Czarna biel. Wspomnienia - Marian A. Nocon

Wszyst​kie pra​wa za​strze​żo​ne. Książ​ka ani jej część nie mogą być prze​dru​ko​wy​wa​ne ani w ża​den inny spo​sób re​pro​du​ko​wa​ne lub od​czy​ty​wa​ne w środ​kach ma​so​we​go prze​ka​zu bez pi​sem​nej zgo​dy au​to​ra Ma​ria​na A. No​co​nia lub Wy​daw​nic​twa Sza​ra Go​dzi​na. All ri​ghts re​se​rved. The book nor part of it can not be re​prin​ted or other​wi​se re​pro​du​ced or read in the me​dia wi​tho​ut the writ​ten per​mis​sion of the au​thor Ma​rian A. No​coń or pu​bli​sher Sza​ra Go​dzi​na. Pro​jekt okładki i stron ty​tu​ło​wych Ilo​na Go​styń​ska-Rym​kie​wicz Redakcja Grze​gorz Krzy​mia​now​ski Zdję​cia na okładce © An​ton Ish​chen​ko/ fo​to​lia.pl Zdję​cia © Ar​chi​wum ro​dzin​ne Ewy z Do​brzań​skich Za​rzyc​kiej © Ar​chi​wum Ire​ny z Do​brzań​skich Fe​de​ro​wicz Re​dak​cja tech​nicz​na, skład, łamanie oraz opra​co​wa​nie wer​sji elek​tro​nicz​nej Grze​gorz Bociek Korekta Bo​że​na Si​gi​smund Pu​bli​ka​cja współ​fi​nan​so​wa​na ze środ​ków fir​my AKI​ME sp. z o.o. Wy​da​nie I, Ka​to​wi​ce 2016 Wy​daw​nic​two Sza​ra Go​dzi​na s.c. biu​ro@sza​ra​go​dzi​na.pl www.sza​ra​go​dzi​na.pl Dys​try​bu​cja wer​sji dru​ko​wa​nej: DIC​TUM Sp. z o.o. ul. Ka​ba​re​to​wa 21, 01-942 War​sza​wa tel. 22 663 98 13, fax 22 663 98 12 dys​try​bu​cja@dic​tum.pl www.dic​tum.pl © Co​py​ri​ght by Wy​daw​nic​two Sza​ra Go​dzi​na, 2016 tekst © Ma​rian A. No​coń ISBN 978-83-65684-47-9

Z de​dy​ka​cją dla mo​je​go Wnu​ka Ada​ma Bab​cia Ire​na

Ire​na Do​brzań​ska, lata pięć​dzie​sią​te – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Przedmowa Za​nim po​wstał za​mysł na​pi​sa​nia tych wspo​mnień, Bo​ha​ter​ka mu​sia​ła upo​‐ rać się z trau​ma​tycz​ny​mi prze​ży​cia​mi, o któ​rych sama myśl ją ra​ni​ła, i tym sa​mym po​wstrzy​my​wa​ła się przed mó​wie​niem o nich. Czas le​czył rany i za​‐ cie​rał złe wra​że​nia, sprzy​ja​jąc ich przy​po​mnie​niu. Do​ko​na​ło się to dzię​ki wspól​ne​mu czy​ta​niu mo​jej książ​ki, wzbo​ga​ca​ne​mu licz​ny​mi ko​men​ta​rza​mi, któ​re wzbu​dzi​ło w Pani Ire​nie myśl, aby prze​lać na pa​pier po​wstań​cze prze​ży​cia na pa​miąt​kę dla swo​je​go wnu​ka. Bo​ha​ter​ka za​czę​ła więc wy​do​by​wać z pa​mię​ci sce​nę po sce​nie, prze​kra​cza​‐ jąc Ru​bi​kon od​dzie​la​ją​cy tra​gicz​ną prze​szłość od za​bliź​nio​nej te​raź​niej​szo​‐ ści. Kie​dy zo​sta​ły już przy​wo​ła​ne tam​te ob​ra​zy sprzed sie​dem​dzie​się​ciu dwóch lat, w kli​ma​cie na​ra​sta​ją​cej życz​li​wo​ści i za​ufa​nia lu​dzi róż​nych po​ko​leń, spi​‐ sa​łem zda​rze​nia z jej ży​cia na tle hi​sto​rii naj​bliż​szej ro​dzi​ny, obej​mu​ją​ce pra​‐ wie sto lat burz​li​wych dzie​jów Pol​ski i Eu​ro​py. Do​strze​głem w nich po​nad​cza​so​wość ludz​kich za​cho​wań i re​la​cji w nie​ty​‐ po​wych sy​tu​acjach, co może po​bu​dzić do re​flek​sji ko​lej​ne po​ko​le​nia. Barw​‐ ność wspo​mnień oso​by o nie​ba​nal​nym cha​rak​te​rze, z za​cne​go rodu, mie​rzą​‐ cej się z wie​lo​ma prze​ciw​no​ścia​mi losu, ba​lan​su​ją​cej na gra​ni​cy ży​cia i śmier​ci, spra​wi​ły, że po​sta​no​wi​łem prze​ko​nać ją do ich upu​blicz​nie​nia. Jak wy​ra​zi​ła się ini​cja​tor​ka wspo​mnień: „Po​sta​no​wi​łam je utrwa​lić, gdyż dla obec​ne​go po​ko​le​nia pew​ne rze​czy nie są już tak bli​skie. Dzi​siej​szy świat tak bar​dzo od​szedł od ów​cze​snych za​cho​wań, re​la​cji mię​dzy​ludz​kich, poj​mo​‐ wa​nia świa​ta, że trud​no to so​bie dzi​siaj wy​obra​zić”. Do​dam, że za​le​ża​ło mi na przed​sta​wie​niu emo​cji to​wa​rzy​szą​cych prze​ży​‐ ciom, bo trud​no zna​leźć je w hi​sto​rycz​nych opra​co​wa​niach pi​sa​nych z na​‐ uko​wym dy​stan​sem. Nie są to upo​li​tycz​nio​ne wspo​mnie​nia ko​men​tu​ją​ce świa​to​we wstrzą​sy czy też prze​kro​jo​we ana​li​zy, a „zwy​kły”, oso​bi​sty opis oto​cze​nia z tak zwa​ne​go wła​sne​go po​dwór​ka. Ire​na Fe​de​ro​wicz z domu Hu​bal-Do​brzań​ska łą​czy swo​im ży​cio​ry​sem dwa stu​le​cia, ni​czym most sto​ją​cy na fi​la​rach hi​sto​rii jej ro​dzi​ców i wła​snych wspo​mnień, ura​to​wa​nych dla po​tom​no​ści. Jest to nie​zwy​kła opo​wieść oso​by, któ​ra przez swo​je dzie​więć​dzie​się​cio​‐ pię​cio​let​nie ży​cie kro​czy peł​na po​go​dy, po​ko​nu​jąc oso​bi​ste prze​szko​dy na tle tej hi​sto​rii Pol​ski, któ​rą więk​szość z nas zna już tyl​ko z kro​nik.

Two​rzy przy tym ob​ra​zy ze słów, któ​re war​to nie tyl​ko po​znać i za​pa​mię​‐ tać, ale też za​cho​wać. Za​nim za​zna​jo​mi​my się bli​żej z samą Bo​ha​ter​ką i jej lo​sa​mi, naj​pierw po​‐ zna​my mat​kę pani Ire​ny – Ja​dwi​gę z domu Rup​niew​ską oraz ojca – Sta​ni​sła​‐ wa Do​brzań​skie​go (bez​po​śred​nio spo​krew​nio​ne​go ze zna​nym sze​rzej Hen​ry​‐ kiem Do​brzań​skim „Hu​ba​lem”). Do​pie​ro ich hi​sto​ria stwo​rzy​ła na​stęp​ne, wśród nich tę, któ​rą spi​sa​łem. Ma​rian A. No​coń

1. Sięganie do korzeni – Moja Mat​ka po​cho​dzi​ła z ro​dzi​ny zie​miań​skiej spod San​do​mie​rza – za​‐ czę​ła roz​mów​czy​ni. – Wy​szła za mąż za mo​je​go Ojca, któ​ry skoń​czył ów​cze​‐ sną Aka​de​mię Woj​sko​wą1 w Wied​niu na Wy​dzia​le Sa​per​skim2. Przez osiem lat słu​żył w woj​sku au​striac​kim jako za​wo​do​wy ofi​cer. Za​nim jed​nak do tego do​szło, pew​ne​go razu przy​je​chał do bra​ta na urlop, a tam​ten za​su​ge​ro​wał mu, aże​by skoń​czył z woj​skiem i się oże​nił. 1 Te​re​zjań​ska Aka​de​mia Woj​sko​wa – au​striac​ka aka​de​mia woj​sko​wa, utwo​rzo​na przez ce​sa​rzo​wą Ma​rię Te​re​sę 14 grud​nia 1751 r. w Wie​ner Neu​stadt, dzia​ła​ją​ca do cza​sów współ​cze​snych. 2 Jako je​den z dzie​się​ciu Po​la​ków na roku.

– Tu jest tyle mło​dych pa​nien do wzię​cia – roz​to​czył przed bra​tem po​cią​‐ ga​ją​cą per​spek​ty​wę ustat​ko​wa​nia się, pro​po​nu​jąc na go​rą​co: – My cię po​wo​‐ zi​my po są​sied​nich dwo​rach i może ci się któ​raś spodo​ba. Ku ra​do​ści bra​ta Sta​ni​sław na to przy​stał, żad​na kan​dy​dat​ka na żonę mu się jed​nak nie spodo​ba​ła. Zi​ry​to​wa​ny stryj, pa​ła​ją​cy na​dzie​ją na jego za​ko​twi​‐ cze​nie się tu​taj, nie wy​trzy​mał: – Cze​go ty w koń​cu chcesz? Na mo​ment po​wsta​ła nie​zręcz​na sy​tu​acja, z któ​rej wy​pa​da​ło ja​koś wy​‐ brnąć. Tym bar​dziej że, to na​kła​nia​nie do że​niacz​ki uświa​do​mi​ło mo​je​mu Ojcu wła​sną go​to​wość do za​ło​że​nia ro​dzi​ny. To zde​cy​do​wa​ło, że za​czął krą​‐ żyć po po​ko​ju tak, jak lu​bił to ro​bić od naj​młod​szych lat, gdyż po​ma​ga​ło mu to się kon​cen​tro​wać. Coś ana​li​zo​wał. W koń​cu pa​dła od​po​wiedź: – Tę chcę. – Brat go​spo​da​rza spo​glą​dał na jed​ną z za​wie​szo​nych na ścia​nie fo​to​gra​fii. Zdję​cia przed​sta​wia​ły bab​kę mo​je​go ku​zy​na, ku​zyn​kę i ku​zyn​kę tam​tej ku​‐ zyn​ki. Stryj, oże​nio​ny z jed​ną z tych trzech ko​biet, po​pa​trzył na wska​za​ną fo​to​‐ gra​fię i stwier​dził cał​kiem po​waż​nie: – Wiesz co, aku​rat ta jesz​cze jest wol​na. Po czym za​sta​no​wił się przez chwi​lę i do​dał: – Jej bab​ka urzą​dza za​wsze na imie​ni​ny wiel​ki bal i na tym balu bywa też owa pan​na. – Stryj za​czął szyb​ko opra​co​wy​wać w gło​wie plan, do​strze​ga​jąc w tym ma​try​mo​nial​ną szan​sę. – Znaj​dziesz się tam i ją po​znasz. Plan w peł​ni się po​wiódł i mój przy​szły Oj​ciec oże​nił się z moją przy​szłą Mat​ką. Wy​stą​pił z woj​ska i za​czął pra​co​wać jako po​wia​to​wy in​ży​nier in​fra​‐

struk​tu​ry, zaj​mu​ją​cy się dro​ga​mi i mo​sta​mi. Za​miesz​ka​li ra​zem w Le​sku3. 3 Le​sko jest po​ło​żo​ne w obec​nym wo​je​wódz​twie pod​kar​pac​kim.

Mi​nę​ło kil​ka lat. Na świat przy​szło moje ro​dzeń​stwo – trzej bra​cia i sio​stra. Po​nie​waż brat mo​jej Mat​ki po​sia​dał ma​ją​tek na gra​ni​cy z ukra​iń​ską Be​sa​ra​‐ bią4, moja Mat​ka czę​sto wy​jeż​dża​ła tam z nimi na wa​ka​cje. Nie wie​dząc, że je​dzie tam ostat​ni raz, nie​dłu​go po​tem zo​sta​ła za​sko​czo​na wy​bu​chem woj​ny. Sy​tu​acja od razu się skom​pli​ko​wa​ła i to nie tyl​ko z tego po​wo​du, że ze​rwa​ne zo​sta​ły po​łą​cze​nia ko​le​jo​we z mo​nar​chią au​stro-wę​gier​ską, ale rów​nież dla​te​‐ go, że bę​dąc pod​da​ną Jego Ce​sar​skiej Mo​ści5, sta​ła się au​to​ma​tycz​nie oby​‐ wa​tel​ką wro​gie​go pań​stwa, z któ​rym Ro​sja to​czy​ła aku​rat woj​nę, co for​mal​‐ nie unie​moż​li​wia​ło ich po​wrót z te​ry​to​rium Im​pe​rium Ro​syj​skie​go6. Te for​‐ ma​li​zmy sta​ły się po​waż​ną ba​rie​rą, aby móc wró​cić z gro​mad​ką dzie​ci do osa​mot​nio​ne​go w Le​sku męża. Aby jed​nak to pra​gnie​nie mo​gło się zi​ścić, mu​sia​ła naj​pierw po​je​chać do Ode​ssy. Tam mo​gła do​pie​ro wy​ro​bić sto​sow​ne pa​pie​ry, uza​sad​nia​jąc swo​ją nie​ty​po​wą sy​tu​ację tym, że ża​den szpieg nie brał​by ze sobą trój​ki ma​łych dzie​ci. Urzęd​ni​cy po​ki​wa​li gło​wa​mi, ka​żąc cze​‐ kać, ale Mat​ka oka​za​ła się sta​now​cza i za​żą​da​ła od miej​sco​wych władz wy​‐ da​nia sto​sow​ne​go ze​zwo​le​nia od ręki. W koń​cu do​sta​ła ze​zwo​le​nie na wy​‐ jazd do Wied​nia. To​wa​rzy​szą​ca jej nia​nia po​mo​gła spa​ko​wać się i otrzy​maw​‐ szy spe​cjal​ny wa​gon dla sie​bie, dzie​ci i nia​ni, wraz z wła​sno​ręcz​nie przy​go​‐ to​wa​nym ogrom​nym za​pa​sem pro​wian​tu, moja Mat​ka ru​szy​ła w dro​gę po​‐ wrot​ną. Jak się oka​za​ło, co do za​opa​trze​nia mia​ła ra​cję, bo je​dze​nia le​d​wo star​czy​ło na całą po​dróż. Je​cha​li przez kil​ka ty​go​dni, nie​rzad​ko wy​sta​jąc ca​‐ ły​mi dnia​mi na bocz​ni​cach. Ich wa​gon był wie​lo​krot​nie prze​ta​cza​ny, gdyż front ro​syj​sko-au​striac​ki zmie​niał się czę​sto i nie tak ła​two było go prze​je​‐ chać. W koń​cu za​ist​nia​ły sprzy​ja​ją​ce oko​licz​no​ści i nie​dra​śnię​ci wo​jen​nym pa​zu​rem do​je​cha​li szczę​śli​wie do Wied​nia. Na pe​ro​nie Mat​ka po​zo​sta​wi​ła dzie​ci po opie​ką nia​ni i po​szła szu​kać punk​tu urzę​du re​pa​tria​cyj​ne​go, aże​by otrzy​mać ja​kieś tym​cza​so​we lo​kum. Tym​cza​sem pa​nie z wie​deń​skich wyż​‐ szych sfer, po​ma​ga​ją​ce ko​mi​te​to​wi opie​kuń​cze​mu nad prze​sie​dleń​ca​mi, za​in​‐ te​re​so​wa​ły się sto​ją​cy​mi na dwor​cu sa​mot​ną słu​żą​cą z gro​mad​ką dzie​ci i spo​‐ rym ba​ga​żem. 4 Be​sa​ra​bia, Bes​sa​ra​bi​ja, kra​ina hi​sto​rycz​na na po​gra​ni​czu Moł​da​wii i Ukra​iny, mię​dzy rze​ka​mi Dniestr i Prut oraz wy​brze​żem Mo​rza Czar​ne​go. Od czerw​ca 1990 r. w nie​pod​le​głej Moł​da​wii, gdzie jej nie​wiel​ka po​łu​dnio​wa część na​le​ży do nie​pod​le​głej Ukra​iny (1991). 5 Fran​cisz​ka Jó​ze​fa I, ce​sa​rza Au​strii, kró​la Wę​gier, kró​la Czech, Dal​ma​cji, Chor​wa​cji, Sla​wo​nii,

Ga​li​cji, Lo​do​me​rii i Ily​rii, kró​la Je​ro​zo​li​my itd. 6 Oba pań​stwa sta​ły po prze​ciw​nych stro​nach w pierw​szej woj​nie świa​to​wej.

