Ciechocinek i okolice 1978

Cena zl 22.—

d t

£i CJ c3i

JANOSZ UMIŃSKI

CIECHOCINEK I OKOLICE

J

JANUSZ UMIŃSKI

CIECHOCINEK lONOUCE

XXV

lat

Wydawnictwa SPORT ! TURYSTYKA Warszawa, 1978

JANUSZ UMIŃSKI

CIECHOCINEK lOKOUCE

PRZENODNi

O k ła d k a JE R Z Y C IE ŚL A K O p r a c o w a n ie k a r to g r a fic z n e M A R T A C H A Ł U B IŃ S K A R y su n k i M A Ł G O R Z A T A IW A N O W S K A R e d a k to r M A R IA G Ó R SK A R e d a k to r te c h n ic z n y B A R B A R A K L IM A SZ E W SK A K o r e k to r J O A N N A O LC ZY K

C o p y r ig h t

by

W y d a w n ic tw o „ S p o r t W a r sz a w a 1978

i T u ry sty k a ’ ,

W Y D A W N IC T W O „ S P O R T i T U R Y S T Y K A ” W A R S Z A W A 1978 W y d a n ie I. N a k ła d 20.275 eg z. A r k . w y d . 6,2. A r k . d r u k . 5,0. O d d a n o do s k ła d a n ia w e w r z e ś n iu 1977. D r u k u k o ń c z o n o w lip c u 1978. Z a m . n r 750/77. S-84 C en a z ł 22.— D r u k a r n ia N a r o d o w a Z a k ła d nr 1, K r a k ó w , u l. M a n ife s tu L ip c o w e g o 19. Dwa

t y s i ą c e st o p u b lik a c ja

s ie d e m d z ie s ią ta p ie rw s z a W y d a w n ic tw a S iT

WSTĘP Rozwój współczesnej c y w iliz a c ji, którego nieod­ łącznym i skła d n ika m i są m. in. podniesienie stopy życiow ej oraz ogólny ro zw ó j k u ltu ry społeczeństw, niesie równocześnie szereg ujem nych zja w isk. Należą do nich zwłaszcza ograniczenia pracy f i ­ zycznej i ruchu będące następstwem m echanizacji i autom atyzacji pracy, upowszechnienia k o m u n ik a ­ c ji oraz rozw oju urb a n iza cji, w zrost hałasu i zanie­ czyszczeń naturalnego środowiska, a także postępu­ jąca specjalizacja zawodowa, charakteryzująca się je d n o kie ru n ko w ym działaniem . Następstwem tych z ja w is k jest pojaw ienie się now ych chorób, tzw. chorób cyw iliza cyjn ych , k tó ry c h ro zw ó j następuje w raz z osiąganiem przez określone społeczeństwo wyższego stopnia c y w iliz a c ji. Na czoło czynników służących odnowie s ił czło­ w ieka — regeneracji organizm u ludzkiego, lecze­ nia i re h a b ilita c ji — w ysuw a się zwłaszcza d zia ­ łalność wypoczynkowo-zapobiegawcza i leczniczo-zapobiegawcza. Te aspekty podkreśla rów nież ustaw a o u zd ro ­ wiskach i lecznictw ie u zd ro w isko w ym z 1966 r., uznająca za celowe prowadzenie na terenie uzdro­ w isk nie ty lk o lecznictwa, lecz i działalności wcza­ sowej i turystycznej. K ie ru ją c się ty m i przesłankam i, w oddaw anym do rą k czytelnika przew odniku starano się w sposób m o żliw ie syntetyczny a zarazem w yczerpujący przedstaw ić w a lo ry przyrodolecznicze i k ra jo z n a w ­ czo-turystyczne uzdrow iska i jego okoUę.

'<)

WIADOMOŚCI

OGÓLNE

Położenie Ciechocinek położony jest na Kujawach, w pd.^-wsch. części Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej, na tzw. Nizinie Ciechocińskiej, w szerokiej 2—4 km dolinie Wisły, na jej lewym brzegu, na wysokości ok. 40—46 m n.p.m., pod 52,9° szerokości pn. Ad­ ministracyjnie wchodzi od czerwca 1975 r. w skład nowo utworzonego województwa włocławskiego. Pradolina Wisły w rejonie Ciechocinka ma czte­ ry terasy, na dwu najniższych, zalewowych — roz­ ciąga się miasto. Terasy zbudowane są przeważnie z piasków rzecznych pokrytych częściowo torfami. Rzeźba terenu w mieście jest dość zróżnicowana, m. in. dzięki piaszczystym wzniesieniom pocho­ dzenia eolicznego. Niewielkie te wzniesienia o stro­ mych lub łagodnych zboczach wyglądają jak pas­ mo górskie, dlatego potocznie zwane są przez miej­ scową ludność „górami kujawskimi”. Zbocza wznie­ sień pocięte parowami, niegdyś zalesione, obecnie jedynie sporadycznie porosłe trawą i krzewami ciągną się od Nieszawy do Otłoczyna na przestrze­ ni ok. 17 km. W wyniku zmian, zachodzących głównie dzięki wiosennym i letnim powodziom, następowały prze­ obrażenia rzeźby terenu. W celu zabezpieczenia rozwijającego się uzdrowiska przed wylewami Wi­ sły w 1. 1854—1943 wykonane zostały wały prze­ ciwpowodziowe o długości 6—7 km. Niebezpieczeń­ stwo powodzi przy obecnym systemie zabezpiecze­ nia nie zagraża bezpośrednio ze strony rzeki, mo­ że natomiast nastąpić w następstwie krótkich.

ale gwałtownych opadów atmosferycznych, czemu sprzyjają istniejące warunki hydrograficzne i ukształtowanie terenu.

Budowa geologiczna Ciechocinek położony jest w pasie Wielkich Do­ lin w wypiętrzeniu kujawskim antyklinorium ku­ jawsko-pomorskiego, w tzw. elewacji ciechociń­ skiej o bardzo urozmaiconej rzeźbie. W powierz­ chni podłoża tuż pod piaszczystymi osadami czwar­ torzędu (miąższość warstw waha się od 17—24 m) występują wapienie i margle wapienne oraz frag­ menty iłów mioceńskich. Brak jest natomiast osa­ dów kredy. Największym bogactwem Ciechocinka są jego wody mineralne — solanki i wody siarczanowe, genetycznie związane z cechsztyńską formacją solonośną. Szczególne znaczenie ma cieplica solan­ kowa zwana inaczej termą solankową. Jest to źródło artezyjskie uzyskane dzięki głębokim wier­ ceniom, dostarczające ciepłej solanki o cennych właściwościach leczniczych. Budowa geologiczna i warunki hydrogeologiczne Ciechocinka zostały stosunkowo dobrze poznane dzięki licznym wier­ ceniom, których do 1976 r. wykonano ok. 60 (pier­ wsze ujęcie zostało odwiercone w 1841 r.). Obecnie w godzinach szczytu we wszystkich zakładach uzdrowiskowych eksploatuje się ok. 350 mVh wo­ dy -o różnej mineralizacji i temperaturze. Pod względem ilości eksploatowanej wody leczniczej Ciechocinek jest potentatem w skali krajowej.

Komunikacja Do Ciechocinka można dojechać koleją lub auto­ busem PKS. Kol e j Uzdrowisko ma poprzez specjalnie zbudowaną w 1. 1866—67 linię kolejową (długości 7 km) Alek­ sandrów Kujawski — Ciechocinek bezpośrednie po­ łączenie ze szlakiem głównym; Warszawa — Kut-

no — Włocławek — Toruń — Bydgoszcz (— Gdańsk). Stacja Aleksandrów Kujawski stanowi miejsce przesiadki do Ciechocinka. Część pociągów (z Ło­ dzi Kaliskiej, Mysłowic i Warszawy Centralnej) za­ trzymujących się w Aleksandrowie Kujawskim ma bezpośrednie ,wagony do Ciechocinka. A u t o b u s y PKS Dogodny jest również dojazd do uzdrowiska re­ gularnymi liniami autobusowymi PKS, Ciechoci­ nek posiada bezpośrednie połączenia dalekobieżne z: Warszawą, Bydgoszczą, Chojnicami, Gnieznem, Koninem, Krośniewicami, Kutnem, Łęczycą, Łodzią, Płockiem, Poznaniem, Sochaczewem i Strzelnem. Uzupełniają je połączenia lokalne z: Aleksandro­ wem Kujawskim, Gostyninem, Inowrocławiem, Lipnem, Nieszawą, Piotrkowem Kujawskim, Radzie­ jowem, Toruniem i Włocławkiem. Przystanek autobusowy znajduje się niedaleko dworca kolejowego przy ul. Kopernika (kasy bi­ letowe w holu dworca). S t a t k i „ Ż e g l u g i n a Wi ś l e ” Ciechocinek posiada również w sezonie (w okre­ sie od 1 maja — 30 września) dobre połączenie drogą wodną z Toruniem. Przystań statków (pro­ wizoryczna) usytuowana jest w pobliżu znaku ki­ lometrowego 711, w odległości ok. 4 km na pn. od dworca kolejowego. Podróż statkiem pasażerskim „Wodnik” z Cie­ chocinka do Torunia (ok. 22 km) z prądem trwa ok. 2 godz., a z Torunia do Ciechocinka ok. 3 godz. Faktyczny czas podróży zależny jest jednak od sta­ nu wód kapryśnej, nieuregulowanej Wisły. W poprzednich latach odbywała się również re­ gularna komunikacja na trasie Warszawa — Płock — Włocławek — Ciechocinek — Toruń — Grudziądz — Tczew — Gdańsk i z powrotem. Nis­ ki stan wód na Wiśle uniemożliwił stałą komuni­ kację. Rejsy statkiem odbywają się natomiast na krótszych odcinkach, m. in. Płock — Włocławek — Płock czy Warszawa — Płock, a kilkugodzinne spa­ cery — w rejonie poszczególnych miast.

Komunikacja w uzdrowisku Wielu spośród kuracjuszy i turystów korzysta z własnych środków lokomocji. Wycliodząc naprze­ ciw potrzebom posiadaczy pojazdów mechanicz­ nych zmodernizowano w Ciechocinku układ komu­ nikacyjny, zbudowano także urządzenia służące mo­ toryzacji (m. in. parkingi strzeżone). Komunikację ogólnie dostępną w obrębie uzdro­ wiska umożliwiają taksówki oraz dorożki konne.

Klimat Ciechocinek posiada klimat łagodny z przewagą wiatrów pd-zach. i zalicza się do tych niewielu kuracyjnych miejscowości w Polsce, gdzie ilość opadów i zachmurzenie są stosunkowo najmniej­ sze. Dla kuracjuszy leczących się w uzdrowisku okoliczność ta ma duże znaczenie, jeśli uwzględnić ich wielką wrażliwość na wszelkie zmiany pogody i instynktowny lęk przed zimnem i wilgocią. Ła­ godny klimat Ciechocinka jest poważnym czynni­ kiem pomocniczym przyczyniającym się do zapew­ nienia pomyślnego wyniku leczenia. Osobliwością Ciechocinka, wpływającą dodatnio na klimat, są słynne tężnie ciechocińskie. Wytwa­ rzają one podczas przepływania przez nie solanki ogromne ilości ozonu i nasycają powietrze słoną wilgocią. Dzięki tym procesom fizyko-chemicznym powietrze ciechocińskie nabiera cech powietrza nadmorskiego ze wszystkimi jego właściwościami leczniczymi i hartującymi. Przebywanie w pobli­ żu tężni ma szczególne znaczenie dla chorych na schorzenia układu krążenia i dróg oddechowych. Najzimniejszymi miesiącami są styczeń, luty i grudzień. Wahania dzienne temperatury wynoszą średnio 8°C, przy czym wieczory odznaczają się cieplejszymi temperaturami niż poranki. Najwięcej dni deszczowych przypada w lipcu i sierpniu, najmniej w czerwcu i październiku. Naj­ większa ilość dni słonecznych jest w maju, czer­ wcu, lipcu i sierpniu. Duża ilość dni bezwietrznych, przewaga łagod­ nych wiatrów z pd. zach. i zach., niezbyt duże za9

chmurzenie, mała amplituda wahań temperatur, niewielka ilość dni z opadami oraz niezbyt duża wilgotność względna powietrza stwarzają w Cie­ chocinku na ogół korzystne warunki klimatyczne. Te walory potęguje bliskie sąsiedztwo lasów sos­ nowych pobliskich miejscowości Odolionu i Otłoczyna oraz rozległe pola i łąki nadwiślańskie. Mikroklimat Ciechocinka jest szczególnie korzy­ stny dla leczących' się w uzdrowisku w miesiącach letnich i w okresie wczesnej jesieni. Ciechocinek słynie też ze swych wspaniałych urządzeń parkowych i ogrodniczych. Starannie utrzymane parki, niekończące się zieleńce, trawniki oraz wzorzyste dywany kwiatowe nadają miejsco­ wości charakter uzdrowiska-ogrodu. Czynnik ten poza względami estetycznymi wpływa znakomicie na utrzymanie czystości powietrza i podniesienie wartości klimatycznych uzdrowiska.

Szata roślinna W rejonie Ciechocinka występują gleby słone (sołonczaki). ■Występowanie tych gleb związane jest z bliskoś­ cią słonych wód gruntowych, wzbogaconych w chlorki dzięki obecności cechsztyńskiej soli kamien­ nej na wale kujawsko-pomorskim. Wspólnymi ce­ chami tych gleb są: obojętny lub alkaliczny od­ czyn i duża koncentracja chlorków. Gleby te po­ rośnięte są najbogatszymi w Polsce północnej zes­ połami słonorośli (tzw. halofitów), występujących w sąsiedztwie naturalnych oraz przemysłowych wycieków solanki. Najbardziej typowym przedsta­ wicielem tej grupy roślin słonolubnych, znoszących równocześnie największe zasolenie gleby, jest soliród zielny. Na uwagę zasługuje również aster sol­ ny o pokaźnych niebieskich koszyczkach kwiato­ wych oraz miecznik nadmorski, łoboda oszczepowata i komosa czerwonawa. Do typu roślin zdziczttłych należy natomiast uczep zwodniczy. W celu ochrony roślinności, która jest przysto­ sowana do warunków miejscowego środowiska, utworzono w Ciechocinku rezerwat słonorośli. Jest 10

on usytuowany opodal tężni nr III, przy tzw. wale wstecznym. Obejmuje fragment łąki o pow. 1,88 ha, przez obszar której przepływa rów odprowadzają­ cy solanki z basenu termosolankowego. Zwiedza­ nie rezerwatu jest dozwolone tylko po wyznaczo­ nych ścieżkach. Obok wspomnianych wyżej gatunków roślin stwierdzono również występowanie: świbki mor­ skiej, solanki kolczastej, muchotrzewia solniskowego, komornicy skrzydlatostrąkowej oraz sitów: Ge­ rarda i żabiego. Walory przyrodnicze i krajobrazowe Ciechocinka potęgują w umiejętny sposób idealnie utrzymywa­ ne kobierce kwiatów wzdłuż głównych ciągów uz­ drowiska oraz parki bogate w różnorodne odmia­ ny krzewów i drzew. Tereny zielone w uzdrowis­ ku zajmują łącznie ok. 100 ha, z czego na parki przypada 69 ha. Co roku na powierzchni tej sadzi się ok. 450 tys. roślin kwiatowych, w tym kilka­ naście tysięcy róż. Zalążki pierwszego parku powstały już w 1851 r. wraz z galerią spacerową, którą obsadzono topola­ mi i kasztanami. Obecny Park Zdrojowy założono w 1875 r. nazywając go Głównym. I dziś może pre­ tendować do tego miana; podobnie jak w najmłod­ szym Parku Zdrowia elementy czysto przyrodnicze łączą się tu z elementami zagospodarowania spor­ towo-rekreacyjnego. W następnych latach założo­ no kolejno następne parki: Sosnowy (1889 r.), Tężniowy (1908 r.) i Zdrowia (1932 r.). Każdy z nich ma własny niepowtarzalny klimat, wyrażający .się w określonej formie zagospodarowania, specyfice drzewostanu oraz celów, którym służy. Warto tu podkreślić, że zieleń jako dodatkowy naturalny walor uzdrowiska została należycie do­ ceniona zarówno przez gospodarzy jak i budowni­ czych uzdrowiska, począwszy od pierwszego na­ czelnika warzelni Augusta Rosta, który już w 1842 r. wysunął projekt założenia parku i galerii spacerowej, a skończywszy na prof. Z. Helwigu, autorze i realizatorze kompleksowej koncepcji prze­ kształcenia uzdrowiska w miasto-ogród.

11

Świat zwierzęcy Fauny okolic Ciechocinka nie cechuje duża róż­ norodność występujących tu gatunków zwierząt. Wisła, chociaż zanieczyszczona, jest nadal drogą wędrówek łososia, czasem także jesiotra zachod­ niego, który dawniej był jej stałym mieszkańcem. Zdarzają się również ryby morskie, jak np. nie­ które płastugi. W lasach, położonych głównie wzdłuż biegu Wi­ sły, występują ssaki; dość liczne dziki, a także pospolite tu zające i mniej *liczne dzikie króliki. Z ssaków drapieżnych spotyka się borsuki, lisy, jenoty i kuny leśne a także wilki. W ostatnich la­ tach z Puszczy Kampinoskiej przywędrowały w re­ jon Włocławka łosie.

Co warto zobaczyć Ciechocinek, jedno z najstarszych i najbardziej cenionych uzdrowisk polskich, o unikalnych właś­ ciwościach leczniczych i walorach przyrodniczych, bogatej przeszłości historycznej i tradycjach prze­ mysłu solnego stanowi równocześnie osobliwość urbanistyczną. Jest przykładem miasta wzniesio-' nego w z góry określonym celu — pełnienia funkcji uzdrowiska. Ta koncepcja wyraża się w układzie urbanistycznym: tężnie, warzelnia soli oraz osiedle uzdrowiskowe. Tężnie, górujące swym ogromem nad uzdrowis­ kiem, będące nieodłącznym elementem jego krajo­ brazu, stanowią nie tylko podstawowe urządzenie uzdrowiska, ale są równocześnie specjalnym zabyt­ kiem budownictwa drewnianego, nie tylko w Polsce ale i w Europie. Samo uzdrowisko, mimo dynamicznej rozbudowy w okresie międzywojennym, a zwłaszcza po II wojnie światowej, zachowało swój specyficzny, in­ dywidualny charakter. Łączy on w sobie różne okresy rozwoju: drewnianą i murowaną architek­ turę klasycystyczno-eklektyczną i secesyjną z prze­ łomu XIX i XX w., rozwiązania funkcjonalne lat

12

międzywojennych i nowoczesną architekturę lat ostatnich. Całość tonie wśród drzew i parkowej roślinności stanowiącej naturalną oprawę dla poszczególnych zespołów architektonicznych. Mimo że krajobraz przyrodniczo-architektoniczny uzdrowiska jest cha­ rakterystyczny przede wszystkim jako całość, na szczególne wyróżnienie zasługują: eklektyczne klasycystyczno-secesyjne gmachy uzdrowiskowych za­ kładów przyrodoleczniczych przy ul. Nieszawskiej i ul. gen. K. Świerczewskiego, secesyjne budynki Teatru Letniego i Pijalni Wód Mineralnych w Par­ ku Zdrojowym, basen termosolankowy w Parku Zdrojowym i gmach poczty, poszczególne parki i dywany kwietne wzdłuż ul. Nieszawskiej oraz w parkach, a ze współczesnej architektury — sa­ natoria: MSW, Związku Zawodowego Pracowników Państwowych i Społecznych oraz Związku Spół­ dzielni Inwalidów.

Zagospodarowanie turystyczne Obok funkcji uzdrowiska Ciechocinek spełnia nie mniej ważną rolę jako ośrodek wczasowo-letniskowy oraz ośrodek docelowej turystyki krajoznaw­ czej. Wczasowicze i turyści znajdują możliwoś^^.i za­ kwaterowania i wypoczynku w obiektach FWP, „Orbisu”, PTTK, OST „Gromady” i SBT „Turys­ ty” oraz w kwaterach prywatnych, wynajmowa­ nych wyłącznie za pośrednictwem Włocławskiego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turystycznego. Mieszkający w nich kuracjusze mają możność ko­ rzystania z zabiegów w pobliskich sanatoriach. Włocławskie Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Tu­ rystyczne dysponuje łącznie 5025 miejscami nocle­ gowymi, prowadzi również na terenie uzdrowiska zamknięte stołówki, obozy sportowe, dysponuje własnymi środkami transportu, prowadzi wypoży­ czalnię sprzętu sportowo-turystycznego oraz obsłu­ gę parkingów strzeżonych. Dom Wycieczkowy PTTK przy ul. Warzelnianej

13

5, czynny cały rok, dysponuje 57 miejscami w po­ kojach jedno- do czteroosobowych oraz wielooso­ bowych, a także 30 miejscami na przyległym cam­ pingu III kat. Na miejscu bar gastronomiczny. Pensjonat PBP „Orbis” — „Sienkiewiczówka” przy ul. Nieszawskiej 15 posiada 149 miejsc nocle­ gowych w pokojach jedno-, dwu- i trzyosobowych. Obiekt jest wykorzystywany przeważnie na poby­ ty wczasowo-lecznicze; jeśli są wolne miejsca, moż­ na otrzymać noclegi indywidualne i zbiorowe z pełnym utrzymaniem. Pensjonat „Relaks” — ekspozytury Międzywoje­ wódzkiego Oddziału SBT „Turysta” w Bydgosz­ czy — przy ul. Zdrojowej 28 dysponuje 30 miejsca­ mi noclegowymi w dwu- i trzyosobowych poko­ jach. Obsługą ruchu turystycznego zajmują się: Pol­ skie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, PBP „Orbis”, SBT „Turysta” i OST „Gromada”, prowa­ dzące swe Biura Obsługi Ruchu Turystycznego na obszarze Ciechocinka.

O B J A Ś N IE N IA

tSr X S

e

ZNAKÓW

UŻYTYCH

NA

PLANACH

h o t e le

^

te a t r y

re s ta u r a c je

f r

k in a

m uzea

A

p o m n ik i

i

.

s ta c je

b enzynow e

CIECHOCINEK Historia uzdrowiska Historia uzdrowiska związana jest nierozłącznie z bogatymi zasobami solanki pobliskiego Słońska, które przesądziły o powstaniu tu uzdrowiska o sła­ wie europejskiej. Ważna rola Kujaw w średniowieczu wynikała przede wszystkim z rozwiniętego rolnictwa (żyzne czarnoziemy) oraz stosunkowo gęstego osadnictwa. Istnienie licznych źródeł solnych w rejonie Słoń­ ska wpływało dodatnio na wzrost znaczenia gospo­ darczego tej ziemi. Słońsk po raz pierwszy wzmiankowany był w 1065 r. w tzw. falsyfikacie mogileńskim — doku­ mencie dla opactwa benedyktynów w Mogilnie. Kasztelania słońska obejmowała znaczne tereny po obu brzegach Wisły, sięgające aż po ujście Drwę­ cy. W 1185 r. zamek obronny w Słońsku wraz z przyległymi obszarami nadany został przez księ­ cia mazowieckiego Leszka Bolesławowicza biskup­ stwu kujawskiemu. W 1252 r. wzmiankowano tu komorę celną. O występowaniu samosączących się słonych źró­ deł w rejonie raciąsko-słońskim istniały informacje już w XIII w. Najstarsza wiadomość źródłowa po­ chodzi z 1235 r., kiedy to książę Konrad Mazowiec­ ki odstąpił Krzyżakom prawo warzenia soli w Słońsku. W XV w. w okolicy zamku kasztelańskie­ go w Słońsku, na którego obszarze położone jest częściowo uzdrowisko, ważono sól kuchenną pry­ mitywnymi metodami. Dopiero jednak po I i'ozbiorze Polski w 1772 r., gdy kopalnie soli w Wieliczce oraz Bochni zostały 15

zagarnięte przez Austrię i zaistniała konieczność szukania nowych złóż soli w obrębie Rzeczypo­ spolitej, zwrócono uwagę na słone źródła wystę­ pujące w okolicy Słońska, a król Stanisław August zlecił poszukiwanie źródeł. i• Pierwsze wiercenia poszukiwawcze wykonano jeszcze w 1791 r. Źródło wywiercone na głębokości 190 stóp dostarczało jednak solankę o niskim stop­ niu stężenia. W okresie tym nń obszarze obecnego Ciechocinka znajdowały się osady holenderskie osadzonych tu jeszcze przez kasztelanów słońskich w XVII w. Mennonitów, zajmujących się warze­ niem soli. Wiercenia kontynuował zaborca pruski w 1. 1798—1801, a także w 1. 1805—1806, kiedy to odkry­ to solankę o stężeniu 3,8®/o, przy czym prowadzono je nie tylko w Ciechocinku, ale także w Słońsku i Raciążku. Rozwój Ciechocinka jako uzdrowiska datuje się od 1824 r., tj. od okresu rozpoczęcia budowy wa­ rzelni soli wraz z tężniami. Eksploatacją źródeł na sposób przemysłowy i budową warzelni intereso­ wał się szczególnie Stanisław Staszic, z którego ini­ cjatywy książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu w rządzie Królestwa Polskiego, wzniósł w 1. 1824—1827 warzelnię soli i tzw. gradiernie do stężania solanki, największe w Europie tężnie, kładąc tym podwaliny pod rozwój przyszłe­ go uzdrowiska. Obiekty te powstały na gruntach kupionych od osadników kolonii Słońsk, Wołuszewo i Siarzewo oraz probostwa słońskiego, a także wy­ dzierżawionych z dóbr Ciechocinek, zakupionych w 1823 r. na własność rządu od Józefa Zawadzkiego przez Konstantego Wolickiego, znanego pioniera górnictwa w Polsce i pierwszego budowniczego warzelni. Warto tu również odnotować, że Stani­ sław Staszic zamierzał nawet spławiać Wisłą do Ciechocinka urobek z odsłoniętych na stoku nad­ rzecznym w Dobrzyniu nad Wisłą złóż węgla bru­ natnego i wykorzystywać go do eksploatacji urzą­ dzeń warzelnianych. W 1829 r. rząd Królestwa Polskiego nabył drogą zamiany za dobra rządowe Bądków w powiecie gró­ 16

jeckim — dobra ciechocińskie. Na gruntach tych powstał w 1847 r. pierwszy Zakład Zdi’ojowy. Wcześniej jednak, bo już z chwilą uruchomienia warzelni, do Ciechocinka zaczęli przybywać z Kró­ lestwa Kongresowego a także z zagranicy chorzy na dolegliwości reumatyczne, choroby kobiece oraz choroby narządów trawienia. Ciechocinek nabiera stopniowo znaczenia jako miejscowość kuracyjna. To skłoniło zarząd Warzelni Soli do wykorzystania słonych źródeł dla celów leczniczych i zainstalowa­ nia w 1836 r. z inicjatywy dra Romana Ignatowskiego — w miejsce kąpieli solankowych w becz­ kach w lokalnej oberży i prywatnych mieszka­ niach — pierwszych leczniczych łazienek na 4 wanny miedziane w lewym pawilonie tzw. „au­ sterii rządowej”, w dzisiejszym Parku Zdrojowym. W ciągu 1836 r. skorzystało z nich 120 osób. Dało to początek Zakładowi Zdrojowemu, który pierwotnie istniał przy Warzelni Soli, a w 1847 r. usamodzielnił się (łazienki dysponowały już wów­ czas 36 wannami), by w 1905 r. wchłonąć warzelnię. W 1842 r. na mocy rozporządzenia Namiestni­ ka Królestwa Kongresowego powołany zostaje w Warszawie Główny Komitet d/s Rozwoju Zdro­ jowiska Ciechocińskiego, który jako instytucja społeczna otrzymał w wieczystą dzierżawę rządo­ wy folwark Ciechocinek. W następstwie wykupu czynszu folwark przeszedł w 1912 r. na własność zakładu. Wkrótce po utworzeniu Komitetu Głów­ nego przystąpił on do budowy murowanych łazie­ nek (zwanych wówczas „Głównymi” lub „Komite­ towymi”). Z uzyskanych dochodów zakładu podję­ to z inicjatywy dyrektora zdrojowiska Mariana Raczyńskiego budowę łazienek nr 2, 3 i 4, pijalni wód, a także trzech parków. Budowa salin, której następstwem był duży na­ pływ kuracjuszy i szybki rozwój Ciechocinka po­ woduje interpelacje mieszkańców i miejscowych władz o doprowadzenie do uzdrowiska linii kole­ jowej. Efektem tych starań była budowa dworca kolejowego (1. 1866—69) a następnie połączenie Ciechocinka linią kolejową z Aleksandrowem Ku­ jawskim i magistralą Towarzystwa Drogi Żelaz17

nej Warszawsko-Bydgoskiej zwanej również nad­ wiślańską, a tym samym — z Królestwem i Pru­ sami. Zbudowano także sposobem gospodarczym wodociągi ze źródeł wody słodkiej w Kuczku (1. 1894—95, J. Majewski). Wraz ze wzrostem popularności Ciechocinka następowała także jego rozbudowa. O ile urządze­ nia lecznicze znajdowały się w zarządzie pań­ stwowym, to zakwaterowanie kuracjuszy pozosta­ wiono w rękach prywatnych. Powstał więc sze­ reg drewnianych, eklektycznych pensjonatów i dworków z balkonami i samodzielnymi pokoja­ mi, które nie odznaczały się jednak zbytnimi wy­ godami i mogły być wynajmowane jedynie w okresie od maja do wi'ześnia — z powodu braku ogrzewania. Do największych należał budynek ho­ telu Miillcra, rozbudowany na przełomie XIX/ XX w., mieszczący dziś restaurację „Przy Grzybie”. Wraz z rozwojem przestrzennym i funkcjonalnym uzdrowiska od 1853 r. czynione były próby zmia­ ny jego statusu administracyjnego. Z osady (utwo­ rzonej w 1908 r.), którą najpierw rządził wójt a później sołtys, Ciechocinek stał się w 1916 r. miastem. Rząd Polski potwierdził ten stan dekre­ tem w 1919 r. W okresie, I wojny światowej Ciechocinek za­ mieniony został na punkt sanitarny stacjonujących tu kolejno wojsk państw zaborczych, a szereg urzą­ dzeń unieruchomiono. Dopiero odzyskanie niepo­ dległości i przejęcie v/ 1918 r. przez władze polkie zarządu nad uzdrowiskiem przyspieszyło je­ go dalszy rozwój. W 1924 r. do miasta włączone zostają sąsiadu-^ jące miejscowości: część kolonii Słońsk, Piaski, Słonawy, Mała Wola, wieś Aleksandrówka oraz część kolonii Wołuszewo. W 1959 r. włączono do miasta dalsze części Wołuszewa, Dolnego i Górne­ go Słońska oraz wieś Mała Wola, a w 1976 r. — obszar wsi Słońsk Górny, wieś Wola oraz frag­ menty wsi: Słońsk Dolny, Podole, Siarzewo, Ra­ ciążek i Wołuszewo a także 120 ha Kępy Słońskiej. W 1922 r. w Ciechocinku powołana została Ko­ misją Zdrojowa, do zadań której należał nadzór 18

nad całokształtem działalności uzdrowiska oraz troska o dalszy jego rozwój. W okresie międzywojennym odwiercono pier­ wszą solankę ciepliczą, zbudowane zostały też no­ we obiekty: Park Zdrowia z basenem termosolankowym, wzorcowy gmach poczty, zespół handlowo-gastronomiczny przy ul. Nieszawskiej, nowo­ czesna hala targowa. Rozpoczęto również budowę obiektów pensjonatowych z cegły. Zbudowana zo­ stała stacja pomp i filtrów, w ówczesnych warun­ kach zapewniających w sposób wystarczający do­ pływ wody słodkiej dla potrzeb uzdrowiska i jego stałych mieszkańców. W czasie II wojny światowej Ciechocinek speł­ niał funkcję siedziby władz lokalnych pow. nieszawskiego, uzdrowiska dla dygnitarzy hitlerow­ skich oraz od 1943 r. wielkiego szpitala i ośrodka „etapowego” i rehabilitacyjnego dla rannych żoł­ nierzy hitlerowskich. W 1. 1939—1940 hitlerowcy dopuścili się licznych mordów na mieszkańcach Ciechocinka. Egzekucje miały miejsce m. in. w warzelni soli, Parku Zdro­ jowym, na pl. Gdańskim oraz obok hali targowej. W czasie odwrotu wojsk hitlerowskich uzdro­ wisko uległo pełnej dewastacji, tracąc ok. 75®/o urządzeń przyrodoleczniczych. Pierwsi chorzy przybywają do uzdrowiska bez­ pośrednio po wyzwoleniu w dniu 21 stycznia 1945 r. Są to przede wszystkim powracający z niewoli hitlerowskiej jeńcy radzieccy i innych narodowoś­ ci, którzy pozostali tu przez pierwsze dwa lata. Normalny sezon uzdrowiskowy rozpoczęty zo­ stał 20 maja 1945 r. Natychmiast również podjęła produkcję, jako jedyny zakład w kraju, warzel­ nia soli. W okresie do 31 października 1945 r. w Ciechocinku wypoczywało 3000 kuracjuszy. W 1947 r. pensjonaty znajdujące się dotychczas w rękach prywatnych przejęte zostały przez Za­ kład Ubezpieczeń Społecznych z przeznaczeniem na sanatoria. Począwszy od 1 stycznia 1950 r. na­ stąpiła modernizacja (obiekty sanatoryjne i wcza­ sowe rozpocz‘ęły lecznictwo całoroczne) a od 1952 r. — rozbudowa obiektów przyrodoleczniczych. 19

