tym zrobić, tak zdawało się to nieprawdopodobne i zwariowane w tej małej, zwykłej poczekalni. Wszyscy się gapili, jakby zasnęli, coś im się przyśniło i czekają, aż się przebudzą. Nagle z oddziału intensywnej terapii wyszła pielęgniarka i powiedziała: – Proszę tu nie robić zamieszania. Co wy wyprawiacie? Chwyciła jednego z młodych za ramię i nim potrząsnęła, bo inaczej by nie przestali i nie zwrócili na nią uwagi. – Poświęcamy się, żeby pomóc bardzo chorej kobiecie – odpowiedział. – Nie wiem, co nazywacie poświęceniem, ale nikomu tu nie pomagacie. Proszę stąd wyjść. Przepraszam, to nie jest prośba, tylko polecenie. – Bardzo się pani myli, jeśli sądzi, że nasze głosy robią krzywdę albo niepokoją chorych. Śpiewamy tę pieśń tak, by dotrzeć do podświadomości, przynieść ulgę i wypędzić demony z ciała. Ten rytuał liczy pięć tysięcy lat. – Dobry Boże! – westchnęła pielęgniarka, sprawiając wrażenie kompletnie ogłupiałej. – Kim są ci ludzie? Musiałam ją oświecić, wytłumaczyć, że to mój brat i jego – nazwijmy ich – przyjaciele i że nie biorę udziału w tej ceremonii. Spytałam o mamę; czy jest jakaś poprawa. – Żadnej. Co możemy zrobić, żeby ich stąd usunąć? – Polać szlauchem – podsunął jeden z sanitariuszy. Tymczasem taniec, czy też rytuał, wciąż trwał. Ten, który odpowiedział na pytanie pielęgniarki, też już zaczął tańczyć. Odezwałam się do niej: – Zadzwonię, żeby spytać o jej stan, a teraz pojadę do domu. Wyszłam ze szpitala i ze zdziwieniem zauważyłam, że jest już ciemno. Cały dzień; od świtu do zmroku. Na parkingu się rozpłakałam. Cam zamienił to w cyrk dla własnej korzyści, pomyślałam i po powrocie do domu powtórzyłam to głośno. Haro nalał mi drinka. – Pewnie napiszą o tym w gazetach – rzuciłam. – Pięć minut sławy Cama. Haro zadzwonił do szpitala, żeby spytać, czy są jakieś wieści i dowiedział się, że nie. – Czy... mieliście kłopot z jakimiś młodymi ludźmi w poczekalni? Wyszli bez

awantur? Haro jest dziesięć lat starszy ode mnie, bardzo ostrożny i nad wyraz cierpliwy. Podejrzewałam, że czasami daje Camowi po cichu pieniądze. – Wyszli bez awantur. Nie przejmuj się gazetami. Prześpij się – powiedział. Nie chciałam, ale po ciężkim dniu i drinku zasnęłam na kanapie. Obudziło mnie brzęczenie telefonu i słońce. Powlokłam się do kuchni, ciągnąc za sobą koc, którym okrył mnie Haro. Spojrzałam na zegar na ścianie i stwierdziłam, że jest kwadrans po szóstej. Ona nie żyje, pomyślałam. Dzwonił jej lekarz. Powiedział, że ma dobre wieści; mama czuje się dzisiaj lepiej. Przyciągnęłam krzesło, padłam na nie, a ręce i głowę oparłam o blat. Kiedy znów przyłożyłam słuchawkę do ucha, usłyszałam, że stan mamy jest wciąż krytyczny i że następne dwie doby będą decydujące. Lekarz dodał, że nie chce rozbudzać we mnie nadziei, ale mama reaguje na leki. Uznał, że to zadziwiające, zważywszy na to, że późno trafiła do szpitala i początkowe zabiegi nie przynosiły żadnego rezultatu, choć oczywiście fakt, że przeżyła kilka pierwszych godzin, to był dobry znak. Wczoraj nikt o tym dobrym znaku jakoś mi nie wspomniał, pomyślałam. Odłożyłam słuchawkę i siedziałam tam co najmniej godzinę. Nasypałam kawę rozpuszczalną do kubka, ale ręce tak mi się trzęsły, że ledwie zdołałam zalać ją wodą i unieść kubek do ust. Poczekałam, aż ostygnie. W końcu zjawił się Haro w piżamie. Spojrzał na mnie i powiedział: – Spokojnie, Val. Nie żyje? – Trochę się jej polepszyło. Reaguje na leki. – Kiedy cię zobaczyłem, pomyślałem o najgorszym. – To niesamowite. – Wczoraj w południe nie postawiłbym na to pięciu centów. – Wiem. Sama nie mogę w to uwierzyć. – Jesteś spięta – ocenił. – Nastawiasz się na coś złego, a kiedy to się nie dzieje, czujesz się dziwnie, jesteś niemal zawiedziona. Zawód. To słowo we mnie pozostało. Cieszyłam się, naprawdę, byłam wdzięczna losowi, ale mimo wszystko myślałam: Więc Cam jednak jej nie zabił lekkomyślnością, szaleństwem, wychodzeniem z domu i zaniedbywaniem. Nie zabił jej. A ja... tak, po części było mi przykro, że się o tym przekonałam. Wiedziałam, że Haro też to wie, ale nigdy mi o tym nie wspomni. Przeżyłam prawdziwy szok, dlatego tak się trzęsłam. Nie chodziło o to, czy mama żyje, czy nie. Chodziło o prawdę o mnie. Mama wyzdrowiała, pięknie z tego wyszła. Kiedy już nabrała sił, to na dobre. Spędziła w szpitalu trzy tygodnie, przez kolejne trzy tygodnie odpoczywała w

domu, a potem wróciła do pracy, chociaż trochę zwolniła; pracowała teraz od dziesiątej do czwartej, a nie w pełnym wymiarze. Opowiadała wszystkim o tym, jak Cam i jego znajomi przyszli do szpitala. Teraz mówiła o nim: Ten mój synek może w innych sprawach nie jest aż takim orłem, ale przyznacie, że ma dryg do ratowania życia. Albo: Może Cam powinien zająć się czynieniem cudów, bo ze mną mu wyszło. Wtedy Cam zaczął już mówić – i mówi tak teraz – że nie wie, jak to będzie z tą religią, bo męczą go inni kapłani, niejedzenie mięsa i bulw. Nazywa to etapem, cieszy się, że go przeszedł i poznał siebie. Któregoś dnia wpadłam do domu, kiedy akurat mierzył stary garnitur i krawat. Wyznał mi, że może skorzysta z kursów uzupełniających dla dorosłych. Zastanawia się, czy nie zostać księgowym. Ja też myślałam o tym, żeby stać się kimś innym niż jestem. Nadal o tym myślę. Przeczytałam książkę pod tytułem Sztuka miłości. Kiedy ją czytałam, wiele spraw wydawało mi się jasnych, ale potem znów stałam się mniej więcej taka, jaka byłam wcześniej. Czy Cam w ogóle zrobił mi kiedykolwiek jakąś krzywdę, jak słusznie zauważył Haro? I czy jestem lepsza od niego po tym, co pomyślałam, kiedy mama przeżyła, zamiast umrzeć? Obiecałam sobie, że będę się starać. Pojechałam tam któregoś dnia z ciastem z cukierni; Cam jada je teraz równie chętnie jak inni. Było lato, uwielbiali przesiadywać na słońcu. Mama opowiadała komuś, kto ją odwiedził: – Tak, byłam gotowa przenieść się na tamten świat, ale Cam, ten idiota, przyjechał do szpitala i tańczył pod drzwiami z bandą swoich przyjaciół hipisów. – Jezu, kobieto! – wrzasnął Cam, ale było widać, że już go to nie irytuje. – To wyznawcy pradawnej religii. Czułam się dziwnie, jakbym chodziła po rozżarzonych węglach i wypowiadała jakieś zaklęcie, żeby się nie poparzyć. Przebaczenie w rodzinie pozostaje dla mnie tajemnicą; to, jak się pojawia i jak trwa.

Odpowiedz tak albo nie Uparcie wyobrażam sobie, że nie żyjesz. Wiele lat temu powiedziałeś, że mnie kochasz. Wiele lat temu. Odpowiedziałam, że ja też się w tobie zakochałam. Przesadziłam. * Byłam młodą dziewczyną, ale o tym nie wiedziałam, bo czasy były inne. W wieku, w jakim dzisiejsze młode dziewczyny zapuszczają włosy do pasa, podróżują po Afganistanie i – jak mi się zdaje – prześlizgują się jak węgorze między licznymi, niewinnymi, chwilowymi miłościami, sennie płukałam pieluchy ubrana w czerwony, sztruksowy, mokry na brzuchu szlafrok. Pchałam po ulicy wózek lub chodzik w drodze do sklepu (tak weszło mi to w nawyk, że bez tych rekwizytów moja ręka zdawała się niepokojąco lekka i musiałam inaczej rozkładać ciężar ciała, odchylając się do tyłu), a wieczorem zasypiałam, czytając książkę na kanapie. Użalają się nad nami z powodu tej harówki, nad kobietami w moim wieku, same się nad sobą użalamy, ale prawdę powiedziawszy, nie zawsze było nam tak źle, czasami nawet wygodnie – rytualne obowiązki, skromne nagrody w postaci kawy i papierosa, gorączkowa, żartobliwa, oficjalna wymiana zdań z innymi kobietami, luksus snu. Mieszkaliśmy wtedy w osiedlu zwanym Chatami, położonym na skraju kampusu. Rzeczywiście były to stare wojskowe chatki udostępnione na kwatery studenckim małżeństwom. Czytałam tam całą zimę Czarodziejską górę i zasypiałam z książką na brzuchu. Czasami czytywałam na głos Douglasowi, kiedy był zbyt zmęczony, żeby pracować. Gdy skończyłam Czarodziejską górę, zamierzałam przeprowadzić nas przez W poszukiwaniu straconego czasu. Objęci toczyliśmy się do łóżka, scaleni tęsknotą za snem. Czasami później musiałam wstać, żeby pójść do łazienki i włożyć krążek. Wyglądając przez górną połowę okna w łazience, przez szparę w ceratowych zasłonach, widziałam światło w oknach paru innych łazienek w osiedlu i wyobrażałam sobie inne żony, które wstają w nocy w tym samym celu. Istoty dzienne, przyspawane do dzieci, kuchenek i wanien, przemieniały się w istoty nocne, wywołujące szybko blednące

skojarzenia z grzechem i blaskiem. Pamiętałam, jak w zamierzchłej przeszłości – cztery, pięć lat wcześniej, co wtedy wydawało mi się zamierzchłą przeszłością – seks był dla mnie niczym apokalipsa (czytywałyśmy Lawrence’a i wiele z nas w wieku dwudziestu lat było dziewicami). Teraz skurczył się do przyzwoitej, pośpiesznej, powtarzalnej, acz przyjemnej wymiany, do której dochodziło wyłącznie w domu. Nie odczuwałam czegoś takiego jak niezadowolenie. Po prostu odnotowałam tę zmianę tak, jak zauważałam wciąż blednący urok Gwiazdki. Uważałam, że to się zmieniło, bo dorosłam i zadomowiłam się w świecie. Byłam jeszcze za młoda, żeby o tym myśleć, wszyscy tacy byliśmy. Często używaliśmy słowa „dojrzały”. Spotykaliśmy kogoś po latach i stwierdzaliśmy, że ten ktoś bardzo dojrzał. Znacie – wszyscy znają – katalog iluzji, jaki abonowaliśmy w latach pięćdziesiątych. Łatwo je teraz wyszydzać, głosić, że miernikiem dojrzałości było posiadanie pralki automatycznej, powstrzymywanie się od protestów politycznych oraz uzależnienie od rodzenia dzieci i aut kombi. Zbyt to łatwe i nie do końca prawdziwe, bo pomija coś, co było ujmujące, jak sądzę, w naszej ociężałości, łagodności i umiłowaniu ograniczeń. W Chatach nie istniała niewierność, a przynajmniej nic o niej nie wiedziałam. Mieszkaliśmy zbyt blisko siebie, byliśmy za biedni i za bardzo zajęci. Nieliczne przebłyski pożądania na przyjęciach; może nie było nas stać, żeby więcej wypić. Twierdzisz, że mnie kochałeś, ja odpowiadam, że też cię kochałam, ale prawda z pewnością była inna. Bardziej prawdopodobne, że zauważyliśmy coś dzięki sobie nawzajem, coś, o czym wcześniej nie myśleliśmy, co odłożyliśmy na bok jak w twoim przypadku lub czego jeszcze nie odkryliśmy jak w moim. Przypomniałam sobie ten sam dzień co ty, kiedy spotkaliśmy się nieoczekiwanie dwa lata temu w mieście, w którym żadne z nas nie mieszkało. Rozmawialiśmy o nim, kiedy już wypiliśmy dużo wina podczas spontanicznego lunchu. – Pewnego dnia poszliśmy na spacer. Musiałem dźwigać ten... – Wózek. Wiozłam w nim Jocelyn. – Po kamieniach i błocie. Pamiętam. Piękny, słoneczny, ciepły dzień kwietniowy, a może nawet marcowy. Poszłam do drogerii w centrum handlowym na terenie kampusu w krótkiej zimowej kurtce, bo nie wierzyłam, że będzie tak ciepło, jak się zapowiadało. Kiedy tylko cię zobaczyłam, chciałam wrócić do domu, starannie się uczesać i przebrać w ciemnoszary wełniany sweter. Kurtki nie mogłam zdjąć, bo miałam pod spodem podkoszulek, który Jocelyn oblała sokiem pomarańczowym. Nie znałam cię dobrze, mieszkałeś po drugiej stronie Chat. Byłeś starszy niż większość z nas, wróciłeś na studia magisterskie z realnego świata pracy i wojny (błąd, długo tam nie zostałeś, rzuciłeś studia i zatrudniłeś się w czasopiśmie

niedługo po tamtym naszym spacerze). Twoja żona jeździła każdego ranka uczyć w szkole tańca. Drobna, ciemna, trochę jak Cyganka, przesadnie pewna siebie w porównaniu z szarymi, zaspanymi kurami domowymi z osiedla. Zaczęliśmy rozmawiać przed drogerią. Powiedziałeś, że pogoda jest zbyt ładna, żeby pracować, i że powinniśmy pójść na spacer. Nie ruszyliśmy w stronę kampusu z szerokimi, wygodnymi alejkami, tylko w stronę dzikiej, częściowo zalesionej działki nad rzeką, gdzie studenci – oczywiście ci bez żon i mężów – chadzali kochać się na pół gwizdka za dnia i na całego nocą. Tamtego dnia nikogo nie było. Pora była jeszcze zbyt wczesna, szczodra pogoda wszystkich zaskoczyła. Nie było to dobre miejsce do chodzenia z wózkiem. Jak wspomniałeś, musiałeś go dźwigać, bo były tam kamienie i błoto, które przeszkadzały nam także w rozmowie. Nie powiedzieliśmy sobie niczego ważnego. Nie dotknęliśmy się. Byliśmy coraz bardziej skrępowani, bo stało się jasne, że nie osiągniemy dzięki temu spacerowi tego, na czym pozornie nam zależało – nie spędzimy godziny w miłym towarzystwie przy pięknej pogodzie – ani tego, na czym zależało nam naprawdę. Takie napięcie było wtedy dla mnie czymś nowym. Jeszcze nie umiałam sondować i manipulować, jak później z innymi mężczyznami. Nie byłam nawet pewna, czy to napięcie udzieliło się także tobie. Pożegnałam się z tobą, jakby to była randka, a ja okazałam się niezdarna i nieciekawa. Nazajutrz, czy też dwa dni później, kiedy jak zwykle czytałam na kanapie, poczułam, że się osuwam, myśląc o tobie – i, jak przypuszczam, to był początek, uświadomienie sobie, co jeszcze może się zdarzyć. Dlatego powiedziałam ci: Zakochałam się. Chciałbyś usłyszeć, jak się dowiedziałam o twojej śmierci? Poszłam do wydziałowej kuchni, żeby zrobić sobie kawę przed zajęciami o dziesiątej. Dodie Charles, która zawsze coś piecze, przyniosła ciasto z wiśniami. (My, starzy wyjadacze zadomowieni w fantazji, wiemy, jak ważna jest w nich rola szczegółu, konkretu; tak, ciasto z wiśniami). Opakowała je w woskowany papier, a potem w gazetę „The Globe and Mail”, nie lokalny dziennik, bo bym to zauważyła. Wpatrywałam się bezmyślnie w tę gazetę sprzed tygodnia, czekając, aż zagotuje się woda, i dostrzegłam skromny tytuł drobnym drukiem: „Śmierć weterana dziennikarstwa”. Zastanawiałam się nad słowem „weteran”. Czy oznacza weterana, czyli kogoś, kto walczył na wojnie, czy ma proste, opisowe znaczenie – choć sądziłam, że w tym wypadku mogło to być jedno i drugie, bo napisali, że chodzi o korespondenta wojennego... I dopiero wtedy to do mnie dotarło. Twoje nazwisko. Miasto, w którym mieszkałeś i umarłeś. Atak serca, czemu nie. Zawsze noszę w torebce twój ostatni list. Kiedy przyjdzie następny, zamienię je, a wcześniejszy schowam wraz z poprzednimi do pudełka, które trzymam w szafie. Ten ostatni, świeży, czasami wyjmuję z torebki i czytam, na przykład kiedy piję

kawę w jakiejś małej kafejce albo w poczekalni u dentysty. Później przestaję go wyjmować, wzdragam się na sam widok złożonego listu o zagiętych rogach, który mi przypomina, ile to tygodni i miesięcy czekam na ten nowy. Pozostawiam go jednak w torebce, nie odkładam do pudełka, nie śmiem. Tymczasem dzisiaj, kiedy już poprowadziłam zajęcia, zjadłam lunch z kolegami wykładowcami, spotkałam się ze studentami i zrobiłam wszystko, czego się ode mnie wymaga, wracam do domu, wyjmuję z torebki list, ten ostatni, i wkładam do pudełka, które wciskam tam, gdzie go nie widzę. Robię to rozmyślnie, niemal bez bólu, przemyślawszy to wcześniej. Nalewam sobie drinka. Żyję dalej. Kiedy codziennie wracam po zajęciach do domu i widzę skrzynkę pocztową, szczerze mówiąc, ogarnia mnie przyjemne uczucie braku oczekiwania. Przez dwa lata ta metalowa skrzynka była pępkiem mojego świata i teraz, kiedy znów staje się obojętna i nie obiecuje ani nie kryje w sobie zbyt wiele, wywołuje u mnie poczucie ustępującego bólu. Nikt nie wie, że coś straciłam, nikt nie zna tej strony mojego życia, chyba że ogólnie, z plotek. Kiedy się tu zjawiłeś, nie udzielaliśmy się towarzysko, więc teraz mogę żyć dalej, jakby nic się nie stało, jakby nigdy ciebie nie było. Po jakimś czasie jednak się komuś zwierzyłam, koledze z pracy, Gusowi Marksowi. Niedawno rozstał się z żoną. Zabiera mnie na kolację, pijemy i opowiadamy sobie nasze historie, a potem, głównie z mojej inicjatywy, idziemy do łóżka. On jest włochaty i smutny, a ja oszalała. Sama siebie zadziwiam. Po kilku dniach zaprasza mnie na kawę i mówi: – Martwię się o ciebie. Pomyślałem, że może powinnaś... do kogoś pójść. – Masz na myśli psychiatrę? – Tylko żeby porozmawiać. – Zastanowię się. Ale w duchu się z niego śmieję, bo skupiam się na innym planie. Jak tylko skończy się semestr, pod koniec kwietnia, zamierzam do ciebie pojechać, odwiedzić miasto, w którym umarłeś. Nigdy tam nie byłam. Taka propozycja nigdy nie padła. Nie mogę się już doczekać tej wyprawy i jestem wyjątkowo radosna. Kupuję modne okulary przeciwsłoneczne i nowe, lekkie ubrania. Miłość wcale nie jest nieunikniona, to kwestia wyboru. Tyle że nigdy nie wiadomo, kiedy się go dokonuje ani – mimo pozornej frywolności – kiedy stał się nieodwracalny. Nic przed tym wyraźnie nie ostrzega. Pamiętam, jak jedliśmy razem lunch i kiedy powiedziałeś: Kochałem cię. Kocham cię teraz, spojrzałam w wiszące za tobą lustro i było mi za ciebie wstyd. Pomyślałam, Bóg jeden wie dlaczego, że chcesz być szarmancki; nie potraktowałam tych słów serio i przyszło mi do głowy, że za chwilę popatrzysz na mnie i zrozumiesz, że powiedziałeś to niewłaściwej osobie; kobiecie, która zarzuciła cały sztafaż, język potrzebny do

odbierania takich hołdów. Wcześniej zrezygnowałam z wszelkich podchodów i pobocznych wątków. Przestałam używać przyciemniającej farby do włosów i nakładać na twarz maseczki z białek i płatków owsianych z miodem, kremy z hormonami, cienie czy w ogóle cokolwiek. Potem dotarło do mnie, że mówisz poważnie i jeszcze, jak nigdy przedtem, wydało mi się, że to jakaś pomyłka. – Na pewno z nikim mnie nie mylisz? – Stan mojego umysł aż tak się nie pogorszył. Przedtem rozmawialiśmy swobodnie. Spytałam o twoją żonę. – Już nie tańczy. Miała operację kolana. – Pewnie trudno jej się pogodzić z bezczynnością. – Ma zajęcie. Prowadzi księgarnię. Spytałeś mnie o Douglasa. Odpowiedziałam, że jesteśmy rozwiedzeni. Dodałam, że dzieci wyjechały; jedno i drugie. Powiedziałeś, że ty nie masz dzieci. Byłam trochę zalana i zwierzyłam ci się, że od paru lat Douglas bez przerwy gada do siebie. Chowałam się za zasłonami i obserwowałam, jak, przycinając trawę, rozmawia sam ze sobą, chichocze, robi sympatyczne lub pełne odrazy miny. I jakie interesujące, intymne monologi wygłasza, kiedy się goli, licząc, że warkot elektrycznej golarki wytłumi inne dźwięki. Na koniec wyznałam, że nie jestem ciekawa, co mówi. Samolot odlatywał o szesnastej trzydzieści. Zawiozłeś mnie na lotnisko. Nie byłam przybita tym, że cię zostawiam i już nigdy więcej nie zobaczę, chociaż jadąc z tobą samochodem, czułam się bardzo szczęśliwa. Działo się to w szary listopadowy dzień po piętnastej, reflektory samochodu były włączone. – Możesz polecieć następnym samolotem. – No, nie wiem. – Możemy pojechać do hotelu, telefonicznie odwołać rezerwację i zrobić drugą na późniejszy lot. – Czy ja wiem? Nie, raczej nie. Jestem zmęczona. – Nie jestem aż tak męczący. – Nie. Przez całą drogę trzymaliśmy się za ręce. Uwolniłam swoją, wykonałam gest wskazujący, że męczy mnie coś innego – doświadczenie? – i znów chętnie splotłam z tobą dłonie. Sama nie wiedziałam, co mam na myśli, ale liczyłam, i słusznie, że ty będziesz wiedział. Skręciliśmy na autostradę na północ od miasta. Zjechawszy z drogi dojazdowej, ruszyliśmy na zachód. Spomiędzy chmur wyzierały płaty nieba w kolorze ognistego różu. Światła aut zlewały się ze sobą. Tak odbierałam świat, kiedy byłam

pijana – jako coś płynnego, sielskiego, całkowicie uspokajającego. Mówił mi – czemu nie? Przymuszał, żebym uwierzyła i poruszała się w teraźniejszości, która może się wydłużyć w wieczność. Ale teraz nie byłam pijana. Byłam podczas lunchu, lecz już wytrzeźwiałam. – Dlaczego nie? – Co „nie”? – Dlaczego nie pojedziemy do hotelu, nie zadzwonimy i nie zmienimy rezerwacji? Liczyłem na to – powiedziałeś. Myślisz, że to wtedy dokonaliśmy wyboru, kiedy ujrzałam niebo i światła samochodów? Wydawało się, że to nic takiego. Hotel wzniesiono z białych bloczków. Ściany wyglądały tak samo wewnątrz i z zewnątrz, więc sute zasłony i wykładziny oraz ciężkie, robione na hiszpańskie meble zdawały się tam nie na miejscu, jakby wstawiono je do jakiegoś tymczasowego, surowego schronu. Widzieliśmy z łóżka zawieszone na ścianach zdjęcia pomarańczowych łódek i ciemnopomarańczowych budynków odbijających się w granatowej wodzie. Opowiedziałeś mi o znajomym malarzu, który malował wyłącznie obrazy do hoteli. Przedstawiały łodzie, flamingi i ciemnoskóre naguski, nic więcej. Powiedziałeś, że zarobił na tym mnóstwo pieniędzy. Nad naszymi głowami ryczały silniki samolotów. Czasami, kiedy wtulałeś we mnie twarz, nie słyszałam twoich słów. Nie mogłam poprosić, żebyś je powtórzył, bo czułabym się śmiesznie, zresztą takich rzeczy zwykle się nie powtarza. A jeśli zadałeś mi pytanie i nie uzyskawszy odpowiedzi, nie mogłeś zadać go ponownie? Później nie dawało mi to spokoju, kiedy chciałam ci dać każdą odpowiedź, której wyczekiwałeś. Oboje drżeliśmy. Ledwo nad tym panowaliśmy, bo ogarnęły nas – ciebie i mnie, ciebie i mnie – wdzięczność i zadziwienie. Przypływ szczęścia, niezasłużonej, nieokreślonej, wręcz nie do uwierzenia radości. Łzy napłynęły nam do oczu. Niewątpliwie. Tak. Gdybym poznała cię tamtego dnia lub na tamtym etapie mojego życia, to czy mogłabym cię pokochać? Nie tak bardzo. Nie sądzę. Nie tak bardzo. Pokochałam cię za to, że łączyłeś mnie z przeszłością, z młodością, kiedy pchałam wózek po ścieżce w kampusie, nie z własnej winy niewinna. Skoro mogłam rozpalić miłość wtedy i wziąć ją teraz, straciłam mniej, niż myślałam. Dużo mniej. Nie całe moje życie rozpadło się na kawałki, nie zatraciłam się. * Pierwszego maja nagle postanawiam wyjechać. Zanim wrócą dzieci i rozpoczną

się kursy letnie, mam dwa miesiące dla siebie. Lecę do miasta, do którego do tej pory słałam tylko listy. Radosne, rozgadane, szczere, smutne i wreszcie – błagalne. Do miasta, do którego wciąż bym je słała, gdybym nie była na tyle spostrzegawcza, by odnotować twoją śmierć. Do miasta, w którym mieszkałeś i które sucho, choć w sumie z zadowoleniem, opisywałeś mi w listach. Pełnego starych ramoli i oszołomionych turystów, jak pisałeś. Nie. Pełnego starych ramoli takich jak ja; jak zawsze próbowałeś się postarzyć. Uwielbiałeś to robić; udawać, że jesteś zmęczony i leniwy, podkreślać swoją obojętność. Prawdę mówiąc, uważałam, że to poza. Nie potrafiłam dopuścić do siebie, zabrakło mi wyobraźni, by to do siebie dopuścić, że może tak jest w istocie. Wyznałeś mi kiedyś, że w ogóle cię nie obchodzi, czy niedługo umrzesz, czy też będziesz żył jeszcze dwadzieścia pięć lat. To bluźnierstwo w ustach kochanka. Powiedziałeś, że nie myślisz o szczęściu, że to słowo w ogóle się u ciebie nie pojawia. Cóż za zadufanie, pomyślałam, przyjmując te wyznania, jakby zostały wypowiedziane przez młodzieńca. Nie chciało mi się wysilić, żeby zrozumieć, że mężczyzna, dla którego były one samą prawdą, a u którego ja spodziewałam się odnaleźć nieco energii, czuje się sterany i całkowicie zapomniany. Mimo że przestałam farbować włosy i nauczyłam się żyć z – jak sądziłam – oczekiwaniami na rozsądnym poziomie, to jednak wiązałam z tobą nadzieje; ogromne nadzieje. Odmówiłam – odmawiam – postrzegania cię tak, jak ty zdawałeś się postrzegać siebie. Chyba myślę o tobie jako o ciepłej i obdarzonej czuciem powodzi – napisałeś mi kiedyś – i jak każdy normalny człowiek boję się, że mnie zalejesz, bo to robią powodzie. Odpowiedziałam, że jestem co najwyżej spokojnym strumykiem, w którym możesz brodzić. Ale ty byłeś mądrzejszy. Jakże próbowałam cię wtedy zauroczyć i zwieść zarówno w listach, jak i kiedy byliśmy razem! Połowę moich miłosnych zabiegów stanowiły próby zakamuflowania miłości, uczynienia jej nieszkodliwą i wesołą. Jakież upokarzające były te moje gierki. A ty się tylko uśmiechałeś, jak to ty – łagodnie; myślę, że bardzo się za mnie wstydziłeś. Odnajduję kamienicę nad oceanem, pewnie wybudowaną w latach dwudziestych, kremowe tynki, parapety z obłażącą farbą, pusty medalion i kartuszowo zwijany ornament z napisem nie do rozszyfrowania nad wejściem. Wielu starszych ludzi – tak, jak mi pisałeś – spacerujących w odbijającym się w wodzie słońcu. Chodzę ulicami, zaglądam wszędzie. Nie zawracam sobie głowy wizytą na cmentarzu.

Zresztą nie wiem, który to cmentarz. Sunę chodnikami, którymi ty pewnie też chadzałeś, i oglądam rzeczy, które ty też niemal na pewno oglądałeś. W szybach, w których było twoje odbicie, teraz jest moje. To gra. Miasto wydaje mi się całkiem inne od tych, które znam. Strome ulice, jasne domy ze stiukami, często z płaskimi dachami, w dziwnym stylu zwanym moderną sprzed drugiej wojny światowej, kojarzącym się z architekturą stacji benzynowych. Podłużne zdobne okna z grubych luksferów. Gdzieniegdzie dachówka, zabłąkany bulaj lub taras. Słynne ogrody; rododendrony, azalie, hortensje – kłujące w oczy czerwienie, oranże, fiolety. Wielkie jak kielichy tulipany, niekończący się popis. Dziwne sklepy dla przybysza z przemysłowo-uniwersyteckiego miasta, dla kogoś, kto – mimo aranżowanych witryn centrów handlowych – przywykł do skromności i funkcjonalizmu sklepów. Lodziarnie z przełomu wieków. SKLEP DLA MYŚLIWYCH. HAWAJSKIE UBIORY NA CO DZIEŃ z palmami w donicach. Tradycyjne angielskie herbaciarnie w domach o spiczastych szczytach. Sandały ze sznurkową podeszwą w czymś, co przypomina jaskinię, z której dobywają się nagrane odgłosy dżungli. Cukiernie z frontonami niby miniaturowe zamki. Za dużo tych przebieranek; to męczy. Pewnego razu poszłam do sklepu po chleb i pomarańcze. Kasjerka miała na sobie jutowy worek, twarz wymazała błotem i czerwoną farbą, a we włosy wpięła plastikową kość. Promocja rodzynek i australijskiej wołowiny. Ale dziewczyna uśmiechała się do mnie smutno i po ludzku przez warstwę błota i farby, uspokajała; w większości tych miejsc znajdzie się ktoś taki. Przemierzam te ulice w poszukiwaniu jakichś wspomnień po tobie tak, jak dawniej szukałam wskazówek w artykułach i książkach, które z taką wprawą pisałeś, by służyć innym, nigdy sobie. Jesteś zabawny, mądry i tak w tym biegły, że niemal elegancki, ale powstrzymujesz się nawet przed tym. Pytam cię, czy to już wszystko, a ty odpowiadasz dobrotliwie i ze śmiechem: A co jeszcze może być? Nie jestem jednak przekonana, podążam za tobą, pragnę olśnienia. Gdybym miała opisać, jak cię w duchu postrzegam, powiedziałabym, że jesteś bezkompromisowy. Odparłbyś ze zniecierpliwieniem, że całe twoje życie to kompromisy. Ale nie o to mi chodzi. Powiem: jesteś bezkompromisowy, ogólnie nieociosany (zarówno ciało, jak i dusza), zacny, miły, ale nie współczujący. Podkreśliłabym, że masz w sobie coś z rycerza zdolnego do staromodnych poświęceń, a także do imponującej brutalności. W obydwu przypadkach robisz to w stylu, który wskazuje na posłuszeństwo wobec jakichś sekretnych nakazów. Z kolei ty opisałbyś siebie jako genialnego, zepsutego, pospolicie samolubnego sybarytę. Rzuciłbyś mi spojrzenie znad okularów jak jakiś łagodny, acz niezłomny nauczyciel zszokowany moją skłonnością do skrajności. Musielibyśmy uznać moje

zakochanie, to, jak cię kocham, za możliwą do uleczenia ekstrawagancję, arbitralną tezę eseju. Rzecz jasna od początku wiedziałam, że niebezpiecznie tak żyć. W każdej chwili więzy mogą zostać zerwane – i zostały zerwane; nie wiadomo gdzie kryje się źródło porażki, czy stało się to z twojej woli, czy poza twoją kontrolą. Nie ma nikogo, komu mogłabym się poskarżyć. Przedtem, zawsze w ostatniej chwili, nadchodził ratunek. Mój krótki szalony list, ostateczny i desperacki, a później twój, zabawny, właściwie czuły; przeprosiny, które mówią, że nigdy nie było żadnego niebezpieczeństwa. Że przez cały czas stałam na twardym gruncie, nigdy mnie nie porzuciłeś. Jakby ta otchłań, w jaką wpadłam, będąca twoją stałą nieobecnością to tylko sen, którym sama siebie straszę, lub w najgorszym razie miejsce, skąd wystarczy głośno i przekonująco wołać o ratunek i on nadejdzie. Czytuję artykuły w czasopismach kobiecych. Historie z życia wzięte. Kiedy wraca mi wiara i jestem na fali, przesądnie omijam te lekcje; kiedy ta wiara zanika i ginie, czytuję je dla otuchy, którą daje świadomość, że nie przeżywam jakiejś własnej, szczególnej agonii, a jedynie banalny, powszechnie znany ból. Niektóre kobiety doszły po tym do siebie i dodają sił innym. Martha T., przez pięć lat kochanka mężczyzny, który ją oszukiwał, drwił z niej i który ją fascynował. Zakochałam się, bo wydawał się taki miły, wyznała. Emily R., której kochanek wcale nie był żonaty, jak utrzymywał. Jakże często w rozmowach, zarówno z mężczyznami, jak i z kobietami, z humorem albo ze smutkiem poruszam ten temat – to, że kobiety budują zamki na piasku, że same siebie oszukują i niepotrzebnie cierpią, że są wykorzystywane z powodu pustki w swoim życiu i głęboko tkwiącej w nich niedoskonałości, choć nieokreślonej i nieostatecznej! I tak ciągnę tę śpiewkę, której każdy uczy się dzisiaj jak słów jakiejś łatwej piosenki. Tymczasem moje serce jest złamane, tak jak w tej piosence, suche i spękane jak płacheć nagiej zerodowanej ziemi. Płaczę wraz z Marthą T. i Emily R. i zastanawiam się, jak zdołały się z tego wyleczyć. Dzięki kursom makramy? Głębokiego oddychania? Kiedyś moja przyjaciółka powiedziała, że, skoro odczuwamy ból, jedynie oglądając się wstecz lub sięgając myślami w przyszłość, uporała się z tym problemem, żyjąc chwilą. Powiedziała, że każdą chwilę wypełnia absolutna cisza. Próbowałam – spróbuję wszystkiego – ale wciąż nie wiem, jak to działa. Kupiłam plan miasta. Odnalazłam twoją ulicę i dom. To całkiem niedaleko od miejsca, w którym mieszkam, mniej więcej dziesięć przecznic. Jeszcze tam nie dochodzę. Zatrzymuję się jedną, dwie przecznice wcześniej i zawracam. Nie chciałeś, żebym kiedykolwiek zobaczyła ten dom. (Miejsca, w których mieszkam, są jego przeciwieństwem; urządzam je i liczę, że ożyją, kiedy mnie odwiedzisz). Teraz, jeśli zechcę, mogę go zobaczyć. Mogę przejść po drugiej stronie ulicy z

