Cytowska M. - Literatura grecka i rzymska w zarysie

MARIA Cv ' _»WSiv HANNA SZELEST

LITERATURA GRECKA I RZYMSKA W ZARYSIE

LITERATURA GRECKA

WSTĘP Półwysep Bałkański i wyspy morza Egejskiego zamieszkiwała początkowo ludność mówiąca językiem, który nie należał ani do grupy indoeuropejskiej, ani do semickiej. Ludność tę zwykliśmy dzisiaj nazywać azjańską albo egejską. Wytworzyła ona kulturę 0 wysokim poziomie, znaną w naszych czasach dość dobrze dzięki licznym wykopaliskom archeologicznym na Krecie i na wyspach Morza Egejskiego. Na przełomie III i II tysiąclecia najstarsza ludność półwyspu Bałkańskiego rejonu Morza Egejskiego została wyparta przez przybywających zza Dunaju przodków starożyt­ nych Greków—Prahellenów (lub Protohellenów). Plemiona grec­ kie rozprzestrzeniły się na nowych terenach w kolejnych migra­ cjach. I tak na przełomie II i I tysięclecia p.n.e. plemiona achajskie zajmowały poza Grecją właściwą szereg wysp na Morzu Egejskim i wybrzeżu Azji Mniejszej. Wysoka kultura egejska miała swój oczywisty wpływ na nowych osadników, czego wyni­ kiem było powstanie około 1700 r. p.n.e. tzw. kultury mykeńskiej (od głównego jej centrum na Peloponezie, Myken). Wytworzyli ją już Achajowie wchłaniając jednak wiele elementów dawnej kultury egejskiej. Wpływy egejskie widoczne są przede wszyst­ kim w religii i w architekturze okresu mykeńskiego. Największy rozkwit potężnych państw achajskich przypadł na X IV i XIII w. p.n.e. Najważniejsze z tych państw to Argos, Mykeny, Beocja, oraz państwa na wybrzeżach Azji Mniejszej 1 na Cyprze. Ostatnim wielkim wydarzeniem okresu achajskiego była wojna trojańska, wielka wyprawa Achajów na wybrzeża 7

Azji, datowana przez Greków na 1194 - 1184 r. p.n.e., a zakoń­ czona prawdopodobnie zburzeniem Troi. 80 lat po tym fakcie nastąpiła tzw. wędrówka Dorów — najazd plemion doryckich (z terenów Dalmacji i Albanii), które osiedlały się stopniowo na ziemiach achajskich niszcząc dawną kulturę mykeńską. W hi­ storii Grecji zaczęła się nowa epoka, o której wiemy dzisiaj tak mało, że historycy zwą ten okres z powodu braku dostatecznych informacji o epoce „ciemnymi wiekami” . W tym to okresie nastąpił podział terenów między poszcze­ gólne plemiona greckie, mówiące odrębnymi dialektami. Doro­ wie opanowali południową i wschodnią część Peloponezu oraz wyspy: Kretę, Rodos, Kos, a także południowe wybrzeża Azji Mniejszej. Potomkowie dawnych Achajów utrzymali Arkadię na Peloponezie oraz Cypr. Inne plemię greckie, Eolowie, osiedliło się w Tessalii i naprzeciw niej położonych wybrzeżach Azji Mniej­ szej. W tym też okresie ukształtowała się nowa struktura społecz­ no-polityczna: miasto — państwo. Nastąpił podział Grecji na wiel­ ką ilość małych państewek, rządzących się własnymi, odrębnymi prawami. Z czasem ze względów ekonomicznych lub obronnych zaczęły się one łączyć w związki miast. W ciągu całej historii Grecji trwała nieprzerwanie rywalizacja miast o hegemonię, jed­ nak żadnemu z nich nie udało się utrzymać stałej przewagi. Hi­ storia Grecji jest więc właściwie historią poszczególnych miast greckich. Ubóstwo Grecji właściwej, brak żyznych gruntów i bogactw naturalnych, a także warunki ekonomiczno-społeczne; skupienie wielkich obszarów ziemskich w rękach arystokracji i wzrost lud­ ności bezrolnej, wszystkie te czynniki doprowadziły do jednej jeszcze wędrówki Greków, do tzw. wielkiej kolonizacji trwającej od VIII do VI w. p.n.e. Wtedy to plemiona greckie opanowały południową Italię i część Sycylii (tzw. Wielką Grecję), dotarły do brzegów Francji, gdzie założono miasto Massalię (dzisiejsza Marsylia). Kolonie greckie powstały także na wybrzeżach Afryki. Założono też miasto greckie w delcie Nilu, Naukratis — ważny punkt dla wymiany handlowej między Egiptem a wschodnią częścią basenu morza Śródziemnego. Wiele osad greckich zało­ żono również na wybrzeżu Morza Czarnego. 8

Wielka kolonizacja wprowadziła zasadnicze zmiany w zakre­ sie stosunków ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Osad­ nicy utrzymywali kontakty z Grecją właściwą, sprowadzali ze swej ojczyzny artykuły rzemieślnicze, pośredniczyli w wymianie towarów między Grecją a plemionami, które znajdowały się w sąsiedztwie. Powiększyła się wielokrotnie liczba odbiorców towa­ rów greckich, co przyczyniło się do rozwoju greckiego rzemiosła. Ożywił się handel, rozpowszechniła się moneta, którą zaczęto bić od VII w. Wzbogacenie dzięki handlowi i rzemiosłu ludności miejskiej wpłynęło w konsekwencji na bogacenie się właścicieli ziemskich, wzrosła bowiem liczba chętnych nabywców produktów rolnych. W Grecji właściwej wzmogła się uprawa winnej lato­ rośli, oliwek, warzyw. Zboże natomiast sprowadzano z kolonii posiadających bardziej urodzajną i odpowiedniejszą do takich upraw glebę. Ze wzrostem majątków ziemskich następował rów­ noczesny upadek średnich i małych gospodarstw rolnych. Nie mogąc sprostać konkurencji właściciel małego gospodarstwa albo popadał w niewolę, albo zostawał już tylko jako dzierżawca na roli, którą przejmował bogaty arystokrata. Nowe stosunki przy­ czyniły się do zaostrzenia konfliktów społecznych i do zmian ustrojów politycznych od tyranii po demokrację. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Grecja dotąd bezpieczna od zewnętrznej, obcej agresji, znalazła się pod naciskiem ekspansji Persów. Pod koniec VI w. p.n.e. opanowali oni wybrzeża Azji Mniejszej (546 p.n.e.) i zaczęli zagrażać wyspom i Grecji właści­ wej (512 p.n.e.). Rozpoczęły się wojny perskie. Grecy odpierali zwycięsko ataki wrogów (Maraton — 490, Salamina — 480, Plateje — 479 p.n.e.), a zespoleni w drugiej fazie w ojny w Ateński Związek Morski zdołali oswobodzić zajęte przez Persów greckie wyspy i małoazjatyckie miasta. Zewnętrzne zagrożenie wpłynęło na zmianę wzajemnych sto­ sunków miast greckich. Zawiązany dla obrony przed inwazją perską Ateński Związek Morski stał się dla Aten narzędziem słu­ żącym do umocnienia hegemonii i nie został rozwiązany nawet po wykonaniu zadań, do których był powołany, to jest po uwolnieniu miast Azji Mniejszej. Wpływom Aten opierał się Peloponez, gdzie już w VII i VI w. p.n.e. umacniała się potęga Sparty, państwa militarnego o doskonale zorganizowanej armii. Korzystając z po­

tęgi militarnej Sparta narzuciła swe wpływy większości miast Peloponezu i zmusiła je do wejścia w skład utworzonego Związku Peloponeskiego. Oba związki, Ateński i Peloponeski, nie zostały rozwiązane mimo ukończonych wojen perskich (w 448 p.n.e.). Dążące do hegemonii nad resztą świata greckiego Ateny zmie­ rzyły swe siły ze Spartą w wojnie peloponeskiej (431 - 404 p.n.e.). Obie strony wciągnęły do wojny swoich sprzymierzeńców. Wojna peloponeska przyniosła zwycięstwo Sparcie. Pokonane Ateny utraciły flotę. Ateński Związek Morski przestał istnieć, Sparta zaś usiłowała narzucić swój ustrój oligarchiczny innym państwom greckim. Do połowy IV w. toczyły się nieustanne walki między pań­ stwami ubiegającymi się o hegemonię nad całą Grecją. Wtedy też rozpoczęły się wpływy polityczne mieszającej się do spraw greckich Persji. W latach 395 - 386 p.n.e. toczyła się wojna o he­ gemonię między Spartą a wspomaganą przez Persję koalicją Aten, Koryntu, Teb i innych miast Grecji. W 386 r. p.n.e. zawarto tzw. pokój Antalkidasa rozwiązujący wszystkie związki miast greckich poza Związkiem Peloponeskim, który zaczęła popierać Persja w obawie przed wzrostem potęgi Aten. Wyniszczona wojnami Grecja znalazła się w nowym zagrożeniu, tym razem ze strony potężnej Macedonii. Klęska Greków pod Cheroneą (338 p.n.e.) umocniła hegemonię Macedonii w Grecji. Po śmierci Aleksandra Wielkiego i podziale jego imperium powstało szereg odrębnych państw hellenistycznych: Egipt pod rządami Ptolemeuszów (do 30 p.n.e.), Syria pod rządami Seleucydów (do 63 p.n.e.), Macedo­ nia pod rządami Antygonidów (do 148 p.n.e.), Pergamon pod rzą­ dami Attalidów (do 133 p.n.e.). Państwa greckie skupiły się w dwu związkach: Etolskim i Achajskim. Oba związki brały udział w wojnach macedońsko-rzymskich toczących się z przerwami w latach 215 - 146 p.n.e. (cztery wojny macedońskie). W 146 r. p.n.e. Rzymianie zburzyli Korynt i rozwiązali oba związki miast gre­ ckich. Grecja dostała się w sferę wpływów rzymskich, zachowała jednak swoją odrębność kulturalną. Politycznie uzależniona od Rzymu, w 27 r. p.n.e., za panowania Augusta, Grecja stała się formalnie prowincją rzymską jako Achaja. Jednak jako kraj podbity Grecja, jak bardzo trafnie określił Horacy, „zdobyta orężem, pokonała zwycięzców i zaszczepiła 10

sztukę w wieśniaczym Lacjum” . Nastąpiła szybka, choć obejmu­ jąca tylko wykształcone warstwy społeczeństwa rzymskiego, hellenizacja. Język grecki stał się językiem wyższych warstw inteligencji. Pozostał też językiem urzędowym we wschodniej części cesarstwa po rozpadzie Cesarstwa w 395 r. n.e. na część zachodnią i wschodnią. Język grecki i kultura grecka przetrwały w chrześcijańskim Cesarstwie Bizantyjskim, którego istnienie przerwał w połowie X V w. podbój turecki. W 1453 r. przestało istnieć Bizancjum, ale jego tradycje, kultura i język miały nieprzerwany wpływ na rozwój duchowy narodów europejskich. Bizancjum ocaliło dawną spuściznę antyczną i przekazało ją młodym narodom Europy. Grecy, jak to powyżej powiedziano, nie stworzyli jednego dużego państwa, ale cały szereg państw-miast. Podobnie było i z językiem. Należąca do rodziny języków indoeuropejskich gre­ ka dzieliła się na dialekty, którymi mówiły poszczególne plemio­ na. Do najbardziej znanych dialektów należą: doryckie (ich za­ sięg to: Sparta, Korynt, Rodos, miasta doryckie na Sycylii), eolskie (Beocja, wyspa Lesbos, miasta eolskie w Azji Mniejszej), jońskie (w Azji Mniejszej) wraz z narzeczem attyckim. Ustalił się zwy­ czaj, że każdy gatunek literacki był uprawiany w tym dialekcie, w jakim pojawił się w piśmiennictwie greckim po raz pierwszy. Tak np. w historiografii stworzonej przez Jonów używano (bez względu na pochodzenie autora) dialektu jońskiego. Znaczenie Aten w V/VI w. spowodowało uznanie narzecza attyckiego za jeden z głównych języków literackich. Przemiesza­ nie natomiast ludów za Aleksandra Wielkiego doprowadziło do powstania języka powszechnego (kojne) opartego na elementach dialektów jońsko-attyckich. W II w. n.e. stał się modny tzw. attycyzm nakazujący używa­ nie w dziełach literackich dialektu attyckiego stosowanego w piśmiennictwie V i VI w. p.n.e. Greka literacka różniła się więc od mowy potocznej. W okresie egejskim istniały już trzy rodzaje pisma: hieroglificzne (z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e.) oraz dwa linear­ ne — pismo A (wiek XVII - XIV p.n.e.) i pismo B (wiek X IV XIII p.n.e.). W 1953 r. udało się odczytać pismo linearne B. Do­ konali tego uczeni angielscy: M. Ventris i J. Chadwick, którzy 11

udowodnili, że jest to pismo sylabiczne. Poszczególne znaki ozna­ czają w nim sylaby. Pismo zostało przejęte z jakiegoś języka przedgreckiego i niezbyt dobrze było dostosowane do wymagań greczyzny, do języka Achajów, będących pierwszymi Grekami w rejonie morza egejskiego. Zachowane tabliczki z pismem linear­ nym B stanowią spisy inwentarzowe i zbiory rachunków. Nie znamy żadnego dzieła literackiego przekazanego tym pismem. W IX w. przejęli Grecy za pośrednictwem Fenicjan alfabet prasemicki. Był to alfabet konsonantyczny, nie posiadał znaków na samogłoski. Grecy wprowadzili (wykorzystując zbędne znaki fenickie) samogłoski i dokonali innych jeszcze zmian dostosowu­ jąc alfabet do swojego języka. Był to moment decydujący dla rozwoju kultury greckiej. Pisma zaczęto używać nie tylko dla celów handlowych lub inwentaryzacyjnych, ale przekazywano za jego pośrednictwem pierwsze dzieła literackie. W dalszym rozwoju literatury greckiej zwykliśmy wyróżniać pięć okresów, a mianowicie: 1) okres archaiczny (IX - VI w. p.n.e.), 2) okres klasyczny (V - IV w. p.n.e.), 3) okres hellenistyczny (III - 1 w. p.n.e.), 4) okres rzymski (I - II n.e.), 5) okres chrze­ ścijański (III - V w. n.e.).

LITERATURA OKRESU ARCHAICZNEGO (IX - VI w. p.n.e.) POEZJA

Dzieje literatury greckiej otwierają dwa arcydzieła epickie — Iliada i Odyseja. Oczywiście utwory o tak wysokich walorach artystycznych nie mogły należeć do pierwszych prób literackich Greków. Są one raczej ukoronowaniem wielowiekowego rozwoju ludowej pieśni epickiej. Obie epopeje powstały w Jonii na w y­ brzeżach Azji Mniejszej. Zostały skomponowane w języku jońsko-eolskim, w płynnym heksametrze. Przy ustalaniu autora poematów do czasów dzisiejszych wysuwa się różne hipotezy. Najbardziej rozpowszechniona obecnie jest teoria, że autorem ich był bliżej nieznany poeta Homer, o którego miejscu urodze­ 12

nia i działalności informacje przekazane przez starożytnych są bardzo niepewne. Według słynnego dwuwiersza greckiego: Siedem miast spierało się o ród Homera: Itaka, Smyrna, Pylos i Argos, Kolofon, Chios, Ateny.

Większość uczonych przypuszcza, że poematy Homera powstały w VIII w. p.n.e., choć nie brak też filologów, którzy powstanie Iliady datują na drugą połowę IX w. p.n.e., a Odyseją na VIII w. p.n.e. Powszechnie uważa się Iliadę za starszą od Odysei. Poza datowaniem utworów toczy się dyskusja i wokół ich autora. Nie­ którzy filologowie wystąpili nawet z twierdzeniem, że istniało dwóch poetów: jeden stworzył Iliadą, drugi Odyseją. Teoria ta (zwolenników jej nazywano rozdzielającymi — chorizontes) za­ czyna mieć coraz mniej wyznawców. W dyskusji nad dziełami Homera rozpatrywano jedno jeszcze bardzo ważne zagadnienie dotyczące genezy poematów. Oto jedna grupa uczonych tzw. pluralistów jest zdania, że oba dzieła zawdzięczają swoje powstanie kompilatorowi, który połączył ze sobą kilka istniejących wcześniej poematów tworząc duże nowe całości — Iliadą i Odyseją. Inni uczeni (tzw. unitaryści), a w obecnych czasach jest ich znacznie więcej, są zwolennikami jedności każdego z poematów. Odrzucają tezę jakoby były one dziełem wielu anonimowych poetów. Współ­ cześni filologowie polscy podzielają poglądy unitarystów. Homer komponujący swoje epopeje w VIII w. znał pieśni dawnych śpiewaków — aojdów (aojdos — śpiewak) opiewających dzieje bohaterów zamierzchłych mykeńskich czasów przed na­ jazdem Dorów z końcem XII w. W poematach Homera odziedzi­ czona po tamtym okresie tradycja miesza się z realiami współ­ czesnego poecie świata. W poematach znajduje się wiele szcze­ gółów geograficznych, dotyczących ustroju, kultury materialnej jak np. uzbrojenia i architektury. Homer świat swoich bohate­ rów umiejscawia w dawnej epoce „brązu” . Z drugiej jednak stro­ ny ujawnia, że sam żyje już w epoce rozwiniętego użycia żelaza. Widać to bodaj w zwrocie przysłowiowym, gdy poeta mówi o „że­ laznym sercu” , gdy każe Achillesowi jako nagrodę dla zwycięzcy w igrzyskach ofiarować „surową bryłę żelaza” . Świat mykeński został w poematach Homera przemieszany ze światem arysto­ kracji jońskiej. Bohaterowie Homera działają bowiem, co się 13

łatwo dostrzega, w czasach współczesnych poecie, kiedy osłabiała się władza królów, a rosła w siłę arystokracja. Tak na przykład w Odysei król Feaków, Alkinoos, jest królem dziedzicznym, ale współrządzi z dwunastu królami wybieranymi przez lud. Przed­ stawił także poeta w swoich epopejach wiele scen rodzajowych ze współczesnego sobie życia: opisy orki, żniw, winobrania itp. Iliada (Ilias), wcześniejszy poemat Homera, tytuł swój wywo­ dzi od wyrażenia he Ilias poiesis — pieśń o Ilionie, to jest o Troi. Treścią tego dzieła jest epizod z wojny Trojańskiej, historia 50 dni z dziesiątego roku wojny, którą książęta achajscy pod wodzą Agamemnona toczyli z Trojanami. Powodem wojny było porwanie przez księcia trojańskiego, Parysa, pięknej Heleny, żony króla Sparty Menelaosa (brata Agamemnona). Poemat w II w. p.n.e. uczeni aleksandryjscy podzielili na 24 księgi. Akcja utworu jest podporządkowana jednemu zasadniczemu motywowi: gniewowi Achillesa. Rozgniewany Achilles, któremu Agamemnon zabrał brankę Bryzeidę, postanowił odsunąć się od udziału w walce. Jednocześnie matka Achillesa, Tetyda, na prośby syna nakłoniła Zeusa, ażeby pomagał Trojanom. Sytuacja Greków staje się tragiczna, a Trojanie zbliżają się do ich okrętów, aby je podpalić. Wtedy Achilles, choć sam nie śpieszy jeszcze z pomocą, wysyła do oddziałów greckich swojego przyjaciela, Patroklosa, dając mu własną zbroję. Patroklos ginie w walce z najmężniej­ szym z Trojan Hektorem. Wówczas Achilles zrozpaczony śmiercią przyjaciela, godzi się z Agamemnonem, powraca na pole walki, zabija Hektora i ogarnięty niepohamowanym gniewem hańbi jego zwłoki. Jednak kiedy ojciec Hektora, stary Priam, przychodzi do namiotu Achillesa błagając o wydanie ciała syna, w sercu bo­ hatera następuje przemiana i gniew mija. Achilles oddaje ciało zbolałemu starcowi. Poemat kończy się opisem pogrzebu, który Trojanie wyprawiają Hektorowi. Przez wprowadzenie wielu epizodów opóźniających akcję Ho­ mer stworzył ogromny poemat. Nie ograniczył się tylko do opo­ wieści o gniewie Achillesa, ale przedstawił w sposób szczególnie wyrazisty zapasy Greków z Trojanami, toczone na równinie Skamandra o zdobycie grodu Troi, którego rychły upadek kilka­ krotnie zapowiedziany został w utworze. O genialności twórcy Iliady, co już podkreślił w Poetyce Arystoteles, świadczy fakt, 14

że nie opisał on po kolei przebiegu dziesięcioletniej wojny trojań­ skiej, ale wybrał 50 dni z ostatniego roku wojny, a przedstawił je tak, że przybliżył do czytelnika atmosferę wojenną, panującą pod obleganą Troją i wewnątrz Troi bardziej sugestywnie, niżby to uczynił w szczegółowej narracji. Poemat zadziwia wielką symetrią budowy. Ostatnia księga (XXIV) odpowiada księdze I. W księdze I Achilles został ogar­ nięty gniewem i chęcią zemsty, w księdze X X IV Achilles w y­ zwala się z uczucia gniewu. Symetrię, świadomy trud kompozycyjny, widać nawet w konstrukcji i w rozmieszczeniu poszczegól­ nych scen poematu. Sceny bitew zostały rozdzielone scenami „po­ kojowymi” . Symetrię dostrzega się również w samym opisie bi­ tew: każda zaczyna się o brzasku, a kończy z zapadnięciem nocy. W momentach decydujących włącza Homer do narracji rozbu­ dowane porównania podkreślające fazy toczącej się walki. Jed­ nolitość dzieła ujawnia się nie tylko w kompozycji, lecz także w jednolitości charakterów postaci i włączonych do akcji bo­ gów (z których jedni są po stronie Greków, drudzy po stronie Trojan). Każda z postaci Iliady jest odrębną indywidualnością, każda działa zgodnie ze swoim charakterem. Iliada jest poematem wojennym — opowieścią o wojnie Tro­ jańskiej, natomiast akcja w Odysei toczy się już po zburzeniu Troi. Głównym motywem poematu są przygody powracającego z Troi do domu, króla Itaki, Odyseusza, jednego z głównych bo­ haterów greckich w czasie wojny trojańskiej. Dzięki licznym i ciekawym epizodom opowieść o wędrówce rozrasta się w 24 księ­ gi (podział przeprowadzony przez uczonych aleksandryjskich) liczącą epopeję, biorącą swój tytuł od głównego bohatera. Akcja poematu zaczyna się w dziesiątym roku tułaczki Odyseusza i trwa 40 dni. O wszystkich poprzednich przygodach, od pierwszego roku wędrówki po morzu, dowiadujemy się z ust samego bohatera, gdy opowiada on o swoich nieszczęściach na dworze króla Feaków Alkinoosa (księga VIII). Kompozycja poematu jest bardzo kunsz­ towna. Pierwszych 12 ksiąg zawiera opis wędrówek Odyseusza, drugie 12 przedstawiają wypadki na Itace po powrocie Odyseusza do ojczyzny i zabicie gnębiących jego żonę, Penelopę, zalotników. Księgi I - IV opisują podróż Telemacha, syna Odyseusza, który, 15

szukając zaginionego ojca, dotarł do Pylos i do Sparty. Księgi V - VIII to opowieść o przygodach w czasie wędrówki Odyseusza z wyspy Ogigii, gdzie siedem lat więziła go nimfa Kalipso, na wyspę Feaków. W księgach I X - X I I zamyka się relacja Ody­ seusza, przyjętego gościnnie przez króla Feaków, o dawnych przygodach. Opowiada Odyseusz o oślepieniu Cyklopa, za co spotyka go prześladowanie Neptuna nie pozwalającego na szybki powrót Greków na Itakę. Przedstawia swój pobyt w kraju Lotofagów, u Eola i u Kirke. Opowiada również Odyseusz zacieka­ wionym Feakom o swoim zejściu do podziemia, gdzie spotkał dusze bohaterów greckich (m.in. Achillesa) i greckich heroin. Da­ lej następuje narracja o Syrenach, o zabiciu na wyspie Trynakrii świętych krów Heliosa i o zemście boga za tę przewinę. Ocalony cudownie w czasie przeprawy koło Charybdy bohater dopływa wreszcie sam jeden (wszyscy jego towarzysze zginęli) do wyspy Feaków. Księgi XII - XVI opisują przybycie Odyseusza na Itakę, gdzie nie chcąc być rozpoznany udaje żebraka. Księgi XVII - X X mówią o pobycie Odyseusza (ciągle jeszcze jako że­ braka) we własnym domu. Księgi X X I - X X IV przedstawiają zemstę Odyseusza na zalotnikach, którzy trwonią jego mienie i ubiegają się o rękę jego żony, Penelopy, żeby zawładnąć króle­ stwem nieobecnego wojownika. Przy analizie treści poematu rzuca się w oczy wielka inwencja Homera, umiejętność komplikowania akcji, tak aby ciekawym rozwiązaniem zaskoczyć czytelnika. Potrafi też stworzyć pełne napięcia momenty i stopniować atmosferę grozy. Widać to na przykład przed sceną wymordowania zalotników. Poprzedza ją wizja wieszczka Teoklimenosa, który widzi ściany domu ocieka­ jące krwią i dusze zalotników śpieszące do Erebu. Również mo­ mentem niesamowitym jest opis szału, który sprowadziła Atena na zalotników, gdy syn Odyseusza ogłosił im, że wyraża zgodę na małżeństwo matki: „Atena pomieszała im rozum. Śmiali się jakby obcymi szczękami (...), a oczy napełniły się im łzami i ża­ łobę przeczuwało serce” . Iliada była poematem braterskim, peł­ nym wojennego zgiełku. Odyseja z opisem niezwykłych przygód bohatera ma charakter baśniowy. Mógłby więc mieć rację ano­

16

nimowy autor greckiego traktatu O wzniosłości, Pseudo-Longinos (I w. n.e.), który twierdził, że Iliadą stworzył Homer w sile wieku, Odyseją natomiast napisał już w starości. Poematy Homera zamykają epokę greckiej pieśni bohater­ skiej, aczkolwiek w VII w. pojawiają się jeszcze tzw. poeci cy­ kliczni. Twórczość ich nosi jednak znamiona epigonizmu. Naśla­ dując wydoskonaloną formę wiersza i technikę epicką Homera stworzono ogromną liczbę epopei, które znamy dzisiaj bądź z nie­ wielkich fragmentów, bądź ze streszczeń starożytnych, bądź też tylko z tytułów. Są to epopeje tzw. cykliczne (od greckiego kyklos — krąg). Wyróżniamy wśród nich: cykl trojański z taki­ mi utworami, jak Opowieści cypryjskie (Kypria) — o przyczy­ nach wojny trojańskiej, to jest o wydarzeniach poprzedzających Iliadą, Etiopida (Ajthiopis) — o sojusznikach Trojan, królu Etiopów Nemonie i królowej Amazonek Penthesilei, Zdobycie Troi (Iliu persis), Mała Iliada (Ilias mikra). Nawiązaniem do Odysei była epopeja Powroty (Nostoi) o powrocie Greków spod Troi, o śmierci Odyseusza opowiadała epopeja Telegonia (Telegoneja). Poeci cykliczni opiewali też czyny Heraklesa (Zdobycie O jchalii. Fokaida) walkę Zeusa z Tytanami. Istniały opowieści związane z cyklem tebańskim, przedstawiające dzieje rodu Edypa. Doskonałością artystyczną wyróżniała się wśród nich Tebaida. Autorstwo jej przypisywali niektórzy Homerowi. Również nie­ słusznie antyczna tradycja przypisywała Homerowi tzw. Hymny homeryckie pochodzące z lat 750 - 500 p.n.e. Poprzedzały one epopeje wygłaszane przez wędrownych rapsodów zwykle w cza­ sie świąt poświęcanych poszczególnym bogom. Znamy dzisiaj 34 takie hymny. Były to opowiadania o czynach bogów, o miejs­ cach ich kultu i o związanych z tym kultem obrzędach. Są wśród nich Hymn na cześć Apollina z Delos, Hymn na cześć Herme­ sa, Hymn na cześć Afrodyty, Hymn na cześć Demetry, Hymn o Dionizosie, Hymn o Panie i in. Z imieniem Homera łączono też zaginiony poemat Margites. Arystoteles w Poetyce uważał ten utwór za wzór dla komedii przedstawiającej złe charaktery. Była to opowieść o sprośnym głupku Margitesie, który niczego nie potrafił się nauczyć (nie umiał liczyć więcej niż do pięciu). Dla nowej treści sięgnięto w Margitesie po nową formę metryczną:

2 — Literatura grecka i rzymska

17

przepleciono heksametr heroiczny wierszami jambicznymi, stoso­ wanymi w utworach satyrycznych. Utwór Margites można na­ zwać poematem heroikomicznym. Homerowi przypisywano też pseudohomerycki poemat — Wojna żabiomysia (Batrachomyomachia). Jest to parodia poematu heroicznego. Uroczysty styl, język i metrum epopei bohaterskiej zostały zastosowane w opo­ wieści o wojnie drobnych zwierząt, które przedstawiono jak homeryckich bohaterów. Parodia jakiegoś gatunku literackiego po­ jawia się zwykle w momencie, gdy ten parodiowany gatunek osiągnął szczyt swego rozwoju. Tak było i z epopeją Homera. Doskonalszego poematu heroicznego nie zdołała już wydać lite­ ratura grecka. Młodsze od Iliady i Odysei są poematy Hezjoda. Jest on pierw­ szym poetą greckim, który przekazał swoje imię i pierwszym w literaturze greckiej pisarzem, który mówił w swoich utworach o sobie, o swoim pochodzeniu, przeżyciach i troskach będących wynikiem sytuacji gospodarczej i społecznej w jego ojczyźnie. Dzięki temu wiemy o nim znacznie więcej niż o niemal legen­ darnym Homerze. Poeta urodził się w Beocji w miejscowości Askra. Jego ojciec mieszkał pierwotnie w Azji Mniejszej, w eolskiej Kumie i zajmował się handlem morskim. Ponieważ jed­ nak ten zawód nie przynosił mu dostatecznych środków material­ nych, porzucił go i przeniósł się do Askry, aby tam pracą na roli zapewnić sobie środki utrzymania. Nie jest wykluczone, że jeszcze przed wyjazdem do Kuma mieszkał w Beocji i stąd w poszuki­ waniu lepszych warunków życia wyjechał do Azji Mniejszej, a później po nieudanej próbie powrócił do ojczyzny. Hezjod był właścicielem małego gospodarstwa rolnego, które stanowiło po­ łowę posiadłości jego ojca. Drugą połowę odziedziczył brat poety, Perses. Położenie posiadaczy drobnych gospodarstw rolnych było w Beocji VIII/VII w. p.n.e. bardzo trudne i stale się pogarszało. Władze polityczne i sędziowska spoczywały w rękach arystokracji rodowej, która nie tylko nie liczyła się z podstawowymi prawa­ mi właścicieli drobnych gospodarstw, ale niejednokrotnie ich krzywdziła; toteż żyli oni w trudnych, często nędznych warun­ kach i popadali w zależność od warstwy rządzącej. Ponadto drob­ ne gospodarstwa karłowaciały na skutek podziałów dziedzicz­ nych i dochody ich właścicieli stale się zmniejszały. Krzywdy 18

ze strony arystokracji doznał także Hezjod, kiedy arystokratycz­ ni sędziowie, przekupieni darami, wydali niesprawiedliwy wyrok w procesie, który toczył się między poetą a jego bratem. Z życia Hezjoda znamy niewiele szczegółów. Oprócz wspomnianego spo­ ru z bratem drugim znanym faktem jest jego udział w konkur­ sie poetyckim, który zorganizowano na cześć zmarłego w Chalkidzie na Eubei Amfidamanta. W późniejszej starożytności po­ wstała legenda o spotkaniu w czasie tych zawodów Homera z Hezjodem. Oprócz tej jednej podróży morskiej całe życie spę­ dził Hezjod w Askrze. Za życia ojca synowie niewątpliwie mu­ sieli mu pomagać w pracy na roli, później Hezjod już samodziel­ nie uprawiał swój kawałek ziemi z żoną i synem; od czasu do czasu zaś recytował własne utwory w swoim środowisku lub w pobliskich miejscowościach. Trudno odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób zapoznał się Hezjod z poezją epicką i techniką Ho­ merową. Słuszne wydaje się przypuszczenie, iż ojciec poety sty­ kał się na wybrzeżu małoazjatyckim z rapsodami recytującymi pieśni Homera, od nich nauczył się tych pieśni, a potem recyto­ wał je swoim synom. On także przekazał im bogate doświadcze­ nie nabyte w podróżach morskich i wiedzę praktyczną. Był więc najprawdopodobniej jedynym nauczycielem swoich synów. Ostat­ nie chwile życia poety i jego śmierć już w starożytności otaczały różne legendy, dalekie od prawdopodobieństwa. Pierwszym poematem Hezjoda jest Teogonia czyli rodowód bogów. Jest to epos kosmogoniczny, w którym autor starał się ująć w pewien system dotychczasowe wierzenia o bogach. W po­ czątkowych wierszach wspomina, jak muzy mieszkające na Helikonie poleciły mu opiewać bogów nieśmiertelnych i głosić poezję prawdy. One obdarzyły go natchnieniem i talentem poe­ tyckim. Po tym wstępie wyjaśnia Hezjod, jak z pierwotnego Chaosu wyłoniła się Ziemia, Niebo i Tartar (podziemia), a także ożywiający wszystko Eros. Z połączenia Ziemi i Nieba narodził się Kronos, po nim zaś bogowie. Rozdzielili oni między siebie skarby świata i władzę. Pierwotnych bogów Zeus strącił do pod­ ziemia i sam zapoczątkował na Olimpie sprawiedliwe rządy; pod­ porządkował sobie inne — przez siebie uznane — bóstwa i stał się „ojcem bogów i ludzi” . Wszystkie te wierzenia były wpraw­ dzie dobrze znane ludziom współczesnym, ale zasługa Hezjoda 19

polegała na tym, że ułożył je w pewien system. Druga jego za­ sługą było przedstawienie świata bogów w innym ujęciu, niż to miało miejsce w epoce heroicznej, kiedy bogowie byli tylko doskonalszym odbiciem świata ludzi; nie górowali nad nimi ani etyką ani moralnością; w stosunku do ludzi zaś nie kierowali się sprawiedliwością, ale sympatią i antypatią, własnymi inte­ resami i upodobaniami. Ludzie zaś oddawali im cześć nie z po­ bożności, lecz z obawy przed ich potęgą lub dla podkreślenia tej potęgi. U Hezjoda natomiast bogowie stają się już czynnikiem nadrzędnym, troskliwymi opiekunami człowieka i ustanowionych przez niego instytucji. Ludzie oddają im cześć nie z obawy przed ich potęgą, ale z przekonania, że bogowie regulują stosunki między ludźmi, górują nad nimi siłami etycznymi i moralnymi, kierując się sprawiedliwością nagradzają dobrych i karzą złych. To odmienne od homerowego ujęcie bogów jest wyrazem prze­ mian, jakie zachodziły w wierzeniach religijnych społeczeństwa epoki Hezjoda. Właściwy rodowód bogów kończy się na wierszu 964, po nim następuje nowa inwokacja do muz; poeta zwraca się do nich z prośbą, by teraz opiewały boginie, które ze zwią­ zków z ludźmi wydały na świat półbogów czyli bohaterów. Ostat­ nie wiersze Teogonii Hezjoda zawierają zapowiedź tzw. Katalogu niewiast wyliczającego kobiety — kochanki bogów i ich potoms­ two. Katalog ten nie zachował się w rękopisach, resztki jego poznajemy z fragmentów, które doszły do nas drogą literacką i z fragmentów papirusowych. Katalog niewiast rozrósł się z bie­ giem czasu do dużych rozmiarów, arystokraci greccy bowiem starali się wywodzić swoje rody od bogów i dodawali do tego poematu coraz to nowe partie. Częścią rozszerzonego Katalogu jest też zachowany i przypisywany Hezjodowi poemat Tarcza Heraklesa. Drugi utwór Hezjoda Prace i dnie powstał pod wpływem osobistych przeżyć autora, a mianowicie długo trwającego i to­ czącego się przed sądem sporu o majątek z bratem Persesem. W procesie tym sędziowie przekupieni przez Persesa wydali wyrok krzywdzący Hezjoda. Poeta byłby może pogodził się z tym, gdyby nie fakt, że zapowiadał się nowy proces przed tymi sa­ mymi sędziami, którzy grozili mu nowym niesprawiedliwym wyrokiem. Wówczas Hezjod postanowił się bronić, by udaremnić 20

dążenia brata pragnącego wzbogacić się jego kosztem, a nie ucz­ ciwą pracą. Prace i dnie skierowane są zasadniczo przeciw Persesowi, którego imię występuje kilkakrotnie w poemacie. W y­ stępując przeciwko bratu Hezjod atakuje równocześnie sędziów arystokratycznych i ostrzega ich przed konsekwencjami wyni­ kającymi z niesprawiedliwości. Istnieje bowiem wyższa siła, która karze za niesprawiedliwość i wyrządzone komuś krzywdy, a w y­ nagradza za sprawiedliwość i dobro, dostrzega dobre i złe czyny ludzi. Tą siłą jest Zeus, władca Olimpu. Toteż w pierwszych dziesięciu wierszach sławi poeta jego moc i sprawiedliwość i tylko od niego spodziewa się pomocy. Wstęp ten wiąże się bardzo ściśle z myślą przewodnią całego utworu, że ostateczna spra­ wiedliwość znajduje się w rękach Zeusa. Po inwokacji do Zeusa zwraca się Hezjod do Persesa. Wyjaśnia mu, że na ziemi istnieją ««fci^Pbdzaje walki: walka dobra i pożyteczna, skłaniająca ludzi ¡tid§frspółzawodnictwa w uczciwej, intensywnej pracy i walka sprowadzająca ich ze słusznej drogi postępowania i powoja tą ca nieszczęścia i wojny. Złą walkę wybrał Perses, kiedy nie ¡¡hjAc pracować przekupił sędziów, by uzyskać korzystny dla wyrok, a następnie zagroził Hezjodowi nowym procesem ■pragnąc znowu odnieść dla siebie korzyści z krzywdą dla brata. Hezjod pragnie sprowadzić brata z drogi złej walki na drogę współ­ zawodnictwa w pracy prowadzącej do dobrobytu. Praca stała się bowiem udziałem każdego człowieka od czasu, kiedy Prome­ teusz odważył się oszukać Zeusa. Po tych wywodach następuje mit o Prometeuszu; ma on wykazać, że Zeus za jeden występny czyn Prometeusza ukarał całą ludzkość, dla Persesa zaś i nie­ sprawiedliwych sędziów ma być ostrzeżeniem, że Zeusa nie moż­ na oszukać, a niesprawiedliwy wyrok pociągnie za sobą karę w y­ mierzoną przez boga. Wykazaniu potęgi Zeusa i jego sprawiedliwości służy rów­ nież następujący po micie o Prometeuszu mit o pięciu wiekach ludzkości. Zeus karze pokolenia ludzi, gdy na to zasługują z po­ wodu swych występków. W ujęciu poety każdy wiek następny gorszy jest od poprzedniego; najgorszy jest piąty — żelazny; przyczynę takiego stanu rzeczy widzi Hezjod — nie dostrzega­ jący istotnych powodów pogarszającej się sytuacji społeczno-gospodarczej — w stopniowym upadku moralności ludzi. Dla­ 21

tego nawołuje do kierowania się sprawiedliwością w życiu pań­ stwowym i prywatnym a także do wytężonej pracy, zwłaszcza na roli, ona bowiem zapewnia człowiekowi dobrobyt. Podejmu­ jąc w Pracach i dniach walkę z bratem podejmuje poeta walkę także z niesprawiedliwymi sędziami. Prowadzi ją jednak bardzo ostrożnie najpierw za pomocą wspomnianych mitów, które wykazują, że nad władzą ziemską istnieje wyższa władza dba­ jącego o sprawiedliwość i ład na ziemi Zeusa; sędziów nazywa Hezjod „głupimi tak, że nie wiedzą, o ile połowa jest większa niż całość” . Dla nich przeznaczona jest także bajka (przypowieść) 0 jastrzębiu i słowiku; ilustruje ona — po raz pierwszy w lite­ raturze — niesprawiedliwość społeczną i przewagę silniejszego nad słabszym. Argumenty Hezjoda musiały widocznie przekonać Persesa i nakłonić go do zaniechania wytoczenia nowego procesu. Odtąd poeta nie wraca już do sporu z bratem; podejmuje na­ tomiast nowe zagadnienie: zagadnienie pracy jako podstawy do­ brobytu. Jest ona według Hezjoda nie tylko koniecznością, lecz obowiązkiem każdego uczciwego człowieka; jedynie praca może mu zapewnić dobrobyt. Człowiek, który pracuje, cieszy się też życzliwością bogów i ludzi. Bezczynność natomiast prowadzi go na złą drogę, skłania do złych czynów, za które Zeus surowo karze. Hezjod pierwszy w literaturze wypowiada myśl, że „praca nikogo nie hańbi, a hańbą jest żyć w bezczynności” . Głosząc pochwałę pracy myśli poeta przede wszystkim o rolnictwie. Jego wypowiedzi zaś wiążą się z ówczesną trudną gospodarczą sytu­ acją w Beocji. Możliwość jej poprawy widział Hezjod jedynie w wytężonej pracy na roli. W dalszej części poematu daje więc wykład o pracy na roli, stanowiący najobszerniejszą jednolitą partię całego utworu. Przekazuje w nim całą swoją praktyczną wiedzę o uprawie pól; wylicza poszczególne prace, kolejność 1 czas ich wykonania. Od wiersza 647 udziela Hezjod Persesowi porad dotyczących żeglugi morskiej, ponieważ ów zamiast pracy na roli wybrał handel morski. Poeta sam przyznaje, że nie zna się ani na żegludze ani na okrętach; uwagi o żegludze są więc o wiele skromniejsze od wykładu o rolnictwie. Autor ogranicza się bowiem do podania okresów w ciągu roku odpowiednich do podejmowania podróży morskich i do uwag ogólnych odnoszą­ cych się do konserwacji sprzętu morskiego. Na uwagach o żeglu­ 22

dze kończą się wskazówki przeznaczone dla Persesa, którego imię do końca utworu już nie występuje. Po nich następują luźne uwagi odnoszące się do różnych okoliczności życia. Jest w nich mowa o zawieraniu małżeństwa, o stosunkach między przy­ jaciółmi i sąsiadami, o stosunku do bogów. Katalog tych rad życio­ wych kończą praktyki zabobonne zalecane przez autora. Prace i dnie w wydaniach przekazanych przez starożytność kończą się wykazem dni pomyślnych i feralnych z dodatkiem przysłów. Jest to partia tekstu nie pochodząca od Hezjoda, lecz dodana później, prawdopodobnie przed Heraklitem (ok. 550 p.n.e.), który ten wykaz już znał. Prace i dnie były spisane na ołowianych tabliczkach i przechowywane w świątyni Muz helikońskich, a późniejsi Beotowie uważali je za jedyne autentyczne dzieło Hezjoda. W historii literatury Hezjod odegrał dużą rolę, stał się bowiem twórcą trzech nowych rodzajów eposu: kosmogonicznego w Teogonii, genealogicznego w Katalogu niewiast i dydaktycznego w Pracach i dniach. Początki liryki greckiej nie są nam znane. Niewiątpliwie i w Grecji, tak jak u innych ludów, musiały istnieć pieśni ludowe takiego typu jak pieśni przy pracy, pieśni związane z życiem religijnym, rodzinnym, wszelkiego rodzaju pieśni obrzędowe. Ut­ wory te zaginęły. Nieliczne cytaty, i to prawdopodobnie w zmie­ nionej już formie przekazali późniejsi autorzy. Cytują oni m.in. króciutką piosenkę przy obracaniu żaren („Mielże młynku, miel, bo i Pittak mełł, Mityleny wielki pan” ). Znajduje się też wśród pieśni ludowych Piosenka jaskółcza (Chelidonisma), którą śpie­ wali chłopcy obnosząc po domach na znak rozpoczynającej się wiosny wypchaną jaskółkę i prosząc o datek. Istniała analogiczna Pieśń przy obnoszeniu wrony (Koronisma) oraz Pieśń chłopców chodzących wiosną z gaikiem (Eiresione). Znamy również Pieśń garncarską śpiewaną przez rapsoda żebraka. Za otrzymaną jał­ mużnę obiecuje on błogosławieństwa patronki garncarzy, a za odmowę datku grozi wezwaniem najróżniejszych szkodników, które będą przeszkadzały w wypalaniu garnków i zniszczą całą pracę rzemieślnika. Układ metryczny ludowych pieśni był, jak się wydaje, bardzo urozmaicony, nie skrępowany jeszcze zasa­ dami metryki literackiej. Wiele motywów pieśni ludowej weszło prawdopodobnie do znanej już nam greckiej liryki. 23

Najstarszą lirykę grecką poznajemy od razu we wszystkich jej odmianach (to jest w postaci elegii, jambu, pieśni monodycznej i pieśni chóralnej), które, jak się wydaje, powstały równo­ cześnie. Genezy nazwy elegii, mimo istnienia bardzo wielu hi­ potez, nie udało się dotąd wykryć. Dość prawdopodobna jest teza, że początkowo elegią nazywano pieśń żałobną układaną w dystychu składającym się z heksametru i pentametru. Następnie zaś i nazwę i metrum przeniesiono z pieśni żałobnej na utwory o in­ nej tematyce. Jest to jednak tylko nasze przypuszczenie, albo­ wiem już wśród najdawniejszych zabytków znajdują się różne odmiany elegii: elegia bojowa, historyczno-wojenna, polityczna, erotyczna, biesiadna, okolicznościowa. Za najstarszego ze znanych elegików greckich uważamy Kallinosa z Efezu (VII w. p.n.e.). Z twórczości jego zachowały się tylko fragmenty, a wśród nich dłuższy fragment elegii wojen­ nej. Elegia tego typu stanowi jakby pomost między eposem a sze­ roko pojętą twórczością elegijną. W elegii Kallinosa dostrzega się zupełnie wyraźnie pokrewieństwo z epiką. Wspólnym mo­ tywem jest podkreślanie wartości sławy wojennej. Do zdobycia tej właśnie sławy nawołuje poeta zachęcając do walki małoazjatyckich Greków z zagrażającymi ich miastom Cymmeryjczykami. Również do walki zagrzewały (znane we fragmentach) elegie Tyrteusza (Tyrtajos, VII w. p.n.e.). Według legendy przy­ słali go Ateńczycy jako pomoc walczącym z Messeńczykami Spartanom. Dzięki pobudzającym męstwo wojenne pieśniom Tyrte­ usza Spartanie odnieśli zwycięstwo. Legenda związana z imie­ niem Tyrteusza ukazuje, ówczesne poglądy na poezję. Jej twórca nie tylko był wyrazicielem prawd tradycyjnych, ale słowa jego miały także wpływać na aktualne wypadki. Nie tylko referował ówczesne wydarzenia, ale uważał za swój obowiązek kształtować otaczającą rzeczywistość. Takie pojmowanie misji poety ujaw­ nia się wyraźnie w twórczości Solona (640 - ok. 560 p.n.e.), ateń­ skiego męża stanu, a zarazem poety. Do najsławniejszych jego elegii należy wiersz wzywający Ateńczyków do Walki z Megarą dla odzyskania wyspy Salaminy, mającej ogromną rolę w roz­ woju handlu morskiego Aten. Elegie Solona pełniły rolę jakby mów politycznych. W czasie przeprowadzania swoich słynnych reform polityczno-społecznych (m.in. umorzenie długów — sei24

sachteja) Solon uświadamiał społeczeństwu w elegiach schorze­ nia ówczesnego ustroju, zachłanność i niesprawiedliwość arysto­ kracji. Występował również przeciw nieumiarkowanym żądaniom attyckiego ludu. Poza elegiami politycznymi i refleksyjno-moralizującymi pisał Solon także elegie okolicznościowe o charakterze osobistym, zawierające m.in. echa dalekich podróży, które odby­ wał jako kupiec. Tyrtajos i Solon są przedstawicielami poezji rozwijającej się w Grecji właściwej (na kontynencie). Również z tego kręgu po­ chodził młodszy od nich (poł. VI w. p.n.e.), Teognis z doryckiej Megary, przedstawiciel arystokracji miejskiej, której wpływom zagrażała nowa klasa wzbogaconego na handlu mieszczaństwa. Do walki z rządzącą arystokracją przystąpiły domagające się praw niższe warstwy społeczne. W VI w. walki klasowe zakoń­ czyły się zwycięstwem demokratów. Właśnie na ten okres przy­ padła twórczość Teognisa, odzwierciedlająca stosunki społeczno-polityczne w Megarze w VI w. p.n.e. Elegie Teognisa można raczej nazwać zbiorem sentencji i ogólnych pouczeń. Zachowały się w antologii, w której znajdują się także wiersze innych poe­ tów, tak że ścisłe wyodrębnienie tego zbioru z poezji Teognisa nie jest łatwe. Jego spuściznę dzieli się na trzy grupy. Pierwsza to naula, jakby kodeks postępowania, dla młodego arystokraty Kirnosa. Nakazuje mu, zgodnie z zasadą: tylko od zacnych można nauczyć się zacności, unikać ludzi nie pochodzących z kręgu arystokracji. Zasady więc kodeksu Teognisa polegały na odcięciu się od wszy­ stkiego, co nie mieściło się w tradycyjnych zasadach stanu szla­ checkiego. W drugiej grupie są zawarte skargi poety na to, że nie spotkał się z uznaniem u współobywateli. Poecie wydaje się także, że państwo znajduje się w stanie krytycznym, że grozi mu upadek. Myśl tę wypowiada Teognis za pomocą ciekawej przypowieści o łodzi. Ma ona wyobrażać państwo. Łódź w ciem­ nościach nocy płynie po nieznanych wodach, dno jej zalewa woda, ale nikt jej nie ratuje. Rządzą podli. Usunęli sternika i grabią zamiast śpieszyć na ratunek. Zaufanie, Mądrość, Przysiąga i Prawo opuściły Megarę. Inny charakter ma trzecia część zbiorku zawierająca pieśni biesiadne. Jednak i w nich słychać echa wydarzeń politycznych. Poeta błaga w rozpoczynającej bie25

siądę modlitwie, ażeby bogowie odwrócili od Megary najazdy Medów i Persów, którzy w tym czasie zaczęli zagrażać miastom małoazjatyckim. Poezja Teognisa ze względu na zainteresowanie sprawami państwowymi i ze względu na zaangażowanie polityczne wyka­ zuje pewne rysy pokrewieństwa z twórczością Tyrteusza i So­ lona, aczkolwiek nie czuje się w poezji Teognisa owej, właściwej dla tamtych poetów atmosfery ładu i opanowania. Pełna więk­ szego jeszcze niepokoju jest twórczość Greków -— wyspiarzy. Widać to w poezji Archilocha z wyspy Paros (I poł. VII w. p.n.e.). Nie ograniczył on swojej twórczości tylko do elegii, ale pisał rów­ nież epigramy, hymny, oraz złośliwe jamby. Jest on bardzo silną indywidualnością w literaturze greckiej, a świat wartości, który przedstawił, znacznie się różni od przekazanego przez tradycję Homerową. Archiloch patrzył krytycznie i z dystansu na dawne prawdy. Tak więc np. wbrew zasadom bohaterów Homera nie uważał za największą hańbę porzucenia tarczy na polu walki i w swej elegii z całą szczerością potrafił zawołać: „Śmierci szczęśli­ wie uszedłem. A niechże przepada tarcza. Zdobędę wkrótce nową, nie gorszą od dawnej” . Archiloch występował przeciw dawnym poglądom, które nie sprawdzały się w życiu. Nie łudził się, jak Homer, że po śmierci nagrodą za dzielność jest sława, i z całą otwartością stwierdzał: „zmarły nie ma wśród żyjących ni roz­ głosu, ani czci” . Archiloch zadziwia swoim realistycznym poglądem na świat. Uformował się on w czasie walk z Trakami, podczas kolonizowa­ nia Tazos, a także pod wpływem bardziej osobistych przeżyć poety, gdy zakochany w Neobuli doznał wzgardy ze strony jej °jca, Lykambesa. Nie hamując uczucia nienawiści mścił się poeta za tę zniewagę w swoich jambach. Piętnował pychę Lykambesa i jego zięcia (który miał być godniejszy ręki córki Lykambesa od odepchniętego poety) w bajce o małpie. Zdobyła ona tron, lecz została wywiedziona w pole przez lisa. O tym, jak złośliwe były jamby Archilocha, świadczy powtarzana przez starożytnych le­ genda, że córki Lykambesa, których imię okryły niesławą jego wiersze, powiesiły się ze wstydu. Archiloch w ocenie starożytnych był takim samym twórcą w zakresie liryki, jak Homer w epice. Już w III w. p.n.e. krytyk 26

aleksandryjski Arystarch stwierdził, że jeśli Archiloch wydaje się mniejszy od Homera, jest to spowodowane jedynie zakresem poruszanej przez Archilocha tematyki, a nie posiadaniem mniej­ szego niż Homer talentu. Wprowadzona przez Archilocha inwektywa osobista, przede wszystkim w jambografii, miała swego kontynuatora w Hipponaksie z Efezu (poł. VI w. p.n.e.). Wprowadził on do poezji nowe metrum: tzw. jamb kulawy, cholijamb (od greckiego cholós— kulawy). Jest to twórczość obracającego się w środowisku róż­ nego typu wykolejeńców poety — żebraka. Wiele w niej próśb o jałmużnę, wiele realistycznych szczegółów z ówczesnego życia. Oglądamy wnętrza małych warsztatów i sklepików, słyszymy o złodziejach i heterach, poznajemy charakterystyczną dla oto­ czenia Hipponaksa wiarę w gusła i przesądy. Wiele tu także motywów obscenicznych. Główną ofiarą gwałtownych ataków złośliwych wierszy Hipponaksa był rzeźbiarz Bupalos. Poeta ośmiesza go w swych wierszach i przypisuje mu najbardziej hańbiące wykroczenia. Walka Hipponaksa z Bupalosem nabrała w literaturze znaczenia przysłowiowego, Hipponaks zaś jest uwa­ żany za najstarszego przedstawiciela nurtu plebejskiego w lite­ raturze greckiej. Natomiast mniej wyraźna jest dla nas postać starszego od Hipponaksa Semonidesa z wyspy Samos (VII/VI w. p.n.e.). Wśród fragmentów jego jambów słynna jest satyra na kobiety. Typy kobiet wywodzi on od żywiołów i od różnych stworzeń, przedstawia 9 typów negatywnych pochodzących od: świni, lisicy, suki, ziemi, morza, oślicy, łasicy, klaczy, małpy, oraz jeden typ pozytywny wywodzący się od pszczoły. Jakby wyciągiem z tego utworu Semonidesa jest wiersz Fokildiesa z Miletu (VI w. p.n.e.), poety elegijnego. Był on też au­ torem układanych w dystychach elegijnych i w heksametrach wskazówek moralnych. Podobnie jak poezja Archilocha, symbolem budzącej się in­ dywidualności była twórczość Mimnermosa z Kolofonu (VII w. p.n.e.). Pisał on elegie wojenno-historyczne, jak utwór Smyrneis o walkach Smyrnejczyków z lidyjskim Gigesem. Opisy­ wane walki dotyczyły jednak wypadków już minionych, albo­ wiem dane było poecie pędzić życie z dala od w ojen i z beztros­ kim spokojem opiewać miłość do ukochanej klarnecistki, Nanno. 27

Przez elegie erotyczne Mimnermosa przewija się też pełna smutku zaduma nad losem człowieka i upływającym szybko życiem. Opisując miłość nie stronił poeta od przykładów mitologicznych, jak to poświadcza zachowany fragment elegii, w którym wspom­ niano o wyprawie Jazona po złote runo i o pomocy, jakiej mu udzieliła Medea. Elegie erotyczne Mimnermosa wywarły duży wpływ na poezję aleksandryjską. Jończykiem tak jak Archiloch i Mimnermos był również sil­ nie zaznaczający swoją indywidualność Anakreont z Teos w Azjii Mniejszej (VI w. p.n.e.). Po zajęciu Teos przez Persów przeniósł się na wyspę Samos, a następnie do Aten. Twórczość Anakreonta obejmuje elegie, pieśni miłosne i biesiadne, oraz utwory jambiczne. Erotyki Anakreonta są utrzymane w lekkim, żartobliwym tonie, natomiast wiele zjadliwych (przypominających utwory A rchilocha) inwektyw zawierają jego jamby. O ostrości napaści na przeciwników świadczy utwór skierowany przeciw dorobkiewi­ czowi, który z pychą rozpiera się w lektyce, choć jeszcze nie­ dawno okrywały go łachmany. Dźwięczne i wykwintne wiersze Anakreonta znalazły licznych naśladowców. Te właśnie anakreontyki, dużo późniejsze od zachowanej tylko we fragmentach poezji Anakreonta, utrwaliły imię poety w następnych wiekach. Indywidualistyczna liryka doszła także do głosu w tzw. melice eolskiej, która wspaniale rozkwitła na eolskiej wyspie Lesbos na przełomie VII i VI w. p.n.e. Słowem melika określa się pieśń solową, recytowaną przez jednego śpiewaka, nie komponowaną dla chóru. Poeci eolscy w y­ rażali w pieśni o stroficznej budowie swoje uczucia i przeżycia. W pełnych namiętności pieśniach, w strofach, które od jego imie­ nia nazywamy alcejskimi, poeta Alkajos VII/VI w. p.n.e.) z Miteleny na Lesbos reaguje na wszelkie przejawy ówczesnego życia politycznego. Z zaciekłością atakuje tyranów, marząc o przy­ wróceniu do władzy arystokracji, która utraciła wpływy. Poeta należy do grupy spiskowców przygotowujących zamach na dzier­ żącego na Lesbos władzę tyrana, Myrsylosa, i pełen radości woła w jednej ze swoich pieśni „Dzisiaj trzeba się upić, niechaj każdy z was pije dzisiaj, choćby nawet nie miał ochoty, wszak padł Myrsylos” . Swój niepokój o losy państwa wyraża w innej pieśni, przedstawiając nękaną wojnami domowymi ojczyznę jako wal­ 28

czący z burzą morską okręt. W pieśniach nie porusza Alkajos jedynie tematów politycznych, jest także piewcą wina i miłości. Pieśni biesiadne poety są odbiciem ożywionego życia towarzys­ kiego na Mitylenie. W kręgu przyjaciół stara się Alkajos rozpro­ szyć smutki, czy to związane z sytuacją ojczyzny, czy też z po­ wodu niepowodzeń w miłości, albowiem, jak wyznaje: „Semeli syn wino nam dał ku zapomnieniu trosk” . Również z Lesbos związana jest współczesna Alkajosowi (może nieco starsza) Safona (Sappho, VII/VI w. p.n.e.). I w jej wierszach w strofach nazwanych później safickimi rozbrzmiewają, tak jak w poezji Alkajosa, nuty osobistych przeżyć. Z poezji Safony po­ znajemy jej przywiązanie do braci Larycha i Charaksosa i gra­ niczącą z uwielbieniem miłość do córeczki Kleis („Mam dzie­ weczkę piękną mam, /Złocistemu kwieciu podobną” ). Pisze też z przywiązaniem o wychowankach z koła, któremu przewodziła i gdzie przygotowywała dziewczęta do przyszłego życia: uczyła je dobrych manier, rozbudzała wrażliwość na piękno. Dla w y­ chowanek pisze pieśni weselne, obdarza je wierszem przy roz­ staniu, kiedy po ukończeniu edukacji zaczynają dorosłe życie. Nie brak też w twórczości poetki modlitwy do Afrodyty, której opiece powierzone było koło Safony, a także modlitw do Hery i do Muz. W utworach Safony ujawnia się umiłowanie przy­ rody i wrażliwość na piękno pieśni ludowej, zwłaszcza w pieś­ niach weselnych, do których właśnie z folkloru czerpała wzory. Safona w swojej poezji potrafiła wyrazić najsubtelniejsze uczu­ cia i przeżycia. Oprócz liryki jońskiej i meliki eolskiej w Grecji w epoce ar­ chaicznej rozwijała się również liryka chóralna. Poezja była w niej jednym z elementów obok muzyki i tańca. Liryka chóralna łączyła się z życiem społecznym, służyła do uczczenia uroczystoś­ ci świątecznych, rocznic wielkich wydarzeń, różnego typu ago­ nów. Centrum rozwoju liryki chóralnej była Sparta, gdzie jed­ nostka musiała się 'podporządkować surowym zasadom życia zbio­ rowego. Tam też już od dawna w czasie świąt ku czci poległych tzw. gymnopediach występowały wyćwiczone chóry chłopców i dziewcząt. Autorzy tekstów skomponowanych dla chórów pieśni znani są tylko z nazwiska. Byli to m.in. Tales z Gortyny, K senodamas z Kytery. Więcej już możemy powiedzieć o Alkmanie, 2»

z którego utworów zachowały się fragmenty. Twórczość Alkmana z Sardes (VII w. p.n.e.) obejmowała hymny, peany, pieśni tanecz­ ne — hiporchemy, pieśni miłosne i biesiadne. Wiele było tu pieś­ ni skomponowanych dla chóru dziewcząt tzw. partenia (parthenos — dziewczyna). Poeta w pieśniach łączył elementy prozaiczne z poetyckimi, zaprawiał swoje pieśni dobrodusznym humorem. Alkmana uważa się za pierwszego prawodawcę liryki chóralnej. Występuje w jego utworach charakterystyczna dla greckiej poezji chóralnej trójczłonowa kompozycja stroficzna: strofa, antystrofa, epoda. Po dwu odpowiadających sobie strofach następowała epoda o nieco zmienionym rytmie. Melodia w strofie i antystrofie była jednakowa, w epodzie zmieniała się. Triady te (strofa, anty­ strofa, epoda) powtarzały się regularnie. Poezję chóralną uprawiał także Stesichoros (VII - VI w. p.n.e.) z Himery na Sycylii. Na podstawie fragmentów jego utworów można wnioskować, że w pieśni chóralnej uwzględniał szerzej tematy epickie. Zajmowały go mity trojańskie i dzieje rodu Atry­ dów (Orestes). Motywem jego pieśni było m.in. zburzenie Troi, powrót bohaterów, dzieje Orestesa. Miał też napisać dwie pieśni na temat Trojańskiej Heleny. W pierwszym utworze opisał jej ucieczkę z Parysem, w drugim odwołał wersję mitu przedstawia­ jącą Helenę w negatywnym świetle i napisał tzw. Palinodię — odwołanie całej podważającej jej dobre imię opowieści. Za ucznia Stesichora uważa się Ibikosa (poł. VI w. p.n.e.) z Region w południowej Italii, który przez pewien czas przeby­ wał na dworze tyrana Samos, Polikratesa. Poeta znany jest prze­ de wszystkim jako chwalca urody młodych chłopców. Do szczytu rozwoju liryka chóralna doszła dzięki twórczości następnego pokolenia poetów. Najstarszy z nich Symonides z Keos (ok. 556 - ok. 468 p.n.e.) miał być pierwszym poetą, który układał pieśni chóralne na zamówienie. Był zawodowym liry­ kiem chóralnym wędrującym z miejsca na miejsce i za wyna­ grodzeniem przygotowującym występy chórów w ośrodkach kul­ tów, na dworach magnatów i tyranów. W okresie wojen perskich przebywał w Atenach, gdzie pieśniami uświetniał zwycięstwa nad wchodnim najeźdźcą. Twórczość Symonidesa obok hymnów obejmowała: epinikia (pieśni na cześć zwycięzcy w igrzyskach lub bitwie), dytyramby (pieśni chóralne ku czci Dionizosa), skolia 30

(pieśni biesiadne o różnej tematyce), peany (pieśni ku czci Apoliina), elegie i treny. Z twórczości tej, zachowanej w nielicznych fragmentach, największą chwałę u potomności przyniosły poecie treny, które ze szczególną siłą miały wywoływać uczucie litości. Z tego powodu „łzy Symonidesa” i lament kejski (od miejsca urodzin poety — Keos) stały się przysłowiowe. Zachował się do naszych czasów szczególnie wzruszający Lament Danai — płacz córki króla Akrisiosa, Danai, zamkniętej wraz z malutkim syn­ kiem, Perseuszem w skrzyni, którą na rozkaz króla wrzucono do morza. Unoszona na falach nieszczęsna matka żali się nad losem swoim i nie rozumiejącego grozy położenia dziecka. Symonidesowi przypisuje się też wprowadzenie do literatury greckiej epigramatu. Do najsławniejszych jego epigramatów na­ leży epigramat na cześć poległych pod Termopilami. („Przechod­ niu, powiedz Sparcie...” ). Szczególne piętno indywidualności no­ szą na sobie pieśni biesiadne (skolia) pełne refleksji nad znikomością życia ludzkiego i niepewnością losu. Epinikia natomiast różni od tego typu późniejszych utworów bardzo rozwinięta część poświęcona narracji mitu związanego z bogiem lub hero­ sem, na którego cześć odbywały się igrzyska. Najsławniejszym twórcą epinikiów był młodszy od Symoni­ desa Pindar z Teb (ok. 520-442 p.n.e.), najwybitniejszy poeta w zakresie liryki chóralnej. Z jego obfitej twórczości (epinikia, hymny, dytyramby, peany, enkomia, treny) zachowały się poza fragmentami tylko 4 księgi epinikiów na cześć zwycięzców w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich i nemejskich. Stałe motywy epinikiów to: pochwała kraju rodzinnego zwycięz­ cy, miejsca igrzysk, pochwała boga — patrona igrzysk, pochwała rodziny zwycięzcy, pochwała zwycięzcy, pochwała jego całego rodu. W myśl porównania, w którym poeta mówi o sobie jako o pszczółce przelatującej swobodnie z kwiatka na kwiatek, Pin­ dar nie trzyma się rygorystycznie stałego układu motywów. W jednych epinikiach rozwinięta jest np. opowieść o micie, w in­ nych natomiast mit ograniczony zostaje jedynie do małej wzmian­ ki. Niekiedy mit zostaje tak rozbudowany, że staje się rodzajem mitycznej ballady (np. opowieść o wyprawie Argonautów w Pyth. 4). Mity o bogach zostają odpowiednio „oczyszczone” , zawsze usprawiedliwia poeta ich postępki. W utworach swoich występuje 31

Pindar jako patriota tebanski, wierzy też w odrodzenie rządów arystokratycznych w swej ojczyźnie. Szczególną wartość przy­ pisuje pochodzeniu sławionych przez siebie zwycięzców. Jest chwalcą „dzielności” , która w jego przekonaniu jest cechą wro­ dzoną tylko arystokracji. Starożytni sławili pobożność Pindara, uważanego za wielkiego czciciela Apollina. Etyka poety (jak to widać z jego pieśni) rzeczywiście zgodna jest z zasadami głoszo­ nymi przez wyznawców czczonego w Delfach Apollina. Wzywa bowiem Pindar do panowania nad sobą, nie przekraczania ludz­ kich granic możliwości, i tym samym nie ściągania na siebie za­ wiści bogów. Optymistyczną stroną etyki poety jest wiara w cel działania ludzkiego. Człowiek nie powinien poddawać się losowi, ale działać w miarę swoich sił. Jednak ta aktywność jest właści­ wa tylko szlachetnie urodzonym. Takie poglądy etyczne wypo­ wiadał Pindar najczęściej za pomocą wplecionych licznie w pieśni gnom i sentencji. Utwory swoje pisał w patetycznym, peł­ nym wzniosłości języku. Unikał wszelkich wyrazów prozaicznych i pospolitych. Wprowadzał rzadkie konstrukcje i połączenia słow­ ne. Był mistrzem w kompozycji i w śmiałości obrazu. Potrafił wytworzyć pełen wzniosłości nastrój. Wszystkie te cechy paso­ wały go na wyjątkowego artystę słowa, poetę, którego w przeko­ naniu starożytnych nikt nie zdoła naśladować. Pogląd ten znako­ micie scharakteryzował Horacy stwierdzając, że „kto stara się naśladować Pindara, jest jak Ikar, który wznosi się wysoko na sztucznych skrzydłach i spada w morze, Pindar bowiem, to spada­ jąca z góry wezbrana rzeka, to wzlatujący pod chmury łabędź” . Dlatego też nadaremnie starał się współzawodniczyć z Pindarem siostrzeniec Symonidesa, Bakchylides z Keos (ok. 516450 p.n.e.), opiewający czasem tych samych, co Pindar zwy­ cięzców (np. pochwała chłopca Piteasza z Eginy na igrzyskach nemejskich). Obaj poeci pisali pieśni pochwalne na cześć tyrana Syrakuz, Hierona. Układ epinikiów Bakchylidesa nie różni się zasadniczo od układu utworów Pindara. Brak mu jednak takiej jak Pindar wzniosłości i patetyczności stylu. Szczególną wartość posiadają pieśni chóralne Bakchylidesa dla uczczenia uroczystości religijnych (nie zachowały się tego typu utwory Pindara). Za najwartościowszy uważa się hymn Bakchylidesa odśpiewany przez chór w święto Apollina Delijskiego. Według legendy święto 32

to miał ustanowić bohater ateński Tezeusz po zabiciu na Krecie Minotaura, któremu Ateńczycy musieli dostarczać na pożarcie co dziewięć lat 7 najpiękniejszych dziewcząt i 7 najpiękniejszych chłopców. Pieśń została napisana w formie dialogu między mi­ tycznym królem Aten, Tezeuszem a chórem starców ateńskich. Utwór ten jest jakby przejściem od liryki do dramatu. Na Pindarze i Bakchylidesie kończy się rozwój greckiej liryki chóralnej. Po nich zaczęto większy nacisk kłaść na efekty mu­ zyczne, mniej ceniąc w pieśniach chóralnych wypowiedź słowną. Liryka chóralna nie pełniła też już roli najważniejszej form y literackiej. Miejsce jej w następnej epoce zajęła tragedia.

PROZA

Pierwszy prozaiczny znany nam utwór grecki powstał ok. 250 lat po Iliadzie Homera. Za najstarszego prozaika greckiego uchodzi Ferekydes z Syros (VI w. p.n.e.). W pisanym w dialekcie jońskim dziele Siedmiokąt (Heptamychos) opowiada on (w duchu orfickim) o pochodzeniu świata i bogów oraz o powstaniu czło­ wieka. Utwór ten miał więc charakter mistyczno-teologiczny. Młodszy nieco od Ferykydesa Akuzylaos z Argos (pocz. V w. p.n.e.) parafrazował dzieła Hezjoda w utworach: Genealogia, Kosmogonia, Teogonia. Tradycyjną genealogię pierwszy poddał krytyce Hekatajos z Miletu (VI/V w. p.n.e.), twórca dzieła zatytułowanego prawdopo­ dobnie również Genealogie, w którym starał się przeprowadzić interpretację racjonalną mitów, w myśl głoszonej przez siebie zasady, że „opowiadania Hellenów są wielorakie i śmieszne” . Ce­ nione w starożytności było geograficzne dzieło Hekatajosa O bej­ ście ziemi (Ges periodos). Dla zdobycia materiału do tej pracy odbył Hekatajos podróże na Sycylię i do Egiptu. Na podstawie poczynionych obserwacji mógł poprawić pierwszą mapę świata sporządzoną przez filozofa Anaksymandra z Miletu (ok. 610-o k . 547 p.n.e.). W miarę rozwoju wiedzy geograficznej dzieło Heka­ tajosa traciło na wartości, miała jednak znaczenie jego racjonali­ styczna interpretacja zjawisk geograficznych i historycznych fak­ tów. 3 — Literatura grecka i rzymska

33

W okresie archaicznym dzięki Ezopowi wchodzi do literatury bajka. Zapoczątkował ją już Hezjod w Pracach i dniach, opowia­ dając o słowiku, który dostał się w szpony jastrzębia. Ezop Frygijczyk (VI w. p.n.e.), postać na poły legendarna, niewolnik przebywający na wyspie Samos, a następnie zaufany doradca króla Lidii, Krezusa, twórca klasycznej bajki greckiej, został podobno zamordowany przez kapłanów delfickich. Legen­ dę tę można wytłumaczyć faktem, że utwory Ezopa były rzeczy­ wiście sprzeczne z wyznawaną w Delfach ideologią; krytykowały możnych, występowały w obronie pokrzywdzonych. We wczesnym okresie tworzenia się prozy greckiej można już mówić o początkach prozy filozoficznej. Otwierają ją gnomy tzw. siedmiu mędrców (Tales z Miletu, Pittakos z Mityleny, Bias z Priene, Kleobulos z Lindos, Chilon ze Sparty, Solon z Aten, Periander z Koryntu). Zaliczany do tego grona Tales z Miletu (ok. 625 - ok. 546 p.n.e.), jest uważany za pierwszego z jońskich ' filozofów przyrody, którzy zajmowali się zagadnieniem pochodze­ nia i struktury świata. Według twierdzeń Talesa świat miał po­ wstać z wody. Uczeń Talesa, Anaksymander z Miletu (ok. 610 547 p.n.e.) w swoim dziele O przyrodzie (Peri physeos) — pod takim tytułem będą wydawać swoje traktaty i następni filozofo­ wie — twierdził, że tworzywem świata jest nieokreślony pierwia­ stek apejron. Anaksymenes z Miletu (ok. 585 - ok. 528 p.n.e.) za prasubstancję świata uważał powietrze. Natomiast Heraklit z Efe­ zu (ok. 544 - ok. 484 p.n.e.) upatrywał prasubstancji świata w ogniu, a powietrze, woda i ziemia miałyby być jego różnymi po­ staciami. Cały świat znajduje się w dynamicznym ruchu. W przy­ rodzie jedne rzeczy giną, drugie powstają. Wszystko się zmienia, płynie (panta rhei) tak, jak w rzece. Jedno przeciwieństwo prze­ chodzi w drugie. Teoriom tym przeciwstawiał się Parmenides (ok. 540 - ok. 470 p.n.e.) z Elei, kolonii greckiej w Italii, założyciel tzw. szkoły eleackiej. Uważał on, nawiązując do twierdzeń swego nauczyciela, Ksenofanesa z Kolofonu (ok. 569 - ok. 477 p.n.e.), że byt praw­ dziwy jest wieczny, niezmienny, jeden i niepodzielny. Parmeni­ des podważył także znaczenie poznania empirycznego, uważając, że poznanie jest możliwe jedynie na drodze czystego rozumowa-

34

nia. Naukę Parmenidesa kontynuował Zenon z Elei (ok. 490 - ok. 430 p.n.e.), uważany za twórcę dialektyki. Próbę pogodzenia poglądów Heraklita i eleatów podjął Empedokles z Agrigentum (ok. 495 - ok. 435 p.n.e.) na Sycylii. Poza dziełem filozoficznym zatytułowanym tak jak pisma innych filo­ zofów O przyrodzie opracował on także utwór mistyczno-religij­ ny Pieśń oczyszczenia. Tak więc w epoce archaicznej proza rozwijała się w kilku kierunkach; pojawiły się traktaty filozoficzne, teologiczne, geograficzno-historyczne. Nie zachowało się z nich w całości ani jedno dzieło, a wiedza nasza o tym piśmiennictwie opiera się na analizie ocalałych (różnej wielkości) fragmentów.

LITERATURA OKRESU KLASYCZNEGO (V - IV w. p.n.e.) UWAGI OGÓLNE

W okresie archaicznym główne centra kultury greckiej znaj­ dowały się poza Grecją właściwą na wyspach morza Egejskiego i na wybrzeżach Małej Azji. Wiek V p.n.e. przyniósł zasadniczą zmianę. Po zburzeniu Miletu (głównego centrum życia kultural­ nego Greków) w 494 r. p.n.e. Persowie zwrócili swe siły przeciw Grecji. Przed najazdem perskim ocaliły Grecję Ateny dzięki swo­ jej świeżo zbudowanej flocie. Wzrósł prestiż polityczny Aten, które umocniły swą siłę w Grecji stając na czele utworzonego w czasie wojen perskich Związku Morskiego. W połowie V w. p.n.e. Ateny znajdowały się w stanie największego rozkwitu. Były to tzw. okres Peryklesa (500 - 429 p.n.e.). Perykles, przywódca zwo­ lenników radykalnej demokracji, który kierował ponad trzydzie­ ści lat wewnętrzną i zewnętrzną polityką Aten, przeniósł skar­ biec Związku Morskiego z jego dotychczasowej siedziby na De­ los do Aten. W ten sposób całkowicie podporządkował Atenom sprzymierzonych członków Związku. We wzbogaconych Atenach w tym okresie do szczególnego rozkwitu doszła nauka, sztuki

3*

35

piękne (rzeźba, architektura), literatura. Dla umożliwienia bied­ niejszej ludności udziału w widowiskach teatralnych wprowa­ dzono z inicjatywy Peryklesa tzw. teorikon — zasiłek wynoszący dwa obole, przeznaczony na opłacenie wstępu do teatru. Inną reformą Peryklesa było wprowadzenie wynagrodzeń dla urzędni­ ków, których wybierano przez losowanie. Zasada ta otwierała każdemu dostęp do urzędów. Demokracja ateńska opierała się na rządach ludowych. Urzędnicy mieli być jedynie wykonawcami uchwał ludu zebranego na zgromadzeniach ludowych. Bogate demokratyczne Ateny przyciągały wybitnych artystów, uczonych i filozofów z całej Grecji. Ateny Peryklesa stały się centrum umysłowym całej Hellady. Klęska Aten w wojnie peloponeskiej (o czym mówiliśmy wcześniej) była właściwie klęską całego świa­ ta greckiego. Po krótkotrwałych rządach zwycięskiej Sparty na­ stąpiła faza walk między poszczególnymi państwami o hegemo­ nię, co spowodowało rozdrabnianie polityczne Hellady i dopro­ wadziło w konsekwencji do utraty niezależności (uzależnienie od Persji, a później od Macedonii).

POEZJA

W epoce archaicznej do doskonałości doszła liryka, w której ujawnił się indywidualizm joński (melika), a także uczucia reli­ gijne (liryka chóralna), natomiast w Grecji epoki klasycznej (V - IV w. p.n.e.) rozwinął się dramat ateński: tragedia i komedia. Geneza obu tych gatunków nie jest dostatecznie wyjaśniona. Przyjmuje się, że tragedia, dosłownie: pieśń kozłów (tragos — ko­ zioł, ode — pieśń) powstała z dytyrambu, pieśni na cześć boga wina Dionizosa. Śpiewał ją chór odziany w koźle skóry, mający wyobrażać składający się z satyrów orszak boga. Występy ta­ kiego chóru odbywały się już w VII w. i miały początkowo cha­ rakter czysto ludowy. Dopiero tyran Aten Pizystrat (561 - 527 p.n.e.), ustanowiwszy na cześć Dionizosa uroczyste święto, Wiel­ kie Dionizje (obchodzone na przełomie marca i kwietnia przez pięć, później przez sześć dni) podniósł kult ludowy do rangi święta państwowego. Z obrzędowego śpiewu kozłów — satyrów rozwinęła się tragedia, gdy z chóru wyodrębniono aktora, który 36

miał z chórem prowadzić rozmowę. Dalszą zmianą było rozsze­ rzenie tematyki. Nie ograniczano się tylko do opowieści o Dio­ nizosie, ale dramatyzowano inne mity. Zmiana ta spowodowała zastąpienie chóru satyrów chórem osób związanych z treścią przedstawianej sztuki. Od 420 r. p.n.e. tragedie, wystawiane do­ tąd wyłącznie w czasie Wielkich Dionizj i, zaczęto wystawiać także w czasie innego poświęconego Dionizosowi święta, podczas obchodzonych na przełomie stycznia i lutego Lenajów. Wysta­ wiano sztuki trzech współzawodniczących z sobą poetów. Każdy z nich prezentował na scenie trzy tragedie, to jest trylogię (treis — trzy) oraz jeden dramat satyrowy — utwór o treści po­ godnej, oparty najczęściej na mitach związanych z Dionizosem. Za twórcę tragedii greckiej uchodzi Tespis, twórca pierwszego teatru objazdowego (od niego wywodzi się określenie „wóz Tespisa” ). Tespis miał w 534 r. p.n.e. w czasie Wielkich Dionizji wpro­ wadzić na scenę dialog między chórem a aktorem. Choirilos z Aten (VI/V w. p.n.e.) wprowadził maski, Frynichos z Aten (VI/V w. p.n.e.) miał wprowadzić do tragedii rolę kobiecą (od­ grywaną przez męskich aktorów), rozszerzył także tematykę, ponieważ poza sztukami mitologicznymi miał pisać tragedie i na tematy historyczne. Według tradycji starożytnej po wystawieniu tragedii Zdobycie Miletu (Miletu hallosis), został ukarany grzyw­ ną za zbytnie wzruszenie widzów, którzy z płaczem oglądali na scenie wypadki związane ze zdobyciem Miletu przez Persów w 494 r. p.n.e. W tragedii można wyróżnić następujące części: pro­ log (wprowadzony przez Frynichosa) — zapowiadający treść sztuki, parodos — pieśń śpiewana przez chór wchodzący na orchestrę (dosłownie miejsce przeznaczone do tańca od gr. orcheomai — tańczę), epeisodia — partie dialogowe, stasimony — pieśni chóru wykonywane między epeisodiami, éxodos — pieśń chóru schodzącego z orchestry. Początkowo i chór i akior wystę­ powali na orchestrze, gdy jednak przy dalszym rozwoju tragedii akcja sztuki bogaciła się i zwiększała się liczba ról, ze względu na konieczność zmiany kostiumów, ok. 465 r. p.n.e. wzniesiono za orchestrą drewniany barak — tzw. skene. Służył on i za gar­ derobę i jako część dekoracji. Frontowa ściana skene miała troje drzwi. Przed skene powstało proskenion, na którym występo­ wali aktorzy, chór pozostał na orchestrze. Teatr za Pizystrata 37

był drewniany, ale już ok. 425 r. p.n.e. przystąpiono w Atenach do budowy teatru kamiennego. Najstarszym klasycznym teatrem był ateński teatr Dionizosa, którego budowę ukończono ok 326 r. p.n.e. Przedstawienia teatralne, odbywające się dwa razy do roku i mające ścisły związek ze świętem religijnym, spełniały funkcje wychowawcze w życiu społeczeństwa. Nie chodziło bowiem w sztuce jedynie o interesujące przedstawienie mitu, ale o ukazanie na przykładach losów bohaterów praw kierujących ludzkim ży­ ciem. Z twórczości Frynichosa zachowały się tylko fragmenty, na­ tomiast najstarszym tragikiem, którego sztuki doszły do naszych czasów, jest Ajschylos z Eleuzis (525 - 456 p.n.e.), uczestnik walk z Persami pod Maratonem, Salaminą i Platejami. Z jego 70 tra­ gedii i 20 dramatów satyrowych zachowało się poza tytułami sztuk i fragmentami 7 tragedii: Persowie, Błagalnice, Prometeusz sko­ wany, Siedmiu przeciw Tebom, oraz trylogia Oresteja, na którą składają się: Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Eumenidy. Według tradycji starożytnej Ajschylos miał: 1) wprowadzić na scenę drugiego aktora, 2) ograniczyć rolę chóru i na planie pierwszym w tragediach umieścić dialog, 3) wprowadzić deko­ rację oraz umieścić za orchestrą budynek skene (garderoba arty­ stów i frontowa ściana dekoracji). Za najwcześniejszą z zachowanych sztuk uważa się tragedię Persowie wystawioną w 472 r. p.n.e. osiem lat po słynnym zwy­ cięstwie floty greckiej nad perską flotą Kserksesa pod Salaminą w 480 r. Jest to jedyna znana nam tragedia historyczna (Histo­ ryczne tragedie Frynichosa: Zdobycie Miletu oraz Fenicjanki nie zachowały się do naszych czasów). Tematem tragedii Ajschylosa jest zwycięstwo Greków nad Persami. Akcja odbywa się w kraju pokonanego wroga. Takie ujęcie wypadków lepiej nadawało się do przedstawienia w tragedii, która powinna wyrażać uczucia bolesne. Królowa', matka Kserksesa wraz ze starszyzną perską oczekuje wiadomości o losach armii syna, która wyruszyła na podbój Hellady. Niepokój jej powiększa jeszcze niedawny sen: widziała bowiem we śnie dwie siostry, Persję i Helladę, których spór zakończył Kserkses wprzęgając obie do swojego rydwanu. Persja jarzmo znosiła chętnie, natomiast Hellada zrzuciła je, 38

a wtedy Kserkses na oczach płaczącego ojca Dariusza wypadł z rydwanu. Kiedy pojawił się inny jeszcze złowróżebny znak — sęp rozszarpał orła chroniącego się u ołtarza Apollina za radą chóru starców królowa postanawia złożyć ofiarę Ziemi, zmarłym i Dariuszowi. Nim się oddali, pyta jeszcze starców o Ateny i Ateńczyków. W odpowiedzi słyszy, że „Ateńczycy nie poddani są nikomu i nikomu nie służą” , a przecież zniszczyli już nawet wojsko Dariusza (pod Maratonem). Po tym wspomnieniu nie­ dawnej klęski Persów nadchodzi pełen tragizmu moment. Na scenie pojawia się goniec i składa szczegółowy raport o straszli­ wej klęsce armii Kserksesa pod Salaminą. Jest to sławny opis bitwy morskiej, dokładniejszy jeszcze niż w dziele historycznym Herodota. Nie przemawia tu tylko aktor, ale sam uczestnik walki, Ajschylos. Wywołany z grobu duch Dariusza przepowiada nową klęskę Persów (pod Platęjami). Ze swoich nieszczęść wydźwigną się Persowie dopiero wtedy, gdy „nie wyruszą już nigdy do Hellady, choćby nawet mieli liczniejsze wojsko. Albowiem z Gre­ kami jest w zmowie sama ich ziemia” . Tragedia kończy się zbio­ rowym lamentem chóru i Kserksesa, który bez orszaku, w po­ szarpanej odzieży zjawia się na scenie. Sztuka stanowi splot dwóch elementów: lirycznego — w pieśniach chóru i epickiego — w opowiadaniu gońca. Ajschylos z wielkim artyzmem operuje tymi elementami. Tak na przykład chór na początku tragedii wylicza szczegółowo imiona wodzów Kserksesa, którzy wyruszyli na podbój Grecji. Niekończąca się lista wodzów i wojsk atakują­ cych Helladę sprawia wrażenie niezwyciężonej, niedającej się niemal ogarnąć potęgi. Sens artystyczny tego wyliczenia ujawni się nieco później, kiedy goniec wygłosi tę samą listę imion, lecz będzie to już lista wodzów poległych pod Salaminą. Śmiałym pomysłem była też scena wywołania ducha Dariusza. Twierdzi się, że u Ajschylosa nie doszła jeszcze do doskonałości umiejęt­ ność indywidualizowania postaci, jednak już w Persach za pomo­ cą aluzji i niedomówień ukazuje poeta wewnętrzny nurt psy­ chiczny przemawiającej matki Kserksesa, dręczonej niepokojem o losy syna. Budzi szczególne zainteresowanie rola gońca. W tra­ gedii greckiej jest to rola tradycyjna, a także konieczna. Gdy nie można było przedstawić pewnych zdarzeń na scenie, na oczach widzów, w teatrze antycznym zastępowano je szczegółową opo­ 39

wieścią, sprawozdaniem włożonym w usta gońca (angelos). Zwy­ kle też, a ujawnia się to z całą jaskrawością właśnie w tragedii Persowie, goniec jako postać z ludu przepaja swoją kwestię ru­ basznym realizmem. Przy pełnym patosu nastroju tragedii daje to wspaniały efekt rozdzierającego kontrastu. Persowie kończą się wielką sceną muzyczną: zbiorowym la­ mentem żałobnym po poległych. Podobnym lamentem kończy się tragedia Ajschylosa, datowana na rok 469, Siedmiu przeciw Tebom. Jest to sztuka stanowiąca część niezachowanej trylogii, w której skład wchodziły jeszcze tragedie: Lajos i Edyp. Trylo­ gia więc była poświęcona dziejom Edypa i jego rodu. W Siedmiu przeciw Tebom przedstawił poeta zagładę synów Edypa zadają­ cych sobie wzajemnie śmierć. W bratobójczym pojedynku ginie zarówno obrońca Teb, Eteokles, jak i atakujący miasto jego brat, Polynejkes. Ajschylos poruszył w tej tragedii problem dziedzi­ ctwa winy i kary, które przechodzi z pokolenia na pokolenie. W splamionym winą domu Edypa zamieszkał duch — mściciel, Alastor, który dąży do zguby, do ostatecznego wyniszczenia ca­ łego rodu, aż do śmierci synów ojcobójcy i kazirodcy Edypa. Ajschylos z wielkim artyzmem przedstawia nastrój w obleganym przez Polynejkesa mieście przez umiejętne operowanie chórem. Chór kobiet tebańskich nie zjawia się na scenie w zwartym po­ chodzie, jak to było przyjęte w parodos, ale przerażone kobiety wbiegają w popłochu. Nie wygłaszają się pieśni w uporządko­ wanej, stroficznej budowie, lecz pierwszą część ich kwestii sta­ nowią bezładne krzyki, lamenty i jęki. W ten sposób została oddana sytuacja atakowanych Teb. Na tle opętanych strachem i pogrążonych w rozpaczy Tebanek z większą wyrazistością ma­ luje się niezłomność Eteoklesa, który decyduje się na pojedynek z bratem. W ostatniej scenie chór rozdziela się na dwa półchóry, każdy z nich lamentuje nad zwłokami jednego z braci: Eteoklesa i Polynejkesa. Ekspresja plastyczna chóru w tragedii Siedmiu przeciw Tebom wywołuje silne wzruszenie. I tu u jawił się wielki talent poety, który, jak podają źródła starożytne, sam przepro­ wadzał reżyserię sceniczną swoich sztuk. Wielkie mistrzostwo w zakresie choreografii widoczne jest w tragedii Błagalnice (Hiketydes), którą do niedawna uważano za jedną z najstarszych ze sztuk Ajschylosa. Obecnie datuje się 40

ją na ok. 463 r. p.n.e. na podstawie odkryć papirusowych, po­ świadczających, że była ona wystawiona w czasie agonu, na któ­ rym prezentował swój dramat młodszy od Ajschylosa Sofokles. Tematem tragedii jest mit o 50 córkach króla Danaosa, które uciekły z Egiptu przed pragnącymi je poślubić 50 synami stryja, Ajgiptosa. Ajschylos przedstawił moment kiedy Danaidy przy­ bywają do Argos i błagają władcę tego kraju, Pelasgosa, o udzie­ lenie im schronienia i o obronę. Pelasgos nie chce im odmawiać, ażeby nie naruszyć prawa gościnności, z drugiej jednak strony obawia się wojny z Egiptydami. Dziewczęta zajmują miejsce przy ołtarzu i grożą, że pozbawione pomocy powieszą się, profanując święte miejsce bogów. Król wraz z ludem obiecuje obronę. Gdy przybywa herold egipski z gromadą zbrojnych wojowników i usi­ łuje zawlec dziewczęta do łodzi, Pelasgos skutecznie występuje w ich obronie. Napastnicy zostają odpędzeni, a Danaidy otrzy­ mują schronienie w Argos. Sztuka kończy się pieśnią dziękczyn­ ną chóru Danaid. Tragedia Błagalnice zwraca uwagę swoją kom­ pozycją. Jest to utwór ze szczególnie silnie wyeksponowaną rolą chóru. Główną postacią dramatu jest chór Danaid, wokół których losów obraca się akcja. Pieśni chóru stanowią niemal połowę całego tekstu tragedii. W tragedii jest jeszcze chór służebnic, a niektórzy filologowie przypuszczają, że znajdował się w niej jeszcze chór Egipcjan. To on, a nie herold, miał się domagać od Pelasgosa wydania Danaid. Błagalnice jako tragedia „wielochórowa” , z bardzo małym zespołem solistów, przypomina sztuki sceniczne z okresu przed Ajschylosem, kiedy to tragedia była utworem niemal wyłącznie chóralnym. Błagalnice ze swą „ar­ chaiczną” konstrukcją można by nazwać liryczną kantatą. Nieco późniejsza od Błagalnie jest słynna tragedia Prometeusz w okowach, datowana na ok. 460 r. p.n.e. Jest to część zaginio­ nej trylogii o charakterze kosmogonicznym. Ajschylosa uważa się za najgorliwszego głosiciela wielkości, mądrości i sprawiedli­ wości Zeusa. Ten sam poeta przedstawił jednak w Prometeuszu Zeusa jako okrutnego tyrana, bezlitośnie gnębiącego przeciwni­ ków. Zeus w Prometeuszu, skazujący na męczarnie dobroczyńcę ludzi, dawcę ognia, Prometeusza, jest bogiem dawnych czasów, okresu walki z Tytanami. Natomiast Zeus w pozostałych trage­ diach Ajschylosa panuje już w innej epoce, kiedy to Tytani zo­ 41

stali uwolnieni z Tartaru, a Prometeusz odbiera cześć boską jako opiekun rzemiosł. Podstawą tragedii Prometeusz w okowach jest walka dwu wrogich sobie prawd. Tragizm w koncepcji Ajschylosa jest wynikiem przeświadczenia, że i Prometeusz i Zeus bronią swojej własnej, odmiennej, ale słusznej prawdy. Pojedna­ nie między bogiem i Tytanem nastąpiło w ostatniej, niezachowanej części trylogii: Prometeusz wyzwolony. Jak już wspomniano, jedyną zachowaną w całości trylogią Ajschylosa jest Oresteja obejmująca trzy tragedie oparte na micie przedstawiającym dzieje rodu Agamemnona, króla Myken i Argos, naczelnego wodza w wojnie trojańskiej, syna Atreusa przeklętego przez bogów za liczne zbrodnie. Klątwa ta spadła na cały ród Atreusa, a przede wszystkim na Agamemnona i jego syna Orestesa. W pierwszej zawartej w trylogii tragedii, w Agamemnonie, podczas nieobecności męża żona Agamemnona, Klytajmestra, rzą­ dziła w Argos ze swoim kochankiem Ajgistem. Kiedy po zakoń­ czeniu wojny trojańskiej, po dziesięciu latach powrócił Agamemnon do domu z branką Kassandrą, żona i jej przyjaciel zgotowali im śmierć. W następnej tragedii Ofiarnice ukazuje Ajschylos konsek­ wencje tej zbrodni. Nie uszła ona zabójcom bezkarnie. Powrócił do Argos Orestes, którego siostra, Elektra, bojąc się o jego bez­ pieczeństwo, wysłała we wczesnym dzieciństwie do Fokidy. Orestes zjawił się w ojczyźnie w momencie, gdy jego siostra składała błagalne ofiary przy grobie zamordowanego ojca, pro­ sząc o karę dla zabójców (stąd tytuł sztuki Ofiarnice). Orestes wraz z przyjacielem Pyladesem dostaje się do domu królewskiego podając się za podróżnego przynoszącego wiadomość o śmierci królewicza i zabija nie przeczuwającą niczego występną parę. Choć spełnił Orestes przez to morderstwo wolę Apollina delfickiego nakazującego mu pomścić ojca, nie zaznał spokoju. W ostatniej tragedii zawartej w trylogii, w Eumenidach, przedsta­ wił go Ajschylos jako ofiarę prześladowaną za zabójstwo matki przez boginie zemsty Erynie. Zabójca przybywa do świątyni Apol­ lina w Delfach i na rozkaz boga pod opieką Hermesa wyrusza do Aten. Tam, przed ołtarzem bogini Ateny, odbywa się przed zwołanym przez Atenę sądem rozprawa. Orestes staje przed 42

sądem oskarżony o przelew krwi. Sędziowie aeropagu dzielą się na dwa obozy i jedni potępiają Orestesa, drudzy głosują za jego uniewinnieniem. Wobec równej ilości głosów po jednej i drugiej stronie Atena, przewodnicząca sądowi, daje swój głos za unie­ winnieniem. Orestes zostaje więc uwolniony od kary, Erynie już jako Eumenidy (stąd tytuł sztuki), to jest życzliwe, łaskawe boginie osiedlają się w grocie pod wzgórzem Aresa, a w Atenach zostaje ustanowiony ich kult. Sprawia to sprawiedliwa mądrość patronki demokracji ateńskiej, Ateny. Misterium religijne na­ biera charakteru misterium narodowego. Postaci sztuk Ajschylosa porównywano często do monumen­ talnych, ale nie wypracowanych w szczegółach rzeźb archaicz­ nych, widać jednak przy głębszej analizie tragedii tego poety, że i on posiada zdolność indywidualizowania i budowania postaci sce­ nicznych. Wszak, że posłużymy się przykładem z omawianej po­ wyżej Orestei, matkobójca Orestes nie jest ślepym wykonawcą woli Apollina, domagającego się zemsty za przelaną krew. To człowiek rozdarty wewnętrznie, postępujący wbrew sobie, to postać tragiczna właśnie przez swą słabość. Tragedie Ajschylosa nie zamieniają się jednak w dramaty charakterologiczno-psychologiczne, zachowują zawsze swój cha­ rakter misteryjny. W ostatnich latach swej twórczości nie był już Ajschylos je­ dynym panem sceny greckiej, sławą poety tragicznego musiał się podzielić z młodszym od siebie Sofoklesem (496 - 406 p.n.e.) z Kolonos, skorzystał też w swoich późniejszych sztukach z inno­ wacji, które Sofokles wprowadził na scenę. Doskonaląc tech­ nikę dramatu powiększył on bowiem w tragedii liczbę aktorów z dwóch do trzech, zwiększył również liczbę osób w chórze. A js­ chylos jednak (jak się wydaje) nigdy nie zerwał z kompozycją trylogiczną, natomiast Sofokles wystawiał wprawdzie zgodnie z ustalonym zwyczajem po trzy tragedie, ale mogły być one nie związane tematycznie. Nie musiały opierać się na jednym micie. Ajschylos był jeszcze wykonawcą ról w swoich tragediach. So­ fokles odszedł od tego zwyczaju, ponieważ słaby głos uniemożli­ wił mu występy w teatrze, był już tylko autorem, a nie aktorem swych tragedii. Poeta brał udział w życiu publicznym Aten, piastował zaszczytne godności państwowe: był przewodniczącym 43

kasy Ateńskiego Związku Morskiego i dwukrotnie strategiem. Jego życie przytaczano w starożytności jako przykład życia „szczęśliwego” . Ze 123 sztuk, które według tradycji miał napi­ sać, niemal połowa została wyróżniona pierwszą nagrodą, nigdy tez podobno nie zajął miejsca gorszego niż drugie. Z twórczości Sofoklesa zachowało się około 70 tytułów, duże fragmenty dra­ matu satyrowego Tropiciele oraz 7 tragedii w całości. Są to: Ajas Antygona, Trachmki, Król Edyp, Elektra, Filoktet, Edyp w K olonos. Tematami utworów tak, jak u Ajschylosa były mity. Sofokles większy (niż jego poprzednik) nacisk położył na przeżycia postaci tragedii. Akcja toczyła się zgodnie z logiką charakterów Styl tragedii był „etyczny” to znaczy odpowiadający charakte­ rom osób. Za najwcześniejszą z zachowanych sztuk Sofoklesa uważa się tragedię Ajas. Tematem sztuki jest epizod z wojny trojańskiej z jej późnego okresu. Akcja toczy się wokół sporu o zbroję po­ ległego pod Troją^ Achillesa. Miała ona przypaść najdzielniej­ szemu z wojowników greckich., a za takiego uważano syna króla Salammy, Ajasa. Tymczasem zbroję przyznano Odyseuszowi. Dotknięty tą zniewagą Ajas za sprawą Ateny wpadł w szał i wyrżnął stado baranów przypuszczając, że zabija greckich wo­ jowników. Po uświadomieniu sobie swego czynu Ajas popełnił samobójstwo. Śmierć Ajasa nie kończyła jednak tragedii W y­ nikła sprawa pogrzebu bohatera. Grecy chcieli Ajasa pozbawić tego obrzędu, uznając go za zdrajcę. O prawo do pogrzebu brata walczył Teukros. Dzięki poparciu Odyseusza, sprawcy nieszczęścia Ajasa, Teukros uzyskał pozwolenie na zgodne z obrzędem po­ chowanie ciała. Jednak głównym sprawcą nieszczęsnego losu i tragicznej śmierci Ajasa nie jest człowiek — Odyseusz, lecz boska Atena. Ona to wymierzyła karę za zuchwalstwo: albowiem według słów wieszczka Kalchasa: „Pyszne i próżne istoty w cięż­ kie nieszczęścia spychają bogowie” . Atena ukarała Ajasa szałem. Tradycja starożytna przekazuje, że tragedia Antygona zdo­ była Sofoklesowi tak wielkie uznanie, iż wybrano go na jednego ze strategów w wojnie samijskiej w 441 r. p.n.e. Tragedia by­ łaby więc wystawiona przed wyprawą na Samos to jest około 442 r. p.n.e. Tematem sztuki jest mit tebański znany nam już z tragedii Ajschylosa Siedmiu przeciw Tebom. Jest to jakby 44

dalszy ciąg tej sztuki. Po bratobójczej śmierci Polynejkesa i Eteoklesa władający Tebami Kreon odmówił Polynejkesowi pogrzebu jako zdrajcy ojczyzny. Jednak pogrzebanie zwłok było jednym z najważniejszych obowiązków rodziny. Siostra Polynejkesa An­ tygona, wierna obowiązkom rodzinnym dwukrotnie usiłuje uczcić ciało pogrzebem. Prawo boskie stawia przed prawem państwo­ wym. Kreon karze zamknąć Antygonę w podziemnym lochu ska­ zując ją na śmierć głodową. Jej narzeczony, syn Kreona Hajmon, nie mogąc wybłagać u ojca cofnięcia tego wyroku, popełnia sa­ mobójstwo. Na wieść o tym matka Hajmona Eurydyka wiesza się z rozpaczy. Kreon traci syna i żonę. Główną bohaterką, bo­ haterką tragiczną jest Antygona. Ona jedna potrafiła, pamiętając o prawach boskich, oprzeć się rozkazowi władcy. Tragizm tej postaci powiększa jeszcze jej samotność. Nikt nie popiera czynu Antygony, zabrakło odwagi jej siostrze Ismenie, która dopiero przy końcu sztuki pragnie (Antygona to odrzuca) wziąć część winy na siebie. Konflikt między Antygoną a Kreonem słusznie określa się jako konflikt między tradycyjną religią a sofistycznym oświeceniem czasów Sofoklesa. Właśnie w tym okresie toczył się spór w kołach sofistów wokół problemu: czemu przy­ pisać wyższość: czy prawu naturalnemu (takiego prawa broni Antygona), czy prawu stanowionemu wynikającemu z konwencji (wyrazicielem takiego właśnie prawa jest Kreon). Za najbardziej klasyczną ze znanych obecnie tragedii staro­ żytnych uważa się Króla Edypa. Sztuka oparta jest na micie tebańskim. Data powstania tragedii nie jest znana, przypuszcza się jednak, że zawarty w niej opis zarazy w Tebach to wspom­ nienie strasznej zarazy ateńskiej z początku wojny peloponeskiej z 430 r., o której wiadomości przekazał historyk Tukidydes (Wojna peloponeska, ks. II). W Tebach, rządzonych przez mądre­ go władcę Edypa, szaleje zaraza. Przyczyną jej, jak oznajmia wyrocznia delficka, jest gniew boga na przebywającego w mieście mordercę poprzedniego króla Teb, Lajosa. Chcąc wykryć, kto jest tym kalającym miasto przestępcą, Edyp wszczyna śledztwo, ażeby dowiedzieć się straszliwej prawdy. Oto on właśnie jest zabójcą Lajosa i mężem własnej matki, wdowy po nim. Po tym wstrząsającym odkryciu matka Edypa, Jokasta, popełnia samo­ bójstwo, a Edyp, przeklinając swój los, wydziera sobie oczy. 45

Tragedia ukazuje nieuchronną potęgę losu, który potężnego władcę Teb, Edypa, uczynił najbardziej nieszczęśliwym i naj­ nędzniejszym z ludzi. Prawdę tę podkreśla ostatnia, zamykająca sztukę pieśń chóru. „Spoglądajcie na Edypa (który zgłębił tajem­ nicę i został władcą wspaniałym (...) jak go strącił nienawistny los w otchłań nędzy. Straszliwa bytu naszego zawiłość niech was przeraża i dziwi, że bez cierpień nie osiągnie swego kresu ludzki żywot), a nikogo ze śmiertelnych nie można nazwać szczęśliwym” . Tragiczna ironia ujawnia się w fakcie, że Edyp, który niegdyś dzięki rozwiązaniu zagadki Sfinksa uwolnił Teby od tego potwo­ ra, przez pełne uporu dociekania sam uświadomił sobie grozę swej niedoli. Zapamiętanie w poszukiwaniu sprawcy zarazy w Tebach odsłoniło mu najgorszą z prawd, ukazało własną winę. Brzemienia, które sam sprowadził na siebie, nie potrafił udźwig­ nąć. Tragedii tej nie interpretowali starożytni jako „tragedii prze­ znaczenia” . Ma ona w myśl intencji Sofoklesa zachęcać do wiary i posłuszeństwa wobec bogów i ich niezbadanych wyroków. Edyp jest narażony na gniew bogów już przez fakt, że się urodził, albowiem bogowie zabronili jego ojcu, Lajosowi, posiadania po­ tomstwa. Edyp następnie sam obraził bogów przez swoją hybris — pychę, rozbudzoną w czasie prowadzenia śledztwa. Sofokles naucza, że tylko bezwzględne zdanie się na wolę bogów może zapewnić szczęście człowiekowi. Wierny tej prawdzie, inaczej niż Ajschylos (w drugiej części Orestei) potraktował Sofokles mit o zabójstwie matki przez Orestesa w swojej tragedii Elektra. Orestes w ujęciu Sofoklesa czynem tym spełnia wolę Apollina, nie może więc ponosić kary, jest niewinny. W tragedii Elektra głównym motorem działania jest postać tytułowa. Ona to zachęca brata do działania ogarnięta dwoma uczuciami: miłością do zmarłego ojca i wyczekiwanego brata, oraz nienawiścią do uzurpatora Ajgista i do swej matki mężobójczyni, Klytajmestry. Również od działania kobiety zależy akcja w tragedii Sofoklesa Trachinki. Tytuł otrzymała tragedia od występującego w sztuce chóru kobiet z Trachis, miasta, w którym odbywa się akcja. Dejanira, żona Heraklesa, na wieść, że zapłonął on miłością do branki Ijoli (Jole), postanowiła pod­ 46

stępem odzyskać męża. Posłała mu więc szatę przesyconą krwią centaura Nessosa. Centaur bowiem zapewnił ją przed śmiercią (zginął z ręki Heraklesa), że jego krew jest środkiem na odzys­ kanie miłości. W ten sposób Nessos dokonał po śmierci zemsty na Heraklesie. Kiedy bowiem niewierny mąż wdział podarowaną mu szatę, wżarła się ona w jego ciało, sprowadzając straszliwe męki. Nie mogąc znieść tych cierpień, Herakles kazał wznieść stos na górze Ojta i zginął w płomieniach. Nieszczęsna, oszukana przez centaura Dejanira powiesiła się z rozpaczy. Herakles wstą­ pić musiał na stos, ażeby zgodnie z wolą bogów dokonała się jego apoteoza. Syn Hyllos wypełniając rozkazy ojca zaniósł go na szczyt Ojty, złożył na wzniesionym stosie, ale nie miał od­ wagi stosu podpalić. Dokonał tego, jak się dowiadujemy z innej tragedii Sofoklesa, bohater trojański Filoktet. Tragedia Filoktet wystawiona została w 409 r. p.n.e. Jest to jedyna dokładnie datowana sztuka Sofoklesa. Bohater tytułowy Filoktet w nagrodę za podpalenie stosu otrzymał od Heraklesa jego łuk i strzały. Choć wyruszył na wyprawę do Troi, nie dotarł tam jednak. Został pokąsany przez węża, a towarzysze, nie chcąc znosić straszliwego odoru jego rany, porzucili bohatera na wyspie Lemnos. Przebywał tam opuszczony przez wszystkich przez dzie­ sięć lat. Jednak według przepowiedni bez łuku Filokteta Troja nie mogła zostać zdobyta. Ażeby wydrzeć łuk Filoktetowi, na Lem­ nos przybywają Odyseusz i syn poległego już Achillesa, Neoptolemos. Początkowo podstępem zabierają łuk. Neoptolemos jednak, zdając sobie sprawę, że bez łuku czeka Filokteta śmierć głodowa, brzydzi się jako syn Achillesa podstępem i zdradą i pełen szla­ chetności zwraca bohaterowi wydarty łuk. Czyn jego zostaje w y­ nagrodzony. Zjawia się Herakles, poprzedni właściciel łuku, i roz­ kazuje Filoktetowi udać się pod Troję. Zdobycie Troi jest więc już bliskie. Tragedia ta miała być pokrzepieniem dla zmęczonych długą wojną peloponeską (od 431 p.n.e.) Ateńczyków. Na przy­ kładzie Filokteta pokazywała, że z woli bogów przez cierpienie dochodzi się do zwycięstwa. W kręgu mitu tebańskiego pozostaje także najpóźniejsza tra­ gedia Sofoklesa, Edyp w Kolonos. Tradycja starożytna podaje, że synowie bojąc się o całość majątku pragnęli ubezwłasnowolnić dziewięćdziesięcioletniego Sofoklesa, zarzucając mu osłabienie 47

władz umysłowych. Wtedy poeta odczytał w sądzie pieśń chóru z pisanej właśnie tragedii Edyp w Kolonos, a pełni zachwytu sędziowie uznali oskarżenia synów za nieuzasadnione. Starzec wygrał sprawę. Tragedia została wystawiona pięć lat po śmierci poety przez jego wnuka, Sofoklesa Młodszego. Legendę o śmierci Edypa w Kolonos przypomniano sobie w 407 r. p.n.e., kiedy to król Sparty, Agis, szturmował bezskutecznie Ateny od strony Kolonos. Porażkę Agisa tłumaczono zemstą herosa Edypa nad stanowiącymi wojsko Agisa Beotami. Beoci, jak mówiono, niegdyś wygnali Edypa, zostali więc przez niego ukarani. Ateńczycy zaś, którzy udzielili mu schronienia, otrzymali nagrodę. Tragedię swo­ ją napisał Sofokles świeżo po porażce Agisa (w 407/406 r. p.n.e.). W tragedii wypędzony z Teb Edyp idzie na tułaczkę z opie­ kującą się nim córką, Antygoną. Dociera do miejsca, które mu jako kres wędrówki wyznaczyli bogowie, do Kolonos pod Ate­ nami. Według wróżby kraj, gdzie spoczęłyby zwłoki Edypa, cze­ kała pomyślność. Wprawdzie starcy ateńscy oburzali się, że Edyp wszedł do gaju świętego w Kolonos, do miejsca zakazanego śmiertelnym, ale król Aten Tezeusz zapewnił mu opiekę. Głuchy na groźby Kreona i prośby syna Polynejkesa (znających w y­ rocznię), aby wrócił do Teb, ociemniały starzec umiera w Ate­ nach, śmiercią swą zapewniając miastu szczęśliwą przyszłość. Ostatnia tragedia była więc hołdem złożonym ojczyźnie. Sofokles, reprezentujący tragedię attycką w jej najbardziej dojrzałej formie, przeżył o kilka miesięcy znacznie od siebie młod­ szego dramaturga, powiedzielibyśmy „nowego” już typu, Eury­ pidesa (ok. 485 - 406 p.n.e.). Był on synem zamożnego właściciela ziemskiego na Salaminie, Mnezarcha. Nie brał udział w życiu publicznym, czym różnił się od obu starszych tragików Ajschylosa i Sofoklesa. Nie cieszył się też takim jak oni uznaniem. Na przeszło 90 sztuk zdobył tylko 5 zwycięstw. Rozgoryczony na niedoceniających go Ateńczyków na cztery lata przed śmiercią przeniósł się na dwór króla Macedonii, Archelaosa. Zmarł na obczyźnie. W tragediach swoich Eurypides opracowywał mało znane mity, ograniczył też rolę chóru na rzecz akcji. Postacie przedstawiał z całym realizmem, był prawdziwym mistrzem w odmalowywaniu psychiki swoich bohaterów, szczególnie kobiet. Tragedia Eurypidesa zeszła z dotychczasowej koturnowości, choć 48

obracała się w świecie mitów, wyposażała bohaterów w ludzkie, zwykłe rysy charakteru. Eurypides był też mistrzem w przedsta­ wieniu skomplikowanych sytuacji. W niektórych sztukach in­ tryga była tak zasupłana, że rozwiązanie jej musiało odbywać się za sprawą boga, którego Eurypides sprowadzał na scenę za pomocą specjalnej platformy — maszyny. Niespodziewane za­ kończenie sztuki odbywało się więc dzięki interwencji boga (deus ex machina). Charakterystyczne dla sztuk Eurypidesa były ob­ szerne prologi. Ponieważ tragedie opierał często na mniej zna­ nej wersji mitu, w prologach konieczne było podanie treści sztuki, ażeby widz mógł bez trudności obserwować akcję i rozumieć sens intrygi. Sztuki wyróżniały się też znakomitym opracowaniem muzycznym. Z twórczości Eurypidesa zachowało się do naszych czasów 17 tragedii i jeden dramat satyrowy. Cyklop. Są to: Alkestis, Andromacha, Bakchantki, Blagalnice, Elektra, Fenie janki, Hekabe, He­ lena, Herakles, Heraklidzi, Hipolit, Ifigenia w Aulidzie, Ijigenia w Taurydzie, Ion, Medea, Orestes, Trojanki. Przypisywano mu nadto tragedię Rhezos, która jest dziełem nieznanego później­ szego (z IV w. p.n.e.) autora. Tytuły tragedii Eurypidesa pochodzą bądź od chórów, bądź od imion głównych bohaterów. Sztuki czer­ pią tematy z mitów trojańskich, tebańskich, związanych z A try­ dami (potomkami Atreusa), oraz z tradycji ateńskiej. Eurypides wykazuje swobodę w ich przedstawieniu i interpretacji, co po­ zwala mu na pogłębienie psychologiczne bohaterów. Mity tracą w jego sztuce wymiar „nadziemski” stają się pretekstem do przedstawienia losów ludzkiego życia. Najstarszą z zachowanych sztuk (z 438 r. p.n.e.) jest Alkestis. Należy ona do tzw. tragedii „wesołych” , o szczęśliwym zakoń­ czeniu. Młoda żona Admeta, Alkestis, poświęca się za męża. Admet może bowiem pozostać wśród żywych tylko pod tym wa­ runkiem, że ktoś zechce oddać w zamian za niego swe własne życie. W dniu śmierci Alkestis przybywa do domu Admeta He­ rakles. Zostaje przyjęty bardzo gościnnie, a gospodarz ukrywa przed nim swoją żałobę. Dowiedziawszy się jednak od służby o nieszczęściu, które spadło na dom, Herakles zrywa się zza hojnie zastawionego stołu, stacza walkę z bogiem śmierci i od­ biera mu prowadzoną już do podziemia młodą kobietę. Eurypi4 — Literatura grecka 1 rzymska

49

des z wielkim mistrzostwem odmalował charaktery szlachetnej Alkestis oraz egoistycznego starca, ojca Admeta, Feresa, zbyt przywiązany jest do życia, ażeby poświęcić się za syna. Tłu­ maczy się przy tym wykrętnie, że „Nie ma zwyczaju, aby ojco­ wie umierali za synów” . Podobnym egoistą jest i Admet. Z po­ grzebu żony wraca on jednak załamany, zrozumiał bowiem, że, choć ocalony od śmierci, przyjąwszy taką ofiarę ze strony żony skazał się na nędzne życie. Pozostało mu, tak jak doradza chór, poddać się konieczności losów. Ze zwycięskiego egoisty nastąpiła na oczach widzów przemiana Admeta w zrezygnowanego fatalistę. Sztuka zawiera mieszaninę elementów tragicznych i ko­ micznych. Takie połączenie było przed Eurypidesem niespoty­ kane w tragedii antycznej. Tragedia Medea (431 p.n.e.), zyskała największą sławę w li­ teraturze europejskiej. Uważa się ją za najlepiej zbudowaną z zachowanych tragedii Eurypidesa. Nie cenili jej jednak tak wysoko ówcześnie widzowie, skoro uzyskała tylko trzecią nagro­ dę. W Alkestis pokazał Eurypides, do jakich ofiar zdolna jest ko­ chająca żona. Natomiast niszczycielską siłę zdradzonej kobiety przedstawił w Medei. Jazon przybył ze swoją rodziną do władcy Koryntu, Kreona. Musiał tam szukać schronienia ścigany przez rodzinę swojego stryja Peliasa, którego podstępnie zamordowała Medea. W Koryncie Jazon postanowił porzucić Medeę i ożenić się z córką Kreona, Kreuzą. Dowiedziawszy się o tym Medea, kolchijska czarodziejka, której sztukom Jazon zawdzięczał zdo­ bycie złotego runa, postanowiła się zemścić. Przesłała przez swoich synów narzeczonej męża czarodziejską szatę. Po jej włożeniu Kreuza spłonęła żywcem, podobnie zginął spieszący jej na ratu­ nek ojciec Kreon. Następnie Medea zabija dzieci i z ich zwło­ kami odlatuje do obiecującego jej schronienie (jest to nagroda za radę przeciw bezdzietności) w Atenach króla Ajgeusa. Osie­ rocony, porzucony Jazon ma cierpieć za swoją niewierność. Tra­ gedia jest wspaniałym studium psychologicznym kobiety szarpa­ nej sprzecznymi uczuciami: miłością i nienawiścią. Do ostatniego zresztą zbrodniczego czynu, zamordowania dzieci, popycha ją już nie tyle chęć zemsty, co logika konieczności. Zdaje sobie sprawę, że w duszy jej zwyciężył thymos — siła będąca źródłem afek­ tów, „sprawczyni” , jak to określa Medea, „największych nie­ 50

szczęść dla ludzi” . Triumfująca pozornie Medea jest postacią głęboko tragiczną. Sama stała się sprawczynią swoich nieszczęść. Sztuka kończy się pieśnią chóru na temat zmienności losów ludz­ kich. Bogowie bowiem, jak śpiewa chór niewiast, nie spełniają oczekiwań człowieka i zsyłają na niego to, co w przekonaniu ludzkim jest niemożliwe. Medea została przyjęta przez współczesnych Eurypidesowi widzów, jak to powiedzielibyśmy, z umiarkowanym entuzjaz­ mem, natomiast poeta naraził się oburzonej publiczności następ­ ną swoją sztuką; Hippolytos zasłaniający oblicze został przez w i­ dzów wygwizdany. Według Greków przedstawienie na scenie Fedry narzucającej się bezwstydnie pasierbowi Hippolytowi nie było godne tragedii. Po tej porażce Eurypides tragedię przerobił i wystawił ją jako Hippolytos uwieńczony. Sztuka zdobyła pierw­ szą nagrodę w r. 428. Ta właśnie wersja Hippolyta zachowała się do naszych czasów. „Nowa” Fedra działa bardziej powściągliwie z powodu uczucia wstydu. Tragedia Hippolyta, a właściwie Fedry, jest pierwszą znaną nam grecką tragedią miłości. Eurypides na początku sztuki w prologu włożonym w usta Afrodyty pouczył widza, że miłość Fedry do niewinnego młodzieńca wywołała Afrodyta. Wina za nieszczęścia, które spowodowała ta miłość, spada więc na boginię, a nie na ludzi. Wobec takiej interpretacji publiczność teatralna w postępowaniu Fedry nie widziała nic niemoralnego. Wszystko działo się z woli bogini. Hippolytos, syn króla Aten, Tezeusza, odziedziczył upodobania po swojej matce, Amazonce Hippolycie. Oddawał cześć dziewiczej Artemidzie, nie pamiętał o kulcie Afrodyty. Obrażona, mściwa Afrodyta zsyła na drugą żonę Tezeusza, Fedrę, miłość do pasierba. Fedra, chociaż choruje z miłości, ukrywa swoje uczucia. O jej stanie dowiaduje się stara piastunka. Chcąc ratować panią, piastunka opowiada o wszystkim Hippolytowi. Oburzony młodzieniec miota obelgi na macochę i na cały ród niewieści. Zrozpaczona Fedra wiesza się, ale przed śmiercią mści się na nieczułym Hippolycie za doznaną wzgardę. Zostawia list do męża, w którym oskarża fałszywie Hippolyta, że czyhał na jej cześć. Ogarnięty gniewem Tezeusz zwraca się z prośbą do Posejdona, który obiecał niegdyś spełnić trzy jego życzenia. Błaga boga o ukaranie śmiercią Hippolyta. Modlitwa zostaje wysłuchana. Posejdon zsyła morskiego potwora, A*