– Co się sta​ło? – za​py​ta​ła jed​na z nich. Po wy​ja​śnie​niach nia​ni za​cze​ka​ły na moją Mat​kę i wów​czas jed​na z Au​‐ stria​czek za​pro​po​no​wa​ła ugosz​cze​nie ich we wła​snym domu. Choć po​moc i go​ścin​ność bo​ga​tej wie​den​ki była duża, Mat​ka co​dzien​nie cho​dzi​ła do urzę​‐ du, pro​sząc o ze​zwo​le​nie na po​wrót do Kra​ko​wa7, gdzie mia​ła ro​dzi​nę. Au​‐ stria​cy jed​nak wciąż ro​bi​li jej ja​kieś trud​no​ści. Brak wie​ści o mężu wy​wo​ły​‐ wał u niej co​raz więk​szy nie​po​kój, prze​cho​dząc po​wo​li w iry​ta​cję na urzęd​ni​‐ czą nie​moc. W koń​cu cza​ra się prze​la​ła i wziąw​szy ze sobą po​tom​stwo oraz nia​nię, Mat​ka po​szła moc​no zde​ner​wo​wa​na do urzę​du, by oznaj​mić, że ma tro​je dzie​ci, żad​nych pie​nię​dzy i nie ru​szy się z miej​sca, póki nie do​sta​nie ze​‐ zwo​le​nia na wy​jazd. Jej de​ter​mi​na​cja mu​sia​ła być duża, gdyż jesz​cze tego sa​‐ me​go dnia uzy​ska​ła upra​gnio​ną zgo​dę. Nie cho​dzi​ło jej jed​nak przy tym tyl​‐ ko o pie​nią​dze na po​dróż, ale o losy ro​dzi​ny, ro​dzin​ne te​re​ny zna​la​zły się bo​‐ wiem w bar​dzo nie​pew​nej sy​tu​acji fron​to​wej. Ów​cze​sna Ga​li​cja i oko​li​ce sa​‐ me​go Kra​ko​wa były za​gro​żo​ne zdo​by​ciem przez woj​ska car​skie. 7 Kra​ków wcho​dził wów​czas w skład Au​stro-Wę​gier.

Zdo​ła​ła do​je​chać do ro​dzi​ny w mie​ście-twier​dzy, wciąż jed​nak nie mo​gła się ni​cze​go do​wie​dzieć o lo​sach męża. Wia​do​mo było je​dy​nie, że Le​sko, w któ​rym Mat​ka zo​sta​wi​ła nie tyl​ko męża, ale też cały ma​ją​tek, sre​bra oraz bi​żu​te​rię z pre​zen​tów ślub​nych, prze​cho​dzi​ło mię​dzy Au​stria​ka​mi a Ro​sja​na​‐ mi z rąk do rąk. Oprócz bo​gac​twa dzie​ci nie mia​ła przy so​bie na​wet środ​ków na dal​szą po​dróż do tego mia​sta. Zda​na na życz​li​wość ro​dzi​ny, mu​sia​ła cier​‐ pli​wie cze​kać na dal​szy bieg wy​da​rzeń. Przez ko​lej​ne mie​sią​ce i lata woj​na wciąż się to​czy​ła, a Mat​ka uzy​ska​ła je​dy​nie wia​do​mość, że Ojca nie było w Le​sku. Słuch po nim za​gi​nął. Bez​rad​ność i wy​mu​szo​ne bier​ne cze​ka​nie wy​pa​la​ły ją. Wresz​cie coś drgnę​ło i woj​na za​czę​ła się zbli​żać ku koń​co​wi8. Zmie​niał się świat, Eu​ro​pa i kraj, a na​dzie​ja mo​jej Mat​ki na po​now​ne spo​tka​nie się z mę​żem i Oj​cem jej dzie​ci wciąż trwa​ła nie​złom​nie. Wte​dy do Kra​ko​wa do​‐ tar​ła waż​na wia​do​mość o śmier​ci sa​mot​nej ciot​ki Zyty. Mo​jej mat​ce i ku​zy​‐ no​wi Ję​dr​ko​wi Bro​ni​kow​skie​mu za​pi​sa​ła w spad​ku spo​ry ma​ją​tek ziem​ski. W tej sy​tu​acji Mat​ka zde​cy​do​wa​ła się wpierw po​je​chać do Ja​nusz​ko​wic koło Sta​szo​wa (daw​ne kie​lec​kie), gdzie miesz​ka​ła nie​boszcz​ka. Jej dwór zo​stał nie​ste​ty spa​lo​ny, a oca​la​ła je​dy​nie cha​łu​pa zwa​na czwo​ra​ka​mi. Nie moż​na

było wy​brzy​dzać, bo przy​naj​mniej mie​li się gdzie po​dziać, choć Mat​ka na​dal po​zo​sta​wa​ła bez pie​nię​dzy i bez środ​ków do ży​cia. W jed​nej czę​ści za​miesz​‐ ka​ła więc ona z dzieć​mi, a w dru​giej ów wuj. Tam też do​cze​ka​li za​koń​cze​nia pierw​szej woj​ny świa​to​wej. 8 Za​koń​cze​nie pierw​szej woj​ny świa​to​wej ogło​szo​no 11 li​sto​pa​da 1918 r.

Nie​dłu​go po​tem po​wo​ła​no sa​mo​dziel​ne pań​stwo pol​skie i Oj​ciec wró​cił. Jak się oka​za​ło, jako pod​da​ny ofi​cer ce​sa​rza Au​strii i kró​la Wę​gier Fran​cisz​‐ ka Jó​ze​fa zo​stał skie​ro​wa​ny na gór​ski front au​striac​ko-wło​ski. Był to naj​cięż​‐ szy od​ci​nek fron​tu9, z któ​re​go do​świad​cze​nia od​ci​snę​ły się ogrom​nym pięt​‐ nem na jego psy​chi​ce. Do tego stop​nia, że gdy za​pro​po​no​wa​li mu do​bre sta​‐ no​wi​sko (miał w koń​cu wyż​sze wy​kształ​ce​nie woj​sko​we) w sze​re​gach po​‐ trze​bu​ją​cej ta​kich spe​cja​li​stów nowo two​rzo​nej pol​skiej ar​mii, od​mó​wił. Wy​‐ ja​śnił, że nie chce mieć już nic wię​cej wspól​ne​go z woj​skiem. Jak się po​tem mia​ło oka​zać, stres wo​jen​ny wy​pa​lił w nim ży​cio​wą za​rad​ność. Z tego po​wo​‐ du kle​pa​li​śmy póź​niej nie​sa​mo​wi​tą bie​dę, a cały dom i pra​wie wszyst​kie spra​wy mia​ła na gło​wie Mat​ka. 9 Praw​do​po​dob​nie cho​dzi​ło o li​nię wy​zna​czo​ną przez pa​smo Do​lo​mi​tów, na któ​rej do​cho​dzi​ło do krwa​wych po​ty​czek po​mię​dzy obu ar​mia​mi, wy​sa​dzeń tu​ne​li drą​żo​nych przez żoł​nie​rzy w ska​le, ostrza​łu ar​ty​le​ryj​skie​go, walk par​ty​zanc​kich, w dwu​let​niej woj​nie po​zy​cyj​nej.

2. Historia zamku i Podzamcza Piekoszowskiego Mat​ka wspól​nie z ku​zy​nem, Ję​dr​kiem Bro​ni​kow​skim, sprze​da​ła odzie​dzi​‐ czo​ny ma​ją​tek. Nie​dłu​go po​tem brat mo​jej Mat​ki (Fran​ci​szek) wy​pła​cił jej po​sag. Ze​bra​ne pie​nią​dze sta​no​wi​ły po​kaź​ną sumę, któ​ra po​zwa​la​ła na za​kup ja​kie​goś więk​sze​go ma​jąt​ku ziem​skie​go. Za​ry​so​wa​ła się wresz​cie per​spek​ty​‐ wa lep​sze​go, do​stat​nie​go ży​cia. Moi Ro​dzi​ce upa​trzy​li so​bie in​te​re​su​ją​cą po​sia​dłość i Oj​ciec za​dat​ko​wał spo​rą kwo​tę jako sumę gwa​ran​cyj​ną ry​chłe​go za​ku​pu. Tym​cza​sem na​de​szła wy​so​ka in​fla​cja, wsku​tek cze​go za​mie​rza​ją​cy sprze​dać nie​ru​cho​mość wła​ści​‐ ciel wy​co​fał się z trans​ak​cji, zwra​ca​jąc za​da​tek. Spa​dek war​to​ści pie​nią​dza był tak szyb​ki (sza​la​ła hi​per​in​fla​cja), że na​wet ko​niecz​ność zwro​tu po​dwój​‐ nej kwo​ty za​dat​ku prze​sta​ła być ba​rie​rą. Na​ra​sta​ją​ca in​fla​cja mar​ki pol​‐ skiej10 spra​wia​ła, że z każ​dym dniem war​tość po​sia​da​nych przez Ro​dzi​ców pie​nię​dzy top​nia​ła w oczach. Nie było z kim roz​ma​wiać o sprze​da​ży ma​jąt​‐ ków ziem​skich. Nikt nie chciał przy​jąć za​dat​ku ani też cze​goś sprze​dać. A trze​ba było ra​to​wać reszt​ki ma​jąt​ku po​przez ja​kiś za​kup, aby nie zo​stać z kup​ką nie​wie​le war​tych pie​nię​dzy. 10 Dla ilu​stra​cji, in​fla​cja mar​ki pol​skiej wy​no​si​ła od​po​wied​nio – 1919 r.: 1124 proc.; 1920 r.: 436 proc.; 1921 r.: 395 proc.; 1922 r.: 509 proc. i 1923 r.: aż 35715 proc.!

W koń​cu, pcha​ni ko​niecz​no​ścią ra​to​wa​nia nik​ną​ce​go po​sa​gu, ku​pi​li w 1921 roku Pod​zam​cze11 ze sta​rym zam​kiem12, do któ​re​go na​le​ża​ła też do​brze pro​spe​ru​ją​ca gar​bar​nia wraz ze sta​wa​mi ryb​ny​mi. Jak na tam​te cza​sy zie​mi nie było dużo, może z pięć​dzie​siąt hek​ta​rów, ale w za​sa​dzie nie było tak źle. 11 Pod​zam​cze – wieś w Pol​sce po​ło​żo​na w wo​je​wódz​twie świę​to​krzy​skim, w po​wie​cie kie​lec​kim, w gmi​nie Pie​ko​szów. 12 Pa​łac Tar​łów her​bu To​pór – jed​ne​go z naj​bo​gat​szych w Pol​sce ro​dów ma​gnac​kich. Naj​praw​do​‐ po​dob​niej to Jan Alek​san​der Tar​ło, wo​je​wo​da lu​bel​ski, po​sta​no​wił wy​bu​do​wać pa​łac god​ny jego dru​‐ giej żony, księż​nicz​ki Anny Czar​to​ry​skiej.

Ta​kie były po​cząt​ki mo​je​go dzie​ciń​stwa. Pa​mię​tam cie​ka​wą le​gen​dę zwią​za​ną z na​szym zam​kiem. Kie​dyś bi​skup kie​lec​ki wy​bu​do​wał pięk​ny za​mek obok ka​te​dry w Kiel​cach. Na po​świę​ce​nie za​pro​sił wie​lu no​ta​bli, mię​dzy in​ny​mi wo​je​wo​dę Tar​łę. Po uro​czy​sto​ściach ten​że wo​je​wo​da, chcąc się zre​wan​żo​wać, za​pro​sił emi​nen​cję do swo​jej sie​‐

dzi​by. Bi​skup od​po​wie​dział jed​nak, że i ow​szem, przyj​mie za​pro​sze​nie, ale tyl​ko do zam​ku, któ​ry od​po​wia​dał​by wspa​nia​ło​ścią jego. Do byle szla​chet​ki w dwor​kach nie miał za​mia​ru jeź​dzić. Tar​ło na​tych​miast na to za​re​ago​wał, mó​wiąc, że za​pra​sza na swój za​mek za czte​ry lata. Za​ło​ży​li się, że wo​je​wo​da twier​dził, iż zdo​ła do tego cza​su zbu​do​wać pa​łac, a hie​rar​cha ko​ściel​ny nie wie​rzył w to, że mu się uda. Nada​ło to tyl​ko to​wa​rzy​skie​go ru​mień​ca temu epi​zo​do​wi. Mi​nę​ły czte​ry lata i pa​łac zo​stał ukoń​czo​ny. Zbu​do​wa​ny zo​stał na pla​nie pa​ła​cu bi​sku​pie​go w Kiel​cach, bo pro​po​nu​ją​cy za​kład Tar​ło nie chciał się na​‐ ra​zić na za​rzut zbu​do​wa​nia mniej​szej re​zy​den​cji. Kie​lec​ki pa​łac ma basz​ty od​su​nię​te od głów​ne​go blo​ku, pod​czas gdy pie​ko​szow​ski po​sia​dał basz​ty na ro​gach bu​dow​li głów​nej. Le​gen​da mówi, że Tar​ło obie​cał swo​jej żo​nie, księż​nicz​ce An​nie Czar​to​ry​‐ skiej, iż za​wie​zie ją sa​nia​mi do jej za​mecz​ku, któ​ry bu​do​wał przy oka​zji na sztucz​nie usy​pa​nej wy​spie, oto​czo​nej tak​że sztucz​nie wy​ko​pa​nym sta​wem. Po​nie​waż jed​nak nie zdo​łał do​koń​czyć tego za​my​słu do zimy i wy​wią​zać się z da​nej obiet​ni​cy, mu​siał coś wy​my​ślić, aby wyjść z tego ho​no​ro​wo. Kie​dy za​tem upo​rał się z bu​do​wą i na​de​szło lato, wy​sy​pał dro​gę solą (imi​tu​ją​cą śnieg) od pa​ła​cu aż do wy​spy na sta​wie, gdzie znaj​do​wał się ów pa​ła​cyk dla żony. A trze​ba pa​mię​tać, że w tam​tych cza​sach sól kosz​to​wa​ła ma​ją​tek. Po​‐ mi​mo to zro​bił wszyst​ko, by móc do​peł​nić obiet​ni​cy i za​wieźć swo​ją żonę Annę na wy​spę obie​ca​ny​mi sa​nia​mi. Dane sło​wo mia​ło bo​wiem wiel​ką war​‐ tość. Od tego mo​men​tu pa​ła​cyk zwa​ny za​mecz​kiem wraz ze sta​wem i wy​sep​ką za​czę​to na​zy​wać Sa​la​ment, a ka​wał​ki jego muru prze​trwa​ły do mo​je​go dzie​‐ ciń​stwa. Po​przed​ni wła​ści​ciel Pod​zam​cza13, roz​par​ce​lo​wu​jąc zie​mię, wy​dzie​lił dwie tak zwa​ne resz​tów​ki: jed​ną z zam​kiem i dru​gą obok. 13 Alek​san​der Ko​złow​ski.

Ku​pio​na resz​tów​ka z Pod​zam​cza skła​da​ła się wów​czas z zam​ku, nie​wiel​‐ kie​go pola (kil​ka​dzie​siąt hek​ta​rów), du​że​go ogro​du kwia​to​we​go, póź​niej za​‐ mie​nio​ne​go w sad wa​rzyw​no-owo​co​wy oraz sta​wów i tak​że gar​bar​ni. Tę dru​gą resz​tów​kę ku​pił Żyd Pelc14 z Kielc, były le​gio​ni​sta i le​karz (le​‐ czył tak​że nas). Ten za​cny czło​wiek, pra​cu​jąc wów​czas w kie​lec​kim szpi​ta​lu, wiel​ce za​słu​żył się dla mia​sta i mógł so​bie na to po​zwo​lić. Na resz​tów​ce zbu​‐

do​wał wil​lę, póź​niej jed​nak sprze​dał tam​tą nie​ru​cho​mość, gdy ob​jął kie​row​‐ nic​two ży​dow​skie​go szpi​ta​la w Kiel​cach. Od​ku​pił ją szyb​ko były ukra​iń​ski po​li​cjant, któ​ry po​dob​no był ła​pów​kar​skim do​rob​kie​wi​czem i z tego po​wo​du zo​stał wcze​śniej wy​rzu​co​ny z po​li​cji. Dla mnie naj​waż​niej​sze było to, że miał cór​kę w moim wie​ku, ale o tym póź​niej. 14 Moj​żesz Pelc – pol​ski Żyd, dok​tor me​dy​cy​ny, ma​jor Woj​ska Pol​skie​go, dy​rek​tor ży​dow​skie​go szpi​ta​la w Kiel​cach.