walącym sercem i zdobyć się na jedno, dwa ukradkowe spojrzenia. Później, ośmielona, mogę przebyć tę drogę wolniej. Wybrałabym porę zmierzchu, żeby przejść nieopodal otwartych okien, nasłuchując muzyki lub dobiegających stamtąd odgłosów. Wyobrazić sobie ten prawdziwy, prawdziwy dom, gdzie się zmywa naczynia i za późno wstaje. Wieczorem, jeśli ona nie zaciągnie zasłon, będę mogła zajrzeć do waszych pokoi. Obrazy wybierałeś ty czy ona? Oboje. Odkrywanie tych faktów rodzi zwykły ból. Kiedyś przeczytałam w czasopiśmie – być może w jednym z tych, z jakimi współpracowałeś – prawdziwą historię kobiety, która straciła obydwie córki w wypadku samochodowym. Codziennie, gdy inne dzieci wracały ze szkoły, wychodziła z domu i szła ulicą, jakby liczyła, że zaraz napotka córki, jednak nigdy nie doszła do samej szkoły, nie zajrzała do pustych klas; takiego ryzyka nie zdołała podjąć. Idę do księgami twojej żony; to mogę. Nie znam nazwy. Wyszukuję księgarnie w książce telefonicznej. TARG KSIĄŻEK BARBARY – to pewnie ta. Sądząc po nazwie, spodziewałam się czegoś osobliwego i wydumanego; ze zdziwieniem stwierdziłam, że księgarnia jest duża, jasna, pospolita i panuje w niej spory ruch. Żadnych pułapek w stylu średniowiecza czy epoki Tudorów; w ogóle żadnych pułapek. Solidna, działająca przez cały rok księgarnia nienastawiona na turystów. Od razu ją poznałam, chociaż się zmieniła. Posiwiała jeszcze bardziej niż ja i czesze się w koński ogon. Rysy twarzy łagodniejsze niż kiedyś, bez makijażu, blada cera, ale ślady atrakcyjności pozostały; roztrzepana, błyskotliwa, irytująca. Ma na sobie bladofioletowy chałat z hinduskim obszyciem. Porusza się sztywno – musiała od nowa nauczyć się chodzić po usunięciu chrząstki z kolana. Tak jak pisałeś, przytyła. Jest teraz kobietą w średnim wieku, przy kości. Wyszła z zaplecza z dwoma dużymi albumami o sztuce. Idzie za biurko, ustawia je na półce i wznawia najwyraźniej rozpoczętą wcześniej rozmowę z ekspedientką. – Nie wiem jak... Faktura. Zadzwoń tam i powiedz im, że my tak nie działamy. Musimy zwrócić cały cholerny nakład. Pamiętam jej głos, ten sam, który słyszałam tyle lat temu na jednym czy dwóch przyjęciach – donośny i wyzywający; przy pewnym poziomie złości zdaje się dobywać sam z siebie. To głos, który brzmi doskonale w zdaniu: Boże, o czym ci idioci myślą?! A jeśli ona rozpozna mój głos albo twarz? Pewnie nie. Nie jest osobą, która zapamiętuje ludzi z obrzeża, sama zawsze jest w centrum, w dodatku nic o mnie nie wie. Nie może się spodziewać, że się tu zjawię. Mimo to czuję się podejrzana, winna, dziwna. Zostaję jednak długo i spaceruję po całej księgami. Trochę to przerażające, jest tam tyle książek. Tak już mam, że zawsze zatrzymuję się przy książkach, które na różne sposoby doradzają

czytelnikom, w jaki sposób osiągnąć szczęście, a przynajmniej spokój. Nie masz pojęcia – a może masz – ile ich jest. Nie mówię tego z pogardą. Uważam, że powinnam je czytać, choćby niektóre, ale potrafię jedynie się na nie gapić w osłupieniu. Inne traktują o magii; naprawdę są setki książek o czarownicach, zaklęciach, jasnowidzeniu, rytuałach, o najróżniejszych sztuczkach i cudach. Wszystkie wydają mi się takie same – te o szczęściu i spokoju i te o czarach. W ogóle nie wyglądają jak oddzielne książki, dlatego ich nie dotykam. Podążają jedna za drugą niczym cudny, różnobarwny strumień lub szeroka rzeka i naprawdę nie potrafię zrozumieć ich treści, tak jak nie umiem oddychać pod wodą. Przychodzę tam dzień w dzień. Kupuję parę książek w miękkiej oprawie. Pewnie wszyscy już myślą, że godzinami je wertuję. Raz spojrzała na mnie i się uśmiechnęła, ale to był tylko taki krótki, zdawkowy uśmiech na użytek klienta. Słucham, jak rozmawia z ekspedientkami, jak się śmieje, jak przenosi tę żartobliwość, przybierając jednocześnie ton powagi, na jakiś telefoniczny pojedynek i jak domaga się herbaty z miodem i autoironicznie dziękuje za ciasteczka. Słucham, jak z powodzeniem, niekiedy z wdziękiem, usidla klientów. Potrafię sobie wyobrazić, że się z nią zaprzyjaźniam i wysłuchuję jej zwierzeń. Wstydzę się tej fantazji. W jej obecności przepełnia mnie zazdrość, ryzykowne poczucie tryumfu i frywolna, desperacka ciekawość; wstydzę się, kiedy to wszystko sobie przypominam. Przychodzę wieczorami – księgarnia jest czynna do dwudziestej pierwszej – ale wtedy zwykle już jej tam nie ma. Raz przyszłam i była sama. W księgami nikogo poza nami. Wychodzi na zaplecze, coś stamtąd niesie i kieruje się wprost do mnie. – Chyba wiem, kim jesteś. Patrzy mi prosto w oczy. Musi wysunąć podbródek, bo jest dużo niższa ode mnie. – Wszyscy zauważyliśmy, że się tu kręcisz. Najpierw wzięłam cię za złodziejkę. Kazałam personelowi mieć cię na oku. Ale nie jesteś złodziejką, prawda? – Nie. Podaje mi to, co trzyma w ręku; szarą papierową torbę wypełnioną papierami. – On umarł. – Uśmiecha się jak nauczycielka, która nakryła cię na czymś kompromitującym. – Dlatego się do ciebie nie odzywa. Zmarł w marcu. Na zawał, przy biurku, w domu. Znalazłam go, kiedy wróciłam na kolację. Nie mogę i nie powinnam z nią rozmawiać. – Mam powiedzieć, że jest mi przykro, że ci to przekazuję? Nie jest mi przykro. Twoje uczucia nie są dla mnie ważne. Ani trochę. Nie chcę cię tu widzieć. Do widzenia. Wychodzę, nie mówiąc ani słowa.

Po powrocie do mieszkania otwieram torbę i wyjmuję z niej listy. Bo to listy, bez kopert. Wiedziałam, że je tam znajdę, wiedziałam, że znajdę tam moje listy. Nie chcę ich czytać, boję się czytać, myślę, że je schowam. Nagle dostrzegam, że to nie mój charakter pisma. Zaczynam czytać. To nie moje listy, nie ja je pisałam. W panice wertuję wszystkie i widzę podpis „Patricia”, „Pat”, „P.”. Wracam do pierwszego i uważnie czytam wszystkie. Mój Ukochany, pozostawiasz mnie taką szczęśliwą. Poszłam do parku z Samanthą i było cudownie. Huśtałam ją, patrzyłam, jak zjeżdża ze zjeżdżalni i przyszło mi do głowy, że muszę pokochać ten park na zawsze, bo poszłam tam, kiedy byłam taka szczęśliwa po tym, jak byliśmy razem. Skarbie, pamiętasz mojego zwariowanego sąsiada staruszka? Zjadł wszystkie owoce z tego różowego drzewa w ogrodzie. Z ozdobnej śliwy, czyli zjadł ozdobne śliwki. Są twarde jak kamienie i nie nadają się do jedzenia, ale widziałam, jak je zrywa i potyka garściami. Siedziałam na podłodze w oranżerii na tych fioletowych poduszkach, gdzie ty i ja... Kochanie, śniłeś mi się dzisiaj. To był piękny, dziwny sen. Trzymałeś w dłoniach moje włosy i mówiłeś: Są za ciężkie, musisz je ściąć, bo wysysają z ciebie energię. Powiedziałeś to tak uroczo i czule, jakbyś miał na myśli coś innego niż włosy. Ale jak mam ci powtórzyć, kochany, to, co mówisz w moich snach, skoro do mnie nie piszesz? Proszę cię, napisz i powiedz mi, powiedz to, co mówisz w moich snach... Kochany, bardzo się staram powstrzymać od pisania, bo uważam, że powinnam pozostawić Ci wybór. Nie chcę się za Tobą uganiać i Cię zadręczać, ale to takie trudne, kiedy nagle po prostu znikasz. Sama czuję się okropnie. Gdybyś mi napisał, że już nie chcesz mnie widywać ani o mnie słyszeć, pogodziłabym się z tym, naprawdę tak myślę. Bo najstraszniej jest nie wiedzieć. Poradziłabym sobie z emocjami, gdybym musiała i odkochała się w Tobie, ale muszę wiedzieć, czy mnie kochasz i czy mnie jeszcze chcesz, więc proszę, błagam, odpowiedz tak albo nie. I ostatni list, a właściwie nie list – kulfony na kartce, bez nagłówka i podpisu:

Proszę, napisz albo zadzwoń, bo oszaleję. Nie cierpię tych moich stanów, ale to więcej, niż mogę znieść, więc błagam Cię. * – Nie ja pisałam te listy. – Ona to nie ty? – Nie. Nie wiem, kim jest. Nie znam jej. – To czemu je wzięłaś? – Nie zrozumiałam cię. Nie wiedziałam, o czym mówisz. Przeżywam ostatnio żałobę i czasami... jestem rozkojarzona. – Pewnie pomyślałaś, że jestem nienormalna. – Nie. Nie wiedziałam, co myśleć. – Rzecz polega na tym, że... mój mąż umarł. W marcu. Mówiłam ci. A te listy wciąż przychodzą. Bez adresu nadawcy. Nie ma nazwiska. Stempel z Vancouver, ale co to pomoże? Spodziewałam się, że się tu zjawi. Najwyraźniej rozpacza. – Na to wygląda. – Przeczytałaś wszystkie? – Tak. – Potrzebowałaś aż tyle czasu, żeby się połapać, że to nieporozumienie? – Nie. Byłam ciekawa. – Skądś cię kojarzę, ale pewnie jak to w księgami. Widuję mnóstwo ludzi. Podaję swoje prawdziwe nazwisko, dlaczego nie? Nic jej nie mówi. – Widuję mnóstwo ludzi. – Wyrzuca torbę z listami do kosza. – Nie mogę ich dłużej trzymać. – Nie. – Muszę pozwolić, żeby cierpiała. – W końcu się domyśli. – A jeśli nie? Ale to nie moje zmartwienie. – Nie. Już nie chcę z nią rozmawiać, nie chcę wysłuchiwać jej historii. Powietrze wokół niej jest ostre, jakby świeciła jaskrawym światłem. Spogląda na mnie. – Nie wiem, skąd przyszło mi do głowy, że to ty. Nie wyglądasz dużo młodziej niż ja. Zawsze sądziłam, że są młodsze. – Później dorzuca: – Wiesz więcej o moim życiu niż dziewczyny, które tu pracują, moi znajomi, czy w ogóle ktokolwiek; może poza nią. Przepraszam, ale naprawdę wolałabym już cię więcej nie spotkać. – Nie mieszkam tu. Wyjeżdżam. Może nawet jutro. – Jak to w życiu. Normalna rzecz. Ale to nie tak, że nie było nam dobrze razem.

Nie mieliśmy dzieci, ale robiliśmy, co chcieliśmy. Był bardzo dobrym człowiekiem, zgodnym. I odniósł sukces, choć zawsze uważałam, że mógł odnieść większy, gdyby bardziej się postarał. Ale mimo wszystko – gdybym powiedziała ci jego nazwisko, mogłabyś je rozpoznać. – Nie musisz. – Oczywiście, nie powiem. Na jej twarzy pojawia się gorzki grymas, jakby coś przełykała. Później żartobliwie zaciska usta, chce mieć z głowy. Odwracając się, prawie tego nie dostrzegam. Wychodzę na ulicę, słońce jeszcze nie zaszło. Idę wciąż przed siebie. W mieście z mojej wyobraźni mijam kamienne mury, wchodzę na strome wzgórza, schodzę z nich i widzę w myślach tę dziewczynę, Patricię. Dziewczynę, kobietę taką, która dałaby swojej córce na imię Samantha – bardzo szczupłą brunetkę, modnie ubraną, nieco nerwową, nieco sztuczną. Długie czarne włosy. Długie czarne włosy rozpuszczone tak, że nie widać twarzy. Siedzi w ciemności. Przechadza się po pokojach. Próbuje się uśmiechnąć do swojego odbicia w szybie. Próbuje się umalować. Zwierza się kobiecie, idzie do łóżka z mężczyzną. Zabiera córkę do parku, ale nie do tamtego. Unika niektórych ulic, nie czytuje niektórych czasopism. Cierpi wedle reguł, które wszystkie znamy, które są bez znaczenia i ostateczne. Kiedy o niej myślę, postrzegam ten rodzaj miłości, tak jak ty musiałeś to widzieć – lub widzisz – jako coś, co dzieje się z dala, jako obcą, nawet niebudzącą litości stratę, niezrozumiały rytuał nieznanej religii. Mam rację, jestem blisko, to prawda? Ale to ty – wciąż o tym zapominam – to ty pierwszy to powiedziałeś. Jak mamy cię zrozumieć? Nieważne. Wymyśliłam ją. Wymyśliłam ciebie dla własnych celów. Wymyśliłam to, że cię kochałam, i wymyśliłam twoją śmierć. Ja też mam swoje sztuczki i zapadnie. Jeszcze nie wiem, jak działają, ale muszę uważać; nie będę ich potępiać.

Odnaleziona łódź Na końcu Bell Street, McKay Street i Mayo Street była powódź. Rzeka Wawanash każdej wiosny występowała z brzegów. Niekiedy, powiedzmy raz na pięć lat, zalewała drogi po tej stronie miasta i rozlewała się na łąki, tworząc płytkie, poszatkowane jezioro. Odbijające się w wodzie promienie słońca sprawiały, że – jak to w mieście nad jeziorem – wszystko stawało się jasne i chłodne i budziło w ludziach niesprecyzowane nadzieje na nadejście katastrofy. Zwykle późnym popołudniem lub wczesnym wieczorem wszyscy wychodzili na spacer, żeby popatrzeć na wodę i podyskutować, czy wciąż wzbiera i czy tym razem zaleje miasto. Z reguły ci przed piętnastym i po sześćdziesiątym piątym roku życia byli najbardziej przekonani, że tak się stanie. Eva i Carol jechały na rowerach. Odbiły z ulicy na końcu Mayo Street, gdzie nie było już domów, i skierowały się na łąkę, przejeżdżając po drucianym ogrodzeniu, które zimą padło pod naporem śniegu. Nie ujechały daleko, wysoka trawa uniemożliwiła dalszą jazdę; porzuciły rowery i ruszyły pieszo nad wodę. – Trzeba znaleźć jakiś pień i na nim popływać – powiedziała Eva. – Jezu, nogi odpadną nam z zimna. – „Jezu, nogi odpadną nam z zimna!” – powtórzył jeden z chłopców stojących na skraju rozlewiska. Powiedział to kwaśnym i jękliwym tonem, takim jakim zazwyczaj chłopcy przedrzeźniają dziewczyny, chociaż ma się on nijak do tego, jak one naprawdę mówią. Wszyscy chłopcy – a było ich trzech – chodzili do tej samej klasy co Eva i Carol. Dziewczyny znały ich imiona (Frank, Bud i Clayton), ale kiedy wypatrzyły chłopców z drogi, nie zawołały, nie spojrzały w tamtą stronę ani w żaden inny sposób nie dały po sobie poznać, że są świadome ich obecności. Wyglądało na to, że chłopcy próbują zbudować tratwę z pni, które wyławiali z wody. Eva i Carol zdjęły buty i skarpetki i zaczęły brodzić w wodzie. Była tak zimna, że aż ścierpły im nogi, jakby przez żyły popłynął prąd, ale szły dalej, wysoko zadzierając spódniczki, które dociągały z tyłu i przytrzymywały przed sobą. – Patrzcie, tłuste kaczki brodzą w wodzie! – Tłuste sraczki. Rzecz jasna Eva i Carol nie dały po sobie poznać, że słyszą te uwagi. Znalazły

jakiś pień, usiadły na nim okrakiem i wzięły jeszcze dwie unoszące się na wodzie deski, które posłużyły im za wiosła. Podczas powodzi wokół zawsze coś pływało – gałęzie, słupki ogrodzeniowe, pnie, znaki drogowe, kawałki drewna, czasami też bojlery, wanny, garnki, patelnie albo nawet fotel samochodowy lub taki z domu, tapicerowany, jakby powódź natrafiła na swej drodze na wysypisko. Dziewczyny oddalały się od brzegu w stronę środka zimnego jeziora. Woda była idealnie przejrzysta; widziały snującą się przy dnie brunatną trawę. A gdyby to był ocean, pomyślała Eva. Wyobraziła sobie zatopione miasta i krainy. Atlantydę. A gdyby płynęły łodzią wikingów – na Atlantyku ich łodzie wydawały się węższe i bardziej kruche niż ten pień tutaj – i miały pod sobą tysiące metrów wody, a głębiej pełne iglic miasto nietknięte niczym nieosiągalny klejnot na dnie oceanu? – To łódź wikingów – powiedziała. – Jestem ozdobą na dziobie. Wypięła pierś, wyciągnęła szyję, starając się, by jej sylwetka utworzyła łuk, pokazała język i zrobiła głupią minę. Obróciła głowę i zobaczyła stojących na brzegu chłopców. – Hej, frajerzy! – krzyknęła. – Balibyście się tu wypłynąć, ta woda ma trzy metry! – Kłamiesz! – odkrzyknęli obojętnie i rzeczywiście tak było. Dziewczyny opłynęły rząd drzew oraz unoszący się na wodzie drut kolczasty i zawinęły do niewielkiej zatoczki, którą woda utworzyła w naturalnym zagłębieniu terenu. Tam, gdzie teraz była zatoczka, później, jeszcze wiosną, powstanie pełen żab staw, a latem woda w ogóle zniknie, a na jej miejscu wyrośnie plątanina zielonych szuwarów i krzaków będących dowodem na to, że przy korzeniach ziemia jest wciąż mokra. Duże krzaki i wierzby rosły na stromym brzegu tego przyszłego stawu i wciąż były częściowo pod wodą. Eva i Carol przestały wiosłować. Nagle ujrzały coś, co ugrzęzło przy brzegu. Była to łódka czy też jej fragment. Stara łódź wiosłowa z oderwaną niemal całą burtą i zwisającą deską służącą kiedyś za siedzisko. Leżała wepchnięta między gałęzie na burcie – gdyby ta burta się ostała – z uniesionym wysoko dziobem. Jednocześnie, nie naradzając się, Eva i Carol wpadły na ten sam pomysł. – Chłopaki! – Znalazłyśmy łódkę! – Zostawcie tę głupią tratwę i chodźcie ją obejrzeć! Były zaskoczone, że chłopcy okrążyli niemal biegiem rozlewisko, potykając się po drodze na brzegu, tak bardzo chcieli ją zobaczyć. – Gdzie? – Gdzie? Nie widzę żadnej łodzi. Były też zaskoczone, że gdy chłopcy wreszcie dostrzegli to, co kiedyś było

łódką, ten stary zniszczony przez powódź wrak zaplątany wśród gałęzi, nie przyszło im do głowy, że Eva i Carol ich nabrały, że zrobiły sobie z nich żart. Ani przez chwilę nie okazali rozczarowania. Tak się cieszyli z tego odkrycia, jakby znaleźli nowiutką i sprawną łódź. Byli już na bosaka, bo wcześniej brodzili w wodzie, wyławiając drewno, więc teraz znów weszli do niej bez wahania, stanęli wokół łodzi, oceniali ją i nawet nie wypowiadali obraźliwych uwag na temat Evy i Carol, które bujały się i podskakiwały na swoim pniu. Musiały do nich zawołać. – Jak ją stamtąd wyciągniecie? – Przecież nie popłynie. – Skąd pomysł, że będzie pływać? – Utonie. Bul, bul, bul, potopicie się. Chłopcy nie odpowiedzieli, bo byli zbyt zaaferowani chodzeniem wokół łódki, próbami wyciągania jej na brzeg i sprawdzaniem, jak tego dokonać, by jeszcze bardziej jej nie uszkodzić. Frank, najbardziej rozgarnięty, rozmowny i niezdarny spośród tej trójki, mówił o znalezisku „dziewczynka”. Eva i Carol skwitowały ten wyraz afektacji pogardliwym wydęciem warg. – Trzyma w dwóch miejscach. Musimy uważać, żeby nie zrobić dziury w dnie. Jest cięższa, niż można by przypuszczać. To Clayton ostatecznie ją oswobodził, a wysoki i gruby Bud wziął na plecy i postawił na wodzie, żeby mogli przepchnąć ją na brzeg. Trochę to trwało. Eva i Carol porzuciły swój pień, wyszły z wody i ruszyły brzegiem po buty, skarpetki i rowery, chociaż wcale nie musiały tamtędy wracać. Stanęły na szczycie wzgórza i oparły się o rowery. Nie pojechały do domu, ale też nie usiadły i nie przyglądały się chłopakom. Stały zwrócone twarzą do siebie, ale zerkały na wodę i na szarpiących się z łódką chłopców, jakby przystanęły tylko na moment, z czystej ciekawości, i zabawiły tam dłużej, niż zamierzały, żeby zobaczyć, co się urodzi z tego mało obiecującego pomysłu. Około dziewiątej, kiedy było już prawie ciemno – dla tych, którzy przebywali w domach, bo na dworze jeszcze nie do końca – cała gromadka wróciła do miasta, sunąc Mayo Street niczym jakaś procesja. Frank, Bud i Clayton nieśli odwróconą do góry dnem łódź, a Eva i Carol szły z tyłu, prowadząc rowery. Głowy chłopców niemal w całości skrywało wnętrze łódki cuchnącej mokrym drewnem i chłodną, bagnistą wodą. Dziewczyny widziały przed sobą światła cynowych lamp ulicznych, girlandę świateł ciągnącą się wzdłuż Mayo Street aż do hydrantu. Skręcili w Burns Street i skierowali się w stronę domu Claytona, bo mieszkał najbliżej. Evie i Carol nie było po drodze, ale podążyły za chłopcami, którzy pewnie byli zbyt zaaferowani, żeby je spławić. Młodsze dzieci grały jeszcze w klasy na chodnikach, choć ledwie co było widać. W tamtych czasach chodnik stanowił wciąż wielką

nowość i budził zachwyt. Dzieci robiły przejście dla łodzi i wbrew sobie wpatrywały się w nią pełne respektu. Wykrzykiwały różne pytania – skąd się wzięła i co chłopcy zamierzają z nią zrobić. Nie uzyskały odpowiedzi. Eva, Carol i chłopcy nie zaszczycili ich choćby jednym spojrzeniem. W piątkę weszli na podwórko domu Claytona. Chłopcy zmienili chwyt, jakby zamierzali postawić łódkę na ziemi. – Lepiej zanieść ją za dom, żeby nikt nie widział – doradziła Carol. Było to pierwsze zdanie, jakie padło, odkąd wrócili do miasta. Chłopcy nie odezwali się, ale ruszyli błotnistą ścieżką prowadzącą między domem a pochyłym płotem z desek. Postawili łódź na ziemi na tyłach domu. – To kradziona łódka – rzuciła Eva, głównie dla podgrzania atmosfery. – Musi mieć właściciela. Ukradliście ją. – Prędzej wy – odparł zdyszany Bud. – Bo to wy ją wypatrzyłyście. – Ale wy wzięliście. – Czyli jeśli jedno z nas będzie miało kłopoty, to inni też. – Doniesiesz komuś na nich? – spytała Carol, kiedy wracały do domu teraz już zupełnie ciemnymi ulicami usianymi dziurami po zimie. – To zależy od ciebie. Jeśli ty nie doniesiesz, to ja też nie. – Nie doniosę, jeśli ty nie doniesiesz. Później jechały w milczeniu. Czegoś się zrzekły, ale nie były niezadowolone. * Ponad płot okalający dom Claytona co parę metrów wystawały słupki, które go podtrzymywały – a przynajmniej próbowały podtrzymać – i to właśnie na nich beztrosko, acz niewygodnie przesiedziały kilka wieczorów Eva i Carol. Czasami dla odmiany stały oparte o płot, kiedy chłopcy kręcili się przy łodzi. Przez pierwsze dwa wieczory dzieci z sąsiedztwa, skuszone odgłosami uderzeń młotków, chciały dostać się na podwórko, żeby zobaczyć, co się tam dzieje, ale Eva i Carol zagradzały im drogę. – Kto wam pozwolił tu wejść? – Tylko my możemy tu wchodzić. Wieczory stawały się coraz dłuższe, a powietrze coraz łagodniejsze. Na chodnikach pojawiły się skakanki. Przy ulicy stał szpaler klonów, których korę właśnie nacięto. Dzieciaki wypijały sok, gdy tylko naciekł do kubełków. Starsze małżeństwo, właściciele drzew, które liczyło, że przerobi sok na syrop, wypadało z domu i podnosiło krzyk, jakby próbowało odstraszyć stado wron. W końcu każdej wiosny staruszek wychodził na ganek i strzelał w powietrze, aż kradzieże ustały.

Żadne z dzieci krzątających się przy łodzi nie zawracało sobie głowy wykradaniem soku klonowego, choć robiły to rok wcześniej. Drewno potrzebne do remontu zbierali w bocznych uliczkach. O tej porze roku walały się tam różne rzeczy – stare deski, gałęzie, nasiąknięte rękawice, łyżki wylewane razem z wodą po zmywaniu, pokrywki garnków z puddingiem wciskanych w śnieg, żeby go schłodzić, oraz inne drobne przedmioty, które wymkną się ludziom i przetrwają zimę. Narzędzia pochodziły z piwnicy domu Claytona – zapewne pamiątka z czasów, kiedy żył jeszcze jego ojciec – i chłopcy, choć brakowało im fachowych wskazówek, mniej więcej potrafili się domyślić, w jaki sposób buduje się bądź remontuje łodzie. Frank przyniósł rysunki z książek i egzemplarzy czasopisma „Mechanika dla każdego”. Clayton obejrzał plany i wysłuchał czytanych przez Franka instrukcji, a później zdecydował, jak należy się do tego zabrać. Bud najlepiej radził sobie z piłą. Eva i Carol przypatrywały się temu wszystkiemu, siedząc na płocie, podrzucały uwagi i wymyślały nazwy dla łódki. Wymyśliły takie: Lilia Wodna, Koń Morski, Królowa Powodzi i Caro-Eve na swoją cześć, bo to one łódź wypatrzyły. Chłopcy nie wypowiedzieli się, która – jeśli w ogóle – im się podoba. Łódź należało nasmołować. Clayton podgrzał kocioł ze smołą na kuchennym piecu, przyniósł go na podwórko i powoli, starannie, jak to on, zaczął malować kadłub, siedząc na odwróconej do góry dnem łódce. Dwóch pozostałych opiłowywało deskę, która miała służyć jako nowe siedzisko. Z czasem smoła ostygła i zgęstniała, aż w końcu Clayton nie mógł zanurzyć w niej pędzla. Wtedy podał kociołek Evie i powiedział: – Podgrzej go w kuchni. Eva wzięła kociołek i poszła do kuchni. Panował w niej półmrok, ale było jeszcze wystarczająco widno, bo matka Claytona stała przy desce i prasowała ubrania. Tak zarabiała na chleb – praniem i prasowaniem. – Czy mogę podgrzać kociołek na piecu? – spytała Eva, którą wychowano w szacunku do rodziców, nawet do praczek i prasowaczek, i która, z jakiegoś powodu, chciała zrobić dobre wrażenie na mamie Claytona. – Trzeba podsycić ogień pogrzebaczem – odpowiedziała matka Claytona, jakby nie była pewna, czy Eva sobie z tym poradzi. Tymczasem wzrok Evy przywykł już do półmroku; odsunęła fajerkę i podsyciła ogień. Mieszała rzednącą smołę. Czuła się wyróżniona. Wtedy i później. Nim zasnęła, stanął jej przed oczami Clayton. Siedział okrakiem na łódce i smarował ją smołą w takim skupieniu, tak delikatnie, tak tym pochłonięty. Przypomniała sobie, jak się do niej odezwał, nagle wyrwany ze swojego świata, takim zwykłym, spokojnym, pewnym głosem.

* Dwudziestego czwartego maja, w dniu wolnym w szkole, w środku tygodnia wynieśli łódź z miasta, teraz dłuższą drogą, mijając łąki i naprawione płoty, w miejsce, gdzie rzeka płynęła swoim normalnym korytem. Eva, Carol i chłopcy nieśli na zmianę. Opuścili ją na wodę przy rozdeptanym przez krowy wodopoju zarośniętym wierzbami, które dopiero co okryły się liśćmi. Chłopcy popłynęli pierwsi. Wznieśli tryumfalne okrzyki, gdy łódka utrzymała się na wodzie i, niesiona prądem, zadziwiająco szybko przemykała po jej powierzchni. Pomalowali ją na czarno, a w środku na zielono. Miała żółte siedzenia i żółty pasek wokół kadłuba. W końcu nie nadali jej imienia. Chłopcy uznali, że go nie potrzebuje, bo i tak różni się od wszystkich łódek na świecie. Eva i Carol biegły wzdłuż brzegu z torbami. Były w nich kanapki z masłem orzechowym i dżemem, pikle, banany, ciasto kakaowe, chipsy, chrupkie pieczywo z syropem kukurydzianym i pięć butelek oranżady, którą zamierzali schłodzić w wodzie. Butelki obijały się im o nogi. Dziewczyny wołały, że teraz ich kolej. – Jeśli nam jej nie dadzą, będą sukinsynami – orzekła Carol i krzyknęły razem: – To my ją znalazłyśmy! My! Chłopcy nie zareagowali od razu, ale po jakimś czasie przybili do brzegu. Zdyszane Carol i Eva do nich podbiegły. – Przecieka? – Na razie nie. – Zapomnieliśmy o puszce do wylewania wody – jęknęła Carol, ale mimo to weszły z Evą na pokład. Frank wypchnął łódkę na wodę i krzyknął: – Oto wasza mogiła! Pływanie łódką różniło się od pływania na pniu; łódka nie podskakiwała w górę i w dół na powierzchni wody, lecz była w niej zanurzona. Dziewczyny czuły się, jakby nie pływały po wodzie, ale w wodzie. Po jakimś czasie zaczęli wypływać w różnych konfiguracjach; dwaj chłopcy i dziewczyna, dwie dziewczyny i chłopak albo dziewczyna i chłopak, aż w końcu tak się wszystko pomieszało, że trudno było ustalić, czyja kolej teraz wypada, ale i tak było im wszystko jedno. Płynęli w dół rzeki; ci, którzy nie przemieszczali się łódką, biegli za nią wzdłuż brzegu. Minęli dwa mosty – żelazny i betonowy. Raz dostrzegli w cieniu rzucanym przez most nieruchomego karpia, który zdawał się do nich uśmiechać. Nie wiedzieli, jaki dystans przebyli, ale rzeka wyglądała tu inaczej – woda była płytsza, a brzegi bardziej płaskie. Zobaczyli stojący na polu budynek, który wyglądał jak

opuszczony dom. Wyciągnęli łódkę na brzeg, przywiązali i ruszyli przez pole. – To stara stacja – wyjaśnił Frank. – Dworzec w Pedder. Pozostali słyszeli tę nazwę, ale tylko Frank wiedział to na pewno, bo jego ojciec pracował w mieście jako dróżnik. Dodał, że to stacja na bocznej linii, którą zlikwidowano, i że kiedyś, bardzo dawno temu, stał tu też tartak. W budynku stacji było ciemno i chłodno. Wszystkie szyby powybijane; na podłodze walały się duże odłamki szkła. Zgniatali je nogami i tłukli, jakby chodzili po zamarzniętych kałużach. Niektóre ściany jeszcze się ostały; widać było, gdzie kiedyś znajdowała się kasa. Leżała tam powalona na bok ławka. Wyglądało na to, że ludzie wciąż się tam kręcili, choć było to takie pustkowie. Wokół leżały butelki po piwie i oranżadzie, paczki po papierosach, opakowania po gumie do żucia, cukierkach i papier śniadaniowy. Ściany pokrywały stare bądź całkiem nowe napisy namazane ołówkiem, kredą albo wydrapane nożem: KOCHAM RONNIEGO COLESA CHCĘ SIĘ RUCHAĆ BYŁ TU KILROY RONNIE COLES TO DUPEK CO TY TU ROBISZ? CZEKAM NA POCIĄG DAWNA4 MARY-LOU BARBARA JOANNE Przebywanie w tym dużym, ciemnym, pustym budynku pośród odgłosów tłuczonego szkła i okrzyków odbijających się echem od sufitu było ekscytujące. Przystawiali stare butelki po piwie do ust. Przypomnieli sobie, że są spragnieni i głodni. Uprzątnęli podłogę pośrodku sali, usiedli i zjedli lunch. Wypili letnią oranżadę. Zjedli wszystko i zlizali masło orzechowe i dżem z papieru śniadaniowego, w który były zapakowane kanapki. Grali w „Szczerość albo wyzwanie”. – Wyzywam cię, żebyś napisał na ścianie: „Jestem głupim dupkiem” i żebyś się podpisał. – Szczerze – jakie było twoje najgorsze kłamstwo? – Zmoczyłeś się kiedyś w łóżku? – Czy kiedykolwiek śniło ci się, że idziesz ulicą bez ubrania? – Wyzywam cię, żebyś wyszedł na dwór i obsikał znak kolejowy. To było zadanie dla Franka. Nie widzieli go, nawet od tyłu, ale wiedzieli, że to zrobił, bo słyszeli, jak ciurka. Siedzieli bez ruchu, zadziwieni, nie mogąc sobie wyobrazić, jakie następne wyzwanie ich czeka. – Wyzywam wszystkich – rzucił Frank od drzwi. – Wyzywam wszystkich.

– Co mamy zrobić? – Rozebrać się do naga. Eva i Carol zapiszczały. – Kto tego nie zrobi, będzie musiał przejść... będzie musiał się przeczołgać po tej podłodze na czworakach. Zamilkli. Wreszcie Eva spytała niemal z zadowoleniem: – Co najpierw? – Buty i skarpetki. – Musimy wyjść na dwór, za dużo tu szkła. Ściągnęli buty i skarpetki przy wejściu, nagle oślepieni słońcem. Ciągnące się przed nimi pole było jasne niczym woda. Pobiegli w miejsce, gdzie dawniej prowadziły tory. – Już wystarczy! – zakomenderowała Eva. – Uwaga na osty! – Góra! Wszyscy ściągają górę! – Ja nie ściągnę! Nie ściągniemy, prawda, Eva? Tymczasem Eva zaczęła wirować w słońcu, tam gdzie kiedyś biegły tory. – Wszystko mi jedno! Szczerość albo wyzwanie! Kręcąc się w kółko, rozpięła bluzkę i ją z siebie ściągnęła, jakby nie wiedziała, co robi jej ręka. Carol zdjęła swoją. – Nie zdjęłabym, gdybyś ty nie zdjęła! – Teraz dół! Tym razem nikt się nie odezwał. Pochylili się i rozebrali. Eva, która zrobiła to pierwsza, puściła się biegiem przez pole, a za nią ruszyli pozostali. Wszyscy pięcioro mknęli nago po sięgającej kolan, rozgrzanej trawie w stronę rzeki. Nie dbali o to, że ktoś ich zobaczy. Wręcz domagali się uwagi, krzycząc i skacząc, jakby rzeczywiście ktoś mógł ich podejrzeć i usłyszeć. Czuli się tak, jakby zaraz mieli skoczyć z klifu i wzlecieć w powietrze. Czuli, że dzieje się z nimi coś, co nie zdarzyło się nigdy przedtem. Miało to związek z łódką, wodą, słońcem, ciemnym zrujnowanym budynkiem stacji i z nimi samymi. Już nie myśleli o sobie w kategoriach imion czy osób, lecz niesionych echem okrzyków i chwilowych mgnień. Byli tacy odważni, bladzi, głośni, bezczelni – i szybcy jak wiatr. Wbiegli z rozpędu do zimnej wody, a gdy sięgnęła ud, rzucili się do niej i zaczęli pływać. Teraz okrzyki ustały. Nagła cisza i zdumienie. Zanurzali się, unosili na wodzie i oddalali od siebie, baraszkując jak norki. Eva stanęła z ociekającymi włosami, po jej twarzy spływała woda. Była w niej zanurzona do pasa. Stała na gładkich kamieniach na dość szeroko rozstawionych nogach, między którymi przepływała woda. Metr dalej stanął Clayton. Oboje

mrugali i wpatrywali się w siebie. Eva nie odwróciła się ani nie próbowała zasłonić. Drżała po kąpieli w zimnej wodzie, ale także z dumy, ze wstydu, z odwagi i ze szczęścia. Clayton gwałtownie potrząsnął głową, jakby chciał coś z niej wyrzucić, po czym pochylił się i nabrał wody do buzi. Wyprostował się, zrobił dziubek i obryzgał Evę wodą, jakby polewał ją ze szlaucha. Wycelował precyzyjnie; najpierw w jedną pierś, a potem w drugą. Woda z jego ust ściekła po jej ciele. Widząc to, zaczął głośno, w pełni świadomie pohukiwać. Nikt nie spodziewał się po nim takiej reakcji. Pozostali uważnie mu się przyglądali. Eva przykucnęła i zanurkowała. Kiedy wreszcie wynurzyła głowę, Carol popłynęła za nią. Tymczasem chłopcy zdążyli już wyjść na brzeg i biegali po trawie, prezentując chude plecy i białe, płaskie pośladki. Śmiali się i rozmawiali, ale Eva nic nie słyszała, bo miała wodę w uszach. – Co on ci zrobił? – spytała Carol. – Nic. Dziewczyny dobrnęły do brzegu. – Poczekajmy w krzakach, aż sobie pójdą – powiedziała Eva. – Nie znoszę ich. Serio. Ty też? – Pewnie – przytaknęła Carol. Odczekały, niezbyt długo, póki nie usłyszały, jak chłopcy, wciąż hałaśliwi i podekscytowani, ruszyli w górę rzeki do miejsca, gdzie pozostawili łódź. Słyszały, jak do niej wskakują i zaczynają wiosłować. – Ciężko im będzie płynąć – rzuciła Eva, przyciskając ramiona do piersi i drżąc. – Ale nieważne. W końcu to nie nasza łódka. – A jeśli o wszystkim rozpowiedzą? – zaniepokoiła się Carol. – Powiemy, że kłamią. Evie nie przyszło to do głowy, póki nie wypowiedziała tego głośno, ale gdy tylko to zrobiła, znów poczuła się niemal radosna. Swoboda i pogarda, jakie zawierała w sobie ta odpowiedź, sprawiły, że dziewczyny zaczęły chichotać. Klepiąc się dla rozgrzewki i chlapiąc, wyszły z wody i dostały ataku śmiechu. Gdy jedna wykazywała oznaki wyczerpania, druga prychała i znów zaczynała się zarykiwać. Robiły przy tym bezradne – po jakimś czasie naprawdę bezradne – miny, zginały się wpół i chwytały za brzuchy, jakby odczuwały jakiś potworny ból.