Oblicze współczesne Dziś Ciechocinek, uzdrowisko o sławie między­ narodowej, stanowi największy ośrodek uzdrowiskowo-wczasowy w kraju, odwiedzany licznie przez kuracjuszy z Polski i zagranicy. Uzdrowisko przyj­ muje ponad 12“/o wszystkich kuracjuszy leczących się w szpitalach uzdrowiskowych, sanatoriach i prewentoriach całego kraju. O ile tuż przed II wojną światową w Ciechocin­ ku leczyło się średnio do 25 tys. kuracjuszy rocz­ nie, to w 1976 r. w uzdrowisku przebywało łącznie ok. 80 tys. kuracjuszy oraz ponad 700 tys. wcza­ sowiczów i turystów. W zamkniętych placówkach służby zdrowia le­ czy się średnio w ciągu jednego turnusu ok. 4,3 tys. kuracjuszy, a 3,2 tys. leczonych jest ambula­ toryjnie. Na terenie Ciechocinka działają aktualnie 4 szpi­ tale uzdrowiskowe, 18 sanatoriów (w tym 14 re­ sortowych) oraz 3 prewentoria. Sanatoria resor­ towe, których budowę rozpoczęto wzniesieniem w 1. 1958—1961 sanatorium wojskowego, są dobrze zagospodarowane (posiadają w większości tzw. peł­ ne węzły zabiegowe, tzn. że kuracjusz jest podda­ wany wszystkim zabiegom w swoim sanatorium) i odznaczają się dobrymi rozwiązaniami funkcjo­ nalnymi oraz nowoczesną architekturą. Nowe obiek­ ty sanatoryjno-prewentoryjne zajęły powierzchnię ok. 20 ha. Rozbudowano i zmodernizowano także kilka istniejących już sanatoriów, m. in. sanato­ rium FWP „Julianówka”. W 1. 1960—1976 przyby­ ło w szpitalach uzdrowiskowych, sanatoriach i pre­ wentoriach ok. 2,3 tys. łóżek. W tym samym okre­ sie ok. 2,6 tys. miejsc letniskowo-wczasowych uzyskano w budownictwie jednorodzinnym, które zlokalizowano na obszarze blisko 30 ha. Miasto liczy tok. 9,2 tys. stałych mieszkańców, którzy w znacznym stopniu zatrudnieni są w pla­ cówkach uzdrowiskowych. Problemy mieszkaniowe mieszkańców miasta ^ rozwiązywane są przede wszystkim poprzez spółdzielczość mieszkaniową. Począwszy od 1971 r, realizowane jest przez Cie­ 20

chocińską Spółdzielnię Mieszkaniową osiedle w re­ jonie ul. Zdrojowej, planowo wyodrębnione ze sta­ rej zabudowy. W 1. 1961—65 poprawiono zaopatrzenie w wodę dzięki wybudowaniu nowych ujęć i doprowadze­ niu wody do miasta przewodem tłocznym o długoś­ ci 3,5 km. W 1. 1966—70 przeprowadzono general­ ną przebudowę kolektorów i sieci kanalizacyjnej. W 1971 r. oddano do użytku kolektor deszczowy (o długości 1,5 km) i sanitarny (o długości 1,6 km), a ponadto zbudowano przepompownię o wydajnoś­ ci 15 000 mVd. i zmodernizowano zbiorniki reten­ cyjne. Ułożono ok. 8 km sieci gazowej i począw­ szy od 1975 r. miasto korzysta częściowo z gazu ziemnego uzyskiwanego z magistrali Włocławek— —Toruń. W ostatnich latach nastąpiła również przebudo­ wa i modernizacja ulic: Zdrojowej, Wax'zelnianej, Narutowicza, Solnej, Tężniowej i Sportowej. Uporządkowano teren Parku Sosnowego (1974 r.) oraz tzw. dzikich pól między tężniami (1975 r.), przeprowadzono modernizację łazienek oraz pijalni (1976 r.). Niemałą troskę władz miejskich i dyrekcji uzdrowiska stanowi zapewnienie kuracjuszom i wczasowiczom rozrywek kulturalnych, postawio­ nych na odpowiednio wysokim poziomie. Szereg imprez o charakterze kulturalnym i popularno-naukowym (odczyty, koncerty) organizowanych jest pi’zez działające od 1908 r. na rzecz miasta Towarzystwo Przyjaciół Ciechocinka i od 1970 r. pi'zez pełniący funkcje koordynatora działalności leczniczej, gospodarczej i kulturalno-oświatowej — Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego. Do podstawowych urządzeń kulturalnych służą­ cych kuracjuszom należy przede wszystkim sala koncertowa w gmachu Pijalni Zdrojowej, w której odbywają się główne imprezy kulturalne, a zwłasz­ cza występy zjeżdżających tu zespołów teatralnych. W muszli koncertowej, a w razie niepogody w sa­ li koncertowej, odbywają się koncerty Miejskiej Orkiestry Zdrojowej oraz występy zespołów estra­ dowych. 21

w 1. 1961—70 organizowane były cieszące się du­ żą frekwencją doroczne Festiwale Orkiestr Symfo­ nicznych pod hasłem „Muzyka dla Wszystkich”. Od 1971 r. organizowany jest w czerwcu dorocz­ ny Festiwal Folkloru Kujaw zw. „Wiosną pod Tężniami”, podczas którego prezentowane są walory i doi'obek kultury i sztuki ludowej Kujaw oraz występują z ogromnym powodzeniem zespoły fol­ klorystyczne. Od 1970 r, organizowane są również występy pedagogów i studentów PWSM w Gdań­ sku, wykonujących w sezonie najlepsze utwory symfoniczne. Począwszy od 1976 r. odbywają się w Ciechocin­ ku plenery rzeźbiarskie, a rzeźby w drewnie eks­ ponowane są na stałe w Parku Tężniowym jako zalążek ogrodowej galerii rzeźby. Dalszy rozwój uzdrowiska odbywać się będzie w kierunku pn.-zach. w tzw. Ciechocińskim Pasie Uzdrowiskowym; Nieszawa — Ciechocinek — Wołuszewo — Otłoczyn — Czerniewice — Toruń, dłu­ gości ok. 20 km. Główną cechą tego obszaru poło­ żonego w dolinie Wisły jest jego pasmowy układ o kierunku równoległym do Wisły, kształtujący warunki przyrodnicze na tym terenie. Obszar ten, a zwłaszcza rejon Wołuszewa, Otłoczyna i Czernie­ wic posiada najkorzystniejsze warunki bioklimatyczne (niezbyt wysokie temperatury w pogodne dni letnie, wyższe temperatury w nocy niż w Cie­ chocinku), krajobrazowe i przyrodnicze, lepsze od istniejących w Ciechocinku. Lasy będące naturalną ochroną od wiatrów, skoncentrowane na obszarze terasy wydmowej pomiędzy Otłoczynem a Czernie­ wicami, stanowią fragment dużych kompleksów leśnych Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Pewien wpływ wywiera także Wisła, zwłaszcza na tem­ peraturę, wilgotność i prędkość wiatru. Dość ko­ rzystne warunki bioklimatyczne ma obszar wyso­ czyzny w rejonie Raciążka, niekorzystne nato­ miast — obszary łąk na pn. i pd. od Ciechocinka. Zgodnie z założeniami rozbudowy uzdrowiska nowa dzielnica sanatoryjno-wypoczynkowa zloka­ lizowana została na obszarze Wołuszewa, w bezpo­ średnim sąsiedztwie tężni nr II. Po 1985 r. powsta22

nie tu pod patronatem CRZZ centrum rehabilita­ cyjne, złożone z kilku sanatoriów — wieżowców 0 nowoczesnej architekturze i wysokim standar­ dzie wyposażenia oraz kompleksu budynków to­ warzyszących, mieszczących węzły zabiegowe i za­ kłady terapii zajęciowej dla inwalidów. Plan rozwojowy uzdrowiska zakłada także, obok podstawowych funkcji lecznictwa sanatoryjnego 1 ambulatoryjnego, pełnienie funkcji wczasowo-turystycznej (wypoczynek pobytowy i świąteczny oraz organizacja docelowego ruchu turystycznego). Temu celowi służyć ma planowana w okresie do 1990 r. budowa na skraju Wołuszewa luksusowe­ go ośrodka turystycznego, hotelu-pensjonatu o naj­ wyższym standardzie, przeznaczonego przede wszy­ stkim dla gości zagranicznych, głównie dla Skan­ dynawów, nowoczesnego pensjonatu SBT „Tury­ sta” oraz Domu Wycieczkowego PTTK wraz z campingiem. Opodal powstanie małe centrum handlowo-gastronomiczne z parkingiem u zbiegu z projektowa­ ną obwodnicą Nieszawa — Otłoczyn omijającą cen­ trum uzdrowiska. Całość wkomponowana zostanie w pasy zieleni tworzące nowy wielki park. W rejonie ulic: Wojska Polskiego — Nieszawska (za Parkiem Sosnowym) planuje się natomiast powstanie dzielnicy pensjonatowej, a w rejonie ulic: Kolejowa — W. Jagiełły budowę ponad 150 domków jednorodzinnych. Docelowo ilość łóżek sa­ natoryjnych i wczasowo-turystycznych winna wzrosnąć w Ciechocinku do blisko 15 tys. W celu zaspokojenia wzrastającego zapotrzebo­ wania na wodę słodką przewiduje się do 1995 r. spiętrzenie rzeki Tążyny o 4 metry i budowę ze­ społowego ujęcia wody dla Nieszawy, Ciechocin­ ka, Aleksandrowa Kujawskiego i projektowanego uzdrowiska w Otłoczynie (wg koncepcji dra med. Wacława Iwanowskiego) oraz grupowej oczysz­ czalni ścieków. Wykluczy to obniżenie lustra wo­ dy w okolicy, umożliwiając równocześnie zorgani­ zowanie nad nowo utworzonym zbiornikiem ośrod­ ka turystyczno-rekreacyjnego. W ramach prac nad regulacją Wisły, dla zabez23

pieczenia przed powodzią obszarów położonych nad r:.cką, stworzenia dogodnej drogi wodnej dla barek o odpowiednio wysokim tonażu oraz wyko­ rzystania potencjału rzeki jako białego węgla, pla­ nuje się do 1990 r. budowę w rejonie pomiędzy Nieszawą i Ciechocinkiem wyrównawczego stopnia wodnego oraz hydroelektrowni o mocy 105 MW. Planuje się także dalsze prace nad eliminacją zanieczyszczeń w uzdrowisku, m. in. poprzez przej­ ście na ogrzewanie gazowe w zakładach przyro­ doleczniczych i budownictwie mieszkaniowym. Zapylenie uzdrowiska oraz natężenie hałasu prze­ kracza dziś normy dopuszczalne dla uzdrowisk. Aby zmniejszyć powyższe nieprawidłowości, już dziś miasto korzysta częściowo z gazu ziemnego z magistrali przebiegającej z Włocławka do Toru­ nia, wyłączono również w 1974 r. niektóre ulice (Nieszawską i Tężniową) z ruchu kołowego, wpro­ wadzono sprzęt mechaniczny do sprzątania ulic. W przyszłości planuje się skrócenie linii kolejowej biegnącej do Ciechocinka i budowę nowego dwor­ ca w rejonie ul. Bema, gdzie również mai powstać dzielnica przemysłowo-składowa. Przewiduje-się także rozwój placówek kultural­ no-oświatowych, m. in. budowę nowoczesnego Do­ mu Kultury (mieszczącego salę widowiskową na 800 miejsc, bibliotekę z czytelnią oraz salę kon­ certową) w rejonie ulic: Kopernika — Żelazna — Zdrojowa — Kościuszki, Muzeum Lecznictwa Uzdrowiskowego (o kierunku balneologicznym), nowej muszli koncertowej oraz sali i ośrodka klu­ bowego dla Ciechocińskiego Klubu Sportowego „Zdrój”. W trosce o dalszy rozwój różnych form sportu, rekreacji i wypoczynku planuje się budowę do 1990 r. kompleksu obiektów sportowych na pow. 26 ha pomiędzy ul. Warzelnianą i tężniami (znaj­ dą się tu: główne boisko, hala sportowa na 2500 widzów, kryta pływalnia oraz hotel z restauracją i polem campingowym), rozbudowę kortów teni­ sowych, budowę boiska do mini-golfa, boisk do gry w szachy oraz kręgielni automatycznej i na wolnym powietrzu w Parku Zdrojowym, a z chwi24

lą budowy stopnia na Wiśle utworzenie nad no­ wym rozlewiskiem długości 33 km ośrodka spor­ tów wodnych z zespołem przystani i plażą natu­ ralną. Szereg urządzeń sportowo-rekreacyjnych powstanie również przy branżowych sanatoriach uzdrowiskowych. Tak więc przyszłość uzdrowiska, jedynego na terenach nizinnych o tak rozległych możliwościach leczenia różnorodnych schorzeń, rysuje się w jas­ nych barwach. W najbliższej perspektywie Ciechociński Pas Uzdrowiskowy stanie się nowoczesnym centrum le­ czenia chorób układu ruchu, układu krążenia oraz górnych i dolnych dróg oddechowych, o znaczeniu międzynarodowym.

Lecznictwo Podstawę właściwego kierowania chorych do le­ czenia uzdrowiskowego stanowią szczegółowe wskazania i przeciwwskazania do leczenia sanato­ ryjnego i ambulatoryjnego opracowane przez dra hab. med. Irenę Ponikowską dla wszystkich uzdro­ wisk krajowych. Jako kierunki leczenia (profile lecznicze) pier­ wszoplanowe w lecznictwie dorosłych przyjęto w Ciechocinku choroby narządów ruchu i reumato­ logię oraz choroby układu krążenia. Kierunek dru­ goplanowy stanowią choroby układu oddechowego. W lecznictwie dziecięcym kierunek pierwszopla­ nowy stanowią choroby narządów ruchu, drugopla­ nowy — i’eumatologia i choroby układu krążenia. Wskazania Choroby ukł adu kr ążeni a Leczenie s a n a t o r y j n e 1. Choroba wieńcowa bez objawów przebytego za­ wału oraz ostrych bólów wieńcowych. 2. Stany po przebytym zawale serca, co najmniej 6 miesięcy od zawału, przy dobrym stanie ogól­ nym. 3. Nadciśnienie tętnicze. 25

4. Choroby naczyń obwodowych: a) miażdżycowe stwardnienia tętnic kończyn dolnych, b) zakrzepowo-zarostowe zapalenie tętnic koń­ czyn dolnych — łagodne postacie. 5. Stany po przebytym zapaleniu żył kończyn dol­ nych, nie wcześniej jednak niż 3—6 miesięcy od ustąpienia ostrego stanu zapalnego. Leczenie a mb u l a t o r y j n e 1. Nerwica sercowo-naczyniowa. Choroby ukł adu

oddechowego

Leczenie s a na t o r y j n e 1. Pi'zewlekłe nieżyty naczynioruchowe i zaniko­ we gardła, krtani i tchawicy. 2. Przewlekłe zapalenie trąbki słuchowej. 3. Przewlekłe nieżyty oskrzeli w okresie wydol­ ności krążeniowo-oddechowej. 4. Rozedma płuc z objawami przewlekłego zapale­ nia oskrzeli. Leczenie a mb u l a t o r y j n e 1. Przewlekłe nieżyty zanikowe proste nosa i gardła oraz cuchnący nieżyt zanikowy nosa i gardła. 2. Naczynioruchowy nieżyt nosa nieswoisty. 3. Stany wyczerpania głosowego. Choroby r eu ma t y c z n e Leczenie s a n a t o r y j n e 1. Łagodne postacie gośćca przewlekłego postępu­ jącego. 2. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa przy dobrym stanie ogólnym. 3. Choroba zwyrodnieniowa kości i stawów. Leczenie a mb u l a t o r y j n e 1. Choroba zwyrodniemowa stawów i kości z nie­ wielkim ograniczeniem zdolności poruszania się, z zachowaniem pełnej samoobsługi. 2. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa w okresie wybitnie zmniejszonych dolegliwości bó20

lowych z zachowaną sprawnością statvów ob­ wodowych. 3. Gościec mięśniowo-ścięgnisty. 4. Artropatie w przebiegu chorób przemiany ma­ terii z niewielkimi zmianami w stawach przy dobrym stanie ogólnym. Chor oby

ortopedyczno-urazowe

Leczenie s a n a t o r y j n e 1. Stany pourazowe: a) kości i stawów po złamaniach i zwichnię­ ciach, b) tkanek miękkich we wczesnym okresie po urazie. 2. Stany po zabiegach operacyjnych, plastycznych, wytwórczych i rekonstrukcyjnych, przy zacho­ wanej sprawności ruchowej umożliwiającej sa­ moobsługę i samodzielne poruszanie się. 3. Wady postawy po zabiegach operacyjnych lub kwalifikujące się do leczenia zachowawczego. 4. Przewlekłe zapalenie kości w okresie klinicz­ nego wyleczenia. 5. Stany po zapaleniu gruźliczym kości i stawów wygojone klinicznie i radiologicznie. Leczenie a mbul at or yj ne 1. Stany pourazowe tkanek miękkich (mięśni, wią­ zadeł, torebek stawowych) przy nieznacznym ograniczeniu funkcji ruchowej. Choroby ukł adu nerwowego Leczenie s a n a t o r y j n e 1. Niedowłady wiotkie wywołane urazami kręgo­ słupa i rdzenia lub stanem zapalnym nerwów z zachowaną zdolnością do samodzielnego po­ ruszania się. 2. Niedowłady i porażenia pojedynczych grup mię­ śniowych po przebytym zapaleniu wirusowym mózgu i rdzenia. 3. Niedowłady spastyczne: 27

a) po urazach kręgosłupa z częściowym uszko­ dzeniem rdzenia, b) po zapaleniach poprzecznych i połowicznych rdzenia przy zachowanej zdolności do samo­ dzielnego poruszania się. 4. Zespół objawów wypadnięcia tarczki międzytrzonowej kręgów z niewielkimi objawami obwodowymi. Przeciwwskazania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Niewydolność układu krążenia. Złośliwe nadciśnienie tętnicze. Cięższa miażdżyca naczyń krwionośnych. Choroba Basedowa cięższego stopnia. Choroby zakaźne i weneryczne. Gruźlica płuc. Choroby nerek i kamica nerkowa. Organiczne schorzenia mózgu i rdzenia. Psychoza, schizofrenia i padaczka. Nowotwory złośliwe.

Źródła mineralne i środki lecznicze Walory uzdrowiska opierają się o elementy przyrodniczo-fizjograficzne. Podstawę działalności lecz­ niczej Ciechocinka stanowią ciepłe źródła solankowo-jodowo-bromowe, występujące obficie w utworach jurajskich na terenie uzdrowiska i w jego okolicy. Zasadniczym środkiem leczniczym jest solanka cieplicza. Jej głównym składnikiem jest sól ku­ chenna. Oprócz soli kuchennej solanka ciechociń­ ska zawiera pewne ilości chlorku wapnia, mag­ nezu, siarczanu wapnia, wolnego siarkowodoru i dwuwęglanu żelaza. Czynnych jest kilkanaście źródeł słonych o róż­ nych temperaturach i stopniach stężenia składni­ ków chemicznych oraz o właściwościach leczni­ czych (z zawartością jodków, bromków i związków żelaza). Źródła o większej zawartości soli (ok. 6°/o) wykorzystywane są do kąpieli przyrodoleczniczych, poniżej P o do celów konsumpcyjnych. 28

w i928 r. rozpoczęto z inicjatywy dyr. M. Ra­ czyńskiego wiercenie nowego najsłynniejszego ar­ tezyjskiego źródła solankowego, które w 1932 r. da­ ło w efekcie z głębokości 1306 m solankę o na­ turalnej temperaturze 27°C na powierzchni i wy­ dajności 250 m3*na godz. Przyspiesza ona prze­ mianę materii, budzi i potęguje siły obronne ustro­ ju człowieka. Solanka z tego źródła (nr 14, o za­ wartości 6,5“/o soli) o olbrzymiej wydajności wy­ korzystana zostaje przede wszystkim w termal­ nym basenie kąpielowym, służącym zarówno do kąpieli przyrodoleczniczych jak i rekreacyjno-spor­ towych. W okresie powojennym w 1. 1963^—73 dowiercono się na terenie uzdrowiska dalszych nowych źródeł. W 1964 r. na głębokości 416 m odkryto solankę o temperaturze 26°C i ciśnieniu 3 atmosfer, a w 1968 r. na głębokości 1622 m odwiercono solankę o temperaturze 32°C. W 1966 r. na głębokości 1825 m (największy odwiert tego typu w Europie) natrafiono na źródło gorącej wody o niespotyka­ nych zaletach. Obecnie z tego źródła wydobywa się solankę z głębokości 1334 m. Temperatura wody mineralnej wynosi 37°C (przy 10°C temperatury zewnętrznej), wydajność źró­ dła — 39 m® na godz., ciśnienie na głowicę — 1,2 atmosfery, a zasolenie — ok. 7"/o. Ponadto znajdu­ ją się w niej duże ilości bromu, jodu i innych soli mineralnych. Właściwości lecznicze tej termy ozna­ czonej nr 18 są najwyższe z dotychczas odwier­ conych w Ciechocinku. Wodę mineralną będzie się czerpać jedynie z głębokości 1521 m. Przy budowie ujęcia i rurociągu długości ok. 1,5 km zastosowane zostaną specjalne rury antykorozyjne zawieszone w betonowej obudowie. Solanki o zawartości 2—6®/o soli używane są do kąpieli i jako surowiec do warzelni. Solanki o za­ wartości poniżej lVo soli nadają się do picia, po­ budzając wydzielanie soku żołądkowego, oczyszcza­ ją przewód trawienny, zalecane są również przy niedokrwistości i błędnicy oraz wadliwej przemia­ nie materii. Do tego celu użytkowane jest źródło nr 8. 29

Solankę tę wykorzystuje wytwórnia wód mi­ neralnych PPUC, zmodernizowana i rozbudowana w 1. 1970—72, której produkcja roczna wynosi 70 min butelek, a głównymi odbiorcami są: przemysł, hutnictwo i górnictwo, zwłaszcza Śląska. Mineral­ na woda ciechocińska „Krystynka” (od 1965 r. uka­ zująca się również w sprzedaży detalicznej pod nazwą „Kujawianka”) o lekkim zasoleniu należy do wód hipotonicznych słono-ziemno-żelazistych. Podawana w stanie naturalnym, ogrzanym i na­ syconym bezwodnikiem kwasu węglowego, poma­ ga w stanach niedokrwistości i niedomaganiach z powodu złej przemiany materii, wspiera kurację kąpielową. Do najpopularniejszych źródeł należy źródło nr 11 zw. potocznie „Grzybem”, nasycające powie­ trze siarkowodorem i jodem. Metalowy, o charak­ terystycznym kształcie kapelusz to urządzenie, z którego tryskają wody solanki do niżej umiesz­ czonego zbiornika. Woda ze źródła znajdującego się na głębokości 400 m przesyłana jest przy pomocy pomp do tężni, skąd po stężeniu do 25®/o płynie rurami do warzelni soli. Warzelnia soli (położona przy ul. Solnej 2, na pn. od tężni) zbudowana została ok. poł. XIX w. Oprócz warzenia soli jadalnej z cenną domieszką jodu produkcja warzelni skierowana jest na po­ trzeby lecznictwa. Drugi podstawowy surowiec dla lecznictwa sta­ nowią borowina oraz ług i znany w całym kraju szlam z zawartością jodków i bromków, służące do przygotowywania kąpieli leczniczych. Obszary torfowe rozciągające się w pn.-zach. części uzdrowiska — na terenie Wołuszewa, Wólki Służewskiej oraz Wilkowyji wykorzystywane są przeważnie pod łąki i pastwiska. Urządzenia lecznicze Do podstawowych urządzeń leczniczych uzdro­ wiska należą Pijalnia Wód Mineralnych i basen termosolankowy. W Pijalni Wód Mineralnych w Parku Zdrojo­ 30

wym pije się stołową wodę ciechocińską „Krystynkę” oraz wody lecznicze z innych uzdrowisk polskich. W Parku Zdrowia mieści się basen termosolan­ kowy, zasilany solanką o stężeniu 2—5®/o ze źró­ dła termalnego p temperaturze 35,5°. Uzdrowiskowe Zakłady Przyrodolecznicze W Zakładzie Przyrodoleczniczym nr I (Łazien­ ki I) wykonuje się: zabiegi wodolecznicze (kobie­ ty i mężczyźni), kąpiele solankowe (kobiety i męż­ czyźni), kąpiele kwasowęglowe oraz zabiegi boro­ winowe (pasta dla mężczyzn). Masaże podwodne (kobiety i mężczyźni), kąpiele czterokomorowe (ko­ biety i mężczyźni), irygacje i kolumnizacje, inha­ lacje, kąpiel perełkowa (kobiety i mężczyźni), płu­ kanie jamy ustnej i audiogram wykonywane są w Pawilonie A Zakładu Przyrodoleczniczego nr II (Łazienki III). Tu również mieści się Apteka Uzdrowiska oraz Ośrodek Doświadczalny Oddzia­ łu Balneotechniki Instytutu Balneoklimatycznego w Poznaniu, wraz ze Stacją Biometeorologiczną tego Instytutu. Natomiast w Pawilonie B Zakła­ du Przyrodoleczniczego nr II (Łazienki II) wyko­ nuje się fasony borowinowe (kobiety i mężczyź­ ni), zawijania borowinowe (kobiety i mężczyźni), pastę borowinową dla kobiet oraz zabiegi fizyko­ terapeutyczne. Na I piętrze pawilonu czynne są: Przychodnia Uzdrowiskowa oraz laboratorium ana­ lityczne. Leczenie w szpitalu uzdrowiskowym Szpitale uzdrowiskowe przeznaczone są do le­ czenia chorych bezpośrednio po leczeniu na od­ działach specjalistycznych szpitali, klinik oraz w poradniach specjalistycznych wyższego stopnia. Pobyt chorego w szpitalu uzdrowiskowym jest okresem rehabilitacji leczniczej. Szpital uzdrowis­ kowy zapewnia całodobową opiekę lekarską i pie­ lęgniarską, możliwość specjalistycznych badań kon31

sultacyjnych oraz wykonywanie niezbędnych badań dodatkowych. Chorzy w szpitalu uzdrowiskowym przechodzą z biernego na czynny reżim leczniczy, przygotowu­ jący ich do normalnych warunków domowych. Do leczenia w szpitalu uzdrowiskowym nie kwalifikują się chorzy będący w ciężkim stanie ogólnym, cho­ rzy wymagający intensywnego leczenia, zabiegów operacyjnych oraz z ostrymi objawami chorobo­ wymi. L e c z e n ie sa n a to r y jn e

Leczenie sanatoryjne przeznaczone jest dla cho­ rych sprawnych ruchowo, zdolnych do samoobsłu­ gi, ale wymagających częstej kontroli (obserwacji) lekarskiej. W czasie pobytu w sanatorium chory ma zapew­ nioną całodobową opiekę lekarską i pielęgniarską. W stosunku do szpitala uzdrowiskowego sanato­ rium dysponuje mniejszą kadrą lekarską i pielęg­ niarską. Leczenie sanatoryjne polega na stosowaniu czynnej klimatoterapii, fizykoterapii i balneoterapii. Farmakoterapia ogranicza się do doraźnego stosowania Icków bądź koniecznego leczenia sub­ stytucyjnego. L e c z e n ie a m b u la to r y jn e

Leczenie ambulatoryjne jest przeznaczone dla osób skierowanych na wczasy lecznicze, jak rów­ nież dla osób korzystających z wczasów wypo­ czynkowych lub organizujących indywidualnie swój pobyt w uzdrowisku. Leczenie ambulatoryjne pro­ wadzone jest przez przychodnię uzdrowiskową z wykorzystaniem zabiegów leczniczych w zakła­ dach przyrodoleczniczych uzdrowiska. Kwalifiko­ wani do leczenia ambulatoryjnego powinni być całkowicie sprawni ruchowo, zdolni do samodziel­ nego przychodzenia na zabiegi. Chorzy tego rodza­ ju nie wymagają stałej kontroli i opieki lekarskiej. Leczenie prowadzi lekarz przychodni uzdrowisko­ wej. 32

Zasady i tryb kierowania do leczenia uzdrowi­ skowego są zawarte w zarządzeniach Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej zamieszczonych w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej nr 3, poz. 8 i 10, z 1971 r.