Za​mek był za​tem sta​le za​miesz​ki​wa​ny, jed​nak za mo​ich cza​sów nie​ste​ty już tyl​ko w jego po​łu​dnio​wo-wschod​niej czę​ści z basz​tą na rogu oraz w czę​‐ ści za​chod​niej, gdzie znaj​do​wa​ły się staj​nie i obo​ra. Oj​ciec zna​lazł so​bie za​ję​cie przy pro​wa​dze​niu gar​bar​ni i ho​dow​li kar​pi. W tym cza​sie całe gar​bar​stwo było w za​sa​dzie w rę​kach Ży​dów. Mój Ro​dzic, jak coś ro​bił, to do​kład​nie i z na​uko​wą sys​te​ma​ty​ką, po​pro​wa​dził więc gar​‐ bar​nię bar​dzo so​lid​nie. Wkrót​ce na jego skó​ry za​czął szyb​ko ro​snąć po​pyt, i to do tego stop​nia, że już nie​dłu​go po​tem za​czę​ły sta​no​wić kon​ku​ren​cję na lo​kal​nym ryn​ku. Mo​zol​ne od​bu​do​wy​wa​nie zde​wa​lu​owa​ne​go ma​jąt​ku sta​ło się więc re​al​ne. Za​nim jed​nak na​bra​ło tem​pa, Ży​dzi spa​li​li gar​bar​nię wraz z na​szy​mi płon​ny​mi, jak się oka​za​ło, na​dzie​ja​mi. Nie była ubez​pie​czo​na, dla​‐ te​go ozna​cza​ło to jej ko​niec. Po​zo​sta​ły więc jesz​cze kar​pie. Po​dob​nie jak ze skó​ra​mi, Oj​ciec bar​dzo przy​kła​dał się do ich ho​dow​li, po​par​tej szyb​ko zdo​‐ by​wa​ną wie​dzą i kon​se​kwen​cją w pra​cy. I w tym przy​pad​ku nie trze​ba było dłu​go cze​kać na efek​ty, bo wnet wy​ho​do​wał bar​dzo do​rod​ne oka​zy. W sta​wie oka​la​ją​cym była wów​czas naj​zim​niej​sza woda – pro​sto ze źró​dła. Tam też były cho​wa​ne tak zwa​ne mat​ki – kil​ku​ki​lo​gra​mo​we, ol​brzy​mie sa​mi​ce. Wy​‐ ła​wia​ło się je na wio​snę i wpusz​cza​ło do sta​wu na​ryb​ko​we​go. Tam prze​cho​‐ dzi​ły tar​ło, z ikry wy​lę​gał się na​ry​bek. Staw był bar​dzo płyt​ki, aby woda mo​‐ gła się szyb​ko na​grze​wać. Póź​niej ze sta​wu na​ryb​ko​we​go wy​ła​wia​ło się te ryb​ki do in​nych sta​wów, w któ​rych na​ry​bek do​ra​stał do tak zwa​nych krocz​‐ ków – ry​bek na​da​ją​cych się już do ho​dow​li, któ​re były po​tem sprze​da​wa​ne. Więk​sze od na​ryb​ku, ale jesz​cze za małe do zje​dze​nia. Mia​ły może z dzie​sięć cen​ty​me​trów. Były też sta​wy, w któ​rych ho​do​wał duże ryby do kon​sump​cji. Zwy​kle, pod ko​niec je​sie​ni, spusz​cza​ło się wodę w sta​wach ryb​nych, do​ko​nu​jąc odło​wów ryb, po​zo​sta​wia​jąc wodę je​dy​nie w dwóch zbior​ni​kach. O odło​wach wie​dzie​‐ li tak​że kup​cy ży​dow​scy, któ​rzy przy​jeż​dża​li w tym cza​sie do wsi z pu​sty​mi becz​ka​mi. Tam do​ko​ny​wa​li za​ku​pu więk​szej licz​by tych ryb po ce​nach hur​‐

to​wych. Na ich wi​dok po oko​li​cy roz​cho​dzi​ła się szyb​ko wieść, że „Żyd z becz​ką od​je​chał”, co było sy​gna​łem dla cze​ka​ją​cych na za​pła​tę za pra​ce na roli i w ogro​dzie w okre​sie wio​sen​no-let​nim chło​pów. Przy​by​wa​li więc licz​‐ nie po na​leż​ne im wy​na​gro​dze​nie. Tak było do mo​men​tu spa​le​nia wspo​mnia​nej gar​bar​ni. Po​nie​waż od tam​te​‐ go cza​su znik​nę​ły nam istot​nie do​cho​dy z han​dlu skó​ra​mi, resz​ta pie​nię​dzy ze sprze​da​ży ryb mu​sia​ła nam wy​star​czyć na cały rok, ale zwy​kle koń​czy​ły się tuż przed zimą. Sy​tu​acja zmie​ni​ła się zna​czą​co, gdy tym ra​zem Ży​dzi z Kielc za​ofe​ro​wa​li bar​dzo ni​ską cenę. Praw​do​po​dob​nie zro​bi​li to ze wzglę​du na pa​nu​ją​cy w kra​ju kry​zys lub też wy​ko​rzy​sta​li na​sze trud​ne po​ło​że​nie. Oj​‐ ciec nie przy​jął pro​po​zy​cji i tym ra​zem po​sta​no​wił po​je​chać sa​me​mu z kar​‐ pia​mi na nie​da​le​ki targ miej​ski w Kiel​cach, za​kła​da​jąc, że otrzy​ma wyż​sze ceny. Wy​słał przed sobą wóz z becz​ką. Kie​dy jed​nak do​je​chał w oko​li​ce tar​‐ gu, zo​ba​czył ją roz​bi​tą na zie​mi wraz z le​żą​cy​mi wo​kół ry​ba​mi. Roz​trzę​sio​ny woź​ni​ca wy​ja​śnił mu pręd​ko, że gdy zbli​żał się do tar​gu, jego wóz oto​czy​ła zgra​ja ży​dow​skich wy​rost​ków, któ​rzy wznie​ci​li rej​wach i na oczach tam​te​go zrzu​ci​li becz​kę peł​ną ryb. In​cy​dent ten sku​tecz​nie od​strę​czył Ojca od dal​‐ szych prób bez​po​śred​niej sprze​da​ży, a tym sa​mym zdo​by​wa​nia więk​szych do​cho​dów; zgo​dził się na dyk​tat po​śred​ni​ków. Z tych po​wo​dów go​spo​dar​ka, któ​rą pro​wa​dzi​li od tej pory moi Ro​dzi​ce, nie przy​no​si​ła już ta​kich do​cho​dów. Pło​dy z roli uzy​ski​wa​li je​dy​nie na wła​sne po​trze​by. Dla​te​go Mat​ka mu​sia​ła do​dat​ko​wo pro​wa​dzić jesz​cze in​spek​ty15 z ja​rzy​na​mi na sprze​daż, przed woj​ną jed​nak wie​le nie moż​na było z tego za​‐ ro​bić. W efek​cie le​d​wie wy​star​cza​ło pie​nię​dzy la​tem, a z je​sien​nej sprze​da​ży ryb opła​ca​ni byli chło​pi za let​nie pra​ce po​lo​we. Na zimę pie​nię​dzy już nie wy​star​cza​ło i wte​dy na​sta​wa​ła u nas bie​da. 15 In​spekt – urzą​dze​nie, dzię​ki któ​re​mu moż​li​wa jest upra​wa ro​ślin w cią​gu zimy, wcze​snej wio​sny czy póź​nej je​sie​ni w stre​fach kli​ma​tu umiar​ko​wa​ne​go.

Wid​mo bra​ku środ​ków do ży​cia, któ​re po​wsta​ło z utra​ty do​cho​dów ze sprze​da​ży skór, przy​gnę​bi​ło Ro​dzi​ców. Nie za​ła​ma​li jed​nak rąk i wy​cią​‐ gnąw​szy wnio​ski, Oj​ciec za​czął po​szu​ki​wać no​we​go źró​dła do​cho​dów, ale tym ra​zem poza go​spo​dar​stwem. Jako tech​nik in​te​re​so​wał się no​win​ka​mi tech​nicz​ny​mi. No​ta​be​ne miał duże zdol​no​ści w tym kie​run​ku, a po​nie​waż był to czas na​ro​dzin ra​dio​fo​nii w Pol​‐ sce16, ra​dio go urze​kło. Otwo​rzył z ja​kimś zna​jo​mym sklep ra​dio​wy w Kiel​‐

cach. 16 Po 1923 r., za​nim w Pol​sce po​ja​wi​ły się pierw​sze sta​cje nadaw​cze, pol​scy kon​struk​to​rzy bu​do​wa​‐ li już lam​po​we od​bior​ni​ki ra​dio​we.

Przy​po​mi​nam so​bie z tego okre​su dzie​ciń​stwa, jak Oj​ciec za​sia​dał przy ma​szy​nie do szy​cia i na​wi​jał cew​ki do ra​dia. Ta​kie z cien​kich dru​ci​ków mie​‐ dzia​nych. Dla​te​go moż​na po​wie​dzieć, że od dziec​ka wy​cho​wy​wa​łam się przy ra​diu. Brak prą​du w domu nie był prze​szko​dą i ra​dio gra​ło ca​ły​mi dnia​mi dzię​ki zmon​to​wa​nym przez Ojca ku​we​tom z blasz​ka​mi i ka​bla​mi, w któ​rych umie​ścił siar​czan mie​dzi. W ten spo​sób ra​dio mo​gło grać bez prze​rwy, to​też nie wy​łą​cza​no go. Na​wyk ten po​zo​stał mi do dzi​siaj i ra​dio mam włą​czo​ne prak​tycz​nie przez cały dzień. Po​wsta​ła w ten spo​sób szan​sa, że do​chód ze sprze​da​ży ra​dio​od​bior​ni​ków z po​wo​dze​niem za​stą​pi nam stra​ty na skó​rach. Wspól​nik po​pro​sił Ojca o pod​ży​ro​wa​nie we​ksli pod więk​szy kre​dyt na roz​‐ wój in​te​re​su. Pie​nią​dze otrzy​ma​li i kie​dy wy​da​wa​ło się, że przed nimi i nami otwie​ra się lep​sza przy​szłość, wspól​nik po kry​jo​mu skradł pie​nią​dze ze skle​‐ pu i znik​nął. Oj​ciec mógł jesz​cze od​nieść suk​ces, gdyż był to wów​czas, w cza​sach burz​li​we​go roz​wo​ju w kra​ju ery ra​dio​fo​nii, naj​lep​szy mo​ment do zbi​cia ma​jąt​ku na ra​dio​od​bior​ni​kach. Po​nie​waż jed​nak nie miał smy​kał​ki do in​te​re​sów, sklep szyb​ko upadł. Splaj​to​wał może też z po​wo​du tych kil​ku wcze​śniej​szych nie​po​wo​dzeń, któ​re po​zba​wi​ły go ener​gii do dal​szej wal​ki. Mało z tego pa​mię​tam, bo mia​łam wte​dy kil​ka lat, ale utkwi​ły mi w gło​wie cią​głe wi​zy​ty ko​mor​ni​ka, któ​ry przy​cho​dził i coś klaj​stro​wał. Dla​te​go sama w do​ro​słym ży​ciu ni​g​dy nie pod​pi​sy​wa​łam żad​nych we​ksli. Moje ży​cie roz​po​czę​ło się 13 czerw​ca 1921 roku i wca​le nie była to dla mnie pe​cho​wa data. Dzie​ciń​stwo spę​dzi​łam czę​ścio​wo na wsi, a czę​ścio​wo w szko​łach klasz​tor​nych.

3. Początki edukacji Kie​dy Ro​dzi​ce ku​pi​li wspo​mnia​ne Pod​zam​cze, mia​łam oko​ło pół roku. Przy tam​tej gar​bar​ni stał taki do​mek miesz​kal​ny, gdzie miesz​ka​ło się zimą, wiel​kie kom​na​ty cięż​ko bo​wiem było ogrzać. Ma​jąc mnó​stwo kło​po​tów z utrzy​ma​niem ro​dzi​ny, moi Ro​dzi​ce nie po​świę​ca​li mi dużo cza​su. Trud​no​‐ ści fi​nan​so​we i ro​sną​ce po​trze​by po​kry​cia kosz​tów kształ​ce​nia czwór​ki star​‐ sze​go ro​dzeń​stwa (naj​star​szy brat Ste​fan był ode mnie star​szy o osiem​na​ście lat, a Adam, naj​młod​szy z tej czwór​ki, o dzie​sięć) po​wo​do​wa​ły, że Ro​dzi​ce cały swój wy​si​łek i więk​szość cza​su po​świę​ca​li na po​szu​ki​wa​niu środ​ków. Tym​cza​sem brat mo​jej Mat​ki miał je​dy​na​ka, któ​ry nie chciał jeść i był cho​‐ ro​wi​ty. Le​karz do​ra​dził ciot​ce dru​gie dziec​ko, któ​re po​bu​dzi ape​tyt je​dy​na​ka, po​pra​wia​jąc tym sa​mym jego roz​wój. Prag​ma​tycz​na ciot​ka wy​my​śli​ła lep​szy jej zda​niem spo​sób, któ​ry wy​łusz​czy​ła w li​ście do mo​jej Mamy. Ar​gu​men​ta​‐ cja o ulże​niu jej oraz po​trze​bie udzie​le​nia po​mo​cy ro​dzin​nej naj​wi​docz​niej wy​star​czy​ła, bo po​je​cha​łam do ciot​ki jako to dru​gie dziec​ko. Nie pa​mię​tam, ile mia​łam lat, gdy mnie tam przy​wie​zio​no, ale przy​kro wspo​mi​nam po​byt u nich, gdyż ciot​ka była na​zbyt za​pa​trzo​na w swo​je​go syna i nie była to moja za​zdrość. Licz​na służ​ba w cio​tecz​nym domu po​stę​po​‐ wa​ła zgod​nie z re​gu​łą „tak ja łażę, jak pan każe”. Jed​nak ta za​sa​da spraw​dza​‐ ła się rów​nież w każ​dej, nie​wy​mu​szo​nej na​wet sy​tu​acji, dla​te​go ob​ser​wu​jąc pre​fe​ren​cje pani domu, słu​żą​ce trak​to​wa​ły ku​zy​na le​piej niż mnie. I nie by​ło​‐ by w tym nic aż tak dziw​ne​go, gdy​by nie do​pro​wa​dzi​ło to mnie do spo​re​go za​nie​dba​nia. Kie​dy bo​wiem przy​jeż​dża​ła Mat​ka, za​wsze wy​cze​sy​wa​ła mi wszy z gło​wy. Coś nie​praw​do​po​dob​ne​go, aże​by w domu, w któ​rym prze​by​‐ wa​ło mnó​stwo służ​by, w tym bony (spe​cjal​nie prze​zna​czo​ne do opie​ki nad dzieć​mi), za​nie​dby​wa​no tak małe dziec​ko. Same wa​run​ki po​by​to​we były tam jed​nak do​bre. Mie​li​śmy ze Ste​fa​nem, sy​nem ciot​ki, osob​ny po​kój. Je​dze​nie było wy​śmie​ni​te i wszyst​ko, co tyl​ko wte​dy ist​nia​ło z no​wi​nek żyw​no​ścio​wych, za​raz do​sta​wa​li​śmy. Na​tu​ral​nie ta​‐ kich wa​run​ków w domu bym nie mia​ła, to wszyst​ko jed​nak nie było w sta​nie za​stą​pić ro​dzi​ciel​skich uczuć. Zwy​czaj​nie bra​ko​wa​ło mi mi​ło​ści. Mama przy​jeż​dża​ła z Oj​cem na świę​ta i wte​dy było mi zwy​kle bar​dzo we​‐ so​ło, ale Mat​kę od​bie​ra​łam ra​czej jako oso​bę obcą. Wie​dzia​łam, że to Mat​ka, że trze​ba mó​wić mamo, ale nie przy​po​mi​nam so​bie, że​bym da​rzy​ła ją ja​ki​miś spe​cjal​ny​mi uczu​cia​mi. Dla​te​go dzie​ciń​stwo wspo​mi​nam nie​ste​ty bar​dzo