Kaci „Helena skunks, Jej stary to pijak!”. I jaki to powód do płaczu? Nie wiem, czy płakałam, nie pamiętam. Poznałam chodniki i ziemię pod drzewami, neutralne miejsca, na które mogłam patrzeć, rzeczy, które nie obrażały. Dziwiło mnie, że niektórzy dają sobie radę, że nic ich nie pokona – to, że mają zeza, młodszego brata idiotę albo że mieszkają w brudnym domu koło torów. Ja byłam zupełnie inna; cienka skóra, jak nazwała to Robina. Spodziewałam się potępienia. „Żegnaj, Heleno Żegnaj, Heleno Żegnaj Heleno Żegnaj Heleno”. Szli za mną całą bandą, kiedy schodziłam ze wzgórza, gdzie stała szkoła. Mówili słodkimi głosikami, na granicy szczerości, śmiertelnie niewinnymi. Gdybym tylko wiedziała, co zrobić, gdybym umiała obrócić się w ich stronę. Tego nie można się nauczyć. To dar jak talent do śpiewania. Rzeczywiście, byłam dziwnie ubrana. Granatowa tunika przypominająca fartuchy uczennic z prywatnych szkół. (Matka na pewno by mnie do takiej posłała, gdyby miała pieniądze). Długie białe getry zimą i latem, nieważne, że na naszej ulicy było błoto. Zimą odciskały się pod nimi grube fałdy długich ciepłych majtek, które kazali mi nosić. Na głowie wielka kokarda; odstające, wyprasowane rogi. Włosy uczesane w pukle maczanym w wodzie grzebieniem; nikt takich nie nosił. Ale co mogłam na siebie włożyć, żeby dobrze wyglądać? Kiedyś dostałam nowe palto na zimę, które wydawało mi się ładne – z kołnierzem z wiewiórki. „Szczurze futro, szczurze futro, ściągnęła skórę ze szczura i zrobiła z niego futro!”, wołali za mną. Potem już nie lubiłam futer, ich dotyku. Miały w sobie coś zbyt delikatnego, intymnego, upokarzającego. Szukałam kryjówek. W dużych budynkach w mieście szukałam wąskich wysokich okien i ciemnych miejsc. Starą siedzibę Bank of Commerce wieńczyła wieżyczka, którą sobie upodobałam. Wyobrażałam sobie, że się tam chowam albo w jakimś innym małym pomieszczeniu na wysokim piętrze, bezpieczna w centrum

miasta, niezauważona, zapomniana. Tylko żeby ktoś przyszedł tam nocą i przyniósł mi jedzenie. * Z moim ojcem to była prawda. Ale zwykle go nie było, leczył się, odpoczywał w sanatorium, podróżował. Zanim się urodziłam, był parlamentarzystą. W 1911 doznał miażdżącej porażki; w roku, w którym zmarł Laurier5. Dużo później, kiedy uczyłam się o wolnym handlu między Kanadą a Stanami, odkryłam, że ta porażka to jedynie element partyjnej klęski (jeśli rzeczywiście ktoś był gotów uznać to za klęskę), ale w dzieciństwie byłam przekonana, że tata został imiennie, szyderczo, haniebnie odrzucony przez wyborców. Mama przyrównała to wydarzenie do Ukrzyżowania. Ojciec wyszedł na balkon hotelu Queen’s, by wygłosić przemówienie, w którym uzna porażkę, ale tego nie uczynił, zakrzyczany przez konserwatystów niosących płonące miotły. Kiedy o tym usłyszałam, nie miałam pojęcia, że politycy muszą czasami stawić czoło takim incydentom. Matka uważała, że jego upadek rozpoczął się właśnie wtedy. Nie precyzowała jednak, jaką formę przybrał. W naszym domu słowa „alkoholik” się nie wypowiadało; nie sądzę, by w tamtych czasach było wypowiadane zbyt często gdziekolwiek indziej. Używano określenia „pijak”, ale to tylko w mieście. Mama już niczego tam nie kupowała oprócz jedzenia, które kazała zamawiać Robinie przez telefon. Przestała się też odzywać do różnych pań, żon szyderców i konserwatystów. „Nigdy nie stanę u ich drzwi”. Miała na myśli kościół, sklep albo czyjś dom. „Był dla nich zbyt wyrafinowany”. Mogła mówić o tym już tylko Robinie, ale to wystarczało. Robina miała swoją listę osób, z którymi nie należy rozmawiać, i sklepów, gdzie nie należy wchodzić. „Wokół same głupki. Trzeba by ich pogonić miotłą”. I zaczynała opowiadać o niesprawiedliwości, jaka spotkała jej braci, Jimmy’ego i Duvala, oskarżonych o kradzież, kiedy oni tylko chcieli się dowiedzieć, jak działa latarka. * Minąwszy budynki w mieście, musiałam przejść milę prostą wiejską drogą. Nasz dom stał na jej końcu, był dużym ceglanym budynkiem z wykuszami na piętrze i na parterze. Zawsze sprawiały na mnie niemiłe wrażenie, bo przypominały wytrzeszczone oczy jakiegoś owada. Cieszyłam się, kiedy po latach dom został zburzony, a na naszej działce powstało miejskie lotnisko. Przy tej drodze stały

jeszcze tylko dwa albo trzy inne domy. Jeden z nich należał do Stumpa Troya. Stump Troy pędził bimber i stracił obydwie nogi w wypadku w młynie Ryanów. Krążyły plotki, że Ryanowie pomagają mu pędzić bimber i unikać kłopotów, żeby nie podał ich do sądu. Z całą pewnością dobrze mu się wiodło i nikt mu się do niczego nie wtrącał. Miał syna, Howarda, który czasami pojawiał się w szkole – nie wiadomo z czyjego kaprysu – i trafiał do klasy, w której akurat znalazło się miejsce. Siadał z tyłu, z dala od innych uczniów, żeby ich matki się nie skarżyły. Żadnemu kuratorowi – jeśli był wtedy ktoś taki – nie wolno się było nim interesować. W tamtych czasach oczekiwano, wręcz wymagano, by ludzie pozostawali tacy, jacy są, nie rozwijali się i nie zmieniali. Nauczyciele stroili sobie żarty z Howarda Troya podczas jego nieobecności, a także przy nim, i nigdy nie uznawano tego za dziwne czy okrutne. Poza tym dawali mu spokój. Pewnego razu, gdy znów pojawił się w szkole, trafił do naszej klasy. Siedział za mną po przekątnej. Zrobiłam mu grzeczność. Później, a nawet już wtedy wiedziałam, że to błąd. Spisywaliśmy coś z tablicy. Howard nie spisywał. Siedział bez ołówka i zeszytu i nic nie robił. Przyszedł do szkoły bez żadnych przyborów. To, że przyniesie ołówek, zeszyt, gumkę czy kredki było w jego przypadku tak samo nieprawdopodobne, jak to, że wyrosną mu pióra. Patrzył prosto przed siebie, może na tablicę, próbując przeczytać lub zrozumieć, co tam jest napisane, a może w ogóle na nic nie patrzył. Co chodziło mu po głowie? Nie dawało mi to spokoju. Nie podobała mi się myśl, że on tu jest, skryty pod powierzchnią, i spogląda przez to wszystko, przez powszechnie tolerowaną głupotę i brzydotę, które mu narzucono, z czym się pogodził i już w ogóle nie było ważne, czy one są naprawdę. Nie pomyślałam, że jest taki jak ja, tak daleko się nie posunęłam. Zwyczajnie tylko się go bałam. Przedtem nie przyszło mi do głowy, że można się tak kogoś bać. Miał oczy w kolorze oczu kota. Były okrągłe, przejrzyste i osadzone blisko siebie. Otworzyłam zeszyt pośrodku, żeby wyrwać kartkę, ale jej nie podrzeć, i podałam mu razem z naostrzonym ołówkiem. Nie sięgnął po nie, więc położyłam je na ławce. Nie podziękował ani nie zwrócił na to uwagi, ale później zauważyłam, że przynajmniej robi z nich użytek – może przepisywał coś z tablicy, rysował albo tylko coś tam sobie mazał, nie mam pojęcia. To był ten błąd, to, przez co zwrócił na mnie uwagę; też przez przypadek – choć wydawało mi się, że to nie przypadek – bo mieszkaliśmy przy tej samej drodze. Należała mi się nauczka. Może właśnie tak sobie pomyślał. Za tupet. Za protekcjonalność. A może dostrzegł w tym iskierkę nowości – ciekawą, zaskakującą słabość.

* Wysokie zaspy, a między nimi droga niczym tunel. Pod świeżym śniegiem zwały starego, twardego i zszarzałego. Wzdłuż odśnieżonej ścieżki wstążki psiego moczu. Podjazd przed domem Stumpa Troya odśnieżano regularnie. Ciekawe po co, głowiła się Robina. Zwykle zadawała pytania tonem, który świadczył o tym, że już zna odpowiedź. Szłam z małym nożem w kieszeni; wykradłam go z kuchni. Zdjęłam rękawiczkę, żeby poczuć ostrze. Ukryty za zaspą przy podjeździe domu ojca, raz, dwa razy w tygodniu – nigdy nie wiedziałam kiedy – czaił się Howard Troy. Wychodził z ukrycia, jakby chciał zagrodzić mi przejście. „Kurwa Chcesz się ruchać”. Mijałam go ze spuszczoną głową i wstrzymywałam oddech jak ktoś, kto przechodzi przez ścianę ognia. Liczyło się to, żeby na niego nie spojrzeć, nie przyśpieszyć kroku i czuć dotyk ostrza. Nie sądziłam, że za mną ruszy. Skoro nie ruszył od razu, nie ruszy wcale. Groźba kryła się w słowach. Trudno to teraz wytłumaczyć. Słyszę, jak małe dzieci mówią dziś bez emocji: Co, kurwa? przejeżdżając obok na rowerach. Słyszę, jak ojciec krzyczy: Zabierz, kurwa, tę kosiarkę z podjazdu! A kiedyś tym słowem można było kogoś obezwładnić, sprawić, że zamierał. Brzmiało jak groźba upokorzenia, a może samo w sobie nim było; w tym, że się je usłyszało, zawierało się to, że trzeba było się zatrzymać, uznać, że padło. Człowiek dusił się ze wstydu. Naprawdę. Nie w chwili, kiedy liczyło się tylko to, żeby bezpiecznie przejść obok, lecz później. Ileż ton oślizłego wstydu, jakież brudne tajemnice nie do strawienia. Bezbronność, która sama w sobie jest wstydem. Jesteśmy stworzeni do wstydu. Nigdy nikomu bym o tym nie wspomniała, nigdy nie poprosiła o pomoc. Zniosłabym każde zagrożenie, zaryzykowała wszelką przemoc lub ostateczne upokorzenie, byle tylko nie powiedzieć, nie przyznać się, że to usłyszałam. Uważałam, że nikt nie może tu pomóc, żadna władza. Rzecz jasna uważałam też, że można to powiedzieć tylko do mnie, że Howard Troy wiedział, jak mnie nastraszyć, że to był znak. Musiałam to ukryć, zatrzeć, wymazać jak najszybciej, ale nigdy nie udało mi się zrobić tego do końca; ta świadomość, to wspomnienie pozostawały pod powierzchnią i nagle wystrzeliwały w innym zakamarku moich myśli. * Robina często zabierała mnie ze sobą do domu. Szłyśmy przez las, milę, może półtorej, w miejsce po drugiej stronie dzisiejszego lotniska, na jej niewielką farmę

wśród pól otoczoną kamiennym murkiem. Zimą też tam chodziłyśmy. Robina pokazywała mi wtedy, jak twierdziła, ślady wilków. Słyszała opowieść o niemowlęciu, które ułożono na sankach ciągnionych przez psa. Gdy ten usłyszał wycie wilków, ruszył z dzieckiem przez zarośla, a kiedy dołączył do stada, sam zamienił się w wilka. Razem porwały dziecko i je zjadły. Idąc przez las, Robina nabierała większego autorytetu, czy też zyskiwała autorytet innego rodzaju niż w kuchni mojej matki, gdzie występowała w nieadekwatnej i wprowadzającej w błąd roli pokojówki. Wysoka i płaska zdawała się obluzowywać i bujać niczym drzwi na zawiasach, stabilne, lecz niebezpieczne, jeśli staniesz im na drodze. Mogła mieć wtedy około dwudziestki, lecz w moich oczach była stara jak moja matka, wszechwładne nauczycielki i właścicielki sklepów. Miała ciemne kręcone włosy ściągnięte nad czołem spinką. Pachniała kuchnią i przepoconym ubraniem. Miała w sobie coś z sadzy i z wędzenia – jej skóra, włosy, ubranie i zapach. Nie był to jednak powód, żeby ją upominać. Zresztą kto by się odważył upomnieć Robinę; kto byłby tak nierozważny? Po drodze musiałyśmy przejść przez mostek, a właściwie trzy krzywo ułożone belki. Robina rozkładała ręce dla zachowania równowagi. Jeden z rękawów wypełniony tylko w połowie trzepotał nad wodą niczym złamane ptasie skrzydło. Jej najważniejszą opowieścią była historia o tym, jak przed laty szwendała się za matką, która służyła w bogatych domach. W jednym z nich była elektryczna pralka z wyżymaczką, wtedy nowy wynalazek. Pięcioletnia Robina stawała na krześle, żeby przepuszczać pranie przez wałki. (Jak zrozumiałam, już wówczas niczego nie umiała odpuścić, zawsze musiała być szefową). Wyżymaczka wciągnęła jej rękę, która teraz kończyła się między łokciem a nadgarstkiem. Robina nigdy jej nie pokazywała. Zawsze nosiła sukienki albo bluzki z długimi rękawami. Wydawało mi się, że nie ze wstydu, tylko żeby podkreślić swoją tajemnicę, ważność. Czasami dzieci biegły za nią drogą i wołały: Robina, Robina, pokaż rękę! Były to tęskne i pełne szacunku wołania. Dawała im trochę pokrzyczeć, a później przeganiała jak kurczaki. Była mistrzynią tych, którzy umieją przekuć wady w coś godnego pozazdroszczenia, a szyderstwa – w hołdy. Zawsze postrzegałam tę rękę jako coś, co sama wybrała, oznakę perwersji i siły. Bardzo chciałam ją zobaczyć. Myślałam, że jest ucięta prosto jak drewniany bal, że widać kość, mięśnie i naczynia krwionośne – makabryczne, włókniste, nagie i intymne. Wiedziałam jednak, że szansa na to, że kiedykolwiek je zobaczę, jest równa tej na ujrzenie ciemnej strony Księżyca. Inne opowieści dotyczyły jej rodziny. – W dzieciństwie Duval spędził cały dzień na dachu, pomagał kłaść dachówkę. Nie powinien się tam wdrapywać, bo ma jasną skórę, najbledszą z całej rodziny.

Wszyscy moi krewni mają jasną skórę oprócz mnie i Findleya, najstarszej i najmłodszego. Nikomu nie przyszło do głowy, że Duvalowi będzie tak bardzo gorąco na tym dachu i nikt nie włożył mu czapki. Ja bym na to wpadła, ale nie było mnie w domu. Ale nawet gdyby ktoś mu ją włożył, Duval pewnie od razu by ją ściągnął, bo jest za cwany, żeby nosić czapkę, jeśli inni nie noszą. Po kolacji położył się na sofie, jakby chciał się przespać. Po chwili otworzył oczy i krzyknął: Zabierzcie te pióra! Nie widzieliśmy żadnych piór, więc się zdziwiliśmy. Później usiadł i spojrzał tak, jakby w ogóle nas nie widział. Babciu – mówi – daj mi wody do picia. Proszę cię, babciu, daj mi wody. A babci w ogóle tam nie było. Nie żyła. Ale on gadał, jakby koło niego siedziała i nikogo innego nie było w pokoju ani w żadnym innym miejscu. – Dostał udaru? – Zajrzał do raju – żachnęła się pogardliwie Robina. O wszystkich swoich krewnych: od Duvala i Jimmy’ego, którzy urodzili się po niej, po pięcioletniego Findleya, Robina opowiadała z wyjątkowym szacunkiem i powagą, żeby dać do zrozumienia, że cokolwiek to było – choroba, kłótnia, powiedzonko czy jakaś przygoda – należy to traktować serio. Dzięki nim błyszczała, a oni dzięki niej. Wiedziałam, że w porównaniu z nią jestem raczej nieważna, byłam jednak dzieckiem w domu, w którym pracowała, a to coś znaczyło. Nie zazdrościłam jej. Idąc przez las, słyszałyśmy czasami spadające na ziemię orzechy lub szyszki. Robina mówiła wtedy: Może to Duval albo Jimmy strząsają je z drzewa. Cieszyłam się, że jesteśmy na ich terenie, w zasięgu ich wypadów i zabaw. Tak jak Robina, wypatrywałam jej nieco pochylonego domu z surowego drewna, nieocienionego drzewami, stojącego pośród zarośniętych zielskiem łąk – a zimą pośród śniegu – poza linią lasu niczym nieszczęsna łódka na rozlewisku. Gdy tylko dzieci nas zobaczyły, wysypywały się z niego, wszystkie oprócz Finleya jasnowłose i zawsze bose, póki ziemia nie zmarzła na kamień. Krzyczały, popisywały się i zawisały na uchwycie pompy; celowo wzniecały kurz i kurze pióra na podwórzu. Nie chodziły do szkoły w mieście. Ich szkoła była o milę albo dwie od domu. Szło się tam przez las w odwrotnym kierunku. Z tego, co mówiła Robina, stanowiły większość uczniów. Wyobrażałam sobie, jak czynią ze swojej szkoły przedłużenie domu, składają ręce pod kranem pompy, żeby napić się wody, i przesiadują na dachu, podziwiając widoki. Oznaczało to, że – jako ktoś obcy i nowy – zjawiam się u nich wolna. Przy nich nie byłam tym, kim byłam. Nosiłam swoje futro; kiedy chciały je koniecznie dotknąć, aż kręciło mi się w głowie. To była magia, upojenie. Słuchajcie, mówiłam i zadawałam im zagadki. Uczyłam je zasad różnych gier, którym się

przypatrywałam. „Zdobywanie miasta”, „Wielki krok”, „Posągi”. Dzieci były śmiałe i kłótliwe, lecz bały się miasta; były szorstkie, ale nie zazdrosne. Upatrzyły mnie sobie na przywódczynię. Zgodziłam się. Wydawało się to naturalne. „Chowany”, „Ciociu, ciociu, obiegamy stodołę”. Była tam huśtawka z opony zawieszonej na sznurze. Dzieciaki wszędzie się wdrapywały, a ja razem z nimi. Kładliśmy deskę nad studnią i po niej chodziliśmy. Czułam się tam zawsze szczęśliwa, a przynajmniej teraz tak myślę. Kłopot miałam tylko z jedzeniem. Robina, która przyrządzała wymyślne puddingi w kuchni mojej matki, nasączane torty piernikowe, niezrównane wypieki i jedwabiste purée z ziemniaków, nie wstydziła się podać tam kawałka chleba z tłustym boczkiem, i to prawie zimnym, ledwo podsmażonym. Dzieci pochłaniały tę strawę w pośpiechu i wołały jeszcze; były wiecznie głodne. Chętnie oddałabym im swoją porcję, ale obowiązująca etykieta nakazywała odmawiać. Jimmy i Duval byli rosłymi chłopakami, rosłymi jak mężczyźni, ale wciąż swawolnymi i nieprzewidywalnymi. Ganiali za nami, podnosili, huśtali, trzymając za ręce, aż w końcu puszczali. Nie odzywali się przy tym i mieli srogie miny. Czasami stawali obok mnie i pytali jeden drugiego: – Pamiętasz, czy to ta nie ma łaskotek? – Nie. Nie wiem, czy to akurat ona. – A ja myślę, że tak. Z powagą kiwali głowami, rozważając tę kwestię, a później udawali, że się na mnie rzucają, sprawiając, że zachwycona zaczynałam krzyczeć. Nie krzyczałam tylko dlatego, że mnie łaskotali albo grozili, że to zrobią. Moja radość wypływała z faktu, że mnie wyróżniali. To droczenie się było dla mnie formą wyróżnienia, ułaskawienia. Mimo ich wzrostu nigdy się nie bałam. Nie przeszkadzało mi, że udając powagę, stroili sobie ze mnie żarty. Nie byli w moich oczach klaunami; byli silni, pełni dobrej woli, hipnotyzujący. Znali też cyrkowe sztuczki. Czasem mi je pokazywali, w milczeniu, wywołując zadziwienie, na zakurzonym podwórku – wykonywali akrobatyczne gwiazdy albo skoki przez plecy drugiego. Robina twierdziła, że mogliby występować w cyrku, ale w życiu nie wyjechaliby z domu; kochali go. Nie chodzili do szkoły. Nie wrócili tam po tym, jak nauczyciel uderzył Jimmy’ego za to, że wyrzucił gąbkę do wycierania tablicy przez okno, i po tym jak obaj w odwecie – jak powiedziała mi Robina – go pobili. Zdarzyło się to przed wielu laty. Czyja to dziewczyna? pytali siebie nawzajem. Moja! Moja! wykrzykiwali i udawali, że toczą o mnie bój. Wyrywali mnie sobie i trzymali w mocnym uścisku. Uwielbiałam ich zapach – stodół, silników i tytoniu Buckingham’s Fine Cut. Mieli wrogów, z którymi trudniej było im się uporać niż z tamtym nauczycielem.

Właścicieli sklepów, którzy oskarżali ich o kradzieże. I Stumpa Troya. Wiedziałam, że Stump jest wrogiem Jimmy’ego, Duvala – a zatem, rzecz jasna, Robiny – długo przedtem, zanim jego syn, Howard, stał się moim wrogiem, jednak wcześniej nie przywiązywałam do tego wagi. Robina wyjaśniła mi, że Stump napuścił policję na Jimmy’ego i Duvala za to, że w pewien sobotni wieczór spuścili benzynę z jednego z aut zaparkowanych przed jego domem. Faktycznie, podebrali paliwo – potrzebowali do swojego grata, co zwykle stał na kanale zepsuty, z podniesioną klapą – ale z samochodu człowieka, który nie zapłacił im za wykonaną pracę i tylko w ten sposób mogli się odegrać. Według Robiny Stump Troy rozpuszczał plotki na ich temat już wcześniej i zapłacił bandzie z Dungannon, żeby zaczaiła się na nich przed salą taneczną Paramount i ich sprała – bo nawet Jimmy i Duval nie mogli pobić więcej niż po trzech łobuzów każdy. Teraz myślę, że mogli być jego konkurentami lub skłóconymi wspólnikami, z którymi wcześniej pędził bimber. Moja matka sprzeciwiała się piciu alkoholu, co z uwagi na okoliczności było oczywiste, i Robina, gdy przebywała w jej domu, zdawała się podzielać ten pogląd. Twierdziła, że na żądanie babci cała ich rodzina ślubowała nie pić. Może przesadzała. Bez względu na to, jaka była prawda, Stump Troy napytał Jimmy’emu i Duvalowi biedy i mógł napytać jeszcze większej, dlatego go nienawidzili. – Oj, nienawidzą go! Gdyby spotkali go nocą w ciemnym zaułku, szybko by pożałował, że ich poznał! – Jak by tam doszedł? – Prawda. Ma szczęście, że nie może. Jimmy i Duval to dobre chłopaki, ale nie zapominają, gdy ktoś brzydko z nimi pogra. Nie odpuszczą. * Kary. Wyobrażałam sobie, jak rozdeptuję oczy Howarda Troya. Jak wbijam w nie szprychy. Te szprychy byłyby w podeszwach moich butów; długie i ostre. Jego oczy wypłynęłyby, wielkie jak odwrócone do góry dnem miski, a ja chodziłabym po nich miarowym krokiem, nakłuwając je, rozpłaszczając i wykrwawiając. Moje marzenia nie były czyste i magiczne, nie było to wypowiedzenie w myślach jednego właściwego słowa, po którym Howard natychmiast by się skurczył. Chciałam, żeby oderwano mu głowę, żeby chlupotała i ociekała jak arbuz i żeby odrąbano mu kończyny; zasługiwał na siekiery, piły, noże i młotki. Gdyby udało mi się go zaskoczyć ciosem noża, nie dźgnęłabym, tylko wyrżnęła okrągłą dziurę, tak jak nacinają klony, żeby puściły sok. Wbiłabym się głęboko i bryznęłaby z

niego ropa i różne trujące substancje. Wszystko by z niego wyciekło. * Ogień wypełnił dom tak, jak krew wypełnia wrzód. Zdawało się, że za chwilę pęknie, ale skóra wciąż stawiała opór. Skóra, czyli dach i ściany domu Stumpa Troya. Drewno cienkie jak skóra. – Zaraz zawali się dach! – krzyczeli ludzie. – Szczęście, że nie ma wiatru! Nie rozumiałam, dlaczego to takie szczęście i w ogóle gdzie tu szczęście. Dom, na który nigdy nie miałam śmiałości ani nie chciałam patrzeć, okazał się domem jak na dziecięcym rysunku – drzwi pośrodku, wąskie okna po obydwu stronach i lukarna nad drzwiami. Szyby w obydwu oknach na dole wybił Howard Troy, kiedy próbował wydostać się na dwór. Wyciągnęło go stamtąd paru mężczyzn. Teraz siedział na ziemi przed płonącym budynkiem. Skurczył się, był wyraźnie bezsilny, tak jak w szkole. Kiedy strażacy dotarli na miejsce, mogli się jedynie cieszyć, że nie ma wiatru. Zdjęli drabiny z wozu, ale nigdzie ich nie przystawili. Po jakimś czasie zdołali podłączyć się do ostatniego miejskiego hydrantu – bo przecież dom stał poza granicami miasta – i polali rozpadające się zabudowania gospodarcze, płot i wychodek. Skierowali też strumień wody na płonący budynek główny, ale wydawało się, że to czysta głupota i para w gwizdek. Równie dobrze moglibyście stanąć dalej i na niego pluć! krzyknęła podekscytowana Robina. Cała się trzęsła i trzeszczała, jakby sama była płonącą belką. Stała przy bramie, gdzie dopiero co, jak tylko stopniał śnieg, zakwitł wielki, przerośnięty krzak forsycji. Kazała mi stanąć obok. Moja matka, która nas tam przywiozła, została w samochodzie zaparkowanym nieco dalej przy drodze. Pewnie obserwowała pożar, ale nie zamierzała zadawać się z ludźmi. Pierwsza dojrzałam płomienie z okna mojego pokoju na piętrze. Wydały mi się piękne; ogień w rogu nocnego krajobrazu z dala od łuny miejskich świateł, źródło rozchodzącego się ciepła. Jakby światło wyciekało przez szpary i okna domu. Problemem Robiny, jak sądzę, było to, że nie mogła nic zrobić z tym pożarem. Nie mogła rządzić strażakami. Próbowała, ale oni, zasępieni, tylko nieśpiesznie robili swoje. Mogła jedynie korygować uwagi, które wymieniali między sobą ludzie; to było już coś. – Szczęście, że nikogo tam nie było – rzucił ktoś, kto zjawił się później. – Nie wiesz, czyj to dom? – spytała surowo Robina. Najwyraźniej byli tam tacy, którzy tego nie wiedzieli. – Nie wiesz, kto w nim mieszkał? Stump Troy.

Wciąż jakby nie wszystko do nich dotarło, więc Robina wyjaśniała dalej: – Stump Troy, ten bez nóg! Przecież stamtąd nie wyjdzie, a jest w środku. – Jezu! – jęknął pokornie jakiś mężczyzna. – Jezu, usmaży się! Odgłosy pożaru były zaskakujące. Słychać było drapanie, jakby ktoś szurał po betonie deskami albo kosiarką do trawy. Nie spodziewałam się, że usłyszę takie dźwięki. Ostry, nieustający hałas, kocia muzyka, jak to mówią. A pośród niej wrzeszczący Stump Troy. Czyżby wzywał pomocy? Nawet jeśli tak, to hałas był zbyt duży i nikt nie mógł go usłyszeć. Było jeszcze przed północą, więc ludzie nie zdążyli pójść do łóżek albo szybko się z nich zerwali. Droga była zastawiona samochodami. Wielu ludzi siedziało w środku i oglądało pożar, ale mnóstwo też wysiadło. Łazili za strażakami lub stali pod płotem, a ogień rozjaśniał im twarze. Nawet dzieciaki nie biegały w kółko, bo ich uwagę przykuły płomienie. Widziałam tam siostry i braci Robiny, przynajmniej niektórych. Musieli dostrzec ogień – teraz świecący wielką łuną na niebie – ze swojego domu i przeszli kawał drogi nocą, przez las, żeby popatrzeć. Robina też ich zauważyła i natychmiast zawołała: – Florence! Carter! Findley! Trzymajcie się z daleka! I tak stali w pewnej odległości, dalej niż my. Robina nie spytała, gdzie jest Jimmy i Duval, a z pewnością nie przepuściliby takiego widowiska, więc krzyknęłam zamiast niej: – Florence! Gdzie Jimmy i Duval?! Robina chwyciła mnie zamaszystym ruchem i zakryła mi usta. Był to najmocniejszy chwyt, jaki kiedykolwiek poczułam i poczuję. Tak gwałtowny, że przemknęło mi przez głowę, że ma związek z pożarem (wszyscy wciąż powtarzali: Uwaga, zaraz runie i polecą deski!) albo że ręka Robiny osłania mnie przed jakimś zagrożeniem. W tej samej chwili dach rzeczywiście się zawalił i ludzie cofnęli się w popłochu. Płomienie strzeliły w niebo. Niemal jednocześnie usłyszeliśmy krzyk po drugiej stronie podwórza, choć dopiero później zrozumiałam, co oznaczał. W tym zamęcie przyszło mi nawet do głowy, że był reakcją na zachowanie Robiny. Tymczasem to ktoś krzyknął do Howarda, który zerwał się nagle i ruszył wprost do płonących i osuwających się drzwi wejściowych; zbyt późno, by kogoś uratować – jeśli taki miał zamiar – i zbyt późno, by samemu ujść z życiem. Później różnie próbowano to tłumaczyć. Że chciał pobiec w drugą stronę, uciec przed ogniem, lecz w amoku popędził prosto w płomienie. Że usłyszał wołanie ojca i uznał, że zdoła go jeszcze uratować. Albo że mu się zdawało, że słyszy jego krzyk. Stump Troy jednak nie mógł już wtedy krzyczeć. Ta wersja uczyniłaby z Howarda Troya bohatera, więc się nie przyjęła, choć – co zadziwiające – parę osób przy niej obstawało, między innymi moja matka.

Inni tłumaczyli, że Howard sam podłożył ogień, może po kłótni z ojcem, a może bez konkretnego powodu, tylko po to, żeby pokazać, do czego jest zdolny, do czego przez cały czas się przygotowywał i na co czekał, kiedy ludzie słusznie mu nie ufali. Ta opinia zyskała zwolenników, bo znaleziono pusty kanister po benzynie. Niektórzy spośród tych, co wierzyli w teorię o podpaleniu, byli zdania, że Stump sam wzniecił pożar albo to zlecił, żeby wyłudzić ubezpieczenie. Miał być na dworze albo liczył, że Howard go wyciągnie, a tymczasem Howard stchórzył lub źle wyliczył czas. Później z powodu wyrzutów sumienia albo w obawie, że stanie przed sądem, wskoczył w ogień. W tamtym czasie nie było jednak żadnego wytłumaczenia. Można było jedynie jak najszybciej opowiedzieć o pożarze innym; tym, którzy go nie widzieli. Już się nie dziwiłam. Sam pożar i gwałtowny gest Robiny sprawiły, że przestałam się dziwić. Dotknęłam ust dłonią. Jakimś cudem zęby się nie ruszały, a krew polała się jedynie z niewielkiego rozcięcia, kiedy ząb zahaczył o wargę. Robina miała dość pożaru. Wyciągnęła mnie na podjazd, a później na drogę. Samochód mojej matki zniknął. – Pojechała, nie czekając na nas – skwitowała Robina. – Nie dziwię się. Niech ci głupcy stoją tu całą noc, jeśli chcą. Wiem, na co czekają. Na wyniesienie ciała. Ciał – poprawiła się. – Niech czekają. Nie odpowiedziałam ani nie spojrzałam jeszcze raz na ogień. Ruszyłam przodem. Nagle Robina chwyciła mnie, dzięki czemu nie wpadłam do rowu. Kiedy mnie dotknęła, aż podskoczyłam. – Idziesz jak we śnie. Złapałam cię, żebyś nie runęła jak długa do rowu. Kiedy minęłyśmy wszystkie samochody i droga zrobiła się szersza, Robina się ze mną zrównała. Czułam, że gdyby mogła znaleźć się wszędzie wokół – przede mną, za mną i po obydwu stronach – właśnie to by zrobiła. Odcięłaby mnie, zajrzała w głąb, znalazłaby to, czego szukała, i zrobiła z tym porządek. Tymczasem rzuciła: – Jeśli będziesz się przejmować taką jedną przykrą rzeczą, czeka cię w życiu dużo kłopotów. W żaden sposób nie próbowałam jej ukarać ani zmartwić. Naprawdę chciałam jej odpowiedzieć. Wydawało mi się nawet, że odpowiedziałam, tak jak podczas lekkiej drzemki, kiedy powtarzasz sobie, że musisz coś zrobić – zamknąć okno, zgasić światło – i przekonujesz sama siebie we śnie, że to zrobiłaś. Po takiej drzemce nigdy nie masz pewności, jak to naprawdę było, co naprawdę zostało powiedziane, a co się śniło. Później nie wiedziałam, czy Robina rzeczywiście od czasu do czasu coś do mnie mówiła, jak mi się wydawało nietypowym dla siebie, cichym i zatroskanym głosem, grożąc albo coś obiecując, strasząc albo uspokajając. I czy w ogóle powiedziała:

– Posłuchaj, pokażę ci moją rękę. A nawet jeśli, to na to też nie odpowiedziałam. * Kiedy byłam w liceum albo przyjeżdżałam z uczelni na weekendy, czasami widywałam Robinę na głównej ulicy, jak szła długim krokiem, który zdawał się nieść ją zawsze w dół, z powiewającym rękawem i jedną w pełni sprawną ręką. Już od dawna u nas nie pracowała. Kiedy ojciec na dobre wrócił do domu z opiekunką, która chciała sama się rządzić w kuchni, zabrakło dla niej miejsca i pieniędzy. Kiedy ją widziałam, przypominało mi się moje tak odległe, pełne strachu i wstydu dzieciństwo. Bo się zmieniłam, zmienił się mój świat. Uwierzyłam, że przy odrobinie szczęścia i rozsądku mogę być jak inni. I tak się właśnie stało. Robina sprawiała na mnie dziwne wrażenie; była jakaś niedorzeczna, obsesyjna, niezbyt czysta. A jednak chciałam z nią porozmawiać, byłam na to gotowa. Niestety, odwróciła głowę i się nie odezwała, dając mi do zrozumienia, że stałam się jedną z tych osób, które wobec niej zawiniły. * Robina być może już nie żyje. Jimmy i Duval też, choć trudno mi to sobie wyobrazić. Brakuje mi jeszcze kilku lat do emerytury. Jestem wdową, pracuję w administracji państwowej i mieszkam na siedemnastym piętrze apartamentowca. Nie przeszkadza mi samotność. Wieczorami czytam i oglądam telewizję. Nie, nie zawsze. Czasami siedzę w ciemności, piję whisky z wodą i rozmyślam – bez sensu, bezradnie, niemal z ulgą – o rzeczach, o których już zapomniałam lub od dawna nie byłam w stanie rozmyślać. Kiedy nie żyje nikt, kto mógłby pamiętać, myślę, że pożar przestaje być faktem, jakby nikt nie wbiegł w tamte płonące drzwi.