Spacer po uzdrowisku Na zwiedzenie uzdrowiska opisaną trasą potrze­ ba ok. 3—3,5 godz. Ciechocinek, charakteryzujący się linearnym układem przestrzennym, jest miastem o rozplano­ waniu i zabudowie typowo uzdrowiskowej. Cen­ trum stanowi plac w pobliżu dworca kolejowego i prowadzące w kierunku wsch. równoległe* ale­ je — promenady, przy których zgrupowana została luźna zabudowa obiektów przyrodoleczniczych, szpitali, sanatoriów i prewentoriów uzdrowisko­ wych oraz założenia parkowe. Z dworca kolejowego (zbudowanego w 1. 1901— 02, wg proj. C. Domaniewskiego) kierujemy się ul. Żelazną do centrum uzdrowiska. Naprzeciw dwor­ ca stoi budynek zabytkowego Teatru Letniego, jednego z trzech istniejących do dziś w Europie murowano-drewnianych teatrów secesyjnych, zbu­ dowany w 1890 r. przez arch. A. Schimmelpfenniga. Na scenie teatru na przełomie XIX/XX w. spotkać można było najświetniejsze nazwiska scen polskich. U zbiegu z ul. W. Broniewskiego znajduje się kino panoramiczne „Zdrój”. Dochodzimy do pryncypalnej ul. Nieszawskiej, stanowiącej główny „deptak ciechociński”, za­ mkniętej dla ruchu kołowego. Po prawej stronie wznosi się budynek tzw. „Europy” (w kształcie li­ tery E), mieszczący restaurację „Zdrojową” oraz aptekę i szereg sklepów różnych branż, m. in. sklep firmowy ZPC 22 Lipca — d. E. WedeL Tuż za „Europą” rozciągają się gazony i kwiet­ niki — znane w całym kraju kunsztowne, barwne dywany kwiatowe (założone w 1932 r. wg proj. prof. Z. Helwiga z Warszawy), troskliwie pielęg­ nowane przez ogrodników miejskich, wyczarowu33

iących co sezon nowe wzory efektownych kobier­ ców kwiatowych. W głębi po prawej stronie znaj­ duje się klasycy styczno-eklektyczny pawilon A Zakładu Przyrodoleczniczego nr II (zbudowany w 1898 r. przez arch. J. Majewskiego) łączący się bezpośrednio z pawilonem B (przebudowanym w 1913 r. w stylu secesji) przy biegnącej prostopadle do ul, Nieszawskiej — ul. gen. K. Świerczewskiego.

Z a k ła d P rz y ro d o le c z n ic z y n r U

w

C ie c h o c in k u

Dalej wznosi się gmach dawnych Łazienek nr 4 z 1903 r., mieszczący po przebudowie i rozbudowie w 1, 1971—74 Szpital Uzdrowiskowy nr I (rehabi­ litacyjny Ośrodka Naukowo-Badawczego Akademii Medycznej w Warszawie), specjalizujący się w le­ czeniu schorzeń narządów ruchu. Przebywający na leczeniu kuracjusze korzystają m, in. z zabie­ gów leczniczych w trzech cieplicz3’'ch basenach so­ lankowych. Równocześnie uprawiają ćwiczenia w gabinetach i salach gimnastycznych. Po przeciwnej stronie ulicy — Zakład Przyrodo­ leczniczy nr I, pierwszy zakład zdrojowy, wznie­ siony w formie neoklasycznej w 1. 1845—49 wg proj. Henryka Marconiego i Fryderyka Rejewskiego, zwany wówczas Łazienkami Głównymi, rozbudowany w 1. 1885—1894 (zatarto wówczas pierwotne cechy stylowe) oraz w okresie między­ wojennym i po II wojnie światowej. 34

Idąc dalej mijamy po prawej stronie Szpital Uzdrowiskowy nr II, w którym leczy się schorze­ nia reumatyczne dzieci. Naprzeciw mieści się Ośrodek Pensjonatowy PBP „Orbis”, mieszczący się dziś jeszcze w eklektycz­ nym dworku. Do 1985 r. na jego miejscu wzniesio­ ny zostanie nowoczesny hotel-pensjonat o stan­ dardzie międzynarodowym. U zbiegu z ul. Leśną znajduje się nowoczesny Dom Zdrojowy PPUC (1. 1965—69), zbudowany kosztem ok. 63 min zł, dysponujący na miejscu wszystkimi zabiegami stosowanymi w Ciechocinku. Dom wyposażony jest m. in. w kryty basen so­ lankowy, salę gimnastyczną, gabinety: kinezyte­ rapii i fizykoterapii oraz specjalną „kuchnię boro­ winową”, a w części balneologicznej — w wanny, natryski, masaże podwodne, wziewalnie itp. W gmachu znajdują się: sala widowiskowa, kawiar­ nia i sala klubowa, w środku — patio. W pokojach jedno- i dwuosobowych (z balkonami i oknami od pd. oraz własną łazienką) znajduje pomieszczenie 246 kuracjuszy. Skręcamy w lewo w ul. Leśną. Po prawej stro­ nie u zbiegu z ul. Nieszawską — założony w 1889 r., zmodernizowany w 1972 r. Park Sosnowy (las za­ gospodarowany parkowo z polem do mini-golfa), którego cieniste aleje zachęcają do rekreacyjnych przechadzek. Przy parku wznosi się Pensjonat Urzędu Wojewódzkiego we Włocławku „Dworek”. Po przeciwległej stronie — Sanatorium Uzdrowi­ skowe Związku Spółdzielni Inwalidów. Dochodzimy do ul. Wojska Polskiego i skręca­ my w lewo. Na wprost ul. Leśnej wznosi się Sa­ natorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Transportowców i Drogowców oraz Związku Za­ wodowego Pracowników Służby Zdrowia „Gra­ cja” — wicemister w zakresie projektowania i rea­ lizacji obiektów użyteczności publicznej z 1972 r. w byłym woj. bydgoskim, wyróżniający się szcze­ gólnie nowoczesnym i funkcjonalnym wyposaże­ niem (własny basen solankowy oraz sala gimnas­ tyczna do ćwiczeń rehabilitacyjnych). Dochodzimy do ul. Mickiewicza i skręcamy w le35

wo w ul, Kościuszki. Pomiędzy ul. Kościuszki a ul. I Armii WP ciągną się tereny zielone z neogotyc­ kim k o ś c io łe m z 1. 1874—84, zbudowanym wg proj. E. Cichockiego; wewnątrz — barwna współczesna polichromia z 1. 1965—66, wykonana przez J. i L. Oźminów. U zbiegu z ul. Traugutta — p o m n ik (na­ pis: Romualdowi Trauguttowi 1826—1864).

S a n a to riu m

U z d ro w is k o w e Z w ią z k u S p ó łd z ie ln i In w a lid ó w w

C ie c h o c in k u

Przy ul. Kościuszki 10 stoi b u d y n e k D y r e k c ji P r z e d s ię b io r s tw a P a ń s tw o w e g o U z d r o w isk o C ie c h o ­ c in e k , a przy równoległej do niej ul. I Armii WP — W o jsk o w y Z e sp ó ł S a n a to r y jn y (1, 1958— 1961), S z p ita l U z d r o w is k o w y nr IV im. Janka Kra­ sickiego oraz S a n a to r iu m U z d r o w is k o w e Z w ią z k u Z a w o d o w e g o P r a c o w n ik ó w P a ń s tw o w y c h i S p o ­ łe c z n y c h (1971 r.). Dochodzimy do skweru obok źródła nr 11 — z w o d o tr y s k ie m solanki zwanym „ G r z y b e m ” z 1926 r. wg proj. W. Noakowskiego — stanowią­ cego ulubione miejsce spacerów i odpoczynku by­ walców Ciechocinka. Z tego miejsca biorą rów­ nież swój początek znakowane szlaki piesze po najbliższej okolicy Ciechocinka. Po przeciwległej stronie wznosi się d. h o te l M u lle r a , zbudowany wg 36

proj. F. Tournelle’a, mieszczący obecnie restaurację „Przy Grzybie”. Naprzeciw — w prostokącie ulic: Kościuszki — Traugutta — Wałowa — Warzelniana rozciąga się na pow. 7 ha Park Zdrojowy, najstarszy park cie­ chociński, założony w 1875 r., wg proj. F. Szaniora, epigona stylu krajobrazowego, odznaczający się licznymi ciekawymi gatunkami drzew i krzewów

Budynek

D y re k c ji

p rz e d s ię b io rs tw a

P aństw o w ego

U z d r o w is k o C ie c h o c in e k

oraz rabatami z pięknymi różami. W stawach pły­ wają łabędzie i egzotyczne kaczki. Jedną z atrak­ cji Parku Zdrojowego są pawie, spacerujące maje­ statycznie po alejach oraz wszędobylskie brązowe wiewiórki i oswojone bociany. W centrum parku wznosi się drewniany pawilon zbudowany w 1880 r. (tzw. „Kursaal”) z pijalnią'wód mineralnych (własne źródło solanki nr 8), krytą galerią spacero­ wą (w której w 1908 r. odbyła się I Krajowa Wy­ stawa Zdrojowa) obecnie zamienioną na kawiar­ nię „Bristol” i salą koncertową na ok. 220 miejsc. Opodal znajduje się muszla koncertowa w stylu zakopiańskim, zbudowana wg proj. arch. W. P. A. Feddersa. W głównej alei — pretensjonalna fon­ tanna „Jaś i Małgosia”, nieco dalej z lewej strony zespół kortów tenisowych, pole do mini-golfa oraz kręgielnia i krokiet, a w głębi pawilon bażantarni 37

z kawiarnią (1976 r.). W 1. 1972—76 park został zmodernizowany. Z parku prowadzi znakowany szlak niebieski do Wisły. U wylotu ul. Kościuszki znajduje sią pl. Gdański z Pomnikiem Wdzięczności pośrodku. Po prawej stronie stoi wzorcowy budynek poczty (zbudowany w 1. 1932—34, wg proj. R. Gutta). Z placu rozcho­ dzą się promieniście ulice: Wołuszewska, Tężniowa i Warzelniana.

P ija ln ia

wód

m in e ra ln y c h

w

P arku

Z d ro jo w y m

W C ie c h o c in k u

1

W prawo w kierunku warzelni soli i nadwiślań­ skiego wału ochronnego biegnie ul. Warzelniana, przy której wznoszą się nowoczesne sanatoria uzdrowiskowe: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1969 r.), Centralnego Zarządu Przemysłu Mleczar­ skiego (1976 r.), prewentoria: Związku Zawodowe­ go Pracowników Łączności (1970 r. i „Rzemieślnik” (1960 r.) oraz Dom Wycieczkowy PTTK. U wejścia do Parku Tężniowego, na płaskim na­ sypie znajduje się bogaty kolorystycznie zegar kwiatowy wg proj. Z. Helwiga. Park założony w 1908 r., o pow. 6 ha, odznacza się pięknymi trawnikami, zacienionymi alejami li­ powymi i dróżkami. Wzdłuż alei biegnącej rów­ nolegle do tężni rosną drzewa występujące prze­ de wszystkim na gruntach słonych, m. in. srebrno38

listne wierzby pachnące, oraz rzadkie drzewa: miłodrzew, sofora, drzewo japońskie, czerwone buki oraz inne drzewa egzotyczne i rzadko spotykane gatunki krzewów. W centrum parku stoi p o m n ik z popiersiem z brązu Stanisława Staszica wzniesiony w 1961 r. wg proj. E. Haupta, odsłonięty w 125-lecie założe­ nia uzdrowiska. Głównym akcentem w krajobrazie miasta są gradiernie — tężnie, stanowiące wyjątkowy zaby­ tek polskiej myśli technicznej na skalę europejską. Zbudowane zostały jako ogniwo zakładu przemy­ słowego z inicjatywy Stanisława Staszica wg proj. budowlanego i technologicznego oraz kosztorysów inż. Jakuba Graffa z Norymbergii, profesora Aka­ demii Górniczej w Kielcach, przez budowniczego warzelnianego K. Knate. Tężnie zbudowano w l. 1827—28 (II i III) i w 1859 r. (I). Aktualna nu­ meracja tężni nie odzwierciedla historycznej ko­ lejności budowy tężni. Jako pierwsza powstała tężnia oznaczona obecnie nr III, jako ostatnia oznaczo­ na współcześnie nr I. Są to budowle ponad trzypię­ trowej wysokości (16 m) o łącznej długości 1692 m. Najdłuższa z nich ma ok. 750 m. Na budo­ wę zużyto w ciągu 25 lat ok. 19 tys. m® budulca, z czego ponad 25®/o dębiny o średnicy 40—50 cm. Te drewniane budowle zbudowane są z grubych bali i wsparte na podstawach z głęboko w ziemię wkopanych kloców. Węższe u góry, wyłożone są poziomo aż do szerszej podstawy warstwami ga­ łęzi tarniny, wymienianych co 15—40 lat. Na wierz­ chu biegnie chodnik z barierą a wzdłuż niego ryn­ ny (drewniane korytarze) z solanką, która przez specjalne otwory ścieka poprzez tzw. ciernie, ga­ łązki tarniny i głogu w dół, do dolnych rynien podłączonych do 1,5-kilometrowego rurociągu od­ prowadzaj ąc^ego ją do warzelni, gdzie podlega ostatniemu procesowi odparowania i krystalizacji. Pierwotnie wiatraki znajdujące się na szczytach tężni pompowały solankę ze źródeł, dziś pracę wia­ traków przejęły pompy elektryczne, wiatraki po­ zostały jedynie jako element świadczący o wyso­ kiej klasy architekturze budowli. Spływająca po 39

gałązkach tarniny, pompowana z głębokości 420 m ze źródła nr 11, solanka posiada temperaturę 20°C. W czasie tego procesu pod wpływem promieni sło­ necznych tlen z powietrza przechodzi w ozon, a za­ wartość soli zwiększa się z 6®/u do ok. 15—20%. Obok ozonu w powietrzu znajdują się mikroskopij­ ne kryształki soli oraz kropelki rozpylonej solanki, dzięki czemu powietrze w Ciechocinku podobne jest do morskiego. Spacer wzdłuż tężni, stanowiących naturalne in­ halatorium solankowo-jodowo-bromowo-ozonowe, działa bardzo korzystnie na nieżyty górnych dróg oddechowych i oskrzeli oraz obniża ciśnienie tęt­ nicze. Swoistego uroku nabierają tężnie wieczorem, gdy podświetlają je mieniące się kolorowo reflekrtory. Znajdująca się w powietrzu solanka oddziaływuje przede wszystkim na tereny rozciągającego się pomiędzy tężniami P a r k u Z d r o w ia o pow. 30 ha, założonego w 1932 r. (proj. Parku Zdrowia opra­ cowany został przez inż. A. Łęczyckiego i arch. R. Serwaczyńskiego wg wytycznych ówczesnego le­ karza — kierownika Parku Zdrowia, obecnie prof. dra med. Tadeusza Chrapowickiego). Na terenie Parku Zdrowia znajduje się pływalnia termalnosolankoM^a, ogródek jordanowski i stadion sporto­ wy. Niegdyś pomiędzy tężniami (na pn. od Parku Zdrowia) znajdował się także tor hippiczny.. P ły w a ln ia obejmuje ok. 7 ha pow. Została zbu­ dowana wg proj. arch. R. Gutta i inż. A. Szniolisa. Otwarcie odbyło się 4 czerwca 1932 r. Basen kąpielowy o pow. 4000 m^, głębokości od 15 cm— 3,5 m jest jednym z najpiękniejszych w Europie. Wypełniony jest mieszaniną wody słodkiej i so­ lanki termalnej. Ma to na celu obniżenie ciepłoty do 18—26°C i zmniejszenie zasolenia do 2—5“/«. Dzięki właściwościom klimatycznym powietrza tężniowego przesyconego ozonem i słoną wilgocią oraz odpowiedniej ciepłocie i koncentracji składni­ ków mineralnych w wodzie basenu pływalnia so­ lankowa przypomina kąpielisko morskie na wy­ brzeżach południowych. 40

Basen pływalni połączony jest ze źródłem ter­ malnym, skąd znajdująca się pod znacznym ciś­ nieniem solanka wpływa do specjalnych urządzeń filtracyjnych, by ulec tam skomplikowanym pro­ cesom odżelaźniania, chlorowania i rozcieńczania. Stąd już jako woda przypominająca wodę Morza Śródziemnego dostaje się do basenu poprzez pięk­ ną fontannę, stanowiącą jeden z ozdobnych akcen­ tów pływalni. Wokół znajdują się: plaża do opa­ lania i gier ruchowych, natryski słodkiej wody, skocznia i ześlizgi. Są tu także brodzik oraz odpo­ wiednie miejsce do całkowitych kąpieli słonecz­ nych i powietrznych (solarium), rozbieralnia i na­ tryski. Basen został zmodernizowany w 1976 r., w sezonie korzysta z niego 700—1200 osób dziennie. Ogródek jordanowski przy basenie posiada obok placu do gier i zabaw również basenik solankowy (12 m X 15 m) do kąpieli dla dzieci. W obrębie Parku Zdrowia znajduje się również stadion sportowy (z pełnym wyposażeniem; bież­ nie, skocznie, rzutnie, boiska) Ciechocińskiego Klu­ bu Sportowego „Zdrój”, założonego w 1923 r., o bo­ gatych tradycjach sportowych, oraz trzecie pole do mini-golfa. W obrębie trójkąta pomiędzy basenem oraz tęż­ niami II i III znajduje się Park Rekreacji i Wy­ poczynku założony przez mieszkańców oraz ścieżka zdrowia opracowana przez Branżowy Ośrodek Le­ cznictwa Uzdrowiskowego w 1975 r. (płyta pamiąt­ kowa). W centrum parku — drewniana klasycystyczna obudowa źródła nr 17 (1836 r.). Ul. Tężniową wracamy do pl. Gdańskiego i cen­ trum uzdrowiska. Idąc dalej ul. Sportową i ul. Wołuszewską w kie­ runku zach. można dojść do cmentarza, na którym znajduje się wspólna mogiła 20 rannych żołnierzy Armii „Pomorze” wraz z pielęgniarką zamordo­ wanych w 1939 r. przez żołnierzy niemieckiej jed­ nostki wojskowej, a także zwłoki 34 ofiar egze­ kucji hitlerowskich w 1. 1939—41, ekshumowane z miejsc każni w lesie Odolion (patrz szlaki pie­ sze).

41

WYCIECZKI Z CIECHOCINKA Okolice Ciechocinka charakteryzują się malow­ niczym krajobrazem, bogatą konfiguracją terenu i znacznym stopniem zalesienia zwłaszcza w części pn.-zach. Występują tu również ciekawe obiekty zabytkowe, m. in. budownictwa drewnianego. Wycieczki piesze 1. Do przystani na Wiśle, ok. 4 godz., zn. żółte. Szlak dług. 12 km rozpoczyna się przy dworcu kolejowym w Aleksandrowie Kujawskim (dojazd z Ciechocinka pociągiem lub autobusem PKS) i prowadzi ok. 300 m ul. Wojska Polskiego w kie­ runku pn.-zach., z kolei skręca w prawo w kierunku wsch., wiedzie lasem ciechocińskim do wsi Wygoda i dalej polami do Wołuszewa (5 km), gdzie skręca ponownie w prawo do Ciechocinka (8 km) i dopro­ wadza do źródła nr 11. Stąd idziemy najpierw w kierunku pd.-wsch. ulicami: Traugutta — 1 Armii Wojska Polskiego — Mickiewicza oraz Al. Wojska Polskiego do zbie­ gu z ul. Lipnowską, gdzie skręcamy w lewo w kierunku pn.-wsch. na szosę wysadzaną wysokimi topolami i poprzez wieś Podole dochodzimy do wa­ łu wiślanego i zakola Wisły. Roztacza się stąd ma­ lowniczy widok na Wisłę z leżącą z lewej strony Kępą Dzikowską oraz na prawobrzeżną część roz­ ległej doliny Wisły. Z wału wiślanego prowadzi w dół droga polna do prowizorycznej sezonowej przystani statków bydgoskiej „Żeglugi na Wiśle”, zlokalizowanej na 711 km górnego biegu Wisły (regularna komunikacja statkiem „Wodnik” na tra­ sie: Toruń — Ciechocinek — Toruń). Tu szlak się kończy. Stanowi on ulubioną trasę spacerów ku­ racjuszy i wczasowiczów, 42

Do Ciechocinka wracamy ścieżką biegnącą w kierunku zach. po koronie wału przeciwpowodzio­ wego (ok. 1,5 km). Doprowadza ona do szlaku nie­ bieskiego (nr 2), przecinającego wał w rejonie Kę­ py Dzikowskiej. Skręcamy w lewo i kierując się znakami niebieskimi osiągamy po ok. 150 m ul. Traugutta, którą docieramy do centrum uzdrowiska. Uwaga: trasa powrotna jest dłuższa o 3 km. 2. Nad Wisłą, ok. 2 godz., zn. niebieskie. Szlak długości 6 km rozpoczyna się w Parku Zdrojowym przy budynku Miejskiej Biblioteki Pu­ blicznej i Działu Kulturalno-Oświatowego PPUC, mieszczącym uprzednio pompownię tłoczącą solan­ kę z pobliskiego źródła nr 11. Idziemy stąd w kierunku pn.-wsch. skrajem parku i dalej ul. Traugutta wzdłuż obiektów wa­ rzelni soli zbudowanych ok. poł. XIX w., o cechach klasycystyczhych (z zachowanymi drewnianymi rezerwuarami solankowymi z 1. 1823—33) oraz wzdłuż zabudowań filii Rolniczej Spółdzielni Pro­ dukcyjnej w Plebance k. Aleksandrowa Kujaw­ skiego, prowadzącej w Ciechocinku Ośrodek Wcza­ sów w Siodle. Następnie skręcamy w prawo i po ok. 100 m idziemy piaszczystą drogą wysadzaną wierzbami przez wał przeciwpowodziowy do od­ nogi Wisły, by przy główce umożliwiającej przej­ ście na Kępę Dzikowską skręcić z kolei w lewo w kierunku pn.-zach. Dalej idziemy ok. 1,5 km skrajem lasu łęgowego wzdłuż malowniczej odno­ gi Wisły. Znajdują się tu dobre miejsca do biwa­ kowania. W niewielkiej odległości od ujścia odnogi Wisły do głównego koryta (ponowna możliwość przejścia pieszego na kępę poprzez usypaną z ka­ mieni tamę) skręcamy ponownie w lewo za wał, zmieniając kierunek na pd. Widać teraz przed na­ mi szeroki krajobraz pól uprawnych z charakterys­ tycznymi wierzbami. Po dalszych 400 m osiągamy^ wał przeciwpowodziowy i idziemy równolegle do niego drogą prowadzącą do nowej, wzniesionej w 1972 r. wytwórni wód mineralnych. Następnie skrę­ camy w kierunku pd.-zach. i wałem dochodzimy do tężni. Pp lewej stronie wału, w pobliżu tężni 43

położony jest r e z e r w a t r o ś lin sło n o lu b n y c h (patrz, s. 11). W trójkącie między tężniami II i III znaj­ duje się Park Rekreacji i Wypoczynku ze ścieżką zdrowia, zbudowany pracą społeczną mieszkańców Ciechocinka w 1975 r. Szlak skręca w lewo i pro­ wadzi teraz asfaltową promenadą biegnącą wzdłuż skrzydła tężni I do ul. Tężniowej. ok. 1,5 godz., zn. czarne. Szlak długości 4 km prowadzi w kierunku pn.-zach. ze stacji PKP Odolion (dojazd z Ciechocin­ ka pociągiem). Idziemy najpierw ok. 400 m przez wieś O d o lio n , by za ostatnim zabudowaniem wejść do lasu sosnowego. Zwężającą się aleją, prowadzącą dalej przez las mieszany o buj­ nym podszyciu z przewagą dębu, dochodzimy po ok. 1 km do bocznego duktu i skręcamy w lewo w kierunku pd., by po ok. 100 m tuż za lekkim pofałdowaniem terenu osiągnąć usytuowane z le­ wej strony miejsce kaźni rozstrzelanych tu w 1939 r. 7 obywateli polskich z b. powiatu aleksan­ drowskiego. Nad symboliczną mogiłą znajduje się p ły ta p a m ią tk o w a z 1964 r. Idąc dalej duktem osiągamy po ok. 300 m szeroką drogę prowadzącą z Aleksandrowa Kujawskiego przez Kalinowo do Ciechocinka. Przecinamy ją i na przeciwległej stro­ nie traktu natrafiamy na miejsce egzekucji 27 Po­ laków w 1. 1939—41, upamiętnione p o m n ik ie m z głazów narzutowych i ta b łic ą z 1964 r. Idziemy dalej ok. 600 m duktem i skręcamy następnie w lewo, w drogę prowadzącą w kierunku wsch. Na krótkim odcinku ciągnie się z prawej strony młod­ nik sosnowy, a następnie szkółka leśna. Po ok. 900 m osiągamy znaną nam główną aleję. Skrę­ camy nią w prawo i dochodzimy wkrótce do przy­ stanku Odolion. Do Ciechocinka wracamy pocią­ giem z przystanku Odolion (4 min. jazdy).

3. S z la k m a r ty r o lo g ii,

4, Z

C ie c h o c in k a

p r z ez

K uczek

do

O d o lio n u ,

2 godz., zn. zielone. Szlak długości 6 km zaczyna się przy źródle nr 11. Stąd idziemy wprost na pd. ul. Zdrojową (ok. 1,5 km), następnie skręcamy w lewo w ul. Bema. 44

/

Idziemy 450 m na zach. i skręcamy ponownie w lewo znów w kierunku pd. zacienioną drogą do wsi Kuczek (ok. 1 km), przekraczamy następnie po ok. 700 m drogę międzjmarodową E 16 Toruń — Włocławek i wchodzimy do lasu sosnowego. Idzie­ my ok. 500 m dębową aleją zach. skrajem zabu­ dowań w Kuczku, gdzie skręcamy w prawo i idzie­ my teraz w kierunku zach., piaszczystą drogą pol­ ną wijącą się wśród pól i kęp młodego lasu so­ snowego. Po ok. 1,6 km osiągamy szosę z Ciecho­ cinka do Aleksandrowa Kujawskiego. Przekracza­ my ją i po przebyciu dalszych 200 m docieramy do przystanku kolejowego Odolion. Do Ciechocinka powracamy pociągiem. Można również, nie kierując się dalej znakami, skręcić w lewo, w wijący się lekko pod górę w kierunku wsch. malowniczy, lecz piaszczysty jar. Po ok. 150 m opuszczamy go, skręcając w lewo w dół w leśną przecinkę. Idąc krętymi ścieżkami ok. 350 m u stóp niewielkiego zalesionego wznie­ sienia dochodzimy do polany śródleśnej, którą wkrótce opuszczamy, skręcamy w lewo i wspi­ namy się dość stromo w górę. Idziemy następ­ nie gęstym młodnikiem, by osiągnąć wkrót­ ce i przekroczyć ponownie trasę E 16. Las kończy się. Widać stąd w oddali Ciechocinek. Kierujemy się teraz na pn. zach. ok. 1 km bardzo piaszczy­ stą drogą polną i wkrótce ocienioną wierzba­ mi drogą a następnie poprzez nieduży las liś­ ciasty i rozległe pola wychodzimy obok hodowli bażantów i nowej piekarni na ul. Bema, na wprost ul. Zdrojowej, którą wracamy do „Grzyba”. Od­ cinek trasy, który przebyliśmy, wynosi 4 km. 5. Szlak S. Noakowskiego, z Ciechocinka przez Raciążek do Nieszawy, 5 godz., zn. czerwone. Szlak długości 13 km prowadzi z dworca kole­ jowego w kierunku wsch. Idziemy najpierw ul. Żelazną, a następnie ul. Nieszawską (ok. 700 m) do ul. K. Świerczewskiego, gdzie skręcamy w pra­ wo. Po ok. 500 m dochodzim^-^ do ul. Widok i skrę­ camy z kolei w lewo. Po ok. 1 km ulica przecho­ dzi w piaszczystą drogę wiejską, która doprowadza 45

nas wkrótce do zabudowań d. wsi Mała Wola, włą­ czonej w 1959 r. w obręb Ciechocinka. Dochodzimy do drogi prowadzącej do Raciążka, skręcamy nią w prawo i malowniczą serpentyną szosy ocienio­ nej kolumnowymi topolami osiągamy po ok. 1,5 km pierwsze zabudowania Raciążka i kierujemy się na wsch. al. 700-lecia do centrum wsi. Raciążek, wieś. Posiadał w 1. 1317—1867 prawa miejskie i stanowił aż do 1793 r., jako ośrodek klucza posiadłości ziemskich, własność biskupów kujawskich. W 1 poł. XV w. Raciążek był dwu­ krotnie miejscem układów polsko-krzyżackich (w 1404 r. Władysław Jagiełło zawarł tu z Zakonem ugodę, na mocy której w zamian za zwrot za wy­ kupem ziemi dobrzyńskiej Krzyżacy weszli w po­ siadanie Żmudzi; w 1410 r. odbyło się na zamku spotkanie Władysława Jagiełły z wielkim mistrzem Henrykiem von Plauen). Należąc w XVI w. do woj. inowrocławskiego był jednym z najmniejszych miast w Polsce i nigdy nie rozwinął się z powodu konkurencji Torunia i Nieszawy. Głównym środkiem komunikacyjnym są auto­ busy. W centrum znajduje się przystanek PKS, na­ tomiast w odl. ok. 3,5 km na pd. zach. od wsi — stacja kolejowa PKP. Znajdujący się we wsi kościół renesansowy, jednonawowy z prezbiterium zamkniętym półko­ listą absydą, o elementach gotyckich, wzniesiony został w 1597 r. przez bpa H. Rozdrażewskiego, a ukończony w 1612 r. Jego wnętrze do 1924 r. pokryte było stropem, obecnie przesklepione jest kolebką z lunetami. Wśród późnorenesansowego i barokowego wyposażenia z XVII i XVIII w. znaj­ dują się liczne obrazy i rzeźby. We wsch., najstarszej części wsi (opodal d. ryn­ ku) na cyplu wyniosłej i stromej skarpy wiślanej wznoszą się ruiny gotyckiego zamku, zbudowanegcj przez bpa Macieja z Gołańczy po 1330 r., w miej­ scu starszego zburzonego przez Krzyżaków. Od­ budowany i odnowiony po kolejnych zniszczeniach został w 1 poł. XVIII w. przebudowany przez bpa K. Szembeka na rezydencję pałacową. Opuszczony po sekularyzacji dóbr, popadł w ruinę i uległ roz46

biói'ce w 1 poi. XIX w. Ze skarpy, na której wzno­ szą się ruiny zamku, roztacza się piękny widok na Ciechocinek, rozległą dolinę Wisły oraz na le­ żące na wsch. w odl. 2 km w linii prostej cztery polodowcowe jeziorka opadające terasowo w kie­ runku niecki ciechocińskiej, stanowiące osobliwość krajoznawczą. Pozostała parterowa zabudowa, głównie ul. Zam­ kowej (stanowiącej przedłużenie al."^ 700-lecia), po­ chodzi z pocz. XIX w.