51

ażeby spłoszył konie z rydwanu Hippołyta. Włóczony przez ucie­ kające w panice konie, zaplątany w uprząż młodzieniec umiera w mękach. Dogorywającego przynoszą towarzysze przed oblicze ojca. Wtedy broniąc dobrej sławy swojego czciciela pojawia się Artemida (dea ex machina) i otwiera ojcu oczy na straszną praw­ dę. Przed śmiercią Hippolyt jedna się z ojcem, który błaga o prze­ baczenie, Artemida zapowiada ustanowienie kultu Hippołyta — herosa w Troidzenie (w Argolidzie na Poloponezie), obiecuje też za śmierć swego wyznawcy pomścić się na Afrodycie. W tragedii odbija się wyraźnie kryzys religijny Eurypidesa. Boginie w jego tragedii działają opętane czysto ludzkimi namiętnościami: pychą i gniewem. Studium zemsty, ale potraktowanej w zupełnie ludzkich w y­ miarach — akcja bowiem toczy się wśród branek trojańskich po upadku Troi — jest tragedia Hekabe. Cierpienia królowej Hekabe, żony Priama, nie kończą ?ię wraz z upadkiem Troi. Jej ostatnią córkę Polyksenę Grecy postanowili zabić (niby zwierzę ofiarne) na grobie Achillesa. Hekabe łudzi się nadzieją, że ocalał jej jeszcze syn najmłodszy, Polydor, którego powierzyła opiece króla Traków, Polymestora. Chłopiec został jednak zamordowany przez Traka. W chwili gdy Trojanki przygotowują pogrzeb dla Polykseny, fale morskie wyrzucają na brzeg zwłoki syna Heka­ be. Królowa postanawia się zemścić. Zwabia (mówiąc, że chce mu oddać ostatnie swe klejnoty) Polymestora wraz z synami do na­ miotów branek trojańskich. Kobiety rozszarpują synków, a Polymestorowi wyłupiają oczy. Zemsta Hekabe została dokonana. Tragedia ukazująca okropności wojny ma charakter zdecydowa­ nie antywojnenny. Tendencje antywojenne łączą tragedię Hekabe ze sztuką Eury­ pidesa Andromacha. Nie była ta tragedia wystawiana w Atenach, ale poza granicami państwa. Przedstawia w tej sztuce poeta epi­ zod z życia żony Hektora, Andromachy. Po upadku Troi stała się branką syna Achillesa, Neoptolemosa i urodziła mu syna. Na życie matki i dziecka czyhała bezdzietna żona Neoptolemosa, Hermiona, którą wspierał ojciec Menelaos. Spisek ich nie przy­ niósł jednak powodzenia. Prowadzoną na śmierć Andromachę i dziecko ratuje Peleus, ojciec Achillesa. Hermiona bojąc się gniewu męża postanawia odebrać sobie życie. Wtedy zjawia się 52

wędrujący do Delf Orestes. Hermiona odchodzi z Orestesem, któ­ remu dawno już była przeznaczona na żonę, małżonką Neoptolema stała się bowiem tylko przez podstęp Menelaosa. Wkrótce goniec przynosi wiadomość, że Orestes zabił w Delfach męża Hermiony. Nie bronił go nawet Apollo, mszcząc się za dawne przewiny Neoptolema. Przed rozpaczającym po śmierci wnuka Peleusem zjawia się „na maszynie” Tetyda, matka Achillesa. Pociesza starca zapewniając, że grób Neoptolema jako herosa będzie czczony w Delfach. Tetyda obiecuje też Peleusowi że po­ łączy się z nim powtórnie małżeństwem. Tragedia pisana w czasie wojny peloponeskiej ma wyraźne antyspartańskie tendencje i przedstawia w bardzo ujemnym świetle Spartę w osobach Me­ nelaosa i Hermiony. Szlachetna Andromacha ma reprezentować stronę ateńską. Zdecydowanie antywojenna jest tragedia Trojanki. Eurypi­ des zasadniczo nie wystawiał trylogii, do nielicznych wyjątków należą Trojanki stanowiące ostatnią część trylogii po sztukach Aleksander i Palamedes. Trylogia miała na celu ukazać grozę wojny niszczącej zarówno zwycięzców jak i zwyciężonych. W Trojankach główna rola przypadła Hekaba. Jest to jakby na­ wiązanie do tragedii, w której Hekabe była bohaterką tytułową. W prologu bóg Posejdon opowiada o okrucieństwach, które po­ pełniali Grecy przy zdobyciu Troi. Atena opiekująca się Grekami opuściła ich obrażona za zniewagę, jakiej dopuścił się Ajas. Po­ sejdon zaś uległ prośbom mściwej Ateny i będzie prześladował powracających przez morza do domu zwycięzców. Po zniknięciu bóstwa Hekabe wzywa branki do płaczu nad losem Troi. Płacz żałobny ucisza na chwilę przybycie Herolda z wieścią, że zakoń­ czono losowanie branek i każda ma już swego pana. Kassandra przypadła naczelnemu wodzowi. Kapłanka Apollina Kassandra w wieszczym obłąkaniu przepowiada przyszłość sobie, matce i Odyseuszowi, który jej matkę wylosował. Równie tragiczną postacią jest przydzielona synowi Achillesa Andromacha. Synka jej Grecy za radą Odyseusza mają zrzucić z wieży. Andromacha oddaje dziecko Grekom przeklinając sprawczynię wszystkich n ieszczęść, Helenę. Hekabe odbywa jakby sąd nad Heleną uwa­ żając, że to ona właśnie jest winna zagłady Troi. Na scenie toczy się tak charakterystyczny dla szkół sofistów agon między He53

kabe i Heleną. Lamenty żałobne wybuchają na nowo, gdy he­ rold wnosi martwe ciało synka Hektora. Babka przystraja zwłoki do grobu, a przynaglane przez herolda branki gotują się do podróży. Gdy ruszają ku morzu, podpalone przez Greków mury i budowle Troi walą się z hukiem. Następuje śmierć miasta. Trojanki wystawiono na początku marca 415 r. p.n.e., przed przygotowywaną wyprawą sycylijską. Sztuka miała być ostrze­ żeniem przed podejmowaniem tej wyprawy, była związana z ów­ czesną sytuacją w Atenach. Echa wojny peloponeskiej dadzą się także słyszeć w napisa­ nej na początku tej wojny tragedii Heraklidzi. Za Heraklidów czyli potomków Heraklesa uważano Spartan. Nie bez powodu więc tragedię kończy Eurypides proroctwem króla argiwskiego Eurysteusza, przepowiadającego klęskę Spartanom — Heraklidom, gdyby, niepomni na otrzymane od Ateńczyków dobro­ dziejstwa, najechali ich kraj. Przed nieszczęściami chronić bo­ wiem będzie Ateńczyków grób Eurysteusza w Attyce. Treścią sztuki są losy dzieci Heraklesa prześladowanych przez Eurysteu­ sza. Rodzina Heraklesa znalazła się w Atenach pod opieką króla Aten, Demofonta. Demofont, wierny prawom gościnności, nie wy­ daje Eurysteuszowi zbiegów. Dochodzi do starcia wojsk ateńskich z wojskiem Eurysteusza. Ponieważ według wyroczni zwyciężą w walce ci, za których ofiaruje swe życie szlachetna dziewica, córka Heraklesa, Makaria, spełnia tę ofiarę. Ateńczycy zwycię­ żają. Na skutek nalegania żony Heraklesa, Alkmeny, Eurysteusz ponosi śmierć, lecz grób jego będzie źródłem pomyślności dla Ateńczyków, to bowiem głosi dawna przepowiednia Apollina. Bliska tematycznie i czasowo omawianej sztuce była tragedia Herakles. Gdy bohater zszedł do podziemia po Cerbera, Likos zdobywszy przemocą władzę w Tebach postanowił wymordować potomstwo Heraklesa. W ostatniej chwili przybywa Herakles, ratuje rodzinę, zabija Likosa. Jednak za sprawą Hery Heraklesa ogarnął szał. Straciwszy zmysły wymordował własną rodzinę biorąc ich za rodzinę swego wroga, Eurysteusza. Pozostał tylko ojciec Amfitrion. Kiedy Herakles powrócił do przytomności, przed całkowitym załamaniem ocalił go król Aten Tezeusz. Stał się on podporą dla myślącego o samobójstwie bohatera i zabrał go 54

do Aten. Tragedię tę starożytni nazywali pochwałą Tezeusza. Jest ona zarazem pochwałą demokratycznych Aten śpieszących innym z pomocą. Tragedia Błagalnice łączyła się z klęską Ateńczyków pod Delion (424 p.n.e.), po której Beoci odmówili wydania ciał po­ ległych żołnierzy ateńskich. Eurypides więc przypomina analo­ giczną sytuację po wyprawie Siedmiu przeciw Tebom. Wtedy to Błagalnice — matki siedmiu bohaterów, którzy polegli pod Tebami — przybyły wraz z królem Argos Adrastem, do Aten pro­ sząc króla Tezeusza o pomoc. Tezeusz stacza zwycięską walkę z Tebańczykami. Ciała poległych zostają uczczone pogrzebem, a pojawiająca się „na maszynie” Atena (dea ex machina), każe Argiwom złożyć na ręce Tezeusza przysięgę, że nigdy nie w y­ stąpią zbrojnie przeciw Atenom i nie pozwolą na to innym (to jest Spartanom). Wiele wspólnego z tragediami patriotycznymi ma sztuka Fenicjanki, datowana na okres późniejszej twórczości poety (ok. 408 p.n.e.). Tytuł tragedii pochodzi od chóru dziewcząt fenickich. Podążały one do Delf, aby pełnić służbę w świątyni Apollina, lecz wojna zatrzymała je w Tebach. Stały się tam świad­ kami straszliwego końca rodu Edypa: walki Siedmiu pod murami miasta. Tragedia kończy się opuszczeniem Teb przez ośle­ pionego Edypa pod opieką Antygony. Podążają oni do Kolonos. Główny problem poruszony w sztuce to równość obywatelska a prawo silniejszego, które głosi Eteokles. On to pozbawił tronu swego brata Polynejkesa. Udręczona matka powaśnionych, Jokasta, źródła wielu nieszczęść upatruje w braku równości oby­ wateli. Próbą innego niż to dotąd spotykano ujęcia mitu, jest tra­ gedia Eurypidesa Elektra. Sztuka ta została wystawiona około 413 r. p.n.e. Mit, który stanowi podstawę akcji, przedstawili już poprzednio Sofokles w tragedii o takim samym tytule (Elektra), oraz Ajschylos w Ofiarnicach. Akcja w tragedii Eurypidesa roz­ poczyna się nie przed pałacem królewskim, ale przed wiejską chatą. Mieszka w niej królewna Elektra, wydana przez Ajgistosa za biednego wieśniaka. W ten sposób pragnął Ajgistos pozbyć się ewentualnych konkurentów do tronu, albowiem dzieci Elek­ try z tak podłego małżeństwa nie mogły już, w jego przekona55

i

mu, ubiegać się o władzę. Wieśniak jednak traktuje Elektrę jak siostrę, a ona odwdzięczając mu się pomaga w gospodarstwie. Mit umieszczono w atmosferze zwykłego wieśniaczego życia. W y­ daje się też, że Eurypides wprowadzając postać prostego wieś­ niaka, pragnął pokazać, że piękne uczucia nie są wyłączną włas­ nością krolow i bohaterów. Elektra wypędzona z pałacu w nowym nędznym położeniu ma wzbudzać litość widza. Za zabicie Orestesa, którego zdołano w dzieciństwie uratować i wysłać do Fokidy, Ajgistos wyznaczył nagrodę. Orestes potajemnie powraca do kraju. Rodzeństwo spotyka się przypadkiem przy grobie za­ mordowanego przez Klytajmestrę ojca, Agamemnona. Po wza­ jemnym rozpoznaniu się obmyślają zemstę. Tragedię Elektra oSią słusznie jako tragedię zemsty. Elektra zwabia Klytajme­ strę do swej chaty i tam zostaje dokonane zabójstwo matki. Przed­ tem jeszcze Orestes nierozpoznany zjawia się u Ajgistosa i morduje go podstępnie w czasie składania ofiar. Po dokonaniu morderstwa matki Orestes i Elektra przeżywają wstrząs, wyrzuty sumienia me dają im spokoju. Wtedy pojawiają się, spływając z nieba (na maszynie), boscy bracia Heleny trojańskiej, Dioskurowie. Pole­ cają Orestesowi uciekać do Aten przed mścicielami matki, Ery­ niami. Elektra ma zostać żoną Pyladesa, towarzyszącego Oreste­ sowi syna króla Fokidy. Również w Fokidzie znajduje przytułek fikcyjny mąż Elektry, poczciwy wieśniak. Epilog różni się w swoim założeniu od epilogu tradycyjnych tragedii, w których spełniaHcy zły czyn za sprawą boga zostaje rozgrzeszony. Nad po­ pełnionym czynem, nie należy dyskutować, wszak niezbadane są boskie wyroki. Jednak w Elektrze Eurypidesa chór prowadzi z Dioskurami dyskusję, kwestionuje nawet słuszność polecenia Apollina nakazującego morderstwo. Zresztą i sami Dioskurowie stwierdzają „Musiał się los dokonać i wróżby niemądre z ust Feba” . I oni oskarżają Apollina. Po pięciu latach poruszony w Elektrze temat podjął Eury­ pides w tragedii Orestes (z 408 p.n.e.). Po zabójstwie matki Orestesa ogarniają napady szału, wydaje mu się, że jest smagany przez Erynie. W chwilach przytomności zdaje sobie sprawę, że to tylko przywidzenie. Nieszczęsny chory przebywa w Argos pod opieką Elektry i Pyladesa. Oni tylko nie opuścili Orestesa, inni (Menelaos, Tyndareos), od których oczekiwał pomocy, odtrącili 56

go od siebie. Zgromadzenie ludowe w Argos skazało rodzeństwo na ukamieniowanie. Jednak wskutek zapewnienia Orestesa, że on i siostra sami pozbawią się życia, wyrok nie zostaje wyko­ nany. Przed śmiercią nieszczęśnicy postanawiają zemścić się na Menelaosie. Porywają Helenę i jej córkę Hermionę. Pragną za­ mordować Helenę, a Hermionę mieć za zakładniczkę, ażeby ujść zemście Menelaosa. Helenę bogowie unoszą jednak na wyspy szczęśliwe. W rękach rodzeństwa pozostała tylko Hermiona. Menelaos postanawia zdobyć szturmem pałac, w którym zamknęli się spiskowcy. Pałac płonie. W tym momencie pojawia się zbawca Apollo. Na rozkaz boga następuje pojednanie. Menelaos ma oddać Orestesowi panowanie w Argos i rękę Hermiony. Sam ograniczyć się musi do panowania w Sparcie. Starożytni z po­ wodu zakończenia uważali tragedię raczej za komediową. I w tej sztuce został podważony autorytet Apollina. Sąd argiwski wydając wyrok śmierci dla matkobójców potępiał tym samym sprawcę tego czynu, Apollina. W Elektrze Dioskurowie, odsłaniający przed Orestesem jego przyszłość, wspominając Helenę mówią: „Helena nie była we Frygii. Zeus, aby zwadę wszcząć i wojnę, zjawę Heleny posłał do Ilionu” . Na tej właśnie wersji mitu oparł później Eurypides tragedię Helena (z 412 p.n.e.). Sobowtór Heleny podążył z Parysem do Troi, podczas gdy żywa Helena przebywała w Egipcie pod opieką króla Proteusa. Gdy ten umarł jego syn, Teoklymenos, usiłował zmusić Helenę do małżeństwa. Szczęśliwie Menelaosa i jego drużynę, wraca­ jących spod Troi, burza zagnała do brzegów Egiptu. Rozbitko­ wie uwieźli z Troi marę Heleny uważając ją za prawdziwą żonę Menelaosa. W Egipcie następuje wspaniała scena qui pro quo, po której Menelaos zrozumiał wreszcie, że egipska Helena to jego rzeczywista żona. Ułatwiła ten wniosek ukryta przez Mene­ laosa w grocie mara Heleny: rozpłynęła się ona w powietrzu, ale zdążyła jeszcze wyjaśnić sytuację i dać świadectwo o cnocie Heleny. Pogodzeni małżonkowie planują ucieczkę z Egiptu. Na­ potykają jednak na wielkie przeszkody ze strony zakochanego w Helenie Teoklymenosa. I teraz, jak w wielu innych tragediach, pomagają bogowie. Zjawiają się (na maszynie) Dioskurowie — bracia Heleny. Każą Teoklymenosowi powściągnąć gniew i nie 57

wstrzymywać Heleny, której przeznaczeniem było podczas wojny trojańskiej przebywać w Egipcie. Przepowiadają, że Menelaos dostanie się na wyspy błogosławione, a Helena, ich siostra, po śmierci jako bogini zajmie przy nich miejsce. Pierwsza zaś wyspa, przy której małżonkowie zatrzymają się powracając do domu, będzie nazwana wyspą Heleny. Już w Alkestis mieszał Eurypi­ des pierwiastki tragiczne z komicznymi, jeszcze bardziej uwi­ doczniły się te tendencje w Helenie. Z tragedią Helena duże podobieństwo zarówno w kompo­ zycji jak i w intrydze wykazuje sztuka Eurypidesa Ifigenia Taurydzka (dosłownie: Ifigenia w kraju T aur ów). Jest to także romantyczna historia przygodowa ze szczęśliwym zakończeniem. Ifigenia, którą ojciec ofiarował Artemidzie dla ubłagania po­ myślnych wiatrów dla armii podążającej pod Troję, została ura­ towana przez boginię i przeniesiona do kraju Taurów. Tam jako kapłanka Artemidy musiała składać na ołtarzu bogini krwawe ofiary, ze schwytanych cudzoziemców. Do kraju Taurów przy­ był Orestes ze swym przyjacielem, Pyladesem. Zgodnie ze zwy­ czajem Ifigenia powinna ofiarować ich bogini Artemidzie. Szczęś­ liwie rodzeństwo rozpoznaje się i planuje ucieczkę. Muszą też zabrać ze sobą posąg Artemidy, albowiem tylko pod tym warun­ kiem zapowiedział Apollo uwolnienie Orestesa od Erynii. Król Taurów, Toas, ściga uciekinierów, którzy zdołali już odpłynąć od brzegu. W najbardziej dramatycznej chwili pojawia się, niosąc im ratunek, Atena. Obwieszcza ona wyrok przeznaczenia: Toas ma pozwolić Orestesowi na zabranie posągu Artemidy do Aten, bo taka jest wola Apollina. Branki greckie służące w świątyni mają być również odesłane do Aten. Ifigenia będzie kapłanką w attyckim Brauronie. Tragedia ma więc zakończenie aitiologiczne. Tłumaczy pochodzenie kultu Artemidy w Brauronie, gdzie według tradycji znajdował się również grób Ifigenii. Do kultów miejscowych nawiązuje także tragedia łon. łona jako swego przodka czcili mieszkańcy ateńskiej gminy Jonidai we wschodniej Attyce, a w gminie Potamos miał się znajdować jego grób. Uwiedziona przez Apollina królewna ateńska Kreuza rodzi syna, którego porzuca w koszyczku w grocie. Opiekujący się dzieckiem Apollo każe Hermesowi zanieść je do Delf i oddać na wychowanie kapłance. Po kilku latach podrzutek pełni już 58

posługi w świątyni delfickiej. Kreuza poślubia achajczyka Ksuthosa. Nie mogąc doczekać się potomstwa małżeństwo udaje się po radę do wyroczni Delfickiej. Tam Kreuza rozmawia z Jonem (nie wiedząc, że to jej syn) i dowiaduje się, że jego los jest bardzo podobny do losu jej dziecka. I Jon jest dzieckiem porzu­ conym. W tym samym czasie Ksuthos, radząc się pobliskiej wy­ roczni Trofoniusza, otrzymał zapewnienie, że nie odjedzie z Delf bezdzietny, a tego, kogo spotka jako pierwszego przy wyjściu ze świątyni, ma uznać za swego syna. Ksuthos spotyka Jona. Kreuza oburzona, że mąż chce sprowadzić do domu swego nie­ prawego syna, wraz ze starym sługą postanawia usunąć Jona ze świata. Szczęśliwe rozwiązanie nadchodzi dzięki kapłance Apollina, która przechowywała koszyczek i rzeczy znalezione przy podrzuconym niemowlęciu Jonie. Zobaczywszy je Kreuza zrozumiała, że młodzieniec, którego pragnęła zabić, jest jej włas­ nym, porzuconym przed laty dzieckiem. Jon z wahaniem przyj­ muje tę wiadomość, a wtedy potwierdza ją pojawiająca się „na maszynie” Atena. W tej dobrze kończącej się tragedii nie brak ostrych słów pod adresem Apollina, sprawcy nieszczęść Kreuzy. Po śmierci Eurypidesa wystawiono jeszcze dwie jego sztuki. Pierwsza z nich, Ijigenia w Aulidzie, poświęcona jest Ifigenii ukazanej jako bohaterka narodowa, która poświęciła swe życie dla zapewnienia zwycięstwa wyruszającym pod Troję Grekom. Na słowa tragedii „Grecy powinni panować nad barbarzyńcami, a nie barbarzyńcy nad Grekami. Wszak tamci są ze swej natury przeznaczeni do niewoli, a ci do wolności” powoływano się często w planach politycznych Greków. Po klęsce i ruinie, jaką przyniosła wojna peloponeska, zaczęła się pojawiać myśl o ko­ niecznej jedności Greków. Eurypides sztukę swoją pisał na dworze króla macedońskiego, tęskniąc za swą ojczyzną porzucił widniejącą dotąd w jego tragediach niechęć do Spartan, których tak jak Ateńczyków zaczął uznawać za synów tej samej Hellady. W Trojankach Grecy zostali potępieni za swe łupieskie w y­ prawy, w Ifigenii wojna trojańska została przedstawiona w zu­ pełnie innym świetle. Jest to wojna podjęta dla dobra wszystkich Greków. Z powodu niepomyślnych wiatrów płynąca pod Troję flota Agamemnona uwięzła w Aulidzie. Według wyroczni dalszą podróż umożliwić może złożona na ofiarę Artemidzie pocho­ 59

i

dząca ze szlachetnego rodu dziewica. Grecy postanawiają więc poświęcić dla ocalenia floty córkę Agamemnona, Ifigenię. Ojcu ciężko zrealizować ten plan. Wysyła najpierw list, ażeby przy­ słano do Aulidy Ifigenię, podając jako pretekst wezwania jej na ślub z Achillesem. Po ciężkich wahaniach pisze drugi list od­ wołujący pierwsze polecenie. List ten zostaje jednak skonfisko­ wany przez Menelaosa. Klitajmestra przywozi córkę zgodnie z wolą Agamemnona i chce uczestniczyć w ceremoniach ślub­ nych. Jej obecność bardzo przeszkadza Agamemnowi w plano­ wanym przedsięwzięciu. Sytuację pogarsza jeszcze fakt, że Klytajm estra zaczyna jako przyszłego zięcia traktować nie wiedzą­ cego o niczym Achillesa. Dowiedziawszy się prawdy Achilles chce obronić dziewczynę. W wojsku grozi wybuch buntu. Wtedy Ifigenia zrozumiawszy, po co została przyzwana, postanawia złożyć ze swego życia ofiarę ojczyźnie. W ostatniej chwili ocala ją sama Artemida. Za jej sprawą dziewczyna znika, na ofiarnym ołtarzu Grecy składają zesłaną przez Artemidę łanię. Na obczyźnie także powstała wystawiona pośmiertnie tragedia B akch antki. Oparta na micie o przybyciu Dionizosa do Teb i o ukaraniu władcy Teb Penteusa, który więzi boga i nie chce oddać mu należytej czci. Kara zesłana na Pentusa jest straszli­ wa. Na górze K itajron kobiety tebańskie pod wodzą matki Penteusa, Agawę, jako bakchantki wśród pląsów i śpiewów od­ dawały cześć nowemu bogu, Dionizosowi. Bóg podstępnie przy­ wabia w góry Penteusa. Król przebiera się za bakchantkę, żeby nie budząc podejrzeń swobodnie oglądać pląsy czczących boga kobiet. Za sprawą Dionizosa opanowana szałem bakchicznym Agawę wraz z niewiastami rozszarpuje Penteusa. Tak jak to zapowiedział bóg „wpadł on w potrzask, sam poszedł na śmierć”. Tak oto zemścił się Dionizos, choć Agawę w ostatniej scenie nie może pogodzić się z jego bezlitosną zemstą, jest bowiem przeko­ nana, że „Bogowie nie powinni równać się w gniewie ze śmier­ telnym i”. Spuściznę Eurypidesa dopełnia dramat satyrowy C yklop. Jest to przedstawienie w żartobliwej formie spotkania Odyseusza z Cyklopem. Eurypides, jak wiemy, stronił od życia publicznego i nie pias­ tował żadnych urzędów, ale jego utwory w szczególny sposób 60

I

łączyły się z ówczesną rzeczywistością. Słychać w jego tragediach echa wojny peloponeskiej. Jej okropności skłoniły Eurypidesa do licznych wystąpień antywojennych np. w Trojankach. Z d ru­ giej strony widać z jego sztuk, że autorem ich jest Ateńczyk zatroskany położeniem swojej ojczyzny, zabiegający o pozyska­ nie mogących ją wesprzeć sprzymierzeńców (np. Argos w tra ­ gedii Błagalnice). Eurypides jest też przedstawicielem ateńskiego oświecenia. Widoczne to jest w jego krytycznym podejściu do bogów, w sub­ telnej analizie psychiki ludzkiej, w zamyśleniu nad sensem życia człowieka i nad jego tragizmem. Bohaterzy jego tragedii zeszli z koturnów i stali się zwykłymi cierpiącymi ludźmi, ofiarami swoich własnych błędów. Z Eurypidesem kończy się rozkwit tragedii greckiej. Z póź­ niejszego okresu zachowała się jedna tylko tragedia Rhesos, przy­ pisywana niesłusznie Eurypidesowi, a powstała dopiero w IV w. Jest to opowieść o nocnej wyprawie Odyseusza i Diomedesa do obozu Traków. Nieznany autor opracował więc scenicznie epizod z X księgi Iliady. Widać w tej tragedii niewątpliwe wpływy Eurypidesa, ale jest to już tylko poprawna imitacja wielkiego mistrza. Publiczność starożytna poza tragedią i dramatem satyrowym oglądała na scenie również komedię. Komedia powstała w Ate­ nach z pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych. Zlały się więc w niej pierwiastki atyckie i doryckie. W Attyce bowiem podczas świąt ku czci Dionizosa, Lenajów, odbywały się widowiska ludowe pełne bujnej wesołości. W czasie innych świąt, Dionizjów Wiejskich, najważniejszym punktem uroczystości była procesja mająca zapewnić dobre urodzaje. W procesji niesiono phallos, symbol męskiej siły rozrodczej. Obrzędowi towarzyszyły pełne drastycznych żartów pieśni. Procesja taka nazywała się po grecku K om os. Procesje odbywały się także i w Antesteria czyli Święto Kwiatów. Podczas tego święta główne miejsce w procesji zajmował osobliwy wóz — okręt na kołach. Jechał na tym wozie człowiek przebrany za Dionizosa w otoczeniu leśnych satyrów towarzyszy boga. Żarty i przycinki związane były również z in­ nym rolniczym świętem, z obrzędami ku czci opiekunki zbóż Demetry. Nawet pełne powagi Misteria Eleuzyńskie nie obeszły 61

się bez scen swawolniejszych. Jesienią grupy pielgrzymów uda­ wały się z Aten do Eleuzis, ażeby uczestniczyć w misteriach. Po drodze śpieszący na uroczystości ludzie przechodzili przez most na rzece Kefisos, a usadowieni po obu stronach mostu żartownisie obsypywali ich uszczypliwymi docinkami. Pielgrzymi odpłacali się tym samym. Żarty te nazwano gefiryzmami czyli żartami z mostu (g e p h y r a — most). W czasie świąt Demetry przekoma­ rzały się też często ze sobą dwa chóry prowadzące agon (spór). Agon kończył się pojednaniem, oba pogodzone chóry łączyły się i zwracały się do widzów w tzw. parabazie (wystąpieniu). Do attyckiego kom os — procesji i charakterystycznego, kończącego się parabazą agonu wprowadzono aktora — solistę z doryckiej farsy ludowej. W Sparcie, Koryncie, w doryckich koloniach i w sąsiadującej z Attyką Megarze odgrywano farsy — krótkie scenki. Tematy bądź czerpano z życia, bądź przeprowadzano komiczne trawestacje mitów, przedstawiano w karykaturalnej postaci bo­ gów i herosów. Tym scenkom formę literacką nadał Epicharm z Syrakuz (VI/V w. p.n.e.). Utwory jego miały postać krótkich dialogów przeplatanych tańcem i śpiewem (chórów oczywiście nie było). Na podstawie zachowanych fragmentów i tytułów można wnios­ kować, że częste w jego sztukach były tematy mitologiczne. Wprowadził do swoich scenek Heraklesa żarłoka, Odyseusza, któ­ rem u kuszące Syreny obiecują wspaniały obiad. Jest też spór Ziemi i Morza o to, które z nich dostarcza lepszych przysmaków. Znajdują się także wśród utworów Epicharma scenki z życia wieśniaków np. w scence G arn ki biedna wieśniaczka niesie do miasta garnki na sprzedaż. Po drodze wyobraża sobie, co kupi za uzyskane pieniądze. Gdy wieśniaczka na myśl o przyszłym zarobku skacze z radości, sama tłucze swój towar. Około 500 r. p.n.e. Ateńczycy przenieśli aktora ze scenek do­ ryckich do swoich przedstawień chóralnych, powstała komedia staroattycka. Wraz z aktorem przyjęto obowiązujący w doryc­ kiej farsie kostium: karykaturalną maskę, obcisły ubiór o dłu­ gich spodniach i takich samych rękawach, wypchane brzuchy i zady. Na ten strój znaczący umownie nagość wkładano krótki chiton — luźną szatę lnianą z przywieszonym długim p h a llo sem, symbolem płciowym. Później wprowadzono inne kostiumy. 62

Komedia w tej formie, w jakiej ją już znamy, posiada i chór i dialogi, jest więc zbudowana tak, jak tragedia. Od tragedii różni ją jednak pozostała po dawnej komedii chóralnej parabaza. Składa się ona z 7 części: 3 astroficznych i 4 zawierających parę pieśni (oda, antoda) i parę odpowiedzi (epirrema, antepirrema). Początkowo komedia kończyła się ko m o sem . Trzecią częścią ko­ medii jest agon — spór. Niegdyś był to spór dwóch półchórów, po wprowadzeniu aktorów, tak jak w scenkach doryckich, agon prowadziły już postacie komedii. Siad po farsie doryckiej po­ został w scenach epizodycznych, umieszczanych zwykle po parabazie. Zwykle występowały tu figury komiczne nie związane z akcją komedii. Gdy parabaza z początku komedii przesunęła się ku jej końcowi, zaczęto na początku sztuki, tak jak w tra ­ gedii, umieszczać prolog, w którym znajdowała się ekspozycja akcji. Komedie wystawiano w Atenach od 486 r. p.n.e. w czasie Wielkich Dionizjów, od 445 r. p.n.e. także podczas Lenajów. Z twórczości najstarszych komediopisarzy: Kratinosa (485 - po 421 p.n.e.), Kratesa (1 poł. V w. p.n.e.) i Eupolisa (2 poł. V w. p.n.e.) zachowały się tylko fragmenty. Można jednak powiedzieć, że już wśród najstarszych komedii da się wyróżnić: komedię polityczną, biologiczną, baśniową, obyczajową, zawierającą k ry ­ tykę literacką, poruszającą problemy związane z sofistyką i tzw. nowymi prądami, komedię zawierającą parodię mitów, parodię tragedii. Jedynym znanym ze swoich zachowanych utworów ko­ mediopisarzem V w. p.n.e. jest Arystofanes z Aten (445 - ok. 385 p.n.e.). Z jego 44 komedii zachowało się 11: A ch a rn ia cy (A chernes, wystawione w 425 p.n.e.) R y c e r z e (H ippes, 424 p.n.e.). C h m u r y (N e p h e la j, 423 p.n.e.), O s y (S p h e k e s , 422 p.n.e.), P o k ó j (Ejrene, 421 p.n.e.), P ta k i (O r n ith e s , 414 p.n.e.), L i z y s t r a t a (L y sistrate, 411 p.n.e.), K o b i e t y na ś w ię cie T e s m o fo r ió w (Th e s m o p h o ria d zu sa j, 411 p.n.e.), Ż a b y (B a tra c h o j, 405 p.n.e.), K o b i e t y na z g ro m a d zen iu l u d o w y m (E k k lesia d zu sa j, 392 p.n.e.), P lu to s (tj. bóg bogactwa, 388 p.n.e.). W komediach Arystofanes atakował stosunki polityczne i społeczne. W sztukach swoich występował zdecydowanie przeciwko wojnie rujnującej biedniejsze warstwy społeczeństwa, przede wszystkim rolników. Atakował polityka Kleona — przeciwnika rokowań pokojowych ze Spartą w czasie 63

wojny peloponeskiej. Przeciw toczącej się wojnie zwrócone są 3 z 11 komedii Arystofanesa. Pierwsza z nich i w ogóle pierwsza z zachowanych komedii to A ch arniacy — komedia wybitnie po­ lityczna. Napisana została w szóstym roku wojny, gdy miejscy zwolennicy Kleona domagali się bardziej energicznych wystą­ pień bojowych. Ich zapał udzielił się również części wieśniaków, przede wszystkim najbardziej poszkodowanym przez wojnę mieszkańcom Acharnai. Komedia Arystofanesa ma na celu zjed­ nanie dla idei pokoju mieszkańców tej gminy. Główna postać komedii, Dikajopolis (Prawogrodziec, Sprawiedliwy obywatel) postanowił kupić sobie pokój prywatny. W tym celu wysyła do Sparty bożka Amfitheosa („z obu stron boga”, to jest po ojcu i po matce). Bożek przynosi mu w trzech butelkach próbki po­ koju: na lat pięć, na lat dziesięć i na lat trzydzieści. „Najsmacz­ niejszy” jest pokój trzydziestoletni i taki Dikajopolis wybiera. Na wiadomość o tym chór Acharnejczyków (od nich sztuka otrzy­ mała tytuł) — usmolonych wypalaczy węgla — grozi mu śmiercią, daje się jednak poskromić w dyspucie (agonie). Dikajopolis ko­ rzysta z dobrodziejstw „swojego” pokoju i nie chce nikomu użyczyć z niego ani „kropelki”. Sam bogaci się i swobodnie pro­ wadzi handel, inni natomiast muszą znosić niewygody wojny. Narzeka na nie nawet wódz Lamachos. Scena ta niewątpliwie musiała rozśmieszyć teatralną publiczność. Lamachos bowiem, postać autentyczna, wódz ateński, znany był jako gorący zwo­ lennik akcji wojennych. Za komedię A ch a rn ia cy otrzymał Arystofanes pierwszą nagrodę, co świadczy o nastrojach zmęczonej wojną peloponeską, wzdychającej do pokoju publiczności ateń­ skiej. Podobne tendencje jak A charniacy prezentuje komedia Pokój. Sztuką tą uczcił poeta zbliżający się już moment zawarcia po­ koju (niestety krótkotrwałego — tzw. pokoju Nikiasza z 421 r.). Główna postać komedii, Trygajos (Winobraniec) na żuku — gnojowcu (w czasie wojny trzeba było korzystać z łatwego do ży­ wienia „rum aka”) poleciał do nieba, ażeby przedstawić Zeusowi nieszczęścia wojenne nękające Greków. Olimp jednak był pusty. Opuścili go rozgniewani na głupotę ludzi bogowie pozostawiając wszystko na pastwę bogu wojny — Polemosowi. Szczęśliwie Trygajosowi udało się spotkać Hermesa, który poinformował go, że 64

Polemos uwięził boginię Pokój w jaskini przywalając dostęp głazami, a sam postanowił utłuc wszystkie państwa greckie w ogromnym moździerzu. Przedsięwzięcie to odwlekało się z po­ wodu braku tłuczka (chciał początkowo użyć do tego ateńskiego Kleona i spartańskiego Brazydasa). Trygajos, nim znajdzie się tłuczek, pragnie wydobyć uwięziony Pokój. Przy pomocy ateń­ skich rolników wyciąga z groty boginię. Wraz z nią zostaje uwol­ niona Opora — bogini urodzaju i Theoria — bogini świąt. Na zlecenie Hermesa Theorię odsyłają rolnicy do ateńskiej rady, Trygajos ma ożenić się z Oporą, a bogini Pokój powraca na Olimp. Zaczyna się okres błogiej szczęśliwości, z której najbar­ dziej cieszą się rolnicy. Sztuka kończy się pieśnią weselną na cześć nowożeńców: Trygajosa i Opory. Pacyfistyczna jest również komedia L i z y s t r a t a (L y s i s t r a t e — ta która rozbija, gromi wojnę, stąd w przekładach polskich Gromiwoja albo Bojomira). Lizystrata czyli Gromiwoja to mądra Atenka, która postanawia zmusić mężczyzn do przywrócenia pokoju w Helladzie. Za jej radą kobiety ogłaszają erotyczny boj­ kot mężczyzn aż do momentu zaprzestania działań wojennych i zawarcia pokoju. Strajk przynosi rezultaty. Dochodzi do pertrak­ tacji pokojowych. Gdy przybywają posłowie spartańscy z pro­ pozycją pokoju, Lizystrata przy pomocy pięknej dziewczyny Zgo­ dy (Diallage ), doprowadza obie walczące strony do pojednania. Strajk jest skończony, a triumfująca Lizystrata wydaje ostatnie rozkazy: „Zabierzcie Lakonowie swoje połowice do domu, a wy swoje; mąż niechaj przy żonie stanie, żona przy mężu”. Pacyfista Arystofanes ze stronnictwem opowiadającym się za prowadzeniem wojny, a przede wszystkim z ich przywódcą, Kleonem, rozprawił się w komedii R yce rze. Tytuł swój zawdzię­ cza komedia występującemu w niej chórowi — złożonemu z tej w arstwy społeczeństwa ateńskiego. Jak podaje tradycja, rolę Kleona w tej sztuce miał grać sam Arystofanes. Kleon jako po­ lityk był zdecydowanym zwolennikiem wojny ze Spartą, wyróż­ niał się także brutalnym, traktowaniem sprzymierzeńców ateń­ skich, których stopniowo spychano do pozycji „poddanych”. A ry­ stofanes w R ycerzach tę politykę Kleona zaatakował w sposób bardzo ostry i gwałtowny. Sztukę można by nazwać paszkwilem na Kleona. Poeta zarzuca mu łapownictwo, przekupność, boga­ 5 — L ite ra tu ra g re ck a 1 rzym ska

65

cenie się kosztem dobra publicznego. W komedii Kleon przed­ stawiony został jako niewolnik Paflagon, który opętał całkowi­ cie swego właściciela, pana Luda (Demosa), aby oszukiwać go i okradać. Jednak, zgodnie z wyrocznią, Paflagona spotyka żałosny koniec. Pokonuje go bowiem większy jeszcze łotr od niego, Kiełbaśnik. Zwycięzca w kotle do przyrządzania kiełbas gotuje sta­ ruszka Luda i tą operacją przywraca mu młodość i dzielność z czasów Maratonu i Salaminy. W ten sposób Kiełbaśnik z cha­ ma i łotra staje się dobroczyńcą narodu. Wśród zabawnych scen komedii wyróżnia się scena walki obu rywali (Paflagona i Kiełbaśnika) na wyrocznie. Chodzi o to, który z nich może się popi­ sać lepszymi i świetniejszymi (dla pana Luda) przepowiedniami. Jest to wyraźna satyra na ówczesną rzeczywistość, w której tak wielką wagę przywiązywano do wieszczbiarstwa, szczególnie w czasie wojny peloponeskiej. Inną wadę szerzącą się w społeczeństwie ateńskim, to jest pieniactwo i przerost sądownictwa, piętnuje poeta w komedii O sy. Rozwojowi tych wad miały w przekonaniu poety sprzyjać rządy Kleona, dlatego też głównego bohatera sztuki, opętanego manią pieniactwa starca, nazwał Filokleonem, a syna jego, wroga są­ downictwa ludowego, postać pozytywną — Bdelykleonem (Mierzikleonem). Syn zamyka w domu staruszka maniaka. Usiłują go jednak uwolnić koledzy, którzy jeszcze przed świtem śpieszą do sądu. Tworzą oni chór komedii, a są przebrani za osy (stąd tytuł sztuki). Syn nie pozwala im na zabranie z domu staruszka. Do­ chodzi jednak do polubownego zakończenia sporu. Ojciec godzi się na pozostanie w domu, syn natomiast obiecuje mu zorgani­ zować trybunał domowy dla sądzenia niewolników i zwierząt do­ mowych. Starzec więc odbywa sąd nad psem Labesem (Chwy­ taj), który ukradł kawałek sera. Jako strona oskarżająca wystę­ puje pies kydatenejski (z tej gminy pochodził Kleon). Starzec pragnie wydać -wyrok potępiający, ale syn podprowadza go do innej urny. Pies złodziej zostaje uniewinniony. Złamany swoją omyłką Filokleon postanawia poddać się posłusznie rządom syna. Satyrą polityczną w szacie komedii baśniowej jest sztuka P tak i. Dwaj zmęczeni wszechwładzą sądów ludowych obywatele ateńscy, Radodaj i Dobromysł zakładają państwo ChmurokukułkowTo (Nephelo-Kokkygia) i obejmują władzę nad ludźmi i nad 66

bogami. Radodaj otrzymuje od Zeusa nie tylko jego berło, ale i gospodynię Basileję (królewnę). Komedia kończy się uroczysto­ ścią weselną. Równie komiczna jak opis życia w państwie ptasim jest wizja „świata na opak” w komedii K o b i e t y na z g r o m a d z e n iu l u d o w y m (E kk lesia d zu sa j ). I ta sztuka jest komedią polityczną. Ponieważ wszelkie „uzdrawiające” reformy nie dały oczekiwanego rezul­ tatu, poeta proponuje jeszcze jedną: przekazanie rządów kobie­ tom. Dzieje się to dzięki dzielnej Atence, Praksagorze, która gro­ madzi przebrane za mężczyzn kobiety na zebraniu ludowym i po­ wierza im rządy. Pod ich władzą ma nastąpić całkowita równość i wspólnota. Zostaną też zniesione małżeństwa: w tym zakresie nie będzie również żadnego skrępowania. Jednak ten „kolekty­ wistyczny” program napotyka na trudności, chociaż znajomy mę­ ża Praksagory, Chremes, pociesza go, że „cokolwiek w Atenach postanowi się głupio, obraca się w końcu na dobre”. Nie wszyscy chcą wyzbyć się swoich majątków, a wszyscy radziby uczestni­ czyć we wspólnych ucztach według zasady: „Od państwa trzeba tylko brać; tak czynią bogi”. Z resztek po takiej wspólnej uczcie korzysta mąż Praksagory, Blepyros. Zostaje z tych pozostałości sporządzona wprawdzie jedna tylko potrawa, ale za to jej nazwa składa się aż z 72 sylab. W świat zupełnie innych zagadnień wprowadza nas komedia C hm u ry. Ostrze satyry wymierzył w niej poeta w ówczesne p rą­ dy umysłowe i tendencje wychowawcze panujące w szkołach sofistów. Jako przedstawiciel tych nowomodnych tendencji wy­ stępuje w sztuce Sokrates. W jego osobie połączył Arystofanes przeróżne rysy wzięte z wielu działających w owych czasach nauczycieli mądrości — sofistów. Powstała w ten sposób komicz­ na karykatura nauczyciela „który uczy tak gadać, że zawsze moż­ na wygrać sprawę”. Do „myślami” Sokratesa posyła Kręcioch (Strepojades), syn Szczędzigrosza, swego synalka hulakę i utracjusza Szczędzirumaka (Fejdyppesa), aby wyuczył się wywodu tak nieprawego, żeby z tego, co ludziom za długi syna jest wi­ nien „nie oddawać ani obola”. Sokartes udziela pouczeń zawie­ szony w koszu pod pułapem swojej „m yślarni”. Dom cały po­ zostaje pod specjalną opieką Chmur — bogiń próżniaków. Po naukach u Sokratesa Szczędzirumak nie tylko rozprawia się s*

z wierzycielami, lecz nawet zabiera się do bicia własnego ojca. Na słowa staruszka „Na całym świecie prawo jest, że ojca bić nie wolno” Szczędzirumak odpowiada: „A prawo kto stanowił. Nie człowiek? I słowem swoim przekonał dawnych ludzi. Więc dlaczego nie byłoby wolno nowe głosić prawo, aby syn z kolei bił ojca . Kiedy to nowe „prawo” Szczędzirumak zamierza sto­ sować i wobec matki, ogarnięty gniewem Kręcioch podpala „myślarnię”. Arystofanesa poza sprawami wychowania interesowały także i problemy literackie. Dał temu świadectwo w dwóch komediach. Obie atakowały nowatorstwo sztuk Eurypidesa. Wcześniejsza z nich to K o b i e t y na św ięcie T esm o foriów . Eurypides zostaje przedstawiony w tej komedii jako wielki wróg kobiet. Atenki zebrane na swoim święcie Tesmoforiów (w obrzędach tych nie może brać udziału żaden mężczyzna) postanawiają zgładzić poetę. Chcąc udaremnić zamierzenia kobiet Eurypides wysyła swego krewnego Mnesilocha w szatach niewieścich na ich zebranie, aże­ by dowiedział się, co one planują. Mnesilochos jednak zostaje roz­ poznany. Kobiety posyłają po straż, ażeby zaaresztowała święto­ kradcę, który swą obecnością sprofanował nabożeństwo. Mnesi­ lochos usiłuje uciec nim nadejdą strażnicy i używa w tym celu sposobów zapożyczonych z tragedii Eurypidesa. Poeta także nie opuszcza krewniaka, próbuje uwolnić go przy pomocy sztuczek, które stosował w swych dramatach. Na próżno jednak przybywa to jako Menelaos — wybawiciel Heleny, to znów jako Perseusz. Na scenie zjawia się strażnik scytyjski, aresztuje Mnesilocha i przywiązuje go do słupa. Ofiara wydaje jęki, których nauczyła się z tragedii Eurypidesa A ndrom acha. Strażnik jednak pozostaje nieprzejednany. Wreszcie za zgodą kobiet, którym poeta obie­ cuje poprawę złożywszy uroczystą przysięgę, że nigdy już nie powie o nich nic złego, udaje się odwrócić uwagę Scyty dzięki sprowadzonej specjalnie heterze. Sprowadził ją Eurypides prze­ brany za rajfurkę. Scyta zostaje wyprowadzony w pole, Mnesilachos ucieka ze swoim wybawicielem. Arystofanes zabawiał w tej komedii widzów parodiując sztuki Eurypidesa. Walna rozprawa z tragikiem nastąpiła w komedii Ż a b y (na­ zwanej tak od chóru). Jest to paszkwil na zmarłego przed kilko­ ma dopiero miesiącami (405 p.n.e.) poetę. Głównym motywem 68

tej Literackiej komedii jest katabaza — zejście do podziemia. Pa­ tron teatru, bóg Dionizos, w towarzystwie sługi Ksantiasa scho­ dzi do podziemia, aby sprowadzić na ziemię swego ulubieńca, Eurypidesa. Na tę wyprawę Dionizos wkłada kostium Heraklesa (lwia skóra i maczuga). Po wielu śmiesznych przygodach docie­ rają do kraju zmarłych. Przybywają akurat w momencie, kiedy Eurypides prowadzi hałaśliwą kłótnię z Ajschylosem o pierwsze miejsce w podziemiu, tuż przy Plutonie. Miejsce to zostało zastrze­ żone dla tych, którzy osiągnęli pierwszeństwo w dziedzinie sztuk pięknych. Dochodzi do agonu między Ajschylosem i Eurypidesem wobec sędziego Dionizosa. Przeciwnicy wzajemnie w ytykają so­ bie błędy w swoich sztukach. Analizują tem aty tragedii, styl, język, moralność przedstawianych osób, a także poprawność me­ tryczną wersów. I w tym miejscu komedia literacka nabiera zna­ mion komedii politycznej. Dionizos postanawia temu z poetów przyznać pierwszeństwo, którego twórczość ma większe walory wychowawcze. „Należy bowiem podziwiać poetów za prawość i wpływ na umysły, czynią bowiem lepszymi obywateli”. Ponie­ waż rady Ajschylosa, jak ocalić państwo wydają się pożyteczniej­ sze, jego właśnie wyprowadza Dionizos z podziemia. Jego zaś na­ stępcą na tronie w podziemiu zostaje mianowany Sofokles. Eury­ pides ponosi całkowitą porażkę. W Eurypidesie widzi Arystofanes destruktora dawnej moralności, na której opierała się wielkość Aten, a także destruktora tragedii jako rodzaju sztuki monu­ mentalnej, takiej tragedii, której formę nadał Ajschylos. Ostatnią z zachowanych sztuk Arystofanesa jest komedia P lu tos (Bóg bogactwa). Sztuka ma charakter społeczny, a głównym jej problemem jest niesprawiedliwy rozdział bogactw. Ten stan rzeczy trzeba tłumaczyć ślepotą boga bogactwa, Plutosa. Ślepotę tę zesłał na niego najwyższy z bogów, Zeus. Szczęśliwym trafem wieśniak Chremylos, pamiętając o otrzymanej w Delfach wy­ roczni, iż do szczęścia doprowadzi go pierwszy spotkany na dro­ dze człowiek, zabiera spotkanego na drodze ślepca. Jest to wła­ śnie Plutos. Bóg zatrzymuje się w domu wieśniaka, który posta­ nawia uleczyć go ze ślepoty. Bóg odzyskuje wzrok. Wszyscy cisną się do niego, aby poprawić sobie los. Wzbogaceni ludzie nie chcą już składać bogom należnych ofiar. Komedia kończy się umieszczeniem nowego boga, Plutosa, w świątyni Ateny, gdzie 69

będzie strzegł skarbu państwowego. Przeniesienie tam boga od­ bywa się w uroczystej procesji. Do najciekawszych scen tej komedii należy agon Bogactwa z Biedą, która dowodzi, że wzbogacenie się wszystkich doprowa­ dzi państwo do ruiny. Kto bowiem wtedy będzie pracował, kto zechce uprawiać sztuki i nauki, kto zajmie się rolnictwem i rze­ miosłem? Wieśniacy głusi są na wywody Biedy, która musi ustą­ pić, znika jednak ze słowami: „Zaiste jeszcze kiedyś sami mnie tutaj zawezwiecie”. Leczący ślepotę boga wieśniak myślał, że Plutos po odzyskaniu wzroku wzbogaci tylko ludzi rozumnych i uczciwych. Bieda natomiast zakładała wzbogacenie wszystkich ludzi. Ile zamieszania wywołały dary uleczonego, ale oszukiwa­ nego przez ludzi naiwnego Plutosa, pokazał Arystofanes w koń­ cowych partiach sztuki. Nic dziwnego, że poczciwy wieśniak ulo­ kował w końcu bóstwo w świątyni Ateny. Niepoczytalny Plutos przynosił zbyt wiele szkody. Sztuki Arystofanesa pełne są zaskakujących pomysłów, fan­ tastycznych rozwiązań (Ptaki), przy równoczesnym realizmie w odtwarzaniu życia ówczesnych Aten. Poeta jest strażnikiem tra ­ dycji: broni dawnego wychowania, dawnej wiary w bogów, daw­ nej literatury. Atakuje wszelkie nowinki w filozofii i piśmien­ nictwie. Równocześnie śmiało wytyka słabości ustroju, z odwagą atakuje demagoga Kleona w momentach jego największej popu­ larności. Widzi ucisk sprzymierzeńców Aten spychanych do roli poddanych, jako miłośnik pokoju pokazuje na scenie, że woj­ na bogaci tylko dostawców broni, a jest udręczeniem dla resz­ ty obywateli, przede wszystkim dla ludności wieśniaczej (A c h a rniacy). W komediach swoich Arystofanes głosi śmiało program odnowy i to we wszystkich dziedzinach nie pomijając filozofii i literatury. Jego komedie literackie trzeba uznać za początek krytyki literackiej. Na Arystofanesie kończy się wielka komedia staroattycka. Upada ona wraz z upadkiem demokracji ateńskiej. W zmienionych warunkach politycznych powstała tzw. ko­ media średnia. Rozwija się ona w latach 400 - 325 p.n.e. Z tego piśmiennictwa, a obejmowało ono około 60 autorów i około 800 ko­ medii, zachowały się tylko fragmenty. Do najbardziej znanych komediopisarzy tego okresu należy Antyfanes (ok. 388- ok. 311 70

p.n.e.), którego sztuki (ok. 280 komedii) czerpały tem aty bądź z życia zamożnych warstw ateńskich, bądź były traw estacją mi­ tów. Równie znany był Aleksis z Turiów w Italii (ok. 372 - 270 p.n.e.), autor około 245 komedii oraz Anaksandrides (ur. po 400 p.n.e.), który podobno pierwszy wprowadził do komedii tak rozpowszechniony później motyw uwiedzenia dziewczyny, służą­ cy jako zawiązanie intrygi. Nie poruszano już problemów poli­ tycznych i społecznych. O tematyce komedii średniej świadczą zachowane tytuły takie, jak: S z w a c z k a , M a sa żystk a , W oźn ica, O grodnik, C y t r z y s t a , H odowca b y d ła , P a s o ż y t, C u d zo ło żcy , P o ­ rw ana, W y d a n a za innego, Bracia, S io s tr y , M a m in s y n e k , K o c h a ­ ją c y w z a je m n ie , S za le ń stw o sta rcó w , B eotk a, B i z a n t y j c z y k , E fez y jk a , K a r o w ie i in. Tłem dla tych sztuk było życie drobnych

rzemieślników czy też ludzi uprawiających jakieś podrzędne za­ wody, życie rodzinne, życie grup etnicznych. Intryga zaś osnuta była wokół takich motywów jak niepohamowana namiętność ( N ie ­ s zczęśliw i k o c h a n k o w ie ), losy bohaterek (P o r w a n a , Ocalona), za­ miana (K la rn e c is tk a c zy li bliźniaczki, P o d w ó jn i). Z tytułu kome­ dii można dowiedzieć się, jakie było najważniejsze w akcji zda­ rzenie lub przedmiot (zniknięcie pieniędzy, szczęśliwa żegluga, małżeństwo). O trawestacji mitów świadczą także tytuły jak: P ow sta n ie człow ieka, N a rod zin y A f r o d y t y , C ylo p , B u z y r y s i in. Pod tytułami: Eol, A lkestis, B a k ch a n tk i i in. kryły się parodie tragedii. Motywem akcji komedii są najczęściej dwie sprawy stosunki majątkowe i miłość. Wiele z poruszanych w komedii tematów znajdowało się już w tragedii Eurypidesa, który akcję swych sztuk jak np. E l e k t r y umieszczał w środowisku zwykłych, skromnych ludzi. Nie bez słuszności więc podkreśla się związek komedii poarystofanesowskiej właśnie z twórczością Eurypidesa. W komedii tej została znacznie zredukowana rola chóru. Ograniczono ją do międzyaktowych śpiewno-muzycznych występów nie związanych z akcją. Kierunek zapoczątkowany w komedii średniej kontynuowała tzw. komedia nowa z najwybitniejszymi komediopisarzami: auto­ rem około 90 komedii, Filemonem (360 - 263 p.n.e.), twórcą około 100 komedii Difilosem z Synope (IV/II w. p.n.e.), oraz najw ybit­ niejszym komediopisarzem Menandrem (ok. 342/341 - ok. 290/291 p.n.e.), którego twórczość jest nam bliżej znana, podczas gdy 71

I

z tworczości innych uprawiających ten gatunek pozostały tytuły i fragmenty. Twórczość Menandra zaczęła się nam odsłaniać od 19.05 r. kiedy to w Górnym Egipcie odnaleziono kodeks z kome­ diami Menandra: S ąd r o z je m c z y , D z ie w c z y n a z Sam os, O d c ię ty w a rko cz. W 1957 r. odnaleziono zachowane niemal w całości ko­ medie. O d lu d ek, Tarcza , S am ijka. W latach sześćdziesiątych po­ znaliśmy S y k io ń c z y k a , N ien a w idzo n eg o (M isu m en o s ) oraz drugą część S a m ijk i i pierwszą część T a rczy (Aspis). Menander, jak przekazują źródła starożytne, był uczniem zna­ nego filozofa i charakterologa Teofrasta (ok. 372 - 287 p,n.e.) i przyjacielem ucznia Teofrasta, filozofa Demetriosa z Faleronu (ok. 345 - 283 p.n.e.), przyjaźnił się także z Epikurem. Że środo­ wisko takie wywarło duży wpływ na Menandra, widać w jego komediach. Szczególnie rzuca się w oczy jego zainteresowanie charakterem ludzkim, traktowanie człowieka jako odrębnej indy­ widualności. Bystre podpatrywanie natury ludzkiej i umiejętne pokazanie jej na przykładzie występujących w sztukach osób bu­ dziło podziw starożytnych. Jest Menander mistrzem tzw. komedii charakterów. Poeta daje bardzo subtelną charakterystykę psy­ chologiczną postaci. Jego psychologiczno-filozoficzne utwory peł­ ne są także złotych myśli, sentencji moralnych, ujawniających się skłonności do zadumy nad światem. Niektóre z powiedzeń Menandra weszły na stałe do skarbca sentencji i przysłów i po­ wtarzamy je po dzień dzisiejszy nie znając ich pochodzenia. Do nich należy słynne (przekazanie za pośrednictwem Terencjusza) powiedzenie: „Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce”. O wyrozumiałej pełnej humanitaryzmu postawie Menandra mówi też piękna skłaniająca do zadumy obserwacja. „Jakaż cu­ downa rzecz człowiek, kiedy jest człowiekiem”. Menander w ciągu swego niezbyt długiego życia (zmarł w wie­ ku 52 lat) napisał przeszło 100 sztuk. Słynął z łatwości tworze­ nia. Budowa jego sztuk różni się od budowy starej komedii. Stra­ cił swoje znaczenie znany nam ze starej komedii chór. Rola chóru w komedii średniej i nowej, a więc także w komedii Me­ nandra ogranicza się do występów nie związanych z akcją. Wy­ stąpienia chóru rozdzielają akty sztuki (jest ich 5). Komedia roz­ poczyna się zwykle od monologu lub od sceny dialogowej, w któ­ 72

rej jest zawarta ekspozycja sztuki. W komedii częste też są mo­ nologi, które spełniają rolę dawnych chórów lub zwiastunów: zapowiadają przybycie osób działających w sztuce, podają ich charakterystykę, spełniają więc funkcje informujące. Często też wplecione są w te monologi przemówienia zwrócone wprost do widzów. Tematykę komedii dobrze charakteryzuje wypowiedź Owidiusza: „Nie ma żadnej fabuły miłego Menandra bez miłości”. Intryga miłosna jest bowiem zwykle głównym motywem sztuki. Akcja toczy się w środowisku rodzinnym. Do dobrze zachowanych (2/3 całości) należy komedia S ą d r o z ­ je m c z y . Główną postacią tej sztuki jest młodzieniec ateński — Charizjos (od gr. charis — wdzięk). W czasie nocnych uroczystości na cześć Artemidy uwiódł on po pijanem u Pamfilę, córkę za­ możnego obywatela, Smikrynesa. Odchodząc dał jej swój pier­ ścień. Po pewnym czasie na mocy układów rodzinnych Charizjos poślubił Pamfilę nie wiedząc zupełnie, że była ona „bohaterką” jego nocnej przygody w czasie niedawnego święta. Pamfila przed­ wcześnie rodzi dziecko i każe je podrzucić w lesie. Dowiedziawszy się o tym Charizjos odwraca się od żony, a swoją boleść stara się utopić w hulankach. Podrzucone niemowlę wraz ze znajdu­ jącymi się przy nim kosztownościami znajdują niewolnicy. Jeden z nich Syrikos gotów jest wychować dziecko, ale żąda również znajdujących się przy dziecku klejnotów, drugi, Daos, uważa te kosztowności za należne im „znaleźne”. Rozstrzygnąć spór (stąd tytuł komedii Sąd ro z je m c z y ) ma ojciec Pamfili nie domyślając się nawet, że podrzutek jest jego rodzonym wnukiem. Rozwiąza­ nie skomplikowanej sytuacji ułatwia odnaleziony przy dziecku pierścień. Charizjos poznaje, że to właśnie ten pierścień ofiarował uwiedzionej przez siebie dziewczynie i wie już, że była to Pam ­ fila. Dziecko odnajduje więc rodziców, umacnia się też trwałość małżeństwa Charizjosa i Pamfili, choć ojciec jej planował już przeprowadzenie rozwodu. W komedii niemałą rolę, ułatwiającą rozpoznanie, spełnia hetera Habroton, tzw. dobra hetera, która była świadkiem przygody Charizjosa w święto Artemidy i roz­ poznała w Pamfili uwiedzioną dziewczynę, choć początkowo p ra­ gnęła sama przedstawić się jako matka podrzuconego niemowlę­ cia i zmusić Charizjosa do wykupienia jej z niew oli Obok popędliwego Charizjosa, kochającej męża Pamfili i dobrej hetery 73

i

Habroton, a także sprytnych niewolników ukazuje poeta skąpego starca Smikrynesa (imię to oznacza skrzętnego ciułacza), którego bardziej niż nieszczęśliwe małżeństwo córki, Pamfili, boli trw o­ nienie m ajątku przez zięcia. Pragnie doprowadzić do rozwodu córki nie dla jej dobra, ale aby ratować resztki posagu. Z dużo większymi lukami niż Sąd r o z j e m c z y zachowała się komedia Tarcza. I w niej głównymi motywami są pieniądze i mi­ łość. Tłem sztuki są dwa domy. W jednym mieszka C hajrestratos z żoną, córką i pasierbem Chajreasem, drugi dom zajmuje Smikrynes, starszy, bezżenny brat Chajrestrata i jego stara słu­ żąca. Jest jeszcze bratanek obu braci, Kleostratos, który wyruszył ze swym sługą do Licji na wyprawę wojenną w nadziei, że zdo­ będzie posag dla swej siostry. Pozostawił ją pod najlepszą, jak mniemał, opieką starego stryja Smikrynesa. Ponieważ Kleostra­ tos nie wracał długo z wyprawy, postanowiono pozostawioną dziewczynę wydać za pasierba Chajreasa. Kiedy jednak powró­ cił z Licji z bogatymi łupami sługa Kleostrata przynosząc wieść, że pan jego nie żyje, chciwy Smikrynes, aby zdobyć łupy (była to wojenna zdobycz Kleostrata) zamierza sam ożenić się z dziew­ czyną, główną dziedziczką poległego w Licji brata. Aby uwolnić dziewczynę od tego małżeństwa, sprytny niewolnik Daos posta­ nawia oszukać chciwego starucha. Jego brat, bogaty, ale uczci­ wy Chajrestratos ma udawać nieuleczalnie chorego. Córka jego jest jeszcze bogatsza od siostry Kleostrata. Daos więc przewi­ duje trafnie, że chciwy stryjaszek, porzuciwszy dotychczasowe plany, zacznie ubiegać się o jej rękę. Przeprowadzenie podstępu ułatwia wtajemniczony w intrygę lekarz. Sztuka kończy się po­ wrotem uważanego za zabitego Kleostrata i podwójnym m ał­ żeństwem. Chaireas żeni się z siostrą Kleostrata, a Kleostratos z córką Chajrestrata. Stary chciwiec, Smikrynes, zostaje w y­ kpiony. Ostatnie sceny T a r c z y rekonstruujemy na podstawie zacho­ wanych fragmentów, natomiast w całości zachowała się sztuka O d lu d e k albo M iza n tro p (D y sk o lo s ). Jest to komedia charakte­ rów. Główną postacią sztuki jest chłop attycki Knemon. Czuje on w stręt do wszystkich ludzi i mieszka w odosobnieniu tylko z córką i starą niewolnicą. Dom ich znajduje się w pobliżu groty poświęconej nimfom i bożkowi Panowi. Miejsce to otacza czcią 74

córka Knemona, za co, jak zapowiada w prologu sztuki Pan, ma ją spotkać nagroda. Za sprawą bożka w dziewczynie zakochuje się bogaty młodzieniec Sostratos, ale Knemon nie chce nawet sły­ szeć o małżeństwie córki. Zawodzą wszelkie sposoby przejedna­ nia Odludka. Młodej parze sprzyja jednak przypadek. Knemon, chcąc wydobyć utopione przez niewolnicę wiadro, sam wpada do studni. Wyciągają go wspólnymi siłami Sostratos i pasierb Gorgias, z którym Knemon dawno już zerwał stosunki. Pokonany życzliwością tych młodych ludzi Odludek zmienia się w ewnętrz­ nie, ulega prośbom Sostratesa, pozwala na małżeństwo. Daje swoją zgodę także ojciec Sostratesa, bogaty Kallipides. W rezul­ tacie dochodzi do dwóch małżeństw: Sostratosa z córką K ne­ mona oraz pasierba Knemona, Gorgiasa, z siostrą Sostratosa. Albowiem jak dowodzi swemu bogatemu ojcu Sostrates „nie pie­ niądze, lecz przeznaczenie (ty c h e ) rządzi światem”. Sztuka koń­ czy się baletem — błazenadą. Podwójne wesele poprzedza uro­ czystość rodzinna w grocie Nimf. Gromadzi się tam cała rodzina. Jednak Odludek, jeszcze całkowicie nie odmieniony, nie chce dołączyć się do towarzystwa. Pozostaje w domu. I wtedy staje się przedmiotem zemsty znieważonych przez siebie niewolników. Wynoszą oni z domu śpiącego starca, a następnie dobijają się do drzwi domu żądając wypożyczenia najbardziej wymyślnych sprzę­ tów i rzeczy, których nigdy nie było w dobytku biednego Kne­ mona. Kiedy wykrzykując swe żądania pląsają wokół słabego (z powodu upadku do studni) starca, najpierw wpada on w zwy­ kły gniew, później zrezygnowany pozwala, żeby go podstępni żartownisie zanieśli do ucztujących w grocie gości. Tak oto pod wpływem niespodziewanych zdarzeń Odludek wyrzeka się po­ woli swoich dawnych zasad i przyzwyczajeń. Komedie Menandra dzielą historycy literatury na sztuki po­ jednania, krytyki społecznej, awanturnicze, komedie intrygi i ko­ medie jednego charakteru. D ysk o lo sa należy zaliczyć do komedii charakteru, ale jest w tej sztuce i pewien element krytyki spo­ łecznej. Knemon ma rzeczywiście nieznośne dla otoczenia uspo­ sobienie, ale usprawiedliwieniem dla niego może być jego ciężka wieśniacza dola. Zbyt ciężka praca jego pasierba, młodego Gor­ giasa, uczyniła człowiekiem przedwcześnie dojrzałym, samego Knemona mozolne życie zrobiło, jak to określił bożek Pan, „nie­ 75 I \

człowieczym człowiekiem”. Knemon nie jest złym człowiekiem, to człowiek nieszczęśliwy. „Czarny charakter” komedii został przez Menandra przedstawiony z pewną sympatią. Od 385 r. p.n.e. nie było już agonów w czasie Lenajów, na wielkich zaś Dionizjach tego typu agony urządzano już tylko co 2 - 3 lata. Z tego powodu zaczęto pisać komedie a także i trage­ die bez myśli o ich wystawieniu, po prostu tylko do lektury.

PROZA

Wiek V był okresem rozwoju sztuki dramatycznej, również w tym samym czasie obserwujemy wielki rozkwit artystycznej prozy greckiej. Zaczyna się on już od wystąpienia Herodota z Halikarnasu (ok. 485 - 425 p.n.e.), autora dzieła historycznego D zieje. Choć pochodził z doryckiego Halikarnasu, Herodot silnie złączo­ ny był z Atenami. W mieście tym, a także w założonej przez Peryklesa kolonii w Turioi przebywał większą część życia. Dzieło swe napisał w dialekcie jońskim, ponieważ właśnie ten dialekt obowiązywał w historiografii. W tym dialekcie tworzyli jego po­ przednicy, prozaicy jońscy, a Herodot ich tradycję kontynuował. Odbywając liczne podróże po państwie perskim, Egipcie, K yrenajce, wybrzeżach Morza Czarnego, poznając kraj Scytów, prag­ nął zebrać jak najwięcej materiałów etnograficznych, konty­ nuować prace swego poprzednika Hekatajosa z Miletu (VI/V w. p.n.e.) jońskiego logografa. Jednak materiały Herodota skoncen­ trowane wokół naczelnej idei: odwiecznego konfliktu między Europą i Azją, nie były już zbiorem luźnych opowiadań, ale utworzyły dzieło historyczne. Autor dzieła, w którym spór Wschodu i Zachodu kończy się ostatnim starciem w wojnach perskich, zyskał miano ojca historii. D zieje Herodota uczeni aleksandryjscy podzielili na 9 ksiąg nazywając je imionami muz. Oczywiście utwór ten nie spełniał jeszcze warunków, jakie sta­ wiamy obecnie dziełu historycznemu. U Herodota mit przeplatał się z rzeczywistymi faktami. Trudno także wymagać od histo­ riografa krytyki historycznej w dzisiejszym znaczeniu tego sło­ wa. Herodot jednak badał wiarogodność źródeł, podawał wszyst­ kie istniejące wersje opisywanego wydarzenia. Choć poważnie 76

traktował mity, odrzucał element cudowności. Niewielki także widać w D ziejach wpływ sofistyki. Herodot jest jeszcze przed­ stawicielem tradycyjnego sposobu myślenia. W jego ujęciu hi­ storia jest jakby spełnieniem wyroków bożych i bożej sprawiedli­ wości. Dzieje świata to łańcuch win i kar. Każde wykroczenie przeciw bogom zostaje w ostatecznym rozrachunku ukarane. Przykładem tego jest historia upadku kolejnych władców i ich królestw. Taki pogląd nie pozwolił historykowi na właściwą in­ terpretację faktów. W pracy swojej pragnie autor pokazać „wielkie i podziwu godne dzieła zarówno Greków jak i barbarzyńców”. Jest to więc nie tylko pierwsze dzieło historyczne, ale także pierwsza historia powszechna. W księdze I (Klio) przedstawił Herodot przyczyny sporu mię­ dzy Europą i Azją: uprowadzenie Jony, Medei i Heleny. Na­ stępnie dał przegląd dziejów królestwa Lidii, opisał walki króla lidyjskiego Krezusa z Persami, pokonanie Krezusa przez Persów. Z kolei opowiedział o powstaniu monarchii perskiej, o podbiciu małoazjatyckich Greków przez Cyrusa i o wyprawach Cyrusa w celu podboju państwa asyryjsko-babilońskiegó. Przy tej okazji podawał opisy krajów, przez które wędrowała armia perska. Zajmowała Herodota nie tylko geografia, ale też obyczaje miesz­ kańców, wygląd miast itp. Z zachwytem opisywał wielkość i wspaniałość Babilonu. W księdze II (E u terpe) została przedsta­ wiona wyprawa na Egipt następcy Cyrusa, Kambizesa. Dało to pretekst Herodotowi do obszernego opisu kraju i jego mieszkań­ ców, podał też szczegółową historię Egiptu. Księga III (Talia) zawiera dalszy ciąg wyprawy egipskiej Kambizesa, a także opis jego pochodu przeciw Etiopom i Ammoniom. Podano również opis początków rządów króla Dariusza i opis organizacji jego pań­ stwa. Księga zawiera ciekawe epizody o tyranach Polikratesie i Periandrze, o zwyczajach Indów, opowieść o złocie mrówek. Księgę kończy opis podboju przez Persów Samos oraz buntu i zdobycia Babilonu. Księga IV (M elpom en e) obejmuje wyprawę Dariusza przeciw Scytom, opowieść o pochodzeniu Scytów, opis kraju i zwyczajów mieszkańców. Jest tu historia podbicia Tra­ ków przez Dariusza, dokładny opis Scytii, wyprawa przeciw Libii i Kyrenie oraz opis obyczajów Libijczyków. W księdze V (T er77

p sych o ra) przedstawił Herodot podbój przez Persów Tracji i Ma­

cedonii wraz z wiadomościami o tych krajach i ludach je za­ mieszkujących. Księga ta wyjaśnia też przyczyny wojny jońskiej — spalenie Sardes, ujarzmienie Jonów. Podaje tu także autor dzieje Sparty i Aten. Księga VI (E ra to ) przedstawia wypra­ wę Dariusza do Grecji, jego przygotowania do tej wyprawy oraz dokładny przebieg walk, aż do zwycięskiej bitwy Greków pod Maratonem. Jest tu także kilka przerywających opowiadanie epizodów jak epizod o pochodzeniu i przywilejach królów spar­ tańskich. Księga VII (P o lih y m n ia ) obejmuje opis nowych zbrojeń Dariusza na wojnę przeciw Helladzie, wyprawę następcy Da­ riusza, Kserksesa, aż do bitwy pod Termopilami. W opisie wy­ prawy Kserksesa akcję perską przeplata Herodot równoległą akcją grecką. Ciekawa jest tu rozmowa Kserksesa ze Spartańczykiem Demaratem, który wyjaśnia królowi Persji, że Hellenów wychowała bieda i prawo. Pozostają oni zawsze w szyku, nie cofają się przed przemocą, lecz albo zwyciężają, albo giną w chwale. Jedynym panem dla wolnych Greków jest prawo, przed nim czują lęk większy, niż Persowie przed swoim władcą. Księ­ ga VIII (U ra n ia ) to potyczki pod Artemizjon, bitwa pod Salaminą, wielka klęska Persów, ucieczka Kserksesa, który pozo­ stawia w Grecji wodza Mardoniosa. Księga IX (K a llio p e ) przy­ nosi opis drugiej wyprawy perskiej przeciw Helladzie, bitwę pod Platejam i, bitwę pod Mykale, całkowity odwrót Persów. Wojna Greków broniących swojej wolności została zakończona. W swe D z ie je wplótł autor wiele dygresji i nowel. W historii dużą rolę przywiązuje Herodot do przepowiedni i snów, zwykle królów i mędrców. Wiele też jest w tej pracy dysput i mów włożonych w usta różnych osób. Przy ich pomocy autor wykłada swoje własne poglądy i spostrzeżenia. Można dostrzec w nich pewne wpływy sofistów. Każe Herodot np. prowadzić dyskusję dostojnikom perskim nad formami rządów (temat częsty w dy­ sputach sofistów). Artyzm ojca historii greckiej ujawnia się w ujęciu głównego tem atu wojen greeko-perskich jako wyniku odwiecznych zatargów Azji i Europy. Założenie takie pozwala wokół konsekwentnie zachowywanej linii przewodniej przedsta­ wiać także liczne epizody i ekskursy umotywowane zawsze akcją pierwszoplanową i będące jakby jej wynikiem. 78

Historykiem innego typu niż Herodot był dwadzieścia pięć lat młodszy od niego Tukidydes z Aten (ok. 460 - ok. 393 p.n.e.), przedstawiciel nowego, myślącego krytycznie pokolenia. W ybra­ ny w czasie wojny peloponeskiej strategiem w 424 r. p.n.e., gdy nie zdołał obronić przed atakiem Spartan kolonii ateńskiej Amfiopolis, udał się na wygnanie. Przebywał 20 lat poza Atenami (w Tracji na Peloponezie) obserwując z daleka, już jako widz, dal­ sze losy wojny. Powrócił do Aten dopiero w 404 r. p.n.e. Wynikiem tych obserwacji i głębokich refleksji była mono­ grafia wojny peloponeskiej doprowadzona do 411 r. p.n.e. Dzieło nie zostało ukończone, jego podział na 8 ksiąg pochodzi z póź­ niejszych czasów. Tukidydes nie zajmował się opisywaniem przeszłości, ale dał obraz wypadków, w których uczestniczył względnie tych które, choć z dala, mógł obserwować. Tematu tego podjął się w przeświadczeniu, że wojna peloponeska „będzie wielka i najbardziej ze wszystkich godna pamięci”. Autor chciał zrozumieć sens ówczesnych wypadków historycznych. Był prze­ świadczony, że na przykładzie jednej wojny zdoła ukazać p ra­ widłowość biegu historii. Dzieło jego miało być pomocą w przy­ szłości, gdyby zdarzyła się podobna sytuacja, miało stać się „do­ robkiem o nie przemijającej wartości” (k t e m a es aej). Autor zdawał sobie sprawę ze swego nowatorstwa na polu historio­ grafii, co poświadczają własne jego słowa: „Jeśli chodzi o słu­ chaczy, to dzieło moje, pozbawione baśni, wyda im się może mniej interesujące, lecz wystarczy mi, jeśli uznają je za po­ żyteczne ci, którzy będą chcieli poznać dokładnie przeszłość i w y­ robić sobie sąd o takich samych lub podobnych wydarzeniach, jakie zgodnie ze zwykłą koleją spraw ludzkich mogą zajść w przyszłości. Dzieło moje jest bowiem dorobkiem o nieprzem ija­ jącej wartości a nie utworem dla chwilowego popisu.” Dla Herodota historia była wielkim łańcuchem w in i kar, Tukidydes natomiast ujmuje historię z racjonalistycznego punktu widzenia. Według niego historią kierują nie bogowie, ale ludzie. Ludzie zaś działają zgodnie ze swoją naturą, to jest mając na względzie własny interes. Tukidydes wyjaśniał wypadki histo­ ryczne na podstawie obserwacji ich aktorów: polityków, wodzów, całych społeczeństw. Był przekonany, że natura ludzka jest nie­ zmienna, co pozwala na trafne przewidywanie przeszłości. Nie na­ 79

leży też, jego zdaniem, wierzyć w motywy postępowania, jakie podają sami ludzie, czy całe społeczności, lecz poddać je skrupu­ latnej analizie. Wtedy okaże się, że motywem postępowania, mo­ tywem istotnym jest własny interes i korzyści, strach przed prze­ ciwnikiem lub też ambicja. Tukidydes w swej pracy W o jn a p e lo po n eska odróżniając przyczyny właściwe od pozornych ukazał eko­ nomiczne i polityczne powody wybuchu wojny („Wzrost potęgi ateńskiej i strach przed nią Lacedemończyków”). Fakty histo­ ryczne przedstawił autor z wielką skrupulatnością i ostrożnością. Choć sprzyjał stronie ateńskiej, potrafił zdobyć się na obiekty­ wizm w przedstawianiu faktów. Przy sprzecznych wersjach po­ równywał je ze sobą i starał się o poznanie prawdy. Przy nie­ jasnościach wolał nie wydawać sądu. Celem dzieła było opisanie wojny peloponeskiej, ukazanie przyczyn powstania tego konfliktu. Temu założeniu podporząd­ kowana została cała kompozycja pracy. Jest ona zwięzła, a ekskursy pojawiają się tylko dla uzasadnienia przedstawianych tez. Dużą rolę odgrywają włączone do opisu wypadków wojennych mowy. Nie są to oczywiście mowy oryginalne. Zostały ułożone przez autora W o j n y p e lo p o n esk iej i umieszczone w dziele w określonym celu: mają wyjaśnić motywy, którymi kierują się poszczególne jednostki lub państwa. Mowy spełniają więc rolę komentarza do wypadków historycznych. Choć mowy te ułożył sam Tukidydes, niektóre z nich oddają treść przemówień „rze­ czywiście wypowiedzianych”, to znaczy zbliżają się do przemó­ wień, które w określonych okolicznościach mogły być wygłoszone. („Co się tyczy mów wypowiedzianych przez obie strony podczas przygotowań wojennych lub podczas wojny, trudno było zapa­ miętać dokładne ich brzmienie i mnie, który je sam słyszałem, i tym, którzy mi je z różnych stron przekazywali; tak je więc podałem, jakem sądził, że najprawdopodobniej w danej sytuacji przemawiałby każdy mówca, przy czym trzymałem się jak naj­ bliżej zasadniczej myśli mów rzeczywiście wypowiedzianych” W o jn a pelop. I 22). Styl mów różni się od narracji innych partii dzieła. Jest to styl dramatyczny, pełen antytez i skrótów myślo­ wych, styl pokolenia wychowanego w szkole sofistów, gdzie nau­ czano rozróżniać pojęcia i przeciwstawiać je sobie. W początkowych rozdziałach księgi pierwszej swej historii 80

Tukidydes przedstawił metodę przyjętą przez siebie w dziele, a następnie podał przyczyny wojny peloponeskiej i opisał jej początek. Dalsze wydarzenia są przedstawione w przebiegu chro­ nologicznym według lat, a właściwie według pór roku. Charak­ terystyczne są określenia czasu takie, jak: „Następnego lata w porze dojrzewania zboża”, lub „Następnego roku, w czasie gdy zboże się kosi”, lub też „Tej samej zimy, Tego samego lata” itp. Od II księgi podaje autor dokładny przebieg wojny, a więc: księgi II, III, IV oraz 11 rozdziałów księgi V zawierają wojnę archidamijską (440 - 421 p.n.e.), dalsze partie księgi V — wy­ darzenia po pokoju Nikiasza do 415 r. p.n.e., VI i VII — wyprawę sycylijską, VIII — reakcję Ateńczyków na poniesioną klęskę, wojnę na wybrzeżu Azji Mn., zamieszki polityczne w Atenach do 411 r. p.n.e. Praca nie została ukończona, prawdopodobnie przeszkodziła w tym śmierć autora. Ostatnie zdanie dzieła brzmi: „Kiedy zima następująca po tym lecie dobiegnie końca, minie dwudziesty pierwszy rok wojny”. Do końca wojny brak jeszcze siedmiu lat. Tukidydes nie zdążył ich już opisać. W o jn a p elopon eska poza walorami, jakich wymaga się od traktatu historycznego, jest równocześnie dziełem o wielkich wartościach artystycznych. Szczególny zachwyt całych pokoleń czytelników budziła i budzi do dziś zawarta w księdzie II mowa Peryklesa w czasie publicznego pogrzebu poległych (II 34 - 36). Jest to nie tylko przemówienie na cześć obrońców ojczyzny, lecz także wspaniała pochwała demokracji ateńskiej („Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym... Kochamy piękno ale z prostotą. Kochamy wiedzę, ale bez zniewieściałości, bogactwem się nie chwalimy, lecz uży­ wamy go w potrzebie... Jesteśmy jedynym narodem, który jed­ nostkę nie interesującą się życiem państwa uważamy nie za bierną, ale za nieużyteczną”). Wstrząsający zaś opis zarazy w Atenach z ukazaniem jej psychologicznych i moralnych na­ stępstw (II 47 - 54) znajduje do dziś naśladowców w twórczości światowej. Na polu historiografii greckiej wsławił się również Ksenofont (ok. 430 - ok. 355 p.n.e.) z Aten, uczeń Sokratesa. W 401 r. p.n.e. brał udział w wyprawie Cyrusa Młodszego, władcy Persów, 6 — L ite ra tu ra g re c k a 1 rzym ska

81

przeciw jego bratu Artakserksesowi II. Walczył też przeciw Persom jako oficer w wojsku spartańskiego króla Agesilaosa. Uczestniczył w bitwie przeciw Atenom pod Koronę ją (394 p.n.e.), czym odciął sobie powrót do Aten. Spartanie w uznaniu zasług Ksenofonta obdarowali go posiadłością pod Olimpią. Następnie przeniósł się do Koryntu. Synowie Ksenofonta służyli w armii ateńskiej i prawdopodobnie dzięki ich staraniom otrzymał pisarz pozwolenie na powrót do Aten. Nie skorzystał jednak z tej moż­ liwości i do końca życia pozostał w Koryncie. Skomplikowane życie Ksenofonta wpłynęło na tematykę jego twórczości. Jego dorobek pisarski obejmuje dzieła historyczne, filozoficzne, roz­ prawy z zakresu wojskowości i myślistwa. Choć uczestniczył czynnie w wypadkach historycznych tak jak Tukidydes, brak mu zmysłu politycznego. Notuje zjawiska, referuje wydarzenia, ale nie potrafi właściwie ich przeanalizować. Dokładnie od miejsca w którym przerwał Tukidydes swą W o jn ą P e lo p o n esk ą (od 411 p.n.e.) zaczyna się utwór Ksenofonta D zieje H e lle n ó w (Hellenika). Autor podał w nim dalszy prze­ bieg wojny do bitwy pod Mantineą (362 p.n.e.). Utwór składa się z 7 ksiąg. Istnieje kilka poglądów, jeśli chodzi o charakterystykę i ocenę tego dzieła Ksenofonta. Niektórzy uczeni widzą w nim wyraźnie trzy odrębne części powstałe w różnych okresach. Dzielą więc dzieło zależnie od czasu napisania na księgi: I - II, 3; II 3 - V 1; V 2 - do końca. Inni wyodrębniają tylko dwie partie różniące się stylem i samym ujęciem materiału historycznego. Pokazują, że w księgach I - I I autor naśladuje Tukidydesa za­ równo w oznaczaniu chronologii wypadków, jak i w unikaniu własnych sądów o osobistościach historycznych. Natomiast od księgi II do końca (część ta bardziej szczegółowo przedstawia fakty) Ksenofont podaje wiele własnych uwag odnoszących się do strategii, a także wiele moralnych pouczeń. Przy przedsta­ wianiu faktów autor dokonuje jakby ich wyboru, opuszcza nie­ kiedy ważne wypadki historyczne, kieruje się też wyraźnie ten­ dencjami filospartańskimi. Szczególnie wielkim chwalcą Sparty jest Ksenofont w trakta­ cie O u s tr o ju s p a rta ń sk im (L akedajm on ion politeja). Mimo tytułu dziełka mało tutaj mówi się o ustroju, więcej natomiast o insty­ tucjach społecznych. Jest tu też wielka pochwała na pół legen­ 82

darnego króla Sparty, Likurga, uważanego za twórcę spartań­ skiego ustroju (IV w. p.n.e.). Obsypuje Ksenofont ten ustrój po­ chwałami, widzi w nim tylko zalety, równocześnie nie w strzy­ muje się przed atakami na Ateny. Z zagadnieniami dotyczącymi najlepszej formy rządów łączy się dzieło Ksenofonta C yro ped ia (K y r u p ajd eja), to jest O w y ­ ch ow an iu Cyrusa. Wychwalający ustrój spartański, a czujący niechęć do ateńskiej demokracji Ksenofont perską monarchię absolutną przedstawił w swym utworze jako najlepszą formę rządów. Autor dal opowieść o idealnym władcy. Uosobieniem tego ideału stał się król Persji, Cyrus, który w przedstawieniu Ksenofonta zdolny był uszczęśliwić swój naród dzięki walorom charakteru, jakie wyrobiło w nim odpowiednie wychowanie. Jest to więc rodzaj „zwierciadła” idealnego władcy. Fikcja literacka pozwalała Ksenofontowi na swobodę zarówno w charakterystyce bohatera, jak i w przedstawieniu faktów, które niekiedy podaje w wersji różniącej się całkowicie od rzeczywistości historycznej. Tak np. Cyrus nie ginie na polu walki zgodnie z tradycją histo­ ryczną, ale w przedstawieniu Ksenofonta umiera śmiercią natu­ ralną otoczony przez synów, którym do końca udziela pouczeń. Wielbiciel Sparty przedstawiając stosunki w perskim państwie Cyrusa nadaje im także koloryt spartański. Z dziejami perskimi łączy się również najdoskonalsze dzieło Ksenofonta, A nabaza (Anabasis — wejście w głąb kraju), czyli W y p r a w a Cyrusa. Jest to jeden z pierwszych w literaturze euro­ pejskiej pamiętnik, w którym Ksenofont opowiada o powrocie wojsk greckich spod Kunaksy. W 401 r. p.n.e. Ksenofont brał udział w wyprawie Cyrusa Młodszego przeciw jego bratu A rtakserksesowi II. Wyprawa zakończyła się śmiercią Cyrusa w czasie bitwy pod Kunaksą nad Eufratem. Wtedy, jak to przed­ stawił Ksenofont, dzięki jego inicjatywie i jego dowództwu dziesięciotysięczna armia grecka mimo ogromnych trudności, po wy­ mordowaniu przez Persów podstępnie wodzów i setników grec­ kich odbyła słynny, piętnaście miesięcy trw ający marsz ku Aiorzu Czarnemu przedzierając się przez nieznane sobie górskie tereny Armenii. Ksenofont posiadający talenty wojskowe dowodził od­ wrotem, podtrzymywał na duchu zmęczonych i zniechęconych przedłużającym się marszem żołnierzy, którzy musieli nadto od­ «*

83

pierać ataki plemion górskich. Główny inicjator odwrotu, Ksenofont, w pamiętniku tym przemawia w osobie trzeciej (jak później Juliusz Cezar). W dziele odnotowuje autor przebieg marszu, poszczególne etapy przebywanej trasy, informuje o mijających okolicach, opisuje ich mieszkańców. Podaje wiele szcze­ gółów geograficznych i etnograficznych. W piśmie tym m.in. zostały także umieszczone literackie portrety wodzów greckich oraz pochwalna charakterystyka Cyrusa, opisująca jego życie od urodzenia aż po śmierć na polu walki. Upodobania do tego typu idealizujących charakterystyk wy­ bitnych postaci ujawniło się też w dziele Ksenofonta A gezyla os. Jest to pochwała — enkomion — króla spartańskiego Agezylaosa, zmarłego w 360/59, pod którego rozkazami walczył Ksenofont przez wiele lat. Wysławia autor główne cnoty Spartanina: sprawiedliwość, umiarkowanie, dzielność i męstwo. Tyranowi syrakazańskiemu Hieronowi, który rządził w latach 478 - 467 p.n.e. poświęcił Ksenofont dialog Hieron. W dziele tym bohaterowi tytułowemu liryk Symonides stawia pytanie, czym różni się życie tyrana od życia zwykłego obywatela pod wzglę­ dem przyjemności i nieprzyjemności. Jest to więc pisemko re­ toryczne, w którym ty ran został przedstawiony i z dobrej i ze złej strony. Widać tu, że Ksenofont pozostawał pod wpływem dialektyki sokratycznej. Wszak przez trzy lata był uczniem So­ kratesa. Poza pismami praktyczno-podręcznikowymi: O dochodach, D o w ód ca ja z d y , O sztu c e ja zd y, O polow aniu, jest Ksenofont autorem utworów nawiązujących do czasów, kiedy to należał do grona najbliższych uczniów i przyjaciół Sokratesa. W czasie pro­ cesu Sokratesa Ksenofont przebywał w Azji. Jako wierny uczeń postanowił jednak w swoich pismach bronić imienia niewinnie straconego mistrza. Do pracy przystąpił ze ściśle określonym za­ łożeniem. „A teraz opiszę to wszystko, co potrafię sobie przy­ pomnieć, jak, według mojej oceny, Sokrates był pożyteczny dla swoich przyjaciół, zarówno świecąc im przykładem swego postę­ powania, jak i nauczając ich w rozmowach”. Zdanie to czytamy we wstępie do utworu Ksenofonta W sp om n ien ia o S o k ra te sie (A p o m n e m o n e u m a ta Sokratu s). W 4 księgach w formie rozmów Sokratesa z uczniami, wśród których jedną z najciekawszych 84

jest rozmowa z Peryklesem Młodszym o konieczności reorgani­ zacji armii ateńskiej, przypomina Ksenofont naukę mistrza. Po­ wtarza jego zalecenia umiarkowania, cnoty, miłości rodzinnej, przyjaźni. Przytacza też zdanie Sokratesa dotyczące fachowego wykształcenia młodych ludzi. Największy nacisk kładzie autor na szczególnie interesujące go tematy wojskowo-polityczne. Chcąc wzbudzić zaufanie do swoich relacji o Sokratesie zachęca Ksenofont czytelników do porównania jego dzieła ze wspomnie­ niami innych autorów. Ksenofont pisze ze stanowiska żołnierza i praktycznego gospodarza, dlatego też jego ujęcie postaci So­ kratesa jest inne niż to, jakie mamy w pismach filozofa Platona. Ksenofont rozumie „po swojemu” nauki mistrza. Ostatnimi chwilami z życia Sokratesa zajął się autor w pi­ semku Apologia, O bron a Sok ratesa (A pologia Sokratus). Pismo nie zawiera jednak, jakby sądzić z tytułu tylko mowy oskarżo­ nego przed sędziami, lecz jest to dialog sokratyka Hermogenesa z Sokratesem niby to przygotowującym argum enty do swojej obrony przed sądem. Następnie dopiero przytoczona jest przez Hermogenesa mowa sądowa Sokratesa i podany opis zachowania się mistrza po wyroku. Ciekawa jest kompozycja utworu przy­ pominająca scenariusz: wywody Sokratesa przerywane są przed­ stawieniem reakcji sędziów, opisem postawy oskarżonego. Sokrates jest też główną postacią w utworze Ksenofonta U c zta (S y m p o s io n ). Zgodnie z przeświadczeniem, że „nie tylko poważne czynności ludzi znakomitych zasługują na pamięć, lecz także i ich zachowanie się podczas zabawy” opisał autor przy­ jęcie u bogatego Ateńczyka, Kalliasa, na którym najważniejszym z gości był Sokrates. Uczta odbywała się dla uczczenia zwycięstwa sportowego młodziutkiego Autolikosa. U stołu toczyły się gry towarzyskie: dyskusje na zadany temat. Centralnym tematem dyskusji była pochwała Erosa i stwierdzenie Sokratesa, że lepsze jest umiłowanie pięknej duszy i charakteru niż pięknego ciała. Utwór Ksenofonta jest do pewnego stopnia naśladownictwem U c z t y Platona (o której powiemy za chwilę). Osobistym wkła­ dem Ksenofonta jest element realistyczny i doskonały opis uprzy­ jemniających ucztowanie występów trupy artystów. Na słowa Sokratesa powołuje się Ksenofont również w dziełku O go spod arstw ie (O jkon om iko s ). W utworze tym toczy się roz­ 85

mowa na tem at organizacji i najlepszych korzyści z właściwie prowadzonego gospodarstwa. Sokrates chwali rolnictwo, ale uchyla się od pytań dotyczących dochodów z ziemi, opowiada natomiast o swojej rozmowie ze znawcą zagadnienia, dobrym gospodarzem Ischomanesem. Dziełko zawiera ciekawe uwagi o zajęciach greckiego gospodarza i o roli kobiety w domu ateń­ skim. Chociaż Ksenofont pokaźną część swej twórczości poświęcił Sokratesowi, pisma jego nie są głównym źródłem dla poznania umysłowości tego największego z mędrców starożytnych. Dzia­ łalność Sokratesa różniła się zdecydowanie od nauk zawodowych nauczycieli mądrości, sofistów, którzy, aczkolwiek nie stworzyli odrębnej szkoły filozoficznej, wywarli duży wpływ na umysło­ we życie ówczesnej Grecji. Najbardziej samodzielnym myślicie­ lem wśród sofistów był Protagoras z Abdery (ok. 484 - ok. 404 p.n.e.), należący do kręgu Peryklesa, autor dzieła (zachowane fragmenty) O p r a w d z ie i bycie oraz utworu O bogach. Za wy­ rażony w tym piśmie agnostycyzm naraził się na proces i uniknął wyroku (jak przekazuje tradycja) dzięki wstawiennictwu swego ucznia, Peryklesa. Stał on na stanowisku, że cała wiedza ludzka jest niepewna i zawodna, ponieważ poznanie opiera się na spo­ strzeżeniach zmysłowych. Rówieśnik Protagorasa, Gorgiasz z Leontinoj na Sycylii (ok. 475 - 375 p.n.e.), nauczyciel wymowy, wprowadził do prozy greckiej wiele efektownych figur retorycznych. Dwie jego za­ chowane mowy, P o ch w a ła H elen y i Obrona P alam edesa, po­ twierdzają, że należał on do najwybitniejszych twórców arty­ stycznej prozy greckiej. W swoich poglądach był przedstawicie­ lem skrajnego sceptycyzmu, wychodzącym z przeświadczenia, że nic nie istnieje, gdyby zaś istniało, nie byłoby poznawalne, gdyby natomiast było poznawalne, to poznanie to byłoby niemożliwe do przekazania. Przeciwstawieniem tego sposobu myślenia były teorie mo­ ralisty Prodikosa z Keos. Do najbardziej jednak wszechstronnych umysłów wśród sofistycznego grona należał Hippiasz z Elidy (469 - 399 p.n.e.), autor licznych traktatów z zakresu astronomii, matematyki, muzyki, literatury, gramatyki itp. W przeciwieństwie do sofistów, twórczych na polu piśmiennictwa, Sokrates (469 86

399 p.n.e.) ograniczył się tylko do ustnego nauczania, przy czym nie pobierał honorariów za swe nauki. Przez walkę z relatywiz­ mem i nihilizmem sofistów stał się ich najgroźniejszym przeciw­ nikiem. Według Sokratesa najwyższym celem człowieka jest cnota (arete — najwyższe i bezwzględne dobro), gwarantująca szczęście. Sokrates nie obiecywał uczniom, że będzie nauczał ich prawdy, ale zapewniał, że prawdy tej będzie wraz z nimi poszu­ kiwał. Posługiwał się metodą dialektyczną w dyskusji obalał a r­ gumenty rozmówcy przez doprowadzenie ich za pomocą właś­ ciwie stawianych pytań ad absu rd u m . Starał się także metodą indukcji stworzyć definicje pojęć ogólnych takich, jak: odwaga, sprawiedliwość, pobożność itp. Wokół Sokratesa skupiło się liczne grono uczniów. Najwybitniejsi z nich tworzyli z kolei własne szkoły. Najważniejsze z nich to szkoły: cynicka (Antystenes, ok. 445 - olc. 365 p.n.e.; Diogenes z Synope, ok. 413-ok. 323 p.n.e.) i hedonistyczna (Arystyp z Kyrene, ok. 435 - 360 p.n.e.). Z innych uczniów Sokratesa na pamięć zasługuje m.in. Fedon z Elidy (Phajdon, V/IV w. p.n.e.) założyciel tzw. szkoły elijskiej, gdzie specjalizowano się w sztuce prowadzenia sporów — erystyce. Bliska tej szkole była szkoła megarejska, założona przez ucznia Sokratesa, Euklejdesa z Megary (ok. 450 - ok. 380 p.n.e.). Z pism tych filozofów ocalały tylko fragmenty, natomiast zachowała się twórczość wielkiego ucznia Sokratesa, Platona. Platon (427 - 347 p.n.e.), którego właściwe imię brzmiało Aristokles, a Platonem został nazwany z powodu szerokich ramion (;p la ty s — szeroki), pochodził z zamożnej, arystokratycznej ro­ dziny ateńskiej. Wykształcenie odebrał bardzo staranne i wielo­ stronne (atletyczne, muzyczne, malarskie, poetyckie). Przez 8 lat, aż do śmierci Sokratesa był jego uczniem, a więc znacznie dłu­ żej niż wymieniany już przez nas Ksenofont. Po śmierci Sokratesa odbywał liczne podróże, był w Megarze, Kyrenie (możliwe, że także i w Egipcie). Przebywał w południowej Italii w kręgach pitagorejskich. Swoje zainteresowania polityczne ujawnił w trzech podróżach na Sycylię (ok. 388, 367, 361 p.n.e.), gdzie miał na­ dzieję pozyskać dla filozofii i reform politycznych władcę Syrakuz, Dionizjosa II. W 387 r. p.n.e. na przedmieściu Aten, w gaju poświęconym herosowi Akademosowi założył Platon swoją słynną Akademię (zamkniętą dopiero w r. 529 n.e. przez Ju sty ­ 87

niana), gdzie nauczał aż do swej śmierci. Z przekazanych pod imieniem Platona 44 utworów już w starożytności zakwestio­ nowano autentyczność ośmiu. Obecnie przyjm uje się na ogół za autentyczne 27 dialogów i 11 listów. Spuściznę Platona usyste­ matyzował tematycznie uczony aleksandryjski, Arystofanes z Bi­ zancjum (III w. p.n.e.), a Trazyllos, astrolog cesarza Tyberiusza (I n.e.), podzielił ją na 9 tetralogii (tj. 9 „czwórek”). W XIX w. n.e. Dialogi zostały podzielone na trzy grupy według przypusz­ czalnego czasu ich powstania. W pierwszym okresie twórczości Platon był wierny naukom Sokratesa i zajmował się przede wszystkim zagadnieniami etycz­ nymi. W okresie drugim wyszedł poza granice sokratyki oraz poza teorię poznania i działania, a zajął się teorią bytu i stworzył teorię wiecznych idei. Stworzył też własną koncepcję poznania. Głosił, że przez pojęcia poznajemy nie rzeczy, ale idee. Zakładał bowiem istnienie dwóch światów: świata rzeczywistego i świata idei. Świat realny nie jest światem prawdziwym, ale tylko „od­ wzorowaniem” świata idei. W okresie trzecim zajął się Platon zastosowaniem swojej teorii idei i rozszerzył zakres swoich badań na filozofię przyrody i szczegółową filozofię państwa. Niemal we wszystkich dialogach Platona centralną postacią jest Sokrates. Tytuły dialogów pochodzą od rozmówców, z któ­ rym i Sokrates toczy dyskusję. W dialogu Ijon (łon) Sokrates prowadzi rozmowę z łonem, wędrownym rapsodem z Efezu, który odniósł zwycięstwo w kon­ kursie muzycznym na cześć Asklepiosa. Sokrates — Platon wy­ raża pogląd, że źródłem sztuki poetyckiej nie jest wiedza, ale natchnienie, rodzaj obłąkania, w którym poeta tworzy swoje dzieło. Stan ten udziela się i rapsodowi i jego słuchaczom. W H ip piaszu m n i e js z y m (Hippias elatton) demaskuje Sokrates „wszechmądrego” sofistę Hippiasza. Nawiązuje do jego niedaw­ nego wykładu na temat, kto jest „lepszy” — Achilles czy Odyseusz, i udawania, że Hippiasz nie potrafi wyprowadzić swoich słuchaczy z błędnych zapatrywań, ponieważ sam jest w błędzie. W H ippiaszu w i ę k s z y m (Hippias m ejd zon ) prowadzi Sokrates dyskusję z tym samym sofistą i prosi go o podanie definicji piękna. Obaj rozmówcy wychodzą z dyskusji bez żadnych okreś­ lonych wniosków, ale widać, że Sokrates udaje tylko że nie wie, 88

iż piękno to synonim dobra. Podobnie, to jest bez pozornie żad­ nych określonych wniosków, kończy się dialog L ach es, w którym Sokrates toczy dyskusję o męstwie z wodzami z wojny peloponeskiej Nikiaszem i Lachesem (od którego pochodzi tytuł dialogu). W dialogu L i z y s (L y s i s ) Sokrates opowiada o swej rozmowie z dwoma młodzieńcami śpieszącymi do palestry. Tematem rozmo­ wy jest przyjaźń. Z zakochanym w Lizysie Hippotelesem dysku­ tuje Sokrates o przyjaźni, udowadniając, że ma ona na celu udo­ skonalenie etyczne i intelektualne przyjaciela. W dialogu C h a rm ides — nazwanym tak od rozmówcy, Charmidesa, wuja Platona — w rozmowie z Sokratesem w palestrze (w otoczeniu innych jeszcze osób) rozprawia Charmides o sztuce panowania nad sobą, oraz rozważa na czym zasadza się roztropność. Sofiście Protagorasowi poświęcony został dialog od jego imienia nazwany Protagoras. Przedstawił w nim Platon rozmowę Sokratesa z Protagorasem o istocie cnoty i o możliwości nauczenia się jej. Rozmowie przy­ słuchują się uczniowie Sokratesa i sofiści (m.in.: Prodikos, Hippiasz, Kritiasz, Alkibiades). Po śmierci Sokratesa napisał Platon w formie obrony sądowej Obroną S o kra tesa (A po log ia Sokratus). Obrona, którą włożył Platon w usta Sokratesa, odpowiada praw ­ dopodobnie w ogólnych zarysach przemówieniu rzeczywiście wy­ głoszonemu przez skazanego filozofa. Natomiast za fikcyjną uważa się ostatnią część tej obrony, gdzie Sokrates tłumaczy, dlaczego nie prosił o ułaskawienie i przepowiada, że jego ucz­ niowie znacznie ostrzej będą upominać Ateńczyków. Chcąc usprawiedliwić przyjaciół przed zarzutem że nie ułatwili nau­ czycielowi ucieczki, a także pragnąc pokazać posłuszeństwo So­ kratesa wobec prawa napisał Platon dialog K r ito n . Jest tu za­ warte sławne przemówienie uosobionych Praw ateńskich, do­ wodzących, że Sokrates odpłaciłby się niewdzięcznością za ich dobrodziejstwa, gdyby uciekając przed wyrokiem zlekceważył prawa. Uczeń Sokratesa Kriton przygotował już ucieczkę i prze­ kupił dozorców, musiał jednak przyznać słuszność Prawom i So­ kratesowi. Za uzupełnienie O b r o n y S o k ra te sa można uważać dialog E u ty jr o n (E u th yp h ro n ). Sokrates oskarżony o bezbożność udając się na przesłuchanie spotkał Eutyfrona, który zamierzał oskarżyć własnego ojca o zabójstwo niewolnika — mordercy. Ponieważ Eutyfron jest wieszczkiem, a więc „specjalistą od po­ 89

bożności” , Sokrates prosi go o wyjaśnienie, co jest „zbożne”, a co bezbożne. Gdy wieszczek „zbytnio się śpiesząc” nie może wykonać zadania, Sokrates wyraża ubolewanie, że bez tego po­ uczenia nie zdoła oczyścić się z zarzutu o bezbożność. W dialogu z całą wyrazistością ukazuje się ironia Sokratesa. Dialog G orgiasz jest atakiem Platona na zasady demagogicz­ nych polityków, którzy „jak tyrani zabijają kogo chcą, konfis­ kują majątki, wypędzają z miast według swojej woli”. Tak też postępuje uczeń sofisty Gorgiasza, Polos, mając w pamięci nauki swojego mistrza. Sokrates przeprowadza wobec niego dowodzenie, że lepiej jest cierpieć niesprawiedliwość aniżeli ją wyrządzać. Drugi rozmówca Sokratesa, nieznany bliżej Kallikles, tak jak Gorgiasz powołuje się na prawo silniejszego i na rzekome prawo natury nakazujące dążyć do władzy. Radzi on Sokratesowi po­ rzucić dyskusje, a zająć się polityką. Sokrates odpowiada, że będzie dbał tylko o to, co pożyteczne dla państwa. Jeśli zostanie skazany na śmierć, zniesie to łatwo. Nie dba bowiem o zaszczyty ludu, ale o zdrowie duszy. To samo radzi Kalliklesowi. Pokazuje więc Sokrates, że najlepszą wiedzą jest umiejętność wybrania tego, co jest rzeczywiście sprawiedliwe. Nauki Gorgiasza uczą bowiem tylko pozorów. Tak oto w tym dialogu zarysował się problem sporny, którego podstawa była wynikiem odmienności zasad głoszonych przez filozofię i przez retorykę. Dialogiem G orgia sz zakończył Platon cykl utworów poświęconych właści­ wemu oświetleniu prawd głoszonych przez Sokratesa. Innego typu jest dialog antysofistyczny E u ty d e m (E u ih y d e mos). Główny bohater dialogu, Eutydem z Chios, mocny w sofizmatach dowodzi, że nikt nie błądzi, wszyscy są jednakowo mądrzy i wszystkie zdania są jednakowo prawdziwe. Błazenada dochodzi do szczytu, gdy młodzież przyswaja sobie tę nową me­ todę sofistyczną i stosuje ją przeciw swojemu mistrzowi. Dialog ma jednak niespodziewanie poważne zakończenie: jest nim roz­ mowa Sokratesa z Krytonem, któremu poleca filozof oddać syna na naukę nie do sofistów, ale do mistrzów umiejących wykształ­ cić w uczniach wiedzę będącą najwyższym dobrem. Jest to za­ chęta do nauki filozofii w Akademii. Natomiast dialog KratAl (K r a tilo s ) jest zwrócony przeciw twierdzeniu heraklitejczyka Kratilosa, że wyrazy pouczają o pojęciach, „a kto rozumie wy­ 90

razy, rozumie także i rzeczy”. Sokrates zastanawia się w tym dialogu nad stosunkiem mowy do poznania i stwierdza, że na podstawie wyrazów nie można poznać istoty rzeczy. Dialog M en eksenos jest parodią mowy pogrzebowej na cześć poległych. Natomiast w Menonie jest przedstawiony młody ma­ gnat tessalski imieniem Menon, uczeń Gorgiasza, który wraz z Sokratesem zadaje szereg pytań z dziedziny geometrii nie znają­ cemu tej nauki niewolnikowi, aby dojść do przekonania, że wie­ dza jest przypomnieniem sobie czegoś, co się już umiało, jest ana­ mnezą. Drugim problemem omawianym w dialogu jest możliwość nauczenia się cnoty (temat ten był już poruszany w P ro ia g o rasie). Sokrates dowodzi, że zdobyć ją można posiadając „słusz­ ne mniemanie”, ono zaś jest darem bogów. Dialog Fedon został poświęcony ostatnim chwilom Sokratesa, jego ostatniej przed śmiercią rozmowie z uczniami. Powołuje się w tym dziele Platon na relacje Fedona z Elidy, sam nie był bowiem obecny przy śmierci mistrza. Umierający Sokrates roz­ prawia z uczniami o śmierci, którą przedstawia jako uwol­ nienie się nieśmiertelnej duszy z więzów ciała. Do najsławniejszych dialogów Platona należy U c zta (pod ta ­ kim samym tytułem wydał utwór również Ksenofont). Tragik Agaton z okazji swego zwycięstwa scenicznego wyprawia przy­ jęcie dla licznego grona przyjaciół, wśród których znajduje się i Sokrates. Zebrani biesiadnicy postanawiają wygłosić kolejno pochwałę Erosa — Miłości. Zabawa obejmuje pięć pochwał Erosa. Ostatnie przemówienie przypadło Sokratesowi. Filozof po­ wołując się na kapłankę Diotimę opowiada o narodzinach Erosa, który jest dzieckiem Dostatku (Poroś) i Biedy (Penia). Eros dąży od zmysłowego przemijającego piękna ku pięknu nieskończonemu, to jest ku bogu. Chodzi tu o oglądanie idei piękna, które jest za­ razem prawdą. Pełną wzniosłości atmosferę panującą po prze­ mówieniu Sokratesa mąci Platon celowo wprowadzając na scenę pijanego Alkibiadesa. Wygłasza on pochwałę Sokratesa porów­ nując mistrza do posągu brzydkiego Sylena, w którym ukryty jest niby w futerale posąg pięknego boga. Również za arcydzieło literackie uważany jest dialog F ajdros (P h a jd ro s ). Nastrój poetycki wywołuje już sama sceneria dia­ logu. Toczy się on w przepięknym ustroniu nad rzeką Ilissos. 91

Sokrates dyskutuje z Fajdrosem nad mową Lizjasza chwalącą miłość. Sokrates ironicznie krytykuje mowę sofisty i sam wy­ głasza dwie mowy na ten temat. W jednej mowie określa miłość jako pożądanie piękna, w drugiej odwołując poprzednie tw ier­ dzenie nazywa miłość szałem — manią. Ten szał jeśli jest darem bożym, stanowi największe dobro we wróżbiarstwie, misteriach i w poezji. Daje także w tym dialogu Platon przez usta Sokra­ tesa wykład o naturze duszy. Porównuje duszę do- woźnicy kieru­ jącego zaprzęgniętymi do rydwanu rumakami. Jeden koń w za­ przęgu jest szlachetny, drugi bez wartości. Opanowanie tego gorszego rumaka należy do woźnicy, koń bowiem ciągnie do ziemi i utrudnia wzniesienie się w świat idei. W dialogu jest też przedstawiona nauka o preegzystencji i prehistorii duszy. W zakończenu dialogu krytykuje Sokrates raz jeszcze mowę Lizjasza, retorykę sofistów i głoszony przez nich pogląd, że do przekona­ nia słuchacza wystarczy prawdopodobieństwo, a niepotrzebna jest prawda. Dowodzi, że mówców powinna kształcić tylko filo­ zofia. Do najobszerniejszych utworów Platona (poza P ra w a m i) na­ leży 10 ksiąg liczące P a ń stw o (P o lite ja ). Jest tu przedstawiony obraz państwa idealnego o sprawiedliwych rządach. Istnieją w nim trzy stany: rządzący, strażnicy, żywiciele. Jest to państwo utopijne rządzone przez filozofów w myśl zasady, że szczęśliwe może być tylko to państwo, w którym albo rządzą filozofowie, albo rządzący nauczą się filozofii. W idealnym państwie Platona nie ma prywatnej własności, nie ma życia rodzinnego (dzieci są własnością państwa i państwo je wychowuje), do państwa należy wychowanie i wykształcenie obywateli, a z wykształcenia jako szkodliwe należy usunąć znajomość poezji epickiej i dramatycz­ nej. Powinny wystarczać hymny na cześć bogów i na cześć boha­ terów ojczyzny. Jednostka zostaje całkowicie podporządkowana państwu, a celem państwa jest prowadzenie obywateli do do­ skonałości. Ludzi zacnych po śmierci spotka niewątpliwie nagro­ da. Wiadomości zaś o tym drugim, idealnym świecie dostarcza wpleciony w dzieło mit o Erze, synu Armeniosa. Uważany za za­ bitego na polu bitwy Er budzi się w chwili, gdy miano już jego ciało umieścić na pogrzebowym stosie i opowiada, co jego dusza widziała na drugim świecie. 92

W dialogu T im a jo s nawiązuje się do problemów przedstawio­ nych już w P a ń stw ie. Słuchacze poprzedniego dialogu podziwiają wywód pitagorejeżyka Timajosa, że jednostka i wszechświat po­ siadają taką samą ideę i organizację. Jest to wykład systemu kosmologii z bardzo trudnymi partiam i z zakresu astronomii, matematyki, medycyny. Ci sami rozmówcy, występują w dialogu K ritia s. Stryj Pla­ tona, powołując się na przekazywane przez tradycję rodzinną opowiadanie, które Solon miał słyszeć od kapłanów egipskich, przedstawia wygląd Attyki sprzed 9 tysięcy lat. Stara Attyka musiała zmierzyć się z ogromnym państwem Atlantów położo­ nym na zachód od Słupów Herkulesa i odparła ich atak. Kritias w barwny sposób opisuje wyspę Atlantydę, której mieszkańcy dążyli do niesprawiedliwego zysku i niesprawiedliwej potęgi, czym narazili się na gniew bogów. Atlantyda została zniszczona w czasie trzęsienia ziemi. W dialogu K r a til dowodził Platon, że nie można poznać istoty rzeczy na podstawie nazwy. Do tego problemu nawiązywał dia­ log T e a jte t (T h e a jte to s ). Bohater tytułowy Teajtet był matema­ tykiem pracującym w Akademii, autorem teorii liczb irracjonal­ nych, opracował także stereometrię. W dialogu występuje on jako młody człowiek u boku młodego jeszcze Sokratesa, który usiłuje (bez powodzenia) podać definicję prawdziwego poznania, przeprowadza też krytykę nauki Heraklita, zapowiadając k ry ty ­ kę nauk eleatów. Przeprowadza ją w następnym dialogu, P a r m e nidesie. Czyni to jednak z bardzo dużym umiarem. Utwór jest wspomnieniem o dyskusji, którą niegdyś prowadzili Sokrates, Zenon z Elei — uczeń Parmenidesa, oraz sam twórca szkoły eleackiej, dostojny starzec Parmenides. Zenon przed licznym audy­ torium odczytał swoje dzieło filozoficzne. Po odczycie Sokrates rozpoczyna dyskusję, wciąga do niej i mistrza Zenona, Parm eni­ desa. Dyskutują o naturze człowieka i bytu. Przez usta Sokra­ tesa pragnął w tym dialogu pokazać Platon, że do wiedzy pole­ gającej na poznaniu prawdy można dojść tylko za pomocą dialektyki. Dalszy ciąg dyskusji został podjęty w dialogu S ofista (Sophistes), w którym toczy się dysputa nad pojęciem sofisty oraz nad przedmiotami nauki sofistycznej. Ci sami rozmówcy (eleaci) występują i w następnym dialogu P o l i t y k (P o litik o s ), 93

"

gdzie szuka się definicji męża stanu. Dialektyka jest przy tym przedstawiona jako sztuka rządzenia, a więc sztuka niezbędna dla polityka. W dialog został włączony mit mający obrazować różnice między ludzkim politykiem a bóstwem — stróżem dusz. Jest to najmniej zrozumiały z mitów platońskich: o ruchu wszechświata kierowanego przez bóstwo. W pierwszym okresie świat porusza się na przód, jest to panowanie Kronosa. W d ru­ gim okresie świat zaczyna obracać się wstecz — jest to pano­ wanie Zeusa. Do poruszanych już dawniej (w Gorgiaszu) zagadnień powró­ cił Platon w dialogu Fileb (Philebos ). Sokrates zbija tu wywód Fileba jakoby „dobro dla wszystkiego, co żyje, mieściło się w ra ­ dości, przyjemności, rozkoszy.” Najobszerniejszym dziełem Platona są P r a w a (N o m o j ) obejmujące 12 ksiąg. Jest to jedyny utwór, w którym nie występuje Sokrates. Powraca tu autor do tem atu omawianego w dziele P ań stw o. Zajmuje się jednak tym razem nie utopijnym pań­ stwem, lecz takim, które może istnieć na ziemi. Przedstawia więc fikcyjne założenie kolonii dla 30 000 mieszkańców na Krecie. Zakłada tę kolonię fikcyjny Kleinias, który rozprawia w utworze ze Spartaninem Megillosem i z bezimiennym Ateńczykiem o p ra­ wach dla nowej kolonii. Prawa te będą połączeniem praw ateń­ skich z prawami spartańskimi. Wycofuje się w tym utworze Platon z zasad, które znalazły jego uznanie w P a ń stw ie. Zmie­ nia się koncepcja ustroju, pozostaje własność prywatna, a pań­ stwo ma powstrzymać przerost bogactwa. Najważniejszym za­ daniem państwa ma być wychowanie cnotliwych obywateli. Ostatnim dialogiem Platona jest E pinom is — D o d a te k do p r a w , w którym rozmawiają te same co w Praioach osoby. Mó­ wią one o wyższym wykształceniu w zakładanej kolonii, a obej­ mować ma ono obok innych nauk i astronomię. Poza utworami w formie dialogów pozostawił Platon 11 listów, korespondencję głównie w sprawach syrakuzańskich; najciekaw­ szy list siódmy zawiera autobiografię Platona. Platon doprowadził do szczytu rozwoju formę dialogu, która weszła na stałe do literatury europejskiej. Język Platona wzbu­ dzał podziw już w starożytności, że przypomnimy wyznanie Cy­ cerona: „Sądzą filozofowie, że tak mówiłby sam Jowisz, gdyby 94

mówił po grecku”. Dialogi były budowane architektonicznie, to jest tak, że można je było rozłożyć na poszczególne akty. Tym sposobem zbliżały się one do komedii lub tragedii. Po mistrzow­ sku też potrafił Platon nakreślić scenerię i tło dialogu. Postaci zostają tak dobrane, że przedstawiają określone psychologicznie charaktery. Dialogi Platona budzą też zainteresowanie m.in. ze względu na dużą ilość mitów, mających uzasadniać wyłożone poglądy. Z Akademii Platońskiej wyszedł jeden z najbardziej wszech­ stronnych uczonych starożytnych filozof, Arystoteles ze Stagiry w Tracji (384 - 322 p.n.e.). Był on synem nadwornego lekarza króla Macedonii Filipa II. Jako siedemnastoletni młodzieniec przybył do Akademii Platona, gdzie przebywał przez 20 lat. Po śmierci Platona, gdy nie został wybrany kierownikiem Akademii, porzucił Ateny i w latach 343 - 335 p.n.e. piastował stanowisko wychowawcy Aleksandra Wielkiego. Po powrocie do Aten w 335 r. p.n.e. założył własną szkołę Likejon w ogrodach nad rzeką Ilissosem, gdzie znajdowało się sanktuarium Apollina Likejosa. Szkołę nazywano też Perypatem — miejscem spaceru, wykłady odbywały się bowiem często podczas spacerów. Po śmierci Alek­ sandra Wielkiego (323 p.n.e.) Arystoteles, ażeby uniknąć prze­ śladowań stronnictwa antymacedońskiego, przeniósł się do Chalkis na Eubei, gdzie przebywał aż do śmierci (322 p.n.e.). Jego następcą w Likejonie został Teofrast. W swoich pracach Arystoteles położył podwaliny niemal pod wszystkie nauki, m.in. pod logikę formalną, przyrodę, estetykę, historię ustrojów politycznych. Pisma uczonego zostały uporząd­ kowane i wydane po raz pierwszy przez kierownika Likejonu, Andronikosa z Rodos około 40 r. p.n.e. Z przypuszczalnych (licz­ ba jest sporna) dwustu dzieł Arystotelesa znamy w dzisiejszych czasach 47 w 162 księgach. Zachowane prace stanowią rodzaj podręczników sporządzonych na użytek szkoły. Najwięcej jest dzieł przyrodniczych (przeważnie z dziedziny zoologii) oraz do­ tyczących biologii, psychologii, kosmologii. Do najbardziej zna­ nych utworów należą: pisma logiczne Organon (narzędzie myśle­ nia) i W y k ł a d y o p r z y r o d z ie (P h y s ik e akroasis) w 8 księgach. Z pism biologicznych znamy Historią n a tu ra ln ą z w ie r z ą t — 9 ksiąg, A n a tom ią z w ie r z ą t — 4 księgi, O rozm n a ża n iu się z w i e ­ 95

rząt. Z pism psychologicznych najważniejsze jest dzieło O duszy, filozofii bytu dotyczą pisma pod tytułem M eta fizyk a . Etyki do­ tyczą 3 pisma: E t y k a N ik o m a ch ejsk a w 10 księgach, E t y k a E udem e js k a w 7 księgach i E t y k a W ielk a w 2 księgach. Rozważania dotyczące państwa, ustrojów, obowiązku rządzących i rządzonych zawiera dzieło P o lity k a (Politikd — sprawy dotyczące państwa) w 8 księgach; łączy je z utworami dotyczącymi etyki rozważanie, czy człowiek moralny jest równocześnie dobrym obywatelem. W dziele rozróżnia Arystoteles trzy dobre i trzy złe formy rzą­ dów. Rozważania prowadzi na szerokim tle porównawczym ze­ stawiając ze sobą ustroje niemal wszystkich państw starożytnych. Zastanawia się nad przyczyną istnienia wielu ustrojów. Podaje przyczyny zmian ustrojów oraz wymienia główne zasady ustroju demokratycznego. Najlepsze państwo ma za cel, według Arysto­ telesa, zapewnienie obywatelom życia szczęśliwego, to jest cnot­ liwego. Życie natomiast cnotliwe wymaga aktywności, ponieważ szczęście polega na działaniu. Przy końcu XIX w. odkryto znane dotąd tylko we fragmen­ tach jedno jeszcze polityczne dzieło Arystotelesa U str ó j poli­ t y c z n y A t e n (A th e n a jo n politeja). Ustrój Aten jest tu przedsta­ wiony od czasów mitycznych, autor dał przegląd kolejnych zmian (11) ustroju aż do czasów sobie współczesnych: Dla historii literatury najbardziej interesujące w twórczości Arystotelesa są utwory dotyczące teorii literatury. Do tego działu pism należy R e to r y k a (P eri rh eto rikes ) w 3 księgach posiada­ jąca formę wykładu. W księdze pierwszej zostały wyjaśnione zasady wymowy, wyodrębnione trzy jej rodzaje: doradcza, są­ dowa, popisowa. W drugiej księdze Arystoteles zajmuje się szerzej teorię tzw. e n th y m e m a , to znaczy sylogizmu retorycznego, którą już poruszył poprzednio. Wykazuje, że celem mówcy nie jest udowodnienie prawdy (jak w logice) ale uzasadnienie prawdo­ podobieństwa. Podaje sposoby przemawiania, sposoby wpływa­ nia uczuciowego na słuchaczy. Stwierdza, że już sam sposób przemawiania świadczy o charakterze mówcy. Zwraca uwagę na ważne w retoryce miejsce przykładów (paradygmat). Podaje naukę o stosowaniu środków patetycznych (wpływanie na uczu­ cia). Zajmując się sprawą wpływu mów na „odbiorcę” — słu­ chacza kreśli Arystoteles świetne charakterystyki tych słuchaczy,

96

dzieląc ich według wieku (wiek dojrzały, starość, młodość) i według pochodzenia i majętności. W księdze trzeciej zostały przedstawione środki stylistyczne. Omówił więc Arystoteles takie zagadnienia jak: styl poezji a styl prozy, główne zalety stylu: jasność i stosowność, przejawy złego smaku w stylu prozaicz­ nym, rolę porównań, zasady poprawności językowej, środki stylu okazałego, stosowalność stylu w wyrażaniu przedmiotu, wzruszeń i charakterów, rytm prozy, okresy stylistyczne, pomysłowe i do­ wcipne powiedzenia, odmiany stylu. Dał też dokładną analizę części mowy (wstęp, odparcie zarzutów, opowiadanie, argumento­ wanie, zadawanie pytań przeciwnikowi, epilog). Charakterystycz­ ne jest, że, choć rozprawa dotyczy dzieł prozaicznych, Arysto­ teles jako przykładów używa w R e to r y c e bardzo wielu cytatów z poezji. Rozważania o poezji zawiera natomiast utwór P o e t y k a (P eri p o je tik e s ), z którego zachowała się tylko księga pierwsza poświę­ cona poezji epickiej i tragedii. Zaginęła księga druga zawiera­ jąca uwagi o komedii. Arystoteles podziela popularną w staro­ żytności opinię, że twórczość artystyczna, a więc i poetycka po­ lega na naśladowaniu (m im e sis ) natury. W każdym gatunku poetyckim naśladuje się coś innego, a różnica polega na tym, że odmienne są środki naśladowania i odmienne przedmioty, które się naśladuje. Naśladowanie może być idealizujące, realistyczne, karykaturalne. Poezja rozdzieliła się na rozmaite gatunki ze względu na upodobania twórców. Twórcy o umysłach szlachet­ nych, zdaniem Arystotelesa, naśladowali szlachetne czyny szla­ chetnych osób, pisząc hymny i pochwały. Twórcy o umysłach pospolitych naśladowali czyny złych ludzi i pisali nagany. Epika i twórczość tragiczna rozwinęły się z naśladowania przez poetów czynów poważnych i podniosłych, źródłem komedii i poezji jam bicznej było naśladowanie czynności gorszych i śmiesznych. Dziełko zawiera bardzo szczegółową analizę tragedii i porównanie jej z epopeją. Arystoteles przypisuje tragedii wyższość nad epo­ peją. Tragedia dysponuje bowiem tym i samymi środkami poe­ tyckimi, co epopeja, ale działanie jej ma charakter leczniczy, oczyszczający (katharsis — oczyszczanie); uwalnia słuchacza od silnych afektów. Poza porównaniem tragedii z epopeją czytelni­ ków nowożytnych bardzo interesowały wypowiedzi Arystotelesa 7 — L ite ra tu ra g recka i rzym ska

9

?

0 stosunku poezji do historiografii. Wymagał filozof, żeby utwory epickie nie upodobniały się do dzieł historycznych. Poezja po­ winna bowiem przedstawiać to, co powszechne, historia zaś bada poszczególne fakty. Następca Arystotelesa w Lykejonie, jego uczeń Teofast (Theophrastos) z Eresos na wyspie Lesbos (ok. 372 - 287 p.n.e.), tak jak jego mistrz zajmował się różnymi dziedzinami nauk i tak samo rozważał zagadnienia odnoszące się do retoryki. Wykładał naukę O s ty lu , w zaginionym dziś dziele o takim właśnie tytule, które znali jeszcze Cyceron i Kwintylian (patrz cz. II), uwzględ­ niając przede wszystkim wskazania praktyczne, użyteczne dla mówcy. Nawiązaniem do R e to r y k i Arystotelesa było też dziełko Teofrasta C h a r a k te r y (C h a ra kteres ) — zbiór 30 portretów różnych typów ludzkich, jak pochlebca, gaduła, gbur, plotkarz, skąpiec itp. Utwór stanowił wspaniały materiał dla mówców, dla których znajomość psychiki ludzkiej była wiedzą niezbędną. Rozwojowi wymowy sprzyjała zarówno demokracja ateńska, dostarczająca licznych okazji do wystąpień publicznych, jak też działalność sofistów. Rozwinęły się trzy gatunki wymowy: są­ dowa, polityczna i popisowa. W wieku V i IV pojawili się słynni mówcy i pierwsi wybitni adwokaci. Najsławniejsi z nich weszli do kanonu mówców attyckich zestawionego przez teoretyka wymowy Cecyliusza z Kale Akte (60 - 5 p.n.e.). Lista jego obejmowała następujące nazwiska: Antyfon, Lizjasz, Izajos, Aischines, Hypereides, Izokrates, Likurg z Aten, Demostenes, Deinarchos. Z wystąpień ich, zachowało się poza wyjątkami niewiele, jednak na podstawie tej spuścizny 1 przekazów pochodzących z innych źródeł można scharaktery­ zować główne kierunki ówczesnej wymowy. Za jednego z naj­ wcześniejszych mówców attyckich uważa się Antyfona (Antiphon) z Ramnus (ok. 480 -411 p.n.e.), dowódcę w czasie wojny peloponeskiej. Do naszych czasów dochowało się 15 jego mów i szereg fragmentów. Wszystkie dotyczą procesów o zabójstwo. Są to mowy: oskarżycielska, obrońcy oraz repliki oskarżenia i repliki obrony. Więcej, bo przeszło 30 mów zachowało się ze spuścizny Lizjasza (Lisias, ok. 445 - 378 p.n.e.). Są to: mowy adwokackie w procesach prywatnych, mowy oskarżające i obroń­ cze w procesach politycznych, a także mowy o charakterze po­ 98

chwalnym. Wśród tej ostatniej grupy wyróżnia się zachowana w dużym fragmencie M o w a olim p ijsk a, w której nawoływał do zgody Hellenów zagrożonych przez wrogów zewnętrznych: króla Persji i tyrana Syrakuz. Pozostawił także Lizjasz E pitafios — M o w ą p o g rz e b o w ą na cześć poległych w wojnie korynckiej (to­ czonej w latach 395 - 386 p.n.e.). Jest to pochwała męstwa Ateńczyków i przypomnienie ich dzielności ujawniającej się na prze­ strzeni wieków, od czasów mitycznych po ostatnie wojenne w y­ darzenia. Sławi poległych, którzy wybrali najpiękniejszy rodzaj śmierci i zasłużyli na wieczną chwałę. M o w a o m iłości — E r o tikos Lizjasza została umieszczona w dialogu Platona F ajdros, a krytyka jej włożona w usta Sokratesa. Mowy Lizjasza odznaczają się jasnym i czystym językiem. Większość z nich to przemówienia pisane na zamówienie dla w y­ stępujących przed sądem klientów. Lizjasz jako logograf, takim mianem bowiem określa się autorów mów pisanych na zamó­ wienie, posiadał wyjątkową umiejętność dostosowania mowy do osoby przemawiającego, uwzględniając jej wiek, wykształcenie, cenzus majątkowy itp. Takie dostosowanie mowy do cech, stanu i charakteru klienta nazywa się e th o p o ija — odtworzenie cha­ rakteru. W tej dziedzinie wykazywał Lizjasz doskonałość. Mówcą o publicystycznym zacięciu był Izokrates (Isokrates, 436 - 338 p.n.e.) syn ateńskiego właściciela pracowni instrum en­ tów muzycznych, uczeń sofistów (Prodikosa, Protagorasa, Gorgiasza) i Sokratesa. Był on nie tylko wybitnym mówcą, lecz także teoretykiem wymowy w Atenach. Przeciwstawiając się teorii Gorgiasza i jego wyznawców oddzielił język prozy od ję­ zyka poetyckiego i domagał się przestrzegania tego podziału. Ję ­ zyka poetyckiego jego zdaniem wolno było używać tylko w mo­ wach popisowych. Był twórcą rozczłonkowanego periodu, który jego zdaniem stanowił konstrukcję nie tylko logiczną, ale i ry t­ miczną. Jest uważany za jednego z twórców klasycznej prozy attyckiej. Założył ok. 390 r. p.n.e. w Atenach szkołę retoryczną, która była prototypem szkoły ogólnokształcącej. Naukę retoryki oparł w niej na wiedzy encyklopedycznej, przeciwstawiając ją zarówno ścisłej filozofii jak i retorycznej formalistyce. Zacho­ wało się 21 jego mów. Są to mowy epidejktyczne: pochwała m i­ tycznego króla Egiptu, okrutnego Buzyrysa (B useiris ) oraz Po­ 99

ch w ała H elen y. Pochwały w tych mowach doprowadzono do absurdu, czyniąc z przemówień rodzaj sofistycznej zabawy. Za­ chowały się też dwie mowy stanowiące nowy gatunek literacki w prozie tzw. parainezy (paraineo — zachęcam). Jedna z nich to mowa Do N ik o k le s a o obowiązkach władcy, druga N ikok les c z y li C y p r y j c z y c y — o obowiązkach poddanych. Izokrates stwo­ rzył też — w utworze Euagoras — nowy rodzaj pochwały pro­ zaicznej. Nowość polegała na kompozycji pochwały. Dotąd sche­ mat pochwały stanowił przebieg życia sławionej osoby, Izokrates wprowadził pochwałę nie trzymając się chronologii, ale chwaląc czyny danej osoby według cnót. Z mów politycznych najciekawsza jest fikcyjna mowa do ze­ branych na igrzyskach w Olimpii Hellenów, P a n e g ir y k (P a n e g y r ik o s od: p an — wszystko, ageiro — gromadzę). Celem mowy miało być pogodzenie Greków i zjednoczenie ich dla prowadze­ nia wspólnie wojny przeciw Persom. Wśród uczniów Izokratesa znajdowali się m.in. Demostenes i jego przeciwnik Aischines (390-ok. 315 p.n.e.), były aktor, od­ znaczający się talentem krasomówczym, sławny ze swej orien­ tacji filomacedońskiej, zwolennik Filipa Macedońskiego, a póź­ niej Aleksandra Wielkiego. Zachowały się jego 3 mowy. W prze­ mówieniu O p r z e n i e w i e r c z y m p o selstw ie bronił się przeciw oskar­ żeniom Demostenesa o nadużycie praw poselskich. W mowie P r z e c iw K t e z y f o n t o w i z 336 r. p.n.e. występował przeciw wnios­ kowi Ktezyfonta, aby przyznać Demostenesowi w uznaniu dla jego zasług złoty wieniec. Ostatnia zachowana mowa P r z e c iw T y m a r c h o w i to przemówienie oskarżające przeciwnika o nie­ moralny tryb życia oraz nadużycia. Najwybitniejszym uczniem Izokratesa i największym mówcą greckim był Demostenes z Aten (Demosthenes, 384-322 p.n.e.), syn wcześnie zmarłego właściciela wytwórni broni. Po śmierci ojca wyzuty z m ajątku przez nieuczciwych opiekunów Demoste­ nes, gdy tylko doszedł do pełnoletności, broniąc swoich praw spadkowych wystąpił w sądzie i domagał się zwrotu majątku. W ten sposób rozpoczął swoją działalność jako mówca. Jak prze­ kazuje tradycja nie było to łatwe, miał bowiem słaby głos i wady wymowy. Jednak wszystkie te trudności pokonał wytężoną pracą.

100

oparty na pracy niewolniczej. Bowiem wobec taniej siły roboczej Największą sławę przyniosły mu mowy polityczne, w których jako przedstawiciel stronnictwa antymacedońskiego nawoływał Greków do jedności i do zgodnego wystąpienia przeciw Mace­ donii. Pod wpływem rad Demostenesa mimo oporu opozycji, po której stronie występował mówca Aischines oraz Deinarchos z Koryntu (ok. 360 - 290 p.n.e.), powiększono flotę ateńską, po­ zyskano sprzymierzeńców, umocniono pozycję Aten na Chersonezie Trackim. Przeznaczono również na obronę państwa th e o r ikon — zasiłek wypłacany obywatelom na wstęp do teatru. Po klęsce pod Cheroneą (338 p.n.e.) Demostenes podtrzymywał w społeczeństwie nadzieję na odzyskanie wolności. Wtedy także (336 p.n.e.) obywatel ateński Ktezyfont postawił wniosek o wy­ różnienie Demostenesa złotym wieńcem w uznaniu jego zasług dla państwa. Przeciw wnioskowi wystąpił mówca Aischines, obrony zaś Ktezyfonta (wnioskodawcy) podjął się sam Demoste­ nes, ażeby wykazać słuszność swojej polityki. Proces więc nabrał aspektów politycznych. Skończył się on wielkim trium fem De­ mostenesa. Jednak już w 324 r. p.n.e. musiał mówca opuścić Ateny i schronić się na Eginę oskarżony złośliwie przez przeciw­ ników o udział w nadużyciach finansowych skarbnika Aleksandra Wielkiego, Harpalosa. Odwalany z wygnania po śmierci Alek­ sandra (323 p.n.e.) zagrzewał Greków do walki z Macedonią. Gdy wojska greckie poniosły klęskę, ścigany przez zbirów namiestnika Macedonii, Antypatra, zażył (322 p.n.e.) truciznę w świątyni Po­ sejdona na wyspie Kalaurii, dokąd się schronił. Ze spuścizny Demostenesa zachowało się około 60 mów. Do najwcześniejszych należą mowy sądowe oskarżające, wymierzo­ ne przeciw opiekunom, którzy zagarnęli bezprawnie majątek Demostenesa. Wśród mów politycznych należy wymienić mowę w obronie Rodyjczyków (Pert te s R hodion eleu th erias). Wystę­ pował w niej Demostenes w obronie demokratów rodyjskich wy­ pędzonych przez żołnierzy wasalki Persów, władczyni Karii Artemizji. Specjalne miejsce zajmują 3 mowy przeciwko macedoń­ skiemu Filipowi, F ilipiki (K a ta Philippu), w których mówca ostrzegał Greków przed podstępnym okrążeniem przez Mace­ donię, demaskował także przekupionych przez Filipa jego poplecz­ ników greckich, przebywających w Atenach. Za szczyt wymowy 101

patriotycznej uchodzi trzecia Filipika. Mimo silnego napięcia uczuciowego wywód Demostenesa zadziwia jasnością i logiką wnioskowania. W mowie tej Filip został przedstawiony jako wróg nie tylko Ateńczyków, ale także wszystkich Hellenów. Mówca dowodził, że władca Macedonii pragnie uśpić czujność Greków i pozbawić ich wolności. Do obrony niezawisłości starał się De­ mostenes również pobudził współobywateli w M o w ach o l in ty jskich (L o g o j O lyn th ia koj). Swoimi wystąpieniami usiłował na­ kłonić Ateńczyków do udzielenia pomocy Olintowi, miastu na półwyspie Chalkidyjskim, zagrożonemu przez Filipa od 349 r. p.n.e. Mimo udzielonej pomocy Olintu nie udało się obronić i Filip zburzył miasto. Wtedy Ateny w oczekiwaniu na atak Ma­ cedonii zaczęły przygotowywać się do obrony. Jednak ze strony Macedonii wyszła propozycja pokoju (tzw. pokój Filokratesa za­ w arty w 346 r.). Demostenes popierał zawarcie tego pokoju w mowie O p o k o ju (P e r i ejrenes). Do tematu tego powrócił po trzech latach (w 343 p.n.e.) oskarżając Aischinesa o to, że podczas zawierania pokoju przekroczył uprawnienia poselskie. Zgodnie z tem atem mowa otrzymała tytuł O p r z ek ro cze n iu u p ra vm ieñ posła. Demostenes wygłosił także mowę pogrzebową — E pitafios na cześć poległych pod Cheroneą, w której głosił, że „dawniejsza sława Hellenów przemieniła się po klęsce w ciemność i niesławę”. Mowa ta była pochwałą wojennego męstwa, pochwałą demokracji ateńskiej i publicznym oskarżeniem zdrajców. Natomiast mowa 0 w ie ń c u (P eri stefanu) jest obroną działalności politycznej De­ mostenes. Nie hamując szyderstw i ironii, w ostrych słowach zwalczał w niej mówca swego przeciwnika, Aischinesa. Poka­ zywał także, iż sam zawsze kierował się myślą o bezpieczeństwie rodaków i miłością ojczyzny. Mowy Demostenesa odznaczają się doskonałym opracowaniem 1 pięknym językiem. Patos i wewnętrzne napięcie ujawnia się nie tylko w doborze słów, ale także w niezwykłym szyku wy­ razów, anaforach, stopniowaniu pytań retorycznych, w antyte­ zach. Okresy budował Demostenes starannie, używał okresów symetrycznie rozczłonkowanych. Przekonanie usiłował też obu­ dzić przez stosowanie sylogizmów. Wydaje się, że najważniejsza była dla Demostenesa logika wywodu, a dopiero na drugim planie 102 i

stawiał piękność wypowiedzi. Był ostatnim oratorem greckim, obrońcą ginącej wolności Hellady. Ostatnim wielkim mówcą Grecji klasycznej i największym mówcą, jakiego wydała staro­ żytna Hellada.