przy​kro. W tym okre​sie mia​łam też jesz​cze inne przy​kre prze​ży​cie. Kie​dy wcho​dzi​‐ łam do domu wu​jo​stwa, mu​sia​łam przejść przez bar​dzo dłu​gi przed​po​kój, pro​wa​dzą​cy do drzwi na​sze​go po​ko​ju dzie​cię​ce​go, w po​ło​wie któ​re​go na krze​śle koło okien czę​sto prze​sia​dy​wał wuj. Gdy wcho​dzi​łam i zo​ba​czy​łam, że tam sie​dzi, to sta​ra​łam się przejść pod ścia​ną z dala od nie​go, tak aby go bez​piecz​nie i szyb​ko omi​nąć. Nie​ste​ty, mie​wał la​skę i pra​wie za​wsze po​tra​fił nią mnie prze​chwy​cić i przy​cią​gnąć do sie​bie. Kie​dy to osią​gnął, brał moją rącz​kę i ro​bił z pal​ców wska​zu​ją​ce​go i ser​decz​ne​go ro​dzaj no​życ, na​zy​wa​jąc to kro​je​niem rę​ka​wi​czek. Było to bar​dzo bo​le​sne, więc dar​łam się wnie​bo​‐ gło​sy i za​le​wa​łam łza​mi, lecz znaj​du​ją​ce się w po​bli​żu do​ro​słe oso​by w ogó​le na to nie re​ago​wa​ły. Żad​na z prze​cho​dzą​cych bon czy słu​żą​cych nie zwró​ci​ły wu​jo​wi uwa​gi ani nie zgło​si​ły tego mo​jej ciot​ce. Ist​na zmo​wa mil​cze​nia. Mój wuj po pierw​szej woj​nie świa​to​wej za​cho​ro​wał na hisz​pan​kę i jed​ną z po​wi​kłań był par​kin​so​nizm (jesz​cze w la​tach pięć​dzie​sią​tych spo​ty​ka​ło się bar​dzo dużo lu​dzi z tymi efek​ta​mi cho​ro​by). Mia​ło to go chy​ba uspra​wie​dli​‐ wiać w oczach do​ro​słych do​mow​ni​ków. W koń​cu nie mógł znieść dłu​żej ka​lec​twa, czu​jąc się po​ni​żo​ny jako nie​peł​‐ no​spraw​ny, więc pew​ne​go dnia po​peł​nił sa​mo​bój​stwo. Przy​po​mi​nam so​bie ten dzień. Bona prze​trzy​my​wa​ła nas wte​dy na ga​zo​‐ nie17. Sta​le przy​jeż​dża​ły ja​kieś po​wo​zy i brycz​ki. Nie wie​dzie​li​śmy, co się dzie​je. By​li​śmy za mali. Po​nie​waż wuj nie in​te​re​so​wał się zbyt​nio dzieć​mi, nie by​li​śmy z nim zży​ci i stąd sama tra​ge​dia nie do​tknę​ła nas emo​cjo​nal​nie. Po cza​sie po​wie​dzia​no nam o jego śmier​ci, co przy​ję​łam tak, jak​by wy​je​chał do po​bli​skie​go ma​jąt​ku. 17 Tu​taj: duży ozdob​ny traw​nik w kształ​cie pro​sto​ką​ta, koła lub owa​lu, znaj​du​ją​cy się na pod​jeź​dzie do dwo​ru lub re​zy​den​cji, oto​czo​ny wo​kół dro​gą do​jaz​do​wą koń​czą​cą się bez​po​śred​nio przed wej​ściem do nich.

Jak nie za​dba​no wte​dy o nasz stan psy​chicz​ny, tak za​dba​no o roz​wój in​te​‐ lek​tu​al​ny. Opie​kun​ki spo​ro nas uczy​ły i sta​le dys​cy​pli​no​wa​ły do na​uki. Efekt był taki, że w wie​ku sze​ściu lat płyn​nie czy​ta​łam. Mu​sia​łam na przy​kład czy​‐ tać gło​śno W pu​sty​ni i w pusz​czy. Dzię​ki temu nie mia​łam po​tem żad​nych pro​ble​mów z czy​ta​niem w szko​le. Ciot​ka dba​ła o nasz roz​wój umy​sło​wy i wszyst​kie bony mu​sia​ły się do tego sto​so​wać. A mie​li​śmy je naj​róż​niej​sze. Pa​mię​tam, że pra​co​wa​ła tam taka star​sza pani o na​zwi​sku Wą​so​wicz. Twier​dzi​ła, że jest hra​bi​ną wy​sie​dlo​ną po pierw​szej

woj​nie świa​to​wej z na​szych wschod​nich ziem za​ję​tych przez bol​sze​wi​ków18. Wy​rzu​co​na ze swo​ich wło​ści i po​zba​wio​na ma​jąt​ku, mu​sia​ła szu​kać środ​ków do ży​cia. Jej los nie był od​osob​nio​ny. 18 W la​tach 1918–21 Pol​ska wal​czy​ła o gra​ni​cę wschod​nią m.in. z Ro​sją bol​sze​wic​ką (woj​na pol​‐ sko-bol​sze​wic​ka 1919–1921) o Bia​ło​ruś, skąd wcze​śniej po​wszech​nie ru​go​wa​no Po​la​ków.

Roz​ma​wia​ło się z nimi tyl​ko po fran​cu​sku i wręcz nie wol​no było nam mó​‐ wić po pol​sku, dla​te​go wy​my​śla​ły​śmy róż​ne hi​sto​rie, aby od​wlec te kon​wer​‐ sa​cje. Na przy​kład pew​ne​go razu owa pani za​po​mnia​ła prze​ka​zać do pra​nia maj​tek. Dała je więc nam, ka​żąc za​nieść do pral​ni. A że skła​da​ły się z dwóch od​ręb​nych wą​skich no​ga​wek po​łą​czo​nych sznur​kiem, we​szli​śmy każ​de z osob​na do nich i tak prze​ma​sze​ro​wa​li​śmy po​wo​li przez wszyst​kie po​ko​je do tak zwa​nej cze​lad​nej czę​ści domu, wra​ca​jąc ze spo​rym opóź​nie​niem. Z dru​gą gu​wer​nant​ką, nie​ja​ką Wil​czek, nie​cier​pią​cą ko​tów, sto​so​wa​li​śmy inne me​to​dy. Wo​ła​li​śmy: – Kot! Kot! Kot! – A gdzie? – py​ta​ła. – Tu, pod łóż​kiem! – krzy​cze​li​śmy. Rów​no​cze​śnie ga​nia​li​śmy za tym nie​wi​dzial​nym ko​tem, co było dla nas roz​ryw​ką pod​czas nud​nych lek​cji. Spoj​rza​łem na pa​nią Ire​nę, któ​ra wspo​mi​na​jąc dzie​cię​ce igrasz​ki, uśmie​‐ cha​ła się po​god​nie z ma​ły​mi ogni​ka​mi w oczach. Był to je​den z we​so​łych frag​men​tów tej po​dró​ży w cza​sie. Pi​jąc zie​lo​ną her​ba​tę, ocze​ki​wa​łem ko​lej​nej hi​sto​rii z jej ży​cia. Kie​dy uśmiech przy​gasł, usły​sza​łem inną, jesz​cze bar​dziej nie​spo​dzie​wa​ną opo​‐ wieść: Gdy skoń​czy​łam sie​dem lat, po​je​cha​łam do klasz​to​ru Nie​po​ka​la​nek w Szy​‐ ma​no​wie pod War​sza​wą, w któ​rym moja sio​stra Ewa nie​daw​no zda​wa​ła ma​‐ tu​rę. Mia​ła się mną opie​ko​wać ciot​ka za​kon​ni​ca – ku​zyn​ka mo​je​go Ojca – mat​ka Te​re​zi​ta, ale jesz​cze przed moim przy​jaz​dem zo​sta​ła prze​nie​sio​na do Ka​na​dy. Po​by​łam tam przez rok, po któ​rym za​kon​ni​ce stwier​dzi​ły, że nie na​‐ da​ję się do dal​sze​go prze​by​wa​nia w klasz​tor​nych mu​rach, bo je​stem zbyt dzi​‐ ka. Bę​dąc wy​cho​wy​wa​na wcze​śniej z chło​pa​ka​mi (oprócz wspo​mnia​ne​go ku​‐ zy​na w są​siedz​twie domu ciot​ki miesz​ka​li sami chłop​cy), nie pa​mię​tam, abym się ba​wi​ła lal​ka​mi. Ra​czej ja​kieś kloc​ki, żoł​nie​rze. Dla​te​go wszyst​kie za​tar​gi, bo one sta​no​wi​ły o moim nie​do​pa​so​wa​niu w oczach sio​strzy​czek, za​‐ ła​twia​ło się rę​ko​czy​na​mi i nikt nie szedł skar​żyć, że go po​bi​to. Nie było to

w zwy​cza​ju. W klasz​to​rze też tak sta​ra​łam się za​ła​twiać po​ra​chun​ki z ko​le​żan​ka​mi, lecz ku mo​je​mu zdzi​wie​niu, na​wet gdy nie pła​ka​ły za​raz po la​niu, skar​ży​ły i pła​‐ ka​ły przy pierw​szej na​po​tka​nej za​kon​ni​cy, wy​ja​śnia​jąc, że były prze​ze mnie bite. Za​ska​ki​wa​ły mnie zwłasz​cza tym, że za​cho​wy​wa​ły się tak na​wet wów​‐ czas, kie​dy nic im nie zro​bi​łam. Jed​na z rze​czy, któ​ra utkwi​ła mi szcze​gól​nie w pa​mię​ci, zwią​za​na była z wiel​ki​mi scho​da​mi. Klasz​tor usy​tu​owa​ny był w sta​rym pa​ła​cu z ogro​dem. Scho​dy mia​ły czar​ną sze​ro​ką po​ręcz, po któ​rej fan​ta​stycz​nie się zjeż​dża​ło. Za​wsze się na nią wdra​py​wa​łam i zjeż​dża​łam w peł​nym pę​dzie. Za​kon​ni​ce przy​ła​pa​ły mnie na tym nie​raz i zdo​by​wa​ły do​dat​ko​wy ar​gu​ment, że nie pa​‐ su​ję do klasz​to​ru. Wró​ci​łam więc ry​chło do domu. Był to mój pierw​szy kon​‐ takt z ży​ciem w szko​le klasz​tor​nej.

4. Ży​cie pa​ła​co​we Tym​cza​sem w domu za​szły wiel​kie zmia​ny: Ży​dzi, jak wspo​mi​na​łam, spa​‐ li​li gar​bar​nię i ra​zem z nią spa​lił się też do​mek miesz​kal​ny, w któ​rym Ro​dzi​‐ ce prze​by​wa​li pod​czas zimy. W czerw​cu, kie​dy wró​ci​łam do zam​ku, zo​sta​łam sama za​raz pierw​sze​go dnia. Było to dla mnie nowe i nie​zna​ne, gdyż prze​by​wa​łam przez bli​sko pięć lat poza do​mem. Kie​dy Ro​dzi​ce po​je​cha​li do Kielc, za​uwa​ży​łam, że służ​ba mo​men​tal​nie roz​pierz​chła się do swo​ich do​mów na wsi. Zo​sta​łam więc w zam​ku zu​peł​nie sama. Gdy za​czy​na​ło zmierz​chać, a Ro​dzi​ców wciąż jesz​‐ cze nie było, wy​cho​dzi​łam co chwi​lę przed dom i na​słu​chi​wa​łam tur​ko​tu brycz​ki, gdyż dało się wy​raź​nie sły​szeć prze​jeż​dża​ją​ce dro​gą z Kielc do nas po​jaz​dy. Sam za​mek znaj​do​wał się w ru​inie, a je​dy​nie kil​ka dol​nych po​miesz​czeń nada​wa​ło się do za​miesz​ki​wa​nia, któ​re zaj​mo​wa​li​śmy. Dla​te​go ta pust​ka po​‐ tę​go​wa​ła moją sa​mot​ność i nie​po​kój. W na​stęp​nych dniach zno​wu zo​sta​łam sama i wśród ci​szy sły​sza​łam wciąż ja​kieś jęki i kwi​le​nia. Kie​dy przy​jeż​dża​‐ li, słu​żą​ce, sły​sząc tur​kot, wra​ca​ły. Nie chcia​łam zdra​dzić, że zo​sta​łam sama ze stra​chem, więc spy​ta​łam wów​czas Mat​ki: – Co to tak ję​czy w ru​inach? Czy to dziec​ko pła​cze? Uśmiech​nę​ła się i od​rze​kła: – To nie dziec​ko, tyl​ko sta​re pójdź​ki19 wy​da​ją ta​kie dźwię​ki. 19 Pójdź​ka zwy​czaj​na – ga​tu​nek śred​niej wiel​ko​ści pta​ka z ro​dzi​ny pusz​czy​ko​wa​tych. W Pol​sce nie​‐ licz​ny ptak lę​go​wy, ści​śle osia​dły. Daw​niej uwa​ża​no na wsi, że prze​po​wia​da śmierć, wo​ła​jąc: „Pójdź, pójdź”.

Dla mnie było to coś no​we​go, nie​zna​ne​go, ale i prze​ra​ża​ją​ce​go. Tak zo​sta​‐ wa​łam w domu, w któ​rym pa​ra​dok​sal​nie by​łam bar​dziej sa​mot​na, ani​że​li do​‐ tąd. Z ko​niecz​no​ści zna​la​złam so​bie roz​ryw​kę w po​sta​ci ką​pie​li. Mie​li​śmy sta​wy i mo​głam w nich spę​dzać cały dzień. Na​uczy​łam się przy tym pły​wać. Star​sze ro​dzeń​stwo też już pra​co​wa​ło, więc całe dnie spę​dza​łam w sa​mot​no​‐ ści. Sy​tu​acja na krót​ko się po​pra​wi​ła, gdy naj​młod​szy brat wró​cił do nas pod​‐ czas wa​ka​cji po skoń​cze​niu stu​diów w Wil​nie, ale nie​dłu​go po​tem po​szedł do ja​kiejś pra​cy. Nie mia​łam za​tem oka​zji się z nim za​przy​jaź​nić. Wpraw​dzie ko​bie​ty ze wsi przy​cho​dzi​ły do pra​cy w ogro​dzie, sprzą​ta​nia domu, bie​le​nia ścian i szo​ro​wa​nia pod​łóg, a męż​czyź​ni głów​nie do pra​cy w polu, ale mną nikt się nie zaj​mo​wał. Do domu czę​sto przy​cho​dzi​ło tak​że chłop​stwo, jak Ży​‐

dzi do ra​bi​na po po​ra​dy, gdy chcie​li na​pi​sać coś urzę​do​we​go – na przy​kład po​da​nia czy po​zwy, tak​że rol​ni​cze. Wte​dy Mat​ka po​ma​ga​ła im je na​pi​sać. Ale ja dla wszyst​kich by​łam nie​ja​ko prze​zro​czy​sta. Po​nie​waż jako je​dy​ni mie​li​śmy ra​dio, przy​cho​dzi​li do nas są​sie​dzi, aby po​‐ słu​chać au​dy​cji. Sto​sun​ki z nimi były ra​czej przy​ja​zne, ale nie to​wa​rzy​skie. Jak trze​ba było nam po​móc, to po​mo​gli, ale jak po​tem nada​rza​ła się oka​zja, to czę​sto coś ukra​dli. By​wa​ło więc róż​nie, ale ni​g​dy nie było za​tar​gów po​‐ mię​dzy moją ro​dzi​ną a ludź​mi z oko​licz​nej wsi. W obej​ściu stał za​wsze co naj​mniej je​den koń, brycz​ka i wóz do prac po​lo​‐ wych. W za​pa​sie mie​li​śmy wła​sną żyw​ność. Chło​pi ku​po​wa​li od nas głów​nie owo​ce dla dzie​ci, bo nie wiem dla​cze​go, ale na wsi nie sa​dzi​li drzew owo​co​‐ wych. Pola były li​che i każ​dy ka​wa​łek zaj​mo​wa​ły upra​wy. Może po pro​stu szko​da im było miej​sca? Pie​nią​dze po​cho​dzą​ce z ho​dow​li ryb nie wy​star​cza​ły do zimy, dla​te​go je​‐ sie​nią za​bi​ja​no też świ​nię, z któ​rej wy​ra​bia​no po​trzeb​ny dla ży​cia w zdro​wiu tłuszcz – sma​lec, bo ma​sło, ser i jaja trze​ba było z ko​niecz​no​ści co ty​dzień sprze​da​wać na tar​gu. Użyt​ko​wa​no ja​dal​nię i sy​pial​nię jako dwa po​miesz​cze​nia, w któ​rych prze​‐ by​wa​li​śmy, do​grze​wa​ne jesz​cze tak zwa​nym tro​ci​nia​kiem (nie​za​leż​nie od wę​glo​we​go pie​ca ka​flo​we​go). Jed​nak po​mi​mo to trze​ba było cho​dzić w cie​‐ płym ubra​niu. Na​sta​wał u nas okres nie​praw​do​po​dob​nej bie​dy, ale mie​li​śmy słu​żą​cą do po​mo​cy. Je​dy​ną kro​wę (nie​da​ją​cą wte​dy mle​ka) i ko​nia trze​ba było na​kar​mić. Po ma​śle zo​sta​wa​ło tyl​ko wspo​mnie​nie, kury nie nio​sły ja​jek i nie było świe​żych ja​rzyn, a tyl​ko kom​po​ty, któ​re jak ma​ka​ro​ny z ja​jek i chleb, ro​bio​ne la​tem mu​sia​ły star​czyć na całą zimę. Dżem za​stę​po​wał ma​sło i tak prze​ży​wa​li​śmy zimę do wio​sny. Chleb był pie​czo​ny przez cały rok. Zimą do​skwie​rał nam też chłód, po​nie​waż trud​no było ogrzać duże po​ko​je się​ga​ją​ce pra​wie pię​ciu me​trów wy​so​ko​ści, a każ​dy o po​wierzch​ni prze​cięt​‐ ne​go miesz​ka​nia. Zmu​sza​ło to nas do za​my​ka​nia czę​ści po​ko​jów i re​zy​gna​cji z ich użyt​ko​wa​nia. W le​cie zwy​kle przy​by​wa​ło pie​nię​dzy ze sprze​da​ży ja​rzyn i owo​ców. Moż​‐ na rzec: inne, lep​sze ży​cie. Po​ja​wia​ły się jaja i kur​czę​ta. Do wy​pa​su przy​cho​‐ dzi​ła dziew​czyn​ka ze wsi, z bar​dzo bied​nej ro​dzi​ny. Tam gdzie miesz​ka​ła, na tak zwa​nych Pia​chach, pra​wie nic nie ro​sło. Przy​pro​wa​dziw​szy swo​ją kro​wę, za​bie​ra​ła też na​sze i cho​dzi​ła je ra​zem paść.