R u in y za m k u

w

R aciążku

Po zwiedzeniu ruin schodzimy, kierując się wciąż na wsch., do drogi polnej biegnącej malowniczo u podnóża krawędzi Wysoczyzny Kujawskiej — moreny czołowej poprzecinanej licznymi odpływowyrńi jarami. Idąc wspomnianą drogą przez Siarzewo dochodzimy po ok. 4,2 km do wsi Dymiec, gdzie wchodzimy na szosę, by idąc ulicami Cie­ chocińską i Mickiewicza po ok. 2,7 km osiągnąć pl. Kazimierza Jagiellończyka (rynek) w Niesza­ wie. Nieszawa, miasto położone nad Wisłą. Liczy 2,2 tys. mieszk. Stanowi lokalny ośrodek obsługi rol47

nictwa. W przemyśle miejscowym (Spółdzielnia Ogrodnicza, filia Włocławskich Zakładów Dziewiar­ skich) zatrudnionych jest jedynie ok. 8o/o mieszk. Stacja PKP znajduje się w odL 4 km na pd. od miasta. W rynku przystanek PKS. Dzieje Nieszawy to dzieje 3 różnych osad. W 1230 r. Konrad I Mazowiecki nadał Krzyżakom Starą Nieszawę leżącą naprzeciwko Torunia, na lewym brzegu* Wisły (obecnie wieś Mała Nieszawka). Po ustąpieniu Krzyżaków na prawy brzeg Wisły w 1422 r., opodal Starej Nieszawy Włady­ sław Jagiełło zbudował w 1. 1423—25 zamek Dy­ bów zw. nieszawskim, wokół którego rozbudowała się tzw. Nowa Nieszawa, konkurująca w handlu z Toruniem. Tutaj też nadane zostały w 1454 r. Statuty Nieszawskie. W czasie wojny 13-letniej toruńczycy wykorzystując swój wkład w zwycięstwo nad Zakonem, uzyskali od Kazimierza Jagielloń­ czyka decyzję zburzenia i przeniesienia miasta w górę Wisły, na teren wsi i folwarku królewskiego Rozkadalno. Mieszkańcy nowej Nieszawy, lokowanej 26 IX 1460 r. na prawie chełmińskim, prowadzili handel zbożem i drewnem na Wiśle (miasto stanowiło aż do XVIII w. główny spichlerz Kujaw) oraz zaj­ mowali się wyrobem sukna i piwa. Wzdłuż Wisły wznosiły się składy soli. Pięknu i znaczeniu Niesza­ wy poświęcił Sebastian Klonowicz wiele strof w poe­ macie „Flis”. W 1 poł. XVI w. miasto było siedzibą starostwa niegrodowego. Upadek miasta nastąpił w okresie wojen szwedzkich. Nieszawa rozwinęła się ponownie w okresie pełnienia funkcji siedziby powiatu (w 1. 1867—1932) oraz komory celnej dla żeglugi wiślanej. Słynęła wówczas m. in. z poło­ wów jesiotrów i łososi, co znalazło odzwierciedle­ nie w herbie miasta — srebrnym orle w koronie, trzymającym w szponach rybę. W czasie okupacji hitlerowskiej rozstrzelano 9 mieszkańców Niesza­ wy. Zwłoki zamordowanych obywateli miasta oraz poległych w 1939 r. i 1945 r. żołnierzy pochowano na cmentarzu, a w 1964 r. odsłonięto pomnik ku ich czci. Nieszawa jest miejscem urodzenia Stanisława 48

S■jji] i:

Noakowskiego (1867—1928), rysownika, malarza i architekta. W mieście zachowało się szei'eg zabytkowych budowli. Jego centrum stanowi *prostokątny ry­ nek (pl. Kazimierza Jagiellończyka) o klasycystycznej zabudowie z okresu regulacji miasta w 1. 1822—50. W pd. pierzei wznosi się ratusz z 1821 r., rozbudowany w 1859 r. (na zewnątrz ratusza od strony ul. 1 Maja — tablice pamiątkowe: z okazji 500-lecia m. Nieszawy, obchodzonego w 1960 r., i 60-lecia Straży Pożarnej, przypadającego w 1939 r.).

F ra g m e n t ry n k u z d w o rk ie m

w N ies zauA e

Z rynku idziemy w kierunku pn. na ul. S. Noa­ kowskiego, przy której znajduje się jednonawowy z prosto zamkniętym prezbiterium parafialny koś­ ciół św. Jadwigi, Rozesłania Aniołów i NP Marii, wzniesiony ok. 1. 1460-^68. Kwadratową wieżę zbu­ dowano w 1592 r. W kościele znajduje się zespół kaplic: z pn. strony prezbiterium — z XVI w. i ba­ rokowe przy nawie pn. — 1637 r., a przy nawie pd. — z 1705 r. Kościół był wielokrotnie remonto­ wany, zwłaszcza gruntownie w 1. 1951—52, kiedy to dokonano wymiany pozornego sklepienia nawy na masywny strop z kasetonową dekoracją. Posia­ da (z wyjątkiem nawy) sklepienie kolebkowo-krzyżowe, a w pierwszej kaplicy obok prezbiterium — późnogotyckie sieciowe. We wnętrzu m. in. bogate 49

ołtarze późnorenesansowe z pocz. XVI w. i baro­ kowe, XVII-wicczne obrazy malowane przez Charzyńskiego, rzeźbione stalle z 1655 r., fresk, ma­ lowidła i płyty nagrobne z XIX w. Opodal koś­ cioła stoi klasycystyczna plebania z 1849 r., w któ­ rej urodził się S. Noakowski (tablica pamiątkowa). W pd.-wsch. części miasta przy ul. 1 Maja na skarpie wznosi się kościół i klasztor Franciszka­ nów z 1 poł. XVII'w. Kościół Podwyższenia Krzy­ ża św., jednonawowy (fundacji rajcy nieszawskiego W. Śmiałka i jego żony Agnieszki) z trójbocznie zamkniętym prezbiterium (sklepienie kolebkowe z lunetami) i trójprzęsłową nawą (strop płaski), wzniesiony został po 1611 r . Posiada 2 kaplice do­ budowane prawdopodobnie w XVIII w. Wyposa­ żenie rokokowe. Do prezbiterium przylega jednotraktowy piętrowy klasztor z 1635 r., przedłużony w 1666 r. Naprzeciw u podnóża ^skarpy znajduje się zespół budynków klasycystycznych z 1 poł. XIX w. — d. folwarku klasztornego i komory cel­ nej, mieszczący obecnie liceum ogólnokształcące i internat. Z okresu regulacji miasta pochodzą również liczne domy o skromnych cechach klasy­ cystycznych, usytuowane przy ulicach: Kościuszki, Mickiewicza, Noakowskiego, Słowackiego, 1 Maja i Rybaki. Wzdłuż Wisły biegną Bułwary 500-lecia ze skwerem, przy którym znajduje się obelisk ku czci gen. K. Świerczewskiego, wzniesiony w 1950 r. W odległości ok. 2 km na pd. wsch. położona jest na wysokiej skarpie wieś Przypust, będąca w 1. 1065—1165 grodem, a w 1. 1274—(ok.)1460 miastem. Na wczesnośredniowiecznym pierścieniowatym gro­ dzisku wyżynnym wznosi się modrzewiowy kościół, przeniesiony tu przed 1779 r. z Nowogrodu k. Li­ pna. Kościół jest jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, o wnętrzu przykrytym płaskim stropem i wyposażeniu (z wyjątkiem późnorenesansowego chóru i ławek kolatorskich z ok. 1600 r.) rokokowo-klasycystycznym z przełomu XVIII i XIX w. Z miejsca, ńa którym stoi kościół, roztacza się piękny widok na dolinę Wisły i leżącą u podnóża Nieszawę. Do Ciechocinka wracamy z Nieszawy autobusem PKS (14—17 min. jazdy). 50

Wycieczki samochodowe 1. Do Torunia przez Otłoczyn, Czerniewice, 25 km Trasa prowadzi szosą międzynarodową E 16 w kierunku pn.-zach. równolegle do Wisły, skrajem trasy zalewowej przez obszar projektowanego Cie­ chocińskiego Pasa Uzdrowiskowego. W lasach Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej dużo grzybów i ja­ gody. Z Ciechocinka wyjeżdżamy w kierunku pd. de skrzyżowania z trasą E 16, następnie skręcamy w prawo w kierunku pn.-zach. 8 km Otłoczyn, wieś. Na pn. zach. od wsi ciągną się wysokopienne lasy sosnowe porastające tereny wydmowe o zróżnicowanej konfiguracji, bogate w grzyby i jagody. Jest to miejsce docelowych wy­ cieczek mieszkaiiców Torunia i Ciechocinka. Z Otłoczyna wzdłuż brzegu rzeczki Tążyny prowa­ dzi do Aleksandrowa Kujawskiego znakowany szlak tui’ystyczny, zn. czarne, dług. 9 km (2,5 godz.). We wsi przystanek PKS. Stacja PKP w odl. ok. 2 km na zach. od wsi. Jedziemy dalej w kierunku pn.-zach. przez 15 km Brzozę Toruńską. 17 km Czerniewice, dzielnica Torunia, przyłą­ czona do miasta po II wojnie światowej, stanowić będzie w przyszłości duże uzdrowisko w Ciecho­ cińskim Pasie Uzdrowiskowym. Posiada bardzo do­ bre warunki klimatyczne, krajobrazowe i przyrod­ nicze. Źródła wód mineralnych (solanki jodowobromowe) odwiercone w 1895 r. z utworów górnej kredy, o mniejszym stężeniu jak solanka ciecho­ cińska, w sąsiedztwie lasów iglastych, przyczyniły się do powstania tu w okresie międzywojennym małego uzdrowiska, w którym stosowano solankę do zabiegów wodoleczniczych. Obecnie czynne jest sanatorium dla nerwowo chorych. Znajdują się tu przystanki PKP, PKS i MPK. Na przeciwległym brzegu Wisły, w kierunku pn.-wsch. przy ujściu Drwęcy do Wisły znajdują się w Złotorii ruiny zamku gotyckiego z 2 poł. XIV w., wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego na poI

51

graniczu polsko-krzyżackim. W 1409 r. zamek zo­ stał zniszczony przez Krzyżaków. Rzeka Drwęca wraz z dopływami stanowi naj­ większy w kraju rezerwat rybacki „Drwęca”, utwo­ rzony w 1961 r. dla ochrony tarlisk łososia, troci, pstrąga i certy, a także źródło zaopatrzenia w wo­ dę pitną dla Torunia i Inowrocławia. Przez dzielnice Rudak i Stawki, a następnie po­ przez most na Wiśle (zbudowany w 1928 r.) docie­ ramy do centrum Torunia — pl. Rapackiego. 25 km Toruń, miasto wojewódzkie. Liczy ok. 160 tys. mieszk. Położone jest na obu brzegach Wi­ sły, zajmuje obszar 115 km®. Toruń stanowi duży ośrodek naukowy i kulturalny, stale rozwijający się ośrodek przemysłowy oraz ważny węzeł komu­ nikacyjny — w mieście dworce PKP i PKS. Ko­ munikacja miejska ’ to tramwaje i autobusy. W przemyśle uspołecznionym zatrudnionych jest po­ nad 35 tys. osób. Rozwijają się tu następujące ga­ łęzie przemysłu: chemiczny, elektromaszynowy, spo­ żywczy, poligraficzny, włókienniczy, odzieżowy. Do najważniejszych zakładów należą: Pomorskie Zakłady Aparatury Elektrycznej „Ema-Apator”, Zakłady Maszyn Biurowych „Predom-Metron”, To­ ruńskie Zakłady Przemysłu Nieorganicznego „Polchem”. Zakłady Włókien Chemicznych „Chemitex-Elana”, Toruńska Przędzalnia Wełny Czesankowej „Merinotex”, Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Torpo”. Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunko­ wych, Toruńskie Zakłady Urządzeń Młyńskich „Spomasz”, Zakłady Elektroniczne „Toral”, Toruń­ skie Zakłady Urządzeń Okrętowych „Towimor”, Toruńskie Zakłady Graficzne, Zakłady Mięsne, Po­ morskie Zakłady Przemysłu Cukierniczego. Toruń stanowi ważny ośrodek życia riaukowego i kulturalnego w północnej Polsce. Rozbudowa­ ne jest tu szkolnictwo średnie, liczące ponad 40 szkół ogólnokształcących i zawodowych. Na zało­ żony w 1945 r. Uniwersytet Mikołaja Kopernika uczęszcza obecnie łącznie (wszystkie formy stu­ diów) ok. 10 tys. studentów. Bogate zbiory książek, rycin i starodruków posiadają Biblioteka Uniwer-

52

I. R a tu sz (M u zeu m O k r ę g o w e ) 2. K a m ie n ic a p o d G w ia z ­ dą (M u zeu m S z tu k i D a le k ie g o W sch o d u ) 3. K o ś c ió ł N P M arii 4. K o ś c ió ł św . J a n a 5. D o m K o p e r n ik a (M u zeu m O k r ę g o w e ) 6. D . m u r y m ie js k ie 7. K r z y w a W ie ż a 8. B r a ­ m a K la s z to r n a 9. B ra m a Ż e g la r s k a 10. B ra m a M o sto w a II. B ra m a W a r to w n ia i D w ó r M ie sz c z a ń sk i 12. R u in y z a m k u (M u zeu m H is to r ii Z a m k u ) 13. A p te k a P o d L w e m 14. G o sp o d a P o d M o d r y m F a r tu c h e m 15. G o sp o d a m u ­ r a r sk a (G a ler ia T w ó r c z o śc i D z ie c ię c e j) 16. K o ś c ió ł św . J a k u b a 17. D . A r s e n a ł (M u zeu m E tn o g r a fic z n e )

53

sytecka oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska im. M. Kopernika. Żywą dzia­ łalność prowadzą liczne towarzystwa naukowe na czele z Towarzystwem Naukowym w Toruniu (za­ łożonym w 1875 r.) i muzea; Okręgowe — z oddzia­ łami: Dom Kopernika, Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu, Zamkowe (w ruinach zamku pokrzyżackiego) oraz Muzeum Etnograficzne. Działają dwa teatry: dramatyczny im. Wilama Horzycy i lalko­ wy „Baj Pomorski”, organizujące doroczne festi­ wale teatralne. Toruń to stara osada. Prawa miejskie otrzymały: Stare Miasto w 1233 r., Nowe Miasto w 1264 r. W XIV w., jako duży ośrodek handlowy, Toruń na­ leżał do Związku Miast Hanzeatyckich i Związku Miast Pruskich, odgrywając w nich ważną rolę. W 1440 r. przystąpił do Związku Pruskiego, a w czasie wojny trzynastoletniej (1. 1454—1466) stano­ wił główny ośrodek oporu w walce przeciwko Krzyżakom. W wyniku zawartego w 1466 r. II po­ koju toruńskiego powrócił wraz z ziemią chełrńińską do Polski. W tym czasie nastąpiło również połączenie obu dotąd samodzielnych miast. Od 2 poi. XVI w. do końca XVII w. Toruń był ostoją polskiego ruchu protestanckiego. W XVIII w. na­ stąpił stopniowy upadek miasta. W następstwie II rozbioru Polski Toruń przeszedł pod panowanie pruskie. W 1. 1807—13 wchodził w skład departa­ mentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego. Po­ cząwszy od 2 poł. XIX w. był ośrodkiem polskiego ruchu narodowego na Pomorzu, inspirując m. in. działalność Związku Plebejuszy (w 1846 r.) i Ligi Polskiej (w 1848 r.). W 1. 1920—1939 pełnił funk­ cję stolicy woj. pomorskiego. Wzniesiono wtedy pierwsze nowoczesne osiedla mieszkaniowe i kilka interesujących architektonicznie gmachów użytecz­ ności publicznej, nastąpiło również odrodzenie ży­ cia kulturalnego. 4 i 6 IX 1939 r. nad miastem od­ bywały się walki powietrzne, staczane przez polskie myśliwce 3 dywizjonu lotniczego z samolotami nie­ mieckimi. Od pierwszych miesięcy okupacji pano­ wał w Toruniu terror hitlerowski. Z więzienia w

54

Fortach VII i VIII wywożono więźniów do obozów koncentracyjnych, rozstrzeliwano na miejscu lub w lasach na pn. od Torunia — w Barbarce i żwi­ rowni Olek. W tzw. Szmalcówce — d. rafinerii smalcu był obóz przesiedleńczy dla ludności rol­ niczej z najbliższej okolicy; podczas jego likwida­ cji hitlerowcy wymordowali ok. 1200 osób, w tym 397 dzieci. Obóz jeńców wojennych, głównie ra­ dzieckich, mieścił się od 1940 r. w Glinkach k. Podgórza; zmarło w nim ponad 10 tys. osób (na miejscu znajduje się pomnik). Rozwijała się dzia­ łalność ruchu oporu (Polska Armia Powstania, AK). W końcu stycznia 1945 r. o miasto zamienione przez Niemców w twierdzę toczyły się ciężkie walki; wyzwolone zostało 1 II 1945 r. Po przeniesieniu w 1945 r. siedziby wojewódz­ twa do Bydgoszczy struktura funkcjonalna Toru­ nia ukierunkowana została na rozwój przemysłu i szkolnictwa wyższego. W 1. 1945—50 nastąpiła rozbudowa słabo rozwi­ niętego przemysłu miejscowego a zwłaszcza: Pol­ skiej Fabryki Wodomierzy (obecnie Zakładów Ma­ szyn Biurowych „Predom-Metron”), Zakładów Che­ micznych „Polchem” S. A. (obecnie Toruńskich Zakładów Przemysłu Nieorganicznego „Polchem”), Toruńskiej Fabryki Pierników, Toruńskich Zakła­ dów Budowy Urządzeń Chemicznych „Metalchem”. Intensywny proces uprzemysłowienia miasta roz­ począł się jednak dopiero w 1951 r. W 1. 1950—55 powstała czołowa inwestycja planu 6-letniego — Pomorskie Zakłady Wytwórcze Aparatury Niskie­ go Napięcia, a także: Toi’uńskie Zakłady Materiałv'w Opatrunkowych (1952 r.). Toruńskie Zakłady Przemysłu Zabawkarskiego (1953 r.) — obecnie Za­ kłady Elektroniczne „Toral”, Toruńskie Zakłady Urządzeń Młyńskich (z d. rafinerii smalcu, tzw. Szmalcówki) oraz Chłodnia Składowa (1955 r.). W 1. 1956—65 obok rozbudowy i dalszej moder­ nizacji toruńskiego przemysłu wzniesiono i uru­ chomiono kilka nowych wielkich zakładów pro­ dukcyjnych, jak: Zakłady Włókien Chemicznych „Chemitex-Elana” (1964 r.). Przędzalnia Wełny Cze-

55

sankowej „Merinotex” (1965 r.), Zakłady Geofizyki Przemysłu Naftowego, Toruńskie Zakłady Urzą^ dzeń Okrętowych „Towimor” oraz Toruńskie Zakła­ dy Przemysłu Odzieżowego „Torpo”. Zatrudnienie w przemyśle wzrosło z 3,8 tys. osób w 1946 r. do 35,4 tys. osób w 1976 r. Erygowanie w 1945 r. Uniwersytetu M. Koperni­ ka zapoczątkowało rozwój Torunia jako prężnego ośrodka naukowego w kraju. Na pow. 82 ha wzno­ szone jest, począwszy od 1967 r., nowoczesne mia­ steczko uniwersyteckie na Bielanach, którego pier­ wszy etap budowy zakończono w 1973 r. w 500 rocznicę urodzin M. Kopernika. Wraz z rozwojem przemysłu, szkolnictwa wyż­ szego i średniego oraz wzrostem ludności nastąpił dynamiczny, szczególnie po 1950 r. rozwój budow­ nictwa mieszkaniowego. W 1. 1950—76 oddano w Toruniu do użytku ponad 60 tys. izb mieszkalnych, wznosząc nowoczesne osiedla mieszkaniowe: Armii Ludowej, Reja, Chrobrego, Dekerta, Rybaki, Hanki Sawickiej, Tysiąclecia, Młodych, Akademickie. W trakcie realizacji znajduje się Rubinkowo — no­ woczesna dzielnica mieszkaniowa przeznaczona dla 70 tys. mieszkańców (wznoszona z gotowych ele­ mentów z fabryki domów). Wzniesiono także szereg inwestycji komunalnych, m. in. nowe ujęcie wody na Drwęcy (1976 r.), elek­ trociepłownię i nową gazownię. Nastąpiła również przebudowa układu komunikacyjnego (zbudowano tzw. trasę W—Z, małą obwodnicę wokół Starego Miasta, eliminując z niego ruch przelotowy). Służba zdrowia wzbogaciła się o nowy szpital na Bielanach (1972 r.) i 6 nowych ośrodków zdro­ wia. Oddano do użytku kilkanaście obiektów kultu­ ralnych, m. in. Muzeum Etnograficzne, nowoczesne gmachy Książnicy Miejskiej i dzielnicowego domu kultury na Podgórzu. Zbudowano stadion ogólnomiejski na 25 tys. wi­ dzów (1962 r.), sztuczne lodowisko „Tor-tor”, 2 sta­ diony dzielnicowe, stadion żużlowy, 2 baseny ką­ pielowe, basen kryty.

56

Realizowana jest pełna rewaloryzacja Starówki. W związku ze stałym wzrostem ruchu turystycz­ nego do Torunia jako centrum krajoznawczego 0 zasięgu krajowym (aktualnie Toruń odwiedza rocznie ponad 1 min turystów) jeszcze w latach sześćdziesiątych nastąpiła modernizacja hoteli, a w 1. 1966—73 wybudowano 2 nowoczesne hotele „Orbisu” — „Kosmos” i „Helios”. Rozbudowano także szereg urządzeń, m. in. dworzec PKS, a w najbliższych latach przewiduje się powstanie no­ wego centrum handlowego na pn. od Starego Mia­ sta w rejonie ulic: Gałczyńskiego, Nowickiego 1 Bema. Przewiduje się, że do 1990 r. ludność Torunia osiągnie liczbę 215 tys. mieszkańców, natomiast zatrudnienie obejmie ok. 115 tys. osób. Miasto będzie pełnić funkcję ośrodka usługowo-administracyjnego i przemysłowego, centrum nau­ ki, kultury i turystyki krajoznawczej oraz węzła komunikacyjnego. Funkcje usługowo-administracyjne zgrupowane będą przede wszystkim w obsza­ rze śródmieścia i nowego centrum. Budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne skon­ centrowane zostanie na Rubinkowie i Podgórzu, jednorodzinne — w dzielnicy Chełmińskie Przed­ mieście. Przemysł zlokalizowany zostanie głównie w Zachodnim Zespole Przemysłowo-Portowym oraz w dzielnicy Mokre. W 1473 r. w Toruniu urodził się Mikołaj Koper­ nik. Tu pracował przez długie lata Paweł Guldeniusz — nadworny aptekarz Władysława IV, au­ tor pierwszego polskiego słownika farmaceutycz­ nego i podi'ęcznika dydaktycznego. W Toruniu urodzili się również: Samuel Linde (1771 r.) i Fry­ deryk Skarbek (1792 r.). Toruń należy do najpiękniejszych i najbogatszych w zabytki miast polskich. Zabytkowy zespół staro­ miejski leży na prawym brzegu Wisły. Zwiedzanie rozpoczynamy od Starego Miasta rozplanowanego na rzucie nieregularnego pięcioboku, graniczącego na wsch. z Nowym Miastem i ruinami zamku pokrzyżackiego, zbudowanego na planie trójkąta, na

57

pd. schodzącego ku Wiśle. Na szczególną uwagę zasługują: gotycki ratusz, halowe kościoły gotyc­ kie, zespół murów obronnych z basztami i brama­ mi oraz kamienice: gotyckie, renesansowe, baro­ kowe i klasycystyczne. Zwiedzamy Stary Toruń. Z pl. Rapackiego, sta­ nowiącego węzeł komunikacyjny miasta, dochodzi­ my — pod Łukiem Cezara — ul. Różaną do Rynku Staromiejskiego. W jego centrum wznosi się ra­ tusz.

Ratusz, zbudowany ok. 1393 r. przez mistrza An­ drzeja (wieża w XIII w.), otrzymał w 1603 r. w ra­ mach gruntownej przebudowy prawdopodobnie wg proj. Antoniego van Obbcrgena — II piętro w sty­ lu późnego renesansu niderlandzkiego. Po zniszcze­ niach w czasie wojny północnej został odremonto­ wany w 1. 1722— 37 w stylu późnego baroku. Mieś­ ci się w nim od 1951 r. Muzeum Okręgowe. Wokół rynku znajdują się zabytkowe kamienice, wśród których wyróżnia się w szczegółności kamienica P o d G w ia z d ą z 1697 r. (Rynek 35), zbudowana w

58

stylu barokowym, mieszcząca dziś Muzeum Sztu­ ki Dalekiego Wschodu. Idziemy na zach. od rynku ul. Panny Marii, gdzie wznosi się gotycki kościół NP Marii z poł. XIJI w., rozbudowany w 2 poł. XIV w., trzynawowy o ukła­ dzie halowym i sklepieniu gwiaździstym. W boga­ tym wyposażeniu wnętrza znajdują się m. in. go­ tyckie stalle, rokokowy ołtarz główny i łuk tęczo­ wy z 1731 r. oraz późnorenesansowe organy z 1609 r. Na uwagę zasługują również liczne epi­ tafia. Idziemy teraz — wracając przez rynek wzdłuż zach. i pd. pierzei — na ul. Żeglarską, przy której (na pd. od rynku) znajduje się gotycki halowy kościół św. Jana z XIII—XV w., trzynawowy z wy­ dzielonym prosto zamkniętym prezbiterium, z po­ tężną kwadratową wieżą od zach. Posiada liczne kaplice. Sklepienia są gwiaździste i krzyżowe. Bo­ gate wyposażenie wnętrza z XIV—XVIII w. sta­ nowią m. in. ołtarz główny składający się trypty­ ku św. Wolfganga z ok. 1505 r. i krucyfiksu z d. łuku tęczowego z 1 ćwierci XIV w., obraz B. Strobla z 1640 r., gotyckie kraty i świeczniki, sze­ reg ołtarzy renesansowych, barokowych i rokoko­ wych, liczne obrazy, rzeźby i epitafia barokowe i manierystyczne, m. in. epitafium M. Kopernika z ok. 1580 r., płyta nagrobna Soestów z ok. 1361 r., marmurowe popiersie M. Kopernika z 1766 r. Na wieży znajduje się dzwon Tuba Dei z 1500 r. Skręcamy teraz w prawo w ul. Kopernika. Stoi przy niej dom gotycki, w którym urodził się Ko­ pernik. Obecnie jest to Oddział Muzeum Okręgo­ wego eksponujący dokumenty i urządzenia astro­ nomiczne związane z Kopernikiem. Idziemy dalej do końca ul. Kopernika i skręcamy w lewo, aby odbyć krótki spacer wzdłuż staromiejskich murów obronnych, najpierw po ich wewnętrznej, a potem zewnętrznej stronie. Z d. murów miejskich XIV/XV-wiecznych naj­ lepiej zachowana jest część nad Wisłą. Mijamy kolejno: słynną Krzywą Wieżę — pochyloną basz­ tę miejską z poł. XIV w., Bramę Klasztorną (św.