Marrakesz Dorothy siedziała na krześle na bocznym ganku i jadła orzechy. Kupowała je z automatu w drogerii. Jadła z białej papierowej torebki z nadrukiem przedstawiającym wiewiórkę. W wieku siedemdziesięciu lat musiała odstawić papierosy z powodu bólu w klatce piersiowej. Szkolny komitet rodzicielski nigdy nie zdołał jej do tego zmusić. Jednorazowa petycja podpisana przez rodziców nic nie dała. Gordie Lomax – teraz już nieżyjący – przyniósł jej tę petycję, wysłaną najpierw do dyrekcji. Dorothy zerknęła na nią krzywym okiem, jakby sprawdzała dyktando. – Powiedz im, że to moja jedyna słabość – rzuciła stanowczo, a Gordie poszedł i to powtórzył. – Mówi, że to jej jedyna słabość. Viola przepowiadała jej, że utyje, kiedy zastąpi papierosy orzeszkami, jednak Dorothy od niczego nie mogła utyć i nie utyła. Viola była zła, bo nie mogła pójść w jej ślady, nie mogła jeść orzeszków ani jabłek. Nosiła protezę dentystyczną. Dorothy była na ganku sama. Viola pojechała na cmentarz, zabierając ze sobą Jeanette. Wczesnym rankiem, jeszcze przed śniadaniem, ogołociła rabatkę z ostróżek, które akurat w pełni rozkwitły wszystkimi odcieniami niebieskiego i fioletu. Chciała zrobić bukiet na grób swojego męża, męża Dorothy (którym się opiekowała, bo ta rzadko zaglądała na cmentarz) i na grób rodziców. – Pomyślałam, że może chciałabyś pojechać na Ostatni Punkt Obserwacyjny – rzuciła do Jeanette przy śniadaniu. Tak żartobliwie nazywał cmentarz jej mąż. Oczywiście Jeanette nie miała pojęcia, co Viola ma na myśli. Viola zawsze przemawiała konfidencjonalnie i kokieteryjnie. Nie mogła się powstrzymać. Do kasjerki w sklepie, do mechanika w warsztacie, do nastolatka koszącego trawę. Pochylała siwą, gładko ufryzowaną głowę, hipnotyzowała i mruczała protekcjonalnym tonem jakieś słowa, których jej rozmówcy zwykle nie słuchali. Dorothy była tym zażenowana. By zrównoważyć niedorzeczne zachowanie Violi, często musiała być bardziej zasadnicza i konkretna, niżby tego chciała. – Ona ma na myśli cmentarz – wyjaśniła. – Uwielbiam to miejsce – rozmarzyła się Jeanette, uśmiechając się czarująco i czule.

– Co tam jest do wielbienia? – żachnęła się Dorothy i zajrzała do filiżanki z czarną kawą, jakby to była studnia. – Uwielbiam tamtejsze widoki – odparła odważnie Jeanette. – I stare nagrobki. Uwielbiam czytać inskrypcje na starych pomnikach. – Dorothy uważa, że to ja jestem ponura – podchwyciła sprytnie Viola. – Nic nie uważam – odpowiedziała Dorothy i uśmiechnęła się na jakieś wspomnienie. – Zakazują ustawiania szklanych słoików. – Spojrzała na przygotowane przez Violę bukiety. – Będziesz musiała je zostawić i wstawić kwiaty do plastikowych pojemników po lodach. – Zakazują? – zdziwiła się Viola. – Niby dlaczego? – Wandalizm – odparła Dorothy z satysfakcją. – Mówili o tym w radiu. Jeanette była jej wnuczką. Ludzie, którzy widywali ją w towarzystwie dwóch staruszek, częściej z Violą, która wciąż prowadziła samochód, niż z Dorothy, zwykle nie mieli tej świadomości. Sądzili, że to jakaś młoda daleka krewna. Mimo że Dorothy całe życie mieszkała w tym mieście bądź na przedmieściach, nie pamiętali, że została młodą wdową z małym synkiem, który miał na imię Bobby, że przez cztery lata chodził do tamtejszego liceum, nim tuż przed wybuchem wojny ruszył na zachód w poszukiwaniu pracy. Gdy Dorothy owdowiała, uczyła aż do emerytury siódme klasy szkoły publicznej i z tego powodu wszyscy szybko zapomnieli, że miała jakieś życie, które można by nazwać prywatnym. Stała się za to stałym punktem odniesienia w zmieniającym się, wartkim życiu wielu, bardzo wielu innych osób. Widząc ją na ulicy, kierowcy ciężarówek, sklepikarze, matki pchające wózki – a teraz nawet pchające wózki babcie – przypominali sobie mapy, procenty i dyktanda, i poważną, acz nieopresyjną, atmosferę panującą podczas zawsze dobrze zorganizowanych, prowadzonych przez nią lekcji. Ona sama rzadko wracała myślami do sali, w której spędziła większość życia, a nawet gdyby chciała do niej zajrzeć, nie mogłaby, gdyż pięć lat wcześniej szkoła została zburzona, a w jej miejsce wzniesiono nową – niski nieciekawy budynek w pastelowych kolorach; dla tych ludzi jednak Dorothy wciąż się z nią wiązała i nie dostrzegali w niej niczego innego. Nazwisko, które nosiła po mężu, było dla nich pustym dźwiękiem niczym tytuł grzecznościowy. Jej syn, Bobby, zginął przed wojną w wypadku samochodowym w Kolumbii Brytyjskiej. Zdążył jednak jeszcze się przedtem ożenić i spłodzić córkę, właśnie Jeanette. Jej matka, której Dorothy nigdy nie poznała, przeniosła się do Vancouver, po dwóch latach ponownie wyszła za mąż i urodziła pierwsze z kolejnych, licznych dzieci. Jeanette pierwszy raz przyjechała na wschód jako czternastolatka, pociągiem, żeby spędzić miesiąc wakacji z babcią. Później przez kilka lat pojawiała się u niej każdego lata. Koszty pokrywali na spółkę Dorothy i ojczym dziewczynki.

Dorothy dowiedziała się z jego listów, że dochodzi do naturalnych tarć między Jeanette a matką i licznym przybranym rodzeństwem. Dobrze, że mogli od siebie odpocząć. Ojczym wydawał się sensownym człowiekiem. Teraz też już nie żył, a Jeanette prawie nie widywała matki oraz przybranych sióstr i braci. Wciąż jednak przyjeżdżała w odwiedziny do Dorothy, a po tym, jak zamieszkała z nią Viola, do Dorothy i Violi. Dzięki stypendiom dostała się na studia. Najpierw zdobyła tytuł magistra, a później zrobiła doktorat. W końcu została na uczelni jako wykładowczyni. Dużo podróżowała. Jej wizyty nigdy nie trwały dłużej niż tydzień, a czasami tylko trzy albo cztery dni, bo musiała spotkać się z przyjaciółmi lub coś załatwić. Dorothy podejrzewała, że się u nich nudzi. Kiedy przyjechała po raz pierwszy, jeszcze jako nastolatka, była krótko ostrzyżoną szatynką. Później przefarbowała włosy na blond. Któregoś razu zjawiła się z nastroszoną fryzurą, jakby postawiła sobie bańki na głowie. Malowała wtedy powieki na niebiesko aż do samych brwi, nosiła obcisłe, wzorzyste, pomarańczowe, fioletowe, żółte i szkarłatne sukienki. Ten modny, wyzywający styl zaskakiwał w porównaniu z powagą i nijakością jej ubrań jako nastolatki. Ale to, jak wyglądała teraz, było jeszcze większym zaskoczeniem. Zapuściła włosy i zaplatała je w spływający na plecy warkocz lub nosiła rozpuszczone – jasne i pokręcone. Chodziła w dżinsach i bluzkach na ludową modłę, nosiła korale i metalowe ozdoby. Zwykle była bez butów. Zdarzało jej się też wkładać kuse dziecinne sukienki bez pleców; było widać, że nie ma na sobie stanika. Nie, żeby go potrzebowała. Była kobietą po trzydziestce z figurą jedenastolatki. – Myślisz, że robi się na hipiskę? – spytała niewinnie Viola. – Musi się wydawać dziwna swoim studentom. Viola słała piękne uśmiechy i jednocześnie dźgała nożem w plecy. Nauczyła się tego jako żona bankiera. Tak naprawdę atakowała Dorothy, bo Jeanette była jej wnuczką. Zarówno Dorothy, jak i Viola były raczej zadowolone, że mieszkają razem. Dzięki temu oszczędzały, mogły liczyć na towarzystwo, a także pomoc w razie wypadku lub choroby. Czerpały radość z obecności tej drugiej osoby na takiej samej zasadzie, jak kłótliwe dzieci lub niedobrane małżeństwa z długim stażem; radość tak niewytłumaczalną i w tak dużym stopniu nieuświadomioną, że znajdowała wyraz głównie w niechęci, irytacji i próbach manipulacji. – Dzisiaj większość kobiet na uczelniach tak się nosi – odparła Dorothy. – Wykładowczynie też? – Bez różnicy. – Ciekawe, czy kiedykolwiek wyjdzie za mąż – rzuciła nieprzypadkowo Viola. Dorothy widywała w czasopismach zdjęcia tego nowego typu dorosłych, którzy odrzucali dorosłość. Jeanette była jednak pierwszą taką osobą, którą widziała z

bliska i na żywo. Wcześniej młodzi chłopcy i dziewczęta próbowali upodabniać się do dorosłych, często z niedobrym skutkiem. Teraz dorośli próbowali upodabniać się do nastolatków; pewnie do czasu, kiedy ockną się w przedsionku starości. Dziwnie było obserwować twarz Jeanette, która łączyła w sobie rysy dziecka i starej kobiety. Raz wyglądała młodziej niż przed dziesięciu laty: blada, bez makijażu, z szerokimi, tajemniczymi ustami. Była wtedy świeża, czysta, rozmarzona i skupiona na sobie. Innym razem, kiedy zmieniło się światło, jej nastrój lub chemia ciała, twarz stawała się obolała, sina, ostra, z czymś więcej niż drobnymi zmarszczkami pod oczami. Wiele po prostu ją ominęło. Z ganku, na którym siedziała Dorothy, wydawało się, że ulica jest bardziej rozgrzana i zapyziała niż podczas wakacji w poprzednich latach. Powodem było to, że wycięli drzewa. Jesienią zjawili się miejscy ogrodnicy i ścięli wszystkie wiązy; wysokie, stare, dające dużo cienia drzewa, których gałęzie zabierały światło i drapały okna na piętrach wielu domów, a w październiku zasypywały trawniki liśćmi. Wszystkie chorowały, a niektóre były już na wpół obumarłe i należało je ściąć, nim zimowe śnieżyce sprawią, że staną się niebezpieczne. Zimą ta zmiana nie wydawała się taka oczywista, bo wtedy najważniejsze nie były drzewa, tylko zaspy, jednak teraz Dorothy dostrzegła wielką różnicę. Zwisające gałęzie przesłaniały domy sąsiadów i sprawiały, że podwórka robiły wrażenie większych. Przez liście sączyło się światło, gałęzie rzucały cień na wąski chodnik, upodabniając go do rzeki. Jeanette od razu podniosła larum. – Drzewa! – krzyknęła, wysiadając ze swojego małego kremowego zagranicznego auta. – Nasze piękne drzewa! Kto je ściął? – Miasto – odpowiedziała Dorothy. – No jasne. – Nie mieli wyjścia – wyjaśniła Dorothy, wymieniając z wnuczką zwyczajowy szybki pocałunek. – Chorowały na grafiozę. – Wszędzie to samo – przerwała jej, właściwie nie słuchając, Jeanette. – Wszędzie coś niszczą. Cały kraj zamienia się w wysypisko. Dorothy nie mogła się z tym zgodzić. Nie wiedziała, czy cały kraj, ale ich miasto na pewno nie zamieniało się w wysypisko. Co więcej, organizacja pozarządowa Kinsmen osuszyła i oczyściła tereny nad rzeką, przemieniając je w bardzo ładny park, którego brakowało temu miastu od czasu powstania przed stu laty. Dorothy wiedziała, że grafioza w poprzednim stuleciu wytrzebiła wszystkie wiązy w Europie i że od pięćdziesięciu lat pustoszy Amerykę Północną. Naukowcy pracują w pocie czoła, żeby znaleźć na nią lekarstwo. Dorothy poczuła, że musi powiedzieć o tym wnuczce. Jeanette tylko blado się uśmiechnęła. „No tak, ale nie wiesz, co się

dzieje. Technologia i postęp niszczą jakość naszego życia”. Cóż, pomyślała Dorothy; zapomniała o niezmiennie pesymistycznych wizjach Jeanette, o tym, jak ją złościły i kazały bronić działań, o których nie miała pojęcia i których nie chciała bronić. Jakość życia. Dorothy nie myślała w tych kategoriach ani nie dyskutowała z ludźmi, którzy je uznawali. Trudno jej było zrozumieć Jeanette. – Ma śliczny samochód – powiedziała kiedyś Viola – wykształcenie, pracę i nikogo, na kogo musi wydawać pieniądze, oprócz siebie. Była już wszędzie – dla nas to jak spełnienie marzeń – a mimo to nie jest szczęśliwa. Rzecz jasna Viola uważała, że Jeanette jest nieszczęśliwa i zgorzkniała, bo nie znalazła mężczyzny, który by się z nią ożenił. Dorothy tak nie uważała i w dodatku nie była pewna, czy określenia „nieszczęśliwa” i „zgorzkniała” najwłaściwiej opisują Jeanette. Przychodziło jej do głowy słowo „niedojrzała”, choć nie tłumaczyło wszystkiego. W młodości sama Dorothy – pamiętała to dobrze – rzuciła się w trawę obok drogi prowadzącej na farmę ojca, skowycząc i szlochając. Dlaczego? Bo ojciec razem z jej braćmi postanowili wymienić płot – pokrzywione, stare, omszałe żelazne sztachety – na ogrodzenie z drutu kolczastego! Oczywiście nikt nie zważał na jej protesty, a Dorothy w końcu wstała, umyła buzię i z czasem przywykła do drutu kolczastego. Jakże nienawidziła wtedy zmian i jak lgnęła do staroci, do omszałych, spróchniałych malowniczych staroci. Teraz się zmieniła. Wiedziała już, czym jest piękno. Doceniała cętkowane cienie na trawie czy szary chodnik, ale wiedziała też, że w pewnym sensie należy je omijać. Piękno nie było już dla niej tak ważne. Podobnie jak swojskość. Domy z naprzeciwka stały tam przez czterdzieści lat, a może jeszcze dłużej, i wydawały jej się swojskie tak jak to miasto, które było jej miastem już w dzieciństwie. Często jeździła tą ulicą z rodzicami w drodze do stajni przy kościele metodystów, żeby zostawić tam konia, albo kiedy wracali ze wsi. Ale gdyby te domy zostały zburzone i rosnące przy nich żywopłoty, dzikie wino, grządki warzywne, jabłonie i Bóg wie co jeszcze zniknęły, a w ich miejsce wybudowano centrum handlowe, Dorothy nie odwracałaby się do niego tyłem. Nie, siedziałaby tak jak teraz i patrzyła, nie pustym wzrokiem, ale z ciekawością, na samochody, chodniki, neony, sklepy o płaskich dachach i na wielką, obłą, dominującą bryłę supermarketu. Mogła przypatrywać się wszystkiemu. Nieważne, czy było to piękne czy brzydkie, bo we wszystkim można coś odkryć. To poczucie ogarniało ją w miarę upływu lat. Nie przynosiło ukojenia ani zobojętnienia, jak to u starszych ludzi; przeciwnie, dotykało do żywego, wywołując rozdrażnienie, zdumienie i skupienie. – Widzę po twojej minie, że coś cię gryzie – nieraz powtarzała jej Viola. –

Przyjemne myśli pozwalają zachować młodość. – Naprawdę? Cóż, młoda już byłam. Kiedy drzewa zniknęły, można było sięgnąć wzrokiem aż do rogu Mayo Street i Harper Street. Dorothy widziała, jak Blair King skręca zza rogu, wracając z pracy do domu. Pracował w mieszczącej się ledwie dwie przecznice dalej rozgłośni radiowej. Jak większość tam zatrudnionych nie pochodził z tego miasta i pewnie za kilka lat znów się przeprowadzi. Wynajmował z żoną sąsiedni dom, ale żony teraz nie było. Od paru tygodni leżała w szpitalu. Blair przystanął i spojrzał na obcy numer rejestracyjny samochodu Jeanette. – To auto mojej wnuczki, przyjechała w odwiedziny! Dlaczego to powiedziała? Dorothy i Viola słabo znały Kingów. Nie składali sobie wzajemnych wizyt. On był dosyć miły, chyba z zawodowego nawyku, za to ona była mało wylewna. Krzątali się trochę w ogródku. Ona pracowała w bibliotece, dopóki się nie rozchorowała. Dorothy i Viola wolały widzieć ją tam niż w domu. Nosiła plisowane studenckie spódniczki i bluzy, spinała sięgające ramion włosy spinkami (taka studentka sprzed piętnastu lat; nie nadążała za modą w przeciwieństwie do Jeanette), miała niski głos i mówiła z eleganckim akcentem, który wielu mieszkańcom miasta wydawał się nieco obraźliwy. Dorothy rzadko widywała osoby, które byłyby jednocześnie tak pewne siebie i bezpretensjonalne. – Przystojni mężczyźni często wybierają takie dziewczyny – zauważyła Viola. – Może nie interesuje ich uroda, skoro sami mają jej w nadmiarze? Blair zbliżył się do ganku, lecz nie wszedł. Postawił nogę na pierwszym stopniu schodów i oparł dłoń na kolanie. Był przystojny, ale jego uroda przygasała. Głos, podobnie jak uśmiech, miał w sobie coś sztucznego, mechanicznego. Widać było po nim, że żona niedomaga. – Podziwiam ten wóz za każdym razem, kiedy wychodzę z domu i do niego wracam. – Kupiła go w zeszłym roku w Europie i ściągnęła tutaj. Jak tam pańska żona? Dorothy nie miała oporów, żeby o to spytać, choć znała prawdę; Nancy King umierała na raka. Śmierć w wieku trzydziestu sześciu lat można uznać za tragedię, ale – prawdę powiedziawszy – Dorothy przestała rozumieć znaczenie tego słowa. Zadała pytanie, żeby podtrzymać rozmowę. – Chwilowo nie jest aż tak źle. – W szpitalu też tak gorąco? – ciągnęła Dorothy, bo w jej głowie zrodził się pewien plan. – Nowe skrzydło jest w całości klimatyzowane. *

– Zaprosiłam Blaira Kinga z domu obok – powiedziała Dorothy. – Zaproponowałam, żeby spędził ten wieczór z nami. – Zapraszasz gości – rzuciła drwiąco Viola. – Co jeszcze? Koniec świata. Nie wiem, co mu podamy – zasępiła się po chwili. – Pewnie spodziewa się drinka. Ci radiowcy nie chadzają w gości, żeby popijać herbatę. – Radiowcy? – ożywiła się Jeanette. – Wiedziałam, że to znane nazwisko, ktoś z mediów. – Gdzie się podziała ta sherry? – zastanawiała się Dorothy. Sama nie piła; mówiła prawdę, twierdząc, że palenie to jej jedyna słabość. Za to Viola polubiła sherry w czasach małżeństwa z bankierem i zwykle miała w domu butelkę. – Jak możemy poczęstować go sherry? – Viola zwróciła się o rozstrzygnięcie tej kwestii do Jeanette. – Wiesz, jak ją nazywają? Napitkiem staruszek. – Podjadę do sklepu – uspokoiła ją Jeanette. – Kupię butelkę ginu, tonik i może parę limonek. Fajny drink na ciepły wieczór. Ginu z tonikiem nikt nie odmówi. Viola nie była w pełni usatysfakcjonowana. – Pewnie zechce też coś zjeść. – Kanapki z ogórkiem – podrzuciła Dorothy. – Cudownie. Jak u Oskara Wilde’a – podsumowała błyskotliwie Jeanette. – Ogórki też kupię. Zaczęła nucić, zaplotła na nowo warkocz – szczęśliwa, że wyrwie się na pół godziny? – i pobiegła do samochodu, podśpiewując po drodze: Gin i tonik, limonka i ogórek... – Pojechała do sklepu boso – zauważyła Viola. * Po południu Jeanette rozłożyła się na podwórku, w słońcu. Viola jej nie widziała, za co była wdzięczna losowi. To ma być bikini? spytałaby. Myślałam, że obwiązała się dwiema wstążkami. Viola miała pokój od frontu, a Dorothy na tyłach domu. Po południu zawsze ucinały sobie drzemkę, która dzieliła ich dzień na dwie części. Kiedy Dorothy pracowała jako nauczycielka, popołudniowa drzemka była dla niej wakacyjnym luksusem. W ostatnich latach przed emeryturą uczenie zaczęło ją nużyć, a wakacji też nie miała w całości dla siebie, odkąd ministerstwo edukacji w swej bezbrzeżnej mądrości uznało, że powinna spędzać trzy tygodnie w dusznym wynajętym pokoju w Toronto i uczestniczyć w kursach, które pozwolą jej wprowadzać nowe metody nauczania. (Rzecz jasna nie robiła niczego podobnego, tylko z powodzeniem stosowała własne sprawdzone metody). Kiedy wracała z Toronto, w domu była już

Jeanette, jednak ta nie wytrącała Dorothy z życiowej rutyny, bo po południu sama też szła na górę i ucinała sobie drzemkę. Dorothy czasami wyobrażała sobie, że Jeanette czyta książkę w salonie lub leży na bujanej kanapie na ganku i tylko od czasu do czasu dotyka stopą desek podłogi, żeby kanapa nie przestała się bujać, i zastanawiała się, czy dziewczyna jest szczęśliwa i czy aby ona, Dorothy, nie powinna robić dla niej więcej – zabrać na nowo wybudowany basen albo zapisać na lekcje gry w tenisa. Później przypomniała sobie, że Jeanette jest już za duża, żeby dokądkolwiek ją zabierać, a gdyby chciała chodzić na lekcje tenisa, to na pewno sama by o to poprosiła. Jeanette najbardziej lubiła czytać. W młodości to była też ulubiona rozrywka Dorothy, która wciąż z przyjemnością sięgała po książki. Wydawało im się całkiem naturalne, że podczas wspólnych posiłków każda czyta. Teraz Jeanette czytała bardzo rzadko; może to wina długich studiów. W tamtych czasach Dorothy była mniej ciekawa świata. Podczas lekcji, które prowadziła, interesowało ją jedynie, czy uczniowie przyswoili reguły arytmetyki i zasady pisowni oraz wiedzę z zakresu historii, fizyki, biologii i geografii, jaką miała obowiązek im przekazać. Jeanette jawiła jej się jako nieśmiała, poważna dziewczyna tylko nieco starsza od jej uczniów. Gdyby miała ją opisać, użyłaby staromodnego słowa „pilna”. Była wtedy przekonana – nie musząc tego dociekać ani się nad tym zastanawiać – że Jeanette w jakiś szczególny sposób jest jej kontynuacją. Teraz nie było to już takie oczywiste; ich więź została zerwana lub stała się niewidzialna. Dorothy przypatrywała się przez chwilę z okna swojego pokoju opalonemu szczupłemu ciału wnuczki niczym hieroglifowi na trawie. * – To było na M1 – rzucił z rozpaczą Blair King, siedząc na bocznym ganku i popijając gin. Adresatką tej rozpaczliwej uwagi była Jeanette. Dorothy śledziła ich rozmowę z uwagą, choć także z trudem. – Ach, ta M1! To najgorsze doświadczenie w moim: życiu; jazda do Londynu we mgle. Grzeją sto na godzinę, nie można jechać wolniej, gęsta mgła, a widoczność – dosłownie trzy metry. Wynajęliśmy we dwójkę turystycznego vana. Nie bardzo umiałam nim jeździć. Wjechaliśmy na rondo i nie mogliśmy się z niego wydostać. Zwyczajnie nie wiedzieliśmy, gdzie zjechać i tak kręciliśmy się w kółko jak w jakimś studenckim pełnym symboli dramacie. Czy Blair King wiedział, o czym mówi Jeanette? Wydawało się, że tak. Wpatrywał się w nią i zachęcająco pomrukiwał. Tymczasem Dorothy pierwszy raz słyszała o turystycznym vanie, o wyprawie we dwójkę i o M1. Rozmawiając z babcią i Violą o wycieczce do Europy, Jeanette powiedziała jedynie, że w

większości miejsc roi się od turystów, że zimą domy w Grecji cuchną stęchlizną i że mrożone ryby przywiezione z Aten kosztują mniej niż te łowione przez lokalnych rybaków. Opisywała też tamtejsze potrawy, póki Viola nie wyznała, że ma mdłości. Ta wyprawa we dwójkę to wyprawa z mężczyzną czy z kobietą? Dorothy czuła, że Viola bardzo chciałaby się tego dowiedzieć. Blair King i jego żona trzy lata wcześniej byli pół roku w Europie. Nie dał im o niej zapomnieć. Nancy i ja. Nancy prowadziła samochód w Szwajcarii. Nancy zachwyciła się Portugalią, ale Hiszpanią już nie bardzo. Nancy woli portugalską odmianę corridy. Violi udało się wtrącić co nieco o trzech tygodniach, jakie spędziła z mężem w Wielkiej Brytanii w 1956. Dorothy siedziała, słuchała i sączyła drinka, który jej nie smakował, chociaż Jeanette obiecała, że doleje jej tylko kropelkę ginu. Ale tak naprawdę Dorothy nie mogła się skarżyć nawet jeśli nie nadążała za ich rozmową. Właśnie na to liczyła – że Blair King okaże się osobą, do jakich przywykła Jeanette, że będzie z nim rozmawiać i że, przysłuchując się tej rozmowie, Dorothy dowie się więcej o swojej wnuczce. Siedziała więc w skupieniu, koncentrując się wyłącznie na głosach, bo wokół było ciemno. Spytała, czy włączyć światło na ganku, ale Jeanette odkrzyknęła, że nie i że czułaby się, jakby siedzieli w małym nagrzanym boksie, bo w siatkę wciąż tłukły owady. – Nie przeszkadza mi, że siedzimy po ciemku; a panu? – spytała Blaira. Dorothy wyczuła coś w jej głosie – pokłon; pełen szacunku, wzgardliwy? – i odsunęła to od siebie, zostawiła do przemyślenia. Rozmawiali o jedzeniu, napojach, chorobach, lekach i dziwnym lekarzu z Krety, który – zdaniem Jeanette – zakładał, że wszystkie cudzoziemki, jakie się do niego zgłaszają, przychodzą w sprawie aborcji i bardzo trudno było go przekonać do leczenia chorego gardła. Z kolei Blair opowiedział o lekarzu z Hiszpanii. Nancy, która skarżyła się na bóle żołądka, dostała od niego tak silny środek przeczyszczający, że dwie godziny później, w Alhambrze, chodziła zgięta wpół. – To jej najżywsze wspomnienie z Hiszpanii. Jesteśmy w cudownym miejscu, które oglądaliśmy dotąd tylko na zdjęciach. Nancy bardzo się na nie nastawiała, a tymczasem myślimy tylko o jednym – gdzie tu jest toaleta? – Podstawowe potrzeby – skomentowała z udawaną powagą Jeanette. – To przyziemne, ale czasami najważniejsze. Moje pierwsze rzyganie na promie płynącym do Grecji. Czy kobiety i mężczyźni teraz tak ze sobą rozmawiają? Dorothy wyczuła, że Viola właśnie to sobie pomyślała. I jeszcze: Nic dziwnego, że nie jest mężatką. – A co do Nancy, to ma w sobie godność. Nie poznałyście jej. Nie jest snobką, ale... Kiedyś postrzegałem ją jako typową dziewczynę z bractwa studenckiego.

– Aha – rzuciła Jeanette, łącząc pochlebstwo z subtelną pogardą w taki sposób, że Blair nawet jej nie wyczuł, wciąż opowiadając o żonie. Co ta Jeanette knuje? To jakiś nowy rodzaj flirtu? Mimo że była rozmowna i ożywiona, pozostawała spokojna, nie figlarna, lecz protekcjonalna, niemal wyniosła. Od opowieści o lekarzach przeszli do rozmowy o miejscach, gdzie do cna cię złupią, i o takich, w których możesz zostawić na ulicy na kilka dni otwarty, wyładowany bagażami samochód. – W północnej Afryce wszystko mi ukradli – wyznała Jeanette. – Mimo że samochód był zamknięty. Byłam już wtedy sama, bo rozstałam się z moją drugą połową, co trochę mnie zdołowało... A więc to był mężczyzna, pomyślała Dorothy, ale natychmiast skorygowała ten wniosek. Chyba że to była dziewczyna i one... Czasami żałowała, że dzięki lekturom nadąża za światem. – To było w Marrakeszu – ciągnęła Jeanette. – Ukradli mi dosłownie wszystko; piękne rzeczy – marokańskie suknie, tkaninę, którą kupiłam dla znajomych, biżuterię – no i oczywiście aparat fotograficzny i to, co ze sobą przywiozłam. Siedziałam sama w vanie i płakałam. Nagle ujrzałam dwóch arabskich chłopców – a właściwie nie chłopców, tylko młodzieńców. Byli bardzo szczupli i dlatego początkowo wzięłam ich za chłopców. Przechodzili obok, zobaczyli mnie, zatrzymali się i próbowali nawiązać rozmowę, ale słabo znali angielski. Najpierw w ogóle nie chciałam z nimi rozmawiać, znienawidziłam wszystkich Arabów, wszystkich Marokańczyków, obwiniałam ich o kradzież moich rzeczy. Nie chciałam im nawet wyjaśnić, co się stało, ale nalegali – zwłaszcza jeden. W końcu wkurzona wszystko im opowiedziałam. Poradzili, żebym poszła na policję. Policjanci pewnie się przyglądali, jak mnie okradają, rzuciłam, ale ostatecznie dałam się przekonać. Pojechali ze mną, wskazując drogę. Przemknęło mi przez głowę, że może w ogóle nie jedziemy na policję i że jestem strasznie głupia, ale było mi już wszystko jedno. I wyobraźcie sobie, że zaufałam temu jednemu, który ze mną rozmawiał, bo miał niebieskie oczy! Co za beznadziejny przesąd! Naziści też takie mieli. Ale jego oczy w jakiś sposób mnie uspokajały. Do tego stopnia, że wysiedliśmy razem i zapuściliśmy się w te kręte, cuchnące uliczki w kasbie. Kiedy już się przekonałam, że na pewno nie idziemy na policję, i tak nie trafiłabym z powrotem do samochodu. Nie prowadzicie mnie na policję? spytałam. Potwierdzili. Nie od razu, powiedział ten niebieskooki. Zabiorę cię do domu i przedstawię matce! – Mimo wszystko to miłe z jego strony – odezwała się pogodnie Viola. Za to Blair się roześmiał.

– No właśnie. Przedstawi mnie matce i siostrze. W końcu doszliśmy do jakiegoś domu, a raczej do jakichś drzwi, bo tam wszędzie widać tylko mury. Znaleźliśmy się w małym pokoju, w którym stała jedynie kanapa i świeciła goła żarówka. Zaczekaj tu, powiedział i wyszedł innymi drzwiami. Jego kumpel został ze mną. Był posępny, nie odzywał się. Usiadłam na kanapie. Po dłuższym czasie tamten wrócił i powiedział, że, niestety, jego matka i siostra już śpią. Dorzucił, że przyniesie coś do jedzenia. Prosiłam, żeby odprowadził mnie do samochodu, ale odpowiedział, że później. Znowu zostawił mnie z tamtym drugim i, jak tylko wyszedł, zaczęły się dziać dziwne rzeczy. Jego koleś przysiadł się do mnie na kanapie, głaskał moje dłonie i ramiona i próbował mi coś powiedzieć. Starałam się zachować spokój i zadawać mu zwykłe pytania, ale bardzo się zdenerwowałam. Podejrzewałam, że tak się umówili. Byłam naprawdę spanikowana. Chłopak zaczął mnie obłapiać, więc wstałam. Później odrzucił wszelkie pozory, przyparł mnie do ściany i wyciągnął nóż. – Och! – przeraziła się Viola. – Jak mogłaś pojechać do takiego kraju? – Przystawił mi go do gardła i zażądał... Zaczął to bardzo obrazowo pokazywać, ale powiedziałam: nie i nawet na niego nie spojrzałam. – Ale przystawił ci nóż do szyi – wtrącił Blair niemal żartobliwie. – Mimo wszystko miałam wrażenie, że tylko blefuje. Tak czułam. To wszystko było jak jakaś gra. Później wrócił ten niebieskooki. Naprawdę poszedł po jedzenie. Przyniósł ser i inne rzeczy. Wściekł się, w każdym razie tak wyglądał, kiedy zobaczył, co się dzieje. Ten drugi oczywiście schował nóż. Niebieskooki wylewnie za niego przeprosił. Usiedliśmy i zaczęliśmy jeść. Niesamowite. Później niebieskooki powiedział, że odprowadzi mnie do samochodu. I tak zrobił. Był bardzo miły. Po drodze poprosił mnie o rękę. To ostatnie zdanie Jeanette wypowiedziała z zażenowaniem, którego nie okazywała podczas całej opowieści. – Liczył, że go stamtąd wyciągnę; a może to ekstremalny przejaw arabskiej gościnności. Później, aż do mojego wyjazdu, codziennie przychodził do hotelu i się oświadczał. Oczywiście twierdził, że mnie kocha. Czego Jeanette nam nie mówi? pomyślała Dorothy. Miała ogromne doświadczenie w wysłuchiwaniu opowieści uczniów, którzy coś ukrywali. Może przespała się z tym niebieskookim Arabem, kiedy odwiózł ją do hotelu? A może przespała się z obydwoma w tamtym arabskim domu? Nie, to coś więcej. Może go pokochała. Może zmyśliła całą tę historię. – Myślę, że nawet trochę go pokochałam – dorzuciła przepraszająco Jeanette. – W tych krajach bardzo dziwnie reagujemy, kiedy jesteśmy sami. – Dziwne rzeczy się zdarzają – przytaknął Blair King.

– Oczywiście nie sposób stwierdzić, co oni czują do ciebie. Kompletnie nie sposób. Jeanette i Blair wypili sami niemal całą butelkę ginu. * Dorothy szykowała się do snu. Była pobudzona i nie czuła się ani trochę zmęczona, choć już dawno minęła pora, kiedy zwykle kładła się do łóżka. Jeśli tak działa na mnie alkohol, to lepiej się nie przyzwyczajać, pomyślała. Słyszała, jak Viola wchodzi do łazienki, wraca do pokoju i zamyka drzwi. Słyszała też, jak gasi światło. Dorothy zrobiła to samo. Jeanette spała na dole. W domu panowała cisza. Dorothy w długiej koszuli nocnej usiadła na łóżku. Wciąż całkiem gęste włosy jak twarde siwe włosie szczotki, za dnia upięte, opadały jej teraz na ramiona. Po chwili dojrzała w szybie swoją starą twarz. Na niebie świecił księżyc. Wyglądała jak postać, którą straszy się dzieci, jak stara czarownica seid. Ten widok sprawił, że postanowiła zejść na dół i doprowadzić się do ładu dzięki szklance mleka albo filiżance herbaty. Zeszła tam boso, narzuciwszy na siebie stary bordowy szlafrok. Nie włączyła światła. Księżycowa poświata wpadała przez okna na tyłach domu, a światło ulicznych latarni od frontu. Otworzyła drzwi wejściowe i zeszła po schodach z ganku. Stanęła na chodniku w szlafroku i powiewającej pod spodem koszuli nocnej i pomyślała: A jeśli ktoś mnie zobaczy? Przeszła po mokrej trawie na tył domu. Sierpniowa rosa. Minęła krzaki tawuły i zatrzymała się przy rabatce, z której Viola ścięła wszystkie ostróżki. Między ich domem a tym, w którym mieszkali Kingowie, nie było płotu ani nie rósł tam żaden żywopłot. Za rabatką ścieliła się niezadbana trawa sąsiadów. Kingowie mieli przeszklony ganek na tyłach domu. Paliło się tam światło. Kilka lat wcześniej ganek odnowiono i teraz szyby sięgały do samej podłogi. Dorothy przeszła przez rabatkę, starając się nie rozdeptać roślin. Stanęła na trawniku koło domu Kingów. Na oświetlonym ganku dojrzała dwie postaci. Kiedy podeszła bliżej, rozpoznała w nich Jeanette i Blaira. Jeanette klęczała na jakimś stołku albo podnóżku. Ściągnęła wyszywaną bluzkę przez głowę. Była naga. Stojący obok Blair też nieśpiesznie się rozbierał. Oczywiście w dzisiejszych czasach to nic takiego. Dorothy sama się do tego przyczyniła, ale nie musiała się martwić. Jutro o tym zapomną. Albo za tydzień. Nieprawdaż? Bo przecież trudno powiedzieć, żeby się w sobie zakochali, a poza tym byli pijani jak bele. Blair ukląkł przed Jeanette i wtulił w nią twarz. Pochyliła się, przytrzymując jego

głowę. Przy sztucznym świetle jej opalone ciało zdawało się złote, a jego – białe. Wtulali się w siebie. Dorothy wreszcie przystanęła. Patrzyła na nich, wstrzymując oddech. Teraz bez ubrań oraz póz i gestów, jakie znała – wszystkich, jakie dotąd mogła poznać – wydali jej się obcy i znajomi zarazem; byli jednocześnie bardziej i mniej sobą. Jak posągi w muzeum, jednak zbyt żywe i niezdarne – nawet gdyby zdołała utrzymać ich w bezruchu. Obnosili się z nagością w świetle, jakby nic nie miało znaczenia; całowali się i obłapiali, chciwie się w sobie zatracając. Gdyby tylko mogła do nich zawołać: Przestańcie natychmiast! swoim dawnym szkolnym głosem, zabrzmiałoby to bardziej jak przestroga niż połajanka. Byli śmiali, ale jej wydawali się bezradni; bezradni i zagrożeni jak rozbitkowie na niesionej prądem tratwie. Nikt nie mógł do nich zawołać. Osunęli się razem na podłogę w ciszy za szkłem. Dorothy poczuła, że cała drży, kolana robią się jak z waty i pulsuje jej w głowie. Zastanawiała się, czy tak czuje się człowiek tuż przed wylewem. Byłoby straszne, gdyby dostała wylewu tutaj, w koszuli nocnej i szlafroku, w dodatku nie w swoim ogrodzie. Przeszła przez rabatkę, obeszła dom i dotarła do wejścia od frontu. Idąc, poczuła się lepiej; kiedy znalazła się na schodach, ucieszyła się, że jednak nie dostała wylewu. Przysiadła na parę chwil, żeby dojść do siebie, i zamknęła oczy. Pod powiekami natychmiast pojawiły się dwie przyspawane do siebie postaci, jasne i wyraźne jak obrazki, które rysowała, zaskakując samą siebie, kredą na tablicy na szkolne uroczystości. A gdyby Viola była świadkiem tej sceny? To by ją przerosło. Potrzeba siły, a także czegoś w rodzaju wdzięczności, by u schyłku życia przemienić się w podglądacza.