LITERATURA OKRESU HELLENISTYCZNEGO (III - 1 wiek p.n.e.) UWAGI OGÓLNE

Nazwą okresu hellenistycznego określa się okres od śmierci Aleksandra Wielkiego (330 p.n.e.) do likwidacji ostatniego pań­ stwa hellenistycznego na Wschodzie tj. Egiptu (30 p.n.e.). Po śmierci Aleksandra na miejscu jego wielkiej monarchii po dw u­ dziestoletnich walkach prowadzonych przez jego dowódców, tzw. diadochów, ustaliły się w r. 301 p.n.e. po bitwie pod Ipsos, na­ stępujące państwa: królestwo Ptolemeuszów w Egipcie, króles­ two Seleukidów ze stolicą w Antiochii, nazywane królestwem syryjskim (początkowo obejmowało ono całą Azję do Indii, a potem, po oderwaniu się Partów w 247 r. p.n.e., tylko Syrię i Mezopotamię), królestwo Antygonidów obejmujące Macedonię i Grecję, która miała samorząd, ale w rzeczywistości pozosta­ wała pod protektoratem macedońskim i państwo Lysimacha, obejmujące Trację i północną część Małej Azji. Państwo Lysi­ macha wkrótce upadło w związku z wojnami w III wieku p.n.e. i wtargnięciem szczepów gallickich na terytorium tracko-frygijskie. Na jego miejscu powstały nowe państwa hellenistyczne: kró­ lestwo Attalidów w Pergamonie, królestwo Bitynii nad Propontydą, królestwo Galacji, nazwane tak od Gallów, ze stolicą w Ankyrze i królestwo Pontu na wybrzeżu Morza Czarnego. Z tych państw najsilniejsze były trzy: państwo Ptolemeuszów, państwo Seleukidów i królestwo Antygonidów. W historii kultury, zarówno w dziedzinie nauki jak i sztuki, dosyć dużą rolę odegrało jeszcze małę państwo pergameńskie i wyspa Rodos. Natomiast stale po­ głębiał się upadek gospodarczy i polityczny Grecji właściwej, który rozpoczął się już od wojny peloponeskiej. Centra produkcji 103 i

i handlu przenoszą się coraz bardziej na Wschód: ośrodki, do których Grecja eksportowała swoje towary, usamodzielniają się i już ich nie potrzebują. Ponadto podboje Aleksandra Wielkiego otworzyły przed Grekami cały Wschód, a bardziej energiczne jednostki zaczęły opuszczać kraj macierzysty, by szukać tam za­ robku. Również dwory władców hellenistycznych, szczególnie Ptolemeuszów ściągały licznych literatów i uczonych greckich. Toteż już w III wieku p.n.e. rozpoczął się proces wyludniania się Grecji. Do pewnego znaczenia politycznego dochodzą na terenie Grecji w w. III dwa nowe organizmy polityczne, tj. związki państw, powstałe ok. 280 r. p.n.e. Są to Związek Etolski i Związek Achajski. Związek Etolski, o tendencjach demokratycznych, składał się początkowo tylko z plemion zachodniej Grecji, które dotąd odgrywały stosunkowo niewielką rolę w jej historii; stopniowo jednak zyskał znaczną siłę i przeciwstawił się z powodzeniem inwazji wodzów macedońskich na Etolię w czasie wojny lamijskiej, w 280 r. p.n.e. zaś zasłużył się przy odparciu najazdu Celtów na Grecję. Związek Achajski reprezentował tendencje arystokra­ tyczne: w początkowej fazie swego istnienia obejmował miasta Achai i północnej części Peloponezu, następnie przystąpiły do niego także dalsze miasta z tego obszaru. Stosunek obu Związków do siebie był wrogi, szczególnie odkąd Etolowie sięgnęli na Pe­ loponez i pozyskali tam kilka państewek greckich. Jednak dzięki działalności przywódcy achajskiego Aratosa, który zdołał wydrzeć Macedonii Korynt i dopomóc Atenom do wyswobodzenia się spod zależności od Macedonii, doszło do utworzenia wspólnego frontu antymacedońskiego obu związków. Działalności ich, której wynikiem mogłoby być wyzwolenie Grecji, przeszkodziły jednak wydarzenia, jakie równocześnie zaszły w Sparcie. Sparta nie mogła pogodzić się z utratą swego przewodniego stanowiska w Grecji, oderwaniem od niej Macedonii i granicz­ nych terytoriów, toteż w IV i III w. kilkakrotnie zrywała się do walki z Macedonią, ponosząc jednak stale klęski. Przyczyną sła­ bości ówczesnej Sparty były niezdrowe stosunki społeczno-eko­ nomiczne. Ówcześni królowie Sparty dążyli do przeprowadzenia reform mających na celu uzdrowienie jej struktury tak, by mogła odegrać jeszcze raz rolę polityczną w Grecji. Pierwszy 104

J

starał się przeprowadzić reformy król Agis IV (244-241 p.n.e.); natrafiły one jednak na gwałtowny opór czynników konserwa­ tywnych. Agis został stracony, a jego reformy obalone. Plany Agisa podjął w kilkanaście lat później Kleomenes III. Usunąwszy przeciwników reform przeprowadził nowy podział ziemi tworząc 4 tysiące działów, które następnie przydzielono albo pozbawio­ nym ziemi Spartiatom, albo periojkom, albo wyróżniającym się w sztuce wojennej przybyszom; bogatszym helotom pozwolił Kleomenes na wykupienie się i w ten sposób na uzyskanie oby­ watelstwa spartańskiego. Zmieniwszy w ten sposób strukturę społeczną Sparty przywrócił również dawne surowe obyczaje, by odrodzić spartańskie cnoty żołnierskie. Po przeprowadzeniu re­ form i zreorganizowaniu armii rozpoczął podboje na Peloponezie przede wszystkim kosztem Związku Achajskiego. Wówczas Zwią­ zek i sam Aratos zaczęli poważnie obawiać się działalności i suk­ cesów Kleomenesa — uważali bowiem, że są one przede wszyst­ kim wynikiem przeprowadzonych przez niego reform — jak również dalszych przeobrażeń społecznych; Aratos zwrócił się wtedy o pomoc do króla Macedonii, Antygonosa Dozona, za cenę uznania supremacji Macedonii w Grecji i oddania Macedończy­ kom niedawno im odebranej twierdzy Koryntu, Akrokoryntu. W ten sposób Związek Achajski broniąc interesów warstw po­ siadających wyłamał się z frontu antymacedońskiego i sam wpro­ wadził do Grecji wojska macedońskie. Połączone wojska Ma­ cedonii i Związku pokonały Kleomenesa pod Sellazją (222 p.n.e.). Kleomenes uciekł do Egiptu, a jego reformy w Sparcie obalono. W wieku III p.n.e. zetknęli się Grecy po raz pierwszy ze światem rzymskim. Państwa hellenistyczne nie były silne we­ wnętrznie, a ponadto w ciągu całego III wieku prowadziły ze sobą wojny, toteż nie mogły skutecznie przeciwstawić się wzra­ stającej potędze Rzymu. Opanowanie państw hellenistycznych przez Rzym następowało stopniowo. Tak więc w czasie drugiej wojny punickiej opanowali Rzymianie królestwo Syrakuz (212 p.n.e.). Następnym państwem, które uległo Rzymowi, była Ma­ cedonia. Pokonana w trzech kolejnych wojnach z Rzymem po bitwie pod Pydną w 168 r. p.n.e. została podzielona na cztery państwa, a w dwadzieścia lat później zamieniona w prowincję rzymską (149 p.n.e.). Ten sam los spotkał Grecję po krótkotrw a­ 105

i

łej wojnie Rzymian ze Związkiem Achajskim zakończonej zbu­ rzeniem Koryntu w 146 r. p.n.e. W wieku II i I p.n.e. pod władzę Rzymu dostały się wszystkie inne państwa hellenistyczne. W 133 r. p.n.e. król Pergamonu Attalos III zapisał swoje królestwo Rzymowi w testamencie. W wyniku wojen, które prowadził Pcmpejusz przeciw piratom i przeciw królowi Pontu Mitrydatesowi upadła i zamieniona została w prowincję rzymską Bitynia (74 r. p.n.e.), a następnie Syria i Pont. Ostatnim państwem hellenistycz­ nym opanowanym przez Rzym był Egipt, który po zwycięstwie Oktawiana odniesionym nad Antoniuszem i Kleopatrą pod Akcjum w 31 r. p.n.e. zamieniony został także w prowincję. W okresie hellenistycznym życie kulturalne Greków uległo poważnym zmianom. Kiedy Grecja utraciła niepodległość poli­ tyczną, przestała istnieć charakterystyczna dla tego kraju forma miasta — państwa, które przekształciło się w rodzaj samorządu gminnego. Innym znamiennym zjawiskiem było powstanie no­ wych ośrodków kultury — poza terenem Grecji właściwej, w której takim ośrodkiem pozostały jedynie Ateny. Powstają one na dworach władców hellenistycznych, którzy popierają i fi­ nansują literaturę, naukę, sztukę, ale równocześnie dziedziny te stają na ich usługach. Kultura hellenistyczna zmienia się także w porównaniu z kulturą epoki klasycznej; z jednej strony na­ biera coraz bardziej kosmopolitycznego charakteru, z drugiej staje się kulturą warstw wykształconych a więc elitarną. Pomimo tego kultura III i II wieku ma elementy twórcze. Znamienną jej cechą jest rozwój nauk zarówno matematyczno-przyrodniczych jak humanistycznych (filologia), któremu towarzyszy rozwój techniki. Również poezja, której najwybitniejszymi przedstawi­ cielami są Kallimach i Teokryt, zdobywa się na nowatorstwo. Ośrodkami kultury hellenistycznej stają się poza Atenami, gdzie działają szkoły filozoficzne, przede wszystkim Aleksandria, a w II wieku także Pergamon. Aleksandria została założona przez Aleksandra Wielkiego w 331 r. p.n.e. na zachodnim skraju delty Nilu, ale dopiero za rządów Ptolemeuszów doszła do dużego znaczenia. Od Ptoleme­ usza I z przydomkiem Soter („zbawiciel”) była stolicą państwa, a dzięki polityce gospodarczej jego i jego następcy. Ptolemeu­ sza II Filadelfa (285 - 246 p.n.e.) stała się najważniejszym portem 106

i

ówczesnego świata. Ale Ptolemeusze dążyli do tego, by Aleksan­ dria zajęła w ówczesnym świecie dominujące stanowisko także pod względem kulturalno-naukowym. Najważniejszym środkiem prowadzącym do tego celu było założenie przez Ptolemeusza I ogromnej biblioteki nazwanej Muzeum czyli siedzibą Muz. Pomysł jej założenia podsunął królowi najprawdopodobniej uczeń Arysto­ telesa i Teofrasta, Demetrios z Faleronu, który opuściwszy Ateny w 307 r. p.n.e. przebywał na dworze aleksandryjskim. Obaj Ptolemeusze nie szczędzili pieniędzy i wysiłków, by jak najlepiej wyposażyć nowo założoną instytucję. Główną jej część stanowiła ogromna biblioteka licząca za Ptolemeusza II 490 ty ­ sięcy zwojów; miała ona charakter wyłącznie naukowy. Oprócz wielkiej biblioteki istniała mniejsza dostępna dla wszystkich tzw. Sarapeion (świątynia Sarapisa), w której za czasów Kallimacha znajdowało się około 43 tysiące zwojów. Miejscem pracy hum a­ nistów była wielka bilbioteka, natomiast przedstawiciele innych nauk mieli do swej dyspozycji specjalne zakłady i laboratoria, a także tereny doświadczalne jak ogród zoologiczny, botanicz­ ny itp. Członków Muzeum powoływał sam król spośród najw y­ bitniejszych uczonych i literatów. Wypłacał im stałe uposażenie; na terenie Muzeum korzystali oni ze wspólnych posiłków, a miesz­ kali prawdopodobnie w dzielnicy pałaców królewskich, gdzie znajdowała się główna biblioteka. Głównym zadaniem Muzeum było zgromadzenie całego do­ stępnego wówczas dorobku literackiego z poprzednich wieków, a następnie jego uporządkowanie i naukowe opracowanie. Do tej pracy powoływano poetów, ponieważ jedynie oni znali dobrze właściwości starszego języka i różnych używanych w poezji dia­ lektów. Tak więc w pierwszym okresie istnienia Muzeum za­ jęto się opracowaniem eposu i liryki (Zenodot z Efezu), tragedii i dram atu satyrowego (Aleksander z Pleuronu) i komedii (Likofron z Chalkis). Katalog biblioteki aleksandryjskiej sporządził poeta Kallimach przy pomocy licznych uczonych: liczył on 120 ksiąg i ze względu na sposób opracowania był pierwszym w dziejach zarysem historii literatury. W czasie tych prac powstał nowy kierunek badań — językowo-literacki; jego celem było oczyszczenie tekstów literackich z błędów, jakie wkradły się do nich wskutek długiej tradycji, objaśnienie właściwości języko­ 107

wych poszczególnych autorów, wytłumaczenie różnych kwestii rzeczowych, które mogły być niejasne dla czytelnika. Poeci pra­ cujący nad dawną literaturą stali się w ten sposób badaczami literatury, czyli filologami; ponieważ zaś zajmowali się w swoich badaniach głównie sprawami językowymi nazywano ich grama­ tykami. Obok badań naukowych uprawiali oni swoją własną twórczość literacką. Oprócz członków Muzeum przebywało w ówczesnej Aleksandrii wielu poetów i ludzi nauki; ściągały ich tam doskonałe możliwości pracy, a niejednokrotnie może również nadzieja, że przez nawiązanie kontaktów z członkami Muzeum, sami wejdą kiedyś do ich grona. Dzięki tym okolicznościom Alek­ sandria zajęła pierwsze miejsce w życiu umysłowym i kultural­ nym ówczesnego świata. Także ci uczeni i pisarze, którzy nie odwiedzali Aleksandrii i działali w innych mniejszych ośrodkach, liczyli się zawsze poważnie z istniejącymi tam w nauce i litera­ turze prądami i po większej części pozostawali pod ich wpływem. Dlatego okres hellenistyczny nazywa się często także okresem aleksandryjskim. W epoce hellenistycznej wytworzył się też „wspólny” język grecki tzw. koine oparty na dialekcie attyckim wzbogaconym elementami dialektu jońskiego.

LITERATURA CYNICKA

Wielką popularnością cieszyła się przez całą starożytność a więc także w epoce hellenistycznej filozofia i literatura cynic­ ka. Cynicy pierwsi zaczęli krytykować bogactwo i zbytek, pierwsi też zainteresowali się ludźmi prostymi, biednymi, zanim zwró­ ciła na nich uwagę literatura i sztuka hellenistyczna. Najstarszym przedstawicielem literatury cynickiej w tym okresie był Krates z Teb (ok. 368 - ok. 270 p.n.e.), uczeń sławnego Diogenesa z Synope. Był pierwszym cynikiem, który pod wpływem tej filozofii dobrowolnie porzucił m ajątek i razem z żoną Hipparchią przy­ stąpił do szkoły cynickiej. Formą literacką, jaką uprawiał, była parodia. Z utworów K ratesa zachowały się tylko fragmenty. W literaturze cynickiej pojawił się także nowy rodzaj dialogu, tzw. diatryba; służyła ona do popularnego wykładu problemów filo108

i

zofieznych przede wszystkim z dziedziny moralnej. Diatryba była dialogiem pozornym; mówca (czy autor) sam bowiem wprowa­ dzał bezimiennego przeciwnika, sam podnosił z jego strony za­ pytania i zarzuty i sam na nie odpowiadał. Wykład urozmaicał anegdotami, przysłowiami, cytatami. Treść diatryby nie była określona i dlatego nie stanowiła ona osobnego gatunku literac­ kiego. Najwybitniejszym przedstawicielem diatryby był Bion z Borystenes (III w. p.n.e.); był on przez pewien czas uczniem Kratesa. Gatunkiem literackim natomiast, który powstał także z ducha filozofii cynickiej, była satyra menippejska, mająca na celu krytykowanie ludzi i bogów. Twórcą jej był Menippos z Gadary (1 poł. III w. p.n.e.). Pochodził z najniższych warstw spo­ łeczeństwa a dorobiwszy się w jakiś sposób m ajątku uzyskał obywatelstwo Teb. Tutaj albo pod wpływem Kratesa, albo jego ucznia Metroklesa został wyznawcą filozofii cynickiej. Charak­ terystyczną formą satyry menippejskiej była proza przeplatana wstawkami wierszowanymi, tzw. p r o s im e tr u m . Z utworów Menippa zachowało się kilka tytułów i bardzo nieliczne fragmenty. W II w. naśladował go Lukian z Samosat, a w Rzymie W arron w swoich S a ty ra ch M en ippejskich.

SZKOŁY FILOZOFICZNE W OKRESIE HELLENIZMU

Ośrodkiem filozofii pozostają w okresie hellenistycznym przede wszystkim Ateny. Działają tam dawne szkoły, Akademia i Liceum, a obok nich powstają dwie nowe: stoicka i epikurejska, które wywierały bardzo wielki wpływ na życie umysłowe epoki hellenistycznej. Mniejsze znaczenie miała szkoła sceptyczna za­ łożona przez Pyrrona w Elidzie (ok. 365 - ok. 270 p.n.e.). Scepty­ cy głosili, że żadnego problemu nie można trafnie rozwiązać i że żadne twierdzenie nie jest pewniejsze od twierdzenia z nim sprzecznego. Wobec tego, że pewności nie można zdobyć ani przez postrzeżenia, ani przez pojęcia, ani przez dedukcję, ani przez indukcję, ideałem filozofa powinno być wstrzymanie się od sądów. Sceptycyzm dotarł do Akademii Platońskiej w III w. p.n.e. (tzw. Akademia Średnia). Jego pierwszym wyznawcą był scholarcha Arkesilaos, a najwybitniejszym przedstawicielem w 109

'

II w. Karneades (214 - 129 p.n.e.), który twierdził, że nie istnieją sądy pewne, lecz jedynie prawdopodobne, i jego uczeń Kleitomachos, autor zaginionego dzieła O w s t r z y m y w a n i u się od sądu. Odwrót od sceptycyzmu i dążenie do eklektyzmu tj. do uzgad­ niania różnych zwalczających się poglądów i wybierania z nich tych elementów, które wydają się najsłuszniejsze, zaczyna się w Akademii na przełomie II/I w. p.n.e. Jest to tzw. Akademia Nowa, której najważniejszymi przedstawicielami są Filon z Laryssy (ok. 159 - ok. 86 p.n.e.) występujący przeciw dogmatyzmowi i jego uczeń Antioch z Askalonu (ok. 130 - ok. 69 p.n.e.). Szkoła perypatetyków (tj. uczniów Arystotelesa) mająca sie­ dzibę w Liceum (Likejon), wydała w okresie III - I w. p.n.e. kilku wybitnych uczonych i literatów. Do pierwszych należał Straton z Lampsakos (IV/III w. p.n.e.). Szczególnie interesował się on naukami przyrodniczymi, przede wszystkim zaś mechaniką. Naukę Arystotelesa przekształcił w duchu materialistycznym. Inni perypatetycy uprawiali raczej historię filozofii i literatury oraz gramatykę. Perypatetycy byli także twórcami nowego gatunku literackiego: biografii perypatetyckiej. Interesowali się postacia­ mi filozofów i poetów i im poświęcali biografie. Charakterystycz­ ne dla perypatetyków było wprowadzenie do życiorysów — poza szczegółami dotyczącymi życia opisywanej osoby — anegdot i cie­ kawostek tak, że biografia perypatetycka była zbliżona do na­ szych powieści biograficznych. Kiedy zaś za przykładem perypatetyckich historyków literatury zaczęto pisać biografie królów, wodzów i polityków, urozmaicano je w podobny sposób. Przed­ stawicielem biografii perypatetyckiej był Satyros z Kallatis ży­ jący w Aleksandrii (rozkwit jego twórczości przypada na ok. 220 r. p.n.e.). Napisał Ż y w o t y , prawdopodobnie w 17 księgach, obejmujące życiorysy filozofów i poetów, a dwie księgi poświę­ cił królom i wodzom. Zachował się w papirusach Ż y w o t E u r y ­ pidesa; ma on formę dialogu, w którym biorą udział trzy osoby; w dialogu tym poruszono rozmaite zagadnienia związane z osobą tragika i jego twórczością. W tekście zachowanym są liczne luki. Z innych żywotów dotrwały do naszych czasów tylko drobne fragmenty. Założycielem szkoły stoickiej był Zenon z Kitionu (ok. 336 ok. 264 p.n.e.); nazwa jej zaś pochodzi od Stoa Poikile (Portyk 110

Malowany) w Atenach, w której Zenon wykładał. Był on ucz­ niem cyników i przejął wiele elementów ich teorii, zwłaszcza w etyce. Stoicy głosili tezą o samowystarczalności cnoty i o tym, że cnota jest najwyższym dobrem. Podstawą ideału stoickiego była równość wszystkich ludzi wynikająca stąd, że każdego czło­ wieka podobnie jak całą przyrodę przenika to samo „pneuma”, ten sam „logos”, który, chociaż pojmowany materialnie, miał u stoików wszystkie cechy duszy platońskiej i był identyfikowa­ ny z bóstwem. Logos był według nich pierwiastkiem twórczym, działającym nie mechanicznie, lecz celowo. Cnota i szczęście czło­ wieka polegają według stoików na życiu zgodnym z naturą. Cno­ ta zaś jest jedynym dobrem samowystarczalnym i niepodzielnym. Wszystkie inne wartości jak bogactwo, władza, a nawet zdrowie są obojętne; niektóre z nich są jedynie godne wyboru, inne — odrzucenia. Największą przeszkodą w osiągnięciu cnoty, tj. życia zgodnie z naturą, są namiętności; dlatego jeśli ktoś chce osiągnąć ideał mędrca, musi je w sobie całkowicie zwalczyć. Ideał ten po­ lega na obojętności na wszystkie wartości z wyjątkiem cnoty i nieuleganiu jakimkolwiek afektom, ponieważ wprowadzają one niepokój do duszy człowieka. Jeśli chodzi o sprawę urządzeń pań­ stwowych i społecznych, stoicy wierzyli w możliwość stworzenia idealnego społeczeństwa i państwa ogarniającego całą ludzkość bez różnic narodowościowych. Człowiek ma szereg obowiązków wobec siebie, krewnych, towarzyszy, ojczyzny, wreszcie wobec całej ludzkości. Powinien wypełniać je wszystkie tak jak obo­ wiązki wobec siebie. Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły stoickiej był Chryzyp z Soloj (ok. 277 - ok. 208 p.n.e.). Do Aten przybył ok. r. 260; tam słuchał najpierw akademika Arkesilaosa, potem pod wpły­ wem stoika Kleantesa został wyznawcą filozofii stoickiej, a po jego śmierci kierował tą szkołą. Ateńczycy nadali mu obywatel­ stwo, z czego był bardzo dumny; natomiast nie przyjął zapro­ szenia na dwór aleksandryjski. Chryzyp usystematyzował i spre­ cyzował założenia filozofii stoickiej, rozwinął teorię poznania i logikę. Miał napisać około 700 dzieł z różnych dziedzin: logiki, teorii poznania, retoryki, gramatyki. Zachowały się z nich jedy­ nie fragmenty i streszczenia. Zenon, jego uczeń i następca, Kleantes, a także Chryzyp są przedstawicielami pierwszego okresu 111

działalności szkoły stoickiej tzw. Starej Stoi. Stoicyzm tego okresu był kierunkiem bardzo rygorystycznym, zwłaszcza w etyce; dla­ tego nie odpowiadał w pełni greckiemu poczuciu umiarkowania i harmonii. Coraz częściej atakowali go też przedstawiciele innych kierunków filozoficznych, szczególnie zaś przedstawiciel Akade­ mii Karneades. Z tych powodów stoicy byli zmuszeni do zrewi­ dowania swych poglądów. Złagodzony stoicyzm, który reprezen­ tują dwaj wybitni filozofowie Panajtios i Posejdonios nosi nazwę Średniej Stoi. (II - 1 w. p.n.e.). Równocześnie jest to okres, w któ­ rym stoicyzm przenika do Rzymu. Trzeci okres szkoły stoickiej to dalszy jej rozwój w Rzymie (I - II w. n.e.). Panajtios (ok. 180 - ok. 100 p.n.e.) pochodził z Rodos; otrzy­ mał bardzo staranne wykształcenie gramatyczne, retoryczne i fi­ lozoficzne. Dużo podróżował; ok. r. 150 przybył do Rzymu; tutaj wszedł do koła filhelleńskiego Scypiona Młodszego i został jego doradcą. Od 129 r. p.n.e. przez dwadzieścia lat był kierownikiem Stoi. Filozofii stoickiej nadał kierunek praktyczny. Za ideał mędrca uznał człowieka biorącego czynny udział w życiu pu­ blicznym, odznaczającego się umiarkowaniem i pogodą ducha. Treść jego dzieł znamy jedynie ze streszczeń u innych autorów. Najwybitniejszym uczniem Panajtiosa był Posejdonios (ok. 135 - ok. 50 p.n.e.). Pochodził z syryjskiej Apamei; studiował w Atenach, dużo podróżował, a po zakończeniu podróży osiedlił się na wyspie Rodos, gdzie kierował szkołą filozoficzną. W 81 r. p.n.e. brał udział w poselstwie Rodyjczyków do Rzymu i wtedy nawią­ zał stosunki z wieloma wybitnymi Rzymianami. W 78 r. p.n.e. odwiedził go na Rodos Cyceron, który odtąd utrzymywał z nim korespondencję. Posejdonios był najwszechstronniejszym po A ry­ stotelesie filozofem greckim i ostatnim oryginalnym i twórczym filozofem epoki hellenistycznej. Pisma jego dotyczyły różnych dziedzin: astronomii, meteorologii, geografii, teologii, historii kul­ tury, psychologii i etyki. Było wśród nich również dzieło histo­ ryczne H istoria po P o lib iu szu w 52 księgach (historia powszech­ na). Wszystkie dzieła Posejdoniosa zaginęły, a treść ich znamy tylko z autorów, którzy z nich korzystali. W tym samym czasie, co szkoła stoicka, powstała szkoła epikurejska, nazywana też Ogrodem Epikura. Twórcą jej był Epi­ kur, syn obywatela ateńskiego, urodzony na Naksos. Kształcił się 112

w Atenach, potem przez jakiś czas przebywał i wykładał w Lampsakos, a ok. 307 r. p.n.e. powrócił do Aten i założył tam własną szkołę. Epikureizm przeciwstawiał się stoicyzmowi; po­ dobnie jednak jak stoicyzm szukał odpowiedzi na pytanie, czym jest szczęście i w jaki sposób człowiek może je osiągnąć, ale pro­ blem szczęścia jednostki rozwiązywał zupełnie inaczej. Dla epi­ kurejczyków cnota nie była dobrem najwyższym, lecz środkiem prowadzącym do szczęścia. Szczęście natomiast polegało na do­ znawaniu przyjemności, a właściwie już na braku cierpień, po­ nieważ ich brak odczuwa człowiek jako przyjemność. Za główne przeszkody stojące na drodze do szczęścia ludzkości uważał Epi­ kur lęk przed bogami i lęk przed śmiercią. Od lęku przed bogami uwolnił swoich uczniów głosząc, że bogowie wprawdzie istnieją, lecz nie ingerują w sprawy ludzkie, ponieważ wówczas nie mo­ gliby być szczęśliwi; śmierci zaś nie należy się obawiać, ponie­ waż dusza ludzka jest śmiertelna i po śmierci człowiek niczego nie odczuwa. W dziedzinie fizyki epikurejczycy nawiązali do atomizmu Demokryta i głosili przejęty od niego, a przez nich rozbu­ dowany, materialistyczny i mechanistyczny pogląd na świat; w etyce zaś nawiązały do Arystypa. W stosunku do życia publicz­ nego zajmowali stanowisko negatywne; ponieważ było ono — ich zdaniem — źródłem ustawicznych zmartwień. Dlatego nie zale­ cali udziału w życiu publicznym i głosili zasadę „Żyj w ukryciu”. Z bogatej spuścizny literackiej Epikura znamy w całości jedy­ nie trzy listy i dzieło G łów ne m y ś l i w wyciągu sporządzonym przez jakiegoś ucznia filozofa. Do późniejszych wybitniejszych przedstawicieli szkoły epikurejskiej należeli: Filodemos z Gadary,. który uprawiał również epigram, i Diogenes z Ojnoandy; pisma ich zaginęły. Szkoła epikurejska przetrwała do IV w. n.e. Znamienną cechą hellenistycznych szkół filozoficznych było to, że interesowały się one przede wszystkim etyką i problemem szczęścia jednostki. NAUKI ŚCISŁE

Za Ptolemeusza I działał w Aleksandrii sławny matematyk Euklides, autor dzieła E le m e n ty geom etrii. Było ono przez szereg stuleci obowiązkowym podręcznikiem geometrii. Euklides opie­ 8 — L ite ra tu ra g re c k a i rzym ska

113

rał się na swoich poprzednikach, nie wprowadził nowych tw ier­ dzeń ani dowodów; wartość jego dzieła polegała na tym, że było ono systematycznym i jasnym ujęciem ówczesnej wiedzy mate­ matycznej; Euklides wprowadził także jednolitą terminologię. Na drugą połowę III wieku przypada działalność może najbar­ dziej wielostronnego i oryginalnego matematyka starożytnego Archimedesa. Działał w Syrakuzach i tam został zabity przez żołnierza rzymskiego po zdobyciu miasta przez Rzymian w 212 r. p.n.e. Studiował w Aleksandrii, później pozostawał z uczonymi aleksandryjskimi w stałym kontakcie. Do najważniejszych dzieł Archimedesa należą: O k w a d r a tu r ze paraboli, O m e to d zie oraz O p ł y w a j ą c y c h ciałach, zawierające znane twierdzenie z hydrostatyki. Z licznych twierdzeń Archimedesa najbardziej znane od­ noszą się do kuli. Archimedes był także twórcą mechaniki teore­ tycznej — tej dziedziny dotyczy jego dzieło E l e m e n ty m ech a ­ n ik i — i wynalazcą śruby wodnej, w którą zaopatrzył okręt króla syrakuzańskiego, Hierona. Zajmował się także astronomią, skon­ struował planetarium i globus. Wybitnym matematykiem był również żyjący na przełomie III i II wieku Apollonios z Perge. Studiował w Aleksandrii, a potem w Pergamonie. Wsławił się przede wszystkim nową definicją przecięć stożkowych. Temu za­ gadnieniu poświęcił obszerniejsze dzieło, z którego zachowały się cztery pierwsze księgi w oryginale, a trzy następne w tłum a­ czeniu arabskim. Autor dał w nim szereg nowych twierdzeń potrzebnych przy geometrii analitycznej, a wiele problemów ujął w sposób odmienny od Euklidesa. Apollonios napisał też dzieło o podstawach matematyki, z którego zachowały się tylko nieliczne fragmenty. Był ostatnim wielkim matematykiem epoki hellenistycznej. W II wieku nastąpił upadek nauk ścisłych, ale pomimo tego matematyka znalazła szereg przedstawicieli. Zenon nawiązując do Archimedesa zajmował się figurami izoperymetrycznymi, Hypsikles kontynuował badania Apolloniosa nad nieregularnymi bryłami, a Diokles wynalazł tzw. kisoidę (pewna krzywa alge­ braiczna). Obok matematyki dokonał się w III w. p.n.e. ogromny postęp w dziedzinie astronomii. Sprzyjało mu istnienie w Aleksandrii obserwatorium astronomicznego, w którym systematycznie pro­ 114

wadzono obserwacje, oraz udoskonalenie przyrządów naukowych dzięki postępowi technicznemu. W II wieku p.n.e. działał najw y­ bitniejszy astronom grecki, Arystarch z Samos; próbował on ustalić matematycznie wielkość i odległość słońca i księżyca od ziemi. Wysunął też hipotezę — 1800 lat przed Kopernikiem — o krążeniu ziemi i planet koło słońca. Została ona odrzucona przez wszystkich astronomów z wyjątkiem Seleukosa. Seleukos pierwszy objaśnił poprawnie zjawisko przypływu i odpływu mo­ rza. Do najwybitniejszych astronomów III wieku należeli jeszcze Konon i Dositeos, przyjaciele Archimedesa, działający w obser­ watorium astronomicznym w Aleksandrii oraz Hipparch z Nicei Bityńskiej. Ulepszył on szereg przyrządów astronomicznych i w y­ nalazł nowe, zestawił też obserwacje dawnych astronomów babi­ lońskich i greckich i zebrał cenny materiał odnoszący się do pla­ net; skorygował dotychczasowe wyniki badań. Także medycyna mogła poszczycić się w wieku Ill-im duży­ mi osiągnięciami. Działali wtedy dwaj wybitni lekarze Herofilos z Chalkedonu i Erazistratos z Keos. Dokonali oni w medycynie dużych odkryć, ale ich dzieła, niestety, nie zachowały się. Wiek trzeci był okresem dużego rozwoju techniki i wynalaz­ ków w tej dziedzinie. Znajdowały one zastosowanie przede wszy­ stkim w dziedzinie wojskowości. Tak więc wynaleziono machiny oblężnicze i udoskonalono działa przeznaczone do wyrzucania kul ołowianych i kamieni, a Kleoksenos i Demoklejtos wynaleźli rodzaj telegrafu polegający na przekazywaniu sygnałów za po­ mocą zapalonych pochodni. W służbie techniki wojennej zasto­ sowano również naukę o ciśnieniu powietrza. Mianowicie najw y­ bitniejszy konstruktor III wieku w Aleksandrii, Ktesibios skon­ struował na zasadzie pneumatycznej ręczną broń do miotania pocisków tzw. aerotonon, a także zegary wodne, pompę ssąco-tłoczącą, organy hydrauliczne i sikawkę przeciwpożarową. Inny konstruktor, Filon, wykonał pierwszą turbinę wodną, a Heron prototyp turbiny parowej. Skonstruowano tzw. chodometry (dro­ gomierze) tj. przyrządy, które w czasie jazdy wozem mierzyły ilość przebytych stadiów. Heron stosował precyzyjne narzędzia niwelacyjne, które opisał w rozprawie O d iop trze. Trzeba jednak powiedzieć, że poza wojskowością wynalazki te nie znalazły zastosowania praktycznego; nie sprzyjał temu ustrój 8*

115

oparty na pracy niewolniczej. Bowiem wobec taniej siły roboczej nie opłacało się wprowadzanie maszyn, a z drugiej strony ryzy­ kowne było powierzanie kosztownych narzędzi niewolnikom, któ­ rzy niechętnie wykonywali swoją pracę. Dlatego wynalazki te nie odegrały żadnej roli w postępie technicznym gospodarki antycznej.

N A UK I HUMANISTYCZNE

Powstanie filologii jako samodzielnej nauki krytycznego usta­ lania, objaśniania i oceniania tekstów wiąże się z imionami biblio­ tekarzy aleksandryjskch. Szereg gramatyków, którzy pracowali nad dawniejszymi autorami otwiera Zenodot z Efezu (ok. 325 - ok. 260 p.n.e.), uczeń poety Filetasa z Kos i wychowawca młodego Ptolemeusza Filadelfa. Zenodot sporządził krytyczne wydanie Ilia d y i O d ysei. Praca jego polegała na porównywaniu ze sobą najstarszych dostępnych mu egzemplarzy; to porównanie pozwo­ liło mu na stwierdzenie różnic w liczbie wierszy i w ich brzmie­ niu w poszczególnych egzemplarzach; Zenodot skreślał te z nad­ liczbowych wierszy, które uznał za późniejsze dodatki i wybie­ rał z różnych „lekcji” tekstu te, które uważał za najlepsze. Dążąc do tego, by tekst nie był rozwlekły i nie zawierał miejsc słab­ szych, dokonywał skrótów, a także przestawień poszczególnych wierszy bądź całych partii wierszy. Często postępował przy tym w sposób subiektywny. Późniejsi wydawcy usuwali te subiek­ tywne naleciałości, niektóre jednak uznali za słuszne podobnie jak wydawcy nowocześni. Oprócz Ilia d y i O d y se i wydał Zenodot Teogonią Hezjoda, a może także utwory Anakreonta i Pindara. Dla historii literatury duże znaczenie miał wspomniany już K a ta lo g Kallimacha z Cyreny (ok. 310 - ok. 240 p.n.e.), cytowany jako Pinakes. Katalog ten objął wszystkie zebrane w bibliotece aleksandryjskiej dzieła autorów greckich. Kallimach podzielił je na prozę i poezję, a każdy z tych dwóch głównych działów na rodzaje. Nazwiska autorów ułożone były w porządku alfabetycz­ nym, nie chronologicznym. Po nazwisku autora znajdował się spis jego dzieł poprzedzony życiorysem. Na końcu biografii po­

116

dawał Kallimach objętość dzieła w liczbie wierszy. W Katalogu stworzył podstawę pod naukową historię piśmiennictwa. Dla historii literatury ważne były również gramatyczne i chro­ nologiczne prace Eratostenesa, a zwłaszcza jego praca dotycząca starej komedii attyckiej O starej komedii w dw unastu księgach; układ jej nie był chronologiczny, lecz raczej przypadkowy. Przy każdej komedii podane były uwagi językowe i rzeczowe. Jednym z najwybitniejszych filologów starożytnych był A rystofanes z Bizancjum (ok. r. 257 - 180 p.n.e.). Do Aleksandrii przybył w młodym wieku i tutaj odbywał studia m.in. u Erato­ stenesa; był również jego następcą na stanowisku dyrektora biblioteki Aleksandryjskiej. Jego działalność obejmuje wydania krytyczne Homera, Hezjoda, tragików, komediopisarzy oraz prace leksykograficzne. W pracy nad wydaniem Homera rozszerzył podstawę rękopiśmienną Zenodota, ustalił prozodię i wyrobił so­ bie własny pogląd na epikę oraz na styl i filozofię Homera, toteż z tekstem postępował dosyć swobodnie, usuwając poszczególne wiersze i ustępy, które wydawały mu się sprzeczne z jego w ła­ snym poglądem na twórczość autora Iliady i Odysei. Najważ­ niejsze były prace Arystofanesa dotyczące twórczości liryków, ponieważ pierwszy zebrał ich utwory, dotąd rozproszone, upo­ rządkował według pewnych zasad i wydał krytycznie. Sporządził wydanie Pindara, Anakreonta i Alkmana, natomiast nie mamy wiadomości o wydaniach pozostałych liryków. Z tragików po­ świadczone jest tylko wydanie Eurypidesa. Arystofanes pierwszy z gramatyków aleksandryjskich zajmował się krytyką estetyczną, stosował w niej metodę porównawczą i potrafił wniknąć w indy­ widualną sztukę poetów. Był autorem dzieła O analogii, które skierowane było przeciw pismu Chryzypa o anomalii. Pozostaje ono w związku z toczącym się wówczas sporem, czy język roz­ wija się na prawach analogii czy anomalii. Prace leksykalne Arystofanesa zaginęły; zachowały się wyciągi z czterech pism. Najlepszym uczniem Arystofanesa był Arystarch z wyspy Samotrake (ok. 215 - 145 p.n.e.), którego imię stało się synoni­ mem dobrego krytyka. Arystarch odziedziczył po Arystofanesie stanowisko dyrektora biblioteki, które połączone było ze stano­ wiskiem wychowawcy następcy tronu. Był nim Ptolemeusz Eupa-

117

tor zamordowany później (145 p.n.e.) przez swego wuja, Ptole­ meusza Fyskona. Fyskon po wstąpieniu na tron prześladował przyjaciół swego poprzednika, do których należał także Arystarch. Z tego powodu Arystarch musiał opuścić Aleksandrią; wyjechał na Cypr i tam umarł. Naukowa działalność Arystarcha objęła przede wszystkim krytyczne wydania autorów i objaśnienia do nich zwane zapiska­ mi. Oprócz tego był Arystarch autorem pism egzegetycznych np. 0 Iliadzie i Odysei lub Przeciw chorydzontom tj. przeciw tym, którzy uważali, że inny autor napisał Iliadę, a inny Odyseję. A rystarch napisał też obszerny komentarz do obu poematów. W egzegezie tekstu uwzględniał fakty historyczne, geograficzne, topograficzne itd. W sprawie języka toczył się już wtedy spór między zwolennikami analogii (prawidłowości) i zwolennikami anomalii (nieprawidłowości). Arystarch stanął po stronie analogistów; nie stosował jednak analogii mechanicznie, lecz starał się każdy wypadek traktować indywidualnie. Był najlepszym wydawcą i komentatorem Homera. Nie osiągnął natomiast tej doskonałości jako wydawca tekstu utworów Pindara, ale był pierwszym uczonym, który zajął się ich egzegezą. O jego wyda­ niach tragików natomiast nie wiemy nic więcej oprócz tego, że istniały. Do najwybitniejszych uczniów Arystarcha należeli Dionizjos Trak (ok. 170 - 90 p.n.e.) i Didymos z Aleksandrii (ok. 65 p.n.e. ok. 10 n.e.). Dionizjos Trak napisał gramatykę, odznaczającą się bardzo zwięzłymi i jasnymi definicjami terminów gramatycz­ nych; przystosowali ją do łaciny gramatycy rzymscy, Donat 1 Pryscjan, z których podręczników uczono się w szkołach od średniowiecza aż do w. XVIII. Praca Didymosa natomiast pole­ gała na kompilowaniu komentarzy wielkich gramatyków alek­ sandryjskich do Homera, tragików i mówców attyckich przede wszystkim na użytek szkolny; dzięki jego kompilacjom przynaj­ mniej część wiedzy gramatyków doszła do nas w postaci scholiów. Założycielem szkoły w Pergamonie był Krates z Mallos w Cylicji, filozof stoicki (II w. p.n.e.). Wydał Iliadę i Odyseję wraz z komentarzami, był też autorem komentarza do Teogonii Hezjoda. Jako stoik rozumiał alegorycznie bogów i ich czynności i w ten sposób je objaśniał. Napisał dzieło O dialekcie attyckim. 118

O innych jego pismach prozaicznych mamy tylko nieliczne wzmianki. Krates interesował się także geografią, sporządził glo­ bus ziemi (dotąd istniały tylko globusy nieba). Zasługa jego po­ lega również na tym, że studia gramatyczne i zainteresowanie nimi przeszczepił do Rzymu, gdy znalazł się tam w 168 r. p.n.e.

RETORYKA I WYMOWA HELLENISTYCZNA

Po upadku niepodległości Grecji wymowa polityczna straciła tam, zwłaszcza w Atenach, znaczenie; rozwijała się natomiast da­ lej wymowa sądowa i popisowa. Nauka wymowy w szkole była kontynuacją praktyki sofistycznej z końca V i IV w. p.n.e. Teorię wykładano z nowych, poizokratesowskich podręczników; prak­ tyka zaś polegała głównie na opowiadaniu własnymi słowami bajek Ezopa i mitów, parafrazowaniu drobnych utworów poety­ ckich, pisaniu rozprawek na tem aty ogólne, rozwijaniu sensu ogólnych powiedzeń, na układaniu mów fikcyjnych w procesach, mów na temat, co powiedziałby ktoś w jakiejś określonej sytuacji (np. co powiedziałby Zeus, gdyby zobaczył Faetona na rydwanie boga słońca), bądź też mów pochwalnych. W wymowie i literaturze hellenistycznej panują głównie dwa style: azjański i attycki. W stylu azjańskim wyróżniano dwa ro­ dzaje: jeden cechowały długie, rozlewne, rytmicznie rozczłonko­ wane okresy (periody), drugi zaś, za którego twórcę uważano Hegezjasza z Magnezji, krótkie, rytmiczne zdania, wygłaszane, jak mówi Cyceron, zawodzącym głosem. Dążenie do rytmiczności w stylu azjańskim prowadziło do nienaturalnego szyku wyrazów; znamienne dla tego stylu było nadużywanie figur retorycznych m.in. śmiałych metafor, nieoczekiwanych sentencji itp. Styl ten odznaczał się sztucznością i był przeciwieństwem naturalnego sposobu wysławiania się. Jako reakcja przeciw stylowi azjańskiemu powstał mniej więcej około połowy II wieku p.n.e. tzw. attycyzm. Przedstawiciele tego kierunku w wymowie zaczęli zwracać się ku dialektowi attyckiemu z V i IV wieku i szukać wzorów u wielkich mówców attyckich. W połowie II wieku p.n.e. powstała Retoryka Hermagorasa 119

z Temnos, którego biografii nie znamy. Także jego dzieło się nie zachowało, a treść znamy jedynie pośrednio z dzieł Cycerona (głównie z De inventione), Kwintyliana, a przede wszystkim z R etoryki Augustyna (koniec IV w. n.e.).

HISTORIOGRAFIA N A STĘPCY K SENO FO NTA

Z dzieł następców Ksenofonta zachowały się tylko fragmenty. Na przełomie wieku IV/III żył i pisał Timajos (ok. 345 - ok. 250 p.n.e.); był synem tyrana z Tauromenion. Kształcił się w Atenach, dokąd przeniósł się na stałe, gdy wypędził go z ojczyzny tyran Syrakuzański Agatokles. Timajos napisał dzieło O Italii i Sycylii, które obejmowało dzieje Sycylii, Kartaginy i Italii od czasów najdawniejszych do 264 r. p.n.e.; dodatkiem do niego, będącym podstawą chronologii, byli Z w ycięzcy olimpijscy. Natomiast auto­ rem pierwszej historii powszechnej Dzieje był Efor z Kyme (ur. może ok. 380 p.n.e.). Opisał w niej historię od czasów najdaw­ niejszych do r. 340 p.n.e. Najdawniejsze dzieje przedstawiał kró­ cej, późniejsze obszerniej. Efor przywiązywał dużą wagę do stylu i kompozycji dzieła; każda księga stanowiła u niego arty­ styczną, zamkniętą całość. Chcąc bardziej zainteresować czytel­ nika urozmaicał opowiadanie materiałem anegdotycznym. Zapo­ czątkował kierunek retoryczny w historiografii greckiej. Historię powszechną reprezentuje również Teopomp z Chios (ok. 378 - ok. 305 p.n.e.). Był synem bogatego oligarchy; z ojczyzny musiał uciekać wraz z ojcem z powodu filospartańskiej orientacji. Na Chios powrócił dopiero w r. 332 na mocy rozporządzenia Alek­ sandra Wielkiego o amnestii dla wszystkich uchodźców; po jego śmierci musiał jednak ponownie opuścić wyspę. Głównym dzie­ łem Teopompa były Dzieje Grecji, w których autor kontynuował dzieło Tukidydesa od 410 do 394 r. p.n.e. Za najszczęśliwszą epo­ kę Grecji uważał okres hegemonii Sparty. Drugim ważnym dzie­ łem historycznym była Historia Filipa. Ponadto napisał jeszcze kilka pism politycznych i kilkanaście mów popisowych; Teopomp podobnie jak Efor był również przedstawicielem kierunku reto­ 120

rycznego w historiografii. Do dzieł historycznych wprowadzał chętnie pochwały i nagany, refleksje moralizatorskie, dygresje etnograficzne, interesujące dla czytelnika opowiadania jak np. o cudotwórcach w rodzaju Zoroastra i Epimenidesa. H IS T O R Y C Y A L E K S A N D R A W IE L K IE G O

Szereg historyków piszących o Aleksandrze Wielkim rozpo­ czyna Kallistenes z Olintu (ok. 370 - 327 p.n.e.). Brał on udział w wyprawach Aleksandra; napisał w duchu panegirycznym dzieło C zy n y Aleksandra do 327 r. p.n.e. Przedstawił go nie jako króla macedońskiego, lecz jako wodza zjednoczonych Greków i przy­ pisywał mu charakter boski. Kallistenes zapoczątkował tradycję panegiryczną w stosunku do Aleksandra. Był również autorem historii Grecji w 10-ciu księgach Hellenika (obejmowała lata 387 -357 p.n.e.) i Historii W ojny świętej. W wyprawie Aleksandra uczestniczyli również jako dowódcy Onezykryt z Astypalei i Nearch z Krety. Onezykryt był sterni­ kiem na okręcie Aleksandra, gdy płynęli w dół rzeki Indu, jako starszy sternik towarzyszył admirałowi Nearchowi w wyprawie morskiej wzdłuż wybrzeży Iranu. Po powrocie do Grecji One­ zykryt napisał dzieło O wychowaniu Aleksandra na wzór Cyropedii Ksenofonta. Dzieło Nearcha Opłynięcie (Periplus ) zajmo­ wało się opisem wybrzeży morza indyjskiego i miało charakter geograficzny. Jednym z głównych dowódców w wyprawie był Macedończyk Ptolemeusz, syn Lagosa, od 305/4 r. p.n.e. król Egiptu. Opisał dzieje Aleksandra, ale dokładnego tytułu jego dzieła nie znamy. Opierał się głównie na codziennych sprawo­ zdaniach sztabów. Dlatego dzieło jego mogło mieć większą w ar­ tość historyczną. O pokolenie młodszym historykiem Aleksandra Wielkiego był Klitarch (Klejtarchos). Do swego dzieła Historia Aleksandra wpro­ wadził dużo szczegółów sensacyjnych, napisanych efektownym stylem retorycznym. Dzieło to cieszyło się dużą popularnością. H IS T O R I O G R A F I A H E L L E N IS T Y C Z N A

Na historiografię hellenistyczną wywarły duży wpływ reto­ ryka i patetyczny styl azjański. W dziełach historyków tego okresu silnie dochodzi do głosu „pochwała” i „nagana” osób dzia­ 121

łających, dążenie do sensacyjności i paradoksalności, do opowie­ ści budzących litość i grozę, a także dążenie do dramatycznego (tj. na wzór tragedii) przedstawiania wydarzeń tak, aby mogły nie tylko zainteresować, ale także wzruszać czytelnika. Wszystkie te cechy nadają dziełom historyków hellenistycznych raczej cha­ rakter beletrystyczny, niż naukowy. Typowymi przedstawiciela­ mi tego kierunku byli Duris i Fylarch. Duris z Samos (ok. 340 270 p.n.e.) napisał Historią powszechną od wstąpienia na tron Filipa Macedońskiego (369 p.n.e.) do bitwy pod Ipsos (301 p.n.e.), co najmniej w 26 księgach. Był również autorem wielu innych prac m.in. z dziedziny historii, o Homerze, o tragikach. Zacho­ wały się z nich jedynie fragmenty. Również tylko fragmenty zachowały się z Historii Fylarcha, którego dzieło objęło historię powszechną od wyprawy Pyrrusa na Peloponez do śmierci Pto­ lemeusza Euergetesa III (221 p.n.e.) i Kleomenesa (220 p.n.e.). Historię niezretoryzowaną natomiast reprezentują Pamiętniki (Hypomnemata) Arata z Sykionu (271 - 213 p.n.e.), od 245 r. p.n.e. naczelnika Związku Achajskiego; był on równocześnie autorem najstarszej (niezachowanej) autobiografii greckiej. Pisał ją jako obronę swojej polityki na stanowisku naczelnika Związku. Auto­ rem pamiętników był też król Ptolemeusz VIII Euergetes (poł. II w. p.n.e.). Ważnym historykiem reprezentującym kierunek niezretoryzowany historiografii był Hieronim z Kardii. Brał czynny udział w życiu politycznym pozostając w służbie namiestnika macedońskiego w Azji Mniejszej, Eumenesa z Kardii, potem Antygona I i jego syna, Poliorketesa, a wreszcie króla Macedonii Antygona Gonatasa. Gonatas mianował Hieronima namiestnikiem Nabatei. Dzięki tym funkcjom miał Hieronim swobodny dostęp do archiwów macedońskich, a także zdobył duże doświadczenie polityczne. W latach 270 - 260 p.n.e. napisał historię po Aleksan­ drze Wielkim do końca panowania Pyrrusa (tj. do 266 lub 263 p.n.e.) oraz historię diadochów. Dzieło to znamy jedynie z późniejszych autorów, którzy z niego korzystali. Do tej samej kategorii piśmiennictwa historycznego (tj. niezretoryzowanego) należały kroniki lokalne (m.in. Kroniki ateńskie tzw. Atthides), oraz dzieło chronologiczne Apollodora z Aten (ok. 180-ok. 110 p.n.e.). Zebrał w nim daty od zdobycia Troi do czasów sobie współczesnych. Chronografię napisał w trym etrach jambicznych. 122

Apollodor był też autorem prozaicznego pisma O bogach i licz­ nych pism gramatycznych. Najważniejszym z nich był komen­ tarz w 12 księgach do katalogu okrętów w drugiej księdze Ilia d y ; miał on charakter filologiczno-historyczny. Apollodor należał obok Arystarcha i Erastostenesa do najwybitniejszych gramatyków aleksandryjskich. Pod jego imieniem zachowało się jeszcze dzieło Biblioteka (Bibliotheke ); nie ma ono jednak nic wspólnego z Apollodorem i dlatego jego autora nazywamy Pseudo-Apollodorem. Biblioteka powstała w I w. p.n.e.; przedstawia ona m ity greckie w porządku chronologicznym. W III wieku mamy także historyków, którzy piszą dzieje na­ rodów obcych; wprowadzają do nich dużo elementów fantastycz­ nych. Tak więc Megastenes, który przebywał dłuższy czas na dworze satrapy perskiego zarządzającego graniczącą z doliną Indusu, Arachozją, napisał dziełko O Indiach w czterech księ­ gach. Miało ono charakter częściowo geograficzny i etnologiczny, częściowo fantastyczny (np. mówił o zdobyciu Indii przez Dio­ nizosa). W pierwszej części zebrał autor bardzo dokładne wiado­ mości dotyczące geografii, etnografii i kultury Indii. Hekatajos z Abdery był autorem fantastycznego pisma O H y p e rb o re je ży ­ kach (ludzie szczęśliwym, nieistniejącym w rzeczywistości) i pi­ sma O Egipcie. Zawierało ono naukę o bogach, opis kraju, histo­ rię królów (tutaj była też mowa o najdawniejszym sposobie ży­ cia Egipcjan, wychowaniu dzieci itp.) i historię praw egipskich. Ideą przewodnią dziełka była myśl, że Grecy kulturę swoją i mądrość zawdzięczają Egiptowi. Natomiast pierwszy podręcznik mający tytuł Historia Egiptu (Aigyptiaka), oparty na dokumen­ tach, napisał kapłan egipski Maneton. Dzieło powstało po 285 r. p.n.e., być może na życzenie panującego wówczas Ptolemeusza Filadelfa. Było przede wszystkim historią dynastii. Zaczynało się od dynastii bogów. Po których następowały cztery dynastie pół­ bogów i dynastie ludzi, którzy po śmierci stali się pół-bogami. Sięgały one do czasu połączenia Egiptu Górnego z Dolnym przez króla Menesa; od niego zaś zaczynały się dynastie ludzi. Podob­ nie jak Maneton opracował dzieje Egiptu, kapłan babiloński Berossos napisał dla króla syryjskiego, Antiocha I (281 - 261 p.n.e.), Dzieje Babilonu (Babyloniaka ) po grecku. Przedstawienie dzie­ jów zaczynało się od początku świata. Podobnie jak Hekatajos 123

opisał utopijną wyspę zamieszkałą przez Hyperborejczyków, tak Euhemeros z Messany (IV/III w. p.n.e.) dał opis idealnego pań­ stwa również nieistniejących Panchajów; mieli oni zamieszki­ wać wyspę Panchaia koło wybrzeża indyjskiego, a w państwie ich panowało bogactwo, dobrobyt i szczęście. Najwybitniejszym historykiem okresu hellenistycznego był Polibiusz z Megalopolis (ok. 200- 118 p.n.e.). Zajął on opozycyjne stanowisko wobec kierunku retoryzującego i zwalczał zdecydo­ wanie podobnie jak Tukidydes — retoryczne pojmowanie historiografii. Uważał bowiem, że dzieła historyczne nie powinny bawić czytelnika interesującymi opowiadaniami, lecz powinny uczyć i pomagać w przewidywaniu przyszłości. Znaczenie Polibiusza polega zresztą nie tylko na zwalczaniu kierunku retory­ zującego i nawiązaniu do Tukidydesa, lecz na stworzeniu pierw­ szej (zachowanej przynajmniej częściowo) historii powszechnej. O życiu i działalności Polibiusza wiemy stosunkowo dużo, ponie­ waż sam mówi chętnie o sobie. Urodził się ok. 200 r. p.n.e. w Me­ galopolis. Ojciec jego, Lykortas, był kilkakrotnie strategiem Związku Achajskiego i łączyła go serdeczna przyjaźń ze sławnym Filopoimenem. Również sam Polibiusz znał Filopoimena, a ma­ jąc siedemnaście lat jako efeb przeniósł w uroczystej procesji urnę z prochami tego bohatera zabitego w 183 r. p.n.e. przez Messeńczyków. W trzy lata później został wyznaczony przez Achajów do udziału w poselstwie dziękczynnym, które miał pro­ wadzić Lykortas do Ptolemeusza V Epifanesa do Egiptu; nie do­ szło ono jednak do skutku z powodu śmierci Ptolemeusza. Nie wiadomo, czy Polibiusz brał udział w jakichś wyprawach wojen­ nych, zanim w roli zakładnika dostał się do Italii. W 169 r. p.n.e. został hipparchem tj. dowódcą jazdy Związku Achajskiego i rów­ nocześnie jednym z najwyższych urzędników politycznych. Po­ dobnie jak ojciec a wcześniej Fiłopoimen, był zwolennikiem neutralności Związku w czasie wojen Rzymu z Macedonią. Dla­ tego nie cieszył się zaufaniem filorzymskiej partii Achajów i sa­ mych Rzymian. Na wiosnę 169 r. p.n.e. partia Lykortasa zmie­ niła swoje stanowisko pod naciskiem nowego konsula rzymskiego, Gaiusa Marcjusza Filippusa i licząc się ze zwycięstwem Rzymian skłoniła Achajów do podjęcia uchwały nakazującej im z całą siłą zbrojną stanąć po stronie Rzymian do walki z Macedonią. 124

Gdyby doszło do udziału Achajów w wojnie, Polibiusz miał zająć się aprowizacją wojsk w czasie marszu na pole walki. Kiedy specjalne poselstwo (wraz z Polibiuszem) przedstawiło uchwałę Achajów konsulowi rzymskiemu, ten wyraził im wprawdzie swo­ je zadowolenie, pomoc jednak uznał na razie za zbyteczną. Po­ słowie wrócili do domu, a Polibiusz został przez lato przy sztabie Marcjusza, następnie powrócił do Achai z poleceniem, aby Achajowie nie przysyłali posiłków. Po bitwie pod Pydną (168 p.n.e.), w której Macedonia straciła niepodległość, dostał się do Rzymu jako jeden z tysiąca zakładników Achajskich, jakich zażądał Rzym. Tak więc od 167 r. p.n.e. rozpoczął się jego pobyt w Italii trw ający do r. 150. Zakładnicy zostali rozmieszczeni w różnych miastach Etrurii, Polibiuszowi natomiast pozwolono pozostać w Rzymie dzięki wstawiennictwu synów Emiliusza Paulusa, zwy­ cięzcy spod Pydny, Kwintusa Fabiusza Maksymusa i Scypiona Młodszego. Nawiązane między Scypionem i Polibiuszem stosunki zmieniły się z czasem w przyjaźń. Otworem stanęły dla przy­ szłego historyka domy filhelleńsko nastawionych Rzymian: Emiliusa Paulusa, Fabiusza Maksymusa i Korneliusza Scypiona (syna Scypiona Starszego). Polibiusz został z czasem doradcą Scypiona i dzięki temu obracał się we wpływowych kołach Rzymu, a nawet wywierał pewien wpływ na politykę. W Rzymie pracował także nad pierwszą częścią swego dzieła historycznego. W 150 r. p.n.e. Scypion, zjednawszy sobie Katona, przeprowadził w senacie uchwałę, na mocy której zwolniono trzystu żyjących jeszcze za­ kładników achajskich; wśród nich znalazł się pięćdziesięcioletni wówczas Polibiusz. Wtedy wrócił do Grecji, stąd jednak już w 149 r. p.n.e. wezwał go konsul Manliusz Maniliusz do Lilybaeum na Sycylii jako doradcę, by wziął udział w trzeciej wojnie z K ar­ taginą. Polibiusz był wtedy naocznym świadkiem oblężenia i zdo­ bycia Kartaginy w 146 r. p.n.e. Podczas pobytu w Afryce odbył historyk podróż badawczą wzdłuż wybrzeża Afryki na zachód i południe. Wkrótce potem udał się do Grecji, gdzie wybuchła wojna między Związkiem Achajskim i Rzymianami zakończona w jesieni 146 r. zburzeniem Koryntu. Legaci senatu organizujący nową prowincję często korzystali z rad Polibiusza; kiedy zaś w 145 r. p.n.e. wracali do Italii, powierzyli mu objazd m iast i za­ łagodzenie sporów wynikłych z nowej sytuacji. Ponieważ Poli125

biusz wypełniał te zlecenia sumiennie i taktownie, cieszył się szacunkiem miast greckich, które już za życia, a później po śmier­ ci oddawały mu cześć i wznosiły dla niego posągi. Po roku tej działalności organizacyjnej wyjechał do Rzymu, by tam uzyskać zatwierdzenie swoich zarządzeń, następnie wrócił do Megalopo­ lis. Potem jeszcze kilkakrotnie jeździł do Rzymu, a w 134 r. p.n.e. brał najprawdopodobniej udział w wyprawie Scypiona do Hisz­ panii. Umarł w Megalopolis mając 82 lata. Polibiusz odbywał w swoim życiu liczne podróże i wiele kra­ jów, o których pisze, poznał z autopsji. Był przede wszystkim zamiłowanym wojskowym i politykiem. Dlatego nie wnikał głę­ biej w studia literackie i filozoficzne, których podstawy poznał w szkole. Z kierunków filozoficznych największy wpływ wy­ w arła na niego filozofia stoicka. Poznał ten system, obok filozofii akademickiej, już w młodym wieku w Megalopolis. Oprócz tego w ywarł na historyka wpływ także o dwadzieścia lat młodszy od niego Panajtios, z którym spotykał się w kole Scypiona. W filo­ zofii zainteresowania Polibiusza koncentrowały się niemal wy­ łącznie na zagadnieniach praktycznej polityki i etyki. W każdym razie wpływ stoicyzmu jest widoczny w księdze VI. W dużym stopniu wpłynął na Polibiusza także jego długi pobyt w Rzymie; wtedy bowiem poznał historyk dokładnie państwowy ustrój Rzy­ mian i ich zalety: męstwo, wytrwałość, bezinteresowność, miłość ojczyzny. Widział zresztą także ich wady. Tutaj dostrzegł też dokonujący się na jego oczach wielki proces historyczny przecho­ dzenia ówczesnego świata pod panowanie Rzymian. Pomimo przy­ wiązania do swej ojczyzny uznał wielkość zwyciężającego Rzymu i historyczną konieczność podboju ówczesnej rozbitej na liczne stronnictwa Grecji. Podziw pisarza dla ustroju Rzymu miał źródło także w jego poglądach: Polibiusz bowiem był z przekonań ary­ stokratą i zwolennikiem sprawowania rządów przez „najlep­ szych , porównując ustrój Sparty z ustrojem Rzymu przyznawał wyższość temu ostatniemu „bo jego forma lepiej nadaje się do pełnego rozwinięcia sił”. Demokrację zaś potępiał, ponieważ — jego zdaniem — zawsze przechodzi ona w ochlokrację. Trzeba jednak zaznaczyć, iż to uwielbienie Polibiusza dla ustroju Rzymu znacznie się zmniejsza w drugiej części jego działa (od ks. XXX); z późniejszych zaś wydarzeń rewolucji Grakchów (133 i 123 126

p.n.e.) i zagadkowej śmierci swego ukochanego przyjaciela, Scypiona Młodszego (129 p.n.e.) musiał wyciągnąć wnioski, że rów­ nież w ustroju państwa rzymskiego tkw ią pierwiastki zapowia­ dające w przyszłości jego upadek. Wielkie dzieło historyczne Polibiusza poprzedziły drobniejsze pisma o podobnej tematyce, z których jednak żadne się nie za­ chowało. Źródłem wiadomości o nich są wyłącznie albo własne wypowiedzi autora w Dziejach albo wzmianki u innych pisarzy. Do pism zaginionych należały Biografia Filopoimena, dziełko z zakresu wojskowości Taktyka, W ojna num antyńska i pismo geograficzne O zamieszkalności stre fy równika. Dzieje Polibiusza liczące pierwotnie 40 ksiąg zachowały się niekompletnie. Część ksiąg znamy tylko z obszernych streszczeń. Treścią i celem dzieła miało być przedstawienie, jak w ciągu niecałych 53 lat (od drugiej wojny punickiej tj. od 220 r. p.n.e. do bitwy pod Pydną w 168 r. p.n.e.) Rzym zdobył panowanie nad światem i wykazanie przyczyn tego procesu historycznego. Później autor rozszerzył swój plan i doprowadził historię do 146 (względnie do 144) r. p.n.e. W całości zachowało się tylko pięć pierwszych ksiąg, z pozostałych zaś fragm enty bądź mniej lub więcej obszerne streszczenia. Księgi I i II tworzą wstęp do całości i w zwięzły sposób przedstawiają historię lat 264 - 220 p.n.e., księ­ gi od III do XXIX stanowiły zasadniczą część dzieła; przedsta­ wiały historię 53 lat (220 - 168 p.n.e.). Tak więc od III-ej księgi przechodzi Polibiusz do opisu drugiej wojny punickiej i dopro­ wadza go do bitwy pod Kannami w 216 r. p.n.e.; w księgach III i IV przedstawia także współczesne dzieje Grecji oraz wypadki w Syrii i Egipcie. Księga VI (mamy dziś z niej tylko wyciąg) stano­ wiła ekskurs o państwie i ustroju rzymskim. Treścią ksiąg VIII XI był dalszy ciąg wojny z Hannibalem (216 - 200 p.n.e.) wraz ze współczesnymi wydarzeniami w Macedonii i Syrii. Księga XII sta­ nowiła ekskurs dotyczący polemiki z Timajosem i retoryzującymi historykami. Księgi od XIII do XXIX traktow ały o wydarzeniach w latach 206 - 166 p.n.e. (tj. od końca drugiej wojny punickiej do bitwy pod Pydną), a księgi XXX - XXXIII miały wykazać jakie były rządy Rzymian w zdobytych państwach i czy pano­ wanie Rzymian nad światem należy uważać za pożądane, czy też 127

należy go unikać. Były w niej opowiedziane wypadki z lat 168 - 152 p.n.e. Księga XXXIV zawierała obszerny ekskurs geo­ graficzny, w księgach XXXV - XXXIX opisał Polibiusz trzecią wojnę punicką, zburzenie Kartaginy i zburzenie Koryntu. Księ­ ga XL zawierała streszczenie całości dzieła i spis rzeczy. Księga VI, będąca ekskursem o państwie i ustroju rzymskim, zajmowała w Dziejach szczególne miejsce. Zaznacza to zresztą sam autor, który zapowiada jej treść w księgach pierwszej i trze­ ciej, a przypomina w innych. Rozpoczynał ją Polibiusz wstępem, zawierającym wykład znanej z filozofii Platona, Arystotelesa i stoików teorii o naturalnym cyklu ustrojów: trzy podstawowe formy państwowe tj. królestwo, arystokracja i demokracja prze­ chodzą z reguły w zwyrodnienie tj. w tyranię, oligarchię i ochlokrację. Dlatego w Grecji za najlepszy uważano ustrój mieszany z trzech form rządu: monarchii, arystokracji i demokracji (Pla­ ton, Prawa Ili 691 d) i jako przykład takiego ustroju podawano Spartę. Również doskonałość ustroju rzymskiego polega na tym, że jest on ustrojem mieszanym, łączącym w sobie elementy z trzech wymienionych form rządu: konsulowie (odpowiednik monarchii), senat (odpowiednik arystokracji) i lud (odpowiednik demokracji). Wszystkie te elementy pozostają we wzajemnej harmonii i żaden nie ma przewagi nad pozostałymi, co gwaran­ tuje równowagę i siłę państwa. Historyk nie sądził oczywiście, że ustrój mieszany będzie trwał wiecznie, ale uważał go za trwalszy od innych. Za podstawę chronologii przyjął Polibiusz od Timajosa, his­ toryka w. IV/III p.n.e., system olimpiad; nie zachowuje go jed­ nak konsekwentnie w całym dziele. Tak więc w księgach I i II opowiada zdarzenia nie według olimpiad, ale według ich związ­ ku wewnętrznego. W księgach III - V opisuje po kolei wypadki, jakie miały miejsce w poszczególnych państwach, szósta zaś ma charakter odrębny. Według olimpiad natomiast opisywał wyda­ rzenia od księgi VII z tym że księgi XII, XXXIV i XL miały układ nieannalistyczny. Dzieje do bitwy pod Pydną powstały przed 146 r. p.n.e., dal­ sza część natomiast po 144 r. p.n.e. Dzieło nie zostało ostatecznie 128

wykończone, są w nim późniejsze dodatki i niezgodności chro­ nologiczne. Nie wiemy też, ile ksiąg z pierwszej części D zie jó w ogłosił sam autor. W Dziejach znajdują się liczne wypowiedzi Polibiusza na te ­ m at celu historii. Celem i zadaniem historii jest, według autora, pouczać czytelników i przynosić im istotny pożytek. Chodzi mu przy tym raczej nie o moralne, lecz polityczne i m ilitarne po­ uczanie, które nabywa się ze studiowania historii. Największy pożytek przynosi historia pragmatyczna tj. wykazująca przyczy­ ny opisanych wydarzeń i zjawisk. Autor ma tu na myśli psy­ chologiczne podstawy, pobudki, plany działających osób czy społeczeństw. Samo bowiem referowanie wydarzeń może w praw ­ dzie bawić, nie przynosi jednak korzyści. Znajomość historii jest konieczna przede wszystkim dla wybitnych polityków i wodzów, ponieważ postępowanie takich jednostek w minionych czasach może być dla nich wzorem, jeśli znajdą się w podobnej sytuacji. Uznając pożytek za główny cel dziejopisarstwa nawiązuje Polibiusz niewątpliwie do poglądów Tukidydesa. Obok pożytku może historia dostarczyć czytelnikowi również przyjemności, lecz jest to czynnik dodatkowy. Historia może jednak przyno­ sić czytelnikowi pożytek tylko pod warunkiem, że wiernie i zgod­ nie z prawdą przedstawia wydarzenia. Dlatego mówienie praw ­ dy jest najważniejszym zadaniem historyka, a fałsz (zwłaszcza świadomy) jego największym przewinieniem. Pomimo tego Polibiusz zdaje sobie sprawę z tego, że historykowi trudno jest być zupełnie obiektywnym, ponieważ z powodu różnych okolicz­ ności nie może niejednokrotnie wypowiedzieć własnego, słusz­ nego sądu. By historia spełniła swój najważniejszy cel: przed­ stawiła wydarzenia zgodnie z prawdą, podała ich przyczyny i po­ uczyła czytelnika, musi być historią powszechną, tj. taką, jaką pisze Polibiusz. Zadania tego nie spełnią bowiem dzieła mono­ graficzne traktujące o jednej wojnie lub pewnych tylko wyda­ rzeniach. Od dziejopisarza domaga się Polibiusz trzech podsta­ wowych rzeczy: znajomości źródeł literackich, znajomości z autop­ sji terenów, na których rozgrywały się opisywane wydarzenia, oraz znajomości polityki i spraw wojskowych. Historyk powi­ nien być, według niego, równocześnie politykiem i żołnierzem, ponieważ w ten sposób zdobędzie doświadczenie. Wiedza zaczerp­ 9 — L iteratura grecka 1 rzymska

129

nięta z książek jest potrzebna dla dawnej historii, lecz nie jest wystarczająca do pisania o czasach późniejszych. Polibiusz ograniczył się w Dziejach do historii politycznej, uwydatniając jej stronę militarną i dyplomatyczną; pod tym względem wzorował się na Tukidydesie, chociaż go nie wymie­ nia. Pewne jest, że dobrze go znał i dużo z niego korzystał. Dla­ tego w określeniu celu historii, w pewnych wyrażeniach, pog­ lądach i sformułowaniach widoczne są reminiscencje z autora W o jn y peloponeskiej.

Podobnie jak inni historycy starożytni, wprowadza Polibiusz do swego dzieła mowy. Są to przeważnie mowy wodzów do żoł­ nierzy i mowy dyplomatyczne, rzadsze natomiast są mowy pub­ liczne na zgromadzeniu ludu czy senatu. Autor streszcza je naj­ częściej w mowie zależnej. Mowy u Polibiusza są oparte o mo­ wy rzeczywiste, nie są wymyślone. W dziele naszego historyka dosyć dużo miejsca zajmuje ele­ m ent biograficzny; zamieszcza on bowiem często charakterysty­ ki czy krótkie zarysy życia wybitnych osób, ale ogranicza się przeważnie do ich działalności politycznej, nie interesując się ich życiem prywatnym; są to na przykład charakterystyki Arata z Sykionu, Hierona z Syrakuz, a z Rzymian Tytusa Flamininusa, Emiliusa Paulusa. Od tej zasady odstąpił tylko przy ży­ ciorysach Scypionów, zwłaszcza Młodszego, uwzględniając także ich cechy charakterystyczne jako ludzi. Dużo miejsca poświęcił swoim ulubionym bohaterom — Filopoimenowi i obu Scypionom, Hannibalowi i Filipowi V z Macedonii; ponadto o ich czynach i charakterze wspomina także w wielu innych miejscach. To wprowadzanie elementu biograficznego pozostaje w zgodzie z praktyką stosowaną przez historyków już od IV w. p.n.e.; wte­ dy bowiem pojawił się pogląd, że wybitne jednostki tworzą his­ torię (wywierają wpływ na jej kształtowanie się) i dlatego poś­ więcano im w dziełach historycznych więcej uwagi. W jeszcze większym stopniu niż w w. IV uwzględniali element biogra­ ficzny historycy czasów Aleksandra Wielkiego i jego następców. Polibiusz, jak mówiliśmy, dąży wszędzie do wykrycia natu­ ralnych przyczyn wypadków historycznych. Z drugiej strony zda­ je sobie sprawę, że historię kształtują w dużym stopniu czynni­ ki irracjonalne, które nazwał Tyche. Nazwa ta jest zrozumiała, 130

jeśli uświadomimy sobie, że wiara w Tyche i jej kult były bar­ dzo rozpowszechnione w świecie hellenistycznym. Autor nie ma jasnego pojęcia o istocie Tyche, toteż występuje ona u niego w różnych znaczeniach: jako coś, co jest nieobliczalne i czego nie­ stałości należy się obawiać, niekiedy odgrywa rolę opatrzności, jeszcze innym razem pojawia się jako kierowniczka walk. Tyche jest nieobliczalna i kapryśna a najważniejsze sprawy ma zwy­ czaj rozstrzygać wbrew wszelkiej logice. Ponieważ Polibiusz uważał za główny cel historii pouczanie czytelników, wprowadza do swego dzieła liczne temu celowi służące refleksje; są to przestrogi zwykle treści politycznej, uwagi dotyczące wewnętrznego życia państw, refleksje ogólno-moralne. Pisząc Dzieje korzystał autor z różnych źródeł. Były wśród nich źródła literackie, które wymienia tylko wtedy, kiedy je krytykuje lub przytacza z nich większe partie. Tak więc dla dziejów achajskich do końca wojny kleonemejskiej korzystał z dzieł Arata i Fylarcha. Dla pierwszej wojny punickiej wymie­ nia Fabiusza Piktora i Filinosa z Akragas zarzucając im zresztą stronniczość i w odniesieniu do Rzymu i w odniesieniu do K artagi­ ny. Ponieważ pisał Dzieje ze stanowiska rzymskiego, opierał się głównie na Fabiuszu Piktorze, lecz korygował go na podstawie Filinosa. Fabiusz Piktor był dla Polibiusza również głównym źródłem do drugiej wojny punickiej, ale i tutaj uwzględniał on autorów strony przeciwnej. Natomiast oznaczenie źródeł dla his­ torii po 216 r. p.n.e. jest dlatego trudne, że z części dzieła Poli­ biusza opisującej ten okres mamy tylko wyciągi. Współczesnych sobie historyków rzymskich znał z pewnością osobiście, a w każ­ dym razie znał ich pisma. Nie wiemy jednak, czy i w jakim stop­ niu z nich korzystał. Nie znamy też stosunku dzieła Polibiusza do Origines Katona. Poza źródłami literackimi przywiązywał autor duże znaczenie do relacji uczestników i świadków tych zdarzeń, które w swoim dziele opisał. Nie są znane również źród­ ła Polibiusza do historii Grecji i Wschodu od 220 r. p.n.e., śam bowiem przytacza tylko współczesnych rodyjskich historyków, Antystenesa i Zenona. W księdze XXXIV traktującej o zagad­ nieniach geograficznych cytuje Dikajarcha, Eratostenesa, Euhemerosa i Eudoksosa. Wykorzystuje Polibiusz także w szerokim 9*

131

zakresie materiał historyczny zawarty w aktach i dokumentach. Polibiusz, jak już mówiliśmy, dąży do przedstawienia historii, którą opisuje, w sposób zgodny z prawdą i obiektywny. Wyrazem tego obiektywizmu jest m.in. krytyczny stosunek do źródeł i zre­ zygnowanie ze wszystkich elementów cudowności. Ten obiekty­ wizm udało mu się w wysokim stopniu — jednak nie zawsze _ osiągnąć. Obiektywny jest na przykład w przedstawieniu wojen między Rzymem a Kartaginą; tutaj korzysta zarówno ze źródeł rzymskich jak i prokartagińskich. Chociaż opisuje wojny punickie ze stanowiska rzymskiego, jego stosunek do Kartagińczyków jest sprawiedliwy, pomimo że nie ma dla nich sympatii i pięt­ nuje ich wady. Jednak Hamilkara i obu Hazdrubalów ocenia bez wrogości, dostrzega talent Hannibala i broni go przed jego prze­ ciwnikami. Z drugiej strony potrafi ganić Rzymian tam, gdzie sprawa tego wymaga. Również o własnej działalności politycz­ nej i m ilitarnej mówi w sposób wstrzemięźliwy i bez samochwal­ stwa. Z własnych słów Polibiusza, że są pewne okoliczności i sy­ tuacje, pod których naciskiem ludzie nie mogą swobodnie wy­ powiedzieć tego, co myślą, wynika, że historyk sam zdawał so­ bie sprawę z faktu, że i om sam nie zawsze mógł być obiektyw­ ny. Obiektywizm zawodzi Polibiusza wtedy, kiedy mówi o Związ­ ku Achajskim i swojej ojczyźnie; wprawdzie nigdzie świado­ mie nie fałszuje prawdy, ale tutaj jego patriotyzm nie pozostaje bez wpływu na przedstawienie sytuacji. Dlatego zawsze wrogo ocenia wszelkie działania przeciwników Związku. Wątpliwa jest też jego obiektywność, gdy krytykuje swoich poprzedników, a zwłaszcza Timajosa, którego dzieło kontynuuje. Dzieło Polibiusza stało się dla jego następców głównym źród­ łem do czasów od 264 do 146 r. p.n.e. Korzystali z niego współ­ cześni mu historycy rzymscy Semproniusz Aselio i prawdopodob­ nie Celiusz Antypater, czytali je W arron i Cyceron. Za czasów Augusta korzystał z D ziejów Polibiusza przede wszystkim Liwiusz w swojej historii rzymskiej (w księgach X X X I-X LV , częściowo prawdopodobnie też w trzeciej dekadzie), jak również Diodor i Dionizjos z Halikarnasu. W ywarły one także wpływ na autorów do w. VI n.e. Kontynuowali zaś dzieło Polibiusza Posejdonios i Strabon (ok. 68 p.n.e. - 20 n.e.).

132

HISTORYCY Z I WIEKU P.N.E.

W I wieku p.n.e. powstało napisane po grecku dzieło poświę­ cone dawnym dziejom Rzymu Archeologia rzym ska (R om aiki archaiologia). Autorem jego był Dionizjos z Halikarnasu (60 5 p.n.e.). Do Rzymu przybył ze Wschodu po zakończeniu wojny między Antoniuszem i Oktawianem i przebywał tu 22 lata na­ uczając retoryki i pisząc swoje dzieła historyczno-literackie, estetyczne i historyczne. Dionizjos zaczął dzieło od legendarnej prehistorii Rzymu i doprowadził je do pierwszej wojny punickiej (266/5 p.n.e.), a więc do momentu, odkąd zaczynała się his­ toria Polibiusza. Archeologia obejmowała pierwotnie 20 ksiąg, z nich zachowało się tylko 11, reszta w wyciągu Porfyrogenety i we fragmentach. Oprócz historii wojen zewnętrznych i wew­ nętrznych zawiera historię instytucji politycznych i obyczajów. Szczególnie w tej części popełnił Dionizjos wiele błędów i nie­ dokładności. Autor pragnął dać w Archeologii pochwałę Rzymu i dlatego z tradycji wybierał materiał, który odpowiadał tem u celowi. Dzieło jego nie ma zresztą większej wartości historycz­ nej. Oprócz Archeologii zawdzięczamy Dionizjosowi szereg pism historyczno-literackich. Dionizjos był zwolennikiem attycyzmu i dlatego chciał zapoznać czytelników z mówcami attyckim i IV wieku, których polecał jako wzór godny naśladowania. W tym celu napisał rozprawę O starych mówcach w dwóch księgach; zachowała się z nich tylko księga pierwsza omawiająca starszych mówców: Lizjasza, Izokratesa i Izajosa. Drugą księgę poświęcił Hiperejdesowi, Ajschinesowi i Demostenesowi. Temu ostatniemu poświęcił oprócz tego oddzielne pismo O w y m o w ie Demostenesa. Przedstawił w nim wyższość Demostenesa nad wszystkimi po­ przednikami w prozie, jego mistrzostwo w układzie wyrazów i sposób wygłaszania mów. Bronił go także przed zarzutami Ajschinesa. Traktat O zestawianiu słów zajmował się zagadnie­ niem, na co należy zwracać uwagę, jeśli się chce ładnie zestawić wyrazy. W zaginionym piśmie O naśladowaniu, z którego zacho­ wało się tylko kilka fragmentów, zalecał Dionizjos naśladowanie mieszanego stylu Demostenesa, łączącego wszystkie zalety orator-

133

skie z wyjątkiem dowcipu i wdzięku. Pismo O stylu T u k id y d e ­ sa zawierało krytykę autora W ojn y peloponeskiej. Historię wojen niewolniczych (na Sycylii), która zaginęła, napisał nieco starszy od Dionizjosa Cecyliusz (Kaikilios) z Kale Akte, autor kilku pism retorycznych. Do ważniejszych historyków wieku I należał Diodor Sycy­ lijczyk (Diodoros, ok. 80 - ok. 20 p.n.e.). Urodził się na Sycy­ lii; od młodości odbywał liczne podróże po Europie, Azji Mn., Afryce i Egipcie. Najdłużej przebywał w Rzymie. Już na Sycy­ lii nauczył się łaciny, co umożliwiło mu swobodny dostęp do rzymskich archiwów. Po trzydziestoletnich przygotowaniach zabrał się do pisania swego dzieła Biblioteka (Bibliotheke) w 40 księgach; zachowała się z nich połowa, druga zaś połowa doszła do nas tylko w wyciągach. Jest to historia powszechna zoriento­ wana na Rzym i jego panowanie nad światem. Pierwsze sześć ksiąg obejmuje wydarzenia i mity sprzed wojny trojańskiej (dzieje państw wschodnich i Grecji), księgi VII - XVII historię powszechną od wojny trojańskiej do śmierci Aleksandra Wiel­ kiego, księgi XVIII - XL wszystkie dalsze wydarzenia do woj­ ny gallickiej Cezara tj. do r. 60/59 p.n.e. Każdą księgę poprzedza przedmowa; w przedmowie księgi pierwszej Diodor wypowiada swój pogląd na zadania historii; uważa ją przede wszystkim za „nauczycielkę życia” (magistra vitae), która dostarcza czytelni­ kowi najlepszych doświadczeń; z nich mogą czerpać ostrzeżenie lub zachętę, jeśli znajdą się kiedyś w podobnej sytuacji. Materiały do swego dzieła czerpał Diodor z bardzo licznych źródeł, ale nazwiska autorów wymienia rzadko. Do źródeł jego należały m.in. dzieła Hekatajosa z Abdery, Ktezjasza, Herodota, Timajosa, Posejdoniosa, Efora, Polibiusza, Ksenofonta. Wśród źródeł autora Biblioteki znaleźli się pisarze pod względem his­ torycznym zarówno najlepsi jak i najgorsi. Ponieważ jednak liczne z tych dzieł zaginęły, partie, w których Diodor opierał się na źródłach dobrych, mają dla nas dużą wartość dla starszej historii rzymskiej, a nawet partie oparte na źródłach gorszych przynoszą nieraz cenne wiadomości (np. teorię o początku i roz­ woju kultury ludziej). Na wiek I p.n.e. i początek I w n.e. przypada także literac­ ka działalność Mikołaja z Damaszku (ok. 64 p.n.e. - ok. 14 n.e.). 134

Mikołaj był synem bogatego i wykształconego Greka z Damasz­ ku, otrzymał staranne wykształcenie, interesował się różnymi dziedzinami wiedzy. Związany był z dworem króla Judei, He­ roda Wielkiego, na który dostał się nie mając jeszcze 24 lat. Mikołaj napisał obszerną historię powszechną w 144 księgach, z której zachowały się tylko fragmenty. Zaczął dzieło od naj­ dawniejszych dziejów Assyrii i Medii i doprowadził je do 4 r. n.e. Był także autorem biografii Augusta utrzymanej w tonie pochwalnym. Pozostało z niej 30 rozdziałów. Ogłosił ją autor po r. 14 n.e. Również tylko fragmenty zachowały się z autobiogra­ fii Mikołaja O moim życiu i zachowaniu się, gdzie starał się przedstawić siebie w jak najlepszym świetle. Do historyków hellenistycznych I wieku p.n.e. należy rów­ nież Juba Mauretański, syn króla Numidii Juby I, zwolennika Pompejusza w jego wojnie z Cezarem. Juba był autorem dzieł — dziś zaginionych — z różnych dziedzin, m.in. geografii, gramatyki, malarstwa, historii. Do dzieł historycznych należała Historia r z y m ­ ska w 2 księgach. Dał w niej krótki zarys dziejów rzymskich od początku przynajmniej do wojen domowych za Sulli. Innym jego dziełem były Podobieństwa — porównawcze zestawienie obyczajów i instytucji różnych narodów, przede wszystkim Gre­ ków i Rzymian; liczyły co najmniej piętnaście ksiąg. Z dzieł Juby zachowały się tylko fragmenty.

GEOGRAFOWIE I PERIEGECI HELLENISTYCZNI

Wyprawy Aleksandra Wielkiego bardzo rozszerzyły zakres wiadomości geograficznych Greków. Specjalni urzędnicy, któ­ rzy towarzyszyli Aleksandrowi, tzw. bematyści, odmierzali od­ ległości na głównych drogach zdobytego państwa perskiego, a ponadto wielu uczestników wyprawy pozostawiło opisy podróż­ nicze. Na przykład główny dowódca floty Aleksandra, Nearchos, opisał swoją podróż morską przez Ocean Indyjski i Zatokę Per­ ską od ujścia Tygrysu i dał Grekom pierwszą wiadomość o Ocea­ nie Indyjskim. Androstenes, inny uczestnik wyprawy, wysłany przez Aleksandra celem zwiedzenia wybrzeży Arabii przylega­ jących do Zatoki Perskiej, także pozostawił opis swojej podró­ , 135

ży. Równocześnie na Zachodzie w tym samym czasie Pyteas z Massalii opłynął Brytanię aż do północnego krańca Szkocji i dotarł do wyspy Thule (prawdopodobnie Islandia), następnie opłynął wybrzeża Morza Północnego do ujścia Łaby i zwiedził Jutlandię; wszędzie przeprowadzał pomiary. Pisma wymienio­ nych autorów reprezentowały geografię opisową. Zapoczątkowa­ ne przez wyprawę Aleksandra dążenie do odkrywania i pozna­ wania nowych krajów trwało dalej w okresie hellenistycznym. Z drugiej strony szybki rozwój matematyki pozwolił także na podjęcie badań nad geografią matematyczną: jej twórcą był naj­ wybitniejszy geograf III w. p.n.e. Eratostenes z Cyreny (ok. 275 - 194 p.n.e.). Ptolemeusz III Euergetes sprowadził go do Aleksandrii, gdzie po Apolloniosie z Rodos został dyrektorem biblioteki aleksandryjskiej. Oprócz prac humanistycznych i utwo­ rów poetyckich (o których mowa będzie w innym rozdziale) napisał Eratostenes Geografią w trzech księgach. Dzieło zawiera historię geografii oraz wykład geografii matematycznej, fi­ zycznej i etnograficznej. Zasługą Eratostenesa była nowa meto­ da pomiarów, polegająca na obliczaniu szerokości geograficznej na podstawie danych astronomicznych, na stworzeniu sieci po­ łudników i równoleżników i wykorzystaniu odkryć geograficz­ nych i pomiarów dokonanych przez jego poprzedników. Dzieło jego nie znalazło niestety kontynuatorów. Z innych geografów tego okresu zasługuje na wzmiankę tzw. pseudo-Skymnos (ko­ niec III w. p.n.e.) nieznany autor zachowanego fragmentarycz­ nie opisu Europy i części Azji w trym etrach jambicznych. Ostatnim geografem hellenistycznym jest Strabon z Amazei w Poncie (ok. 68 p.n.e. - ok. 20 n.e.), autor Geografii w XVII księgach. Rozpoczyna dzieło od podania podstaw geografii fi­ zycznej i astronomicznej (ks. I i II); opis Europy zaczyna od Za­ chodu od opisu Hiszpanii (III), po którym następuje opis Galii, Brytanii z Irlandią i Wyspą Thule (IV), Sycylii i Italii (V, VI), Bałkanów z Tracją, Macedonią i Epirem (VII), Grecji z wyspa­ mi (VIII - X). Z księgą X I-tą przechodzi Strabon do opisu Azji, który obejmuje Kaukaz i kraje na Wschód od Tygru (XI i XII), Azję Mn. z wyspami (XIII i XIV), Persję i Indie (XV), Asyrię, Mezopotamię i Syrię, Fenicję, Palestynę, Arabię (XVI). Libii i Egiptowi poświęcił księgę XVII. Strabon korzystał z bardzo 136

wielu źródeł literackich, które nie tylko wymienia, ale często krytykuje. Do najważniejszych jego źródeł należały dzieła Eratostenesa, Posejdoniosa, Polibiusza, Timagenesa, Klejtarcha. Do dzieła swojego wprowadza Strabon oprócz wiadomości geogra­ ficznych także wiadomości dotyczące historii opisywanych k ra­ jów, ludów i miast, ich życia i kultury. Geografia zawiera też wiele cennych szczegółów z literatury, filologii, retoryki, his­ torii sztuki, astronomii, medycyny i innych dziedzin. W prowa­ dził je autor dlatego, by geografia jego miała charakter popu­ larny, była dostępna i pożyteczna dla przeciętnie wykształconego czytelnika. Za osobny literacki rodzaj w obrębie geografii uważa się periegezy tj. przewodniki turystyczne. Różniły się one od przewod­ ników geograficznych tym, że oprócz opisu miejscowości poda­ wały praktyczne wskazówki dla podróżników. Ten rodzaj piś­ miennictwa reprezentują w okresie hellenistycznym przede wszystkim dwaj autorzy: Heraklejdes K rytyk (III w. p.n.e.) i Polemon z Ilionu. Heraklejdes napisał dzieło O miastach Hella­ d y , z którego zachowały się trzy fragmenty. Polemon natomiast uprawiał periegezę archeologiczną. Bardzo wiele podróżował po całej Grecji, Sycylii i południowej Italii (tj. Wielkiej Grecji), a celem tych podróży było wyszukiwanie i kopiowanie napisów jako kamiennych dokumentów przeszłości. Polemon był auto­ rem bardzo wielu dzieł, ale żadne z nich nie doszło do nas w całości. Były wśród nich m.in. O Akropolis w Atenach cytowane też jako O darach w o ty w n y c h na Akropolis, O skarbach deljickich, O Olimpii i jej darach w o ty w n y c h . Pisał również dzieła historyczne o założeniu miast w Poncie, Fokidzie i Italii.

POEZJA HELLENISTYCZNA, ZWŁASZCZA ALEKSANDRYJSKA

Poezja epoki hellenistycznej ma swoje szczególne cechy, któ­ re odróżniają ją od poezji dawniejszej. Przede wszystkim nie znajdują już w niej odbicia ważne problemy życia współczesne­ go. Staje się ona poezją dworską, przeznaczoną dla niewielkiego grona czytelników. Charakterystyczne jest, że w dużym stopniu 137

uprawiają wówczas poezję uczeni gramatycy i filologowie jak Kallimach — bibliotekarz aleksandryjski, Eratostenes, Aleksan­ der Etolski, Likofron, czy Apollonios Rodyjski. Dlatego twór­ czość ich jest pełna erudycji i uczoności, a przez to niezrozumia­ ła dla przeciętnego czytelnika. Podejmując nieraz błahe tematy dbają natomiast poeci hellenistyczni bardzo o formę swoich utworów, którą stawiają wyżej od treści. Nadmierna dbałość o for­ mę prowadzi wreszcie do pewnych dziwactw, których wyrazem są tzw. utwory figuralne, na przykład Piszczałka Teokryta czy Topór Simiasa z Rodos. W pierwszym utworze coraz krótsze wiersze następujące po sobie tworzą jakby zarys piszczałki, w drugim układ wierszy przypomina kształt topora. Znamienną cechą poezji hellenistycznej jest także to, że jej przedstawiciele zwracają się przede wszystkim do mniejszych rodzajów poetyckich jak epylliony (tj. rodzaj małego eposu, krót­ szy utwór opowiadający pisany w heksametrach) często o zabar­ wieniu idyllicznym, elegie erotyczne, sielanki, epigramy. Nato­ miast o wiele mniej przedstawicieli znajduje epos, a również niewiele powstało w tej epoce tragedii, komedii czy dramatów satyrycznych. Zresztą cała twórczość dramatyczna zaginęła. Nie­ wątpliwie większym powodzeniem u publiczności cieszyły się jedynie mimy. W poezji hellenistycznej panowała także moda na „sielankowość”, „wiejskość” i „rodzajowość”. Wypływała ona stąd, że człowiek współczesny zmęczony życiem w wielkim mieś­ cie chętnie szukał odpoczynku z dala od niego, w otoczeniu przyrody. Miał jednak swoisty, wyidealizowany obraz wsi i nie dostrzegał rzeczywistego, wypełnionego ciężką pracą dnia rol­ nika czy pasterza. Ten wyidealizowany obraz przekazuje nam poezja hellenistyczna, a tylko nieliczne utwory dają realistycz­ ny obraz życia na wsi. Natomiast realistyczne scenki z życia miejskiego zawierają przede wszystkim mimy. Problemy społecz­ ne nurtujące ówczesne społeczeństwo oraz ostry przedział między nieliczną grupą ludzi bogatych i masami wolnej i niewolnej bie­ doty znajdują pewne odbicie jedynie w twórczości cyników. Jednak pomimo tego, że poezja hellenistyczna nie spełniała tej roli, która przypadła w udziale poezji w okresie klasycznym, a jej przedstawiciele należeli najczęściej do grona uczonych, 138

pisali dla nielicznej, wybranej grupy odbiorców i stali z dala od życia prostych ludzi, pozostawiła ona dzieła oryginalne o wiel­ kiej wartości artystycznej. Należą do nich utwory Kallimacha i Teokryta, epos Apolloniosa Rodyjskiego. Pewien upadek poezji następuje dopiero w w. II i I p.n.e.( gdy ogranicza się ona nie­ mal wyłącznie do epigramu. E P I K A H E L L E N IS T Y C Z N A

Epopeja nie miała wielu reprezentantów w okresie helleni­ stycznym. Najstarszym z nich był Rianos z K rety (IV/III w. p.n.e.). Pisał poematy etnograficzno-historyczne, jak Dzieje Achajskie, Dzieje Elidzkie, Dzieje Tessalskie i Dzieje Messeńskie; był również autorem epopei mitologicznej o Heraklesie. Wszystkie poematy Rianosa zaginęły. Pewne wyobrażenie mamy tylko 0 Dziejach Messeńskich, ponieważ streszcza je Pauzaniasz (II w. n.e.) w Przewodniku po Grecji. Treścią poematu był opis drugiej wojny messeńskiej, a przede wszystkim opis czynów bohater­ skiego przywódcy Messeńczyków, Arystomenesa. Za głównego przedstawiciela epiki hellenistycznej uważa się Apolloniosa Ro­ dyjskiego (ok. 295 -ok. 215 p.n.e.). Urodził się w Aleksandrii; tam też studiował u Kallimacha. Następnie został wychowawcą Ptolemeusza III Euergetesa i dyrektorem biblioteki Aleksan­ dryjskiej po Zenodocie. Po 20 latach opuścił Aleksandrię i wy­ jechał na wyspę Rodos, która prawdopodobnie obdarzyła go obywatelstwem. Apollonios był autorem prac gramatycznych 1 poematów etnograficznych, w których opisywał założenie Alek­ sandrii, Naukratis i Kanopos. Największym jego dziełem jest zachowana epopeja mitologiczna w czterech księgach o wyprawie Argonautów po złote runo. Ten sam tem at opracował już w VII w. p.n.e. poeta cykliczny Eumelos z Koryntu, a miłością Medei i Jazona zajmował się także Antymach z Kolofonu w swojej ele­ gii Lyde. Materiał mityczny podzielił Apollonios na trzy części: pod­ róż do Kolchidy po złote runo, wydarzenia w Kolchidzie i pow­ rót Argonautów. Poemat zaczyna się od czterowierszowego wstę­ pu przypominającego początki niektórych hymnów homeryckich. Odnosi się on tylko do księgi I i II. Apollonios przedstawia w 139

nich powód wyprawy, przygotowania do niej, odjazd okrętu i podróż Argonautów. Księgę III otwiera nowa inwokacja, skie­ rowana do Muzy Erato. Głównymi bohaterami tej księgi są Medea i Jazon. Autor opisuje dzieje miłości Medei do Jazona oraz zdobycie przez bohatera przy jej pomocy złotego runa. Treścią księgi czwartej, posiadającej także oddzielną inwokację, jest opis powrotnej drogi Argonautów. Opowiadanie o wyprawie Argo­ nautów przeplata poeta epizodami jak np. epizod o kobietach lemnijskich czy o zniknięciu Hylasa. Apollonios pisząc W yp ra w ę Argonautów nawiązał świado­ mie do bohaterskiej poezji epickiej. Z drugiej strony wprowadził jednak do swego eposu dużo elementów nowych, których nie ma w poezji homerowej, a które są charakterystyczne dla poezji aleksandryjskiej. Z epiką homerową i w ogóle wcześniejszą epi­ ką grecką łączy autora W y p ra w y Argonautów sam temat, który jest tematem wybitnie epickim. Analogie dają się zauważyć tak­ że w szczegółach. Przygody Argonautów podczas wyprawy przy­ pominają niejednokrotnie przygody i przeżycia Odyseusza w czasie jego tułaczki, a scena pożegnania Jazona z matką — scenę pożegnania Hektora z Andromachą, chociaż nie wzrusza nas ona tak jak wspomniana scena w Iliadzie. Apollonios wzorując się najprawdopodobniej na katalogu okrętów z drugiej księgi Iliady wprowadził katalog bohaterów biorących udział w wyprawie Argonautów. Nie zrezygnował także z tak charakterystyczne­ go dla Homera aparatu bogów współdziałających z bohaterami na ziemi z tą różnicą, że przedstawił ich w sposób bardziej alek­ sandryjski niż homerowy. Podobnie jak Homer wprowadza Apolonios mowy bohaterów, a różne przepowiednie i proroctwa odgrywają w jego poemacie taką samą rolę jak w Iliadzie. Wpro­ wadzając motywy i sceny wzorowane na Iliadzie i Odysei Apo­ llonios nie kopiuje ich jednak wiernie, lecz modyfikuje i nadaje im indywidualny charakter. Obok nich odnajdujemy w jego epopei szereg elementów, które łączą ją z poezją aleksandryjską. Przede wszystkim w W ypraw ie Argonatuów brak jest konsek­ wentnie opracowanej i dobrze przemyślanej dyspozycji oraz lek­ kiego, narracyjnego stylu charakterystycznego dla Iliady i O d y ­ sei. Znamienna jest dla Apolloniosa uczoność; przejawia się ona głównie w dziedzinie mitologii, geografii i wiadomości dotyczą­ 140

cych kultów w różnych miejscowościach, a także w dążeniu poe­ ty, by krótko traktować rzeczy już znane, a szerzej szczegóły no­ we, dotychczas w literaturze nie opracowane. Powszechnie uważa się za wielką nowość poety wprowadzenie do epopei motywu erotycznego i wyzyskanie go dla akcji w całej pełni. Istotnie bowiem miłość Medei i Jazona decyduje w Argonautach o po­ wodzeniu wyprawy, jest czynnikiem wywierającym decy­ dujący wpływ na działanie Jazona i jego towarzyszy w dwóch ostatnich księgach epopei. Ona też wyprowadza bohaterów z trudnych sytuacji, umożliwia im zdobycie złotego runa i pow­ rót do ojczyzny. Natomiast w Iliadzie, Odysei i w poematach cyklicznych motyw erotyczny nie odgrywa większej roli. Nale­ ży jednak pamiętać o tym, że nie znamy wszystkich epopei, któ­ re istniały przed Apolloniosem i z których poeta z pewnością korzystał. Dlatego trudno powiedzieć z całą pewnością, czy autor W y p ra w y Argonautów był pod tym względem rzeczywiście no­ watorem czy tylko kontynuatorem wcześniejszej poezji epickiej. Inną właściwością łączącą Apolloniosa z poezją aleksandryjską jest wprowadzenie przez niego szeregu elementów aitiologicznych. Często bowiem spotykamy w jego eposie objaśnienie nazw, zwy­ czajów, kultów. Poezja aleksandryjska jest wreszcie źródłem sce­ nek rodzajowych z życia codziennego, które dość często spoty­ kamy w epopei, jak na przykład wizyta Hery i Ateny u Afrody­ ty, scenka zabawy w kości Erosa z Ganimedesem, scena ubiera­ nia się Medei. Jeśli chodzi o bohaterów poematu, najbardziej wyrazistą po­ stacią jest Medea; Apollonios potrafił wniknąć w jej psychologię i po mistrzowsku przedstawił dzieje jej miłości do Jazona jak również konfliktu między miłością do niego a obowiązkiem cór­ ki wobec ojca. Charakter Medei ulega dużej ewolucji z biegiem akcji: z młodej, pełnej wdzięku, nieśmiałej dziewczyny prze­ mienia się w groźną czarownicę. Inni bohaterowie natomiast ma­ ją o wiele mniej cech indywidualnych. Epopeja Apolloniosa nie znalazła uznania w oczach Kallimacha. Wypowiadając się bowiem przeciw długim utworom poetyc­ kim, które opisują wielkie czyny królów i bohaterów, miał Kallimach na myśli przede wszystkim W y p ra w ę Argonautów. Do niej również należy odnieść wiersze w hymnie do Apollina, 141

w których Kallimach porównuje wielki poemat cykliczny do potężnej rzeki assyryjskiej, niosącej ze sobą dużo błota i śmie­ ci. Przyczyną tego ujemnego sądu Kallimacha o Apolloniosie i walki, jaką autor A itió w przeciw niemu prowadził, nie były tylko, jak się wydaje, względy literackie. Apollonios bowiem wprowadził do swego eposu bardzo liczne elementy właściwe dla poezji aleksandryjskiej reprezentowanej przede wszystkim przez Kallimacha, nie negował też jego teorii poetyckiej, ani nie ukrywał, że był jego uczniem. Głównym podłożem tej nie­ chęci i walki były względy osobiste, ponieważ Kallimach wi­ dział w Apolloniosie swego rywala na dworze aleksandryjskim. W każdym razie, gdyby W ypraw a Argonautów zaginęła, tak jak inne utwory Apolloniosa, musielibyśmy dziś uważać go — opie­ rając się z konieczności na wypowiedziach Kallimacha — za bar­ dzo miernego naśladowcę poezji cyklicznej, podczas gdy epos o Argonautach zawiera pomimo uczoności partie rzeczywiście piękne i wzruszające i dzięki nim zasługuje na o wiele lepszą ocenę niż ta, którą wypowiedział najwybitniejszy przedstawiciel poezji hellenistycznej. W ypraw ą Argonautów można zaliczyć do epopei bohater­ skich, obok niej istniały w epoce hellenistycznej także eposy dydaktyczne. Ten rodzaj reprezentuje przede wszystkim Aratos z Soloi (ok. 310 - 240 p.n.e.). Pochodził ze znakomitej rodziny, kształcił się w Atenach. Wśród jego nauczycieli wymienia się gramatyka i poetę Menekratesa i filozofa Menedemosa. Jego brat pozostawał też w przyjaznych stosunkach ze stoikiem Ze­ nonem z Kition. Aratos słuchał razem z Kallimachem perypatetyka Praksifanesa. Około r. 276 p.n.e. przybył Aratos na zapro­ szenie króla Antygonosa Gonatasa na jego dwór do Pełli. Stąd przeniósł się do Syrii na dwór Antiocha I. Nie bawił tam jednak długo, wrócił na dwór macedoński i tam umarł. Aratos utrzy­ mywał przyjazne stosunki z najwybitniejszymi poetami współ­ czesnymi, m.in. z Kallimachem. Najważniejszym dziełem Arata jest poemat Fenomena (Phainomena) tj. Zjawiska na niebie w 1154 heksametrach. Fenomena rozpoczyna poeta wstępem w rodzaju utrzymanego w duchu stoickim hymnu do Zeusa. Po wstępie przechodzi do opisu konstelacji na niebie. W pierwszej części utworu zajmuje się gwiazdami stałymi, kręgami niebies­ 142

kimi i znakami Zodiaku. Opis urozmaica A rat wprowadzając związane z gwiazdami mity. Druga część poematu ma w młod­ szych rękopisach tytuł Diosemeia albo Prognoseis, który Cyce­ ron przetłumaczył jako Prognostica tj. P rzepow iednie pogody. Związek między obydwiema częściami poematu polega na tym, że na podstawie opisanych w Fenomenach wschodów i zachodów gwiazd rolnik mógł się zorientować w porach roku i zapowie­ dziach pogody, co jeszcze ważniejsze było dla żeglarza; pamięta­ jąc o tym podaje Aratos także wskazówki dla żeglugi. Źródłem autora Fenomenów w opisie nieba był sławny ma­ tematyk i astronom, Eudoksos z Knidos (ok. 408 - 355 p.n.e), który sporządził globus nieba i napisał do niego komentarz. Opie­ rając się na tym komentarzu opracował A rat tem at w sposób poetycki nie powtarzając niewolniczo wykładu Eudaksosa. Na­ tomiast jego wzorem literackim był Hezjod. Podobnie jak Hezjod w Pracach i dniach, sięgnął Aratos nie do tem atu bohater­ skiego, ale do tem atu związanego ściśle z życiem codziennym rolnika i żeglarza. Podobna jest rola mitów i napomnień u obu autorów. Echa Hezjoda można też dostrzec w opisie lata czy nie­ bezpieczeństw żeglugi morskiej. Aratos napisał swój poemat w duchu filozofii stoickiej; głosi w nim panteizm, wiarę w boską opatrzność, którą utożsamia z rozumem świata, N aturą i Koniecz­ nością. Kallimach powitał z radością ukazanie się poematu Arata nazywając go „pieśnią Hezjodejską”. W Rzymie naśladował go Warro Atacinus (I w. p.n.e.), tłumaczył Cyceron (z Fenomena zachowała się część od w. 480, z Prognostica tylko fragmenty cytowane przez tłumacza), później Germanik (15 p.n.e. - 19 n.e.) i Awienus (IV w. n.e.). Oba przekłady zachowały się w całości. Jedynym z zachowanych poetów, którzy pisali poematy dy­ daktyczne po Aracie był Nikander z Kolofonu; urodził się pod koniec III w. p.n.e. Był poetą i gramatykiem. Oprócz pism gra­ matycznych pisanych prozą znamy jedenaście tytułów niezachowanych poematów epickich i dydaktycznych Nikandra. Z całej jego twórczości zachowały się tylko dwa poematy: O lekach przeciw ukąszeniu jadowitych zw ierząt (Theriaka ) i Odtrutki (Aleksipharmaka ). Poemat Theriaka rozpoczyna autor od wstępu, w którym de­ dykuje utwór swojemu przyjacielowi, również poecie, Hermezja143

naksowi z Kołofonu, następnie opisuje sposoby odstraszania ja­ dowitych zwierząt i poszczególne węże jadowite oraz skutki ich ukąszenia; do wężów dołącza jaszczurkę i dodaje wzmiankę o wę­ żach nieszkodliwych. W dalszej części poematu podaje środki przeciw ukąszeniu (m.in. zioła lecznicze), a także wylicza inne zwierzęta jadowite, jak pająki, skorpiony i pewne gatunki ryb; poleca też nowe leki skuteczne przeciw ich ukąszeniom. Auto­ rowi zawdzięczamy liczne naukowe opisy zwierząt i roślin oraz objawów zatrucia ich jadem. Szereg wiadomości dotyczących leków zaczerpnął Nikander z medycyny ludowej. Wykład o le­ kach przeciw ukąszeniu urozmaica licznymi ekskursami mitolo­ gicznymi i aitiologieznymi, jak np. wyjaśnienie o powstawaniu wężów z krw i Tytanów czy o starości węża (w. 343 - 358) bądź opowiadanie o Kanobos (w. 309 -319). Ponadto Theridka zawie­ rają wiele momentów folklorystycznych; należą do nich m.in. baśń o bazyliszku, o nieprzyjaźni między smokiem i osłem, o po­ wstawaniu pszczół z padliny wołów itp. Treść O dtru tek stanowi opis odtrutek przeważnie roślinnych, chociaż znajdują się wśród nich również inne, jak krew wołu, pijawka, żywe srebro. Także i ten opis stara się autor ożywić wprowadzając krótkie aitia. Źródłem były dla obu utworów roz­ prawy sławnego badacza trucizn za czasów Ptolemeusza I, Apollodora z Aleksandrii i Numeniosa z Heraklei. W C Z E Ś N I E J S I E L E G IC Y A L E K S A N D R Y J S C Y

Rozwój dawnej elegii jońsko-attyckiej, która była subiektyw­ ną elegią wojenną i polityczną, zakończył się już w w. V p.n.e. Poeci aleksandryjscy zerwali z tą formą elegii i uprawiali obiek­ tywną elegię miłosną. Prekursorem elegii aleksandryjskiej był na przełomie V i IV wieku Antymach z Kolofonu. Napisał on księgę elegii L yd e , a tytuł nadał jej od imienia swojej zmarłej kochanki. Zebrał w niej dużą ilość podań mitycznych o nieszczęś­ liwie się kończących związkach miłosnych, by pocieszyć się po śmierci ukochanej. Księga nie składała się z drobnych ele­ gii, ale stanowiła całość złożoną z artystycznie ze sobą powią­ zanych opowiadań mitycznych. Kallimach wydał o poemacie Antymacha sąd ujemny nazywając go „utworem ociężałym i nie 144

wygładzonym”. Natomiast L y d e wzbudziła podziw innych poetów aleksandryjskich głównie dlatego, że Antymach sięgnął do wielu mitów w tym okresie już zapomnianych, a ponadto posługiwał się swobodnie wyrazami archaicznymi, nie będącymi już w uży­ ciu. Chętnie też poszli w jego ślady inni elegicy. Jeszcze do niedawna uważano w nauce, iż pierwszym naśla­ dowcą Antymacha w okresie aleksandryjskim był Filetas z Kos (ok. 330 - ok. 270 p.n.e.), właściwy twórca aleksandryjskiej szkoły poetyckiej. Miał on napisać utw ór elegijny Bittis (czy Battis) poświęcony kochance czy żonie. Utwór ten nie zachował się. W Rzymie sławił go Owidiusz i stawiał na równi z L y d e Antymacha. Jednak w nowszych badaniach uczeni skłonni są raczej odmawiać tego utworu Filetasowi uważając, iż jest on wytworem fantazji współczesnego Filetasowi elegika, Hermezjanaksa. Filetas pisał także drobne poematy epickie, tzw. epyllia, o treści mitycznej i le­ gendarnej. Znamy tytuły dwóch takich utworów — H erm es i Dem eter\ zachowały się z nich tylko nieliczne i drobne frag­ menty. Hermezjanaks wzorując się na Antymachu napisał utwór elegijny w trzech księgach Leontion poświęcony swojej kochance 0 tym imieniu. Zachowany 100-wierszowy fragment z III księgi oraz wzmianki u autorów starożytnych wskazują na to, że treścią utworu Hermezjanaksa były cierpienia miłosne różnych postaci legendarnych i historycznych, które poeta przedstawił, jak się wydaje, w tym celu, by uczynić Leontion bardziej wrażliwą na swoje wobec niej uczucia. Od Antymacha natomiast różni się Hermezjanaks tym, że nie sięgał, jak jego poprzednik, do podań 1 mitów niejednokrotnie już zapomnianych w tej epoce, ale wy­ bierał pary miłosne z biografii perypatetycznych połączone ze sobą w fantastyczny sposób, albo sam takie pary wymyślał i opo­ wiadał o ich miłosnych przygodach. W utworze Hermezjanaksa jest dużo uczoności, ale także dużo fantazji. Prawdopodobnie trochę młodszy od Hermezjanaksa był inny poeta elegijny, Fanokles. Nie wiemy wprawdzie, gdzie się uro­ dził i gdzie działał, ale był bardzo silnie związany z poezją alek­ sandryjską. Napisał utwór elegijny P rzy g o d y miłosne z chłop­ cami, z którego zachowało się kilka fragmentów, w tym jeden liczący 28 wierszy. Treścią była, jak wskazuje tytuł, bardzo roz­ powszechniona w starożytnej Grecji miłość do chłopców. Temat 10 — L iteratura grecka 1 rzymska

145

opracował Fanokles w sposób idylliczny w oparciu o dawne le­ gendy i podania. Zachowany dłuższy fragment opowiada o mi­ łości Orfeusza po śmierci jego żony do pięknego chłopca imie­ niem Kalais oraz o zemście Traczynek, jaką wywarły na Orfeu­ szu za to, że zajęty Kalaisem nie zwracał na nie uwagi. Do elegików aleksandryjskich należy także Aleksander z Pleuronu zwany Etolczykiem. Przez pewien czas pracował on w bi­ bliotece aleksandryjskiej nad uporządkowaniem tragedii i dra­ m atu satyrowego; później przebywał na dworze króla macedoń­ skiego Antygonosa Gonatasa. Oprócz elegii uprawiał tragedię i zaliczano go do Plejady tragików aleksandryjskich. Napisał elegię M uzy, w której przedstawił konkurs poetów na hymn o Artemidzie Efeskiej z okazji poświęcenia jej świątyni, oraz elegię katalogową Apollo. Zachował się z niej fragment liczący 34 wiersze. Nowością Aleksandra było przeniesienie opowiadania historii miłosnych z przeszłości w przyszłość w formie proroctwa wypowiadanego przez Apollina. Zachowany fragment zawiera taką przepowiednię dotyczącą przyszłych losów Anteusza i Kleoboi. Elegie Aleksandra, podobnie jak elegie jego poprzedników, zawierały momenty aitiologiczne tj. wyjaśniające przyczyny po­ wstawania pewnych zjawisk, obyczajów, kultów itp. Najwybit­ niejszym przedstawicielem elegii i w ogóle poezji aleksandryj­ skiej był Kallimach. K A L L IM A C H I J E G O W S P Ó Ł C Z E Ś N I

Kallimach urodził się krótko przed r. 300 p.n.e. w Afryce w Cyrenie. Pochodził ze starego, znakomitego rodu Battiadów, który wywodził się od mitycznego założyciela Cyreny, Battosa. Dzia­ dek poety, także Kallimach, piastował w ojczystym mieście urząd stratega tj. naczelnego dowódcy sił zbrojnych. Kiedy w r. 322 p.n.e. Cyrena została podbita przez Ptolemeusza I, ród Battiadów stracił widocznie swój m ajątek i dobrobyt, jeżeli Kallimach, gdy znalazł się w Aleksandrii, musiał zarabiać na swoje utrzymanie pracując jako skromnie opłacany nauczyciel szkoły elementarnej. Dorabiał także pisząc utw ory poetyckie, przede wszystkim epi­ gramy. Poezja otworzyła mu drogę na dwór królewski, a około r. 270 powierzono mu sporządzenie wspomnianego już katalogu 146

biblioteki aleksandryjskiej. Odtąd Kallimach pozostał na stałe związany z dworem królewskim i Muzeum; dzięki temu mógł poświęcić się wyłącznie pracy naukowej i literackiej. Umarł ok. 240 r. p.n.e. Twórczość poetycka Kallimacha była bardzo bogata. Złożyły się na nią krótkie utwory epickie (tzw. epyllia), ejdylia lirycz­ ne (eidyllia) hymny, elegie, jamby i epigramy. Zachowały się w całości tylko hymny i epigramy; z innych natomiast pozostały jedynie fragmenty, z których liczne odnaleziono w papirusach. Swój program literacki sformułował Kallimach już w epilogu hym nu do Apollina, przede wszystkim zaś w drugim prologu poprzedzającym drugie wydanie jego najważniejszego poematu Aitia (P r z y c z y n y ). Była to odpowiedź dla przeciwników i złośli­ wych krytyków poety zarzucających mu, że pisze tylko drobne utwory, a nie zdobył się na napisanie obszernego, ciągłego poe­ m atu opiewającego królów lub dawnych bohaterów. Nazwał ich Kallimach Telchinami, tj. nazwą oznaczającą jakieś złośliwe de­ mony i złośliwych, zawistnych ludzi. Program literacki Kallimacha polegał na zdecydowanym przeciwstawieniu się poezji cyklicznej, epigonom Homera. Dobitnie wyraził to w słowach: „wielka księ­ ga — wielkie zło”, „nienawidzę poezji cyklicznej”, „nurt rzeki asyryjskiej jest wielki, ale przeważnie dużo niesie ze sobą błota i brudu”. Sam był zwolennikiem drobnych utworów, które można doprowadzić do doskonałości zarówno pod względem treści jak i formy. Ten ujemny sąd o poezji cyklicznej stwarzał mu wro­ gów, którzy zaczęli głosić, że Kallimach nie potrafi napisać utwo­ ru w rodzaju Iliady. Nie lubił on także poezji przeznaczonej dla szerokich kół czytelników i dlatego zwalczał tragedię. Zanim przejdziemy do epigramów Kallimacha, przyjrzyjmy się, jak wyglądał ten rodzaj twórczości w okresie wcześniejszym. Epigramy greckie doszły do naszych czasów w stosunkowo dużej liczbie dzięki temu, że już w okresie późnohellenistycznym za­ częto łączyć je w większe zbiory. Pierwszym znanym nam zbie­ raczem epigramów był Meleager z Gadary, który na początku I w. n.e. ułożył zbiór Wieniec obejmujący epigramy 47 wcześniej­ szych poetów; do nich dodał własne utwory. Nowy wieniec ułożył Filip z Tessaloniki; obejmował on utwory poetów z okresu od Sulli do cesarza Kaliguli. Z późniejszych zbiorów epigramów if*

147

największy był tzw. K y k lo s czyli Pierścień Agatiasza żyjącego w w. VI n.e. (527 - 565). Około 900 r. n.e. ułożył swoją Antologią bizantyjski duchowny Konstantyn Kefalas: obejmowała ona 4000 epigramów: była wśród nich pewna część utworów pocho­ dząca z Wieńca Meleagra. Jego zbiór stał się podstawą później­ szych Antologii łącznie z Antologią Palatyńską. Dzięki tym an­ tologiom możemy dziś śledzić rozwój epigramu greckiego, szcze­ gólnie hellenistycznego, ponieważ epigram właśnie w okresie hel­ lenistycznym doszedł do największego rozwoju. Najstarszy epigram grecki miał charakter wyłącznie infor­ macyjny i ograniczał się do trzech rodzajów: epigramu nagrobne­ go, wotywnego i kronikarskiego tj. upamiętniającego pewne w y­ darzenia historyczno-polityczne. Najdawniejsze epigramy poda­ wały jedynie niezbędne wiadomości w najprostszych słowach; nie miały aspiracji literackich i przypuszczalnie powstały w ogrom­ nej większości w zakładach kamieniarskich, a pisano je prawdo­ podobnie według pewnego schematu. Tym tłumaczy się fakt, że epigramy VII i VI w. są do siebie bardzo podobne. Rzadko bo­ wiem autorami ich byli ludzie obdarzeni zdolnościami poetyc­ kimi (literackimi). Tworem literackim stał się epigram dopiero po wojnach perskich, do czego najprawdopodobniej przyczynił się jego bliski kontakt z liryką grecką, który w tym czasie szcze­ gólnie się zaznacza. Rozwój epigramu przypada, jak wspomnie­ liśmy, na epokę hellenistyczną; wtedy staje się on modnym ga­ tunkiem literackim; uprawiają go wybitni poeci obok innych ga­ tunków, inni poświęcają się wyłącznie epigramatyce. Epigram wzbogaca w tym okresie treść i formę; przestaje być napisem a staje się epigramem książkowym lub recytacyjnym. Obok uprawianych dalej epigramów nagrobnych, wotywnych bądź no­ tujących jakieś wydarzenia historyczne, powstają epigramy bie­ siadne (sympotyczne), erotyczne, na dzieła sztuki i epigramy opi­ sujące różne wydarzenia, ponieważ wszystko, co się działo, mogło być treścią epigramatu. W rozwoju epigramu aleksandryjskiego zaznaczają się wyraźnie dwa kierunki: peloponesko-dorycki i jońsko-aleksandryjski; pierwszy zachowuje pewien związek z dawnym epigramem nagrobnym i wotywnym, podczas gdy drugi pozostaje związany raczej z dawną liryką grecką. Kallimach uprawia jeden i drugi rodzaj. 148

Prekursorkami epigramu aleksandryjskiego były poetki Erinna z wyspy Telos (IV w. p.n.e.) i Anyta z Tegei żyjąca na początku III w. p.n.e. Erinna była autorką małego poematu epickiego Wrzeciono, a oprócz tego zachowało się kilka jej epigramów. Są wśród nich utwory z okazji śmierci Baukidy, przyjaciółki poetki, epigramy na zmarłego piewika i konika polnego, epigram, w którym Erinna wyraża swój zachwyt z powodu portretu Agatharchidy. Poza epigramami nagrobnymi wprowadza więc nowe tematy, które podejmą późniejsi epigramatycy. Anyta oprócz epigramów nagrobnych pisała także epigramy dla zmarłych zwierząt. W jej epigramach pojawiają się opisy krajobrazów, któ­ re poetka wprowadziła do twórczości epigramatycznej. Mniej więcej w tym czasie co Anyta działały też inne poetki, z których najwybitniejszą była trochę starsza od Anyty Nossis. W swoich epigramach nawiązywała wyraźnie do poezji lesbijskiej, która z pewnością przyczyniła się do rozbudzenia u epigramatyków aleksandryjskich odczucia piękna przyrody. Z twórczości epigramatycznej Kallimacha zachowało się 43 epigramy. Powstały w różnych okresach życia poety, a tem atyka jest bardzo różnorodna. Dość dużo epigramów pochodzi niew ąt­ pliwie z okresu, kiedy Kallimach był nauczycielem, a pracą li­ teracką dorabiał na utrzymanie. W kilku z nich skarży się na niedostatek, który mu wtedy dokuczał. Chyba z tego samego okresu pochodzi dosyć dużo epigramów nagrobnych i wotyw­ nych, napisanych z pewnością na zamówienie i za wynagrodze­ niem. Dworskie epigramy wotywne natomiast pochodzą z okresu późniejszego. Niektóre epigramy poruszają problemy literackie lub odnoszą się do dzieł literackich. Kallimach pisał również utwory erotyczne i sympotyczne. W erotycznych opiewa miłość własną i innych osób, ale jest to raczej miłość chłopięca. Epi­ gramy poety odznaczają się dążnością do jak największej zwięz­ łości i wyrazistości, a także do doskonałości formy. Poza dystychem elegijnym, w którym zwykle pisano epigramy, Kallimach wprowadził do nich także inne miary metryczne. Kallimach jest także autorem sześciu hymnów: pięć napisa­ nych jest w heksametrach, jeden (o Palladzie) w dystychach elegijnych. Za najstarszy uważa się hymn o Zeusie (h. I), który powstał w 280 r. p.n.e. W pierwszych wierszach hym nu zwraca 149

się poeta do nielicznej grupy biesiadników w czasie jakiejś uczty połączonej z tradycyjną ofiarą (libacją) dla Zeusa Zbawiciela. Biesiadnicy są ludźmi wykształconymi i autor może liczyć na to, że zrozumieją jego utwór uczony i oparty na mniej znanych po­ daniach. W wierszach następnych opowiada o narodzinach i dzie­ ciństwie Zeusa. Mówiąc o narodzinach boga opiera się Kallimach na mniej znanej wersji mitu uznając za miejsce jego urodzin Arkadię, a nie Kretę, jak powszechnie przyjmowano. Po opisie narodzin i dzieciństwa powinien nastąpić opis czynów Zeusa i jego walki o władzę. Kallimach rezygnuje jednak z tej trady­ cyjnej części dawnych hymnów i krótko tylko stwierdza, że Zeus zawdzięcza najwyższą władzę swoim zaletom — przewyższył nimi starszych braci — a nie przypadkowemu losowi. Bezpośrednio potem przechodzi do opisania opieki, jaką Zeus roztacza nad ca­ łym światem, a szczególnie nad królami; oni są bowiem jego następcami na ziemi. Zeus obdarzył królów władzą i bogactwami, chociaż nie jednakowo był szczodry dla każdego z nich. Na pierw­ szym miejscu znajduje się Ptolemeusz II; pod jego adresem wy­ powiada Kallimach szereg pochwał. Umieszczając w zakończeniu hymnu prośbę do Zeusa o opiekę i bogactwo, kieruje ją właści­ wie do króla spodziewając się od niego pomocy materialnej. Król wysłuchał prośby i powołał Kallimacha najpierw na jakieś skromne stanowisko przy dworze cesarskim, później do Muzeum Aleksandryjskiego. Najdłuższym hymnem jest hymn na Delos (h. IV) jako miejsce urodzin Apollina. Zaczyna go Kallimach od opowiadania, skąd wzięła się Delos i czemu zawdzięcza swą nazwę (Delos znaczy „Widoczna”). Nimfa Asteria uciekając przed miłością Zeusa spadła z nieba jako gwiazda i jako wyspa pływająca błądziła po powierzchni morza, aż utwierdziła korzenie swych stóp na dnie morza, by dostarczyć miejsca Latonie na urodzenie Apollina. La­ tona bowiem nie mogła go znaleźć, ponieważ Hera zabroniła wszystkim miejscowościom udzielić jej schronienia na okres po­ rodu. Następnie opisuje Kallimach tułaczkę Latony, której wyspy kolejno odmawiały pomocy. Wreszcie za radą przebywającego je­ szcze w jej łonie Apollina udała się na Delos. Wyspa przyjęła ją i tutaj nastąpił poród, który odbył się w cudownych okoliczno­ ściach. Hymn kończy się tradycyjnym pozdrowieniem wyspy De­ 150

los, Apollina i Artemidy. Hymn o Artemidzie (h. III) po wstępie, w którym Kallimach zapowiada, że będzie opiewał Artemidę, ukazu­ je ją jako małą dziewczynkę na kolanach ojca, Zeusa. Prosi ona ojca o wszystko, co jest przedmiotem jej dziecinnych marzeń: 0 zachowanie wiecznego panieństwa, o łuk i strzały, o chiton 1 o sześćdziesiąt Oceanidek i dwadzieścia nimf do towarzystwa, by mogła z nimi wyruszyć na polowanie, o wszystkie góry i jed­ no miasto. Zeus obiecuje dać jej nie tylko to, o co prosi, ale znacznie więcej. Wkrótce Artemida udaje się na K retę i nad Ocean, by wybrać sobie nimfy. Potem wraz z nimi przychodzi do kuźni Cyklopów, którzy w zamian za przyrzeczoną pieczeń ukuli jej od razu łuk i strzały. Tak uzbrojona poszła do arka­ dyjskiego bożka Pana, a ten podarował jej całą sforę najlepszych psów myśliwskich; z nimi wyruszyła mała Artemida w góry i tam złowiła cztery olbrzymie jelenie, które miały jej służyć jako zaprzęg do rydwanu; piąty jej uciekł i tego miał później gonić Herakles. Tutaj następuje w opowiadaniu pewna przerwa i w dalszej części hymnu ukazuje Kallimach Artemidę jako dorosłą boginię i jej czyny; kończy zaś hym n sceną, w której Artemida przybywa z upolowanymi zwierzętami na Olimp. Do hymnu o Artemidzie wprowadził poeta ładne sceny rodzajowe: małą Artemidę na kolanach ojca Zeusa (scenę tę sam wymyślił, po­ nieważ nie potwierdza jej żaden mit), realistyczną scenę w kuźni Cyklopów, oraz wzmiankę o niegrzecznym dziecku straszonym przez Hermesa wysmarowanego sadzą. Obrazem wziętym z życia jest hymn o Demetrze (h. VI). Kallimach pragnie tu opisać nastrój, uczucia i myśli kobiet biorących udział w uroczystości ku czci Demetry Thesmofory i oczekujących na rozpoczęcie pro­ cesji, co nastąpi z chwilą ukazania się gwiazdy wieczornej. Poeta nie bierze w niej udziału — jest to bowiem święto wyłącznie ko­ biet — i rola jego ogranicza się do sprawozdawcy. Zgromadzone kobiety czekające na rozpoczęcie procesji skracają sobie czas opo­ wiadaniem o sprawach Demetry. Ich rozmowy przerywa autor uwagą, że nie czas teraz mówić o smutnych momentach z życia bogini, lepiej mówić o tym co dobrego zrobiła, bądź jak ukarała Eryzychtona; tutaj wprowadza opowiadanie o Eryzychtonie; bo­ gini ukarała go wiecznym głodem za to, że chciał ściąć topolę 151

w gaju jej poświęconym i nie posłuchał jej upomnień. Gdy opo­ wiadanie o Eryzychtonie dobiegło końca, zbliża się już obrzę­ dowy kosz i ma rozpocząć się procesja. Następuje wezwanie do zanucenia pieśni na cześć bogini połączone z życzeniami, które ma spełnić. Hymn kończy poeta prośbą do Demetry o opiekę nad trzodami, bogate żniwa i pokój. Taką samą techniką sprawozdania z przebiegu uroczystości posłużył się Kallimach w hymnie na kąpiel Pallady (h. V). Uro­ czystość polegała na kąpaniu posągu bogini w rzece i na ubraniu go potem w nową szatę. Miejscem uroczystości jest Argos. Kalli­ mach wprowadza pewną zmianę polegającą na tym, że w jego hymnie kąpie się zamiast posągu sama bogini a także jej konie. Hymn zaczyna od wezwania wszystkich pomocnic przy kąpieli bogini, by wyszły jej naprzeciw, ponieważ zjawi się ona nie­ bawem. Następują trzy wezwania do Ateny. Między trzecim wezwaniem a zjawieniem się Pallady opowiada mówiący czeka­ jącym dziewczętom historię Tejrezjasza. Był on synem przyja­ ciółki Pallady, nimfy Chariklo. Kiedyś przypadkiem zobaczył Atenę w kąpieli, za co rozgniewana bogini odebrała mu wzrok. Jednak ze względu na przyjaźń i życzliwość dla matki obiecała, że obdarzy go darem wieszczym i długim życiem; po śmierci zaś będzie Tejrezjasz cieszył się szacunkiem u Hadesa i zachowa — jako jedyny ze zmarłych — świadomość. Na znak, że obietnice się spełnią, Pallada skinęła głową. Tutaj wspomniane są jeszcze narodziny Pallady z głowy Zeusa, po czym następuje wezwanie do dziewcząt do kąpania bogini, które nawiązuje do sytuacji na początku hymnu; wreszcie zjawia się sama Atena. Dziewczęta m ają ją powitać pochwałami, modlitwami i radosnymi okrzy­ kami, a mówiący pozdrawia ją. Fikcyjny sprawozdawca a zarazem mistrz ceremonii mający rysy samego Kallimacha występuje także w hymnie na Apollina (h. II). I w tym hymnie podobnie jak w poprzednich, opisany jest przebieg uroczystości na cześć Apollina: obchodzone w Cy­ renie święto Karnejów. W obrzędach bierze udział chór chłopców śpiewających i tańczących. Poeta opisuje cudowne znaki zapo­ wiadające zbliżanie się boga, ale pomimo tego Apollo się nie zjawia. Fakt ten tłumaczy poeta w ten sposób, że bóg zjawia się nie każdemu, lecz tylko człowiekowi szlachetnemu; nie obie­ 152

cuje zresztą chłopcom, że go ujrzą. Jednak nim bóg się zjawi, trzeba zachować pobożne milczenie. W dalszej części hym nu chór śpiewa pochwałę Apollina według jego przydomków, najdłużej zatrzymując się przy przydomku „założyciel miast”. Tutaj na uwagę zasługuje opowiadanie o miłości Apollina do pięknej Cyrene, od której nazwę wzięło rodzinne miasto Kallimacha. Po ostatniej aklamacji „przyjdź, przyjdź boże leczący” (te, ie paieon), która kilkakrotnie przerywa pochwały Apollina, wyjaśnia poeta, że powstała ona w Delfach, kiedy lud zachęcał boga do walki z potworem (Pytho) tym właśnie okrzykiem. W hymnie na Apol­ lina dochodzi też do głosu polemika Kallimacha z jego przeciw­ nikami, których uosobieniem jest zgromiona przez Apollina Zawiść. Hymny Kallimacha nie były hymnami oficjalnymi na pub­ liczne uroczystości: dlatego poeta mógł sobie pozwolić na pewną swobodę w potraktowaniu materiału czy kompozycji. Chętnie wprowadza realistyczne sceny rodzajowe, czasem znajduje m iej­ sce na wypowiedzenie pochwały pod adresem króla (hymn na Zeusa), czy na polemikę literacką (hymn na Apollina). Znamien­ ną cechą jego hymnów jest — zgodnie z wymaganiami poezji hellenistycznej — uczoność, polegająca na wprowadzeniu wielu szczegółów zwłaszcza geograficznych i mitologicznych mało zna­ nych lub dotąd nieznanych, a czasem wymyślonych przez poetę. Wśród utworów Kallimacha znajdował się także epyllion Hekale. Zachowały się z niego jedynie nieliczne fragmenty i stresz­ czenia. O treści jego mówi też epigram Kallimacha zachowany przy hymnach: „Opiewam obyczaje staruszki gościom radej i śmierć jej i Tezeja przygody z polowania”, a także epigram Krinagorasa z Mityleny. Bohaterką epyllionu była uboga sta­ ruszka Hekale, która przyjęła gościnnie młodego Tezeusza, gdy wyruszał na wyprawę, aby poskromić pustoszącego Attykę byka maratońskiego. Opuszczając dom bohater obiecał Hekale, że w ra­ cając z wyprawy odwiedzi ją. Staruszka niepokoiła się o jego los i czekała na powrót bohatera, ale na próżno. Kiedy Tezeusz wreszcie przybył, Hekale już nie żyła, a chłopi kończyli właśnie zasypywać jej grób. Chcąc odwdzięczyć się jej za doznaną goś­ cinność ustanowił na cześć Hekali doroczną uroczystość wiejską 153

podczas święta Zeusa Hekalejsłriego. Epyllion służył wyjaśnieniu (aition) przydomka Zeusa „Hekalos”. Najobszerniejszym dziełem Kallimacha były P r z y c z y n y (A itia ); liczyło ono 4 księgi (ok. 4000 wierszy); znamy z nich dziś około 400 wierszy oraz streszczenie księgi czwartej. W P rzyczynach omawiał poeta wyszukane z zapomnianych lub mało znanych podań i mitów początki różnych uroczystości, igrzysk, obrzędów i obyczajów, a także historie założenia miast i świątyń. Szcze­ gólnie interesowały Kallimacha podania nie opracowane jeszcze przez innych poetów. Materiał czerpał z licznych wówczas kronik lokalnych tak, że poszczególne utwory nie były jego wymysłem, o czym wyraźnie mówi sam: „Nie śpiewam nic, co by nie było poświadczone”. Każda księga obejmowała różne utwory (Aitia), połączone ze sobą w harmonijną całość. P r zy czy n y były poprze­ dzone prologiem fantastycznym; Kallimach stwierdzał w nim, że we śnie rozmawiał z muzami na Helikonie i otrzymał od nich objaśnienie przyczyn, gdy był jeszcze bardzo młody. Tak więc pomysł napisania P r z y c z y n powstał prawdopodobnie już w Cy­ renie, napisał je zaś poeta w wieku dojrzałym. W drugim ich wy­ daniu dodał Kallimach, jak uważają uczeni, drugi prolog o cha­ rakterze polemicznym, o którym była mowa już wcześniej. Czwarta księga kończyła się epilogiem; autor zwracał się w nim do Zeusa i kończąc pieśń prosił boga o błogosławieństwo dla dworu królewskiego. W ten sposób znalazł miejsce na hołd dla swoich władców także w tym utworze. Z większych fragm en­ tów dzieła znamy dzisiaj dwa: Ucztę Pollisa — fragment nazwa­ ny tak przez współczesnych uczonych, oraz opowiadanie o Akontiosie i Kydippie. Uczta Pollisa pochodzi prawdopodobnie z księ­ gi pierwszej Aitiów. Jakiś Ateńczyk Pollis osiedliwszy się w Aleksandrii obchodził tam także święta attyckie. Na ucztę, którą urządził z powodu świąt Antesteriów, zaprosił do siebie gości, m.in. Kallimacha i jakiegoś gościa z wyspy Ikos. Kallimach w czasie rozmowy z przybyszem, ponieważ zajęli miejsca obok siebie, zapytuje go o kult Peleusa na wyspie Ikos. Niestety pa­ pirus urywa się w miejscu, w którym gość z Ikos zaczyna opo­ wiadać. Opowiadanie o Akontiosie i Kydyppie pochodzi z trze­ ciej księgi Aitiów. W papirusie jest zachowane bez części po­ czątkowej, ale znamy ją z Heroid Owidiusza (Her. 20 i 23), oraz 154

z listu Akontiosa do Kydippy u Aristaineta (V/VI w. n.e.). Jest to piękna opowieść o miłości dwojga młodych ludzi. Akontios nie interesował się miłością na swojej rodzinnej wyspie Keos, choć wiele dziewcząt ubiegało się o jego względy. Kiedyś natomiast będąc na Delos zobaczył w procesji w świątyni Artemidy piękną dziewczynę z Naksos, Kydippę. Za sprawą Erosa zdobył jej mi­ łość podstępem rzuciwszy przed nią pigwę z napisem „Przysię­ gam na Artemidę, że wyjdę za Akontiosa”. Dziewczyna głośno odczytała te słowa i z tą chwilą nabrały one dla niej znaczenia przysięgi. Rodzice jednak chcieli ją wydać za mąż za innego mło­ dzieńca pochodzącego z Naksos. Kilkakrotnie przygotowywano uroczystości weselne, ale za każdym razem Kydippa zapadała na ciężką chorobę. Wówczas ojciec jej udał się po radę do wy­ roczni; ta zaś odpowiedziała mu, że córka jest związana ślubem złożonym w świątyni Artemidy i może wyjść tylko za Akontiosa. Kydippa potwierdziła prawdziwość słów wyroczni; wówczas spro­ wadzono Akontiosa i ślub mógł odbyć się bez przeszkód. Z m ał­ żeństwa tego zaś wywodzi się ród Akontiadów, cieszący się po­ wszechnym szacunkiem w Julidzie na Keos. Opowiadanie to za­ czerpnął Kallimach, jak sam mówi, z ksiąg Ksenomedesa, kro­ nikarza wyspy Keos żyjącego w V w. p.n.e. Idąc za nim zajmuje się poeta w dalszym ciągu utworu starożytnościami Keos. W fantastycznym prologu A itiów wzorował się Kallimach na prologu Teogonii Hezjoda, a w kompozycji naśladował jego K a ­ talog niewiast. Była to kompozycja łańcuchowa. Uznał ją poeta za najbardziej odpowiednią dla dzieła, w którym miał przedsta­ wić szereg aitiów. Zarówno w prologu i epilogu jak i w całym poemacie przemawia autor w pierwszej osobie. Taka technika pozwala mu na swobodne traktowanie opowiadania: może je do woli skracać lub rozszerzać, urozmaicać wstawkami, łatwo prze­ chodzić z tem atu na temat. W epilogu księgi czwartej zaznacza Kallimach, że „teraz (tj. po zakończeniu Aitiów), pieszo pójdzie na pastwisko Muz”. Uczeni uważają te słowa za zapowiedź in­ nych utworów poety, tj. Jam bów, znajdują się one w papirusie po Przyczynach. Nazwa ich pochodzi od metrum, w którym były napisane (kulawy trym etr jambiczny). Było to 13 utworów róż­ nej treści: utwór na urodziny córki przyjaciela poety, utwór, w którym, jak wiemy ze streszczenia, zajmował się autor kwestiami 155

poetyki, językiem i metryką, kilka utworów satyrycznych, utwór który zawierał jakieś aition itp. Do utworów panegirycznych należy Ubóstwienie Arsinci i W arkocz Bereniki. Ubóstwienie Arsinoi powstało w związku ze śmiercią Arsinoi, żony Ptolemeusza II zmarłej w 270 r. p.n.e. Zachowały się z niego fragmenty, a treść całości znamy ze stresz­ czeń (tzw. Diegeseis ) znalezionych również w papirusach. Tema­ tem było uprowadzenie królowej przez Dioskurów na rydwanie do nieba i wzniesienie jej ołtarza i świątyni w porcie handlowym w Aleksandrii. Utwór kończył się więc apoteozą zmarłej; zawie­ rał też opis rozpaczy króla i Egipcjan, którą wywołała śmierć ukochanej królowej, opis żałoby, a także wzmiankę o przywi­ taniu ubóstwianej Arsinoi przez młodszą siostrę, Fileterę, wcześ­ niej zmarłą i także ubóstwioną. Tej samej Arsinoi złożył Kallimach hołd za jej życia pisząc utwór weselny, epitalamium, któ­ ry zaginął. Drugi utwór, W arkocz Bereniki, napisany w dystychu elegij­ nym poświęcił poeta królowej Berenice, żonie Ptolemeusza III Euergetesa. Wiąże się on z wyprawą Ptolemeusza III przeciw królowi Syrii, Antiochowi II. Warkocz Bereniki zachował się w całości w tłumaczeniu Katullusa. Zachowane w papirusach frag­ m enty oryginału pozwalają stwierdzić, że Weroneńczyk wiernie przełożył elegię Kallimacha. Poemat opowiada historię umiesz­ czenia ściętego warkocza Bereniki jako gwiazdozbioru na niebie. Kiedy Ptolemeusz wkrótce po ślubie wyruszył na wojnę do Syrii, Berenika zrozpaczona przyrzekła bogom złożyć na ofiarę swój warkocz, jeśli król szczęśliwie powróci z wyprawy. Gdy tak się stało, złożyła ścięty warkocz w świątyni. Następnego dnia jednak warkocz zniknął, co wywołało ogólne zaniepokojenie; dopiero astronom nadworny Konon wyjaśnił, że odkrył na niebie nowy gwiazdozbiór i że jest to właśnie warkocz Bereniki. W ostatniej części utworu przemawia sam warkocz — wyrażając niezado­ wolenie, że musiał rozstać się z głową swej pani. W arkocz Bere­ niki jest, o ile nam wiadomo, ostatnim utworem Kallimacha. Współcześnie z Kallimachem pisali także inni poeci, przede wszystkim epigramatycy. Należał do nich Asklepiades z Samos. Jego epigramy w liczbie 42 zachowały się w Antologii Palatyń156

skiej. Przeważają wśród nich epigramy erotyczne, w których poeta mówi o swoich miłostkach i miłości, o swoich przeżyciach i nocnych przygodach. Wzywa w nich też do picia wina i w y­ zbycia się trosk. Jednym z naśladowców Asklepiadesa był Posejdippos z Pełli w Macedonii. Około 270 r. p.n.e. przeniósł się do Aleksandrii. Wśród jego epigramów znajdziemy utwory ero­ tyczne i biesiadne, oraz epigramy o świątyni królowej Arsinoe jako Afrodyty Zephyritis, o latarni morskiej na Faros, epigram za­ wierający pochwałę posągu Aleksandra Wielkiego dłuta Lizypa, czy epigram na rzeźbę tego samego Lizypa przedstawiającą „sto­ sowną chwilę”, Kair os. Jednym z najwybitniejszych epigramatyków tego okresu był Leonidas z Tarentu, przedstawiciel epigramatyków peloponesko-doryckich. Urodził się ok. 320 r. p.n.e. w Tarencie. Nie wiemy dokładnie, kiedy przeniósł się do Aleksandrii. Twórczość swoją rozpoczął przed r. 294 od pisania epigramów na zamówienie dla swego miasta ojczystego i dla królów Epiru. Od pewnego czasu prowadził życie tułacza, niejednokrotnie dokuczała mu bieda, o czym wspominał w swoich epigramach. Taki tryb życia zbli­ żył go do ludzi prostych. Dzięki temu poznał dokładnie pracę przedstawicieli różnych zawodów: rzemieślników, rybaków, pa­ sterzy; poznał również ich narzędzia pracy, o których chętnie wspomina w epigramach. Z twórczości Leonidasa zachowało się w Antologii Palatyńskiej ponad 100 epigramów różnorodnej treś­ ci. Jego nowością są epigramy poświęcone ludziom pracy, którzy odchodząc od swego zawodu poświęcają narzędzia pracy bogom opiekuńczym. Tak na przykład stary cieśla poświęca — rozsta­ jąc się ze swym zawodem — Atenie Ergatis swoje piły, pilniki, siekiery i heble, świdry i dłuta (A P VI 205), a rybak swojemu bóstwu opiekuńczemu przybory rybackie (AP VI 4). Poza tym pisał Leonidas fikcyjne epigramy nagrobne i wotywne, epigra­ my na dzieła sztuki (na przykład na słynną krowę wyrzeźbioną przez Myrona), i o tematyce literackiej; znalazły się wśród jego utworów także epigramy satyryczne na żarłoków i pijaków. Brak jest natomiast epigramów erotycznych i biesiadnych. Liczne epi­ gramy mają zabarwienie bukoliczne lub idylliczne; poeta bowiem potrafi odczuć i przedstawić piękno otaczającej go przyrody.