59

Ducha) z 1 poł. XIV w., którą wychodzimy na Bul­ war Filadelfijski — biegnący po zewnętrznej stro­ nie murów, Bramę Żeglarską z 1 poł. XIV w., Bra­ mę Mostową z 1432 r., Bramę Wartownia z końca XIII w. oraz gotycki Dwór Mieszczański z 1489 r. Poprzez ul. Przedzamcze wchodzimy w obręb po­ łożonych na styku z murami obronnymi ruin zam* ku pokrzyżackiego wzniesionego w 2 poł. XIII w. i rozbudowanego w XIV w., z dobrze zachowanym gdaniskiem i fosą zamkową. Zburzony został przez mieszczan w 1454 r. Ruiny odsłonięte spod ziemi i poddane pracom konserwatorskim w 1. 1958—66 zostały zakonserwowane jako pomnik 500 rocznicy II pokoju toruńskiego. Obecnie w podziemiach i gdanisku mieści się Muzeum historii zamku. Ul. Przedzamcze idziemy w kierunku pn. do ul. Królowej Jadwigi, skręcamy w nią w prawo i do­ chodzimy wkrótce do Rynku Nowomiejskiego. Mie­ ści się przy nim pod nr 13 Apteka pod Lwem, pod nr 8 — gospoda Pod Modrym Fartachem, założona w 1489 r., przebudowana w XVIII w., a pod nr 17 — barokowa gospoda Murarska, mieszcząca od 1967 r. Galerię Twórczości Dziecięcej. Wokół ryn­ ku i przy najbliższych ulicach znajduje się kilka domów renesansowych i barokowych. Idziemy na pd. od rynku w ul. św. Jakuba, przy której wznosi się gotycki kościół św. Jakuba z 1. 1309—50, trzynawowy z wydzielonym prezbiterium, 0 układzie bazylikowym. Sklepienia — gwiaździste 1 krzyżowe. W wyposażeniu wnętrza znajdują się m. in.: stalle z pocz. XVII w., barokowy ołtarz główny z 1731 r. i wielki i'okokowy luk tęczowy z 1733 r., bogato rzeźbione późnorenesansowe orga­ ny z 1611 r., rokokowa ambona z 1770 r.; z obu stron naw bocznych liczne kaplice z barokowymi i rokokowymi ołtarzami z 1. 1730—70. Do Rynku Staromiejskiego powracamy ulicami; Królowej Jadwigi i Szeroką — stanowiącymi cen­ trum handlowe miasta. Warto również zwiedzić znajdujące się na pn. od Rynku Staromiejskiego (w odległości ok. 300 m), przy Wałach gen. Sikor­ skiego w d. Arsenale (1824 r.) Muzeum Etnogra­

60

ficzne (kultura ludowa pn. Polski, rybołówstwo) z parkiem etnograficznym — obiektami zabytko­ wego budownictwa drewnianego Kaszub, Kujaw i Pałuk. Z muzeum kierujemy się Wałami gen. Sikorskie­ go a następnie al. 700-lecia do pl. Rapackiego. Wyjeżdżając z miasta w kierunku pd. mijamy na lewym brzegu* Wisły (w obrębie miasta) ruiny go­ tyckiego zamku dybowskiego z 1. 1423—25, wznie­ sionego przez Władysława Jagiełłę, a zniszczonego w czasie wojen szwedzkich (patrz s. 48). W odl. 13 km na pn. od miasta znajdują się Piwnice z ośrodkiem astronomicznym UMK. Do Ciechocinka wracamy tą samą trasą lub po­ ciągiem. 2. Do Inowrocławia przez Służewo, Suchatówkę, Gniewkowo, Wierzchosławice, 51 km Trasa prowadzi drogą drugorzędną w kierunku pd.-zach. przez obszar żyznych Kujaw, na odcinku do Gniewkowa fragmentami poprzez ładne lasy sosnowe. Z Ciechocinka wyjeżdżamy drogą drugorzędną przez wsie Odołion i Stawki do Aleksandrowa Ku­ jawskiego. 8 km Aleksandrów Kujawski, miasto. Liczy 10,4. tys. mieszk. Rozwijający się ośrodek przemysłowy. Największe zakłady to: Przedsiębiorstwo Robót Budowłano-Remontowych Przemysłu Kruszyw i Surowców Mi­ neralnych „Budkrusz”, Zakłady Produkcji Elemen­ tów Budowlanych, Kujawskie Przedsiębiorstwo Produkcji Wikliniarskiej „Las”, Kujawskie Zakła­ dy Poligraficzne „Polfa”, Wytwórnia Przetworów Owocowo-Warzywnych „Malta”. Opodal dworca kolejowego znajduje się dworzec PKS. Miasto powstało w następstwie budowy Drogi Żelaznej Warszawsko-Bydgoskiej (1862 r.) jako stacja graniczna pomiędzy zaborem pruskim i ro­ syjskim. Prawa miejskie otrzymało w 1880 r. W 1. 1932—75 było siedzibą powiatu. We wrześniu 1939 r.

'61

toczyły się tu walki. W czasie okupacji panował terror hitlerowski, odbywały się masowe egzeku­ cje, m, in. w okresie wrzesień—listopad 1939 r. ponad 200 osób przy ul. Marchlewskiego (na miej­ scu kaźni stoi głaz z tablicą pamiątkową). Zwłoki 74 ofiar bombardowania we wrześniu 1939 r., po­ mordowanych w okresie okupacji mieszkańców.. Aleksandrowa Kujawskiego i przyległego powiatu oraz poległych w walkach o wyzwolenie żołnierzy radzieckich pochowano w zbiorowych mogiłach na cmentarzu przy ul. Chopina 26 i wzniesiono pom­ niki. Przy pl. Wolności znajduje się obelisk Armii Czerwonej (1951 r.). Jedziemy na pd. przez Starą Wieś. 12 km Służewo, wieś. We wsi przystanek PKS. Stanowiła w 1. 1458—1867 miasto. D. własność Służewskich, a następnie Wodzińskich, po upadku gos­ podarczym w XVII w. rozwinęła się ponownie w 1 poł. XIX w. w związku z działającymi tu do ok. 1860 r. komorą celną i urzędem granicznym prze­ niesionymi później do Aleksandrowa. We wsi znajduje ’ się gotycko-renesansowy ko­ ściół z 1560 r., jednonawowy, z prosto zamkniętym prezbiterium i wieżą od zach. Naroża kościoła uję­ te są szkarpami. Kościół odnawiany był gruntow­ nie w 1. 1898—99. W prezbiterium — sklepienie kolebkowe z lunetami, w nawie do 1898 r. — że­ browe wsparte na dwu filarach, zastąpione obec­ nym, złożonym z trzech poprzecznych kolebek roz­ dzielonych gurtami. Wystrój wnętrza pochodzi z ok. 1900 r. ,w stylu secesyjnym. Rzeźby i obrazy z XVI—XVIII w. Do zakrystii prowadzą drzwi późnogotyckie z okresu fundacji kościoła. W ciągu pl. Zwycięstwa i ul. Toruńskiej stoją parterowe muro­ wane i drewniane domy zlpoł. XIX w. Po wsch. stro­ nie wsi — park krajobrazowy, pozostały po zało­ żeniach pałacowych. Pałac barokowy Wodzińskich z 1683 r. został rozebrany po pożarze w 1945 r. Obecnie w parku stoi Dom Kultury. W Służewie trasa skręca na pn. zach. Przez wsie Popioły i Wygoda, skrajem lasów a następnie dro­ gą śródleśną docieramy po 13 km do szosy nr 165 62

biegnącej z Torunia do Inowrocławia. Skręcamy nią w lewo i kierując się teraz stale na pd. zach. osiągamy Suchatówkę. 30 km Suchatówka, wieś letniskowa położona nad jez. Nowe wśród malowniczych sosnowych lasów, bogatych w grzyby i jagody. Stanowi cel wycie­ czek świątecznych torunian. We wsi przystanki PKP, PKS. W odległości ok. 1,5 km na pn. wsch. znajduje się miejsce kaźni 144 mieszkańców Torunia, za­ mordowanych 7 XI 1942 r. Jedziemy dalej na pd. zach. 35 km Gniewkowo, miasto. Liczy 6,8 tys. mieszk. Ośrodek drobnego przemysłu drzewnego, spożyw­ czego, mineralnego i chemicznego. W przerńyśle zatrudnionych jest ok. 20% mieszk. W mieście znaj­ duje się dworzec PKP i przystanek PKS. Po raz pierwszy wzmiankowane w 1185 r. Pra­ wa miejskie otrzymało prawdopodobnie w 1. 1267— 71 z nadania księcia inowrocławskiego Siemomysła, potwierdzone w 1450 r. przez Kazimierza Jagielloń­ czyka. W następstwie podziału Kujaw inowrocław­ skich w 1. 1314—64 miasto było stolicą udzielnego księstwa gniewkowskiego, w późniejszych wiekach (XVI—XVIII) — siedzibą starostwa niegrodowego. Po zaborze przez Prusy w 1772 r. weszło w skład powiatu inowrocławskiego. W okresie okupacji hitlerowskiej panował tu terror. Ogółem hitlerowcy zamordowali 107 mieszkańców Gniewkowa. Pom­ nik ku czci poległych znajduje się na cmentarzu. Na miejscu d. zamku (kaplicy zamkowej) stoi jednonawowy kościół gotycki z trójbocznie za­ mkniętym prezbiterium, z XIV w., przebudowany w XIX i XX w. Wyposażenie wnętrza barokowe i rokokowe z XVIII w. W rynku pod nr 14 stoi klasycystyczny dom z XVIII w. y v odległości ok. 2 km na pn. w leśnictwie Dąb­ ki — obelisk i zbiorowe mogiły ok. 3 tys. pomor­ dowanych przez hitlerowców w okresie od jesieni 1939 r. do 1941 r. mieszkańców miasta i powiatu inowrocławskiego. Jedziemy dalej na pd. zach. 40 km Wierzchosławice, duża uprzemysłowiona 63

wieś. Znajduje się tu fabryka wag automatycznych Toruńskich Zakładów Urządzeń Młynarskich „Spomasz”, Suszarnia Cykorii a także Stacja Hodowli Roślin Instytutu Hodowli Buraka Cukrowego. We wsi przystanki PKP, PKS. Jadąc na pd. zach. przez 45 km Szadłowice osią­ gamy Inowrocław. 51 km Inowrocław, miasto. Liczy 61,2 tys. mieszk. Jest to duży ośrodek przemysłowy i usługowy, ważny węzeł komunikacyjny, jedno z większych w kraju uzdrowisk (dzielnica willowo-uzdrowiskowa w pn.-zach. części miasta). W 1. 1956—76 zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe: Sikorskiego i Toruńskie. Komunikacja miejska — autobusowa. Miasto przewidziane jest w planach rozwojowych jako centrum chemii nieorganicznej na Kujawach, wielki węzeł komunikacyjny i uzdrowisko o zna­ czeniu krajowym. Rozwija się tu przemysł che­ miczny, maszynowy, spożywczy i odzieżowy. Naj­ większe zakłady to: Inowrocławskie Zakłady Che­ miczne, Inowrocławska Fabryka Maszyn Rolniczych „Agromet-Inofama”, Inowrocławskie Kopalnie Soli, Zakłady Mięsne, Zakłady Odzieżowe „Torpo”, Za­ kłady Galanterii z Tworzyw Sztucznych „Igal” i największa w kraju Huta Szkła Gospodarczego „Vitropol-Irena” (zał. w 1924 r.). W mieście dwor­ ce PKP i PKS. Inowrocław wzmiankowany był w 1185 r. jako osada targowa. Prawa miejskie otrzymał w 1. 1231— 67. Do poł. XIV w. był stolicą udzielnego księstwa inowrocławskiego, następnie stolicą województwa (do 1772 r.). Był miejscem układów polsko-krzyżackich. W średniowieczu znany z produkcji sukna. Odkrycie pokładów soli w 1 poł. XIX w. zapocząt­ kowało kopalnictwo soli (eksploatacja soli techni­ ką górniczą rozpoczęła się w 1. 1924—28 z chwilą głębienia szybu „Solno I”) i rozwój uzdrowiska (solanka inowrocławska i borowina posiadają du­ że właściwości lecznicze, leczy się tu choroby na­ rządów ruchu i reumatyzm, choroby układu krąże­ nia i choroby układu trawienia). Inowrocław jest miejscem urodzenia H. Hoyera, znakomitego leka­ rza i biologa (1834—1907). W okresie okupacji hit64

lerowskiej był terenem krwawego terroru. Na przedmieściu Błonie w 1. 1940—45 znajdował się obóz przejściowy dla Polaków, przez który prze­ szło ok. 10 tys. osób. Wznosi się tu pamiątkowy obelisk. Przy ul. Mątewskiej znajdował się nato65

miast w 1. 1939—42 obóz jeńców angielskich, fran­ cuskich i radzieckich, z których ok. 300 zamordo­ wano. Stoi tu pomnik. W okresie po II wojnie światowej nastąpiło dal­ sze uprzemysłowienie oraz rozwój demograficzny miasta. Poważnie rozbudowane zostały: Inowrocławskie Zakłady Chemiczne (od 1976 r. trwa budowa tzw. Mątew II), Inowrocławska Fabryka Maszyn Rolni­ czych, Kopalnie Soli (zbudowano nową warzelnię soli i szereg urządzeń towarzyszących w Inowrocła­ wiu oraz w 1970 r. nowy szyb w Górze, położonej w odl. ok. 10 km na pd. wsch. od centrum miasta). Huta Szkła Gospodarczego „Vitropol-Irena” (zbu­ dowano nowoczesną wytwórnię szkła kryształowe­ go), a także Zakłady Galanterii z Tworzyw Sztucz­ nych „Igal” i Zakłady Mięsne. W z n ie s io n e z o sta ły r ó w n ie ż n o w o c z e sn e b u d y n k i D r u k a r n i Z a k ła d u W y d a w n ic tw C R S, Z a k ła d ó w P r z e m y s łu O d z ie ż o w e g o „ M o d u s”, p o w sta ło i r o z ­ w in ę ło się sz e r e g z a k ła d ó w sp ó łd z ie lc z y c h . W p r z e ­ m y ś le z a tr u d n io n y c h je s t 9 ty s. osób , tj. 15% m ie ­ sz k a ń c ó w .

Począwszy od 1956 r. nastąpił rozwój budowni­ ctwa mieszkaniowego. Wzniesione zostały osiedla: Sikorskiego (1. 1956—71) na 7,5 tys. mieszkańców. Toruńskie (1. 1969—74) na 3 tys. 'mieszkańców oraz rozpoczęto budowę Piastowskiego (1967 r.) na 10 tys. mieszkańców. Rozbudowano również usługi. W dziedzinie kultury rozbudowano gmach tea­ tru, utworzono Muzeum im. Jana Kasprowicza (1959 r.), wzniesiono budynek mieszczący Bibliotekę Rejonową i Klub Międzynarodowej Prasy i Książ­ ki. Od 1967 r. Inowrocław jest miejscem dorocznych ogólnopolskich konkursów piosenki radzieckiej. W mieście zachowały się jedynie nieliczne obiek­ ty zabytkowe. Idziemy z dworca autobusowego PKS (u zbiegu ul. Dworcowej i ul. J. Ka.sprowicza) w kierunku pd.-wsch. ul. Dworcową ok. 200 m do skrzyżowania z ul. Małgorzaty Fornalskiej. Skręcamy w nią w lewo, aby po ok. 400 m osiąg­ nąć ul. Toruńską. U zbiegu ul. Toruńskiej i ul. Orłowskiej wznosi 66

się romański kościół NP Marii, tzw. „Ruina”, ka­ mienny, jednonawowy z pocz. XIII w., o dwu kwa­ dratowych wieżach, przebudowany na przełomie XIII/XIV w. i w XVIII w. Spalony w 1834 r. Re­ konstruowany w 1. 1901—02 i w 1. 1945—53. We­ wnątrz plaski strop. Na zewnętrznej ścianie — ka­ mienne maski z XIII w. Opodal pomnik ku czci Powstańców Wielkopolskich oraz groby powstań­ ców wielkopolskich.

F r a g m e n t z a b u d o w y In o w r o c ła w ia

Od „Ruiny” krótki odcinek przebywamy w kie­ runku pd. ul. Dzierżyńskiego i skręcamy w lewo w ul. Kilińskiego, przy której — w parku — znaj­ dują się fragmenty murów obronnych z XIV w. Idąc dalej ul. Kilińskiego dochodzimy do Klubu Międzynarodowej Prasy i Książki i Biblioteki Re­ jonowej. Obok (frontem do pl. Obrońców Poko­ ju) znajduje się Muzeum Miejskie im. Jana Kas­ prowicza, mieszczące się w gmachu teatru, posia­ dające działy: historyczny i biograficzno-pamiątkarski poświęcony wybitnjTO ludziom Kujaw zach., a przede wszystkim J. Kasprowiczowi, S. Przyby­ szewskiemu, G. Zielińskiemu i H. F. Hoyerowi. Dochodzimy do ul. Królowej Jadwigi, stanowiącej centrum handlowe miasta. 67

Przy ulicach: Królowej Jadwigi, Dworcowej, Marchlewskiego, Kilińskiego, pl. Obrońców Poko­ ju oraz wokół Rynku wznoszą się secesyjne ka­ mienice. Skręcamy w lewo w ul. Królowej Jadwigi, któ­ rą po ok. 100 m dochodzimy do Rynku. Oglądamy tu oznaczone (w •bruku) miejsce zburzonej wieży ratuszowej, tablicę wskazującą miejsce urodzenia znanego histologa H. F. Hoyera oraz zegar słonecz­ ny z herbami miasta z mozaiki na ścianie tego domu. Z Rynku, kierując się w lewo ul. Famą, docho­ dzimy do późnogotyckiego kościoła św. Mikołaja z przełomu XV/XVI w. Trójnawowy, o układzie bazylikowym, z trójbocznie zamkniętym prezbite­ rium. Posiada krzyżowe sklepienie nawy. Wypo­ sażenie wnętrza jest barokowo-rokokowe z XVII i XVIII w. i zawiera m. in. szczątki nagrobka alabastrowego Radojewskich z 1762 r. Na uwagę zasługują również w prezbiterium barwne witraże z okresu międzywojennego przedstawiające spot­ kanie królowej Jadwigi z Krzyżakami w Inowro­ cławiu w 1397 r. i powstańców wielkopolskich, z 1. 1918—19. Z kościoła wychodzimy na uł. Staszica, stano­ wiącą tzw. obwodnicę zach. Starego Miasta, i kie­ rujemy się na pn. Po ok. 400 m osiągamy skrzyżowa­ nie z uł. Solankową, prowadzącą w kierunku zach. do uzdrowiska. U zbiegu ulic: Staszica i Solankowej stoi pomnik Jana Kasprowicza z 1930 r. proj. E. Haupta, zniszczony przez hitlerowców, zrekonstruo­ wany w 1966 r. W pn. części miasta przy ul. K. Marcinkowskiego na cmentarzu — mogiły poległych i pomordowanych z 1. 1939—45. Idziemy z Rynku ul. Poznańską na pd. wsch. W odległości ok. 3 km od centrum dzielnica Szymborze, gdzie urodził się J. Kasprowicz (1860—1926); w miejscu, gdzie znajdował się dom poety, stoi budynek z izbą pamiątek po poecie. W odległości ok. 11 km od miasta znajduje się Łojewo, miejsce urodzenia S. Przybyszewskiego (1868—1927). Do Ciechocinka wracamy tą samą trasą. 68

3. Do Płowieć przez Ałeksandrów Kujawski, Służe­ wo, Zakrzewo, Sędzin, Radziejów, 50 km Trasa prowadzi drogami drugorzędnymi 'przez obszar tzw. Kujaw wschodnich, słabo zalesionych (jedynie ok. 3% powierzchni zajmują lasy), bez jezior i o słabo zróżnicowanej konfiguracji tere­ nowej. Od Aleksandrowa Kujawskiego do Radzie­ jowa (w kierunku pd.) prowadzi Szlakiem Powsta­ nia Styczniowego na Kujawach, dalej do wsi Płowce (kierunek wsch.) Szlakiem Łokietka. Z .Ciechocinka jedziemy najpierw w kierunku pd.-zach. drogą drugorzędną do Aleksandrowa Ku­ jawskiego, a stąd w kierunku pd. przez Służewo (patrz s. 62) Przybranowo do Straszewa. 18 km Straszewo, wieś. We wsi przystanek PKS. Drewniany jednonawowy kościół parafialny z 1780 r., wielokrotnie remontowany w XIX i XX w. Prez­ biterium jest zamknięte trójbocznie, od zach. wzno­ si się czworoboczna wieża. Polichromia pochodzi z 1894 r., wyposażenie jest głównie rokokowe. Jedziemy dalej na pd. przez Seroczki do Zakrze­ wa. 23 km Zakrzewo, wieś. We wsi przystanek PKS. Stoi tu drewniany barokowy kościół poklasztorny z 1745 r. o wystroju barokowym, z malowidłami na chórze muzycznym. Opodal wznosi się klasycystyczny budynek klasztorny z 1820 r. Przed koś­ ciołem drewniana dzwonnica i kapliczka NMP z XIX w. Poczta mieści się w d. karczmie z 1 poł. XIX w., z dobrze zachowaną stolarką. Przydrożna figura św. Józefa pochodzi z XVIII/XIX w. Jedziemy na pd. 28 km Sędzin, wieś. Na miejscu przystanek PKS. We wsi drewniany jednonawowy, wzniesiony ok. 1750 r. kościół parafialny, kilkakrotnie remontowa­ ny w XIX i XX w. W kościele trójbocznie zam­ knięte prezbiterium, od zach.. — kwadratowa wie­ ża. Wnętrze z pozornym sklepieniem kolebkowym, polichromia, ludowo-rokokowa prawdopodobnie z 2 poł. XVIII w. W wyposażeniu barokowym i roko­ kowym liczne obrazy i rzeźby XVII/XVIII-wieczne. We wsi wiatrak-koźlak z XIX w. Jedziemy dalej na pd. 69

27 września 1331 r. na polach pod Płowcami woj­ ska Władysława Łokietka stoczyły wielką bitwę z wojskami zakonu krzyżackiego. Bitwa miała du­ że znaczenie strategiczne i moralne dla oręża pol­ skiego. Była pierwszym poważnym starciem zbroj­ nym z Krzyżakami, a zarówno jej przebieg jak i wielkość strat krzyżackich upewniły rycerstwo polskie o możliwościach pokonania Zakonu. W efek­ cie bitwy płowieckiej nie doszły do skutku pla­ ny podboju Kujaw. W 1909 r. wzniesiono kaplicę— mauzoleum. Usypany w 1931 r. na dawnym polu bitwy kopiec został w czasie okupacji zniszczony. W 1961 r. na nowo usypanym kopcu zbudowano kamienny obelisk wg proj. pi'of. Stefana Narębskiego, a we wsi — szkołę Tysiąclecia. W parku o bogatym starodrzewiu stoi klasycystyczny dwór, zbudowany w 1759 r. i przebudowany w 1860 r. z częściowo zachowaną stolarką z XVIII i XIX w., drzwi intarsjonowane. Przy drodze do Witowa — cmentarz ryeerstwa polskiego poległego w bitwie. Z Płowieć możemy powrócić do Ciechocinka tra­ są, którą przybyliśmy, lub udając się dalej w kie­ runku wsch. przez Brześć Kujawski — dawną sto­ licę księstwa, a później województwa brzesko-ku­ jawskiego, dziś rozwijający się ośrodek przemysłu spożywczego, położony malowniczo na niewielkim wzniesieniu, z zachowanymi obiektami zabytkowej architektury i budownictwa — i przez Pikutkowo dotrzeć do Włocławka (patrz str. 73). Tu skręcamy w kierunku pn.-zach. i trasą E 16 kierujemy się do Ciechocinka. 4. Do Dobrzynia nad Wisłą przez Turzno, Konstan­ tynowo, Zbrachlin, Janowice, Rózinowo, Włocła­ wek, Szpctal Dolny, 48 km. Trasa o zróżnicowanej konfiguracji terenowej. Do skrzyżowania dróg w Odolionie prowadzi dro­ ga drugorzędna, stąd do Włocławka szosą między­ narodową E 16, po przekroczeniu Wisły we Wło­ cławku ponownie drugorzędna — wysoką skarpą nadwiślańską. Na odcinku od Włocławka do Do­ brzynia nad Wisłą stanowi fragment Szlaku Ło­ kietka. 72

z Ciechocinka wyjeżdżamy w kierunku pd.-zach. Po ok. 2 km skręcamy w lewo w kierunku wsch. Trasą E 16 poprzez wsie: Turzno, Konstantynowo, Zbrachlin, Janowice i Rózinowo docieramy do Wło­ cławka. Odcinek ten można przejechać trudniejszą, ale ciekawszą krajoznawczo trasą poprzez Racią­ żek (patrz str. 46) i Nieszawę (patrz str. 47). 19 km Janowice, wieś. We wsi przystanek PKS. W parku krajobrazowym wznosi się, usytuowany na wzniesieniu, murowany, zbudowany w 2 ćwier­ ci XIX w. późnoklasycystyczny dwór parterowy z gankiem na - osi elewacji frontowej. Od frontu aleja dojazdowa. W odległości ok. 2 km w lewo od szosy E 16 leży wieś Lubanie, darowana w 1259 r. przez wo­ jewodę łęczyckiego Bogusza kapitule katedralnej we Włocławku. Przystanki PKS i PKP. We wsi neogotycki kościół z 1909 r., w którym wykorzy­ stano fragmenty starego kościoła z kamienia pol­ nego, wg tradycji pochodzącego z ok. XII w. i prze­ budowanego w XVI w. W zakrystii sklepienie ko­ lebkowe. W wyposażeniu kilka obrazów i rzeźb barokowych z XVII—XVIII w. 36 km Włocławek, miasto wojewódzkie od 1975 r. Liczy 93 tys. mieszk. Odznaczone w 1966 r. Orderem Sztandaru Pracy I klasy. Położone malowniczo nad Wisłą, na granicy Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Du­ ży ośrodek przemysłowy. Rozwija się tu przemysł papierniczy (największa w Polsce fabryka celu­ lozy założona w 1895 r.), metalowy (Kujawskie Za­ kłady Maszyn Rolniczych, Włocławska Fabryka Lin i Drutu „Drumet”, Kujawska Fabryka Mano­ metrów „Mera-KFM”), spożywczy (Kujawskie Za­ kłady Koncentratów Spożywczych, Kujawskie Za­ kłady Przetwórcze Owocowo-Wąrzywnicze, Zakła­ dy Wytwórcze WSS „Społem”), ceramiczny (Zjed­ noczone Zakłady Ceramiki Stołowej „Cerpol”) oraz chemiczny (Kujawska Fabryka Lakierów, Zakłady Azotowe). Trwa przebudowa centrum i budowa no­ wych dzielnic mieszkaniowych (Zazamcze, Wschód). Komunikacja miejska — autobusowa. W mieście dworce PKP i PKS. W 1. 1962—70 zbudowano naj73

31 km Krzywosądz, wieś. We wsi przystanek PKS. Pod wsią 19 lutego 1863 r. poniósł klęską oddział powstańczy w składzie ok. 100 ludzi pod dowódz­ twem przybyłego z Francji gen. Ludwika Miero­ sławskiego. Zapoczątkowała ona upadek dyktato­ ra. We wsi znajduje się dwór późnoklasycystyczny z poł. XIX w. (obecnie plebania) z ryzalitem od frontu i dwukondygnacjową wieżą od wsch. Po­ środku wsi wznosi się neogotycki zajazd z ok. poł. XIX w. oraz neogotycki drewniany kościół para­ fialny z 1851 r., o wystroju również neogotyckim i dzwonnicy z tego samego okresu. Jadąc dalej na pd. osiągamy Dobre. 34 km Dobre. Duża uprzemysłowiona wieś z cu­ krownią zbudowaną w 1908 r. We wsi przystanek PKS. 19 lutego 1863 r. po przegranej bitwie pod Krzywosądzem gen. Ludwik Mierosławski wycofał się do Dobrego, gdzie poniósł jeszcze jedną klęskę. Opodal osiedla pracowniczego cukrowni znajduje się mogiła powstańcza upamiętniona kamieniem narzutowym. Z Dobrego jedziemy na pd. do Radziejowa. 41 km Radziejów, miasto. Liczy 4,5 tys. mieszk. Położone jest na piaszczystym wzgórzu (126 m n.p.m.). Prawa miejskie uzyskało w 1252 r. z nada­ nia księcia kujawskiego Kazimierza I. Słabo uprze­ mysłowione: Zakład Produkcji Zabawek (1971 r.). Bydgoska Spółdzielnia Pracy „Synteza”. Ludność utrzymuje się prawie wyłącznie z usług i rolnictwa. W mieście przystanek PKP — wąskotorowej i PKS. Wzmiankowany w 1142 r. Radziejów stanowił przed nadaniem praw miejskich własność klasz­ toru w Mogilnie, a następnie — kapituły w Płoc­ ku. W 1298 r. Władysław Łokietek nadaje miastu powtórny przywilej lokacyjny, obdarzając je, po­ dobnie jak później Władysław Jagiełło, przywile­ jami handlowymi. Wg tradycji miasto związane jest z osobą Władysława Łokietka, którego żona Jadwiga w czasie wygnania Łokietka znalazła wraz z dziećmi schronienie w domu mieszczanina Gerka. Od XIV w. do II rozbioru Polski miasto stano­ wiło siedzibę starostwa grodowego oraz sądów 70

\ \

i •/

ziemskiego i grodzkiego, a także miejsce wspól­ nych sejmików województw; brzesko-kujawskie­ go i inowrocławskiego. Po krótkim okresie pomy­ ślności, przypadającym na koniec XV w. i 1 poł. XVI w., najazd szwedzki w 1657 r. oraz kolejne pożary spowodowały upadek gospodarczy miasta. W 1720 r. zorganizowana została w Radziejowie pierwsza na Kujawach Szkoła Pijarów (Kolegium), którą po dwukrotnym zniszczeniu przez pożar prze­ niesiono w 1845 r. do Włocławka. W 1870 r., w od­ wet za stacjonowanie wojsk powstańczych Ludwika Mierosławskiego, Radziejów stracił prawa miejskie i odzyskał je dopiero w 1917 r. Faktyczny rozwój miasta nastąpił po 1956 r., kiedy Radziejów został siedzibą powiatowych władz, a w mieście zbudo­ wano pierwszy zakład przemysłowy (mieszalnię pasz) oraz osiedle mieszkaniowe (przy ul. Mar­ chlewskiego). Do dziś zachowały się jedynie nieliczne zabyt­ kowe obiekty architektury. W rynku w pierzei pd. znajduje się ratusz zbudowany w 1. 1822—26 praw­ dopodobnie wg proj. H. Szpilowskiego, przebudo­ wany w 1852 r. (utracił cechy stylowe). Wzdłuż wsch. pierzei rynkowej dochodzimy do znajdują­ cego się u zbiegu z ul. Świerczewskiego klasztoru kościoła Franciszkanów, fundowanego w 1. 1330— 31 przez króla Władysława Łokietka, pierwot­ nie jednonawowego, przebudowanego po poża­ rach w 1. 1657 i 1704 oraz w 1930. Wnętrze kryte jest sklepieniami kryształowymi ż 1930 r., wspar­ tymi na nowych filarach. Wystrój barokowy i roko­ kowy. Powracamy na rynek. W odległości ok. 100 m na pd. od rynku stoi jednonawowy gotycki kościół, zbudowany w 1331 r., restaurowany w XVI w., wie­ lokrotnie niszczony pożarami, odbudowany i prze­ budowany w stylu neogotyckim w 1. 1860—64, z ka­ plicą z 1913 r. Wystrój kościoła neogotycki. Idzie­ my dalej ok. 500 m na pd.-wsch. kraniec miasta, gdzie stoi wiatrak—koźlak z 1765 r. Na rynek po­ wracamy ul. Kościuszki. Z Radziejowa jedziemy na wsch. do Płowieć. 50 km Płowcc, wieś. We wsi przystanek PKP — wąskotorowej i PKS. 71