Hiszpańska dama Drodzy Margaret i Hugh, ostatnie tygodnie spędziłam głównie w samotności, mogłam rozmyślać o nas i doszłam do paru ciekawych, choć pewnie niezbyt oryginalnych, wniosków: 1. Monogamia nie jest naturalnym stanem dla kobiet i mężczyzn. 2. Przyczyną zazdrości jest poczucie bycia porzuconym. To niedorzeczne, bo jestem dorosłym człowiekiem, który potrafi sam o siebie zadbać. Mnie zwyczajnie nie da się porzucić. Odczuwamy także zazdrość – ja ją odczuwam, bo uważam, że skoro Hugh kocha Margaret, to coś mi odbiera i jej to daje. A to nie tak. Daje jej dodatkową miłość oprócz tej, którą czuje do mnie, lub nie czuje miłości do mnie, a czuje ją do niej. Nawet jeśli prawdą jest to drugie, nie oznacza to, że nie można mnie pokochać. Jeśli sama czuję się silna i szczęśliwa, miłość Hugh nie jest konieczna do zapewnienia mi szacunku do samej siebie. Poza tym jeśli Hugh kocha Margaret, to powinnam się cieszyć, że spotyka go w życiu takie szczęście, nieprawdaż? Nie mogę też niczego od niego żądać – Drodzy Margaret i Hugh, cierpię nie tylko dlatego, że mieliście romans, lecz także dlatego, że tak podstępnie mnie oszukaliście. To straszne, gdy się dowiadujesz, że twoje poczucie rzeczywistości odbiega od tego, co dzieje się naprawdę. To, że Margaret bez przerwy u nas przesiadywała, że wszędzie chodziliśmy we trójkę i że udawała moją przyjaciółkę, było przecież niepotrzebnym oszustwem. Jakże często musieliście się ze mnie śmiać, wymieniając między sobą te wasze ostrożne, zimne spojrzenia, kiedy byliśmy razem. Urządziliście sobie okrutny spektakl moim kosztem, a to, że byłam taka naiwna i głupia, bez wątpienia dodawało smaczku waszej miłości. Gardzę wami. Sama nigdy bym tak nie postąpiła. Nigdy nie zrobiłabym głupca z człowieka, którego pokochałam i z którym wzięłam ślub, czy choćby z kogoś, kto okazywał mi dobroć i był moim przyjacielem – Drę obydwa listy, gniotę i wyrzucam do maleńkiego kosza. Wszystko w tym

jednoosobowym przedziale jest dobrze rozplanowane, takie akurat. W tej metalowo-tapicerowanej kabinie człowiek mógłby spędzić bez szczególnego dyskomfortu całe życie. Pociąg jedzie z Calgary na zachód. Siedzę, wpatrując się w pofalowany niczym ocean, suchy, wiejski, ciągnący się aż do podnóża gór krajobraz i monotonnie szlocham, jak podczas choroby morskiej. Życie nie przypomina lekko ironicznych opowieści, które lubię czytać, tylko puszczane w ciągu dnia telenowele. Banał świetnie wyciska łzy. „Dziewczyna”. „Kochanka”. Tego drugiego określenia nie używa już nikt z moich znajomych. Za to „dziewczyna” brzmi krzykliwie, ale dźwięczy w tym słowie nuta fałszywej niewinności, dziwnego niedopowiedzenia. Kojarzące się ze staromodną „kochanką” tajemnica i cierpienie tutaj znikają. Violetta nie mogłaby być czyjąś „dziewczyną”. Za to Nell Gwyn by mogła, bo była bardziej nowoczesna. Elizabeth Taylor: kochanka. Mia Farrow: dziewczyna. Wieczorami to właśnie taką grę podejmowaliśmy z Hugh i Margaret, a raczej podejmowałyśmy ja i Margaret, z początku rozbawiając, a później drażniąc Hugh tym, że tak nas pochłania. Żadne z tych dwóch określeń nie pasowało do Margaret. Ubiegłej wiosny pojechałyśmy do centrum, żeby kupić jej nową sukienkę. Bawiły mnie i wzruszały jej oszczędność i stonowany gust. Jest bogatą dziewczyną, mieszka w Uplands ze starą matką, ale jeździ zarysowanym z boku, sześcioletnim renault i przynosi do szkoły kanapki, bo nie chce nikogo urazić. Próbowałam ją namówić na kupno długiej prostej sukni z ciemnozielonej bawełny ze złoto-srebrnym obszyciem. – Czuję się w niej jak kurtyzana – odparła. – Albo jak ktoś, kto stara się do niej upodobnić, czyli jeszcze gorzej. Wyszłyśmy ze sklepu i ruszyłyśmy do domu towarowego, gdzie kupiła wełnianą różową sukienkę z rękawami trzy czwarte, obciąganymi guzikami i paskiem; taką, jakie zawsze nosiła i w jakich jej wysoka, płaska sylwetka wyglądała surowo i skromnie. Później zajrzałyśmy do antykwariatu i postanowiłyśmy kupić sobie prezenty. Kupiłam jej romans Lalla Rookh, a ona mi Księżniczkę. Idąc ulicą, cytowałyśmy je sobie nawzajem: Łzy, próżne łzy, wiem, co one znaczą... Często chichotałyśmy jak licealistki. Czy, jeśli się nad tym zastanowić, to było normalne? Wymyślałyśmy historyjki o ludziach spotkanych na ulicy. Śmiałyśmy

się tak bardzo, że aż musiałyśmy przysiąść na ławce na przystanku autobusowym, a kiedy nadjeżdżał autobus, wciąż się śmiałyśmy, machając do kierowcy, żeby się nie zatrzymywał. Skraj histerii. Ciągnęło nas ku sobie z powodu mężczyzny, czy też do mężczyzny z powodu siebie nawzajem. Wracałam do domu wymęczona rozmową i śmiechem i zwierzałam się Hugh: To zabawne. Od lat nie miałam takiej przyjaciółki. * Siedząc z nami przy kolacji – a zdarzało się to często – poprosiła, żeby odtąd nazywać ją Margaret, nie Marg. Większość nazywa ją Marg; choćby inni nauczyciele. Uczy angielskiego i wuefu w szkole Hugh; w szkole, której Hugh jest dyrektorem. Mówią: Marg Honecker to świetna dziewczyna, kiedy się ją bliżej pozna, Marg to naprawdę wspaniała osoba; ze sposobu, w jaki to mówią, od razu można wywnioskować, że nie jest ładna. – „Marg” to niezdara zupełnie jak ja. Myślę, że jako „Margaret” poczuję się lżejsza – wyznała nam przy kolacji, zaskakując mnie skromnością nadziei, jaka kryła się w żartobliwym tonie jej głosu. Martwiłam się o nią jak o córkę i później zawsze pamiętałam, żeby mówić do niej „Margaret”. Za to Hugh się nie przejął i wciąż mówił „Marg”. – Margaret ma całkiem ładne nogi. Powinna nosić krótsze spódniczki. – Zbyt umięśnione. Atletyczne. – Powinna zapuścić włosy. – Zapuściła. Na twarzy. – Ale ty jesteś wredny. – Nie oceniam jej, tylko stwierdzam fakt. Bo to jest fakt. Margaret ma drobny meszek na skroniach i wokół kącików ust. To twarz piegowatego dwunastolatka o jasnej karnacji. Czujna, bystra, trochę koścista, często zawstydzona. Nieraz powtarzałam, że Margaret coś w sobie ma, a Hugh odpowiadał, że to typ kobiety, o której inne kobiety tak właśnie mówią. Dlaczego? Bo nie jest dla nich zagrożeniem. Nie jest zagrożeniem. Dlaczego się dziwimy, kiedy odkrywamy, że nie tylko my umiemy kłamać? * Zapraszaliśmy do siebie młodych nauczycieli. Młodych mężczyzn w dżinsach i młode kobiety w dżinsach albo w kusych skórzanych spódniczkach. Długowłosi, małomówni, bierni, ale krytyczni. Nauczyciele się zmienili. Margaret była ubrana

w różową sukienkę do kolan. Usiadła na podnóżku, jej nogi okazały się zbyt długie; pomogła mi parzyć kawę i przez cały wieczór wypowiedziała nie więcej niż dwadzieścia słów. Ja włożyłam długą suknię w pawie oka, żeby złapać kontakt z młodymi. Gratulowałam sobie elastyczności, tego, że jestem taka au courant, zupełnie nie jak kobieta w średnim wieku. Obnosiłam się z tym. Przed Margaret? Przed Hugh? On, kiedy już wszyscy wyszli, zachwycał się Margaret. „– Problem polega na tym, że nie wiem, czy nawiązuję kontakt. Nie wiem, czy nawiązuję kontakt z tym całym nawiązywaniem kontaktu interpersonalnego. Czasami wydaje mi się, że tylko puszczam wodze fantazji”. Ja też się z niej śmiałam i byłam z niej dumna tak, jak na swój perwersyjny sposób matka nieśmiałego dziecka, które przedrzeźnia nadętych gości, kiedy ci już pójdą do domu. Ale, tak naprawdę, to między Hugh i Margaret nawiązała się nić porozumienia wypływająca z bezbrzeżnego sceptycyzmu. Hugh uwielbiał jej dowcip, cynizm i podstępy. Teraz nie wydają mi się godne uwielbienia. Oboje są nieśmiali, towarzysko nieporadni i łatwo ich zawstydzić. Za to pod spodem są chłodni, to pewne, chłodniejsi niż my flirciarze, z naszym urokiem i podbojami. Nie odsłaniają się. Do niczego się nie przyznają, nigdy nie muszą o niczym rozmawiać. Gdybym ich podrapała, to moje palce zaczęłyby krwawić. Mogłabym na nich wrzeszczeć, aż zdarłabym sobie gardło, ale nigdy nie straciliby panowania nad sobą ani przebiegłego wyrazu twarzy. Oboje blondyni, łatwo się rumienią; zimni szydercy. Gardzą mną. Oczywiście, to bzdura. Nic dla mnie. Wszystko dla siebie nawzajem. Miłość. Wracam do domu, złożywszy wizyty krewnym w różnych zakątkach kraju. Jestem wobec nich irytująco, niemal niewyrażalnie empatyczna, a ich śmierci boję się prawie tak samo jak własnej, jednak nie mogę niczego im powiedzieć, a oni nic dla mnie zrobić. Zabrali mnie na ryby, na kolację i na spacer, żeby pokazać mi widoki z wysokich budynków, bo cóż innego mogli zrobić? Nie chcą słyszeć złych wieści. Cenią mnie za pogodę ducha, wygląd i skromny, acz namacalny, życiowy sukces, bo przetłumaczyłam z francuskiego na angielski zbiór opowiadań i parę książek dla dzieci; kiedy idą do biblioteki, widzą na obwolutach moje nazwisko. Zwłaszcza ci starsi i ci, którym mniej się poszczęściło, uważają, że mam obowiązek im to dawać. Moje powodzenie i szczęście to dla nich jedne z nielicznych dowodów na to, że życie nie jest wyłącznie jazdą w dół. To tyle o krewnych i o odwiedzinach. Powiedzmy, że wracam do domu i są tam oboje. Wchodzę i nakrywam ich w łóżku, tak jak to bywa w listach do drogiej Abby w gazetowym kąciku porad (z których nie zamierzam się już śmiać). Idę do garderoby, zabieram stamtąd ubrania,

zaczynam je pakować i rzucam dyplomatycznie w stronę łóżka: – Może kawy? Pewnie padacie z nóg. Tak żeby ich rozśmieszyć. Jakby wyciągali do mnie ręce, zapraszając, żebym się przysiadła. A może inaczej. Wchodzę do sypialni, bez słowa chwytam wszystko, co wpadnie mi w ręce – wazon, flakonik perfum, obraz ze ściany, buty, ubrania, magnetofon Hugh – i rzucam je na łóżko, ciskam nimi w okno i po ścianach. Potem ściągam i drę pościel, kopię materac, wrzeszczę, biję ich po twarzach i okładam ich nagie ciała szczotką do włosów. Tak jak żona w Poletku Pana Boga, książce, którą czytałam Hugh z komicznym akcentem podczas długiej, wiodącej po zakurzonych drogach, samochodowej wyprawy przez prerię. Może jej o tym opowiadaliśmy. Usłyszała od nas wiele anegdot z czasów narzeczeństwa, a nawet miodowego miesiąca. Popisywaliśmy się. Ja się popisywałam. Natomiast czym to było dla Hugh, nie mam pojęcia. Dobywa się ze mnie wycie, zdumiewający protest. Zakrywam otwarte usta dłonią i ją gryzę, gryzę rękę, żeby ukoić ból. Wstaję, obmywam twarz nad małą umywalką, nakładam róż, czeszę włosy, wygładzam brwi i wychodzę. Wagony pociągu zostały nazwane na cześć odkrywców, górskich szczytów i jezior. Kiedy dzieci były małe i nie mieliśmy pieniędzy, często podróżowałam pociągiem, bo dzieci do lat sześciu jeździły za darmo. Pamiętam napisy na ciężkich drzwiach, to jak musiałam się szarpać, przytrzymywać i zachęcać rozbrykane maluchy, żeby weszły do środka. Przechodząc między wagonami, zawsze się denerwowałam, że dzieciaki wypadną, chociaż wiedziałam, że to niemożliwe. Nocą musiałam z nimi spać, a w dzień siedzieć, kiedy się na mnie wdrapywały. Czułam się obolała od uderzeń ich kolan, łokci i stóp. Wyobrażałam sobie, jak cudownie byłoby podróżować samotnie, spokojnie wyglądać przez okno, pijąc kawę po posiłku, albo pójść do wagonu restauracyjnego na drinka. Teraz jedna z moich córek podróżuje autostopem po Europie, a druga pracuje jako wychowawczyni na obozie dla dzieci z niepełnosprawnością i tamtego okresu czuwania i zamętu, który zdawał się nie mieć końca, jakby w ogóle nie było. Pociąg niepostrzeżenie wjechał w góry. Zamówiłam gin z tonikiem. Szklanka wychwytuje promienie słońca, które tworzą na białej podkładce kolisty świetlny wzór. Dzięki temu mój drink wydaje się czysty i ożywczy jak źródlana górska woda. Piję łapczywie. Z wagonu restauracyjnego biegną schody na piętro, skąd można podziwiać widoki. Niektórzy pasażerowie niewątpliwie przesiadują tam od Calgary, wypatrując gór. Liczący na wolne miejsca spóźnialscy wchodzą do połowy

schodów, obracają głowę i rozczarowani schodzą. – Ci z góry zostaną tam przez tydzień – rzuca gruba kobieta w turbanie, zwracając się do grupki dzieci, pewnie wnuków. Tarasuje ciałem całą szerokość schodów. Wielu pasażerów się uśmiecha, jakby tuszę, hałaśliwość i niewinny tupet tej kobiety ktoś podsunął nam na poprawienie humoru. Siedzący samotnie tyłem do okna mężczyzna w dalszej części wagonu patrzy na mnie i też się uśmiecha. Jego twarz przypomina mi twarz gwiazdora kina z minionej epoki. Sfatygowana uroda, mocny i świadomy, a jednak nie nieodparty wdzięk. Dana Andrews. Ten styl. Ubranie w musztardowym kolorze budzi nieprzyjemne skojarzenia. Nie podchodzi i się nie przysiada, tylko od czasu do czasu się we mnie wpatruje. Kiedy wstaję i wychodzę z wagonu, czuję na sobie jego wzrok. Zastanawiam się, czy za mną pójdzie. A jeśli tak? Nie mam dla niego czasu, nie teraz, nie mogę poświęcić mu uwagi. Kiedyś byłam gotowa niemal na każdego mężczyznę. Jako nastolatka, później też, już jako młoda żona. Każdy mężczyzna zerkający na mnie w tłumie, nauczyciel zatrzymujący na mnie wzrok w klasie, obcy na przyjęciu mógł się przemienić – kiedy akurat byłam sama – w kochanka, którego zawsze szukałam; namiętnego, inteligentnego, brutalnego, miłego i stworzonego do występowania u mojego boku w gorących scenach, o jakich każdy słyszał. Później, po paru latach małżeństwa, postanowiłam ukonkretnić fantazje. Na przyjęciach, w uwydatniającym biust staniku, fryzurze na mokrą Włoszkę i w czarnej sukience na cienkich ramiączkach wypatrywałam mężczyzny, który mógłby się we mnie zakochać i wciągnąć w gorący jak wulkan romans. I tak się działo w większym lub mniejszym stopniu. Bo to wszystko nie jest takie proste i oczywiste, jak mogłaby na to wskazywać moja obecna rozpacz i poczucie, że zostałam zdradzona. Nie. Mężczyźni pozostawili na mnie ślady, których nie musiałam ukrywać przed Hugh, bo pewnych części mojego ciała nigdy nie oglądał. Oszukiwałam, tak jak on oszukiwał mnie. Mężczyźni okazywali żarłoczne uznanie dla moich sutków, dla blizny po wycięciu wyrostka i dla znamion na plecach, a także mówili – tak, jak się tego od nich oczekuje – Nie myśl sobie Bóg wie czego albo nawet: Ja naprawdę kocham żonę. Po pewnym czasie dałam sobie z tym spokój i po cichu udałam się do terapeuty, dzięki któremu zrozumiałam, że próbuję zwrócić na siebie uwagę Hugh. Zasugerował, żebym zabiegała o nią dobrocią, przebiegłością i seksownym zachowaniem w domu. Nie mogłam podważać jego opinii, tak jak nie podzielałam jego optymizmu. Wydawało mi się, że za słabo zna charakter Hugh, uznając, że odmowy z jego strony wynikają z faktu, że nie proszę jak należy. Za to dla mnie były one czymś fundamentalnym i absolutnym. Nie wyobrażałam sobie, żeby jakaś taktyka mogła to zmienić. Terapeuta okazał się jednak bystry. Stwierdził, że jego

zdaniem chcę zostać z mężem. Miał rację; nie wyobrażałam sobie, nie byłam w stanie sobie wyobrazić, żadnej alternatywy dla Hugh. Tuż po przejechaniu granicy Kolumbii Brytyjskiej pociąg zatrzymuje się w Field. Wysiadam i ruszam w gorącym wietrze wzdłuż torów. – Miło trochę się przewietrzyć. Prawie go nie poznaję. Jest niski – jak to ci przystojni gwiazdorzy kina z dawnych lat. Jego ubranie naprawdę ma kolor musztardy. To znaczy marynarka i spodnie, bo koszula – czerwony, a buty są bordowe. Mówi, jak ktoś na co dzień uzależniony od kontaktu z publicznością. – Mam nadzieję, że wybaczy mi pani to pytanie. Czy jest pani Lwem? – Nie. – Pytam, bo jestem Baranem, a Barany zwykle rozpoznają Lwy. Te znaki się przyciągają. – Pan wybaczy. – Wyglądała pani na osobę, z którą można ciekawie porozmawiać. Wracam do przedziału, zamykam się i czytam czasopismo włącznie z reklamami alkoholi i męskich butów. Ale żal mi go. Pewnie nie miał nic zdrożnego na myśli. Jestem interesującą rozmówczynią. Wysłucham wszystkiego. Może to pokłosie artykułów w czasopismach, które czytywałam jako nastolatka (kiedy to każdy tytuł zawierający słowo „popularność” mnie mroził, a jednocześnie przyciągał), zachęcających do rozwijania tego biernego towarzyskiego kunsztu. Nie chcę tego robić, ale, stając twarzą w twarz z kimś, kto ma jakieś przekonanie, iluzję – czyli z większością ludzi – lub jedynie długi korowód nieciekawych przeżyć, którymi chce się dzielić, odczuwam coś w rodzaju zadziwienia i ono mnie paraliżuje. Powinnaś wstać i odejść, ja bym tak zrobił, mówi Hugh. * – Spytałem, czy jest pani Lwem, tylko żeby nawiązać rozmowę. Chciałem spytać o coś innego, ale nie wiedziałem, jak to ująć. Jak tylko panią zobaczyłem, wiedziałem, że skądś panią znam. – Nie sądzę. – Wierzę, że mamy więcej niż jedno życie. Różnorakie doświadczenia, wiele żyć w jednym – to ma na myśli? Może zaraz usprawiedliwi tym niewierność wobec żony, jeśli ją ma. – Wierzę w to, że przychodziłem na świat i umierałem już wcześniej. Naprawdę. Widzisz? – mówię do Hugh, rozpoczynając w myślach opowieść o tym człowieku. – Tacy zawsze mnie znajdą.

– Słyszała pani o różokrzyżowcach? – To ci, którzy reklamują sztukę życia? Moja ironia pewnie poszła na marne, ale lekceważenie musiał wyczuć. W jego głosie pojawia się twarda nuta nudnego wyrzutu konwertyty. – Sześć lat temu natknąłem się na ogłoszenie. Byłem w kiepskiej formie. Moje małżeństwo się rozpadło, piłem więcej, niż powinienem. Ale to nie był cały kłopot. Nie ten prawdziwy. Siedziałem i rozmyślałem, skąd się tu wziąłem. Odwróciłem się od religii. Nie umiałem powiedzieć, czy istnieje coś takiego jak dusza. A skoro nie, to co mi tam? Wie pani, o czym mówię? Napisałem do nich. Przysłali materiały i zacząłem chodzić na spotkania. Za pierwszym razem się bałem, że ujrzę bandę czubków. Nie wiedziałem, czego się spodziewać. Byłem w szoku, kiedy zobaczyłem, jacy to ludzie. Wpływowi. Zamożni. Wszyscy kulturalni i wykształceni; wartościowi. To nie szajba, tylko naukowo udowodnione fakty. Nie polemizuję. – Sto czterdzieści cztery lata. Tyle dzieli początek jednego życia od początku następnego. Jeśli umrzemy, powiedzmy, kiedy mamy siedemdziesiąt lat, zostają nam... siedemdziesiąt cztery do rozpoczęcia następnego życia i odrodzenia duszy. – Pamięta pan? – Poprzednie życie w następnym? Sama pani wie, że przeciętny człowiek nic nie pamięta. Ale kiedy otworzy pani umysł i wie, na czym to polega, wtedy zaczyna pani zapamiętywać. Ja pamiętam w stu procentach tylko jedno poprzednie życie. W Hiszpanii i w Meksyku. Byłem konkwistadorem. Wie pani, kto to taki? – Wiem. – Zabawne. Zawsze wiedziałem, że umiem jeździć konno. Nigdy nie jeździłem, wychowywałem się w mieście, nie mieliśmy pieniędzy. W życiu nie siedziałem na koniu. A mimo to wiedziałem. I nagle, na seminarium różokrzyżowców w hotelu w Vancouver dwa lata temu, podchodzi do mnie starszy facet z Kalifornii i mówi: Byłeś tam. Byłeś jednym z nich. Nie miałem pojęcia, o co mu chodzi. W Hiszpanii. Byliśmy tam razem, dodaje. Powiedział, że byłem jednym z tych, którzy wyruszyli do Meksyku, a on jednym z tych, którzy zostali. Poznał mnie. A wie pani, co jest najdziwniejsze? Kiedy się nade mną pochylił, żeby mi o tym powiedzieć, wydało mi się, że ma na głowie kapelusz. A wcale nie miał. Wie pani, taki z piórkiem. I wydało mi się, że ma długie ciemne włosy, a miał siwe i krótkie. I to wszystko, zanim w ogóle się do mnie odezwał. Czy to nie jest niesamowite? Tak. Niesamowite. Ale nie takie rzeczy słyszałam już wcześniej. Ludzie opowiadali, że regularnie widują ciała niebieskie krążące pod sufitem, że ich codziennym życiem rządzi astrologia, że zmienili adres i nazwisko, żeby jego numeryczna wartość przyniosła im szczęście. Ludzie na tym świecie mają właśnie

takie pomysły. I wiem dlaczego. – O co się założymy, że pani też tam była? – W Hiszpanii? – Tak. Wpadłem na to, gdy tylko panią zobaczyłem. Była pani hiszpańską damą. Wydaje mi się, że została pani w kraju. To by wszystko wyjaśniało, bo kiedy na panią patrzę – nie chcę pani urazić, jest pani bardzo atrakcyjną kobietą – widzę panią młodszą niż teraz. Pewnie dlatego, że kiedy wyruszałem do Meksyku, miała pani ledwie dwadzieścia, dwadzieścia jeden lat. W tamtym życiu już pani nie spotkałem. Nie ma pani nic przeciwko temu, że to mówię? – Nie. To bardzo miłe ujrzeć siebie sprzed lat, naprawdę. – Zawsze wiedziałem, że w życiu chodzi o coś więcej. Nie jestem materialistą. Nie mam takiej natury. Dlatego powodzi mi się średnio. Jestem agentem nieruchomości, ale nie poświęcam się temu zajęciu tak, żeby odnieść sukces. Nieważne. Mam tylko siebie. Ja też. Ja też mam tylko siebie. I nie wiem, co robić. Nie wiem, co począć z tym mężczyzną. Mogę go tylko użyć jako tematu opowieści dla Hugh, ciekawostki, żartu dla Hugh. Hugh lubi takie spojrzenie na życie, uwielbia ironiczny ton. Nagie emocje pomija tak, jak nagie ciało. – Kochasz mnie, kochasz Margaret, kochasz nas obie? – Nie wiem. Czytał jakieś czasopismo. Czyta zawsze, kiedy do niego mówię. Wypowiedział te słowa znudzonym, zmęczonym, ledwo słyszalnym głosem. Krew z kamienia. – Mam dać ci rozwód, chcesz się z nią ożenić? – Nie wiem. Zagadnięta w tej sprawie Margaret zdołała zmienić temat, kierując rozmowę na kubki ceramiczne, które właśnie kupiła nam w prezencie, licząc, że nie wyrzucę ich w szale, bo jej, Margaret, bardzo by się przydały, gdyby miała się tu kiedyś wprowadzić. Hugh się uśmiechnął, kiedy to usłyszał; był jej wdzięczny. Jeśli umiemy żartować, przeżyjemy. Ciekawe. Nie mam kłopotu z wyborem najszczęśliwszego momentu w naszym małżeństwie. To było w północnym Michigan, na wycieczce, kiedy dzieci były małe. Tandetny karnawał pod chmurnym niebem. Dzieci jeździły miniaturową kolejką. My, przechadzając się, przystanęliśmy przed klatką z kurczętami. Napis głosił, że umieją grać na pianinie. Zadeklarowałam, że chcę posłuchać i Hugh wrzucił dziesięciocentówkę. Wtedy otworzyły się drzwiczki, na klawiaturę zabawkę spadły ziarna kukurydzy i kurczaki, dziobiąc, wystukiwały na niej wątłe dźwięki. Zszokowana powiedziałam, że to kant; z jakiegoś powodu zawierzyłam treści napisu, uwierzyłam, że kurczęta naprawdę zagrają na pianinie. Ale to

zachowanie Hugh, fakt, że wrzucił tam dziesięciocentówkę, jego nietypowa frywolność tak mnie zadziwiły. Były jak wyznanie miłosne, coś więcej, niż kiedykolwiek zrobił czy powiedział; przerosły wszystkie moje potrzeby i radości. Było w tym coś zadziwiającego i ulotnego – jakby maleńki ptaszek o rzadkim upierzeniu usiadł tuż obok na granicy pola widzenia, a ty nie masz śmiałości spojrzeć na niego, żeby go nie spłoszyć. W tamtej chwili nasza wzajemna dobroć ukazała się niemal w pełni, nie była taktyką; nasze utarczki zdawały się nierealne. Pewnie otworzyły się jakieś drzwi, jednak nie przeszliśmy przez nie. Najbardziej nieszczęśliwego momentu nie umiałabym wskazać. Wszystkie nasze awantury stapiają się w jedną i są w istocie reinscenizacją tej samej kłótni, podczas której karzemy siebie nawzajem – ja słowami, Hugh milczeniem – za to, że jesteśmy tym, kim jesteśmy. Niczego więcej nie było nam trzeba. Hugh jest jedyną osobą, której cierpienie by mi nie przeszkadzało. Nie miałabym nic przeciwko temu, żeby zobaczyć jego ściągniętą bólem twarz. Wtedy mogłabym powiedzieć: Teraz już wiesz, prawda? Teraz rozumiesz. Tak. Kiedy konałby z bólu, pokazałabym mu zadowolony, obojętny uśmieszek. Pokazałabym. – Kiedy to wreszcie zrozumiałem, poczułem się tak, jakby ktoś pozwolił mi zacząć wszystko od nowa. Dzisiaj ludzie wierzą, że można zacząć od nowa. Wierzą w to do końca życia. Musi być taka możliwość, żeby zacząć jeszcze raz z nową osobą, a o tym, kim byłaś dawniej, wiesz tylko ty; nikt nie może tego nikomu zabronić. Szczodrzy ludzie otwierają drzwi na oścież i rozdają szczęście. Czemu nie? To całkiem możliwe. Pociąg minął Revelstoke, góry stopniowo się kurczą. Wagon restauracyjny na jakiś czas opustoszał, zostałam tylko ja i różokrzyżowiec. Kelnerzy już posprzątali. – Muszę wracać do przedziału. Nie próbuje mnie zatrzymać. – Było mi bardzo miło z panią porozmawiać. Mam nadzieję, że nie ma mnie pani za wariata. – Nie. Wyciąga z wewnętrznej kieszeni marynarki parę ulotek. – Może znajdzie pani czas, żeby je przejrzeć. Dziękuję. Wstaje i nawet mi się kłania, z hiszpańską godnością. * Wchodzę

do

budynku

dworca

w

Vancouver

sama,

niosąc

walizkę.

Różokrzyżowiec gdzieś zniknął, rozpłynął się, jakbym go wymyśliła. Może nie dojechał do samego Vancouver, może wysiadł w chłodzie wczesnego poranka w jednym z miast w dolinie Fraser. Nikt na mnie nie czeka, nikt nie wie, że przyjadę. Część dworca odcięta, zasłonięta deskami. Nawet teraz, w jednej z dwóch pór dnia, kiedy na pewno będzie tu ruch, miejsce sprawia wrażenie nieogarnialnego, opustoszałego. Dwadzieścia jeden lat temu Hugh wyszedł mi tu na spotkanie o tej samej porze, rankiem. Dworzec był wtedy gwarny i tłoczny. Przyjechałam na zachód, żeby wyjść za mąż za Hugh. Trzymał w ręku kwiaty, które upuścił, kiedy mnie zobaczył. Mniej wtedy nad sobą panował, ale nie był bardziej komunikatywny. Zaczerwieniona twarz, komicznie poważna, pełna emocji, które musiał opanować niczym jakiś gryzący smutek. Kiedy go dotknęłam, był spięty. Czułam napięte mięśnie jego karku. Zamknął oczy i ruszył przed siebie; sam. Może przewidział różne rzeczy: sukienki z obszyciem, entuzjastyczne reakcje, zdrady. A ja nieczęsto bywałam miła. Zirytowały mnie te upuszczone kwiaty, pragnęłam innego powitania niż rodem z komedii, byłam przerażona jego niewinnością, najwyraźniej jeszcze większą niż moja, więc chciałam, żeby zobaczył rąbek mojego niezadowolenia. W tym małżeństwie są przeróżne warstwy, nieskoordynowanie w czasie, pokłady błędów; nikt nie mógłby już za tym trafić. Podeszliśmy jednak prosto do siebie, objęliśmy się i przytuliliśmy. Zgnietliśmy odzyskane kwiaty, przywarliśmy do siebie jak cudownie ocaleni rozbitkowie. I nie po raz ostatni. Mogło się to zdarzyć znowu. Jeszcze raz i jeszcze raz. I zawsze będzie to ten sam błąd. – Och! Krzyk wypełnia przestrzeń dworca, prawdziwy krzyk, nie mój. Widzę, że inni przystanęli; też usłyszeli. To jak krzyk najeźdźcy przepełniony straszliwym smutkiem. Ludzie zerkają w stronę wyjścia i Hastings Street, jakby się spodziewali, że ktoś ruszy na nich w odwecie. Teraz jednak widzą, że krzyczał jakiś starszy mężczyzna, który siedzi wraz z innymi staruszkami na ławce po drugiej stronie dworca. Kiedyś było tu kilka ławek, teraz została tylko jedna, na której przesiadują staruszkowie; przyciągają nie większą uwagę niż stare gazety. Ten starszy mężczyzna wstał, żeby wydać z siebie krzyk; bardziej krzyk wściekłości, świadomej wściekłości i przerażenia, niż bólu. Gdy krzyk zamiera, mężczyzna robi półobrót, zatacza się, próbuje się uczepić powietrza wyciągniętymi rękami i rozwartymi palcami, upada i konwulsyjnie wije się na posadzce. Pozostali siedzący na ławce staruszkowie nie pochylają się, żeby pomóc mu wstać. Żaden się nie podniósł, nawet na niego nie spojrzą, tylko czytają gazety albo wpatrują się w swoje buty. Konwulsje ustają.

On nie żyje, wiem to. Mężczyzna w ciemnym garniturze, jakiś kierownik albo urzędnik, podchodzi, żeby obejrzeć staruszka. Niektórzy pasażerowie przechodzą z bagażami, jakby nic się nie stało. Nie patrzą w tamtą stronę. Inni, tacy jak ja, podchodzą do leżącego i przystają; podchodzą i przystają, jakby emitował jakieś groźne promieniowanie. – Pewnie serce. – Udar. – Nie żyje? – Jasne. Tamten przykrył go marynarką. Urzędnik stoi w koszuli. Marynarkę będzie musiał oddać do pralni. Z trudem się odwracam, ruszam w stronę wyjścia. Mam wrażenie, że nie wolno mi wychodzić, jakby krzyk tego umierającego człowieka, teraz już martwego, czegoś się ode mnie domagał, ale nie wiem, co to może być. Ten krzyk sprawia, że wszyscy żywi – Hugh, Margaret, różokrzyżowiec i ja sama – się cofają. Nasze słowa i emocje nie brzmią już prawdziwie, to wszystko jest trochę nie na temat. Jakbyśmy zostali nakręceni dawno temu i bezładnie się miotali, furkotali, wydawali różne odgłosy, lecz wystarczy wcisnąć jakiś wyłącznik, żebyśmy przystanęli i, nieszkodliwi, nieruchomi, pierwszy raz ujrzeli siebie nawzajem. To przesłanie; naprawdę w to wierzę, tylko nie wiem, jak mogę je przekazać.