157

Wiele motywów, które spotykamy u Leonidasa, można wpraw­ dzie odnaleźć u jego poprzedników, ale poeta z Tarentu potrafił im nadać piętno oryginalności. Uczniem Kallimacha w dziedzinie gramatyki był wybitny geo­ graf, gram atyk i chronograf Eratostenes z Cyreny (ok. 275 - 195 p.n.e.). Uprawiał on także poezję. Naśladując Hekale Kallimacha napisał zaginiony dziś poemat Erigona. Była to opowieść o tym, jak Dionizos przybył w gościnę do ojca Erigony, chłopa attyckiego Ikariosa, i w zamian za okazaną mu gościnność poczęstował go­ spodarza winem, nauczył go uprawy winorośli i polecił rozszerzać ją po całym kraju. Dalej była mowa o śmierci Ikariosa, Erigony i wiernej suczki, Majry, i o przemianie ich w gwiazdy. Do poe­ m atu wprowadził Eratostenes także różne aitia wyjaśniające np. powstanie tragedii, oczyszczanie wody w Attyce i inne. Eratostenes był również autorem epyllionu Hermes, z którego zachowały się tylko nieliczne fragmenty. Była to opowieść o dzie­ ciństwie Hermesa (m.in. o jego urodzinach, powstanie Drogi Mlecznej, kradzieży wołów Apollina, wynalazku liry) aż do jego wstąpienia do nieba. H E R O N D A S I M IM O G R A F IA

Mimy, tj. utwory, których treść stanowią obrazki z życia, istniały już w epoce klasycznej. Jednak w okresie hellenistycz­ nym nasilenie twórczości w tej dziedzinie szczególnie wzrasta, o czym świadczą znaleziska papirusowe. Mim miejski czy miesz­ czański reprezentuje obok młodszego Teakryta Herondas (ok. 310-ok. 260 p.n.e.). Jego twórczość była znana niemal do końca w. XIX jedynie z dziesięciu drobnych fragmentów i dwóch ty tu ­ łów. Dopiero w r. 1891 ogłoszono znalezione w papirusach egips­ kich siedem całych mimów i część ósmego, a potem dodano z drobnych fragmentów papirusowych jeszcze dwa. W dwóch mimach akcja dzieje się na wyspie Kos. Są w nich też pewne echa pobytu Herondasa na jońskim wybrzeżu Azji Mn. Nazwa utworów Herondasa „mimijamby” oznacza mimy pisane w try m etrach jambicznych tzw. kulawych (czyli cholijambach). Mim I ma tytuł S w atka czyli Rajfurka. Swatką jest stara ko­ bieta Gyllis. Przychodzi ona w odwiedziny do młodej Metriche, 158

której mąż Mandris wyjechał do Egiptu i od dziesięciu miesięcy nie przysłał o sobie żadnej wiadomości. Tymczasem w Metriche zakochał się bogaty i przystojny młodzieniec. Gyllis chce namó­ wić Metriche, by korzystając z nieobecności męża została jego kochanką. Metriche czuje się jednak obrażona jej propozycją, ale uspokoiwszy się częstuje Gyllis winem. Swatka rozkoszuje się wówczas podanym napojem i chwali wino, a następnie dzię­ kuje za poczęstunek, żegna się z Metriche i wybiera się do in­ nych kobiet. Metriche zaś zostaje wierną żoną. Bohaterem mimu II Koczot jest właściciel domu publicznego. Nosi on u Herondasa imię Battaros. Pewnej nocy handlarz psze­ nicy, Thales, porwał przemocą jedną z mieszkanek domu, Myrtalę. Battaros wytoczył mu z tego powodu proces; pokazuje sędziom Myrtalę pokrytą .siniakami i podrapaną i domaga się zadośćuczynienia. Sam gotów jest nawet poddać się torturze dla poparcia oskarżenia, byleby tylko odszkodowanie zostało złożone na sali sądowej. Również oskarżenie, chociaż innego rodzaju, jest treścią mimu III Bakalarz. Metrotima oskarża tutaj własnego syna, Kottalosa, który swymi psotami dał się jej we znaki. Prowadzi go do szko­ ły, do nauczyciela Lampriiskosa, aby ukarał go chłostą za jego przewinienia. Nauczyciel używa do pomocy trzech uczniów i w y­ mierza chłopakowi karę; towarzyszą temu błagania i prośby Kot­ talosa, a z drugiej strony słowa zachęty ze strony m atki do ukarania winnego. W mimie IV K o b ie ty składające wota i ofiary Asklepiosowi miejscem akcji jest świątynia Asklepiosa na Kos. Przychodzą tam w celu złożenia ofiary obywatelka File i jej przyjaciółka Kynno. Po odmówieniu przez File modlitwy i ofiarowaniu ko­ guta ogląda ona z zachwytem dzieła sztuki znajdujące się w przedsionku świątyni, (posągi), a następnie w .samym przybytku boga (obrazy), dokąd wpuszcza obie kobiety sługa świątyni. Te­ matem rozmowy kobiet są pochwały oglądanych posągów i obra­ zów, a przede wszystkim realizm przedstawianych postaci. Rozmowę przyjaciółek przerywa sługa świątynny przybywający z doniesieniem, że ofiara File została przyjęta łaskawie przez boga, modli się do Asklepiosa o błogosławieństwo dla ofiarodaw­ 159

czyni, a File dodaje, że obie wrócą tu jeszcze z mężami i dziećmi, aby złożyć większą ofiarę. Mim V Zazdrosna jest mimem naturalistycznym; bohaterką jego jest bogata Bitynna, która posądziwszy niewolnika Gastrona, że zdradza ją z niewolnicą Amfitają, rozkazuje wymierzyć mu za karę tysiąc kijów; rozkaz ten zastępuje w ostatniej chwili innym: każe mu na czole wytatuować piętno. Ostatecznie w y­ prasza Gastrona od kary ulubiona niewolnica Bitynny. Mim VI Przyjaciółki c zyli D yskretna rozmowa ma charakter obsceniczny; krytykuje w nim Herondas charakterystyczne dla wielkiego miasta zepsucie. Treścią mimu VII S zew c jest scena u szewca Cerdona, do którego przychodzi Metro wraz z dwiema przyja­ ciółkami, by kupić buciki. Szewc zachwala swój towar, pokazuje klientkom różne gatunki i fasony butów. Gdy Metro wybrała już dla siebie buciki, okazuje się, że są dla niej za drogie. Metro rezygnuje z kupna, a inną parę butów nabywa za tę samą cenę jej przyjaciółka. Odchodzącej Metro przyrzeka Cerdon, że zrobi jej na pierwszego parę bucików koloru szyjki raka. Mim VIII Sen zaczyna się od sceny, w której gospodarz bardzo wcześnie budzi służbę i rozkazuje jej rozpocząć pracę; sam zaś jednej z niewolnic, Annie, opowiada swój sen. Śniło mu się, że pro­ wadził kozła, którego zabrali mu napotkani po drodze pasterze. Pasterze rozszarpali kozła i zjedli wśród dzikich tańców. Wzy­ wali też właściciela kozła do zawodów w skakaniu po napełnio­ nym winem szawłoku, przy tym sami się poprzewracali, a gospo­ darz wyszedł zwycięsko. Jednak starzec znajdujący się w groma­ dzie nie chciał przyznać mu nagrody; wtedy właściciel kozła poprosił na rozjemcę jakiegoś młodzieńca, a ten podzielił nagrodę na dwie części. Skończywszy opowiadać sen gospodarz objaśnia go niewolnicy. Z tego objaśnienia wynika, jak się wydaje, że mim ma charakter alegoryczny i dotyczy spraw literackich. Mimy Herondasa odzwierciedlają z wielkim naturalizmem scenki z życia miejskiego. Poeta umiał stworzyć plastyczne i dobrze uchwycone postacie; są wśród nich, jak widzieliśmy, właściciel domu publicznego, swatka, okrutna pani znęcająca się nad niewolnikiem i wiele innych. Jednak naturalizm Herondasa jest w gruncie rzeczy powierzchowny, a istotna problematyka społeczna nie dochodzi u niego do głosu, podobnie jak u Teokryta. 160

TEOKRYT I JEGO SZKOŁA

Teokryt (ok. 310 - ok. 250 p.n.e.) jest pierwszym i równo­ cześnie najwybitniejszym przedstawicielem poezji bukolicznej. Bukoliki utożsamia się z sielankami lub idyllami. Bukoliki miały charakter konwencjonalny, występowali w nich pasterze, pod których postaciami przedstawiano często osobistości współ­ czesne, przede wszystkim poetów. Termin „idylla” zaś oznaczał pierwotnie utwory drobne, ale mieszczące się w tradycyjnych gatunkach poetyckich, wydawane zwykle pojedyńczo, nie w zbio­ rach. Mogły to być utwory różnej treści; dlatego nazwą tą objęto utwory Teokryta, chociaż różnią się one między sobą tematami, stylem, językiem i metrum; ponieważ jednak wiele z nich od­ nosi się do życia pasterzy, idylla stała się synonimem pieśni pasterskiej. Rozwój poezji bukolicznej w epoce hellenistycznej pozostaje w związku z tym, że ówczesny człowiek, zmęczony życiem w wielkich miastach, tęsknił do przyrody i szukał z nią kontaktu. O życiu poety mamy niewiele wiadomości pewnych. Pocho­ dził z doryckich Syrakuz, chociaż inna tradycja starożytna wy­ wodziła go z wyspy Kos. Życie i działalność literacka Teokryta była związana z trzema ośrodkami: Sycylią, Aleksandrią i wyspą Kos, która za rządów Ptolemeuszów przeżywała okres rozkwitu. Mieściła się tam świątynia Asklepiosa, opiekuna sztuki lekarskiej i sławna szkoła lekarska. Tam też działał poeta Filetas grupu­ jący wokół siebie krąg poetów. Teokryt przebywał również przez pewien czas w Milecie. Dokładnej daty jego śmierci nie znamy. Utwory Teokryta zachowały się w starożytnym zbiorze idylli (tzw. Corpus Theocriteum)] zawiera on jednak oprócz utworów autentycznych poety także błędnie mu przypisywane utw ory na­ śladowców Teokryta, oraz utwory dwóch późniejszych bukolików, Moschosa i Biona. Chronologii utworów Syrakuzańczyka nie da się dokładniej ustalić, a także kolejność ich w rękopisach jest różna. Dlatego najwłaściwiej będzie omówić je w zależności od ich charakteru literackiego. Do poezji oficjalnej, penegirycznej należą idylle XVI i XVII. W pierwszej z nich Ch aryty c zyli Hieron (Id. XVI) zwraca się poeta do Hierona II, który nie był wtedy jeszcze królem Syra11 — L iteratura grecka 1 rzymska

161

kuz, lecz strategiem powołanym do wojny z Kartagińczykami; było to w r. 275/4 p.n.e. Charytami zaś nazywa swoje utwory. W pierwszej części panegiryku skarży się Teokryt, że jego Charyty są biedne, ponieważ nigdzie nie znalazły gościnnego przy­ jęcia, tzn. autor nie otrzymał za nie żadnego wynagrodzenia. Ludzie bowiem dbają jedynie o zyski materialne, a nie ubiegają się o to, by jakiś poeta wysławił ich wielkie czyny, co zapewni­ łoby im nieśmiertelność. W drugiej części zaś wyraża nadzieję, że jego pieśni będzie potrzebował Hieron, kiedy wsławi się swoi­ mi czynami w walce z Kartaginą. Jeśli odniesie zwycięstwo, czego poeta mu życzy, na Sycylii zapanuje pokój, a z nim dobrobyt. Autor kreśląc obraz pokoju kończy utwór zapewnieniem, że po­ zostanie wierny Charytom. Idylla XVII Pochwała Ptolemeusza (II Filadelfa) jest pochwałą króla jako opiekuna nauki i sztuki. U twór zaczyna Teokryt wstępem, w którym zwraca się do Zeusa, a potem przechodzi do pochwały władcy ułożonej według prze­ pisów obowiązujących pochwały prozaiczne. Tak więc najpierw sławi jego rodziców, ojca — Ptolemeusza I Sotera i matkę, Berenikę. Następnie mówi o urodzinach króla na Kos, którym to­ warzyszyły znaki zapowiadające szczególną życzliwość Zeusa, jaką bóg będzie otaczał władcę Egiptu. Dowodem jej jest państwo Ptolemeusza II; tutaj wprowadza poeta jego obraz podkreślając wielkość, dużą ilość mieszkańców, urodzajność, dobrobyt, zwy­ cięsko prowadzone wojny, bezpieczeństwo itp. Nie zapomniał Teokryt także o hojności króla w stosunku do bogów i ludzi, w tym również w stosunku do poetów. Sławi ją także w kilku wier­ szach w idylli XIV. Idylla XXII jest H ym nem na cześć Dioskurów. Można wyróżnić w nim cztery części: w pierwszej (w. 1 - 26) chwali poeta Dioskurów jako opiekunów żeglarzy podczas burz morskich, w drugiej (w. 27 - 134) przedstawia walkę na pięści Polluksa z królem Bebryków Amykosem, w trzeciej (w. 135 - 211) zwycięską walkę Kastora z messeńskimi Afaretydami; w czwartej części, która stanowi zakończenie utworu, Teokryt zwraca się znowu do Dioskurów. Obydwa opisy walk tworzą w hymnie małe, samodzielne epyllia. Warto też podkreślić, że walkę Pol­ luksa z Amykosem umieszcza autor na tle pięknego krajobrazu. Wśród utworów Teokryta mamy także mimy. Należy do nich przede Wszystkim mim aleksandryjski Syrakuzanki czyli K o ­ 162

b iety na święcie Adonisa (Id. XV). W utworze tym można wy­

różnić trzy sceny; bohaterkami jego są dwie Syrakuzanki, ro­ daczki poety, Gorgo i Praksynoe, mieszkające w Aleksandrii za Ptolemeusza II. Pierwsza scena odbywa się w domu Praksynoe; przychodzi do niej Gorgo i razem mają udać się na uroczystości ku czci Adonisa. Scenę wypełnia rozmowa przyjaciółek i przygo­ towania się obu kobiet do wyjścia (w. 1 - 43). W scenie drugiej widzimy syrakuzanki w drodze do pałacu królewskiego; idą one przez zatłoczone ludźmi, wojskiem i policją ulice Aleksandrii. Z trudem przecisnąwszy się przez tłum wchodzą przez bramę wiodącą do pałacu i udaje im się wreszcie stanąć w bezpiecznym miejscu (w. 44 - 77). W scenie trzeciej Gorgo i Praksynoe znaj­ dują się w obrębie pałacu; tutaj podziwiają znajdujące się w jakimś namiocie barwne szaty Afrodyty i Adonisa oraz .hafto­ wane na ścianach namiotu postacie, które wyglądają jak żywe. Przy końcu tej sceny Gorgo zwraca uwagę przyjaciółki na sław­ ną śpiewaczkę, przygotowującą się właśnie do zaśpiewania pieśni o Adonisie (w. 78 - 99). Pieśń jest zwrócona do Afrodyty; posąg Adonisa, który wrócił z podziemia do swej małżonki i obok niego posąg Afrodyty spoczywają na purpurowych kobiercach w alta­ nie; pieśń zawiera ich opis, następnie zapowiedź wyniesienia w następnym dniu w żałobnym orszaku posągu Adonisa do morza. Są też przytoczone słowa pieśni, którą będą śpiewały przy tej okazji kobiety. Pieśń skierowana do Afrodyty i obrzędy kul­ towe kończą się wyrażeniem nadziei, że Adonis wróci jako przy­ jaciel w przyszłym roku ku radości swych czcicielek. W ostat­ nich wierszach widzimy znowu syrakuzanki; Gorgo chwali pieśń śpiewaczki, po czym postanawia szybko wrócić do domu. W mimie tym dał Teokryt doskonałą charakterystykę obu syrakuzanek jako mieszczanek i nakreślił plastyczny obraz wspania­ łości Aleksandrii czasów Ptolemeusza; w usta kobiet włożył po­ chwały króla, a w usta śpiewaczki kultowej pochwałę królowej. Mimem o czarach miłosnych jest idylla II Czary (a raczej Czarownice). Obrzędy czarodziejskie wykonuje młoda Symeta opuszczona od dwunastu dni przez swego kochanka Delfisa. Mają one przywrócić jej jego miłość. Obrzędy, które poeta dokładnie opisuje, odbywają się w nocy po wezwaniu na pomoc Seleny (bogini księżyca) i Hekaty (patronki czarownic). Selenie opowiada u»

163

Symeta historię swojej miłości aż do chwili, kiedy opuścił ją Delfis. Na czarach i zwierzeniu się Symety bogini księżyca mija noc. Czytelnik nie dowiaduje się, czy magiczne obrzędy przy­ wróciły młodej dziewczynie miłość Delfisa, ale Symeta przez zwierzenie się Selenie, w którym jeszcze raz przeżyła swą mi­ łość, uwolniła się od namiętności; wyrazem tego jest jej rezy­ gnacja zawarta w słowach: „a ja będę znosić swe cierpienia mi­ łosne, jakem je wzięła na siebie”; jest w nich również przyzna­ nie się do własnej winy, a także uwolnienie od winy, a więc i od zemsty Delfisa. Teokryt z wielką wnikliwością doskonale odma­ lował uczucia i przeżycia Symety, stanowiące treść jej zwierze­ nia, a oprócz tego w sposób realistyczny przedstawił obrzęd czarów. Naśladował tutaj w scenie czarów mim Sofrona K obiety, które mają czarami ściągać boginię. W idylli XIV Miłość Cyniski przyjaciel radzi zrozpaczonemu

Aischinesowi, który z zazdrości uderzył w twarz swoją niewinną kochankę, by zamiast rozpaczać zaciągnął się do wojska Ptole­ meusza zawsze hojnie wynagradzającego żołnierzy. Idylla XII jest epyllionem o Hylasie ujętym w formę listu do praktykującego w Milecie lekarza, Nikiasza, u którego Teokryt zatrzymał się w czasie swego pobytu w tym mieście. Hylas był ukochanym chłopcem Heraklesa, któremu towarzyszył w wy­ prawie Argonautów. Pewnego razu czerpiąc wodę na wieczerzę dla Heraklesa utonął w źródle, dokąd wciągnęły go zakochane nimfy. Epyllionem jest także idylla XXIV M ały Herakles opowiada­ jąca o dzieciństwie i młodości herosa. Prawdopodobnie za pieśń ślubną dla Teugenidy i Nikiasza można by uważać idyllę XVIII Pieśń na ślub Heleny. Śpiewa ją chór dziewcząt lakońskich przed komnatą Menelaosa; początek pieśni zawiera żartobliwe wypowiedzi w stosunku do Menelaosa, następnie chór gratuluje mu żony, po czym następuje pochwała Heleny jako prządki i tkaczki — ma ona prawdopodobnie być wzorem dla Teugenidy — a w końcowej części epitalamium prośba do Latony o piękne potomstwo dla młodej pary i życze­ nia dobrej nocy. Pieśń kończy się tradycyjną formułą zwróconą do Hymena, boga zaślubin.

164

Tej samej Teugenidzie posłał Teokryt poemat Wrzeciono (Id. XXVIII); utwór ten miał wyprzedzić osobiste gratulacje autora, który wybierał się do Miletu. Poeta przemawiając do wrzeciona sławi zalety Teugenidy, a na końcu wypowiada pochwałę włas­ nego utworu, który posyła jej w darze. Do bukolik właściwych natomiast można zaliczyć utwory: IV, V, X, I, III, VII, VI, XI. Tematem idylli IV Pasterze uczynił Teokryt zawody śpie­ wacze dwóch pasterzy — Battosa j Korydona, który pasie kozy swego pana, Egona. Korydon śpiewa najpierw obsceniczne pio­ senki Pyrrosa i Glauki, a potem własną pieśń; jej tematem jest pochwała Krotonu i pobliskiej miejscowości Zakynthos, gdzie Egon miał w czasie jakichś lokalnych igrzysk zjeść naraz osiem­ dziesiąt chlebów i przyprowadzić z gór za kopyto byka, którego podarował Amaryllidzie. Pod wpływem piosenki o Egonie i Amaryllidzie budzi się w Battosie wspomnienie jego zmarłej Amaryllidy. Wówczas Korydon pociesza go ogólnymi uwagami o zmianie pogody i losu. Głównym przedmiotem dalszej rozmowy pasterzy jest Egon tracący m ajątek na zapasy atletyczne i mi­ łostki. Idylla V Pieśni koźlarza i pasterza owiec opiewa spór dwóch pasterzy: Lakona pasącego owce i Komatasa, pasterza kóz. Spór odbywa się na tle pięknego krajobrazu. Zwycięzcą zostaje Komatas. Mimem wiejskim jest idylla X Robotnicy w ie jsc y czyli Żniwiarze. Dwaj najemnicy wiejscy, Miłon i Bukajos, koszą razem z innymi zboże. Bukajosowi jednak źle idzie praca, a powodem tego jest miłość do fletnistki. Milon radzi mu jako dobremu śpiewakowi szukać pociechy w pieśni. Bukajos usłuchał jego rady i śpiewa pieśń, w której sławi urodę fletnistki, Bombyke. Tymczasem Milon śpiewa starą pieśń żniwiarską, prosi w niej Demeter o obfite plony i udziela żniwiarzom gospodarskich rad; skończywszy swą pieśń krytykuje miłość Bukajosa i jego miłosną pieśń. Jednym z najładniejszych utworów Teokryta jest T y r s y s (Id. I). Tematem utworu są cierpienia mitycznego pasterza Dafnisa, który wolał umrzeć niż ulec pokusie Afrodyty. Pieśń o cier­ pieniach Dafnisa śpiewa pasterz owiec, Tyrsys, spotkanemu na pastwisku bezimiennemu koźlarzowi. Koźlarz daje Tyrsysowi za

165

tę pieśń, którą bardzo chwali, kozę z koźlętami i drewniany kubek; oprócz ornamentów roślinnych są na nim misternie wy­ ryte trzy sceny idylliczne. Bohaterem idylli III Serenada jest koźlarz, który powierzyw­ szy swoją trzodę Tityrusowi idzie pod grotę Amaryllidy i pieśnią zwaną „narzekaniem przed zamkniętymi drzwiami” oraz przy­ niesionymi jabłkami i wieńcem stara się przejednać obojętność ukochanej. Ponieważ jednak Amaryllida ciągle milczy, zmart­ wiony koźlarz kładzie się przed grotą, by go tam pożarły wilki, co sprawi jej radość. Idylla VII Dożynki oparta jest na wspomnieniach poety z wyspy Kos. Pasterz wołów, Symichidas, opowiada, jak przed laty wybrał się z dwoma towarzyszami z miasta na wieś na do­ żynki urządzone na cześć Demetry. W drodze spotkali pasterza kóz, Licydasa, uważanego przez pasterzy za mistrza w grze na multankach. Symichidas ucieszył się ze spotkania z Licydasem i zaproponował mu, by obaj dla skrócenia drogi zaśpiewali pieśni pasterskie. Licydas zgodził się i jako nagrodę dla zwycięzcy przeznaczył swoją laskę pasterską. Jako pierwszy śpiewa Licydas swoją piosenkę erotyczną na cześć młodego Agezjanaksa z Mityleny, po nim zaś Symichidas piosenkę, której treścią jest miłość jego przyjaciela Aratosa do pięknego chłopca Filinosa. W zawo­ dach zwyciężył Symichidas i Licydas wręczył mu zgodnie z obiet­ nicą swą laskę, po czym ruszyli w dalszą drogę do Pyksy. Tam zastają w domu Frazydamasa przygotowaną już ucztę i zajmują miejsca na posłaniach z sitowia i winorośli; biesiada odbywała się przed ołtarzem Demeter, patronki dożynek. Pod postaciami pasterzy ukrywają się poeci: Symichidas — to Teokryt, Sikelidas — Asklepiades; dotąd nie udało się zidentyfikować Licydasa. Formę listu do Nikiasza ma idylla XI: treścią jej jest niesz­ częśliwa miłość Cyklopa do nimfy morskiej Galatei. Motyw mi­ łości Cyklopa występuje także w idylli VI Bukoliaści. Dwaj młodzi pasterze, Dafnis i Dametas, śpiewają w zawodach pasters­ kich o Cyklopie, który już przestał zabiegać o względy Galatei. Pieśniami erotycznymi są trzy idylle Teokryta (Id. XXIX, XXX i XII). Mówią o jego miłości do chłopca (czy do chłopców). W Id. XXIX Teokryt wyrzuca chłopcu niestałość uczuć tłum a­ cząc mu, że jedynie przyjaźń z poetą przyniosłaby mu sławę w 166

przyszłości. Jeśli zaś chłopiec nie posłucha jego rad i nie zmieni swego postępowania, poeta więcej do niego nie przyjdzie, mimo zaproszenia. Idylla XXX zawiera rozważania starzejącego się autora, że należy skończyć już z miłością i kierować się rozsąd­ kiem; jednak poeta zdaje sobie sprawę z tego, że Erosowi nawet Zeus nie potrafi się oprzeć. W idylli XII zatytułowanej A ites czyli Kochanek wyraża swą radość z powrotu ukochanego chłop­ ca po dwu dniach jego nieobecności. Do idylli, których autentyczność jest wątpliwa, należą VIII, IX, XIX, XX, XXI, XXIII, XXV, XXVI, XXVII. Treścią idylli IX Pasterz owiec lub pasterze k ró w jest agon między dwoma pasterzami, którzy współzawodnicząc ze sobą chwalą wygody i dostatki życia pasterskiego; sędzią agonu jest poeta; daje on współzawodnikom podarki, a sam śpiewa krótką pochwałę pie­ śni; agon pozostaje nierozstrzygnięty. Idylla XIX Złodziej m iodu mówi o Erosie, którego ukłuła pszczoła; z tego powodu skarży się on przed Afrodytą, a matka porównuje jego samego do kłującej pszczoły. W idylli XXIII bohater popełnia samobójstwo u progu domu niewrażliwej na jego uczucia dziewczyny. Inne przekazane pod imieniem Teokryta idylle to Pieśni pasterskie (VIII: zawody między pasterzami), Lenaj (XXVI), którego treść stanowi histo­ ria o Penteusie, rozszarpanym przez rozszalałe Bakchantki, a mię­ dzy nimi przez własną matkę i Pastuszek w ołów (XX). Ciekawa jest idylla XXI, mim rybacki R ybacy. Daje ona bowiem reali­ styczny obraz ubogiego i pełnego trudu życia rybaków. Ma też pewną tendencję moralizatorską. Z nią kontrastuje idylla XXVII, w której Teokryt przedstawił z dużym naturalizmem zaloty Dafnisa, wiejskiego chłopaka, pochodzącego z zamożnej rodziny, do córki innego gospodarza. Dłuższym utworem jest epyIlion Herakles zabijający lw a (Id. XXV). Ze wszystkich utworów, których autentyczność jest po­ dejrzana, ten mógłby być najprędzej uznany za pochodzący od Teokryta. Początek i koniec nie zachowały się. W epyllionie moż­ na wyróżnić trzy części; pierwszą wypełnia rozmowa przybywa­ jącego z obczyzny Heraklesa ze spotkanym po drodze wieśnia­ kiem, który opowiada herosowi o bogactwach króla Augiasza i prowadzi go do jego dworu. W części drugiej bohater wraz z Augiaszem i jego synem, Fileusem, w letni wieczór ogląda stajnie 167

po powrocie bydła z pastwiska. W części trzeciej Herakles opo­ wiada Fileusowi o swojej walce z lwem nemejskim. Oprócz epylliów Teokryt pisał także epigramy. Zachowały się 24 epigramy, nie wszystkie jednak są autentyczne. Sześć pierw­ szych ma charakter idylliczny i stanowi jakby przejście od mi­ mów pasterskich do epigramów. Tak na przykład w epigramie 1 opisuje poeta ołtarz i piękne otoczenie, na tle którego ołtarz stoi: w epigramie 2 Dafnis składa w ofierze Panowi swą syringę, my­ śliwską włócznię, skórę jelenia i torbę, w epigramie 3 opisuje autor, jak Pan i Priap skradają się do śpiącego w grocie Dafnisa. Wśród pozostałych epigramów znajdziemy rzeczywiste napisy na posągi bogów lub sławnych poetów oraz napisy nagrobne. Z pierwszych najdoskonalsze są epigramy na posągi Archilocha i Anakreonta, zawierające krótką charakterystykę tych poetów oraz epigram na posąg Epicharma. Z utworów na posągi bogów można dla przykładu wymienić epigram na marmurową grupę Muz (ep. 10), czy na posąg Afrodyty niebiańskiej (ep. 13). Z epi­ gramów nagrobnych na uwagę zasługuje przede wszystkim fik­ cyjny epigram na grób poety Hipponaksa (ep. 21). Z innych moż­ na by wymienić również fikcyjny napis na grób Syrakuzańczyka Orthona, który ostrzega przechodnia przed wałęsaniem się w no­ cy po pijanemu, ponieważ on sam stał się ofiarą podobnej sytua­ cji (ep. 8), czy epigram, w którym matka opłakuje zmarłą sied­ mioletnią córeczkę (ep. 16). Między utworami Teokryta znajduje się jeden utwór figural­ ny Piszczałka (Syrin ks ); jego kształt przypomina piszczałkę, a treść stanowi opowiadanie, jak powstała piszczałka. Pan kochał kiedyś nimfę Syrinks; ta jednak uciekła przed nim i zamieniła się w trzcinę, z której Pan zrobił piszczałkę. Tym utworem figuralnym zamykamy przegląd twórczości Syrakuzańczyka. Teokryt podobnie jak Kallimach wypowiadał się przeciw epic­ kim epigonom Homera, naśladowcom cyklików. Mówi o tym wy­ raźnie ustami Licydasa w idylli VII (w. 45 - 48). Wierny tej zasa­ dzie uprawia tylko drobne formy literackie. Najdłuższy z jego utworów H ym n do D ioskurów liczy 223 wiersze, a najdłuższe przypisywane mu, choć prawdopodobnie nieautentyczne, epyllion Herakles zabijający lw a 281 wierszy. Niektóre z utworów 168

zamykają się w granicach ok. 150 wierszy, inne nie przekraczają naw et 100. Talent Syrakuzańczyka przejawia się m.in. w nakre­ ślonych przez niego nastrojowych obrazkach z natury, które spo­ tykam y we wszystkich utworach, niezależnie od ich charakteru. Wystarczy przypomnieć dla przykładu obraz dobrodziejstw uprag­ nionego pokoju w idylli XVI (w. 74-87) i Dożynkach (Id. VIII 133 - 155), czy opisy źródeł w idyllach XXI 36 -4 3 i XIII 39 - 42. Takie właśnie nastrojowe krajobrazy stanowią tło czy ram y akcji bądź zawodów śpiewaczych. Na tle krajobrazu ukazuje poeta lu­ dzi, przede wszystkim pasterzy. Niektórzy z nich są wyidealizo­ wani, innych obdarza autor rysami bardziej indywidualnymi, w tym ujemnymi, a tematem utworów jest wtedy życie codzienne, realne. Niejednokrotnie kryją się pod pseudonimami pasterzy poeci współcześni. Realizm (ale stylizowany) cechuje też dwa mim y niepasterskie Czary (Id. II) i Syrakuzanki (Id. XV). Teokryt posiada wielką umiejętność obserwacji i zdolność do charakte­ ryzowania swoich postaci za pomocą kilku rysów, a właściwo­ ścią jego realizmu jest charakteryzowanie ich przez drobne szcze­ góły. Tą metodą posługuje się nie tylko w mimach miejskich, lecz także i w tematach bohaterskich, kiedy przedstawia np. He­ lenę przy wrzecionie i krosnach (Id. XVIII) czy Alkmenę przy usypianiu bliźniaków kołysanych na tarczy (Id. XIV). W dobo­ rze tematów odpowiednich dla krótkich poematów kieruje się nie tylko własnymi upodobaniami, ale liczy się także z upodo­ baniami ówczesnej publiczności i pewnymi teoriami szkoły poe­ tyckiej. Większość utworów napisał Teokryt w heksametrze; różni się on jednak od heksametru dawnej poezji epickiej charakterem b ar­ dziej daktylicznym i szczególnie częstym występowaniem cezury po czwartej stopie, która od tego gatunku wzięła nazwę cezury „bukolicznej”. Utwory liryczne natomiast ujął w miary liryczne. Stosownie do treści zmienia się także zgodnie z grecką tradycją literacką używany przez Teokryta dialekt. Najczęściej posługuje się poeta dialektem doryckim, utwory liryczne pisze w dialekcie eolskim, Aitesa w jońskim, a utwory o charakterze epickim w dialekcie Homera (np. Pochwała Ptolemeusza). Młodszym od Teokryta przedstawicielem bukoliki był Mos-

169

chos. O życiu jego nie wiemy prawie nic. Pochodził podobnie jak Teokryt z Syrakuz, pisał w II w. p.n.e. Zachowało się epyllion Moschosa Megara. Treść utworu stanowi rozmowa żony H erakle­ sa, Megary i jego matki, Alkmeny, skarżących się na kłopoty i troski, których przyczyną jest Herakles. Moschos był także au­ torem drugiego epyllionu Europa. Opowiadał w nim o porwaniu Europy, córki Feniksa, przez Zeusa w postaci byka. Szczupłą treść rozszerzył opisem snu Europy o sporze o nią dwóch części świa­ ta i okoliczności, w których nastąpiło porwanie. Do Teokryta na­ wiązał Moschos w Pieśni na weselu Achillesa i Deidamii. Moschosowi zawdzięczamy też krótki (ok. 30 w.) wiersz (anakreontyk) o zbiegłym Erosie; ma on formę listu gończego, który Afrodyta wysyła za zbiegłym, podając w nim dokładny opis wyglądu Ero­ sa. Utwór ten naśladuje rzeczywisty listy gończy. Trzeci poeta bukoliczny, Bion, pochodził prawdopodobnie z małej miejscowości Flossa w pobliżu Smyrny w Azji Mniejszej; działał natomiast w południowej Italii, gdzie stworzył, jak się wydaje, własną szkołę poetycką. Żył na przełomie II/I w. p.n.e., a więc w okresie ciągle wzrastającej ekspansji politycznej Rzymu. Z właściwych bukolik Biona doszły do nas tylko uryw ki zacho­ wane w antologii Stobajosa z V w. n.e. Są wśród nich pochwały Erosa, krótki katalog (nr VIII) najsławniejszych w starożytności par przyjaciół oraz mim pasterski (nr XIV); pasterze dyskutują w nim na temat, która z czterech pór roku najbardziej im się podoba. Najdłuższym utworem Biona jest Epitaf Adonisa czyli Żale nad grobem Adonisa. Autor ukazuje w nim śmierć śm iertel­ nie ranionego w górach przez dzika Adonisa i rozpacz Afrodyty, a także całej otaczającej umierającego przyrody. Bionowi przy­ pisuje się również zachowany bezimiennie większy fragm ent Pie­ śni na w eselu Achillesa i Deidamii. Niektórzy uczeni uważają za jego autora Moschosa (np. T. Sinko). We fragmencie tym wystę­ puje dwóch pasterzy — Myrson i Licydas. Licydas na prośbę swe­ go towarzysza śpiewa pieśń, której treścią jest tajemna miłość młodego Achillesa, chowającego się z woli Tetydy w przebraniu wśród córek Likomedesa, do jednej z nich, Deidamii. Utwór ury­ wa się w momencie, gdy Achilles skarży się, że każą mu spać z dala od Deidamii. Jak możemy przypuszczać z M etamorfoz Owi­

170

diusza (XIII 262 i nn.) dalej następowała opowieść o „tajemnym weselu” młodej pary. W czasach Sulli jakiś uczeń Biona, którego nazwiska nie zna­ my, naśladując go napisał Epitaf Biona czyli Zale po śmierci Bio­ na. Wzywa on najpierw całą przyrodę (wody, rzeki, lasy, kwiaty itp.), a w dalszej części postacie, które były przedmiotem pieśni Biona, by pomogły mu opłakiwać mistrza. Bion był ostatnim bukolikiem greckim. Bukolika odżyła do­ piero w sto lat później w Rzymie w twórczości Wergiliusza, któ­ ry sięgnął po wzory do Teokryta.

DRAMAT LITERACKI W ALEKSANDRII

Dramat nie znalazł w epoce hellenistycznej żadnego w ybit­ niejszego przedstawiciela. Wprawdzie Ptolemeusz I zbudował w Aleksandrii teatr Dionizosa i urządzał w nim tradycyjne agony dramatyczne, ale ówczesna publiczność o wiele chętniej ogląda­ ła urządzane tam przez królów widowiska i procesje, uroczysto­ ści dworskie czy uroczystości związane z kultam i religijnymi, niż tragedie. W czasie agonów tragicznych urządzanych przez Filadelfa w latach 384-81 doliczono się siedmiu poetów dramatycznych i nazwano ich Plejadą od siedmiogwiezdnej konstelacji. Znamy z nich tylko pięć nazwisk, a z twórczości ich nie zachowało się nic, albo jedynie drobne fragmenty lub tytuły; dlatego nie można ocenić ich twórczości. Więksi dramaturdzy działali poza Plejadą. Należał do nich przede wszystkim Sositheos (ok. 315-o k . 260 p.n.e.). Zachowało się ok. 20 wierszy z jego dram atu satyrowego Dafnis lub Lityerses. Treścią dramatu były muzyczne zawody pa­ sterzy Dafnisa i Menalkasa oraz poślubienie przez Dafnisa nimfy Talii. Drugim ważniejszym dramaturgiem był Moschion; wiemy o jego dwóch tragediach historycznych: Tem istokles i F e rejczycy , W II i I w. p.n.e. nastąpił powolny upadek poezji; reprezen­ tują ją niemal wyłącznie epigramatycy działający w miastach Syrii i Grecji. Odbiorcą poezji w tym okresie staje się już Rzym. Jednym z wybitniejszych był Antypater zwany Sydońskim, cho­ ciaż pochodził z Tyru. Uprawiał różne gatunki epigramu; często 171

podejmował motywy opracowane już przez jego poprzedników, zwłaszcza przez Leonidasa z Tarentu. Najbardziej oryginalne z epigramów A ntypatra były jego napisy nagrobne historyczne; nie były one jednak przeznaczone do wyrycia na rzeczywistym grobie; miały charakter popisowy (epidejktyczny). Do ciekaw­ szych należą też epigram na zburzenie Koryntu (A P VII 493) i na m ury cyklopie w Tirynsie. Charakterystyczne dla Sydończyka by­ ły epigramy nagrobne w formie zagadek. Młodszy od Antypatra był Meleager z Gadary. Twórczość jego przypada na drugą po­ łowę I w. p.n.e. O życiu jego wiemy tylko to, co epigramatyk mówi sam o sobie w autoepitafie. Meleager spędził młodość w Gadarze, wiek dojrzały w Tyrze, a starość na wyspie Kos. Upra­ wiał przede wszystkim epigramy erotyczne, poświęcone chłopcom i kobietom, głównie Zenofili i Heliodorze. Pisał także epigramy dla zwierząt: konika polnego, piewika, na śmierć zajączka. Me­ leager opracowywał motywy znane już wcześniej, nie wprowa­ dzał nowych. Chętnie też opracowywał ten sam motyw kilkakrot­ nie w nieco odmienny sposób. Ułożył pierwszą antologię, W ie­ niec, do której włączył również własne epigramy i utwory 48 poetów i poetek od Safony do sobie współczesnych. Również z Ga­ dary pochodził Filodem (ok. 110-ok. 39 p.n.e.), filozof epikurejski, który dużo pisał prozą. Zachowały się jego 32 epigramy. Ogromną ich większość stanowią epigramy erotyczne, często ob­ sceniczne; Filodem opiewał w nich własne miłostki traktując je jako uczucia chwilowe, przelotne. W nielicznych nieerotycznych opracowywał motywy tradycyjne. Dzięki Cyceronowi dobrze zna­ m y poetę-improwizatora Archiasza z Antiochii, przebywającego w Rzymie od 101 r. p.n.e. Oskarżono Archiasza o nieprawne uży­ wanie tytułu obywatela rzymskiego. Cyceron obronił go wygła­ szając sławną mowę Pro Archia poeta (W obronie p oety Archia­ sza). Z twórczości Archiasza zachowało się ok. 30 epigramów w Antologii Palatyńskiej; są one różnej treści, ale brak im zupełnie oryginalności, ponieważ poeta wykorzystuje dobrze już znane epigramatyce motywy. Pewną oryginalność wykazuje natomiast Antyfilos z Bizancjum (I w. p.n.e.), autor przeszło 40 epigramów. Wprowadza on do epigramatyki nowy temat, a mianowicie opis różnych niezwykłych wydarzeń, jak np.: mysz zjadła gdzieś złoto (AP IX 310), delfin wyniósł z wody topielca i zginął na lą­ 172

dzie (A P IX 22), żeglarz spalił się w łodzi (A P IX 242). Takie te ­ maty weszły odtąd na stałe do epigramatyki. W I w. p.n.e. pisze bardzo wielu epigramatyków, jednak tw ór­ czość ich nie wyróżnia się ani indywidualnością, ani oryginalno­ ścią. Pewne cechy indywidualne wykazuje A ntypater z Tessaloniki. Był on klientem C. Kalpurniusza Pizona, konsula z r. 15 p.n.e. Antypater osiedlił się w Rzymie; pracował jako nauczyciel i występował jako poeta-improwizator. Część jego epigramów łączy się z osobą Pizona. Niektóre pozostają w związku z Augustem i dworem cesarskim. W jednym z nich w r. 20 p.n.e. zwrócił się do samego Augusta, gdy princeps przygotowywał się do wyprawy przeciw Partom, w innym uświetnił założenie przez Augusta po zwycięstwie pod Akcjum miasta Nikopolis i świą­ tyni Apollina (AP IX 553). W epigramach Antypatra dochodzą do głosu echa wydarzeń historycznych jak również i echa ówcze­ snego życia artystycznego. Poeta był także autorem epigramów nagrobnych, m.in. opisywał niezwykłe wypadki śmierci. Nato­ miast brak jest w jego twórczości epigramów erotycznych, a te, które są, mają charakter satyryczny. Wybitniejszą postacią od do­ tychczas omówionych epigramatyków był Krinagoras z Mityleny. Dwukrotnie (w 46 i 26 r. p.n.e.) brał udział w poselstwie, które je­ go ojczyste miasto wysłało do Augusta. W czasie drugiej podróży poselstwo musiało się udać aż do Tarragony w Hiszpanii, ponie­ waż tam przebywał August. Zachowało się 50 epigramów K rinagorasa. Liczne z nich mają charakter dworski; upamiętnił w nich bowiem epigramatyk różne drobne wydarzenia z życia Augusta i jego rodziny; treścią kilku są wydarzenia historyczne i poli­ tyczne (pochwała dzielności żołnierza italskiego Ariusza, klęska poniesiona w 16 r. p.n.e. przez Loliusza, małżeństwo Juby m au­ retańskiego z Kleopatrą). Krinagoras był także autorem epigra­ mów towarzyszących podarkom, które rozdawał lub posyłał, epi­ gramów wotywnych i mówiących o niezwykłych wydarzeniach i szeregu utworów poświęconych różnym tematom. Powyższymi uwagami o epigramatykach I w. p.n.e. zamykamy historię poezji hellenistycznej.

173

LITERATURA GRECKA ZA CESARSTWA RZYMSKIEGO (I w. p.n.e. - VI w. n.e.) UWAGI OGÓLNE

Rok 146 p.n.e., tj. rok zburzenia przez Rzymian Koryntu, głównego miasta w Związku Achajskim oznacza koniec niepodle­ głości Grecji. Z państw należących do Związku nie utworzyli Rzymianie na razie osobnej prowincji, lecz jako Achaję wraz z resztą Grecji oddali je pod zarząd namiestnika nowej, istnie­ jącej od 148 r. p.n.e. prowincji Macedonii. Na Peloponezie zosta­ wili niepodległość i dawny ustrój Sparcie, a osiemnaście nad­ brzeżnych miast lakońskich zorganizowali w samodzielny zwią­ zek. Pozostałe miasta Peloponezu i reszty Grecji zachowały wprawdzie wolność, a raczej lokalną autonomię, lecz podlegały kontroli namiestnika macedońskiego, o ile nie zostały uznane za niezależnych sprzymierzeńców narodu rzymskiego. Grecja jest w tym okresie krajem biednym, stale się wyludniającym, o czym świadczą już wypowiedzi Plutarcha. Niebawem przychodzą nowe wojny, które dokonują dalszych zniszczeń; tak więc w czasie woj­ ny Rzymu z Mitrydatesem, który w 88 r. p.n.e. wezwał do zrzu­ cenia jarzma rzymskiego najpierw Greków w Azji Mniejszej i na wyspach, potem na kontynencie, dokąd wysłał swoją armię pod dowództwem Archelaosa, Sulla po kilkumiesięcznym oblężeniu zdobył Ateny (86 p.n.e.). Nielicznym już wtedy mieszkańcom da­ rowano życie, oszczędzono zabytkową architekturę miasta (jedynie port Pireus zburzono całkowicie), ale dzieła sztuki i literatury (blibiotekę Arystotelesa i Teofrasta) Sulla wysłał do Rzymu. W jesieni tego samego roku (86) Archelaos poniósł drugą klęskę pod Cheroneą, a drugi wódz, przysłany przez Mitrydatesa, pod Orchomenos. Klęski te położyły kres nadziejom Greków na wyzwole­ nie się. W czasie wojny domowej w Rzymie decydujące bitwy trzykrotnie rozegrały się na terenie Grecji: Cezar pokonał Pompejusza pod Farsalos (48 p.n.e.), Antoniusz i Oktawiusz morder­ ców Cezara, Brutusa i Kasjusza pod Filippi i wreszcie Oktawian Antoniusza pod Akcjum (31 p.n.e.) w Akamanii nad zatoką Ambracyjską. Wyludnienie i zniszczenie Grecji przybrało jeszcze 174

większe rozmiary. Z dawnej świetności Grecji pozostały tylko ruiny. Dion z Prusy w następujący sposób opisuje w jednej ze swych mów Eubeę, częściowo należącą do Aten. „Przed brama­ mi miasta grunta zdziczałe, zarośla; w murach place przeważnie zasiane lub zamienione na pastwiska. W gimnazjum miejskim się orze, na rynku pasie się bydło” (Or. 7). Opis powyższy można by łatwo odnieść do wielu prowincjonalnych miast greckich. Rzym stara się podnieść Grecję z tego upadku. Cezar założył w r. 46 jako kolonię rzymską nowy Korynt, Oktawian w r. 30 w pobliżu Akcjum kolonię rzymską Nikopolis, a w północno-zachodniej Achai port Patraj. Wszystkie trzy kolonie szybko się zhellenizowały i doskonale rozwijały. August otaczał opieką całą Achaję, zwłaszcza zaś Ateny. Zorganizował też na nowo Amfiktionię delficką. Ożywiono dawne igrzyska ogólnogreckie (olimpijskie, pytyjskie, nemejskie i istmijskie) i lokalne (np. w czasie Panatenajów); wprowadzono także nowe (np. w Atenach Hadrian wpro­ wadził tzw. Panhellenia). Dostęp do stanowisk państwowych utrudniała Grekom nieznajomość łaciny i niechęć do jej uczenia się, a urzędowe kariery wyzwoleńców na dworze cesarza Klau­ diusza stanowiły wyjątek. Utracie niepodległości Grecji towarzy­ szy wzrost narodowego poczucia Greków. Pisarze greccy od koń­ ca I v/. n.e. podkreślają wyższość greckiej natury nad naturą in­ nych ludów, a także Rzymian; Hellenowie uważają się za wła­ ściwych twórców kultury światowej. Ton poczucia wyższości nad Rzymianami utrzymuje się aż do w. IV n.e. tej. do Libaniosa i Juliana Apostaty, którzy wszędzie sławili hellenizm, a to, co rzymskie, ignorowali lub odrzucali.

ATTYCYZM

Proza attycka V i IV w. p.n.e. miała własne słownictwo i pra­ wa stylistyczne odmienne od poetyckich. Dopiero sofista Gorgiasz z Leontinoj na Sycylii, przybyły do Aten na początku wojny peloponeskiej, wprowadził do prozy attyckiej styl kwiecisty. Zna­ lazł on uznanie u greckich mówców w miastach Azji Mniejszej, którzy rozwinęli go w styl zwany później „azjańskim ’, porów­ nywany przez niektórych badaczy ze stylem barokowym w w. 175

XVII. Był on wyrazem nowego smaku i potrzeb estetycznych ludzi żyjących w odmiennych warunkach niż ich przodkowie w Grecji klasycznej. Określenie attycyzmu jako kierunku przeciwnego azjanizmowi spotykamy po raz pierwszy w Rzymie. Początki reak­ cji przeciw modnemu stylowi przypadają jeszcze na II w. p.n.e. Od poł. I w. p.n.e. polemizuje z azjanistami w swoich pismach retorycznych Cecyliusz z Kale Akte (na Sycylii), a trochę póź­ niej Dionizjos z Halikarnasu. W Rzymie natomiast zwalczał ich Cyceron (dzieła Brutus i Orator), Stylowi azjańskiemu przeciw­ stawiał Cyceron styl Demostenesa i Aischinesa jako jedynie god­ ny naśladowania; równocześnie występował przeciw naśladow­ com prostego, pozbawionego ozdób stylu Lizjasza jako rzekomo prawdziwie attyckiego i zwalczał rzymskich zwolenników tak rozumianego attycyzmu. Walka między attycystami i azjanistami rozstrzygnięta została na korzyść attycystów już pod koniec pa­ nowania Augusta w ten sposób, że uznano w języku za obowią­ zujący stary dialekt attycki (sprzed powstania koinŁ). Jeśli cho­ dzi o styl, to surowi attycyści wzorowali się na okresach Demo­ stenesa i Izokratesa, inni mówcy natomiast — podobnie jak azjaniści — posługiwali się zamiast długich okresów (zdań) krótkimi zdaniami, które recytowali na pół śpiewnie. Takiego stylu uczy­ ła się młodzież grecka i rzymska u retorów; naukę w szkołach retorycznych poprzedzała elementarna nauka u gramatyków. Szkoły retorów były wtedy jedynymi zakładami średniego i wyż­ szego kształcenia. Retorzy ci uważający się za jedynych nauczy­ cieli mądrości (sophia) przyjęli nazwę sofistów nawiązując do so­ fistów z V w. p.n.e. i starając się ich naśladować. Jest to tzw. druga sofistyka, której rozkwit przypada na czasy Antoninów w II w. n.e., o czym będzie mowa dokładniej w jednym z następnych rozdziałów.

GRAM ATYKA I RETORYKA W I w. n.e.

Obie te dziedziny nie znajdują w I w. n.e. wybitniejszych przedstawicieli. Gramatycy zajmowali się głównie objaśnianiem Homera i poetów aleksandryjskich. Na wzmiankę zasługuje z nich jedynie Apion z Aleksandrii, autor licznych dzieł, m.in. O języ­ 176

ku rzymskim. Z ówczesnej retoryki zaś zachował się jedynie zbiór Wstępnych ćwiczeń (tzw. Progymnasmata) Eliusza Theona z Alek­ sandrii. Miał on służyć do przygotowania nie tylko przyszłych mówców, ale także poetów, historyków i filozofów, był więc po­ myślany jako podręcznik potrzebny do ogólnego wykształcenia. Natomiast anonimowemu nauczycielowi wymowy zawdzięczamy pisemko z zakresu starożytnej retoryki i poetyki O górności; au­ tora jego nazywamy zwykle Pseudo-Longinosem. Traktat jest ostatnim echem sporu toczącego się na gruncie rzymskim mię­ dzy attycystami i azjanistami, zakończonego, jak wiemy, zwycię­ stwem attycystów. Jest on odpowiedzią na zaginiony traktat zwo­ lennika attycyzmu Cecyliusza z Kale Akte pod takim samym ty­ tułem. Po obszernym wstępie omawia autor cechy składające się na prawdziwą wzniosłość stylu. Sam jest attycystą i za ideał uważa poetów i pisarzy sprzed Aleksandra Wielkiego. Nawiązuje również do toczącego się w starożytności sporu na temat nat­ chnienia i świadomej twórczości; sam staje po stronie natchnie­ nia.

FILOZOFIA W I i II w. n.e.

Powodem prześladowania filozofów za panowania Nerona, Wespazjana i Domiejana (wypędzenia ich z Italii), było ich opo­ zycyjne stanowisko wobec panujących. Stosunek cesarzy do fi­ lozofów uległ zasadniczej zmianie z chwilą wstąpienia na tron Antonina Piusa. Antoninus Pius bowiem przyznał nie tylko reto­ rom, lecz także filozofom we wszystkich prowincjach liczne przy­ wileje i stałe uposażenia. Jego następca zaś, Marek Aureliusz, w czasie pobytu w Atenach w r. 175 upaństwowił cztery szkoły fi­ lozoficzne: Akademię, Perypat, Stoę i Ogród Epikurejczyków i wy­ znaczył ich kierownikom rządowe pensje, tworząc w ten sposób jakby uniwersytet ateński. Jednak wybitni filozofowie tego okre­ su działali poza Atenami. Szczególnie licznych wyznawców mia­ ła filozofia stoicka. Stoicy w swoich popularnych diatrybach czę­ sto nie różnili się od cyników. Do stoików należał Demetrios zwa­ ny tradycyjnie cynikiem, a w Rzymie nieugięty republikanin Paetus Thrasea, skazany na śmierć przez Nerona, i Annaeus Kor12 — Literatura grecka i rzymska

177

nutus, z którego licznych pism zachował się tylko napisany po grecku Wstęp do tradycji greckich o bogach. Kornutus został ska­ zany na wygnanie przez Nerona, ten sam los spotkał również C. Musoniusza Rufusa, także Rzymianina (r. 65); w r. 69 Musoniusz powrócił do Rzymu i brał udział w życiu publicznym. Musoniusz wygłaszał mowy, ale ich nie spisywał i nie ogłaszał. Z jego dia­ tryb poświęconych różnym zagadnieniom zachowały się duże fragmenty u Stobajosa z V w. n.e. Uczniem Musoniusza był Epiktet (ok. 50 - ok. 130) z Hierapolis we Frygii. Był niewolnikiem, potem wyzwoleńcem; w Rzy­ mie był nauczycielem filozofii. Wypędzony wraz z innymi filo­ zofami przez Domiejana osiedlił się na stałe w Nikopolis w Egip­ cie, gdzie założył szkołę filozoficzną. Epiktet był przedstawicie­ lem tzw. Młodszej Stoi. Za główny cel filozofii uważał wychowy­ wanie ludzi i leczenie ich z wad moralnych. Dlatego szczególnie interesowała go etyka. Łączył w niej elementy nauki stoickiej z poglądami cyników. Epiktet głosił konieczność wyzwolenia się od namiętności, cnotę uważał za jedyne dobro, a ludzi, którzy ją osiągnęli, za wolnych, bez względu na to, do jakiej klasy społecz­ nej należą. Filozof nie spisywał swoich nauk; zrobił to dopiero jego uczeń, Flavius Arrianus, w kilku dziełach, m.in. w Diatry­ bach Epikteta w 8 księgach (zachowały się cztery księgi). Stoickim filozofem na tronie był cesarz rzymski, Marek Au­ reliusz, do którego rąk dostały się, gdy miał 24 lata, wykłady Epikteta. Marek Aureliusz napisał po grecku dzieło Do siebie sa­ mego, cytowane zwykle jako Rozmyślania w 12 księgach. Pierw­ sza z nich ma charakter autobiograficzny, z tym, że cesarz nie bierze za punkt wyjścia swojej osoby i własnej pracy nad do­ skonaleniem się, ale wspomina ludzi, którym coś zawdzięcza, uwydatniając rysy ich charakteru i usługi mu oddane. Księgi następne (II - XII) nie mają jednolitej kompozycji; składają się z luźnych aforyzmów różnej długości i treści. Tę treść można zgrupować wokół czterech problemów: wszechświat i bóstwo, wszechświat i człowiek, człowiek i jego dusza, stosunek do innych ludzi. Ujmuje je cesarz w duchu filozofii stoickiej, ale bardzo cenne jest to, że jego rozważania i aforyzmy wypływają z wła­ snych przeżyć osobistych, co nadaje im indywidualny charakter. W przeciwieństwie do stoicyzmu szkoła epikurejska nie miała 178

w I i II w. n.e. tak wielu wyznawców. Ostatnim jej najwybitniej­ szym przedstawicielem był Diogenes z Ojnoandy. Perypatetycy okresu cesarstwa zajmowali się w dalszym cią­ gu objaśnianiem pism Arystotelesa. Z chwilą, kiedy komentowa­ niem dzieł Arystotelesa zajęli się nowoplatonicy, perypat się skończył. Ostatnim wybitnym perypatetykiem starożytnym był Aleksander z Afrodisias, najlepszy komentator Stagiryty. Zwo­ lennikami perypatetyków byli dwaj wybitni uczeni: lekarz Galen i astronom Klaudiusz Ptolemeusz. W końcu w. I p.n.e. nastąpiło odrodzenie pitagoreizmu w no­ wej postaci, tzw. nowopitagoreizm. Weszły do niego nie tylko elementy staropitagorejskie, ale także elementy innych szkół filo­ zoficznych: nauki Platona i starej Akademii, perypatetyków i stoików. Propagowaniu nowopitagoreizmu służyły podrobione w I w. n.e. Listy Pitagorasa i Listy pitagorejczyków. Natomiast z II w. n.e. pochodzi zachowane pod imieniem pitagorejczyka Cebesa (Pseudo-Cebes) pisemko moralizujące Obraz (Pinaks); chodzi tu o obraz życia ludzkiego. Platonizm natomiast nie wydał w I i II w. naszej ery wybit­ niejszych przedstawicieli. W lepszej sytuacji znalazł się scepty­ cyzm, którego wybitnym reprezentantem był w końcu II w. n.e. działający w Rzymie Sekstus Empiryk. Zebrał on cały dorobek greckiego sceptycyzmu w dwóch zachowanych dziełach: Zarysy pyrronejskie i Przeciw dogmatykom. Za cesarstwa podobnie jak w okresach wcześniejszych wielu zwolenników miała szkoła cyników. Garnęły się do niej przede wszystkim warstwy uboższe i niewolnicy, poglądy cyników były także bliskie myślicielom chrześcijańskim. Wiele elementów z nauki cyników przejął stoicyzm. Szkoła cyników przetrwała do VI w. n.e.

LITERATURA CHRZEŚCIJAŃSKA

Literatura chrześcijańska sięga swymi początkami do I w. n.e. (Listy Pawła, Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa, Apo­ kryfy). W II i III w. n.e. dzieła pisarzy chrześcijańskich mają charakter apologetyczny, bądź teologiczny i filozoficzny. Najwy­ 12*

179

bitniejszym apologetą w II w. jest Justyn (Justinus Philosophus). Z jego dzieł zachowały się tylko trzy: dwie Apologie i Dialog z Żydem Tryfonem. Apologia pierwsza zwrócona jest do cesarza Antonina Piusa; w pierwszej części zawiera odpowiedzi na za­ rzuty pogańskie, w drugiej przedstawia wartości chrześcijaństwa. Apologia druga stanowi uzupełnienie pierwszej. Uczniem Justy­ na był Syryjczyk Tacjan. Z dzieł Tacjana doszły do naszych cza­ sów jedynie dwa. Mowa do Greków jest nie tyle apologią chrze­ ścijaństwa, ile namiętną inwektywą na politeizm i całą kulturę grecką. Autor krytykuje w niej niemoralność mitów i kultów greckich, sprzeczne poglądy filozoficzne, a także sztukę i wymo­ wę grecką. W kulturze greckiej widzi tylko nieliczne elementy dodatnie i te — jego zdaniem — pochodzą od barbarzyńców. W Diatessaron zaś opracował Tacjan harmonię ewangeliczną tj. z czterech ewangelii ułożył jedną bez powtarzań tych samych ustępów z każdej. Niektórzy apologeci oprócz apologii występo­ wali w swoich pismach przeciw herezjom. Z nich najwybitniej­ szy w II w. był Ireneusz. Główne swoje dzieło Zdemaskowanie i zbicie fałszywej wiedzy skierował przeciw gnostykom. Drugie jego dzieło Dowód prawdziwości nauki apostolskiej jest rodzajem podręcznika mającego ułatwić wykład wiary chrześcijańskiej. Na czele pisarzy chrześcijańskich, którzy rozumieli potrzebę pogodzenia nowej religii z kulturą grecką, bliską ludziom wy­ kształconym także po przyjęciu chrześcijaństwa, stoi Klemens Aleksandryjski (Titus Flavius Clemens, ok. 150 - ok. 215). Uro­ dził się prawdopodobnie w Atenach. Odebrał staranne wykształ­ cenie w zakresie filozofii i literatury starożytnej. Nie znalazłszy zadowolenia i odpowiedzi na nurtujące go problemy w filozofii starożytnej przyjął chrześcijaństwo. Odbył wiele podróży, po czym osiadł w Aleksandrii, gdzie istniała już szkoła katechetycz­ na. Mistrza znalazł w ówczesnym jej kierowniku, Pantenosie. Potem objął jego stanowisko. Klemens opuścił Aleksandrię w czasie prześladowań za Septymiusza Sewera w r. 202 lub 203 i udał się do Azji Mniejszej. Do najważniejszych dzieł Klemensa należą Stromateis (Zbiory, Noiatki — po polsku tytuł ten tłuma­ czony jest często przez Kobierce, Dywany) — w ośmiu księgach (autor daje tu wykład istoty chrześcijaństwa i życia prawdziwie chrześcijańskiego), i Protreptyk (Zachęta Hellenów), w którym 180

stara się wykazać Grekom słabość i niewystarczalność religii przez nich wyznawanych i przeciwstawić im wartości religi chrze­ ścijańskiej. Dając swemu utworowi tytuł Protreptikos autor na­ wiązał do tradycyjnych od czasów Arystotelesa zachęt do filo­ zofii z tym, że za prawdziwą filozofię uznał chrześcijaństwo. Z Protreptykiem łączy się inne pismo, Wychowawca, w trzech księgach. Jest to zbiór szczegółowych przepisów życia chrześci­ jańskiego przeznaczony przede wszystkim dla wychowanków szkoły katechetycznej. Klemens należy do najwybitniejszych pi­ sarzy chrześcijańskich i jest uważany za twórcę naukowej lite­ ratury chrześcijańskiej. Omówiwszy krótko literaturę chrześcijańską w. I i II wraca­ my do najważniejszego przedstawiciela literatury tradycyjnej te­ go okresu, do Plutarcha. PLUTARCH

Plutarch urodził się w Cheronei w Beocji, ok. r. 50 n.e. Po­ chodził z zamożnej rodziny. Odebrawszy wykształcenie retorycz­ ne wyjechał do Aten na studia filozoficzne. Głównym jego nau­ czycielem był tutaj nieznany bliżej Ammonios, którego filozofia była filozofią eklektyczną z przewagą platonizmu. Plutarch szcze­ gólnie zainteresował się platonizmem i za platonika uważał się do końca życia. Był to platonizm silnie zabarwiony eklektyzmem dlatego w pismach Plutarcha dochodzą do głosu także teorie perypatetyckie, elementy filozofii stoickiej i innych kierunków. Z Atenami łączyły pisarza nie tylko wspomnienia ze studiów; za jakieś zasługi otrzymał obywatelstwo ateńskie i przypisano go do fyli Leontis. Zaszczyt ten bardzo sobie cenił. Plutarch więk­ szą część życia spędził w swoim ojczystym mieście, ale dużo podróżował: do Azji Mn., Egiptu, Italii. Parokrotnie był w Rzy­ mie, gdzie wygłaszał publiczne deklamacje na różne tematy. Tutaj zetknął się z językiem łacińskim (znał go później słabo), interesował się także obyczajami, instytucjami, kulturą i historią rzymską. Nawiązał bliskie kontakty i przyjaźnie z wielu wybit­ nymi Rzymianami. Dzięki prokonsulowi Azji, Lucjuszowi Mestriuszowi Florusowi, otrzymał Plutarch obywatelstwo rzymskie i wtedy przyjął imię rodowe Mestrius. Florus ten występuje 181

w Zagadnieniach biesiadnych jako rozmówca, zabierając głos na różne tematy. Do napisania wymienionego dzieła zachęcił nasze­ go autora, jak dowiadujemy się z przedmowy, przyjaciel Trajana, Senecjon, który jest adresatem Zagadnień biesiadnych, a praw­ dopodobnie był również adresatem Żywotów równoległych. Oprócz Florusa i Senecjona wymienia Plutarch w swoich pismach, które stanowią jedyne właściwe źródło do jego biografii, jeszcze wielu innych wykształconych rzymskich przyjaciół. Liczniejsze było oczywiście koło jego greckich przyjaciół i znajomych. Na­ leżał do nich m.in. Faworinus z Arelate, uczeń Diona z Prusy. Po powrocie do Grecji osiadł Plutarch na stałe w Cheronei. Pia­ stował tam lokalne urzędy a także był kapłanem Apollina w po­ bliskich Delfach, z którymi łączyły go żywe stosunki. Przez całe życie zresztą był gorliwym wyznawcą Apollina. W Cheronei za­ łożył jakby filię Akademii Platońskiej; czytał tam i komentował z młodymi ludźmi Platona, prowadził wykłady filozoficzne i dy­ skusje, poruszając przede wszystkim tematy moralne. Spuścizna literacka Plutarcha była ogromna, ale większość jego dzieł nie zachowała się. Jedną wielką część jego twórczości stanowią Żywoty sławnych mężów, drugą — większą — zbiór pism zebranych pod wspólnym tytułem Moralia (83 pisma). Ty­ tuł nie jest słuszny, ponieważ zbiór obejmuje pisma o bardzo różnorodnej treści, chociaż przeważają traktaty poświęcone za­ gadnieniom moralnym. Chronologia ich nie jest ostatecznie usta­ lona. Uczeni zgadzają się tylko co do tego, że najwcześniejszymi utworami są utwory o charakterze popisowym, kiedy autor po­ zostawał jeszcze pod silnym wpływem retoryki. Należy do nich m.in. pismo Czy Ateńczycy byli sławniejsi w wojnie czy w nau­ kach będące pochwałą Aten i podkreślające ich znaczenie dla kultury i cywilizacji. Inne pismo O szczęściu czy dzielności Alek­ sandra poświęcił Plutarch Aleksandrowi Wielkiemu; myślą prze­ wodnią utworu jest myśl, że Aleksander wszystkie swoje osiąg­ nięcia zawdzięcza nie szczęściu, lecz własnej dzielności i właści­ wej polityce, jaką prowadził wobec państw Wschodu. Celem wy­ prawy Aleksandra zaś było — według Plutarcha — przyniesienie wszystkim ludziom zgody, pokoju i wzajemnej wymiany dóbr, a nie zdobycie bogactw. Podobne zagadnienie porusza autor w dziełku O szczęściu Rzymian, a mianowicie: czy potęga Rzymu 182

jest dziełem przypadku czy dzielności. Plutarch podziwia Rzy-: mian i uważa, że wielkość państwa zawdzięczają oni dzielności obywateli. W okresie bliskim wymienionym deklamacjom po­ wstało kilka pism o zwierzętach, m.in. dialog O tym, że bezrozumne zwierzęta mają rozum. Dwie diatryby poświęcił pisarz wegetarianizmowi (O mięsożerstwie) rozprowadzając w nich myśl, że odżywianie się mięsem jest przeciwne naturze; zabrania tego współczucie dla zwierząt, ale przede wszystkim nauka o wędrów­ ce dusz. W pismach tych dochodzą do głosu teorie neopitagorejskie, których ślady znajdziemy również w innych utworach. Pisma w ścisłym znaczeniu filozoficzne można podzielić na dwie grupy: naukowe i popularne. W dziedzinie filozofii Plu­ tarch nie był umysłem samodzielnym ani twórczym, a jego zaj­ mowanie się filozofią polegało na interpretowaniu cudzych teorii filozoficznych, propagowaniu ich, bądź zwalczaniu. Jako zwolen­ nik i wielbiciel Platona zajmował się autor przede wszystkim jego dziełami, które czytał i interpretował ze swymi uczniami. Wynikiem tych studiów nad Platonem są traktaty: O powstaniu duszy w „Timajosie” i Zagadnienia platońskie. Platoński dialog Timajos interpretuje Plutarch dosyć dowolnie i, jak wykazano, często nietrafnie. Zagadnienia platońskie zaś obejmują 10 kwestii z różnych pism Platona. Z zachowanych pism polemicznych (duża ich część zaginęła) przeciw innym szkołom najważniejsze są O sprzecznościach u stoików i O poglądach zdrowego rozsądku przeciw stoikom. Autor wykazuje w nich przede wszystkim, że w filozofii stoickiej istnieje niezgodność między praktyką a teorią, istnieją także sprzeczności między samymi teoriami. Do tej gru­ py należą również pisma antyepikurejskie; Plutarch polemizuje w nich z Kolotesem, epikurejczykiem, który zwalczał naukę Platona. Najliczniejsze z zachowanych pism poświęcone są zagadnie­ niom moralnym; mają charakter popularno-filozoficzny i poru­ szają najrozmaitsze problemy, o czym mówią nam tytuły: O cno­ cie etycznej, O chciwości bogactw, Jak można stwierdzić swój postąp w cnocie, Czy cnoty można się nauczyć, O gadulstwie, O powściąganiu gniewu, O pogodzie ducha i wiele innych. Jed­ nym z najciekawszych jest dialog O miłości. Plutarch rozważa tu zagadnienie, czy lepsza jest miłość chłopięca czy małżeńska; 183

przyznaje wyższość tej ostatniej. Jako moralista jest autor prze­ ciwnikiem wszelkich krańcowych stanowisk; człowiek powinien, jego zdaniem, panować nad namiętnościami, ale zupełny ich brak uważa pisarz za sprzeczny z naturą; cnota zaś polega na pano­ waniu rozumu nad namiętnościami i popędami. Celem człowieka jest osiągnięcie spokoju ducha. Na szczególną uwagę zasługuje społeczne nastawienie autora Moraliów do życia: od ludzi bo­ wiem domaga się wzajemnej życzliwości, solidarności, gotowości do czynienia sobie nawzajem dobrze. Pisarz odznacza się też go­ rącym patriotyzmem, który każe mu widzieć w Hellenach naj­ szlachetniejszy na świecie i najmilszy bogom naród. W związku z wykładami Plutarcha w Akademii Cheronejskiej pozostają jego pisma pedagogiczne. Należy do nich pismo Jak trzeba korzystać z wykładów. Jego zdaniem młodzież powin­ na przede wszystkim zwracać uwagę na treść wykładów i na to, jaki przynoszą jej pożytek, a nie na ich formę i styl. Drugim pisemkiem z tego zakresu jest pisemko Jak młodzieniec powinien czytać poetów. Platon wypędził, jak wiemy, poetów z idealnego państwa uważając poezję za kłamliwą, a przez to szkodliwą. Plutarch natomiast złagodził pogląd mistrza; uważał, że poezji nie należy usuwać z wychowania i wykształcenia, trzeba natomiast usunąć jej wybujałość, a ponadto połączyć ją z filozofią, do któ­ rej stanowi przygotowanie. Natomiast traktat O wychowaniu dzieci przekazany pod imieniem Plutarcha nie pochodzi od niego. Z pism o poezji i literaturze zachowało się niewiele: część Porównania Arystofanesa z Menandrem i pisemko O złośliwości Herodota. Porównanie wypada na korzyść Menandra. Herodota natomiast pisarz krytykuje i zarzuca mu nieścisłości, złą wolę i upodobanie do oczerniania. Ten pogląd Plutarcha wypływa stąd, że historyk przedstawił w swym dziele niechlubną rolę Beocji w czasie wojen grecko-perskich, z czym patriotycznie nastawiony do swego kraju Plutarch nie mógł się pogodzić. Biorąc czynny udział w życiu publicznym swojego miasta autor Moraliów zawarł praktyczne wskazówki na ten temat w Radach politycznych, zwróconych do młodego Menedema z Sardes. Znajdują się w nich m. in. dwie, w stanie uszkodzonym za­ chowane rozprawy, w których Plutarch uzasadnia, że władca po­ winien mieć w swoim otoczeniu doradcę filozofa (Przede wszyst­ 184

kim z władcami powinien filozof rozmawiać, Do władcy niewy­ kształconego). Jaka jest najlepsza forma rządów, rozważa Plutarch we fragmentarycznie zachowanym traktacie O monarchii, oligarchii i demokracji. Pierwszeństwo przyznaje rozumnej mo­ narchii. W całości doszło do nas okolicznościowe pismo Czy sta­ rzec ma służyć państwu zwrócone do rówieśnika pisarza, Eufanesa, który z powodu wieku zamierzał zrezygnować z przewod­ nictwa w ateńskim areopagu i z członkostwa w amfiktionii delfickiej; Plutarch twierdząco odpowiada na to pytanie popierając słuszność swego zdania różnymi przykładami, w tym i swoim własnym. Ok. r. 95 n.e. został Plutarch, jak wspomniano, kapłanem Apollina w Delfach. Z tym okresem jego działalności wiążą się cztery dialogi pytyjskie (Pytho to pierwotna nazwa Delf) zwane inaczej delfickimi. W dialogu Dlaczego Pythia nie mówi wier­ szami autor stara się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego wróżka porzuciła metryczną formę swych wypowiedzi. Dialog O napisie delfickim El służy objaśnieniu napisu, a dialog O zamilknieniu wyroczni podaje przyczyny tego faktu. Dialog O późno karanych przez bóstwo zajmuje się problemem opatrzności i ociągania się bogów w karaniu złoczyńców. Do dialogów delfickich można też zaliczyć traktat religijny O Izydzie i Ozyrysie, który powstał w atmosferze tamtych dialogów, a więc jest im bliski chronologicz­ nie. Dedykował go autor kapłance delfickiej Klei. Formy sympozjum użył Plutarch w Uczcie siedmiu mędrców, napisanej prawdopodobnie na krótko przed pismami, w których autor propaguje neopitagoreizm. Uczta ma formę dialogu opo­ wiedzianego (diegematycznego), podobnie jak Sympozjon Platona. Pewien Nikarch opowiada o tym, co słyszał od wieszczka Dioklesa, przyjaciela tyrana Koryntu, Periandra, o niedawnej uczcie siedmiu mędrców, wydanej przez Periandra z okazji ofiary, jaką po raz pierwszy od śmierci matki miał złożyć Afrodycie. W uczcie uczestniczy 19 osób, a 17 bierze udział w rozmowie. Dialog po­ przedzony jest obszernym prologiem. Na uczcie są obecni m.in. Tales z Miletu, Solon z Aten, Pittakos z Mityleny. Rozmówcy po­ ruszają najrozmaitsze tematy, rozprawiają np. o fletach i mate­ riałach, z jakich się je sporządza, o najlepszym sposobie rządze­ nia, o gospodarstwie, o umiarkowaniu i wstrzemięźliwości w je­ 185

dzeniu. Tą samą formą sympozjonu posłużył się pisarz w Roz­ mowach biesiadnych w 9 księgach. Każda księga ma osobny pro­ log, który określa miejsce, czas, okazję i osoby rozmowy, i obej­ muje dziewięć problemów tj. tyle, ile jest Muz. Jedynie księga ostatnia zawiera 15 problemów. Rozmowy toczą się w różnych miejscach: w Atenach, Rzymie, Koryncie, Patrai, w Aidepsos na Eubei a także w Cheronei w domu Plutarcha i jego przyjaciół. Rozmówcami są członkowie rodziny pisarza, jego przyjaciele i znajomi ze świata greckiego i rzymskiego. W rozmowach, po­ dobnie jak w Uczcie siedmiu mędrców, poruszane są najroz­ maitsze tematy z zakresu fizyki, gramatyki, etyki itp. Uczestnicy biesiady rozprawiają też o różnych zwyczajach związanych z ucz­ tami, o rodzajach tańca, liczbie muz itp. Niektóre problemy trak­ tuje autor obszernie, inne pobieżnie, ale wszystkie powierzchow­ nie. W Kwestiach przyrodniczych zaś poruszył szereg tematów z zakresu przyrody. Pismem sympotycznym jest również rozmowa O muzyce — prowadzona przez przedstawicieli tej dziedziny. Uczestniczący w niej poruszają takie zagadnienia jak historia muzyki, jej wy­ bitni przedstawiciele, dyskutują, jaki pożytek przynosi muzyka. Dialog, stanowiący jedno z najważniejszych źródeł do poznania muzyki greckiej, liczni badacze uważają za nieautentyczny. Zanim przejdziemy do biografii Plutarcha, warto jeszcze wspomnieć o wiążących się z nimi treściowo zbiorkach, których autentyczność jest często kwestionowana; są to Apoftegmaty królów i wodzów i Apoftegmaty lakońskie tj. zbiory sentencji, trafnych powiedzeń i anegdot. Powtarzają się one w wielu wy­ padkach w Żywotach z tym, że nieraz ta sama sentencja przy­ pisana jest innej osobie. Być może, iż apoftegmaty są zbiorami materiałów starannie wynotowanych przez pisarza. Niektórzy badacze uważają je za wyciągi z jego pism historycznych. Drugą ogromną częścią spuścizny Plutarcha są jego biografie. Pisał je autor z celem moralizatorskim; chciał wykazać, do czego prowadzą ludzi namiętności, a do czego cnoty, i przypomnieć czytelnikom, jak w różnych sytuacjach zachowywali się wielcy mężowie przeszłości, aby współcześni mogli szukać w nich wzor-; ców do naśladowania dla siebie. Zaczął Plutarch od pisania bio­ grafii mitologicznych i historycznych postaci związanych z Beo186

cją. Zaginęły one wszystkie z wyjątkiem biografii Arata, naczel­ nika Związku Achajskiego. Jest to jednak pismo ze względu na dobór materiału raczej polityczno-moralne niż biograficzno-historyczne. Za pierwszą próbę biografii historycznej można uznać Żywot Artakserksesa, króla Persów. Jest on właściwie streszcze­ niem odpowiedniej partii Anabazy Ksenofonta uzupełnianym wiadomościami z kilku innych źródeł. W czasie pobytu w Rzymie powziął Plutarch zamiar napisa­ nia historii rzymskiej, a właściwie monografii cesarzy od Augu­ sta do Witeliusza dla Greków. Z tego dzieła zachowały się tylko żywoty Galby i Othona; także one nie są biografiami w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz rodzajem zapisków czy historycznych szkiców. Treść ich zgadza się z przedstawieniem tych samych wydarzeń w I i II księdze Dziejów Tacyta. Zgodność wynika stąd, że Plutarch korzystał z Tacyta, którego Historiae (Dzieje) zaczęły wychodzić od r. 104. Jest także prawdopodobne, że Plutarch znał Tacyta i spotkał się z nim w Rzymie. Podobnie jak Tacyt opracował monografię Galby i Othona ze stanowiska senator­ skiego. Po monografiach Galby, Othona i (zaginionej) Witeliusza przy­ stąpił do pisania żywotów równoległych; napisał 23 pary żywo­ tów w 23 księgach. Są to biografie postaci z historii Grecji i Rzy­ mu od czasów mitycznych, tj. od czasów Tezeusza i Romulusa, do końca obydwu republik tj. do Filopojmena, ostatniego wodza Związku Achajskiego i Brutusa, mordercy Cezara. Żywoty rów­ nolegle są przekazane w części rękopisów i w wydaniach w po­ rządku chronologicznym, ale sam Plutarch wydawał je nie za­ chowując następstwa chronologicznego. Łączy pisarz w pary Tezeusza i Romulusa, Likurga i Numę, Solona i Waleriusza Publikolę, Temistoklesa i Kamillusa, Peryklesa i Fabiusza Maksymusa, Alcybiadesa i Koriolana, Tymol eona i Emiliusza Paulusa, Pelopidasa i Marcellusa, Arystydesa i Katona Starszego, Filo­ pojmena i T. Kwinkcjusza Flaminina, Pyrrusa i Mariusza, Lizandra i Sullę, Cymona i Lukullusa, Nikiasza i Krassusa, Eumenesa i Sertoriusza, Agezylaosa i Pompejusza, Aleksandra Wiel­ kiego i Cezara, Focjona i Katona Mł., Agisa z Kleomenesem i Grakchów, Tyberiusza i Gajusza, Demostenesa i Cycerona, Demetriusza Poliorketesa i Antoniusza, Diona i Brutusa. Zestawia­ 187

nie par tłumaczy się częściowo w sposób naturalny tj. podobień­ stwem roli, jaką bohaterowie odegrali w swoich krajach (np. Tezeusz i Romulus — bohaterowie mityczni, Likurg i Numa — pierwsi prawodawcy, Aleksander Wielki i Cezar — najwięksi wodzowie itp.), częściowo jest sztuczne, tj. nie dające się uza­ sadnić bardziej konkretną analogią. Biografię poszczególnych par kończy Plutarch charakterystykami porównawczymi; brakuje ich tylko przy czterech parach. Plutarch zdawał sobie doskonale sprawę z różnicy między historią i biografią; świadczy o tym m.in. jego wypowiedź w Ży­ wocie Aleksandra (rozdz. 13), gdzie czytamy: „Ani bowiem nie piszę historii, lecz biografie, ani cnota i przewrotność nie obja­ wiają się bynajmniej w najsławniejszych czynach, lecz nieraz drobny postępek, jedno słowo i jakiś żart lepiej dają poznać charakter niż bitwy z dziesiątkami tysięcy trupów, największe szyki bojowe i oblężenia miast” . Wierny tej zasadzie wybiera czyny historyczne swoich bohaterów dla zilustrowania ich cha­ rakterów; natomiast nie dba o związek pragmatyczny między wspomnianymi wydarzeniami, wprowadza do biografii wiele szczegółów z życia prywatnego opisywanych postaci, które nie mają znaczenia historycznego, ale są mu potrzebne do charakte­ rystyki. Życiem prywatnym objaśnia też ich życie publiczne i po­ lityczne. Pisarz charakteryzuje nie tylko ludzi odznaczających się zaletami i cnotami, lecz także ludzi występnych jak Demetriusz Poliorketes czy Antoniusz. Pierwsi mają czytelnikom słu­ żyć za wzór, drudzy mają być dla nich przykładami odstrasza­ jącymi. Ta tendencja łączy biografie z Moraliami. Biografie Plutarcha nie trzymają się ściśle żadnego schematu; materiał za­ czerpnięty ze źródeł porządkuje autor w sposób logiczny i sto­ sownie do potrzeb kompozycyjnych. Korzystał na ogół ze źródeł dobrych i oceniał je krytycznie; w wielu spornych kwestiach wy­ dawał własny sąd na podstawie prawdopodobieństwa. Literacka spuścizna Plutarcha należy do najbogatszych, jakie posiadamy po autorach greckich, tym bardziej że jego zacho­ wane dzieła stanowią mniej więcej 1/3 wszystkich, które napisał. Jeśli chodzi o formę, przeważają wśród dzieł zachowanych trak­ taty bądź to w formie obszernego listu zwróconego do konkret­ nego adresata, bądź też pisane bezosobowo. Dosyć duża jest licz­ 188

ba dialogów; forma ta jako platońska musiała bowiem Plutarcha szczególnie pociągać. Na uwagę zasługuje wszechstronność autora, który poświęca swoje pisma, jak widzieliśmy, najroz­ maitszym zagadnieniom. Drugą znamienną cechą pisarza jest jego wielka erudycja; Plutarch czytał bardzo dużo i z tej lite­ ratury sporządzał ekscerpty; dzięki temu zachował w swoich dzie­ łach dużą ilość fragmentów dzieł zaginionych lub wiadomości 0 ich autorach. Znał doskonale poezję i filozofię, historiografię 1 wymowę, a także teorię retoryki. Pierwsze jego utwory po­ wstawały pod wpływem retoryki; później jednak Plutarch zre­ zygnował z niej i pod tym względem nie szedł z prądem epoki. Pomimo tego, że dbał bardzo o formę i styl swoich dzieł, za spra­ wę ważniejszą od formy artystycznej uważał treść. Oczytany w greckich autorach klasycznych skłaniał się do używania form i zwrotów raczej attyckich; jednak attycyzm polegał w jego mniemaniu na jasności i prostocie stylu, nie na sztucznym naśla­ dowaniu nieistotnych szczegółów językowych. Autor Moraliów nie należy wprawdzie do twórczych i oryginalnych pisarzy i filo­ zofów, ale słusznie można go uznać za nauczyciela mądrości ży­ ciowej i to takiej, która bierze pod uwagę realne życie i ludzką psychologię. Obdarzony talentem literackim pisał barwnie, żywo i ciekawie, korzystając z najlepszych wzorów; toteż niektórzy historycy literatury umieszczają go wśród najwybitniejszych pi­ sarzy greckich, większość przyznaje mu miejsce zaraz po nich.

HISTORYCY I - IV w. n.e.

Biografie Plutarcha zawierają tak dużo materiału historycz­ nego, że stanowią łatwe przejście do współczesnych mu i później­ szych historyków. O kilkanaście lat starszy od Plutarcha był hi­ storyk hellenistyczno-żydowski, Flawiusz Józef (37 - ok. 100 n.e.). W czasie powstania Żydów dostał się do niewoli rzymskiej; Wespazjan wyzwolił go i nadał mu prawo obywatelstwa rzym­ skiego; odtąd Józef przyjął nazwisko Flawiusz. Flawiusz Józef napisał trzy dzieła historyczne. W Wojnie żydowskiej w 7 księ­ gach opisuje powstanie Żydów przeciw Rzymowi, które zakończy­ ło się ich klęską i zdobyciem Jerozolimy przez Rzymian (66 -70). 189

Archeologia żydowska (czyli Dawne dzieje Żydów) zajmuje się w księgach I - XI historią Żydów od stworzenia świata do Estery; od księgi XII natomiast (od śmierci Aleksandra Wielkiego) histo­ ria Żydów łączy się już z historią powszechną; tutaj opiera się Flawiusz głównie na historii Mikołaja z Damaszku. Do wszyst­ kich rękopisów Archeologii dołączona jest Autobiografia Józefa. Jest ona właściwie apologią postępowania autora w czasie po­ wstania w Galilei. W obejmującym dwie księgi dziełku O dawności Żydów, cytowanym krótko jako Przeciw Apionowi pisze autor o dawności historii i kultury Żydów, zbija zarzuty wysu­ wane przeciwko nim i daje idealny obraz społeczności żydow­ skiej. Natomiast do ważniejszych historyków należał Arrian (ok. 97 - 175 n.e.). Pochodził z Nikomedii w Bitynii, gdzie piastował urząd kapłana Demetry i Kory. W Nikopolis słuchał wykładów Epikteta, którego naukę przekazał później w dwóch dziełkach Rozmowy z Epiktetem i Podręcznik. Po objęciu w Rzymie wła­ dzy przez Hadriana, który był filhellenem, a prowincje otaczał szczególną życzliwością, Arrian sprawował szereg wysokich urzę­ dów. Cesarz powierzał mu również do wykonania ważne zada­ nia. Na krótko przed śmiercią Hadriana za jego radą Arrian prze­ niósł się na stałe do Aten, uzyskał tam prawa obywatelskie i pia­ stował różne godności. Umarł w r. 175 n.e. Najważniejszym dziełem Arriana jest Anabaza Aleksandra w 7 księgach. W przedstawieniu dziejów Aleksandra pisarz nie korzystał z rozpowszechnionej, trochę legendarnej wersji Klitarcha, lecz sięgnął do źródeł najlepszych: w opisie działań wojen­ nych do dzieła króla Egiptu, Ptolemeusza I, a w opisach geogra­ ficznych do Arystobula z Aleksandrii. W przedstawieniu Alek­ sandra nie p>omijał jego cech ujemnych w przekonaniu, że nie umniejszą one jego wielkości. W ten sposób przekazał nam naj­ bardziej obiektywną wersję historii Aleksandra. W stylu wzoro­ wał się na Tukidydesie, częściowo na Herodocie. Powstanie Anabazy pozostawało w związku z przygotowaniami Marka Aureliu­ sza do wojny z Partami (162 - 166). Uzupełnieniem dzieła jest Opis Indii (Indika) jako terenu wyprawy Aleksandra za Indus. Także i w tym dziełku korzystał Arrian ze źródeł najlepszych,

190

m.in. ze sprawozdania Nearcha o żegludze od ujścia Indu do Eufratu. Z innych dzieł historycznych Arriana tj. Historii po Aleksandrze i Historii partyjskiej zachowały się tylko fragmenty i wyciągi. Poza dziełami historycznymi Arrian był jeszcze auto­ rem innych drobnych pism. W drugim wieku Historię Rzymu w 24 księgach napisał Appian z Aleksandrii. Ostatnie cztery księgi nie zachowały się. O życiu autora wiemy niewiele; sam historyk wspomina, że piastował najwyższe godności najpierw w swoim rodzinnym mieście, potem w Rzymie (za Hadriana) był adwokatem cesarskim, a następnie otrzymał urząd prokuratora cesarskiego. Historia Appiana objęła dzieje Rzymu od założenia miasta do czasów współczesnych auto­ rowi tj. do czasów Trajana. Appian pisał ją przejęty podobnie jak Polibiusz podziwem dla państwa rzymskiego. Autor uważał annalistyczny układ dziejów Rzymu za nieprzejrzysty i dlatego zdecydował się wzorując się na Eforze — na układ geograficzny czy etnograficzny; pragnął w ten sposób przedstawić dzieje po­ szczególnych części imperium w miarę tego, jak dostawały się pod panowanie Rzymu; oprócz dziejów imperium dał osobne historie jego części składowych, z oddzielnymi tytułami. Tak np. część pierwsza (ks. I - IV) przedstawia historię Rzymu do pod­ boju Italii, a poszczególne księgi obejmują: I — historię królów (od Eneasza), II — historię italską, III historię samnicką, IV — historię celtycką. Przy takim układzie nie ma oczywiście związku wewnętrznego między wydarzeniami rozgrywającymi się równocześnie na różnych terenach. Appian nie ma też zmysłu wojskowego; dlatego jego opisy działań wojennych i bitew nie mają większego znaczenia. Nie brakuje też błędów geograficz­ nych. Jednak pomimo pewnych braków dzieło jego jest dla nas głównym, jeśli nie jedynym źródłem dla tych okresów historii Rzymu, do których nie posiadamy innych źródeł, a więc dla okresu od r. 167 (tu kończy się historia Liwiusza) do r. 68 (tu zaczyna się historia Kasjusza Diona); ma również duże znaczenie dla dziejów Seleucydów, wojen z Mitrydatesem i dla wojen do­ mowych. Nie do historiografii wprawdzie, ale do rodzaju już w epoce hellenistycznej ściśle z nią związanego, tj. do periegezy należy

191

dzieło Pauzaniasza Przewodnik po Grecji w dziesięciu księgach. 0 życiu Pauzaniasza (ok. 118-180 n.e.) mamy bardzo niewiele wiadomości; sam autor bowiem wspomina tylko o swoich licz­ nych podróżach po Grecji i wielu innych krajach. Znajdujemy w dziele również wzmianki chronologiczne o Hadrianie, Anto­ ninie Piusie, odbudowaniu Odeonu, o Patrai, które pozwalają oznaczyć czas napisania poszczególnych ksiąg Przewodnika. Opi­ suje w nim autor podróż po Grecji. Zaczyna ją od portu Pireus 1 potem kolejno opisuje: w ks. I Ateny i Attykę (Attika), w II Korynt wraz z miastami Argos, Mykeny, Tiryns i Epidauros (Korinthiaka), w III Lakonię (Lakonika), w IV Messenię (Messeniaka), w V Elidę (Eliaka), w VI Olympię (Eliakon B), w VII Achaję (Aćhaika), w VIII Arkadię (Arkadika), w IX Beocję (Boiotika), w X Focydę z Delfami (Phokaika). Każdą krainę opi­ suje według tego samego schematu: najpierw przedstawia krótko jej historię, następnie idzie najkrótszą drogą od granicy, zza której przybywa, do głównego miasta i po drodze notuje inte­ resujące go szczegóły. Po przybyciu do stolicy udaje się wprost do jej centrum, zwykle na agorę lub na Akropolis i opisuje szcze­ gółowo główne budynki i pomniki. Potem przechodzi jedną po drugiej ulice czy drogi wychodzące z rynku w różnych kierun­ kach i opisuje znajdujące się przy nich zabytki. Tę samą metodę stosuje także przy opisie dalszych okolic. Idzie mianowicie po kolei drogami łączącymi stolicę z różnymi miejscowościami kraju i notuje systematycznie leżące przy nich miasteczka, wsie i za­ bytki. Doszedłszy w ten sposób jedną drogą do granicy, wraca nią do stolicy, a następnie wędruje drugą w innym kierunku aż przejdzie wszystkie. Pauzaniasza interesują głównie zabytki prze­ szłości: dzieła sztuki i kulty religijne. Nie zwraca natomiast uwagi na krajobraz i — z małymi wyjątkami — na codzienne życie współczesnej mu Grecji. Autor wprowadza także bardzo dużo informacji historycznych i mitologicznych; czerpie je z history­ ków, poetów i innych autorów, a także od swoich rozmówców: ludzi starszych, kapłanów i przewodników lokalnych. Mając zaś na względzie turystów podaje informacje o domach noclegowych, restauracjach, cenach, środkach komunikacji itp. Do dziś dzieło Pauzaniasza jest bardzo cennym źródłem wiadomości dla archeo­ logów i badaczy historii kultury starożytnej Grecji. 192

Najbardziej wartościowym historykiem omawianego okresu był Kasjusz Dion (ok. 155 - ok. 235 n.e.) z przydomkiem Kokcejanus (Cocceianus). Ojciec jego sprawował za Marka Aureliusza urząd, namiestnika Dalmacji, a potem Cylicji. Również nasz hi­ storyk piastował szereg ważnych urzędów państwowych: był pre­ torem (182), przed r. 211 zaś konsulem tzw. sufjectus. Po wstą­ pieniu na tron swego protektora Aleksandra Sewera działał jako prokonsul w Afryce, następnie w Dalmacji i górnej Panonii a w r. 229 sprawował drugi konsulat razem z cesarzem. Później za radą Aleksandra Sewera wycofał się z życia publicznego i wy­ jechał do ojczystej Bitynii; tam zmarł w r. 235 mając 80 lat. Największym dziełem Kasjusza Diona była Historia rzymska w 80 księgach obejmująca dzieje Rzymu od założenia miasta do czasów Aleksandra Sewera. Autor zwracał uwagę także na spra­ wy ustrojowe i administracyjne. Stanowisko Diona jako histo­ ryka jest na wskroś rzymskie i senatorskie. Zachowały się z dzieła w całości tylko księgi XXXVI - LIV i w skrócie księgi LV - LX. Źródeł Kasjusza nie udało się dotąd ustalić z całkowitą pewno­ ścią, ponieważ nie cytuje on żadnych autorów, z których korzy­ stał, oprócz pamiętników cesarzy i wyjątkowo Plutarcha. Dla za­ chowanej partii utworu za główne źródło uważa się Liwiusza. Hi­ storię napisał Kasjusz językiem jasnym i prostym, stylizowanym na język attycki. Dzieło ma znaczną wartość historyczną. O wiele mniejsze znaczenie historyczne ma dzieło młodszego od niego historyka, Herodiana. Herodian (ok. 180 - ok. 260 n.e.) pochodził z Syrii, piastował różne urzędy cesarskie i publiczne, ale — jak się wydaje, tylko niższe. Jego dzieło w 8 księgach Historia następców Marka Aureliusza objęło dzieje Rzymu od śmierci Marka Aureliusza (180) do śmierci Maksymina (238). Herodian przedstawia 59 lat dziejów Rzymu w sposób retorycz­ ny, nie troszczy się o dokładność w podawaniu nazw, liczb czy opisów bitew; chodzi mu przede wszystkim o efektowne przed­ stawienie opisywanego okresu. Herodian zamyka historiografię w. III.

1* — Literatura grecka l rzymska

193

POEZJA I - III w. n.e.

Poezja rzymska za Augusta wydaje swoich najwybitniejszych przedstawicieli, a także I w. n.e. może poszczycić się jeszcze na­ zwiskami dobrych poetów. Natomiast w poezji greckiej tego okresu podobnie jak w w. II i III na próżno szukalibyśmy znacz­ niejszych utworów. Stosunkowo najbujniej rozwija się dalej epi­ gram. Z I w. n.e. pochodzi ponad 80 epigramów Filipa z Tessaloniki. Znajdujemy wśród nich epigramy dworskie, związane z osobami cesarzy (August, Kaligula), dwa satyryczne zwrócone przeciw gramatykom, erotyczne (do chłopców), na posągi i dzieła sztuki, nagrobne, epigramy mówiące o paradoksalnych zdarze­ niach z życia ludzi i zwierząt. Jednak Filip nie wprowadza no­ wych motywów, także w języku i stylu nie wykazuje oryginal­ ności. W czasach Nerona Lukillios uprawiał przede wszystkim epigram satyryczny. O życiu poety wiemy niewiele; zachowało się natomiast ponad 100 jego epigramów. Przedmiotem satyry Lukilliosa są marni poeci, gramatycy, źli lekarze, astrologowie, filozofowie cyniccy, ludzie odznaczający się różnymi wadami, jak gadulstwo, głupota, lenistwo itp. Epigramatyk ten pisał też utwo­ ry parodiujące epigramy wotywne i nagrobne; epigramów o tre­ ści refleksyjnej jest niewiele. Wprawdzie już wcześniejsi epigramatycy uprawiali sporadycznie epigramy satyryczne, ale zasługa Lukilliosa polega na tym, że pierwszy z poetów greckich zaczął uprawiać ten rodzaj epigramu na większą skalę. Pomimo że nie był poetą utalentowanym, wywarł niemały wpływ na epigramatyków greckich II w., a także na wybitnego epigramatyka rzym­ skiego, Marcjalisa. Epigramatyk Rufinus był autorem epigramów erotycznych. Z innych epigramatyków I w. zasługuje na uwagę jeszcze Leonidas z Aleksandrii, astrolog z czasów Nerona. W tre­ ści nie był oryginalny, ponieważ powtarzał motywy przejęte od swoich poprzedników: Leonidasa z Tarentu, Filipa i Antypatra z Tessaloniki, Lukilliosa i in.; natomiast specjalnością jego były epigramy tzw. izopseficzne (równoliczbowe), w których w dystychu elegijnym heksameter i pentametr dawały równą liczbę liter. W II w. epigram rozpowszechnił się jeszcze bardziej niż w wieku I. Do ważniejszych epigramatyków należeli Ammianos i Straton. Z przeszło 20 epigramów Ammianosa większość ma 194

charakter satyryczny, a autor wzoruje się na Lukilliosie. Straton zaś uprawiał epigram erotyczny; treścią utworów była miłość do chłopców. Z przedstawicieli innych rodzajów poetyckich należy wspo­ mnieć Dionizjosa Periegetę z Aleksandrii, który za czasów Hadriana napisał wierszowaną geografię Opis ziemi, właściwie zaś, jak mówi tytuł oryginalny, „przewodnik po zamieszkałej ziemi” . Autor czerpał materiał ze starych źródeł, popełniał przy tym wiele błędów w nazwach, a nawet w samym opisie ziemi. Pomi­ mo tego geografia była przez całe wieki podręcznikiem szkolnym dla Greków i Bizantyjczyków. W IV w. przetłumaczył ją na łacinę Awienus (jako Descriptio orbis terrae), a w VI gramatyk Pryscjan. Z III wieku zachowały się dwa poematy, które można zali­ czyć do epiki dydaktycznej. Oba dedykowane były cesarzowi Karakalli. Autorem jednego z nich, O rybołówstwie, był Oppian z Anazarbos (w Cylicji). Napisał go wzorując się na dydak­ tycznych poematach aleksandryjskich; posługuje się ich słow­ nictwem i frazeologią, a przedstawienie przedmiotu stara się urozmaicić ekskursami mitologicznymi. Materiał czerpie ze źró­ deł wcześniejszych i z własnych doświadczeń. Drugi poemat O polowaniu wyszedł spod pióra Oppiana z syryjskiej Apamei. Również on czerpał materiał ze źródeł wcześniejszych i autopsji. Do poezji dydaktycznej należy również bajka. Ponieważ mówcy sofistyczni chętnie parafrazowali bajki dla urozmaicenia swoich deklamacji, sofista Nikostratos sporządził na ich potrzeby zbiór bajek, który się nie zachował. Natomiast najstarszy zbiór bajek wierszowanych (w 2 księgach) pochodzi z końca II w. n.e. Autorem jego jest Babrios. Opowiada on tradycyjne bajki Ezopa prostym stylem i codziennym językiem. Z poezją liryczną spotykamy się dopiero w II w. n.e. Pewne wyobrażenie o niej dają nam hymny pochodzącego z Krety i ży­ jącego za Hadriana Mesomedesa. Trzy z nich zaopatrzone są w starych rękopisach starożytnymi nutami i stanowią najważniej­ szy zabytek muzyki greckiej. Hymny te składają się z samych wezwań i próśb, a więc podobne są do kościelnych litanii. Również z w. II pochodzą hymny orfickie; jest to 88 krótkich utworów w heksametrach; cały zbiór pochodzi najprawdopo­ 13*

195

dobniej od jednego autora. Także i te hymny składają się prze­ ważnie z wezwań do bóstw. Z bóstw olimpijskich na pierwszy plan wysunięty jest w nich Dionizos. Z liryki świeckiej nato­ miast zachowało się bardzo niewiele. Jeśli chodzi o poezję dramatyczną, wystawiano nadal w tea­ trze Dionizosa tragedie Eurypidesa i komedie z IV i III w. p.n.e. Nie słyszymy natomiast w Atenach o nowych dramatach. Uzna­ nie ówczesnej publiczności zyskiwały w większym stopniu niż tragedie i komedie mimy i pantomimy. Najsławniejszym mimografem był żyjący za Antoninów Filistion, ale z jego utworów nic się nie zachowało. ROMANS GRECKI

Romans grecki powstał jako ostatni z gatunków literackich, tj. (wg nowszych badań) przy końcu epoki hellenistycznej, kiedy inne gatunki osiągnąwszy swój wspaniały rozwój już się prze­ żywały. Starożytni teoretycy literatury zajmowali się wielkimi formami literackimi pozostawiając romans, jako mniej dla nich ważny, na uboczu. Toteż nie znamy nawet antycznej nazwy tego gatunku, a powszechnie dziś używany termin „romans” jest ter­ minem nowożytnym; również nowożytni historycy literatury przez długi czas nie zajmowali się romansem, który przedmiotem badań stał się dopiero w w. XVII i to przy okazji zagadnień do­ tyczących literatury nowożytnej. Nad romansem prowadzono ba­ dania pod względem treści i formy starając się wykazać jego związki z innymi gatunkami głównie w zakresie wspólnych mo­ tywów. Romans antyczny ma bowiem pewien stały schemat fa­ buły i pewne motywy powtarzające się niemal w każdym utwo­ rze: występuje mianowicie para zakochanych, których miłość budzi się zwykle od pierwszego wejrzenia. Następuje potem roz­ łąka zakochanych, ich wędrówki, przygody i nieszczęścia, z któ­ rych ostatecznie po wielu perypetiach wychodzą szczęśliwie. Ba­ dania prowadzone nad romansem dotyczą głównie dwóch zasad­ niczych problemów: jego genezy i chronologii. Jeśli chodzi o ge­ nezę tego gatunku, hipotezy uczonych są najrozmaitsze i trudno je tutaj szczegółowiej omawiać. Można tylko stwierdzić, że z ba­ dań tych wynika, iż romans antyczny nie był gatunkiem zupeł­ 196

nie oryginalnym, lecz zapożyczył wiele szczegółów z różnych rodzajów literackich, z prozy i poezji; wśród nich zaś wymienia się np. epos, historiografię, komedię, poezję hellenistyczną, reto­ rykę. Głównym jednak źródłem romansu stała się zmieniona sytuacja, w której żyli ludzie epoki hellenistycznej, a mianowi­ cie chęć dostarczenia ówczesnemu czytelnikowi łatwej, zrozu­ miałej i interesującej lektury. Zagadnieniem nie mniej skompli­ kowanym niż geneza romansu było ustalenie jego chronologii. Przez długi bowiem czas panował w nauce pogląd, że romans grecki powstał w okresie cesarstwa (II i III w. n.e.). Pierwszym jego autorem miał być Jamblich (ewentualnie wyprzedzałby go Antonius Diogenes), a ostatnim Chariton (w. VI). W czasie mię­ dzy Jamblichem i Charitonem zaś powstałyby romanse Ksenofonta z Efezu, Longosa, Achillesa Tatiosa i Heliodora. Jednak nowe teksty romansów znalezione w papirusach skłoniły bada­ czy do zmiany chronologii romansu, a przede wszystkim do prze­ sunięcia czasu jego powstania na II w. p.n.e. i datowanie jego rozkwitu na II i III w. n.e. Obecnie autorzy romansu i ich chro­ nologia przedstawiają się następująco: Z I lub II w. p.n.e. po­ chodzi znany z dwóch obszernych fragmentów zachowanych w papirusach romans o Ninosie i Semiramidzie. Bohaterem jest młody królewicz asyryjski, Ninos, który pragnie poślubić swoją trzynastoletnią kuzynkę, Semiramidę, zanim wyruszy na wypra­ wę wojenną. Matki obojga młodych wyrażają wprawdzie zgodę na zaręczyny, ale postanawiają, że ślub odbędzie się dopiero po powrocie Ninosa z wojny; aż do tego momentu Semiramida tęskni do swego ukochanego. Romans ten wykazuje związek z historiografią jońską, w której było dużo elementów baśnio­ wych. Również z końca II lub z początku I w. p.n.e. pochodzi zachowany bez tytułu romans podróżniczy Jambulosa, którego treścią są wędrówki bohatera przez Arabię, Etiopię, dalekie wysPy i powrót przez Persję do Syrii. Jednak nie wszyscy badacze uważają utwór Jambulosa za prawdziwy romans, ponieważ nie ma w nim elementów erotycznych. Tylko z wyciągu, ekscerptów i jednego fragmentu papirusowego z przełomu III i II w. p.n.e. znamy utwór Antoniusza Diogenesa Przedziwne przygody poza Thule. Jego treścią były niezwykłe przygody rodzeństwa Mantiniasa i Derhyllis ściganego przez czarnoksiężnika Paapesa za to, 197

że spowodowali śmierć rodziców. Jest to raczej fantastyczne opo­ wiadanie o zabarwieniu religijno-filozoficznym. Natomiast naj­ starszym z zachowanych w całości romansów greckich jest ro­ mans Charitona Historia Chajreasza i Kalliroe w 8 księgach; przedstawia on smutne, ale szczęśliwie zakończone dzieje miłości wymienionych w tytule młodych bohaterów. Uczeni datują ten romans przeważnie na I w. p.n.e. W I w. n.e. (lub na początku II) powstał romans Ksenofonta z Efezu Opowieści efeskie o Antei i Habrokomesie. Anteia i Habrokomes zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia; za radą wyroczni wzięli ślub, po czym wy­ ruszyli w podróż poślubną. W czasie tej podróży przeżyli roz­ łąkę, wiele przygód i niebezpieczeństw, ale wyszli z nich zwy­ cięsko i spotkali się na Rodos dochowawszy sobie nawzajem wier­ ności. Romans jest pochwałą wierności małżeńskiej. Na II w. przypada powstanie romansu Jamblicha Historia babilońska o Sinonidzie i Rodanesie (Babyloniaka), co możemy ustalić na podstawie szczupłych wzmianek autobiograficznych zawartych w romansie. Romans ten, który liczył 16 ksiąg, znamy tylko ze streszczenia Focjusza (IX w. n.e.). Bohaterami są Rodanes i jego piękna żona Sinonis, w której zakochał się okrutny król Babi­ lonu, Garmos. Ponieważ Sinonis wzgardziła nim, kazał ją zakuć w złoty łańcuch, a jej męża przybić do krzyża. Sinonis uratowała jednak Rodanesa od śmierci i oboje ratowali się ucieczką. Gar­ mos wysłał pościg za zbiegami; dzieje tego pościgu stanowią główną treść utworu Jamblicha. Chyba również z w. II pochodziło — niezachowane ■ — dziełko Lukiosa z Patrai Metamorfozy, czyli ośla historia. Treść jego można odtworzyć na podstawie Lukiana, który skrócił je do jednej księgi, i częściowo z Meta­ morfoz Apulejusza. Dziełko Lukiosa nie było jednak, jak się wydaje romansem we właściwym znaczeniu, lecz raczej prze­ róbką jednej z Milezyjskich historii Arystydesa. Na ten sam wiek datuje się popularną historię o Apolloniuszu, królu Tyru. Po wielu przygodach zdobył on córkę króla Antiochii, potem utracił ją w niezwykłych okolicznościach, a po wielu latach w cudowny sposób odzyskał. Opowieść tę tłumaczono na rożne ję­ zyki, w tym także na łacinę (V lub VI w. n.e.). Autorem, którego według ostatnich badań datuje się nie na w. V, ale na koniec II w. lub na III w. n.e. jest Achilles Tatios. Napisał dziełko Opo­ 198

wieść o Leukippe i Kleitofoncie. Treść jego przedstawia się na­ stępująco: Kleitofon, by uniknąć gniewu rodziców spowodowa­ nego tym, że nie poślubił dziewczyny zgodnie z ich wolą, uciekł na okręcie ze swą ukochaną, Leukippą. Od chwili rozbicia okrętu zaczynają się różne przygody rozłączonej pary, a kończą się szczęśliwie spotkaniem się kochanków w świątyni Artemidy. W opowieści występuje wiele motywów podobnych do znanych z opowieści Ksenofonta z Efezu. Natomiast Heliodora, autora Historii etiopskiej o Teagenesie i Chariklei (Aithiopika) w 10 księ­ gach datuje większość uczonych na III w. Główni bohaterowie, Teagenes i Chariklea, córka kapłana delfickiego Chariklesa, do­ stają się w ręce rozbójników, przeżywają, podobnie jak w po­ przednich romansach, różne niebezpieczne przygody. Kończy je przybycie poselstwa pod przewodnictwem Chariklesa, które prosi 0 uwolnienie Chariklei. Charikles rozpoznawszy w Teagenesie uwodziciela swojej córki, rzuca się z krzykiem na niego; jednak za pośrednictwem Sisimitresa sprawy wyjaśniają się i młodą parę prowadzą wszyscy na wesele. Heliodor nie wprowadza do swego romansu żadnych nowych motywów w stosunku do po­ przedników, natomiast technika utworu i jego kompozycja są doskonalsze. Widoczny jest w opowieści wpływ Ksenofonta z Efezu. Od omówionych dotychczas romansów odbiega charakterem romans Longosa Dafnis i Chloe w 4 księgach, który większość uczonych datuje na II w. n.e. Jest to romans pasterski; bohate­ rami jest para pastuszków, a akcja odbywa się na tle wiejskiego krajobrazu na Lesbos. Obfituje ona w najrozmaitsze przygody, które kończą się szczęśliwie. Ponadto okazuje się, że Dafnis 1 Chloe są dziećmi bogatych rodziców. Wesele młodej pary od­ bywa się w miejscu, gdzie kiedyś zostali porzuceni jako nie­ mowlęta. Tak przedstawia się historia romansu greckiego, który kończy się w wieku III n.e. Gatunkiem literackim najbliższym romansu są fikcyjne listy miłosne (opowiadania erotyczne w formie listów). Takie listy układali już poeci aleksandryjscy, ale istniały one również w pro­ zie. Głównym ich przedstawicielem jest dla nas Alkifron z dru­ giej połowy II w. n.e., pochodzący prawdopodobnie z Syrii. 199

D RU G A SO FISTYK A

Powstanie tzw. drugiej sofistyki, której rozkwit przypada na czasy Antoninów w w. II, pozostaje w związku z charaktery­ stycznym dla ówczesnych Greków zwrotem do przeszłości, od­ wróceniem się od „rzymskiej” teraźniejszości a także w związku z odrodzeniem się w prozie języka attyckiego. W szkołach uczono go już od I w. p.n.e., a dla pisarzy układano coraz to nowe słow­ niki wyrazów i zwrotów, a także przysłów attyckich. Nazwę sofistów przyjęli retorzy nawiązujący do sofistów w. V i stara­ jący się ich naśladować (dlatego mówimy o drugiej sofistyce w od­ różnieniu od tej z V w. p.n.e.). Od twórczości sofistów tego okre­ su pochodzą deklamacje, których tematem były odległe wypadki historyczne, sprawy fikcyjne i skomplikowane, sensacyjne spra­ wy sądowe, pochwały miast, prozaiczne hymny na cześć bogów. Pisano je w języku attyckim, a autorzy ich studiowali dawnych pisarzy, wertowali specjalne słowniki, dbając o dobór wyrazów attyckich; uważali bowiem, że takich wyrazów, których nie moż­ na było znaleźć u mówcy ateńskiego z V lub IV w. p.n.e., nie należy używać. Ci retorzy-sofiści cieszyli się wielką popularno­ ścią, a wykształcenie retoryczne (nie filozoficzne, jak dawniej) uważano w II w. n.e. za szczyt wszelkiego wykształcenia. Wy­ bitnym przedstawicielem attycyzujących sofistów był Herodes Attyk (101 - 177 n.e.), nauczyciel Marka Aureliusza. Jako czło­ wiek bardzo bogaty przeznaczył część swego majątku na wzno­ szenie wspaniałych budowli w Grecji; w r. 127/8 sprawował urząd archonta w Atenach, w r. 143 zaś Antoninus Pius miano­ wał go konsulem Zachowała się tylko jedna mowa Herodesa O polityce, do której temat zaczerpnął także z dalekiej przeszło­ ści. Na okres drugiej sofistyki przypada również działalność Eliusza Arystydesa (ur. w 117 lub 129 - ok. 190 n.e.); jako wędrowny sofista wygłaszał mowy popisowe w miastach Azji Mn., w Egip­ cie, w Atenach, na Rodos; w r. 156 przybył do Rzymu; w końcu tego roku powrócił do Smyrny i tam osiedlił się na stałe. Umarł ok. r. 190. Zachowało się 55 mów Arystydesa; są wśród nich deklamacje historyczne i polemiczne, uważane za chronologicz­ nie najwcześniejsze. Wspaniała przeszłość Aten dostarczyła mu tematu do mowy Pochwała Aten. Apologia czterech jest obroną 200

czterech wybitnych polityków ateńskich: Milcjadesa, Kimona, Temistoklesa i Peryklesa, których Platon potępił w Gorgiaszu, a w Mowie przeciw sofistom polemizuje Arystydes ze współ­ czesnymi mu sofistami. Inną grupę tworzą pochwały miast i osób oraz mowy do mieszkańców różnych miast, które mówca odwie­ dzał. Tutaj wysuwa się na pierwszy plan wielka Pochwała Rzy­ mu. Arystydes pisał także mowy będące prozaicznymi hymnami na cześć bogów: Zeusa, Ateny, Heraklesa i innych. Znane są wreszcie tzw. Święte mowy związane z długotrwałą chorobą i ku­ racją mówcy w świątyni Asklepiosa. W mowach posługuje się Arystydes różnymi rodzajami stylu w zależności od tematu; prze­ waża jednak u niego styl „wzniosły” , patetyczny, który najlepiej odpowiadał jego naturze. Wybitnym przedstawicielem drugiej sofistyki był retor Dion z Prusy, Chryzostomos (Złotousty, ok. 40-p o 112 n.e.). Urodził się w Prusie w Bitynii, pochodził z zamożnego domu i otrzymał staranne wykształcenie w zakresie gramatyki, retoryki i filozofii. Później podobnie jak wielu innych znaczniejszych sofistów udał się do Rzymu. Tutaj pozostawał w bliskich stosunkach z cesa­ rzem Tytusem. Za Domicjana Dion został wygnany z Rzymu i Italii wraz z innymi filozofami; nie wolno mu było przebywać nawet w ojczystej Bitynii. Natomiast u następców Domicjana, Nerwy i Trajana, cieszył się dużym szacunkiem i sympatią. W r. 103 przyjechał do Rzymu, a w dwa lata później towarzyszył Trajanowi w wyprawie przeciw Dakom. Ostatnią część swego życia spędził w Prusie biorąc czynny udział w życiu publicznym ojczystego miasta. Zachowało się około 80 pism Diona; autor wypowiada się w nich na różne tematy: stosunków społecznych, obyczajów, władzy królewskiej, lokalnych wydarzeń w swej ojczystej Bitynii, kul­ tury i literatury. Najczęstszą formą jego wypowiedzi były mowy popisowe. Do najważniejszych pism należą cztery mowy O królestwie, w których (zwłaszcza w trzeciej) maluje Dion ideał sprawiedli­ wego króla i uwydatnia różnicę między sprawiedliwym władcą a samozwańczym tyranem; z wydarzeniami z życia mówcy po­ zostają w związku takie mowy jak np. O wygnaniu, Podziękowa­ nie ojczyźnie za zaszczyty, czy Apologia swej działalności w oj­ 201

czystym mieście; Dion broni się w niej przeciw zarzutom wysu­ wanym przez jego przeciwników politycznych. Rodzajem diatry­ by są mowy O niewoli i wolności, O zawiści czy O dobrym duchu. Wśród pism Diona znajdują się także mowy do mieszkańców miast: Rodos, Aleksandrii, Tarsu i Kelainów we Frygii. Z wcze­ śniejszego okresu twórczości natomiast pochodzi Mowa trojańska o tym, że Ilion nie zostało zdobyte będąca zaprzeczeniem po­ wszechnie uznawanej tradycji o zdobyciu Troi. Sofiści niejedno­ krotnie opracowywali takie paradoksalne tematy. Poruszając za­ gadnienia moralne i etyczne sympatyzuje Dion często z poglą­ dami etyki stoickiej, ale czyni to jako retor, a nie jako filozof. W stylu jest umiarkowanym attycystą, który nawiązuje do naj­ lepszych wzorów z V i IV w. p.n.e., głównie do Ksenofonta.