Lipno,Ryp'0

I. K o ś c ió ł ś w . J a n a 2. M u z eu m H is to r ii M ia sta 3. P o m n ik J. M a r c h le w s k ie g o 4 . K a te d r a 5. K o ś c ió ł ś w . W ita lisa 6. K o ś c ió ł i k la s z to r R e fo r m a tó w

większą w kraju zaporę i hydroelektrownię na Wiśle o mocy 160 MW. Poprzez śluzę, jaz i zapo­ rę biegnie most łączący lewobrzeżną część Włocław­ ka z Nasięgniewem. Działa Muzeum Kujawskie (ar­ cheologia, przyroda, etnografia, ceramika ze szcze­ gólnym uwzględnieniem fajansu). Muzeum opie­ kuje się hafciarstwem na Kujawach wschodnich. Od 1952 r. działa amatorski Teatr ZNP, od 74

1957 r. — Towarzystwo Miłośników Kultury, a od 1973 r. organizowane są Biennale Fajansu Wło­ cławskiego. Włocławek to jedno z największych miast Połski piastowskiej. Od 1124 r. do 1793 r. był własnością biskupów kujawskich. Prawa miejskie otrzymał przed 1255 r., powtórnie nadano je w 1339 r. w na­ stępstwie zniszczeń krzyżackich. Był tu port rzecz­ ny, a od 1520 r. — główna komora celna dla han­ dlu wiślanego. W okresie odrodzenia miasto sta­ nowiło poważny ośrodek kulturalny. Tu działał bp Piotr Mosiński z Bnina i prof. uniwersytetu bolońskiego, astronom Mikołaj Wódka. Wojny szwedz­ kie zahamowały dalszy rozwój. Za Stanisława Augusta rozpoczęto porządkowanie miasta. W 1. 1793—1806 Włocławek był w zaborze pruskim, od 1815 r. w granicach Królestwa Polskiego. W 1799 r. założono we Włocławku pierwszą w kraju fa­ brykę papieru, a w 1816 r. fabrykę cykorii. Roz­ wój przemysłu nastąpił w XIX w. W 1853 r. uru­ chomiono żeglugę parową na Wiśle, w 1862 r. ko­ munikację kolejową, a w 1866 r. przerzucono przez Wisłę most łyżwowy. Miasto jest znane z walk ‘kla­ sowych przed I wojną światową i w okresie mię­ dzywojennym. Tutaj urodzili się Julian Marchlewski (1866 r.) i laureat nagrody Nobla w dziedzinie me­ dycyny T. Reichstein (1897 r.). W czasie okupacji hitlerowskiej dokonywano tu masowych areszto­ wań, egzekucji, wywożono do obozów koncentra­ cyjnych. W grudniu 1939 r. nastąpiła likwidacja dzielnicy bezrobotnych — Grzywna, a w 1942 r. — getta żydowskiego. W mieście znajdują się liczne upamiętnione miejsca martyrologii, m. in. tablice pamiątkowe przy ul. Kościuszki 26 na budynku fabryki „Linodrut”, mieszczącym w czasie okupa­ cji siedzibę gestapo, i przy ul. Słowackiego 4a — na budynku Inspektoratu Oświaty, ku czci 217 nauczycieli Włocławka i okolicy. Wyzwolenie mia­ sta nastąpiło 20 I 1945 r. Pierwsze lata po wyzwoleniu charakteryzowały się głównie odbudową i rozbudową potencjału przemysłowego (zniszczonego w ok. 30% przez oku­ panta hitlerowskiego), zwłaszcza największych za75

kładów, a także przebudową życia społeczno-kultu­ ralnego. Bezpośrednie zniszczenia wojenne wynio­ sły ok. 13,5% budownictwa mieszkaniowego. W la­ tach następnych przystąpiono do dalszego uprze­ mysłowienia miasta poprzez budowę nowoczesnych zakładów: Chłodni Składowej (1952 r.), Fabryki Waniliny w Kujawskich Zakładach Koncentratów Spożywczych (1956 r.). Kujawskiej Wytwórni Ter­ mometrów i Włocławskich Zakładów Włókienni­ czych (1957 r.). Wytwórni Celulozy Słomowej (1964 r.) w Zakładach Cełulozowo-Papierniczych, Zakładów Porcelany Stołowej (1967 r.) oraz kom­ binatu chemicznego, jednej z najnowocześniejszych fabryk nawozów — Zakładów Azotowych (1974 r.). Zatrudnienie w przemyśle wzrosło z 5,5 tys. osób (1946 r.) do 24,3 tys. osób (1976 r.). W ślad za roz­ wojem przemysłu następowała łikwidacja zanied­ bań w zakresie usług, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. Powstały nowe osiedla mieszka­ niowe: Bukowo, Traugutta i największe, w pn.-zach. części miasta — Zazamcze (1. 1967—77) na 28 tys. mieszkańców. Wschód (1. 1974—77), Żyt­ nia — Barska na 12,5 tys. mieszkańców. Wzniesio­ no również nowoczesny szpital na 467 łóżek (1963 r.), hałę sportową (1966 r.), budynek teatru (1967 r.), hotel (1972 r.), dworzec PKP —PKS (1974 r.). W 1951 r. wprowadzono stałą komunika­ cję miejską, w latach siedemdziesiątych przystą­ piono do przebudowy śródmieścia i jego układu komunikacyjnego. W 1. 1946—76 ilość mieszkań­ ców wzrosła z 48,1 tys. do 92,9 tys. osób. Planuje się, że do 1990 r. ludność miasta prze­ kroczy 120 tys. mieszkańców. Blisko 70 tys. pra­ cować będzie w zakładach uspołecznionych, w tym 38 tys. w przemyśłe. Wraz z rozwojem gospodar­ czym nastąpi rozwój budownictwa mieszkaniowego, głównie w pd. dzielnicy miasta (dzielnica Południe zlokalizowana w paśmie brzeskim liczyć będzie ok. 40 'tys. mieszkańców), podczas gdy przemysł złokałizowany zostanie przede wszystkim we wsch. dzielnicy nad Wisłą. Budownictwo jednorodzinne zlokalizowane zostanie na obszarze Szpetala. Na­

76

stąpi również modernizacja śródmieścia i dalsza przebudowa układu komunikacyjnego. , Układ przestrzenny miasta pochodzi głównie z okresu regułacji w XIX w. Z tego okresu pocho­ dzi również kłasycystyczna zabudowa ulic. Zwie­ dzanie rozpoczynamy od Starego Rynku. Z zabyt­ kowych obiektów architektury Wcześniejszych epok należy wyróżnić: Stary Rynek z gotycko-barokowymi piętrowymi domami z XVIII w. pod nr 14 i 15 (od 1969 r. Muzeum Historii Miasta) i późnogotyckim jednonawowym, z półkoliście zamknię­ tym prezbiterium, kościołem św, Jana z 1538 r., z kwadratową wieżą od zach. i prostokątnymi ka­ plicami od pd. i pn., o wystroju barokowo-rokokowym z poł. XVIII w. W pd. części rynku — na zakończeniu ul. 3 Maja — stoi pomnik J. Mar­ chlewskiego, wg proj. S. Horno-Popławskiego. Ze Starego Rynku idziemy w kierunku zach. ul. Tumską, która doprowadza nas do pl. Kopernika. Po prawej stronie — na równoległej ul. Zamczej — wznosi się murowany pięciokondygnacyjny spich­ lerz z 1859 r. Drewniany, parterowy tzw. „Czarny Spichrz” wznosi się natomiast w przedłużeniu ul. Tumskiej — przy ul. Toruńskiej 2b. Przy pl. Kopernika wznosi się trójnawowa, o układzie bazylikowym, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, katedra gotycka z 1. 1340—65, rozbu­ dowana w XVI w. przebudowana wg proj. K. Stryjeńskiego w 1. 1875—86 (wieże) i 1. 1891—93 w stylu neogotyckim. Dwie kwadratowe wieże — w fasadzie zach. We wnętrzu szereg kaplic, W pre­ zbiterium znajdują się gotyckie witraże z ok. 1360 r. i witraże J. Mehoffera, stalle z poł. XVII w., sre­ brny ołtarz z kaplicy w Lądzie z 1774 r., rzeźby i obrazy z XIV i XV w. W kaplicy św, Marcina — rzeźby romańskie z XIII w. Liczne nagrobki i epi­ tafia biskupów i kanoników z XV—XIX w., m. in. w kaplicy św, Józefa późnogotycki nagrobek bpa Piotra z Bnina, z 1493 r. — dzieło Wita Stwosza, gotycki obraz Wniebowzięcia NMP Franciszka z Sieradza z 1480 r. W nawie tablica pamiątkowa ku czci biskupa M. Kozala i 220 księży diecezji

77

włocławskiej pomordowanych w obozach i więzie­ niach hitlerowskich. Niedaleko katedry — u zbiegu pl. Kopeimika z ul. Seminaryjną — stoi gotycki jednonawowy kościół św. Witalisa z 1339 r., połączony od 1843 r. z neogotyckim budynkiem seminarium duchownego. Idziemy dalej ul. Waryńskiego w kierunku pd. • W centrum miasta (pl. Wolności) stoi barokowy kościół i klasztor Reformatów z 1. 1639—44, rozbu­ dowany i przebudowany w XVIII i XIX w. Koś­ ciół jest dwunawowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i wnętrzem nakrytym sklepieniem kolebkowym; wyposażenie wnętrza — i'okokowe z 1768 r.

s t a r a d z w o n n ic a w e W ł o c ł a w k u

Na pl. Wolności ■— pomnik Wdzięczności. Na cmentarzu wojskowym przy ul. Szopena (dojście z pl. Wolności ul. Warszawską a następnie ul. Szo­ pena na pd, wsch.) znajdują się mogiły żołnierzy WP poległych we wrześniu 1939 r., żołnierzy Armii Czerwonej poległych w 1945 r. oraz ofiar terroru hitlerowskiego. 78

w odległości ok. 6 km na zach. od miasta po­ łożone jest uzdrowisko siarczano-wapienne Wie­ niec, odkryte w wyniku prowadzonych prac poszu­ kiwawczych w 1922 r., a uruchomione staraniem zawiązanego 19 IV 1923 r. towarzystwa „Zdrojo* wisko Siarczane Wieniec”, w formie prowizorycz­ nych łazienek najpierw na sześć, a od 1925 r. na osiem wanien. Do 1939 r. wybudowano nowoczesny Dom Zdro­ jowy oraz szosę do uzdrowiska. Uruchomiono rów­ nież wąskotorową kolejkę dojazdową. Wzniesiono także szereg prywatnych will, udostępnianych la­ tem kuracjuszom. Po II wojnie światowej powstały dwa sanatoria dziecięce, a uzdrowisko zostało przejęte przez pań­ stwo. ' Uzdrowisko posiada bogate złoża termalnej so­ lanki (o temperaturze dochodzącej do 38°C), wód siarkowo-siarczanowych (o wydajności 27 tys. mV godz.) i borowiny (zalegających na pow. 60 ha). Atrakcyjnie położone wśród sosnowych lasów, od­ znacza się łagodnym, małobodźcowym, korzystnie wpływającym na nerwicowców i'nadciśnieniowców mikroklimatem (o niewielkich wahaniach tempe­ ratury). Podstawowy profil leczniczy stanowią w Wieńcu choroby narządów ruchu i reumatyczne. Po rozbudowie. i modernizacji bazy przyrodolecz­ niczej (kąpiele kwasowęglowe, borowinowe, fizy­ koterapia, parafinowanie, masaż leczniczy) w os­ tatnich latach uzdrowisko dysponuje obecnie 414 łóżkami, w tym 140 łóżkami dla dzieci dotkniętych chorobami reumatycznymi, zwłaszcza gorączką reu­ matyczną (dzieci przebywają w trzech sanatoriach: dla dziewcząt, chłopców i dzieci w wieku przed­ szkolnym) oraz 274 łóżkami dla chorych leczących się tu na niektóre schorzenia zawodowe, np. pyli­ cę (w 1972 r. wzniesione zostało w Wieńcu nowo­ czesne sanatorium Związku Zawodowego Hutni­ ków „Hutnik”). Do 1990 r. planuje się dalszą roz­ budowę uzdrowiska do ok. 1200 łóżek, w tym 200 dla dzieci (reumatologia, kardiologia i rehabilita­ cja narządów ruchu). W uzdrowisku przystanki WPK i PKS. 79

Na miejscowym cmentarzu zbiorowa mogiła i pomnik ku czci 32 żołnierzy WP poległych we wrześniu 1939 r. Po zwiedzeniu Włocławka udajemy się przez most na Wiśle w kierunku pn. Przejeżdżamy przez Szpetal Dolny. 28 km Szpetal'Dolny stanowi przedmieście poło­ żone na prawym brzegu Wisły, włączone do Wło­ cławka w 1927 r. Nazwa pochodzi od istniejącego tu w XII w. przy przeprawie przez Wisłę szpitala benedyktyńskiego, później cysterskiego, służącego jako schronienie dla podróżnych. Na stromych i urwistych stokach doliny Wisły, dochodzących do 90 m wys., pomiędzy mostem drogowym a tamą na Wiśle znajduje się rezerwat leśno-stepowy „Kulin” o pow. 15,46 ha. Podlegają w nim ochronie zespoły zaroślowe i stepowe z naj­ piękniejszym w Polsce skupieniem dyptamu jesio­ nolistnego zwanego „krzakiem gorejącym”, łatwo ulegającego samozapaleniu na skutek wydzielania łatwopalnych olejków eterycznych. Rosną tu rów­ nież pojedynczo dęby, wiąz pospolity, brzoza, mo­ drzew i jesion, tarnina, głóg i dzika róża, a na po­ lanach bogata (kilkanaście gatunków) roślinność kserotermiczna, m. in. ostnica Jana, zawilec wie­ lokwiatowy i in. Jedziemy dalej wijącą się malowniczo serpentyną drogi nr 167, docieramy do Szpetala Górnego, gdzie skręcamy w prawo w kierunku wsch. i po 18 km drogą drugorzędną przez Nasięgniewo, Krojczyn i Dyblin osiągamy Dobrzyń nad Wisłą. 38 km Krojczyn, wieś. Przystanek PKS. We wsi dwukondygnacyjny drewniany spichlerz podworski z końca XVIII w. z wnętrzem krytym stropami belkowymi, 42 km Dyblin, wieś. We wsi przystanek PKS. Dwór klasycystycznj^ pierwotnie parterowy z fa­ cjatą i kolumnowym, wgłębnym portykiem od fron­ tu, wzniesiony w 2 ćwierci XIX w. i przebudowa­ ny w 1967 r, na szkołę, położony w parku krajo­ brazowym z poł. XIX w. z okazami starych dębów. 48 km Dobrzyń nad Wisłą, miasto. Liczy 2,2 tys. mieszk. Malowniczo położony na wysokiej skarpie 80

nad Wisłą. W mieście znajduje się przystanek PKS. Dawny gród graniczny książąt mazowieckich na ważnym szlaku handlowym, prowadzącym z Rusi przez Mazowsze nad morze. Częste najazdy Pru­ sów i Litwinów spowodowały utworzenie w 1209 r. przez bpa Chrystiana zakonu rycerskiego Braci Chrystusowych (zwanych także Dobrz3 mskimi), któ­ ry książę Konrad Mazowiecki osadził w Dobrzy­ niu. Uposażenie zakonu stanowiły tereny przyna­ leżne do kasztelanii dobrzyńskiej, ciągnące się na pn. pasem szerokości 20 km od Wisły do źródeł rzeki Ruziec. W 1. 1304—06 książę Ziemowit, pa­ nujący nad kasztelanią dobrzyńską, wykorzystując moment zachwiania się władzy książąt kujawskich nad pasem ich posiadłości nad Drwęcą opanował pozostałe tereny między Ruźcem a Rypienicą, przy­ łączając je do terytorium dobrzyńskiego, które od­ tąd przekształciło się w księstwo. W Rzeczypospoli­ tej szlacheckiej ziemia dobrzyńska stanowiła od­ rębną jednostkę z własnym sejmikiem. W 1717 r. została włączona do woj. brzesko-kujawskiego, a następnie inowrocławskiego. Po II rozbiorze prze­ szła pod zabór pruski, a po kongresie wiedeń­ skim — do Królestwa Polskiego. W okresie mię­ dzywojennym do 1938 r. należała do woj. warszaw­ skiego, a następnie — do woj. pomorskiego (w 1. 1950—75 — bydgoskiego), od 1975 r. należy do woj. włocławskiego. Dobrzyń uzyskał przywilej lokacyjny w poł. XIII w. (przed 1239 r.) i rozwinął się znacznie jako ośrodek handlowy i siedziba komory celnej. Wkrót­ ce stał się przedmiotem agresji krzyżackiej i przez kilka lat był okupowany przez Zakon, który wchło­ nął Braci Dobrzyńskich. Zmuszeni do zwrotu Do­ brzynia, Krzyżacy wielokrotnie jeszcze najeżdżali i łupili ziemię dobrzyńską. W 1409 r. po bohater­ skiej obronie zdobyli i spalili miasto, a jego obroń­ ców i całą ludność wymordowali. Po I pokoju toruńskim (1411 r.) miasto wróciło do Połski. W XVI w. Dobrzyń był jednym z większych miast polskich prowadzących ożywiony handel z Gdań­ skiem. Miasto upadło w okresie wojen szwedzkich, a brak przemysłu i położenie na uboczu od nowych 81

szlaków komunikacyjnych zahamowały jego dal­ szy rozwój. Z zabytków zachował się zespół poklasztorny oraz do.-n klasycystyczny z XIX w. (apteka) przy ul. Franciszkańskiej. Kościół pochodzi z końca XIV w., przebudowany został w XIX w. i na pocz. XX w. Wyposażenie wnętrza stanowią: ołtarz główny, dwa boczne ołtarze i ambona — w stylu barokowym. Tablica z 1909 r. upamiętnia rocznicę bohaterskiej obrony zamku- — na tablicy w środ­ ku herb Chełmickich, głównych jego obrońców, Do kościoła przylegają zabudowania poklasztorne z XIV w., przebudowane na przełomie XVIII i XIX w. Na pd. krańcu miasta w miejscu zwa­ nym Górą Zamkową znajdują się resztki grodzis­ ka na wysokiej skarpie nadwiślańskiej (na pozo­ stałościach wału stoi krzyż i obelisk). W Dobrzyniu urodził się Adam Adamandy Ko­ chański (1631—1700) — matematyk, profesor uni,wersytetóv/ w Pradze, Florencji i Moguncji, oraz Nawojka — pierwsza w Polsce kobieta, która ukoń­ czyła Uniwersytet Jagielloński. Na cmentarzu gro­ by zamordowanych przez hitlerowców Polaków. Do Ciechocinka wracamy tą samą trasą. 5. Do Skępego przez Nieszawę, Bobrowniki, Radomice. Lipno (Kikół), Karnkowo, 46 km Trasa prowadzi drogami drugorzędnymi przez centralną część ziemi dobrzyńskiej, o zróżnicowa­ nej konfiguracji terenowej (fragment Pojezierza Dobrzyńskiego). Odcinek trasy z Ciechocinka do Nieszawy (10 km) przebywamy szosą biegnącą przez Siarzewo i Dymiec. W Nieszawie (patrz str. 47) przeprawiamy się promem na prawy brzeg Wisły w rejonie wsi Miszek. Skręcamy w prawo i drogą biegnącą rów­ nolegle do Wisły na wysokiej skarpie, przez Rybilwy docieramy po ok, 8 km do Bobrownik. 18 km Bobrowniki, wieś. W 1. 1403—1868 stano­ wiła miasto. Malowniczo położona na wj'-sokim brzegu Wisły. We wsi przystanek PKS. Osada wzmiankowana w 2 poł. XIII w, (ok. poł. XIV w, istniała tu komora celna na Wiśle). 82

w 1377, r. drogą zastawu przeszła W ręce krzy­ żackie. Zakon wzniósł tu obronny zamek i nadał Bobrownikom prawa miejskie. Miasto nie rozwi­ nęło się jednak. Po powrocie ziemi dobrzyńskiej do Polski utworzono tu siedzibę starostów, która w 1768 r. została przeniesiona do Rypina. Na wyspie znajdują się fragmenty ceglanego, gotyckiego krzyżackiego zamku, zbudowanego w 1398 r. na planie zbliżonym do kwadratu, przez wielkiego mistrza Konrada von Jungingen. W 1. 1398—1410 zamek był w posiadaniu Krzyżaków, od 1411 r. mieściła się w nim siedziba starostwa grodowego, w XVIII w. popadł w ruinę.

R u in y z a m k u w

B o b r o w n ik a c h

Kościół wg# proj. J. Kalinowskiego pochodzi z 1787 r., halowy, ze stropem we wnętrzu i kwa­ dratową wieżą od pn. wsch. Wystrój jest barokowy. Na skwerku pomiędzy ul. Senatorską i ul. Wło­ cławską znajduje się mogiła 23 Polaków zamor­ dowanych 12 i 13 X 1939 r. przez hitlerowców w Radomicach. Stoi tu pomnik. W Bobrownikach skręcamy w kierunku pn.-wsch. i poprzez lasy sosnowe nadleśnictwa Bobrowniki dojeżdżamy po 12 km do wsi Radomice. 30 km Radomice, wieś. W październiku 1939 r. Niemcy rozstrzelali tu 23 Polaków, mieszkańców 83

Bobrownik i Radomie. Ekshumowane zwłoki po­ chowano na skwerku w Bobrownikach. ’ Skręcamy w lewo na szosę nr 167, biegnącą w kierunku pn. do Lipna. 36 km Lipno, miasto. Liczy 11,6 mieszk. Położo­ ne jest nad rzeką Mień, w centrum ziemi dobrzyń­ skiej. Słabo uprzemysłowione, w przemyśle za­ trudnionych jest 1,5 tys. osób. Do największych zakładów przemysłowych należą: Fabryka Urządzeń Wentylacyjno-Klimatyzacyjnych „Konwektor”, Ku­ jawskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzyw­ nego „Nektavit” oraz lilia Kujawskiej Fabryki Manometrów we Włocławku. W mieście dworce PKP i PKS. We wczesnym średniowieczu był to gród obron­ ny, prawa miejskie otrzymał w 1349 r. z nadania Władysława, księcia łęczyckiego i dobrzyńskiego. Rozwój miasta nastąpił u schyłku XIV w. po po­ dziale ziemi dobrzyńskiej na trzy powiaty: do­ brzyński, lipnowski i rypiński. Na pocz. XVI w., mimo faktycznego istnienia ośrodka władzy ksią­ żęcej w Dobrzyniu, ze względu na dogodne poło­ żenie w centrum ziemi, Lipno stało się miejscem odbywania sejmików i sądów ziemskich. Miasto jest w tym okresie silnym ośrodkiem rzemieślni­ czym. Do ruiny doprowadzają je wojny szwedzkie. W 1792 r. Lipno dostało się pod zabór pruśki, w 1809 r. weszło w skład departamentu bydgoskie­ go Księstwa Warszawskiego, po kongresie wie­ deńskim należało do Królestwa Polskiego. Po od­ zyskaniu niepodległości wchodziło do 1938 r. w skład woj. warszawskiego, a następnie — woj. po­ morskiego. W okresie: jesień 1939 r. — wiosna 1940 r. hi­ tlerowcy rozstrzelali w lesie k. Jenczynka ok. 80 osób z więzienia w Lipnie oraz wyniszczyli całą ludność żydowską stanowiącą ok. 40“/o mieszkań­ ców. Mimo bardzo trudnych warunków działały w rejonie Lipna lewicowe oddziały partyzanckie. M. in. w dniach 12—15 października 1943 r. grupa GL „Wacka” (Wacława Rumińskiego) przeprowa­ dziła 6 akcji sabotażowo-dywersyjnych. W Lipnie zachował się średniowieczny układ 84

śródmieścia, gotycki kościół z XIV—XV w. z re­ nesansowym ołtarzem głównym z rzeźbionego i po­ lichromowanego drewna oraz barokowymi ołtarza­ mi bocznymi, ratusz z XIX w. w rynku a tókże szereg kamieniczek z XVII—XIX w. i z XIX w. w rynku i przy przyległych ulicach: Kościelnej i Bieruta. Lipno jest miejscem urodzenia Wincentego Ra­ packiego (1840—1924) wybitnego aktoi'a, teatrolo­ ga i dramaturga oraz Apolonii Chałupiec (Foli Ne­ gri). W odl. 9 km na pn. zach. od miasta położona jest nad Jez. Kikolskim (o pow. 130 ha) duża wieś Kikół. We wsi przystanek PKS. Już w XIII w., leżąc na szlaku wiodącym z Mazowsza do Toru­ nia, stanowiła ona jeden z największych ośrodków ziemi dobrzyńskiej. W 1745 r. król August III na­ dał osadzie przywilej odbywania 4 jarmarków w roku, a w 1791 r. z inicjatywy ówczesnego właści­ ciela Kikoła, Ignacego Zboińskiego, uzyskuje pra­ wa miejskie, które traci ok. 1867 r. Zabudowa trójkątnego rynku murowana i drew­ niana z XIX w. i pocz. XX w. Na wsch. od rynku na wzniesieniu w parku o założeniach krajobra­ zowych znajduje się rezydencja pałacowa. Piętro­ wy, zbudowany na rzucie prostokąta pałac klasycystyczny z ok. 1790 r., po zdewastowaniu w 1945 r., odbudowany został w 1. 1952—64 z przeznaczeniem na zakładowy ośrodek wczasowy. W części wsch. znajduje się obszerna sala tzw. „Rycerska”, wyso­ kości dwu kondygnacji, o zaokrąglonych narożach z polichromią klasycystyczną z XVIII/XIX w., od­ nawianą w 1. 1928—30 i konserwowaną w 1. 1964— 66. Opodal pałacu, prawdopodobnie w miejscu d. grodu, wznosi się zbudowany w miejscu poprzed­ niego z 1791 r. neogotycki kościół z 1. 1904—09 o bo­ gatym wyposażeniu wnętrza, zawierającym m. in. płyty nagrobne z czarnego marmuru rodziny Zboińskich. W Lipnie trasa skręca w kierunku wsch. Szosą T 81 dojeżdżamy do Karnkowa. 42 km Karnkowo, wieś. We wsi przystanek PKS. Stąd pochodził arcybiskup gnieźnieński Stanisław 85

Karnkowski (1520—1603), ‘ żacięty przeciwnik re­ formacji, zwany „młotem kacerzów”. We wsi wzno­ si się kościół zbudowany w 1586 r. w stylu re­ nesansowym, przebudowany w XVIII w. Wyposa­ żenie wnętrza stanowi m. in. rokokowy ołtarz główny i barokowy boczny w kaplicy pd., ołtarze zawierają szereg barokowych obrazów i rzeźb z XVII—XVIII w., ponadto prospekt organowy, chrzcielnica i ambona w stylu rokoko. Na ścia­ nach — epitafia i płyty nagrobne. Na zewnątrz wieży znajdują się tablice herbowe Karnkowskich. Na cmentarzu — barokowa figura z XVIII w. oraz zbiorowa mogiła 200 ofiar hitłeryzmu. W parku — dwór klasycystyczny z XIX w. We wsi drewniana chata ludowa z poi. XVIII w. z piecem do wypieku Chleba. Jedziemy dalej drogą T 81 na wsch. i po 7 km docieramy do Skępego. 49 km Skępe, zespół trzech osad: Wioska, Wymyślin i Skępe, położonych nad brzegami jezior: Skępskie Wielkie (o pow. 133 ha) i Święte (o pow. 37 ha). W osadzie przystanki PKP i PKS. We wczesnym średniowieczu istniał tu gród wa­ rowny, którego ślady w formie wału o konstruk­ cji ziemno-drewnianej zachowały się wśród torfo­ wisk nad Jez. Skępskim Wielkim (od pd. do gro­ dziska prowadzi grobla). Najstarsza z wymienio­ nych osad. Wioska (położona na zach. brzegu Jez. Skępskiego Wielkiego) stanowiła rezydencję Kościeleckich, którzy w 1449 r. uzyskali przywilej kró­ lewski na założenie miasteczka i zlokalizowali je na przesmyku jeziornym. Miasto, pomyślane głów­ nie jako ośrodek handlowy, rozwinęło się jednak dopiero z chwilą sprowadzenia przez Kościeleckich na przełomie XV/XVI w. bernardynów, którzy wznieśli w Wymyślinie kościół i klasztor. W XVIII w. powstały w miasteczku gorzelnia, tartak i młyn motorowy. Skępe podupadło jednak, tracąc w XIX w. prawa miejskie. Wśród zabytków na wyróżnienie zasługują: w Skępem — rynek o klasycystycznej zabudowie mieszkalnej z przełomu XVIII/XIX w., w Wy­ myślinie — zespół klasztorny z końca XV w., wie­ 86

lokrotnie przebudowywany. W kościele znajdują się: iluzjonistyczna polichromia z XVIII w., roko­ kowe ołtarze, barokowe stalle w prezbiterium. W ołtarzach i na ścianach — malowidła z XVIII i XIX w. Wzdłuż ścian szereg nagrobków i portre­ tów nagrobnych, głównie barokowych i późnobarokowych. W ołtarzu głównym drewniana poli­ chromowana rzeźba gotycka z 2 poł. XV w. Matki Boskiej Skępskiej. U wejścia do nawy od zach.— barokowa krata z kutego żelaza (1782 r.). Zespół klasztorny połączonj'^ jest późnobarokowymi kruż­ gankami z XVIII w. W nich — droga krzyżowa z tego samego okresu. W części zabudowań mieści się Technikum Rolnicze. W skład zespołu wcho­ dzi również późnobarokowa kaplica św. Barbary z XVIII w. Przy ul. Klasztornej 26 stoi zespół klasycystycznych zabudowań: karczma z XVIII/XIX w. wraz z oficyną z pocz. XIX w., zabudowania gos­ podarcze z 2 poł. XVIII w. oraz stajnie z XIX w. Do Ciechocinka wracamy tą samą drogą.