5. Rodzinne okolice Od stro​ny po​łu​dnio​wej zam​ku po​ło​żo​ny był ogród kwia​to​wy, uro​kli​wy zwłasz​cza gdy la​ta​ły tam świe​tli​ki. Po​ni​żej nie​go znaj​do​wał się ogród wa​‐ rzyw​ny, a jesz​cze ni​żej, a za​ra​zem naj​da​lej od zam​ku, sad owo​co​wy nie​da​le​‐ ko sta​wów. Po stro​nie wschod​niej le​ża​ło pole, któ​re roz​cią​ga​ło się od pa​gór​‐ ka na rów​ni z zam​kiem i scho​dzi​ło sze​ro​ką wstę​gą. Obok znaj​do​wa​ła się szpa​ra​gar​nia, da​lej gra​ni​czą​ca z naj​bar​dziej od​le​gły​mi sta​wa​mi. Po stro​nie za​chod​niej była wieś, od​gro​dzo​na od nas po​lem. Tam roz​po​ście​ra​ły się pa​‐ stwi​ska wiej​skie, na któ​rych pa​sły się kro​wy. Da​lej znaj​do​wa​ła się ko​lej​na gór​ka, a za nią na​stęp​na wieś. Na​zy​wa​ła się Bry​ni​ca. Jej miesz​kań​ców na​zy​‐ wa​no Szwe​da​mi (moja Mat​ka przy​pusz​cza​ła, że wio​skę za​ło​ży​li szwedz​cy żoł​nie​rze). Na pół​no​cy przy do​brej po​go​dzie wi​dzia​łam po​ło​żo​ny na gór​ce ko​ściół w Chełm​cach, a za nim le​żał Ob​lę​go​rek. Ob​lę​go​rek sta​no​wił da​ro​wi​znę od na​ro​du dla sa​me​go Sien​kie​wi​cza. Na za​cho​dzie, znacz​nie da​lej (w od​le​gło​ści oko​ło dwóch ki​lo​me​trów), stał duży, no​wo​cze​sny jak na tam​te cza​sy ko​ściół, zna​ny z ob​ra​zu Mat​ki Bo​skiej Pie​ko​szow​skiej, do któ​re​go moż​na było do​‐ trzeć od na​szej stro​ny przez piasz​czy​ste wy​dmy. Do Ob​lę​gor​ka jeź​dzi​łam czę​sto z Mamą, stąd przy​po​mi​nam so​bie z tych od​wie​dzin syna Sien​kie​wi​cza, któ​ry był ma​łym, star​szym, nie​po​zor​nym pa​‐ nem. To​wa​rzy​stwa z re​gu​ły nie do​trzy​my​wał, jego żona na​to​miast wręcz prze​ciw​nie – była bar​dzo to​wa​rzy​ska i ener​gicz​na. Sama pro​wa​dzi​ła całe wiel​kie go​spo​dar​stwo, ku cze​mu mia​ła wszel​kie pre​dys​po​zy​cje. Zie​mia jed​‐ nak była piasz​czy​sta i stąd nie​uro​dzaj​na, dla​te​go ro​dzi​nie wie​lo​dziet​nej sta​le za​glą​da​ła w oczy bie​da. Miesz​ka​ją​ce w na​szych oko​li​cach i nie​co da​lej chłop​stwo cier​pia​ło cięż​ki nie​do​sta​tek20. Go​spo​dar​stwa były moc​no roz​‐ drob​nio​ne. Lu​dzie na co dzień je​dli je​dy​nie żur z ziem​nia​ka​mi, po​da​wa​ny trzy razy dzien​nie. Rzad​ko by​wał na​wet chleb. W nie​dzie​lę ja​dło się ka​szę z mle​kiem. Chłop nie ku​po​wał so​bie w za​sa​dzie żad​nych ubrań i z ko​niecz​‐ no​ści wszyst​ko wy​ko​ny​wa​no w domu. Odzież była kro​jo​na z lnia​ne​go płót​‐ na, utka​ne​go przez ko​bie​ty i ufar​bo​wa​ne​go po​tem na czar​no. 20 Wpływ na to mia​ły nie tyl​ko sła​be gle​by i roz​drob​nie​nie go​spo​darstw, ale tak​że sła​be wy​edu​ko​‐ wa​nie, wo​jen​ne (pierw​sza woj​na świa​to​wa) znisz​cze​nia re​gio​nu oraz świa​to​wy kry​zys z lat trzy​dzie​‐ stych.

Z tego szy​to ubra​nia. Naj​tań​szy gar​ni​tur ku​po​wa​no chło​pu raz w ży​ciu.

W zi​mie dzie​ci cho​dzi​ły w cho​da​kach, a bar​dzo czę​sto na​wet na bo​sa​ka. Z owiec strzy​gło się weł​nę, far​bo​wa​ło się ją albo w far​biar​ni, albo sa​me​mu. Z weł​ny przę​dzo​nej i far​bo​wa​nej w domu na roz​ma​ite ko​lo​ry ro​bio​no za​pa​‐ ski. Był to ka​wał dłu​gie​go ma​te​ria​łu w róż​no​barw​ne pa​ski, utka​ny tak gę​sto, że nie prze​pusz​czał desz​czu. Z tego ma​te​ria​łu szy​ło się tzw. za​pa​ski na​ra​‐ mien​ne, czy​li coś w ro​dza​ju pe​le​ryn​ki, któ​rą za​rzu​ca​ło się na ple​cy w słot​ną po​go​dę. Ko​lor i spo​sób uło​że​nia pa​sków za​pa​ski były cha​rak​te​ry​stycz​ne dla każ​dej wsi. Ro​bio​no też z tego ma​te​ria​łu fał​do​wa​ne spód​ni​ce (uło​żo​ne w fał​‐ dy i ob​szy​te kraj​ką), w któ​rych ko​bie​ty cho​dzi​ły zimą. Z resz​tek włócz​ki po​‐ zo​sta​łych po za​pa​skach, ro​bi​ło się poń​czo​chy, cie​płe i ko​lo​ro​we. Na co dzień wkła​da​no cho​da​ki, tak​że ro​bio​ne wła​sno​ręcz​nie, z po​de​szwą wy​stru​ga​ną z drew​na, do któ​rej przy​bi​ja​no ka​wa​łek skó​ry. Ko​bie​ty no​si​ły buty od świę​ta. Dziew​czy​ny ku​po​wa​ły je so​bie na tar​gu, naj​tań​sze i uży​wa​ne, kosz​to​wa​ły oko​ło trzech zło​tych. Jak szły w nie​dzie​lę do ko​ścio​ła, to je nio​‐ sły w rę​kach, a do​pie​ro przed ko​ścio​łem sia​da​ły, wy​cie​ra​ły szmat​ką nogi, za​‐ kła​da​ły poń​czo​chy oraz cen​ne buty i wcho​dzi​ły do środ​ka. Po mszy zdej​mo​‐ wa​ły je po​now​nie wraz z poń​czo​cha​mi i tak, jak przy​szły, wra​ca​ły do domu. Do tego wszyst​kie​go do​cho​dzi​ła ciem​no​ta wśród chłop​stwa, prze​cho​dzą​ca jak epi​de​mia na ich dzie​ci. Po​dob​nie jak ro​dzi​ce, rów​nież nie cho​dzi​ły re​gu​‐ lar​nie do szko​ły. Do​brze, gdy ktoś skoń​czył cho​ciaż​by trzy kla​sy. Nie było na to cza​su. W domu, kie​dy dziec​ko na​uczy​ło się cho​dzić, za​czy​na​ło paść gęsi, a ukoń​czyw​szy osiem czy dzie​więć lat, mu​sia​ło paść kro​wy. Na na​ukę mo​gło so​bie po​zwo​lić je​dy​nie zimą, gdy nie było tę​gich mro​zów. Szko​ły na wsiach dzie​li​ły się na dwie tak zwa​ne izby: od pierw​szej do trze​ciej kla​sy i od czwar​‐ tej do siód​mej. Na​zew​nic​two izb wy​ni​ka​ło z tego, że wszyst​kie dzie​ci z da​ne​‐ go prze​dzia​łu kla​so​we​go uczy​ły się w jed​nej sali lek​cyj​nej, z jed​nym na​uczy​‐ cie​lem. Na​uczy​cie​le w szko​łach wiej​skich na​ucza​li na ni​skim po​zio​mie, bo kto o wyż​szych kom​pe​ten​cjach po​szedł​by na wieś pra​co​wać za mar​ną pen​sję? I tu się spraw​dza​ło po​wie​dze​nie: „Cze​muś głu​pi? Boś bied​ny. Cze​muś bied​ny? Boś głu​pi”. A wra​ca​jąc do mo​je​go domu; za​pa​mię​ta​łam wśród tej bie​dy cza​sy bar​dziej za​sob​ne. Ta​ki​mi mo​men​ta​mi sta​wał się okres przed​‐ świą​tecz​ny. Przez ty​dzień dużo pie​czo​no i go​to​wa​no, a w Wiel​ką So​bo​tę w basz​cie usta​wia​no wiel​ki stół ze wszyst​ki​mi wik​tu​ała​mi: szyn​ką, jaj​ka​mi, ma​zur​ka​mi i ser​ni​ka​mi. W po​łu​dnie przy​jeż​dżał do nas ksiądz, przy​cho​dzi​ła też cała wieś przed basz​tę z ko​szycz​ka​mi świę​con​ki. Ksiądz świę​cił je, kro​pił

na​sze, po czym za​sia​da​li​śmy wraz z nim do uro​czy​ste​go śnia​da​nia. Od tej chwi​li moż​na było już wszyst​ko zjeść. Mi​ja​ły lata i kie​dy skoń​czy​łam dwa​na​ście lat, za​szła zmia​na w na​szym są​‐ siedz​twie – ukra​iń​ski po​li​cjant wpro​wa​dził się do wil​li po dok​to​rze Pel​cu. Jego naj​star​szy syn był umy​sło​wo cho​ry, dru​gi z ko​lei oka​zał się bar​dzo mi​‐ łym chło​pa​kiem, a dziew​czyn​ka (w moim wie​ku) sta​ła się moją ko​le​żan​ką. W koń​cu mia​łam ja​kieś to​wa​rzy​stwo (choć tyl​ko la​tem) i ra​zem ba​wi​ły​śmy się na łą​kach oraz ką​pa​ły w na​szych sta​wach. Pa​mię​tam, jak ro​bi​ły​śmy nie​za​ta​pial​ne tra​twy z si​to​wia. W sło​necz​ną po​‐ go​dę opa​la​ły​śmy się na nich, pod​czas na​uki pły​wa​nia, w utrzy​my​wa​niu na po​wierzch​ni po​ma​ga​ły nam snop​ki si​to​wia. Jed​nak poza let​ni​mi wa​ka​cja​mi by​łam dziec​kiem bar​dzo sa​mot​nym, gdyż moja ko​le​żan​ka z są​siedz​twa przez cały rok szkol​ny cho​dzi​ła do szko​ły w Kiel​cach, a tyl​ko la​tem przy​jeż​dża​ła do Pod​zam​cza. Je​dy​ny​mi mo​imi roz​‐ ryw​ka​mi były wów​czas ob​ser​wa​cje cza​jek, któ​re prze​la​ty​wa​ły nad moją gło​‐ wą, chcąc od​cią​gnąć mnie od swo​ich gniazd, i za​ba​wa z ro​sicz​ka​mi przez przy​kła​da​nie do nich pa​tycz​ków, któ​re na​śla​do​wa​ły owa​dy. Ro​śli​ny na​bie​ra​‐ ły się na to i za​my​ka​ły, a ja mia​łam ucie​chę. Być może dla​te​go za​pa​dło mi w pa​mięć pew​ne wy​da​rze​nie to​wa​rzy​skie, w któ​rym nie​opatrz​nie za​gra​łam głów​ną rolę. Otóż miesz​ka​ją​cy nie​opo​dal bar​dzo sym​pa​tycz​ni pań​stwo Gaj​dle​ro​wie przy​je​cha​li pew​ne​go dnia na ko​lej​‐ ną par​tyj​kę bry​dża. Oprócz mo​je​go bra​ta, do gro​na bry​dży​stów do​łą​czał zwy​‐ kle prze​mi​ły ksiądz ka​no​nik z pie​ko​szow​skie​go ko​ścio​ła – kul​tu​ral​ny, mą​dry czło​wiek. Jako dzie​się​cio​lat​ka zo​rien​to​wa​łam się, że gra​li o pie​nią​dze, a tak się zło​ży​ło, że ksiądz ka​no​nik prze​grał do​syć dużą sum​kę. Sto​jąc wte​dy przy sto​li​ku pod​czas wy​pła​ca​nia pie​nię​dzy, wy​pa​li​łam, że wła​ści​wie to bi​skup po​‐ wi​nien księ​żom za​bro​nić grać w kar​ty. Wszy​scy my​śle​li, że pad​ną tru​pem. In​ten​cje mia​łam szcze​re, bo go bar​dzo lu​bi​łam i chcia​łam tyl​ko uchro​nić na przy​szłość przed dal​szy​mi stra​ta​mi. Nie uszło mi to na su​cho i do​sta​łam ja​kąś karę, ale tego już nie pa​mię​tam, za to wra​że​nie ja​kie wy​wo​ła​łam, po​zo​sta​ło mi w pa​mię​ci do te​raz. Pa​mię​tam też z tam​te​go okre​su inny epi​zod, zwią​za​ny tym ra​zem z bu​ta​mi. Kie​dy buty mi się po​dar​ły, Oj​ciec po​je​chał z za​mia​rem ku​pie​nia no​wych przy oka​zji wi​zy​ty w Kiel​cach, gdzie za​ła​twiał ja​kąś spra​wę, zimą zaś rzad​ko się jeź​dzi​ło. Wcze​śniej za​wsze do​sta​wa​łam obu​wie po sio​strze, a tu wresz​cie mia​łam otrzy​mać wła​sne buty. Nie​ste​ty, do​sta​łam obu​wie w roz​mia​rze trzy​‐