Zadymka Z okna pokoju mojej babci widać było za torami kolei transkanadyjskiej rozlewisko rzeki Wawanash, tworzące meandry pośród trzcin. Teraz było zamarznięte, wszędzie lód i dziewiczy śnieg. Nawet kiedy padał, czasami przed obiadem chmury się rozstępowały i objawiał się nam krwistoczerwony zachód słońca. Jak na Syberii, podsumowała moja babcia urażona, jakbyśmy mieszkali na skraju dziczy. Rzecz jasna wszędzie wokół były farmy i rosły zadbane krzewy, żadna dzicz – chociaż zimą śnieg przysypywał płoty. Śnieżyca zaczęła się przed południem, podczas lekcji chemii. Z nadzieją obserwowaliśmy jej nadejście, licząc, że coś się stanie – zablokuje drogi, uniemożliwi dostawy, i że będziemy spać na szkolnych korytarzach. Wyobrażałam sobie siebie wyzwoloną w atmosferze klęski spotęgowanej odcięciem prądu, siedzeniem przy świecach i poruszających piosenkach śpiewanych wbrew skowytowi wiatru, okrywaną kocem przez pana Harmera, młodego nauczyciela – to jego wzrok próbowałam ściągnąć w auli – kojona jego tuleniem, którym z początku będzie mnie tylko rozgrzewał i dodawał otuchy, lecz które w tym zamieszaniu i ciemnościach – bo świeca będzie już wtedy zdmuchnięta – przerodzi się w coś pożądliwego i intymnego. Sprawy nie zaszły jednak tak daleko. Zwolnili nas do domu i wczesnym popołudniem podstawili gimbusy z włączonymi reflektorami. Zwykle jechałam tym do Whitechurch, do pierwszego skrzyżowania na zachód od miasta, i szłam mniej więcej trzy czwarte mili do naszego domu pod lasem. Tamtego dnia jednak, tak jak dwa albo trzy razy każdej zimy, nocowałam u babci w mieście. Hol jej domu był cały w drewnie, wypastowany, pachnący, gładki i przytulny jak wnętrze łupiny orzecha. W jadalni świeciła się żółta lampa. Odrabiałam lekcje – czym w domu nigdy się nie przejmowałam, bo nie było na to miejsca ani czasu – na jadalnianym stole przykrytym przez ciotkę Madge gazetą, która chroniła obrus. Ciotka Madge była siostrą mojej babci. Obie były wdowami. Ciotka Madge prasowała (prasowały wszystko, nawet bieliznę i rękawice kuchenne), a babcia przygotowywała pudding marchewkowy na kolację. Cudowne zapachy. Wystarczy porównać z obrazkiem z domu, gdzie jedynym ciepłym pomieszczeniem była kuchnia. Mieliśmy piec opalany drewnem. Kiedy mój brat

wnosił je do domu, zostawiał brudne ślady na linoleum. Klęłam go za to. Bez przerwy zagrażał nam brud i chaos. Matka często kładła się na kanapie i opowiadała o swoich zgryzotach. Nigdy nie przepuściłam okazji, żeby się z nią pokłócić. Wciąż powtarzała, że jak będę miała własne dzieci, to będzie mi się serce krajało. Handlowaliśmy wtedy jajami; wszędzie stały kosze pełne jaj oblepionych kawałkami słomy, piórami i kurzym łajnem, które trzeba było usuwać. Smród kurnika dostawał się do domu na naszych butach i ubraniach i nie sposób się go było pozbyć. W jadalni wpatrywałam się w dwa ciemne obrazy olejne. Namalowała je druga siostra mojej babci, która zmarła tuż po czterdziestce. Jeden przedstawiał chatę nad strumieniem i psa z ptakiem w pysku. Matka uważała, że ptak jest nieproporcjonalnie duży w stosunku do psa. – To nie wina Tiny – odparła babcia. – Skopiowała rysunek z kalendarza. – Miała talent, ale zrezygnowała z malowania, kiedy wyszła za mąż – dorzuciła z aprobatą ciotka Madge. Wisiała tam też fotografia babci, ciotki Madge, pradziadków, tej siostry babci, co zmarła, i jeszcze jednej siostry, która wyszła za katolika, co było niemal tak straszne jak śmierć, chociaż później wszyscy się pogodzili. Na fotografię wtedy nie patrzyłam, chyba że w przelocie, ale kiedy babcia umarła, a ciotka Madge trafiła do domu opieki (gdzie mieszka do dzisiaj, bo żyje i żyje nierozpoznawalna i nierozpoznająca, kompletnie wyprana z siebie, wysuszona jak mała małpka, bez pamięci i pewnie już bez zdziwienia, wolna), ocaliłam ją i wszędzie ze sobą wożę. Rodzice siedzą. Matka sztywna, bez uśmiechu, w czarnej jedwabnej sukni, liche włosy z przedziałkiem pośrodku, wyłupiaste przygasłe oczy. Ojciec wciąż przystojny, z brodą, dłoń na kolanie; patriarchalny. Trochę w tym irlandzkiej pozy, podoba mu się ta rola; jak ma się nie podobać, skoro nie może stamtąd uciec? Za młodu był duszą towarzystwa w tawernach; nawet kiedy już urodziły się dzieci, cieszył się sławą pijaka i świetnego kompana. Później sobie odpuścił, odwrócił się od przyjaciół i przywiózł rodzinę tutaj, żeby osiąść na gospodarstwie na udostępnionych osadnikom terenach Huron Tract. To zdjęcie to ślad i zapis jego dokonań – poważanie u ludzi, umiarkowany dobrobyt, udobruchana żona, porządnie ubrane, postawne córki. Choć tak naprawdę ich suknie wyglądają okropnie. Falbaniaste, wsiowe. Tylko ta ciotki Madge jest obcisła, prosta, pod szyję, czarna z jakąś błyskotką, może z dżetem. Ciotka ma styl, lekko przechyla głowę na bok i nieśmiało uśmiecha się do obiektywu. Była zdolną krawcową i sama uszyła tę sukienkę, wiedząc, co jej pasuje. Tylko że siostrom pewnie też uszyła sukienki – i co o tym myśleć? Babcia włożyła kieckę z bufiastymi rękawami i szerokim aksamitnym kołnierzem i jeszcze

jakąś taką kamizelkę z ukośnym aksamitnym przeszyciem; w talii coś jest krzywo. Nie nosi tego stroju z dumą; jest wyraźnie zawstydzona, spłoniona, niby się uśmiecha, ale jakby za coś usilnie przepraszała. Wygląda jak chłopczyca; włosy upięte, ale wysuwają się nad czoło, jakby zaraz miały opaść. Ma na palcu obrączkę; mój ojciec już się urodził. Jako jedyna z sióstr była wtedy mężatką. Najstarsza z nich i najwyższa. Przy obiedzie babcia spytała: – Jak tam twoja mama? Od razu wpadłam w przygnębienie. – W porządku. Ale nie było w porządku; nigdy. Cierpiała na przewlekłą i nieuleczalną chorobę. – Biedaczka – zasmuciła się ciotka Madge. – W ogóle nie mogę jej zrozumieć przez telefon – poskarżyła się babcia. – Im bardziej siada jej głos, tym więcej chce mówić. Struny głosowe matki były częściowo sparaliżowane. Czasami służyłam jej za tłumaczkę, co sprawiało, że płonęłam ze wstydu. – Nic dziwnego, że czuje się tam samotna – usprawiedliwiła ją ciotka Madge. – Biedactwo. – To bez różnicy, gdzie jest – odparła babcia – skoro nikt nie może jej zrozumieć. Później zażądała raportu z tego, co dzieje się w domu. Czy zrobiłyśmy pranie? Czy już wyschło? Czy poprasowałyśmy? A ciasto? Skarpetki ojca pocerowane? Chętnie nam pomoże. Może upiec ciastka, drożdżówki albo placek (czy upiekłyśmy placek?); mogę przynieść skarpetki, to je zaceruje. I poprasuje. Wpadnie do nas, żeby pomóc, jak tylko odśnieżą drogi. Wstydziłam się, że potrzebujemy pomocy, i za wszelką cenę starałam się zapobiec tym odwiedzinom. Zanim babcia się u nas zjawiła, musiałam posprzątać; zrobić porządek w szafkach i poupychać szczególnie wstydliwe rekwizyty – patelnię, której nie wyszorowałam, kosz z podartymi ubraniami, co to je niby już pocerowałam – pod zlew albo pod łóżko. Nigdy nie udało mi się posprzątać jak należy, w szafkach panował chaos i wstydliwe rekwizyty zawsze lądowały na widoku, co było dowodem naszej porażki, dowodem na to, jak katastrofalnie daleko nam do ideału: czystości, porządku i zadbanego domu, w który oczywiście wierzyłam. Ale sama wiara nie wystarczała. W dodatku musiałam się wstydzić nie tylko za siebie, ale i za matkę. – Twoja mama źle się czuje i pewnych rzeczy nie zrobi – podsumowała babcia tonem, w którym pobrzmiewała nuta wątpliwości, czy, gdyby czuła się lepiej, zrobiłaby więcej. Starałam się przedstawiać nas w korzystnym świetle. Dawniej, kiedy

rzeczywiście bywało to prawdą, mówiłam, że mama zamarynowała buraki albo że właśnie drze przez środek stare prześcieradła, a później je zszywa, żeby dłużej służyły. Babcia dostrzegała mój wysiłek, odnotowywała oczywisty fałsz w opowieści (nawet jeśli szczegóły były wiarygodne) i zawsze pytała na końcu: Naprawdę? – Maluje kredensy w kuchni – powiedziałam i nie było to kłamstwo. Mama zawsze malowała je na żółto i przyozdabiała szuflady i drzwiczki wizerunkami kwiatów, ryb, jachtów albo nawet flagi. Mimo że jej ręce drżały, umiała przez chwilę zapanować nad pędzlem, dlatego te malunki nie wychodziły źle. Było w nich jednak coś chropowatego i tandetnego, coś co stanowiło odbicie nieodwracalności i natężenia choroby. Nie wspominałam o nich babci, pewna, że uzna je za wyjątkowo dziwaczne i irytujące. Babcia i ciotka Madge, podobnie jak większość ludzi, wyznawały zasadę, że dom powinien wyglądać jak inne domy. Niektóre pomysły realizowane przez matkę unaoczniły mi, że taki konformizm ma sens. Poza tym musiałam sprzątać farbę, pędzle i terpentynę, bo mama zawsze malowała do utraty tchu, po czym, jęcząc, wyciągała się na kanapie. – No właśnie – podsumowała babcia z irytacją i zadowoleniem. – Bierze się za takie rzeczy, o których wie, że ją zmęczą, a później nie ma już sił, żeby zrobić to, co należy. Zamiast malować kredens, powinna przygotować kolację dla twojego ojca. Nikt by lepiej tego nie ujął. * Po kolacji, mimo złej pogody, wyszłam na dwór. Śnieżyca w mieście w ogóle nie wydawała mi się śnieżycą – blokowały ją budynki i kamienice. Spotkałam się z przyjaciółką, Betty Gosley, też ze wsi; zatrzymała się u siostry mężatki. Cieszyłyśmy się i byłyśmy podekscytowane, że zostajemy w mieście, że możemy sobie gdzieś pójść wieczorem, a nie tylko siedzieć w ciemnościach i zimnie pośród śnieżycy w domu na wsi. Tutaj jedna ulica przechodziła w następną, wszystkie jednakowo oświetlone zgodnie z ludzkim zamysłem, który się przyjął i sprawdził. Tutaj ludzie grali w curling, jeździli na łyżwach w Arenie, oglądali przedstawienia w teatrze Lyceum, grali w bilard w barze i przesiadywali w dwóch kawiarniach. Większość z tych rozrywek była dla nas nieosiągalna ze względu na nasz wiek, płeć lub brak pieniędzy, ale mogłyśmy spacerować albo pić colę z cytryną – najtańszy drink – w Blue Owl Café, patrzeć, kto wchodzi, i rozmawiać ze znajomą, która tam pracowała. Ja i Betty nie byłyśmy w centrum zdarzeń i spędzałyśmy

mnóstwo czasu niczym służki na królewskim dworze, dyskutując o sprawach tych możniejszych i szczęśliwszych, dywagując na temat wzlotów i upadków ich karier i surowo osądzając morale. Zarzekałyśmy się, że z niektórymi chłopakami nie umówiłybyśmy się nawet za milion dolarów, choć prawda była taka, że fruwałybyśmy ze szczęścia, gdyby choć raz zwrócili się do nas po imieniu. Zastanawiałyśmy się, która z dziewczyn może być w ciąży. (Następnej zimy sama Betty Gosley zaszła w ciążę z sąsiadem farmerem z wadą wymowy i rasowym stadem mlecznym; wcześniej nigdy mi nawet o nim nie wspomniała; później wsiąkła, zawstydzona i dumna, w uprzywilejowane życie mężatki i umiała rozmawiać już tylko o wieczorach panieńskich, pościeli, dziecięcych ubrankach i porannych mdłościach, co sprawiało, że byłam jednocześnie zazdrosna i przerażona). Minęłyśmy dom, w którym mieszkał pan Harmer. Jego okna były na piętrze. Paliło się w nich światło. Co robił wieczorami? Nie korzystał z miejskich rozrywek, nie można go było spotkać w kinie ani na meczu hokeja. Właściwie nie był zbyt lubiany. I właśnie dlatego go wybrałam. Podobała mi się myśl, że mam wyrafinowany gust. Jasne delikatne włosy, miękkie wąsy, wąskie ramiona w znoszonej, tweedowej marynarce ze skórzanymi łatami na łokciach, eleganckie wyrażenia jako substytut siły fizycznej. Rozmawiałam z nim kiedyś – jeden jedyny raz – w miejskiej bibliotece. Polecił mi powieść o walijskich górnikach, która mi się nie spodobała. Nie było tam nic o seksie, tylko o strajkach, związkach zawodowych i mężczyznach. Przechodząc pod jego domem i kręcąc się pod jego oknami z Betty Gosley, nie pokazałam, że się nim interesuję, tylko się z niego nabijałam, nazwałam mięczakiem i odludkiem i oskarżyłam o bezwstydne praktyki, jakich dopuszcza się w samotności, co sprawia, że wieczorami nie wychodzi z domu. Betty snuła te domysły razem ze mną, ale nie rozumiała, dlaczego tak się zapędzam i nie mogę przestać. Żeby podtrzymać jej zainteresowanie, zaczęłam się z nią droczyć. Wmawiałam jej, że się w nim zakochała. Powiedziałam, że widziałam, jak zerkał jej pod sukienkę, kiedy szła po schodach. Zaproponowałam, że rzucę śnieżką w ścianę między jego oknami i poproszę, żeby do niej zszedł. Początkowo śmieszyły ją te moje wygłupy, ale szybko się znudziła, a nawet zdenerwowała i ruszyła w stronę głównej ulicy, zmuszając mnie, bym za nią poszła. Całe to wariactwo, chamskie żarty i wesołość miały się nijak do skrywanych marzeń o czułych spotkaniach, niewinnych uściskach, które przerodzą się w wielką namiętność, i o szczęściu przyćmiewającym smutek nieuniknionych rozstań – o wspaniałej, romantycznej miłości.

* Ciotka Madge była szczęśliwa w małżeństwie. To małżeńskie szczęście wspominano i komentowano, i to w środowisku, w którym powszechnie się uważa, że lepiej o takich sprawach nie mówić. (Nawet dzisiaj na pytanie, jak im się wiedzie, małżonkowie najczęściej odpowiadają, że dobrze, że kupili dwa samochody i zmywarkę; taka odpowiedź tylko po części wynika z prostego, naturalnego, napędzanego biedą materializmu; jest także skutkiem przesądów, które każą omijać takie słowa, jak: „szczęśliwy”, „przerażony” czy „smutny”). Mąż ciotki Madge był niezbyt ciężko pracującym farmerem, który interesował się polityką. Pewnym siebie, upartym i zabawnym. Nie mieli dzieci, więc jej uczucia do niego osłabły. Ciotkę cieszyło jego towarzystwo. Nigdy nie odmówiła, kiedy zapraszał ją do miasta albo na przejażdżkę, choć ryzykowała życie za każdym razem, kiedy wsiadała z nim do samochodu. Był fatalnym kierowcą, a w dodatku, kiedy się postarzał, na wpół ślepym, jednak nie zawstydziła go i sama nie nauczyła się prowadzić. Była dla niego idealnym wsparciem. Można ją stawiać za przykład doskonałości, tyle że nie było po niej widać poświęcenia, rezygnacji czy działania z poczucia obowiązku, a tego doszukujemy się w idealnych żonach. Była wesoła, czasami bezczelna, więc niespecjalnie szanowano ją za tę miłość, a jedynie uznawano za szczęściarę lub kobietę na wpół zepsutą, jak kto woli. Po śmierci męża nie interesowała się zbytnio własnym życiem; postrzegała je jako okres wyczekiwania – wierzyła głęboko i niezmiennie w istnienie raju – ale była zbyt dobrze wychowana, by się nad sobą rozczulać. Z małżeństwem mojej babci było inaczej. Krążyła opowieść, że wyszła za dziadka, gdy wciąż kochała innego mężczyznę, choć była na niego bardzo zła. Wiem to od matki. Uwielbiała opowieści, zwłaszcza te o tragediach, wyrzeczeniach i dziwnych kolejach losu. Rzecz jasna ciotka Madge i babcia nigdy o tym nie wspomniały, lecz gdy dorosłam, przekonałam się, że wszyscy o tym wiedzą. Ten drugi mieszkał w naszym okręgu. Był farmerem trzykrotnie żonatym, a także kuzynem zarówno dziadka, jak i babci. Często gościł w ich domu, a oni u niego. Zanim oświadczył się trzeciej żonie – tak powiedziała mi mama – przyjechał do mojej babci. Wyszła z kuchni i jeździli bryczką drogą koło domu w tę i z powrotem, tak że wszyscy ich widzieli. Spytał ją o radę? Poprosił o zgodę? Matka jest przekonana, że namawiał babcię, żeby z nim uciekła. Ciekawe. Mieli wtedy około pięćdziesiątki. Dokąd mogli uciec? Poza tym byli prezbiterianami. Nikt nigdy nie zarzucił im występku. Bliskość, niemożność, wyrzeczenie. Wystarczy dla niezłomnej miłości. Myślę, że to był wybór babci, ta przynosząca chwałę, groźna, ofiarna namiętność, nigdy niezaspokojona, bez ryzyka, która trwa całe życie.

Nieokazywana, oprócz tego jednego razu, może dwóch, w chwilach wielkiego stresu. „Nigdy nie wolno nam o tym mówić”. Na dziadka nie można się było uskarżać. Pociągała go samotność, ożenił się dość późno z urażoną wybranką innego z powodów, których nigdy nikomu nie wyjawił. Zimą szybko uwijał się z obowiązkami, które wykonywał sumiennie i skutecznie. Później czytał książki o ekonomii i historii. Uczył się języka esperanto. Kilkakrotnie przebrnął przez liczne tomy wiktoriańskich powieści. Nie rozmawiał o swoich lekturach. W przeciwieństwie do szwagra nie wyjawiał swoich sądów. Wydawało się, że oczekuje od życia i od innych tak niewiele, że nie było możliwości, by się rozczarował. Nikt nie wiedział, czy aby babcia nie zawiodła go tak bardzo, że wstrzymywał się przed zaangażowaniem w inne relacje. Bo skąd ktoś ma wiedzieć – myślę sobie, pisząc te słowa – skąd sama mam wiedzieć to, co twierdzę, że wiem? Wykorzystywałam wcześniej tych ludzi – nie wszystkich, ale niektórych. Stosowałam różne sztuczki, zmieniałam ich i na różne sposoby kształtowałam, by osiągnąć swoje cele. Teraz tego nie robię, jestem wyjątkowo ostrożna, przystaję i się zastanawiam, miewam wyrzuty sumienia. Mimo że jedynie pisząc, ujawniam to, co zawsze robiono, co robiła moja matka i co robili inni, którzy napomykali mi o życiu babci. Bo nawet w tym milczącym mieście tworzyły się historie. Ludzie nosili je ze sobą. Moja babcia też nosi, ale nikt nigdy wprost z nią o tym nie porozmawiał. Dotyczy to jednak tylko faktów, a ja opisuję też inne rzeczy. Napisałam, że babcia wybrała pewien rodzaj miłości. Zasugerowałam, że jest uparcie, po cichu, autodestrukcyjnie romantyczna. Nic, co mi powiedziała ani co zasłyszałam, o tym nie świadczy. A jednak tego nie zmyśliłam, naprawdę w to wierzę. Wierzę bez żadnego dowodu, zatem muszę też wierzyć, że odbieramy przesłania w inny sposób, że łączą nas związki, których nie da się przeanalizować, ale musimy się pogodzić z tym, że istnieją. * Śnieżyca okazała się potężna – trwała cały tydzień. Na trzeci dzień, siedząc na lekcji, spojrzałam w okno i zauważyłam, że zadymka ustała i nawet chmury nieco się przerzedziły. Od razu pomyślałam z ulgą, że wieczorem wrócę do domu. Zawsze wyglądał dużo lepiej po paru dniach spędzonych u babci. Nie musiałam tam zbytnio się pilnować, by czegoś nie powiedzieć albo nie zrobić. Matka co prawda miała mi za złe różne rzeczy, ale i tak zawsze byłam górą. W końcu to ja podgrzewałam balie z wodą na piecu, taszczyłam pralkę z ganku i robiłam raz w tygodniu pranie; to ja szorowałam podłogę i z niechęcią parzyłam matce herbatę.

Mogłam więc krzyknąć: Cholera! kiedy strzepywałam kurz z szufelki do pieca i trochę mi się wysypało na fajerkę; mogłam mówić, że chcę mieć kochanków i stosować antykoncepcję, żeby nie mieć dzieci (choć w istocie marzyłam o małżeństwie, którego wszystkie by mi zazdrościły – bezpiecznym, ale i namiętnym – i wyobrażałam sobie koszulę nocną, w której powitam mojego męża-kochanka, kiedy pierwszy raz odwiedzi mnie na porodówce); mogłam powiedzieć, że nie ma niczego złego w pisaniu w książkach o seksie i że nie istnieje coś takiego, jak brzydkie słowo. Głośna kłótliwa skandalistka, jaką byłam w domu, miała tyle wspólnego ze mną prawdziwą, co dyskretna małomówna osoba, w jaką przemieniałam się u babci. Porównując jednak obydwie, muszę stwierdzić, że pierwsza mogła więcej. Nie męczyła mnie tak łatwo; w rzeczywistości nie męczyła mnie wcale. I jeszcze oznaki komfortu. Prasowana pościel, ładna narzuta na łóżko, mydło jaśminowe. W jednej chwili oddałabym to wszystko, żeby tylko móc rzucić płaszcz tam, gdzie mi się podoba, wyjść bez tłumaczenia się, dokąd idę i czytać z nogami w piecu, gdybym miała na to ochotę. Po lekcjach poszłam do babci, żeby powiedzieć, że wracam do domu. Wtedy już znowu zaczęło wiać. Wiedziałam, że drogi będą zasypane i że to nie koniec śnieżycy, jednak za wszelką cenę chciałam wrócić do siebie. Kiedy otworzyłam drzwi, poczułam zapach pieczonych placków – z zimowymi jabłkami – i usłyszałam dwa głosy starszych kobiet, które mnie witały (ciotka Madge zawsze wołała: A któż to taki? jak wtedy, kiedy byłam mała), pomyślałam, że dłużej tego nie wytrzymam; tej schludności, grzeczności, czekania. Bo u nich zawsze się czekało. Na pocztę, na kolację, na to, żeby pójść spać. Możecie pomyśleć, że u mojej matki też, ale wcale tak nie było. Kiedy niesprawna i schorowana leżała na kanapie, wciąż miała mnóstwo śmiałych planów, fantazji, żądań, których nie dało się spełnić, i chęci do sprzeczek; jakoś się trzymała. W domu zawsze było zamieszanie i jakaś potrzeba. Jaja do oczyszczenia, drewno do przyniesienia, ogień do podsycenia, jedzenie do przygotowania i bałagan do uprzątnięcia. Wciąż się śpieszyłam, coś sobie przypominałam i o tym zapominałam. A później, po kolacji, siadałam pośrodku tego wszystkiego, czekając, aż zagrzeje się woda do zmywania i zatapiałam się w książce z biblioteki. Między lekturą w domu a u babci też była różnica. U babci książki nie mogły się rozwinąć. Aura tego miejsca wciskała je między okładki, ograniczała, tłumiła. Brakowało przestrzeni. W domu, mimo że tyle się tam działo, było miejsce na wszystko. – Nie zostanę na kolacji – rzuciłam. – Wracam do domu. Odłożyłam swoje rzeczy i usiadłam, żeby wypić herbatę. Parzyła mi ją babcia.

– Nie możesz pójść w taką pogodę – odpowiedziała stanowczo. – Myślisz o swoich obowiązkach? Martwisz się, że bez ciebie sobie nie poradzą? – Nie, ale będzie lepiej, jak wrócę. Nie wieje bardzo. Jeździły pługi. – Po głównych drogach, ale jeszcze nie słyszałam, żeby pług do was zawitał. Miejsce, gdzie zamieszkaliśmy – i nie tylko – było pomyłką. – Boi się skórki na moim placku, ot co! – krzyknęła z udawaną rozpaczą ciotka Madge. – Po prostu ucieka przed moim plackiem. – Może i tak – odpowiedziałam. – Zjedz kawałek, zanim wyjdziesz. Za chwilę ostygnie. – Nigdzie nie pójdzie – wtrąciła wciąż pogodnie babcia. – Nie wyjdzie w śnieżycę. – To żadna śnieżyca – odparłam, szukając pomocy za oknem, gdzie już gęsto sypało. Babcia z brzękiem odstawiła filiżankę na spodek. – Dobrze, idź, śmiało. Idź, jeśli chcesz. Zamarznij na śmierć. Nigdy wcześniej nie straciła panowania nad sobą. Nie wyobrażałam sobie, że może je stracić. Teraz wydaje mi się to dziwne, ale jest faktem, że nigdy nie usłyszałam w jej głosie urazy czy gniewu ani nie zobaczyłem ich na jej twarzy. Wszystko było u niej pośrednie, wyrażane spokojnie. Jej osądy zdawały się odległe, przepełnione tradycyjnym autorytetem, nigdy osobiste. Dlatego zdziwiła mnie ta kapitulacja. W jej głosie wyczułam łzy, a gdy na nią spojrzałam, łzy były też w oczach, z których ściekały na twarz. Płakała; była wściekła i płakała. – Nieważne. Idź. Idź i zamarznij na śmierć jak biedna Susie Heferman. – O, Boże, rzeczywiście – potwierdziła ciotka Madge. – Biedna Susan mieszkała całkiem sama – dodała babcia, zwracając się do mnie, jakby to była moja wina. – To się stało w osadzie, w której kiedyś mieszkałyśmy, skarbie – powiedziała pojednawczo ciotka Madge. – Nie znałaś jej. Była żoną Gershoma Bella. Pani Gershomowa Bell, dla nas Susie Heferman. Chodziłyśmy z nią do szkoły. – Gershom zmarł rok temu, a ich córki wyszły za mąż i wyjechały – ciągnęła babcia, wycierając oczy i nos czystą, wyjętą z rękawa chusteczką. Już doszła do siebie, ale wciąż spoglądała na mnie ze złością. – Biedna Susan musiała wyjść, żeby wydoić krowy. Po śmierci męża zatrzymała je i sama oporządzała. Kiedy wychodziła wczoraj wieczorem, powinna była przywiązać sznur do suszenia bielizny do drzwi, ale nie przywiązała i wracając, zabłądziła. Znaleźli ją dziś w południe. – Dzwonił do nas Alex Beattie – wyjaśniła ciotka Madge. – Był jednym z tych, którzy ją znaleźli. Zdenerwował się.

– Nie żyła? – spytałam naiwnie. – Przecież cię nie rozmrożą, żeby wskrzesić, jak przeleżysz w zaspie całą noc w taką pogodę – żachnęła się babcia. Przestała już płakać. – Pomyśl o biednej Susie; jak próbowała wrócić ze stajni do domu – dorzuciła ciotka Madge. – Nie powinna była zatrzymywać tych krów. Myślała, że sobie poradzi. W dodatku miała chorą nogę. Założę się, że dała o sobie znać. – To straszne. Nie wrócę do domu – odpowiedziałam. – Idź, jeśli chcesz – powiedziała natychmiast babcia. – Nie, zostanę. – Nigdy nie wiesz, co cię może spotkać – podsumowała ciotka Madge. Teraz ona płakała, ale w bardziej naturalny sposób niż babcia. U niej było to tylko kilka łez, które zapewne przyniosły ulgę. – Kto by pomyślał, że Susie tak skończy. Była bardziej moją rówieśnicą niż twojej babci. A jaka z niej była tancerka! Wciąż powtarzała, że na dobrą zabawę popłynęłaby kutrem i dwadzieścia mil. Kiedyś wymieniłyśmy się dla żartu sukienkami. Gdybyśmy tylko wiedziały, że kiedyś wydarzy się coś takiego! – Nikt tego nie wie – bo po co? – odpowiedziała babcia. * Zjadłam obfitą kolację. O Susie Heferman więcej nie wspomniałyśmy. Teraz już rozumiem różne rzeczy, choć z tego mojego rozumienia nikt nie ma specjalnego pożytku. Rozumiem, że ciotka Madge mogła współczuć mojej matce, bo postrzegała ją, nawet zanim ta zaniemogła, jako osobę nieszczęśliwą. Wszystko, co niezwykłe, uznawała po prostu za nieszczęście. Za to mojej babci potrzebny był dowód. Babcia się doskonaliła, obserwowała siebie, uczyła się, co robić i mówić; rozumiała potrzebę akceptacji, pragnęła jej, osiągnęła ją i wiedziała, że można nie osiągnąć. Ciotka Madge nigdy tego nie wiedziała. Babcia mogła czuć się zagrożona przez moją mamę, bo być może rozumiała jej wysiłki – choć na jakimś poziomie zawsze musiała się tego wypierać – które sama z powodzeniem, acz nigdy otwarcie, wyszydzała. Rozumiem, że babcia płakała ze złości nad losem Susie Heferman i własnym, że wiedziała, jak bardzo tęsknię do domu i dlaczego. Wiedziała, ale nie rozumiała, jak to możliwe; nie rozumiała, na czym polega różnica ani dlaczego ona sama, niegdyś tak ciekawa świata i walcząca, stała się jeszcze jedną staruszką, którą wszyscy oszukują, próbują udobruchać i od której chcą jak najszybciej uciec.

Ceremonia pożegnalna Eileen obudziła się, kiedy było już całkiem jasno, i ujrzała obok łóżka June z tacą. Na tacy stał kubek z kawą, śmietanka, cukier, a obok leżały domowe żytnie tosty. – Boże, właśnie to chciałam zrobić dla ciebie. – Co? – Przynieść ci śniadanie do łóżka. Obudziłam się wcześnie i postanowiłam poczekać, aż się trochę rozwidni. Eileen nie wspomniała, że nie spała całą noc albo prawie całą z powodu sprężystego materaca, gładkiej pościeli i siebie w roli obcej, nieuprawnionej do takich luksusów istoty. – Jak możesz żyć bez zegarka? – zdziwiła się June i postawiła tacę na łóżku. – Lepiej, że nie wstałaś i do niczego się nie wzięłaś. Nie umiałabyś obsłużyć młynka. Eileen rzeczywiście o tym zapomniała. Mełli kawę w domu. Mieli jej dwa albo trzy rodzaje ze sklepu kolonialnego w centrum i tworzyli własną mieszankę. – A ja i tak musiałam wstać – dodała June. – Mam mnóstwo spraw do załatwienia. – Mogę ci pomóc. – Pomożesz, jeśli wypijesz kawę i się nie ruszysz, dopóki nie pozbędę się stąd tej rozhukanej trzódki. June miała na myśli dzieci; zawsze tak je nazywała. Teraz też. Ten sam pogodny bezceremonialny ton. Zdążyła już włożyć pomarańczowe spodnie i białą meksykańską wyszywaną bluzkę z surowej bawełny. Wyglądała jak zawsze – włosy w kolorze piasku ściągnięte elastyczną opaską i długie postrzępione kosmyki nad czołem. Wciąż ta sama rozedrgana skwapliwość, komenderujący ton, zaaferowanie; rozczulające, ale i irytujące. Żona misjonarka. Rumiana twarz, skóra zgrubiała na policzkach i szyi. Żałoba przydała jej kolorów. Eileen zrozumiała, że naiwnością było oczekiwać jakiejś zmiany. Wcześniej sądziła, że w smutku ciało June zwiotczeje, a głos stanie się niepewny lub zamilknie, ale kiedy uścisnęły się wieczorem na lotnisku, poczuła, że ciało June pomrukuje jak zwykle, napędzane swoją siłą; usłyszała też głos June, przebijający się przez jej słowa pociechy, ostry i uporczywy, niemal tryumfujący.

– Ale wieje. Okropny lot? * June wysłała młodsze dzieci do szkoły. Mieli ich z Ewartem siedmioro, jeśli liczyć Douglasa. Najpierw pięciu chłopców. Później adoptowali dwie dziewczynki, Indianki albo pół-Indianki. Najmłodsza była jeszcze w przedszkolu. Douglas miał siedemnaście lat. Eileen słyszała, jak June rozmawia przez telefon. – Nie chcę tłumić ich emocji, ale nie chcę też na siłę ich stymulować. Wiesz, o co mi chodzi? Tak, to ich naturalne otoczenie. Myślę, że tak jest lepiej. Chcę, żeby miały możliwość wyrażenia swojego smutku. Jeśli chcą go wyrazić. Tak, właśnie tak. Dziękuję. Bardzo dziękuję. Później zadzwoniła w sprawie ekspresu do kawy. – Od razu wiedziałam, że powinnam kupić model na pięćdziesiąt filiżanek, a nie na trzydzieści. Zawsze to robię. Nie, wszystko załatwione. Tak, wolałabym. Piękne dzięki. Następnie zatelefonowała do paru osób z pytaniem, czy mają jak dotrzeć na pogrzeb czy też na ceremonię pożegnalną, jak się to teraz nazywa. Zadzwoniła też do kilku innych z pytaniem, czy nie miałyby nic przeciwko temu, żeby podwieźć tych, którzy mają problem z dojazdem; potem zadzwoniła do nich, żeby przekazać, gdzie i kiedy mają czekać na podwiezienie. Eileen zdążyła już wstać i się ubrać, krążąc między sypialnią a łazienką. Usłyszała dobiegającą z dołu muzykę rockową nastawioną – co niezwykłe; może z szacunku – wyjątkowo cicho. Widocznie są tam już starsze dzieci. Zastanawiała się, gdzie jest Ewart. Miała wrażenie, że nie wszystkie sprawy, które załatwia June, są naprawdę konieczne albo przynajmniej nie jest konieczne, żeby to June je załatwiała. Przecież ludzie sami mogli zadbać o dojazd. Uświadomiła sobie, że drażni ją nawet ton głosu, jakim June rozmawia przez telefon. Dzień dobry, cześć! Cześć, tu June! Radosny, pewny, zasadniczy. Czy taka pewność nie jest wyzwaniem, uporczywym dopominaniem się kontroli? Czy przypadkiem June nie domaga się podziwu? Cóż, czemu nie, skoro jej to pomaga. Jeśli cokolwiek jej pomoże. Mimo to Eileen nie lubiła tego głosu, czuła do niego niechęć. Umyła kubek i talerz w kuchni. Nic więcej do zmywania nie było. Kwadrans po dziewiątej kuchnia June lśniła jak kuchnia z reklamy. Brudne naczynia spoczywały w zmywarce. Eileen zapomniała, że mają zmywarkę. Mieszkała w starym, wynajętym domu w innym mieście; zajmowała go sama, bo się rozwiodła, a jej jedyna córka akurat jeździła po Europie. Eileen nie umiała obsługiwać zmywarki.