INFORMATOR CIECHOCINEK Ważniejsze adresy Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego — Sekretariat, ul. Kościuszki 16, tel. 446 Dworzec Kolejowy, ul. Kopernika 2, infoi’niacja tel. 33 18 Fundusz Wczasów Pracowniczych — Zarząd Okrę­ gu, ul. Zdrojowa 10, tel. 461 Informacja miejscowa, tel. 93 Informacja międzymiastowa, tel. 90 Milicja Obywatelska, ul. Kopernika 24, tel. 32 54 Pogotowie Ratunkowe, Aleksandrów Kujawski, ul. Słowackiego 20, tel. alarmowy 99 Postoje taksówek i dorożek konnych przy dworcu kolejowym, tel. 609 Przedsiębiorstwo Państwowe Uzdrowisko Ciecho­ cinek — Dyrekcja, ul. Kościuszki 10, tel. 513 Przychodnia Uzdrowiskowa, ul. Świerczewskiego 14, tel. 32 87 Przystanek PKS, ul. Kopernika, informacja tel. 404 (punkt w holu dworca kolejowego) Punkt Rozdzielczy Biura Usług Przedsiębiorstwa Państwowego Uzdrowisko Ciechocinek, dworzec kolejowy, tel. 35 65 (czynny w dniu przyjazdu kuracjuszy w godz. 5*®—21®®) Straż Pożarna, ul. Strażacka 2, tel. 32 60, alarmo­ wy 98 Urząd Miejski, ul. Kopernika 19, tel. 32 63 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Warzelniana 2, tel. 422 Włocławskie Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Tury­ styczne — Centralne Biuro Zakwaterowań (w ho­ lu dworca kolejowego), tel. 590 88

Biura obsługi ruchu turystycznego Polskie Biuro Podróży „Orbis” — ekspozytura (w holu dworca kolejowego — galeryjka), tel. 34 75 Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze — Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego, ul. Warzelniana 5, tel. 33 15 Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna „Groma­ da” — ekspozytura, ul. Wesoła 15, tel. 502 Spółdzielcze Biuro Turystyczne „Turysta” — eks­ pozytura, ul. Zdrojowa 28, tel. 33 10 Włocławskie Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Tury­ styczne, ul. Szmurły 5a, tel.' 33 06 , Noclegi Dom Wycieczkowy PTTK, ul. Warzelniana 5, tel. 33 15 (czynny cały rok) Ośrodek Pensjonatowy PBP „Orbis”, ul. Nieszawska 15, tel. 32 41 Kwatery prywatne za pośrednictwem Włocław­ skiego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turys­ tycznego — Centralnego Biura Zakwaterowań (w holu dworca kolejowego), tel. 590 Camping, ul. Warzelniana 5, tel. 33 15 Szpitale uzdrowiskowe Szpital Uzdrowiskowy nr I PPUC (Kinezyterapia), ul. Nieszawska 6, tel. 637 Szpital Uzdrowiskowy nr II PPUC „Pionier” (dzie­ cięcy), ul. Mickiewicza 6, tel. 33 19, 518, 557 Szpital Uzdrowiskowy nr III PPUC im. dra S. Markiewicza (dziecięcy), ul. Staszica 9, tel. 469 Oddział „Kasztelanka”, tel. 503 Oddział „Markiewicz”, tel. 469 Szpital Uzdrowiskowy nr IV PPUC im. Janka Kra­ sickiego, ul. I Armii WP 7, tel. 33 52 Oddział młodzieżowy „Ormuz”, tel. 33 52 Oddział dla dorosłych, tel. 571 Sanatoria uzdrowiskowe Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC — Dom Zdro­ jowy, ul. Leśna 3, tel. 32 01 do 06 89

Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC „Janówka”, ul. Szmurły 4, tel. 606 i 32 71 Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC „Pomorzanka” z oddziałami szpitalnymi rehabilitacyjnymi; Oddział I, ul. Kościuszki 20, tel. 517 Oddział „Home”, ul. Kościuszki 18, tel. 765 Oddział III, ul. Kościuszki 14, tel. 726 Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC „Młoda Gwar­ dia”, ul. Traugutta 6, tel. 657, 679 oraz 742 (re­ cepcja) Sanatorium Uzdrowiskowe Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ul. Warzelniana 1, tel. 32 71 Sanatorium Uzdrowiskowe Pracowników Budowla­ nych nr 1, ul. Staszica 8, tel. 32 81 Sanatorium Uzdrowiskowe Pracowników Budowla­ nych nr 2, ul. Mickiewicza 20b, tel. 32 18 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Pracowników Państwowych i Społecznych, ul. I Armii WP'5, tel. 32 51 Kolejowe Sanatorium Uzdrowiskowe, ul. Zdrojo­ wa 17, tel. 32 91 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Nauczycielstwa Polskiego, ul. Lorentowicza 6, tel. 32 35 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Spółdzielni Inwalidów, ul. Leśna 2, tel. 32 21 Wojskowy Zespół Sanatoryjny, ul. I Armii WP 9, tel. 32 11 Sanatorium Uzdrowiskowe Centralnego Zarządu Przemysłu Mleczarskiego, ul. Warzelniana 11 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Transportowców i Drogowców i Związku Zawo­ dowego Pracowników Służby Zdrowia „Gracja”, ul. Wojska Polskiego 5, tel. 32 56 Sanatorium Uzdrowiskowe FWP „Julianówka”, ul. Świerczewskiego 8, tel. 32 15, 32 16 Sanatorium Uzdrowiskowe „Chemik” Zakładów Chemicznych „Organika ^ Zachem” w Bydgosz­ czy, ul. Widok 21, tel. 32 43 Sanatorium Uzdrowiskowe — Ośrodek CZSP, ul Lorentowicza 8, tel. 32 61 Sanatorium Uzdrowiskowe Funduszu Socjalnego Sprzedawców RSW „Prasa-Książka-Ruch”, ul, Lorentowicza 4, tel. 32 24 90

Prewentoria uzdrowiskowe Prewentorium Uzdrowiskowe Polskiego Radia i Te­ lewizji, ul. Wojska Polskiego 10, tel. 32 80, 32 97 Prewentorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowe­ go Pracowników Łączności, ul. Warzelniana 4, tel. 468 Prewentorium Uzdrowiskowe „Rzemieślnik”, ul. Wa/zelniana 10, tel. 33 17 Przychodnia uzdrowiskowa Przychodnia Uzdrowiskowa wraz z laboratorium analityczno-diagnostycznym, ul. Świerczewskiego 14, tel. przychodni 32 87, tel. laboratorium 538 Uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze Zakład Przyrodoleczniczy nr I, ul. Nieszawska 13, tel. 32 67 Zakład Przyrodoleczniczy nr II — Pawilon A, ul. Nieszawska 4, tel. 677 Zakład Przyrodoleczniczy nr II — Pawilon B, ul. Świerczewskiego 14, tel. 569 Urządzenia lecznicze i usługi Pijalnia Wód Mineralnych, w Parku Zdrojowym Basen Termo-Solankowy między tężniami, tel. 477 Biuro Usług Przedsiębiorstwa Państwowego Uzdro­ wisko Ciechocinek, ul. Kościuszki 10, tel. 512 Domy wczasowe FWP „Kujawianka”, ul. Słowackiego 15, tel. 421 „Leśna”, ul. Nieszawska 19, tel. 33 46 „Mazowsze”, ul. Szmurły 14, tel. 727 Ośrodki wczasów leczniczych Dom Wczasów Leczniczych CZSR „Samopomoc Chłopska”, ul. Nieszawska 18, tel. 541 Ośrodek Wczasów Leczniczych SBT „Turysta”, ul. Łąkowa 9, tel. 33 10 Ośrodek Wczasów Leczniczych OST „Gromada”, ul. Wesoła 15, tel. 502 Obiekty powszechnej służby zdrowia Apteka, ul. Nieszawska 2, tel. 445 Przychodnia Rejonowa, ul. Zdrojowa 46, tel. 32 07, kier. tel. 34 81 91

Wyżywienie Restauracje „Dworcowa”, ul. Kopernika 2, tel. 236 „Kujawianka”, ul. Żelazna 1, tel. 485 „Przy Grzybie”, ul. Zdrojowa 2, tel. 480 „Zdrojowa”, ul. Nieszawska 2, tel. 596 Bary

%

„Ania”, ul. Zdrojowa 8 (sezonowy) „Coctail-bar”, ul. Zdrojowa 2 „Pod Pawiem”, ul. Kopernika 2 Punkty gastronomiczne „Przy Tężniach”, na basenie termosolankowym^ (se­ zonowy) Jadłodajnie prywatne, prowadzone w okresie sezo­ nu za pośrednictwem Włocławskiego Wojewódz­ kiego Przedsiębiorstwa Turystycznego, SBT „Tu­ rysta” i OST „Gromada” w różnych punktach miasta. Kawiarnie „Bristol”, klub-kawiarnia w Parku Zdrojowym „Caffe-bar”, ul. Tążniowa 6 „Kameralna”, ul. Mickiewicza ’5 „Miła” (FWP), uł. Widok 8 „Orbis”, ul. Nieszawska 15 „Wczasowa” (FWP), ul. Szmurły 14 Obiekty sportowe Stadion Sportowy CKS „Zdrój”, ul. Tężniowa 1, tel. 588 Basen Termo-Solankowy, w Parku Zdrojowym, tel. 477 Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa (wraz z autoserwisem), ul. Bema 9, tel. 587 Parking strzeżony, ul. Kolejowa 1, na 234 samo­ chody osobowe i 18 autokarów .(czynny w godz. 700— 2000)

Parking strzeżony, ul. Wołuszewska, na 40 samo­ chodów i 10 autokarów (czynny w godz. 7 0 0 —2 Q0 0 , po sezonie w godz. 80o—igoo) 92

Kina i teatry Teatr Letni, ul. Kopernika 3 Kino „Warszawianka” (w budynku Sanatorium Wojskowego), ul. I Armii WP 16, tel. 32 11 Kino „Zdrój”, ul. Żelazna 5, tel. 32 96 Kluby Klub Związku Zawodowego Pracowników Służby Zdrowia „Promień”, Park Zdrojowy, tel. 781 Biblioteki Miejska Biblioteka Publiczna i Dział Kulturalno-Oświatowy PP Uzdrowisko Ciechocinek, ul. Traugutta 1 (w Parku Zdrojowym), tel. 495 Miejska Biblioteka Publiczna (czytelnia dziecięca), ul. Mickiewicza 14, tel. 579 WC ul. Nieszawska (obok restauracji „Zdrojowa”); ul. Kościuszki (w Parku Zdrojowym); w Parku Tężniowym; w Parku Sosnowym; ul. Broniewskiego (Hala Targowa); ul. Kolejowa (parking) ALEKSANDRÓW KUJAWSKI Ważniejsze adresy Apteka, ul. Chopina 14, tel. 20 09 Biblioteka Miejska, ul. Parkowa 3, tel. 525, 21 18 Dworzec PKP oraz PKS, ul. Wojska Polskiego, tel. PKP 22 91, tel. PKS 20 52 Milicja Obywatelska, ul. Wojska Polskiego 15, tcL 22 11, alarmowy 97 Postój taksówek, ul. Wojska Polskiego (dworzec), tel. 409 Powszechna Kasa Oszczędności, ul. Słowackiego 19, tel. 676 Straż Pożarna, ul. Marchlewskiego 2, tel. alarmo­ wy 98 Szpital im. J. Badurskiego, ul. Słowackiego 18, tel. 22 31 Urząd Miejski, ul. Słowackiego 8, tel. 22 61 93

Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Dworcowa 1, tel. 685, 20 29 Zespół Opieki Zdrowotnej — pomoc doraźna, ul. Słowackiego 20, tel. 21*82, alarmowy 99 Zespół Opieki Zdrowotnej, ul. Słowackiego 18, tel. 22 31 do 35 Noclegi Hotel PSS, ul. Wojska Polskiego 7, tel. 734 Sanatorium uzdrowiskowe Oddział Zamiejscowy Rehabilitacji Geriatrycznej Kolejowego Sanatorium Zdrojowego w Ciecho­ cinku, ul. Narutowicza 6, tel. 22 11 Wyżywienie Restauracja PSS, ul. Wojska Polskiego 7, tel. 21 55 Bufet, dworzec kolejowy, tel. 21 27 Kawiarnia PSS, ul. Chopina 5, tel. 584 Klub-Kawiarnia „Szept”, ul. Parkowa 3, tel. 526 Obiekty sportowe Stadion Sportowy KS „Orlęta”, ul. Chopina, tel. 507 Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa, pl. Armii Czerwonej 4, tel. 21 83 Kina Kino-teatr „Marzenie”, ADK, ul. Parkowa 3, tel. 527, 529 Kino „Wolność”, ul. Narutowicza 25, tel. 23 39 Kluby Aleksandrowski Dom Kultury, ul. Parkowa 3, tel. 527 BOBROWNIKI Ważniejsze adre.sy Apteka, tel. 90 Bar gastronomiczny, tel. 12 94

Biblioteka, tel. 70 Milicja Obywatelska, tel. 7 Ośrodek Zdrowia, tel. 83 Ui'ząd Gminy, tel. 82 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 26 DOBRZYŃ NAD WISŁĄ Ważniejsze adresy Apteka, ul. Słowackiego 1, tel. 48 Milicja Obywatelska, ul. Lenina 2, tel. 7 Ośrodek Zdrowia, ul. Lipnowska 5, tel. 27 Straż Pożarna, ul. Kościuszki 1, tel. 8 Urząd Miejski, ul. Kilińskiego 65, tel. 2 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Francisz­ kańska 6, tel. 82 Wyżywienie Restauracja „Nadwiślanka”, pl. Wolności 10, tel. 22 Kawiarnia, pl. Wolności 16, tel. 76 Stacje benzynowe i parkingi Stacja benzynowa, ul. Lenina 4a, tel. 21 Kina Kino „Mazowsze”, ul. 1 Maja, tel. 31 Kluby Dobrzyński Dom Kultury, ul. 1 Maja, tel. 42 DYBLIN Sklep spożywczy, tel. 14 20 GNIEWKOWO Ważniejsze adresy Apteka, ul. Dworcowa 2, tel. 291 95

Biblioteka Miejska, ul. Dworcowa 17, tel. 477 Dom Kultury, ul. Dworcowa 17, tel. 436 Dworzec PKP, ul. Dworcowa 1, tel. 224 Milicja Obywatelska, ul. Dworcowa 18, tel. 234 Ośrodek Zdrowia, ul. Dworcowa 9, tel. 273 Postój taksówek. Rynek 10, tel. 400 Straż Pożarna, ul. Kilińskiego 27, tel. 200 Urząd Miasta i Gminy, ul. Dworcowa 1, tel. 337 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Dworcowa 6, tel. 300, 302 Noclegi Hotel „Piast”, ul. Sobieskiego 25, tel. 373 Wyżywienie Restauracja „Piast”, ul. Sobieskiego 25, tel. 372 Bar „Letni”, Park Wolności, tel. 267 Bar „Kujawski”, Rynek 5, tel. 346 Kawiarnia „700-lecia”, Osiedle 700-lecia, tel. 332 Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa, Rynek 18, tel. 278 Kina Kino „Świt”, ul. Kościelna 10, tel. 244 INOWROCŁAW Ważniejsze adresy Apteka, ul. Paderewskiego 8, tel, 24 06 Apteka, ul. Królowej Jadwigi 48, tel, 24 64 Apteka, ul. Poznańska 320, tel. 72 19 Apteka, ul. Solankowa 22, tel. 58 48 Apteka, ul. PPR 15, tel. 45 54 Biblioteki: Rejonowa Publiczna im. J, Kasprowicza (Wypożyczalnia Główna — Czytelnia Naukowa), ul. J. Kilińskiego 16, tel. 46 38 Pedagogiczna, ul. Dworcowa 20, tel. 44 09 Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego — Sekretariat, ul. Przy Stawku 7, tel. 62 97 Dworce; PKP, ul. Dworcowa, informacja tel. 67 67 PKS, ul. Dworcowa 42, informacja tel. 66 44 96

Milicja Obywatelska, ul. Toruńska 15, tel. alarmo­ wy 97 Pogotowie Ratunkowe, ul. Średnia 2/4, tel. alar­ mowy 99, 36 00 Postoje taksówek: Rynek, tel. 38 88 bagażowych, ul. Wodna, tel. 44 40 Przedsiębiorstwo Państwowe Uzdrowisko Inowro­ cław — Dyrekcja ul. Solankowa 77, tel. 40 11 do 14 Straż Pożarna, ul. Poznańska 133, tel. alarmowy 98 Szpital Miejski, ul. Dzierżyńskiego 19, tel. 30 11 Urząd Miasta, ul. Roosevelta 33/35, tel. 40 21 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Królowej Jadwigi 29, tel. 38 64 Zespół Opieki Zdrowotnej, ul. Sienkiewicza 1, tel. 30 41 B iu r a o b s łu g i r u c h u tu r y sty c z n e g o

Polskie Biuro Podróży „Orbis” — ekspozytura, ul. Toruńska 3, tel. 22 30 Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze — oddział, ul. Narutowicza 2, tel. 68 11 Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna „Groma­ da” — ekspozytura, ul. Solankowa 1, tel. 54 54, 28, .54 Ośrodek Sportu i Rekreacji, iil. ZMP 107, tel. 53 95, 64 91 Spółdzielcze Biuro Turystyczne „Turysta” — eks­ pozytura, ul. Marchlewskiego 24, tel. 26 70 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Turystyczne „Brda” — oddział, ul. ZMP 107, tel. 44 54, 28 03 — Biuro Tui’ystyki, ul. Solankowa 4, tel. 66 89 N o c le g i

Hotel „Centralny”, ul. Królowej Jadwigi 37, tel. 20 21 (Biuro zakwaterowań) Hotel „Pod Lwem”, ul. Królowej Jadwigi 1, tel. 20 26 Hotel „Brda” (turystyczny), ul. ZMP 107, tel. 28 03 Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Staszica 28, tel. 42 93 (czynne cały rok) Kwatery prywatne ORT PTTK, ul. Narutowicza 2, tel. 68 11 97

Szpitale uzdrowiskowe i sanatoria Szpital Uzdrowiskowy nr 1 PPUI, ul. Wilkońskiego 23, tel. 42 28 Szpital Uzdrowiskowy nr 2 PPUI, ul. Daszyńskiego 5, tel. 58 74 Sanatorium nr 2 PPUI, ul. Daszyitskiego 5, tel, 23 10 Sanatorium nr 3 PPUI, ul. Wilkońskiego 14, tel, 52 77 Sanatorium nr 4 PPUI, ul. Narutowicza 87, tel. 62 55 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Pracowników Energetyki „Energetyk”, ul. Wil­ końskiego 2, tel. 68 34 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Pracowników Leśnych i Przemysłu Drzewnego „Modrzew”, ul. Wierzbińskiego 50a, tel. 30 84 Sanatorium Uzdrowiskowe PKP, ul. Narutowicza 12, tel. 60 41 Obsługa kuracjuszy Biuro Usług Przedsiębiorstwa Państwowego Uzdro­ wisko Inowrocław, ul. Solankowa 77, tel. 40 41 Wyżywienie Restauracje „Centralna”, ul. Solankowa 2, tel. 66 88 „Dworcowa”, Dworzec kolejowy, ul. Dworcowa, tel. 36 55 „Kameralna”, ul. Dworcowa 73, tel. 66 68 „Klubowa”, ul. Poznańska 342, tel. 72 09 „Nad Notecią”, ul. Poznańska 384, tel. 73 46 „Pod Lwem”, ul. Królowej Jadwigi 1, tel. 44 22 (dancing) „Roma”, ul. Dubienka 2, tel. 36 54 (dancing) „Sportowa”, ul. Dworcowa 5, tel. 66 31 „Staromiejska”, ul. Marchlewskiego 28, tel. 38 42 Bary

„Express”, ul. Wilkońskiego 9, tel. 57 56 „Metalowiec”, ul. Dworcowa 41, tel. 32 65 „Mikrus”, Rynek 25, tel. 64 75 (samoobsługowy) „Piastowski”, ul. Andrzeja 19, tel. 25 81 (samoobsługowy) 98

„Targowy”, ul. Dworcowa 11, tel. 66 31 Bary mleczne „Królówka”, ul. Królowej Jadwigi 21, tel. 64 14 Kawiarnie „Europa”, pl. Obrońców Pokoju 1, tel. 36 51 „Kolorowa”, ul. Narutowicza 66, tel. 64 88 „Popularna”, ul. Królowej Jadwigi 17, tel. 56 65 (dla niepalących) „Sobótka”, ul. Marulewska 7, tel. 47 15 „Zdrojowa”, ul. Królowej Jadwigi 30, tel. 36 86 Bary kawowe „Jędruś”, al. M. Kopernika 8a, tel. 26 39 Obiekty sportowe Stadion 25-lecia PRL KKS „Goplania”, ul. Orłow­ ska tel. 54 95 Stadion' Miejski OSiR, ul. Wierzbińskiego 2, tel. 53 95 Basen Kąpielowy OSiR, ul. ZMP 107, tel. 53 95 Basen Kąpielowy OSiR, ul. Wierzbińskiego 9, tel. 67 30 Hala Sportowa ORiR, ul. Szymborska 4, tel. 66 62 Kryta Pływalnia ORiR „Neptun”, ul. Wierzbińskie­ go 10, tel. 31 05 Korty tenisowe ORiR, Solanki (dojście od ul. Na­ rutowicza) Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa, ul. Andrzeja 9c, tel. 42 43 (czyn­ na w godz. 600—2 2 0 0 ) Stacja benzynowa, szosa bydgoska, tel. 62 80 (czyn­ na całą dobę) Parking strzeżony, ul. Wilkońskiego (przy basenie kąpielowym) Parking strzeżony, ul. Poprzeczna (targowisko przy kościele Zwiastowania NMP) Usługi motoryzacyjne Stacja Obsługi Motoryzacyjnej „Polmozbyt”, ul. Nowomiejska 15, tel. 23 81 Stacja Obsługi Motoryzacyjnej „Polmozbyt”, ul. Dworcowa 55, tel. 32 57 99

Pomoc Drogowa i Stacja Obsługi PZMot. ul. Roosevelta 29, tel. 32 57, 28 01 (pogotowie drogowe) Wojewódzka Spółdzielnia Usług Motoryzacyjnych ul. Poznańska 28, tel. 52 29 ul. Dworcowa 21, tel. 66 82 K in a

„Bałtyk”, ul. Waryńskiego 25, tel. 44 65 „Chemik”, ul. Poznańska 336, tel. 72 26 „Ikar”, ul. Jacewska 67, tel. 34 21 „Słońce”, ul. Solankowa 1, tel. 24 65 „Żak”, ul. Królowej Jadwigi 39, tel. 46 45 Teatry Teatr Letni, ul. ZMP 105 Teatr Miejski, pl. Obrońców Pokoju 2, tel. 34 17 K lu b y

Inowrocławski Dom Kultury, ul. Kilińskiego 16, tel. 58 67 Klub-Czytelnia Miejskiej Biblioteki Publicznej, ul. Waryńskiego 34, tel. 64 70 Klub Kulturalno-Oświatowy „Piast”, ul. Staszica 24, tel. 39 19 Klub Kuracjusza „Nad Stawkiem”, tel. 62 97 (dan­ cing) Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, ul. Kiliń­ skiego 16, tel. 58 67 Klub „Zdrojowy”, Solanki, tel. 44 95 (kawiarnia) M u zea

Muzeum Miejskie Obrońców Pokoju Dom rodzinny Jana ul. Wielkopolska

im. Jana Kasprowicza, pl. 2, tel. 58 73 Kasprowicza (oddział Muzeum), 11 (dzielnica Szymborze) KIKÓŁ

Restauracja, tel. 36 Milicja Obywatelska, tel. 7 Ośrodek Zdrowia, tel. 24 Straż Pożarna, tel. 8 100

Urząd Gminy, tel. 6' Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 80 KRZYWOSĄDZ Kawiarnia, tel. 24 Restauracja „Zacisze”, tel. 23 Milicja Obywatelska, tel. 07 Ośrodek Zdrowia, tel. 42 Stacja kolei wąskotorowej, tel. 34 Urząd Gminy, tel. 26 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 31 LIPNO W a ż n ie jsz e a d r e sy

Apteki: ul. Mickiewicza 1, tel. 27 58 ul. Kościuszki 14, tel. 23 75 Biblioteka Miejska, pl. Zjednoczonej Klasy Robot­ niczej 12, tel. 25 14 Dworzec PKP, ul. Kolejowa 1, tel. 23 05 Dworzec PKS, ul. 22 Stycznia 1, tel. 22 58 (kasa biletowa) Milicja Obywatelska,, tel. 22 71, alarmowy 97 Przychodnia Obwodowa, ul. Kościuszki 13, tel. 25 06 Pogotowie Ratunkowe, pl. Zjednoczonej Klasy Ro­ botniczej 24, tel. 24 79, alarmowy 99 Postój taksówek, pl. Dekerta, tel. 24 62 Straż Pożarna, ul. Bulwarowa 1, tel. alarmowy 98 Szpital, pl. Zjednoczonej Klasy Robotniczej 1, tel. 22 41 Urząd Miejski, pl. Dekerta 3, tel. 26 13 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Kościusz­ ki 3, tel. 23 92 N o c le g i

Hotel WWPT, ul. Kościuszki 7, tel. 25 91 Kwatery prywatne za pośrednictwem Włocław­ skiego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turysty­ cznego — ekspozytura, ul. Kościuszki 7, tel. 25 91 101

Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Traugutta 8, teł. 587 (czynne 15 VI — 15 VIII) / W y ż y w ie n ie

Restauracja „Lipnowianka”, ul. Bieruta 24, tel. 23 11 Restauracja „Nowa”, ul. Mickiewicza 24, tel. 23 32 Bar express, ul. Kościuszki 1, tel. 27 70 Kawiarnia parkowa, ul. Bieruta 26, tel. 20 21 S ta c je b e n z y n o w e , p a r k in g i

Stacja benzynowa, ul. 1 Maja, tel. 23 01 K in a

Kino „Ojczyzna”, ul. Mickiewicza 32, tel. 25 58 K lu b y

Lipnowski Dom Kultury, pl. Zjednoczonej Klasy Robotniczej 13, tel. 24 40 LUBANIE Apteka, tel. 78 Dom Kultury, tel. 13 Gospoda, tel. 92 Ośrodek Zdrowia, tel. 95 Urząd Gminy, tel. 20 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 98 NIESZAWA W a ż n ie jsz e a d r e sy

Apteka, ul. Noakowskiego 3, tel. 85 Miejski Dom Kultury, ul. Zjazd 5, tel. 60 Milicja Obywatelska, ul. 1 Maja 4, tel. 70 Ośrodek Zdrowia, ul. Mickiewicza 14, tel. 15 Prom na Wiśle, czynny w godz. 5<>o—20"", w środy i niedziele w godz. 8""—15"® (odjazd o pełnej go­ dzinie) Straż Pożarna, ul. Strażacka 2, tel. 88 Urząd Miejski, ul. 1 Maja 4, tel. 26 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Noakow­ skiego 5, tel. 66 102

N o c le g i

Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Kościuszki 6, tel. 17 (czynne 15 VI — 15 VIII) Wyżywienie Bar Uniwersalny „Pod Łososiem”, ul. 1 Maja 6, tel. 80 Bar — kawiarnia, pl. K. Jagiellończyka 18, tel. 58 RACIĄŻEK Bar gastronomiczny „Uniwersalny”, ul. Zamkowa 32, tel. 7 Ośrodek Zdrowia, ul. Zamkowa 19, tel. 8 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Zamkowa 11, tel. 3 RADOMICE Sklep spożywczy, tel. 76 Urząd Gminy, tel. 90 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 77 RADZIEJÓW Ważniejsze adresy Apteka, pl. 20-lecia PRL 32, tel. 53 Biblioteka Publiczna, pl. 20-lecia PRL 10, tel. 114 Dworzec PKS, ul. Świerczewskiego 17, tel. 193 Milicja Obywatelska, ul. Kościuszki 29, tel. 07 Ośrodek Zdrowia, ul. Dolna 15, tel. 34 Postój taksówek, pl. 20-lecia PRL, tel. 1 Straż Pożarna, ul. Kościuszki 5, tel. 88 Urząd Miejski, pl. 20-lecia PRL 1, tel. 32 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Kilińskie­ go 6, tel. 4 Radziejowski Dom Kultury, ul. Marchlewskiego 30, tel. 189 Noclegi Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Szkolna 28, tel. 433 (czynne 15 VI — 15 VIII) 103

Wyżywienie Restauracja „Na Skarpie”, ul. Kilińskiego 2, tel. 165 Restauracja „Zgoda”, ul. Świerczewskiego 16, tel. 17 Bar-Kawiarnia „Radziejowianka”, pl. 20-lecia PRL 23, tel. 196 Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa, ul. Świerczewskiego 65, tel. 169 Kina Kino „Czyn”, ul. Kilińskiego 5, tel. 5 SĘDZIN Poczta, tel. 20 Sklep spożywczy, tel. 16 SKĘPE Apteka, tel. 17 Milicja Obywatelska, tel. 7 Ośrodek Zdrowia, tel. 21 Restauracja „Pod Kasztanami”, tel. 29 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 48 SŁUŻEWO Dom Kultury, tel. 7 Milicja Obywatelska, tel. 21 Ośrodek Zdrowia, tel. 25 Restauracja, tel. 13 Straż Pożarna, tel. 10 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 30 STRASZEWO Bar gastronomiczny, tel. 8 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 1 SUCHATÓWKA Restauracja „Leśna”, tel. Gniewkowo 432 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. Gniew­ kowo 220 104