dzie​ści osiem albo na​wet trzy​dzie​ści dzie​więć – ma​ją​ce pa​so​wać na dzie​cię​cą jesz​cze sto​pę. I w do​dat​ku sznu​ro​wa​ne. Nie o ta​kich ma​rzy​łam. Mama za​re​‐ ago​wa​ła wów​czas z iry​ta​cją: – Co on ku​pił? Prze​cież ja sama dwie sto​py w je​den but wsa​dzę. Ku​pu​jąc buty, Oj​ciec po​pro​sił o ta​kie dla dwu​na​sto​let​niej dziew​czyn​ki. Da​‐ wa​li mu mniej​sze, ale wy​da​wa​ły mu się za małe. Sprze​daw​ca, wi​dząc że Oj​‐ ciec prze​bie​ra w co​raz więk​szych roz​mia​rach, za​sko​czo​ny spy​tał: – A ja​kież to sto​py ma ta pań​ska dziew​czyn​ka? Wte​dy Oj​ciec zro​zu​miał swój błąd i za​prze​stał żą​dań po​da​wa​nia co​raz więk​sze​go obu​wia. Po​zo​stał na tych, któ​re trzy​mał w ręku. Same buty były, ow​szem, bar​dzo so​lid​ne, ze skó​ry, sznu​ro​wa​ne, więc nie​‐ ste​ty ich zdzie​ra​nie w dro​dze do szko​ły za​bra​ło mi spo​ro cza​su. Cho​dzi​łam wte​dy już do wiej​skiej szko​ły pod​sta​wo​wej w Pie​ko​szo​wie. Z rana uczy​ły się w jed​nej izbie przez jed​ne​go na​uczy​cie​la kla​sy od czwar​‐ tej do szó​stej lub siód​mej, po po​łu​dniu dzie​ci od pierw​szej kla​sy do czwar​tej. Moż​na so​bie wy​obra​zić, jaki to był po​ziom na​ucza​nia. Nic się nie uczy​łam, bo wszyst​ko już umia​łam. Je​dy​nie w domu spę​dza​łam wię​cej cza​su na czy​ta​‐ niu ksią​żek. Ro​dzi​ce mie​li dość dużą bi​blio​te​kę, choć książ​ki tam zgro​ma​‐ dzo​ne nie były prze​zna​czo​ne wła​ści​wie dla dzie​ci, dla​te​go lek​tu​rę kon​tro​lo​‐ wał Oj​ciec. Mo​głam tyl​ko czy​tać to, co było przez nie​go ocen​zu​ro​wa​ne. Bez cen​zu​ry mo​głam je​dy​nie się​gać po Lon​do​na, któ​re​go mie​li​śmy wszyst​kie książ​ki, i Con​ra​da. Kie​dy na​sta​ło lato, mo​głam się sta​rać o do​ro​ślej​sze książ​ki, praw​dzi​we ra​‐ ry​ta​sy zdo​by​wa​łam jed​nak u ko​le​ża​nek. I tak Dzie​je grze​chu czy​ta​łam scho​‐ wa​na w ogro​dzie, aby cza​sem Oj​ciec mnie nie przy​ła​pał. W szko​le dzie​ci mi strasz​nie do​ku​cza​ły, szcze​gól​nie chłop​cy. Dziew​czy​ny się ze mną ra​czej nie za​da​wa​ły, chy​ba dla​te​go, że by​łam dla nich zbyt obca, bo by​łam pa​nien​ką z zam​ku. Być może to two​rzy​ło dy​stans oraz je tak roz​draż​nia​ło. Pra​wie za​‐ wsze się dła​wi​łam i dzie​ci z tego po​wo​du wo​ła​ły na mnie gar​gul​ka. Kie​dyś wresz​cie wy​zna​łam Ma​mie, że źle się czu​ję, bo do​ku​cza​ją mi ró​wie​śni​cy, a ona po​wie​dzia​ła: – Słu​chaj, jest ta​kie przy​sło​wie arab​skie: psy szcze​ka​ją, a ka​ra​wa​na je​dzie da​lej. Po​myśl, że oni to ta​kie pie​ski, co tak szcze​ka​ją, a ty je​steś po​nad to, i igno​ruj ich do​ku​cza​nie. Nie bę​dziesz mia​ła wię​cej w ży​ciu z nimi do czy​‐ nie​nia, mogą więc so​bie ga​dać. Mnie to sza​le​nie po​mo​gło. Po​tem już się nie de​ner​wo​wa​łam, a jak za​czy​na​‐

li mnie pro​wo​ko​wać, to tyl​ko się uśmie​cha​łam. W koń​cu Ro​dzi​ce do​szli do wnio​sku, że tu​taj będę mia​ła tyl​ko wsio​we wy​‐ kształ​ce​nie i mu​szą mnie po​słać na na​ukę gdzie in​dziej. Po siód​mej kla​sie szko​ły pod​sta​wo​wej szło się do gim​na​zjum. Do tego na​le​ża​ło mnie przy​go​to​wać. Mu​sia​łam iść co​dzien​nie sześć ki​lo​‐ me​trów w każ​dą stro​nę. Ze trzy ki​lo​me​try do szko​ły przez pia​chy, a póź​niej ko​lej​ne trzy na ko​re​pe​ty​cje do syna na​czel​ni​ka sta​cji w Pie​ko​szo​wie. Ko​re​pe​‐ ty​cji udzie​lał mi po to, że​bym mo​gła zdać eg​za​mi​ny kwa​li​fi​ka​cyj​ne. Mia​łam bo​wiem za​miar do​stać się do Pań​stwo​we​go Gim​na​zjum im. Kró​lo​wej Kin​gi. Było to gim​na​zjum o bar​dzo du​żych wy​ma​ga​niach i wy​so​kim po​zio​mie. Nie​‐ ste​ty pierw​szeń​stwo mia​ły tam dzie​ci urzęd​ni​ków i chło​pów oraz ro​bot​ni​‐ ków. Choć było to jesz​cze przed woj​ną, już wte​dy sto​so​wa​no prze​pi​sy pre​fe​‐ ru​ją​ce te war​stwy spo​łecz​ne. O dzi​wo, zda​łam eg​za​min, ale po​nie​waż było zbyt wie​lu chęt​nych, do​sta​łam je​dy​nie po​twier​dze​nie, że za​li​czy​łam i nie zo​‐ sta​łam przy​ję​ta. Wo​bec tego Mama za​pi​sa​ła mnie do gim​na​zjum, któ​re świe​‐ żo otwar​ła pani pro​fe​sor Sku​cho​wa. Jej mąż był pro​fe​so​rem ma​te​ma​ty​ki i fi​‐ zy​ki. Trze​ba nad​mie​nić, że w Kiel​cach znaj​do​wa​ły się jesz​cze dwa żeń​skie gim​na​zja: im. Kró​lo​wej Ja​dwi​gi, pro​wa​dzo​ne przez za​kon​ni​ce, a tak​że se​mi​‐ na​rium na​uczy​ciel​skie na po​zio​mie gim​na​zjal​nym. Od​by​wa​ło się czte​ry lata na​uki w gim​na​zjum i po​tem dwa lata w li​ceum. Mę​skich gim​na​zjów też były trzy: dwa pań​stwo​we, im. Że​rom​skie​go i im. Śnia​dec​kie​go, oraz trze​cie, tak zwa​ne bi​sku​pie, im. Sta​ni​sła​wa Kost​ki, pro​wa​dzo​ne przez księ​ży pod​le​ga​ją​‐ cych ku​rii bi​sku​piej. To bi​sku​pie jako je​dy​ne po​sia​da​ło in​ter​nat. Do​cho​dzi​ła do tego or​ga​ni​stów​ka przy se​mi​na​rium du​chow​nym, je​dy​nie na po​zio​mie gim​na​zjal​nym. Od tego mo​men​tu roz​po​czę​ło się do​jeż​dża​nie do gim​na​zjum w Kiel​cach. Trzy i pół ki​lo​me​tra mia​łam do sta​cji. Za​po​bie​gli​wy Oj​ciec pod​łą​czył do ra​‐ dia ze​gar wi​szą​cy na ścia​nie i uru​cho​mił go jako bu​dzik. Mo​bi​li​zo​wał mnie zwłasz​cza je​sie​nią, gdyż wte​dy naj​mniej mi się chcia​ło wsta​wać. Nie dość, że trze​ba było iść po ciem​ku, to jesz​cze dro​ga pro​wa​dzi​ła gro​blą nad sta​wem, po​tem ścież​ką przez pole, a da​lej na​sy​pem ko​le​jo​wym przez most do sta​cji. Kil​ka razy spóź​ni​łam się i wte​dy sły​sza​łam za sobą nad​jeż​dża​ją​cy z da​le​ka po​ciąg. Spra​wa sta​wa​ła się po​waż​na i mu​sia​łam wów​czas szyb​ko biec przez ten most, aby mnie nie prze​je​chał na jego wą​skim od​cin​ku. Biec nie prze​sta​‐ wa​łam tak​że dla​te​go, że po​zwa​la​ło mi to ja​koś zdą​żyć na jego od​jazd z po​bli​‐ skiej sta​cji. Za​wsze do​sta​wa​łam do szko​ły pięć​dzie​siąt gro​szy, abym ku​pi​ła

so​bie coś do je​dze​nia. Nie uwa​ża​łam, że dzia​ła mi się krzyw​da. Dzi​siaj, kie​dy jest mnó​stwo uła​‐ twień, dzie​ciom wszyst​ko wy​da​je się zbyt cięż​kie i trud​ne. W tam​tych cza​‐ sach tak mu​sia​ło być i nie wi​dzia​ło się w tym nic dziw​ne​go. Był koń, był pa​‐ ro​bek i jak moż​na było mnie od​wieźć, to je​cha​łam, a jak nie, to szłam pie​cho​‐ tą. Od ma​łe​go uczy​łam się za​rad​no​ści i na do​bre mi to wy​szło. Z uśmie​chem na twa​rzy mogę stwier​dzić, że ra​dzę so​bie na​wet te​raz, kie​dy prze​kro​czy​łam już dzie​więć​dzie​siąt​kę.

6. Adaptacja Dro​ga do gim​na​zjum była dłu​ga, więc zda​rzy​ło mi się spóź​nić na pierw​szą lek​cję, gdy uciekł mi po​ran​ny po​ciąg. W szko​le nikt nie zwró​cił na to spe​cjal​‐ nej uwa​gi, więc szyb​ko do​szłam do wnio​sku, że je​śli zda​rzy mi się to po​now​‐ nie, to nic ta​kie​go się nie sta​nie. Wnet spóź​nie​nia prze​ro​dzi​ły się w wa​ga​ry. Gdy Mat​ka przy​ła​pa​ła mnie na nich, ura​dzi​ła z moim star​szym ro​dzeń​stwem, że pój​dę do klasz​to​ru, a kon​kret​nie do szko​ły klasz​tor​nej w Tar​no​wie. Wie​‐ dzie​li, że tam na wa​ga​ry już nie będę cho​dzi​ła, bo zna​li pa​nu​ją​ce tam wa​run​‐ ki od mo​jej Mat​ki, któ​ra swe​go cza​su się w niej uczy​ła. Na do​da​tek mia​łam do​stać spe​cjal​ną ku​ra​te​lę, gdyż słu​ży​ła wów​czas aku​rat za​kon​ni​ca bę​dą​ca jed​ną z by​łych ko​le​ża​nek kla​so​wych mo​jej Mat​ki, któ​ra wstą​pi​ła do tego klasz​to​ru za​raz po ma​tu​rze. Klasz​tor Sióstr Ur​szu​la​nek w Tar​no​wie, bo o nim mowa, miał po​ziom na​‐ ucza​nia dużo niż​szy niż w pań​stwo​wym od​po​wied​ni​ku gim​na​zjum, dla mnie jed​nak ży​cie tam było cie​kaw​sze. Klasz​tor​ny in​ter​nat żeń​ski spra​wił, że wresz​cie mia​łam ko​le​żan​ki na co dzień, a do tego nie mu​sia​łam iść tą gro​blą do szko​ły ani też ni​g​dzie do​jeż​dżać. Ja​kie po​zo​sta​ły mi re​flek​sje z tam​tych cza​sów klasz​tor​nych? Przede wszyst​kim u ur​szu​la​nek były dwie ka​te​go​rie za​kon​nic: pierw​sza – ubra​ne w bia​łe ha​bi​ty tak zwa​ne ma​tecz​ki, któ​re po​cho​dzi​ły z do​brych do​‐ mów i wio​dły wy​god​nic​ki tryb ży​cia; dru​gą ka​te​go​rią były wiecz​nie za​pra​co​‐ wa​ne sio​stry cho​dzą​ce w sza​rych ha​bi​tach. Wy​ko​ny​wa​ły pra​ce fi​zycz​ne, prak​ty​ku​jąc jako słu​żą​ce, sprzą​tacz​ki, ku​char​ki i po​słu​gacz​ki. Uprzy​wi​le​jo​‐ wa​ne ma​tecz​ki mia​ły rącz​ki wy​pie​lę​gno​wa​ne, czy​ste, pięk​ne bia​łe ha​bi​ty, a czas spę​dza​ły głów​nie na plot​ko​wa​niu. Na​to​miast te dru​gie były ra​czej obo​jęt​ne albo wy​ma​ga​ją​ce, mia​ły nam wszyst​ko za złe. Ow​szem, nie​któ​re opie​ko​wa​ły się też in​ter​na​tem. Na​szym od​dzia​łem zaj​mo​wa​ła się mię​dzy in​‐ ny​mi sio​stra, któ​rej praw​dzi​we​go imie​nia nie pa​mię​tam, ale któ​ra ka​za​ła na​‐ zy​wać się Ma​teń​ką. A jak​że by ina​czej. Ma​teń​ka spę​dza​ła z nami czas po po​łu​dniu w osob​nej sali. Był to mo​ment prze​zna​czo​ny na od​ra​bia​nie lek​cji przez dziew​czę​ta miesz​ka​ją​ce przede wszyst​kim w in​ter​na​cie, ale tak​że na za​ję​cia po​za​lek​cyj​ne dla dziew​cząt do​‐ cho​dzą​cych. Obo​wią​zy​wa​ła ci​sza i nie wol​no się było od​zy​wać, a je​dy​nie kon​cen​tro​wać na od​ra​bia​niu lek​cji, co bar​dzo nas nu​dzi​ło. Aby​śmy tego prze​strze​ga​ły, ob​ser​wo​wa​ła nas za​kon​ni​ca zaj​mu​ją​ca krze​sło na ka​te​drze.

W gru​pie mia​ły​śmy kil​ka ko​le​ża​nek ze star​szych klas (na mar​gi​ne​sie przy​po​‐ mnę, że do​łą​czy​łam w dru​giej kla​sie, bo pierw​szą skoń​czy​łam jesz​cze w Kiel​cach), któ​re zna​ły sła​bość Ma​teń​ki. Po​tra​fi​ły tak zręcz​nie zma​ni​pu​lo​‐ wać za​kon​ni​cę, że wy​cho​dzi​ła z tego gro​te​ska. Pod​cho​dzi​ły do ka​te​dry, za​‐ czy​na​jąc swój te​atrzyk, w któ​rym wi​dzów nie bra​ko​wa​ło. Wpierw za​ga​ja​ły: – Ach, ja​kie Ma​teń​ka ma pięk​ne rącz​ki, ja​kie ma pięk​ne nóż​ki! – Próż​na Ma​teń​ka pod​cią​ga​ła wte​dy ha​bit, od​sła​nia​jąc obiek​ty rze​ko​mych wes​tchnień. Po​tem: – Och, a ja​kie Ma​teń​ka ma pięk​ne oczy. – Kom​ple​men​tom nie było koń​ca, a pil​nu​ją​ca bez​kry​tycz​nie je przyj​mo​wa​ła. Gdy tak jej ka​dzi​ły, była cała w skow​ron​kach, tra​cąc przy tym nad nami kon​tro​lę. My​śmy pę​ka​ły ze śmie​chu, mu​sia​ły​śmy jed​nak pa​no​wać nad swo​imi wy​bu​cha​mi, aby nie zde​‐ ma​sko​wać na​szych ko​le​ża​nek. Dla​te​go ro​bi​ły​śmy to dys​kret​nie, w mia​rę moż​li​wo​ści szyb​ko prze​cho​dząc do cie​ka​wych roz​mów w na​szym gro​nie. Kie​dy za​ję​cia od​ra​bia​nia lek​cji lub, jak kto woli, po​ga​du​szek do​bie​gły koń​ca, przy​go​to​wy​wa​ły​śmy się do ko​la​cji, po któ​rej na​sze ścież​ki pro​wa​dzi​ły przez ła​zien​kę do sy​pial​ni. Na​sze sy​pial​nie były cią​giem po​koi, po​od​dzie​la​ne drzwia​mi, któ​re za​wsze były otwar​te. Na po​cząt​ku mia​ły​śmy tak zwa​ne bok​sy, czy​li łóż​ka od​dzie​lo​ne jed​no od dru​gie​go bia​ły​mi prze​ście​ra​dła​mi. Obok swo​je​go łóż​ka każ​da mia​ła jesz​cze sza​fecz​kę, co da​wa​ło po​czu​cie in​tym​no​ści i pew​ne​go ro​dza​ju izo​la​cji. Jed​nak i tej odro​bi​ny in​tym​no​ści nie mia​ły​śmy za dłu​go, bo kie​dyś przy​je​‐ cha​ła do nas de​le​ga​cja z Mi​ni​ster​stwa Szkol​nic​twa i Sztu​ki (czy cze​goś po​‐ dob​ne​go) i kon​tro​lu​ją​ce pa​nie stwier​dzi​ły, że to bar​dzo nie​hi​gie​nicz​ne i nie​‐ zdro​we, bo jest tam za mało po​wie​trza. Za​le​ci​ły znie​sie​nie pa​ra​wa​nów i po​‐ sta​wie​nie łó​żek jed​ne​go przy dru​gim. Tak też zro​bio​no. Sy​pial​nie znaj​do​wa​ły się w am​fi​la​dzie i za nimi mie​ścił się ga​bi​net ofi​cjal​nie na​zy​wa​ny celą miesz​‐ kal​ną sio​stry Ma​teń​ki. Czy​tel​ne prze​sła​nie noc​ne​go nad​zo​ru. Na prze​ciw​nym bie​gu​nie była sio​stra Wik​to​ria ob​słu​gu​ją​ca w in​ter​na​cie. Na​zy​wa​ły​śmy ją zdrob​nia​le sio​strą Wi​cią, gdyż była uro​czym, ko​cha​nym czło​wie​kiem, oka​zu​‐ ją​cym nam wie​le życz​li​wo​ści i ser​ca. Jed​nym sło​wem, osto​ją w tym oto​cze​‐ niu. Co wie​czór sio​stra Wi​cia szła z wia​drem go​rą​cej wody wraz z mied​ni​cą do Ma​teń​ki i od​by​wa​ło się tam praw​do​po​dob​nie my​cie nóg (nie wie​dzie​li​śmy, co do​kład​nie, bo ni​g​dy tam nie za​glą​da​ły​śmy). W każ​dym ra​zie sio​stra Wi​cia ob​my​wa​ła Ma​teń​kę, plu​ska​jąc przy tym. Jed​nak te sub​tel​ne dźwię​ki były ni​‐ czym bal​sam przy wiecz​nych krzy​kach my​tej. Sły​sza​ły​śmy wraz z nimi pre​‐