June przedtem odkroiła skórkę z tostów, ale teraz Eileen ją zjadła, bo nie była w stanie rozstrzygnąć, do którego pojemnika wyrzucić. Potrzebowałaby co najmniej dnia, żeby się zorientować, co i jak. Wieczorem się dowiedziała, że wprowadzono nowy skomplikowany system segregacji śmieci. – Ja też będę musiała zacząć to robić – powiedziała. – To nie robisz? – zdziwiła się June. W porównaniu z siostrą Eileen rzeczywiście żyła nieodpowiedzialnie. Na pewno; musiała to przyznać. Wszystkie śmiecie lądowały w jednym koszu, a w pozornie schludnych szafkach panował chaos. Pewnego razu poprztykała się z June o szare papierowe torby. Eileen upychała je do szuflady, a June składała, wygładzała i dociskała jedną do drugiej, więc w jej szufladzie było więcej miejsca i bez trudu można je było stamtąd wyjąć. Obydwie siostry śmiały się z rozdrażnieniem. – Tak jest łatwiej – tłumaczyła June. – Naprawdę. Dzięki temu oszczędzasz czas. – To natręctwo – odparła Eileen, która w desperacji zawsze próbowała obrócić język June przeciwko niej samej, przybierając protekcjonalny i lekceważący ton. – Porządek to dupna perwersja. Dziwię ci się. Jednak naprawdę się starała. W kuchni June zawsze próbowała zapamiętać, co gdzie leży – jej niezmiennie logiczne, choć zaskakujące, klasyfikacje. I zawsze popełniała jakiś błąd. Kiedy Ewart go odkrył, zauważył, że coś jest nie na swoim miejscu, klepał ją po ramieniu z porozumiewawczą i przepraszającą miną, bez słów, i dyskretnie przesuwał tę rzecz tam, gdzie powinna być. Ta jego pantomima, uprzejmość i niepokój o nią pozwoliły Eileen zrozumieć, że to wszystko to nie żart, że wściekłość June jest naprawdę głęboka i autentyczna. Zawsze odczuwała w ich domu ciężar przedmiotów, powagę wymagań i różnice między sobą a nimi dwojgiem; coś, czego na co dzień nie zauważała. Obowiązywał tu etos kupowania i użytkowania; konsumencka moralność. Eileen nigdy nie miała pieniędzy, więc mogła sobie pozwolić na rozrzutność, niechlujstwo, samozadowolenie. Za to mający mnóstwo pieniędzy June i Ewart kupowali każdy przedmiot i używali go z poczuciem odpowiedzialności nie tylko wobec siebie, nie tylko żeby posiadać to, co najlepsze, najbardziej wydajne, trwałe, porządne, żeby mieć to, co należy mieć, ale także – jak by to nazwali – z poczuciem odpowiedzialności wobec społeczeństwa. Ludzie, którzy nie czytywali „Raportów konsumenckich”, pewnie nie różnili się w ich oczach od tych, którym nie chciało się głosować. Najwięcej kłopotów sprawiało mu kupowanie przedmiotów, które niczemu nie służą, lecz są niezbędne w każdym domu – obrazów i ozdób. W końcu rozwiązali ten problem, decydując się na rysunki i rzeźby Eskimosów, indiańskie ozdoby ścienne, popielniczki, misy oraz szare porowate naczynia wykonane przez byłego

więźnia, któremu jako artyście patronował Kościół Unitarian. Wszystkie one miały jakąś wartość moralną oprócz tego, że były do zaakceptowania jako dekoracje. Dwie maski Indian z plemienia Kwakwala – mocno wystylizowane, przerażające, śmiertelnie złowieszcze – wiszące na ścianie nad kominkiem wywoływały sporo zachwytów. Tymczasem Eileen miała ochotę spytać, co właściwie robią w salonie. Ostatnimi czasy odkryła, że stała się nieprzyjemnie czepialska w niektórych kwestiach dotyczących na przykład ubrań albo dekoracji. Pragnęła uniknąć oszustwa, nie używać poważnych przedmiotów do banalnych celów, nie drwić z nich poprzez tworzenie na nie mody. Pragnienie skazane na porażkę. Sama też nie była bez winy. A przecież Ewart i June nie drwili; naprawdę podziwiali sztukę Indian. Mówili: Czy to nie jest mocne? Czy to nie fantastyczne? W saloniku Eileen wisiały wyblakłe akwarele przedstawiające kwiaty i wypełniała go przypadkowa zbieranina używanych mebli. Czy aby ta lichość i bezstylowość nie była na swój sposób wyrazem takiej samej afektacji jak maski Indian Kwakwala czy figurka bogini płodności o dziobatej twarzy? Ewart przyszedł z garażu w roboczych spodniach i koszuli. Włosy zasłaniały mu już uszy. – Chcesz zobaczyć mój ogród japoński? – spytał Eileen. – Właśnie zrobiłem porządek z krzewami. Kiedy rozkwitną, nie można oderwać od nich oczu. Zabrzmiało pogodnie, lecz Eileen wyczuła w jego oddechu nieprzyjemną, smutną woń bezsenności, zamaskowaną, ale nie do końca, płynem do płukania ust. – Jasne – odpowiedziała. Ruszyła za nim przez garaż na dwór. Był spokojny, pochmurny lutowy dzień. – Może jeszcze się przejaśni – powiedział Ewart. Odchylał przed nią mokre gałęzie i ostrzegał, w których miejscach wspaniały, biegnący po pochyłości terenu trawnik może być śliski. Jak zawsze był miłym i troskliwym gospodarzem. Bogactwo sprawiło, że stał się ponad miarę uprzejmy, małomówny, zgodny i skryty. Kiedy June poznała go na uniwersytecie – obydwie z Eileen uzyskały stypendia pozwalające na podjęcie studiów na miejscowej uczelni – wyglądało na to, że nie ma żadnych znajomych. Zainteresowała się nim z taką samą męczącą i niosącą ulgę gorliwością, jaką później okazywała studentom z Afryki, narkomanom, więźniom i indiańskim dzieciom. Zabierała go na przyjęcia, gdzie szybko odnalazł się w roli osoby serwującej drinki, pomocnika gospodyni lub gospodarza, bufora między nimi a sąsiadami, a niekiedy policją, człowieka, który przytrzymuje głowy rzygających w łazience, oraz powiernika dziewczyn źle traktowanych przez partnerów. June twierdziła, że pokazuje mu, jak wygląda życie. Uważała, że jest pokrzywdzony, upośledzony; nazwisko i pieniądze go naznaczały, jej zdaniem, podobnie jak innych brodawka na twarzy lub chroma noga. Nikt nie

wierzył, że za niego wyjdzie, nawet ona sama. Eileen uważała, że June dopiero z czasem się do tego przekonała. Co prawda zapraszała Ewarta do domu, ale tylko w ramach programu zapoznawania go z życiem. Eileen, June i ich matka wciąż mieszkały wtedy na piętrze domu nad salonem fryzjerskim przy Becker Street. Pokoje były ciemne, ale miały też zalety. Świeży, mydlany, męski zapach z salonu fryzjerskiego. Nocą różowa poświata sącząca się z witryny kawiarni na rogu. Ich matka miała zaćmę na obydwu oczach. Leżała na ciężkiej kanapie – dostojna nawet w tej pozycji – i wydawała rozkazy. Dopominała się wody, tabletek, filiżanki herbaty; żądała, by ściągnąć z niej koc albo ją przykryć, uczesać lub zapleść warkocze; kazała im dzwonić do stacji radiowych i wytykać slangowy, wulgarny, niepoprawny język i przekazywać jej skargi do salonu fryzjerskiego lub do sklepu spożywczego. Wymagała, żeby kontaktować się z jej przyjaciółmi bądź znajomymi, informować o pogarszającym się stanie zdrowia i pytać, dlaczego oni jej nie odwiedzają. June przyprowadziła do domu Ewarta, kazała mu usiąść i słuchać. Studia psychologiczne miały jej pomóc uporać się z problemem z matką; Eileen próbowała rozwiązać go dzięki studiom na wydziale filologii angielskiej. June lepiej na tym wyszła. Co prawda Eileen cieszył wysoki odsetek zwariowanych matek w powieściach, lecz nie umiała zrobić z tego użytku. Tymczasem June mogła przedstawiać matce swoich znajomych bez żadnych tłumaczeń, jedynie wcześniej wyczerpująco opisując jej przypadek i dyskutując o nim później. Sprawiała, że czuli się wyróżnieni. Ewart musiał wysłuchiwać długich melancholijnych pokrętnych i nieprawdziwych opowieści o ich rzekomym pokrewieństwie z Arthurem Meighenem, byłym premierem Kanady. June wmawiała mu, że zyskał bezpośredni wgląd w iluzje, jakimi ludzi o pewnym typie osobowości karmi patowa sytuacja socjoekonomiczna. (Łapczywie chłonęła wtedy język, który będzie jej służył już do końca życia). Eileen była pod wrażeniem sposobu, w jaki June przekuwała wady w zalety, i jej nagłego obiektywizmu. – Oczywiście jest mi łatwiej, bo jestem młodszym dzieckiem – wyjaśniała June jej i wszystkim, którzy zechcieli słuchać. – Zostałam uwolniona od poczucia winy. Wszystko skupiło się na Eileen. Pod życzliwym, acz czujnym okiem studentów psychologii i socjologii Eileen, i tak już ponura w roli studentki, dostrzegła, że niczego nieświadoma żyje z poczuciem winy, brnie przez nieważne, chybione zajęcia z literatury, miota się z nieprzyjemnym chłopakiem (z Howiem, za którego wyszła później za mąż i z którym się rozwiodła) i błądzi niczym nietoperz w słońcu. Zadziwiające, że w ciągu roku June potrafiła pozbyć się nastoletniej pucołowatości, kostropatego języka, niewinności, zależności od innych, wewnętrznego zamętu i poczucia

wdzięczności. Kto by pomyślał, że jej donośny, dźwięczny głos, rumiana, koścista twarz i nerwowe, energiczne ciało tylko czekają, by się ujawnić, podobnie jak jej pewność siebie? A ledwie dwa lata wcześniej pisała wiersze, czytała te same książki co Eileen i wszystko wskazywało na to, że zamierza się upodobnić do starszej siostry. Ale nic z tych rzeczy. Rzecz jasna zrobiła mądrze. Eileen wyszła za mąż za Howiego, stukniętego dziennikarza, który zostawił ją z małą córeczką. June wyszła za Ewarta i zaczęła ustawiać się w życiu. Podczas gdy życie Eileen nie nabrało kształtów, targane kryzysami i zmieniające kierunek dla chwilowych przyjemności, życie June było solidne, zaplanowane, świadome, pełne. Nie było w nim dryfowania i rozmyślania. June większość szans wykorzystywała. Czy ta była kolejną? – Ten pomógł mi zasadzić Douglas w zeszłym tygodniu – wyjaśnił Ewart, pokazując mały nastroszony krzaczek. Wypowiedział imię syna dokładnie tak jak June; swobodnie, ale z emfazą, tyle że wrodzona, nieuświadomiona delikatność i skłonność do wahania sprawiały, że ta emfaza była mniej irytująca niż u niej. Później opowiadał o ogrodach japońskich. Wyjaśnił, że kiedyś w Japonii obowiązywały ścisłe zasady określające wysokość kamieni w ogrodzie. Cesarskie mierzyły piętnaście centymetrów, a zwykli ludzie i kobiety chodzili po kamieniach wysokości czterech centymetrów. A on właśnie doprowadza wodę do ogródka. – Odgłos wody w ogrodzie japońskim jest równie ważny jak jej widok. Tutaj będzie opadać, taki miniaturowy wodospad przepołowiony przez ten kamień. Wszystko w odpowiedniej skali, dzięki czemu osiąga się niezwykły efekt. Kiedy wpatrzysz się w ten wodospad i zapomnisz o całej reszcie, po chwili będzie ci się wydawać, że to prawdziwy wodospad i prawdziwy krajobraz. Opowiadał o możliwościach technicznych związanych z doprowadzeniem wody, o systemie rur biegnących pod ziemią. Zawsze dysponował szczegółową wiedzą na temat każdego realizowanego przez siebie projektu i przekazywał ją z wielkim entuzjazmem. Zdawał się wiedzieć więcej od fachowców w danej dziedzinie. Może dlatego, że sam nie był fachowcem i nie musiał zarabiać na życie. Okazja? Czemu nie? Okazja, by pokazać, puścić w obieg, przetestować wartości, zgodnie z którymi żyjemy. June i Ewart żyli zgodnie z pewnym systemem wartości, tak mówili. Dlaczego nie? pomyślała Eileen, słuchając wykładu na temat rur, a gdy ten się skończył, na temat krzewów. Chyba wolała, by ukazywać śmierć jako coś ostatecznego i nieuniknionego. Bez religii nie da się tego zrobić. Zwyczajnie się nie da. A gdyby to była jej córka – Margot? Pomyślała o tym natychmiast, gdy tylko się dowiedziała – dziwna mieszanka przerażenia i ulgi.

Zupełnie jakby Douglas, przyciągając grom, zapewnił wszystkim innym dzieciom bezpieczeństwo, jednocześnie przypominając o występowaniu piorunów. Margot w każdej chwili może wsiąść do przeciekającej łódki, samolotu, który zaraz porwą, do autobusu z niesprawnymi hamulcami lub wejść do budynku, gdzie terroryści podłożyli bombę. Margot była bardziej narażona na ryzyko niż mieszkający w domu Douglas. A jednak. Zginął w wypadku samochodowym. Trzej pozostali chłopcy prawie nie ucierpieli. Chłopak przy kości. W samolocie Eileen próbowała dokładnie go sobie przypomnieć. Jasne długie włosy ściągnięte na karku opaską jak u matki. Douglas nie podzielał zainteresowań swoich długowłosych rówieśników. Odmienne stany świadomości i transcendencja nie były jego pasją. Z uporem trzymał się konkretnych, materialnych i naukowych zainteresowań: lotów na Księżyc, sportu (w roli kibica), a nawet giełdy. Przypominał ojca w pełnym zacięcia, a może pasji, zbieraniu, gromadzeniu i opowiadaniu o szczegółach. Lubił wyjaśniać. Miał niewielu przyjaciół. Chodził po domu niczym pełen rezerwy dyktator i popijał dietetyczną colę. June i Ewart zawsze wypełniali dzieciom weekendy i wakacje rozrywkami w rodzinnym gronie. Byli właścicielami jachtu. Wspinali się w górach i schodzili do jaskiń. Jeździli na nartach i na łyżwach, a niedawno kupili rowery z dziesięciobiegowymi przerzutkami. Eileen przypuszczała, że Douglas uczestniczył we wszystkich tych wyprawach – trudno, żeby ich unikał – jednak jego otyłość i siedzący tryb życia rodziły wątpliwości, czy robił to z sercem i pełnym zaangażowaniem. Chodził do eksperymentalnej szkoły zależnej w dużej mierze od finansowych możliwości rodziców uczniów. Swoboda, jaką tam promowano, oraz nacisk na kreatywność nie musiały do końca mu odpowiadać. Eileen tylko się tego domyślała. Douglas nie dałby nic po sobie poznać. Nie był typem romantyka widzącego siebie w tym ortodoksyjnym środowisku w roli buntownika i sceptyka. Jego ojciec przykucnął, pokazywał jej różne rodzaje igieł i dotykał roślin. Rozprawiał o ich wymaganiach, rodzaju gleby, nawadnianiu i nawożeniu. Poświęcał jej uwagę. Nie był mężczyzną atrakcyjnym seksualnie. Dlaczego? Duży tyłek, od tyłu sylwetka nieporadnego filistra? Kiedyś June opowiadała Eileen, że wybrali się razem na film porno wraz z innymi parami tworzącymi coś, co nazywali „Grupą rozwoju” przy Kościele unitarian. Interesowały ich nowe bodźce. Eileen powtórzyła to swoim znajomym, żartowała na ten temat. Teraz uważała, że te żarty były bez sensu. Nie dlatego, że były niemiłe, jak z poczuciem winy uważała wtedy, lecz dlatego, że brakło w nich wyrozumiałości. Te usilne poszukiwania nie były żartem. Tworzyli system trawienny, który wszędzie znajdował coś dla siebie. Nie zacinał się. Ogrody japońskie, filmy porno, tragiczna

śmierć. Wszystko połykane, żute, trawione, przyswajane i niszczone. * Po ceremonii dom June i Ewarta wypełnił się przyjaciółmi, sąsiadami i kolegami dzieci. Nastolatkowie siedzieli w bawialni na dole przed sięgającym od podłogi do sufitu kominkiem. Wielu twierdziło, że przyjaźnili się z Douglasem. Może i tak. Przynieśli gitary, magnetofony i świece. Jedna z dziewczyn zjawiła się owinięta kapą. To tutaj jest przyjęcie pożegnalne? spytała delikatna i promienna. Inne miały na sobie postrzępione szale i prześwitujące powłóczyste sukienki. Młodzi nie różnili się zbytnio od dorosłych, choć może by woleli. Zapalili świece. Innego źródła światła oprócz kominka tam nie było. Zapalili też kadzidełka. Śpiewali i grali na różnych instrumentach. Zapach kadzidełek niósł ze sobą woń marihuany. – To ich sposób na pożegnanie Douglasa – skomentowała, opierając się o balustradę, długowłosa nieco zniszczona kobieta również owinięta szalem. – To naprawdę urocze; bardzo wzruszające. Tylko czy Douglas chciałby mieć takie przyjęcie pożegnalne? Nie wyjawiłby tego. Trochę by się pokręcił przez grzeczność, a później pewnie zaszyłby się w swoim pokoju z dodatkiem gospodarczym jakiejś gazety. – Przynieśli jednego albo dwa skręty; czuć – dorzucił mężczyzna wchodzący po schodach za tamtą kobietą. Eileen poznała po jej milczeniu, po tym jak zacisnęła usta i się od niego odcięła, że musi być jej mężem. W przeciwieństwie do niej miał na sobie tradycyjne ubranie; takie, jakie mężczyźni wkładają na pogrzeby. Wiele było teraz takich par – odpowiedzialni, szacowni, bezbronni mężczyźni z nieco tylko dłuższymi włosami i nieśmiałymi baczkami, pod krawatem, z czystymi mankietami; otaczała ich lekko wstydliwa bądź śmieszna aura zamożności i wpływów; za to żony beztroskie, bez makijażu, z pewnością niematronowate, ciągnące po ziemi wdzianka będące wytworem egzotycznej biedy. Czasami trafiała się para stanowiąca przeciwieństwo tamtych – ufryzowana żona w pastelowym kostiumie i okrągłych klipsach, a mąż w wyszywanej aksamitnej kamizelce, obwieszony amuletami i krzyżykami połyskującymi na włochatej piersi. Ten mąż i Eileen weszli do salonu pełnego właśnie takich ludzi. Szale i kaftany, indyjska bawełna z nadrukami, dżinsy, drogie garnitury. Jeszcze dwa, trzy lata wcześniej trudno byłoby odróżnić zamożnych przyjaciół June i Ewarta i ich sąsiadów od Unitarian i ich znajomych z „Grupy rozwoju”. Teraz było to niemożliwe. Niektórzy z gości zapewne należeli do jednych i do drugich. Ewart krążył wśród nich z drinkami. June stała w jadalni koło stołu z kawą i

kanapkami. Zapiekane parówki, zapiekane szparagi. Znalazła czas, żeby je przygotować. Była pięknie ubrana – długa, ręcznie tkana pomarańczowozłota suknia i szal pod kolor, gruby, szorstki, meksykański albo hiszpański. Wymalowane na srebrzystozielono powieki to był błąd i jedyna oznaka pośpiechu i niepewności. – Wszystko w porządku? – zagadnęła. – Nie miałam czasu, żeby cię przedstawić, musisz sobie radzić sama. – Dobrze jest – odpowiedziała Eileen. – Piję. Zrezygnowała z pytania, czy może jej w czymś pomóc. Zrezygnowała z szukania dla siebie zajęć. W kuchni i w jadalni było mnóstwo kobiet, które wiedziały, gdzie June trzyma różne rzeczy, ale miały równie mało szczęścia, co Eileen. June wszystkie ubiegła. O wszystkim pomyślała, wszystko zrobiła sama. Ściany i wysoki, zaokrąglony sufit salonu wykonano z drewna o ciepłej barwie; dywan i zasłony były ciężkie, kremowe, miękkie. Eileen piła wódkę. Zasłony nie były zaciągnięte, więc widziała wszystkich w ich wspaniałych, różnorodnych strojach (Eileen też ujawniła surowy gust, wkładając granatowy kaftan obszyty srebrną nitką). Chodzili, pili, rozmawiali na tle późnopopołudniowego i wczesnowieczornego nieba. Nawet na tle ciemnych deszczowych chmur sprawiali wrażenie pogodnych i bezpiecznych. Eileen widziała dywan świateł, miasto i czarną wstęgę rzeki. – Wie pani, gdzie jesteśmy? – spytał ją mąż tamtej kobiety. – Na zboczu góry Hollyburn. Tam jest Point Grey. Poprowadził ją do okna, żeby pokazać most Lions Gate, który przypominał tiarę złożoną z ruchomych świateł. – Olśniewający widok – powiedział. Eileen przyznała mu rację. Powiedział, że jest sąsiadem June i Ewarta. Zbudował dom nieco wyżej. Jak wielu bogatych ludzi, przepełniała go szczera, niemal fizyczna nadzieja, że kupił to, co powinien. – Przedtem mieliśmy dom w północnym Vancouver. Długo nie byłem pewien, czy słusznie zrobiliśmy, że się stamtąd przenieśliśmy. Nie wiedziałem, czy aż tak spodobają mi się te widoki. Tam wystarczyło wyjrzeć przez okno, żeby zobaczyć zbocze góry, właśnie to miejsce, gdzie teraz jesteśmy, most i panoramę miasta. Przy dobrej pogodzie widzieliśmy nawet wyspę Vancouver, a na zachodzie – cudowne zachody słońca. Przepiękne. Ale w tym miejscu też się zakochałem i nie chciałbym już tam wrócić. – Zawsze podobają się panu widoki? – spytała Eileen. – Czy zawsze mi się podobają? – powtórzył i dał jej do zrozumienia

pochyleniem głowy i tolerancyjnym błyskiem w oku, że czeka, aż go oczaruje. – Powiedzmy, że jest pan w kiepskim nastroju, wstaje pan i roztacza się przed panem taki wspaniały widok. Przez cały czas. Nie może pan przed nim uciec. Nigdy nie czuje pan, że na niego nie zasługuje? – Nie zasługuję? – Poczucie winy – ciągnęła wbrew sobie Eileen. – Że nie jest pan w lepszym nastroju? Że nie jest pan bardziej... godzien tego pięknego widoku? – Pociągnęła duży haust wódki, oczywiście żałując, że wdała się w tę rozmowę. – Przecież jak tylko go zobaczę – odparł tryumfalnie mężczyzna – nie mogę być w kiepskim nastroju. Działa na mnie lepiej niż drink. Lepiej niż to, co mają tu na dole. Poza tym nie wierzę w złe nastroje. Życie jest zbyt krótkie. – Kiedy to powiedział, przypomniał sobie, że to jednak nie jest zwykłe przyjęcie. – Życie jest zbyt krótkie. Nie ma powodu ani wytłumaczenia dla rzeczy, które się dzieją. Pani siostra jest cudowna. Ewart też. Eileen zeszła z kolejnym mocnym drinkiem do pokoju gościnnego. Minęła ten, w którym małe dzieci znajomych bawiły się z małymi adoptowanymi córkami June. To była zabawa „w rybę”. Eileen stanęła i je obserwowała. Te małe Indianki ją zawstydzały, czuła się przy nich jak przed sądem. Rzecz jasna tylko w obecności June. Eileen czuła, jak jej siostra gorliwie słucha, patrzy, niemal węszy, by wykryć jakieś jej niewłaściwe zachowanie. I kto by teraz uwierzył, że June i Eileen chodziły kiedyś po domu, przedrzeźniając mówiące po angielsku małżeństwo Chińczyków ze sklepu przy Becker Street? Eileen wpatrywała się w gładkie śniade twarze małych Indianek. Kim były – odznakami June, jej trofeami? Eileen nie widziała ich, tylko June. Zamknęła drzwi pokoju gościnnego i położyła się w ciemnościach. Skrzyżowała nogi i podłożyła poduszkę pod głowę. Szklankę z drinkiem trzymała na brzuchu. Zawsze docierała do tego punktu w domu June. Douglas nie miał tu nic do rzeczy, jego śmierć niczego nie zmieniła. Ogarniał ją paraliż, nie mogła nad sobą zapanować. Z perspektywy tego domu jej życie, jej decyzje (jeśli w ogóle je podejmowała) i ona sama nie robiły dobrego wrażenia ani nie były spójne. Musiała przyznać, że jej życiem rządził przypadek, że zmarnowała mnóstwo czasu, że niewiele jej się udało dokonać. Nieważne jak to wyglądało, kiedy jej tu nie było, ani że przerabiała to na zabawne opowieści dla przyjaciół. Co gorsza, nie była w stanie pomóc June. W samolocie wymyśliła, że upiecze ciasteczka do herbaty. Jakby to w ogóle było możliwe w kuchni June. Wieść, że ich ojciec zginął na wojnie, z jakiegoś powodu dotarła do nich telefonicznie o dziesiątej czy jedenastej wieczorem. Matka upiekła ciasteczka,

zaparzyła herbatę i obudziła Eileen. Nie June; June była za mała. Jadły też dżem, Eileen łapczywie, choć z lękiem. Matka, która była zwykle groźna, pełna tajemniczych urazów i nienazwanych smutków, tym razem zrezygnowała z typowych zachowań i stała się obojętna, niewymagająca i – co niewyobrażalne – zawstydzona. Nie przekazała jej tej wiadomości. (Obudziła je rankiem blada; nieprzyjemny pocałunek, wystudiowany głos. Tatuś nie żyje). Po latach Eileen próbowała powiedzieć June o stypie przy ciasteczkach, o tym, że matka nagle okazała się krucha, spokojna – prawie, prawie – jak zwykła kobieta, co było wtedy ich największym marzeniem. June odpowiedziała, że już to przerobiła. – Wiele lat temu dzięki terapii Gestalt. Naprawdę. Przerobiłam to i zamknęłam temat. Ja niczego nie przerobiłam, pomyślała Eileen. I jeszcze: Nie wierzę, że takie rzeczy są po to, żeby je przerabiać. Ludzie umierają; cierpią i umierają. Ich matka po tych wszystkich szaleństwach zmarła na zwykłe zapalenie płuc. Choroby i wypadki. Należy je uszanować, a nie wyjaśniać. Słowa są obciachowe. Powinny zapaść się pod ziemię ze wstydu. Fragment z Proroka odczytany podczas popołudniowej ceremonii pożegnalnej uraził Eileen. Co za oszustwo, co za bezczelność, pomyślała. Niezamierzone – w istocie chodziło o współczesny odpowiednik pobożności – ale nie było to żadne wytłumaczenie. Snując pijane refleksje, Eileen dopiero teraz pojęła, że żadne inne słowa nie pasowały lepiej. „Teraz z całą mocą i nadzieją...”. W samych słowach nie było oszustwa, ale ileż oszustwa było w tym, że je teraz wypowiedziano. Jedynym wyjściem jest milczenie. Kiedyś ona i June zasługiwały na więcej uwagi niż teraz. Kiedyś były mniej agresywne. Nieprawdaż? Tak jak Ewart, tak jak ci sąsiedzi i unitarianie. Kiedyś można było ufać intencjom, ale teraz już nie, choć wszyscy chcą dobrze. June należała do „Grupy rozwoju”, chodziła na jogę, interesowała się medytacją; kąpała się nago z innymi w gorącym basenie na jakiejś ekskluzywnej wyspie. Za to Eileen czytała masę książek i raziła ją wszelka tandeta. Można by pomyśleć, że wiodło im się lepiej niż ich matce. A mimo to coś było nie tak. Możemy mieć jedynie nadzieję, że od czasu do czasu zejdziemy na ziemię, myśli Eileen i na moment zasypia, ale budzi się przerażona z palcami zaciśniętymi na szklance. Omal nie wylała drinka. Na dywan, na narzutę. Wypiła go do końca, odstawiła szklankę na stolik przy łóżku i prawie natychmiast zasnęła. Obudziła się wciąż pijana. Nie wiedziała, która godzina. W domu panowała cisza. Eileen wstała i postanowiła przebrać się w koszulę nocną. Najpierw jednak poszła w swoim granatowym kaftanie do kuchni, żeby spojrzeć na elektroniczny zegar. W kuchni paliło się światło. Było dopiero piętnaście po jedenastej.

Wypiła szklankę zimnej wody, która – jak podpowiadało jej doświadczenie – zmniejszy, a przy odrobinie szczęścia całkowicie wyeliminuje, poranny ból głowy. Wyszła bocznymi drzwiami do garażu, żeby chwilę tam postać i pooddychać świeżym powietrzem. Brama garażu była otwarta. Dotykając ściany, Eileen przeszła obok zwiniętego węża ogrodowego i narzędzi wiszących na gwoździach. Usłyszała czyjeś kroki, ale się tym nie przejęła. Była zbyt pijana. Nie obchodziło jej, kto to, ani co sobie pomyśli, kiedy ją tu zobaczy. To był Ewart z konewką. – June? June? Eileen. Zdziwiłbym się, gdyby to była June. Wzięła dwie tabletki nasenne. – Co tu robisz? – spytała Eileen. Była pijana, wyzywająca, ale nie kłótliwa. – Podlewam. – Przecież pada. Ewart, jesteś głupi. – Już nie pada. – Ale padało. Widziałam, gdy byłam w salonie. – Musiałem podlać nowe rośliny. Na początku pochłaniają ogromne ilości wody. Deszcz im nie wystarczy. Nawet pierwszego dnia. Odstawił konewkę, obszedł samochody i zbliżył się do Eileen. – Lepiej się połóż, Eileen. Sporo wypiłaś. June zaglądała do ciebie. Powiedziała, że leżysz jak kłoda. On też był pijany. Poznała to nie po głosie czy ruchach, lecz po pewnej ociężałości, uporze, który dostrzegła, kiedy przed nią stanął. – Eileen, ty płakałaś. Naprawdę miło z twojej strony. Nie po Douglasie; nie opłakiwała Douglasa. – Wiesz, twoja obecność tutaj bardzo pomogła June. – Nawet nie kiwnęłam palcem, a chętnie coś bym zrobiła. – Wystarczy, że tu jesteś. June bardzo cię ceni. – Naprawdę? – upewniła się Eileen. Jak ten Ewart potrafił wymusić uprzejmość, nawet kiedy oboje byli pijani. – Czasami nie umie tego wyrazić. Jest trochę... Czasami bywa trochę... apodyktyczna. Zdaje sobie z tego sprawę, ale trudno jej się zmienić. Eileen... – Ewart wykonał te dwa kroki, które dzieliły ich od siebie. Eileen była gościnną kobietą, zwłaszcza kiedy wypiła. Ten uścisk właściwie jej nie zaskoczył. Można go było przewidzieć, choć nie umiała wyjaśnić dlaczego. Może w przypadku Eileen – samotnej, niesfornej, czasami zadziwiająco biernej, choć niekiedy całkiem energicznej – taki uścisk zawsze można przewidzieć. Dała na niego przyzwolenie, niemal powitała z radością – bo jak mogła go uniknąć, nie robiąc przykrości Ewartowi? Nawet jeśli nie miała tego w planach, mogła je nieco

zmienić, żeby zrobić na to miejsce, myśląc przy tym jak zwykle: Dlaczego nie? Takie kobiety, kobiety, które tak myślą, zwykle uważa się za słabe, duchowo upośledzone, oszołomione narzędzia w rękach mężczyzn, godne politowania. Opinie te wyrażają inne kobiety, a także mężczyźni; ci sami, którzy z wdzięcznością i lubością w nich myszkują. Eileen o tym wiedziała, ale uważała, że to nie odpowiada prawdzie. Po prostu myślała, że łatwo się podnieca. W tamtym momencie akurat niespecjalnie, bo nie oczekiwała zbyt wielkiej rozkoszy od szwagra, który zaczął kierować ją – z większą determinacją i bezceremonialnością, niż mogła się tego po nim spodziewać – na tylne siedzenie większego samochodu. Nie czuła jednak, że się poświęca. Rzadko kiedy to czuła. W tamtych czasach lubiła ich twarze. Lubiła tę powagę – słodki zapał i nagą powagę, skupienie na rzeczywistości; ich własnej. Jedyne słowa, jakie od niego usłyszała, to powtarzane w kółko swoje imię. Słyszała to już wcześniej. Czym ono było dla Ewarta, czym była dla niego Eileen? Kobiety muszą się nad tym zastanawiać. Przyszpilone w niezbyt wygodnej pozycji na samochodowej kanapie, z jedną nogą zarzuconą na oparcie, żeby uniknąć skurczu, wciąż szukają odpowiedzi i pośpiesznie zapamiętują szczegóły, żeby później o nich rozmyślać. Muszą wierzyć, że dzieje się coś więcej niż to, co się dzieje; na tym częściowo polega kłopot. Później Eileen dojdzie do wniosku, że jest dla Ewarta chaosem. Przeciwieństwem June, bo czyż nim nie była? Czymś, czego w naturalny sposób szuka cierpiący mężczyzna, który kocha żonę i się jej boi. Krótkim ożywczym zanurzeniem. Eileen to bezsens i brak odpowiedzialności, istota z tego samego świata co wypadki samochodowe. Ewart wchodzi w nią, by ulec – chwilowo, bezpiecznie – temu, co odebrało mu syna, i temu, o czym nie może rozmawiać we własnym domu. Zatem Eileen ze swoimi nieprzebranymi lekturami i skłonnością do szybkich analiz (których przedmiot i cel różni się od przedmiotu i celu analiz June, ale sama skłonność nie aż tak bardzo) może sobie to później wyjaśnić i poukładać. Chociaż nigdy nie wie, czy to przypadkiem nie jest czysta literatura i jakieś wymysły. Kobiece ciało. Przed aktem i podczas aktu mężczyźni, zdaje się, przypisują mu pewną szczególną moc; będą wymawiać imię kobiety w sposób sugerujący coś niepowtarzalnego, wyjątkowego, pożądanego. Później jednak się okazuje, że zmienili zdanie i dają do zrozumienia, że ciała nie są niezastąpione. Ciała kobiet. * Eileen się pakowała. Złożyła pognieciony, poplamiony kaftan i w pośpiechu

wcisnęła go na spód walizki na wypadek, gdyby June, która dwa albo trzy razy przeszła koło drzwi, zechciała wejść do środka. Były w domu same. Dzieci wróciły tego dnia do szkoły, a Ewart pojechał do miasta po rury do systemu nawadniania. June miała odwieźć Eileen na lotnisko. W końcu weszła. – Szkoda, że musisz już jechać – powiedziała. – Mam poczucie, że nic dla ciebie nie zrobiliśmy. Nigdzie cię nie zabraliśmy. Gdybyś tylko mogła zostać parę dni dłużej. – Nie spodziewałam się – odpowiedziała Eileen. Nie była już tak przerażona jak pierwszego dnia, nie była zaskoczona. Wiedziała, że gdyby została jeszcze kilka dni, June na pewno znalazłaby czas, żeby pokazać jej miasto, mimo że Eileen już je widziała. Zabrałaby ją na przejażdżkę kolejką linową, obwiozła po parkach i pokazała indiańskie totemy. – Musisz do nas przyjechać w takie prawdziwe odwiedziny – powiedziała June. – W ogóle ci nie pomogłam, chociaż chciałam – wyznała Eileen. Gdy tylko wymówiła to zdanie, uśmiechnęła się w duchu. W taki dzień jak ten nie zdołałaby powiedzieć nic, co miałoby sens. – Zawsze pakuję więcej rzeczy, niż potrzebuję. June przysiadła na łóżku. – On wcale nie zginął w wypadku. – Nie? – Nie podczas samego zderzenia. Gorzej być nie mogło. Tamci trzej mieli tylko drobne zadrapania. Pewnie był oszołomiony. Tak myślę. Wygramolił się z samochodu jak pozostali. Auto zawisło pod dziwnym kątem na poboczu. Podjechało do góry i przewróciło się na bok; bodajże tak. – June ułożyła jedną dłoń nad drugą, jej rozsunięte palce lekko drżały. – Wbiło się jedną stroną, stało pochylone. Właściwie nie rozumiem, jak to się stało. Próbuję to sobie wyobrazić, ale nie potrafię. Nie rozumiem, skąd ten dziwny kąt i dlaczego uniosło się tak wysoko. Przygniotło go. Samochód... opadł na niego i on wtedy zginął. Nie wiem, gdzie stał. A może nie stał. Może się wyczołgał i dopiero próbował wstać. Naprawdę tego nie rozumiem. Możesz to sobie wyobrazić? – Nie – odpowiedziała Eileen. – Ja też nie. – Skąd to wiesz? – Jeden z tych chłopców... jeden z tych trzech powiedział to swojej matce, a ona mi powtórzyła. – To chyba trochę okrutne. – Nie. – June się zamyśliła. – Nie. Nie sądzę. Chce się to wiedzieć. Eileen w lustrze toaletki widziała twarz siostry, jej profil. Wyczekiwała, może się

zawstydziła po takim wyznaniu. Ujrzała też swoją zmartwioną twarz, jej zaskakująco taktowny wyraz. Poczuła, że jest zimno i że jest zmęczona; chciała stamtąd wyjść. Z trudem wyciągnęła rękę. Czyny popełnione bez wiary mogą przywrócić wiarę. Zbierając resztki sił, Eileen uwierzyła, musiała uwierzyć i mieć nadzieję, że tak rzeczywiście jest.