LUKIAN Z SAMOSAT (ok. 125 - ok. 190 n.e.)

Głównym źródłem wiadomości o życiu Lukiana są jego własne pisma. Autor urodził się ok. 125 r. n.e., był z pochodzenia Syryj­ czykiem. W młodości nie znał języka greckiego. Z biegiem czasu opanował nie tylko język grecki, ale przyswoił sobie także grecki sposób myślenia, odczuwania i wyrażania się i właściwie stał się Grekiem. Poznał również dokładnie literaturę grecką, dzieła poetów, historyków i mówców attyckich. Z ojczystego miasta udał się do Jonii, gdzie w takich miastach jak Smyrna, Efez było wówczas wielu sławnych nauczycieli i mówców popisowych, czyli sofistów. Również Lukian został sofistą i przez przeszło dwa­ dzieścia lat był zawodowym mówcą popisowym. W tym czasie zwiedził Grecję, Italię, potem dłużej przebywał w Marsylii. Ma­ terialnie powodziło mu się bardzo dobrze, tak że kiedy ok. r. 160 wracał do Antiochii, był już człowiekiem bardzo zamożnym, cho­ ciaż pochodził z biednej rodziny i wykształcenie zdobył własnym wysiłkiem. Po powrocie na Wschód występował jeszcze przez pewien czas z wykładami i deklamacjami w greckich miastach małoazjatyckich; następnie ok. r. 165 przeniósł się do Aten, gdzie przebywał prawie 10 lat. Wtedy uległy zmianie zainteresowania Lukiana i jego twórczość; Lukian zerwał bowiem z retoryką, 202

zbliżył się do filozofii i poznał jej główne kierunki; wtedy też przyswoił sobie właściwą literaturze filozoficznej formę dialogu. Zainteresowanie Lukiana filozofią było krótkotrwałe i przejścio­ we. Z Aten odbywał autor okolicznościowe podróże do Olimpii, Jonii i Egiptu, tam odczytywał słuchaczom swoje dialogi lub oglądał igrzyska. Mniej więcej po dziesięciu latach wytężonej pracy literackiej porzucił, jak się wydaje, pisanie dialogów i wy­ stępowanie przed publicznością. W ostatnich latach swego życia piastował powierzone mu przez cesarza Kommodusa stanowisko w kancelarii rzymskiego namiestnika Egiptu. Umarł ok. r. 190. Pod imieniem Lukiana zachowały się 82 utwory oraz pewna ilość epigramów. Niektóre z tych pism są prawdopodobnie lub na pewno nieautentyczne. Pisma autentyczne można podzielić na pięć grup. Grupa pierwsza obejmuje ćwiczenia retoryczne. Przykładem ich są deklamacje Tyranobójca i Syn dwukrotnie wydziedziczony, oraz deklamacje na tematy paradoksalne, m.in. dowcipna Pochwała muchy. Upodobanie do tematów niezwykłych cechuje zresztą całą twórczość naszego pisarza. Z tego okresu pochodzi też, jak się wydaje, pismo O pomyłce w pozdrowieniu. Jest to żartobliwie-poważna samoobrona. Lukian usprawiedliwia swą pomyłkę w języku łacińskim, której dopuścił się wobec jakiegoś starszego urzędnika, mówiąc mu „żegnaj” zamiast „wi­ taj” . Utwory tej grupy mają błahą treść, ale forma ich jest bar­ dzo kunsztowna. Grupa druga obejmuje pisma na tematy literackie, różne jeśli chodzi o znaczenie i rozmiary. Z drobnych pism warto wspomnieć Sąd samogłosek-, przed trybunałem samogłosek spół­ głoska S oskarża spółgłoskę T o samowolę i panoszenie się w mnóstwie wyrazów, które w dialekcie attyckim zatrzymywały podwójne S. Żartobliwy utwór rzuca światło na attycystyczne odrodzenie klasycznej wymowy ateńskiej w czasach Lukiana, niezgodnej z żywą wymową codzienną. Dialog Leksifanes nato­ miast ma na celu ośmieszenie skrajnych attycystów, którzy uży­ wali przestarzałych wyrazów. Ciekawe jest dziełko Jak należy pisać historią. Pisemko powstało w czasie wojny z Partami (162- 165); ma formę listu dydaktycznego, którego adresatem jest nieznany nam Filon. Pismo dzieli się na dwie części: w pierw­ szej omawia autor błędy i niedociągnięcia współczesnych, źle 203

napisanych dzieł historycznych, w drugiej zaś podaje zasady, których powinien przestrzegać dobry historyk. Lukian głosi tu także zasadę, że jedynym celem historii jest służenie prawdzie. Inne dzieło Prawdziwa historia w dwóch księgach, jest parodią dzieł niby historycznych, a właściwie fantastycznych romansów. Treść stanowi opowiadanie o niezwykłych przygodach grupy podróżników, którzy zwiedzili niebo, księżyc, gwiazdy, a nawet brzuch wieloryba. W piśmie Nauczyciel retorów zaś poucza Lu­ kian w sposób ironiczny, jak w krótkim czasie można zostać retorem, wprawdzie w najgorszym wydaniu, lecz za to cieszącym się wielką popularnością u współczesnych; autor krytykuje tu wady retorów i przesadny kult słowa, charakterystyczny dla drugiej sofistyki. Grupę trzecią tworzą utwory poruszające sprawy w pewnym sensie filozoficzne. Na ich treść i formę wywarł wpływ Menippos z Gadary (pisarz cynicki żyjący w III w. p.n.e.), którego Lukian niejednokrotnie wprowadza do dialogów jako rozmówcę. Na czele pism w formie dialogu należy wymienić Rozmowy zmarłych; jest to zbiór scen w podziemiu; Lukian chce przy ich pomocy prze­ konać słuchacza o marności sławy, bogactw i innych dóbr tego świata. Do Rozmów zmarłych zbliżają się w pewnym stopniu utwory Charon i Zejście do podziemia. W pierwszym z nich Cha­ ron opuszcza swą łódź i przybywa na powierzchnię ziemi, by zobaczyć na własne oczy te dobra, których utratę opłakują zmarli w podziemiu. Drugi utwór przedstawia nastroje i pragnienia zmarłych, kiedy przeprawiają się przez Styks oraz ich przyjęcie w podziemiu. Z podziemiem łączy się również dialog Menippos; bohater tytułowy schodzi do Hadesu, po czym wraca na ziemię, by swemu przyjacielowi opowiedzieć, co tam widział. Formy dialogu nie ma natomiast Żywot Demonaksa; był to filozof cy­ nicki, współczesny Lukianowi, urzeczywistniający według niego ideał życia cynika. Dlatego Lukian pragnął utrwalić jego postać i postawić go młodzieży za wzór do naśladowania. Dialog Kogut daje wyraz nienawiści Lukiana do bogaczy. Kogut, cheł­ piący się, że w dawnych czasach był nawet Pitagorasem, stara się przekonać biednego szewca Mikyllosa, iż jego los jest o wiele szczęśliwszy od losu ludzi bogatych. W Ikaromenippie wyśmiewa autor jałowe dysputy filozoficzne. Wyprzedaż żywotów zaś jest 204

satyrą na różne szkoły filozoficzne. Hermes na polecenie Zeusa ogłasza wyprzedaż uosobionych żywotów poszczególnych szkół filozoficznych. Każdy z nich zachwala kupującym swoje nauki. Utwór ten oburzył ogół filozofów; wówczas Lukian napisał pismo Rybak i w nim usprawiedliwia się wobec zmartwychwstałych filozofów z zarzutów i stara się wykazać, że krytykował -w W y­ przedaży żywotów nie czołowych filozofów, których szanuje, ale łgarzy i oszustów. W Hermotimosie zaś krytykuje dogmatyzm filozoficzny i stwierdza, że najlepsze jest życie prostego człowie­ ka, który wykonuje coś pożytecznego dla społeczeństwa. Czwartą grupę tworzą pisma satyryczne; przedmiotem satyry są w nich stosunki ludzkie, przeważnie współczesne. Znajdują się wśród nich dwa życiorysy: Aleksandra z Abonutejcho6 — oszu­ sta i rzekomego proroka boga Asklepiosa oraz Peregrinosa, cyni­ ka — dziwaka. Celem żywotu Aleksandra jest przedstawienie go w jak najgorszym świetle i sparodiowanie popularnych wówczas aretalogii tj. opowiadań o boskich mężach i ich cudach. Obydwa te pisma są cennym źródłem dla poznania stosunków religijnych w II w. n.e. W Rozmowach heter kreśli Lukian różne scenki z życia, a w Najemnych uczonych daje obraz społeczeństwa rzym­ skiego, szczególnie zaś losów uczonych greckich w domach boga­ tych Rzymian. Rozmowy bogów natomiast są scenkami z życia prywatnego bogów, w których autor przedstawia ich kłótnie, miłostki, zdrady małżeńskie itp. Ujmując bogów w taki sposób ośmiesza ich. Pod względem kompozycyjnym Rozmowy stanowią szereg obrazów, w którym często późniejsze rozmowy są we­ wnętrznie uwarunkowane poprzednimi i jak gdyby nimi podbu­ dowane. Pod względem treściowym i formalnym Rozmowy bo­ gów przygotowuje utwór Prometeusz (podtytuł: Kaukaz). Lukian przedstawia tu w formie dialogu scenę przykucia Prometeusza; bohater broni się w niej przed potrójnym zarzutem: wykradzenia mięsa na uczcie bogów, stworzenia ludzi i wykradzenia ognia z nieba, a w końcu zamienia się w oskarżyciela Zeusa w imię rozumu i moralności. Prometeusz i Rozmowy bogów stanowiły jak gdyby wstęp do ostrzejszej krytyki religii. Przeprowadził ją Lukian w kilku dialogach, szczególnie zaś w Zeusie skonfundowanym i Zeusie tragiku. W pierwszym Kyniskos wykazuje Zeusowi bezsilność 205

wobec przeznaczenia i w związku z tym zbyteczność ofiar skła­ danych przez ludzi, podaje także w wątpliwość sens istnienia bogów. Wiara w rządy bogów na świecie i w sąd po śmierci zo­ staje doprowadzona do absurdu powołaniem się na nieuchronną prawidłowość losu. W Zeusie tragiku przenosi Lukian akcję na Olimp. Panuje tam zamieszanie i popłoch, ponieważ Zeus oznaj­ mił, że w Atenach w Malowanym Krużganku (Stoa Poikile) epi­ kurejczyk Damis i stoik Timokles przygotowują się właśnie do wielkiej dysputy na temat istnienia bogów. W czasie jej trwania epikurejczyk zręcznie zbija dowody przemawiające za istnieniem opatrzności, stoik natomiast broni jej istnienia. Bogowie zaś za­ leżni od przeznaczenia pocieszają się tylko, że na szczęście jest jeszcze dużo ludzi wierzących. Lukian dał w tym utworze do­ skonałą karykaturę Zeusa, inni bogowie mają także wiele rysów komicznych i satyrycznych. Dialog toczy się w niebie i na ziemi, a przez pewien czas nawet równolegle. Utwory Nigrinos i Życze­ nia zwrócone do Kronosa poświęcił autor zagadnieniom społecz­ nym. Życzenia powstały w atmosferze radosnego święta Saturnaliów. Autor porusza tu problem ludzi bogatych i biednych, ich wzajemnych stosunków, oraz sprawę użycia bogactw; wypowia­ da również pogląd, że biedak może być człowiekiem szczęśliwym. Nie wychodzi jednak poza znane twierdzenia cyników na temat bogaczy i ubogich. Grupa piąta obejmuje utwory, których nie można zaliczyć dc żadnej z grup poprzednich. Najważniejszym z nich jest romans pt. Lukios, czyli Osioł, będący prawdopodobnie przeróbką wcze­ śniejszego dzieła Lukiosa z Patrai; treścią są przygody Lukiosa zamienionego w osła. Tutaj też zaliczamy dwie żartobliwe tra­ gedie Tragodopodagra i Szybkonogi; powstały one w późnym okresie życia Lukiana, kiedy dokuczała mu podagra, ale pomimo tego nie stracił humoru. W piśmie Samoobrona Lukian stwierdza (rozdz. 15), że chciał­ by uchodzić za pisarza średniej miary, a nie za filozofa; istotnie pisarz nie był filozofem, nie należał do żadnej szkoły filozoficz­ nej. Do filozofii sięgał tylko dla własnych potrzeb, kiedy w swoich pismach podejmował walkę z zabobonem, przesądami, pozorem i kłamstwem. Wtedy wykorzystywał argumenty różnych kierun­ ków filozoficznych; cyników, sceptyków i epikurejczyków. Szcze­ 206

gólnym kultem darzył Epikura, a z sympatią odnosił się też do umiarkowanych cyników z powodu trybu ich życia; widział bo­ wiem w ich postępowaniu przeciwstawianie się zbytkowi, fałszy­ wemu patosowi i nadętości. Podziwiał szczerze tych filozofów ulicznych, którzy uczyli ludzi'poprzestawania na małym i ogra­ niczania potrzeb, głosił, że zwykli, mali ludzie są najlepsi i naj­ szczęśliwsi, chociaż może nie zdają sobie z tego sprawy. Tak przedstawiają się „filozoficzne” poglądy Lukiana. Toteż nie dzięki filozofii stał się sławny autor dialogów, ale dzięki swemu talentowi satyrycznemu i krytycznemu. W centrum zaintereso­ wania Lukiana jest człowiek i jego sprawy. Przedmiotem satyry zaś stało się całe życie współczesne i chyba niemal wszystkie jego przejawy: fałsz, obłuda, przewrotność, niejednokrotnie stosunki społeczne, prądy i kierunki w filozofii, religii, literaturze, sztuce. Lukian atakował przede wszystkim teologię stoików i ich naukę o opatrzności, wyrocznie i zabobony religijne, parodiował tajne obrzędy, krytykował ujemne cechy życia wielkomiejskiego. Jednad pomimo żywości i różnorodności jego satyra jest raczej po­ wierzchowna, unika zbyt niebezpiecznych i radykalnych tema­ tów, na co wpływają w pewnym stopniu warunki historyczne, w jakich powstawała. W literaturze jest Lukian zwolennikiem małych form lite­ rackich, które opanował w sposób mistrzowski. Należą do nich dialog, obrazek mimiczny, pamflet, parodystyczne opowiadanie, list i inne. Sam stworzył nową formę — dialog satyryczny, który podobnie jak komedia miał służyć rozrywce, ale był przeznaczony do odczytania, a nie do wystawienia na scenie. Znamienną cechą twórczości Lukiana było mieszanie poezji z prozą (tzw. prosimetrum), ujmowanie treści w jakieś niezwykłe i fantastyczne ramy (np. sceny w podziemiu, uczty, listy bogów itp.).

LITERATURA GRECKA III w. n.e.

Stosunki polityczne i gospodarcze panujące w III w. n.e. w cesarstwie rzymskim nie tylko nie sprzyjały rozwojowi lite­ ratury, ale powodowały raczej jej upadek. Pomimo tego literatura grecka tego okresu rozwijała się lepiej niż równoległa literatura 207

łacińska. Mierną poezję dydaktyczną z okresu Karakalli, romans Heliodora oraz historyków Kasjusza Diona i Herodiana omówi­ liśmy już wcześniej przy w. II. Poza nimi w III w. n.e. zasługują jeszcze na uwagę przedstawiciele sofistyki i neoplatonizmu. Głów­ nym przedstawicielem sofistów jest żyjący na przełomie w. II i III Flawiusz Filostratos (ok. 178 - ok. 248 n.e.) zwany w historii literatury Filostratem II. Studiował w Rzymie, potem wędrował z popisowymi deklamacjami sofistycznymi po Azji Mn. i innych krajach; dłuższy czas przebywał w Atenach a wreszcie osiadł w Rzymie. Najbardziej sofistycznym dziełem Filostrata są Obrazy w 4 księgach: są to opisy 65 obrazów w galerii w Neapolu, po­ przedzone krótkim wstępem o istocie malarstwa. Ważnym dzie­ łem Filostrata dla historii literatury są Żywoty sofistów w 2 księgach. Obejmują one pisarzy wykształconych filozoficz­ nie, których, zdaniem autora, można zaliczyć do retorów. Z młodszych zalicza do nich Filostrat Diona z Prusy i Faworyna. Właściwymi sofistami zaś byli dla niego starzy sofiści zaczyna­ jąc od Gorgiasza i Protagorasa; obok nich wymienia mówców Izokratesa i Aischinesa. Główną część dzieła poświęca autor so­ fistom od końca I w. n.e. do sobie współczesnych, zatrzymując się najdłużej przy najwybitniejszych ich przedstawicielach: Polemonie i Herodesie Attyku. Materiał zebrał Filostrat z zapisków samych sofistów, ich wykładów i wypowiedzi. W opracowaniu nie dbał o schemat biograficzny, lecz starał się o zilustrowa­ nie opisywanych osób anegdotami, dowcipnymi powiedzenia­ mi, a nawet próbkami stylu. Żywoty sofistów są cennym, a czę­ sto jedynym źródłem, z którego dowiadujemy się o ich dzia­ łalności. Źródłem rozwijającego się w III w. neoplatonizmu był tzw. średni platonizm; neoplatonizm miał charakter synkretyczny tzn. do nauki Platona wprowadzono elementy różnych szkół filozo­ ficznych (oprócz epikurejskiej). Za pierwszego neoplatonika uwa­ ża się zwykle Ammoniusza Sakkasa, który nauczał w Aleksandrii (po 200 do ok. 242), ale nic nie pisał, uczniom zaś nie pozwolił ogłaszać słyszanych od niego nauk. Najwybitniejszym uczniem Ammoniusza był Plotyn (204 269 n.e.); jest on twórcą neoplatonizmu jako systemu filozoficz­ nego. Głównym źródłem wiadomości o życiu Plotyna jest biogra­ 208

fia napisana przez jego ucznia, Porfiriusza. Urodził się filozof w Egipcie; w Aleksandrii słuchał wielu nauczycieli filozofii, aż trafił do Ammoniusza Sakkasa, którego słuchał przez 11 lat. Pew­ nym faktem z życia Plotyna jest jego udział w wyprawie Gordiana III przeciw Persom w r. 242; wyprawa jednak nie powiodła się, a Plotynowi z trudem udało się wrócić do Antiochii nad Orontesem. Stamtąd wyjechał do Rzymu, gdzie wykładał w la­ tach 244 - 269 mając licznych uczniów. Pisma filozoficzne zaczął Plotyn pisać dopiero od r. 253; na krótko przed śmiercią zaś po­ lecił Porfiriuszowi, by je wszystkie w liczbie 54 — przejrzał, poprawił, uporządkował i wydał. Porfiriusz podzielił materiał na 6 dziewiątek w porządku nie chronologicznym, lecz systema­ tycznym. Stąd pochodzi tytuł dzieła Plotyna Enneady. W roz­ prawach swoich porusza filozof różne tematy; Enneada I obej­ muje rozprawy treści etycznej (m.in. o człowieku, cnotach, szczę­ ściu i jego trwałości, o pięknie, dobru). Enneada druga traktuje 0 świecie, w trzeciej znajdują się m.in. rozprawy o fatum, o de­ monie, o Erosie, niepodleganiu cierpieniom. Enneada czwarta zajmuje się głównie istotą duszy, jej nieśmiertelnością, spostrze­ ganiem, pamięcią. W Enneadzie piątej zastanawia się filozof nad umysłem i ideami, w szóstej m.in. nad rodzajami bytu, wielkością idei, jednością dobra, wolnością woli. Za szczyt dobra, prawdy 1 jedności oraz za źródło wszystkiego, co istnieje, uważał Plotyn niepoznawalny „absolut” , który uznał za byt niezależny; z niego emanuje świat ducha czyli świat idei; ten świat łączy się ze świa­ tem zmysłów w emanację zwaną duszą świata. Tym stopniom „prawdziwego” bytu przeciwstawia Plotyn materię, która istnieje w wieczności i jest przyczyną konieczności i zła. Do materii we­ szły cząstki boskiego ducha i wydały niedoskonałe odbicie bos­ kich idei; tak więc świat materialny jest odbiciem świata idei. W ten sposób Plotyn usunął dwoistość idei i rzeczy, które będąc odbiciem idei nie są od nich różne i zastąpił dualizm platoń­ ski monizmem spiritualistycznym. Filozofia Plotyna wywarła bar­ dzo duży wpływ na współczesnych, a także na późniejszych. Uczniem Plotyna był Porfiriusz, odznaczał się wszechstronno­ ścią, pisał dzieła nie tylko filozoficzne lecz także gramatyczne i retoryczne. Z kilkudziesięciu jego pism zachowało się 18 (14 wy­ danych). Był m.in. autorem biografii Plotyna, komentarzy do 14 — Literatura grecka i rzymska

209

dzieł Platona i Arystotelesa, a także autorem Historii filozofii, z której zachował się jedynie fragment o Pitagorasie. Inne dzieła Porfiriusza dotyczyły filozofii, retoryki, fizyki, matematyki, muzyki. Przyjacielem Platyna i nauczycielem Porfiriusza był odzna­ czający się wszechstronnością zainteresowań i erudycją Kasjusz Longinus (ok. 213 - 272 n.e.), ale pisma jego zaginęły. Ponieważ w niniejszym rozdziale mówiliśmy o Historii filo­ zofii Porfiriusza i biografiach sofistów Filostrata II, trzeba jesz­ cze wspomnieć dzieło Diogenesa Laertiosa, które jest naszym głównym źródłem do historii filozofii greckiej, O życiu, doktry­ nach i powiedzeniach sławnych filozofów w 10 księgach. O oso­ bie autora nie mamy żadnych wiadomości, nie znamy też dokład­ niej dat jego życia. Pisał mniej więcej w połowie III w. W swoim dziele mówi o starych mędrcach wschodnich i zachodnich oraz filozofach greckich od filozofów jońskich zaczynając, następnie 0 Sokratesie i sokratykach, Platonie i Arystotelesie, perypatetykach, Antystenesie i cynikach, stoikach od Zenona i Chryzypa 1 filozofach szkoły italskiej (od Pitagorasa), Heraklicie, eleatach i sceptykach, ostatnia zaś księga (X) poświęcona jest Epikurowi. Dzieło jest kompilacją z różnych źródeł biograficznych i doksograficznych tj. streszczających nauki poszczególnych filozofów i ich szkół. Diogenes urozmaica także swoje dzieło przytaczając dokumenty jak listy, testamenty, katalogi pism itp. Pomimo kompilacyjnego charakteru i często bezkrytycznego stosunku do źródeł dzieło Diogenesa jest cenne zwłaszcza w odniesieniu do tych filozofów, których dzieła zaginęły.

NEOPLATONICY CHRZEŚCIJAŃSCY

Neoplatonizm wywarł duży wpływ także na myślicieli chrze­ ścijańskich; należał do nich przede wszystkim Orygenes (ok. 185 - ok. 254 n.e.), wybitny filozof i teolog chrześcijański, uczeń Klemensa Aleksandryjskiego. Pozostawił bogatą spuściznę lite­ racką. Do najważniejszych jego dzieł należą zachowane: traktat O zasadach chrześcijaństwa, pierwsze systematyczne przedsta­ wienie nauki chrześcijańskiej i apologia chrześcijaństwa Przeciw 210

Celsusowi. Dużą rolę odegrał Orygenes również jako krytyk tekstu i egzegeta. Tak więc opracował tekst Starego Testamentu w sześciu wersjach, zestawił tekst hebrajski Starego Testamentu z 4 tłumaczeniami greckimi i przejrzanym tekstem Septuaginty (tzw. Heksapla). Uczniem Orygenesa był Dionizy Wielki, autor dzieła O przyrodzie. Również w III wieku żył i pisał ostatni historyk ateński, Publiusz Herenniusz D eksippos. Odegrał w Atenach dużą rolę jako ich bohaterski obrońca. Kiedy bowiem ok. r. 267 (za pano­ wania Galliena) Gotowie i Herulowie w czasie najazdu na Bi­ zancjum, Cyzyk, miasta Azji Mn. i Grecję spustoszyli także opuszczone przez mieszkańców Ateny, Deksippos z armią liczącą dwa tysiące obywateli ukrył się i dręczył wojsko barbarzyńskie walką podjazdową do chwili przybycia floty cesarskiej. W ten sposób miasto zostało ocalone. Deksippos był autorem trzech dzieł historycznych, z których zachowały się jedynie fragmenty. Kro­ nika w 12 księgach objęła tysiąc lat historii powszechnej do koń­ ca panowania Klaudiusza II (269/270). Autor pominął czasy ba­ jeczne, a zajął się krytycznie i dokładnie czasami historycznymi. Dzieło miało układ chronologiczny według Olimpiad, archontów i konsulów, odpowiednio zsynchronizowany. Treścią Skythica na­ tomiast była historia napadów Germanów (historyk nazywał Scy­ tami Germanów, zwłaszcza Gotów) zamieszkałych nad Pontem i na terenie dzisiejszej południowej Ukrainy na państwo rzym­ skie od r. 238 n.e. przynajmniej do r. 270. Trzecim dziełem była Historia po Aleksandrze w 4 księgach. Deksippos zamyka szereg historyków ateńskich. Następnego historyka bowiem doczekały się Ateny dopiero w w. XV.

RZUT OKA NA LITERATURĘ GRECKĄ I V - V I w. n.e.

Na przełomie III i IV w. n.e. przypada działalność Jamblicha. Jamblich (ok. 264 - ok. 339 n.e.) był uczniem Porfiriusza. Neoplatonizm połączył z różnymi wątkami wschodnich wierzeń reli­ gijnych i demonologią zaczerpniętą z mistyki oraz z elementa­ mi pitagorejskimi. Założył własną szkołę neoplatońską w Syrii. 14 *

211

Głównym pismem Jamblicha był Zbiór nauk Pitagorejskich w 10 księgach. Wyłożył w nim autor teologię pitagorejską. Z pisma zachowały się cztery księgi początkowe i księga siódma. Jamblich oprócz wielu innych pism był autorem szeregu komentarzy do dialogów Platona i do kilku pism Arystotelesa oraz traktatu re­ torycznego O osądzaniu najlepszego stylu, z którego zachował się fragment. Neoplatonizm wyznawał również cesarz rzymski Julian Apo­ stata, który wychowany w religii chrześcijańskiej pod wpływem tej właśnie filozofii stał się wyznawcą religii pogańskiej i dążył do przywrócenia jej w państwie dawnego znaczenia. Julian zaj­ mował się także twórczością literacką; wśród jego utworów były m.in. satyra na jego poprzedników od Juliusza Cezara do Kon­ stantyna Wielkiego pt. Biesiada czyli święto Kronosa, panegiryki dworskie, listy, mowy. Jeśli chodzi o wymowę popisową w IV w., jej ostoją stały się katedry retoryki w Atenach i Konstantynopolu. Do znaczniej­ szych mówców IV w. należał Himerios (ok. 310 -ok. 390). Z jego 80 mów zachowało się 24 w całości, a 10 w wyciągach. Mowy te były różnej treści: na tematy pseudohistoryczne, dwie mowy sądowe, okolicznościowe pochwały różnych dostojników, mowa żałobna Monodia na śmierć syna Rufina. Większość mów zacho­ wanych stanowią mowy szkolne (przemowy do uczniów i o ucz­ niach z różnych okazji, ich pochwały i nagany, powitania i po­ żegnania); są one cennym źródłem informacji o współczesnym szkolnictwie. Styl Himeriosa jest azjański mimo attycystycznego języka. Działalność innego mówcy, Temistiosa (ok. 317 - 388) związana jest z Konstantynopolem, gdzie Temistios wykładał w szkole założonej przez Konstantyna Wielkiego. Mówca działał za Konstancjusza, Juliana i ich następców. Wygłaszał panegiryki na ich część. W mowach do cesarzy głosił zasadę tolerancji reli­ gijnej. Temistios był też autorem diatryb szkolnych i popular­ nych; sporządził parafrazy pism Arystotelesa. Za największego pogańskiego mówcę tego okresu uważa się Libaniosa (314-395). Jako mówca i nauczyciel wymowy działał Libanios w Konstantynopolu i Antiochii. W Antiochii miał własną szkołę. Działalność jego przypada na czas panowania Juliana i jego następców. Z Julianem łączyła Libaniosa serdeczna przy212 \

jaźń, a śmierć tego cesarza była dla mego wielkim wstrząsem. W stosunku do jego następców Walentyniana i Walensa zacho­ wywał się z godnością filozofa, z Teodozjuszem zaś pozostawał w przyjaznej korespondencji, co pozwalało mu interweniować u cesarza w sprawach nadużyć wysokich urzędników wobec lud­ ności, nawet wobec chrześcijan. Chociaż sam był poganinem, do chrześcijan miał stosunek tolerancyjny, a z niektórymi pozosta­ wał w przyjaźni. Zachowały się prawie wszystkie dzieła Libaniosa. Poruszał w nich wiele zagadnień ze współczesnego życia. Wśród zachowanych pism Libaniosa można wyodrębnić trzy zasadnicze grupy: 1) Mowy o różnej objętości i treści; niektóre z nich mają charakter osobisty, inne poruszają tematy ogólnomoralne, liczne pozostają w związku z różnymi wydarzeniami współczesnymi; ciekawe są mowy związane z działalnością Liba­ niosa jako nauczyciela; poznajemy bowiem w nich ówczesny system nauczania, zwyczaje szkolne, życie studentów, stosunki między profesorami. 2) Utwory o charakterze szkolnym; należą do nich deklamacje tj. mowy fikcyjne na różne tematy zmyślone bądź zaczerpnięte z historii i mitologii, ćwiczenia dla początku­ jących na różne tematy i prace krytyczne nad Demostenesem. 3) Listy (1544); jest to największy zbiór listów starożytnych. Adresatami ich są najrozmaitsze osoby: poganie i chrześcijanie, cesarze, wysocy urzędnicy, retorzy i filozofowie, treść zaś bardzo różnorodna. Korespondencja ta stanowi ważne źródło do poznania ówczesnego życia. Libanios był attycystą, naśladował Demostenesa, a bezpośrednio wzorował się na Eliuszu Arystydesie. Dbał przede wszystkim o formę słowną i stylistyczną swoich pism. Na wiek IV przypada także rozkwit literatury chrześcijań­ skiej. Do najwybitniejszych jej przedstawicieli należą trzej Ojco­ wie Kapadoccy: Bazyli Wielki, Grzegorz z Nysy i Grzegorz z Nazjanzu oraz Jan Chryzostom. Bazyli Wielki (ok. 327 - 379) był twórcą najstarszej reguły zakonnej, którą wyłożył w dziele Re­ guły klasztorne, autorem homilii, pism teologicznych, listów. Jego brat, Grzegorz z Nysy, uczeń Orygenesa, pozostawił liczne dzieła dogmatyczne (m.in. Przeciw Eunomiuszowi. O Trójcy świętej), egzegetyczne (m.in. Stworzenie człowieka), ascetyczne, a także kazania, mowy i listy. Z Ojców Kappadockich najbardziej on właśnie przyczynił się do rozwoju teologii dogmatycznej i mi­ 213

stycznej. Grzegorz Teolog z Nazjanzu (ok. 326 - ok. 390) działał na polu prozy i poezji. Jako prozaik jest autorem 45 mów oraz ponad 200 listów, jako peta zaś twórcą poezji dydaktycznej (teo­ logicznej i moralnej), a także największym przedstawicielem liryki chrześcijańskiej przed Romanosem (VI w.). Natomiast wy­ mowę chrześcijańską doprowadził do szczytu Jan Chryzostom (ok. 354-407); w zakresie retoryki był uczniem Libaniosa. Za­ chowały się prawie wszystkie dzieła Jana Chryzostoma. Znajdują się wśród nich traktaty, homilie, kazania okolicznościowe, mowy i listy. Z mów najbardziej znane są mowy okolicznościowe O po­ sągach, Na dzień swoich święceń, O miłości Eutropiusza. Między mowami znajdujemy też liczne panegiryki na cześć męczenników, świętych Starego i Nowego Testamentu oraz zmarłych wybit­ niejszych osób. Dzieła Jana Chryzostoma są bogatym źródłem wiadomości nie tylko dla teologa, lecz także dla historyka kul­ tury świeckiej i religijnej. Pod względem siły wymowy porów­ nywano Jana z Demostenesem. Na przełomie III i IV wieku pisze pierwszy historyk chrześci­ jański, Euzebiusz z Cezarei palestyńskiej (ok. 264 - ok. 340). Hi­ storyka literatury zainteresują przede wszystkim dwa jego dzie­ ła: Kronika i Historia Kościoła. Kronika obejmowała zarys dzie­ jów chaldejskich, syryjskich, hebrajskich, egipskich, greckich i rzymskich do 325 r. n.e. Z tekstu oryginalnego zachowały się tylko fragmenty, natomiast całość w łacińskim przekładzie Hie­ ronima. Kronika Euzebiusza jest do dzisiaj podstawowym dzie­ łem dla ustalenia chronologii starożytnej. Historia Kościoła zaś mówi o jego dziejach od założenia do ostatecznego zwycięstwa Konstantyna nad Licyniuszem. Dzieło Euzebiusza jest pierwszą historią kościoła. Poza dwoma wymienionymi Euzebiusz napisał jeszcze wiele innych dzieł historycznych, dogmatycznych, apologetycznych. Do historyków świeckich późnego okresu literatury greckiej należą m.in. Olimpiodor i Pryskus, których dzieła się nie zacho­ wały. Zosimos, autor Nowej historii w 6 księgach (druga poł. V w.), a przede wszystkim Prokopiusz z Cezarei (ok. 490 - ok. 562). Napisał on dzieło Historia wojen w ośmiu księgach, w którym przedstawił wojny Bizantyjczyków z Persami, Wandalami i Go­ tami. Drugim jego dziełem było dzieło O budowlach; wiele miej­ sca zajęły w nim pochwały Justyniana. O działalności tych histo­ 214

ryków wspominamy krótko, ponieważ wprowadzają oni nas już w okres bizantyjski. Nieco wcześniej niż dzieła Prokopiusza po­ wstały pisma Jana Lydusa (ok. 450 - 565) O miesiącach i O urzę­ dach państwa rzymskiego. Jeśli chodzi o sofistów, znaczniejsza ich grupa działała od drugiej poł. V w. w Gazie. Za głowę tej szkoły uważano Proko­ piusza z Gazy (ok. 465 - 528). Zachował się jego panegiryk na cześć cesarza Anastazego z okazji odsłonięcia jego pomnika, kilka szkolnych deklamacji (wśród pism Libaniosa) oraz zbiór listów. Neoplatonizm znalazł wybitniejszego przedstawiciela w Synezjosie z Cyreny (ok. 370 - ok. 419), który połączył neoplatonizm z filozofią chrześcijańską. Posiadł gruntowne i wszechstronne chrześcijańskie wykształcenie, brał czynny udział w życiu publicz­ nym, a pod koniec życia wybrano go biskupem Cyreny. Do naj­ ważniejszych jego pism należy mowa O królestwie, którą Synezjos wygłosił przed cesarzem Arkadiuszem i w której nakreślił ideał władcy. Swój własny ideał życiowy i filozoficzny zaś przed­ stawił w piśmie Dion czyli o swoim życiu. Dion z Prusy był bo­ wiem jego ulubionym autorem. Napisał także rozprawę O snach i sofistyczną Pochwałę łysiny oraz 10 hymnów (poetyckich) reli­ gijnych. Zachował się również zbiór jego listów zwróconych prze­ de wszystkim do krewnych i przyjaciół. Natomiast Akademia Platońska w Atenach nie wydała w IV w. i na początku V w. żadnego wybitniejszego przedstawiciela. Był nim dopiero Proklos (410-485). Wśród jego pism znalazły się komentarze do dialogów Platona. Zachowały się z nich częściowo komentarz do Parmenidesa i Alkibiadesa, w całości zaś komen­ tarz do Timajosa. Ponadto Proklos był autorem siedmiu hymnów na cześć bogów starożytnych: Ateny, Afrodyty, Heliosa i innych. Uczniowie Prokłosa byli ostatnimi Akademikami, ponieważ w r. 529 nastąpiło zamknięcie Akademii przez Justyniana. Rozdział poświęcony późnej prozie greckiej zakończymy wzmianką o dziele Jana Stobeusza (Stobajos) żyjącego na prze­ łomie V i VI w. Wypisy, wypowiedzi i nauki w 4 księgach, które zachowało się prawie w całości. Obejmuje ono wypisy z dzieł poetów, filozofów, mówców, historyków i innych pisarzy od Ho­ mera do IV w. Wypisy zawierają fragmenty wielu dzieł, które się nie zachowały, i dlatego stanowią cenne źródło do poznania historii, filozofii i literatury greckiej. 215

POEZJA ŚWIECKA OD IV

w. n.e.

Poezja tego okresu jest reprezentowana przez epikę i epigram. W całości zachowała się tylko jedna epopeja mitologiczna; auto­ rem jej jest Kwintus ze Smyrny. Czas jego życia ustalono osta­ tecznie na połowę w. IV. Epopeja ma tytuł Wypadki pohomeryckie (Posthomerica) w 14 księgach. Treść utworu stanowi streszczenie poematów cyklicznych takich jak Etiopida, Mała Iliada i inne. Inne epopeje mitologiczne z tego czasu zaginęły. Ist­ niały także eposy dydaktyczne, z których doszedł do nas poemat Pseudo-Orfeusza O kamieniach (Lithika), tj. o właściwościach ma­ gicznych różnych minerałów. Najpoważniejszym przedstawicielem epigramu na przełomie wieku IV i V jest pochodzący z Aleksandrii Palladas, którego epigramy powstały w ostatnim ćwierćwieczu IV w. (zachowało się ich 150 w Antologii Palatyńskiej). Są to utwory różnej treści (m.in. satyryczne) z wyjątkiem pochwalnych i erotycznych. Epigramatyk obok tematów już znanych wprowadza pewne motywy oryginalne. Najprawdopodobniej z połowy V w. pochodzi obszerna, licząca 48 ksiąg epopeja Nonnosa. Ojczyzną poety było miasto Panopolis w Górnym Egipcie, ale kształcił się on i przebywał głównie w Aleksandrii; epopeja ma tytuł Dionysiaka. Zaczyna ją autor od potrójnego wstępu; księgi początkowe (I - VI) opowiadają przede wszystkim o ojcu Dionizosa, Zeusie, i jego dziadku ze strony matki, Kadm osie; treść księgi siódmej stanowi opowieść o naro­ dzinach Dionizosa i jego dzieciństwie, a księgi VIII - XII o jego latach młodzieńczych. Dalszych 12 ksiąg (XIII - XXIV) obejmuje wyprawę Dionizosa do Indii, księgi XXV - XL — zapowiedź woj­ ny, przygotowania do niej i samą wojnę zakończoną zwycięstwem Dionizosa. Ostatnie 8 ksiąg przedstawia pierwszy powrót Dioni­ zosa do Frygii, drugą wyprawę do Europy, drugi powrót do Frygii i apoteozę Dionizosa. Epopeja powstała w atmosferze walk ginącego pogaństwa ze zwyciężającym chrześcijaństwem. W Pa­ nopolis bowiem pogaństwo utrzymywało się, jak podają źródła koptyjskie, stosunkowo długo i jeszcze w r. 400 burzono tam świątynie pogańskie. Najdłużej opierały się chrześcijaństwu mi­ steria dionizyjskie. Epos Nonnosa jest bardzo ważny w historii 216

rozwoju heksometru, ponieważ autor wprowadził w jego budowie regorystyczne ograniczenia. W V i VI w. powstawały również utwory poświęcone opisom dzieł sztuki: obrazów, posągów, budowli. Z końca V w. pochodzi zachowany w Antologii Palatynskiej Opis posągow obejmujący 416 heksametrów Christodora z Koptos (w Egipcie). Mamy rów­ nież inne utwory anonimowe o tej tematyce, zarówno utwory dłuższe jak epigramy. W epigramatyce VI wieku głównym przedstawicielem jest Agathias Scholastikos, wykazujący stosunkowo najwięcej talentu i oryginalności. Zachowało się ok. 100 jego epigramów różnej treści, często dłuższych (liczących ponad 10 wierszy); ponadto Agathias był wydawcą Cyklu nowych epigramów w 7 księgach. Zebrał w nim epigramy, które za jego czasów recytowano. Są one różnej treści: wotywne, opisy dzieł sztuki, nagrobne, epigra­ my o losach ludzkich, satyryczne i erotyczne. Drugim znaczniej­ szym przedstawicielem epigramatyki VI w. był Paulus Silentiarius. Zachowało się 70 jego epigramów. Obaj poeci pisali w Kon­ stantynopolu za czasów Justyniana. Niektóre ich epigramy są odbiciem stosunków i wydarzeń w ówczesnej stolicy.

ZAKOŃCZENIE Zachowanie dużej ilości dzieł autorów klasycznych zawdzię­ czamy uczonym bizantyjskim. Przepisywano bowiem wtedy ich dzieła, powstawały także słowniki, encyklopedie, różne wy­ ciągi i antologie. W IX w. uczony teolog i patriarcha konstanty­ nopolitański Focjusz sporządził dzieło Biblioteka, które zawiera streszczenia, wyciągi i uwagi krytyczne do 280 dzieł starożytnych pisarzy. Wybór nie obejmuje jednak najbardziej znanych auto­ rów, a poetów pominął Focjusz całkowicie. Omówił natomiast gramatyków, mówców, historyków, przyrodników, lekarzy, romansopisarzy i niektórych teologów łacińskich, których utwory istniały w przekładzie. Wielką antologię historyczną sporządził też cesarz Konstantyn VII Porphyrogennetes, czynny na polu pracy naukowej i literackiej. Z jego inicjatywy opracowano rów­ 217

nież kilka innych encyklopedii. W X w. powstał Leksykon tzw. Suidasa, który dziś cytuje się jako Księga Suda. Obejmuje on 900 artykułów biograficznych przeważnie historyczno-literackich i stanowi dla nas jedno z najważniejszych źródeł historii litera­ tury greckiej. Również w X w. Konstantyn Kefalas zredagował zbiór epigramów, ułożonych tematycznie w 15 księgach, który w XVIII w. wydano jako Antologią Palatyńską. Żyjący zaś na przełomie XIII i XIV w. mnich Maksym Planudes ułożył na pod­ stawie rękopisu Kefalasa antologię w 7 księgach wydaną w koń­ cu XIV w. jako Antologia Planudejska. Antologie, encyklopedie i wyciągi uratowały wiele cennych ustępów z dzieł starożytnych, które później zaginęły; z drugiej strony jednak przyczyniły się do ich zaginięcia. Z chwilą bowiem, kiedy pojawiły się dogodne wyciągi i streszczenia, przestano przepisywać całe oryginały.

LITERATURA RZYMSKA

WSTĘP Siady zamieszkiwania przez ludzi Półwyspu Apenińskiego datują się już na epokę paleolitu. Za najstarsze plemię Italii uchodzą Ligurowie. W II tysiącleciu p.n.e. znajdowali się już na terenie Italii Italikowie (z najważniejszymi plemionami: Latynami i Samnitami pochodzenia indoeuropejskiego) oraz Etruskowie, których przynależności etnicznej i językowej nie potrafimy jesz­ cze obecnie dokładnie określić. Dzięki wysokiemu poziomowi go­ spodarczemu i kulturalnemu Etruskowie w VI w. p.n.e. poza Toskanią (swą właściwą siedzibą) rozszerzyli swe panowanie obej­ mując dolinę Padu oraz Umbrię, Lacjum i Kampanię. Ekspansję ich zahamowała w końcu VI w. p.n.e. nowa rosnąca potęga państwo rzymskie. Jedną z najstarszych osad latyńskich był Rzym położony na szlaku handlowym Etrurii do pd. Italii w dolnym biegu Tybru. Według legendy miasto to miał w 753 r. p.n.e. założyć na Palatynie Romulus, potomek trojańczyka Eneasza. Uczeni natomiast za początek Rzymu uważają połączenie osad Sabinów i Latynów (istniejących już od X w. p.n.e. na Kapitolu i od IX w. p.n.e. na Palatynie) w jednolity organizm panstwa-miasta. Nastąpiło to za panowania etruskiej dynastii Tarkwiniuszów około 575 r. p.n.e. Po wypędzeniu królów etruskich (ok. 509 p.n.e.) Rzym pozostał stolicą państwa o ustroju republikańskim, w którego skład we­ szły podbite okoliczne plemiona. Nowe państwo rozszerzało swoje granice za pomocą podbojów lub pokojowego przyłączania (na mocy paktów o przymierzach) dalszych terenów. Po zwycięskich 219

wojnach punickich (264 - 146 p.n.e.) Rzym stał się pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego, szerząc na podbi­ tych terytoriach język łaciński i kulturę rzymską. Język łaciński rozprzestrzeniał się więc i poza Italią: na Sycylii, Sardynii, w Hiszpanii, Afryce, Galii, a także na bliższym i dalszym Wscho­ dzie (choć tam językiem panującym była greka). Wraz z posze­ rzaniem się imperium rzymskiego powiększał się też zasięg języ­ ka łacińskiego. Choć po podziale imperium na część wschodnią i zachodnią tylko w części zachodniej utrzymała się łacina, w okresie średniowiecza nie ustała latynizacja. Język łaciński dotarł do Anglii, Irlandii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, na Węgry, do Czech i do Polski. Za znajomością języka łacińskiego szła twórczość w tym języku, powstawała literatura łacińska. Naj­ starszy etap tej twórczości związany z istnieniem państwa rzym­ skiego nazywamy literaturą rzymską.

POCZĄTKI POEZJI I PROZY (do 241 p.n.e.) O literaturze rzymskiej w dzisiejszym rozumieniu słowa lite­ ratura możemy mówić dopiero od zakończenia pierwszej wojny punickiej (241 p.n.e.), jednak zaczątki twórczości rodzimej mu­ siały już istnieć w epoce królewskiej VIII - VI w. p.n.e. Były to przede wszystkim pieśni kultowe, jak pieśni kolegium kapłań­ skiego Saliów śpiewane w czasie uroczystości na cześć boga Mar­ sa, Jowisza, Kwiryna (Carmina Saliaria), Pieśń Braci Polnych ('Carmen Fratrum Arvalium) proszących bogów o urodzaje. Istniały pieśni związane z rolniczym charakterem społeczeństwa, jak pieśni dożynkowe, związane z winobraniem itp. Pieśni towa­ rzyszyły życiu rodzinnemu (pieśni weselne, pogrzebowe), były związane z życiem armii: śpiewano w obozie wojskowym, nieco później (gdy były już dobre drogi) w marszu, pieśń sławiła wiel­ kie czyny przodków. Śpiewano w rytmie prastarego wiersza saturnijskiego (versus Saturnius), którego budowa jest bliżej nie­ znana. Proza, trudniejsza niż pieśń do zapamiętania, wymagała już 220

pisma. Pismo Rzymianie zapożyczyli od Greków za pośredni­ ctwem Etrusków około VII w. p.n.e. Najstarsze zabytki prozaicz­ ne nie zachowały się do naszych czasów. Były to zapiski urzęd­ ników Commentarii (Rzeczy godne pamięci). Sporządzali je ka­ płani sprawujący pieczę nad rytuałem religijnym oraz układa­ jący kalendarze, a także urzędnicy świeccy, cenzorowie (Commen­ tarii censorii). Istniały spisy urzędników na rolkach płócien­ nych — Księgi Płócienne (Libri Lintei). Kapłani w Rocznikach kapłańskich (Annales pontificum) pod zmieniającymi się corocz­ nie imionami konsulów, a więc w porządku rocznym (annus rok) notowali najważniejsze wydarzenia. Najstarsze zabytki pro­ zy rzymskiej uległy zniszczeniu w czasie najazdu Gallów w 390 r. p.n.e. Znamy je tylko ze wzmianek u późniejszych autorów. Dzięki cytatom w późniejszych utworach można także zre­ konstruować Prawo dwunastu tablic (Leges duodecim tabula— rum) — podstawę prawa rzymskiego. Od najwcześniejszych czasów wygłaszali Rzymianie mowy publiczne w senacie, na zgromadzeniach ludowych, do żołnierzy, w sądach. Za pierwszą opublikowaną już mowę polityczną uwa­ ża się przemówienie censora Appiusza Klaudiusza (twórcy Via Appia). Miał on w 280 r. p.n.e. wystąpić w senacie rzymskim przeciw zawarciu pokoju z Pyrrusem. Appiusz, którego uważamy za najstarszego autora rzymskiego, sporządził nadto zbiór Wska­ zań moralnych (Sententiae). Dzięki inicjatywie Appiusza Klaudiu­ sza w 304 r. p.n.e. Gnejusz Flawiusz ogłosił kalendarz rzymski. Dzieło to uważane za najwcześniejszą książkę rzymską udostęp­ niło społeczeństwu wiadomości zastrzeżone dotąd wyłącznie dla kapłanów. W najstarszym okresie istniały już pewne zaczątki teatru. Były to występy w czasie świąt ludowych aktorów etruskich, którzy tańczyli przy dźwiękach fletu. Wystawiano również ludo­ we farsy zwane atellanami od miasta Atella w Kampanii. Gry­ wali w nich nie zawodowi aktorzy, ale młodzież rzymska wystę­ pująca w maskach. Były to jednoaktówki przerywane śpiewem, w których występowały ustalone postacie: Maccus — żarłoczny, głupkowaty żartowniś, pyzaty głupek Buccus — Pyskacz (bucca gęba), Dossenus — Garbus (dorsum — grzbiet). W późniejszym okresie nadano tym występom formę literacką. 221

LITERATURA OKRESU ARCHAICZNEGO (240 - ok. 90 p.n.e.) Rozwój literatury rzymskiej łączy się z jej stopniową hellenizacją. Rok 240 p.n.e. jest datą przełomową dla twórczości ła­ cińskiej, uważa się ją za moment narodzin rzymskiej literatury. W tym bowiem roku (tj. 240 p.n.e.) w Rzymie podczas świąt Ludi Romani między 15 a 18 września została po raz pierwszy wystawiona tragedia i komedia grecka w łacińskiej przeróbce. Dokonał tego „ojciec” literatury łacińskiej Liwiusz Andronikus (Livius Andronicus, 280 - 204 p.n.e.) z Tarentu, Grek, który przy­ był do Rzymu jako jeniec wojenny Liwiusza Salinatora. Po wy­ zwoleniu przez Liwiusza Salinatora (od którego pochodzi rzym­ skie imię Andronikusa Liwiusz) prowadził w Rzymie szkołę i na użytek uczniów przekładał arcydzieła literatury greckiej na język łaciński. Dla teatru rzymskiego pisał sztuki teatralne, przerabia­ jąc głównie tragedie Sofoklesa i Eurypidesa. Jeśli chodzi o ko­ medię nie sięgał do Arystofanesa, ale do tzw. „komedii nowej” (Menander, Difilos). Z tej twórczości Liwiusza Andronika nie za­ chowało się nic. Znamy tylko kilka tytułów jego tragedii. Świad­ czą one, że głównymi wątkami były w sztukach mity z cyklu trojańskiego (Koń trojański, Achilles, Ajaks) oraz podania o Atry­ dach (Egist, Hermione). Z komedii Mieczyk (Gladiolus), Kuglarz (Ludius), Koślawiec (Vargus) zachowało się kilka fragmentów. Dla uczniów swej szkoły przełożył poemat Homera Odyseją. W przekładzie zachował dawne metrum używane przez Rzymian, wiersz saturnijski. Na polecenie kolegium kapłańskiego napisał też Andronikus pieśń chóralną dla przebłagania bogów w okresie wojny z Hannibalem (207 p.n.e.). Pieśń tę odśpiewał chór złożony z dwudziestu siedmiu dziewcząt. Tak więc wprowadził Androni­ kus do łacińskiej literatury oparte na greckich wzorach: dramat, epopeję i lirykę. O tym, jak szybko przyswajano sobie greckie formy literackie, świadczy twórczość Newiusza. Gnejusz Newiusz (Cnaeus Naevius, ok. 275 - 201 p.n.e.) z Kampanii, więc już nie jak Andronikus ■obcokrajowiec, w 235 r. p.n.e., pięć lat po pierwszej próbie swego poprzednika wystawił opartą na greckim wzorze sztukę. I z jego twórczości zachowały się tylko tytuły i kilka fragmentów. Do ;2 2 2

sztuk opartych na cyklu trojańskim można zaliczyć m.in. trage­ die: Koń trojański, Hektor wyruszający. Sztuka o tytule Likurg mówi o powiązaniu z kultem Dionizosa — Bakchusa (Likurg, król Tracji został ukarany za sprzeciwianie się wprowadzeniu kultu Dionizosa). Wzorami dla Newiusza, tak jak dla Andronika, byli wielcy tragicy greccy. Była natomiast nowością wprowadzona przez Newiusza narodowa tragedia rzymska preteksta (fabuła praetexta) od obramowanej purpurowym szlakiem togi, w której występowały postacie sztuki. Tematem narodowej tragedii były rzymskie legendy, jak w sztuce Romulus, a także fakty histo­ ryczne. Tak np. w tragedii Klastidium (Clastidium) przedstawio­ no zwycięstwo nad Gallami odniesione w 222 r. p.n.e. przez kon­ sula Marka Marcellusa. Dzięki Newiuszowi na scenie rzymskiej obok komedii palliaty, w której występowali aktorzy w stroju greckim (pallium) poja­ wiła się tzw. togata (fabuła togata od rzymskiej togi) — o rzym­ skiej tematyce. Newiusz był także twórcą pierwszej epopei narodowej w 7 księgach O wojnie punickiej (Belli Punici carmen), w której brał udział jako żołnierz. Epopeja (tak jak Odyseja w przekładzie Andronika) została napisana wierszem saturnijskim. Zachowało się z niej 60 drobnych fragmentów. Na podstawie dokonanej re­ konstrukcji udowodniono, że ta najstarsza epopeja rzymska po­ siada już kompozycję artystyczną. Poeta nie przedstawia faktów w porządku chronologicznym, ale rozpoczyna w środku akcji od narracji o pierwszej wojnie punickiej. Potem cofa się do naj­ wcześniejszych dziejów Rzymu, do wędrówek Eneasza, ażeby pod koniec III księgi powrócić do przerwanego opowiadania o wal­ kach Rzymian z Kartaginą. Z dorobku pisarskiego Liwiusza Andronika i Gnejusza Ne­ wiusza, którzy przyswajali literaturze rzymskiej osiągnięcia gre­ ckiej dramaturgii, zachowały się, jak już wspomniano, tylko bar­ dzo małe fragmenty. Natomiast 20 całych komedii i 1 we frag­ mentach zachowało się z twórczości Plauta. Plautus (Titus Maccius Plautus, ok. 254 - 184 p.n.e.) z miejscowości Sarsina w Umbrii uprawiał tyło jeden gatunek literacki, komedię. Z przy­ pisywanych mu 130 sztuk Terencjusz Warron (116-27 p.n.e.) uznał za autentyczne tylko 21. Były to prawdopodobnie te sztuki, 223

które przetrwały do naszych czasów, to jest: Amfitrion (Amphitruo), Ośla komedia (Asinaria), Skarb (Aulularia), Siostry-Bakchidy (Bacchides), Jeńcy (Captim), Losujący albo Kasina (Sortientes vel Casina), Komedia skrzynkowa (Cistellaria), Kurkulio (Curculio), Epidikus (Epidicus), Bracia (Menaechmi), Kupiec (Mercator), Żołnierz samochwał (Miles glońosus), Strachy (Mosiellaria), Pers (Persa), Punijczyk (Poenulus), Pseudolus, Lina (Rudens), Stichus, Dzień za trzy grosze (Trinummus), Gbur (Truculentus) oraz za­ chowana we fragmentach Komedia koszykowa (Vidularia). Komedie te dadzą się podzielić na kilka odmian. Komedią pomyłek jest Amfitrion. Jej wątek został oparty na opowieści o romansie Jowisza i Alkmeny. Jowisz przybiera postać męża Alkmeny, króla Teb, Amfitriona. Na scenie pojawiają się dwie pary sobowtórów: Jowisz i Amfitrion oraz Merkury i sługa Amfitriona, Sozja. Podobny schemat kompozycyjny ma komedia Bracia. Działanie rozdzielonych w dzieciństwie, nieznających się braci-bliźniaków prowadzi do komicznych komplikacji małżeń­ skich. Plaut podstawia w akcji jedną postać pod drugą operując sobowtórami, co komplikuje sytuację i jest głównym źródłem komizmu. W Braciach, żeby doprowadzić do większych nieporo­ zumień, obu bliźniaków obdarzył Plaut tym samym imieniem. Menechmus II poszukując swego zaginionego w dzieciństwie brata pojawia się (nie wiedząc o tym) w jego domu. Wszyscy domownicy nie wyłączając żony i hetery Erotium biorą przyby­ sza za swego pana Menechma I. Po wielu komicznych scenach następuje konfrontacja. Menechmus II i Menechmus I spotykają się ze sobą. Po wzajemnym rozpoznaniu Menechmus I postanawia z Menechmem II wrócić do ojczystego domu do Syrakuz. Wiele sztuk Plauta prezentuje komedię intrygi. Do tej grupy należą m.in. Strachy, Siostry, Pseudolus, Epidikus, Kasina. W tego typu komediach prowadzącym akcję jest zazwyczaj niewolnik pomagający panu do wydobycia się ze skomplikowanych sytuacji. I tak w komedii Kasina ojciec Lizydamus i syn Euthynikus kochają się w wychowywanej w ich domu od dziecka (znalezio­ nej jako podrzucone niemowlę) dziewczynie, Kasinie. Syn posta­ nawia wydać Kasinę za swego służącego Chalinusa, ojciec za swego rządcę Olympiona. W obu wypadkach małżeństwo ma być fikcyjne, ponieważ i ojciec i syn pragną zdobyć Kasinę dla siebie. 224

Dochodzi do losowania i Kasinę wygrywa Olympion. Teraz do akcji włącza się żona Lizydamusa. Postanawia oduczyć męża spóźnionych amorów. Przebiera za Kasinę sługę Chalinusa. Bie­ rze on udział jako panna młoda w zaślubinach z Olympionem, a następnie daje nauczkę zjawiającemu się po swą zdobycz sta­ remu Lizydamusowi. Po wielu komicznych, o niewybrednym hu­ morze scenach, żona wybacza skompromitowanemu Lizydamu­ sowi, żeby „i tak długiej sztuki jeszcze nie przedłużać” . Wśród komedii typów za najbardziej znaną (obok Skarbu i Gbura) uważa się sztukę Żołnierz samochwał. Główny jej boha­ ter Pyrogopolinikes, nadęty, zarozumiały „pogromca królów” , i „wnuk samej Wenery” wydziera podstępem młodemu Ateńczykowi jego przyjaciółkę, Filokomazjum i wywozi ją do Efezu. Do Efezu dostaje się również porwany przez piratów i sprzedany Pyrgopolinikowi sługa Pleusiklesa, Palestrio. Sprowadza on do Efezu swego młodego pana, który znajduje schronienie u sąsiada żołnierza samochwała, Perioplektomenusa. Palestrio przebija ścia­ nę w jego domu, ażeby ułatwić schadzki Filokomazjum z Pleusiklesem. Gdy żołnierz podpatrzył takie spotkanie, Filokomazjum dowodzi mu, że widział nie ją, ale jej siostrę bliźniaczkę miesz­ kającą właśnie w sąsiednim domu. Ażeby dziewczynę odebrać samochwale, Palestrio wmawia mu, że zakochała się w nim pięk­ na żona sąsiada. Wobec ponętnej propozycji Pyrgopolinikes, któ­ ry uwierzył w tę bajeczkę, odsyła Filokomazjum do Aten. Kiedy jednak udaje się do domu sąsiada, aby spotkać się ze swoją nie istniejącą w ogóle wielbicielką, zostaje mocno poturbowany, otrzymuje zasłużoną karę za swoją pychę i samochwalstwo. Akcja sztuki jest uzależniona od postępowania Pyrgopolinika. Staje się on ofiarą własnej zarozumiałości. Oczywiście wielkie znaczenie mają też w tej komedii sprytnie przeprowadzone pomysły nie­ wolnika Palestrio. Plaut tworzył też komedie oparte na motywie rozpoznania. Przedstawiał pozornie obce sobie osoby, które dopiero w finale sztuki dowiadywały się o łączącym je pokrewieństwie. Tego typu komediami są m.in.: Lina i Komedia skrzynkowa. W Komedii skrzynkowej młodzieniec Alkesimarchus zakochał się w dziew­ czynie Selenium, ale ojciec postanawia ożenić go z córką sąsiada, Demifona. Dzięki zabawkom z okresu niemowlęctwa Selenium 15 — Literatura grecka i rzymska

225

Demifon rozpoznaje w niej swoją zaginioną córką. W takiej sy­ tuacji nie ma żadnych przeszkód, żeby ją poślubił Alkesimarch. Żeni się on bowiem, tak jak chciał ojciec, z córką Demifona, a jest nią właśnie Selenium. Komedie Plauta opierały się na komediach nowoattyckich przede wszystkim: Menandra (342 - 291 p.n.e.), Difilosa (IWIII w. p.n.e.), Filemona (360 - 263 p.n.e.). Jeśli oryginały uważał za zbyt trudne dla rzymskiej publiczności, wprowadzał śmiałe zmiany. Tworzył też nową komedię łącząc kilka sztuk greckich w jedną całość. Pomijał jedne elementy, inne poszerzał. Zamiast nie po­ dobających się publiczności rzymskiej długich dialogów orygina­ łów wprowadzał partie śpiewane. Nadawał komedii postać ope­ retki lub wodewilu. Korzystał przy tym z lekkiej piosenki helle­ nistycznej. Ożywiał też sztuki przez wstawki baletowe. Po takich przeróbkach ze wzruszających, pełnych rozważań, filozoficznych (jak u Menandra) oryginałów greckich powstawały sztuki pełne ruchu, grane z werwą i hałasem. Komedie Plauta były palliatami, akcja odbywała się w środowisku greckim, ale autor wpro­ wadzał w wątek swoich komedii liczne wzmianki o rzymskich obyczajach, urzędach, bóstwach, kalendarzu, potrawach, miejsco-! wościach. Mówił o życiu miejskim, o instytucjach cywilnych i wojskowych itp., włączał do tekstów rzymskie formuły sakralne i prawne. Również od stylu komedii nowoattyckiej różni się styl i język Plauta. Istota komizmu Plauta polega na zastosowaniu samo­ dzielnych, jemu tylko właściwych scenicznych chwytów. Mają one na celu ożywienie akcji, wprowadzenie życia, werwy, hu­ moru, komizmu, karykatury, bufonady, groteski, Komedie Plauta obfitują w żarty i dowcipy o czysto rzymskim charakterze. Dla ożywienia akcji wprowadza Plaut sceny kłótni, bijatyki, sprze­ czek, kpin, wymyślań. Sceny takie nie są potrzebne dla rozwoju akcji, ale mają wywołać śmiech publiczności. Plaut był największym komediopisarzem rzymskim. Takiego jak on uznania publiczności nie zdobył już Cecyliusz Stacjusz (Caecilius Statius, III/II w. p.n.e.), wyzwolony niewolnik z Me­ diolanu, piszący również palliaty. Z jego bogatej twórczości zna­ my tylko 42 tytuły komedii i trochę fragmentów. W sztukach swoich opierał się przede wszystkim na Menandrze. 226

Nie zyskał także takiej jak Plaut popularności wyzwoleniec, libijczyk Publiusz Terencjusz (Publius Terentius Afer, ok. 190 - ok. 150 p.n.e.), którego sztukę Świekra (Hecyra) dopiero za trzecim razem po gruntownej przeróbce udało się aktorom odegrać do końca. Dwa wcześniejsze przedstawienia zostały zerwane, a pu­ bliczność znudzona wybiegła na odbywające się w tym samym czasie popisy linoskoczków i zawody pięściarskie. Terencjusz nie potrafił pozyskać ówczesnego masowego widza, starożytni jednak cenili jego wytworną i czystą łacinę. Sztuki tego „połowicznego Menandra” , jak go nazwał Juliusz Cezar, pozbawione były siły komicznej tak charakterystycznej dla komedii Plauta. Terencjusz jest autorem 6 komedii, które zachowały się w ca­ łości do naszych czasów. Są to: Dziewczyna z Andros (Andria), Samodręczyciel (Heautontimorumenos), Świekra (Hecyra), Eunuch (.Eunuchus), Formio (Phormió), Bracia (Adelphoe). Terencjusz wprowadził pierwszy do literatury motyw teściowej. Nie psuje jednak ona szczęścia rodzinnego. Świekra w komedii Terencjusza została wyposażona w dobre rysy charakteru. W sztuce pokazał Terencjusz komplikacje życia rodzinnego. Młody Pamfil został zmuszony do małżeństwa z narzuconą mu przez ojca dziewczyną, Filumeną. Młodzieniec jednak był zakochany w heterze i z żoną nie utrzymywał żadnych stosunków. Kiedy udał się w podróż, żona korzystając z jego nieobecności, wróciła do swoich rodziców. Jeszcze przed ślubem została zgwałcona przez nieznanego mło­ dzieńca i w domu rodziców urodziła potajemnie nieślubne dziecko. Nie znając powodów ucieczki synowej teść oskarżał niesłusznie swoją żonę, że to ona przyczyniła się do odejścia Filumeny. Sztu­ ka ma więc tytuł od posądzanej niezasłużenie świekry. Po powro­ cie z podróży Pamfil dowiedział się o przyczynie ucieczki żony i urażony jej niewiernością postanowił zerwać małżeństwo. Szczę­ śliwie sytuacja została wyjaśniona dzięki heterze, na której pal­ cu rozpoznano pierścień należący do Filumeny. Zabrał go jej niegdyś gwałciciel. Ponieważ hetera zeznała, że pierścień ten po­ darował jej Pamfil, wyjaśniło się, że to on właśnie jest ojcem urodzonego przez żonę dziecka. Konflikt został szczęśliwie roz­ wiązany. Filumena powróciła do męża. Stało się także jasne, że świekra nie była powodem jej ucieczki z mężowskiego domu. Mimo dość zawikłanej intrygi sztuce brak ruchliwości i żywości 15*

227

znanej z Plauta. Akcja przebiega w długich, wolno zmieniających się scenach. Na motywie rozpoznania opierają się jeszcze cztery komedie Terencjusza. Najbardziej oryginalnie motyw ten został przedsta­ wiony w Dziewczynie z Andros. Łączy w tej sztuce Terencjusz dwie komedie Menandra. Akcja została przeprowadzona żywo, inaczej niż w Suńekrze. Obywatel Ateński Simon zawarł ze swym znajomym Chremesem umowę zaręczynową. Syn Simona, Pamfilus zgodnie z tą umową ma poślubić córkę Chremesa, Filumenę. Pamfilus jednak romansuje z wychowanicą hetery z Andros, Glycerium, która rodzi mu dziecko. Dowiedziawszy się o tym Chremes zrywa umowę zaręczynową. Tymczasem Simon posta­ nawia upozorować ślub Pamfila z Filumeną i każe synowi przy­ gotowywać się do uroczystości zaślubin z niekochaną dziewczyną. W Filumenie z kolei kocha się przyjaciel Pamfila, Charinus. Rzecz kończy się szczęśliwie dzięki przybyciu z Andros znajo­ mego Chremesa, Krytona. Przybysz wyjawia, że ukochana Pam­ fila, Glycerium, jest dawno utraconą córką Chremesa, Pasibulą. Sztuka kończy się małżeństwem Pamfila z Pasibulą. Nowością wprowadzoną w tej sztuce przez Terencjusza są dwie pary za­ kochanych — Pamfilus i Glicerium oraz Charinus i Filumena. W przeciwieństwie do Plauta Terencjusz unikał w swoich sztukach wyrażeń i wyzwisk wulgarnych. Nie ma też pospolito­ ści w przedstawianych na scenie postaciach. Zachowują się one z godnością. Ulubione postacie to wyrozumiały ojciec, dobra teściowa, szlachetna hetera. Niewątpliwie na komedię Terencju­ sza wpłynęły jego greckie wzory. Starał się komediopisarz nie tyle o silne i doraźne efekty humorystyczne, co o dobrą kompo­ zycję i o budzącą przekonanie motywację akcji. Język komedii jest jasny, rzeczowy, starannie wypracowany, kulturalny, kształ­ towany na wzorach greckich. Nie ma w nim niczego z pospoli­ tości Plauta. Po Terencjuszu ze sceny rzymskiej zaczęła znikać paliata, miejsce jej zajęła togata przedstawiająca życie drobnych rze­ mieślników i stosunki w prowincjonalnych miasteczkach Italii. W sztukach tych zgodnie z obyczajami rzymskimi niewolnicy nie mogli, jak to było w palliacie, górować nad swymi panami. Więk­ sze natomiast znaczenie miały postacie kobiece. Najwybitniejszy­ 228

mi przedstawicielami togaty byli Tityniusz (Titinius) współczesny Terencjuszowi, Lucjusz Afraniusz (Lucius Afranius, ok. 120 p.n.e.) oraz Kwinkcjusz Atta (Titius Quinctius Atta, zm. 77 p.n.e.). Twórczość ich była objawem reakcji pewnych kół rzymskich przeciw wzrastającym wpływom kultury greckiej. Można tak przypuszczać jedynie ze świadectw pośrednich, albowiem z sa­ mych sztuk zachowały się tylko fragmenty. Tragedia preteksta, w której sięgano do tematyki rodzimej zajmuje ważne miejsce w twórczości Enniusza (Quintus Ennius, 239 - 169 p.n.e.), autora tragedii o porwaniu Sabinek (Sabinae) i o oblężeniu miasta Ambrakia przez Fulwiusza Nobiliora (Ambracia). Jego siostrzeniec Pakuwiusz z Brundizjum (Marcus Pacuvius, 220 - 130 p.n.e.) w 168 r. p.n.e. tragedią Paulus uświetnił zwycięstwo wodza Emiliusza Paulusa pod Pydną. Młodszy od nich Akcjusz, (Lucius Accius, 170-o k . 86 p.n.e.) wystawił dwie fabulae praetextae: Brutus oraz Eneadzi czyli Decjusz (na cześć bohaterskiej śmierci konsula Publiusza Decjusza). Ci trzej tragicy przerabiali również tragedie greckie, dosto­ sowując je do rzymskiej sceny: Enniusz głównie tragedie Eury­ pidesa, Pakuwiusz natomiast i Akcjusz tragedie hellenistyczne. Z twórczości tej zachowały się tylko fragmenty. W II w. p.n.e. wystawiano także ludową farsę atellanę, pełną przyśpiewek i pieśni okolicznościowych, oraz zapożyczone od południowo-italskich Greków mimy. Treścią ich były scenki oby­ czajowe, humorystyczne monologi, przeplatane tańcem przy akompaniamencie fletu. Zapoczątkowaną przez Andronika epikę uprawiał Enniusz, drugi po Newiuszu twórca historycznej epopei rzymskiej. W 18 księgach w poemacie Roczniki (Annales) dał on obraz po­ wstania i rozwoju państwa rzymskiego do czasów sobie współ­ czesnych to jest do 178/7 r. p.n.e. Z dzieła zachowało się około 600 wersów. Enniusz pochodził z miasta Rudiae w Kalabrii znajdującej się pod silnymi wpływami kultury greckiej. Swe silne już zhellenizowanie ujawnił przez zastąpienie w poemacie starorzymskiego wiersza saturnijskiego greckim heksametrem. Od pisanych przez Enniusza w heksametrze Roczników metrum to stało się obowią­ zujące w łacińskich utworach epickich. Uważając się za spadko­ 229

biercę Homera na początku Roczników przedstawił rzymski poeta swój sen, w którym ukazał się mu wielki epik grecki. Była to wyraźna aluzja do misji Enniusza i do roli, jaką pragnął odegrać w twórczości rzymskiej. Istotnie był jednym z najwybitniejszych poetów. Poza heksametrem wprowadził także dystych elegijny, który po raz pierwszy zastosował w swoich epigramatach. Był też twórcą poematu epickiego Scypion (Scypio), w którym sławił wielkiego pogromcę Kartaginy. Poezja Enniusza znajdowała się nie tylko pod wpływem epiki Homera, lecz także pod wpływem poetów hellenistycznych. Prze­ róbką utworu hellenistycznego jest zbiór wierszy Sota, pisanych na wzór Sotadesa (III w. p.n.e.), jak też poemat gastronomiczny Smakołyki (Hedyphagetica), przeróbka utworu Archestratosa z Geli (III w. p.n.e.). W poemacie pod tytułem Euhemer przyswoił literaturze rzymskiej dzieło Euhemerosa (IV/III w. p.n.e.) Święty zapis, ważne ze względu na racjonalne potraktowanie mitów. W utworze Protreptikus popularyzował filozofię grecką. Był też autorem zbioru wierszy o różnej treści Satyry (Saturae). Utwory te były ujęte w różne miary: trymetry, tetrametry, heksametry. Treść ich była często umoralniająca. Jak można wnioskować z zachowanych, zwykle w formie dialogu, fragmentów, zajmował się Enniusz w Satyrach rozmaitymi problemami z zakresu mito­ logii, religii, zagadnień poetyki, nawet ortografii. Rozważania swe ujmował w różne formy, jak bajka, fraszka itp., i różne miary metryczne. Zasługą Enniusza było przeszczepienie na grunt piśmiennictwa rzymskiego nowych gatunków i nowych metrów, większe zbliżenie tej ubogiej dotąd literatury do literatury greckiej. Kontynuatorami Enniusza w II w. w dziedzinie epopei histo­ rycznej byli, obdarzeni raczej miernym talentem, opiewający woj­ nę z Histriami Hostiusz (Hostius) i Aulus Furiusz (Aulus Furius) z Ancjum, autor poematu Roczniki (Annales). Oba dzieła nie za­ chowały się. Za twórcę satyry w dzisiejszym rozumieniu uważa się Lucyliusza z kampańskiego miasta Suessa (Caius Lucilius, ok. 180 102/101 p.n.e.). Był on silnie związany z kołem Scypiona Młod­ szego, który skupiał wokół siebie ówczesny świat artystyczny, poetów i uczonych. Tak jak Scypion zwalczał Lucyliusz reformy 230

Grakchów, co widać w jego twórczości. Lucyliusz uprawiał wy­ łącznie satyrę i ustalił jej strukturę jako samodzielnego gatunku. Satyry czyli utwory mieszane o różnej tematyce i różnej formie pisali już przed nim Enniusz, Pakuwiusz i prawdopodobnie Newiusz, lecz dopiero Lucyliusz swoim wierszom nadał charakter zaczepny. Wiersze jego są odbiciem ówczesnej rzeczywistości. Atakował pierwszych obywateli w państwie, ośmieszał nowo po­ wstałą klasę finansistów wzbogaconych na dzierżawach ceł i da­ nin, potępiał rozluźnienie obyczajów, zbytnie uleganie wpływom greckim. Dyskutował na tematy językowe. Uzasadniał swe pra­ wo do swobodnego wyboru tematu. Poza utworami o charakterze zaczepnym w zbiorze poezji Lucyliusza znajdują się utwory po­ zbawione tej właściwości, m.in. opis podróży na Sycylię, bajki oraz wiersze erotyczne, rozprawy na temat ortografii. Wśród różnych miar wierszowych stosowanych przez Lucyliusza prze­ ważał heksametr. Metrum tym była pisana ostatnia, X X X księga jego utworów. Z 30 ksiąg Satyr zachowało się do naszych czasów około 1300 wersów. Następcy Lucyliusza pisali satyry już wyłącznie w heksametrze. Rzymianie powołując się na twórczość Lucyliusza uważali satyrę za gatunek czysto rzymski, a nie zapożyczony z literatury obcej. Nazwę satyra wywodzono od słowa satura — oznaczają­ cego miskę pełną różnych plonów przeznaczonych bogom na ofiarę. Według innej hipotezy słowo satura pochodzi od słowa satr, satir, co po etrusku miało znaczyć „gawędzić” . Tłumaczyłoby to nazywanie satyr również gawędami (serm ones ), mówiłoby; także raczej o etruskim pochodzeniu gatunku, podczas gdy wszy­ stkie inne gatunki literackie zostały stopniowo przeszczepione na grunt łaciński z literatury greckiej. Bogactwo rzymskiej twór­ czości poetyckiej powiększało się wraz z postępującą hellenizacją. Grekom zawdzięczali Rzymianie tak nowe gatunki literackie jak i nowe metra, które wyparły całkowicie starodawny wiersz saturnijski. Szybki rozwój poezji zawdzięczali Rzymianie, przynajmniej w pierwszym jej stadium, przybyszom o wyższej niż rdzenni obywatele kulturze. Inaczej było w prozie. Początkowo używano w niej języka greckiego, a pierwszymi autorami byli senatorowie 231

rzymscy. Fabiusz Piktor (Quintus Fabius Pictor, III/II w. p.n.e.) przedstawił dzieje Rzymu od legendarnych początków aż do czasów sobie współczesnych tzn. do czasów II wojny punickiej. Podobne dzieło historyczne stworzył Cyncjusz Alimentus (Lucius Cincus Alimentus, III/II w. p.n.e.), również uczestnik II wojny punickiej. Obaj ci najstarsi annaliści rzymscy używali w swoich Rocznikach (Annales) języka greckiego, który był w ówczesnym świecie hellenistycznym językiem ogólnie znanym. Zadaniem ich było przeciwstawienie się pisanym po grecku utworom zwolen­ ników Kartaginy, przedstawiającym wojny punickie w filokartagińskim oświetleniu. Język grecki utrzymywał się przez czas pewien w piśmien­ nictwie historycznym. W języku greckim pisali też m.in. Scypion Starszy (Publicus Cornelius Scipio Africanus Maior, 235 - 183 p.n.e.) — autor memoriału zwróconego do króla macedońskiego Filipa i jego zięć Scypion Nazyka (Publius Cornelius Scipio Nasica, zm. w 147 p.n.e.), opisujący wojnę z królem Macedonii Perseuszem (zakończoną w 168 p.n.e.). Wzrastającym wpływom kultury greckiej przeciwstawiał się Marek Porcjusz Katon (Marcus Porcius Cato, 234 - 149 p.n.e.) zwany później Starszym (Maior) albo Cenzorem (Censorius). Był on autorem pierwszego dzieła historycznego w języku łacińskim. Urodził się w Tusculum, brał udział w II wojnie punickiej, przed jej zakończeniem rozpoczął swoją karierę polityczną w 204 r. p.n.e. od urzędu kwestora. W tym charakterze towarzyszył Scypionowi na Sycylii i w Afryce. Piastował następnie urząd edyla i pretora. W 195 r. p.n.e. został konsulem i wtedy to wydał usta­ wę przeciw zbytkownemu ubiorowi kobiet. W 184 r. p.n.e. piasto­ wał urząd cenzora (od czego wywodzi się jego przydomek: censorinus). Jako cenzor postępował bardzo rygorystycznie. Z całą surowością tępił wszelkie przejawy zbytku i niemoralności. Uwa­ żając Kartaginę za największego wroga Rzymu dążył do całko­ witego jej zburzenia („Caeterum censeo Carthaginem delendam esse” — „Poza tym sądzę, że Kartaginę należy zburzyć” ). Uzna­ wany za wzór starożytnej cnoty i moralności, przez swoją twór­ czość w języku ojczystym starał się przeciwstawić obcym, gre­ ckim wpływom. Pragnął zastąpić twórczość grecką bardziej, jak uważał, pożyteczną dla Rzymian literaturą fachową w języku 232

łacińskim, obejmującą najważniejsze dziedziny ówczesnego życia. Dumę narodową i patriotyzm miało budzić dzieło historyczne Katona, Początki (Origines), zawierające historię Rzymu i innych miast od samych początków (stąd tytuł pracy) aż do 149 r. p.n.e. Nowością tej pracy było przełamanie tradycji utrwalonej przez annalistów i spisanie (po raz pierwszy w historiografii łacińskiej) dziejów rzymskich w języku łacińskim. Drugą nowością utworu Katona było wyłamanie się spod zasady annalistycznej nakazu­ jącej referowanie historii w porządku i układzie kronikarskim. Dzieło Katona znane jest tylko z fragmentów, lecz dokładną jego zawartość podał biograf Katona, Nepos (100 - ok. 27 p.n.e.). Tak więc I księga obejmowała dzieje królów rzymskich, II i III po­ czątki miast italskich, IV przebieg pierwszej wojny punickiej, V drugą wojnę punicką, VI i VII dalsze dzieje Rzymu aż do śmierci Katona, to jest do 149 r. p.n.e. Katon z całą świadomo­ ścią zerwał ze sposobem przedstawiania dziejów przyjętym przez annalistów. Sam bowiem zaznaczał, że wbrew ustalonym zwy­ czajom nie zamierza wspominać „co jest na tablicy pontifeksa — ile razy nękała drożyzna, ile razy było zaćmienie księżyca lub słońca” . Nie jest też historia Katona rejestrem czynów sławnych wodzów i mężów stanu. W przekonaniu, że „rzeczpospolita zo­ stała stworzona rozumem wielu” , nie podał Katon w swym utwo­ rze historycznym żadnych nazwisk poza imieniem słonia bojo­ wego Surry. Miał też Katon napisać jeszcze inny utwór histo­ ryczny (zaginiony) Dzieje R zym u — rodzaj podręcznika historii ojczystej dla swego syna, Marka. Z myślą o synu opracował również rodzaj encyklopedii obejmującej całość ówczesnej wie­ dzy. Uczeni przypuszczają (utwór zaginął), że dzieło to nosiło tytuł W skazów ki dla syna (Praecepta ad jilium). Zawierało praw­ dopodobnie praktyczne wiadomości z dziedziny retoryki, agro­ nomii, medycyny, prawa, wojskowości. Niektóre z tych dyscyplin opracował Katon także w oddzielnych pismach; zachował się z nie jeden tylko utwór: O rolnictwie (De agricultura). Jest to najstarsze zachowane w całości dzieło literatury rzymskiej. Książ­ ka zawiera szereg praktycznych rad niezbędnych dla właściciela majątku ziemskiego. Rady z zakresu różnych dziedzin nie są ułożone w jakimś określonym porządku. Utwór sprawia wraże­ nie raptularza powstałego z doraźnie, na bieżąco spisywanych 233

wskazówek. Wyjaśnia więc Katon, jakie położenie majątku jest najkorzystniejsze. Chodzi tu o jak najbardziej dogodne warunki do sprzedaży plonów rolnych (sąsiedztwo, miasta, drogi wodne i lądowe etc.). Majątek zresztą w ujęciu Katona ma być nasta­ wiony przede wszystkim na dochodowość. Stąd znamienne wska­ zania: „Niech sprzeda stare woły, bydło (...), owce, wełnę, skóry, stary wóz, stare żelaziwo, starego niewolnika, chorowitego nie­ wolnika i cokolwiek ma w nadmiarze” . Książka zawiera rady do­ tyczące różnych czynności gospodarskich m.in. wyrębu lasu, daje szczegółowe przepisy kucharskie, przepisy dotyczące przechowy­ wania różnych produktów i wina, polecenia dla włodarza i klucz­ nicy. Podaje domowe sposoby leczenia chorób łącznie z zaklina­ niem. Bardzo ciekawe są formułki modlitw i przepisy dotyczące składania ofiar z okazji różnych świąt i czynności wiejskich. Tak więc książka Katona jest cennym źródłem dla poznania ówczesnej kultury i wierzeń religijnych. Katon, biorący czynny udział w życiu politycznym, musiał też bardzo często występować publicznie jako mówca. Cyceron znał 150 jego przemówień. Były to mowy polityczne i sądowe. Znamy z nich tylko fragmenty. Przemawiał w sposób gwałtowny, nie stroniąc od dosadnych wyrażeń w myśl swojej zasady: „Trzy­ maj się tematu, a słowa same się znajdą” . Przemawiał z prostym, ludowym dowcipem, potrafił jednak posługiwać się również retorycznymi ozdobami. Słynne były jego mowy oskarżające urzędników o nadużycia i zdzierstwa. Gromił też w swoich wystąpieniach przepych i upadek obyczajów. Po­ dobno aż 44 razy musiał przemawiać (z powodu swego bezkom­ promisowego charakteru) we własnej obronie. Katon był również autorem zbioru Sentencji (Apophthegm ata). Natomiast nie pochodzą spod jego pióra tzw. D y styc h y K a ­ tona (Disticha Catonis), zbiór wskazań moralnych, datowany na IV/III w. p.n.e. W pamięci Rzymian pozostał Katon ideałem dawnego, bro­ niącego starorzymskich cnót obywatela. Po Katonie język łaciński wszedł już na stałe do twórczości prozaików. Jednak historycy nie poszli w jego ślady, jeśli chodzi o kompozycję utworu. W dalszym ciągu trzymano się raczej układu kronikarskiego. Inaczej także ujmowano historię rzym­ 234

ską. Pisarze nie kładli, tak jak Katon, nacisku na dzieje całego narodu, ale zajmowały ich fakty związane z poszczególnymi oso­ bistościami. Historia w ich ujęciu stawała się przeglądem czynów wybitnych ludzi. W drugiej połowie II wieku tworzyli tzw. starsi annaliści: Lucjusz Kasjusz Hemina (Lucius Cassius Hemina), Gnejusz Gelliusz (Cnaeus Gellius), Wennoniusz (Vennonius), Gajusz Fanniusz (Caius Fannius), Lucjusz Kalpurniusz Pizon (Lucius Calpurnius Piso). Roczniki ich nie zachowane do naszych czasów w y­ korzystywali w swych pracach historycy epok następnych. Na tle annalistów wyróżnia się zdecydowanie Lucjusz Celiusz Antypater (Lucius Coelius Antipater, II/I w. p.n.e.) twórca pierw­ szej w piśmiennictwie łacińskim monografii historycznej W ojna punicka (Bellum punicum ). W siedmiu księgach zostały w niej przedstawione walki Rzymian z Hannibalem. Antypater w swoim dziele wykorzystał nie tylko źródła rzymskie, ale również prze­ kazy autorów nastawionych wrogo do Rzymian. W ten sposób przeprowadził kontrolę rzymskiej tradycji. Z drugiej strony właśnie pod wpływem tych obcych źródeł ujawniła się w histo­ rycznym przedstawieniu skłonność do bajecznej przesady, typo­ wa dla pisarzy hellenistycznych. Dzieło zachowało się tylko we fragmentach, ale, opierając się na sądzie Cycerona, powtórzymy, że Antypater ceniony był jako dobry stylista, starał się pisać wyszukaną, zrytmizowaną prozą. Jako autora historii współ­ czesnej możemy wymienić Semproniusza Aselliona (Publius Sempronius Asellio, II w. p.n.e.). Nie rozpoczynał on swego dzieła tak, jak jego poprzednicy, od założenia Rzymu, ale ograniczył się do przedstawienia lat 146 - 91 p.n.e., a więc okresu sobie współ­ czesnego. Nie nosi też ten utwór miana Annales, bo tak nazywano dzieje przeszłe, ale Historiae, tą bowiem nazwą określano dzieje współczesne. Możliwe też, że określano go mianem R erum gestarum libr i. Utwór zachował się tylko we fragmentach. Burzliwy okres walk wewnętrznych sprzyjał rozkwitowi pu­ blicystyki. W epoce Grakchów i Sulli politycy i mężowie stanu bronili swej polityki i swojej działalności w pamiętnikach i auto­ biografiach. Marek Emiliusz Skaurus (Marcus Aemilius Scaurus, ur. ok. 162 p.n.e.), konsul w r. 115, cenzor w r. 109, podpora obozu arystokratycznego, napisał (znaną w małych fragmentach) 235

swoją autobiografię w 3 księgach O sw oim życiu (De vita sua). Jego rywal w czasie ubiegania się o konsulat w 115 r. Publiusz Rutiliusz Rufus (Publius Rutilius Rufus, zm. ok. 77 r.), przyjaciel ;Scypiona Młodszego i poety Lucyliusza, wykształcony w prawie i filozofii stoickiej, fałszywie oskarżony o zdzierstwa, bronił swe­ go imienia również w dziele O sw oim życiu (De vita sua). Kwintus Lutacjusz Katulus (Quintus Lutatius Catulus, zm. w r. 87 p.n.e.), konsul ze 102 r. i zwycięzca Cymbrów (101 p.n.e.) wraz z Mariuszem, poeta dyletant i filhellenista, zwolennik filozofii akademickiej (wspominany w utworach Cycerona) zaprotestował wobec Mariusza przypisującego tylko sobie zwycięstwo nad Cymbrami dziełem O konsulacie i własnej działalności (De consulatu et rebus gestis suis).

W tym okresie zaczęła się również rozwijać wymowa politycz­ na i sądowa, oparta na zasadach retoryki greckiej. Retoryką zaj­ mowało się koło Scypionów, a wedle sądu późniejszych autorów Scypion Młodszy wśród swego pokolenia przemawiał najbardziej starannym językiem. Słynne były mowy Scypiona w okresie działalności Grakchów. Razem ze Scypionem przemawiał popie­ rając jego politykę Gajusz Leliusz (Caius Laelius Sapiens), pre­ tor w 145, konsul w 140 r. p.n.e., a jedną z jego mów nazwał Cyceron „mową przepiękną o złotym blasku” . Z jego mów poli­ tycznych i z mowy na pogrzebie Scypiona zostały tylko frag­ menty. Wspaniałymi mówcami byli też obaj Grakchowie. Tyberiusz (Tiberius Sempronius Gracchus, 162 - 133 p.n.e.) i Gajusz (Caius Sempronius Gracchus, 163 - 121 p.n.e.), którego Cyceron uważał za jednego z najlepszych mówców. Wszyscy oni wykształceni na wzorach greckich przyjęli w wymowie tzw. styl azjański, charakteryzujący się wielką ozdobnością i silnym zrytmizowaniem. Jako reakcja na wpływy greckie w wymowie powstała za czasów Mariusza (156 - 86 p.n.e.) szkoła Retorów rzymskich (R hetores Latini). Założycielem jej był Plocjusz Gallus, który pragnął ograniczyć teorię grecką na korzyść praktyki i bardziej powiązać wymowę ze środowiskiem rzymskim. Głównym przeciwnikiem tej nowej szkoły był Lucjusz Krassus (Lucius Crassus 140-91 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych mówców rzymskich, przema­ wiający w stylu azjańskim bardzo wykwintnym językiem. Współ­ 236

czesny mu Marek Antoniusz z przydomkiem Mówca (Marcus Antonius Orator, 143 - 87 p.n.e.) skłaniał się do wym owy mniej skrępowanej przepisami greckiej retoryki. Obu m ówców — Krassusa i Antoniusza — wprowadził Cyceron do swego dialogu 0 m ó w cy (De oratore) w uznaniu dla ich roli w rozwoju wymo­ wy. Świadectwem ścierania się w wymowie dwu szkół — greckiej 1 rzymskiej — jest podręcznik retoryki poświęcony nieznanemu bliżej Herenniuszowi. Autor tej R etoryki do Herenniusza (Rhe~ torica ad Herennium ) był zwolennikiem obozu demokratycznego i pozostawał pod wpływem Retorów rzymskich. R etoryka, to po dziele O rolnictwie Katona drugi zachowany w całości zabytek prozy rzymskiej, aż do XVI w. przypisywany niesłusznie Cyce­ ronowi. Na podstawie aluzji historycznych zawartych w podręcz­ niku datuje się go na lata po 88 r., przed 82 r. p.n.e. W czterech księgach opracował autor wszystkie działy teorii wymowy. W y­ kład oparł na systemie retorycznym greckiego retora Hermagorasa z Temnos (II w. p.n.e.). Autor rzymskiego podręcznika kon­ sekwentnie latynizował terminy greckie, a przykłady, którymi ilustrował wykład dostosowywał do rzymskiej rzeczywistości. Jednak ten pozornie rzymski podręcznik w swych zasadniczych podstawach bez wzoru greckiego (Hermagorasa) obyć się nie mógł. Poza retoryką przejęli także Rzymianie od Greków zaintere­ sowania gramatyką języka. W Grecji istniały dwie szkoły gra­ matyczne. W Aleksandrii szkoła analogistów głosiła, że język powstaje drogą umowy, obowiązują w nim określone reguły oparte na analogii. Natomiast w Pergamonie szkoła anomalistów twierdziła, że język powstał drogą naturalną i wszelka niepra­ widłowość — „anomalia” — jest w nim dopuszczalna, język bo­ wiem rozwija się w sposób naturalny. Do powstania filologii w Rzymie przyczyniła się szkoła pergameńska. W 169 r. p.n.e. przywódca szkoły, Krates, sprawował w Rzymie poselstwo i przy tej okazji miał wykłady gramatyczne zaszczepiające słuchaczom zasady anomalii. Nieco później zapo­ znano się z zasadami szkoły aleksandryjskiej. Pierwszy rzymski filolog w prawdziwym tego słowa znaczeniu, Eliusz Stylo (Aelius Stilo Praeconius II/I w. p.n.e.) w czasie pobytu ok. 100 r. p.n.e. na Rodos poznał gramatyka aleksandryjskiego — Dionizjosa Traka 237 i

(II/I w. p.n.e.), autora gramatyki greckiej. Stała się ona wzorem dla gramatyki łacińskiej opracowanej przez Eliusza Stylo. W Rzy­ mie od I w. p.n.e. istniały obok siebie obie szkoły: anomalistów i analogistów. Dzięki nim zaczęła powstawać krytyka literacka. I tak np. Eliusz Stylo sporządził komentarz do Pieśni Saliów i do Prawa dwunastu tablic, prowadził też badania nad komediami Plauta. Gajusz Oktawiusz Lampadio (Caius Octawius Lampadio II w. p.n.e.) zajął się badaniem epopei Newiusza W ojna punicka (Bellum Punicum) i dokonał podziału poematu na 7 ksiąg. Ba­ dania nad dawną literaturą i językiem były tym pożyteczniejsze, że język w końcu II w. p.n.e. bardzo się różnił od łaciny archaicz­ nej i dawne zabytki literackie dla Rzymian nie zawsze były już zrozumiałe. Gdy śledzimy dzieje literatury rzymskiej okresu archaiczne­ go, widzimy z całą wyrazistością, że literatura ta istnienie swe rozpoczęła dzięki działalności Greka, Liwiusza Andronika, a dal­ szy rozwój zawdzięczała stopniowemu przejmowaniu greckich gatunków literackich. Literatura rzymska powstała więc jako wynik stapiania się dwu kultur: greckiej i rzymskiej.

LITERATURA OKRESU CYCEROŃSKIEGO (ok. 90 - ok. 40 p.n.e.) Twórczość rzymska lat ok. 90 - ok. 40 r. p.n.e., to jest okresu zwanego cycerońskim przypadała na czasy bardzo burzliwe w dziejach państwa rzymskiego, czasy wielkich przemian w stosun­ kach politycznych, ekonomicznych i społecznych. Był to etap przejściowy między dwoma ustrojami: dawną republiką i jedynowładztwem. Był to także okres zmagań dwóch silnych ugrupo­ wań politycznych: optymatów i popularów, oraz okres walki o władzę takich wybitnych jednostek, jak Mariusz, Sulla, Pompejusz, Cezar, Krassus, Antoniusz i przyszły princeps, Oktawian. Wzrosło znaczenie dowódców wojskowych mających do dyspo­ zycji oddaną sobie armię i dążących w poczuciu swej siły do osłabienia władzy senatu. Toczyły się w tym okresie długotrwałe wojny zewnętrzne z Mitrydatesem i z Gallami (58 - 50 p.n.e.), 238 1

wewnątrz imperium niemal 3 lata (7 3 -7 1 p.n.e.) trwały walki z niewolnikami skupionymi pod sztandarem Spartakusa, nękała Rzym wojna ze sprzymierzeńcami (90 - 88 p.n.e.), w 63 r. p.n.e. Katylina groził zamachem stanu zorganizowawszy spisek wykryty następnie przez Cycerona. Końcowym etapem tego tak niespo­ kojnego dla państwa okresu była, po wojnie domowej między Cezarem i Pompejuszem, wojna domowa cezarianów z morder­ cami Cezara otwierająca drogę Oktawianowi do jedynowładztwa. W wykrwawionym społeczeństwie z wielką wyrazistością za­ rysowały się różnice w położeniu zrujnowanego wojnami rolnika i bogacącej się dzięki operacjom handlowym i stanowiskom urzę­ dowym w prowincjach arystokracji. Zmienił się także stosunek’ do rzeczypospolitej. Wprowadzenie armii zaciężnej spowodowało, że obywatel walczył już nie jako obrońca ojczyzny, ale raczej jako oddany żołnierz określonego wodza. Czuł się bardziej żoł­ nierzem Sulli lub Mariusza, niż żołnierzem państwa rzymskiego, broniącym swojej ojczyzny. W nowych warunkach pojawił się nowy typ człowieka daleki od katonowego ideału Rzymianina — obywatela. Spotykamy w tych nowych czasach jednostki o wybujałej indywidualności, trzymające się z dala od życia politycznego i służby publicznej. Wszystkie ówczesne zmiany polityczne, ekonomiczne, społecz­ ne, wpływające na przekształcenie psychiki ludzkiej, znalazły swe oczywiste odbicie w literaturze. Jako oręż w walkach poli­ tycznych coraz większego znaczenia nabierała wymowa, która szczyt rozwoju osiągnęła dzięki Cyceronowi. Walki polityczne u schyłku republiki przyczyniły się do rozkwitu wszelkiej lite­ ratury pamfletycznej. Atakowano i starano się skompromitować przeciwników w pismach ulotnych, broszurach politycznych pisa­ nych tak wierszem, jak prozą. Zmienił się charakter ówczesnej historiografii. Tematem prac historyków była nie tylko prze­ szłość, ale częściej bieżące wydarzenia. Proza tego okresu prze­ żywała swój rozkwit, a zawdzięczała go mocnemu powiązaniu z otaczającą rzeczywistością. Przeciwieństwem prozy silnie związanej z wypadkami poli­ tycznymi, noszącej piętno aktualności, była pod pewnymi wzglę­ dami twórczość poetycka, w której można zaobserwować tenden­ cję do ucieczki od rzeczywistości i jej problemów. 239

W poezji ścierały się dwa nurty. Obok szkoły tradycyjnej, kontynuującej poezję epicką nawiązującą do Enniusza, zaczęli tworzyć tak zwani poeci nowi, wzorujący się na poezji aleksan­ dryjskiej. Największym przedstawicielem dawnego eposu był Lukre­ cjusz (Titus Lucretius Carus, ok. 98 - 55 p.n.e.), autor poematu filozoficznego w 6 księgach O naturze rzeczy (De rerum natura). Bliższych wiadomości o życiu poety nie posiadamy. Na podstawie jego utworu można wnioskować, że był ściśle związany z Rzymem i zaprzyjaźniony z Memmiuszem (pretorem z 58 r. p.n.e.), które­ mu poemat dedykował. Przyjacielskie stosunki łączyły go rów­ nież z mówcą Markiem Cyceronem i jego bratem Kwintusem. Czytali oni poemat Lukrecjusza, a Marek zajął się wydaniem tego dzieła po śmierci poety. Poemat rozpoczął Lukrecjusz hym­ nem do Wenery, zawierającym błaganie o łaskę pokoju dla Rzy­ mian. Następnie w pierwszej księdze wyłożył poeta podstawy teorii atomistycznej. Dowodził, że strukturę materii tworzą nie­ dostrzegalne cząsteczki oddzielone pustą przestrzenią. W księdze drugiej został przedstawiony ruch atomów w próżni i ich kształt. Wystąpił też tu poeta z tezą o istnieniu nieskończonej ilości świa­ tów. Świat Lukrecjusza, stworzony przez łączenie się atomów, nie wymaga interwencji bogów. Czytelnicy Lukrecjusza zostali uwolnieni od lęku przed nimi. Podobnie w księdze trzeciej prag­ nął Lukrecjusz uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią. Wykazy­ wał, że dusza jako materialna umiera wraz z ciałem. Nie ma więc podstaw obawa przed karą po śmierci, ponieważ nie istnieje ży­ cie pozagrobowe. Nie należy wierzyć w mity mówiące o cierpie­ niach Tantala czy Syzyfa. Księga czwarta poematu została po­ święcona psychologii i fizjologii wrażeń zmysłowych. W księdze piątej wyłożył Lukrecjusz kosmologię ogólną. Wypowiedział tu poeta tezę, że świata nie stworzyli bogowie. Świadczyć ma o tym niedoskonałość świata i jego śmiertelność. Udowodnił, że tylko wytworem fantazji są zwierzęta mityczne, jak Chimera lub Cen­ taury, a następnie przedstawił rozwój ludzkości od stanu pier­ wotnego do coraz wyższych szczebli cywilizacji. Zajął się też sprawą powstania języka, który według jego mniemania powstał z naturalnego instynktu nazywania różnych rzeczy odmiennymi imionami. W księdze szóstej wyjaśniał opisane już poprzednio 240

zjawiska atmosferyczne i meteorologiczne: grzmoty, błyskawice itp. Zawarł tu także opis takich zjawisk jak wybuchy wulkanów, wylewy Nilu. W ostatniej części tej księgi umieścił poeta wstrzą­ sający opis zarazy ateńskiej oparty na opisie Tukidydesa. Wydaje się jednak, że dzieło nie zostało ukończone i prawdopodobnie, jak przypuszcza wielu uczonych, miał się w nim jeszcze znajdować obraz życia szczęśliwych, nie troszczących się o świat, epikurejskich bogów. Poemat jest hołdem dla Epikura. Lukrecjusz wielbi go w przedmowach do ksiąg I, III, V i VI jako mistrza boskich myśli, który usunął niepokoje nękające człowieka. Wykład filozofii materialistycznej musiał poeta dostosować do reguł heksametru, co ze względu na treść poematu nie było łatwe. Więcej jeszcze trudności sprawiał brak terminologii nauko­ wej i filozoficznej w języku łacińskim. Zdołał jednak Lukre­ cjusz dzięki swemu talentowi nagiąć łacinę do wyrażenia nowych myśli i uczuć. Trudny wykład urozmaicił poeta licznymi dygre­ sjami. Z wielką patetycznością, której nie zmroziła jeszcze reto­ ryka, przedstawił ludzkie nieszczęścia. Sprzeczności ówczesnego społeczeństwa rzymskiego wycisnęły piętno na poemacie Lukre­ cjusza. Z jednej strony jest on optymistą wierzącym w stały po­ stęp ludzkości, z drugiej zaś pragnie uciec od otaczającej go, pełnej walk domowych rzeczywistości. W jego przekonaniu filo­ zofia Epikura mogłaby stać się ratunkiem w „ciężkich chwilach ojczyzny” , jak swoje czasy określał. Inną próbą wycofania się z życia była poezja, uprawiana przez tzw. poetów nowych. Nie wyrażała ona na ogół przemian, jakim podlegało ówczesne społeczeństwo, chociaż w niektórych utwo­ rach echo ówczesnego życia daje się słyszeć przede wszystkim w atakach na osobistych wrogów. Była to poezja elitarna, prze­ znaczona dla wybranego grona czytelników. Poeci „młodego Rzy­ mu” — poeci nowi czyli neoterycy (od greckiego neoteroi — mło­ dzi) wzorując się na poetach aleksandryjskich pisali drobne utwo­ ry: epigramy, fraszki, krótkie scenki oraz epyllia — małe poematy epickie. Wystąpili oni w Rzymie z pierwszym wyraźnie sformu­ łowanym programem poetyckim. Przywódcą nowej szkoły był Publiusz Waleriusz Katon (Publius Valerius Cato, ur. ok. 95 p.n.e.) pochodzący z Galii przedalpejskiej. Uchodził on za twórcę pierw­ szego w Rzymie epyllionu Diana lub Diktynna, przedstawiają­ 16 — literatura grecka i rzymska

241

cego mit o miłości Minosa do nimfy Britomartis. Wokół Katona skupiali się poeci, tworząc rodzaj korporacji, walczącej o własny program i pozostającej w opozycji do wszelkich autorytetów i to zarówno literackich jak i politycznych. Wokół Katona skupiali się m.in. tacy poeci jak Licyniusz Kalwus (Caius Licinius Calvus, ur. ok. 82 p.n.e.), autor epigramatów i utworów erotycznych, wierszy opłakujących śmierć młodej żony Kwintylli. Do koła tego należał też Helwiusz Cynna (Caius Helvius Cinna, ur. ok. 84 p.n.e.), którego poemat Sm yrna o kazirodczej miłości Smyrny do własnego ojca, Cyronisa, z powodu zbytniej „uczoności” był tak niejasny, że już w czasach Augusta nie można go było czy­ tać bez komentarza. Działał też w tych kręgach Terencjusz Warron (Publius Terentius Varro Atacinus, ur. ok. 82 p.n.e.) uprawiający poezję dydaktyczną, który stał się sławny dzięki przyswojeniu literaturze rzymskiej poematu Apolloniosa z Rodos (295 - 215 p.n.e.) Argonauci (Argonautae ). Słynne były ulotne wierszyki Furiusza Bibakulusa (Furius Bibaculus, ur. 103 p.n.e.). Z powodzi utworów wyznawców nowej szkoły zachowały się jedynie wiersze najwybitniejszego z nich Katullusa. Poezja neoteryków ma dwie zasadnicze cechy. Pierwszą z nich jest tzw. uczoność — mitologiczna, geograficzna, literacka — po­ łączona z wielkim kunsztem formy. W przeciwieństwie do wiel­ kiego eposu poeci tworzą mały poemat epicki — epyllion mito­ logiczne. Przedstawiają w takim utworze mało znane mity, po­ pisują się swoją oryginalnością, niezwykłością inwencji, uczony­ mi aluzjami. Poematy nie przekraczały 500 wersów, lecz ze względu na obowiązującą uczoność wymagały nieraz wieloletniej pracy. Tak np. swoją Sm yrnę miał tworzyć Cynna przez lat dziewięć. Drugą dziedziną twórczości neoteryków były drobne epigra­ my, zwane po grecku paignia, po łacinie nugae, ineptiae, lusus Były to utwory okolicznościowe, często improwizowane. Odtwa­ rzały one nastroje życia codziennego, miały najczęściej charakter erotyczny. Poeci dawali też w nich wyraz swoim osobistym ani­ mozjom, atakowali wrogów politycznych i literackich. Te właśnie drobne wierszyki, przesycone treścią subiektywną, były zjawi­ skiem nowym, poświadczały silny rozwój indywidualności, tak typowy dla owych czasów. Poezja tego typu obca była Rzymia­ 242

ninowi starej daty, szokowała swoją intymnością. Potwierdza to sąd Cycerona, który nazywał neoteryków pogardliwie „śpiewa­ kami spod znaku Euforiona” , poety aleksandryjskiego, słynnego z przeładowanych uczonością wierszy. Dla wyrażenia nowych uczuć potrzebny był nowy język, nowe środki ekspresji poetyckiej. Dzięki neoterykom wzbogacił się, wysubtelniał język poetycki, zostały też przyswojone nieznane dotąd w poezji rzymskiej formy metryczne, zapożyczone z poezji aleksandryjskiej i niekiedy bardzo kunsztowne. Wtedy też wpro­ wadzono regularny trymetr jambiczny ograniczając stosowaną przez archaicznych poetów rzymskich swobodę zastępowania jambów spondejami. Do wniosków powyższych dochodzimy analizując zachowany w całości zbiór poezji Katullusa. Twórczość innych neoteryków przetrwała do naszych czasów tylko we fragmentach. Uchodzący za najwybitniejszego i najbardziej utalentowanego wśród poetów nowej szkoły Katullus (Caius Valerius Catullus, 87 - 54 p.n.e.) pochodził z Werony, miasta w Galii przedalpejskiej, z arystokra­ tycznej rodziny. Wcześnie przeniósł się do Rzymu, gdzie stał się jedną z centralnych postaci koła neoteryków i zawarł liczne przy­ jaźnie. Nazwiska przyjaciół (takich, jak on poetów) często w y­ mieniał Katullus w swoich utworach. Ńaj więcej jednak wier­ szy zostało poświęconych siostrze trybuna ludowego Publiusza Klodiusza (z przydomkiem Pulcher), Klodii. Ją to pod imie­ niem Lesbii (jakby nawiązując do Safony z Lesbos) opiewał Ka­ tullus, przedstawiając równocześnie dzieje swego romansu. Za­ czyna się on od pierwszego wyznania nieśmiałego młodzieńca (utwór 51), kończy melancholijnym wspomnieniem minionej mi­ łości (utwór 11). Między tymi momentami zawarta jest, przed­ stawiona w wierszach, historia romansu. Wiersze nie są ułożone w zbiorze chronologicznie, a dopiero dokładna analiza pozwala na ich datowanie. Po wierszu, w którym Katullus dedykował zbiór historykowi Neposowi, następuje króciutki utwór o wró­ belku Lesbii (2), którego uczcił rzewnym epitafium (3). Przedsta­ wiał poeta chwile niezmąconego szczęścia (5, 7, 70), radość z po­ wodu powrotu Lesbii po chwilowym nieporozumieniu (107). Na­ pisał także wstrząsającą modlitwę do bogów z błaganiem, aby dopomogli mu wyzwolić się z miłości do niewiernej Lesbii (76). 16*

243

Poza utworami do Lesbii pełne uczucia są wiersze poświęcone zmarłemu bratu (65, 68, 101). Interesujące są utwory związane z podróżą do Bitynii, odbytą w 57 r. p.n.e. w orszaku propretora Memmiusza. Powstały wtedy takie utwory jak 46 — kiedy to poeta, postanawiając porzucić towarzyszy podróży i udać się sa­ motnie na zwiedzanie Azji Mniejszej, daje krótki opis swojej przyszłej drogi. Pełny uroku jest wiersz napisany na powitanie po powrocie do Italii stron rodzinnych i pięknego półwyspu Sirmio, gdzie znajdowała się willa poety (31). Po szczęśliwej podró­ ży ułożył Katullus epigramat wotywny. Przemawiając w imieniu statku, na którym bezpiecznie powrócił, opisał poeta dokładnie przebyty szlak morski (4). Wiele okolicznościowych utworów poświęcił swoim przyjacio­ łom. Znajdują się wśród nich zaproszenia na ucztę (13, 35), czy też wspomnienia o niedawnym spotkaniu (27), anegdotki (53), wzmianki o miłostkach przyjaciół (6, 55), pochwały wierszy przy­ jaciół (95, 96). Są też w zbiorze inwektywy literackie (22, 36), ataki na złodziei (25, 33), inwektywy polityczne skierowane w popleczników Juliusza Cezara (29, 52, 54, 94). Wszystkie te wier­ sze wprowadzają czytelników w ruchliwe życie Katullusa wśród przyjaciół: pisarzy, mówców, poetów, niezbyt cnotliwych kobiet. Poznajemy Katullusa jako bystrego, spostrzegawczego obserwa­ tora ówczesnej rzeczywistości, drwiącego z małych słabości bliź­ nich, chłoszczącego słowem rozpustników, nieuków i uprzywile­ jowanych przez Cezara utracjuszy. W zbiorku Kutullusa wyróżniają się trzy grupy wierszy: pierwsza obejmuje drobne wiersze (Carmina 1 -6 0 ) w metrach jambicznych i lirycznych, trzecia (Carmina 69 -116) zawiera również drobne wiersze pisane wyłącznie w dystychach elegij­ nych. Od tych dwóch grup zawierających utwory erotyczne i wszelkiego typu twórczość okolicznością, której tematykę po­ dano powyżej, wyróżnia się grupa środkowa (Carmina 61 - 68). Zawiera ona utwory dłuższe, w tym typowe dla neoteryków epylliony, jak epyllion o weselu Peleusa i Tetydy (64) w 408 heksametrach. Poemat ten, będący utworem weselnym (epitalamion) odznacza się bardzo kunsztowną budową właściwą poezji alek­ sandryjskiej. W zasadnicze opowiadanie o weselu Peleusa i Te-

244

tydy zostało włączone drugie — epyllion o Ariadnie porzuconej przez Tezeusza na wyspie Naksos. Napisał Katullus jeszcze dwie inne pieśni weselne. Poematem rzeczywiście związanym z życiem było epitalamium (61) na wesele młodej pary, przyjaciół poety. Natomiast utworem weselnym czysto literackim jest przeróbka wzoru greckiego, prawdopodobnie utworu Safony (62). Katullus bowiem, jakby wbrew programowi neoteryków, sięgał także po wzory do literatury greckiej okresu klasycznego, przede wszyst­ kim do twórczości Safony i Archilocha, wiele też inspiracji mogły mu dostarczyć utwory tragików greckich, przede wszystkim Eury­ pidesa. Z utworów poetów aleksandryjskich przyswoił Katullus literaturze łacińskiej elegię Kallimacha W arkocz Bereniki (Coma Berenices, 66). Jest to typowa dla dworskiej poezji aleksandryj­ skiej opowieść o zamienionym w gwiazdę warkoczu, który żona Ptolemeusza III, Berenika, złożyła bogom w ofierze na intencję szczęśliwego powrotu męża. Wydaje się, że również przeróbką poematu aleksandryjskiego (może Kallimacha?) jest epyllion o Attysie (63), tragiczna opowieść o młodzieńcu greckim, który przybywszy do siedziby kultu małoazjatyckiej bogini Cybele w religijnym szale pozbawił się męskości. Po powrocie do przytom­ ności lamentował nieszczęsny Attys nad swoim losem. Cybele jednak nie wypuściła go ze swej władzy, lecz zatrzymała w Azji jako swego czciciela. Attys utracił na zawsze swoją ojczyznę, Grecję. Wyjątkowo oryginalny jest utwór 68, uważany za pierwszą elegię w literaturze rzymskiej. Wiersz w 160 heksametrach ujęty w formę listu do przyjaciela Maniusza Alliusza, posiada charak­ terystyczną dla elegii płynność przenikających się wzajemnie motywów. Główne wśród nich to: ból po stracie brata, wdzięcz­ ność dla Alliusza za jego patronat nad miłością poety, miłość do Klodii. Nie zabrakło też mitologicznych porównań. Zestawił poeta śmierć swego brata ze śmiercią Protesilaosa, swoje cierpienie po­ równywał z bólem Laodamii. Dzięki porównaniom mitologicznym utwór zbliża się do typowych wierszy neoteryków. Różni go jed­ nak od nich elegijna konstrukcja oraz niebywałe nasycenie wier­ sza subiektywnym uczuciem, obcym w zasadzie uczonej poezji aleksandryjskiej. Właśnie głęboka uczuciowość poezji Katullusa

245

i jego wyłamywanie się z programu neoteryków, choć jest prze­ cież w ich kręgu jedną z postaci centralnych, każą w nim widzieć twórcę torującego drogę poezji następnego okresu. Podobnego jak poezja poziomu nie zdołała osiągnąć twórczość sceniczna. Na scenie zaczął panować mim. Improwizowane dotąd widowiska mimiczne, zbliżone do attelany, otrzymały formę lite­ racką. Nadał im ją rzymski ekwita Decimus Laberiusz (Decimus Laberius, 106 - 43 p.n.e.). Zachowały się jedynie 43 tytuły jego mimów: Pchlebca (Cólax ), Rybak (Piscator ), Bliźnięta (G em elli ), Folusznik (Fullo ) itp. Tytuły pozwalają domyślać się treści sztuki. Ma ona związki z palliatą, togatą, a przede wszystkim z attelaną, którą mim wyparł ze sceny. Z twórczości młodszego twórcy mi­ mów Publiliusza Syrusa z Antiochii, wyzwoleńca, cenionego bar­ dzo przez Cezara i występującego na scenie w swych mimach, zachowały się tylko dwa tytuły: Obcinacze gałęzi (Utatores ) oraz tytuł zniekształcony M urm ido (?). Pozostał także wybrany z jego mimów, ułożony alfabetycznie zbiór Sentencje (Publilii sen ten tiae). Widać w nich głęboki humanizm Publiliusza i współczucie dla dotkniętych nieszczęściami ludzi. Tak więc, mimo pozornej ucieczki od rzeczywistości, utwory poetów nowego Rzymu jak i utwory sceniczne nie mogły się od­ dzielić całkowicie od ówczesnego życia. I one dają pewne świa­ dectwo o pełnej dramatycznych przeciwieństw przejściowej epoce. Natomiast mocno powiązana z życiem, poruszająca najważ­ niejsze problemy społeczne i polityczne, była proza omawianego okresu. Najwybitniejszym prozaikiem rzymskim, którego imieniem zwykło się nazywać cały okres rzymskiego piśmiennictwa, był Marek Cyceron (Marcus Tullius Cicero, 106 - 43 p.n.e.), pocho­ dzący ze stanu ekwitów, z położonego w kraju Wolsków Arpinum. Po starannym wykształceniu retorycznym i filozoficznym w Rzymie i kilku wystąpieniach jako obrońca w procesach cy­ wilnych dla pogłębienia studiów udał się do Aten, gdzie słuchał wykładów ówczesnego kierownika Akademii Platońskiej, Antiocha z Askalonu, epikurejczyka Zenona oraz retora Demetriosa. Następnie odbył podróż do prowincji Azji, gdzie poznał najbar­ dziej słynnych mówców hołdujących stylowi azjańskiemu, na koniec na Rodos studiował u sławnego filozofa stoickiego Posej246

doniosą i u mówcy Molona, twórcy stylu umiarkowanego, zaj­ mującego miejsce pośrednie między wybujałym i wzniosłym sty­ lem azjańskim, a prostym stylem attyckim. Po powrocie do Rzy­ mu rozpoczął karierę polityczną od sprawowania urzędu kwestora w Lilybeum na Sycylii (75 p.n.e.). W 69 r. p.n.e. został wybrany edylem, w 66 pretorem. W 63 r. p.n.e. jako „człowiek now y” (homo novus), nikt bowiem dotąd z jego rodu nie piastował tak zaszczytnego urzędu, objął urząd konsula. Jako konsul odkrył przygotowany przez Katylinę zamach stanu (spisek Katyliny) i doprowadził do ukarania śmiercią głównych przywódców spi­ sku. Prześladowany za to przez stronnictwo popularów został zmuszony do udania się na wygnanie w 58 r. p.n.e. Po rocznym pobycie w Tessalonice dzięki zabiegom obozu konserwatywnego został odwołany z wygnania i we wrześniu 57 r. p.n.e. triumfal­ nie powrócił do Rzymu. W czasie wojny domowej między Pompejuszem a Juliuszem Cezarem, jako stronnik obozu pompejańskiego, broniącego republiki, towarzyszył Cyceron wojskom Pom pejusza do Grecji. Po klęsce Pompejusza pod Farsalos (48 p.n.e.) nie przyjął ofiarowanego mu przez Katona dowództwa floty, od­ łączył się od rozbitej armii zamierzającej stawiać opór Cezarowi w Afryce i powrócił do Italii, gdzie po roku niepewności pojednał się z Cezarem (47 p.n.e.). Działalność polityczną rozpoczął znów po śmierci Cezara (Idy Marcowe 44 p.n.e.), uważając, że pojawiła się szansa przywróce­ nia dawnego ustroju republikańskiego. Z wielką zręcznością za­ czął tworzyć front republikański przeciw Antoniuszowi, którego uważał za kandydata na nowego samowładcę. Po niespodziewa­ nym wzajemnym porozumieniu wszystkich cezarianów i zawią­ zaniu triumwiratu między Antoniuszem i Lepidusem (na wnio­ sek Cycerona przez krótki czas uznawanych za wrogów ojczyzny) oraz Oktawianem, adoptowanym synem Juliusza Cezara, został Cyceron wpisany na listę proskrybowanych. Siepacze Antoniusza zamordowali mówcę w jego posiadłości w Kajecie. Odciętą prawą rękę i głowę wielkiego mówcy doręczono Antoniuszowi. Tak oto Cyceron zginął wraz z ginącą już bezpowrotnie dawną republiką narodu rzymskiego. Klęska polityczna Cycerona nie przyćmiła jego trwającej do dziś sławy jako największego mówcy rzymskiego. Z mów jego 24?

zachowało się w całości, albo w większych fragmentach 58, inne, a jest ich około 60, znamy z mniejszych fragmentów lub tylko z tytułów. Działalność Cycerona jako mówcy dzieli się na cztery okresy, wiążące się z wydarzeniami z jego życia. W pierwszym okresie tj. w latach 81 - 66 p.n.e., przed obję­ ciem pretury, wygłosił Cyceron kilka mów obrończych w proce­ sach cywilnych. Najstarszymi z nich były mowy W obronie Kw inkcjusza (Pro Publio Quinctio), oraz W obronie Roscjusza (Pro S exto Roscio Am erino) — obie w stylu azjańskim. Po po­ wrocie z Rodos zmienił się styl Cycerona, ograniczył on „wybu­ jałość” azjańską i nadmiar figur retorycznych, lecz zachował ozdobność stylu i rytmiczność z charakterystycznymi zakończe­ niami zdań — klauzulami. Pozycję największego mówcy w Rzy­ mie zdobył Cyceron po procesie namiestnika Sycylii w latach 7 3 -7 1 p.n.e., Werresa, oskarżonego o nadużycia w czasie spra­ wowania urzędu. Był to pierwszy proces, w którym Cyceron, na prośbę Sycylijczyków, podjął się roli oskarżyciela. Jako obrońca Warresa wystąpił cieszący się dotąd sławą najlepszego mówcy Hortenzjusz. Cyceron wygłosił tylko mowę podczas pierwszej rozprawy P ierw szy proces przeciw W erresow i (In C. V errem actio prima) przedstawiając tak obciążający materiał rzeczowy i powołując tylu świadków, że Werres, nie czekając na zapadnię­ cie wyroku, opuścił Rzym i udał się na wygnanie. Do dalszej części procesu już nie doszło, Cyceron więc nie mógł wygłosić mowy następnej, do której zebrał bardzo obfity materiał. Wykorzystał go ogłaszając pięć mów fikcyjnych (nie wygłoszonych) V ksiąg Drugiego procesu przeciw W erresow i (Actionis in C. V errem secundae libri V). W księdze I omówił Cyceron karierę polityczną Werresa przed objęciem namiestni­ ctwa Sycylii, księgi II - V zawierają opis jego nadużyć na Sycylii. Mowy przynoszą wiele cennego materiału z historii wyspy. Szcze­ gólnie cenne są informacje dotyczące dzieł sztuki zagrabionych przez Werresa, znajdujemy tu bowiem m.in. opisy dzieł sztuki dzisiaj już zaginionych, do których poznania jedynym źródłem są właśnie mowy Cycerona. Wśród wystąpień Cycerona w drugim okresie jego działalno­ ści jako mówcy, tj. w latach 66 - 59 p.n.e., na specjalną uwagę zasługuje mowa wygłoszona wkrótce po objęciu urzędu pretora 248

(66 p.n.e.). Jest to pierwsza mowa polityczna Cycerona. Wygłosił ją mówca popierając wniosek trybuna ludowego Manliusza, ażeby powierzyć Pompejuszowi naczelne dowództwo w wojnie z Mitrydatesem oraz udzielić mu nieograniczonych pełnomocnictw w sprawach prowadzenia wojny i zawierania pokoju. Mowa O nad­ zw ycza jn ej władzy w ojskow ej Gnejusza Pom pejuszą (De im perio Cnaei Pompei) zachwyca piękną formą i wzorową dyspozycją.