ten​sje, ja​ko​by woda była za go​rą​ca, i za​raz po​tem do​cho​dzi​ły do nas od​gło​sy ude​rzeń. Zda​rza​ło się, że służ​ka wy​ska​ki​wa​ła z jej celi z prze​krę​co​nym we​lo​‐ nem i bli​ska utra​ty czep​ka spod we​lo​nu. Do​bit​nie prze​czy​ło to po​zo​ro​wa​nej ła​god​no​ści Ma​teń​ki. Same też in​tu​icyj​nie wy​czu​wa​ły​śmy fałsz i szcze​rość uczuć. Ko​cha​ły​śmy sio​strę Wi​cię. Nie​raz przy​no​si​ła nam ra​ry​ta​sy w po​sta​ci tor​tów i wy​pie​ków po​cho​dzą​cych z po​czę​stun​ków ser​wo​wa​nych przez mat​ki księ​dzu przy​cho​dzą​ce​mu do klasz​tor​nej ka​pli​cy, któ​ry od​pra​wiał tam na​bo​‐ żeń​stwa. W so​bo​tę w sali do od​ra​bia​nia lek​cji mu​sia​ły​śmy wszyst​kie pi​sać li​sty do domu, a te po​tem cen​zu​ro​wa​no. Wie​dząc o tym, nie po​tra​fi​łam na​pi​sać szcze​‐ re​go li​stu. Sama świa​do​mość, że bę​dzie po​tem czy​ta​ny przez obce oso​by, wy​ra​biał we mnie opór, bunt i skrę​po​wa​nie. Pi​sa​łam więc bar​dzo la​ko​nicz​‐ nie, na przy​kład: „Ko​cha​na Ma​mu​siu, je​stem zdro​wa” i ta​kie tam ba​na​ły. By​‐ łam bo​wiem na​uczo​na w domu, że cu​dze li​sty są świę​to​ścią i nie wol​no ich otwie​rać i czy​tać. Moja Mat​ka ni​g​dy mo​ich li​stów nie otwo​rzy​ła i ja ni​g​dy nie czy​ta​łam jej li​stów, chy​ba że sama prze​czy​ta​ła nam ja​kiś cie​ka​wy frag​‐ ment. Ale żeby ktoś kon​tro​lo​wał, co ja pi​szę?! Było to dla mnie wręcz ob​raź​‐ li​we. Pew​ne​go dnia Ma​teń​ka za​wo​ła​ła mnie do swo​jej celi i mówi tak: – Słu​chaj, dla​cze​go ty tak pi​szesz ob​ce​so​wo o swo​im ro​dzeń​stwie? – Nie cze​ka​jąc na moją od​po​wiedź, po​in​stru​owa​ła mnie: – Za​miast Stef​ciu, Ta​dziu pi​szesz tak su​ro​wo. Te li​sty nie mają w ogó​le ser​decz​no​ści, tyl​ko są ta​kie oschłe. Nie pa​mię​tam, co jej wte​dy od​po​wie​dzia​łam, ale za​go​to​wa​ło się we mnie. Nie​zbyt przy​jem​nie wspo​mi​nam tę roz​mo​wę. Z jej alu​zji wy​ni​ka​ło, że mat​‐ ki plot​ku​ją na nasz te​mat. Po​twier​dze​niem tego były ich roz​mo​wy, sły​sza​ne póź​niej pod​czas po​obied​nich spa​ce​rów po du​żym ogro​dzie przy​klasz​tor​nym. Ale praw​dę mó​wiąc, o czym mia​ły mó​wić w tym her​me​tycz​nym świat​ku? Ten dru​gi po​byt w klasz​to​rze po​ka​zał mi, jak tam​tej​sze zwy​cza​je mogą za​‐ prze​czać re​li​gij​nym za​sa​dom. Sio​stry dzie​lo​no na te nie​za​moż​ne oraz te, któ​‐ re wno​si​ły duże po​sa​gi i otrzy​my​wa​ły uprzy​wi​le​jo​wa​ną po​zy​cję mat​ki. Ubo​‐ gie wstę​po​wa​ły do klasz​to​ru z po​wo​ła​nia, pra​co​wa​ły bar​dzo cięż​ko, trak​to​‐ wa​no je bar​dzo źle, co wzbu​dza​ło na​sze współ​czu​cie. Draż​ni​ło mnie też to plot​ko​wa​nie i trak​to​wa​nie bo​gat​szych ro​dzi​ców w rów​nie uprzy​wi​le​jo​wa​ny spo​sób. Sta​ło to w wy​raź​nej sprzecz​no​ści z na​uką Chry​stu​sa, wsku​tek cze​go po​wsta​ły moje pierw​sze wąt​pli​wo​ści i bar​dziej

kry​tycz​ne spoj​rze​nie na księ​ży i za​kon​ni​ce. A wra​ca​jąc do ów​cze​snej co​dzien​no​ści; kie​dy cho​dzi​ły​śmy na spa​ce​ry pa​‐ ra​mi, pro​wa​dzo​ne przez na​uczy​ciel​kę lub za​kon​ni​cę, chłop​cy z oko​li​cy wo​ła​‐ li na nas: – Gęsi idą! Gęsi idą! Nic dziw​ne​go. Od​sta​wa​ły​śmy swo​im za​cho​wa​niem od oto​cze​nia tak bar​‐ dzo, że śmie​szy​ło to ró​wie​śni​ków z oko​li​cy, ale nie mia​ły​śmy na to żad​ne​go wpły​wu. In​nym przy​kła​dem są wy​jaz​dy na nar​ty. Nie​do​pusz​czal​ne było wło​że​nie spodni! Moż​na było cho​dzić tyl​ko w spód​ni​cach. Wten​czas ko​bie​tę w spodniach uwa​ża​no na​wet za coś grzesz​ne​go. Ko​bie​cie nie przy​sta​wa​ło cho​dzić w spodniach na​wet pod​czas jaz​dy kon​nej. Do​pusz​czal​ne to było je​‐ dy​nie pod​czas jaz​dy au​to​mo​bi​lem lub wy​jąt​ko​wo przy​pad​ku stro​ju spor​to​we​‐ go (ale do​ty​czy​ło to je​dy​nie ko​biet z mia​sta). Mia​łam ko​le​żan​kę, któ​rej oj​ciec był dy​rek​to​rem szy​bu naf​to​we​go, gdzieś w Gor​li​cach. Od​wie​dza​ją​ca ją mat​ka, gwo​li ści​sło​ści przy​jeż​dża​ją​ca la​tem w otwar​tym ka​brio​le​cie, ubra​na była za​wsze w spodnie. I mat​ki wi​ta​ły ją z wiel​ki​mi po​kło​na​mi. Mo​ney, mo​ney – za​nu​ci​ła​bym dziś pio​sen​kę ABBY. Inne sła​bost​ki wy​ni​ka​ły z na​le​cia​ło​ści re​gio​nal​nych. Tar​nów znaj​do​wał się na te​re​nie ów​cze​snej Ga​li​cji21. A tam sto​so​wa​no po​wszech​nie ty​tu​ło​wa​nie. Szcze​gól​nie nad​uży​wa​no ty​tu​łu hra​biow​skie​go: hra​bia taki, hra​bia sia​ki, hra​‐ bia owa​ki. Każ​dy był hra​bią. 21 Ga​li​cja w II Rzecz​po​spo​li​tej obej​mo​wa​ła zie​mie daw​ne​go za​bo​ru au​striac​kie​go, na​le​żą​ce przed za​bo​ra​mi do Rze​czy​po​spo​li​tej, w skład któ​rej wcho​dzi​ły czte​ry ów​cze​sne wo​je​wódz​twa: kra​kow​skie, lwow​skie, sta​ni​sła​wow​skie i tar​no​pol​skie.

Któ​rejś z nie​dziel usły​sza​łam taki to ko​mu​ni​kat: – Do​brzań​ska do roz​mów​ni​cy! Przy​szedł pan hra​bia Zie​miń​ski! Od​wie​dza​ją​cy mnie ku​zyn, An​tek Zie​miń​ski, nie był oczy​wi​ście żad​nym hra​bią, jed​nak zgod​nie z tą za​sa​dą wszyst​ko mu​sia​ło być ty​tu​lar​ne. Ta​kie tam śmiesz​nost​ki ga​li​cyj​skie. Inna cie​ka​wost​ka: kie​dyś do klasz​to​ru przy​je​cha​ło dwóch pa​nów w czer​ni, nie byli to wpraw​dzie księ​ża, ale wy​stę​po​wa​li w służ​bie Ko​ścio​ła. Za​mknę​li się w ga​bi​ne​cie mat​ki dok​tor Ło​jow​skiej, za​ra​‐ zem dy​rek​tor​ki na​szych szkół klasz​tor​nych. Na mar​gi​ne​sie, była to bo​daj​że je​dy​na za​kon​ni​ca, któ​ra mia​ła wyż​sze wy​kształ​ce​nie i ty​tuł dok​to​ra, ale nie wiem ja​kich nauk. W każ​dym ra​zie, gdy ci pa​no​wie wy​szli, wie​czo​rem ze​bra​no nas i mat​ka

dok​tor Ło​jow​ska po​wie​dzia​ła nam na wstę​pie coś mało istot​ne​go, a po​tem oznaj​mi​ła, że bę​dzie​my się uczyć hym​nu fa​szy​stów wło​skich Dio Vi​net​ty22. 22 Pius XI, dzię​ki ne​go​cja​cjom z Duce i zdol​no​ściom dy​plo​ma​tycz​nym se​kre​ta​rzy sta​nu do​pro​wa​‐ dził do po​jed​na​nia z Wło​cha​mi. 11 lu​te​go 1929 r. pod​pi​sa​no trak​ta​ty la​te​rań​skie, któ​re za​pew​nia​ły su​‐ we​ren​ność mia​stu-pań​stwu Wa​ty​kan, ure​gu​lo​wa​ły spra​wy fi​nan​so​we i kon​kor​dat oraz osta​tecz​nie roz​‐ wią​za​ły tzw. kwe​stię rzym​ską.

Tak więc za​czę​ły​śmy się uczyć i sio​stry mu​sia​ły zro​bić to bar​dzo rze​tel​nie, bo za​pa​mię​ta​łam stro​fy z me​lo​dią na po​nad osiem​dzie​siąt lat: Gio​vi​nez​za, Gio​vi​nez​za, Pri​ma​ve​ra di bel​lez​za, del​la vita e nell’asprez​za, il tuo can​to squ​il​la e va!23 23 „O Mło​do​ści, O Mło​do​ści, Wio​sno (po​cząt​ku) pięk​no​ści w okru​cień​stwie ży​cia twój śpiew brzmi i prze​ni​ka!” (tłum. To​masz Si​lan).

Do​rzu​cę jesz​cze jed​ną ze śmiesz​no​stek klasz​tor​nych. Prze​cho​dzi​ły​śmy tam bierz​mo​wa​nie. Na​ukę do bierz​mo​wa​nia pro​wa​dzi​ła za​kon​ni​ca, któ​ra była ko​‐ le​żan​ką mo​jej Mat​ki. Ukoń​czyw​szy tę klasz​tor​ną szko​łę, zo​sta​ła za​raz za​kon​‐ ni​cą i nie zdą​ży​ła po​znać świa​ta. Cóż, po​mi​mo to za za​da​nie mia​ła przy​go​to​‐ wać nas do ży​cia. Ja​kie to mu​sia​ło być dla niej trud​ne, a dla nas ana​chro​nicz​‐ ne, niech świad​czy cho​ciaż​by jed​no z jej po​uczeń: – Te​raz je​ste​ście chro​nio​ne, bo znaj​du​je​cie się pod na​szą opie​ką. Nie zna​‐ cie świa​ta, ale jak wej​dzie​cie w nie​go, cze​ka na was wie​le nie​bez​pie​czeństw. A co się te​raz dzie​je w świe​cie?! Jest tam strasz​na de​mo​ra​li​za​cja. Dziew​czę​ta i ko​bie​ty ką​pią się z męż​czy​zna​mi i to nie w ta​kich dłu​gich ko​szu​lach, ale tyl​ko w majt​kach do ko​lan i sta​ni​kach je​dy​nie na ra​miącz​kach. Chcia​ło mi się śmiać, bo mia​łam wte​dy strój ką​pie​lo​wy dwu​czę​ścio​wy i do gło​wy mi nie przy​szło, aby sko​ja​rzyć to z de​mo​ra​li​za​cją. Nie by​łam w tym od​osob​nio​na, bo po​dob​nie jak ja my​śla​ła moja ko​le​żan​ka war​sza​wian​ka, któ​‐ ra już w tym mło​dym wie​ku mia​ła wy​de​pi​lo​wa​ne brwi i spo​re do​świad​cze​nie z chło​pa​ka​mi. Trud​no więc było nam uznać au​to​ry​tet uczą​cej. Nie zna​jąc świa​ta, nie mia​ła po​ję​cia, co się dzia​ło na ze​wnątrz. W tym klasz​to​rze spę​dzi​łam z pół​to​ra roku, aż do mo​men​tu, gdy zmarł mój Oj​ciec (w roku 1936). Wów​czas ro​dzeń​stwo stwier​dzi​ło, że mat​ka nie może być sama i trze​ba mnie za​brać z klasz​to​ru, abym mo​gła po​ma​gać jej w domu. Za​dba​li też o kon​ty​nu​ację mo​je​go kształ​ce​nia i kie​dy wró​ci​łam, do​sta​łam się

od razu do gim​na​zjum pań​stwo​we​go, do któ​re​go wcze​śniej nie przy​ję​to mnie z bra​ku miejsc. Tam się oka​za​ło, że moje wia​do​mo​ści szkol​ne są na tak ni​‐ skim po​zio​mie, zwłasz​cza z ję​zy​ków ob​cych (ła​ci​ny i nie​miec​kie​go), że do koń​ca roku szkol​ne​go do​sta​łam z nich mnó​stwo dwój. Na​to​miast z ma​te​ma​‐ ty​ką ra​dzi​łam so​bie bez kło​po​tów. Nie spra​wia​ła mi żad​ne​go pro​ble​mu. Mu​‐ sia​łam jed​nak re​pe​to​wać kla​sę. Mama wy​na​ję​ła mi ko​re​pe​ty​tor​kę, któ​ra na​‐ uczy​ła mnie ła​ci​ny tak, że sta​ła się moim naj​ulu​bień​szym przed​mio​tem, a z nie​miec​kim w na​stęp​nym roku nie mia​łam już żad​nych kło​po​tów, po​dob​‐ nie jak z po​zo​sta​ły​mi przed​mio​ta​mi hu​ma​ni​stycz​ny​mi. Na wła​snej skó​rze się prze​ko​na​łam, jak sza​lo​na była róż​ni​ca w po​zio​mie na​ucza​nia gim​na​zjal​ne​go w obu szko​łach. To pań​stwo​we słusz​nie za​słu​gi​wa​‐ ło na swo​ją świet​ną re​pu​ta​cję. Kie​dy po​rów​nam dzi​siej​sze na​ucza​nie z daw​‐ niej​szym, do​cho​dzę do wnio​sku, że ów​cze​sny po​ziom był jed​nak wyż​szy. Kie​dy koń​czy​łam gim​na​zjum, ro​dzi​na za​sta​na​wia​ła się nad moją edu​ka​cją, a kon​kret​nie, do ja​kie​go li​ceum mnie skie​ro​wać. Po​nie​waż do​ro​słe ro​dzeń​‐ stwo skła​da​ło się na moje wy​kształ​ce​nie (Mat​ki nie było na nie stać), zde​cy​‐ do​wa​ło, że mu​szę iść do ja​kie​goś li​ceum za​wo​do​we​go. Mo​głam przy tym wy​brać kon​kret​ną szko​łę, a po​nie​waż za​wsze ma​rzy​łam o tym, aby po​dró​żo​‐ wać po świe​cie, zde​cy​do​wa​łam się na Li​ceum Han​dlu Za​gra​nicz​ne​go w Kra​‐ ko​wie (Kiel​ce nie mia​ło ta​kiej pla​ców​ki). W re​gio​nie było to naj​więk​sze li​ceum, stąd pro​wa​dzo​no tam też duży na​‐ bór. Od razu za​pla​no​wa​łam swą dal​szą ścież​kę edu​ka​cyj​ną na wyż​szych stu​‐ diach han​dlu za​gra​nicz​ne​go (ta​ko​we były we Lwo​wie). Lecz by tam tra​fić, mu​sia​łam wpierw po​ko​nać pierw​szą prze​szko​dę, czy​li do​stać się do tej re​no​‐ mo​wa​nej szko​ły. Za​czę​ło mi na​gle bar​dzo za​le​żeć na re​ali​za​cji ma​rzeń, do Kra​ko​wa po​je​cha​łam z du​ży​mi oba​wa​mi, czy aby uda mi się zdać od​po​wied​‐ nio eg​za​mi​ny, gdyż o jed​no miej​sce sta​ra​ło się aż kil​ka osób. Po​de​szłam do eg​za​mi​nu z ca​łym za​an​ga​żo​wa​niem, na ja​kie było mnie stać. Ja​każ była moja ra​dość, kie​dy się do​wie​dzia​łam, że zda​łam i zo​sta​łam przy​ję​ta! Ale za​miast je​chać do Kra​ko​wa mu​sia​łam po​zo​stać w domu, gdyż w tym sa​mym roku (1939) wy​bu​chła woj​na. Moje ma​rze​nia le​gły w gru​zach, jak wie​lu in​nych lu​‐ dzi w Pol​sce. Za​nim jed​nak na​stą​pi​ła wo​jen​na za​wie​ru​cha, na​de​szło upal​ne lato, a wraz z nim za​czę​ły do​cie​rać do nas elek​try​zu​ją​ce po​gło​ski o zbli​ża​ją​cej się woj​nie. Za​pa​mię​ta​łam z tam​te​go okre​su obu​rze​nie spo​łe​czeń​stwa pol​skie​go z po​wo​‐