S Z A D Ł O W IC E

Sklep spożywczy, tel. 98 TORUŃ Ważniejsze adresy Apteki (w śródmieściu): Rynek Staromiejski 4, tel. 2 21 72, Rynek Nowomiejski 13, tel. 2 21 76, ul. Szeroka 43, tel. 2 35 87 Centralna Informacja Medyczna, ul. Batorego 17/19, tel. 3 04 01 Dworce: Autobusowy, ul. Dąbrowskiego 26, tel. 2 28 42 PKP Główny, ul. Kujawska, tel. 2 40 41 Wschodni, pl. F. Skarbka, tel. 3 05 22 Miasto, pl. 18 Stycznia, tel. 2 11 31 „Żeglugi Bydgoskiej na Wiśle”, ul. Mostowa 5, tel. 2 44 62 Milicja Obywatelska, ul. Bydgoska 39, tel. alarmo­ wy 997 Pogotowie Ratunkowe, ul. św. Józefa 53, tel. 999 Poczta Główna, Rynek Staromiejski 15, tel. 2 68 64 Postoje taksówek: Rynek Staromiejski, tel. 2 52 00 Rynek Nowomiejski 24, tel. 2 22 33 ul. Mickiewicza 63, tel. 2 20 66 Dworzec Główny ul. Reja, róg ul. Fałata bagażowych, ul. Wysoka, tel. 2 59 38 Przychodnia Specjalistyczna ZOZ nr 2, ul. Uniwer­ sytecka 17, tel. 2 10 31 Straż Pożarna, ul. Pro.sta 32, tel. alarmowy 998 Szpitale: ZOZ nr 1, ul. św. Józefa 53/59, tel. 2 10 71 Miejski nr .2 im. M. Kopernika, ul. Dworcowa 17/19, tel. 3 10 33 Dziecięcy ZOZ nr 1, ul. Szosa Bydgoska 1, tel. 2 50 78 Zakaźny ZOZ nr 2, im. F. Kryształowicza, ul, M. Skłodowskiej-Curie 27/29, tel. 3 00 45 Urząd Miejski, Wały gen. Sikorskiego 9, tel. 2 40 33 Urząd Wojewódzki, pl. Armii Czerwonej 2, tel. 2 20 81 105

B iu r a o b s łu g i r u c h u tu r y sty c z n e g o

PBP „Orbis”, ul. Żeglarska 31, tel. 2 28 73, 2 28 72 BORT PTTK, pl. Rapackiego 2, tel. 2 24 02 OST „Gromada”, ul. Kopernika 42, tel. 2 76 16 SBT „Turysta”, ul. Kopernika 42, tel. 2 15 23 WPT „Drwęca”, ul. Mostowa 15, tel. 2 72 65 BPiT SZSP „Almatur”, ul. Gagarina 21, tel. 2 04 70 BZTM „Juventur”, ul. Przedzamcze 11/15, tel. 2 67 10 Noclegi Hotele

„Orbis-Helios”, ul. Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33, 2 61 85 „Orbis-Kosmos”, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00, 2 70 85 WPT „Drwęca — Pod Orłem”, ul. Mostowa 17, tel. 2 50 24 WPT „Drwęca — Polonia”, pl. Armii Czerwonej 5, tel. 2 30 28 WPT „Drwęca — Pod Trzema Koronami”, Rynek Staromiejski 21, tel. 2 60 31 Zajazd OST „Gromada”, ul. Małe Garbary 15, tel. 2 11 61 Camping WPT „Drwęca”, ul. Kujawska 14, tel. 2 41 87 Dom Wycieczkowy PTTK, ul. Zjednoczenia 24, tel. 2 38 55 Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Podmurna 4, tel. 2 35 53 (czynne cały rok) Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Rudacka 15, tel. 2 72 42 (czynne cały rok) Biuro Zakwaterowań WPT „Drwęca”, Rynek Sta­ romiejski 21, tel. 2 77 87 W y ż y w ie n ie

R e s f a u r a c j e (w śródmieściu) „Dworcowa”, Dworzec Główny, tel. 2 46 11 „Esplanada”, ul. Konopnickiej 4, tel. 2 32 64 „Helios”, ul. Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33 „Kosmos”, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00 „Pod Bażantem”, ul. Fałata 35/37, tel. 2 56 80 „Pod Gołębiem”, ul. Szeroka 51, tel. 2 75 44 „Pod Kotwicą”, ul. Łazienna 2, tel. 2 35 29 106

„Pod Orłem”, ul. Mostowa 17, tel. 2 50 24 „Pod Trzema Koronami”, Rynek Staromiejski 21, tel. 2 60 31 „Polonia”, pl. Armii Czerwonej 5, tel. 2 30 28 „Pomorzanka”, ul. Szeroka 22, tel. 2 21 79 „Staromiejska”, ul. Szczytna 2/4, tel. 2 42 71 „Tatarska”, ul. Prosta 19, tel. 2 41 89 „Wodnik”, ul. Bulwar-Filadelfijski 11, tel. 2 87 55 Bary

„Express”, ul. Szeroka 24, tel. 2 76 11 „Smakosz”, ul. Różana 5, tel. 2 41 66 „SAM”j ul. Dziei'żyńskiego 22, tel. 2 51 07 Bary mleczne „Pod Arkadami”, ul. Różana 1, tel. 2 24 28 „Małgośka”, ul. Szczytna 10/12, tel, 2 43 37 „Zacisze”, ul. Wielkie Garbary 17, tel. 2 23 60 Kawiarnie

„Cristal”, ul. Szeroka 22, tel. 2 34 23 „Dworcowa”, Dworzec Główny, tel. 2 46 11 „Europejska”, ul. Szeroka 45, tel. 2 35 40 „Helios”, ul, Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33 „Kosmos”, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00 „Pod Gołębiem”, ul. Szeroka 51, tel, 2 75 44 „Pod Kurantami”, Rynek Staromiejski 29, tel. 2 57 35 „Pod Modrym Fartuchem”, Rynek Nowomiejski 8, tel. 2 14 88 „Ratuszowa”, Rynek Staromiejski 18, tel. 2 82 86 „Słoneczna”, ul. Kraszewskiego 28, tel. 2 67 11 „Wodnik”, ul. Bulwar Filadelfijski 11, tel. 2 87 55 „Zamkowa”, ul. Przedzamcze 3, tel. 2 55 48 \ O b iek ty sp o r to w e

Ogólnomiejski Stadion Sportowy, ul, gen. Bema 18, tel. 2 60 40 Stadion KS „Stal-Apator”, ul, Broniewskiego 98, tel. 2 33 61 Stadion. „Yictoria”, ul. Pstrowskiego, tel, 2 48 77 Boisko AZS, ul. Sienkiewicza 30, tel, 2 47 02 Hala Sportowa WKS „Zawisza”, ul. Wały gen. Si­ korskiego, tel, 2 44 93 Międzyszkolny Ośrodek Sportowy im. Janusza Kusocińskiego, ul. Juliana Nowickiego 3, tel, 2 38 42 107

Baseny kąpielowe: „Flisak‘\ ul. Kujawska 14, tel. 2 41 87 „Wisła” ul. Nadbrzeżna 12, tel. 2 82 74 MOS, ul. Nowickiego 3, tel. 2 38 42 ul. św. Józefa 26 (kryty), tel. 2 80 07 Sztuczne Lodowisko „Tortor”, ul. gen. Bema 23, tel. 2 60 40 Stacje benzynowe, parkingi strzeżone Stacje benzynowe CPN: ul. Lubicka, tel. 3 17 46 ul. Mickiewicza, tel. 2 09 10 ul. Poznańska 122, tel. 2 47 11 Stacja benzynowa PZMot, pl. gen. Świerczewskie­ go, tel. 2 57 60 Parking strzeżony PZMot, pl. gen. Świerczewskie­ go, tel. 2 17 10 Usługi motoryzacyjne Stacja Obsługi PP „Polmozbyt” nr 1, ul. Dąbrow­ skiego 26, tel. 2 70 07 Stacja Obsługi PP „Polmozbyt” nr 2, Szosa Byd­ goska 82, tel. 2 62 36 Stacja Obsługi PP „Polmozbyt” nr 7, ul. Domini­ kańska 1/9, tel. 2 16 60 Stacja Obsługowo-Handlowa PP „Polmozbyt”, ul. gen. Bema 126, tel. 2 54 12 Stacja przydrożna PP „Polmozbyt”, ul. Nowickie­ go 17, tel. 2 43 94 Stacja Obsługi Spółdzielni Pracy „Transportowiec”, ul. Bażyńskich 2/10, tel. 3 10 48 Stacja Obsługi PZMot, pl. Świerczewskiego, tel. 2 17 10 Kina „Bałtyk”, ul. Mickiewicza 77, tel. 2 23 71 „Echo”, ul. Bydgoska 12, tel. 2 27 69 „Flisak”, ul. Idzikowskiego 6, tel. 2 17 81 „Grunwald”, ul. Warszawska 11, tel. 2 22 12 „Orzeł”, ul. Strumykowa 3, tel. 2 45 31 „Wolność”, ul. Prosta 5, tel. 2 23 72 Teatry Państwowy Teatr im. Wilama Horzycy, pl. Armii Czerwonej 1, tel. 2 50 21 108

Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”, ul. Piernikarska 9, tel. 2 74 24 Kluby Międzynarodowej Prasy i Książki, ul. Wielkie Garbary 18, tel. 2 48 95 ZSMP „Iskra”, ul. Dzierżyiiskiego 21, tel. 2 46 03 Technika „NOT”, ul. Odrodzenia 1, tel. 2 44 00 M u z ea i sa le w y s ta w o w e

Muzeum Okręgowe — Ratusz, Rynek Staromiejski 1, tel. 2 70 38 Oddział Archeologii, ul. Ciasna 4/6, tel. 2 62 12 Muzeum M. Kopernika, ul. Kopernika 17, tel. 2 67 48 Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu, Kamienica „Pod Gwiazdą”, Rynek Staromiejski 35, tel. 2 11 33 Muzeum Etnograficzne, Wały gen. Sikorskiego 19, tel. 2 80 91 Muzeum Zamkowe, ul. Przedzam,cze 3, tel. 2 86 80 Muzeum Historii i Kultury Miasta i Regionu, ul. Przedzamcze 4, tel. 2 86 80 Sale Wystawowe CBWA, Rynek Staromiejski 6, tel. 2 15 18 Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, Rynek Nowomiejski 17, tel. 2 75 34 Pawilon Wystawowy Biura Wystaw Artystycznych, ul. św. Ducha 1, tel. 2 11 21 B ib lio te k i

Główna UMK, ul. Gagarina 13, tel. 2 33 52, 2 33 54 Pedagogiczna Miejska, Zaułek Prosowy 1, tel. 2 17 71 Wojewódzka Publiczna i Książnica Miejska im. M. Kopernika, ul. Słowackiego 8, tel. 2 50 88

WIENIEC Ośrodek Zdrowia, tel. 96 Sanatorium Przeciwgruźlicze, tel. 28 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 98 109

WIERZCHOSŁAWICE • Dworzec kolejowy, tel. 25 Sklep spożywczy, tel, 95

WŁOCŁAWEK W a ż n ie jsz e a d r e sy

Apteki (w śródmieściu): pl. 1 Maja 4, tel. 2 55 15 pl. Wolności 10, tel. 2 53 22 ul. 3 Maja 16, tel. 2 23 32 Biblioteki: Wojewódzka, ul. Warszawska 11/13, tel. 2 52 22 Pedagogiczna, ul. Słowackiego 4a, tel. 2 66 70 Dworce: Autobusowy, ul, Kościuszki 9, tel. 2 40 23 Kolejowy, ul. Kościuszki 9, tel. 2 30 37 Żeglugi na Wiśle, Bulwary Zjednoczonej Klasy Robotniczej 24, tel, 2 41 80 Kolei Wąskotorowej, ul. Dubois 1, tel. 2 34 11 Milicja Obywatelska, pl. Kopernika 3, tel. alax'mowy 97 Poczta Główna, ul. Chopina 54, tel. 2 22 51 Pogotowie Ratunkowe, ul. Lunewil 19, tel. alar­ mowy 999 Postoje taksówek: pl. Wolności, tel. 2 42 33 bagażowych, ul. Zduńska 6, tel. 2 77 52 Przychodnia Obwodowa, ul. Kilińskiego 16, tel. 2 20 96 Straż Pożarna, ul. Bohaterów Strajku 1936 r, 10, tel. alarmowy 998 Szpitale: Miejski im. H, Święcickiego, ul. Toruń­ ska 15, tel. 2 70 91 Ziemi Kujawskiej im. dra W. Gluzińskiego, ul. Wieniecka 43, tel. 2 20 01, 2 49 58 Urząd Miejski, ul. Wojska Polskiego 2a, tel. 2 20 31 Urząd Wojewódzki, ul. 3 Maja 17, tel. 2 70 11 B iu r ą o b s łu g i r u c h u tu r y sty c z n e g o

PBP „Orbis”, pl. Wolności 8/9, tel. 2 45 22 BORT PTTK, ul. Słowackiego la, tel. 2 55 12 ' OST „Gromada”, ul. Kilińskiego lla, tel. 2 25 71 110

Włocławskie Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Tu­ rystyczne „Kujawy”, ul. Kościuszki 18/20, tek 2 62 31 do 39 Noclegi Hotele „Kujawy”, ul. Kościuszki 18/20, tel. 2 62 31 „Yictoria”, ul. Przechodnia 1, tel. 2 59 34 „Wspólna Praca”, ul. Buczka 9, tel. 2 36 41 „Zawiśle”, ul. Lipnowska 7, tel. 2 62 84 Sportowy OSiR, al. Chopina 10, tel. 2 60 00 Kwatery prywatne za pośrednictwem Włocław­ skiego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turys­ tycznego, ul. Kościuszki 18/20, tel. 2 62 31 wewn. 120

Schronisko młodzieżowe PTSM, ul. Chmielna 24, tel. 2 73 63 (czynne cały rok) Wyżywienie Restauracje „Cristal”, al. Chopina 27, tel. 2 44 23 „Europejska”, ul. Przechodnia 1, tel. 2 59 35 „Kosmos”, ul. Wojska Polskiego 35, tel. 2 37 63 „Obywatelska”, ul. 3 Maja 8, tel. 2 64 18 (jadłodaj­ nia) „Orzeł”, ul. Kościuszki 6, tel. 2 36 34 „Targowa”, pl. 1 Maja 7, tel. 2 34 70 „Zazamcze”, ul. Wieniecka 34, tel. 2 33 50 „Turystyczna”, ul. Warszawska 8, tel. 2 45 13 (ja­ dłodajnia) Bary

„Ewa”, ul. Dubois 3, tel. 2 37 75 „Express”, ul. Kościuszki 25, tel. 2 27 32 '„Flis”, ul. Tumska 7, tel. 2 36 47 „Jubilatka”, ul. Budowlanych 5, tel. 2 68 22 „Kaskada”, ul. Dubois 42, tel. 2 66 42 „Kibic”, al. Chopina 11, tel. 2 20 32 Barymlcczne ul. Kościuszki 23, tel. 2 49 27 pl. Wolności 3, tel. 2 58 24 111

Kawiarnie „Centralna”, ul. 3 Maja 34, tel. 2 61 24 „Kaprys”, ul. Warszaw.ska 2, tel. 2 38 50 „Lotos”, ul. 3 Maja 27, tel. 2 36 54 „Mocca”, ul. Wojska Polskiego 16, tel. 2 68 43 „Parkowa”, amfiteatr — park „Popularna”, ul. Kościuszki 4, tel. 2 41 90 Bary Kawowe „Danusia”, ul. Związków Zawodowych 2, tel. 2 66 35 „Małgosia”, ul. Marchlewskiego 18, tel. 2 59 36 Obiekty sportowe / Stadion KS „Włocławia”, al. Chopina 49, tel. 2 41 61 Stadion Miejski OSiR, al. Chopina 10/12, tel. 2 64 53 Hala Sportowa OSiR, al. Chopina 12, tel. 2 54 62 Kąpielisko, Słodowo, tel. 2 23 86 Ośrodek Wypoczynku Świątecznego nad Jez. Czar­ nym Pływalnia kryta OSiR „Delfin”, al. Chopina 10, tel, 2 54 62 Stacje benzynowe, parkingi Stacja benzynowa, ul. Toruńska 33, tel. 2 42 82 Stacja benzynowa, al. Chopina 53, tel. 2 28 33 Parkingi: ul. Zamcza ul. Łęgska 49, tel. 2 42 45 Usługi motoryzacyjne Stacja Obsługi PP „Polmozbyt”, ul. Dubois 14/16, tel. 2 74 44 Stacja Obsługi PP „Ęolmozbyt”, ul. Komunalna 1, tel. 2 46 18 Stacja Obsługi PP „Polmozbyt”, ul. Toruńska 121, tel. 2 70 31 Stacja Obsługi PZMot, ul. Łęgska 49, tel. 2 42 45 Kina „Bałtyk”, ul. Bojowników Proletariatu 12, tel. 2 31 81 „Polonia”, ul. Przechodnia 3, tel. 2 40 26 Teatry Teatr Miejski, ul. Wojska Polskiego 13, tel. 2 36 17 112

K lu b y

Międzynarodowej Prasy i Książki, ul. Warszawska 7/13, tel. 2 32 24 Wojewódzki Dom Kultury, ul. Wojska Polskiego 13, tel. 2 68 34 Międzyspółdzielniany Klub Kulturalno-Oświatowy „Krokus”, al. Chopina 27, tel. 2 60 15 M u zea

Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej, ul. Sło­ wackiego la, tel. 2 36 25 Muzeum Historii Miasta Włocławka, Stary Rynek 14/15, tel. 2 67 43 Biuro Wystaw Artystycznych — Salon Sztuki Współczesnej, ul. Kościuszki ZŁOTORIA Bar GS, tel. 8 08 67 Klubo-kawiarnia, tel. 8 08 90 Ośrodek Zdrowia, tel. 8 08 26 Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 8 08 98

L IT E R A T U R A

Chmielewski Jan: O

integralności w planow aniu przestrzennym re jo n u Ciechocinka (w:) „Archi­

tektura” 1963 nr 5, s. 163—^les Chrapowicki Tadeusz: T rzy lata działalności P a rku Z d ro w ia w C iechocinku, R. 1932—1934, Warsza­ wa 1935 (Odbitka „Lekarz Polski” R. 1935, nr 6— 8)

Ignatowski Roman: Ciechocinek pod względem le ­ k a rs k im (w:) „Gazeta Lekarska”, Tom XIV 1873, .nr 25 Iwanowski Wacław: Ciechocinek Z d ró j, War­ szawa 1948 K atalog Z a b ytkó w S ztu ki w Polsce, Tom XI Woje­ wództwo Bydgoskie, Zeszyt 1 Powiat Aleksan­ drowski, Warszawa 1969 Kozłowska-Szczęsna Teresa: Próba k la s y fik a c ji —

klim a tyczn e j m iejscowości uzd ro w isko w e j na przykładzie Ciechocinka (w:) „Przegląd Geofizy­

czny” 1964, z. 2, s. 139—150 Kucharski Mieczysław: Geom orfologia

i czw arto­ rzęd ‘ d o lin y W isły w okolicach Ciechocinka (w:)

„Zeszyty Naukowe UMK. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze”, z. 14. Geografia V, Toruń 1966, s. 37—59 Lachowski Jerzy, Tylżanowski Tadeusz, Bell Bea­ ta: Rezerwaty i p o m n ik i p rzyro d y w ojew ództw a bydgoskiego. Warszawa—Poznań 1972, BTN Pra­ ce Wydziału Nauk Przyrodniczych, Seria B nr 13 Nowakowska Lucyna: Ciechocinek (w:) Studia geo­ graficzne nad aktywizacją małych miast, War­ szawa 1957, s. 285—300, Polska Akademia Nauk Instytut Geografii, Prace Geograficzne nr 9 Raczyński Marian: M a te ria ły do h is to rii Ciecho­ cinka 114

od zapoczątkowanej

budowy

w a rze ln ió w

soli do w ybuchu w ie lk ie j w o jn y, Warszawa 1935 Słomczyński Adam: Ciechocinek i okolice, Wyd. IV, Warszawa 1971 Smogorzewski Jan: S tu d iu m Koncepcyjne Ciecho­ cińskiego Pasa Uzdrowiskowego (w:) „Architek­ tura” 1963, nr 5, s. 166—167 Szmurło Jan: Ciechocinek Z d ró j, Warszawa 1950 Szmurło Jan: R ozw ój wskazań leczniczych Ciecho­ cinka od początku jego istn ie n ia ja ko m iejsco­ wości k u ra c y jn e j aż do najnowszych czasów.

Warszawa 1938 Z a b y tk i

a rc h ite k tu ry

w ojew ództw a

bydgoskiego,

Bydgoszcz 1974, Wojewódzki Konserwator Za­ bytków. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kul­ turalne

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH Skróty: m — miasto, w — wieś, 1 — leśniczówka, r — ruiny, j — jezioro, rz — rzeka. •H

A A le k s a n d r ó w K u ja w sk i (m ) 61 A le k s a n d r ó w k a (w ) 18

M a lin o w o (w ) 44 I I n o w r o c ła w

B ą d k ó w (w ) 16 B a r b a r k a (1) 55 B ie la n y , d z ie ln ic a T o ru n ia 56 B ło n ie , p r z e d m ie ś c ie I n o ­ w r o c ła w ia 65 B o b r o w n ik i (w ) 82 B o b r o w n ik i (r) 83 B r z e ś ć K u ja w s k i (m ) 72 B rz o z a T o r u ń sk a (w ) 51

C h e łm iń sk ie P r z e d m ie ś c ie , d z ie ln ic a T o r u n ia 57 C ie c h o c in e k 15 C ie c h o c in e k fo lw a r k 17 C ie c h o c in e k (r e z e r w a t) 11 C ie c h o c iń sk i P a s U z d r o w is k o w y 22 C z e r n ie w ic e , d z ie ln ic a T or u n ią 51 D D ą b k i (1) 63 D o b r e (w ) 70 D o b r z y ń n a d W isłą (m ) 80 D r w ę c a (rz) 52 D r w ę c a (r e z e r w a t r y b a c k i) 52 D y b lin (w ) 80 D y b ó w (r) 61 D y m ie c (w ) 47 D z ik o w s k a K ę p a 43 G G n ie w k o w o (m ) 63 G óra (w ) 66 G óra Z a m k o w a 82 G lin k i, p r z e d m ie śc ie n ia 55

H6

T oru­

(m )

64

J a n o w ic e (w ) 73 J e n c z y n e k (w ) 84 J e z io r k a p o lo d o w c o w e R a c ią żk a 47

k.

K K a s z te la n ia d o b r z y ń s k a 81 K a s z te la n ia s ło ń s k a 15 K a r n k o w o (w ) 85 K ik ó ł (w ) 85 K o n s ta n ty n o w o (w ) 73 K o tlin a T o r u ń s k o -B y d g o s k a 6

K r o jc z y n (w ) 80 K r z y w o s ą d z (w ) 70 K u c z e k (w ) 45 K u ja w y 15 K u ja w s k ie G ó ry 6 K u ja w y z a c h o d n ie 67 K u ja w y w s c h o d n ie 69 K u lin (r e z e r w a t le ś n o - s t e p o w y ) 80 I, L ip n o (m ) 83 L u b a n ie (w ) 73

Ł o je w o (w ) 68

M M ała W o la (w ) 46 M ień (rz) 84 M iszek (w ) 82 M o g iln o (m ) 15 M o k re, d z ie ln ic a 57

T o ru n ia

N N a s ią g n ie w o (w ) 80 N ie s z a w a (m ) 47 N ie s z a w a S ta r a (w ) 48 N ie s z a w a N o w a (w ) 48 N łe s z a w k a M ała (m ) 48 N iz in a C ie c h o c iń sk a 6 N o w e (j) 63 N o w o g r ó d (w ) 50

O d o lio n (w ) 44 O le k (1) 55 O tło c z y n (w ) 51

P ia s k i (w ) 18 P ik u tk o w o (w ) 72 P iw n ic e (w ) 61 P le b a n k a (w ) 43 P ło w c e (w ) 71 P o d o le (w ) 42 P o j e z ie r z e D o b r z y ń sk ie 82 /^ P o p io ły (w ) 62 P r a d o lin a W isły 6 P r z y b r a n o w o (w ) 69 P r z y p u s t (w ) 50 P o d g ó rz , d z ie ln ic a T o ru n ia 57

R

S ło ń sk (w ) 15 S ło ń sk D o ln y (w ) 18 S ło ń sk G ó r n y (w ) 18 S ło ń sk a K ęp a 18 S łu ż e w o (w ) 62 S ta ra W ie ś (w ) 62 S ta w k i, d z ie ln ic a T o ru n ia 52 S t a w k i (w ) 61 S tr a s z e w o (w ) 69 S u c h a tó w k a (w ) 63 S z a d ło w ic e (w ) 64 S z p e ta l D o ln y , d z ie ln ic a W ło c ła w k a 80 S z p e ta l G ó r n y (w ) 80 S z y m b o r z e , d z ie ln ic a I n o ­ w r o c ła w ia 68 S z m a lc ó w k a (o b ó z p r z e s ie ­ d le ń c z y ) 55

Ś w ię te

(S k ę p s k ie M a łe)

(j)

86

T T ą ż y n a (rz) 23 T o ru ń (m ) 52 T u rzn o (w ) 73 W

R a c ią ż e k (w ) 46 R a c ią ż e k (r) 46 R a d o m ic e (w ) 83 R a d z ie jó w (m ) 70 R o z k a d a ln o (w ) 48 , R ó z in o w o (w ) 73 R u b in k o w o , d z ie ln c a T o r u ­ n ia 56 R u d ak , d z ie ln ic a T o ru n ia 52 R u z ie c (rz) 81 R y b itw y (w ) 82 R y p ie n ic a (rz) 81 R y p in (m ) 83

W ie lk ie J e z io r o (S k ę p sk ie W ie lk ie ) (j) 86 W ie n ie c (w ) 78 W ie r z c h o s ła w ic e (w ) 63 W io sk a (w ) 86 W isła (rz) 6 W ito w o (w ) 72 W ło c ła w e k (m ) 73 W o la (w ) 18 W o łu s z e w o (w ) 22 W o łu s z e w o (k o lo n ia ) 18 W y m y ś lin (w ) 86 W y g o d a (w ) 42 W y g o d a (w ) 62 W ysoczyzn a K u ja w sk a 47

S e r o c z k i (w ) 69 S ę d z in (w ) 69 S ia r z e w o (w ) 47 S k ę p e (w ) 86 S ło n a w y (w ) 18

Z a k r z e w o (w ) 69 Z b r a c h lin (w ) 73 Z ie m ia d o b r z y ń s k a Z ło to r ia (w ) 52 Z ło to r ia (r) 52

81

S P IS P L A N Ó W I R Y S U N K Ó W

Zakład Przyrodoleczniczy nr II w Ciechocin­ ku ........................................................................ 34 Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Spółdziel­ ni Inwalidów w Ciechocinku . . . . 36 Budynek Dyrekcji Przedsiębiorstwa Państwo­ wego Uzdrowisko Ciechocinek . . . . 37 Pijalnia wód mineralnych w Parku Zdrojo­ wym w Ciechocinku.........................................38 Ruiny zamku w R aciążku................................... 47 Fragment rynku z dworkiem w Nieszawie . 49 Plan T orunia............................................... . 53 Ratusz w T o ru n iu ............................................... 58 Plan Inow rocław ia...............................................65 Fragment zabudowy Inowrocławia . . . . 67 Plan W łocławka..................................................... 74 Stara dzwonnica we Włocławku . . . . 78 Ruiny zamku w Bobrownikach . . . . 83

SPIS TREŚCI .........................................

5

WIADOMOŚCI O G Ó L N E ........................ Położenie................................................ Budowa geologiczna.............................. K om unikacja.......................................... K lim a t..................................................... Szata r o ś l i n n a ................................... Świat z w ie rz ę c y .................................... Co warto z o b a c z y ć .............................. Zagospodarowanie turystyczne .

6 6 7 7 9 10 12 12 13

CIECHOCINEK.......................................... Historia uzdrow iska.............................. Oblicze w spółczesne.............................. Lecznictwo............................................... W skazania........................................... Przeciw w skazania.............................. Źródła rnineralne i środki lecznicze . Urządzenia le c z n ic z e ........................ Uzdrowiskowe Zakłady Przyrodolecznicze Leczenie w szpitalu uzdrowiskowym . Leczenie s a n a to r y jn e ........................ Leczenie ambulatoryjne . . . . Spacer po u z d ro w is k u ........................

15 15 20 25 25 28 28 30 31 31 32 32 33

WYCIECZKI Z CIECHOCINKA . . . Wycieczki p ie s z e ................................... 1. Do przystani na Wiśle . . . . 2. Nad W i s ł ą .................................... 3. Szlak m a rty ro lo g ii........................ 4. Z Ciechocinka przez Kuczek do Odol i o n u ................................... .....

42 42 42 43 44

WSTĘP

44 119

'

j

5. Szlak S. Noakowskiego, z Ciechocinka przez Raciążek do Nieszawy • Wycieczki samochodowe . 1. Do Torunia . . . . 2. Do Inowrocławia 3. Do Płowieć . . . . 4. Do Dobrzynia 5. Do Skępego . . . .

45 51 51 61 69 72 82

INFORMATOR

88

LITERATURA

114

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

116

i

SPIS PLANÓW I RYSUNKÓW .

.

118

Seria przew odników po uzdrowiskach i m iejscow ościach wczasowych.

W ostatn ich latach u k a za ły się :

W. Sosna, A. Sikora — „ U stroń, W isła, S z c z y r k i okolice^

J. Rąb — „Iw on icz Z d ró j, R ym an ów Z d r ó j i o k o łice“ W p rzyg o to w a n iu :

K. Marcinek, W. Prorok — „ B y strzyca K ło d zk a , D ługopołe Z d r ó j i okolice,,

J. Nyka — „S zczaw n ica-K rościen ko i okolice"