Z wielką wyrazistością są w niej wyodrębnione klasyczne części: wstęp, opowiadanie, dowodzenie, zbijanie kontrargumentów, za­ kończenie. Do wystąpień politycznych dostarczał Cyceronowi licznych okazji urząd konsula sprawowany w 63 r. p.n.e. Na początku swego urzędowania konsul Cyceron wygłosił cztery mowy O usta­ w ie rolnej (De lege agraria), przeciw wnioskowi trybuna ludo­ wego, Rullusa, ażeby przydzielić ludowi grunta publiczne. Cyce­ ron przeciwstawił się wnioskowi w obawie, że może on być przyczyną zaburzeń i doprowadzić do nowej wojny domowej. Do najgłośniejszych i najważniejszych mów z okresu konsu­ latu Cycerona należą jego sławne Katylinarki — cztery M o w y przeciwko Katylinie (In CatHinam orationes). Cyceron wykrył zamach stanu przygotowywany przez Katylinę i udaremnił jego zamiary. W pierwszej mowie konsul podał do publicznej wiado­ mości zamiary Katyliny i zmusił go do opuszczenia Rzymu. W mo­ wie tej użył Cyceron nowego środka artystycznego: wprowadził dwukrotnie personifikację przemawiającej ojczyzny. Ojczyzna zwraca się do Katylina z żądaniem, aby opuścił miasto, a na­ stępnie przemawia do Cycerona, wyrażając niepokój, że pozwala on odejść bezkarnie tak wielkiemu przestępcy. Kiedy po wygło­ szeniu I mowy Cyceron osiągnął swój cel — zmusił Katylinę do ucieczki z Rzymu — poinformował o tym lud w II Katylinarce. Wyjaśnił, że Katylina nie udał się na wygnanie, ale do obozu swoich zwolenników. Ludzi tych scharakteryzował Cyceron do­ sadnymi słowami. Wezwał też pozostałych jeszcze w mieście przyjaciół Katyliny, aby pośpieszyli za swoim mistrzem, oddzie­ lili się od zacnych obywateli. Mimo tych wezwań wielu katylinarczyków pozostawało nadal w stolicy. Chcąc czynnie wystąpić przeciw spiskowcom musiał Cyceron zdobyć dowody rzeczowe, poświadczające ich knowania przeciw państwu. Uzyskał je wcho­ 249

dząc w porozumienie z posłami plemienia gallickiego Allobrogów. Dostarczyli oni Cyceronowi kompromitujące listy katylinarczyków, którzy usiłowali wciągnąć Gallów do spisku. W III mowie złożył Cyceron sprawozdanie z zamierzeń spiskowców i z ich za­ biegów o sojusz z Gallami. W ostatniej, IV mowie Cyceron zwal­ czał Cezara i niektórych popierających go senatorów, którzy wy­ stąpili przeciw ukaraniu śmiercią spiskowców — obywateli rzym­ skich. Cyceron dowodził, że katylinarczyków za obywateli rzym­ skich uważać nie należy, że są oni wrogami ojczyzny. Podkreślał, że jako konsul wypełni swe obowiązki, tzn. jeżeli zapadnie uchwała skazująca na śmierć spiskowców, on tę uchwałę wykona. Poza mowami politycznymi, wśród których na wymienienie zasługują: W obronie M u ren y (Pro L. Murena), ubiegającego się przy poparciu Cycerona o konsulat na rok 62 p.n.e., W obronie Sulli (Pro Sulla) oskarżonego o przynależność do spisku Katyliny i in., w 62 r. p.n.e. wygłosił Cyceron mowę w obronie znanego poety Aulusa Licyniusza Archiasza (Pro Archia), oskarżonego o bezprawne korzystanie z obywatelstwa rzymskiego. Jest to wyjątkowa mowa sądowa, zbliżona bardziej do mów pochwal­ nych. Dwie trzecie swego wystąpienia poświęcił bowiem Cyceron pochwale poezji, poetów, literatury i nauki. Po powrocie z rocznego wygnania we wrześniu 57 r. p.n.e. rozpoczął znów Cyceron swoje wystąpienia publiczne. W tym trzecim okresie działalności mówcy wiele miejsca zajęły mowy dziękczynne oraz mowy sądowe, w których bronił przyjaciół, chcąc odwdzięczyć się im za starania umożliwiające jego po­ wrót do Rzymu. Natychmiast po powrocie wygłosił więc Cyceron M o w ę dziękczynną do senatu (Oratio cum senatui gratias egit)

oraz M o w ę dziękczynną do ludu (Oratio cum populo gratias egit). Musiał też walczyć o odbudowę swego domu na Palatynie, miej­ sce bowiem po spalonym domu poświęcono Bogini Wolności Libertas. W mowie O sw oim domu do kolegium kapłańskiego (De domo sua ad pontifices) dowiódł Cyceron, że konsekracja była aktem nielegalnym. W mowie W obronie Sestiusza (Pro Sestio > wystąpił Cyceron jako obrońca oskarżonego o nadużycia wybor­ cze trybuna Sestiusza, który popierał w 57 r. p.n.e. wniosek o odwołanie Cycerona z wygnania. Bronił również mówca oskar­ żonego o nadużycia wyborcze swego przyjaciela Plancjusza (P ro 250

Cn. Plantio). Mową w obronie Plancjusza spłacił orator dług przyjacielowi, który będąc kwestorem w Macedonii udzielił schro­ nienia skazanemu na wygnanie Cyceronowi. W mowie tej wiele miejsca poświęcił Cyceron swym osobistym wspomnieniom. Od­ malował też ówczesną sytuację w państwie, nawoływał do po­ jednania stanów i zjednoczenia obywateli, ażeby nie dopuścić do wywołania publicznego zamętu. Najpiękniejszą i najsławniejszą nazwał Kwintylian mowę Cy­ cerona W obronie Milona (Pro M ilone) oskarżonego w 52 r. p.n.e. 0 zabójstwo swego przeciwnika politycznego, Klodiusza. Jednak chwalona przez Kwintyliana mowa, stanowiąca według niepod­ ważalnej do dziś oceny szczyt kunsztu oratorskiego, różni się od rzeczywistego wystąpienia Cycerona w procesie. Cyceron proces ten przegrał (co było zdarzeniem wyjątkowym), przemawiał bo­ wiem słabo. Dopiero później mowę swoją przeredagował i dał do publikacji. Tak więc budząca do dziś zachwyt mowa W obro­ nie Milona nie jest wystąpieniem autentycznym. Nie jest to mowa rzeczywiście wygłoszona podczas procesu, ale powtórnie opra­ cowane, zachwycające swym artyzmem przemówienie fikcyjne. Po pięcioletnim okresie milczenia spowodowanym wypadkami politycznymi (wojna domowa między Cezarem a Pompejuszem, dyktatura Cezara) w 46 r. p.n.e. Cyceron, aczkolwiek powoli 1 ostrożnie, zaczął wracać do swej działalności jako mówca. W y­ głosił w senacie kilka mów broniących pompejańczyków m.in. W obronie Marcellusa (Pro Marcello), W obronie Ligariusza (Pro Ligario). Bronił także Cyceron w 45 r. p.n.e. króla Galacji D ejotara (Pro rege Deiotaro) oskarżonego o przygotowywanie zama­ chu na Juliusza Cezara. Jednak w tym ostatnim okresie działal­ ności Cycerona najważniejszą pozycję zajmują mowy przeciw Antoniuszowi, Filipiki, które w rezultacie przypłacił swoim ży­ ciem, jako ofiara zemsty Antoniusza. Swoje wystąpienia nazwał mówca Filipikami (Orationes Phillipicae) nawiązując do przemó­ wień Demostenesa przeciw Filipowi II. Tak jak Demostenes na­ wołujący Ateńczyków do walki o wolność, pragnął Cyceron swy­ mi wystąpieniami pobudzić Rzymian do obrony republiki zagro­ żonej przez dążącego do dyktatury Antoniusza. Jednak wśród 14 Filipik nie wszystkie należą do mów politycznych atakują­ cych Antoniusza, broniących zabójców Cezara — Brutusa i Ka-

251

sjusza, wzywających do walki przeciw Antoniuszowi i wielbią­ cych Oktawiana, adoptowanego syna Cezara, w którym widział Cyceron obrońcę senatu i rzeczypospolitej. Różni się od tych przemówień Filipika IX — pełna liryzmu pochwała Serwiusza Sulpicjusza, zmarłego w czasie pełnienia poselstwa do Antoniu­ sza, które sprawował z ramienia senatu jako ostatnią próbę przywrócenia pokoju. Cyceron był najwybitniejszym mówcą w całej historii Rzymu. Znał wszystkie ówczesne style retoryczne: wzniosły, umiarko­ wany, prosty, i posługiwał się nimi w mistrzowski sposób. Po­ trafił także zmieniać nastrój w obrębie jednej mowy, przecho­ dził od ironii do pogodnego humoru, od inwektywy do prostej narracji. Zadziwiał bogactwem języka, które pozwalało mu w y­ rażać wszelkie myśli i uczucia. Stworzył prozę własną, „cycerońską” , wyróżniające się jasnością, wspaniałą konstrukcją w y­ powiedzi z bogato rozczłonkowanym okresem i pięknie zbudowa­ nymi zdaniami o rytmicznych zakończeniach — klauzulach. Twórca klasycznej prozy rzymskiej był też autorem dzieł z zakresu teorii wymowy. Tezę o powiązaniu retoryki z filozofią postawił Cyceron już w swoim młodzieńczym piśmie Księgi re­ toryczne (Libri rhetorici), a rozwinął ją najwszechstronniej w 55 r. p.n.e. w dziele O m ó w cy (De oratore), w którym starał się stworzyć syntezę dwóch antycznych tradycji: isokratejskiej i arystotelesowskiej — przedstawił bowiem ideał mówcy, który jest równocześnie filozofem oraz ideał filozofa, który jest równocze­ śnie mówcą. Ideałem mówcy był dla Cycerona Demostenes, po­ sługujący się swobodnie wszystkimi stylami. Dziełu O m ów cy, tak jak innym utworom z zakresu retoryki, nadał Cyceron formę dialogu. W pierwszej księdze dzieła głównymi rozmówcami są dwaj wielcy mówcy poprzedniej epoki Krassus i Marek Anto­ niusz. Dyskutują oni o istocie retoryki i o warunkach doskonałej wymowy i znakomitego mówcy. W drugiej księdze został za­ warty wykład poświęcony trzem częściom mowy: inventio, dispositio, memoria. Na specjalną uwagę zasługuje włączony tu w y­ wód o istocie żartów (iocus et jacetiae). W trzeciej księdze zosta­ ły omówione pozostałe części mowy: elocutio oraz actio. Dużo miejsca poświęcono też podstawom „ozdobnego” sposobu wypo­ 252

wiedzi, omówiono tropy, schematy i rytm stosowany w mowach, Utwór zamyka obraz idealnego mówcy. W okresie odsunięcia od udziału w życiu politycznym w 46 r. p.n.e. napisał Cyceron dialog Brutus czyli O sław nych mówcach (Brutus sive de Claris oratoribus), w którym podał historią rzym­ skiej wymowy od początków do czasów sobie współczesnych. Dopełnieniem dzieła O m ów cy był utwór (napisany również w 46 r. p.n.e.) M ów ca (Orator). Nawiązując do zadania mówcy, który powinien przekonywać, bawić i wzruszać, Cyceron omówił służące do tego celu trzy style wymowy. Zwrócił też specjalną uwagę na figury retoryczne i zagadnienia dotyczące rytmu, prze­ ciwstawiając się zwolennikom stylu prostego, attycystom. Walkę z attycystami podtrzymywał Cyceron w dziełku O naj­ lepszym rodzaju m ów ców (De optim o genere oratorum), będą­ cym wstępem do zaginionych przekładów mów Demostenesa i Aischinesa. Był też Cyceron autorem zwięzłego podręcznika retoryki P o­ działy retoryczne (Partitiones oratoriae) zabarwionego wpływami filozoficznymi Akademii. Końcowy etap rozwoju teorii retorycznej Cycerona reprezen­ tuje utwór z 44 r. p.n.e. Topika (Topica) oparty na traktacie Arystotelesa o tym samym tytule. W dziele tym nastąpiło w naj­ bardziej widoczny sposób zespolenie retoryki z filozofią. W dorobku Cycerona mieszczą się też dzieła czysto filozo­ ficzne. Cyceron był znawcą wszystkich kierunków filozofii gre­ ckiej, największy jednak wpływ wywarł na niego, jak się wydaje, twórca tzw. Czwartej Akademii Filon z Laryssy (ok. 159 - ok. 86 p.n.e.), przedstawiciel Nowej Akademii Platońskiej skłaniający się ku sceptyzmowi, uczeń Karneadesa z Kyrene (214 - 129 p.n.e.). Tak jak oni, Cyceron uznawał istnienie sądów prawdopodobnych, zastrzegając, iż mogą być one nieprawdziwe. Zdawał sobie też sprawę, że sądy oparte na prawdopodobieństwie mogą być zmien­ ne, nie mają stabilnej podstawy. Taka postawa Cycerona ujaw­ niała się w jego dziełach filozoficznych, gdzie przedstawionych poglądów nie traktował jak prawd dogmatycznych. Uważał, że ma prawo wybierać ze wszystkich teorii filozoficznych te tezy, które wydadzą mu się najbardziej prawdopodobne. Najchętniej analizował tezy różnych szkół filozoficznych i mimo widocznej 253

sympatii dla filozofii stoickiej starał się zachować swoją proba­ bilistyczną postawę. Największą zasługą Cycerona jest to, że szukając prawd najbardziej prawdopodobnych przekazał w swoich pismach zasady najważniejszych szkół filozoficznych starożytnej Grecji. Zresztą jego założeniem było zaznajomienie Rzymian z poglądami filozoficznymi Greków. W dziełach filozoficznych ■wprowadzał Cyceron formę dialogu, w którym wiedli dyskusję przedstawiciele różnych kierunków, zestawiał ich sprzeczne po­ glądy, wydobywał sądy, które robiły wrażenie „bardziej praw­ dopodobnych” . W dziełach filozoficznych znajdują się też utwory o charak­ terze politycznym. Jest tu traktat O rzeczypospolitej (De repú­ blica), odpowiednik Państwa Platona. Najsławniejszy w tym cycerońskim wywodzie o najlepszym ustroju państwa jest tzw. Sen Scypiona M łodszego (Somnium Scipionis) zawarty w ostat­ niej, VI księdze. W wizji sennej Scypion Starszy ukazuje swemu potomkowi miejsca przeznaczone dla tych, którzy dobrze zasłu­ żyli się ojczyźnie, rodzaj raju dla bohaterów rzymskich. Traktat O prawach (De legibus), z którego pięciu księg do­ chowały się tylko trzy, został oparty na dziele Platona Prawa (N om oi). Cyceron zawarł w swej pracy wykład ówczesnej teorii prawa, podał genezę prawa, przekazał cenne wiadomości o pra­ wie rzymskim w swojej epoce. Do prac z zakresu ścisłej filozofii należy dzieło Cycerona Paradoksy stoickie (Paradoxa stoicorum), w którym w sposób kunsztowny usiłował obronić siedem tez stoickich, wyrażonych w formie dogmatycznych twierdzeń (paradoxa), a mianowicie, że 1) dobrem jest tylko to, co piękne, 2) cnota wystarcza do szczęśliwości, 3) wszystkie przewinienia i cnoty są równe, 4) każ­ dy głupiec jest szaleńcem, 5) tylko mędrzec jest obywatelem, a głupcy są wygnańcami, 6) tylko mędrzec jest wolny, 7) tylko mędrzec jest bogaty. Najbardziej aktualne wówczas (utwór po­ wstał w 46 r. p.n.e.) trzy ostatnie tezy nawiązywały do prześla­ dowanych, skazywanych na wygnanie przeciwników politycznych Cezara. Teorią poznania zajął się Cyceron w dziele Akademiki (Aca­ démica ), nawiązując do sporu, czy poznanie jest możliwe. Spór na ten temat z Antiochem z Askalonu (ok. 130 - ok. 69 p.n.e.) :254

toczyli wówczas przedstawiciele Średniej Akademii. Cyceron za­ jął w nim właściwe sobie stanowisko umiarkowanego sceptyka, właściwie probabilisty i z tej pozycji zwalczał dogmatyzm Antiocha. Dzieło swoje opracował Cyceron w podwójnej redakcji. Do naszych czasów zachowały się: z pierwszej redakcji tylko księga druga tzw. Akademiki pierwsze (Académica priora), z drugiej zaś — jedynie księga pierwsza tzw. Akadem iki drugie (Académica posteriora).

Najwięcej dzieł filozoficznych poświęcił Cyceron problemom etyki. W utworze O n a jw yższym dobru i złu (De finibus bonorum et malorum), dialogu w V księgach, zreferował w bardzo jasny sposób poglądy etyczne różnych greckich szkół filozoficznych. Przejściem od zagadnień teoretycznych do etyki praktycznej była praca R ozm ow y tuskulańskie (Tusculanae disputationes ) w pięciu księgach. Tuskulanki, bo tak przywykliśmy nazywać to dzieło, miało pomagać czytelnikom w walce z najrozmaitszymi ciosami losu. W I księdze zajmował się autor usuwaniem lęku przed śmiercią, w II sprawą znoszenia bólu, w III łagodzeniem zmartwień, w IV usuwaniem afektów mącących spokój ducha, w V dowodził, że do osiągnięcia szczęścia wystarczy sama cnota. Adresowanym do syna praktycznym podręcznikiem moralno­ ści było dzieło w trzech księgach O powinności (De officiis). W pierwszej księdzę rozważył autor wrodzone naturze ludzkiej pojęcie uczciwości (honestum) oraz cnoty kardynalne: mądrość, sprawiedliwość, dzielność, wstrzemięźliwość. W księdze drugiej rozprawiał o korzyści (utile). Dawał rady, jak ją uzyskać nie schodząc z drogi cnoty, a także jak zdobyć pomoc, poparcie, i życzliwość, sławę i popularność. W księdze III rozpatrywał sy­ tuacje konfliktowe między tym co uczciwe a tym co pożyteczne. Cyceron wykazywał, że wbrew pozorom konflikt taki nie istnieje, albowiem pożyteczne jest to tylko, co jest równocześnie uczciwe. Nigdy rzecz haniebna nie przyniesie korzyści. Wywód swój ilu­ strował autor przykładami z ówczesnego życia. Są tu liczne przy­ kłady aktualne, zaczerpnięte z niedawnych wypadków historycz­ nych (utwór powstał jesienią 44 roku p.n.e.). Piętnował Cyceron nieuczciwe postępowanie mężów stanu, krytykował ostro jednowładztwo Juliusza Cezara. Zainteresowania Cycerona dotyczyły także zagadnień fizyki 255

i metafizyki. Zachowały się fragmenty jego przekładu na łacinę dzieła Platona Tim ajos (Timaeus). Był też twórcą traktatu w trzech księgach O naturze bogów (De natura deorum), w którym omówił stosunek do tego problemu greckich szkół filozoficznych. Traktat nie był odpowiedzią na nurtujące czytelnika wątpliwości, kończył się bowiem znamiennym zdaniem, typowym dla Cyce­ rona: „Wellejuszowi więcej odpowiadał wywód Kotty, a mnie bliższe prawdy wydawało się ujęcie Balbusa” . Należy jeszcze wyjaśnić, iż przedstawiona przez Cycerona w traktacie dyskusja miała się toczyć w domu Kotty — akademika, a uczestnikami jej byli epikurejczyk Wellejusz, stoik Balbus i młody Cyceron. Uzupełnieniem dzieła O naturze bogów jest traktat w dwóch księgach O w różbiarstw ie (De divinatione). Przeciwstawiając się poglądom stoików zwalczał Cyceron w tej książce wiarę we wróżby uważając je za zabobon. Podobnie w traktacie O przeznaczeniu (De ja to) obalił Cy­ ceron tezę stoicką o przeznaczeniu i występował przeciwko stoic­ kiemu determinizmowi. Nie godził się także z twierdzeniami sta­ nowiącymi próbę pogodzenia wiary w przeznaczenie z tezą 0 wolnej woli człowieka. Swoją ocenę ostatniego okresu życia ludzkiego, starości, przed­ stawił Cyceron w dialogu Katon starszy o starości (Cato maior de senectute). Przez usta Katona, głównej postaci dialogu, obalał Cyceron cztery zarzuty skierowane przeciw starości: że nie po­ zwala ona na aktywne życie, że osłabia ciało, pozbawia bardzo wielu przyjemności, że zbliża do śmierci. Traktat ten, napisany na przełomie 45/44 r. p.n.e., stworzył starzejący się Cyceron nie tylko dla czytelników, ale pewnie 1 dla siebie samego, rozmyślając o zbliżającej się nieuchronnie ostatniej fazie życia. Także subiektywnymi tonami przesycone jest dziełko Leliusz o przyjaźni (Laelius de amicitia), które Cyceron dedykował swemu najlepszemu i najwierniejszemu przyjacielowi, Attykowi. Od licznych greckich traktatów rozważających problem wartości przyjaźni utwór rzymskiego autora różni się tym, że zostały tu połączone teorie filozoficzne z ówczesną rzeczywistością poli­ tyczną. Cyceron stał na stanowisku, że żadna przyjaźń nie usprawiedliwia działania przynoszącego szkodę rzeczypospolitej. 256

Poza wymienionymi powyżej dziełami filozoficznymi, napisał Cyceron utwory, które doszły do naszych czasów tylko w nie­ wielkich fragmentach. Trzeba wśród nich wymienić bodaj tytuły takich prac, jak: Pocieszenie (Consolatio ), H ortenzjusz (H ortensius), O sławie (De gloria). Był też Cyceron twórcą kilku mało udanych dzieł poetyckich oraz przekładów poematów greckich m.in. utworu Aratosa (ok. 310 - ok. 245 p.n.e.) O zjawiskach nie­ bieskich (Phaenomena ). W spuściźnie Cycerona zachowało się nadto około 860 listów, w tym 770 pióra Cycerona, pozostałe jego korespondentów. Listy te zostały przekazane w czterech zbiorach: D o A tty k a (Ad A tticum) 16 ksiąg, D o brata Kw intusa (Ad Q uintum fratrem ) 3 księ­ gi, D o Brutusa (Ad Brutum) 2 księgi, D o bliskich i przyjaciół (Ad familiares) 16 ksiąg. Korespondencja ta jest wspaniałym źródłem dla poznania ówczesnych stosunków w szerokim prze­ kroju, a przede wszystkim do zapoznania się ze środowiskiem Cycerona i do zrozumienia lepiej skomplikowanej osobowości największego stylisty starożytnego Rzymu. Ówczesna epoka sprzyjała rozwijaniu zainteresowań histo­ rycznych. Działali w niej tak zwani annaliści młodsi, piszący swe Roczniki (Annales — dzieła historyczne z przeszłości) w duchu zretoryzowanej historiografii hellenistycznej. Wśród auto­ rów nie zachowanych do dzisiaj dzieł należy wymienić Waleriusza Antiasa (Valerius Antias I w. p.n.e.) i Kwintusa Klaudiu­ sza Kwadrigariusza (Quintus Claudius Quadrigarius I w. p.n.e.), obu działających na Sulli, oraz nieco od nich młodszego trybuna ludowego z 73 r. p.n.e. Gajusza Licyniusza Makra (Caius Licinius Macer). Poza annalistyką pojawiły się dzieła z historii współczesnej. Najważniejsze z nich to Pamiętniki (Commentarii) — (zachowane we fragmentach) — dyktatora Sulli (Lucius Cornelius Sulla, 138 78 p.n.e.), pisane niemal do ostatniej chwili życia. W tym ten­ dencyjnym utworze dyktator przedstawiał siebie jako męża opatrznościowego, opromienionego chwałą zwycięstwa i uprzy­ wilejowanego przez bogów. W ślady wcześniejszych monografistów poszedł Lucjusz Korneliusz Sizenna (Lucius Cornelius Sinsenna, ok. 118-87 p.n.e.), autor monografii historycznej Historia (Historiae) opisujący wojny ze sprzymierzeńcami (91 -8 9 p.n.e.). 17 — Literatura grecka i rzymska

257

Za przykładem historyków hellenistycznych Sizenna starał się 0 malowniczość swego opowiadania, ożywiał je elementem aneg­ dotycznym. Był on również tłumaczem zbioru nowel greckich, prawdopodobnie o treści erotycznej, Opowieści milezyjskie (Milesiaka). Utwór ten nie zachował się do naszych czasów, z histo­ rycznego zaś dzieła Sizenny znamy tylko drobne fragmenty. Do historii literatury wszedł także najwybitniejszy mąż stanu schyłku republiki Gajusz Juliusz Cezar (Caius Julius Caesar 100-44 p.n.e.). Nie zachowały się jego utwory poetyckie, jak opis podróży do Hiszpanii (Iter ), pismo gramatyczne O analogii (De analogia), traktat astronomiczny O ruchu gwiazd (De astris). Zostały tylko we fragmentach liczne mowy wygłaszane na forum, w sądzie i w senacie. Podobnie znamy jedynie fragmenty bro­ szury politycznej Cezara atakującej legendę otaczającą imię Ka­ tona Młodszego (Anticato lub Anticatones). Twórczość literacką łączył Cezar ściśle ze swoją działalnością polityczną. Tak jak inni politycy rzymscy, twórcy pamiętników 1 autobiografii, uważał literaturę za narzędzie propagandy. O takim właśnie traktowaniu działalności pisarskiej świadczą dwa zachowane dzieła Cezara. Pierwsze z nich, nazywane zwykle, aczkolwiek nie odpowiada to ściśle wersji łacińskiej tytułu, Pa­ miętniki o wojnie z Gallami (Commentarii rerum gestarum belli Gallici), zawiera obejmujące siedem ksiąg sprawozdanie z dzia­

łalności Cezara jako prokonsula w Galii. Jest to opis działań wojennych w Galii w latach 58 - 52 p.n.e. Każda księga obejmuje wydarzenia jednego roku i każda stanowi zamkniętą w sobie całość. Cezar zredagował Pamiętniki w osobie trzeciej (nie uży­ wał zaimka ja, mówiąc o sobie „Cezar” ), aby nadać im piętno obiektywizmu. Pisząc swe dzieło oparł się na materiale sztabo­ wym, gromadzonym przez kancelarię, oraz na własnych raportach, które posyłał do senatu. Poszerzał je ekskursami etnograficz­ nymi i historycznymi (coraz obszerniejszymi od księgi IV). Nie deformując w zasadzie faktów historycznych starał się Cezar uwypuklić swoje sukcesy militarne. Podkreślał trudności, jakie m ia ł do pokonania, aby pokazać wyraźniej skuteczność swoich działań. Swoje agresywne poczynania tłumaczył tym, że kiero­ wał się interesem państwa rzymskiego. Starał się przedstawić wojsko i siebie jako wodza w jak najlepszym świetle. Nie szczę­ 258

dził natomiast zarzutów pod adresem Gallów. W relacji Cezara są oni zdradzieccy, podstępni, butni i chełpliwi. Tak więc mimo pozorów obiektywizmu Pamiętniki są sprawozdaniem człowieka, który przedstawia czytelnikom fakty w swoim własnym oświetle­ niu, choć tych faktów nie fałszuje. Cezar opisał siedem pierwszych lat w ojny z Gallami. Prawdobodobnie działalność publiczna nie pozwoliła mu na kontynuo­ wanie Pam iętników. Ostatnie dwa lata wojny: 51 i 50 r. p.n.e. opisał w księdze ósmej (łamiąc zasadę Cezara, że każda księga winna obejmować tylko jeden rok) adiutant Cezara, przyszły konsul (43 p.n.e.) Aulus Hircjusz (Aulus Hirtius). Praca jego wchodzi do zbioru tzw. Dopełnień do dzieł Cezara (Supplementa Caesaris).

Drugim historycznym utworem Cezara są Pamiętniki o w ojn ie dom ow ej (Commentarii rerum gestarum belli civilis) w trzech księgach. Przedstawił Cezar w tym utworze swą walkę z Pompejuszem i jego stronnikami w latach 49 i 48 p.n.e. (słynne prze­ kroczenie Rubikonu 12 stycznia 49 p.n.e.). Dzieło kończy się opi­ sem zdobycia przez Cezara wyspy Faros i wzmianką o straceniu Pothinusa, opiekuna małoletniego króla Egiptu, Ptolemeusza. Opowiadanie podobne jest do stylu Pam iętników o w ojnie z Gal­ lami, aczkolwiek ze względu na charakter dzieła nie zawsze udało się Cezarowi utrzymać beznamiętny ton opowiadania. Cezar przedstawił swój udział w wojnie domowej jako działanie le­ galne w obronie zagrożonej wolności, podczas gdy partia Pom pejusza w jego przedstawieniu miała działać nielegalnie i repre­ zentowała egoistyczne interesy kliki. Tak więc charakter Pa­ m iętników o w ojnie dom ow ej jest w pewien sposób tendencyjny. Opis dalszego przebiegu wojny domowej, to jest walki ze zwo­ lennikami Pompejusza, zawarty jest we wspomnianych już D o­ pełnieniach (Supplementa Caesaris). Są to W o jn y : A leksa nd ryj­ ska (Bellum Alexanrinum), Afrykańska (Bellum Africanum), Hiszpańska (Bellum Hispaniense). Autorstwo tych utworów nie

jest ustalone. Napisali je nieznani bliżej oficerowie Cezara. Dziełka te budzić mogą zainteresowanie ze względu na swój język zbliżony do potocznego, codziennego sposobu mówienia. Różnią się te Dopełnienia od czystego, o nienagannej prostocie, bezbłędnego pod względem gramatycznym a równocześnie, mimo 17*

259

swej oszczędności w doborze słów, pełnego patetyczności języka Juliusza Cezara. Dzieła Juliusza Cezara nie były utworami historycznymi w tym znaczeniu, w jakim ujmowali historię starożytni. Brak w nich było ozdób retorycznych i fikcyjnych przemówień. Nato­ miast do przepisów historiografii hellenistycznej, jeśli chodzi o ozdobność stylu i kompozycję utworu, stosował się Salustiusz (Caius Sallustius Crispus, 86 -35 p.n.e.) z Amiternum w ziemi Sabińskiej. Jego rodzina pochodziła prawdopodobnie z miejsco­ wej elity urzędniczej. Związany ze stronnictwem popularów, w 52 r. p.n.e. był Salustiusz trybunem ludowym. W 50 r. p.n.e. usunięto go z senatu z powodu hulaszczego życia. Za poparciem Cezara w 49 r. p.n.e. został kwestorem, w 45 r. p.n.e. zarządzał prowincją Afryką. Po śmierci Cezara, odsunięty od udziału w życiu politycznym, poświęcił się pracy literackiej. Rozpoczął ją już nieco wcześniej. Przypisuje się bowiem Salustiuszowi dato­ wany na ok. 54 r. p.n.e. pamflet polityczny, inwektywę na Cy­ cerona oraz dwa M em oriały do Cezara. W pierwszym, z 50 r. p.n.e., Salustiusz wzywał zwycięskiego dyktatora do przepro­ wadzenia koniecznych reform w państwie. Proponował osiedlenie proletariatu miejskiego na wsi, uważając, że praca na roli przy­ czyni się do moralnego uzdrowienia żyjącego z rozdawnictw zboża, odwykłego od trudu plebsu. Żądał także zasadniczych reform sądów przysięgłych. W następnym M emoriale z 46 r. ' p.n.e. Salustiusz był mniej radykalny; pozostawiał proletariat w miastach, ale radził zatrudnić go przy robotach publicznych. W obu Memoriałach przemawiał autor ze stanowiska partii popu­ larów. Sprawy moralnego odrodzenia społeczeństwa poruszył Salus­ tiusz również w monografii historycznej Sprzysiężenie K a tylin y (Coniuratio Catilinae ) napisanej około 43 r. p.n.e. Spisek Katy­ liny przedstawił autor jako naturalny wynik degeneracji zma­ terializowanej, pozbawionej hamulców moralnych arystokracji, której typowym przykładem miał być właśnie Katylina. Podał autor dokładny przebieg spisku, jego wykrycie przez Cycerona, stracenie głównych spiskowców, oraz opisał zbrojną rozprawę z wojskiem Katyliny, który sam poległ na polu bitwy. W przed­ stawianiu faktów Salustiusz dążył do obiektywizmu. Potrafił w 260

sposób bezstronny spojrzeć na swoją partię, a nawet dojrzeć ujemne rysy w uwielbianym przez siebie Cezarze. Pomijanie pewnych faktów da się wytłumaczyć techniką pisarską historyka: dążnością do dramatyzowania opowiadania, co jest warunkowane pomijaniem szczegółów, zajmowaniem się momentami najważniej­ szymi w rozwoju akcji. Podobnie dzieje się z charakterystyką postaci przedstawionych na kartach monografii. Podawał Salustiusz charakterystyki w sposób syntetyczny, uwypuklał z całą sugestywn ością najważniejsze, decydujące rysy charakterów. Takie podejście zbliża Salustiusza do histooriografii hellenistycz­ nej, której typowymi cechami była dramatyczność relacji histo­ rycznej i rozbicie opowiadania niemal na oddzielne sceny. Upo­ dobniało to dzieło historyczne, w myśl zasad hellenistycznych historyków, do tragedii. Szczególnie tragiczne jest zakończenie Sprzysiężenia — opis pobojowiska po decydującej bitwie z wojs­ kiem Katyliny. Salustiusz nie naśladował jednak ślepo helleni­ stycznych wzorów. Nie lubował się w scenach sensacyjnych i bu­ dzących grozę, przerażających okrucieństwem. Relacje rzymskie­ go historyka są bardziej powściągliwe, widać że przejawiał nie­ chęć do wszelkiego typu sensacyjności. Dzieło poprzedzone zo­ stało filozoficznym wstępem, w którym autor zastanawiał się nad głównym celem życia ludzkiego. Stwierdzał, że „ten dopiero zażywa życia, kto zajęty jakąś sprawą, zdąża do sławy towa­ rzyszącej świetnemu czynowi lub działalności duchowej. W wiel­ kiej zaś obfitości dziedzin każdemu natura inną pokazuje drogę” . Powołaniem Salustiusza, jak pisze, miała być praca pisarska, podjął ją po latach „powróciwszy do tego zamiaru i tych zami­ łowań, od jakich poprzednio odciągnęła go fałszywa ambicja” . Wynikiem takiej decyzji było również powstanie następnej monografii W ojna z Jugurtą (Bellum Iugurthinum, napisana ok. 40 r. p.n.e.). Przedstawił w niej Salustiusz wojnę, którą prowa­ dzili Rzymianie przeciwko księciu numidyjskiemu Jugurcie w latach 111 - 106 p.n.e. Zdarzenia te interesowały pisarza przede wszystkim dlatego, że ukazywały korupcję dowódców pochodzą­ cych z kręgów arystokracji. Zwycięsko zakończyć wojnę zdołał dopiero „człowiek nowy” , Mariusz, pochodzący z rodziny plebejskiej. Salustiusz zastanawiał się więc analizując historię wojny z Jugurtą nad degeneracją społeczeństwa. Tak jak w swoim po­ 261

przednim utworze, i tutaj wyrażał myśl, że od chwili pokonania Kartaginy naród rzymski, wyzwolony od strachu przed wrogiem zewnętrznym, zaczął staczać się moralnie, oddany żądzy użycia. Przykładem zupełnej demoralizacji było postępowanie warstw arystokratycznych. Jednak potępiając arystokrację zdobył się Salustiusz na obiektywną ocenę również przywódców demokratycz­ nych, których wad nie pominął. Potrafił krytykować nawet zwy­ cięskiego bohatera, Mariusza. I w tej monografii widać „sceniczność” kompozycji, uwypuklanie najbardziej dramatycznych faktów. Obie monografie były całkowitą nowością dla czytelników przyzwyczajonych do stylu Cycerona. Zamiast pięknych perio­ dów, harmonijnie rozczłonkowanych zdań spotykanych w prozie cycerońskiej, w dziełach Salustiusza odnajdujemy umyślną dys­ proporcję członków, krótkie, o nerwowym rytmie zdania. Styl Salustiusza odznacza się lapidarnymi antytezami, a także archaiz­ mami przypominającymi język Katona. Dzieła Spisek K a tylin y i W ojna z Jugurtą opisywały tylko pewne krótkie momenty w dziejach rzymskich. Natomiast syste­ matycznie rok po roku przedstawiał Salustiusz dzieje państwa rzymskiego w zachowanym tylko we fragmentach utworze, Historii (Historiae ), obejmującej przebieg wydarzeń w latach 7 8 -6 7 p.n.e. Byłby to więc dalszy ciąg historycznego dzieła Sizenny. Historia jest ostatnim, najbardziej dojrzałym utworem Salustiusza. Umiejętność wnikania w przyczyny zjawisk oraz zdolność do głębokiej refleksji wyznaczają Salustiuszowi jedno z czołowych miejsc w historiografii rzymskiej. W przeciwieństwie do Salustiusza nie rozważał wydarzeń ze współczesnej mu lub niedawnej historii Korneliusz Nepos (Cornelius Nepos, 100 - 27 p.n.e.). Porzuciwszy młodzieńczą twórczość poetycką w stylu neoteryków (wszak to właśnie jemu dedykował Katullus swoje poezje) poświęcił się historiografii i zyskał sławę jako biograf, autor dedykowanej Attykowi, 16 ksiąg liczącej pracy O sławnych mężach (De viris illustribus). Zawierała ona usystematyzowane według „kategorii” życiorysy królów, wodzów, historyków itp. W każdej z „kategorii” po biografiach wybitnych Rzymian umieścił Nepos życiorysy cudzoziemców. Zachowały się w całości z dzieła Neposa tylko 22 biografie wodzów greckich 262

wchodzące w skład księgi O sław nych wodzach cudzoziemskich (De excellentibus ducibus exterarum gentium ) oraz 2 biografie Rzymian — Katona Starszego i Attyka. Z innych księg znamy tylko fragmenty. Nie zachowała się także biografia Cycerona w dwóch księgach oraz obszerny życiorys Katona, który Nepos napisał oprócz krótkiej (zachowanej) biografii. Życiorysy miały silną tendencję moralizatorską. Bohaterowie ich byli przedsta­ wiani w świetle albo wybitnie dodatnim, albo w wybitnie ujem­ nym. Dla uwydatnienia zalet lub wad autor pomijał w życio­ rysach pewne fakty, inne natomiast starał się podkreślić. Opi­ sywał nie tylko czyny przedstawianych postaci, ale przede wszy­ stkim ich charakter i sposób postępowania. Takie ujęcie życio­ rysów było typowe dla greckiej biografii perypatetycznej intere­ sującej się problemami dotyczącymi człowieka. W swej pracy korzystał Nepos z bliżej nieznanego greckiego zbioru biografii pisanych według zasad perypatetyków. Ciekawe, że z podziwem odniósł się do największego wroga Rzymu, Hannibala. Może do takiego przedstawienia znienawidzonego wodza Kartaginy przy­ czyniło się właśnie źródło greckie. Nepos był także autorem znanego tylko z fragmentów dzieła historycznego Kroniki (Chronica ), w którym zestawił najważ­ niejsze fakty z historii Grecji, wiążąc je z historią Rzymu. Ogło­ sił też znane z fragmentów dzieło w pięciu księgach P rzykład y (Exem pla ). Był to zbiór przykładów zachowań ludzkich o w y­ raźnej tendencji moralistycznej. Podobne jak Nepos zainteresowania przejawiał zaprzyjaźnio­ ny z nim, a również silnymi związkami serdecznej przyjaźni po­ łączony z Cyceronem, Tytus Pomponiusz Attyk (Titus Pomponius Atticus, 109-32 p.n.e.). Dzieje jego znamy ze wspomnianej powyższej biografii Neposa. Pochodził z rodziny zamożnych ekwitów. Zrażony wojnami domowymi, nie związany z żadnym obo­ zem politycznym, opuścił Rzym i przeniósł się do Aten, gdzie przebywał dwadzieścia lat. Stąd też wywodzi się jego przydomek Attyk. Był autorem nie zachowanej pracy Roczniki (Liber annalis). Był to rodzaj skorowidza — wykazu najważniejszych dat z historii Rzymu na przestrzeni 700 lat. Większą sławę przy­ niosła mu praca wydawnicza. Był wydawcą m.in. wszystkich dzieł Cycerona. 263

Od historyków zajmujących się ściśle określoną dziedziną wiedzy różnił się najbardziej wszechstronny i największy rzym­ ski uczony Marek Terencjusz Warron (Marcus Terentius Varro z Reate 116-27 p.n.e.). Twórczość jego obejmowała dzieła histo­ ryczne, literackie i naukowe o różnej tematyce. Zachowane ka­ talogi dzieł Warrona, zawierające tylko około połowy jego utwo­ rów, podają 48 pism w 490 księgach. Obecnie przypuszcza się (na podstawie szczegółowych obliczeń), że pełny katalog obejmo­ wałby 74 dzieła w około 620 księgach. W całości zachowało się tylko dzieło O gospodarstwie wiejskim (Rerum rusticarum libri tres). W trzech księgach omówił Warron uprawę roli, hodowlę bydła, hodowlę ryb i drobiu. Dzieło miało rozbudzić w społe­ czeństwie zainteresowanie pracą na roli i pokazać wychowawcze walory życia wiejskiego. Częściowo (księgi od V do X) zacho­ wała się 25 ksiąg licząca praca O język u łacińskim (De lingua Latina). W dedykowanym Cyceronowi utworze Warron przed­ stawił kolejno, poza obejmującym pierwszą księgę wstępem, etymologię (ks. II -V I I ), fleksję (VIII - XIII), składnię (X IV XXV). Rozmiłowany w języku łacińskim, starał się Warron wykryć etymologię i genezę poszczególnych słów. Ułatwiała mu te badania doskonała znajomość dialektów latyńskich oraz dobra znajomość kultury starożytnego Lacjum. Na szczególną uwagę zasługuje księga siódma, w której Warron zajął się interpretacją wyrażeń zaczerpniętych z utworów poetyckich, zestawiał przy tym poszczególne miejsca ze starożytnych poetów. Źródłem pracy Warrona było jakieś etymologikon greckie o inspiracji stoickiej, przetłumaczone przez Eliusza Stilona. Warron uzupełnił je włas­ nymi badaniami i wiadomościami z innych jeszcze (nieznanych nam) pism i traktatów gramatycznych. W wykładzie etymologii starał się uczony pogodzić wyznawców szkoły pergameńskiej głoszących teorię anomalii (swobody językowej) ze szkołą alek­ sandryjską przyjmującą analogię (stałe normy i reguły panu­ jące w języku). On sam skłania się ku analogii, przestrzegając jednak przed zbyt niewolniczym jej zachowywaniem. Zaleca też zwracać uwagę na utrwalające się w języku zwyczaje. Z innych prac Warrona warto wymienić zachowane we frag­ mentach rozprawy O poetach (De poetis) i O poematach (De poematis). W utworze O poetach omówił Warron początki poezji 264

i jej rozwój, definicję poety i jego rolę. Przedstawił schemat rozwoju poezji rzymskiej od jej początków aż do Enniusza. Studium O poematach było zarysem poetyki. Omówił w nim uczony różne gatunki literackie. Cenna była również praca Warrona O komediach Plauta (De comoediis Plautinis), w której po­ sługując się kryteriami językowymi i historycznymi zbadał au­ tentyczność komedii Plauta, i odrzucił sztuki niesłusznie mu przypisywane. Od Warrona pochodzi lista komedii przyjętych powszechnie za autentyczne. Tylko z tytułów znamy historyczne utwory Warrona: P o m p ejusz (De Pompeio), Roczniki (Annales ) i in. Był on twórcą pierw­ szej książki ilustrowanej P ortrety (Imagines) — zbioru biografii. Do każdego życiorysu został dołączony odpowiedni wizerunek opatrzony wierszowanym podpisem. Warron ogłosił także 41 ksiąg Starożytności ludzkich i boskich (Antiquitates rerum hu manarum et divinarum) przedstawiających życie prywatne, pu­ bliczne i religijne starożytnych Rzymian. Ważne jest również dzieło encyklopedyczne Encyklopedia dziewięciu dyscyplin (Disci plinarum libri novem ) obejmujące: gramatykę, dialektykę, reto­ rykę, geometrię, arytmetykę, astrologię, muzykę, medycynę, architekturę. Dyscypliny te (z wyjątkiem m edycyny i architek­ tury) weszły do programu szkoły średniowiecznej jako tzw. sztuki wyzwolone. Trzy pierwsze stanowiły program trivium, cztery następne — wyższy stopień nauczania — quadrivium. Liczne dzieła Warrona dotyczyły m.in. filozofii, językoznaw­ stwa, krytyki literackiej, retoryki, prawa, geografii. Przywiązany do dawnych obyczajów uczony ganił ówczesny upadek moral­ ności w Satyrach Menippejskich (Satirae M ennipeae), wzorowa­ nych na utworach Menipposa z Gadary (III w. p.n.e.). Były to gawędy w formie dialogu o rozmaitej treści, pisane mieszaniną prozy i wiersza. Na podstawie zachowanych fragmentów można wnioskować, że gawędy te były nie tylko satyrami atakującymi ówczesne obyczaje, lecz nie szczędziły również wysokich urzę­ dników, namiestników prowincji, nabierały akcentów politycz­ nych. Do Satyr, dla zainteresowania czytelnika żywością akcji, wprowadzał Warron często wiele osób, tworzył barwne obrazy. Posługiwał się także parodią mitu. Tak np. w jednym z utworów występowało aż trzech Jowiszów bez głowy. Wprowadzał również 265

upersonifikowane abstrakcje. O treści Satyr mówią już same tytuły: Strzeż się psa; To samo A ttiusz, co Tatuś; Znalazł garnek p ok ryw k ę, to jest o tych, co się pobrali itp. Warron swoją obfitą twórczością usunął całkowicie w cień licznych badaczy literatury i języka żyjących w tej samej, co on epoce. Byli to m.in.: Gawiusz Bassus, Lucjusz Atejusz Pretekstatus, który pierwszy nazwał się filologiem oraz znawca dawnej religii Publiusz Nigidiusz Figulus, neopitagorejczyk, astrolog i okultysta. Działali także słynni prawnicy Mucjusze, Serwiusz Sulpicjusz Rufus i in. Jednak na polu prozy największymi autorami owych czasów pozostali Marek Tulliusz Cyceron i uprawiający działalność nau­ kową Marek Terencjusz Warron.

LITERATURA OKRESU AUGUSTOWSKIEGO (ok. 40 p.n.e. - 14 n.e.) Po zwycięstwie w bitwie pod Akcjum, odniesionym nad Anto­ niuszem i Kleopatrą w 31 r. p.n.e., faktycznym władcą państwa rzymskiego stał się adoptowany syn Juliusza Cezara, Oktawian (Caius Julius Octavianus, 63 p.n.e. -1 4 n.e.), od 27 r. p.n.e. no­ szący przydomek Augustus — boski. Nauczony doświadczeniem Juliusza Cezara nie dążył on jawnie do jedynowładztwa, ale sprawował je przy pozornym zachowaniu ustroju republikańskie­ go. Istniał więc nadal senat i dawne urzędy, ale Oktawian jako princeps — pierwszy w senacie — miał decydujący wpływ na skład senatu i na jego decyzje. Władzę swoją opierał na warstwie senatorów oraz na nowych, bogatych ekwitach, nie związanych uczuciowo z dawnym republikańskim ustrojem. Aparat urzęd­ niczy rekrutował się z ekwitów, do których warstwy można się było dostać na zasadzie ustalonego przez Augusta cenzusu ma­ jątkowego. Istniała wprawdzie opozycja strzegąca dawnej tra­ dycji republikańskich, marząca o powrocie dawnej republiki, ale nie miała ona dostatecznych sił do przeciwstawienia się poczy­ naniom jedynowładcy. Główną podporę stanowiła oddana zwycięskiemu wodzowi 266

armia, nad którą jako imperator miał naczelną władzę. Plebs natomiast pozyskał przez rozdawanie zboża (z bezpłatnego zboża korzystał co piąty obywatel Rzymu) i przez urządzanie wspa­ niałych widowisk. Zapewnił więc August masom przysłowiowy chleb i igrzyska (panem et circenses). Wielu początkowych opozycjonistów zjednał princeps dzięki swej polityce pokojowej. Oczywiste i za jego rządów nie obyło się bez wojen. Na mocy podbojów właśnie za Augusta powstała nad Dunajem prowincja Pannonia, a w dorzeczu Morawy (Margus) prowincja Mezja, ale wtedy również wytyczono stałe granice na Renie i Dunaju, nie planując dalszego poszerzenia państwa. Dla wykrwawionego w wojnach domowych społeczeństwa naj­ większym dobrodziejstwem było zaprowadzenie pokoju, sław­ nego Pax Augusta. Poczucie bezpieczeństwa zapewniała także wewnętrzna orga­ nizacja kraju — uporządkowanie administracji i uzdrowienie ustawodawstwa. Głównym celem tych zabiegów było umocnienie rodziny rzymskiej, moralne uzdrowienie społeczeństwa, ożywie­ nie uczuć patriotycznych, odrodzenie dawnej rzymskiej religij­ ności. Dla czasów Augusta jest też charakterystyczne ożywienie zainteresowań sztuką, nauką, literaturą. Zainteresowania te umie­ jętnie podsycane i inspirowane stały się zręcznym aparatem pro­ pagandy polityki Augusta. Na dworze princepsa i jego światłych, zajmujących się pracą literacką przyjaciół: Mecenasa (Caius Cilnius Maecenas, 73 p.n.e.- 8 p.n.e.). Azyniusza Polliona (Caius Asinius Pollio, 76 p.n.e. - 4 n.e.) i Waleriusza Messali (Marcus Valerius Messala Corvinus, ok. 64 p.n.e. - 8 n.e.) znajdowali opar­ cie uczeni i artyści. Dworskie salony literackie dostarczały twórcom pierwszych słuchaczy i krytyków przedstawianych przez nich prac. Znamienne, że to właśnie imię Mecenasa, do­ radcy Augusta, stało się nazwą protektora nauk i sztuk pięknych. August, a za nim inni mecenasi, popierali raczej poezję niż prozę. Okres augustowski uważa się słusznie za złoty wiek poezji rzymskiej. Poezja bowiem (z wyjątkiem twórczości dramatycznej) osiągnęła w tym czasie bardzo wysoki poziom i doszła do szczytu rozwoju. Ograniczone możliwości wypowiadania własnych prze­ konań krępowały natomiast rozwój wymowy. Nie mogąc swo­ 267

bodnie występować na forum musieli mówcy ograniczać się do ćwiczeń w izbach szkolnych. Mowy polityczne i sądowe zostały zastąpione przez szkolne deklamacje. Niebezpiecznie też było zajmować się w historii dziejami najnowszymi. Zamarła także "twórczość filozoficzna, ponieważ jej reprezentanci byli w więk­ szości wyznawcami filozofii stoickiej. Za największego zaś jej przedstawiciela uważano Katona Młodszego (Marcus Porcius Cato Uticensis, 95 - 46 p.n.e.), który samobójczą śmiercią zaznaczył swoją niezłomną wierność dawnej republice. W dziedzinie prozy miały natomiast możność i swobodę rozwoju studia prawnicze, gramatyczne oraz tzw. starożytności — badania wszelkich za­ bytków i urządzeń dawnej przeszłości. Do najwybitniejszych poetów propagujących ideologię Augusta należał Publiusz Wergiliusz Maro (Publius Vergilius Maro, 7019 p.n.e.). Syn rolnika wioski Andes pod Mantuą kształcił się w Kremonie, w Mediolanie, a od 50 r. p.n.e. w Rzymie. Studiował także w Neapolu filozofię epikurejską (ok. 45 p.n.e.). Młody poeta został pozbawiony swej ziemi w czasie przeprowadzanej konfiskaty gruntów na rzecz zasłużonych weteranów Augusta. Wywłaszczenie dotknęło wieśniaków z okolic Mantui, a więc i ojca Wergiliusza. Znalazł się wtedy poeta najpierw w Neapolu u swego nauczyciela, filozofa epikurejskiego, Syrona, następnie przeniósł się do Rzymu, gdzie poznał Mecenasa, a przez niego Augusta. Wergiliusza można nazwać poetą przełomu. W czasach mło­ dzieńczych pozostawał pod wpływem neoteryków. Widocznie to jest w utworach poety przekazanych w tzw. Dodatku do dzieł Wergiliusza (A ppendix Vergiliana). Znajdują się tam zbudowane według wymagań szkoły aleksandryjskiej epigramaty, ujęte w zbiór Drobiazgi (Catalepton), a także noszący piętno tej samej szkoły poemacik (epyllion) Komar (Culex). Także we wczesnym okresie twórczości ogłosił Wergiliusz zbiór Bukolik (Bucolica) (na­ pisanych w latach 42 - 39 p.n.e.). Utwory te zwane też Eklogami ,(Eclogae) były w dużej mierze wzorowane na Sielankach Teokryta (ok. 300-o k . 240 p.n.e.), lecz posiadały również wiele motywów oryginalnych. W następnym jednak etapie twórczości poety z Mantui widać wyraźny zwrot ku poezji okresu Grecji Klasycz­ nej. Ujawia się to w poemacie dydaktycznym Georgiki (Georgica, 268

37 - 30 p.n.e.), przede wszystkim zaś w słynnej, nawiązującej do Homera epopei Eneida (Aeneis ), nad którą pracował Wergiliusz do końca życia (29 - 19 p.n.e.). Do zbioru Bukolik weszło dziesięć wybranych eklog (od grec­ kiego ekloge — utwór wybrany) liczących od 63 do 111 heksametrów. Do wydania tych wierszy miał namówić poetę jego pa­ tron, Azyniusz Pollion. Z idylli Teokryta przejął Wergiliusz te­ matykę, greckie imiona pasterzy, niektóre elementy greckiego krajobrazu, jednak tłem większości utworów jest wieś italska (np. w bukolice I). Ważną inowacją jest wprowadzenie jako tła w eklogach VII i X czarownej, nierealnej Arkadii. W sielankach zachował Wergiliusz tradycyjną (to znaczy właściwą idylii Teo­ kryta) budowę. W utworach tych pasterze wiodą zwykle agon poetycki bądź w krótkich (nawet dwuwersowych) zaczepkach, bądź kolejno odśpiewują swoje piosenki, często przerywane refre­ nem (np. bukolika VIII). Do bukolik najwięcej zawdzięczających Teokrytowi trzeba zaliczyć utwór drugi o miłości pasterza Korydona do chłopca Aleksisa wzorowany na teokrytowych idyllach VI i IX. Bukolika III przypomina V idyllę Teokryta. W swym utworze Wergiliusz przedstawił agon pasterzy Menalkasa i Dametasa, którzy walcząc 0 pierwszeństwo w pieśni wplatali do kilku wersowych wypo­ wiadanych na przemian kwestii pochwały na cześć Polliona 1 wyszydzali wierszokletów Bawiusza i Mewiusza. W bukolice V do opowieści o śmierci Dafnisa z I idylli Teokryta włączył Wer­ giliusz pieśń o apoteozie Dafnisa utożsamiając go z Juliuszem Cezarem. Z połączenia motywów kilku idylli Teokryta powstała ' bukolika VII. Za pomocą czterowierszy walczą w niej o miano najlepszego śpiewaka pasterze Korydon i Thyrsis. Podobnie jak w bukolice III pasterze poruszają tematy literackie, sławią poetę Kodrusa. Ekologa VIII zawiera motywy z III i II idylli Teokryta. Wergiliusz złożył tę bukolikę w podarunku Azyniuszowi Pollionowi, obchodzącemu swój triumf nad Dalmacją (39 p.n.e.) Paste­ rze Damon i Alfezybeusz popisują się dłuższymi, przerywanymi refrenem piosenkami. Damon śpiewa pieśń weselną dla Mopsusa i Nisy, o której miłość sam się bezskutecznie ubiegał. W drugiej piosence dziewczyna usiłuje czarami przywołać paste­ rza, który ją porzucił. 269

Do najbardziej interesujących bukolik należą I i IX. Są to sielanki autobiograficzne, podające fakty z życia poety. W 41 r. p.n.e. tereny Kremony (Południowa Italia), która w czasie walk domowych opowiedziała się po stronie zwalczających Augusta zwolenników republiki, zostały rozdzielone między wier­ nych weteranów imperatora. Podobna klęska spadła i na Mantuę i sąsiadujące z nią wioski, w tym i Andes, gdzie mieszkała ro­ dzina Wergiliusza. Początkowo Wergiliusz liczył na pomoc przy­ jaciół i przypuszczał, że ocalą oni posiadłość. Mówi o tym w sielance P-Tytyrus. Pod tą maską występuje sam poeta. Wokół panoszą się żołnierze, wypędzają z domów dawnych właścicieli, ale pasterz Tytyrus może spokojnie, przy dźwiękach fujarki układać pieśni na cześć ukochanej Amarylidy. Jego nie dotknęło powszechne nieszczęście. Udał się bowiem do Rzymu, a tam „boski młodzieniec” (August) obiecał nietykalność jego roli. 0 swoim szczęściu opowiada Tytyrus jednemu z wygnańców, Melibeusowi, któremu na noc udzielił schronienia. Złudną jednak okazała się radość Tytyrusa — Wergilego, co poświadcza sielan­ ka IX. W utworze tym dowiadujemy się z rozmowy pasterzy Lycidasa i Merisa, pracujących już u nowych panów, weteranów Augusta, że wywłaszczenie nie ominęło także posiadłości Wer­ giliusza, nazwanego w tej sielance Menalkasem. Przed utratą ziemi nie zdołały go, jak mówią pasterze, ocalić nawet pieśni, ani pochwała możnego przyjaciela Warusa, ani opowieść o kome­ cie Juliusza Cezara. W obie autobiograficzne sielanki wprowa­ dził więc Wergiliusz, sławiąc możnych przyjaciół oraz Cezara 1 Augusta, maskaradę dworską i literacką, zjawisko dość rzadkie u Teokryta w utworach czysto bukolicznych. Obcy też był Teokrytowi zapoczątkowany dopiero przez Wer­ giliusza typ sielanki filozoficznej. Mowa tu o sielance VI poświę­ conej Alfenusowi Warusowi, a zawierającej wykład epikurejskiej, atomistycznej kosmologii. Wkłada go poeta w usta Sylena. Śpiewa on pieśń o powstaniu świata, żeby „wykupić się” z wię­ zów, którymi skrępowali go we śnie swawolni pasterze. Sylen włącza do swej pieśni pochwały na cześć życzliwego Wergiliuszowi poety i dostojnika dworskiego, Korneliusza Gallusa. Sylen daje w pieśni jakby katalog mitów m.in. o Argonautach, o Atlan­ cie, o przemianie w ptaki Tezeusza, Prokne i Filomeli. Niektórzy 270

historycy literatury uważają, że Wergiliusz pragnął w bukolice VI uczcić obu dostojników z kręgu Augusta: i Warusa i Korneliu­ sza Gallusa. Dla oddania czci Gallusowi przytoczył mity, które były tematem Gallusowych poematów i epyllionów. Bukolika VI byłaby więc katalogiem twórczości Korneliusza Gallusa. Z osobą Korneliusza Gallusa łączyła się także bukolika X (najpóźniejszy utwór w cyklu eklog) opiewająca nieszczęśliwą miłość Korneliusza Gallusa do niewiernej Lykoridy, która opuś­ ciła kochanka i udała się z jego rywalem, żołnierzem, do obozu wojskowego w mroźne okolice. Zrozpaczonego Gallusa pocie­ szają arkadyjscy pasterze, a także opiekujący się pasterstwem bogowie: Sylwanus, Pan i Apollo. Uczeni przypuszczają, że do tej bukoliki włączył Wergiliusz wersy z miłosnych elegii Korne­ liusza Gallusa. Sielanka byłaby katalogiem motywów opracowa­ nych przez Gallusa w jego elegiach erotycznych. Stanowiłaby więc dopełnienie, część drugą przedstawionego w sielance VI katalogu utworów tego poety. Poza sielanką filozoficzną, nieznaną przedtem w literaturze, Wergiliusz wprowadził także sielankę alegoryczną. Do takiej ka­ tegorii można zaliczyć obok omówionych już autobiograficznych eklog I i IX (nawiązujących do stosunków w ówczesnej Italii) także sielankę IV, najsławniejszy utwór Wergilego z powodu późniejszej chrześcijańskiej interpretacji w duchu mesjanistycznym. Sielanka zapowiadała odrodzenie świata, powrót złotego wieku ze związanym z nim pokojem i powszechną szczęśliwością. Zatytułowana w rękopisach nazwiskiem Polliona, zawiera na początku wezwanie do Muz sycylijskich, aby opiewały ważniej­ sze niż w pasterskich pieśniach sprawy. Następnie zapowiada poeta narodzenie za konsulatu Polliona dziecięcia, z którego rozwojem będzie stopniowo zmieniał się cały dotychczasowy świat. Za niemowlęctwa oczekiwanego chłopca nastąpią zmiany Wśród roślin i zwierząt. Rozkwitną piękne nowe rośliny, zginą trujące zioła, dzikie zwierzęta nie będą napadać na trzody itp. Gdy chłopiec dorośnie powróci legendarny złoty wiek. Utwór kończy się modlitwą poety o długie życie, ażeby wolno mu było rozsławić przyszłego powszechnie oczekiwanego bohatera. Sie­ lanka wyróżnia się kunsztowną kompozycją (rozwojowi dziecka towarzyszy zmiana świata). Intrygują też widoczne w utworze 271

wpływy wschodnie. Poeta wymienia typowe dla wschodu, nie spotykane w Italii rośliny. Zmieniający się świat pełen jest jas­ krawych, charakterystycznych dla wschodu kolorów: połyskuje złotem, mieni się szafranem i różnymi odcieniami czerwieni. Ekloga zapowiada nadejście momentu przełomowego dla wymę­ czonego wojnami domowymi społeczeństwa. Mogły na ten utwór mieć wpływ proroctwa Sybilli głoszące na 40 r. p.n.e. „wypeł­ nienie się” czasów i powrót złotego wieku. Widziano też w pieśni 0 narodzinach dziecięcia alegoryczną zapowiedź nowego, cieszą­ cego się wieczystym pokojem Rzymu. Starożytni interpretatorzy, m.in. Hieronim, twierdzili, że Wergiliusz mówił w sielance o synu Polliona. Wśród chrześcijan od czasów Konstantyna Wielkiego rozpowszechniła się mesjanistyczna interpretacja tej eklogi. Jednym z punktów programu Augusta było odbudowanie państwa przez odrodzenie rolnictwa zrujnowanego w czasie wojen domowych. Zgodne z tym programem były idee zawarte w poemacie dydaktycznym Georgiki (Georgiea). Stworzył go Wer­ giliusz z inspiracji princepsa (za pośrednictwem Mecenasa) w ciągu siedmiu lat (37 - 30 p.n.e.). Wyzuty z ojcowizny poeta głosił w nim wiarę w odrodzenie narodu przez odrodzenie wsi italskiej i przez powrót do dawnych obyczajów przodków, które się jeszcze na wsi zdołały zachować. Temat pracy na roli miał już długą tradycję w literaturze antycznej, poczynając od Prac 1 dni Hezjoda, aż do dzieła współczesnego Wergiliuszowi Warrona O gospodarstwie wiejskim, (Rerum rusticarum libri). Wergiliusz korzystał z doświadczeń poprzedników, ale i w Georgikach, tak jak poprzednio w Sielankach wprowadził wiele nowych ele­ mentów. Georgiki składają się z czterech ksiąg. Treść ich zapowiada wstępna apostrofa do Mecenasa. W kolejnych księgach zgodnie z tą zapowiedzią pouczał Wergiliusz: o uprawie roli (ks. I), o pie­ lęgnacji drzew (ks. II), o hodowli bydła (ks. III) i o pszczelarstwie (ks. IV). Pouczenia te nie są tak pełne, aby mogły mieć zastoso­ wanie praktyczne. Słuszność więc miał Seneka (list 86, 15), który twierdził, że Wergiliusz nie pragnął pouczać rolników, ale raczej wzbudzić zachwyt czytelników. Przede wszystkim jednak, zgod­ nie z ideologią Augusta, chciał poeta pokazać społeczeństwu ogromne wartości zawodu rolnika i obudzić miłość do ziemi. 272

Prawdziwą ozdobą poematu są liczne dygresje, takie jak w I księdze pochwała Jowisza, wynalazcy trudu. Jowisz, jak to przed­ stawiono w Georgikach, zabrał z ziemi wiek złoty, aby ludzie przez pracę doskonalili się, rozwijali swoją inteligencję i zdoby­ wali liczne umiejętności. W księgę II włączył poeta pełną gorącej miłości do ojczyzny pochwałę Italii oraz pochwałę życia rolni­ ków. W księdze III umieścił opis krajów zamieszkałych przez Scytów, dał też wstrząsający opis zarazy, którą zostało dotknięte bydło w Norikum (dzisiejsze Styria i Koryntia). Na szczególną uwagę zasługuje kompozycja księgi IV zawierającej wskazówki dotyczące pszczelarstwa. Jako dygresję umieścił poeta w tej księdze pochwałę wielbionego już w Bukolikach Korneliusza Gal­ lusa. Kiedy jednak Gallus został oskarżony o zdradę stanu (26 p.n.e.), Wergiliusz był zmuszony do przeredagowania poematu. Usunął pochwały Gallusa i zastąpił je epyllionem o pasterzu Arysteuszu, który dzięki pomocy swojej matki, nimfy Cyrene, wyznalazł sposób na odzyskanie wymarłego roju pszczół. Mit o Arysteuszu został opowiedziany na sposób aleksandryjski. Epyllion zbudowano jakby „dwupiętrowo” . W główne opowiadanie o pozbawionym pszczół pasterzu włączył poeta znany mit o Orfe­ uszu i Eurydyce. Podobnie jak Georgiki z inspiracji Augusta powstało ostatnie dzieło Wergiliusza, pisane w latach 29 - 19 p.n.e., Eneida (A en eis ), epopeja narodowa, której celem było uświetnienie dawnych dziejów państwa rzymskiego i uzasadnienie prawa Rzymu do panowania nad światem. Składał także Wergiliusz w tym poe­ macie hołd boskiej (wywodzącej się od samej Wenery) dynastii julijskiej z jej znakomitym przedstawicielem, Augustem. Eneasz, od którego wzięła imię epopeja, to syn Anchizesa i Wenery, jeden z najdzielniejszych u boku Hektora obrońców Troi. Za sprawą opiekujących się Eneaszem bogów uszedł on z ojcem, synem i garstką Trojan z płonącego miasta. Rozbitkowie unosząc ze sobą posążki bogów schronili się na okręty, aby pod boskim przewodnictwem „wrócić do dawnej matki” , tak bowiem prze­ powiednie nazywały ziemię italską. Wyprawa Eneasza do Italii została przedstawiona jako powrót — „nostos” . Według legendy niegdyś praojciec Troi, Dardanus przybył z Italii na wybrzeże Azji Mniejszej i założył gród Troję, Eneasz zaś wraz z towarzy­ 18 — Literatura grecka i rzymska

273

szami na rozkaz bogów miał powrócić do dawnej siedziby. Powrót ten utrudniała nieprzyjazna Trojanom bogini Junona. Za jej sprawą bardzo przedłużała się podróż rozbitków i byli oni na­ rażeni na liczne przygody i niebezpieczeństwa. Ostatecznie mu­ siała Junona pogodzić się z losem przeznaczającym Trojanom ziemię italską, postawiła jednak warunek (który przyjął Jowisz), że przybysze zlatynizują się na nowej ziemi i dawne imię Trojan ulegnie zapomnieniu. Tak więc Eneasza ocalili bogowie, ażeby na półwyspie Italskim mogła powstać nowa Troja, nazwana jednak nie Troją, lecz Rzymem. W pierwszych sześciu księgach epopei została przedstawiona tułaczka Eneasza przypominająca wędrówkę Odyseusza. Z homerowej O dysei zostały przeniesione do Eneidy przygody z Cy­ klopem, Scyllą, Charybdą, Kirke. Tak jak Odyseusz zszedł Eneasz do podziemia. Za sprawą Junony przerwał Eneasz swą tułaczkę dłuższym pobytem w Kartaginie (romans z Dydoną), podobnie jak Odyseusz goszczony przez Kirke i Kalipso. Druga część poematu jest natomiast wzorowana na Iliadzie. Z wyroku losów Eneasz miał w Italii założyć nową dynastię i ożenić się z córką króla Lacjum, Lawinią. Ojciec Lawinii Latinus zgodził się na małżeństwo. Jednak Junona podburzyła do walki rywala Eneasza, króla plemion Rutulów, Turnusa. Z po­ wodu Lawinii nastąpił wybuch wojny między Latynami i Rutulami. Wojna ta przypomina wojnę Trojan i Greków o Helenę. Pełna jest epizodów zapożyczonych z Iliady. Kres wojnie kładzie pojedynek Eneasza z Turnusem kończący się śmiercią Turnusa. Odpowiada on przedstawionemu w Iliadzie pojedynkowi Achil­ lesa z Hektorem. Do tego pojedynku Eneasz wkłada zbroję w y­ kutą przez Wulkana, podobnie jak Achilles, który do walki z Hektorem przywdział zbroję sporządzoną przez Hefajstosa. Jednak Eneida nie jest tylko powtórzeniem w języku łacińskim greckiej Iliady i O dysei. Opowieść o losach Eneasza jest przesy­ cona wiarą w stoicką opatrzność bogów, którzy jeszcze przed wiekami zadecydowali o powstaniu rzymskiego imperium. Powrót Eneasza to wypełnienie woli boskiej opatrzności. Eneasza obda­ rzył Wergiliusz przydomkiem pius — pobożny, to znaczy w y­ pełniający rozkazy bogów. Spełniając boskie polecenia pokonał Eneasz Turnusa, poślubił Lawinię, a syn jego Askaniusz — Julus 274

założył podwaliny nowej dynastii julijskiej, której potomkiem jest August. Tak oto istnienie Rzymu to spełnienie woli bogów najwyższych, pod ich opieką pozostaje rzymskie imperium, są bowiem sprawcami jego powstania. W poemacie wysławił Wergiliusz potomka Eneasza, Augusta. O nim jako o założycielu państwa pobożności i pokoju, granicami obejmującego cały świat mówi Jowisz w I księdze Eneidy. W księdze VI Eneasz schodzi do podziemia, gdzie ogląda dusze przyszłych bohaterów Rzymu, a między nimi widzi także duszę Augusta. Oprowadzający Enea­ sza po podziemiu jego ojciec, Anchizes, zapowiada, że to właśnie August rozszerzy granice Rzymu aż do Indii i sprowadzi na ziemię wiek złoty. Nawiązaniem do niedawnej przeszłości, do faktów historycznych jest opis tarczy Eneasza w VIII księdze poematu. Bóg Wulkan wyrzeźbił na tej tarczy sceny z historii Rzymu, a wśród nich zwycięstwo Augusta pod Akcjum (31 p.n.e.). Tak więc w epopei Wergiliusza zostały połączone mityczne dzieje Rzymu ze szczęśliwą dzięki władaniu Augusta teraźniejszością. Wergiliusza nazywa się homerydą. Przejął on pewne wątki od Homera, ale różni go równocześnie od Homera dbałość o ce­ lowość środków poetyckich (np. porównań), większy nacisk po­ łożył też Wergiliusz na ukazanie stanu psychicznego swoich bo­ haterów. Przede wszystkim zaś nastrój poematu jest odmienny od homeryckich epopei. Eneasz Wergiliusza ma być zwiastunem nowej epoki, spełnia misję dziejową, od niego zależy założenie Rzymu — przyszłej potęgi świata. Losy bohatera Eneidy są przedstawione w tonie wzniosłym i patetycznym. Wergiliusz opowiada z uczuciem i umie wpłynąć na uczucia słuchaczy. Po­ trafi wywołać grozę, litość, współczucie. Wśród epickiej opowieści raz po raz dochodzi do głosu liryka. Wergiliusz w epopei zachował pewne cechy właściwe dla utworów neoteryków. Stworzył epo­ peję, ale równocześnie posługując się techniką aleksandryjską rozbił poemat na odrębne, zamknięte w sobie całości. Każda księga E neidy ma odrębną, zwartą kompozycję. Styl Wergiliusza jest zretoryzowany. W utworze zawarł poeta wiele przemówień, które nie tylko posiadają dyspozycję retoryczną, ale także wiele figur retorycznych. Liczne sentencje i zwroty z poematu weszły do ogólnoeuropejskiego skarbca przysłów. Budził też podziw heksametr E neidy o uroczym wprost dźwięku. Poeta potrafi nagiąć 18*

275

go do każdej sytuacji, do każdego nastroju. Eneida stanowi szczyt w rozwoju poetyckiego stylu w poezji rzymskiej. Wergiliusz jest mistrzem poezji w takim stopniu, w jakim mistrzem prozy był Cyceron. Eneida to utwór, który wywierał przez stulecia wpływ na rozwój epiki rzymskiej, nowo-łacińskiej i epiki w językach narodowych. Jest to najsławniejszy poemat dawnego Rzymu. A. przy tym należy pamiętać, że jest to przecież utwór niewy­ kończony. Nadanie dziełu ostatecznej formy planował Wergiliusz w czasie pobytu w Grecji. Udał się tam w 19 r. p.n.e. Z podróży tej już nie powrócił. Zmarł 21 września 19 r. p.n.e., w 51 roku życia. W testamencie zakazał publikowania E neidy, uważając poemat za niedostatecznie doskonały. August jednak nie uszano­ wał woli poety. Wydaje się. że już w 17 r. p.n.e. znalazła się Eneida w rękach czytelników. Poza szerzej omówionymi trzema dziełami Wergiliusza — Bukolikami, Georgikam i i Eneidą — przypisywano poecie szereg innych utworów, które zawarte są w Dodatku do dzieł W ergiliu­ sza (A ppen dix Vergiliana). Jest tu m.in. zbiór drobnych wierszy wzorowanych na Katullusie, Katalepton (Catalepton ), poemacik w dystychu elegijnym Szynkarka (Copa ), epyllion Ciris o prze­ mianie córki króla Nisusa w ptaka morskiego Ciris, jest też w Dodatku epyllion K om ar (Culex). Obecnie przyjmuje się za auten­ tyczne niektóre wiersze ze zbioru Katalepton oraz epyllion Komar.

W poezji Wergiliusza widać wyraźną ewolucję. Pierwsze jego utwory posiadają szereg rysów łączących poetę z neoterykami, przede wszystkim z Katullusem. Tak jak neoterycy zwrócił się Wergiliusz po wzory do poezji aleksandryjskiej. Jednak już w Bukolikach wprowadził elementy będące nowością w stosunku zarówno do poetów aleksandryjskich jak i do poetów nowego Rzymu. Przede wszystkim Wergiliusz inaczej pojmował zadanie poezji. Jego twórczość nabierała coraz ściślejszych związków z aktualnym życiem społeczeństwa. Ujawniło się to już w G eorgikach, a przede wszystkim w Eneidzie. Miejsce początkowego pesymizmu zmęczonego wojną domową, wyzutego z roli wygnań­ ca zajęła optymistyczna ocena rzeczywistości i przekonanie, że w dziejach ludzkości wyznaczono Rzymowi misję specjalną, misję zaprowadzenia powszechnego pokoju. 276

Jest rzeczą pewną, że na początku 38 r. p.n.e. właśnie W ergiliusz wprowadził Horacego do kręgu przyjaciół Mecenasa. Ho­ racy (Quintus Horatius Flaccus, 6 5 - 8 p.n.e.) urodził się jako syn wyzwoleńca w Wenuzji, miasteczku apulijskim na granicy Apulii i Lukanii. Dzięki staraniom ojca, przykładającego wielką wagę do wykształcenia, po ukończeniu szkoły w rodzinnej W e­ nuzji uzupełnił edukację w Rzymie, a następnie w Atenach. Podczas wojny domowej znalazł się Horacy w oddziałach Bru­ tusa i jako trybun wojsk republikańskich walczył pod Filippi (42 p.n.e.) z wojskami Oktawiana i Antoniusza. Po konfiskacie posiadłości ojca w Apulii na rzecz weteranów Augusta Horacy osiadł w Rzymie, gdzie zarabiał na skromne utrzymanie jako sekretarz kwestora. Wtedy też rozpoczął twórczość literacką. Dzięki poparciu przyjaciół Wergiliusza i Wariusza Rufusa dostał się Horacy do kół zbliżonych z Mecenasem, a wkrótce został jed­ nym z najbliższych jego przyjaciół. Dla okazania swej wdzięcz­ ności dla Mecenasa na początku każdego zbioru poezji umieszczał Horacy utwór dedykowany Mecenasowi ofiarowując tym samym cały zbiór dostojnemu przyjacielowi. W 33 r. p.n.e. otrzymał Horacy od Mecenasa mały majątek w pobliżu Tiburu (ok. 38 km od Rzymu), wśród gór sabińskich. Przez Mecenasa zbliżył się Horacy do Augusta, który zaproponował mu posadę swego se­ kretarza. Horacy nie przyjął tej propozycji, ażeby nie uzależnić się zbytnio od dworu. Zmarł poeta 27 listopada 8 r. p.n.e. Do najwcześniejszych utworów Horacego należą E pody (Epodi) powstałe w latach 41 - 30. Jest to cykl siedemnastu wierszy pi­ sanych przeważnie w różnego rodzaju metrach jambicznych. Na­ wiązując do tradycji greckiego jambografa, Archilocha z Paros (1 połowa VII w. p.n.e.). Horacy nazwał swoje wiersze jambami, gramatycy zaś nadali utworom nazwę epodów ze względu na ich budowę, ponieważ najczęściej po wersach dłuższych następował wers krótszy — epodos — dośpiew. W zbiorku jambów znajdują się utwory różnego typu. Są wśród nich także utwory nawiązu­ jące do Archilocha, ale nie tak złośliwe. Tak na przykład w epodzie 4 piętnuje Horacy dorobkiewicza wyniesionego na urząd w czasie wojennego zamętu. Podobnie w utworze szóstym atakuje tchórzliwego przeciwnika, który nie ma odwagi jawnie uderzyć. Porównuje go poeta z nędznym psem nie zdatnym do polowania 277

i żywiącym się padliną. Na szczególną uwagę zasługuje utwór dziesiąty. Jest to rodzaj propemptikon — utworu pożegnalnego dla udających się w podróż. Wiersz taki winien zawierać prośby o szczęśliwą drogę i o pomyślny powrót. Natomiast utwór Ho­ racego to jakby antypropemptikon. Błaga w nim bowiem poeta wszystkie wiatry, aby nie oszczędzały okrętu, na którym płynie najgorszy z wierszokletów, Mewiusz. Kiedy zaś podróż zakończy się „szczęśliwie” , to jest Mewiusz stanie się żerem dla morskiego ptactwa, Horacy złoży w podzięce ofiarę bogom burz. Wielką złośliwością odznaczają się dwa utwory (epod. 5 i 17) atakujące znaną w Neapiolu fabrykantkę kosmetyków, Gratidię. W wierszach Horacego występuje ona jako Kanidia. W epodzie piątej Kanidia z pomocą ,.mniejszych” wiedźm pastwi się nad mo­ rzonym głodem chłopczykiem. Epoda siedemnasta ma być palinodią — odwołaniem rzuconych na Kanidię oskarżeń. Poeta jednak formułuje swe odwołanie w ten sposób, że staje się ono jeszcze silniejszym powtórzeniem dawnych zarzutów. Do zbioru włączył Horacy kilka utworów erotycznych (epod. 11, 14, 15). Wśród nich wyróżnia się wiersz na Neairę (epod. 15) niedotrzymującą przysięgi wierności. Epoda swoim charakterem jest zbliżona do elegii miłosnej. Fakt zaś, że została skompono­ wana nie w używanym w elegiach dystychu elegijnym, ale w metrach jambicznych (distichon pythiambiczne I) pozwala przy­ puszczać, że jest to parodia miłosnej elegii. Jakby przekoma­ rzaniem się z czytelnikiem jest znany utwór „Beatus ille” (epod. 2), pochwała wsi włożona w usta lichwiarza Alfiusa. Chociaż z zapałem sławi on uroki wsi, nie potrafi zdobyć się na zmianę trybu życia. Przeznaczone na kupno wiejskiej posiadłości pie­ niądze zgodnie ze swoją naturą pożycza na wysoki procent po­ zostając w mieście. W zbiorku są też utwory poświęcone Mecenasowi. Tak oto epoda pierwsza została napisana z okazji zamierzonego udziału Mecenasa w wyprawie przeciw Antoniuszowi, zakończonej zwy­ cięstwem pod Akcjum. Zwycięstwo to uczcił Horacy epodą dzie­ wiątą. Jest to utwór sympotyczny. Horacy wzywa w nim do uczczenia winem wieści o zwycięstwie, ale równocześnie radzi w winie utopić troski o dalsze losy Rzymu. Albowiem wróg (An­ 278

toniusz) nie został jeszcze całkowicie pokonany. Niepokój o losy państwa w czasie wojny domowej ujawnił poeta także w epodzie szesnastej, prawdopodobnie najstarszej w zbiorku. Występuje w niej Horacy jako przywódca narodu, zachęca do ucieczki od po­ grążonego w wojnie świata, do szukania schronienia na wyspach szczęśliwych — w raju, który sam Jowisz przeznaczył dla ludzi cnotliwych. Atakiem na wojnę domową jest zaczynająca się pełnym tragizmu okrzykiem: „Dokąd, dokąd zmierzacie zbrod­ niarze” epoda siódma. Zupełnie inny w tonacji jest utwór trzy­ nasty, pełen typowej dla Horacego refleksyjnej zadumy. W epo­ dzie zachęca poeta do radości przygnębionych szalejącą zamiecią towarzyszy. Radzi im nie myśleć o złej pogodzie i gromadzących się chmurach. Niechaj się cieszą sącząc wino. Niechaj także mają w pamięci rady mądrego centaura, Chirona, który wzywał do ucztowania swego wychowanka, Achillesa, ponieważ, jak przypo­ minał, krótkie życie przeznaczyli mu bogowie. Pod powłoką po­ zornej radości kryje się w wierszu głęboki smutek i niepokój o przyszłość. Tak więc już w tym pierwszym zbiorze wierszy występują motywy zarówno satyryczne, jak i liryczne. Będą się one rozwijać w dalszej twórczości poety. Równocześnie z epodami opracował poeta dwie księgi Satyr czyli Gawęd (Saturae , Sermones). Księga I napisana w latach 40 - 35 p.n.e. zawiera dziesięć utworów. Chociaż Horacy za­ pewniał, że w Satyrach idzie śladami Lucyliusza (ok. 180 - 101 p.n.e.), nie jest to w pełni prawdziwe. Albowiem odwrotnie niż Lucyliusz powstrzymywał się Horacy od ataków na aktualne sprawy społeczno-polityczne, ganił natomiast wady ogólnoludz­ kie, czyniąc jednak oczywiste aluzje do społeczeństwa rzymskie­ go. Najważniejsze problemy poruszył Horacy już w utworze pierwszym (sat. I, 1). Piętnował w nim poeta niestałość ludzkich pragnień, nie znającą miary pogoń za bogactwem, skąpstwo. Na­ woływał do zachowania tzw. złotego środka. Apel ten powtarzał w satyrze drugiej (I 2). W satyrze trzeciej (I 3), chcąc jakby usprawiedliwić się ze swej postawy krytyka, nawoływał do wy­ rozumiałości, ostrożności i pobłażliwości przy ocenie bliźnich. Ostrzegał przed bezwzględnym sądem stoików, którzy nie robią różnicy w piętnowaniu błędów, oceniając tak samo i małe wy­ kroczenie i zbrodnię. 279

Satyry utrzymane w formie swobodnej gawędy przybierają niekiedy postać małych scenek lub skeczów. Oto w satyrze dzie­ wiątej (I 9) widzimy Horacego, który nadaremnie usiłuje pozbyć się idącego za nim po Drodze Appijskiej natręta. Ścigający poetę z całą bezczelnością człowiek pragnie za jego poparciem dostać się do salonów Mecenasa. Obrazek z życia obozowego przynosi satyra siódma (I 7). Jest to rozprawa przed trybunałem Brutusa między Rupiliuszem Reksem a bogatym kupcem Persjuszem. Spór obu złośliwych, nieskorych do ustępstw przeciwników, porównuje Horacy do walki Achillesa i Hektora. Komizm tkwi również w celowo dobranych imionach postaci występujących w procesie. Utwór bowiem kończy się aluzją Persjusza, który wyraża zdzi­ wienie, że Brutus, niepomny na swego przodka królobójcę puścił cało Reksa (rex — król). Satyra czwarta (I 4) i dziesiąta (I 10) mają charakter dyskusji literackich. Horacy określa w nich swój stosunek do Lucyliusza, swojego poprzednika na polu satyry. Rozważa zalety i wady poezji Lucyliusza. Chwali go za dowcip, lecz gani brak staranności o język i formę. Do swego zbioru włączył też Horacy tzw. Iter — utwór opisu­ jący podróż (iter — droga). Jest to satyra piąta (I 5). Zaszczycony przyjaźnią Mecenasa towarzyszył mu poeta wiosną 37 r. p.n.e. w misji dyplomatycznej do Brundyzjum, gdzie miano przepro­ wadzić rozmowy z Antoniuszem. Jednak w opisie piętnaście dni trwającej podróży nie ma w ogóle wzmianek o polityce. Nato­ miast Horacy, trzymając się zasad obowiązujących w tym ro­ dzaju literackim (to jest w Iter), opisuje dokładnie każdy odci­ nek przebytej trasy, zwraca uwagę na komiczne sytuacje, nie szczędzi dowcipnych dygresji. Wśród satyr księgi pierwszej znajduje się też utwór autobio­ graficzny (I 6), adresowany do Mecenasa. Przypomina Horacy w tej satyrze, że jest synem wyzwoleńca i dziękuje Mecenasowi, iż obdarzył go przyjaźnią nie zważając na pochodzenie. W żar­ tobliwej formie zapewnia też poeta, że los obszedł się z nim lepiej niż z synami nobilów. Oni muszą pełnić różne obowiązki i piastować godności, syn wyzwoleńca wolny jest od takich cię­ żarów. W sposób żartobliwy wyraża tu poeta dumę ze swego talentu i broni swej niezależności. Pierwsza księga Satyr nie przez wszystkich czytelników zo­ 280

stała przyjęta życzliwie. Ganiono ostrość polemik, krytykowano swobodną formę gawędy oraz budowę wiersza. Na tę krytykę odpowiedział Horacy w pierwszej satyrze księgi drugiej (II 1). Przedstawił w niej siebie samego jako klienta prawnika Trebatiusa. Szukającemu porady poecie Trebatius poleca wstrzymać się w ogóle od pisania. Horacy jednak postanawia tworzyć dalej ufny, że jego Sa tyry spotkają się ze zrozumieniem. Pewny jest, że te wiersze nie sprowadzą na niego niełaski Mecenasa. Powo­ łuje się przy tym twierdzeniu na przyjaźń Scypiona z Lucyliuszem. Satyry księgi drugiej mają więcej w porównaniu z księgą pierwszą rysów moralizatorskich. Zachęca w nich poeta do za­ chowania w życiu umiaru (II 2; II 4; II 7), kpi z przesadnych wyznawców filozofii stoickiej (II 3). Parodiując zejście Odyseusza do podziemia, wyśmiewa Horacy spotykanych często w owej epoce łowców spadków (II 5). Odyseusz z jego satyry spotyka bowiem w podziemiach wieszczka Terezjasza, który radzi mu zdobyć spadek. Satyra ósma (II 8) zawiera komiczny opis uczty u dorobkie­ wicza Nasidiena, jakby prototyp uczty Trymalchiona. W księdze drugiej znajduje się także utwór całkowicie pozbawiony rysów zaczepnych. Opisuje w nim Horacy swój mająteczek Sabinum, dar od Mecenasa. Horacy w Satyrach upomina i krytykuje w łagodnym, wyro­ zumiałym tonie. Więcej w jego wierszach dobrotliwego żartu niż gryzącej ironii. Poeta dostrzega zarówno dobre jak i złe strony swych bliźnich. Patrzy na błędy ludzkie bez zacietrzewienia, wierzy w dobre strony natury ludzkiej. Zbliżone do Satyr, pisane jak one heksametrem i poruszające podobne problemy są L isty poetyckie (Epistulae ) Horacego. Pierwsza księga obejmuje dwadzieścia listów pisanych w latach 23 - 20 p.n.e. Zbiór zawiera kilka utworów przypominających listy rzeczywiste i do dziś jeszcze zachowujących swoją świeżość. Jest wśród nich pismo do uczącego się w Rzymie retoryki mło­ dego Lolliusza (I 2). Horacy zachęca młodzieńca do pielęgnowania dobrych stron charakteru stawiając mu jako przykład Ody­ seusza — symbol stoickiej działalności i rozsądku. Inny list, do­ pytując się o nowiny (I 3), kieruje poeta do Juliusza Florusa, 281

uczestniczącego w wyprawie przeciw Partom pod komendą pa­ sierba Augusta, Tyberiusza. W bardzo delikatnej formie upomina służącego pod znakami Tyberiusza w czasie wyprawy do Azji Celsusa Albinowana, radząc, aby nie upajał się zbytnio powo­ dzeniem (I 8). Przykładem prawdziwej wytworności jest list po­ lecający dla Septimiusza, który pragnie w orszaku Tyberiusza wyruszyć do Armenii (I 9). Pełne dowcipu i elegancji jest rów­ nież zaproszenie na lampkę wina zaprzyjaźnionego prawnika Manliusza Torkwata (I 5). Listem swym pragnie Horacy pokrze­ pić i rozweselić pogrążonego w melancholii, ciężko chorego przy­ jaciela, poetę Tibullusa (I 4). W tych okolicznościowych listach porusza Horacy niekiedy i problemy filozoficzne. Stały się one tematem umieszczonych w księdze pierwszej traktatów filozoficz­ nych. Różni je od Satyr Horacego jedynie forma listu. W tych listach — traktatach nawołuje poeta do umiaru (I 10), zachęca do zachowania równowagi ducha (I 6), ostrzega przed zbytnią pogonią za bogactwem i poleca życie zgodne z naturą (I 10, I 12), tłumaczy, że największym szczęściem jest ład wewnętrzny (I 11, I 14). Daje także przykłady prawdziwego i pozornego dobra (I 6), podaje definicję człowieka rzeczywiście cnotliwego (vir bonus) (I 16) piętnuje pasożytów (I 17). Wśród L istów nie brak utworów zawierających rysy autobio­ graficzne. Z wielką siłą i poczuciem własnej godności broni swej niezależności Horacy w liście skierowanym do Mecenasa. Pod­ kreśla, że dla zachowania niezależności gotów jest wyrzec się nawet ukochanego Sabinum, otrzymanego w darze od patrona (I 7). Przykładem wspaniałej autoironii jest zamykający księgę list dwudziesty (I 20). Przedstawia się w nim Horacy czytelnikom jako: „człowiek mały, krępy, osiwiały przed czasem, chętnie grze­ jący się w słońcu, skory do gniewu, lecz łatwo dający się udo­ bruchać” . Druga księga Listów napisana po 20 r. p.n.e. zawiera trzy długie utwory roztrząsające zagadnienia literackie. W pierwszym liście (II 1) po złożeniu hołdu Augustowi, który odwrotnie niż dawni herosi już za życia doznaje najwyższej czci, dał Horacy wykład powstania i rozwoju literatury greckiej. Przedstawił tak­ że początki rzymskiego piśmiennictwa, które, jak dowodził, bar­ dzo wiele zawdzięczało Grecji. Ona bowiem, chociaż pozornie 282

pokonana rzymskim orężem, dzięki swym intelektualnym siłom zawładnęła duchem zdobywcy. Horacy pokazał też, że literatura rzymska miała przede wszystkim cele praktyczne, to jest poli­ tyczne i społeczne. Dał krótką historię rozwoju sztuki dramatycz­ nej, która bardzo podupadła w okresie augustowskim i poddał ją umiejętnej krytyce. Skarżył się na właściwy rzymskim auto­ rom brak dostatecznej troski o formę. Zdaniem Horacego na obni­ żenie poziomu wpływała również sama publiczność zwracająca uwagę nie na treść sztuki, ale na sposób wystawienia. W ywody swoje kończył zwróconą do Augusta prośbą o opiekę dla litera­ tów. Dodał też i żartobliwą „recusatio” (odmowę). Usprawiedli­ wiał się, że nie uczcił Augusta utworem epickim; wymawiał się brakiem takiego, jak Wergiliusz talentu. List drugi skierował Horacy do młodego literata z koła Tyberiusza, Juliusza Florusa. Poeta tłumaczył w liście, dlaczego odłożył pióro, przeprowadził też krytykę ówczesnych kół lite­ rackich oraz czytelników. Przedstawił dolę ówczesnego pisarza, pozbawionego koniecznego dla wartościowej twórczości spokoju. Mówił, że piszącym trudno dogodzić zmiennym i różnym upodo­ baniom czytelników. Skarżył się na brak rzetelnej krytyki, któ­ rej miejsce zajęły oklaskujące się wzajemnie koterie — koła wiel­ biących się wzajemnie dyletantów. Do tych literackich rozważań dołączył poeta właściwe sobie refleksje i filozoficzne rozważania na temat wartości bogactwa, krótkości życia, konieczności zacho­ wania umiaru itp. Wielki wpływ na późniejsze poetyki europejskie wywarł list trzeci (I 3), do Pizonów, znany lepiej pod tytułem O sztuce p o e ty ­ ckiej (De arte poetica). Uchodzi on za przykład poetyki norma­ tywnej, opartej na konkretnej teorii dzieła literackiego. Rozpo­ wszechniony jest pogląd, że utwór Horacego był wyciągiem alek­ sandryjskich teoretyków z adaptacją na rzymski użytek. Byłaby to więc próba połączenia greckiej i rzymskiej nauki o literaturze. Na ogół przeważa opinia, że Horacy oparł swoje wywody na dy­ daktycznym utworze O poetyce Neoptolemosa z Parion w Bitynii (III/II w. p.n.e.). Możliwe także, że bezpośrednim źródłem Hora­ cego był komentator Neoptolemosa, akademik Antioch z Askalonu (ok. 130 - ok. 69 p.n.e), kierownik Akademii Platońskiej w Atenach, nauczyciel Cycerona. Horacy omówił w traktacie naj­ 283

częstsze gatunki literackie: epikę, elegię, poezję jambiczną, lirykę religijną, epinikiczną, miłosną, tragedię, komedię, dramat saty­ rowy. Zwrócił uwagę na istnienie innych wyznaczników gatun­ ków poza metrum i treścią. Przedstawił genezę poszczególnych gatunków, zastanawiał się nad funkcją poezji, jej językiem i sty­ lem. Omawiając cele poezji Horacy tak, jak Neoptolemos godził się na kompromis między pożytkiem a przyjemnością. Przedsta­ wił także w traktacie obraz poety „doskonałego” . Mówił o jego wykształceniu i o jego obowiązkach wobec społeczeństwa. Poza omówionymi powyżej Epodami, Satyrami i Listami jest Horacy autorem Pieśni (Carmina ) zwanych także Odami, które zdobyły mu najwięcej sławy u potomności. Pieśni obejmują czte­ ry księgi. Trzy pierwsze wydane w 23 r. p.n.e. zawierają 88 utwo­ rów, czwarta ogłoszona około roku 13 p.n.e. liczy 15 pieśni. Jest rzeczą wiadomą, że jeszcze przed Horacym poeci uprawiali twór­ czość liryczną. Horacego od poprzedników wzorujących się na szkole aleksandryjskiej różni to, że szukał on wzorów nie tylko w poezji hellenistycznej, lecz również u starych liryków greckich, przede wszystkim u Alkajosa, Anakreonta, Safony. W Pieśniach Horacego znajdują się motywy tak klasyczne jak i hellenistyczne. Poeta rozpowszechnił lub w pewnych wypadkach wprowadził po raz pierwszy na teren poezji rzymskiej właściwe dla poezji greckiej miary poetyckie takie, jak: strofa alcejska, strofy achilochijskie, asklepiadejskie, safickie i inne. Przestrzegał harmonii między formą rytmiczną a treścią swych pieśni. W księgach Pieśni znajdują się utwory religijne (niektóre 0 wyraźnym charakterze hymnów), biesiadne, erotyczne (wśród nich paraklauzytyron — dzisiejsza serenada: I 25; III 10), patrio­ tyczne, filozoficzne, wykładające program literacki poety, zawie­ rające refleksje na temat śmierci, a także radość i zachwycenie życiem. Wiele utworów skierował poeta do swoich przyjaciół, a przede wszystkim do Mecenasa. Są też utwory wyrażające uwielbienie dla Augusta, odnowiciela pokoju i obrońcy dawnych cnót rzymskich. W odach wysławiał także Horacy zwycięstwa Augusta i jego pasierbów. Wiele pieśni ma charakter okoliczno­ ściowy. Zawierają one życzenia dla wyprawiających się w drogę 1 gratulacje z powodu szczęśliwego powrotu (I 3; I 12), zachęty do odwiedzin (np. zaproszenie do Sabinum I 17), kondolencje 284

(I 24). Modli się Horacy do Fortuny o pomyślny wynik wyprawy Augusta przeciw Brytanii (I 35). Wyraża swe uczucia patriotycz­ ne w słynnej odzie I 14, zawierającej alegoryczne porównanie zagrożonego wojnami domowymi państwa do okrętu, który, choć niedawno uniknął rozbicia, wypływa po raz drugi na wzburzone morze. Nawołuje do radosnego święcenia zwycięstwa Augusta nad Antoniuszem i Kleopatrą (I 37). Na specjalne wyróżnienie zasługują tzw. ody rzymskie (III 1- 6) , w których poeta występuje jako natchniony nauczyciel społeczeństwa. Poucza w nich Horacy, że bogactwo nie gwaran­ tuje szczęścia, ponieważ nie zapewnia równowagi wewnętrznej i nie oddala strachu przed śmiercią (III 1). Nawołuje do pielęgno­ wania słynnej dzielności rzymskiej — virtus Romana. Obejmuje ona, w rozumieniu Horacego, męstwo wojenne, pogardę śmierci, poczucie godności, milczenie, którego podstawą jest wierność i posłuszeństwo. Uosobieniem dzielności jest przedstawiony w pieśni III 5 Regulus, wódz rzymski, który dotrzymał słowa nawet największemu wrogowi — Kartagińczykom, choć wiedział, że naraża się na śmierć w męczarniach. Zgodnie z programem Augu­ sta nawoływał Horacy do wskrzeszenia dawnej rzymskiej poboż­ ności (III 6). Wśród ód rzymskich znajduje się również pieśń do Kaliope (III 4), muzy poezji. Głosił w tej pieśni Horacy wielkość poezji i jej czcicieli — poetów. Twierdził, że Muzy obdarzają poetów talentem, tak jak dar władzy zsyłają rządzącym naroda­ mi. O wielkości poezji i o misji poetów wspominał Horacy w wielu innych pieśniach (I 1; III 30; IV 8). Wierzył, że poezja zapewni mu nieśmiertelną sławę. Występował też Horacy jako poeta urzędowy, przygotowujący chóry (I 21) i piszący pieśni przeznaczone na uroczystości pań­ stwowe. Wśród ód zachowała się Pieśń w ieku (Carmen saeculare). ułożona z okazji Ludi saeculares — obchodzonych zgodnie z prze­ powiednią sybillińską w 27 r. p.n.e. uroczystości z okazji zamknię­ cia dawnych czasów i rozpoczęcia nowej epoki — epoki wiecz­ nego pokoju i szczęśliwości dzięki rządom Augusta. Na to jubi­ leuszowe święto napisał Horacy pieśń, którą trzeciego dnia uro­ czystości (3 czerwca 17 r. p.n.e.) odśpiewała procesja złożona z 27 dziewcząt i chłopców ze znakomitych rodów rzymskich. Słowami pieśni Horacego błagali oni Apollina i Dianę o po­ 285

myślność dla rodzin rzymskich, prosili o pokój, o urodzaj, o po­ myślność dla całego imperium rzymskiego. Horacy zadziwia wielostronnością swojego talentu, zmienno­ ścią nastrojów swych utworów. Potrafi być „zabawnym wieprz­ kiem z trzody Epikura” , aby rozerwać umierającego przyjaciela Tibullusa (List I 4). Jest wyrozumiałym krytykiem ludzkich oby­ czajów w Satyrach, wstrząśniętym grozą wojny domowej, zatro­ skanym o losy ojczyzny obywatelem (E p o d y, Pieśni). Jest także twórcą melancholijnych erotyków, zadumanym nad losem czło­ wieka mędrcem, nawołującym do równowagi umysłu, jest odda­ nym przyjacielem, przeżywającym z bliskimi sobie ludźmi po­ wodzenia i porażki. Horacy jest także poetą związanym z dwo­ rem, swym piórem propagującym program Augusta, uświetnia­ jącym jego zwycięstwa. Należy do grona najlepiej znanych poetów rzymskich. Wiele jego wypowiedzi weszło do ogólnoludzkiej skarbnicy ulotnych słów i sentencji, choćby takie powiedzenia jak: Carpe diem (używaj dnia — Carm. I 11), Nihil est ab omni parte beatum (Nie ma szczęścia absolutnego, Nie ma róży bez kolców — Carm. II 16). Znane jest słynne: Dulce et decorum est pro patria m ori (Słodko i zaszczytnie jest polec za ojczyznę — Carm. III 2), Nil desperandum (Nie należy tracić nadziei — Carm. I 7), Nil admirari (Niczemu się nie dziwić — list I 6). Za Hora­ cym też powtarzały następne pokolenia poetów Non omnis moriar (Nie wszystek umrę — Carm. III 30). Poeta Tibullus, do którego jeden ze swych listów skierował Horacy, wraz z Propercjuszem i Owidiuszem jest zaliczany do grona tzw. elegików rzymskich uprawiających subiektywną ele­ gię miłosną. Za twórcę tego typu elegii rzymskiej wzorowanej na elegiach Kallimacha (310 - 240 p.n.e.) i Euforiona (III w. p.n.e.) uchodził znany nam już z Bukolik Wergiliusza Gallus (Caius Cornelius Gallus, 69 - 26 p.n.e.), twórca czterech ksiąg elegii po­ święconych aktorce Cyteris, którą opiewał pod imieniem Lykoridy. Z twórczości Gallusa, który naraziwszy się na proces poli­ tyczny popełnił samobójstwo, zachował się tylko jeden fragment. W 26 r. p.n.e., więc w roku śmierci Gallusa, jako kontynuator uprawianego przez niego gatunku wystąpił z pierwszą księgą Elegii Albius Tibullus (ok. 54 p.n.e. - ok. 20 p.n.e.). Mimo krótkie­ go życia Tibullus swoją twórczością elegijną zdobył trwałe miej­ 286

sce w literaturze rzymskiej. Ze szczupłych wzmianek o jego ży­ ciu możemy wnioskować, że pochodził ze stanu ekwitów z okolic miasta Gobiae (na wschód od Rzymu). Pewna część jego po­ siadłości rodzinnych została skonfiskowana na rzecz weteranów Augusta. Tibullus związany był z literackim kołem Messali. Sku­ piali się tam poeci z pewną rezerwą odnoszący się do Oktawiana, nie oddający swojego pióra na propagowanie programu politycz­ nego nowego władcy. U boku Messali odbył poeta kilka wypraw wojennych: w 35 r. p.n.e. przeciwko Illyrom i Pannom (E le­ gia I 10), w 30 r. p.n.e. przeciwko Akwitanom (I 7). W 28 r. p.n.e. wyruszył Tibullus z Messalą na Wschód, jednak w czasie podróży zachorował i pozostał na wyspie Korcyrze (I 3). Zgodnie z przekonaniem koła Messali również na kartach poezji Tibullusa nie odnajdziemy wzmianek o Auguście. Oficjalnie odcina się poeta od rzeczywistości, w której żyć mu wypadło. Jednak jego poezja nie pozostała całkowicie bezczasowa. Wiele w niej miejsca poświęcono Messali i jego synowi, a także przyjaciołom (np. II 2, II 5). Elegie Tibullusa obejmują dwie księgi. Główną postacią księgi pierwszej jest Delia (nosząca podobno w rzeczywistości imię Pia­ nia). W księdze drugiej pojawia się nowa ukochana poety, Ne­ mezis. W elegiach motywy erotyczne połączył Tibullus z sielankowością: pragnie przebywać z ukochaną w wiejskim ustroniu, oddawać się pracom wieśniaczym, radować skromnym dostat­ kiem rolników. Często daje w elegiach opisy wsi, wiejskich świąt i obrzędów (I 10, II 1). Motyw idylliczny niekiedy jest tak rozbu­ dowany, że zajmuje niemal połowę elegii (np. I 1). Wiejska idylla nie stanowi bowiem elementu dekoracyjnego, ale tło, na którym przedstawia poeta wizję własnego szczęścia (I 1, I 5) i szczęścia ludzkiego w ogóle. Motyw wiejski jest symbolem ży­ cia w pokoju, antytezą niszczycielskiej wojny (I 10). Nastrój sielskości zbliża elegie Tibullusa do Bukolik Wergiliusza. Charakte­ rystycznymi motywami elegii są również: motyw śmierci (I 1; I 3; II 4; II 6), opis pogrzebu, opis podziemia, piekła i elizjum. Motywy elegii erotycznej są więc splecione z motywami elegii żałobnej. W elegiach Tibullusa znajdujemy także inne motywy, np. przeklinanie bogactwa. Poeta gardzi majątkiem zdobytym za cenę dalekich podróży lub udziału w wyprawie wojennej (I 1). 287

Ubolewa nad chciwością ukochanej, która woli bogatszego od niego rywala (I 5; II 2). Łączy się z tymi motywami pochwała złotego wieku, czasu w którym nie istniała chciwość, ani wypra­ wy wojenne. Przeklinanie Marsa i służby wojskowej należy rów­ nież do bardzo częstych motywów subiektywnej elegii. Poeta, poddany Amora, złorzeczy wojnie, która rozdziela go z ukochaną (II 6). Do wymienionych powyżej motywów dochodzą jeszcze motywy religijne i magiczne: modlitwy do bogów o opiekę nad kochankami, badania wróżb i znaków mówiących o losach miło­ ści. Tibullus łączy zręcznie te motywy w elegii erotycznej. Sku­ pia je wokół motywu głównego: miłości do ukochanej. Obok ele­ gii miłosnych do Delii i Nemezis Tibullus jest także autorem utworów o miłości do chłopca Marathusa (I 4; I 8; I 9). Napisał też pieśń urodzinową (genethliakon) poświęconą Messali, który w dzień swych urodzin odniósł zwycięstwo nad Akwitanami (I 7). Jest to więc połączenie utworu pochwalnego (enkomion) z pieśnią urodzinową. Księgę pierwszą zamyka elegia na cześć pokoju (I 10), który pozwala na skromne życie w gronie rodzinnym i na wiej­ skie zabawy i święta. W księdze drugiej, obejmującej 6 elegii, poza elegiami do Nemezis, w których splatają się wyżej wymienione motywy, właściwe elegii subiektywnej, znajduje się pieśń urodzinowa na cześć Kornutusa (II 2). Możliwe, że utwór jest połączeniem pieśni urodzinowej z utworem z okazji zaślubin (epithalamium). Zwra­ cając się bowiem do Geniusza prosi poeta, ażeby zesłał solenizan­ towi szczęście w małżeństwie i obdarzył go potomstwem. Do modlitw do Geniusza jest dołączona prośba do Amora o zacho­ wanie w sercach małżonków dozgonnej miłości. Utworem oko­ licznościowym jest też elegia gratulacyjna (II 5) na cześć młodego syna Messali, Messalinusa, obejmującego urząd kapłański. Po­ winszowanie dla Messalinusa połączył poeta z hymnem do boga Apollina, u którego służbę obejmuje nowy kapłan. Należy on do kolegium mającego pieczę nad księgami sybillińskimi. Wzmian­ ka o Sybilli nasuwa poecie myśl o wróżbach, które otrzymał Eneasz uciekając z Troi. Przy tej okazji przypomina poeta pre­ historię Rzymu i walki Eneasza w Italii. Jednak i ten utwór nie jest pozbawiony motywów spotykanych w elegii subiektywnej. Opis walk pobudził poetę do pochwał radujących się pokojem 288

wieśniaków. Jest także w tym utworze zaznaczony motyw ero­ tyczny. Zawarty jest on w modlitwie do Apollina, którego błaga Tibullus o trwały pokój i o miłość. Prosi także poeta, ażeby uko­ chana Nemezis nie przyczyniała mu cierpień, utrudniających godne opiewanie Messalinusa. Talent Tibullusa ujawnia się w umiejętności mistrzowskiego połączenia w jedną artystyczną ca­ łość motywów typowych dla elegii subiektywnej. Wbrew pozorom Tibullus nie był poetą całkowicie wyobco­ wanym ze swej epoki. Piętno czasów augustowskich widoczne jest w jego umiłowaniu ziemi ojczystej, w zainteresowaniach dawnymi kultami religijnymi, w łączeniu (właściwemu dla jego epoki) dziejów Rzymu z dawną Troją i w wysławianiu dobro­ dziejstw pokoju. Nie jest Tibullus zaangażowany w politykę Augusta, ale i on swoją poezją w pewnym stopniu program jego realizuje. Tak jak inni poeci czasów augustowskich jest Tibullus piewcą pokoju (I 10). Wielbi pokój podobnie jak Wergiliusz i jak Horacy. Elegie Tibullusa pełne są łagodności, rzewności, sentymenta­ lizmu. Nie ma w nich gwatłownych, żywiołowych uczuć. Cechy te różnią poezję Tibullusa od twórczości gwałtownego i niepozbawionego poczucia humoru Propercjusza, autora elegii mi­ łosnych na cześć Cyntii (właściwie Hostii). O życiu Propercjusza wiemy bardzo niewiele i to tylko na podstawie wzmianek w jego własnej poezji i w twórczości współczesnych mu pisarzy. Propercjusz (Sextus Propertius, ok. 50 - ok. 15 p.n.e.) pochodził z Umbrii, z okolic Asisium (Asyż) ze stanu ekwitów zbiedniałych wskutek częściowej konfiskaty majątku na rzecz weteranów (Ele­ gia IV 1). Wcześnie przeniósł się do Rzymu, gdzie zamieszkał we własnym domu na Eskwilinie (III 23). Był mocno związany z ów­ czesnym światem literackim Rzymu. Był też w przyjaznych sto­ sunkach z Mecenasem, który, bez powodzenia zresztą, usiłował skłonić go do napisania epopei na cześć Augusta. W domu Mece­ nasa poznał Propercjusz Wergiliusza. Jako szczery wielbiciel wielkiego epika głosił sławę Eneidy. W kole Mecenasa musiał także zetknąć się z Horacym, nie wspominał jednak nigdzie w Elegiach jego imienia. Natomiast serdeczne stosunki łączyły Pro­ percjusza z Owidiuszem. Propercjusz, tak jak poeci aleksandryjscy, przede wszystkim 19 — Literatura grecka i rzymska

289

Kallimach, na którego się powołuje, pragnie uchodzić za poetę „uczonego” . Dlatego też w wielu jego wierszach widoczne jest wręcz przeładowanie aluzjami mitologicznymi, świadczącymi o bardzo dużym oczytaniu w literaturze greckiej. Nie przysła­ niają jednak one Propercjusza — człowieka ukazującego swoje przeżycia i troski. Głównym natchnieniem poety była Cynthia (pseudonim uro­ biony od góry Kynthos na Delos, gdzie się urodził Apollo). Cyn­ tia też, wbrew dotychczasowej symbolice nadprzyrodzonego kreowania poetów, jako inspiratorka poetyckiej twórczości Pro­ percjusza pełniła w pierwszych jego elegiach rolę zastrzeżoną zwykle dla Apollina i Muz. Imieniem Cyntii została zatytułowana pierwsza z czterech ksiąg elegii Propercjusza. W księdze tej liczącej 22 elegie tematem aż dwudziestu utwo­ rów jest miłość, przy tym główną postacią piętnastu elegii jest Cyntia (I 1 - 6 , 8, 8a, 11, 12, 15, 15a, 17-19). Poeta przedstawił ją jako egoistkę o wyjątkowej urodzie i wyrafinowanej kokie­ terii, jako kobietę chciwą, przewrotną, gniewliwą, wiarołomną, igrającą cudzymi uczuciami. Przeciwstawieniem Cyntii jest jej wielbiciel — ideał wiernego kochanka. Poza opisywaniem wła­ snych uczuć mówi poeta również o swoich zakochanych przyja­ ciołach Pontikusie i Gallusie (I 7; I 9; I 10; I 13). Księgę pierw­ szą zamyka krótka autobiografia poety (I 22). Cyntia jest bohaterką również drugiej księgi Elegii, gdzie poświęcono jej 85% wszystkich utworów (34 na 40). Tematem głównym nie jest już prezentacja ukochanej, dokonano tego bo­ wiem już w księdze pierwszej. Propercjusz zajął się natomiast w tych elegiach psychologiczną analizą uczucia miłości. W II księ­ dze wyłożył też Propercjusz swój program poetycki i podkreślił wyraźne różnice między własną poezją liryczną a twórczością poetów epickich. Wyznał, że jego powołaniem jest opiewanie mi­ łości, głosił, że taka poezja zapewni mu sławę. Natomiast zada­ niem epików winno być wielbienie czynów Augusta. W księdze trzeciej połowa utworów wiąże się z Cyntią, ale wiersze te są już odmienne w tonie. Poeta potrafił patrzeć na swoją miłość z opanowaniem zdolnego do spojrzenia perspekty­ wicznego obserwatora. Potrafił też zdobyć się na rzeczową i bez­ stronną ocenę swej ukochanej. W księdze III problematyka mi­ 290

łosna jest poruszaną raczej przygodnie, jest już tylko jednym (a nie, jak dawniej, prawie jedynym) z tematów poruszanych wśród problemów literackich, filozoficznych, społecznych, psy­ chologicznych. Miłość wygasła, a erotyki tej księgi straciły cechy subiektywności. Dotąd Propercjusz pisał pod natchnieniem Cyn­ tii, natomiast od księgi III zaczął występować jako czciciel Apollina i muzy Kalliopy. Przestał być ślepym wielbicielem Cyntii, a stał się kapłanem bóstw (El. III 1; III 2; III 3; III 9). W końco­ wych elegiach księgi następuje zerwanie z Cyntią, której życzy poeta rychłej starości (El. III 24; III 25). Trzecią księgę skiero­ wał poeta do wszystkich kobiet rzymskich pouczając je, że po­ stępując podobnie jak Cyntia niszczą miłość. W trzech księgach elegii zawarł więc poeta dzieje swojego romansu. W księdze czwartej Cyntia pojawiła się już tylko dwa razy (IV 7 i IV 8). Najważniejszymi tematami księgi IV staje się umiłowanie przeszłości Rzymu i uczucia rodzinne. Powstają ele­ gie aitiologiczne jak elegia o westalce Tarpei, od której imię wzięła skała Terpejska (IV 4), czy elegia o początkach Rzymu (IV 1). Miłość rodzinną wysławia poeta w utworze o rozdzielo­ nych przez wojnę małżonkach Aretuzie i Likotasie (IV 3). Jest tu też nazwana królową elegii żałobnych, elegia, w której poeta opłakuje śmierć Kornelii, żony konsula Emiliusza Lepidusa (IV 11). W poezji Propercjusza widać więc zupełnie wyraźnie ewolucję tematyki, powolne przejście od erotyki ksiąg I i II do innych tematów poruszonych w księdze III, aż po księgę IV, gdzie m iej­ sce elegii subiektywnej zajęła elegia aitiologiczna, wyjaśniająca pochodzenie dawnych nazw i obrzędów. Propercjusz mimo nalegań dworu nie zajął się epiką mającą na celu uświetnienie rządów Augusta. Choć nie szczędził pochwał władcy w wielu elegiach, w poezji jego pojawia się często mo­ tyw recusatio — wymawiania się od tematów epickich. Włącze­ nie do zbioru elegii aitiołogicznych mogło być ustępstwem na rzecz Augusta. Propercjusz sławił w nich bowiem dawny Rzym i jego historię, budził uczucia patriotyczne. Z piewcy miłości stał się piewcą przeszłości Rzymu. Tibullus i Propercjusz zajęli godne miejsce w piśmiennictwie rzymskim, do największej jednak doskonałości doprowadził ele­ 19*

291

gię rzymską Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 p.n.e. - 18 n.e.). Pochodził ze stanu ekwitów, z Sulmony w kraju Pelignów (środ­ kowa Italia, 120 km od Rzymu). Po studiach retorycznych w Rzy­ mie odbył podróże do Azji Mniejszej i na Sycylię. Zrezygno­ wawszy z kariery urzędniczej, do której przeznaczył go ojciec, poświęcił się całkowicie twórczości literackiej i szybko zdobył uznanie jako poeta. W 8 r. n.e. został przez Augusta skazany na wygnanie do Tomi (dziś Konstanca w Rumunii), gdzie przebywał do śmierci. Powód wygnania nie jest znany. Przypuszcza się, że Owidiusz musiał poznać jakieś skandale dworskie i został usu­ nięty jako niewygodny świadek. Sam poeta przyznawał, że do jego nieszczęścia przyczyniły się: carmen — pieśń, niezgodna z programem Augusta, dążącym do odnowy moralnej społeczeń­ stwa oraz error — nieporozumienie (chodzi pewnie o owo zamie­ szanie w dworski skandal). W twórczości Owidiusza można wyróżnić trzy etapy. Ze wcze­ snej młodości pochodzi poezja erotyczna: Miłostki (Amores), Heroidy (Heroides — Listy miłosne), Sztuka kochania (Ars amandi), Lekarstwa na miłość (Remedia amoris), O pielęgnowaniu twarzy (De medicamine faciei), zaginiona dzisiaj tragedia Medea. W wie­ ku dojrzałym napisał Owidiusz Przemiany (Metamorfozy) i Ka­ lendarz (Fasti). Na wygnaniu powstały Żale (Tristia), Listy z Pon­ tu (Epistulae ex Ponto), Ibis i Rybołówstwo (Helieuticon libri). W zbiorze elegii erotycznych Amores opiewał Owidiusz swoją miłość do Korynny. Nie znamy pierwszego wydania Amores, obejmującego pięć księg. Do naszych czasów doszło wydanie dru­ gie, w którym Owidiusz 49 elegii rozdzielił na trzy księgi. Każdą z ksiąg otwiera elegia programowa. Elegiom nadawał Owidiusz, podobnie jak jego poprzednicy, formę okolicznościowego biletu, epigramu epicedialnego, dialogu, monologu mimicznego, hymnu do bogów, pieśni u drzwi kochanki (paraklausithiron), pieśni z okazji podróży (propemptikon), wierszy gratulacyjnych itp. W elegiach brak rzeczywistego uczucia miłości, albowiem opie­ wana w Amores Korynna nie jest, jak to było w poezji Tibullusa i Propercjusza ukochaną poety, ale postacią fikcyjną, zmyśloną. Elegia traci rysy subiektywne, przedstawia uczucie miłości nie konkretnej osoby, ale miłość w ogóle. Przedstawiając historię miłości buduje ją poeta z motywów znanych z literatury i z ży­ 292

cia. Elegia nabiera rysów ogólnych, aby, jak to wyznaje Owi­ diusz, każdy zakochany mógł w nich znaleźć odbicie swoich własnych uczuć. Głównym celem stała się więc dla poety dy­ daktyka miłości. W elegiach Owidiusza brak tak charakterystycz­ nej dla Tibullusa wielotematyczności. Owidiusz zwykle ograni­ czał się do jednego tematu i rozszerzał go przez wprowadzenie przykładów mitologicznych. Stosował polecane przez retorów po­ szerzanie za pomocą porównań. Wiele podstawowych moty­ wów czerpał poeta z komedii greckiej tzw. nowej oraz od rzym­ skich komediopisarzy. Nie gardził tematami opracowywanymi w szkole na ćwiczeniach retorycznych. Dostrzega się związek jego elegii z epigramatem erotycznym i z grecką poezją erotyczną takich poetów jak Safona czy Mimnermos. Oczywiście elegie Owidiusza najwięcej czerpały z elegii aleksandryjskiej. Przedsta­ wione w elegii postaci przypominają często bohaterów komedii, autor traktował je z humorem. Tematem elegii Owidiusza są stereotypowe motywy erotyczne. Znajdziemy w zbiorze typowy opis różnych faz miłości (I 2; II 9; II 17), flirt z ukochaną w czasie uczty (I 4; I 5), wyrzekania przed zamkniętymi drzwiami (I 6), porównanie miłości do służby w oj­ skowej (I 9), wyznanie, że można kochać równocześnie dwie dziewczyny (II 4, II 10), przeklinanie podróży, która rozdziela z ukochaną (II 11, II 16), opis choroby (II 13), kłótni kochanków (I 7), chciwości kochanki (I 10, III 8), narzekanie na zdradę (III 3, III 5), oszukiwanie męża (II 2), podejrzliwość kochanki (II 7). W zbiorze znajdują się także elegie żałobne od parodii takiej elegii w opisie śmierci papużki (II 6) po pełną uczucia pieśń na śmierć Tibullusa (III 9). Chociaż w ostatniej elegii Amores (III 15) pożegnał się poeta z twórczością erotyczną, kontynuował ją jednak w Heroides — zbiorze fikcyjnych listów miłosnych, korespondencji mitycznych heroin z ukochanymi. Jest w zbiorku m.in. list Penelopy do Odyseusza, Bryzeidy do Achillesa, Fedry do Hipolita, Dydony do Eneasza, Medei do Jazona. Na końcu zbioru listy są ułożone pa­ rami. Są to listy herosów do ukochanych i ich odpowiedzi. Pisze więc Helena do Parysa i Parys do Heleny, Leander do Hero i Hero do Leandra, Akontiusz do Kydippy i Kydippe do Akontiusza. Zbiór zamyka list Safony do Faona. Listy heroin zawierają 293

stały motyw — prośbę opuszczonych kobiet o rychły powrót ko­ chanków. Motyw ten łączy się z szeregiem motywów towarzy­ szących. Są to wspomnienia o chwili rozstania (odjazd kochanka), przysięgi kochanka, że powróci, smutek i rozpacz, myśl o nieunik­ nionej śmierci, przeklinanie kochanka, podejrzenia o zdradę i nie­ wierność, chęć zemsty itp. Poeta wczuwa się w przeżycia opusz­ czonych heroin i trafnie określa ich charakter. W Heroldach ukazuje się talent Owidiusza-retora, który stałe, powtarzające się w listach motywy potrafił przytoczyć za każdym razem w odmienny sposób. Dydaktyce miłości poświęcił Owidiusz poemat w trzech księ­ gach Sztuka kochania (Ars amandi lub Ars amatoria). W utworze tym wystąpił jako nauczyciel miłości, a nauki swoje ujął w for­ mę eposu dydaktycznego, chociaż użył dystychu elegijnego, me­ trum stosowanego zwykle w elegiach. Metrum nie kontrastuje więc z lekkością treści i frywolnością tonu. Dwie pierwsze księgi były przeznaczone dla mężczyzn. Uczył ich poeta, jak zdobywać uczucia kobiet i jak je podtrzymywać. Wskazania z tej samej dziedziny, ale skierowane do kobiet zawiera księga trzecia. Jako nauczyciel miłości wymagał Owidiusz od swoich uczniów wy­ kształcenia, kultury i wrażliwości estetycznej. Podręcznik miło­ ści zawiera wiele rzymskich realiów: opisuje teatry, portyki, fora — miejsca, gdzie gromadzą się obywatele i gdzie łatwo zna­ leźć stosowany obiekt miłości. Są też w tym dziele Owidiusza opisy uczt i zabaw towarzyskich. Wykład został urozmaicony licznymi epizodami mitologicznymi, jak opowieść o Bakchusie i Ariadnie, o Dedalu i Ikarze i inne. Uzupełnieniem Sztuki kochania jest utwór Lekarstwa na mi­ łość (Remedia amoris). Do lekarstw tych zaliczył Owidiusz wy­ tężoną pracę, zajęcia publiczne, urzędnicze, adwokackie, służbę wojskową, pracę na roli. Radził też poddać obiekt miłości ostrej krytyce, nie być ślepym na wady. Twórczość pierwszego okresu zamyka poradnik kosmetyczny O pielęgnacji twarzy (De medicamine faciei) — humorystyczny zbiór przepisów dotyczących pielęgnowania cery. Dojrzalszy etap twórczości otworzyły Przemiany (Metamorphoses) w piętnastu księgach — cykl mitów o cudownej prze­ mianie bohaterów w rośliny, zwierzęta, głazy, od początku świata 294

do apoteozy Juliusza Cezara. Mity te ujął poeta w formę epopei, posługując się właściwym dla epopei metrum — heksametrem. Jest to wyjątek w poezji Owidiusza, który wszystkie inne utwo­ ry pisze w dystychu elegijnym. Sam temat metamorfozy nie był nowością w literaturze greckiej, ale dopiero aleksandryjczycy zajęli się systematycznym zbieraniem mitów, poszukując przede wszystkim mniej znanych podań. O przemianach pisał Kallimach (Aitia), Apollonios z Rodos (Argonautica), ogłosili niezachowane zbiory metamorfoz Nikander z Kolofonu (II w. p.n.e.) i Parthenios z Nikai (I w. p.n.e.), poeta grecki, który jako jeniec wojenny w 73 r. p.n.e. przybył do Rzymu, gdzie był nauczycielem Wergiliusza i Korneliusza Gallusa. Natomiast literatura łacińska pierw­ szy cykl systematycznie ułożonych poetyckich mitów zawdzięcza Owidiuszowi. Przed nim opracowywano jedynie pojedyncze mity w formie małych eposów (epyllionów), że przypomnimy Katullu­ sa Warkocz Bereniki (66 — przekład utworu Kallimacha) lub zachowany pod imieniem Wergiliusza poemacik Ciris (przemiana Scylii w ptaka morskiego — ciris). Owidiusz pierwszy wśród rzymskich poetów postanowił przedstawić mity dotyczące prze­ mian w chronologicznym następstwie od początku świata do swoich czasów. W poemacie można wyróżnić trzy części. Pierwsza obejmująca księgi I - V zawiera najstarsze mity od stworzenia świata do za­ łożenia Teb przez Kadmosa i do zabójcy Meduzy, Perseusza. Część druga, księgi VI - X, obejmuje podania czasów Herkulesa. W części trzeciej XI - XV są zawarte mity trojańskie i mity italsko-rzymskie. Przedstawienie mitów w postaci „ciągłej pie­ śni” — carmen perpetuum — nie zawsze było możliwe bodaj ze względu na ich synchronizację. Poeta więc dla zachowania jasno­ ści konstrukcji łączył w odrębne całości podania lokalne, np. księgi III i V zawierały podania tebańskie, księgi VI i VII mity attyckie itp. Owidiusz skupiał mity wokół głównego bohatera, np. księga IX zawiera mity o Herkulesie. Łączył także poeta mity wokół wspólnej idei moralnej. Dla umieszczenia wielkiej ilości podań służyły też epizody wplecione w główny wątek. Tak np. Orfeusz po śmierci Eurydyki śpiewa kilka miłosnych opowie­ ści — mitów (księga X). Bardziej kunsztownym wprowadzeniem mitu jest przedstawienie postaci, która wahając się w wyborze 295

tematu, opowiada kilka mitów, nim przejdzie do zasadniczego tematu. Tak postępują córki Minijasa w księdze IV. Przy opisach podróży wprowadzał poeta mity związane z opisywanymi miej­ scowościami. Mówiąc o ucieczce Medei po zamordowaniu dzieci włączył aż piętnaście mitów związanych z miejscami, nad który­ mi przelatywał jej rydwan (księga VII). Czasem nieobecność jakiejś osoby stawała się powodem do opowiadania o jej losach (księga I). Niekiedy znów wprowadzał poeta mity przez opisy dzieł sztuki, na których znajdowały się sceny z mitów. Owidiusz pokazał budzące podziw mistrzostwo w sposobach wprowadzania do poematu nowych bohaterów i nowych tematów. Niezwykle kunsztowny jest styl Metamorfoz. W poemacie znajdują się sceny epickie w stylu Homera, jak opis walki Cen­ taurów z Lapitami (księga XII). Są również opowiadania elegijne w stylu poetów aleksandryjskich, w których szczególny nacisk położono na ukazanie przeżyć bohaterów (np. przeżycia Medei w księdze VII). Znajduje się także w Metamorfozach aleksan­ dryjska idylla np. zaloty Cyklopa do Galatei (księga XIII), heroida (list Byblidy do Kanusa, księga IX). Nie brak i hymnów (hymn do Bakchusa, księga IV; do Cerery, księga V). Są też epi­ gramy (księga II), napisy nagrobne (np. na grobie Faetona w księdze III). Początek Metamorfoz — wykład o powstaniu świata oraz księga ostatnia z wykładem nauki Pitagorasa noszą znamio­ na poematu filozoficznego. Nie zerwał jednak Owidiusz całkowicie z tematyką swej wcześniejszej twórczości. Wypełnił bowiem treść Metamorfoz w większości mitami erotycznymi jak opowieść o Dafne i Apollinie, Orfeuszu i Eurydyce, Plutonie i Persefonie, Adonisie i Wenerze itp. Wiele mitów miłosnych jest zawartych w poemacie aitiologicznym Kalendarz (Fasti), choć utwór ten pozostaje pod wpły­ wem polityki religijnej Augusta. W dziele tym powrócił poeta do dystychu elegijnego i do formy pojedynczych elegii. Miały one ilustrować kalendarz rzymski. Owidiusz opisał święta rzym­ skie, religijne i państwowe, wyjaśnił powstanie obrzędów kulto­ wych i ich nazwy. Fasti są więc zbiorem elegii aitiologicznych, wyjaśniających przyczyny kultu i liturgii rzymskiej połączonych zasadą następstwa w kolejności kalendarza. Owidiusz swoim 296

utworem uczcił reformę kalendarza przeprowadzoną przez Juliu­ sza Cezara i uzupełnioną ok. 8 r. p.n.e. przez Augusta. Zamiast planowanych dwunastu ksiąg odpowiadających dwunastu mie­ siącom zdążył poeta napisać tylko sześć dla pierwszej części roku. Pracę przerwało wygnanie do Tomi, gdzie przeredagował wpraw­ dzie poemat, ale nie zdołał go wykończyć. Idea poematu miała być zgodna z głoszonym przez Augusta programem odrodzenia dawnych tradycji narodowych i religijnych. W Fasti chcąc po­ zyskać sobie Augusta składał poeta (czego dotąd nie czynił) hołdy nowej dynastii. Specjalną cześć okazywał bogom opiekuńczym rodu julijskiego, to jest Wenerze, Apollinowi, Weście i Marsowi Mścicielowi. Poeta obsypywał Augusta komplementami opisując święto 5 lutego — dzień w którym władca przyjął tytuł ojca ojczyzny (pater patriae). Zestawiał Augusta z Jowiszem i R omulusem, sławił go jako zwycięzcę całego świata, odnowiciela moralności. W styczniowe święta (11 i 15 I) karmentaliów staroitalska nimfa Karmenta przepowiadała w Kalendarzu sławę ju ­ lijskiego rodu. W Kalendarzu Owidiusza jest też wiele opowiadań mitologicz­ nych, są mity o Arionie uratowanym przez delfiny, o Pegazie uniesionym do gwiazd i in. Opowiada się także o pamiętnych datach historycznych czczonych jako państwowe święta, jak uro­ czyście obchodzona rocznica śmierci niemal całego rodu Fabiuszów, którzy polegli w 477 r. p.n.e. w bitwie stoczonej z W ejentami. Tematy takie mniej jednak odpowiadały poecie. Brak w jego opowiadaniach stosownego patosu. Lepiej się czuje, gdy mo­ że przytaczać pełne dowcipu anegdoty lub erotyczne opowia­ dania. Poemat Kalendarz nie dorastał poziomem Metamorfozom, ale przy jego ocenie trzeba pamiętać, że jest to utwór nieukończony. W ostatnim okresie twórczości, już na wygnaniu w Tomi, zmienia się niemal całkowicie tematyka elegii Owidiusza. W pły­ nęły na to ciężkie warunki życia w nieznanym kraju. Owidiusz usiłuje przy pomocy swych utworów bądź uzyskać odwołanie z wygnania, bądź wyjednać pozwolenie na zmianę miejsca poby­ tu. Utwory z wygnania mają formę listów pisanych dystychern elegijnym. Zale (Tristia) obejmują pięć ksiąg elegii — listów, skierowanych do określonych adresatów, ale bez wymienienia ich 297

nazwiska (sprawa Owidiusza była jeszcze zbyt znana w Rzymie i poeta nie chciał narażać przyjaciół). Równocześnie jednak poeta ufał, że jego żale znajdą czytelników w szerokich kręgach społe­ czeństwa, że choć oddalony, będzie przypominał o swoim istnie­ niu. Niektóre utwory pisał Owidiusz już w czasie podróży do Tomi (I 2; I 4; I 10). Opisywał burzę, którą przeżył na Morzu Egejskim (I 2). Z wielkim uczuciem przedstawił ostatnie chwile spędzone w Rzymie, łzy i pełne rozpaczy pożegnanie z rodziną i przyjaciółmi. (I 3). Te pełne smutku momenty porównywał do rozpaczy Trojan po upadku Troi. Najważniejsze tematy I księgi Żalów to: rozpacz z powodu wyjazdu z Rzymu i rozstania z ro­ dziną i przyjaciółmi, lęk przed nowym miejscem pobytu, prze­ życia w czasie podróży. Druga księga Żalów zawiera jeden tylko utwór — autoapologię. Adresatem jej jest August. Owidiusz usiłował w tym wier­ szu usprawiedliwić swe postępowanie, lecz równocześnie, aby nie rozgniewać władcy, powtarzał iż gniew jego jest słuszny. Przy­ pominał, że pisał nie tylko utwory erotyczne, lecz także Meta­ morfozy i Kalendarz. Twierdził także, iż poezja jego nie obrażała nikogo i była wolna od złośliwości. Trzecią księgę Żalów, a także i czwartą, otwiera list do czy­ telnika. Dzięki Owidiuszowi rozpowszechniła się w literaturze ta forma rozmowy autora z czytelnikiem. Z innych adresatów księgi III poznajemy Perillę (III 7), pasierbicę poety, również obdarzoną talentem poetyckim. Niekiedy poeta odrywał się od myśli o swoim nieszczęściu i włączył do Żalów utwory na inny temat, jak utwór aitiologiczny o pochodzeniu nazwy miasta Tomi (III 9), czy elegia opisująca zimę scytyjską (III 10) i nadchodzącą wiosnę (III 12). O przykrościach życia z dala od cywilizacji rzymskiej pisał Owidiusz w listach księgi IV i V (IV 1; V 2, V 7, V 10). Chcąc przypomnieć o sobie czytelnikom, z myślą także i o swojej sławie u potomnych w ostatniej elegii księgi IV (IV 10) podał poeta swoją autobiografię, jedną z pierwszych tak obszernych auto­ biografii poetyckich w literaturze rzymskiej. Stałym motywem niemal wszystkich utworów w Żalach są pochwały Augusta i ape­ lowanie do jego łaskawości. Gdy przycichło już zainteresowanie sprawami związanymi 298

z wygnaniem Owidiusza, poeta, widząc, że korespondencja z nim nie narazi już przyjaciół, napisał nowy cykl elegii — listów, Listy z Pontu (Epistulae ex Ponto) w 4 księgach adresowanych do w y­ mienionych z imienia osób. Listy nie różnią się tematyką od po­ przedniego zbioru. I w nich znajduje się wiele pochwał pod adre­ sem panującego, prośby o ułaskawienie lub o zmianę miejsca wygnania. Błagania te jednak nie odnosiły skutku, choć miejsce Augusta zajął Tyberiusz. Poeta musiał przyzwyczaić się do no­ wych warunków, próbował nawet pisać w języku Gotów — „G etico sermone” . Poza tymi dwoma cyklami listów (Tristia, Epistulae ex Ponto) z okresu wygnania pochodzi pisany w dystychu elegijnym utwór Ibis, wymierzony w nieprzyjaciela, który cieszył się z wygnania Owidiusza i szkodził jego imieniu. Owidiuszowi przypisuje się poza tym poemat o znakach niebieskich Fenomeny (Phaenomena) i poemat Rybołówstwo (Haliéutica). Swoje Metamorfozy zakończył Owidiusz dwuwierszem: „A je­ śli mistrz posiada dar przeczuć rzetelny / W blasku sławy żyć będę wieki — nieśmiertelny” . I rzeczywiście twórczość jego cie­ szyła się niesłabnącą sławą. Choć więc poezja Owidiusza nie do­ starcza głębszych wzruszeń, ani nie skłania do poważniejszych refleksji, dzięki niezwykłemu talentowi doprowadził on język rzymski do doskonałości. Był twórcą oryginalnym, narratorem, któremu równego nie wydała już poezja rzymska. Epoka augustowska była okresem wspaniałego rozkwitu wszy­ stkich gatunków poezji — poza sztuką dramatyczną. Takiego poziomu nie zyskała już proza, której okres świetności przeminął wraz z twórczością Cycerona. Jedynym wielkim osiągnięciem w dziedzinie prozy było dzieło historyczne Tytusa Liwiusza (Titus Livius, 59 p.n.e. - 17 n.e.) Od założenia miasta tj. Rzymu (Ab urbe condita). Liwiusz pochodził z Padwy (Patavia), skąd też wywodzi się jego przydomek Patavinus. W Rzymie odbył studia historycz­ ne i filozoficzne. Był autorem nie zachowanych utworów filozo­ ficznych oraz dzieł z dziedziny retoryki. Najwięcej sławy za­ wdzięczał Liwiusz częściowo tylko do naszych czasów zachowa­ nemu dziełu Od założenia miasta. Przedstawił w nim dzieje pań­ stwa rzymskiego od wędrówek Eneasza do 9 r. n.e., to jest do śmierci pasierba Augusta, Druzusa. Przypuszcza się, że utwór 299

nie został ukończony i prawdopodobnie autor planował zamknię­ cie swego dzieła na roku 14 n.e., to jest na śmierci Augusta. Ze 142 ksiąg historii Liwiusza zachowała się jedynie czwarta część dzieła. Są to księgi: I - X, czyli dekada pierwsza — dzieje rzym­ skie od początku do 293 r. p.n.e. (do trzeciej wojny samnickiej), oraz księgi X X I - XLV — dekady trzecia, czwarta, część piątej — historia Rzymu od wybuchu drugiej wojny punickiej do zwy­ cięstwa Lucjusza Emiliusza Paulusa nad Macedonią, to jest lata 218 - 167 p.n.e. Posiadamy nadto drobne fragmenty, a także tzw. periochae — wyciągi z poszczególnych ksiąg. Cel dzieła zazna­ czył Liwiusz w przedmowie stwierdzając: „W historii to jest przede wszystkim owocne i zbawienne, że można dowiedzieć się z niej, czego jednostka i państwo powinny unikać, a co naślado­ wać.” Liwiusz chciał w swojej historii przedstawić wielkość dawnego Rzymu, ażeby na tym tle z większą wyrazistością ukazać jego późniejszy upadek moralny. Dzieło miało rozbudzić uczucia patriotyczne i umiłowanie dawnych rzymskich cnót. Do pielęgnowania ich miały zachęcać przykłady męstwa i dzielności dawnych bohaterów, takich jak broniący mostu Horacjusz Kokles, jak poświęcający życie za ojczyznę Muncjusz Scewola, jak konsul Lucjusz Emiliusz Paulus, który nie uciekł z pola walki na ofiarowanym mu koniu w bitwie nad Kannami (216 p.n.e.). Nie pominął Liwiusz i dzielnych kobiet takich jak Lukrecja, Weturia i in. Dla odstraszenia od występków nie brak w dziele także i przykładów negatywnych. Do nich należy Tulia, córka króla Serwiusza Tuliusza, która zbezcześciła zwłoki ojca prze­ jeżdżając po nich powozem. Budzić odrazę miał decemwir Appiusz Klaudiusz, uosobienie tyranii i pychy. Bohaterów swoich charakteryzował Liwiusz często w sposób pośredni: opisywał ich czyny, przytaczał o nich ówczesne opinie. Najczęstszym sposobem charakterystyki były mowy samych bo­ haterów. Należą one do najcenniejszych partii dzieła. W zacho­ wanej części jest ich około 400. Również wielki talent ujawnił Liwiusz jako narrator. Potrafił po mistrzowsku, w sposób har­ monijny połączyć elementy poezji i retoryki, dzięki czemu nadał patetyczno-dramatyczny ton swojej narracji. Poza Liwiuszem nie zdołał tego osiągnąć żaden ze znanych nam historyków staro­ żytnych. 300

W księdze II historii Liwiusza poseł rzymski przemawiając do Porsenny, króla Etrusków, wypowiedział następujące zdanie: „Jest ogólne przekonanie, że koniec ustroju republikańskiego będzie równocześnie końcem miasta” (tj. Rzymu). Jest to nie­ wątpliwie pogląd samego autora, zwolennika dawnej republiki. Jednak uwielbienie wielkiej przeszłości Rzymu zbliżyło republi­ kanina Liwiusza do programu politycznego Augusta, do głoszo­ nych w tym programie haseł odrodzenia dawnych kultów i daw­ nej moralności. Historia Rzymu Od założenia miasta spełniała tę samą rolę, co Eneida Wergiliusza i ody rzymskie Horacego. Jako historyk zasłynął obok Liwiusza współczesny mu Pom pejusz Trogus (Pompeius Trogus, I w. p.n.e.), Celt z Galii Narboneńskiej, autor pierwszej w literaturze rzymskiej historii pow ­ szechnej. Dzieło jego wprawdzie zaginęło, ale można je odtwo­ rzyć na podstawie zachowanych spisów treści poszczególnych ksiąg, a także dzięki obszernemu streszczeniu utworu, którego dokonał ok. III w. n.e. Marek Junian Justyn. Trogus w 44 księ­ gach historii zatytułowanej Filipika (Philippica) podał dzieje państwa macedońskiego oraz monarchii, które wyłoniły się z im­ perium Aleksandra Wielkiego, uwzględnił także dzieje państw sąsiednich, lub mających z Macedonią jakieś kontakty. W Filipikach została zawarta także historia Persji i państw greckich. Omówiono też początkowe dzieje Rzymu, wspomniano o Gallach i o Hiszpanii. Dzieło Trogusa jest więc historią powszechną, uwzględniającą historię Rzymu, lecz dzieje państwa rzymskiego nie stanowią tu, przeciwnie niż u Liwiusza, centralnego punktu zainteresowań autora. Epoka augustowska nie należała, jak już wspomniano, do czasów sprzyjających rozwojowi wymowy. Ze względu na wa­ runki polityczne zaniechano występów publicznych, a wymowa stawała się powoli sztuką ograniczającą się do szkolnych ćwiczeń i deklamacji. Ustalił się zwyczaj wygłoszenia opracowanych te­ matów przed specjalnie zapraszaną publicznością. Czołowym przedstawicielem tej nowej wymowy był Lucjusz Anneusz Se­ neka Retor (Lucius Annaeus Seneca Retor, 54 p.n.e. - 39 n.e.). Opracował on dla swoich synów m.in. dla Lucjusza Anneusza Seneki Młodszego Filozofa wybór ćwiczeń retorycznych. Z pracy Seneki zachowało się 5 ksiąg (I, II, VII, IX, X) fikcyjnych mów 301

sądowych tzw. Controversiae oraz księga mów doradczych (Suasoriae). Seneka przekazał wiele cennych wiadomości o mówcach swojej epoki, podawał też tematy opracowywanych w szkole ćwiczeń. W mowach nie poruszano zagadnień aktualnych, ale starano się wyszukać tematy sensacyjne i niezwykłe. W dekla­ macjach przytoczonych przez Senekę pojawiają się zbójcy, tru­ ciciele, piraci itp. Przedstawione są sytuacje mające swoją nie­ zwykłością olśnić słuchacza. Taką np. skomplikowaną jest sytua­ cja niewolnika: nie usłuchał on próśb umierającego w męczar­ niach pana, który błagał go o truciznę dla przyśpieszenia śmierci. Konający chcąc ukarać to nieposłuszeństwo poleca w testamencie ukrzyżować niewolnika. Wiele z tego typu deklamacji prze­ kształciło się w czasach późniejszych w odrębne, rozwijające się jako zamknięte całości nowele. Kierowanie przez Augusta zainteresowań społeczeństwa ku legendarnym czasom Rzymu przyczyniło się do rozwoju podręcz­ ników dotyczących tzw. starożytności, to jest dawnych urządzeń, instytucji itp. Na tym polu szczególną aktywność wykazał kie­ rownik słynnej biblioteki na Palatynie, wyzwoleniec Augusta, Hyginus (Caius Iulius Hyginus, I w. p.n.e./I w. n.e.), który był też autorem nie zachowanych traktatów z dziedziny rolnictwa, pszczelarstwa (De agricultura, De apibus) i podręcznika mito­ logii (Fabulae). Przywiązanie do dawnego języka potwierdziła działalność Weriusza Flakkusa (Verius Flaccus, I w. p.n.e./I w. n.e.), wycho­ wawcy wnuków Augusta. Weriusz wydał pracę O znaczeniu słów (De verborum signijicatu), w której wyjaśniał znaczenie wielu niezrozumiałych już dla jego pokolenia wyrazów łacińskich. Podał także w swojej książce wiadomości dotyczące życia i kultury dawnego Rzymu. Przed całkowitym zaginieniem ocalił dzieło We­ riusza gramatyk Festus w II w. n.e. sporządzając z niego wyciąg. Jednak i jego pracę znamy tylko z fragmentów oraz ze skrótu dokonanego przez Pawła Diakona, kronikarza Karola Wielkiego. W całości natomiast zachowało się dzieło naukowe z innej dziedziny, praca Witruwiusza (Marcus Vitruvius Pollio, ur. ok. 70 p.n.e.), budowniczego Cezara i Augusta, O architekturze (De architectura), jedyny starożytny zachowany traktat o takiej te­ matyce. W dziesięciu księgach omówił Witruwiusz: budownictwo 302

publiczne i prywatne (księgi I - VII), hydraulikę (księga VIII), konstrukcję zegarów wodnych' i maszyn wojennych (księgi IX X). Interesujące są umieszczone przed każdą księgą wstępy ogólne. Poruszał w nich autor problemy dotyczące filozofii, lite­ ratury, muzyki itp. Podobnej tematyki dotyczą urozmaicające pracę dygresje. Utwór O architekturze powstał za sprawą Augusta. Był darem złożonym władcy, który zabezpieczył byt Witruwiuszowi tak, że (jak to zaznaczył autor w przedmowie) „do końca życia nie musiał lękać się niedostatku” .