Dolina Ottawy Czasami myślę o mojej mamie w domach towarowych. Nie wiem dlaczego, nigdy w żadnym z nią nie byłam; sądzę, że odpowiadałyby jej tamtejszy dostatek i ruch. Naturalnie myślę też o niej, kiedy widzę na ulicy osobę cierpiącą na chorobę Parkinsona, a ostatnio coraz częściej, kiedy spoglądam w lustro. I na Union Station w Toronto, bo pierwszy raz byłam tam właśnie z nią i moją młodszą siostrą. To było latem, podczas wojny, czekałyśmy na przesiadkę; jechałyśmy do jej rodzinnego domu w dolinie Ottawy. Kuzynka, z którą mama miała się spotkać na stacji, nie przyszła. – Pewnie nie mogła się wyrwać – uznała mama, siedząc w skórzanym fotelu w pokrytym ciemną boazerią, a obecnie zabitym deskami, saloniku dla pań. – Pewnie miała coś do zrobienia, w czym nikt nie mógł jej wyręczyć. Kuzynka pracowała jako sekretarka wspólnika – wedle niezmiennych, kategorycznych słów mojej mamy – jednej z „najlepszych kancelarii prawnych w mieście”. Kiedyś nas odwiedziła. Miała wielki czarny kapelusz, czarną garsonkę i usta oraz paznokcie w kolorze rubinu. Nie zabrała ze sobą męża. Był alkoholikiem. Mama zawsze napomykała, że nim jest, tuż po tym, jak wspomniała, że kuzynka piastuje ważne stanowisko w jednej z najlepszych kancelarii prawnych w mieście. Najwyraźniej te dwie rzeczy jakoś się równoważyły i w nieunikniony, przeczuwalny sposób były powiązane. Mama podobnie wypowiadała się o pewnej znajomej rodzinie – że mają wszystko, co można kupić za pieniądze, ale ich syn cierpi na epilepsję, lub o rodzicach jedynej mieszkanki naszego miasta, która zyskała umiarkowaną sławę, pianistce Mary Renwick. Jej rodzice wyznali, że oddaliby sławę córki za parę dziecięcych rączek. „Za parę dziecięcych rączek”? W świecie mojej matki szczęście miało zawsze drugą, ciemną stronę. Przechadzałyśmy się z siostrą po budynku dworca, który był jak połączenie ulicy z oświetlonymi witrynami sklepów i kościoła z wysokim sklepieniem i wielkimi oknami na obydwu końcach. Wypełniał go łoskot najwyraźniej ukrytych tuż za ścianą pociągów i głos płynący z głośnika, imponujący i donośny, recytujący nazwy miejscowości, które nie zawsze wyłapywałyśmy. Za pieniądze od mamy kupiłam czasopismo filmowe, a siostra czekoladowe batoniki. Już chciałam powiedzieć: Daj spróbować, bo nie pokażę ci, jak wrócić do mamy, ale była tak

oszołomiona przepychem dworca lub przygaszona faktem, że jest ode mnie zależna, że dała mi kawałek bez proszenia. Późnym popołudniem wsiadłyśmy do pociągu do Ottawy. Wokół byli sami żołnierze. Siostra musiała usiąść na kolanach mamy. Żołnierz z naprzeciwka zaczął ze mną żartować. Był bardzo podobny do Boba Hope’a. Spytał, z jakiego jestem miasta, po czym rzucił: Macie tam już piętrowe domy? ostro, bez uśmiechu, przemądrzale, zupełnie jak Bob Hope. Pomyślałam, że może to jest Bob Hope podróżujący incognito w żołnierskim mundurze. Nie wydawało mi się to nieprawdopodobne. Poza granicami mojego rodzinnego miasta – a przynajmniej w takim od niego oddaleniu – wszyscy bystrzy i znani ludzie świata przemieszczali się swobodnie i mogli pojawić się wszędzie. Ciotka Dodie wyszła po nas na stację i zawiozła już po zmroku do swojego położonego wiele mil dalej domu. Była drobna, miała ostre rysy twarzy i każde zdanie kończyła śmiechem. Jeździła starym kanciastym autem z szerokimi progami. – Czy jej wysokość spotkała się z wami? Miała na myśli tę kuzynkę sekretarkę, która była jej siostrą. Ciotka Dodie tak naprawdę nie była naszą ciotką, tylko kuzynką mamy. Siostry nie rozmawiały ze sobą. – Nie, pewnie była zajęta – odpowiedziała mama ze spokojem. – Zajęta! Ścieraniem kurzego łajna z butów. Samochód pędził po nierównościach i dziurach w jezdni. – Dzieci! Dzieci, to dolina Ottawy! – poinformowała nas mama, wskazując ręką ciemność po obydwu stronach drogi. * To wcale nie była dolina. Rankiem szukałam wzrokiem gór, a przynajmniej wzgórz, ale ujrzałam tylko pola, las i za oknem ciotkę Dodie z wiadrem na mleko. Krowa tak wciskała w nie łeb, że mleko się wylało. Ciotka obsztorcowała ją ze śmiechem, próbując uspokoić. Nazwała ją cholerą. „Mała, łakoma cholera!”. Ciotka była ubrana jak do udoju; miała na sobie wiele warstw różnokolorowych postrzępionych i powiewających ubrań jak uczennica występująca w szkolnej sztuce w roli żebraczki. Naciągnęła na głowę męski kapelusz bez denka – ciekawe po co? Mama nie pozwoliłaby, żebym uwierzyła, że jesteśmy spokrewnieni z ludźmi, którzy tak się ubierają i używają słowa „cholera”, ciotkę Dodie najwyraźniej jednak tolerowała. Mówiła, że kiedy dorastały, były jak siostry. (Sekretarka, Bernice, była

starsza i szybko wyprowadziła się z domu). Później zwykle dorzucała, że ciotka Dodie miała tragiczne życie. Jej dom sprawiał wrażenie surowego. Był to najbiedniejszy dom, w jakim kiedykolwiek mieszkałam. Z tej perspektywy nasz, który zawsze uważałam za biedny, bo mieszkałyśmy za daleko od miasta, żeby mieć sedes ze spłuczką i bieżącą wodę, i z pewnością brakowało w nim znamion luksusu, takich jak rolety, wyglądał na bardzo komfortowo urządzony – z książkami, pianinem, porządną zastawą i z dywanem kupionym w sklepie, a nie pozszywanym ze ścinków. U ciotki Dodie w pokoju od frontu stał jeden pękaty fotel i półka pełna gazetek ze szkółki niedzielnej. Ciotka żyła z hodowli krów. Ziemi nie opłacało się uprawiać. Każdego ranka, kiedy już skończyła doić i zebrała śmietanę, ładowała bańki na pikapa i wiozła je siedem mil do mleczami. Żyła w strachu przed inspektorem, który przyjeżdżał i mówił, że jej krowy chorują na gruźlicę. Wiedziałyśmy, że robi to z czystej złośliwości, żeby zmusić farmerów do rezygnacji z hodowli. Ciotka Dodie twierdziła, że duzi hodowcy mu za to płacą. Jej życiowa tragedia polegała na tym, że ciotka Dodie została porzucona. – Wiedziałaś, że zostałam porzucona? – spytała. Mama przykazała nam, żeby nigdy o tym nie wspominać, a tu proszę – ciotka we własnej kuchni, przy zmywaniu, kiedy wycierałam talerze, a moja siostra je odstawiała (mama musiała się położyć), mówi z dumą o porzuceniu tak, jak ktoś przechwalający się, że ma polio albo choruje na jakąś inną poważną chorobę. – Tort był już gotowy – ciągnęła ciotka. – Przebrałam się w suknię ślubną. – Satynową? – Nie. Ciemnoczerwoną z wełny merynosów, bo ślub miał się odbyć późną jesienią. Przyjechał pastor. Wszystko gotowe. Tata wciąż wybiegał na drogę, żeby sprawdzić, czy nie nadjeżdża samochód. Aż zapadł zmierzch i powiedziałam: Czas wydoić krowy. Zdjęłam suknię i już nigdy jej nie włożyłam. Oddałam. Inne dziewczyny by płakały, a ja się śmiałam. Opowiadając mi tę historię, mama powiedziała: Kiedy dwa lata później pojechałam do domu i się u niej zatrzymałam, budziłam się nocą i słyszałam, jak płacze. Noc w noc. Stałam i Czekałam w kościele, Czekałam w kościele, Czekałam w kościele. A gdy się dowiedziałam, Że zostawił mnie na lodzie,

Och, jakże się smuciłam. Ciotka zaśpiewała nam tę piosenkę, zmywając naczynia przy okrągłym stole pokrytym wysłużoną ceratą. Miała wielką kuchnię z wejściem od tyłu i od frontu; zawsze był tam przeciąg. Miała też domowej roboty pojemnik na lód, jakiego nigdzie indziej nie widziałam – z wielką bryłą lodu, którą przywoziła na dziecięcym wózku z ziemianki. Sama ziemianka też była niezwykła – zadaszony dół, gdzie wycięty zimą z jeziora lód, obłożony trocinami, wytrzymywał aż do lata. – Oczywiście, w moim przypadku to nie był kościół – dodała ciotka Dodie. * Na sąsiedniej farmie, po drugiej stronie pola, mieszkał brat mojej mamy, wuj James z żoną – ciotką Leną – i z ośmiorgiem dzieci. To tam wychowała się mama. Dom był większy i więcej w nim stało mebli, ale na zewnątrz też był niepomalowany, ciemnoszary. Główne umeblowanie stanowiły wysokie drewniane łóżka z pierzynami i rzeźbionymi zagłówkami z ciemnego drewna. Pod nimi stały nocniki, których nie opróżniano codziennie. Składałyśmy tam wizyty, ale bez ciotki Dodie, bo ona i ciotka Lena nie rozmawiały ze sobą. Ciotka Lena w ogóle rzadko się odzywała. Miała szesnaście lat i przyszła prosto z wiochy, jak mawiały moja mama i ciotka Dodie (a ja się zastanawiałam: czyli skąd?), kiedy wuj James się z nią ożenił. Teraz byli dziesięć, może dwanaście lat po ślubie. Ciotka Lena była wysoka, wyprostowana i płaska jak deska z przodu i z tyłu, mimo że przed Gwiazdką spodziewała się dziewiątego dziecka. Miała ciemne piegi i duże, ciemne, lekko zaczerwienione oczy, trochę jak zwierzę. Wszystkie jej dzieci miały takie, a nie łagodne błękitne po wuju Jamesie. – Kiedy umierała twoja matka, ona krzyczała: Nie dotykaj tego ręcznika! Wytrzyj się swoim! – wspominała ciotka Dodie. – Jakbym ją wciąż słyszała. Myślała, że rakiem można się zarazić jak odrą. Taka była głupia. – Nie umiem jej wybaczyć. – Wszystkim dzieciom zakazała się do niej zbliżać. Sama musiałam przychodzić, żeby ją obmyć. Wszystko widziałam. – Nigdy jej nie wybaczę. Ciotka Lena była wciąż zesztywniała. Teraz już wiem, że ze strachu. Nie pozwalała dzieciom pływać w jeziorze w obawie, że się potopią. Zimą zabraniała im jazdy toboganem z lęku, że spadną i skręcą kark. Zakazywała im nauki jazdy na łyżwach, bo się bała, że połamią nogi i do końca życia będą kalekami. Bez przerwy je biła ze strachu, że wyrosną na leni, oszustów albo niezdary, które wszystko niszczą. Dzieci nie były leniwe, ale rzeczywiście wszystko niszczyły; bez przerwy

ganiały, przepychały się i, rzecz jasna, wszystkie oszukiwały, nawet te najmłodsze; były sprytnymi, instynktownymi oszustami łgającymi nawet bez powodu, dla sportu, a może i dla przyjemności. Zawsze skarżyły na inne albo coś zatajały, zawierały i zrywały sojusze; miały niezwykle subtelny i okrutny zmysł polityczny. Bite wrzeszczały. Godność była luksusem, którego dawno się wyzbyły bądź o którym nigdy nie myślały. Jeśli nie wrzeszczysz przy ciotce Lenie, to kiedy przestanie cię bić? Miała długie i silne ręce jak mężczyzna, a jej twarz przybierała wyraz wyniosłej, nieprzeniknionej furii. Ale już po trzech, pięciu minutach dzieci zapominały o biciu. W moim przypadku takie poniżenie zostawiłoby ślad na wiele tygodni albo na zawsze. Wuj James zachował irlandzki akcent, jaki moja mama i ciotka Dodie częściowo zatraciły. Pięknie wymawiał imiona dzieci: Mar-ie, Ron-ald, Ru-thie. Robił to tak czule, tak kojąco i z takim wyrzutem, jakby te imiona albo same dzieci były figlem, który ktoś mu spłatał. Nigdy jednak nie chronił ich przed biciem, nie protestował; jakby nie miał z tym nic wspólnego. Jakby nie miał nic wspólnego z ciotką Leną. Najmłodsze z dzieci sypiało z rodzicami, póki nie zastąpiło je kolejne. – Kiedyś zaglądał do mnie – wspominała ciotka Dodie. – Nieraz się pośmialiśmy. Przyprowadzał ze sobą dwójkę albo trójkę dzieci, ale przestał. Wiem czemu. Donosiły na niego. Później sam przestał przychodzić. To ona rządzi. Ale się na niej odgrywa, czyż nie? * Ciotka Dodie nie kupowała dzienników, tylko tygodniki wydawane w mieście, do którego po nas przyjechała. – Piszą o Allenie Durrandzie. – Allen Durrand? – Mama się zawahała. – Został ważną figurą w Związku Hodowców Bydła. Wżenił się w Westów. – I co piszą? – O konserwatystach. Założę się, że chce dostać nominację. Ciotka Dodie siedziała bez butów w bujanym fotelu i się śmiała. Mama siedziała oparta o słup ganku. Obierały żółtą fasolkę i wrzucały do miski. – Przypomniało mi się, jak dałyśmy mu lemoniady – powiedziała ciotka i zwróciła się do mnie: – Był małym Francuzikiem z Quebecu, przyjechał tu latem na dwa tygodnie do pracy. – Ale tylko nazwisko miał francuskie – dopowiedziała mama. – Bo francuskiego nie znał. – Nie wiadomo. Zmienił też wyznanie; teraz chodzi do Świętego Jana.

– Zawsze był inteligentny. – Pewnie. I to jak. Ale z tą lemoniadą to go zrobiłyśmy w konia. Wyobraźcie sobie najgorętszy dzień lata. Mnie i twojej matce było wszystko jedno, mogłyśmy zostać w domu, za to Allen musiał pójść do młocarni, bo akurat zwozili siano. Tata zwoził, a Allen rozładowywał. Założę się, że James im pomagał. – James ściągał siano, a twój tata ładował na furę i zwoził – powiedziała mama. – Allena wysłali do młocarni. Nie macie pojęcia, jak tam jest w taki dzień. Istne piekło na ziemi. Pomyślałyśmy, że będzie miło, jak zaniesiemy mu lemoniadę. Ale się pośpieszyłam. Najpierw opowiem o kombinezonie. Kiedy mężczyźni siadali do obiadu, Allen przyniósł mi kombinezon do zaszycia. Miał na sobie grube stare spodnie i roboczą koszulę. Musiał się w tym prażyć, chociaż pewnie zdjął koszulę, kiedy wszedł do stodoły. Wolał pracować w kombinezonie, bo zawsze chłodniej. Już zapomniałam, w którym miejscu miałam go zacerować, ale to był jakiś drobiazg. Allen musiał się bardzo męczyć w tych starych gaciach, skoro poprosił, żeby zszyć mu kombinezon; był bardzo nieśmiały. Miał wtedy... Ile? – Siedemnaście lat – dopowiedziała mama. – A my po osiemnaście. To było rok przed tym, jak wyjechałaś do studium nauczycielskiego w Toronto. Tak. Zszyłam mu ten kombinezon, nic wielkiego, a ty podawałaś wtedy do stołu. Siedzę sobie w kącie kuchni przy maszynie i nagle mnie olśniło. Zawołałam cię, że niby musisz mi przytrzymać materiał, żebym równo zszyła. Widziałaś, co zrobiłam, ale nawet się nie uśmiechnęłyśmy ani na siebie nie spojrzałyśmy. – Zgadza się. – Bo wpadłam na pomysł, żeby zaszyć mu rozporek! Po południu, kiedy mężczyźni znów wzięli się do roboty, wymyśliłyśmy, żeby przyrządzić lemoniadę. Wyszły nam dwa wiadra. Jedno zaniosłyśmy im na pole; zawołałyśmy ich i postawiłyśmy wiadro pod drzewem. Z drugim poszłyśmy do młocarni i dałyśmy jemu. Użyłyśmy wszystkich cytryn, które były w domu, ale i tak lemoniada nie była kwaśna. Pamiętam, że musiałyśmy dolać trochę octu. I tak się nie zorientował. W życiu nie widziałam tak spragnionego człowieka jak on wtedy. Najpierw zanurzył usta w wiadrze, a później jeszcze wiadro przechylił. Wypił wszystko do dna, a my stałyśmy i patrzyłyśmy. Jak to możliwe, że zachowałyśmy powagę? – Nie mam pojęcia – odpowiedziała mama. – Potem wzięłyśmy wiadro, ruszyłyśmy niby do domu, lecz po chwili cichaczem zawróciłyśmy. Schowałyśmy się w spichlerzyku na górze. Tam też było jak w piecu. Nie wiem, jak to wytrzymałyśmy. Wdrapałyśmy się na worki z paszą i każda znalazła sobie jakąś dziurkę, żeby podglądać. Wiedziałyśmy, w którym kącie stodoły mężczyźni zawsze sikają. Jak byli na górze, sikali po łopacie, a w stajni –

bodajże do rynsztoka. Szybko, bardzo szybko tam poszedł. Rzucił grabie i idzie w tamtą stronę. Po drodze sięga ręką do rozporka. Pot lał się nam po twarzy z gorąca i od powstrzymywania się, żeby nie wybuchnąć śmiechem. Jakież to było okrutne! Na początku mu się nie śpieszyło, ale po chwili naprawdę go przypiliło! Spojrzał w dół, nie wiedząc, co się dzieje, a potem zaczął szarpać jak opętany, żeby go sobie wyjąć. Ale mocno zaszyłam. Ciekawe, kiedy do niego dotarło, co się stało. – Myślę, że od razu. Głupi nigdy nie był. – To prawda. Czyli musiał to sobie wszystko poskładać – tę lemoniadę i całą resztę. Nie wpadł tylko na to, że ukryłyśmy się w spichlerzyku – bo czy zrobiłby to, co wtedy zrobił? – Nie – powiedziała z przekonaniem mama. – Chociaż sama nie wiem. Może było mu już wszystko jedno. W końcu dał za wygraną, rozerwał kombinezon i go wystawił. Ale miałyśmy widok! – Stał tyłem. – Nieprawda! Jak siknął, wszystko widziałyśmy. Stał bokiem. – Nie przypominam sobie. – A ja tak! Rzadko mi się trafiał taki widok, więc pamiętam. – Dodie! – skarciła ją mama, jakby chciała ostrzec, chociaż i tak było już za późno. (Jeszcze jednym zdaniem, które często powtarzała, było: Nie będę wysłuchiwać świństw). – Ej, ty! Przecież też stamtąd nie uciekłaś, tylko gapiłaś się przez dziurkę! Mama spojrzała na mnie, na nią i znów na mnie z dziwnym wyrazem twarzy: z bezradnością. Nie powiem, że się roześmiała. Dała tylko do zrozumienia, że jest taki moment, kiedy może dać za wygraną. * „Choroba rozwija się bardzo powoli i mogą minąć lata, nim pacjent lub jego bliscy zauważą pierwsze objawy niepełnosprawności. Pojawia się narastająca sztywność mięśni w połączeniu z drżeniem głowy i kończyn. Mogą jej towarzyszyć tiki, skurcze oraz inne mimowolne odruchy. Wzmaga się wydzielanie śliny i często pojawia się ślinienie. Naukowa nazwa choroby to paralysis agitans. Znana jest także pod nazwą choroby Parkinsona lub drżączki poraźnej. Początkowo rozwija się w ręce lub nodze, później obejmuje drugą kończynę po tej samej stronie, a w końcu także i po drugiej. Twarz zaczyna tracić ekspresyjność i wraz ze zmianą nastroju jej wyraz zmienia się bardzo powoli lub wcale. Choroba ta zwykle dotyka ludzi starszych, po sześćdziesiątym lub siedemdziesiątym roku życia. Nie odnotowano przypadków wyleczenia. Chorym podaje się leki ograniczające

drżenie oraz nadmierne ślinienie, jednak ich skuteczność jest ograniczona”. (Fishbein, Encyklopedia zdrowia). Moja mama miała w tamte wakacje czterdzieści jeden albo czterdzieści dwa lata, mniej więcej tyle, ile ja teraz. Drżało jej tylko lewe przedramię. Najbardziej dłoń. Kciuk bezustannie stukał o wnętrze dłoni, jednak mogła ukryć go pod palcami. Drżenie ręki uspokajała, dociskając ją do tułowia. * Wuj James pijał porter po kolacji. Dawał mi próbować – był ciemny i gorzki. Oto kolejna sprzeczność. Nim wyszłam za twojego ojca – powiedziała mama – kazałam mu obiecać, że nigdy nie będzie pił, i nie pił. Za to wuj James, jej brat, mógł pić i nikogo za to nie przepraszać. W sobotę wieczorem wszyscy wybraliśmy się do miasta. Moja mama i siostra pojechały z ciotką Dodie, a ja z wujem Jamesem, ciotką Leną i ich dziećmi. Właśnie one to wymogły. Byłam trochę starsza od najstarszego z nich i traktowały mnie jak zdobycz, kogoś, o czyje względy mogły zabiegać i rywalizować. Pojechałam więc ich samochodem; wysokim, starym i kanciastym jak auto ciotki Dodie. Kiedy wracaliśmy do domu, dla ochłody otworzyliśmy okna. Nagle wuj James zaczął śpiewać. Miał ładny głos; smutny i dźwięczny. Dobrze pamiętam melodię tej piosenki i jego głos, który niósł się przez otwarte okna w noc, za to słowa tylko niektóre, choć próbowałam je sobie przypomnieć, bo bardzo lubiłam tę piosenkę. Kiedy wspinałem się na szczyt Kilkenny... Chyba tak się zaczynała. Później było „perlisty” albo „uroczysty” i „Jedni się rozkoszują...” różnymi rzeczami, a na koniec mocny, ale smutny wers: A ja rozkoszuję się wodą z jęczmienia. Kiedy wuj zaczął śpiewać, w samochodzie zaległa cisza. Dzieci przestały się sprzeczać i obrywać za to po głowie, a niektóre nawet zasnęły. Ciotka Lena z najmłodszym na kolanach przemieniła się w niegroźny ciemny kształt. Auto podskakiwało na wybojach, jakby miało jechać bez końca przez idealnie czarną noc poprzedzane wątłym światłem reflektorów; na drogę wyskoczył zając i zniknął, ale nikt nie narobił krzyku na jego widok i nie przerwał czułej i melancholijnej piosenki śpiewanej przez wuja Jamesa. A ja rozkoszuję się WODĄ Z JĘCZMIENIA.

* Przyjechaliśmy do kościoła wcześniej, żeby odwiedzić groby. Kościół Świętego Jana to biała drewniana budowla położona przy autostradzie. Cmentarz jest z tyłu. Przystanęliśmy przy dwóch kamieniach z napisami „Matka” i „Ojciec”. Pod spodem, dużo mniejszymi literami, były wykute imiona, nazwiska oraz daty narodzin i zgonu rodziców mojej mamy. Dwa płaskie kamienie, niezbyt duże, leżące niczym płyty chodnikowe w przystrzyżonej trawie. Oddaliłam się, żeby obejrzeć bardziej interesujące detale – donice, dłonie złożone do modlitwy i profile aniołów. Po chwili podeszły do mnie mama i ciotka Dodie. – Po co komu te wszystkie wymyślne cuda? – Ciotka machnęła ręką. Moja siostra, która dopiero uczyła się czytać, próbowała odszyfrować inskrypcje. Póki nie wzejdzie dzień On nie umarł, lecz śpi In pacem. – Co to jest pacem? – To po łacinie – odpowiedziała mama z aprobatą. – Mnóstwo ludzi stawia te wymyślne pomniki tylko na pokaz, a przecież za nie płacą. Niektórzy spłacają dopiero grób; nagrobków jeszcze nie zaczęli. Na przykład ten. – Ciotka Dodie wskazała na duży sześcian z ciemnego granitu, upstrzony bielą jak garnek, ustawiony na jednym rogu. – Jaki nowoczesny – rzuciła z roztargnieniem mama. – To grób Dave’a McColla. A jaki wielki. Powiedzieli żonie – i wiem to na pewno – że jeśli się nie pośpieszy i nie zapłaci za grób, to go wykopią i wyrzucą na autostradę. – Czy to po chrześcijańsku...? – Mama się zadumała. – Niektórzy nie zasługują na to miano. Poczułam, że to coś zsuwa mi się z brzucha, i dotarło do mnie, że to pękła gumka w majtkach. W porę je chwyciłam – nie miałam wtedy bioder, na których by się zatrzymały – i szepnęłam mamie gniewnie: – Potrzebuję agrafki. – Po co ci agrafka? – spytała normalnym głosem, a może nawet głośniej niż normalnie. W takich momentach zawsze można było liczyć na to, że nie załapie. Nie odpowiedziałam, tylko wpatrywałam się w nią błagalnie i groźnie zarazem. – Założę się, że pękła jej gumka w majtkach. – Ciotka Dodie się roześmiała. – Naprawdę? – spytała z powagą mama, wciąż nie zniżając głosu. – Tak!

– To je zdejmij – poradziła. – Chyba nie tutaj – zaoponowała ciotka. – Mają tu toaletę. Za kościołem Świętego Jana jak za wiejską szkołą stały dwa wychodki. – Zostanę bez niczego – odparłam oburzona. Nie wyobrażałam sobie, że pójdę do kościoła w niebieskiej sukience z tafty i bez majtek. Wstawać do odśpiewania pieśni i siadać bez majtek?! Bez majtek na gładkiej zimnej ławce! Ciotka Dodie zajrzała do torebki. – Niestety, ja też nie mam agrafki. Biegnij do kibla i je ściągnij. Nikt się nie domyśli. Oby tylko nie wiało. Nie ruszyłam się. – Mam szpilkę – odezwała się mama bez przekonania. – Ale nie mogę jej wyjąć. Zerwałam ramiączko halki, kiedy ubierałam się rano, i przypięłam je szpilką. Nie mogę ci jej dać. Mama miała na sobie lekką, szarą sukienkę w kwiatki, które wyglądały jak naszyte, i szarą halkę, żeby sukienka nie prześwitywała. Miała też kapelusz w kolorze zgaszonego różu, pasujący do koloru niektórych kwiatków. Rękawiczki były prawie w takim samym odcieniu różu, a buty białe, bez palców. Przywiozła ten strój ze sobą. Pewnie skompletowała go specjalnie na tę okazję. Zapewne wyobrażała sobie, że będzie słoneczny poranek i będą dzwonić u Świętego Jana tak, jak dzwonili teraz. Musiała to sobie zaplanować i wyobrazić, tak jak ja czasami planuję i wyobrażam sobie strój, który włożę na przyjęcie. – Nie mogę jej wyciągnąć, bo obsunie mi się halka. – Ludzie już wchodzą – zasygnalizowała ciotka Dodie. – Idź do toalety i je zdejmij. A jeśli nie, to siedź w samochodzie. Ruszyłam w stronę auta. Byłam już w połowie drogi do bramy cmentarza, kiedy zawołała mnie mama. Pomaszerowała ze mną do toalety, gdzie bez słowa wsunęła rękę za dekolt i wyciągnęła stamtąd szpilkę. Odwróciwszy się – nie podziękowałam, pogrążona we własnym nieszczęściu i przeświadczona, że mi się to należy – spięłam szpilką końce gumki. Potem mama ruszyła przede mną ścieżką biegnącą wokół kościoła. Spóźniłyśmy się, wszyscy inni już weszli. Musiałyśmy odczekać, aż chór i podążający za nim pastor pobożnie przemierzą nawę. Wszelaka jasność i piękno. Wszelkie stworzenia duże i małe, Wszelka mądrość i cuda, To wszystko dzieło naszego Pana.

Kiedy chór dotarł na swoje miejsce, a pastor stanął twarzą do zgromadzonych, mama podeszła odważnie do ciotki Dodie i mojej siostry, które siedziały w jednej z pierwszych ławek. Zauważyłam, że jej szara halka trochę się obsunęła i z jednej strony niedbale wystaje. Po nabożeństwie mama obróciła się i przemówiła do zebranych. Byli ciekawi, jak mam na imię, a jak moja siostra. Mówili: Jest do pani podobna; Nie, raczej tamta druga; Ta przypomina mi moją matkę. Pytali, ile mamy lat, do której klasy chodzę i czy moja siostra chodzi już do szkoły. Na pytanie, kiedy pójdzie do szkoły, siostra odpowiedziała, że nie pójdzie, na co wszyscy się roześmiali. (Moja siostra często mimowolnie rozśmieszała ludzi, bo wyjątkowo dobitnie okazywała, że czegoś nie rozumie. Teraz okazało się, że rzeczywiście myślała, że nie pójdzie do szkoły, bo akurat zburzyli podstawówkę w sąsiedztwie, a nikt jej nie powiedział, że będzie jeździć autobusem do innej.). Dwie czy trzy osoby zaczepiły mnie i powiedziały: Zgadnij, kto uczył mnie w szkole? Twoja mama! – Mnie niewiele nauczyła – wyznał jakiś spocony mężczyzna, którego dłoni, jak wyczułam, mama najwyraźniej nie chciała uścisnąć. – Ale była najładniejszą nauczycielką, jaką miałem! * – Widać mi było halkę? – No gdzie tam! Przecież stałaś w ławce. – A jak szłam wzdłuż nawy? – Nikt nie widział. Wszyscy wstali, żeby odśpiewać pieśń. – Ale mogli zobaczyć. – Tylko jedno mnie dziwi. Dlaczego Allen Durrand nie podszedł, żeby się przywitać? – A był? – Nie widziałaś go? W ławce Westów, pod oknem; wstawili ją dla rodziców. – Nie widziałam. Żona też była? – Musiałaś ją widzieć! Cała na niebiesko, w kapeluszu jak koło bryczki. Elegantka, ale dzisiaj gdzie jej tam do ciebie. Ciotka Dodie włożyła granatowy słomkowy kapelusz z obwisłymi sztucznymi kwiatami i wiskozową sukienkę zapinaną z przodu na guziki. – Może mnie nie poznał. Albo nie widział. – Nie mógł cię nie dojrzeć. – Cóż...

– Bardzo wyprzystojniał. To ważne w polityce. I wzrost. Bardzo rzadko wybierają niskich. – A Mackenzie King? – Mówię – tutaj. My byśmy go nie wybrali tutaj. * – Twoja mama miała mały wylew. Zaprzecza, ale nieraz to widziałam. Teraz mały, za chwilę kolejny, jeszcze jeden i jeszcze jeden, aż w końcu zdarzy jej się duży. Wtedy sama będziesz musiała się nauczyć być matką. Moja zachorowała, kiedy miałam ledwie dziesięć lat. Zmarła, jak miałam piętnaście. Miałam z nią, oj miałam! Spuchła. Był obrzęk. Kiedyś przyjechali i wyciągnęli z niej całe wiadro. – Czego? – Płynu. Póki mogła, siedziała w fotelu, a później musiała leżeć w łóżku. Bez przerwy na prawym boku, żeby płyn nie uciskał serca. Co za życie. Miała odleżyny, cierpiała. Aż któregoś dnia mówi do mnie: Dodie, proszę cię, przekręć mnie na moment na drugą stronę, niech mi ulży. Błagała. Chwyciłam ją i przekręciłam – ciężka była! Położyłam ją na tę stronę, gdzie serce, i w tej samej chwili umarła. Dlaczego płaczesz? Nie chciałam, żebyś przeze mnie płakała! Dzieciak z ciebie; takie jest życie. Ciotka Dodie śmiała się ze mnie, żeby mnie pocieszyć. Jej twarz była chuda i ogorzała, za to oczy wielkie i gorące. Tamtego dnia zawiązała sobie na głowie chustkę jak Cyganka. Wymachiwała przede mną złem i dobrocią, grożąc, że wyjawi więcej tajemnic, niż zdołam wytrzymać. * – Miałaś wylew? – spytałam ponuro. – Co? – Ciotka Dodie twierdzi, że miałaś. – Nie. Przecież jej mówiłam. Lekarz powiedział, że nie. Jej się wydaje, że zjadła wszystkie rozumy. Myśli, że jest mądrzejsza od lekarza. – Będziesz miała wylew? – Nie, mam niskie ciśnienie. Tacy ludzie nie dostają wylewu. – Czyli nigdy nie zachorujesz? – naciskałam. Ulżyło mi, kiedy postanowiła, że nie dostanie wylewu i że nie będę musiała jej matkować: myć, podcierać i karmić w łóżku, tak jak ciotka Dodie swoją matkę. Właśnie tak myślałam; że to była jej decyzja, że to ona wydaje zgodę. Póki żyła, przechodząc kolejne przemiany, i po wyjaśnieniach, które dostałam od lekarzy,

wciąż po cichu uważałam, że to ona wydała na to zgodę. Dla własnych celów. Czułam, że tak było. Jakiś rodzaj popisu, odwetu. Więcej, niż ktokolwiek zdołałby zrozumieć. Nie odpowiedziała na moje pytanie, tylko poszła dalej. Szłyśmy od ciotki Dodie do wuja Jamesa ścieżką przez pofałdowane pastwisko. Tak było krócej niż gdyby iść szosą. – Czy twoja ręka przestanie się trząść? – ciągnęłam uparcie i nieustępliwie. Żądałam odpowiedzi natychmiast – niech się obróci i złoży mi obietnice, których oczekuję. Ale tego nie zrobiła. Pierwszy raz zwróciła się przeciwko mnie. Szła dalej, jakby nie dosłyszała. Jej tak dobrze mi znana postać stawała się obca, obojętna. Zamknęła się w sobie, pociemniała na moich oczach, choć tylko szła dalej ścieżką, którą wydeptały razem z ciotką Dodie, kiedy były małe i ciągle do siebie biegały; ta ścieżka wciąż tu była. * Pewnego wieczoru moja mama i ciotka Dodie siedziały na ganku i recytowały wiersze. Od czego to się zaczęło, nie pamiętam; pewnie jedna rzuciła jakiś cytat, a druga odpowiedziała innym. Wuj James stał oparty o balustradę i palił papierosa. Przyjechałyśmy w odwiedziny, więc pozwolił sobie do nas dołączyć. – „Czyż istnieje lepsza śmierć...! – krzyknęła wesoło ciotka Dodie – Niż gdy zaglądasz jej w oczy, Za prochy jego przodków I świątynie jego bogów?”6. – „Przez cały dzień dudniła w uszach bitwa... – odezwała się mama – Wśród gór nad zimowym morzem”7. „Żaden werbel się nie ozwał, żadna żałobna nuta, Gdy ponieśliśmy jego ciało na bastiony...”8. „Przybywam z daleka Na wyspę, w dolinę Avalon, Gdzie nie pada grad, deszcz, ni śnieg...”9. Głos mamy zaczął niepokojąco drżeć, więc się ucieszyłam, kiedy ciotka Dodie nagle jej przerwała.

– Boże, jakież to wszystko smutne; te wszystkie rzeczy, które wypisywali w starych wierszach. – Nie pamiętam ani jednego – odezwał się wuj James. – Oprócz... – i wyrecytował jednym tchem: „Wzdłuż pasma zamglonych wzgórz Stoi karmazynowy las I od rana słychać śpiew sójek W całej jesiennej krainie”. – Brawo – pochwaliła ciotka Dodie. Razem z mamą przyłączyły się do niego i, śmiejąc się, recytowali teraz we trójkę: „Nad wielkimi bagnami spowitymi mgłą I ponad ujściem rzeki Przez cały długi jesienny dzień Dzikie ptaki lecą na południe”10. – Choć gdyby się tak zastanowić, to nawet w tym pobrzmiewa nuta smutku – zauważyła ciotka Dodie. * Gdybym miała porządnie opisać tę historię, pewnie zakończyłabym ją na tym, jak mama mi nie odpowiada i idzie dalej przez pastwisko. To by wystarczyło. Nie zatrzymałam się tam jednak. Pewnie chciałam dowiedzieć się więcej, więcej zapamiętać. Chciałam ożywić wszystko, co się da. Teraz, kiedy spoglądam na to, co napisałam, widzę serię zdjęć; brązowawych zdjęć ze zdobnymi brzegami, jakie robiło się starym aparatem moich rodziców. Na tych zdjęciach ciotka Dodie, wuj James, a nawet ciotka Lena i dzieci wychodzą bardzo wyraźnie. (Wszyscy oni już nie żyją, oprócz dzieci, które wyrosły na uczciwych i miłych ludzi żyjących z własnej pracy; nie ma wśród nich ani jednego przestępcy i, o ile wiem, ani jednego neurotyka). Jedynym problemem jest moja mama. A to, rzecz jasna, przecież o nią tu chodziło; wyprawiłam się w tę podróż, żeby właśnie do niej dotrzeć. W jakim celu? Żeby ją oznaczyć, opisać, oświetlić, żeby ją czcić i żeby się jej pozbyć, ale się nie udało, bo – jak zawsze – jest zbyt blisko mnie. Jak zawsze przytłacza, a jednak pozostaje niewyraźna; jej kontur rozpływa się i ulatuje. To znaczy, że – jak zawsze – trwa przy mnie i nie chce odejść, i mogłabym tak pisać i pisać, wykorzystując wszystkie swoje umiejętności i stosując wszystkie znane sobie

sztuczki, ale i tak nic by to nie zmieniło.

Przypisy [←1] Fragment poematu lorda A. Tennysona (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).

[←2] Wiersz C. Wolfe'a.

[←3] Cytat z powieści W niewoli uczuć W. S. Maughama.

[←4] Dawna (ang.) – imię żeńskie.

[←5] Pierwszy frankofoński premier Kanady.

[←6] Fragmenty wiersza T.B. Macaulaya.

[←7] Fragment wiersza A. Tennysona.

[←8] Fragment wiersza C. Wolfe'a.

[←9] Fragment wiersza A. Tennysona.

[←10] Fragment wiersza W. W. Campbella.

Spis treści Coś, o czym chciałam ci powiedzieć Materiał Jak poznałam mojego męża Spacer po wodzie Przebaczenie w rodzinie Odpowiedz tak albo nie Odnaleziona łódź Kaci Marrakesz Hiszpańska dama Zadymka Ceremonia pożegnalna Dolina Ottawy Przypisy