LITERATURA OKRESU CESARSTWA (I i II w. n.e.) UWAGI OGÓLNE

Po śmierci Augusta w 14 r. n.e., senat powierzył stanowisko princepsa jego pasierbowi, Tyberiuszowi. Początkowo Tyberiusz sprawował rządy w zgodzie z senatem, którego uprawnienia nawet powiększył. Równocześnie jednak nadano nową interpre­ tację dawnej ustawie de maiestate; pozwalała ona pociągać do odpowiedzialności karnej za obrazę Augusta i Tyberiusza i w ten sposób przyczyniła się do wzmocnienia władzy cesarskiej. Po upadku w 31 r. Sejana, dowódcy straży pretoriańskiej, nastąpiły wobec warstwy nobilów surowe represje i konfiskaty majątków. Harmonia między cesarzem i senatem przestała istnieć. Również następcy Tyberiusza, Kaligula (37 - 41 n.e.), Klaudiusz (41 - 54) i Neron (54 - 68) rozpoczynali rządy od zgody z senatem, a koń­ czyli prześladowaniami senatorów i nobilów. Przyczyną tej walki między princepsami i senatem w I w. n.e. był stopniowo postę­ pujący upadek władzy nobilów i ekwitów w państwie; przecho­ dziła ona bowiem w ręce arystokracji italskiej popieranej przez cesarzy, a później nawet w ręce arystokracji prowincjonalnej. Opór senatu w tym okresie był oporem odsuwanej od władzy dawnej nobilitas. Równocześnie z upadkiem politycznym i gospodarczym nobi303

lów wzrastało znaczenie kohort pretoriańskich i ich dowódców (prefektów). Tyberiuszowi władzę ofiarował jeszcze senat, ale Klaudiusza obwołali cesarzem już pretorianie. Rola senatu ogra­ niczyła się jedynie do zatwierdzenia ich decyzji. Prawo obwoły­ wania cesarzy, które przywłaszczyli sobie pretorianie, przejęły potem legiony znajdujące się w prowincjach. Tak więc po śmierci Nerona legiony w Hiszpanii i Galii ogłosiły cesarzem Galbę (68 69); gdy zaś zamordowano go w styczniu 69 r., legiony w Ger­ manii ogłosiły cesarzem Witeliusza (r. 69), a legiony w Judei i Syrii Wespazjana. Niezadowoleni z tego wyboru pretorianie w samym Rzymie ogłosili cesarzem Othona (r. 69). Dlatego rok 69 przeszedł do historii jako tzw. „rok trzech cesarzy” . Ostatecznie po zaciętych walkach objął władzę Wespazjan (69 - 79), dając początek dynastii Flawiuszów. Rządy Wespazjana i jego syna Tytusa (79 - 81), który został uznany za jednego z najlepszych cesarzy, przyniosły państwu rzymskiemu ulgę po rządach dy­ nastii julijsko-klaudyjskiej. Między senatem i cesarzami znowu zapanowała zgoda, a skarb zrujnowany za Kaliguli i Nerona zreorganizowano. Dopiero za trzeciego cesarza z dynastii Fla­ wiuszów, Domicjana (81 - 96) rozpoczęły się nowe prześladowa­ nia. Domicjan bowiem wykazywał tendencje absolutystyczne, do­ magał się przyznania mu tytułu boga i pana (dominus ac deus), zorganizował też system donosicielstwa. Jego następców — Nerwę (96 - 98), Trajana (9 8 - 117), Hadriana (117 - 138), Antonina Piusa (138 - 161) i Marka Aureliusza (161 - 180) uznała historiografia rzymska pisana z punktu widzenia senatu za „dobrych” cesarzy. Trajan był pierwszym cesarzem spoza Italii, pochodził z hiszpań­ skiego miasta Italika. Antoninus Pius, który pochodził z Galii, z Nemausus, uważany był za najbardziej sprawiedliwego władcę, natomiast Marek Aureliusz zyskał sobie przydomek „filozofa na tronie” . Sytuacja uległa zmianie dopiero za rządów syna Marka Aureliusza, Kommodusa, który podobnie jak Domicjan dążył do władzy absolutnej i nie cofał się przed prześladowaniami i re­ presjami. W polityce zagranicznej w I i II w. w imperium rzymskim panuje względny spokój. Cesarze kontynuują w zasadzie politykę obronną, zalecaną przez Augusta. Jej wyrazem jest rozbudowa systemu obronnego wzdłuż granic państwa. Pomimo, że zanie­ 304

chano rozszerzenia granic imperium poza Ren i Dunaj, a także nie podejmowano wojen z Partami, Rzym powiększył w tym czasie liczbę swoich prowincji. Za Klaudiusza podbito południową Brytanię, zakończono podbój Mauretanii i zorganizowano tam dwie prowincje cesarskie, w tym czasie zamieniono też w pro­ wincję państwo trackie. W omawianym okresie Rzym dwukrotnie znalazł się w obliczu wielkiego niebezpieczeństwa: raz na prze­ łomie I i II w. n.e., kiedy nad dolnym Dunajem powstało silne państwo Daków; Domicjan musiał od r. 89 wypłacać mu duże sumy pieniężne; dopiero Trajan doprowadził w r. 116 do opano­ wania królestwa Daków a utworzenia prowincji Dacji; drugi raz za panowania Marka Aureliusza w czasie walk z Partami i ger­ mańskimi plemionami Kwadów i Markomanów, które przejściowo opanowały cały teren naddunajski aż po Italię północną. Poli­ tyka obronna prowadzona przez cesarzy w I i II w. była nie tylko wynikiem trudności związanych z podnoszeniem stanu li­ czebnego armii, lecz także następstwem wybuchających w róż­ nych prowincjach buntów (np. powstanie Batawów pod dowództ­ wem Juliusza Cywilisa po śmierci Nerona). Od czasów Hadriana w celu zwiększenia liczebności wojsk zaczęto przyjmować do le­ gionów nie tylko obywateli rzymskich, ale również mieszkańców prowincji, którzy tego obywatelstwa nie mieli. Nie przyczyniło się to jednak do zwiększenia sił obronnych państwa, jak wyka­ zały walki toczące się w następnym stuleciu. W I i II w. n.e. władza cesarska stale wzrastała w stosunku do władzy senatu; wytworzyła się też nowa administracja ce­ sarska, powstało szereg nowych urzędów podlegających bezpo­ średnio cesarzowi, cesarz obsadzał również wszystkie stanowiska w armii. W ten sposób faktyczna władza w państwie skupiała się w ręku cesarza i jego zaufanych ludzi. Już od czasów Augusta istniała przyboczna rada cesarza składająca się z jego przyjaciół i ludzi zaufanych; od czasów Hadriana nabrała ona charakteru oficjalnego. Za dynastii julijsko-klaudyjskiej, a później za Domicjana dużą rolę odgrywali na dworze cesarskim wyzwoleńcy, którym powierzano ważne urzędy; natomiast niechętnie otaczali się nimi cesarze w. II; wówczas największe znaczenie miała ce­ sarska rada przyboczna; w skład jej wchodzili wybitni senato­ rowie i ekwici, oni też objęli urzędy cesarskie obsadzone przez 20 — Literatura grecka i rzymska

305

wyzwoleńców. Dopiero za Kommodusa wzrosła znowu rola w y­ zwoleńców. W okresie cesarstwa pierwszym stanem w państwie był nadal, podobnie jak za republiki, stan senatorski rekrutujący się z wiel­ kich właścicieli ziemskich, jednak skład jego uległ dużym zmia­ nom. Liczne bowiem znakomite rody, które miały znaczenie w okresie republikańskim, wyginęły bądź w wojnach domowych, bądź na skutek proskrypcji, albo zubożały; nie mogły wykazać się już odpowiednim cenzusem majątkowym i wobec tego nie wchodziły w skład senatu. Miejsce ich zaczęli zajmować ekwici podniesieni do stanu senatorskiego; pochodzili oni nie tylko z Rzymu lecz także z prowincji. Zmiana składu warstwy sena­ torskiej nastąpiła wskutek dopuszczenia do senatu poza Italikami również zromanizowanej arystokracji prowincjonalnej. Proces ten, rozpoczęty za Klaudiusza, szczególnie przybrał na sile za dynastii flawijskiej. Ponieważ nowi członkowie stanu senator­ skiego często zawdzięczali wyniesienie do tego stanu cesarzowi, nie zajmowali w zasadzie w w. II opozycyjnego stanowiska wobec panujących, chyba że władcy okazywali zbyt silne ten­ dencje absolutystyczne, jak np. w końcu I w. Domicjan, czy w w. II Kommodus. Jednak i ta opozycja — zaczynając od Wespazjana — nie była tak ostra jak opozycja stanu senatorskiego wobec cesarzy dynastii julijsko-klaudyjskiej, kiedy dawne rody odgrywały jeszcze dużą rolę. Cesarze opierali zresztą swoją władzę głównie na drugim po stanie senatorskim stanie ekwitów. Także jego skład uległ zmianie w okresie cesarstwa. Nowi człon­ kowie pochodzili przeważnie z arystokracji municypalnej i pro­ wincjonalnej bądź z kręgów wybitniejszych dowódców wojsko­ wych. Najzamożniejsi ekwici stanowili arystokrację finansową, natomiast średnio zamożni sprawowali różne urzędy w admini­ stracji cesarskiej. Proletariat rzymski po zniesieniu przez Tyberiusza wyboru urzędników na komicjach nie miał w czasach cesarstwa żadnych praw politycznych. Jego część zajmowała się — podobnie jak wyzwoleńcy i niewolnicy — handlem, rzemiosłem bądź pracą fizyczną; większość zaś żyła z bezpłatnie otrzymywanego zboża i spełniania obowiązków klientów możnych domów, w których

306

często źle ich opłacano i nie lepiej traktowano; klienci nie byli bowiem już potrzebni swoim patronom przy wyborach na urzędy, jak to miało miejsce w okresie republiki. Proletariat był też od­ biorcą wspaniałych igrzysk urządzanych przez cesarzy. Składały się na nie wyścigi konne, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami, a nawet bitwy morskie. Igrzyska odbywały się w amfiteatrze. Urządzano je ze stale wzrastającym przepychem i okazałością. Cesarze bowiem starali się w ten sposób zadowolić i życzliwie do siebie usposobić lud rzymski. Najważniejszym zjawiskiem społeczno-gospodarczym I i II w. n.e. był kryzys gospodarki opartej na pracy niewolniczej i two­ rzenie się tzw. kolonatu. W tym okresie nie było wojen zabor­ czych, które za czasów republiki stanowiły źródło masowego do­ pływu niewolników. Toteż zamiast niewolników zatrudnionych masowo pojawiają się w I w. tzw. kolonowie, tj. wolni chłopi, którym wydzierżawia się małe działki. Podstawą stosunku praw­ nego między właścicielem majątku a kolonem była umowa dzier­ żawna; na jej podstawie kolon obowiązany był do wypłacania właścicielowi czynszu dzierżawnego w pieniądzach lub w naturze. Wprowadzenie kolonatu miało zapobiec postępującemu stale upadkowi rolnictwa italskiego. Główną przyczyną tego upadku była zła praca niewolników, od których kolonowie pracowali znacznie lepiej i wydajniej. Coraz mniej zaczęła się w Italii opłacać hodowla wina i ofiwek z chwilą, gdy prowincje zachod­ nie, Galia i Hiszpania zaczęły produkować własne wina i oliwę. Wielu hodowców wina i oliwek przerzuciło się wówczas na uprawę zboża. Zmiany te zapowiadają już w II w., zwłaszcza w końcu tego stulecia, kryzys gospodarczy i społeczny, który po­ głębił się i zaostrzył w wieku trzecim. Z drugiej strony brak dopływu niewolników, powodujący wzrost cen i występujące oznaki przeżywania się ustroju niewolniczego wpłynęły na zmianę stosunku społeczeństwa wolnego do niewolników. Zaczęto do­ strzegać w nich ludzi, a nie wyłącznie narzędzia pracy. Wyrazem tej zmiany są nie tylko wypowiedzi w literaturze, lecz także pewne fakty. Tak więc Hadrian wydał zakaz stosowania kary śmierci wobec niewolników, a Antoninus Pius edykt pozwala­ jący im chronić się u stopni ołtarza i przed posągami cesarzy

20*

307

oraz inne zarządzenia mające na celu ukrócenie wyzysku tej klasy ludności. W takich oto, zmienionych w porównaniu z epoką augustowską warunkach politycznych, społecznych i ekonomicznych rozwijała się literatura łacińska dwóch pierwszych stuleci naszej ery.

Wiek I LITERATURA ZA TYBERIUSZA

(14 - 37 n.e.)

Rządy Tyberiusza nie były okresem pomyślnym dla literatury. Wpłynęła na ten stan rzeczy prawdopodobnie w niemałym stopniu osobowość samego cesarza p a ło przystępnego dla ludzi, zamknię­ tego w sobie, skłonnego do samotności bądź otaczającego się je­ dynie nielicznym gronem osób, a także jego własne upodobania literackie. Skupiały się one wokół literatury „uczonej” , mało zrozumiałej dla przeciętnego czytelnika, jak utwory poetów alek­ sandryjskich, Euphoriona, Rhianosa i Partheniosa. Uwagę cesa­ rza przyciągała też szczególnie astronomia i astrologia. Nie bez znaczenia dla rozwoju literatury pozostawała wrodzona podej­ rzliwość Tyberiusza; wzmogła się ona jeszcze po wykryciu spisku Sejana. Cesarz bowiem łatwo dopatrywał się w utworach literac­ kich aluzji do siebie i dworu cesarskiego, co powodowało ostre represje w stosunku do autorów. Do pisarzy, których represje dotknęły, należał m.in. historyk Kremucjusz Kordus (Cremutius Cordus, I w. p.n.e./I w. n.e.). W swoich Rocznikach (Anuales) od­ ważył się wypowiedzieć pochwałę Marka Brutusa; autorowi w y­ toczono proces, a pisma jego spalili publicznie edylowie. Kre­ mucjusz Kordus popełnił samobójstwo dobrowolnie wstrzymu­ jąc się od jedzenia. Wszystkie te czynniki musiały hamować swobodny rozwój literatury. Toteż w dziedzinie poezji znajdujemy w okresie rządów Tyberiusza tylko dwa nazwiska: Maniliusza i Fedrusa. Marek Maniliusz (Marcus Manilius, I w. p.n.e./I w. n.e.), o któ­ rego życiu prawie nic nie wiemy, jest autorem poematu astrono­ micznego Astronómica w pięciu księgach. Jest to epopeja o cha­ rakterze dydaktycznym, napisana w duchu filozofii stoickiej, 308

pierwszy w literaturze łacińskiej poemat antylukrecjuszowski. Treścią Astronómica jest opis znanego wówczas nieba ze szcze­ gólnym uwzględnieniem wpływu gwiazd na losy ludzi. Maniliusz korzystał z różnych źródeł greckich. Poetą o wiele bardziej oryginalnym od niego jest Fedrus (Phaedrus I w. p.n.e./I w. n.e.). Z życia jego znamy niewiele szczegółów. Daty urodzenia i śmierci są nieznane. Urodził się poeta w Macedonii lub Tracji; w młodym wieku jako niewolnik przybył do Rzymu i tutaj został wyzwolony przez Augusta. Za Tyberiusza doznał prześladowań ze strony Sejana; nie wiemy, co było ich powodem; prawdopodobnie jednak fakt, że mający duże wpływy prefekt pretorianów dopatrywał się w jego baj­ kach złośliwych aluzji do dworu cesarskiego. Fedrusowi zawdzięcza literatura łacińska zbiór bajek w pięciu księgach; ogłaszał je autor za Tyberiusza (księga I i II) i jego następców, Klaudiusza i Kaliguli. Każdą księgę poprzedza prolog, a księgi druga, trzecia i czwarta mają także epilogi. Bohaterami bajek są przeważnie zwierzęta, ale w niektórych rola ta przy­ pada ludziom. Przykładami zwierząt ilustruje poeta różne wady ludzkie jak chciwość, niesprawiedliwość, przemoc silniejszych wobec słabszych, głupotę itp. Bajki mają dwojaką kompozycję; albo umieszcza Fedrus na początku bajki myśl ogólną, którą dalej ilustruje przykładem szczegółowym, albo zaczyna bajkę od przykładu, a pointa (myśl ogólna) znajduje się na końcu. Po­ nieważ pragnie swymi bajkami bawić i uczyć czytelnika, zawie­ rają one dużo elementów moralizatorskich i satyrycznych. Liczne odznaczają się zwięzłością i krótkością. Bajki, w których jako bohaterowie występują ludzie lub te, których treść stanowią jakieś scenki rodzajowe, zbliżają się charakterem do epigramów satyrycznych. Wzorem literackim Fedrusa był grecki bajkopisarz Ezop (VI w. p.n.e.). Swój stosunek do niego określa łaciński poeta w prologach. W miarę upływu czasu twórczość Fedrusa przechodzi wyraźną ewolucję. Stopniowo uniezależnia się on od greckiego oryginału, wprowadza zmiany i własne tematy. Oprócz pięciu księg bajek istnieje jeszcze, znaleziony przez włoskiego huma­ nistę Niccolo Perotti w X V w., zbiór obejmujący 32 bajki, (tzw. Appendix). Niektórzy badacze uważają, że wszystkie zawarte w 309

nim bajki są utworami Fedrusa, inni tylko ich część uznają za autentyczne. Zasługa Fedrusa dla poezji łacińskiej polega na stworzeniu samodzielnego zbioru bajek; dotychczas bowiem bajka nie istniała w Rzymie jako oddzielny rodzaj poetycki; wprowadzano ją tylko do innych rodzajów przeważnie jako przy­ kłady czy ilustrację. W tej funkcji występowała u Enniusza, Lucyliusza, Horacego. Fedrus cieszył się wielkim uznaniem u schyłku starożytności. Wtedy powstały prozaiczne opracowania jego bajek, z których najbardziej znany jest tzw. Romulus z V w. n.e. W prozie tego okresu rozwijają się dwa rodzaje piśmiennictwa: historyczne i naukowe. Historiografia znajduje swych przedsta­ wicieli w Wellejuszu Paterkulusie i Waleriuszu Maksymusie. Wellejusz Paterkulus (Velleius Paterculus, ok. 19 p.n.e. - 31 n.e.) pochodził ze stanu ekwitów; przez szereg lat pełnił służbę wojsko­ wą w różnych prowincjach rzymskich; wtedy poznał Tyberiusza, z którym pozostawał w bliskich stosunkach; później przyjęty do stanu senatorskiego był kwestorem i pretorem. Wellejusz jest autorem zarysu historii rzymskiej w dwóch księgach pt. Historia Rzymu (Historia Romana). Zaczął ją od upadku Troi i doprowa­ dził do czasów sobie współczesnych (do 30 n.e.). Dedykował swoje dzieło M. Winicjuszowi, który otrzymał konsulat na r. 30. Początek historii i środkowa część księgi pierwszej zaginęły. Dzieło Wellejusza ma szczególną wartość dla dziejów wczesnego pryncypatu, ponieważ jest jedynym zachowanym dziełem traktu­ jącym o tym okresie i napisanym przez naocznego świadka. Zupełnie inny charakter ma dedykowane Tyberiuszowi dzieło Waleriusza Maksymusa (Valerius Maximus, I w. n.e.), Czyny i słowa godne pamięci w dziewięciu księgach (Factorum et dictorum memorabilium libri novem). Życia autora nie znamy. Jego dzieło jest zbiorem przykładów zaczerpniętych z historii Rzymu i z historii obcej. Każda księga dzieli się na rozdziały według tematów, w których zgrupowane są odpowiednie przykłady np. o gniewie, o męstwie, o znakach wieszczych, o religii, o przy­ jaźni, o wierności itp. Dzieło było przeznaczone przede wszystkim dla retorów, ponieważ jednak Waleriusz Maksymus korzystał z dobrych źródeł, ma ono dla nas także pewną wartość histo­ ryczną. 310

Prozę naukową reprezentuje Kwintus Remmiusz Palemon (Quintus Remmius Palaemon, I w. n.e.) autor prawdopodobnie pierwszej systematycznej gramatyki języka łacińskiego i Aulus Korneliusz Celsus (Aulus Cornelius Celsus, I w. n.e.) autor ency­ klopedii obejmującej wiadomości z różnych dziedzin. Zachowała się z niej jedynie część dotycząca medycyny (De medicina).

LITERATURA ZA KALIGULI, KLAUDIUSZA I NERONA (37 - 68 n.e.)

Okres rządów Kaliguli również nie sprzyjał rozwojowi lite­ ratury, a zwłaszcza poezji. O ile Kaligula cenił dzieła historyczne i uważał je za potrzebne, o tyle do poetów miał bardzo niechętny stosunek. Chciał zniszczyć dzieła Homera, a dzieła i popiersia Wergiliusza zamierzał usunąć z bibliotek publicznych. Niena­ widził Seneki jako przedstawiciela nowego, ozdobnego stylu. Nie­ chętny był także stosunek Kaliguli do prawników. Dobrzy mówcy budzili jego zawiść pomimo, a może właśnie dlatego, że sam w y­ głaszał mowy. O wiele pomyślniej ukształtowała się sytuacja dla literatury za jego następcy, Klaudiusza. Klaudiusz miał bowiem zainteresowania literackie, sam pisał dzieła historyczne po grecku i po łacinie, napisał również autobiografię, interesował się filo­ logią, gramatyką i starożytnościami, zreformował alfabet łaciński. Jest rzeczą oczywistą, że pod rządami władcy o takich zaintere­ sowaniach, literatura mogła rozwijać się swobodniej. Za pano­ wania Nerona natomiast życie literackie w Rzymie było bardzo ożywione. Cesarz szczególnie interesował się poezją; sam pisał utwory poetyckie, wśród których był także poemat o zburzeniu Troi. Chętnie recytował je publicznie w czasie zawodów, na któ­ rych występował też jako śpiewak i lutnista. W 60 r. ustanowił nowy agon tzw. Neronia; obejmował on zawody muzyczne, gym niczne i wyścigi rydwanów. Neron pragnął stać się sławnym na polu poezji, dlatego jego zawiść budzili utalentowani poeci, któ­ rych dzieła łatwo mogły zaćmić jego sławę i w których widział niebezpiecznych rywali; padali oni niejednokrotnie ofiarą szykan i prześladowań cesarza. Pomimo tego jednak jego zainteresowania 311

i ożywienie życia literackiego dodatnio oddziaływały na rozwój literatury i nie jest przypadkiem, że twórczość najwybitniejszych autorów z czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej przypada właśnie na lata panowania Nerona. Przypuszczalnie za Klaudiusza napisał Kwintus Kurcjusz Rufus (Quintus Curtius Rufus, I w. n.e.) Historią Aleksandra Wielkiego (Historiae Aleksandri Magni). O autorze nie mamy żadnych wiadomości; najczęściej identyfikuje się go z retorem tego samego nazwiska wspomnianym przez Swetoniusza w jego traktacie O gramatykach i retorach. Dzieło miało objąć całą historię Aleksandra; dwie pierwsze księgi zaginęły, a w pozosta­ łych są pewne luki. W księgach zachowanych (III - X ) opowia­ danie zaczyna się od r. 333 p.n.e. i kończy opisem śmierci Alek­ sandra. Historia Kurcjusza miała przede wszystkim zaintereso­ wać czytelnika i przynieść mu pożytek moralny. Ten cel zdecy­ dował o jej charakterze. Autor mniej troszczy się o dokładność i ścisłość historyczną, chętnie natomiast wprowadza różne szcze­ góły (np. z życia Aleksandra), motywy bajeczne, rozważania psy­ chologiczne, fikcyjne mowy. Trudno jest dziś ustalić źródła, z których Kurcjusz korzystał. Można jedynie stwierdzić, że głów­ ny trzon tradycji w przedstawieniu dziejów Aleksandra wywodzi się z tradycji o charakterze panegirycznym w stosunku do niego, reprezentowanej przez historyka greckiego Klejtarcha. Widoczne jest jednak, że autor korzystał równocześnie z innych źródeł, dla Aleksandra Wielkiego nieprzychylnych. Za Kaliguli lub Klaudiusza powstało także pierwsze w Rzymie dzieło geograficzne, a mianowicie Chorografia (Chorographia) Pomponiusza Meli. Autor pochodził, jak wielu poetów i pisarzy tego okresu z Hiszpanii, z miejscowości Tingentera. W liczącej trzy księgi Chorografii dał zarys geografii znanego wówczas świata urozmaicony ekskursami o charakterze etnograficznym i opisami różnych ciekawostek. Pomponiusz Mela korzystał z dobrych źródeł, przede wszystkim greckich: Herodota, Eratostenesa, Strabona oraz łacińskich: Warrona i dzieła geograficz­ nego Korneliusza Neposa. Działalność najwybitniejszych pisarzy za rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej przypada jednak, jak wspomnieliśmy, na czasy Nerona. Należy z nich wymienić na pierwszym miejscu 312

Lucjusza Anneusza Senekę (Lucius Annaeus Seneca, ok 4 p.n.e. 65 n.e.), zwanego dla odróżnienia od swego ojca, Seneki Star­ szego, Seneką Młodszym lub Seneką filozofem. Był on przedsta­ wicielem zarówno prozy jak i poezji. Seneka urodził się w Hisz­ panii w Kordubie (Cordova). Wcześnie przybył do Rzymu. Tutaj otrzymał staranne wykształcenie retoryczne i filozoficzne. W zakresie filozofii byli jego nauczycielami stoik Attalos, Papirius i pitagorejczyk Sotion. Po ukończeniu studiów rok przebywał Seneka w Egipcie; powróciwszy do Rzymu rozpoczął za Kaliguli działalność publiczną. Wygłaszał mowy jako adwokat, sprawo­ wał urząd kwestora i został mianowany senatorem. Rosnąca sława Seneki jako mówcy zaczęła budzić zawiść Kaliguli i po­ dobno tylko przypadek miał uratować go od śmierci z rozkazu szalonego cesarza. Po wstąpieniu na tron Klaudiusza Seneka został skazany w r. 41 na wygnanie za sprawą Messaliny, żony Klaudiusza. Okres ten spędził na Korsyce, a w r. 49 dzięki sta­ raniom drugiej żony cesarza, Agryppiny został odwołany; Agryppina zaś powierzyła mu wychowanie swego syna, Nerona, który wstąpił na tron w r. 54. W r. 56 Seneka otrzymał godność kon­ sula. Przez pierwsze pięć lat panowania Nerona Seneka w y­ wierał na niego duży wpływ. W 1. 55 - 56 dedykował mu jedno ze swych dzieł filozoficznych, traktat O łagodności (De clementia). Później jednak stosunki między władcą i jego nauczycielem za­ częły się pogarszać, tym bardziej, że Neron domagał się, by Se­ neka publicznie usprawiedliwiał jego występki. W tej sytuacji filozof nie widział dla siebie dalej miejsca na dworze cesarskim, usunął się w zacisze domowe i poświęcił pracy literackiej. Se­ neka brał prawdopodobnie udział w spisku Pizona; po wykryciu spisku w r. 65 na rozkaz Nerona popełnił samobójstwo. Najwcześniejszym chronologicznie dziełkiem Seneki jest utwór niewielkiej objętości Ąpokolok-yntosis, złośliwa satyra na nieży­ jącego już wtedy Klaudiusza. Autor w dowcipny sposób opowiada w niej o losach, które stały się udziałem zmarłego cesarza w niebie i podziemiu. Nie atakuje go jednak jako władcy, lecz ośmiesza jego wady czysto ludzkie: wygląd zewnętrzny, galijskie pochodzenie, namiętne zamiłowanie do sprawowania sądów i gry w kości, niewyraźny sposób mówienia, starając się przedstawić cesarza w sposób jak najbardziej karykaturalny i budzący po­ 313

gardę. Pisemko zawiera także liczne aluzje do epoki Klaudiusza: na przykład wzmianki o piszących nieprawdę historykach, sprze­ dawaniu tytułów, urzędów i prawa obywatelstwa, krętactwach adwokatów. Apokolokyntosis napisana jest w prosimetrum: opo­ wiadanie prozą przeplatają wstawki poetyckie różnej treści i w różnych miarach metrycznych. Seneka wprowadza też dużo cy­ tatów z autorów greckich i rzymskich a także przysłów. Apoko­ lokyntosis jest rodzajem satyry menippejskiej. Dziełko zachowało się niekompletnie: zaginęła bowiem partia po rozdziale siódmym. Satyrę na Klaudiusza uważa się często za parodię apoteozy. Tytuł znaczy dosłownie „przedynienie” (dynia, po grecku kolokynte, była symbolem głupoty) i różnie się go interpretuje; zda­ niem niektórych badaczy mamy do czynienia z tytułem fanta­ stycznym jak Trójgłów Warrona. Nie ma również wśród badaczy zgody co do czasu powstania pisemka. Najsłuszniejsza wydaje się hipoteza, że satyra powstała wkrótce po śmierci Klaudiusza. Wszystkie inne dzieła Seneki pisane prozą są dziełami filo­ zoficznymi, a ich autor jest najwybitniejszym w Rzymie przed­ stawicielem tej dziedziny w okresie cesarstwa. Filozofią wówczas w Rzymie najbardziej popularną był stoicyzm, ale stoicyzm nie w czystej postaci, lecz zabarwiony elementami innych kierunków filozoficznych. Stoicyzm ten zrezygnował także z metafizyki i spe­ kulacji ograniczając się przeważnie do rozważań problemów z zakresu etyki. Było to wynikiem powszechnego zainteresowania się w epoce cesarstwa zagadnieniami filozoficznymi; w filozofii bowiem szukali współcześni — zwłaszcza w okresach nasilają­ cego się ucisku — pociechy i odpowiedzi na dręczące ich proble­ my. Filozofia stoicka głosiła m.in., że istotnym celem człowieka w życiu jest uzyskanie spokoju ducha; człowiek może go osiągnąć wtedy, kiedy uwolni się od namiętności i wszelkich niepokojów; mądrość stoicka zaś uzbroi go przeciw przeciwnościom losu. Stoi­ cyzm głosił także pogardę dla dóbr materialnych, które szcze­ gólnie w czasach terroru i represji łatwo można było utracić. Wyznawcami stoicyzmu była w Rzymie w I w. n.e. przede wszy­ stkim dawna arystokracja rzymska (nobilitas) nastawiona opo­ zycyjnie w stosunku do cesarzy dynastii julijsko-klaudyjskiej. Dla tej warstwy pociechą był stawiany przez stoików ideał do­ skonalenia się wewnętrznego; z drugiej strony filozofia stano­ 314

wiła dla niej formę ucieczki od współczesnego życia, w którym nie było już miejsca na ideologię dawnej nobilitas. Toteż wielu stoików padło w I w. n.e. ofiarą prześladowań ze strony cesarzy; filozofów uważano bowiem za niebezpiecznych przedstawicieli opozycji. Za panowania Flawiuszów dwukrotnie skazano ich na wygnanie: za Wespazjana w r. 74 i za Domicjana w r. 95. Sto­ sunek do filozofów stoickich zmienił się w Rzymie dopiero w II w. n.e. z chwilą wstąpienia na tron Trajana; zmianie uległ wtedy także stosunek stoików do monarchii. Zapoczątkowana przez niego harmonia między cesarzami i filozofami trwała przez całe długie stulecie i znalazła swój symbol w osobie Marka Aureliu­ sza — cesarza-„filozofa na tronie” . Hadrian chętnie otaczał się sofistami, Antoninus Pius ustanowił pensję dla filozofów we wszystkich prowincjach, a Marek Aureliusz traktował stanowisko cesarza zgodnie z zasadami stoickimi jako odpowiedzialną służbę publiczną. On też wyznaczył wysokie uposażenie dla kierowni­ ków czterech filozoficznych szkół w Atenach. Również Seneka należy do stoików-eklektyków koncentru­ jących swoją uwagę niemal wyłącznie na zagadnieniach etycz­ nych i moralnych. Im poświęca swoje pisma filozoficzne. Mamy wśród nich dziesięć dialogów. Należą tutaj trzy pisma pociesza­ jące tzw. konsolacje: dla Marcji, córki historyka Kremucjusza Kordusa po stracie jej syna (Ad Martiam de consolatione), dla Polibiusza, wysokiego urzędnika na dworze cesarskim po śmierci jego brata (Ad Polybium de consolatione) i dla matki Helwii, którą autor pragnie pocieszyć z powodu swego wygnania (Ad Helviam matrem de consolatione). W innych dialogach porusza Seneka różne problemy; problem życia szczęśliwego (De vita beata), krótkości życia (De brevitate vitae), spokoju wewnętrz­ nego człowieka (De tranquillitate animi), opatrzności (De providentia), gniewu (De ira), niezłomności mędrca (De constantia sapientis), a także zagadnienie, jaki powinien być stosunek mędrca do udziału w życiu publicznym (De otio). Dialogi Se­ neki nie są rzeczywistymi dialogami w rodzaju dialogów Pla­ tona czy Arystotelesa, ale dialogizowaną diatrybą podobną do tych, które pisał Bion Borystenita w III w. p.n.e., Seneka bowiem sam przedstawia swoje wywody, a jego rozmówca jest osobą fikcyjną. 315

Oprócz dialogów jest Seneka jeszcze autorem dzieła O łagod­ ności (De Clementia), z trzech ksiąg którego zachowała się tylko pierwsza i część drugiej, i O dobrodziejstwach (De beneficiis) w siedmiu księgach. Traktat O łagodności dedykował jak już wspomniano, Neronowi i tę cechę szczególnie mu jako władcy zalecał. W dziele O dobrodziejstwach daje definicję dobrodziej­ stwa, rozważa, komu i w jaki sposób można je wyświadczać i jak można się za doznane dobrodziejstwa odwdzięczyć. Zagadnieniom przyrodniczym poświęcił dzieło O zjawiskach natury (Naturales quaestiones) również w siedmiu księgach. Obejmuje ono trzy dzie­ dziny: astronomię (caelestia), meteorologię (sublimia) i geografię (terrena). Mimo takiej tematyki traktat zawiera bardzo liczne dy­ gresje i refleksje na tematy moralne i ogólnofilozoficzne. Ma słu­ żyć poznaniu przyrody przez człowieka, ponieważ jej znajomość uszlachetnia charakter człowieka i wyzwala go od strachu przed tajemniczymi siłami natury. W latach 63 -6 5 powstał zbiór listów moralnych do Lucyliusza, młodszego przyjaciela Seneki; pisarz dedykował mu także traktat O opatrzności i dzieło przyrodnicze. Obecnie zachowany zbiór liczy 124 listy podzielone na 20 ksiąg. Nie są to listy rze­ czywiste, lecz rodzaj ujętych w formę listu rozprawek filozo­ ficznych; każdy z nich poświęca autor jakiemuś jednemu zagad­ nieniu, tak że stanowi on zamkniętą całość. Pierwsze trzy księgi listów mają jeszcze dodatki, w których notuje Seneka uwagi, jakie nasuwają mu się przy codziennej lekturze. Wielu badaczy uważa Listy do Lucyliusza (Epistularum moralium ad Lucilium libri) za najlepsze dzieło filozoficzne Seneki. Oprócz Apokolokyntosis, pism filozoficznych i Listów moral­ nych do Lucyliusza Seneka jest autorem tragedii. Są to jedyne zachowane tragedie rzymskie. Pod jego imieniem rękopisy prze­ kazują dziewięć tragedii opartych o wzory greckie: Herkules Szalejący (Hercules furens), Trojanki (Troades), Fenicjanki (Phoenissae), Medea (Medea), Fedra (Phaedra), Edyp (Oedipus), Agamemnon (Agamemnon), Tyestes (Thyestes) i Herkules na Ecie (Hercules Oetaeus) i jedną o tematyce rzymskiej Oktawia (Octavia). W Herkulesie Szalejącym przedstawił Seneka frag­ ment mitu o Herkulesie. Bohater po powrocie z podziemia, w szale zesłanym na niego z woli Junony, morduje własną żonę 318

i dzieci. Treścią Trojanek są tragiczne losy Polikseny i Astyanaksa po zburzeniu Troi. Feniejanki nie są pełną tragedią; są to dwa luźno ze sobą połączone fragmenty. W pierwszej części wi­ dzimy Edypa, który w towarzystwie Antygony podąża na górę Kitairon, by tam zakończyć życie śmiercią samobójczą. W drugim fragmencie akcja toczy się w Tebach; pod murami miasta ma odbyć się decydujący pojedynek między synami Edypa, Eteoklesem i Polinejkesem. Jokasta stara się ich pogodzić. Na roz­ mowie Jokasty z synami fragment urywa się. Medea przedstawia zemstę bohaterki opuszczonej przez Jazona, Fedra występną miłość Fedry, żony Tezeusza, do pasierba Hippolita. Tematem tragedii Edyp są losy Edypa; kiedy poznał własną tragiczną przeszłość, pozbawił się z rozpaczy wzroku, a żona Jokasta po­ pełniła samobójstwo. Treścią Agamemnona jest jego śmierć z ręki żony Klitajmestry i jej kochanka Egista, Tyestesa zaś zemsta, jaką ambitny Atreus wywarł na swoim bracie Tyestesie. W Herkulesie na Ecie przedstawił Seneka śmierć i ubóstwienie tego herosa. Wzorem dla tragedii naszego autora była przede wszystkim grecka tragedia klasyczna, w pierwszym rzędzie dra­ maty Sofoklesa i Eurypidesa. Seneka korzystał w jednej tragedii z dwóch lub nawet kilku tragedii greckich (jest to tzw. kontaminacja). Sięgał prawdopodobnie także do greckiej tragedii poklasycznej. Natomiast trudniej jest określić jego stosunek do wcześniejszej tragedii rzymskiej, ponieważ zachowały się z niej tylko fragmenty. Na tragedie Seneki wywarła duży wpływ retoryka; określa się je nawet często terminem „tragedia retoryczna” . Retoryczność ich polega na tym, że akcja, stanowiąca istotę greckiej tragedii klasycznej, schodzi u Seneki na dalszy plan, szczególnie nato­ miast rozbudowuje autor monologi bohaterów i partie1^opisowe (np. opisy różnych okrucieństw, groźnych obrzędów magicznych, wywoływania duchów zmarłych itp). Mają one na celu wywo­ łanie uczucia grozy w słuchaczu. Charakterystyczną cechą tra­ gedii Seneki jest brak rozwoju charakterów bohaterów dramatu; autor bowiem ukazuje ich od razu na początku w najwyższym napięciu różnych uczuć. W tragediach dominuje patos. Dotychczas nie udało się ustalić czasu powstania poszczegól­ nych tragedii. Na ogół uważa się, że Seneka pisał je albo w czasie 317

pobytu na Korsyce albo w czasie swego wzrastającego wpływu na Nerona. Kompozycja tragedii przedstawia się następująco: mają one prologi służące charakterystyce głównego bohatera i pięć aktów, które rozdzielone są pieśniami chóru. Związek chóru z akcją jest luźny, treść pieśni różnorodna: czasem chór podejmuje motywy znane z chóralnych pieśni tragedii greckiej lub rzymskiej poezji niescenicznej, ale często porusza różne problemy filozofii stoickiej. Obowiązujących w tragedii tzw. trzech jedności — akcji, miejsca i czasu — Seneka na ogół prze­ strzega; są jednak tragedie, które nie zachowują jedności miejsca lub jedności akcji. Katastrofę tragiczną poprzedza często umiesz­ czona w środku tragedii scena przygotowawcza będąca centralną sceną całego dramatu (np. scena przygotowania trucizny przez Medeę w Medei, rozmowa między Fedrą i Hippolitem w Fedrze). W niektórych tragediach katastrofa tragiczna — zgodnie z wy­ maganiami tragedii greckiej — ma miejsce za sceną, a widz czy słuchacz dowiaduje się o niej z opowiadania gońca; niekiedy natomiast wbrew tym wymaganiom i wbrew przepisom Hora­ cego odbywa się na scenie (Medea, Tyestes). Tragedii Seneki najprawdopodobniej nie wystawiano, lecz były one przeznaczone do recytacji. W tragediach tych mimo mitologicznej tematyki dochodzą do głosu, jak wykazują niektórzy badacze, aktualne problemy poli­ tyczne, na przykład stoicka doktryna o idealnym władcy, pro­ blem dobrego i złego władcy; dopatrzeć się w nich można rów­ nież aluzji do wydarzeń i skandali na dworze cesarskim; w tra­ gediach znajduje także odbicie ideologia ówczesnej nobilitas (m.in. gloryfikacja śmierci i samobójstwa, pogarda dla bogactw) i stoicka nauka o afektach; w ośmiu tragediach na dziewięć w y­ kazał bowiem Seneka, do czego mogą prowadzić nieopanowane przez człowieka namiętności. Tragedia Oktawia, której treścią są losy nieszczęśliwej żony Nerona, Oktawii, nie jest autentycznym utworem Seneki. Po­ wstała prawdopodobnie w okresie panowania Flawiuszów, ale autora jej nie znamy. Należy do tzw. fabulae praeteoctatae czyli tragedii o tematyce rzymskiej. Obok filozoficznych pism Seneki prozę tego okresu repre­ zentuje dzieło o zupełnie innym charakterze, a mianowicie Saty318

ryki Petroniusza (Petronius Arbiter, zm. 66 n.e.). Jego autora utożsamia się zazwyczaj z Tytusem (lub Gajuszem) Petroniuszem, którego charakterystykę i opis śmierci daje Tacyt w Rocznikach (16, 18). Petroniusz należał do najbardziej zaufanych przyjaciół Nerona i uważany był na jego dworze za autorytet w sprawach dobrego smaku i wytwornego sposobu życia. Stąd miał przy­ domek „elegantiae arbiter” . W roku 62 był konsulem, potem prokonsulem Bitynii. Wpływ, jaki Petroniusz wywierał na Ne­ rona, obudził zawiść Tygellina, prefekta pretorianów; na skutek’ jego oskarżenia Petroniusz popadł najpierw w niełaskę cesarza, a w r. 66 popełnił samobójstwo. Przed śmiercią, jak stwierdza Tacyt, posłał Neronowi wykaz jego haniebnych występków. Nie­ którzy badacze utożsamiają ten wykaz z Satyrykami. Rękopisy przekazują tytuł dziełka Petroniusza w kilku wer­ sjach: Satyricon libri, Petronii Arbitri satirarum liber, Satyri fragmenta, Petronii Arbitri Afranii satirici liber. Satyryki nie zachowały się w całości. Doszły do nas w formie ekscerptów, z któ­ rych najdłuższym jest Uczta Trymalchiona (Cena Trimalchionis). Brak również początku dzieła. Głównym bohaterem Satyryków jest młody człowiek imie­ niem Enkolpiusz, który opowiada o przygodach własnych i swoich towarzyszy, ukochanego chłopca Gitona, Ascyltusa i poety Eumolpusa; Enkolpiusza i jego towarzyszy ściga gniew boga Priapa; z tego powodu przechodzą przez różne awantur­ nicze przygody. Akcja rozpoczynała się prawdopodobnie w Mar­ sylii, następnie miejscem jej jest jakieś nadmorskie miasto gre­ ckie w południowej Italii, którego nie udało się zidentyfikować, a od rozdziału 116 Kroton. Satyryki napisane są w prosimetrum, tj. w opowiadanie prozą wprowadza autor wstawki metryczne różnej długości i w różnych miarach metrycznych. W literaturze greckiej i rzymskiej nie mamy żadnego dzieła zbliżonego charakterem do Satyryków; utworu Petroniusza nie można też zaliczyć do jakiegoś jednego gatunku literackiego; łądzą się w nim bowiem elementy i motywy charakterystyczne dla różnych gatunków; epopei (Odyseja), romansu miłosnego i satyry menippejskiej, a także, choć w mniejszym stopniu, no­ weli, mimu i satyry rzymskiej. Autor dał nam interesujący ro­ mans przygodowy, w którym duża rola przypada również ero­ 319

tyce. Przygody bohaterów przedstawia Petroniusz z wielkim realizmem, dowcipem i humorem. Jego dziełko daje doskonały obraź stosunków społecznych i obyczajowych epoki Nerona. Po mistrzowsku charakteryzuje autor występujące w Satyrykach postacie. Jednym z środków tej charakterystyki jest język, a mianowitie, o czym i w jaki sposób rozmawiają bohaterowie. Obok języka ludzi wykształconych, tj. języka literackiego, sły­ szymy język pospolity, którym posługują się na przykład goście biorący udział w uczcie Trymalchiona. Tutaj warto podkreślić, że utwór Petroniusza jest jednym z najważniejszych zabytków literatury łacińskiej, pozwalających nam poznać język pospolity, codzienny (sermo vulgaris). Sprawa objętości Satyryków jest jeszfcze ciągle nierozstrzy­ gnięta i pod tym względem badacze różnią się w poglądach w sposób istotny. Jest także sprawą dyskusyjną, czy zachowana numeracja oznacza księgi, czy epizody. Tak więc zdaniem jed­ nych uczonych Satyryki mogły obejmować nawet dwadzieścia ksiąg, podczas gdy inrii redukują ich liczbę do kilku. Piśmiennictwo facho»we omawianego okresu znajduje przed­ stawiciela przede wszystkim w Kolumelli (Lucius Iunius Moderatus Columella, I w. n.e.). Zawdzięczamy mu dzieło O rol­ nictwie (De re rustica) w dwunastu księgach. Objęło ono rol­ nictwo, hodowlę, bartnictwo, polowanie, księga dziesiąta zaś, pisana wierszem, poświęcona jest ogrodnictwu. Ten sam temat opracował Kolumella prczą jeszicze raz w księdze jedenastej. Dzieło to jest ważnym źródłem, ponieważ poznajemy z niego sprawy rolnicze Italii I w. n.e. Oddzielnie zachowała się jeszcze księga O drzewach (De arboribus). Do tego samego rodzaju lite­ ratury należały prace Askoniusza Pedianusa (Asconius Pedianus, 9 p.n.e. - 76 n.e.) autora komentarzy do mów Cycerona (zacho­ wały śię objaśnienia do pięciu mów), oraz filologa i gramatyka Marka Waleriusza Probusa (Marcus Valerius Probus, I w. n.e.) z Berytu; sporządżił on poprawne wydanie Lukrecjusza, Wer­ gilego i Horacego. Z działalnością Pedianusa i Probusa wcho­ dzimy już w okres dynastii Flawiuszów. W poezji okresu Nerona znajdujemy przedstawicieli sielanki, satyry i epopei. Sielankę uprawia Kalpurniusz Sikulus (Calpurnius Siculus, I w. n.e.). Jest on autorem siedmiu Bukolik; trzy 320

z nich ( I, IV, VII) zawierają ujęte w formę sielanki pochwały Nerona i rozpoczynającej się z jego wstąpieniem na tron nowej, szczęśliwej epoki; treścią czterech pozostałych są tematy czysto bukoliczne: zawody śpiewacze pasterzy (II, III, VI), a w sielance piątej doświadczony pasterz przekazuje swemu młodemu na­ stępcy wskazówki dotyczące pielęgnowania trzody. Bukoliki pi­ sał Kalpurniusz na wzór Eklog Wergiliusza, czym tłumaczą się liczne reminiscencje mantuańskiego poety u tego sielankopisarza. Nie dorównał mu jednak talentem, tak że Bukoliki Kalpurniusza stoją o wiele niżej pod względem literackim niż utwory jego wielkiego poprzednika. Niektórzy uczeni przypisują Kalpuirniuszowi także autorstwo utworu Pochwała Pizona (Laus Pisonis). Mniej więcej z tego samego okresu pochodzą jeszcze dwie anonimowe Sielanki, których treścią jest pochwała Nerona. Na­ zywa się je zwykle sielankami z Einsiedeln (Carmina Einsiedlensia) od miejscowości Einsiedeln w Szwajcarii, gdzie znaj­ duje się rękopis, który je zawiera. Satyrę natomiast reprezentuje młodo — w 28 roku życia — zmarły poeta Aulus Persjusz Flakkus (Aulus Persius Flaccus, 34 - 62 n.e.). Pochodził z rodziny ekwitów spokrewnionej z ary­ stokracją rzymską, urodził się w Volaterrae w Etrurii. W swoim rodzinnym mieście pobierał nauki początkowe, a gdy miał 12 lat, wysłano go do Rzymu. Tutaj był uczniem m.in. znanego w ów ­ czas gramatyka Remmiusza Palemona i retora Werginius’za Flawusa. Należał także do grona uczniów Lucjusza Anneusza K ornutusa, wybitnego przedstawiciela stoików tych czasów i po­ zostawał z nim w zażyłej przyjaźni. Kornutus wywarł duży wpływ na młodego Persjusza i zachęcił go do studiowania filo­ zofii stoickiej. Persjusz będąc człowiekiem zamożnym poświęcił się całkowicie pracy literackiej. Nie słyszymy, by sprawował jakieś urzędy lub wykonywał jakiś zawód. Umarł w r. 62. Za­ chowana starożytna biografia przedstawia go jako człowieka 0 łagodnym charakterze i ujmującym sposobie bycia, przywią­ zującego duże znaczenie do przyjaźni, jako wzorowego syna 1 brata. Persjusz rozpoczął wcześnie twórczość literacką. Jego mło­ dzieńcze utwory nie doszły do naszych czasów, ponieważ po 21 — Literatura grecka i rzymska

321

śmierci autora zostały za radą Kornutusa zniszczone przez matkę poety. Zachował się jedynie zbiorek sześciu satyr. Poprzedza je czternastowierszowy prolog. Satyry Persjusza nie są satyrami w ścisłym znaczeniu tego słowa, chociaż autor powołuje się na Lucyliusza, Horacego i starą komedię jako na swoje wzory. Sto­ sunkowo najbardziej zbliża się do satyr Lucyliusza czy Horacego satyra pierwsza, która zawiera wypowiedź poety na temat wła­ snej twórczości oraz krytykę poezji mu współczesnej i życia literackiego w Rzymie. Pozostałe natomiast można by określić jako diatryby filozoficzne ujęte w formę satyr; autor porusza w nich różne ogólne problemy z zakresu filozofii moralnej, któ­ rymi zajmowali się stoicy; tematem satyry drugiej jest niemoralność i sprzeczność życzeń ludzkich uwidaczniających się w modlitwach do bogów; satyra trzecia zajmuje się przede wszyst­ kim sprawą rozbieżności między właściwym poznaniem i właści­ wym postępowaniem człowieka. Głównym tematem satyry czwartej jest poznanie samego siebie. Satyrę piątą dedykuje Persjusz Kornutusowi, a następnie przechodzi do wywodów na temat różnych życzeń i dążeń ludzi oraz do zagadnienia, na czym polega wolność człowieka ze stoickiego punktu widzenia. Satyrę szóstą poświęcił starszemu przyjacielowi, także poecie, Cezjuszowi Bassusowi; podejmuje w niej problem, jaki powinien być właściwy stosunek do bogactw i jak należy z nich w sposób właściwy korzystać. Ponieważ satyry Persjusza poruszają tematy ogólne, dostar­ czają niewiele materiału do poznania epoki, w której żył autor. Dla naszego poety satyra nie jest utworem poświęconym tema­ tom aktualnym, co było przecież jej istotą, ale tylko uznaną formą artystyczną, którą można wypełnić inną treścią. Persjusz należy do najtrudniejszych autorów starożytnej literatury ła­ cińskiej. Powodem tego jest nie tylko brak przejrzystej kompo­ zycji w poszczególnych utworach, ale przede wszystkim język i styl. Pomimo tego poeta cieszył się dużą pbczytnością w staro­ żytności i w średniowieczu (zwłaszcza w w. IX i XI). Najwybitniejszym poetą czasów Nerona był epik Marek Anneusz Lukan (Marcus Annaeus Lucanus, 39 - 65 n.e.), brata­ nek Seneki Młodszego. Urodził się w hiszpańskiej Kordubie w 39 r. n.e. W Rzymie otrzymał staranne wykształcenie; był po­ 322

dobnie jak Persjusz uczniem Anneusza Kornutusa. Na dalsze studia wyjechał do Aten, skąd odwołał go Neron. Mimo młode­ go wieku poety cesarz obdarzył go urzędem kwestora i augura. Lukan należał do grona jego bliskich przyjaciół. W r. 60 w y­ stąpił oficjalnie jako poeta na urządzonym przez Nerona kon­ kursie wygłaszając utwór pochwalny na cześć cesarza, za który otrzymał nagrodę. Wkrótce potem ukazały się pierwsze trzy księgi jego epopei. Niebawem jednak zaczęły się nieporozumienia między cesarzem i poetą, w następstwie których Lukan odsunął się öd dworu cesarskiego; należał do spisku mającego na celu zamordowanie Nerona, na którego czele stał Gajusz Kalpurniusz Pizon. Po odkryciu spisku w r. 65 spiskowców ukarano bardzo surowo, a Lukan na rozkaz Nerona popełnił samobój­ stwo. Jedynym jego zachowanym dziełem jest epopeja historyczna o wojnie domowej między Cezarem a Pompejuszem w dziesię­ ciu księgach pt. Wojna domowa (Belli civilis libri decem), którą sam autor nazywa Farsalia (Pharsalia). Ostatnia księga urywa się nagle. Opowiadanie o wydarzeniach wojennych rozpoczyna poeta od przejścia Rubikonu przez Cezara, a kończy na powstaniu, które wybuchło przeciw niemu w Egipcie. Ponadto księga pierw­ sza zawiera zapowiedź tematu, partię pochwalną pod adresem Nerona i charakterystykę okresu poprzedzającego wybuch w oj­ ny. Głównymi bohaterami epopei są Cezar, Pompejusz i Katon. W opisie wydarzeń źródłem dla naszego autora były przede wszy­ stkim zaginione dziś księgi Liwiusza CIX - CXII. W kompozycji wykazuje Farsalia znaczną oryginalność w stosunku do tzw. epopei klasycznej. Brak jej tradycyjnej inwo­ kacji, zwróconej do Muz lub jakiegoś boga. Bardzo śmiałym krokiem młodego poety było usunięcie z eposu tradycyjnego aparatu bogów, który od czasów Homera stanowił przecież nie­ zbędny element każdego tego rodzaju utworu. O bogach mówi bowiem Lukan tylko ogólnie; nie biorą oni udziału w akcji ani nie wpływają na jej bieg; są jedynie biernymi świadkami w y­ darzeń. Usuniętych z Farsalii tradycyjnych bogów zastępuje autor innym czynnikiem nadprzyrodzonym; jest nim z jednej strony świat czarownic tessalskich i duchów zmarłych, z drugiej fatum i fortuna. Nawet charakterystyczną dla klasycznej epo­ 21'

323

pei scenę zejścia do podziemia (tzw. katabasis), której celem było poznanie przez bohatera przyszłych wydarzeń, umieszcza Lukan na ziemi; wskrzeszony przez Erichto, najważniejszą z cza­ rownic tesalskich, niedawno poległy żołnierz przepowiada przy­ szłość synowi Pompęjusza Wielkiego. Również inaczej niż jego poprzednicy traktuje Lukan opisy bitew. O ich wyniku nie roz­ strzygają już pojedynki poszczególnych bohaterów; autor Farsalii stara się natomiast dać ogólny obraz walki i działań w oj­ ska, a bohaterskie czyny jednostek wkomponowuje w obraz bitwy w ten sposób, że stanowią one tylko fragment walki i nie mają dla niej decydującego znaczenia. Stosunkowo dużo miejsca poświęca charakterystyce nastroju towarzyszącego żołnierzom przed bitwą. Nie ma natomiast u Lukana tak dobrze znanych nam z eposu scen jak opis zbroi i zbrojenia się do walki, opłaki­ wania poległych bohaterów czy igrzysk żałobnych na ich cześć. W opisach bitew stara się poeta ukazać przede wszystkim grozę i tragizm w ojny domowej. Służą mu do tego zarówno reali­ styczne opisy śmierci i zadanych ran jak i ponure sceny koń­ czące opisy bitew (np. opis pobojowiska pod Farsalos w księdze siódmej). Inną znamienną cechą Farsalii jest znaczne, w porów­ naniu z wcześniejszą epopeją, rozbudowanie opisów geograficz­ nych i przyrodniczych, będące niewątpliwie wyrazem ożywio­ nych zainteresowań tego rodzaju w okresie, kiedy Pomponiusz Mela pisał swoją Chorografię, a Seneka Młodszy dzieło O zja­ wiskach natury. Różni się także poemat Lukana od wcześniej­ szych epopei osobistym stosunkiem autora do tematu. W utwo­ rach epickich jest to zjawisko rzadkie, ponieważ zazwyczaj poeci zachowują dystans w stosunku do opisywanych wydarzeń. Po­ glądy Lukana na wojnę domową i jej głównych bohaterów do­ chodzą do głosu w jego własnych refleksjach i rozważaniach wprowadzonych do poematu, w licznych apostrofach m.in. do Pompejusza, Cezara, Rzymu, Fortuny itp., opisach nastroju żoł­ nierzy i ludności. Nadają one epopei wyraźne oblicze polityczne. Poglądy te ulegają znacznej ewolucji w miarę pisania utworu. W księgach początkowych bowiem Lukan nie rozstrzyga jeszcze pytania, po czyjej stronie jest słuszność, w dalszych natomiast staje się zdecydowanym zwolennikiem Pompejusza, a przeciw­ nikiem Cezara. Wojnę domową zaś ujmuje jako wojnę między 324

tyranią, której uosobieniem jest Cezar, a wolnością, której uoso­ bieniem są Pompejusz i Katon. Dlatego stara się w jak naj­ lepszym świetle przedstawić czyny Pompejusza, chociaż zdaje sobie sprawę, że starszy już wiekiem wódz jest tylko cieniem wielkiego imienia, w jak najgorszym natomiast — czyny Ce­ zara. W sposób idealny przedstawia poeta Katona, głównego bohatera księgi dziewiątej; jest on ideałem cnoty stoickiej. Ta­ kie ujęcie postaci Katona wynika stąd, że całą epopeję napisał Lukan w duchu filozofii stoickiej. Farsalię ze względu na odmienną od tradycyjnego sposobu kompozycję różnie oceniano w starożytności. Lukan zdobył uzna­ nie poetów okresu Flawiuszów: Marcjalisa i Stacjusza, podczas gdy Petroniusz i Kwintylian wypowiedzieli o nim sąd krytyczny. Poza epopeją o wojnie domowej napisał poeta wiele innych utworów, które do naszych czasów się nie zachowały. Były wśród nich m.in. poematy o treści mitologicznej (lliacon, Catachtonion, Orpheus), tragedia Medea, utwory okolicznościowe Sylwy (Silvae) w dziesięciu księgach, pochwała Nerona i 14 librett do pan­ tomim.

LITERATURA ZA FLAWIUSZÓW

(69 - 96 n.e.)

Za panowania Flawiuszów, podobnie jak za rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej, sposób, w jaki sprawowali rządy cesarze, nie pozostawał bez wpływu na współczesną im literaturę. Ła­ godne rządy Wespazjana i Tytusa a także pewne — choć mniej głębokie — ich zainteresowanie tą dziedziną sprzyjały swobodne­ mu rozwojowi literatury. Wespazjan mówił biegle po grecku, z uznaniem wyrażano się również o jego wymowie. Pozostawił ja­ kieś dziełko Pamiętniki (Hypomnemata). Trudno powiedzieć, czy dotyczyło ono tylko wojny żydowskiej czy sięgało dalej. Ponadto Wespazjan był szczodry wobec poetów i artystów, retorom zaś polecił wypłacać ze skarbu cesarskiego stałe uposażenie. Prze­ śladował wprawdzie filozofów, ale to jego posunięcie miało cha­ rakter polityczny, ponieważ filozofów uważano wtedy za opozy­ cjonistów. Pliniusz Starszy sławi talent poetycki i oratorski 325

Tytusa, który napisał utwór o kometach. Inna sytuacja natomiast powstała za Domicjana, chociaż on sam także pró­ bował sił na polu prozy i poezji. Powodem tego stała się przede wszystkim podejrzliwość cesarza, któremu wystarczał najmniejszy pozór, by autora posądzonego o opozycję, niechęć, lub tylko niezadowolenie z istniejącego stanu rzeczy usunąć, a pisma jego zniszczyć. Tu też należy szukać przyczyn, dlaczego dwaj najwybitniejsi prozaicy okresu wczesnego cesarstwa, Pli­ niusz Młodszy i Tacyt, rozpoczęli swą działalność literacką do­ piero po śmierci Domicjana. Natomiast bardzo ożywiona była twórczość poetycka. Obok wybitnych poetów, jak Marcjalis czy Stacjusz, było w ówczesnym Rzymie bardzo wielu poetów dru­ gorzędnych, lub ludzi jedynie po dyletancku zajmujących się ' poezją, których utworów dziś nie znamy. Pozostawali oni ze sobą przeważnie w bliskim kontakcie, spotykali się na recy­ tacjach i zawodach poetyckich. Domicjan ustanowił zresztą dwa nowe konkursy: kapitoliński i albański. Brali w nich udział nie tylko poeci z Rzymu, lecz również przybyli z bardzo odległych okolic. Szereg poetów-epików za dynastii Flawiuszów rozpoczyna Waleriusz Flakkus (Valerius Flaccus, I w. n.e.). Nie znamy pra­ wie żadnych szczegółów z jego życia. Zachowała się natomiast jego epopeja Argonautica, opowiadająca o wyprawie Jazona i Argonautów po złote runo. Poemat obejmuje osiem ksiąg; ósma urywa się nagłe. Trudno powiedzieć, czy jej część końcowa za­ ginęła, czy też śmierć przerwała pracę autora. Argonautica de­ dykowane są cesarzowi Wespazjanowi. Epopeja zaczyna się od opisu przygotowań do wyprawy, opowiada o podróży Argonau­ tów, przybyciu do Kolchidy, zdobyciu złotego runa przez Jazona przy pomocy Medei, córki króla Kolchidy, miłości Jazona i Medei i powrocie Argonautów. Epos urywa się w momencie, gdy powracającym bohaterom grozi szybko zbliżający się pościg Kolchi jeżyków. Wzorem dla Waleriusza Flakkusa był aleksandryjski poemat Apolloniosa z Rodos pod takim samym tytułem w czterech księ­ gach. Jednak łaciński utwór odznacza się dużą oryginalnością w stosunku do greckiego wzoru, o czym świadczy już sama objętość obydwu epopei. Oryginalność ta polega na wprowa326

dzeniu nowych motywów, których u Apolloniosa nie ma (np. cała księga VI jest pomysłem Waleriusza Flakkusa), na rozbu­ dowaniu scen krótko potraktowanych przez greckiego autora, a na skróceniu scen opracowanych przez niego obszerniej. Po­ nadto Waleriusz Flakkus nadaje swoim bohaterom o wiele wię­ cej cech indywidualnych i pogłębia ich psychologię. Ponieważ we wstępie do Argonautica znajduje się aluzja do zdobycia Je­ rozolimy przez Tytusa, powstanie poematu datuje się na rok ok. 70 n.e. Za Domiejana Siliusz Italikus (Silius Italicus, ok. 25-101 n.e.), napisał epopeję historyczną o drugiej wojnie punickiej Punica w siedemnastu księgach. Nie znamy daty ani miejsca urodzenia Siliusza. Należał do arystokracji rzymskiej; posiadał piękne wille, w których gromadził dzieła sztuki i literatury. Od­ dawał się studiom filozoficznym i literackim (był wyznawcą filozofii stoickiej). Szczególnym kultem otaczał Cycerona i W ergiliusza. Za czasów Nerona Siliusz odegrał złą rolę, ponieważ był publicznym oskarżycielem. W r. 68 Neron mianował go kon­ sulem. Siliusz cieszył się także życzliwością cesarzy dynastii Flawiuszów a później Nerwy i Trajana. Umarł w r. 101 n.e. Siliusz opisał drugą wojnę punicką od jej wybuchu aż do bitwy pod Zamą i tryumfu Scypiona Afrykańskiego, który jest głównym bohaterem trzech ostatnich ksiąg epopei. W księdze szóstej krótko przedstawił pierwszą wojnę punicką. Poemat na­ pisany jest w duchu filozofii stoickiej. Głównym źródłem Siliu­ sza był Liwiusz, poza nim sięgał poeta jeszcze do innych źródeł m.in. do Enniusza, Katona, Warrona. Wzorem literackim zaś był Wergiliusz. Punica nawiązują do epopei klasycznej toteż odnajdujemy w nich motywy kompozycyjne właściwe dla tego gatunku poetyckiego już od Homera; między Eneidą i Punica istnieje wiele zbieżności w kompozycji i w poszczególnych sce­ nach. Epopeja Siliusza nie należy do wielkich dzieł literackich, już Pliniusz Młodszy ocenił ją słusznie jako dzieło napisane „z większą starannością niż talentem” (maiore cura quam ingenio). Przy tym sądzie — czasem jeszcze surowiej sformuło­ wanym — pozostaje nauka także dzisiaj. Dzieło miało cel pa­ triotyczny — pochwałę siły, dzielności i innych cnót narodu rzymskiego, które pozwalały mu wychodzić zwycięsko z różnych 327

trudnych sytuacji, oraz wykazanie, że Rzym powołany jest do panowania nad światem. Z I w. n.e. pochodzi też tzw. Homerus Latinus; jest to opra­ cowanie Iliady po łacinie w 1070 heksametrach. Ponieważ pierw­ sze litery pierwszych ośmiu wierszy poematu tworzą akrostych „Silius” , a ośmiu ostatnich wyraz „scripsit” (napisał), za autora tego utworu uważa się Siliusza Italika. Młodszy od Siliusza był uprawiający również za Domicjana twórczość epicką Publiusz Papiniusz Stacjusz (Publius Papinius Statius, ok. 45 - 96 n.e.). Urodził się w Neapolu. Jego ojciec był retorem i poetą, miał także w Neapolu własną szkołę, którą później przeniósł do Rzymu. W szkole swego ojca Stacjusz otrzymał staranne wykształcenie. Wcześnie też rozpoczął twór­ czość poetycką; przebywając już w Rzymie brał kilkakrotnie udział w zawodach poetyckich i otrzymywał nagrody. Poniósł jednak porażkę na jednym z odbywających się co pięć lat ago­ nów kapitolińskich (było to prawdopodobnie w r. 94). Być może zniechęcony tym niepowodzeniem powrócił do Neapolu; był tam w każdym razie już w r. 95. Umarł w r. 96 n.e. Stacjusz jest przede wszystkim przedstawicielem poezji epi­ ckiej. Głównym jego dziełem jest epopeja Tebaida (Thebais) w dwunastu księgach wydana w r. 92; treścią jej jest spór o wła­ dzę między synami Edypa, Polinejkesem i Eteoklesem, wyprawa Polinejkesa przeciw Tebom, w których rządzi Eteokles, oraz walki toczące się pod murami miasta, zakończone śmiercią obydwu braci. Akcję jednoczy motyw klątwy Edypa rzuconej na synów. W kompozycji Tebaidy zarówno jako całości jak i w strukturze poszczególnych scen wzoruje się Stacjusz na Eneidzie Wergiliusza. Dzieło Wergiliusza wywarło także wpływ na język i styl epopei, z drugiej strony jednak dochodzą w Tebaidzie do głosu pewne właściwości charakterystyczne dla epoki: zamiło­ wanie do scen ponurych i budzących grozę, rozbudowanie świata demonów, duża plastyczność opisów, większy niż we wcześniej­ szej poezji wpływ retoryki. Partie Tebaidy recytował Stacjusz publicznie. Drugą epopeją naszego poety miała być Achilleida (Achilleis) opowiadająca dzieje Achillesa. Przetrwała z niej tylko księga 328

pierwsza i kilkadziesiąt wersów z księgi drugiej. Zachowana partia najobszerniej przedstawia pobyt Achillesa na Skyros, a kończy się wyruszeniem bohatera pod Troję. Poza Tebaidą i Achilleidą Stacjusz był jeszcze autorem niezachowanych dziś epickiego utworu o wojnie z Germanami pro­ wadzonej przez Domicjana i pantomimy Agawę (Agaue). Oprócz poezji epickiej uprawiał Stacjusz poezję okolicznoś­ ciową; owocem jej jest zbiór Sylwy (Silvae). Obejmuje on 32 utwory w różnych miarach metrycznych podzielone na 5 ksiąg. Każdą księgę poprzedza prozaiczna przedmowa. Wśród adresa­ tów Sylw znajduje się cesarz, osoby sprawujące wysokie urzędy na dworze cesarskim, przyjaciele i protektorzy poety. Wszyscy oni pochodzili z wyższych warstw społeczeństwa; należeli do ekwitów lub stanu senatorskiego, byli ludźmi zamożnymi i wy­ kształconymi, niekiedy sami uprawiali poezję. Stacjusz upamięt­ nił różne wydarzenia z ich życia, w których często sam brał udział. Tematyka Sylw jest bardzo różnorodna; są wśród nich utwo­ ry, których treścią są opisy budowli, willi i posągów, utwory żałobne (epicedia i konsolacje), utwór weselny (epithalamium), utwory urodzinowe, liryczne a także utwory przeznaczone dla Domicjana. Niemal wszystkie Sylwy zawierają też pochwały, cesarza, adresatów i bliskich im osób. Dzięki takiej tematyce ukazują czytelnikowi życie zamożnej warstwy społeczeństwa rzymskiego i w pewnym stopniu dworu cesarskiego. W Sylwach stał się Stacjusz twórcą poezji dworskiej. Pierwsze cztery księgi Sylw ukazały się w latach 92 - 95, a więc za życia autora, piąta natomiast już po jego śmierci. Sylwy są jedynymi tego rodzaju utworami w poezji starożytnej. Rówieśnikiem Stacjusza był urodzony w latach 38-41 w Bibilis (obecnie Bambola) w Hiszpanii Marek Marcjalis (Marcus Valerius Martialis, ok. 40 - ok. 104 n.e.). O okresie dzieciństwa i wczesnej młodości poety nie wiemy prawie nic. Do Rzymu przybył w r. 64 jako dwudziestokilkuletni młodzieniec. Przy­ puszczalnie od razu wstąpił w szeregi klientów możnych domów, by w ten sposób zapewnić sobie dobre warunki materialne. Rze­ czywistość szybko jednak rozwiała jego złudzenia. Okazało się bowiem, że zawód klienta przynosi mały dochód, a pociąga za 329

sobą duże obowiązki pozostawiając poecie zbyt mało czasu na pracę literacką. Toteż Marcjalis wielokrotnie skarży się w swoich epigramach na trudne warunki materialne. Tych narzekań poety nie możemy jednak brać dosłownie, ponieważ epigramatyk, cho­ ciaż mieszkał początkowo w Rzymie w domu czynszowym, póź­ niej miał własny dom, a także posiadłość wiejską pod miastem w Nomentum. Niewątpliwie dodatnio wpłynęło na położenie ma­ terialne poety przyznanie mu, prawdopodobnie przez Wespazjana i Tytusa, tzw. „ius trium liberorum” (przywileju przysługują­ cego ojcom trojga dzieci). Natomiast od Domicjana uzyskał Marc­ jalis tytuł trybuna wojskowego, dzięki czemu został wprowa­ dzony do stanu ekwitów. Musiał więc posiadać wtedy cenzus wymagany dla tego stanu. W Rzymie przebywał poeta 34 lata dzieląc czas między obowiązki związane z zawodem klienta i pracę literacką. W r. 98 powrócił do Hiszpanii i tam umarł ok. r. 104. Jednym z powodów powrotu do ojczyzny było, jak mówi sam Marcjalis, znużenie wielkomiejskim życiem i nienajlepszy stan zdrowia. Drugim, ważniejszym, mogła stać się zmiana sytuacji po śmierci Domicjana. Poeta, który wielokrotnie go sławił, w sposób często przesadny, doskonale zdawał sobie sprawę z faktu, że pod rządami nowego władcy twórczość tego rodzaju nie zyska uznania. Bogata twórczość Marcjalisa obejmuje 15 ksiąg epigramów: dwanaście ksiąg epigramów różnej treści, Księgę Widowisk (Liber spectaculorum) oraz Xenia i Apophoreta. Chronologicznie najwcześniej powstała Księga Widowisk (80 n.e.). Napisał ją poeta z okazji otwarcia amfiteatru Flawiuszów. Zbiorek obejmuje 32 epigramy pisane w dystychu elegijnym; treścią ich jest opis igrzysk, które się wtedy odbyły. W kilka lat później powstały Xenia i Apophoreta (ks. XIII i XIV). Obydwie księgi łączą się z rozpowszechnionym w Rzymie zwyczajem obdarzenia się w czasie świąt zwanych Saturnaliami najrozmaitszymi podarkami, które zaopatrywano w wierszowane, często dowcipne etykiety. Takimi właśnie rzeczywistymi napi­ sami na podarki są epigramy zawarte we wspomnianych księ­ gach. Podarki były najrozmaitsze: rzeczy do jedzenia, różne przedmioty codziennego użytku, książki, posążki itp. Główny trzon twórczości Marcjalisa stanowi dwanaście ksiąg 330

epigramów różnej treści napisanych w latach 85 - 102 n.e.; są wśród nich epigramy okolicznościowe, jak nagrobne i konsolacyjne, pochwalne, dedykacyjne, biesiadne, refleksyjne, utwory zwią­ zane z różnymi wydarzeniami i własną twórczością poety, utwory na dzieła sztuki i epigramy erotyczne. Istotę zbioru stanowią jednak epigramy satyryczne. Zajmują one znaczną część każdej księgi. Tematem tych epigramów jest człowiek współczesny au­ torowi, jego wady i słabości jak również najrozmaitsze przejawy współczesnego życia. Krytykuje więc Marcjalis i ośmiesza m.in. dorobkiewiczów, ludzi źle wykonujących swój zawód (źli leka­ rze, adwokaci, mówcy), marnych poetów, dyletantów, skąpców, różnego rodzaju natrętów, pijaków i pijaczki, ludzi nieuczciwych i obłudnych. W wielu utworach zajmuje się losem klientów. Utwory Marcjalisa są bardzo cennym źródłem do poznania życia, obyczajowości i kultury epoki Domicjana. Również w rozwoju poezji łacińskiej odegrał poeta z Bilbilis ogromną rolę; stał się bowiem właściwym twórcą a równocześnie najwybitniej­ szym przedstawicielem epigramu rzymskiego. Epigram był wprawdzie w Rzymie znany od dawna, ale w literaturze nie miał przed Marcjalisem żadnego wybitniejszego przedstawiciela. Epigramy pojawiały się jako utwory pojedyncze, tak że zbiór epigramów poety z Bilbilis jest pierwszym zbiorem tego rodzaju w poezji łacińskiej. W przeciwieństwie do literatury rzymskiej epigram rozwijał się bogato w literaturze greckiej, zwłaszcza w okresie hellenistycznym. Jednak w stosunku do epigramatyki greckiej wykazuje Marcjalis dużą oryginalność; zaznacza się ona przede wszystkim w rozwinięciu przez niego i doprowadze­ niu do szczytu rozwoju epigramu satyrycznego, który w epigramatyce greckiej był słabo reprezentowany, we wprowadzeniu do epigramu tematyki z współczesnego życia Rzymu, wreszcie w odmiennym opracowaniu tematów i motywów znanych epi­ gramowi greckiemu. Dzięki tej oryginalności nazwisko poety z Bilbilis łączy się z epigramem w takim samym stopniu jak nazwisko Horacego z liryką czy Wergiliusza z epopeją. Zachowane dzieła prozaiczne epoki Flawiuszów należą albo do prozy naukowej albo też poświęcone są zagadnieniom facho­ wym. Przedstawicielem prozy naukowej jest Pliniusz Starszy (Caius Plinius Secundus). Urodził się w r. 23 lub 24 n.e. w No331

wum Komum (Novum Comum); wychowywał się w Rzymie, w latach 47 - 52 odbywał służbę wojskową w Germanii. W ostat­ nim dziesięcioleciu rządów Nerona, którego nazywał wrogiem rodzaju ludzkiego, wycofał się z życia publicznego i poświęcił studiom gramatycznym i retorycznym. Do działalności publicznej powrócił dopiero w r. 67/68 pełniąc urząd zastępcy prefekta w armii rzymskiej, która tłumiła powstanie w Judei. Za panowa­ nia Trajana, z którym łączyły go bliskie stosunki, zarządzał kolejno finansami kilku prowincji rzymskich. W r. 79 został dowódcą floty rzymskiej w Misenum i tutaj zginął w tym samym roku 24 sierpnia w czasie wybuchu Wezuwiusza. Śmierć Pliniu­ sza Starszego opisał dokładnie jego siostrzeniec, Pliniusz Młod­ szy, w liście do historyka Tacyta (Epist. VI. 16). Jedynym zachowanym dziełem Pliniusza Starszego jest His­ toria naturalna (Naturalis Historia) w 37 księgach dedykowana cesarzowi Tytusowi. Ma ona charakter encyklopedyczny i obej­ muje szereg dziedzin: geografię, etnografię, antropologię i fizjo­ logię człowieka, zoologię, botanikę, środki lecznicze dla zwierząt, kamienie i metale i ich zastosowanie. Pierwsza księga zawiera oprócz przedmowy, wykaz treści poszczególnych ksiąg oraz w y­ kaz autorów greckich i łacińskich, z których Pliniusz korzystał. Jego dzieło było przez długie wieki źródłem wiadomości z dzie­ dziny historii naturalnej. Oprócz Historii naturalnej napisał Pliniusz szereg innych dzieł z zakresu historii (m.in. o wojnach z Germanami), reto­ ryki, wojskowości. Pozostały z nich tylko fragmenty lub tytuły. Innymi zagadnieniami zajął się w swoim dziele Marek Fabiusz Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus, ok. 35 - ok. 96 n.e.). Pochodził z hiszpańskiej miejscowości Calagurris. Wycho­ wywał się i kształcił w Rzymie; następnie powrócił do swojej rodzinnej miejscowości, gdzie był nauczycielem retoryki. Galba, gdy został cesarzem, sprowadził Kwintyliana z powrotem do Rzymu, Wespazjan zaś zrobił go pierwszym wynagradzanym przez państwo nauczycielem retoryki. Domicjan powierzył Kwintylianowi wychowanie swoich siostrzeńców, nadał mu także godność konsula. Kwintylian w Rzymie pozostał do końca życia; umarł ok. r. 95/96. Kwintylian był mówcą, nauczycielem i pedagogiem. Zacho­ 332

wało się jedynie jego dzieło O kształceniu mówcy (Institutio oratoria) w dwunastu księgach. Jest ono wykładem teorii re­ toryki opartej na teorii greckiej, ale również na własnych do­ świadczeniach autora. Ponieważ Kwintylian zajmuje się kształ­ ceniem przyszłego mówcy od jego lat dziecinnych aż do ukoń­ czenia nauki, dzieło jego jest również wykładem o wychowaniu. Dedykował je autor swojemu przyjacielowi Witoriuszowi Marcellusowi. Pierwsza księga mówi o wykształceniu elementarnym, druga o zakresie i celu retoryki. Księgi od trzeciej do siódmej poświęcone są inwencji retorycznej (inventio) i dyspozycji (dispositio — właściwe rozmieszczenie w mowiie całego zebranego materiału). W księgach od ósmej do jedenastej rozważa Kwin­ tylian zagadnienia stylu i stylistycznego opracowania mów (elocutio), sztuki uczenia się na pamięć (memoria) i wygłaszania mów (pronuntiatio, actio). Warto wspomnieć, iż w księdze dzie­ siątej znajduje się przegląd pisarzy greckich i rzymskich, któ­ rych autor ocenia według tego, w jakim stopniu mogą być po­ żyteczni dla przyszłych mówców. Nie wspomina pisarzy współ­ czesnych, wypowiada się jedynie na temat stylu Seneki Młod­ szego; styl ten obfituje, jego zdaniem, w kuszące błędy, które znajdują wielu naśladowców. W sprawach stylu zajmuje Kwin­ tylian jako retor stanowisko umiarkowane; w zasadzie nawołuje do naśladowania Cycerona, dopuszcza jednak w pewnych gra­ nicach także styl nowy. Rażą go natomiast zarówno zbyt no­ woczesne właściwości tego stylu jak i archaizmy. W ostatniej XII księdze kreśli obraz idealnego mówcy: wymaga od niego przede wszystkim wysokiego poziomu etycznego, dobrej zna­ jomości wymowy i ogólnego wykształcenia obejmującego nie tylko retorykę lecz także filozofię, historię i prawo. Nie zachowało się pismo Kwintyliana O przyczynach upadku wymowy (De causis corruptae eloąuentiae). Zajmował się w nim przyczynami upadku wymowy za cesarstwa. Widział je w odejś­ ciu szkół retorycznych od klasycznej wymowy, nie dostrzegał zaś głębszych przyczyn politycznych. Pod nazwiskiem Kwintyliana zachowały się dwa zbiory de­ klamacji szkolnych. Nie są one jednak autentyczne, pochodzą z późniejszego okresu. Poza dziełami Pliniusza Starszego i Kwintyliana zachowały 333

się z epoki Flawiuszów jeszcze dwa pisma Sekstusa Juliusza Frontinusa (Sextus Julius Frontinus, ok. 30 - 104 n.e.) — jed­ no — Strategemata, poświęcił autor podstępom wojennym, drugie jest traktatem o wodociągach miasta Rzymu, nad któ­ rymi Frontinus sprawował opiekę jako mianowany przez Ne­ rona curator aquarum, uwzględniającym ich historię i budowę. Ukończone zostało już za Trajana. Obydwa dziełka należą do literatury fachowej.

LITERATURA ZA NERWY I TRAJANA (96-117 n.e.)

Sam Trajan nie wykazywał większego zainteresowania lite­ raturą, ale zmienione warunki polityczne, wolność i swoboda,, które zapanowały po śmierci Domicjana z chwilą wstąpienia na tron Nerwy pozwalały na jej swobodny rozwój. Autorzy tego okresu niejednokrotnie sięgają w swych dziełach do minionego okresu ostatniego Flawiusza kreśląc ponury obraz ówczesnej rzeczywistości. Warto przytoczyć słowa Tacyta z Żywota Juliu­ sza Agrykoli, który porównuje czasy Domicjana z rządami jego następców, Nerwy i Trajana: „ ... a jak dawne pokolenie widzia­ ło skrajną wolność, tak my widzieliśmy skrajną niewolę, kiedy szpiegowaniem odebrano nam nawet wymianę słów i myśli” (Agr. 2). „ ... Dopiero teraz wraca nam otucha. Lecz chociaż już z pierwszym brzaskiem tej tak szczęśliwej epoki cesarz Nerwa połączył dwa niegdyś niezgodne ze sobą pojęcia, cesarstwo i wolność, a Nerwa Trajan z dnia na dzień szczęście czasów po­ mnaża, chociaż dalej bezpieczeństwo publiczne powzięło nie tylko nadzieje i pragnienia, lecz także silną ufność w spełnie­ niu tych pragnień — to jednak wskutek słabości ludzkiej natury lekarstwa powolniej działają niż choroby, a jak ciała nasze po­ woli się rozwijają, lecz szybko marnieją, tak talenty i nauki łatwiej można stłumić niż do życia przywrócić” (Agr. 3). Mimo że Tacyt ocenia dzieje rzymskie ze stanowiska senator­ skiego, słowa jego zawierają wiele słuszności. W każdym razie dzięki nowej, bardziej pomyślnej sytuacji, literatura tego okresu 334

wzbogaciła się o trzy ważne nazwiska: proza o Tacyta i Pliniu­ sza Młodszego, poezja o satyryka Juwenalisa. Publiusz Korneliusz Tacyt (Publius Cornelius Tacitus, ok. 55 - 120 n.e.) pochodził ze starej rodziny patrycjuszowskiej. W Rzymie otrzymał staranne wykształcenie przede wszystkim w zakresie retoryki a także prawa, historii i filozofii. Wymowę studiował u najwybitniejszych mówców współczesnych, Marka Apra i Juliusza Sekundusa. Ok. r. 75 zaczął przemawiać publicz­ nie i występować w sądach centumwiralnych. Prawdopodobnie dzięki poparciu swego teścia, Agrykoli otrzymał pierwsze god­ ności w karierze publicznej. Miało to miejsce za rządów dwóch pierwszych Flawiuszów. Zwykle przyjmuje się, że w ostatnich latach rządów Wespazjana został Tacyt tytularnym oficerem z prawem noszenia purpurowego pasa na tunice, za Tytusa zaś kwestorem; wtedy wszedł do senatu. Dalsze godności otrzymał jeszcze w pierwszych latach panowania Domiejana; wtedy bo­ wiem został trybunem ludowym lub edylem, a w r. 83 człon­ kiem kolegium kapłanów i pretorem. Przez następne cztery lata przebywał poza Rzymem, prawdopodobnie jako zarządca jakiejś prowincji; nie wiemy jednak na pewno, czy była tą prowincją Galia Belgijska. W r. 93 powrócił do Rzymu i przeżył tam trzy ostatnie lata okrutnych rządów Domicjana, które charaktery­ zuje w biografii Agrykoli (rozdz. 3 i 44). Wtedy przestał w y­ stępować publicznie; musiał jednak w dalszym ciągu brać udział w posiedzeniach senatu i głosować. Był to dla historyka bardzo ciężki okres. Położenie jego uległo zmianie dopiero za Nerwy i Trajana. Tak więc w r. 97 został Tacyt konsulem i dwukrotnie wystąpił jako mówca, a ok. r. 112 sprawował urząd prokonsula prowincji Azji. W okresie po śmierci Domicjana poświęcił się jednak głównie pisaniu i publikowaniu swoich dzieł. W r. 98 ogłosił dwa drobne pisma Żywot Agrykoli (De vita et moribus Julii Agricolae) i Germanią (De origine et situ Germanorum), nieco później, być może w pierwszych latach II w. n.e. Dialog o mówcach (Dialogus de oratoribus); w latach 104- 109 powstały Dzieje (Historiae). Roczniki zaś (Anuales) ukończył autor ok. r. 117. Umarł Tacyt za panowania Hadriana, prawdopodobnie ok. r. 120 n.e. Żywot Agrykoli jest biografią pochwalną teścia Tacyta, Juliu­ 335

sza Agrykoli, który w r. 77 otrzymał konsulat, a później głów­ ne dowództwo nad wojskiem w Brytanii. W początkowych roz­ działach autor krótko przedstawia okres, kiedy Agrykola nie był jeszcze znaną osobistością, natomiast główną część biografii sta­ nowi opis jego działalności i czynów w Brytanii, poprzedzony opisem tego kraju uwzględniającym jego historię, geografię i etnografię. Końcowe rozdziały mówią o ostatnim okresie życia Agrykoli od powrotu z Brytanii do Rzymu (85 - 93). Utwór koń­ czy Tacyt opisem śmierci Agrykoli oraz piękną apostrofą do zmarłego i bliskich mu osób. W Germanii pisarz dał monografię etnograficzną tego kraju. Dziełko dzieli się na dwie części, ogólną i szczegółową. W pierw­ szej mówi Tacyt o Germanii ogólnie, a mianowicie o jej grani­ cach, pochodzeniu narodu, klimacie i produktach, o życiu pu-: blicznym i prywatnym Germanów; w części szczegółowej opi­ suje poszczególne ludy zwracając uwagę na różnice zachodzące w ich życiu i obyczajach. W opisie Germanii korzystał Tacyt z informacji ustnych i źródeł literackich, wśród których należy wymienić zaginione dzieło Pliniusza Starszego W ojny z Germa­ nami (Bella Germanica) w dwudziestu księgach, a także dzieła Cezara, Liwiusza i Posejdoniosa. Opis Germanii jest w zasadzie wierny, co potwierdziły późniejsze źródła, zwłaszcza germańskie i wykopaliska archeologiczne. Germanów przedstawił autor w sposób dosyć obiektywny ukazując zarówno dobre jak i złe ich cechy. Styl w obu pisemkach pozostaje pod wpływem Salustiusza. Zupełnie inny charakter ma Dialog o mówcach. Dedykował go pisarz Fabiuszowi Iustusowi, ponieważ ów niejednokrotnie zapytywał go o przyczyny upadku wymowy w czasach im współ­ czesnych. Tacyt nie odpowiada adresatowi bezpośrednio, lecz re­ feruje rozmowę toczącą się w domu Kuriacjusza Maternusa, tra­ gika epoki Wespazjana, której miał przysłuchiwać się w czasach swej młodości. Rozmówcami dialogu poza Maternusem są nau­ czyciele Tacyta, wybitni mówcy współcześni, Marek Aper i Ju­ liusz Sekundus oraz Wipstanus Messala, zwolennik dawnej re­ publikańskiej wymowy. W Dialogu porusza Tacyt różne proble­ my; do najważniejszych należy sprawa upadku wymowy za ce­ sarstwa, wychowanie dzieci, nauka w szkołach retorycznych. 336

Utwór zawiera także pochwałę poezji. Na przyczyny upadku wymowy patrzy Tacyt z punktu widzenia historyka. Jego zda­ niem przyczyną tego upadku jest zmiana ustroju politycznego; dlatego dawna wymowa nie może się odrodzić w zmienionych warunkach. Dialog o mówcach pod względem stylistycznym po­ zostaje pod wpływem dialogów Cycerona Hortenzjusz i De oratore, a częściowo także dzieła De republica. Po wydaniu pism drobnych przyszła kolej na wielkie dzieła historyczne Dzieje i Roczniki. Objęły one razem trzydzieści ksiąg. Z Dziejów liczących pierwotnie 12 lub 14 ksiąg zachowały się tylko cztery pierwsze i początek piątej. Całe dzieło miało objąć rok 69 (tzw. rok trzech cesarzy) i dzieje dynastii flawijskiej tj. rządy Wespazjana, Tytusa i Domicjana, a więc historię autoro­ wi współczesną (stąd w oryginale tytuł Historiae — termin ten oznacza w starożytności historię współczesną). Zachowane księgi obejmują jedynie niecałe dwa lata: rok 69 i 70. Roczniki liczyły prawdopodobnie 16 lub 18 ksiąg. Tacyt przedstawił w nich dzieje dynastii julijsko-klaudyjskiej, tj. okres od śmierci Augusta do 1 stycznia 69 r., odkąd rozpoczynały się Dzieje. Dlatego Roczniki mają podtytuł Od śmierci boskiego Augusta (Ab excessu divi Augusti). Podobnie jak Dzieje nie są zachowane kom­ pletnie. Zaginęły bowiem księgi VII - X, z piątej zachował się tylko mały fragment, luki są również w księgach VI, X I i XVI. W obu dziełach przyjął Tacyt układ annalistyczny tzn. opowiada wydarzenia według lat. W dziełach historycznych korzystał autor z wielu źródeł, nie cytuje ich jednak dokładnie. Były wśród nich dzieła nie zacho­ wane wcześniejszych historyków piszących za cesarstwa, pa­ miętniki wybitnych osobistości, autobiografie cesarzy, Tyberiusza i Klaudiusza, protokóły z posiedzeń senatu, dziennik rzymski (Acta diurna). Historyk powołuje się również na informacje ustne. Do źródeł miał Tacyt stosunek krytyczny: sprawdzał za­ warte w nich wiadomości, usuwał błędy, wprowadzał nowe szcze­ góły. Gdy miał przed sobą kilka wersji dotyczących tej samej sprawy, wybierał tę, która wydawała mu się najbardziej praw­ dopodobna; często jednak wstrzymywał się od ostatecznego sądu pozostawiając go czytelnikowi. Dzieła historyczne pisał Tacyt z celem moralizującym, o czym świadczą jego własne słowa: *2 — Literatura grecka 1 rzymska

337

uważam za główne zadanie Roczników, aby cnót nie pomi­ jały milczeniem, a za przewrotne słowa i czyny budziły grozę przed potomnością i niesławą” (Ann. III 65). Cechuje Tacyta dobra znajomość psychologii i natury ludz­ kiej; historyk wnika w motywy osób działających, zna dobrze psychologię tłumu i wojska, co szczególnie uwidocznia się w scenach zbiorowych. Szuka związków przyczynowych między opisywanymi wydarzeniami. Pomimo tego nie jest całkowicie obiektywny; faktów wprawdzie nie zmienia, ale podaje je w takim oświetleniu, jakie było charakterystyczne dla warstwy senatorskiej; dlatego na przykład miarą oceny cesarzy jest dla niego ich stosunek do senatu. Ponadto należy pamiętać, iż Tacyt jest historykiem Rzymu, a nie całego imperium; dlatego rzadko wspomina o tym, co dzieje się w prowincjach. Również cesarzy ocenia nie jako władców ogromnego imperium lecz jako ludzi. W dziełach historycznych stworzył Tacyt swój własny styl; cechuje go powaga i surowość, zwięzłość wysławiania, brak sy­ metrii między poszczególnymi członami zdań, opuszczanie party­ kuł łączących bądź przeciwstawnych, patetyczność, dramatyzo­ wanie wydarzeń. Tacyt jest najwybitniejszym prozaikiem okresu cesarstwa i jednym z najwybitniejszych, jeśli nie najwybitniej­ szym, historykiem starożytnego Rzymu. Niemal jego rówieśnikiem był Pliniusz Młodszy (Caius Plinius Caecilius Secundus), siostrzeniec i adoptowany syn Pliniu­ sza Starszego; urodził się także w Nowum Komum (Novum Comum) ok. 61 r. n.e. W Rzymie działał jako mówca i adwokat, ponadto w r. 101 sprawował konsulat, a w r. 111/112 lub 112/113 stanowisko legata cesarskiego w Bitynii. Jego działalność przypa­ da głównie na okres rządów Trajana, z którym pozostawał w przyjaznych stosunkach. Działalność publiczną łączył z pracą li­ teracką. Umarł w r. 113. Głównym dziełem Pliniusza jest zbiór listów w dziesięciu księ­ gach. Księgi I - IX zawierają korespondencję, której adresatami są członkowie rodziny, przyjaciele i znajomi autora. Listy Pliniu­ sza napisane w 1. 96 - 1087109 są listami rzeczywistymi; ponieważ jednak z góry były przeznaczone do publikacji, mają charakter listów literackich, o czym świadczy nie tylko bardzo staranna forma, ale przede wszystkim fakt, że każdy list poświęcony jest 338

tylko jednemu tematowi. Listy poruszają najrozmaitsze zagadnie­ nia dotyczące ówczesnych stosunków społecznych, a nawet spraw publicznych, literatury i retoryki, życia naukowego i towarzyskie­ go ówczesnego Rzymu; mówią także o sprawach osobistych autora i adresatów, zawierają opisy willi zamożnych Rzymian. W zbiorze znajdują się również dwa listy do historyka Tacyta opisujące w y­ buch Wezuwiusza w r. 79 n.e.; jest to jedyny opis tego wyda­ rzenia zachowany w literaturze antycznej. Listy Pliniusza dają dobry obraz życia społeczeństwa rzymskiego, zwłaszcza warstw wyższych, za czasów Trajana. Układ ich nie jest chronologiczny, autor kierował się zasadą urozmaicania (variatio) umieszczając obok siebie listy o różnej tematyce. Księga dziesiąta stanowi od­ dzielny zbiór; zawiera bowiem listy Pliniusza do Trajana z okre­ su, gdy pisarz był zarządcą Bitynii, a także odpowiedzi cesarza. Wydana została już po śmierci Pliniusza i później dołączona do zbioru. Z mów Pliniusza zachowała się tylko mowa dziękczynno-pochwalna dla cesarza Trajana, tzw. Panegiryk, którą wygłosił Pliniusz w senacie z okazji otrzymania konsulatu w r. 101. Głów­ ną część mowy stanowi pochwała Trajana. Natomiast poezja okresu Trajana może poszczycić się tylko jednym wybitnym autorem, satyrykiem Juwenalisem (Decimus lunius Juvenalis). O jego życiu mamy bardzo mało wiadomości takich, które można uznać za pewne. Urodził się przypuszczalnie ok. r. 67 n.e., pochodził najprawdopodobniej z miasta Akwinum w kraju Wolsków. Zanim zaczął publikować satyry, był retorem. Satyry zaczął ogłaszać dopiero po śmierci Domicjana, a pisał jeszcze za Hadriana, za którego panowania umarł. Spuścizna literacka Juwenalisa obejmuje 16 satyr podzielo­ nych na pięć ksiąg. Poeta porusza w nich różne tematy; w pierw­ szej kreśli własny program literacki, w drugiej krytykuje mi­ łość między mężczyznami. Satyra trzecia przynosi plastyczny obraz życia w Rzymie, podczas gdy czwarta przedstawia radę cesarską rozważającą, co zrobić z ogromną rybą, którą wieśniak z Ankony podarował Domicjanowi. Tematem piątej jest położe­ nie klientów w Rzymie, szósta zwrócona jest przeciw kobietom. W szeregu obrazów przedstawia autor najrozmaitsze wady i sła­ bości kobiet rzymskich, szczególnie z wyższych warstw społe­ 22*

339

czeństwa. W siódmej zajął się satyryk trudnym położeniem poe­ tów, pisarzy, nauczycieli i retorów. W ósmej atakuje zwyrod­ nienie rzymskiej arystokracji. Satyra dziewiąta to dialog ze sta­ rzejącym się cynedą, który skarży się, że za usługi miłosne źle go wynagradzano; w satyrze dziesiątej podejmuje Juwenalis temat znany już z Persjusza i często rozważany przez filozofów: ludzie często modlą się do bogów o rzeczy, które w rzeczywistoś­ ci okazują się dla nich zbyteczne, szkodliwe lub nawet zgubne. W jedenastej zaprasza swego przyjaciela na skromną ucztę, w dwunastej zaś opisuje uroczystość urządzoną z powodu szczęśli­ wego ocalenia innego przyjaciela, Katullusa, z burzy na morzu, następnie przechodzi do krytyki rozpowszechnionego w Rzymie zwyczaju polowania na spadki. Obie części utworu tylko bardzo luźno wiążą się ze sobą. Satyra trzynasta jest konsolacją dla adresata, Kalwinusa; oszukał bowiem Kalwinusa jego przyjaciel nie zwróciwszy mu zdeponowanych pieniędzy. W satyrze czter­ nastej rozważa poeta sprawę złego przykładu, jaki swoim postę­ powaniem dają ojcowie synom, w piętnastej opowiada o wypadku kanibalizmu, który zdarzył się w Egipcie, szesnasta zaś, nie skoń­ czona, mówi o zaletach zawodu żołnierskiego. W satyrach przed­ stawił Juwenalis przede wszystkim epokę Domiejana. Tematykę ich zaś zacieśnił — w porównaniu ze swymi poprzednikami, Lucyliuszem i Horacym — do krytyki zepsucia obyczajów zwłaszcza wśród sfer wyższych, w epoce mu współczesnej. Sam jest zwo­ lennikiem dawnych rzymskich cnót i obyczajów. Satyry Juwenalisa odznaczają się wielkim realizmem w przedstawieniu sto­ sunków społecznych, sytuacji i postaci. Znamienny dla nich jest pesymizm; poeta bowiem uważa, że człowiek jest z natury zły, a ze swych błędów i wad nie może się poprawić. Osiągnęły zaś one szczyt właśnie za życia autora i dlatego trudno jest w tych czasach „nie pisać satyry” . Juwenalis był, jak wiemy re­ torem; toteż satyry jego podobnie zresztą jak cała poezja tego okresu, pozostają pod dużym wpływem retoryki. Często posłu­ guje się w nich poeta różnymi środkami retorycznymi, jak na przykład pytania retoryczne, sentencje, apostrofy itp. Juwenalis jest ostatnim wybitnym satyrykiem rzymskim i jednym z naj­ ważniejszych poetów wczesnego cesarstwa. 340

W ie k II LITERATURA ZA HADRIANA (117 -138 n.e.)

Hadrian znany był ze swych zamiłowań literackich. Sam pisał utwory poetyckie, napisał autobiografię, występował także jako mówca. Do jego ulubionych pisarzy należeli nie rzymscy autorzy klasyczni, ale wcześniejsi: Katon, Enniusz, Celiusz Antypater. Cesarz chętnie gromadził wokół siebie literatów i uczonych z róż­ nych dziedzin, z którymi lubił prowadzić dyskusje i zadawać im pytania, często podchwytliwe. W jego otoczeniu znaleźli się m.in. poeta, retor i historyk Annius Florus, a także sofista Faworinus. Dla literatury za Hadriana znamienne jest powstanie tzw. kierunku archaizującego, pozostającego pod wpływem jego własnych zainteresowań; jest on^ odpowiednikiem greckiego attycyzmu tzw. drugiej sofistyki w Grecji przypadającej na wiek II n.e. Nastąpił wtedy zwrot do literatury dawniejszej, archaicz­ nej. Antoninus Pius, następca Hadriana, chociaż otaczał troskli­ wością retorów i filozofów przyznając im zaszczyty i przywileje nie okazywał głębszego zainteresowania literaturą. W większym stopniu daje się ono zauważyć u Marka Aureliusza, który jednak przede wszystkim poświęcił się filozofii. W literaturze II wieku daje się zauważyć — w porównaniu z wiekiem I — pewne obniżenie poziomu. Tak więc poezja nie może poszczycić się żadnym wybitniejszym autorem, jeśli po­ miniemy Juwenalisa, który wydaje część swoich satyr jeszcze za rządów Hadriana. Poza nim warto wspomnieć jedynie o gru­ pie tzw. nowych poetów (poetae novelli). Początek ich działal­ ności sięga panowania Hadriana, a główny okres ich twórczości przypada na drugą połowę II wieku; niektórzy uczeni rozszerza­ ją tę nazwę także na poetów III wieku. Ci „nowi poeci” nawią­ zali do poezji przedklasycznej, uprawiali drobne form y poetyckie. Przeważnie były to utwory liryczne, często miały charakter drob­ nych scen i dialogów, charakterystyczny był dla nich koloryt ludowy. Czasem wychodziły spod pióra „nowych poetów” także dłuższe utwory; tak na przykład Septimius Serenus napisał His­ torią Trojańską (Historia Troiana), a Alfius Avitus historię Rzymu w dymetrach jambicznych. Przetrwały do naszych czasów 341

jedynie nazwiska nowych poetów i fragmenty ich utworów. Je­ dynym zachowanym utworem z kręgu „poetae novelli” jest ano­ nimowy utwór Nocne czuwanie przed świętem W enery (Pervi­ gilium Veneris). Łączy się on z wiosennym świętem Wenus, a właściwie z dniem porzedzającym to święto. Na treść składają się pochwała wiosny i zapowiedź święta, pochwała potęgi Wenus; końcowa partia zawiera pełne melancholii refleksje poety. Po­ szczególne części utworu oddziela refren. Korzystniej niż w poezji kształtowała się sytuacja w prozie. W otoczeniu Hadriana znajdował się Florus (Titus Annius Florus albo Publius Annaeus Florus), autor dzieła historycznego, któ­ rego tytuł przekazują rękopisy w kilku wersjach, m.in. Wyciąg z Tytusa Liwiusza (Epitoma de Tito Livio). Florus urodził się w Afryce, ale wcześnie przybył do Rzymu; tutaj za Domicjana brał udział w agonie kapitolińskkn wygłaszając jakiś utwór poetycki; nagrody jednak nie otrzymał. Zniechęcony tym wyruszył w podróż na Sycylię, Kretę, Rodos i do Egiptu, potem powrócił do Italii, skąd wyjechał do Hiszpanii i tam osiedlił się w Tarragonie, gdzie był nauczycielem. Po pewnym czasie powrócił znowu do Rzymu, dokąd mógł go ściągnąć cesarz Hadrian, sam pocho­ dzący z Hiszpanii. Dziełko Florusa przedstawia zwięźle najważniejsze zdarzenia z historii Rzymu od założenia miasta do czasów Augusta (przede wszystkim wojny). Najpóźniejszym wspomnianym przez autora wydarzeniem jest bitwa w Lesie Teutoburskim (9 n.e.). W ujęciu Florusa dzieje Rzymu kształtuje cały naród. Z filozofii stoickiej zaczerpnął historyk pogląd, iż naród rozwija się podobnie jak organizm ludzki tj. ma swoje dzieciństwo, młodość, wiek doj­ rzały i starość; na takie cztery epoki dzieli Florus historię Rzymu. Starość państwa zaczyna się od cesarswa. Ponieważ jednak taki pogląd nie znalazłby zapewne uznania w oczach cesarzy, autor dodaje, że od Trajana zaczyna się pewne odmładzanie starzeją­ cego się państwa. Podział ten jest bardzo charakterystyczny dla kompozycji Epitomy i nie znajdujemy go w żadnym zachowanym dziele historiografii antycznej. Florus mógł go przejąć od Seneki Starszego, który w podobny sposób rozróżniał epoki rozwoju Rzymu. Historię ocenia Florus z punktu widzenia etyki stoickiej. Dlatego chwali znakomite czyny narodu rzymskiego wypływa­ 342

jące z męstwa i sprawiedliwości, natomiast surowo ocenia lub gani te, które są przejawem bezprawia czy zbrodni. Głównym źródłem Florusa był Liwiusz. Korzystał też z in­ nych historyków rzymskich, m.in. z Salustiusza i Cezara. Dziełko było przeznaczone przede wszystkim dla szkół retorycznych. W Antologii Łacińskiej (Anthologia Latina) zachowały się pod imieniem Florusa drobne utwory, wśród których są również wierszyki zwrócone do Hadriana i odpowiedzi cesarza. Oprócz tego w jednym z rękopisów zachował się fragment ze wstępu do rozprawy retorycznej Czy Wergiliusz jest mówcą czy poetą (V ergilius orator an poeta), której autorstwo przypisuje się również Publiuszowi Anniuszowi Florusowi. Jest bardzo prawdopodobne, że Florus poeta-retor i Florus historyk są tą samą osobą. Do bliskiego grona Hadriana należał też przez pewien czas Swetoniusz (Caius Tranquillus Suetonius), pierwszy i zarazem najwybitniejszy autor biografii cesarzy. Urodził się ok. 69 r. n.e., a więc jego młodość przypadła na czasy Domicjana. Pochodził ze stanu ekwitów. Patronem Swetoniusza był Pliniusz Młodszy, po jego śmierci zaś Gajusz Septicjusz Klarus należący do literac­ kiego środowiska Pliniusza. Swetoniusz pozostawał też w bliskich stosunkach z historykiem Tacytem. Hadrian mianował Septicjusza Klarusa w r. 119 prefektem pretorianów. Dzięki staraniom Klarusa uzyskał Swetoniusz urząd sekretarza cesarskiego (ab epistulis Latinis). Stanowisko to zapewniło biografowi dostęp do archiwów dworskich. Był to najznakomitszy okres w jego życiu; trwał jednak krótko, ponieważ już w r. 122 Septicjusz Klarus i Swetoniusz popadli w niełaskę cesarza i zostali usunięci ze swoich stanowisk. Odtąd nie mamy o Swetoniuszu żadnych wiadomości. Jedynym, niemal całkowicie zachowanym dziełem Swetoniu­ sza są Żyw oty cezarów (De vita caesarum) w ośmiu księgach. Obejmuje ono biografie Cezara, Augusta, cesarzy dynastii julijsko-klaudyjskiej (Tyberiusza, Kaliguli, Klaudiusza i Nerona), ce­ sarzy panujących w r. 69 (Galby, Othona i Witeliusza) oraz cesa­ rzy dynastii flawijskiej (Wespazjana, Tytusa i Domicjana). Autor dedykował zbiór Septicjuszowi Klarusowi; dedykacja ta i po­ czątek biografii Cezara zaginęły. Swetoniusz pisze żywoty cesa­ rzy według pewnego schematu. Składają się one z trzech części: 343

chronologicznego opisu życia cesarza (jest to opowiadanie ciągłe), oddzielnych rubryk cech duchowych i fizycznych (cnót i wad), oraz opisu śmierci poprzedzonej znakami wieszczymi. Schemat ten traktuje autor zresztą swobodnie i nie oddziela wyraźnie po­ szczególnych części od siebie. Czytając Swetoniusza trzeba pa­ miętać, iż jest on biografem nie historykiem. Dlatego koncentru­ je się na opisie przebiegu życia cesarzy i ich charakteru, wpro­ wadza bardzo wiele szczegółów, przytacza anegdoty i plotki. Na­ tomiast dzieło jego jako dzieło biograficzne nie daje obrazu his­ torii imperium rzymskiego tych czasów. Autor opierał się na ogół na dobrych źródłach. Jako wysoki urzędnik cesarski miał bowiem swobodny dostęp do archiwum i wszystkich tajnych do­ kumentów. Korzystał więc z autobiografii cesarzy (np. Monumentum Ancyranum Augusta), ich mów i listów, znał protokóły posiedzeń senatu, dzienniki urzędowe, edykty urzędników, zbiory anegdot itp. Zebrany materiał starał się naświetlić krytycznie. Jednak wartość historyczna poszczególnych partii dzieła jest nie­ równa. Pomimo tego Żyw oty cezarów są ważnym źródłem do dziejów wczesnego cesarstwa tym bardziej, że źródła do tego okresu są bardzo nieliczne. Wzorem literackim była dla Swetoniusza grecka biografia perypatetycka; miała ona charakter naukowy a tematem jej były postacie poetów i uczonych; ta właśnie biografia wprowadziła obok chronologicznego przebiegu życia rubryki poszczególnych cech duchowych i fizycznych. Do przyjętej od Greków formy wprowadził jednak Swetoniusz cały szereg elementów charakte­ rystycznych dla obyczajowości rzymskiej. Dzięki temu oraz dzięki swobodnemu posługiwaniu się przyjętym schematem stwo­ rzył oryginalną rzymską biografię cesarzy. Wywarła ona duży wpływ na rozwój piśmiennictwa historycznego po Swetoniuszu. Wyparła bowiem na długi czas historię, do której wrócił dopiero w IV w. Ammianus Marcellinus, w swoim dziele Dzieje (Rerum Gestarum Libri XXXI) . Poza życiorysami dwunastu cesarzy Swetoniusz napisał jesz­ cze inne dzieło biograficzne poświęcone poetom, mówcom, histo­ rykom, filozofom, gramatykom i retorom O sławnych mężach (De viris illustribus). Zachowała się z niego tylko część o gra­ matykach i retorach oraz życiorysy poetów Terencjusza, Hora­ 344

cego, Wergiliusza, Lukana, Tibullusa i Fersjusza, z części o histo­ rykach tylko żywot Pliniusza Starszego, z części o mówcach zaś biografia Pasjena Kryspina. Życiorys Terencjusza znajduje się w komentarzu Donata, Wergiliusza we wstępie Donata do B u ­ kolik, życiorysy pozostałych autorów w rękopisach zawierających ich dzieła, a biografia Pasjena Kryspina w scholiach do Juwenalisa. Traktat O gramatykach i retorach składa się z dwóch części: pierwszej poświęconej gramatykom i drugiej traktującej o reto­ rach. W e wstępie do części pierwszej pisze biograf o początkach gramatyki w Rzymie i daje krótki rzut oka na historię jej roz­ woju; bezpośrednio po wstępie przechodzi do krótkich życiorysów poszczególnych gramatyków. Część drugą otwiera wstęp ogólny 0 początkach retoryki w Rzymie, po czym następują również krótkie życiorysy retorów. Traktat obejmujący biografie trzy­ dziestu sześciu gramatyków i retorów daje ciekawy zarys historii gramatyki i retoryki w Rzymie od czasów najdawniejszych do 1 w. n.e. Swetoniusz był pisarzem bardzo płodnym, oprócz omówio­ nych dzieł zachowanych napisał jeszcze wiele innych z różnych dziedzin. Zachowały się z nich tylko tytuły i fragmenty. Były wśród nich pisma antykwaryczne, językowe, przyrodnicze, oraz dzieło o charakterze encyklopedycznym Pratum lub Prata. Dziedziną, która od czasów Hadriana zaczęła się szczególnie dobrze rozwijać, było prawo. Prawnicy dochodzili do wysokich stanowisk, byli doradcami cesarzy i członkami ich rady przy­ bocznej. Wybitnym prawnikiem za Hadriana był Salwiusz Julianus Emilianus (Salvius Julianus Aemilianus ok. 100 - ok. 160 n.e.). Pochodził z Adrumetum w Afryce. W Rzymie piastował różne urzędy, był prefektem miejskim i konsulem. Żył jeszcze za Mar­ ka Aureliusza, u którego cieszył się wielką powagą. Na polecenie Hadriana dokonał Emilianus kodyfikacji prawa cywilnego. Jej owocem był tzw. edykt wieczysty (edictum perpetuum ). Głów­ nym dziełem Salwiusza były Digesta w dziewięćdziesięciu księ­ gach; poruszał w nich różne kwestie prawnicze. Znaczenie dzieł prawniczych dla literatury polega głównie na tym, że przecho­ wał się w nich dawny prosty i jasny język łaciński, który nie uległ modnym prądom I i II w.n.e. Z wymowy okresu Hadriana zachowały się tylko ekscerpty

345

i

z 53 deklamacji nieznanego bliżej Kalpurniusza Flakkusa; gra­ matycy współcześni zaś zajmowali się sprawami językowymi, zwłaszcza dawnym językiem łacińskim, co pozostaje w związku z modnym wówczas prądem archaizującym (Terencjusz Skaurus, Lucjusz Ceseliusz Windeks) i kwestiami ortograficznymi (Teren­ cjusz Skaurus, Weliusz Longus).

LITERATURA ZA ANTONINÓW (138 -180 n.e.)

Poezja za Antoninów" nie może poszczycić się podobnie jak za Hadriana — żadnym wybitniejszym przedstawicielem; prozę natomiast reprezentują: Fronton, Aulus Geliusz i Apulejusz. Fronton (Marcus Cornelius Fronto) urodził się ok. r. 100, umarł po r. 170; pochodził z miejscowości Cirta w Afryce. Od­ grywał już pewną rolę na dworze Hadriana, a szczególnie dużą na dworze jego następcy Antonina Piusa, który powierzył mu wychowanie swoich dwóch adoptowanych synów, Marka Aureliu­ sza i Lucjusza Werusa. Fronton działał też jako mówca i adwo­ kat, w r. 143 sprawował konsulat. Był jednym z najważniejszych zwolenników kierunku archaizującego. Pisał po łacinie i po grec­ ku; przywiązywał bardzo dużą wagę do sposobu wyrażania się; dla wzbogacenia swego słownictwa chętnie sięgał do dawnej li­ teratury, by szukać w niej wyrazów we właściwy sposób odda­ jących myśl. Uznawał wprawdzie Cycerona, lecz jego zdaniem u Arpinaty nie zawsze można znaleźć słowa trafnie oddające treść; znajdują się one natomiast we wcześniejszej literaturze u takich autorów jak: Katon, Enniusz, Plaut, Lukrecjusz, Lucyliusz a także Salustiusz. Jako mówca twierdził, że rętoryka jest podstawą wychowania, zastępuje filozofię i jest filozofią. W tych zasadach starał się wychowywać Marka Aureliusza, jednak pozniejszy cesarz porzucił te poglądy i zagłębił się całkowicie w studia filozoficzne. Z twórczości Frontona zachowało się niewiele; był on auto­ rem listów zwróconych do Marka Aureliusza, Werusa i Antonina Piusa, a także do przyjaciół. Zachowały się z nich tylko poszcze­ gólne listy lub ich części. W niektórych przedstawiał autor włas­

346

ne poglądy literackie. Pisał także listy po grecku m.in. do L ucylli, matki Marka Aureliusza. Znana była w starożytności — nie zachowana dziś — wygłoszona w senacie mowa przeciw chrześcijanom; odpowiadał na nią Minucjusz Feliks w swoim dialogu Oktawiusz (Octavius). Idąc za upodobaniami współczes­ nych retorów, którzy chętnie wygłaszali pochwały drobnych rzeczy, Fronton napisał pochwałę dymu i próchna oraz pochwałę lenistwa. Poza listami i mowami pisał pisma o treści historycznej, jak traktat O w ojnie partyjnej (De bello Parthico) oraz Prin­ cipia historiae. Pierwsze z nich powstało w okresie, gdy Rzymia­ nie ponosili niepowodzenia w wojnie z Partami, prowadzonej za Marka Aureliusza. Fronton wskazał w swoim dziełku na dawne klęski Rzymu i na fakt, że Rzym potrafił jednak wydobyć się z bardzo trudnych sytuacji. Drugie było wprowadzeniem w histo­ rię wojny z Partami. Autor starał się wykazać zasługi Werusa w tej wojnie. Współcześni bardzo cenili Frontona; my natomiast nie zaliczamy go do wybitniejszych pisarzy. Jednak jego spuści­ zna pozwala nam lepiej poznać prądy literackie II wieku, ponie­ waż w swej twórczości zajmował się zagadnieniami lterackimi i gramatycznymi, co było zgodne z duchem epoki. Również w II wieku pisał Aulus Geliusz (Aulus Gellius). Nie znamy dokładnie dat jego urodzenia i śmierci. Był związany z kołem Frontona i podobnie jak Fronton był zwolennikiem archaizmu. Na studia filozoficzne wyjechał do Aten, gdzie prze­ bywał rok. W czasie pobytu w Atenach czytał wielu autorów starożytnych, z których sporządzał ekscerpty (wypisy); stały się one początkiem jego obszernego dzieła Noce attyckie (N octes Atticae) w dwudziestu księgach; z tych księga ósma zaginęła. Także początek i koniec dzieła nie są zachowane całkowicie. Ekscerpty wybierał Geliusz tak, by zainteresować czytelnika i dać mu ciekawą lekturę. Aby uniknąć monotonii, napisał swoje dzieło w formie rozmów i wprowadzeni rozmówcy, a nie sam autor, poruszają zagadnienia z najrozmaitszych dziedzin: gramatyki, li­ teratury, języka, historii, prawa, przyrody, starożytności. Ge­ liusz cytuje bardzo wielu autorów; wśród nich zaś jest dużo ta­ kich, których dzieła nie doszły do naszych czasów, a jedynymi ich zachowanymi fragmentami są cytaty w Nocach A ttyckich . Na tym głównie polega znaczenie dzieła dla historii literatury.

347

i

Tytuł miał przypominać o pobycie autora w Atenach i rozpoczę­ ciu tam pracy. Najwybitniejszym jednak autorem tego okresu był Apulejusz (Lucius (?) Apuleius Madaurensis). Pochodził z Afryki, gdzie urodził się w miejscowości Madaura ok. r. 125 n.e. Uczył się naj­ pierw w Kartaginie, później wyjechał do Aten w celu pogłębie­ nia studiów, przede wszystkim filozoficznych. Odbywał też liczne podróże po Grecji i na Wschód. Wtedy właśnie poznał nie tylko różne szkoły filozoficzne, lecz także kulty i misteria religijne; uzyskał wtajemniczenie w wiele z nich. Odwiedził również Rzym, gdzie występował jako obrońca sądowy i rozpoczął działalność literacką. Po powrocie do Afryki ożenił się ze starszą od siebie i bogatą wdową, Pudentillą. Z powodu tego małżeństwa rodzina Pudentilli wytoczyła mu proces pod zarzutem, iż pozyskał żonę za pomocą magii i czarów. W procesie, który odbył się w r. 158, Apulejusz bronił się w napisanej przez siebie mowie Obrona (Apologia) albo M ow a o magii (Oratio de magia); w mistrzowski sposób odparł stawiane mu zarzuty i został uniewinniony. Jest to jedyna sądowa mowa łacińska zachowana z okresu cesarstwa. Po procesie przeniósł się Apulejusz do Kartaginy i działał jako mówca zyskując sobie ogromne uznanie i rozgłos. Daty jego śmier­ ci nie znamy. Dziełem, które zapewniło Apulejuszowi trwałą pozycję w li­ teraturze antycznej jest romans M etam orfozy (Metamorphoseon libri X I) w jedenastu księgach. Jego bohaterem, który opowiada swoje przygody w pierwszej osobie, jest młody człowiek, Lucjusz. Pojechał on w jakichś sprawach z Koryntu do słynącej wówczas z czarów i czarownic Tesalii, do miejscowości Hypate, gdzie mieszkali krewni jego matki. Tam zatrzymał się w domu pewnego Milona, którego żona, Pamfila, była również czarownicą. Lucjusz zawsze pragnął uczyć się magii, nawet za wielką opłatą, a teraz zapragnął za wszelką cenę poznać czary i podobnie jak Pamfila przemienić się w ptaka, by swobodnie polatać po świecie. Ma mu w tym dopomóc służebna Pamfili, młoda Fotis, z którą nawiązał stosunek miłosny, i dostarczyć odpowiedniej maści. Fotis pomy­ liła jednak słoje i Lucjusz posmarowawszy się przyniesioną przez nią maścią zamiast w ptaka zamienił się w osła. Zachował przy tym ludzkie uczucia i rozum. Fotis zaprowadziła go do stajni

obiecując następnego dnia przynieść róże, po których zjedzeniu Lucjusz miał odzyskać ludzką postać. Tymczasem w nocy na dom Milona napadli zbójcy i uprowadzili osła. Od tej chwili za­ czyna się długi szereg jego przygód. Polegają one na ciągłej zmianie właścicieli, na ustawicznych udrękach i upokorzeniach, często zagrożeniu śmiercią. Przez swoje przygody poznaje Lu­ cjusz coraz to nowe środowiska i nowych ludzi, a poznaje ich z jak najgorszej strony. Po wielu przygodach odzyskuje wreszcie postać ludzką w czasie procesji ku czci Izydy, po zjedzeniu róż z wieńca niesionego przez jej arcykapłana. Następnie wtajemnicza się w misteria Izydy, a później w misteria Ozyrysa. Żywe i barwne opowiadanie o przygodach Lucjusza przerywa Apulejusz różnymi epizodami; najdłuższym jest baśń o Amorze i Psyche (IV 28 - VI 24). Opowiada ją stara gospodyni zbójników porwanej przez nich dziewczynie, by wykazać jej, że po cierpie­ niach przychodzi radość i szczęście. Wzór dla swoich M etam orfoz znalazł Apulejusz w greckim dziełku Lukiosa z Patrai; dziełko to wprawdzie zaginęło, ale treść jego znamy z przypisywanego greckiemu autorowi II wie­ ku n.e., Lukianowi, utworu Lukios czyli osioł. Apulejusz potrak­ tował jednak temat w sposób oryginalny wprowadzając do swego romansu wiele szczegółów charakterystycznych dla współczesne­ go społeczeństwa rzymskiego, jego praw i obyczajów. Autor M etam orfoz był filozofem i mówcą. Sam uważał się za filozofa platońskiego, podczas gdy w rzeczywistości był pitagoryzującym neoplatonikiem. Do jego pism filozoficznych należą m.in. O bóstwie Sokratesa (De deo Socratis), popularny wykład nauki Platona o demonach — istotach pośrednich między bogami i ludźmi i O Platonie i jego nauce (De Platone et eius dogmate), będące próbą wykładu całej nauki Platona. Apulejusz przełożył także na łacinę przypisywane Arystotelesowi pismo O świecie (De mundo).

Z mów Apulejusza zachowała się antologia Florida. Są to 23 fragmenty różnej objętości. Nie wiemy jednak, kto i kiedy dokonał tego wyboru. Od epitomatora pochodzi też tytuł anto­ logii. Zaginęły natomiast liczne inne pisma z zakresu przyrody, astronomii, arytmetyki, muzyki i historii. Za Antoninów zaznacza się dalszy, rozpoczęty za Hadriana

349

rozwój prawa i literatury prawniczej. Należy tu wymienić przede wszystkim prawnika Gajusza (ok. 110 - 180 n.e.), o którego życiu nic nie wiemy. Literatura prawnicza zawdzięcza mu dzieło In sty­ tucje (Institutiones ) w czterech księgach. Jest to pełny i upo­ rządkowany zbiór cywilnego prawa rzymskiego.

LITERATURA OKRESU CESARSTWA III w .n .e. LITERATURA OD SEPTYMIUSZA SEWERA DO NUMERIANA (193 - 284 n.e.) Po śmierci Kommodusa trwały przez cały rok walki wewnętrz­ ne między licznymi pretendentami do tronu cesarskiego wybra­ nymi równocześnie przez legiony stojące w prowincjach i preto­ rianów w Rzymie. Zwycięsko wyszedł z nich ostatecznie Septymiusz Sewer i objął władzę cesarską (193-211). Sewer oparł się na wojsku i prowadził politykę antysenatorską. Tą samą drogą poszedł jego syn, Marek Aureliusz zwany Karakallą (21 1 -2 1 7 ). Bardzo ważnym aktem za jego rządów był edykt, którym Karakalla nadał prawo obywatelstwa rzymskiego niemal całej wolnej ludności imperium (tzw. Constitutio Antoniniana). Następcą jego został Bassianus zwany Heliogabalem (218 - 222), ponieważ sta­ rał się wprowadzić do Rzymu kult boga słońca. Pewne uspoko­ jenie przyniosło państwu rzymskiemu dopiero panowanie Alek­ sandra Sewera (222 - 235). Sprawował on bowiem rządy w zgo­ dzie z senatem, ograniczył wydatki na wojsko i starał się pod­ nieść karność w armii. Zginął jednak w wyniku spisku, którego przywódcą był Maksymin Trak obwołany cesarzem (235 - 238) po zamordowaniu Aleksandra Sewera. Odtąd zaczyna się trwa­ jący przez pięćdziesiąt lat okres walk między różnymi preten­ dentami do władzy cesarskiej. Wielu z nich obwołały cesarzami legiony prowincjonalne. Niektórym uzurpatorom udało się nawet oderwać na dłuższy czas pewne prowincje od Rzymu. Rów­ nocześnie nękały imperium najazdy Franków, Alamanów i Gotów, a na wschodzie Persów. Zjednoczyli państwo rzymskie

350

dopiero dwaj cesarze pochodzenia ilyryjskiego: Klaudiusz II (268 - 270) i Aurelian (270 - 275). Pierwszy z nich pokonał Gotów, drugi przyłączył z powrotem Galię i Egipt. Aurelian zbudował w Rzymie na Polu Marsowym świątynię Niezwyciężonemu Słoń­ cu jako najpotężniejszemu opiekunowi imperium; pierwszy ka­ zał się też tytułować panem i bogiem. Po zamordowaniu Aureliana przez żołnierzy panowali Probus (276 - 283), który wyparł za Ren Franków i Alamanów, oraz Marek Aureliusz Karus i jego synowie. W 284 r. n.e. wstąpił na tron Dioklecjan, twórca syste­ mu politycznego zwanego dominatem. Ustawicznie toczące się walki pretendentów do władzy ce­ sarskiej, najazdy Gotów, Franków i Alamanów, wojny z Persa­ mi i oderwanie się całych prowincji od państwa rzymskiego spo­ wodowały pogłębienie i zaostrzenie kryzysu gospodarczego i spo­ łecznego zarysowującego się już wyraźnie pod koniec II wieku. Kryzys ten podobnie jak ciągłe walki wewnętrzne i zewnętrzne odbił się ujemnie na kulturze III w., w tym także na literaturze. Poezja nie ma wtedy żadnego wybitniejszego przedstawiciela. Na wzmiankę zasługuje jedynie Marek Aureliusz Olympius N emezjanus (Marcus Aurelius Olympius Nemesianus) z Kartaginy. Zachowały się cztery jego sielanki. W pierwszej młody pasterz, Timetas wzywa starszego Tityrusa do zawodów śpiewaczych. Tityrus odmawia ze względu na swój wiek i zachęca Timetasa, by wysławił w pieśni zmarłego Melibeusa. Pasterz słucha jego rady i śpiewa pieśń na cześć Melibeusa sławiąc go jako człowieka prawego, który dzięki swej mądrości łagodził spory między wieśniakami, zachęcał innych do sztuki śpiewaczej i sam ją uprawiał. W sielance drugiej dwaj pasterze, Idas i Alkon, w y­ powiadają w swych pieśniach tęsknotę do Danace, którą obaj ko­ chają. Sielanka trzecia zawiera pochwałę Bakchusa włożoną w usta bożka Pana. Treścią sielanki czwartej są znowu pieśni mi­ łosne. Mopsus skarży się na nieprzystępność Meroe, a Lycidas na nieprzystępność ukochanego chłopca Iollasa. Nemezjanus na­ śladuje w swoich sielankach wyraźnie Kalpurniusza Sikulusa. Dlatego jego sielanki znajdowały się przez długi czas wśród bu­ kolik Kalpurniusza. Oprócz sielanek był Nemezjanus autorem utworu O polowaniu (Cynegetica ), z którego zachowało się tylko

351

325 początkowych wierszy. Opisują one psy i konie myśliwskie, ich rasy, sposób hodowli, żywienia itp., oraz przedmioty używane przy polowaniu. Inne utwory Nemezjana zaginęły. Prawdopodobnie z III w. pochodzi również zbiór wierszowanych , sentencji moralnych Dicta (Disticha) Catonis. Jego autorstwo nie ma nic wspólnego z Katonem. Dicta Catonis cieszyły się w na­ stępnych wiekach wielką popularnością, znajdowały zastosowa­ nie w szkole przy nauce gramatyki i moralności. Również w prozie III wieku — z wyjątkiem prawniczej — nie znajdziemy wybitniejszych nazwisk. Prozę historyczną reprezen­ tuje wyłącznie biografia. Mariusz Maksymus (Marius Maximus) kontynuując Swetoniusza napisał biografię dwunastu cesarzy od Nerwy do Heliogabala; z dzieła jego zachowały się tylko frag­ menty. Juliusz Waleriusz (Iulius Valerius) zaś przełożył na łacinę grecką opowieść o Aleksandrze Wielkim. Na wiek III datują też niektórzy uczeni zbiór biografii cesarzy znany pod nazwą H isto­ r y c y cesarstwa rzym skiego (Scriptores Historiae Augustae lub Historia Augusta). Do dziś zbiór ten jednak stanowi zagadkę, po­ nieważ nie rozstrzygnięto definitywnie ani sprawy jego autor­ stwa, ani czasu powstania, a datowanie jego waha się na prze­ strzeni od III do VI w. n.e. Historia Augusta obejmuje biografie cesarzy od Hadriana do Numeriana i jego synów, Karusa i K aryna, przypisywane sześciu autorom, których nazwiska najpraw­ dopodobniej są fikcyjne (Eliusz Spartianus, Eliusz Lampridiusz, Juliusz Kapitolinus, Wulkacjusz Gallikanus, Trebeliusz Polion i Flawiusz Wopiskus). W ostatnich czasach coraz więcej zwolen­ ników zyskuje hipoteza o jednym autorze zbioru; jego nazwiska nie udało się dotychczas ustalić. W zasadzie wzorują się Histo­ r y c y na Swetoniuszu, wykazują jednak wiele nieznanych mu elementów kompozycyjnych; przejęli je z biografii greckiej bez­ pośrednio bądź za pośrednictwem następców autora Ż yw otó w Cezarów. Zagadnienie źródeł, z jakich korzystali H istorycy, jest sprawą bardzo trudną i całkowicie jeszcze nie rozstrzygnię­ tą. Sami biografowie cytują wielu autorów greckich i łaciń­ skich. Trudność polega na tym, że zachowało się z tych utworów tylko dzieło greckiego historyka Herodiana Histo­ ria następców Marka Aureliusza i fragmenty biografii Ma­ riusza Maksymusa; z pozostałych dzieł natomiast nie prze­

352

trwały do naszych czasów ani fragmenty, ani nawet tytuły. Ponieważ inni autorzy nie wymieniają nazwisk, na które powo­ łują się H istorycy, należy liczyć się z faktem, że znaczna część cytowanych źródeł została przez nich po prostu wymyślona. Kwestia stosunku Historyków do Mariusza Maksymusa jest trudna do rozwiązania, ponieważ rozporządzamy tylko szczupłą ilością fragmentów jego dzieła i mamy za mało materiału porównaw­ czego. Jeśli zaś chodzi o Herodiana, badania porównawcze do­ prowadziły do niemal jednomyślnego wniosku, że w wielu bio­ grafiach znajdują się dodatki z Herodiana wprowadzone później, a w niektórych korzystali autorzy z niego bezpośrednio. Nie rozwiązana pozostaje też sprawa stosunku Historyków do Aure­ liusza Wiktora i Eutropiusza. W ścisłym związku ze sprawą źródeł pozostaje zagadnienie wiarogodności biografii. Tutaj trzeba zaznaczyć, że ich wartość historyczna jest nierówna. Częściowo bowiem zawierają materiał wartościowy, zaczerpnięty ze źródeł zasługujących na zaufanie; nie brak w nich jednak szczegółów, większych partii, a nawet całych biografii zmyślonych, nie mających oparcia w faktach. Pomimo tego, jak również pomimo licznych niejasności i trud­ ności, które dotychczas nie pozwoliły rozstrzygnąć kwestii chro­ nologii, autorstwa i celu dzieła, Historia Augusta jest dla nas bardzo ciekawym zabytkiem. Chociaż bowiem obok autentycznych przekazów źródłowych zawiera wiadomości zmyślone, a autorzy jej nie wykazują zamiłowania do rzetelnych badań i poszukiwań, zbiór jest nie tylko najważniejszym źródłem do historii Rzymu od Hadriana do Dioklecjana, ale również ważnym dokumentem rzymskiej myśli politycznej i religijnej. Jest też jednym z nie­ licznych zabytków późnej prozy łacińskiej a ze względu na for­ mę stanowi w rozwoju biografii rzymskiej pewien nowy etap. Ponieważ nie zachowały się dzieła następców Swetoniusza, tylko ten zbiór pozwala nam poznać, jakie były losy biografii poswetoniuszowej i po jakiej linii rozwoju poszedł dalej ten gatunek literacki. Z pisarzy zajmujących się starożytnościami na uwagę zasługuje jedynie Cenzorinus (Censorinus, III w. n.e.), autor pisma O dniu urodzin (De die natali); zajmuje się w nim urodzinami człowieka, wierzeniami i zwyczajami z nimi związanymi; podaje 23 — Literatura grecka i rzymska

353

również wiadomości o podziale czasu na dnie, miesiące, lata i wieki. Nawet wśród gramatyków nie ma w tym okresie wybitniej­ szych nazwisk. Warto jedynie wspomnieć dwóch komentatorów Horacego: Heleniusza Akrona (Helenius Acron, II/III w. n.e.), ży­ jącego, być może, już za Marka Aureliusza, i Pomponiusza Porfyriona (Pomponius Porphyrion) z początku III wieku. Zacho­ wany duży zbiór scholiów pod nazwiskiem Akrona nie jest jed­ nak jego dziełem, lecz pochodzi z czasów późniejszych; dlatego autora ich nazywamy Pseudo-Akronem. Inni gramatycy Emiliusz Asper, Flawiusz Kaper, których działalność przypada jeszcze na przełom II/III w. n.e., czy Juliusz Romanus (Julius Romanus, III w. n.e.) pisali podręczniki gramatyki (tzw. artes). Przez po­ dane w nich przepisy i reguły bronili czystości i poprawności języka łacińskiego, który w tym czasie ulegał już znacznym zmianom. Terencjanus Maurus (Terentianus Maurus, II/III w. n.e.) zaś napisał wierszowany podręcznik metryki. W przeciwieństwie do omówionych wyżej rodzajów prozy wybitnych przedstawicieli wydała literatura prawnicza. W trze­ cim wieku działają bowiem dwaj najwięksi prawnicy rzymscy: Emiliusz Papinianus (Aemilius Papinianus, zm. 212 n.e.) i D omicjusz Ulpianus (Domitius Ulpianus, zm. 228 n.e.). Najważniej­ szym dziełem Papiniana są Odpowiedzi (Responsa ) tj. opinie prawnicze wydawane w poszczególnych wypadkach: z dzieł U lpiana zachowały się cytaty i wyciągi w Pandektach Justyniana. Wreszcie z końca III lub początku IV w. n.e. pochodzi zbiór dwunastu Panegiryków czyli mów pochwalnych. Składa się on z dwóch części; pierwsza obejmuje cztery mowy, przy których wymienione są nazwiska autorów. Należą do nich pochwała Trajana wygłoszona przez Pliniusza Młodszego w 100 r. n.e., mowa Drepaniusza na cześć Teodozjusza z r. 389, mowa Mamertinusa na cześć Juliana z r. 362 i mowa Nazariusza na cześć Konstan­ tyna z r. 321. W drugiej części zbioru mamy siedem mów; pocho­ dzą one z czasów Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego, najstar­ sza z 289 r. n.e., najpóźniejsza z r. 311. Brak przy nich nazwisk autorów. Do tych siedmiu mów dodano jeszcze ósmą wygłoszoną przez nieznanego mówcę na cześć Konstantyna z okazji jego zwycięstwa nad Maksencjuszem w r. 312. Mowy drugiej części

354

zbioru zawierają pochwały Konstantyna, Maksymiana, Konstancjusza, a autorami ich są retorzy gałliccy. Jedną z nich wygłosił Eumeniusz (Eumenius, III/IV w. n.e.), profesor retoryki w Autun, w sprawie odbudowy szkół retorycznych w tym mieście znisz­ czonych w czasie buntów chłopskich. Niektórzy uczeni skłonni są przypisać mu także pozostałe mowy lub część z nich. Panegiryki pisane bardzo poprawną, ale raczej szkolną łaciną są przy­ kładem wymowy popisowej. W III wieku rozwija się już literatura chrześcijańska w ję­ zyku łacińskim, której początek przypada na schyłek wieku II. Dzieła autorów chrześcijańskich mają charakter apologetyczny, dogmatyczny, polemiczny, bądź zawierają wykłady nowej nauki. Do najważniejszych pisarzy chrześcijańskich z przełomu II i III w. n.e. należy Tertulian (Quintus Septimus Florens Tertullianus) urodzony w Kartaginie ok. r. 155. Otrzymał staranne wy­ kształcenie prawnicze i retoryczne. Po r. 190 został chrześcijani­ nem, a wkrótce potem kapłanem. Jego działalność pisarska przy­ pada na lata 195 - 220. Z szeregu pism Tertuliana należy wymie­ nić dziełko Do pogan (Ad nationes) i Apologetyk (Apologeticus ); są to jego najważniejsze pisma i pierwsze obrony chrześcijań­ stwa pisane po łacinie. Tertulian był autorem licznych pism teologicznych oraz praktyczno-ascetycznych. Pisma teologiczne zajmowały się częściowo dogmatami, ale w większej części miały charakter polemiczny. Autor polemizował w nich z różnymi sek­ tami. Ciekawe jest jego pismo O igrzyskach (De spectaculis), które bardzo ostro krytykuje stale wzrastające w Rzymie zami­ łowanie do widowisk teatralnych i igrzysk. Tertulian położył podwaliny pod właściwy teologiczny język łaciński. Apologię chrześcijaństwa dał również inny Afrykanin, autor skądinąd nieznany, Minucjusz Feliks (Marcus Minucius Felix, II/III w.n.e.), w swoim dziełku Oktawiusz (Octavius). Ma ono formę dialogu, w którym biorą udział trzy osoby: Minucjusz Fe­ liks oraz dwaj jego przyjaciele — chrześcijanin Oktawiusz i po­ ganin Cecyliusz. Rozmowa toczy się na temat wiary pogańskiej i chrześcijańskiej. Zwycięstwo w dyskusji odnosi Oktawiusz, którego sposób dowodzenia ma, ze względu na przeciwnika, cha­ rakter filozoficzny, a nie teologiczny. Dialog swój napisał Minu­ cjusz na wzór dialogów Cycerona. Dziełko odznacza się też pięk­ 23*

355

nym językiem łacińskim i ładną scenerią akcji. Rozmowa bowiem toczy się w Ostii nad brzegiem morza. Na połowę III wieku n.e. przypada działalność Cypriana (Caius Thascius Caecilius Caecilianus Cyprianus). Urodził się ok. r. 200 w Kartaginie, około r. 246 przyjął chrześcijaństwo, w kilka lat później został biskupem Kartaginy. Na tym stanowisku wal­ czył o utrzymanie jedności kościoła i jego dyscypliny. Pozostało po nim dwanaście traktatów i 81 listów. Najważniejszym dzie­ łem Cypriana jest traktat Jedność kościoła katolickiego (De C ctholicae Ecclesiae unitate). Apologetyczny charakter ma nato­ miast pismo Do Demetriana (Ad Demetrianum) napisane w cza­ sie zarazy w r. 252. Broni w nim Cyprian chrześcijan przed za­ rzutem, że przyczynili się do nieszczęść publicznych przez swoją niewierność wobec dawnych bogów. Również w związku z zarazą, która wybuchła zaraz po prześladowaniu za Decjusza, powstało pismo O śmierci (De mortalitate); mówi ono o zmartwychwsta­ niu i życiu wiecznym. Pozostałe pisma rozważają różne tematy. Listy Cypriana zawierają dokumenty oficjalne zebrane przez niego samego i stanowią bogate źródło do poznania dziejów ko­ ścioła w połowie III wieku. Na zachodzie cesarstwa uważano Cypriana za największego teologa do czasów Augustyna. Po śmierci Cypriana literatura chrześcijańska nie może po­ szczycić się przez szereg lat większymi osiągnięciami. Jej na­ stępni wybitniejsi przedstawiciele rozwijają swoją działalność dopiero w końcu tego stulecia i w pierwszych latach wieku czwar­ tego. Należą do nich Arnobiusz i Laktancjusz. Arnobiusz (Arnobius) za panowania Dioklecjana nauczał retoryki w Afryce w miejscowości Sikka. Przeszedłszy na chrześcijaństwo napisał pismo apologetyczne Przeciw poganom (Adversus nationes) w siedmiu księgach. Widoczne jest jednak, że autor nie znał jesz­ cze gruntownie wiary chrześcijańskiej. Pismo zawiera liczne wy­ powiedzi złośliwe, zaczepne i satyryczne pod adresem pogan. Uczniem Arnobiusza był Laktancjusz (Lucius Caecilius Firmianus Lactantius). Urodził się w Afryce ok. 250 r. n.e. W r. 290 cesarz Dioklecjan powołał go na nauczyciela retoryki w Nikomedii w Azji Mniejszej, gdzie działał jako nauczyciel i pisarz. Kiedy w r. 303 wybuchło ostatnie duże prześladowanie chrześci­ jan, zostali oni dekretem cesarskim pozbawieni wszystkich god-

356

ności i stanowisk. Taki los spotkał również Laktancjusza. Mimo że znalazł się w niełatwych warunkach materialnych, poświęcił się wówczas w znacznie większym stopniu studiom filozoficznym i pracy literackiej. Daty śmierci pisarza nie znamy. Laktancjusz był człowiekiem wykształconym, dobrze znał filo­ zofię, literaturę i kulturę klasyczną. Wzorował się jako pisarz i stylista na autorach klasycznych, przede wszystkim na Cycero­ nie. Dlatego nazywano go „chrześcijańskim Cyceronem” . Głów­ nym dziełem Laktancjusza są B oże nauki (Divinae Institutiones ) w siedmiu księgach. Ma ono do pewnego stopnia charakter apologetyczny, ale przede wszystkim zawiera krytyczną ocenę filo­ zofii i religii starożytnej; toteż ma duże znaczenie jako źródło dla poznania filozofii starożytnej i krytyki tekstów niektórych autorów. Laktancjusz sporządził później także streszczenie (Epi­ tome) tego dzieła. Wkrótce po wydaniu edyktu Mediolańskiego w r. 313 ukazało się dzieło Śm ierć prześladowców (De m ortibus persecutorum). Autor daje w nim wyraz radości z powodu osta­ tecznego zwycięstwa chrześcijaństwa i ukarania tych, którzy chrześcijan prześladowali. W utworze tym znajduje się jedyny zachowany w języku łacińskim tekst Edyktu Konstantyna i L icyniusza. Dzieło ma dużą wartość historyczną. W dziele G n iew B o ży (De ira Dei) stara się autor wykazać, że Bogu można przy­ pisać afekty podobne do ludzkich. Pismo jest w zasadzie skiero­ wane przeciw Epikurejczykom, którzy twierdzili, że bogowie nie \ powodują się żadnymi uczuciami. W dziele Boże stw orzenie (De opificio Dei) zajmuje się Laktancjusz zagadnieniem celowości pa­ nującej w świecie przyrody, zwłaszcza jeśli chodzi o człowieka. Jest ono prawdopodobnie najwcześniejszym dziełem naszego autora. Wśród dzieł Laktancjusza zachował się jeden utwór poetycki Ptak Feniks (De ave Phoenice). Opracował w nim autor wschod­

nie podanie o tym ptaku, znane w Rzymie już za Tacyta. Feniks, który jest towarzyszem i czcicielem boga słońca, żyje gdzieś w krajach odległego wschodu. Po upływie tysiąca lat — tyle bo­ wiem żyje — przylatuje do Fenicji; tutaj buduje sobie gniazdo z cennych ziół; gniazdo rozżarza się od jego ciepła, Feniks spala się, a z jego popiołów rodzi się nowy ptak. Ten unosi spopielone szczątki swego przodka do Egiptu, a sam odlatuje do swej da-

357

lekowschodniej siedziby. Baśń ta budziła duże zainteresowanie w kołach chrześcijańskich, ponieważ w Feniksie widziano sym­ bol nieśmiertelności duszy. Laktancjusz uwydatnił w swoim poemacie to symboliczne znaczenie podania. Utwór powstał praw­ dopodobnie jeszcze w okresie pobytu pisarza w Afryce.

LITERATURA OKRESU PÓŹNEGO CESARSTWA IV - VI w. n.e. OD DIOKLECJANA DO UPADKU CESARSTWA ZACHODNIEGO (284 - 476 n.e) UWAGI OGÓLNE Kryzys gospodarczy i polityczny III wieku został zażegnany na dłuższy czas za Dioklecjana. Dioklecjan przeprowadził szereg reform ustrojowych, wojskowych i gospodarczych, które wzmoc­ niły chylące się do upadku państwo rzymskie mniej więcej na 100 lat. Za jego rządów dokonała się przede wszystkim przemia­ na ustroju cesarstwa z pryncypatu na tzw. dominat, czyli mo­ narchię absolutną, w której cesarz był panem całej wolnej i niewolnej ludności imperium. Dioklecjan przeprowadził też nowy podział administracyjny państwa na część wschodnią i zachod­ nią. Italia podzielona wówczas na dwie części straciła ostatecznie stanowisko uprzywilejowane w stosunku do innych krajów. Licz­ ba prowincji wzrosła do 108 z 45 za Trajana. Złączono je w więk­ sze jednostki, diecezje i wikariaty, których było dwanaście. Dio­ klecjan dobrał sobie jako współrządcę z tytułem Augusta Maksymiana; sam zarządzał wschodnią częścią cesarstwa, Maksymian zaś jego częścią zachodnią. Do pomocy mieli jeszcze dwóch ceza­ rów. Reforma armii polegała nie tylko na zwiększeniu jej stanu liczebnego, lecz przede wszystkim na jej podziale na oddziały nadgraniczne i rezerwowe, które można było szybko przerzucać na miejsce grożącego niebezpieczeństwa. Reformy te wzmocniły odporność imperium wobec najazdów barbarzyńskich. Po śmierci Dioklecjana i kilka lat trwających walkach władzę cesarską objął

358

Konstantyn Wielki (306 - 337); doprowadził on do końca reformy swego poprzednika w dziedzinie wojskowej i administracyjnej; całe imperium podzielił na cztery prefektury: Wschodu, Zachodu, Ilyrii i obu Galii; oddzielił administrację wojskową od cywilnej. W roku 313 wydał edykt mediolański, który zapewniał religii chrześcijańskiej równouprawnienie. Za Konstantyna założono też na miejscu starożytnego Bizancjum nową stolicę cesarstwa; od jego imienia otrzymała nazwę Konstantynopola. Po śmierci Kon­ stantyna władza przeszła na jego synów. Po długoletnich wal­ kach utrzymał się przy władzy Konstancjusz (351 - 361). Jego następcami byli Julian Apostata, który zginął w walkach prze­ ciw Persom, i Jowianus. Po nim zaś wojsko obwołało cesarzem Walentyniana I (364 - 375). Walentynian mianował swego brata, Walensa, cesarzem Wschodu. Za panowania Walensa Wizygoci zadali Rzymowi ciężką klęskę pod Adrianopolem (378 n.e.), w któ­ rej Rzymianie utracili najlepszą część swego wojska. Po W alensie objął rządy Teodozjusz Wielki (378 - 395). Zjednoczył on po raz ostatni pod swoją władzą całe imperium. Natomiast po jego śmierci nastąpił już ostateczny podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie. W obu częściach cesarzami zostali synowie Teodozjusza: na zachodzie Honoriusz, na wschodzie Arkadiusz. Rządy Honoriusza są okresem rozpadania się zachodniej części cesar­ stwa na skutek najazdów barbarzyńców; współdziałali z nimi bar­ barzyńscy służący w armii rzymskiej i niewolnicy. Na początku V wieku wzmagają się najazdy Wizygotów pod wodzą Alaryka, który w r. 408 zdobywa Panonię i Norikum a w dwa lata póź­ niej Rzym. Z Rzymu wprawdzie wycofał się, ale sam fakt zajęcia miasta świadczy o słabości cesarstwa zachodniego. Bardzo szyb­ ko zaczęły się odrywać od państwa prowincje, tak że po odpad­ nięciu Galii, Hiszpanii, Afryki i Brytanii cesarstwo zachodnie ograniczyło się właściwie do Italii, a tron cesarski stał się igrasz­ ką w ręku dowódców wojsk barbarzyńskch, przede wszystkim germańskich. Ostatnim cesarzem zachodniorzymskim był Romulus Augustulus. Władzy pozbawili go przywódcy wojsk germań­ skich i ogłosili królem jednego ze swych wodzów, Odoakra (476 n.e.). Fakt ten uznaje się zwykle za koniec cesarstwa zachodniorzymskiego. Cesarstwo wschodnie przetrwało tysiąc lat dłużej. Gdy na zachodzie rządził Romulus Augustulus, na wscho­

359

dzie sprawował władzę Leon Wielki (457 - 474). Za ostatni okres kultury starożytnej na Wschodzie uważa się zwykle okres pano­ wania Justyniana I (527 - 565), na którego polecenie dokonano kodyfikacji prawa rzymskiego; w r. 529 zamknięto na jego roz­ kaz Akademię Platońską w Atenach. Data ta uważana jest za kres epoki starożytnej. W okresie późnego cesarstwa ulega zmianie stosunek państwa do chrześcijan. Ostatnie wielkie prześladowania chrześcijan miały miejsce w r. 303 za Dioklecjana. Konstantyn Wielki edyktem mediolańskim wprowadził równouprawnienie religii chrześcijań­ skiej. Również kościół przestał zajmować opozycyjne stanowisko wobec władzy cesarskiej i poparł ją swoim autorytetem. Za na­ stępców Konstantyna, Konstancjusza a później Walentyniana, wprowadzono ograniczenie kultu pogańskiego. Jedynie Julian Apostata dążył do przywrócenia religii pogańskiej, co jednak ze względu na krótkotrwałość jego rządów nie miało większego zna­ czenia. W ten sposób chrześcijaństwo stawało się stopniowo religią panującą. W r. 392 Teodozjusz Wielki wydał zakaz kultu po­ gańskiego; fakt ten oznaczał ostateczne zwycięstwo religii chrze­ ścijańskiej.

PROZA TRADYCYJNA Prozę tego okresu charakteryzuje tendencja do pisania skró­ tów, kompendiów i podręczników. Jest ona znamienna nie tylko dla prozy historycznej lecz także dla innych jej rodzajów. Drugą cechą charakterystyczną jest ożywiona działalność w dziedzinie przekładów z greckiego na łacinę. W piśmiennictwie historycz­ nym wyróżnia się jedynie Ammian Marcellinus (Ammianus Marcellinus, ok. 330 - ok. 395 n.e.), Grek pochodzący z Antiochii. Głównym źródłem wiadomości o życiu pisarza jest jego własne dzieło. Ammian służył przez szereg lat w armii rzymskiej, a w r. 363 brał udział w wyprawie Juliana przeciw Persom. Później powrócił do swego rodzinnego miasta, a ok. r. 380 przeniósł się do Rzymu. Tutaj pozostawał w bliskich stosunkach z kołami po­ gańskiej arystokracji i jej przywódcami, szczególnie z Kwintusem Aureliuszem Symmachusem.

360

Ammian napisał dzieło D zieje (Res gestae) w 31 księgach, w którym opisał historię Rzymu od Nerwy do śmierci Walensa pod Adrianopolem (378 n.e.); kontynuował więc Tacyta. Z dzieła tego zachowały się jedynie księgi 14 - 31 obejmujące lata 353 378 n.e., tj. panowanie Konstancjusza, Juliana, Jowiana, W a lentyniana i jego następców, oraz Walensa. W dziele Ammiana dużą rolę odgrywa element biograficzny; jego wyrazem są cha­ rakterystyki poszczególnych osób, które autor umieszcza na koń­ cu większych partii opowiadania. W celu urozmaicenia opowia­ dania wprowadza historyk również listy, mowy i ekskursy różnej treści: geograficzne, przyrodnicze, filozoficzno-religijne oraz eks­ kursy dotyczące spraw społecznego życia Rzymu. W stylu naśla­ duje Ammian Tacyta, chociaż pod tym względem mu nie dorów­ nuje. Nie potrafi również wnikać tak głęboko w psychologię osób, jak czynił to autor Roczników. Zadania historyka traktował bar­ dzo poważnie uważając, że jedynym celem historii jest mówienie prawdy. Cechuje go również umiłowanie Rzymu i dawnych rzym­ skich ideałów. Ammian jest ostatnim wybitnym historykiem sta­ rożytnego Rzymu. Poza dziełem Ammiana powstają w wieku czwartym kom­ pendia; autorzy ich przedstawiają w skróconej formie historię cesarstwa czy historię Rzymu. Tak więc Sekstus Aureliusz Wiktor (Sextus Aurelius Victor, IV w. n.e.) pochodzący z Afryki, który za rządów Juliana Apostaty i Teodozjusza piastował wysokie urzędy, dał w swoich krótkich Ż yw ota ch Cezarów (Caesares) biograficzno-historyczny zarys dziejów cesarstwa od Augusta do Konstancjusza. W stylu starał się wzorować na Salustiuszu. Eutropiuszowi (Eutropius) natomiast zawdzięczamy skrót historii Rzymu od założenia miasta do śmierci Jowiana (w 364 r. n.e.), Breviarium ab Urbe condita, uwzględniający w pierwszym rzę­ dzie prowadzone przez Rzym wojny. Sam autor brał udział w wyprawie Juliana na wschód. Pierwszą część utworu wypełnia szkic historii wzrostu państwa rzymskiego, drugą historie wojen Rzymu na wschodzie do czasów Jowiana. Jeszcze inny krótki zarys dziejów Rzymu wyszedł spod pióra Rufiusa Festusa (B re­ viarium rerum gestarum populi Romani). Źródłem Eutropiusza był jakiś wyciąg z Liwiusza i Swetoniusz, Festusa zaś także w y­ ciąg z Liwiusza i utwór Florusa. Obaj autorzy, podobnie zresztą

361

i Aureliusz Wiktor, korzystali z jakiejś anonimowej, dziś nie zachowanej historii cesarstwa. W czwartym wieku pojawiają się również przekłady łacińskie z literatury greckiej; m.in. Lucjusz Septymiusz (Lucius Septimius, IV w.n.e.) przełożył Dziennik wojny trojańskiej przypisy­ wany Diktysowi (autor zmyślony). Wymowa łacińska rozwijała się w tym okresie przede wszyst­ kim w Galii, gdzie po okresie kryzysu w w. III do ponownego rozkwitu doszły szkoły retoryczne. Z rzymskich mówców nato­ miast wyróżnił się jedynie Kwintus Aureliusz Symmachus (Quin­ tus Aurelius Symmachus, ok. 345 - 405 n.e.), konsul z r. 391. Po­ chodził z rodu arystokratycznego, był obrońcą i propagatorem dawnych rzymskich tradycji i religii, szczególnie przywiązanym do senatu i zwolennikiem dawnej literatury. Działalność Symmachusa przypadła na rządy cesarzy-zwolenników chrześcijaństwa od Walentyniana I do Teodozjusza; Symmachus zachował lo­ jalność wobec nich, ale dotkliwie odczuwał ich zarządzenia wy­ mierzone przeciw religii pogańskiej. Zachowały się fragmenty z ośmiu mów Symmachusa, które wygłaszał w senacie lub wo­ bec cesarzy; były wśród nich m.in. panegiryki na cześć cesarzy Walentyniana I i Gracjana, mowa dziękczynna z powodu otrzy­ mania konsulatu przez ojca Symmachusa, mowy polecające. Symmachus pozostawił także zbiór listów w liczbie 900, które wydał jego syn. Księga dziesiąta zawiera tzw. relationes tj. spra­ wozdania przesyłane cesarzom przez Symmachusa w okresie, gdy był prefektem Rzymu (384 - 385). W listach wzorował się Symma­ chus na listach Pliniusza Młodszego. W dziedzinie prozy naukowej znajdujemy w w. IV przede wszystkim kilku wybitnych gramatyków. Należy do nich w pierw­ szym rzędzie Eliusz Donatus (Aelius Donatus, IV w. n.e.), autor dwóch podręczników gramatyki: Gramatyki mniejszej (Ars mi­ nor) i Gramatyki (Ars), z których drugi, obszerniejszy, zawierał również przepisy retoryczne i stylistyczne. Obydwa były przez długi czas podręcznikami szkolnymi. Donat objaśniał oprócz tego autorów starożytnych — Terencjusza i Wergiliusza, do których dzieł napisał komentarze. Zachował się komentarz do Terencju­ sza, z komentarza do Wergilego zaś tylko przedmowa, życiorys epika i wstęp do Bukolik. W tym samym czasie Komentarz uzu­

362

pełniający do gramatyki Donata (Commentarius in artem Donati) napisał Serwiusz (Servius, IV w. n.e.). Był on także autorem ko­ mentarza do Wergiliusza uwzględniającego, jak to było wtedy w zwyczaju, głównie objaśnienia gramatyczne i retoryczne, w da­ leko mniejszym stopniu rzeczowe. Podręczniki gramatyki napisali w czwartym wieku również Charyzjusz (Flavius Sosipater Charisius, IV w. n.e.) i Diomedes (Diomedes, IV w. n.e.). Trzecią księgę swego podręcznika poświę­ cił Diomedes poetyce; zawiera ona ciekawe uwagi na temat teorii poetyki w starożytności. Powstawały w tym czasie rów­ nież podręczniki retoryki, metryki, słowniki, dzieła o charakterze encyklopedycznym. Piśmiennictwo poświęcone starożytnościom reprezentuje dzieło Makrobiusza Saturnalia. Makrobiusz (Ambrosius Macrobius Theodosius, początek V w. n.e.) piastował wysokie godności publiczne; bliskie stosunki łączyły go z Symmachusem i kołem niechrześci­ jan, zwolenników i wielbicieli dawnych rzymskich tradycji i gre­ cko-rzymskiej kultury. Dzieło Makrobiusza liczące siedem ksiąg jest rodzajem encyklopedii z różnych dziedzin; autor nadał mu literacką formę dialogu, a rozmowy, w których biorą udział przedstawiciele warstw wykształconych, toczą się w tradycyjne święta Saturnaliów. Rozmówcy zabierają głos na rozmaite tema­ ty: antykwaryczne i gramatyczne, dotyczące religii, kalendarza, zwyczajów rzymskich, dawnej literatury. Sporo miejsca poświę­ cają Wergiliuszowi. Makrobiusz napisał też do Snu Scypiona (Somnium Scipionis), stanowiącego zakończenie dzieła Cycerona O rzeczypospolitej (De república), komentarz, który zawierał objaśnienia filozoficzne, religijne, astronomiczne. W dziedzinie filozofii jedynym systemem, który świat antycz­ ny w schyłkowym okresie starał się przeciwstawić zwyciężają­ cemu chrześcijaństwu, był stworzony w III w. przez Plotyna neoplatonizm. Plotyn przekształcił świadomie naukę Platona, a ponadto weszły do jego systemu elementy filozofii stoickiej i neopitagorejskiej, jak również idee synkretycznej filozofii F ilona, później wątki wschodnich wierzeń religijnych i demono­ logia, elementy mistyczne. Neoplatonizm ze swoją nauką o róż­ nych emanacjach najwyższego bóstwa i dążeniem do podniesienia

363

się człowieka do bóstwa był dla wielu stopniem do nauki chrze­ ścijańskiej. Toteż w tej epoce można znaleźć ludzi, którzy naj­ pierw są neoplatonikami, a później przyjmują chrześcijaństwo. Pojawiają się też przekłady na łacinę dzieł greckich filozofów, Platona i Arystotelesa. W okresie cesarstwa dużą wagę przywiązywano do astro­ logii, która zaczęła się rozpowszechniać w Rzymie już za repu­ bliki. Firmikus Maternus (Firmicus Maternus) pochodzący z Sy­ cylii dał systematyczny wykład astrologii w swoim dziele A stro­ logia znanym po łacinie jako M atheseos libri w ośmiu księgach. Korzystał w nim ze źródeł greckich, a także z poematu Maniliusza Astronom ika i innych autorów.

PROZA CHRZEŚCIJAŃSKA Wiek IV i V jest okresem wielkiego rozwoju literatury chrze­ ścijańskiej zarówno w świecie greckim jak łacińskim. Na Zacho­ dzie okres ten trwa od połowy IV wieku do pierwszego ćwierć­ wiecza wieku V. Proza chrześcijańska posługuje się różnymi for­ mami: formą listu przeznaczonego dla szerszego koła czytelni­ ków, literacko opracowanym kazaniem, które przybierało wów­ czas formę traktatu, dialogiem, pismami o charakterze polemicz­ nym przypominającym starożytne inwektywy, bądź pod wzglę­ dem nastroju i motywów bliskimi satyrze. Najwybitniejszymi przedstawicielami prozy łacińskiej byli w tym okresie Ambroży, Hieronim i Augustyn. Pierwszy z nich, Ambroży (Ambrosius Aurelius) urodził się w Trewirze między rokiem 333 a 340, ale wychowywał się w Rzymie; piastował szereg wysokich urzędów w administracji. W r. 373 lub 374 powołano go na stanowisko biskupa Mediolanu, na którym pozostał do śmierci w r. 397. Pozostawał w przy­ jaznych stosunkach z cesarzami Gracjanem i Teodozjuszem. Za Walentyniana II wystąpił bardzo energicznie przeciw słynnemu memoriałowi Symmachusa domagającego się przywrócenia po­ sągu bogini Wiktorii w senacie. Sprzeciw Ambrożego spowodo­ wał, że sprawa nie doszła do skutku. Dorobek pisarski Ambro­ żego obejmuje dzieła egzegetyczne, moralno-ascetyczne i dogma­

364

tyczne, mowy, listy i hymny. Jako pisarz interesował się Ambro­ ży szczególnie związanymi z życiem zagadnieniami etycznymi i moralnymi; na te tematy wygłaszał kazania; później zaś opra­ cował je literacko; te same tematy poruszał często także w pismach egzegetycznych i listach. Do najważniejszych jego dzieł należą: Kom entarz do sześciu dni stworzenia (H exam eron ) w sze­ ściu księgach, traktaty poświęcone postaciom ze starego testa­ mentu, dzieło O obowiązkach (De officiis) wzorowane na Cyce­ ronie i będące przewodnikiem moralności dla kapłanów chrze­ ścijańskich, oraz przeznaczone dla cesarza Gracjana dzieło O w ie­ rze (De fide). Wśród mów okolicznościowych Ambrożego znalazły się także mowy pogrzebowe. Są to najstarsze mowy tego rodzaju w literaturze chrześcijańskiej. Listy, których zachowało się 91, miały charakter orędzi, traktatów teologicznych i egzegetycznych. Jednym z najbardziej utalentowanych pisarzy chrześcijań­ skich i bodaj najbardziej wszechstronnym był urodzony ok. r. 345 w Strydonie Hieronim (Sophronius Eusebius Hieronymus Stridonensis); do Rzymu przybył już ok. r. 353. Jego nauczycielem był tutaj m.in. słynny gramatyk Donat. Hieronim otrzymał grun­ towne wykształcenie klasyczne. W r. 373 wyruszył w podróż do Jerozolimy, zatrzymała go jednak w Antiochii choroba. W cza­ sie pobytu w Antiochii pogłębił znajomość języka greckiego. W 1. 375 - 378 przebywał jako pustelnik na pustyni Chalcydyjskiej między Antiochią i Beroe. Tam studiował język hebrajski. W r. 378 powrócił do Antiochii, a w r. 380 przybył do Konstan­ tynopola. W r. 382 wrócił do Rzymu i został sekretarzem papie­ ża Damazego. Po jego śmierci wyjechał znowu na Wschód i osiadł w Betlejem, gdzie pozostał do końca życia. Zmarł w r. 419 lub 420. Główną zasługą Hieronima dla kultury zachodniej jest upo­ rządkowanie i wydanie Biblii łacińskiej (tzw. Vulgata ). Duże znaczenie ma również przekład drugiej części K roniki (Chronica ) greckiego historyka chrześcijańskiego, Euzebiusza z Cezarei. Była to kronika od początku świata do 325 r. n.e. Hieronim dodał do niej samodzielnie wydarzenia z lat 325 - 378. Przetłumaczył także jego Onomasticon (tj. słownik nazw miejsc wymienionych w Biblii wraz z nazwami używanymi w jego czasach), do którego dodał kilkadziesiąt nazw. Był tłumaczem dzieł Orygehesa, auto­

365

rem wielu dzieł egzegetycznych, dogmatycznych i Ż yw otów Świę­ tych — Pawła (Vita Pauli), Hilariona (Vita Hilarionis) i Malchusa (Vita Malchi); wywarły one wpływ na całą późniejszą hagiogra­ fię. Wzorując się na Swetoniuszu napisał dzieło O sławnych m ę­ żach (De viris illustribus); uwzględnił w nim przede wszystkim autorów starochrześcijańskich. Była to pierwsza w literaturze próba historii chrześcijańskiej literatury. Cenną spuściznę Hiero­ nima stanowią jego listy, w liczbie 154, z czego tylko 121 jest autentycznych. Dotyczą one różnych spraw kościelnych i świe­ ckich; do najsławniejszych należą listy do Augustyna. Najwybitniejszą osobistością omawianego okresu literatury chrześcijańskiej był Augustyn (Aurelius Augustinus). Urodził się w r. 354 w Afryce w Tagaście. Uczył się najpierw w Tagaście, potem w Madaurze i Kartaginie. Od r. 375 sam zaczął uczyć naj­ pierw w swoim rodzinnym mieście, potem w Kartaginie. W r. 383 przeniósł się do Rzymu, a w roku następnym otrzymał stanowisko profesora retoryki w Mediolanie. Jednak już w r. 386 zrzekł się katedry i zapisał w poczet katechumenów kościoła, aby przygo­ tować się do przyjęcia chrztu, który otrzymał w r. 387 z ręki Ambrożego, biskupa Mediolanu. W r. 388 po krótkim pobycie w Rzymie powrócił do Afryki do Tagasty. Tam sprzedawszy swój skromny majątek założył klasztor, w którym przebywał do r. 391, kiedy to otrzymał święcenia kapłańskie w Hipponie, po czym zo­ stał pomocnikiem biskupa Hippony, a wkrótce jego następcą. Augustyn umarł w roku 430. Warto przypomnieć, że zanim przy­ jął chrześcijaństwo należał najpierw do sekty Manichejczyków w Kartaginie, później zagłębił się w studia filozoficzne — scepty­ cyzm, platonizm i neoplatonizm; wtedy poznał gruntownie filo­ zofię starożytną. Znał też dobrze literaturę chrześcijańską i po­ gańską, zwłaszcza rzymską, a przede wszystkim Cycerona i W ergiliusza. Augustyn był bardzo płodnym pisarzem. Jego najwcześniejsze dzieła mają charakter filozoficzny i przypominają dialogi Cyce­ rona; tak więc w piśmie Przeciw Akademikom (Contra Acadé­ micos) zwalcza sceptycyzm, w dialogu O życiu szczęśliwym (De vita beata) dowodzi, że szczęście polega na poznaniu i wiedzy, w dziełku O porządku (De ordine) zajmuje się problemem istnie­ nia dobra i zła na świecie. W tym samym okresie powstały So-

366

lilókwia (Soliloquia) tj. Monologi lub Rozm ow y ze sobą samym 0 środkach prowadzących do poznania prawd nadprzyrodzonych. Późniejsze pisma mają charakter teologiczny i polemiczny. Do najważniejszych dzieł Augustyna należą Państwo Boże (De civitate dei) i Wyznania (Confessiones). Powstanie dzieła Państwo Boże wiąże się z zajęciem Rzymu przez wodza Wizygotów, A la ryka w r. 410. Wtedy bowiem uznający wieczność Rzymu tra­ dycjonaliści wystąpili z zarzutem, że wydarzenie to jest oznaką gniewu dawnych bogów rzymskich spowodowanego rozszerze­ niem się religii chrześcijańskiej. Augustyn napisał swoje dzieło w celu apologetycznym. Przedstawia w nim dwa państwa: boże 1 ziemskie; historia ludzkości zaś nie jest niczym innym jak kon­ fliktem między tymi państwami, który zakończy się ostatecznie przy końcu świata zwycięstwem państwa Bożego. W dziele tym wzorował się Augustyn na dziele Cycerona O rzeczypospolitej (De república). W Wyznaniach natomiast przedstawił swoją wła­ sną drogę do chrześcijaństwa. Augustyn pozostawił również ok. 276 listów. Przynoszą one dużo szczegółów do poznania kultury ówczesnej i spraw ważnych dla chrześcijaństwa. Augustyn jest uważany za najwybitniejszego i najgłębszego pisarza chrześci­ jańskiego. Na przełomie w. IV i V pisał także Paweł Orozjusz (Paulus Orosius). Urodził się prawdopodobnie w 390 r. n.e. Umarł przed r. 423. Pochodził z Hiszpanii. Najważniejszym dziełem Orozjusza jest Siedem ksiąg historii przeciw poganom (Historiarum adversus paganos libri VII). Do napisania tej historii zachęcił autora Augustyn. Dzieło obejmuje siedem ksiąg dostosowanych do sied­ miu okresów dziejów świata i mówi o czterech wielkich króle­ stwach; asyryjskim, macedońskim, kartagińskim i rzymskim. Pierwsza księga obejmuje okres od początku świata do założenia Rzymu, druga przedstawia dzieje Rzymu do zdobycia miasta przez Gallów i dzieje wschodu od Cyrusa do bitwy pod Kunaksą (401 p.n.e.); trzecia sięga do 280 r. p.n.e. i walk następców Alek­ sandra Wielkiego; czwarta obejmuje dzieje od wojen Pyrrusa do zburzenia Kartaginy; piąta dalsze dzieje państwa rzymskiego do wojny z niewolnikami; szósta sięga do narodzin Chrystusa, siódma do czasów współczesnych pisarzowi. Orozjusz pisząc swoją historię opierał się na streszczeniach (periochach) Liwiusza, na

367

Justynianie, Eutropiuszu i Florusie, a z historyków chrześcijań­ skich na Euzebiuszu. Szczególnie dla nas ważne są wiadomości z ostatnich lat (od r. 378), które Orozjusz dodał sam. Historia ma charakter apologetyczny — obrony przed wysuwanymi przez po­ gan zarzutami, że chrześcijaństwo zgubiło Rzym. Dzieło Orozjusza cieszyło się wielką poczytnością w średniowieczu, wtedy też przełożono je na język arabski i grecki.

POEZJA TRADYCYJNA O ile wiek II i III charakteryzuje się zupełnym upadkiem tradycyjnej poezji łacińskiej, o tyle w IV wieku następuje pewne jej odrodzenie przede wszystkim w twórczości Auzoniusza i Klaudiana. Auzoniusz (Ausonius Decimus Magnus) pochodził z Galii; uro­ dził się w starożytnej Burdigali (ob. Bordeaux) ok. r. 310. Otrzy­ mał bardzo staranne wykształcenie, przede wszystkim retoryczne. Po ukończeniu studiów został nauczycielem gramatyki, a później retoryki w swoim rodzinnym mieście, gdzie nauczał przez trzy­ dzieści lat. Ok. r. 365 cesarz Walentynian I powołał go na dwór cesarski do Trewiru — miasto było wówczas siedzibą cesarzy — jako wychowawcę swego syna, Gracjana, późniejszego cesarza. W latach 368/9 brał Auzoniusz udział w wyprawie przeciw A lamanom; za Walentyniana I, a potem za Gracjana sprawował róż­ ne wysokie urzędy. W r. 379 otrzymał konsulat. Po zamordowa­ niu Gracjana w r. 383 powrócił do Burdigali i tutaj poświęcił się głównie twórczości literackiej. Umarł w r. 393 lub 394. Utwory Auzoniusza pisane w różnych miarach metrycznych: heksametrach, dystychach elegijnych i miarach lirycznych są utworami okolicznościowymi o różnej treści. Najobszerniejszym jego poematem, uważanym równocześnie za najlepszy, jest M o zela (Mosella) obejmująca 483 heksametry. Opisuje w nim Auzo­ niusz podróż po rzece Mozeli. Znajdujemy tam opis brzegów rzeki z piękną przyrodą i budowlami, ryb, jakie w niej żyją i spo­ sobu ich łowienia, ludów mieszkających nad Mozelą, jej dopły­ wów i ujścia do Renu, a także pochwałę samej rzeki. Z innych utworów tego autora dwa zbiorki w pierwszym rzędzie za-

368

d

S ąr r l UWagę: Parentalia 1 Wspom nienia o profesorach z B u rdigah (Comm emoratio professorum Burdigalensium). Celem ich

jest upamiętnienie osób bliskich poecie. Tak więc pierwszy no święcił autor zmarłym członkom swojej rodziny, drugi także już mezyjącym nauczycielom, którzy uczyli w Burdigalf, bądź byli z mą w jakiś sposob związani. W obu zbiorkach dał poeta literackie portrety drogich mu osób. We W spomnieniach charaktey jąc nauczycieli z Bordeaux uwzględnił ich zalety i słabostki poziom wiedzy, stosunek do uczniów, zainteresowania i działali nosc poza pracą pedagogiczną. Obydwa zbiorki są jedynymi teeo rodzaju utworami w literaturze antycznej i r ó w n iż z Lgo“ zg, °

X

Iv \“

S0Wan‘e'

ciekawy

oil

Podobnie przedstawia się sprawa ze zbiorkiem Szereg sław­ nych miast (Ordo urbium nobilium). Zawiera on opis dwudziestu X c 7 dod T Rzymu v m h a kończąc " ÓW 6Snym imperiUm ~ sięmwśród nich nająć naCZ Burdigali. Znalazły la n \ f a”* P^ ’ Kartagma’ Antiochia. Aleksandria, Medio’ PUa.’ , 6ny’. uluza> Trewir. Przy opisie miast zwraca autor uwagę na ich położenie, klimat, historię, charakter mieszkańców naczeme dla Rzymu lub kraju, w którym miasto się znajduje’ Zbiorek ten przynosi wiele wiadomości cennych dla poznania historii kultury IV wieku. znania Auzoniusz jest także autorem epigramów. Należy do nich ede wszystkim liczący 92 utwory zbiorek zatytułowany Epi­ gram y rożnej treści (Epigrammata de diversis rebus). Są to epi­ gramy satyryczne, okolicznościowe, erotyczne, dydaktyczne, po­ święcone dziełom sztuki i niezwykłym wydarzeniom. Niektóre z nich są przekładem epigramów greckich znajdujących się w Antologii Palatyńskiej. Nie brak i takich utworów, w których wiersze łacińskie przeplatają się z greckimi. Jako autor epigra­ mów nawiązał poeta z Bordeaux nie do Marcjalisa, lecz do traycji epigramatyki greckiej. Pod względem literackim epigramy p

t ^ l ° n SZa nil

dorównu^ utworom jego utalentowanego pom a, me dają też tak doskonałego obrazu życia współcze­ snego, jaki zawdzięczamy poecie z Bilbilis.

• ^ ° bodną Przeróbką epigramatów greckich jest składający się z 26 utworów zbiorek epigramów — epitafiów dla bohaterów, 24 — Literatura grecka i rzymska

369

zarówno greckich jak trojańskich, którzy brali udział w wojnie trojańskiej (Epitaphia heroum qui bello Troico interfuerunt). Po nich następuje dziewięć epitafiów poświęconych innym posta­ ciom. Zbiorek zatytułowany Cesarze (Caesares) upamiętnił cesarzy rzymskich. Dedykował go poeta swojemu synowi, Hesperiuszowi. Zbiorek składa się z dwóch części; pierwsza mówi o dwu­ nastu cesarzach, których opisał Swetoniusz, druga — o później­ szych, zaczynając od Nerwy, a kończąc na Heliogabalu. Pierwszą część rozpoczyna pięciowierszowa dedykacja dla Hesperiusza, po której następują trzy epigramy po 12 wierszy każdy; pierwszy mówi o kolejności, w jakiej panowali cesarze, drugi, jak długo panowali a trzeci w jaki sposób zakończyli życie. Po trzech dłuż­ szych utworach następują utwory czterowierszowe; każdemu ce­ sarzowi poświęca Auzoniusz jeden utwór. Również druga część zawiera utwory czterowierszowe. Cykl utworów w różnych mia­ rach metrycznych zatytułowany Opis dnia (Ephemeris) daje obraz codziennych zajęć poety w różnych porach dnia. Centon weselny (Cento nuptialis) natomiast jest pieśnią weselną złożoną z uryw­ ków Wergiliusza. W Ludus septem sapientium wprowadził Auzo­ niusz na scenę, tak jak w dramacie, siedmiu mędrców greckich, którzy wypowiadają swoje sentencje. Oprócz omówionych dotąd utworów poeta był autorem jeszcze kilku innych. Z nich zasługują na uwagę listy pisane prozą i wierszem. Do najciekawszych należą listy do Paulinusa i listy Paulinusa (Pontius Meropius Paulinus, 353 - 431 n.e.) do Auzoniusza. Był on uczniem Auzoniusza w Burdigali i z mistrzem łączyły go serdeczne stosunki. Kiedy w r. 390 Paulinus przeszedł na chrześcijaństwo, Auzoniusz starał się przekonać go, by nie zrywał z dotychczasową twórczością i kulturą. Paulinus zaś zwie­ rzał się nauczycielowi ze swoich nowych zamiarów i ideałów. Wreszcie wspomnieć trzeba mowę dziękczynną Auzoniusza dla cesarza Gracjana, wygłoszoną po otrzymaniu przez poetę konsu­ latu. Jest to właściwie panegiryk na cześć Gracjana. Charakterystyczną cechą twórczości poety z Bordeaux jest to, że nie podejmuje on żadnej poważniejszej tematyki, chociaż wiek IV obfitował w ważne i ciekawe wydarzenia. Natomiast

370

utwory jego odznaczają się bardzo staranną formą, a język wzo­ ruje się na poetach klasycznych. Ostatnim y^bitnyin poetą starożytnego Rzymu był Klaudiusz Klaudianus (Claudius Claudianus). Urodził się w Aleksandrii do Rzymu przybył najpóźniej w r. 394. Tutaj pozostawał w bliskich tosunkach ze znakomitymi rodzinami rzymskimi. W r. 395 wy­ stąp i pierwszy raz publicznie wygłaszając panegiryk na cześć konsulow Probmusa i Olibriusza, po czym powołano go na dwór w Mediolanie. Odtąd twórczość swoją związał Klaudian z dwo­ rem cesarskim. Sprawował też urzędy dworskie, a w r. 401 cesaTraitna DU atZ ' P° leCili WZnieŚĆ mu Pos^ ™ forum jana Daty śmierci Klaudiana nie znamy, w każdym razie wzmianki chronologiczne w jego utworach nie wykraczają poza Klaudian zaczął swoją twórczość poetycką od utworów pisa­ nych po grecku; zachował się z nich fragment Walka gigantów (Gigantomachia). Pozmej pisał po łacinie. Tematów dostarczyły mu do większosci utworów współczesne wydarzenia historyczne ważne wydarzenia w życiu cesarza Honoriusza i Stilichona, wy­ bitnego wodza i dyplomaty na jego dworze, oraz wysokich urzęd­ ników cesarskich. Utwory te noszą cechy poezji dworskiej. Do najważniejszych należą panegiryki dla Honoriusza, Stilichona Manliusza Teodora oraz wspomnianych już Probinusa i Olibriu­ sza, w których poeta uświetnił fakt uzyskania przez nich kon­ sulatu. Jako autor tych utworów odegrał Klaudian dużą rolę w rozwoju poznej poezji łacińskiej, ponieważ stał się właściwym twórcą panegiryku poetyckiego. W jego panegirykach widoczny jest pewien stały schemat kompozycyjny: po przedmowie lub y akcji następuje pochwała ojczyzny i przodków bohatera będącego przedmiotem pochwały; dalej mówi poeta o jego dzie­ ciństwie i nadziejach, jakie w tym okresie rokował na przyszłość o osobowosd i charakterze, a następnie przechodzi do przedsta­ wienia sławnych czynów; ich opis stanowi istotę panegiryku. Na oncu umieszcza autor życzenia na przyszłość. Do panegiryków wprowadza poeta chętnie bogów i postacie mitologiczne biorące udział w zycm bohaterów; ukazuje się w nich także upersonifikowany Rzym. * Dwa utwory o charakterze epickim łączą się z ważnymi wÓw­ 24*

371

czas wydarzeniami historycznymi. Tak więc w poemacie O w oj­ nie P ollen tyjskiej (De bello Pollentino) wysławił Klaudian zwy­ cięstwo Stilichona nad Alarykiem pod Pollencją w r. 402 n.e., a w poemacie O w ojnie z Gildonem (De bello Gildonico) opisał wojnę przeciw przywódcy Maurów, Gildonowi, prowadzoną we­ dług planu Stilichona. Utwór ten jest zachowany niekompletnie. Zaślubiny Honoriusza z córką Stilichona, Marią, uświetnił Klaudian utworem weselnym (epithalamium ) podobnie jak ślub Palladiusa, wysokiego urzędnika dworskiego, i Celeriny. Epitalamia należą do rodzajów poetyckich, które występują w litera­ turze antycznej od Safony. Na gruncie rzymskim natomiast miał Klaudian poprzedników w Katullusie i Stacjuszu. W kompozycji swoich epithalamiów dokonał jednak dosyć daleko idących zmian w stosunku do obydwu wcześniejszych autorów. Polegały one na niemal całkowitym ograniczeniu elementu lirycznego, rozbu­ dowie partii opisowych (np. opis wesela), rozszerzeniu elementu pochwalnego (pochwała dwojga małżonków, a także bliskich im osób) i wzbogaceniu aparatu mitologicznego. W oddzielnym utwo­ rze Pochwała Seren y (Laus Serenae) wysławił Klaudian żonę Stilichona, Serenę. W twórczości poety znajdziemy także dwie inwektywy przeciw ministrom wschodniego cesarstwa, odgrywa­ jącym dużą rolę na dworze Arkadiusza, Rufinusowi i Eutropiuszowi. Odznaczają się one wnikliwością w podchwytywaniu ich wad, złośliwością i zacięciem satyrycznym, co wynika z faktu, że Klaudian traktował ich jako współzawodników swego ulubio­ nego bohatera, Stilichona. Wśród utworów Klaudiana znajdujemy też poematy o tema­ tyce mitologicznej. Należy do nich w pierwszym rzędzie poemat epicki O porwaniu Prozerpiny (De raptu Proserpmae) w trzech księgach Księga trzecia jest nieskończona. Poeta opowiada o po­ rwaniu Prozerpiny przez Plutona i poszukiwaniu córki przez zrozpaczoną Cererę. Wersja mitu, którą Klaudian przedstawia, zaczerpnięta jest częściowo z mitów orfickich, częściowo z poda­ nia sycylijskiego. Według własnej zapowiedzi autor miał opisać wędrówki Cerery do końca tj. do obdarowania przez nią ludz­ kości zbożem, ale poematu swego nie skończył. Mimo mitologicz­ nej tematyki poemat zawiera aluzje do sytuacji w Rzymie za czasów Klaudiana. Oprócz dłuższych utworów mamy w spuściźme

372

naszego poety także utwory drobne, m.in. mały utwór o Feniksie będący naśladownictwem poematu Laktancjusza pod tym samym tytułem. W utworach epickich jest Klaudian spadkobiercą wiel­ kich poetów łacińskich Wergiliusza i Owidiusza, Lukana i Stacjusza. Zbliża go do nich również sposób korzystania z aparatu mitologicznego. Poematy geograficzne pisze w w. IV Awienus (Festus Ruf(i)us Avienus). Nie są to jednak jego utwory oryginalne, lecz przekła­ dy utworów greckich, poszerzone i przerobione. Tak więc Opis ziemi (Orbis terrae descriptio) jest przekładem opisu świata, któ­ rego autorem był żyjący za Hadriana Dionizjos Periegeta. W poe­ macie Brzeg morski (Ora maritima) chciał autor dać przewodnik po morskim wybrzeżu zaczynając od Brytanii a kończąc na Mo­ rzu Czarnym i Kaspijskim. Zachowała się tylko część księgi pierwszej opisująca wybrzeża Brytanii, Francji i Hiszpanii aż do Marsylii. Awienus przełożył także greckie poematy astrono­ miczne Aratosa.

POEZJA CHRZEŚCIJAŃSKA Łacińska poezja chrześcijańska rozwija się znacznie później niż proza. Jest to zjawisko zrozumiałe, jeśli uświadomimy sobie fakt, że zadaniem literatury w pierwszych wiekach chrześcijań­ stwa było głównie ugruntowanie, szerzenie i obrona nowej wia­ ry, do czego powołane były przede wszystkim dzieła prozaiczne. Poza tym poezja tradycyjna ze względu na treść (erotyka, mito­ logia), oraz wytworną, często wyszukaną formę, uchodziła w oczach pierwszych chrześcijan za symbol pogańskich obyczajów i pogańskiego życia, które tak często krytykowali i zwalczali. Pierwsze próby poezji chrześcijańskiej mamy wprawdzie w pierw­ szej połowie w. IV, ale większy jej rozwój przypada dopiero na drugą połowę i koniec tego stulecia. Początkowo poezja chrze­ ścijańska przejmuje formy i miary metryczne poezji tradycyj­ nej wprowadzając w nie nową treść. Ale już w wieku czwartym powstaje nowa forma poetycka, a mianowicie hymny. Właściwym twórcą hymnu był Ambroży, chociaż wcześniej

373

pisali je już Mariusz Wiktorynus i Hilarius, biskup z Poitiers. Zachował się zbiór hymnów Ambrożego (hymni Ambrosiani), z których jednak tylko część pochodzi od niego, pozostałe zaś powstały później. Pisane są w dymetrach jambicznych łączonych w strofy czterowierszowe, a więc w metrum przejętym z poezji tradycyjnej. Największymi poetami chrześcijańskimi byli w wieku czwar­ tym Prudencjusz i Paulinus. Prudencjusz (Aurelius Prudentius Clemens) urodził się ok. r. 348 w rodzinie chrześcijańskiej. Jako miejsce jego urodzenia wymienia się trzy miasta: Tarragonę, Saragossę, Calahorrę. Prudencjusz otrzymał gruntowne wykształ­ cenie. Był prawnikiem, dwukrotnie zarządcą prowincji, a za Teodozjusza otrzymał wysoką godność na dworze cesarskim (com es primi ordinis). W latach 401 - 402 odbył podróż do Rzymu, gdzie odwiedził groby męczenników. W r. 405 wydał swoje dzieła dołączając do nich biografię i wykaz utworów. Po tym roku nie mamy już o Prudencjuszu żadnych wiadomości. Wszystkie jego dzieła są utworami poetyckimi; można je po­ dzielić na polemiczne, symboliczne i liturgiczne. Powstały w la­ tach 398 - 400. Do polemicznych należy m.in. poemat Przeciw Sym m aćhow i (Contra Symmachum) w dwóch księgach. Pierwsza księga zawiera krytykę kultów pogańskich, zwłaszcza kultu Mi­ try, w drugiej występuje autor przeciw Symmaćhowi, słynnemu przywódcy zwolenników dawnych rzymskich obyczajów i religii, a także wyraża swój podziw dla nowego, chrześcijańskiego Rzy­ mu. Dziełem symbolicznym natomiast jest poemat Walka duszy (Psychomachia). Prudencjusz opisuje w nim walkę cnót i wad w duszy chrześcijanina; walczą o nią m.in. wiara i bałwochwal­ stwo, cierpliwość i gniew, pokora i pycha. Jest to jeden z pierw­ szych poematów alegorycznych w literaturze chrześcijańskiej. Z pism liturgicznych należy wymienić przede wszystkim K sięgę h ym n ów codziennych (Kathemerinon ). Składa się ona z dwuna­ stu hymnów liczących od 80 do 200 wierszy w różnych miarach metrycznych. Sześć z nich odnosi się rzeczywiście do różnych pór dnia (np. hymn I — na pianie koguta, II — hymn poranny, V — hymn przed zapaleniem światła), inne łączą się z różny­ mi uroczystościami bądź jakimiś określonymi dniami (np. X hymn na pogrzebie, X I — hymn na 25 grudnia). Hymny Pruden-

374

cjusza pozostają pod wpływem poezji Ambrożego; są utworami na wysokim poziomie artystycznym. Do tej samej grupy należy również zbiorek 14 hymnów, U koronowanie (Peristephanon ); są to hymny na cześć męczenników; autor opiewa przede wszyst­ kim męczenników hiszpańskich oraz świętych szczególnie czczo­ nych w Hiszpanii. W hymnach tych nie należy szukać prawdy historycznej, ponieważ są one legendami pisanymi dla popisu retorycznego. Prudencjusz wywarł bardzo duży wpływ na poezję chrześci­ jańską znajdując wielu naśladowców wśród poetów. Jego znacze­ nie zaś polega na tym, że stworzył łacińską poezję chrześcijańską, która stanęła na wysokości poezji klasycznej. Nieco młodszy od Prudencjusza był drugi poeta tego okresu Pauhnus (Pontius Meropius Paulinus). Urodził się w Burdigali’ (Bordeaux) w Galii w r. 353 lub 354. Pochodził z zamożnej ro­ dziny senatorskiej. W swoim rodzinnym mieście otrzymał grun­ towne wykształcenie, znał też dobrze literaturę rzymską. Był uczniem Auzoniusza. W r. 379 został prokonsulem Kampanii Ożenił się z Hiszpanką Tharasią; w r. 390 przyjął chrzest, a w cztery lata później (394 n.e.), za zgodą żony, święcenia diakonatu i kapłańskie. Następnie rozdawszy swój majątek wyjechał z Tha­ rasią do Noli w południowej Italii; tam wybudował kościół ku czci św. Feliksa, którego darzył szczególnym uwielbieniem i za­ łożył przy nim wspólnotę monastyczną. W r. 409 został biskupem Noli, i tutaj umarł w r. 431. Paulinus był autorem listów poetyckich, z których zachowało się 50, zwróconych do różnych znanych osób współczesnych, m.in. do Augustyna, Hieronima, Ambrożego. Znajdują się w tej korespondencji również listy do Auzoniusza. Inne utwory Pauli­ na to zbiorek Pieśni (Carmina) obejmujący 35 utworów na różne tematy i w różnych miarach metrycznych. Znajduje się wśród nich cykl utworów ku czci św. Feliksa, epitalamium na ślub Juliana, późniejszego biskupa Eklanum (jest to pierwsze epita­ lamium w poezji chrześcijańskiej), propemptikon, czyli utwór pożegnalny dla Nicetasa z Remezjany oraz inne poematy o treści religijnej. Pieśni wykazują duże oczytanie Paulina w literaturze klasycznej. Zaginął natomiast jego panegiryk na cześć cesarza Teodozjusza.

375

OSTATNI PRZEDSTAWICIELE ANTYCZNEJ LITERATURY ŁACIŃSKIEJ Przyjmując rok 529 n.e., zamknięcie Akademii Platońskiej, za rok oznaczający kres kultury starożytnej, zamykamy krótki zarys historii literatury łacińskiej zwięzłym przeglądem autorów, których działalność przypada na w. V i przełom w. V i VI. Jest to okres wędrówki ludów, szybkiego rozpadania się zachodniego cesarstwa, prób zjednoczenia imperium rzymskiego ze strony ce­ sarzy wschodnich, a także czas szybszego niż dotychczas rozwoju języków romańskich na gruncie łaciny. Charakterystyczne jest, że większe ożywienie życia literackiego daje się wtedy zauważyć nie w Italii, lecz w Afryce, Hiszpanii i Galii. Większe ożywienie twórczości literackiej i życia kulturalnego następuje za panowania Ostrogota Teodoryka (493 - 526), który — chociaż sam niewykształcony ■— chętnie gromadził w swoim oto­ czeniu ludzi wykształconych i przedstawicieli literatury, by wspo­ mnieć tylko Boecjusza i Kasjodora. W piśmiennictwie tego okresu dają się zauważyć pewne cha­ rakterystyczne objawy. Pierwszym z nich jest tendencja do ra­ towania i zabezpieczenia spuścizny starożytnej. Dążenia te pa­ nują na dworze Teodoryka. Ze swej strony zaś Augustyn i Hie­ ronim podobny cel stawiali już zakonnikom chrześcijańskim. Na początku w. VI Benedykt zakłada swoje klasztory, z których niejeden przyczynił się do uratowania bezcennych zabytków lite­ ratury i nauki starożytnej. Wyrazem dążności do ratowania dóbr kultury i literatury antycznej są także powstające w tym czasie encyklopedie. One to przekazały średniowieczu kompendium wie­ dzy, na którym opierało się w następnych wiekach wychowanie i wykształcenie. Znamienne jest również, że przedstawicielami literatury i kultury są w tym czasie przeważnie duchowni: ka­ płani i biskupi. Literatura zaś staje się prawie wyłącznie chrze­ ścijańska. Dzieła bowiem wykazujące cechy literatury tradycyj­ nej, bądź takie, które nie wykazują chrześcijańskiego charakteru, powstają rzadko. Do utworów nawiązujących do poezji tradycyjnej należy na­ pisany w dystychach elegijnych poemat Rutiliusza Namacjanusa (Rutilius Namatianus, IV /V w. n.e.) P ow rót (De reditu suo). Autor

376

piastował wysokie urzędy za Honoriusza, ale w r. 416 postanowił powrócić do swoich majątków w Galii. Opisał tę podróż odbytą morzem, przerywając opis różnymi dygresjami. Nie brak w nich wypowiedzi przeciw Żydom i przeciw mnichom chrześcijańskim, których utwór nazywa „mężami unikającymi światła” . Zamieścił także piękną pochwałę Rzymu. Z poematu zachowała się księga pierwsza i fragment drugiej. Natomiast twórczość pozostałych poetów ma charakter religijny. Seduliusz (Sedulius) żyjący w pierwszej połowie V w. daje w Pieśni W ielkanocnej (Paschale carmen) poetycką przeróbkę Ewangelii Mateusza o kolejach ży­ cia Chrystusa. Oprócz tego jest autorem prozaicznej parafrazy ewangelii, (Paschale opus) i dwóch hymnów. Seduliusz stara się w swych utworach naśladować Wergiliusza. Był jednym z naj­ wybitniejszych poetów chrześcijańskich. Natomiast bardziej uroz­ maicona jest pod względem treści twórczość Drakoncjusza (Blossius Aemilius Dracontius, V /V I w. n.e.), retora i poety po­ chodzącego z Afryki. Naraził się on królowi Wandalów w Afryce, Gunthamundowi i został wtrącony do więzienia. Drakoncjusz pisał utwory poetyckie różnej treści; były między nimi także małe poematy epickie oparte na mitologii i bohaterskich poda­ niach starożytnych jak na przykład Tragedia Orestesa (Orestis tragoedia). Drobne utwory o tematyce antycznej wydał autor razem w zbiorze Pieśni rzym skie (Romulea ). Największe dzieło Drakoncjusza Pochw ały boga (Landes dei) w trzech księgach powstało w więzieniu, tam również napisał przeznaczone dla Gunthamunda Zadośćuczynienie (Satisfactio). Poezję świecką o charakterze okolicznościowym w formach przejętych z poezji tradycyjnej uprawiał Sydoniugz Apollinaris (Caius Sollius Sido­ nius Apollinaris, ok. 431 - ok. 478 n.e.). Pochodził z Lugdunum w Galii. Około 470 r. wybrano go biskupem w Clermont. Pisał panegiryki,^ w których wielbił ostatnich władców zachodniego cesarstwa, i utwory okolicznościowe (m.in. epitalamia). Poza tym zachowały się listy Sydoniusza pisane prozą. Znamienną cechą jego twórczości była błaha treść i staranna forma. W listach zaś wzorował się na Pliniuszu Młodszym i Symmachu. Sydoniusz jest ciekawym reprezentantem ludzi, którzy przebywając w Galu, wśród ludów barbarzyńskich, utrzymywali tradycje dawnej kultury i starali się zachować i ocalić przynajmniej jej formy 377

zewnętrzne. Także z Galii pochodził, chociaż związany był z Ita­ lią i Teodorykiem, Ennodiusz (Felix Ennodius, 4 7 3 -5 2 1 n.e.), biskup Paulii w latach 4 7 3 -5 2 1 . Był retorem i poetą. Pozostał po nim zbiór listów oraz zbiór obejmujący różne mowy (Dictio nes) gratulacyjne, zachwalające, polecające i deklamacje w ro­ dzaju ćwiczeń szkolnych. Napisał ponadto na cześć Teodoryka panegiryk, który zaginął, kilka życiorysów świętych biskupów i mnichów oraz autobiografię D ziękczynienie za sw oje życie (Eucharisticum de vita sua). W jego spuściźnie literackiej znajdujemy także szereg utworów poetyckich okolicznościowych (epithalamium, epitafy, opisy podróży, hymny) i epigramy. Pomimo dosyć bogatej twórczości, Ennodiusz nie odznaczał się większym

l

'

talentem. Ciekawsze są natomiast utwory innego schyłkowego poety Wenancjusza Fortunata (Venantius Honorius Clementianus Fortunatus). Urodził się ok. r. 540 w Italii koło Treviso, ale działał na terenie Galii, w Poitiers, dokąd przybył w r. 567. Umarł ok. r. 601. Fortunatus pisał więcej wierszem niż prozą. Jego utwory obejmują jedenaście ksiąg. Są między nimi pieśni religijne i świeckie, a także hymny. Utwory świeckie mają głównie cha­ rakter okolicznościowy; uświetniają bowiem różne ważne wyda­ rzenia współczesne, zwłaszcza te wydarzenia na dworach ksią­ żęcych, które Fortunatus odwiedzał. Z utworów religijnych naj­ obszerniejszy był poemat o Marcinie z Tours. Jednak ani pod względem formy ani treści nie należał do najlepszych dzieł Fortunata. Większy talent autora przejawił się w utworach drobnych. Dotychczas omówieni poeci schyłkowego okresu pisali stara­ jąc się zachować formy i miary metryczne dawnej poezji rzym­ skiej. Pomimo tego zjawiskiem stale się pogłębiającym była chwiejność iloczasu, wzrastająca rola akcentów wyrazów, coraz częstsze pojawianie się rytmu i rymów. Zapowiadają one pow­ stanie poezji opartej już nie na iloczasie, jak to miało miejsce w starożytności ale na zupełnie innych zasadach. Autorem, któ­ ry, jak się wydaje, świadomie odstąpił od klasycznych zasad wer­ syfikacji, był Kommodianus (Commodianus). O jego biografii wiemy niewiele, trudno nawet ustalić dokładnie daty jego życia. Niektórzy uczeni datują jego życie i działalność na III/IV w. inni przesuwają je na w. V. Zachował się zbiór Kommodiana

378

Pouczenia (In stru ctio n s ) składający się z 80 krótkich utworów oraz poemat O dwóch narodach. Pieśń eschatologiczna. (De duobus populis. Carmen eschatologicum). Nastawienie obu dzieł jest apo-

logetyczne i moralizatorskie. Historiografia tak bogato reprezentowana we wcześniejszych wiekach nie może poszczycić się w schyłkowym okresie wybit­ niejszymi osiągnięciami. Salwian (Salvianus, ok. 400 - 480 n.e.) w dziele O rządach bożych (De gubernatione dei), napisanym w latach 431 -4 5 1 , stara się wyjaśnić przyczyny nieszczęść, które spadły na imperium rzymskie. Widzi je w zepsuciu chrześcijan i przeciwstawia im wyidealizowany obraz barbarzyńców. K asjodor (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator, ok. 485 - 580) napisał Kronikę (Chronicon ad Teodoricum regem) od początku świata do r. 519 tj. do czasów sobie współczesnych. Innym jego dziełem historycznym było pismo O pochodzeniu i dziejach G o ­ tów (De origine actibusque G othorum ). Obejmowało dzieje Go­ tów do śmierci Teodoryka Wielkiego (526 n.e.). Obydwa dzieła głosiły ideę pojednania ludności rzymskiej z Gotami. Dla histo­ ryków ma dużą wartość zbiór Różne urzędow e pisma (Variarum Libri duodecim). Jest to zbiór listów, które pisał Kasjodor w imieniu królów gockich Italii i we własnym w czasie sprawowa­ nia urzędów państwowych. Zawierają one dużo materiału do poznania stosunków panujących w Italii w pierwszej połowie V I wieku, a oprócz tego porusza w nich autor, w formie dygresji, wiele problemów naukowych. W drugiej księdze dzieła W skaza­ nia (Institutiones ) natomiast dał krótki zarys sztuk wyzwolonych tj. gramatyki, retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, mu­ zyki i astronomii oraz wskazania, u których autorów można zna­ leźć wyczerpujące omówienie poruszonych w niej zagadnień. Kasjodor był także autorem licznych pism teologicznych. Z dworem Teodoryka Wielkiego był związany także Boecjusz (Amicius Manilius Severinus Boethius, ok. 4 8 0 -5 2 4 n.e.). Po­ czątkowo cieszył się wielkim uznaniem tego cesarza i pełnił róż­ ne ważne funkcje. Jednak w r. 524 Teodoryk skazał Boecjusza na śmierć, ponieważ utrzymywał on kontakty z patrycjuszami rzym­ skimi w Bizancjum, dążącymi do przywrócenia władzy wschod­ nich cesarzy nad Rzymem. Najsławniejszym dziełem Boecjusza jest utwór O pocieszeniu, jakie daje filozofia (Philosophiae con-

379

solatio). Napisał je w więzieniu w oczekiwaniu na śmierć. Dzieło

ma formę dialogu autora z filozofią, która występuje tutaj w po­ staci czcigodnej kobiety; proza przeplatana jest wstawkami wier­ szowanymi. W księdze pierwszej zjawia się filozofia, by usłyszeć od autora opowiadanie o jego nieszczęściach; księga II przedsta­ wia niestałość losów ludzkich i zawiera zachętę do szukania szczęścia we własnej duszy; księga III opisuje dokładnie wszelkie aspekty szczęśliwości; czwarta tłumaczy przez usta filozofii po­ stępowanie Opatrzności Bożej wobec ludzi, piąta wyjaśnia wszech­ wiedzę Bożą i jej stosunek do wolnej woli człowieka. Boecjusz jest ostatnim filozofem rzymskim, a dzieło jego cieszyło się uzna­ niem w średniowieczu. Poza tym przekładał dzieła Arystotelesa i Isagoga Porfiriusza, do których napisał także komentarze, był autorem sześciu ksiąg komentarzy do Topica Cycerona, pism po­ święconych logice i kilku rozpraw teologicznych. Posiadał grun­ towne wykształcenie klasyczne. W prozie odnotować należy także ożywioną działalność na polu prac encyklopedycznych. Tak więc Marcjanus Kapella (Martianus Capella, V w. n.e.) w dziele Zaślubiny M erkurego z Filo­ logią (De nuptiis Philologiae et Mercurii) połączył świat bogów tradycyjnych i personifikacje różnych pojęć abstrakcyjnych. Za pośrednictwem Cnoty (Virtus) i Apollina żoną Merkurego zo­ staje Filologia; otrzymuje wówczas cechy boskie łącznie z nie­ śmiertelnością, a w darze ślubnym siedem służebnic, z których każda jest personifikacją jakiejś dziedziny wiedzy: gramatyki, dialektyki, retoryki, arytmetyki, muzyki, geometrii i astronomii (jest to siedem sztuk wyzwolonych) i wygłasza wykład przed­ stawiając w nim swoją dziedzinę; wypowiedzi te nie są wyczer­ pujące, ale opierają się na dawniejszych źródłach, sięgają, być może, do encyklopedycznego dzieła Warrona Disciplinarum Libri novem .

Później powstało dzieło Izydora z Sewilli (Isidorus Hispalensis, ok. 560 - 636 n.e.) Dwadzieścia ksiąg początków czyli E tym o ­ logii (Etym ologiarum sive originum libri X X ). Dzieło to stało się podstawą nauki i wiedzy w średniowieczu. Księgi pierwsza poświęcona gramatyce (De grammatica) i druga retoryce i dialektyce (De rhetorica et dialectica) stanowiły w średniowieczu program trivium ; księga trzecia, której treścią były cztery nauki

380

matematyczne (De quattuor discipilinis mathematicis), program quadrivium. Izydor był oprócz tego autorem licznych prac teolo­ gicznych, egzegetycznych i dogmatycznych, dydaktycznych i hi­ storycznych. Do ostatnich należą Historia G otów , W andalów , i S w ebów (Historia Gothorum, Vandalorum, Sueborum ), Kronika (Chronica) oparta na wcześniejszych autorach, ale doprowadzona przez samego Izydora do r. 615 i dzieło O sław nych mężach (De viris illustribus) obejmujące 42 życiorysy pisarzy.

Natomiast gramatyka znajduje wybitnego przedstawiciela w osobie Pryscjana (Priscianus) na początku wieku VI. Około r. 520 powstało jego obszerne, liczące 18 ksiąg, dzieło Institutiones grammaticae. Zawiera ono najobszerniejszy wykład gramatyki łacińskiej wraz ze składnią. Zasługa Pryscjana polega również na ustaleniu terminologii gramatycznej, której częściowo używa się jeszcze dzisiaj. Ważne osiągnięcia należy również zanotować w dziedzinie prawa. Ponieważ zarządzenia i reskrypty cesarzy coraz bardziej zastępowały prawa, trzeba je było zebrać i ogłosić. Dokonał tego za Dioklecjana w r. 294 Gregorius i w ten sposób powstał tzw. cod ex Gregorianus uzupełniony wkrótce potem przez codex H e r mogenianus. Z prac tych zachowały się fragmenty. W r. 435 ce­ sarz Teodozjusz II polecił zebrać zarządzenia cesarzy od r. 312, a w r. 438 ogłoszony został sławny codex Theodosianus. Pierwsze pięć ksiąg doszło do naszych czasów w wyciągach, jedenaście zachowało się prawie całkowicie. W r. 534 ukazał się ostatni wielki zbiór prawa tzw. Corpus iuris lustiniani. Kodyfikacji pra­ wa rzymskiego dokonał na polecenie cesarza Justyniana Trebonianus. Była ona ukoronowaniem długoletniego rozwoju prawa rzymskiego.

BIBLIOGRAFIA (w jęz. polskim w wyborze)

I. LITERATURA GRECKA Przekłady: Antologia anegdoty antycznej (zebrał, przeł. i ułożył J. Łanowski). Wrocław 1970 Antologia liryki aleksandryjskiej (przekł., wstęp, objaśn. W. Steffen). Wrocław 1951 (BN) Antologia liryki greckiej (oprać. W. Steffen). Wrocław 1955 (BN) Antologia Palatyńska (wybrał, przeł. i oprać. Z. Kubiak). Warszawa 1978 Antologia tragedii greckiej (wybrał i oprać. S. Stabryła. Przeł. S. Srebrny, K. Morawski, J. Łanowski). Kraków 1975 Bibl. Klasyki Polskiej i obcej. Nowele greckie w wyborze (przekł. i wstęp S. Hammer). Warszawa 1950 Sielanka grecka. Teokryt i mniejsi bukolicy (przeł. A. Swiderkówna, oprać. J. Łanowski). Wrocław 1953 (BN) Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles, Horacy, Pseudo-Longinos (przeł. i oprać. T. Sinko). Wrocław 1951 (BN) Ajschylos, Tragedie (przeł. i oprać. S. Srebrny). Warszawa 1954 Appian, Historia rzymska, t. 1 -2 (przekł., oprać., wstęp L. Piotrowicz). Wrocław 1957 Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego (przeł. H. Gesztoft-Gasztold, wstęp J. Wolski). Wrocław 1963 (PLA) Arystofanes, Chmury (przeł. A. Sandauer). Warszawa 1964; Komedie: Acharniacy, Rycerze, Chmury, Bojomira (Lysistrate) (przeł. i oprać. S. Srebrny). Warszawa 1962; Komedie: Sejm kobiet, Plutos (przeł. i oprać. J. Ławińska-Tyszkowska, wstęp J. Łanowski). Warszawa 1970; Ptaki (przeł. i oprać. A. Sandauer). Warszawa 1965; Wybór komedii:

382

Osy, Pokój, Ptaki, Tesmoforie (przeł. i oprać. S. Srebrny). Warszawa 1955; Żaby (przeł. A. Sandauer). Warszawa 1956; Zaby (przeł. B. Butrymowicz, oprać. J. Łanowski). Wrocław 1955 (BN) Arystoteles, Analityki pierwsze i wtóre (Organon) (przekł., wstęp i koment. K. Leśniak). Warszawa 1971 (BKF); Etyka Nikomachejska (przekł., oprać, i wstęp D. Gromska). Warszawa 1956 (BKF); Fizyka (przekł.,' wstęp i przyp. K. Leśniak). Warszawa 1968 (BKF); Kategorie, Herme­ neutyka z dodaniem Isagogi Porfiriusza (przeł. i oprać. K. Leśniak). Warszawa 1975 (BKF); Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne (przekł., wstęp i koment. P. Siwek). Warszawa 1971 (BKF); O duszy (przekł., wstęp i koment. P. Siwek). Warszawa 1972 (BKF); O ruchu zwierząt, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt (przekł wstęp i koment. P. Siwek). Warszawa 1975 (BKF); Pisma różne (przekł wstęp i koment. L. Regner). Warszawa 1978 (BKF); Poetyka zob. Trzy poetyki klasyczne; Polityka. Z dodatkiem Pseudo-Arystotelesowej Ekonomiki (przeł. i oprać. L. Piotrowicz, wstęp K. Grzybowski). Warszawa 1964 (BKF); Ustrój polityczny Aten (przekł., wstęp i objaśn. L. Piotrowicz) Warszawa 1973 (BKF) DeT o ™ ; WVbÓT mÓW (prZekł'* Wstęp 1 objaśn- J- Kowalski). Kraków lo a fi (u N ) Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów (przeł. I. Krońska i in.). Warszawa 1969 (BKF) Dion z Prusy, Mowa trojańska, czyli o tym, że Ilion nie zostało zdobyte (przeł. Sekcja czytania autorów greckich Warsz. Koła PTF). Warszawa 1954 Epiktet, Diatryby, Encheridion z dodaniem Fragmentów oraz GnomoloEPtktetowe0° (Przeł. i oprać. L. Joachimowicz). Warszawa 1961 (BKF)

Eurypides, Tragedie. Alkestis, Medea, Hippolytos, Trojanki, Ijon (przeł i oprać. J. Łanowski). Warszawa 1967; Tragedie. Cyklop, Hekabe Andromacha, Oszalały Herakles, Helena, Orestes (przeł. i oprać. J Łanow­ ski) Warszawa 1972; Tragedie, t. I - I I I (przeł. J. Kasprowicz, wstęp 1 QRQ Kraków 103O; Elektra (przeł. i oprać. J. Łanowski). Wrocław 1969 (BN) Ezop, Bajki Ezopowe (przeł. i oprać. M. Golias). Wrocław 1961 (BN) Flawiusz, Dawne dzieje Izraela (Antiąuitates ludaicae) (przeł. Z. Kubiak, J. Radożycki, pod red. ks. E. Dąbrowskiego). Poznań—Warszawa—Lublin 1962 Herodian, Historia cesarstwa rzymskiego (przekł. i koment. L. Piotrowicz wstęp J. Wolski). Wrocław 1963 ’ Herodot, Dzieje (przeł. i oprać. S. Hammer). Warszawa 1959 Homer, Iliada (przeł. K. Jeżewska, oprać., wstęp i koment. J. Łanowski). Wrocław 1972 (BN); Odyseja (przeł. prozą J. Parandowski). Warszawa 1953 (1972); Odyseja (przeł. L. Siemieński, wstęp Z. Abramowiczówna, oprać. J. Łanowski). Wrocław 1975 (BN)

383

H ezjod, Prace i dnie (przeł. i oprać. W . Steffen). W rocław 1952 (BN); Tar­ cza Heraklesa (przeł. A . Górski). Warszawa 1948; Teogonia (przekł. i objaśn. K . Kaszewski). W arszawa 1905 K allim ach zob. Antologia liryki aleksandryjskiej K asjusz Dion, Historia rzymska (przeł. i oprać. W. M adyda, wstęp. I. B ieżuńska-M ałowist). W rocław 1967 K senofont, Historia grecka (przeł. W. Klinger, oprać, i wstęp J. W olski). W rocław 1958 (PLA); Pisma Sokratyczne. Obrona Sokratesa, Wspomnie­ nia o Sokratesie, Uczta (przekł. i wstęp L. Joachim ow icz). Warszawa 1967 (BKF); W ybór pism (oprać. J. Schnayder). W rocław 1966 (BN); Wyprawa Cyrusa (Anabaza ) przeł. i oprać. W . Madyda). W arszawa 1955 K senofont z Efezu, Opowieści efeskie, czyli o miłości Habrokomesa i Antii (przeł. i oprać. L . Rychlew ska). W rocław 1970 (BN) Libanios, Wybór mów (przeł. i oprać. L. M ałunowiczówna). W rocław 1953 (BN) Longos, Dafnis i Chloe (przeł. J. Parandowski). Warszawa 1962 Lukian z Samosaty, Dialogi, t. 1 - 2 (przeł. K. Bogucki, wstęp i koment. W. Madyda). W rocław 1960 - 1962; t. 3 (przekł. i koment. W . Madyda). W rocław 1966 (PLA) M enander, Odludek albo Mizantrop (przeł. i oprać. J. Łanow ski). W rocław 1960 (BN); Sąd rozjemczy ( Epitrepontes) (przeł. i oprać. J. M anteuffel). W rocław 1951 (BN); Tarcza (przekł., wstęp W. Steffen). „M eander” 1970 E 211 - 224 Pauzaniasz, Na olimpijskiej bieżni i w boju. Z Pauzaniasza Wędrówki po Helladzie księgi V, V I i IV (przeł. i oprać. J. Niemirska-Pliszczyńska). W rocław 1968; W świątyni i w micie. Z Pauzaniasza Wędrówki po Hella­ dzie księgi I, II, III i V II (przekł., wstęp, koment. hist.-lit. J. Niem ir­ ska-Pliszczyńska, koment. archeol. B. Filarska). W rocław 1973 Platon, Charmides i Lyzis (przekł., wstęp, objaśn. i ilustr. W . W itwicki). Warszawa 1959; Eutydem (przeł. W. W itwicki, do druku przygot. H. E lzenberg). Warszawa 1957 (BKF); Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton (przeł. i oprać. W. W itw icki). Warszawa 1958; Fajdros (przeł. i oprać, tenże). W arszawa 1958; Fedon (przeł. i oprać, tenże). W arszawa 1958; Fileb (przeł. i oprać, tenże). Warszawa 1958; Gorgiasz (przeł. i oprae. tenże). Warszawa 1958; Hippiasz Mniejszy, Hippiasz W iększy, łon (przeł. i oprać, tenże). W arszawa 1958; Laches (przeł. i oprać, tenże). W arsza­ w a 1958; Menon (przeł. i oprać, tenże). Warszawa 1958; Państwo. Z do­ daniem siedm iu ksiąg Praw, t. 1 - 2 (przeł. i oprać, tenże). Warszawa 1958; Parmenides (przeł. i oprać, tenże). Warszawa 1961; Prawa (przeł. i oprać M. M aykowska). Warszawa 1960 (BKF); Protagoras (przekł., wstęp, objaśn. i ilustr. W. W itwicki). Warszawa 1958; Sofista i Polityk (przeł. i oprać, tenże). W arszawa 1956 (BKF); Teajtet (przeł. i oprać, tenże). W arszawa 1958; Timajos, Kritias (przeł. i oprać, tenże). Warsza­

wa 1960; Uczta (przeł. i oprać, tenże). Warszawa 1957 (1975)

384

Pseudo-Platon, Alkibiades 1 i inne dialogi oraz Definicje (przekł., wstęp i koment. L. Regner). Warszawa 1973 (BKF) Plotyn, Enneady, t. 1 - 2 (przekł. i wstęp A . K rokiew icz). W arszawa 1959 (BKF) Plutarch z Cheronei, Moralia. Wybór pism filozof iczno-popularnych (w y ­ brała, przeł. i oprać. Z. A bram owiczówna). W rocła w 1954 (BN); Żyw oty sławnych mężów (przekł. przedm. i przyp. M. Brożek, wstęp i objaśn. T. Sinko). W rocław 1956 (BN) Polibiusz, Dzieje, t. 1 - 2 (przekł., oprać., w stęp S. Hammer). W roclaw 1957 - 1962 (PLA) Safona (przekł. i przedm. J. Brzostowska). W arszawa 1969 Sofokles, Antygona (wyd. 10 poprawione i uzupełnione, przeł. i oprać. M. Brożek). W rocław 1975; Antygona (przeł. K . M orawski, oprać. S. Srebrny). W rocław 1952 (BN); Elektra (przeł. K. M orawski, oprać. S. Srebrny). W rocław 1951 (BN); Filoktet (przekł., oprać., wstęp J. Ł a nowski). W arszawa 1975; Filoktet (przeł. i oprać. J. Łanowski). W arsza­ w a 1975; Król Edyp (przeł. i oprać. S. Srebrny). W rocław 1952 (BN);

Tragedie: Ajas, Antygona, Trachinki, Król Edyp, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonos (przeł. K. Morawski, oprać, i w stęp Z. Kubiak). W arszawa 1969. Tropiciele (Ichneutai) (przekł., wstęp i objaśn. A . Bednarow ski). Brody 1913 Teofrast, Charaktery (przeł. M. Brożek). W arszawa 1950; Pisma wybrane, t. I; Pisma filozoficzne i wybrane pisma przyrodnicze (przeł. i oprać. D. Gromska i J. Schnayder); Charaktery (przeł. I. Dąbska, oprać. D. Gromska). Warszawa 1963 (BKF) Teokryt, Sielanka grecka. Teokryt i mniejsi bukólicy (przeł. A. Sw iderkówna, oprać. J. Łanowski). Warszawa 1953 (BN) Tukidydes, Wojna peloponeska (przekł. i przedm. K . Kum aniecki). W ar­ szawa 1957

Opracowania: Łanowski J., Literatura starogrecka. W : Dzieje Literatur Europejskich pod red. Wł. Floryana. Warszawa 1977 s. 15 - 134 Sinko T., Literatura grecka, t. I - III. K raków — W rocław 1931 - 1954 Sinko T., Zarys literatury r^eckiej, t. I - II. W arszawa 1959 Zieliński T., Literatura ¿»teka. W ; Wielka literatura powszechna, t. I Warszawa 1930 Kumaniecki K. F., M ańkowski J. Homer. W arszawa 1974 Legow icz J., Filozofia starożytna Grecji i Rzymu. W arszawa 1968 Leśniak K., Arystoteles. Warszawa 1975 Mańkowski J., Mity i świat Eurypidesa. Zagadnienia wybrane. W rocław 1975 W ikarjak J., Historia Powszechna Herodota. Poznań 1961 25 — Literatura grecka i rzymska

385

II. L IT E R A T U R A R Z Y M S K A

Przekłady: Muza rzymska. Antologia poezji starożytnego Rzymu (wybór, oprać., przekł. i wstęp Z. K ubiak). W arszawa 1975

Nowele rzymskie (Fragmenty utworów m in . Maniliusza, Lukana, W aleriusza, Flakkusa, Syliusza, Italikusa, Stacjusza, Waleriusza M’a ksymusa, K urcjusza Rufusa, Ammianusa Marcellinusa, Hyginusa, Seneki, P liniu­ sza M ł„ Frontona, Gelliusza) wybrał i oprać. St. Stabryla). Warszawa 1975

Rzymska elegia miłosna (Tibullus, Sulpicja, Propercjusz, Owidiusz) (w y­ brała i przeł. A. Swiderkówna, oprać. G. Przychocki, W. Strzelecki) W rocław 1955 (BN)

Trzej satyrycy rzymscy. Horacy, Persjusz, Juwenalis (przeł. J

Czubek

J. Sękowski, oprać. L. Winniczuk). Warszawa 1959

Trzy

poetyki klasyczne. Arystoteles, Horacy, Pseudo-Longinos (przeł i oprać. T. Sinko). W rocław 1951 (BN) A pulejusz z M adaury, Apologia czyli W obronie własnej księga o magii (przeł. J. Sękowski). Warszawa 1975; Metamorfozy albo Złoty osioł (przeł. E. Jędrkiew icz, oprać. T Sinko). W rocław 1953 (BN); Amor i Psy­ che (przeł. E. Jędrkiew icz). Warszawa 1962 AU^ ! yi^ PZSma filozoficzne’ t. I - IV (przekł. zbiorow y). Warszawa 1953 - 4 1954; W yznania (przeł. Z. Kubiak). Warszawa 1978 P A X ’ Boecjusz, O pocieszeniu, jakie daje filozofia (przeł. W. Olszewski przyp. L. Joachim ow icz, wstęp J. Legowicz). W arszawa 1962 (BKF) Cezar O wojnie domowej (przeł. J. Parandowski). Warszawa 1952; Wojna gahiska (przeł. i oprać. E. Konik). W rocław — Warszawa 1978 (BN) yceron, Dzieła, t. I - V III (przeł. E. Rykaczewski). Paryż— Poznań 1870 - 79Mowy wybrane (przeł. i oprać. J. M rukówna, D. Turkowska, S. K oło­ dziejczyk, przedm. K. Kumaniecki). Warszawa 1960; Pisma filozoficzne t I - I V (przeł. W. Kornatowski, J. Śmiga, Z. Cierniakowa, koment’ K. Leśniak). W arszawa 1960 -1963 (BKF); W ybór listów (przeł G Pian-’ ko, oprać. M. Plezia). W rocław 1962 (BN); W ybór pism naukowych (przeł. K. W isłocka-Rem erow a, oprać. M. Plezia). W rocław 1954 (BN) Fedrus, W ybór (przeł. M. Swoboda). „M eander” 1958 z 5 7/8- 1975 z 7/8 Florus, Zarys dziejów rzymskich (przekł. wstęp, koment. L Lewandowski) W rocław 1973 Hieronim, O znakomitych mężach (tłum. W. Szołdrski, koment. J. M. Szymusiak, wstęp J. S. B ojarski). Warszawa 1970

Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numenana (przekł., przedm., przypisy i skorowidz H. Szelest). Warszawa 1966 H oracy, Pieśni (przeł. S. Gołębiowski, oprać. G. Pianko i L. Winniczuk). Warszawa 1972; Poetyka (De arte poética, tzw. List do Pizonów) W : Trzy poetyki klasyczne, Arystoteles, Horacy, Pseudo-Longinos (oprać.

386

T. Sinko). W rocław 1961 (BN); Satyry (przeł. J. Czubek). W : Trzej sa­ tyrycy rzymscy (wstęp i koment. L. W inniczuk). W arszawa 1959; W ybór poezji (przeł. i oprać. J. Krókow ski). w yd. 5, W rocław — K raków 1975 (BN) Juwenalis, Satyry (przeł. J. Sękowski) W : Trzej satyrycy rzymscy (wstęp i koment. L. W inniczuk). Warszawa 1959 Katon, O gospodarstwie wiejskim (przeł. i oprać. S. Łoś). W rocław 1956 (BN) Katullus, Poezje (przeł. A . Swiderków na, oprać. J. K rókow ski). W rocław 1956 (BN) K urcjusz R uf us, Historia Aleksandra Wielkiego (prze!, zespól, pod red. L . Winniczuk). Warszawa 1976 Kw intylian, Kształcenie mówcy. Ks. I, II, X (przeł. M. Brożek). W rocław 1951 (BN) L iw iusz, Dzieje. Od założenia miasta (wybrał, przeł. i oprać. W. Strze­ lecki). W rocław 1955 (BN); Dzieje Rzymu od założenia miasta. Ks. I - V (przeł. A. K ościółek, wstęp J. W olski, oprać. M. Brożek). W rocław 1968; K sięgi V I - X , Streszczenie ksiąg X I - X X (przeł. A. K ościółek, M. B ro­ żek). W rocław 1971; Księgi X X I - X X V II (przeł. i oprać. M. Brożek i J. Wolski). W rocław 1974 (PLA) Lukrecjusz, O rzeczywistości ksiąg sześć (przekł. i wstęp A. K rokiew icz). W rocław 1958 (PLA); O naturze wszechrzeczy (przeł. E. Szymański, koment. K. Leśniak). Warszawa 1957 (BKF) M arcjalis, Epigramy (w ybrał i przeł. S. K ołodziejczyk). W arszawa 1971 Nepos, Żywoty wybitnych mężów (przeł. zespół, wstęp, kom ent. i red. L. Winniczuk). Warszawa 1974 Owidiusz, Amores. W ybór zob. Rzymska elegia miłosna-, Poezje wybrane (wybrała i oprać. L. Winniczuk, tłum. J. Sękowski). W arszawa 1974; Przemiany (wybrała i przeł. A. Kamieńska). W arszawa 1969; Przemiany (przeł. B. Kiciński, w ybór, wstęp i objaśn. J. Krókow ski). W rocław 1953 (BN); Sztuka kochania (w olny przekład J. Ejsmonda). W arszawa 1957; Tristia (w ybrali i przeł. J. Sękowski, A. Sw iderków na, M. W o jto ­ wicz). „M enander” 1950, nr 6 - 7 ; 1955, nr 5, 9 - 10; 1957, nr 10 - 12; 1961 nr 10; 1962 nr 4 Persjusz, Satyry (przeł. J. Sękowski). W : Trzej satyrycy rzymscy (wstęp i koment. L. Winniczuk). Warszawa 1959 Petroniusz, Uczta Trymalchiona (przeł. L. Staff). W arszawa 1963; Satyryki (przeł. i oprać. M. Brożek). W rocław 1968 Plaut, Komedie, t. I - I V (przeł. i oprać. G. Przychocki). K raków 1931 - 1937; Bracia (Menaechmi) (przeł. G. Przychocki, wstęp W. Strzelecki). K ra­ k ów 1924 (W rocław 1951 BN); Kupiec (Mercator) (przeł. i oprać. G. P rzy­ chocki, przygot. do druku W. Strzelecki). W rocław 1951 (BN); Żołnierz Samochwał (Miles gloriosus) (przeł. i oprać. G. P rzychocki, przygot. do druku W. Strzelecki). W rocław 1951 (1969 BN) Pliniusz Młodszy, Listy. Ks. I - V I I (przeł. St. Patoń). Częstochowa 1967 25*

387

Pliniusz Starszy, Historici naturalna (w ybrali, przeł. i oprać. I. i T. Z a ­ w adzcy). W rocław 1961 (BN) P ropecjusz zob. Rzymska elegia miłosna Salustiusz, Dwa memoriały do Cezara (przeł. M. Brożek). „M eander” 1952, n r 6 - 7 ; Historiae (fragm .) (przeł. M. Nagnajewicz). „M eander” 1957, n r 6 - 9 ; 1958, nr 1 - 4 , 1 - 8; Inwektywa na Cycerona (przeł. M . Brożek). „M eander” 1952, n r 9; Sprzysiężenie Katyliny i Wojna z Jugurtą (przeł. i oprać. K . Kum aniecki). W arszawa 1947 (W rocław 1971 PLA) Seneka M łodszy, Apokolokyntosis (przekł., wstęp L. Ćwikliński). Poznań 1926; Fedra (przeł. A . Swiderków na, oprać. W. Strzelecki). W rocław 1959 (BN); Listy moralne do Lucyliusza (przeł. W. K om atow ski, w stęp i przyp. K . Leśniak). W arszawa 1961; Pisma filozoficzne, t. I - I I (przekł., wstęp, koment. L. Joachiraowicz). Warszawa 1965-1969; Pisma filozo­ ficzne, t. III (przeł. i oprać. L . Joachimowicz). Warszawa 1969 Swetoniusz, O gramatykach i retorach (przeł. H. Szelest). „M eander” 1975, nr 7 - 8 ; Żyw oty Cezarów (przekł., wstęp i koment. J. N iem irska-Pliszczyńska, przedm. J. W olski). W rocław 1972 Tacyt, W ybór pism (przeł. i oprać. S. Hammer). W rocław 1956 (BN); Dzieła, t. I - I I (przeł. S. Hammer). Warszawa 1957 T erencjusz, Komedie: Eunuch, Bracia, Teściowa (przeł. i oprać M Brożek) W rocław 1971 (BN) T ibullus zob. Rzymska elegia miłosna W ellejusz Paterkulus, Historia rzymska (przekł., wstęp i koment. E. Z w o lski). W rocław 1970 W ergiliusz, Bukoliki i Georgiki (wybrała, przeł. i oprać. Z. A b ra m ow iczćw na). W rocław 1953 (BN); Eneida (przekł., wstęp I. W ieniewski, objaśn. St. StabryJa). K raków 1978; Eneida (przeł. W. Markowska). W arszawa 1970; Georgiki (przeł. A. L. Czerny, wstęp L. Joachimowicz). W arszawa 1956 W itruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć (przeł. K. Kum anicki, wstęp P. Biegański). Warszawa 1956 Opracowania: Brożek M., Historia literatury łacińskiej. W rocław —Warszawa— K raków 1976 B rożek M., Terencjusz i jego komedie. W rocław 1960 K um aniecki K., Cyceron i jego współcześni. Warszawa 1959 Kum aniecki K., Literatura rzymska. Okres Cyceroński. Warszawa 1977 M oraw ski K., Historia literatury rzymskiej. (Historia literatury rzymskiej za rzeczypospolitej. K raków 1909; M. Tullius Cicero. Życie i dzieła. K raków 1911; Proza i prozaicy w okresie cycerońskim. K raków 1912Vergilius i Horatius. K raków 1916; Owidiusz i elegicy w epoce Augusta. K rak ów 1917; Od Augusta do czasów Hadriana. K raków 1919; Schyłek literatury rzymskiej w II i III w. po Chr. K raków 1921)

388

M orawski K., Zarys literatury rzymskiej. K ra k ów 1922 Popławski M., Literatura rzymska. W : Wielka Literatura Powszechna, t. I. Warszawa 1930 s. 729 - 807 P rzychocki G., PlautiLS. K raków 1925 Rychlewska L., Literatura rzymska. W : Dzieje Literatur Europejskich pod red. Wł. Floryana. Warszawa 1977 s. 229 - 312 Swoboda M., Albius Tibullus. Poeta elegijny. Poznań 1969 Swoboda M., Sextus Propertius. Szkice krytyczno-literackie. Poznań 1976 Stabryła St., Wergiliusz, życie i dzieło. K rak ów 1971 Szelest H., Marcjalis i jego twórczość. W roclaw 1963 Szelest H., „Sylw y” Stacjusza. W rocław 1971 W ikarjak J., Warsztat pisarski Cycerona. W arszawa— Poznań 1976

J

INDEKS AUTORÓW

A chilles Tatios 197, 198 Anakreont z Teos 28, 116, 117, 168 Afraniusz Lucjusz 229 284 Agatiasz (Agathias Scholastikos) 148, Anaksandrides 71 217 Anaksymander z Miletu 33, 34 Aischines 98, 100 - 102, 133, 176, 208, Anaksymenes z M iletu 34 253 Andronikos z Rodos 95 A jschylos z Eleuzis 38 - 43, 44, 46, Andronikus Liwiusz 222, 223, 238 55 Androstenes 135 A kcjusz (A ccius Lucius) 229 Antioch z Askalonu 110, 246, 254, 283 A kron Heleniusz 354 Antonius Diogenes 197 A kuzylaos z Argos 33 Antoniusz Marek, orator 237, 252 A leksander z A bonutejchos 205 Antyfanes 70 Aleksander z A frodisias 179 Antyfilos z B izancjum 172 A ntyfon 98 A leksander z Pleuronu (Etolczyk) 107, 138, 148 Antypater z Tessaloniki 172, 194 Aleksis z Turiów 71 Antypater z Tyru (Sydoński) 171, 172 Alim entus Cyncjusz 232 A lk ajos z M ityleny 28 - 29, 284 Antym ach z K olofonu 139, 144 Antystenes 87, 131, 210 A lkibiades 89 Any ta z Tegei 149 A lk ifron 199 A per Marek, m ów ca 335 Alkm an z Sardes 30, 117 Apion z Aleksandrii 176 A m broży (Ambrosius Aurelius) 364 A pollodor z A ten 122-123 - 365, 373, 374, 375 A pollodor z A leksandrii 144 Am m ianos 194 Apollonios z Perge 114 Am mianus Marcellinus 344, 360 Apollonios z Rodos 136, 138, 139- 361 142, 295, 326, 327 Am m onios 181 Appian z A leksandrii 191 Am m oniusz Sakkas 208, 209 Appiusz Klaudiusz 221, 300

390

A pulejusz Lucjusz 198, 346, 348 Aratos z Soloi 142 - 143, 257, 373 Aratos z Sykionu 122, 130, 131 Archestratos z Geli 230 Archiasz Aulus Licyniusz 172, 250 A rchiloch z Paros 26 - 27, 29, 168, 245, 277 Archim edes 114, 115 Arłstainet, epłstolograf 155 A rkesilaos 109, 111 Arnobiusz 356 Arrian 190 A rystarch 27, 117 - 118, 123 Arystarch z Samos 115 A rystofanes, komediopisarz 63 - 70, 184, 222 Arystofanes z B izancjum 117 Arystoteles 14, 16, 95 - 98, 107, 110, 128, 174, 179, 181, 209, 210, 212, 315, 349, 380 Arystydes Elliusz 200, 213 A ry styp z Kyrene 87, 113 A selio Semproniusz Publiusz 132, 235 Asklepiades z Samos 156, 157 Askoniusz Pedianus 320 A tejusz Lucjusz Pretekstatus 266 Atta K w inkcjusz 229 Attalos, stoik 313 A ttyk Tytus Pomponiusz 257, 262, 263 Augustyn 120, 356, 364, 366-367, 375, 376 A ureliusz Marek 177, 178, 190, 193, 200, 304, 315, 341, 346, 347, 354 Aureliusz Sekstus W iktor 353, 361, 362 Auzoniusz 368 - 370, 375 Awienus Festus Ruf(i)us 143, 195, 373 Aw itus A lfius 341 Babrios 195 Bakchylides z Keos 32 - 33 Bassus Cezjusz 322 Bassus Gawiusz 266

B azyli W ielki 213 Berossos 123 Bias z Priene 34 B ibakulus Furiusz 242 B ion z Borystenes 109, 315 B ion z Flossy 161, 170 B oecjusz 376, 379 C ecyliusz z K ale A kte 98, 134, 176, 177 C ecyliusz Stacjusz 226 Celiusz A ntypater 132, 235, 341 Celsus 282 Celsus A ulus Korneliusz 311 Cenzorinus 353 Cezar 84, 134, 135, 174, 175, 187, 188, 227, 238, 239, 244, 246, 247, 250, 251, 255, 258-260, 261, 266, 269, 270, 295, 297, 302, 323, 324, 325, 336, 343 C hadw ick J. 11 Chariton 197, 198 C haryzjusz 363 Chilon ze Sparty 34 Choirilos z Aten 37 C hristodor z Koptos 217 Chryzyp z Soloj 111, 117, 210 C yceron 94, 98, 112, 119, 120, 132, 143, 172, 176, 187, 234, 235, 237, 239, 240, 246-257, 260, 262, 263, 264, 266, 276, 283, 299, 320, 327, 333, 337, 346, 355, 357, 363, 365, 366, 367, 380 Cynna Helwiusz 242 Cyprian 356 Damis, epikurejczyk 206 Deinarchos 98, 101 Deksippos Publiusz Heremiusz, hi­ storyk 210 Dem etrios 177 Dem etrios, retor 72, 107, 246 D em oklejtos 115 D em okryt 113 Dem ostenes 98, 100 - 103, 133, 176, 187, 213, 214, 251, 252, 253

391

Didymos z A leksandrii 118 Difilos z Synope 71, 222, 226 Dikajarch 131 D iodor S ycy lijczy k (Diodoros) 132 134 Diogenes Laeętios 210 Diogenes z O jnoandy 113, 179 Diogenes z Synope 108 Diokles 114 Diomedes 363 Dion z Prusy 175, 182, 201, 208, 215 D ionizjos z Halikarnasu 132 133 134, 176 D ionizjos Periegeta 195, 373 Dionizjos Trak 118, 237 Dionizy W ielki 211 Donatus Eliusz 118, 362, 365 Dositeos 115 Drakoncjusz 377 Drepaniusz 354 Duris z Samos 122 E for z K ym e (Eforos) 120, 134 Eliusz Spartianus 352 Eliusz Theon 177 « Emiliusz A sper 354 Empedokles z Agrigentum 35 Enniusz 229, 231, 327, 341, 346 Ennodiusz F elix 378 Epicharm z Syrakuz 62, 168 Epiktet z Hierapolis 178, 190 Epikur 112, 207, 241 Erasistratos z Keos 115 Eratostenes z C yreny 117, 123, 131 136, 137, 138, 158, 312 Erinna z Telos 149 Eudoksos 131, 143 Euforion 286, 308 Euhemeros z Messany 124, 131, 230 Euklejdes z M egary (Euklides) 87 113 Eumelos z K oryntu 139 Eumeniusz 355 Eupolis 63 Eurypides 48 -61, 117, 196, 317

392

68, 69,

71,

110

Eutropiusz 353, 361, 368 Euzebiusz z Cezarei 214, 365, 368 Ezop 34, 119, 195, 309 Fabiusz Piktor 131, 132 Fanniusz Gajusz 235 Fanokles 145 - 146 Faworinus z Arelate 182, 208,’ 341 Fedon z Elidy (Phajdon) 87, 91 Fedrus 308, 309 - 310 Ferekydes z Syros 33 Festus 302 Festus Rufius 361 Filemon 71, 226 Filetas z Kos 116, 145, 161 Filinos z Akragas 131 Filip z Tessaloniki 147, 194 Filistion 196 Filodem os z Gadary 113, 172 Filon z Laryssy 110, 253, 363 Firmikus Maternus 364 Filostratos Flawiusz 208, 210 Flakkus Kalpurniusz 346 Flawiusz Arrianus 178 Flawiusz Gnejusz 221 Flawiusz Józef 189 Flawiusz Kaper 354 Florus 341, 342 - 343, 361, 368 Florus Juliusz 283 Focjusz 198, 217 Fokilides z M iletu 27 Frontinus Sekstus Juliusz 334 Fronton 346 Frynichos z Aten 37 - 38 Furiusz Aulus 230 Fylarch 122, 131 Gajusz, prawnik 350 Galen 179 Gallus Korneliusz 270, 271, 273, 286 295 Geliusz Aulus 346, 347 Gelliusz Gnejusz 235 Germanik 143 Gorgiasz z Leontinoj 86, 90, 99, 175, 208

Grakchus Gajusz Semproniusz 125, 187, 235 Grakchus Tyberiusz Semproniusz 126, 187, 235 Gregorius 381 Grzegorz z Nazjanzu 213 Grzegorz z Nysy 213 Hegezjasz z Magnezji 119 Hekatajos z A bdery 123, 134 Hekatajos z Miletu 33, 76 H eliodor 197, 199, 208 H eraklejdes K rytyk 137 Heraklit z Efezu 23, 34, 93, 210 Hermagoras z Temnos 119, 237 Hermezjanaks z K olofonu 143, 145 Herodes Attyk 200, 208 Herodian 193, 208, 352, 353 H erodot z Halikarnasu 76 - 78, 79, 134, 184, 190, 312 H erofilos z Chälkedonu 115 Heron 115 Herondas 158 - 160 H ezjod 18 - 23, 33, 116, 117, 118, 143, 272 H ieronim ze Strydonu 214, 272, 364, 375, 376 H ieronim z Kardii 122 Hilarius 374 Himerios 212 Hiperejdes 133 Hipparch z Nicei 115 Hippiasz z Elidy 86, 88, 89 Hipponaks z Efezu 27, 167 H ircjusz Aulus 259 Hom er 1 2 - 18, 19, 26, 117, 118, 140, 147, 168, 176, 215, 222, 230, 269, 274, 275, 296, 311, 323, 327 Homerus Latinus 328 H oracy 10, 32, 277 - 286, 289, 301, 318, 320, 331, 344, 354 H ortenzjusz 248 Hostiusz (Hostius) 230 Hyginus 302 Hypereides 98 Hypsikles 114

Ibikos z Region 30 Ireneusz 180 Izajos 98, 133 Izokrates 98, 99 - 100, 133, 208 Izydor z S ew illi 380 - 381 Jam blich 197, 198, 211 Jambulos 197 Jan Chryzostom 213 - 214 Juba Mauretański 135 Julian Apostata 212 Justyn M arek Junian 301 Justyn, filozof 179 Justynian 87, 354, 368 Juwenalis 335, 339 - 340, 341 Kallim ach z C yreny 106, 107, 116, 117, 138, 139, 141, 142, 143, 144, 146 - 156, 159, 168, 245, 286, 290, 295 Kallinos z Efezu 24 Kallistenes z Olintu 121 Kalpurniusz L ucjusz Pizon 235 Kalpurniusz Sikulus 320, 351 Kalwus Licyniusz 242 Karneades z K yrene 110, 111, 253 K asjodor 376, 379 Kasjusz Dion 191, 192 - 193 Kasjusz Lucjusz Hem ina 235 Kasjusz Longinus 210 Katon Marek P orcju sz M aior 125, 131, 232-234, 237, 256, 263, 327, 341, 346 Katon M arek P orcju sz Uticensis 247, 258, 268, 323, 325 Katullus 243 - 246, 262, 276, 295, 372 Katulus Kwintus Lutacjusz 236 Klaudiusz 175, 304, 305, 306, 311, 313, 314, 337, 343 Klaudiusz Klaudianus (Klaudian) 368, 371 - 373 Klaudiusz K w intus Kw adrigariusz 257 Klaudiusz Ptolem eusz 179 Kleantes 111 K lejtarch 121, 137, 190, 312

393

K lejtom achos 110 Klem ens A leksandryjski 180, 210 K leobulos z Lindos 34 K leoksenos 115 K olotes 183 Ko^umella 320 K om m odianus 378 K onon 115 Konstantyn Kefalas 148, 218 Konstantyn V II Porphyrogennetes K opernik 115 [217 Kornutus Lucjusz Anneusz 178, 321 322, 323 Krassus L ucju sz 236, 237, 252 Krates 63, 237 Krates z M allos 118 Krates z T eb 108 - 109 K ratinos 63 K rem ucjusz Kordus 308, 315 Krinagoras z M ityleny 153, 173 Kritiasz 89 Ksenodam as z Kytery 29 K senofanes z K olofon u 34 K senofont 81, 86, 87, 120, 121, 134, 187, 202 K senofont z Efezu, romansopisarz 197, 198, 199 K senom edes z Keos 155 Ktesibios, konstruktor 115 K tezjasz 134 K urcjusz Kw intus Rufus 312 Kw intus ze Sm yrny 216 K w intylian 98, 120, 325, 332 - 333 Laberiusz Decimus 246 Laktancjusz 356 - 358, 373 L am padio Gajusz Oktawiusz 234 Lam pridiusz Eliusz 352 Leonidas z A leksandrii 194 Leonidas z Tarentu 157, 158, 194 L ibanios 175, 212 - 213, 215 L icyniusz M acer 257 L ik ofron z Chalkis 107, 138 L ikurg z A ten 98 Liw iusz 132, 191, 193, 299- 301, 327, 336, 343, 361, 367

394

Lizjasz (Lisias) 91, 92, 98, 133, 176 Longos 197, 199 Lucyliusz 230 - 231, 279, 346 Lukan Marek Anneusz 322 - 325, 345, 373 Lukian z Samosat 109, 198, 202 - 207 349 Lukillos, epigramatyk 194 Lukios z Patrai 198, 206, 349 L ukrecjusz 240, 320, 346 Lydus Jan 215 M akrobiusz 363 Mamertinus 354 Maneton 123 Maniliusz 308, 309, 364 M arcjalis 194, 325, 326, 329- 331 369 M arcjanus Kapella 380 Mariusz Maksymus 352 Mecenas 267, 272, 277, 278, 280, 281, 284, 289 Megastenes 123 M eleager z Gadary 147, 148, 172 M enander 71 - 76, 184, 222, 226, 227 M enedemos (z Aten) 142 Menekrates 142 Menippos z Gadary 109, 204, 265 M esomedes 195 Messala 267 M ikołaj z Damaszku 134 - 135, 190 M immermos z K olofonu 27 - 28, 293 M inucjusz Feliks 355 M oschion 171 Moschos z Syrakuz 161, 169 - 170 M ucjusze 266 Musoniusz Rufus 178 Namacjanus Rutiliusz 376 Nazariusz 354 Nearch z K rety 121, 135, 190 Nemezjanus 351 - 352 Neoptolemos z Parion 283, 284 Nepos Korneliusz 233, 243, 262 - 264, 312

Newiusz Gnejusz 222-223, 229, 231, 238 Nigidiusz Figulus 266 Nikander z K olofon u 143, 295 Nikostratos 195 Nonnos z Panopolis 216 Nossis 149 Numenios z H eraklei 144 Olim piodor 214 Onezykryt z Astypalei 121 Oppian z Anazarbos 195 Oppian z Apam ei 195 Orozjusz P aw eł 367 Orygenes 210 - 211, 213, 365 Owidiusz 73, 145, 154, 170, 286, 292 - 299, 373

184, 185, 201, 209, 210, 211, 215, 254, 256, 315, 349 Plautus Tytus M accius 223 - 226, 227, 228, 265, 346 P lejada 171 Pliniusz M łodszy 326, 327, 332, 335, 338 - 339, 354, 362, 377 Pliniusz Starszy 325, 331 - 332, 333, 336, 338, 345 P lotyn 208 - 209, 363 Plutarch z Cheronei 174, 181 - 189,

193 Polem on z Ilionu 137 Polibiusz (z M egalopolis) 112, 124 132, 134, 137 P ollion Azyniusz 267, 269 Pom poniusz Mela 312 P orfiriusz 209 - 210, 211, 380 P orfyrion Pomponiusz 354 Pakuwiusz Marek 229, 231 P osejdippos z Pełli 157 Palemon Kwintus Remmiusz 311, P osejdonios z Apam ei 112, 132, 134, 321 137, 247, 336 Palladas 216 Praksifanes 142 PanajUos z Rodos 112, 126 P rodikos z Keos 86, 88, 99 Pantenos 180 Proklos 215 Papinianus Emiliusz 354 Prokopiusz z Cezarei 214, 215 Papiriusz 313 Prokopiusz z Gazy 215 Parmenides z Elei 34 - 35, 93 P ropercjusz 286, 289-291, 292 Parthenios z Nikai 308 Protagoras z A bdery 86, 89, 99, 208 Paulinus 370, 374, 375 Prudencjusz 374 - 375 Paulus Silentiarius 217 P ryscjan 118, 195, 381 Pauzaniasz 139, 191 Pryskus 214 Paweł Diakon 302 Pseu do-A pollodor 123 Peregrinos 205 P seudo-Cebes 179 Periander z K oryntu 34 P seudo-Longinos 16, 177 Perotti N iccolo 309 P seudo-O rfeusz 216 Persjusz Aulus Flakkus 321 - 322, Pseudo-Skym nos 136 345 Ptolem eusz VIII Euergetes 122 Perykles 35 -6 , 81, 86, 201 Ptolem eusz Lagida 121 Petroniusz 319 - 320, 325 Pyrron z Elidy 109 Pindar z Teb 31 - 32, 33, 116, 117, Pyteas z Massalii 136 118 Pitagoras 179, 204, 209 Pittakos z Mityleny 185 Pizystrat 36, 37 Panudes Maksym 218 Platon 87 - 95, 99, 128, 179, 182, 183,

Rianos z K rety 139, 308 Rom anos 214 Rom anus Juliusz 354 Rufinus, epigramatyk 194

395

Rutiliusz Publiusz R ufus 236 Sofona (Sappho) 29, 172, 245, 284, 293 Salustiusz 260, 343, 346, 361 Salwian 379 Salwiusz Julianus Emilianus 345 Satyros z Kallatis 110 Scypion Nazyka 232 Scypion Publiusz Korneliusz 232, 254, 327 Seduliusz 377 Sekundus Juliusz 335 Sekstus Empiryk 179 Selenkos, astronom 3^15 Semonides z Samos 27 Seneka Anneusz L ucjusz Młodszy 272, 301, 311, 313- 318, 322, 324 333 Seneka Anneusz L ucjusz Starszy 301 - 302, 313, 342 Septymiusz Lucjusz 362 Septimius Serenus 341 Serwiusz 363 Siliusz Italikus 327 Simias z Rodos 138 Sizenna Lucjusz Korneliusz 257 258, 262 Skaurus Marek Emiliusz 235 Sofokles 43 - 48, 55, 69, 317 Sokrates 67, 81, 84 - 94, 99, 210 Solon z Aten 24 - 25, 34, 185 Sositheos 171 Sotades 230 Sotion 313 Stacjusz Publiusz Papiniusz 325 326, 327 - 328, 372, 373 Stesichoros 30 Stobeusz Jan (Stobajos) 170, 215 Strabon z Amazei 132, 136 - 137, 312 Straton 194, 195 Straton z Lampsakos 110 Stylo Eliusz 237 - 238, 264 Suidas 218 Sulla 135, 147, 170, 174, 187, 235, 238, 239, 257 Sulpicjusz Serwiusz R ufus 266

396

Swetoniusz 312, 343 - 345, 352, 353, 361, 366, 370 Sydoniusz Apollinaris 377 Symmachus Kwintus Aureliusz 362, 363, 364, 374, 377 Symonides z Keos 30 - 31, 32, 84 Synezjos z Cyreny 215 Syron 268 Syrus Publiusz 246 Tacjan 180 Tacyt 187, 326, 334, 335 - 338, 357 Tales z G ortyny 29 Tales z M iletu 34, 185 Teajtet 93 Temistios 212 Teofrast 72, 95, 98, 107, 174 Teognis z M egary 25 - 26 Teokryt z Syrakuz 106, 138, 139, 158, 160, 161 - 169, 170, 171, 269 270 Teopom p z Chios 120 Terencjanus Maurus 354 Terencjusz Publiusz A fe r 227 - 228 344, 362 Terencjusz Skaurus 346 Tertulian 355 Tespis 37 Tibullus 282, 286-289, 291, 292, 345 Timagenes 137 Tim ajos 92, 93, 120, 127, 128, 132 Timokles 206 Tityniusz (Titynius) 229 Torkwat Manii usz 282 Trebatius 281 Trebeliusz Polion 352 Trebonianus 381 Trogus Pom pej usz 301 Tukidydes 7 9 -8 1 , 82, 120, 124, 129, 130, 190, 241 Tyrteusz (Tyrtajos) 24, 25 Ulpianus Dom icjusz 354 Ventris M. 11

W aleriusz (Gajusz) Flakkus 326 - 327 W aleriusz (Kwintus) Antias 257 W aleriusz Juliusz 352 W aleriusz Maksymus 310 Waleriusz Marek Probus 320 W aleriusz Publiusz Katon 241 W arron Marek Terencjusz z Ataksu 143, 242 W arron Marek Terencjusz z Reate 109, 132, 224, 264-266, 272, 312, 314, 327 W eliusz Longus 346 W ellejusz Paterkulus 310 W enancjusz Fortunat 378 Wennoniusz 235 W eriusz Flakkus 302

W ergiliusz Publiusz M aro 171, 268 -277, 286, 287, 289, 295, 301, 320, 321, 327, 331, 345, 362, 363, 366, 373, 377 W iktorynus Mariusz 374 W indeks Lucjusz Ceseliusz 346 Wipstanus Messala 336 W itruwiusz 302 - 303 W opiskus Flawiusz 352 W ulkacjusz Gallikanus 352 Zenodot z Efezu 107, 116, 117 Zenon z Elei 93, 210 Zenon z K itionu 110 - 111, 114 Zenon z Rodos, historyk 131 Zenon z Sydonu, epikurejczyk 246 Zosim os 214

SPIS TREŚCI

Słow o wstępne L ITER ATU R A GRECKA W s t ę p ................................................. Literatura okresu archaicznego (IX—VI w. p P o e z j a ................................................ Proza ................................... Literatura okresu klasycznego (V—IV w. p.n. Uwagi ogólne ............................ P o e z j a .......................................... Proza ................................... Literatura okresu hellenistycznego (III__I Uwagi o g ó l n e .................................. Literatura cynicka ........................... Szkoły filozoficzne w okresie hellenizm Nauki ś c i s ł e ............................ Nauki humanistyczne Retoryka i wym owa hellenistyczna H istoriografia . . . . . . . . Następcy Ksenofonta H istorycy Aleksandra Wielkiego H istoriografia hellenistyczna H istorycy z I w. p.n.e. G eografow ie i periegeci hellenistyczni Poezja hellenistyczna, zwłaszcza aleksandry Epika hellenistyczna W cześniejsi elegicy aleksandryjscy Kallim ach i iego współcześni Herondas i mimografia ' T eokryt i jego szkoła Dramat literacki w Aleksandrii

398

7 12 12

33 35 35 36 76 103 103 108 109 113 116 119 120 120

121 121

133 135 137 139 144 143 158 161 171

Literatura grecka za cesarstwa rzym skiego (I w. p.n.e.—VI w. n.e. Uwagi ogólne • A t t y c y z m ........................... Gram atyka i retoryka w I w. n.e F ilozofia w I i II w. n.e. Literatura chrześcijańska Plutarch . . . . H istorycy I—-IV w. n.e. Poezja I— III w. n.e. Romans grecki Druga sofistyka Lukian z Samosat (ok. 125—ok. 190 n.e Literatura grecka III w. n.e. N eoplatonicy chrześcijańscy . Rzut oka na literaturę grecką w IV —VI w P oezja świecka od IV w. n.e. Z a k o ń c z e n i e ..................................

174 174 175 176 177 179 181 189 194 196 200 202

207 210

211

216 217

L ITER ATU R A R ZY M SK A W s t ę p ......................................................................................... Początki poezji i prozy (do 241 p . n . e . ) ............................ Literatura okresu archaicznego (240— ok. 90 p.n.e.) Literatura okresu cycerońskiego (ok. 90—ok. 40 p.n.e.) Literatura okresu augustowskiego (ok. 40 p .n .e— 14 n.e. Literatura okresu cesarstwa I i II w . n.e. Uwagi ogólne ..................................................................... Uwagi o g ó l n e ..................................................................... Wiek I Literatura Literatura Literatura Literatura

za za za za

Tyberiusza (14— 37 n.e.) . . . . Kaliguli, Klaudiusza, Nerona (37— 68 n.e Flawiuszów (69—96 n.e.) Nerwy i Trajana (96 117 n.e.)

Wiek II Literatura za Hadriana (117— 138 n.e.) Literatura za Antoninów (138— 180 n.e.) Literatura okresu cesarstwa III w . n.e............................ Literatura od Septymiusza Sewera do Numeriana (193 284 Literatura okresu późnego cesarstwa IV— VI w. n.e. Od Dioklec do upadku cesarstwa zachodnieg o 4 ? i£4— 4J§ n.e.) Uwagi ogólne Proza tradycyjna Proza chrześcijańska Poezja tradycyjna Poezja chrześcijańska Ostatni przedstawiciele ani B i b l i o g r a f i a ........................... Indeks

219 220

222 238 266 303 303 303 308 311 325 334 341 346 350 350