du za​ję​cia Za​ol​zia24. Na​stą​pi​ło ono pod na​ci​skiem Niem​ców, któ​rzy chcie​li w ten spo​sób osła​bić Cze​cho​sło​wa​cję, a jed​no​cze​śnie po​sta​wić Po​la​ków w nie​zręcz​nej sy​tu​acji po​li​tycz​nej i zro​bić z nas współ​win​nych. Póź​niej po​ja​‐ wi​ły się w ra​diu sta​łe na​wo​ły​wa​nia do skła​da​nia da​rów na za​kup uzbro​je​nia dla pol​skiej ar​mii. I lu​dzie od​da​wa​li swo​ją bi​żu​te​rię, w tym na​wet ob​rącz​ki. Dni mi​ja​ły w na​ra​sta​ją​cej nie​pew​no​ści co do naj​bliż​szej przy​szło​ści. 24 Rząd cze​cho​sło​wac​ki ugiął się przed ul​ti​ma​tum 1 paź​dzier​ni​ka 1938 r. i zgo​dził się prze​ka​zać spor​ne te​ry​to​rium Pol​sce. Po uzgod​nie​niu spraw zwią​za​nych ze zmia​na​mi gra​nicz​ny​mi, 2 paź​dzier​ni​ka 1938 r. na Za​ol​zie wkro​czy​ły od​dzia​ły pol​skie, zaj​mu​jąc jed​no​cze​śnie le​żą​cą na Sło​wa​cji Zie​mię Cza​‐ dec​ką.

W koń​cu na​de​szły ostat​nie dni przed sa​mym wy​bu​chem woj​ny i za​pa​dło mi w pa​mięć, jak pew​ne​go wie​czo​ru przy​szło za​rzą​dze​nie, aże​by przy​pro​wa​‐ dzać ko​nie do re​mon​tów (ko​mi​sji woj​sko​wych). Ko​nie, któ​re nada​wa​ły się na po​trze​by woj​ska, zo​sta​ły za​re​kwi​ro​wa​ne. Pa​mię​tam, że moja Mama po​je​‐ cha​ła wte​dy wie​czo​rem do Pie​ko​szo​wa, do na​sze​go urzę​du gmin​ne​go, gdzie od​by​wa​ło się ba​da​nie koni i ich re​kwi​ro​wa​nie. Na​sze​go je​dy​ne​go ko​nia prze​‐ ję​to i mu​sia​ła póź​niej wra​cać nocą chłop​skim wo​zem. Z każ​dym na​stęp​nym dniem na​stro​je sta​wa​ły się co​raz bar​dziej na​pię​te. Po​‐ nie​waż je​dy​ni w oko​li​cy mie​li​śmy ra​dio, słu​cha​ło się go sta​le, szcze​gól​nie nada​wa​nych ko​mu​ni​ka​tów. Z tego po​wo​du przy​cho​dzi​li do nas ze wsi go​spo​‐ da​rze i wsłu​chu​jąc się w ich treść, ra​dzi​li, co i jak mają zro​bić.

7. Wybuch wojny 1 wrze​śnia 1939 r.25 zo​sta​ła nada​na wia​do​mość o na​pa​ści Nie​miec na Pol​‐ skę i tuż po niej zrzu​co​no bom​by w oko​li​cach Kielc. Jed​na z nich spa​dła na dom w sa​mym mie​ście, na​le​żą​cy aku​rat do mo​je​go stry​ja, i wy​rzą​dzi​ła spo​re szko​dy. Jak się oka​za​ło, był to je​dy​ny dom miesz​kal​ny w tym mie​ście tra​fio​‐ ny bom​bą w trzy​dzie​stym dzie​wią​tym. Wpraw​dzie Niem​cy ce​lo​wa​li w sta​cję ko​le​jo​wą, jed​nak jak wi​dać, nie bar​dzo im to wy​szło. Jak na iro​nię, stryj swój dom nie​da​le​ko sta​cji ku​pił za​raz po sprze​da​ży po​przed​nie​go w Byd​gosz​czy. Bał się bo​wiem, że miesz​ka​jąc zbyt bli​sko gra​ni​cy nie​miec​kiej, na​ra​ża się na duże nie​bez​pie​czeń​stwo. 25 4 Pułk Pie​cho​ty Le​gio​nów oraz 2 Pułk Ar​ty​le​rii Lek​kiej Le​gio​nów opu​ści​ły kie​lec​ki gar​ni​zon już 27 sierp​nia 1939 r., uda​jąc się na wy​zna​czo​ne po​zy​cje nie​opo​dal Za​po​lic i Mo​dli​na. 1 wrze​śnia Luft​‐ waf​fe zbom​bar​do​wa​ło ko​sza​ry na Bu​ków​ce, lot​ni​sko w Ma​sło​wie Pierw​szym i uję​cie wody Sie​dem Źró​deł w Bia​ło​go​nie. Nie​dłu​go zor​ga​ni​zo​wa​no przej​ścio​we obo​zy je​niec​kie, przez któ​re prze​szło oko​ło pię​ciu ty​się​cy osób.

Czy​sty przy​pa​dek? Gdy tyl​ko ro​ze​szła się wieść, że Kiel​ce zo​sta​ły zbom​bar​do​wa​ne, chłop​ki mo​men​tal​nie się ze​bra​ły i po​bie​gły do Kielc, li​cząc na to, że ze zbu​rzo​nych do​mów bę​dzie moż​na coś wy​sza​bro​wać. Chło​pi na​to​miast za​przę​gli ko​nie do swo​ich wo​zów i po​je​cha​li do lasu ści​nać drze​wa. Tak pol​ska wieś za​re​ago​‐ wa​ła na dzia​ła​nia wo​jen​ne. Jak się po​tem mia​ło zresz​tą oka​zać, nie na dłu​go im się to drew​no przy​da​ło. Zra​bo​wa​ne skła​do​wa​li na swo​ich po​dwó​rzach, a po kil​ku ty​go​dniach ode​bra​li im je Niem​cy, jeż​dżąc po wsiach i bez ostrze​‐ że​nia re​kwi​ru​jąc le​śną zdo​bycz. Jed​nak samo wy​ko​rzy​sta​nie wo​jen​nych oko​licz​no​ści do kra​dzie​ży było okrop​ne. Sły​sząc ter​kot ich wo​zów po​wra​ca​ją​cych z lasu, i wi​dząc za​cho​wa​‐ nie oko​licz​nej lud​no​ści wiej​skiej, po​czu​li​śmy się wraz z naj​młod​szym bra​tem Ada​mem i Mat​ką nie​swo​jo. Pa​mię​tam, jak ob​ser​wu​jąc nie​bo nad nami, zo​ba​czy​łam prze​la​tu​ją​cy ni​sko nad zie​mią sa​mo​lot, w do​dat​ku prze​my​ka​ją​cy po​mię​dzy na​szym zam​kiem a są​sied​nim do​mem tak ni​sko, jak​by chciał się skryć. Po​my​śla​łam, że mógł to być pol​ski sa​mo​lot, bo chwi​lę póź​niej wi​dzia​łam, jak dwie wal​czą​ce ma​szy​‐ ny go​ni​ły się po nie​bie. Po​łą​czyw​szy to z frag​men​tem wspo​mnień pol​skie​go pi​lo​ta z tam​tych dni i miej​scem, sko​ja​rzy​łam, że naj​praw​do​po​dob​niej był to lot roz​po​znaw​czy

lek​kie​go bom​bow​ca „Ka​raś” z dru​giej eska​dry bom​bo​wej, ma​ją​cy za za​da​nie zlo​ka​li​zo​wa​nie ko​lumn pan​cer​nych mię​dzy in​ny​mi w oko​li​cach Kielc. Naj​‐ wi​docz​niej chciał uciec przed mes​ser​sch​mit​ta​mi i za​sko​czyć hi​tle​row​skie ba​‐ te​rie prze​ciw​lot​ni​cze, bo nikt do nie​go nie strze​lał. Do​pie​ro kie​dy wzbił się po​now​nie, za​ata​ko​wał go po​je​dyn​czy mes​ser​sch​mitt. Na szczę​ście pol​ski pi​‐ lot zdo​łał zmy​lić Niem​ca, szar​żu​jąc tuż na la​sem, a po​tem kon​ty​nu​ował za​‐ pla​no​wa​ny lot w kie​run​ku Ra​do​mia26. 26 Lot z 4 wrze​śnia 1939 r. (przy​pis au​to​ra na pod​sta​wie Ha​li​fa​xy nad pło​ną​cą sto​li​cą Jó​ze​fa Szczyp​ka, wyd. KAW Rze​szów 1985 r.).

Na tym za​koń​czy​ły się dla mnie mi​li​tar​ne wy​da​rze​nia z po​cząt​ku woj​ny. Woj​sko nie​miec​kie uni​ka​ło głów​nej dro​gi pro​wa​dzą​cej bli​sko nas i ma​sze​ro​‐ wa​ło je​dy​nie bocz​ną. Pew​ne​go dnia zro​bi​ło so​bie prze​rwę w dro​dze na wschód i uru​cho​mi​ło kuch​nie po​lo​we dla swo​ich żoł​nie​rzy. Jak się o tym do​‐ wie​dzie​li nasi chło​pi i ich baby, za​czę​li zwy​czaj​nie cho​dzić do tych Niem​ców po zupę. Pa​trzy​ły​śmy na ten chłop​ski prag​ma​tyzm za​sko​czo​ne i zdzi​wio​ne. W dru​gim ty​go​dniu woj​ny lu​dzie za​czę​li ucie​kać z miast i wsi na wschód. Wę​dru​ją​cy dro​gą Kiel​ce – Czę​sto​cho​wa ucie​ki​nie​rzy prze​cho​dzi​li ca​ły​mi ta​‐ bu​na​mi, za​trzy​mu​jąc się u nas po dro​dze na od​po​czy​nek. Nasz za​mek stał się schro​nie​niem wie​lu nowo przy​by​łych, umę​czo​nych i głod​nych lu​dzi. Da​wa​‐ ły​śmy im je​dze​nie, udo​stęp​nia​ły​śmy miej​sca do spa​nia, ale i tak z prze​peł​nie​‐ nia spa​li gdzie po​pa​dło. Za​pa​mię​ta​łam z tego cza​su pew​ne​go star​sze​go je​go​‐ mo​ścia, któ​ry wy​róż​niał się na tle ucie​ki​nie​rów. Spra​wiał wra​że​nie czło​wie​ka na​tchnio​ne​go, a in​te​li​gen​cja i wie​dza wprost z nie​go ema​no​wa​ły. No​cu​jąc u nas, dys​ku​to​wał z moją Mamą na wie​le te​ma​tów. Kie​dy go słu​cha​łam, na​‐ su​nę​ła mi się re​flek​sja, że okrop​no​ści woj​ny mało kogo oszczę​dza​ły, ale też zmu​sza​ły do no​wych za​cho​wań i re​la​cji w tych nie​co​dzien​nych oko​licz​no​‐ ściach, w któ​rych czło​wie​czeń​stwo li​czy​ło się naj​bar​dziej. Ja też chcia​łam ko​niecz​nie ucie​kać! Mia​łam osiem​na​ście lat i trak​to​wa​łam to jak przy​go​dę. Jed​nak Mama sta​now​czo się temu sprze​ci​wi​ła. – Nie! Ni​g​dzie nie bę​dzie​my ucie​kać! – po​sta​no​wi​ła. W spo​sób nie​wzbu​dza​ją​cy za​in​te​re​so​wa​nia wy​ko​pa​ły​śmy w piw​ni​cy dziu​‐ rę i moja Mama ukry​ła w niej sre​bra i co cen​niej​sze rze​czy. Broń my​śliw​ską Ojca (lu​bił po​lo​wać) i ja​kieś jego re​wol​we​ry wraz z sza​blą mo​je​go bra​ta (byli ofi​ce​ra​mi re​zer​wy) pa​ro​bek miał za​to​pić w Sa​la​men​cie. Ale przy​pusz​czam, że tego nie zro​bił i je za​trzy​mał, aby mieć się czym bro​nić, bo szyb​ko po​ja​wi​‐ ła się strasz​na ban​dzior​ka. Czę​sto pod przy​kryw​ką „par​ty​zan​tów” skry​wa​li

się po​spo​li​ci ban​dy​ci, któ​rzy do​ko​ny​wa​li ra​bun​ków. Przez ty​dzień lub dwa oko​li​ce były peł​ne ucie​ki​nie​rów, któ​rzy cze​ka​li na dal​sze wie​ści o sy​tu​acji z kra​ju. Gdy jed​nak do​tar​ło do nas, że woj​ska nie​‐ miec​kie po​szły da​lej na wschód, piel​grzy​mo​wa​nie uchodź​ców się skoń​czy​ło. Za​czę​li wra​cać do do​mów, gdyż zro​zu​mie​li, że nie było już gdzie ucie​kać. Tyl​ko nie​licz​ni pró​bo​wa​li wciąż szu​kać swo​je​go bez​piecz​ne​go miej​sca. Lu​‐ dzie wra​ca​li przede wszyst​kim do Czę​sto​cho​wy i jej oko​lic, skąd po​cho​dzi​li. Tych kil​ka​na​ścio​ro osób, któ​re prze​by​wa​ło u nas, po​sta​no​wi​ło tak​że wra​cać do domu. Za​czę​ło się wo​kół wy​lud​niać za​rów​no z cy​wi​li, jak i żoł​nie​rzy, gdyż jed​‐ nost​ka nie​miec​ka roz​po​czę​ła sta​cjo​no​wa​nie w gmin​nym Pie​ko​szo​wie, kon​‐ cen​tru​jąc ścią​ga​ne z oko​lic roz​pro​szo​ne od​dzia​ły. Mi​gra​cji jed​nak nie było koń​ca, le​d​wo co Niem​cy uru​cho​mi​li swo​je urzę​dy w gmi​nie, a wszyst​kie dziew​czy​ny i ko​bie​ty z bied​nych go​spo​darstw po​zgła​‐ sza​ły się na sak​sy do Nie​miec. Przed woj​ną, z tych re​jo​nów chłop​ki wy​jeż​‐ dża​ły co​rocz​nie do pra​cy se​zo​no​wej w Rze​szy. Po​tra​fi​ły w je​den se​zon za​ro​‐ bić na do​brze płat​nych pra​cach po​lo​wych na tyle dużo, że wy​star​cza​ło im to po​tem na po​sag lub za​bez​pie​cze​nie dla ca​łej ro​dzi​ny. Tym ra​zem, nie zda​jąc so​bie jed​nak spra​wy lub bę​dąc nie​do​in​for​mo​wa​ne, po​sta​no​wi​ły to po​wtó​‐ rzyć, wy​ko​rzy​stu​jąc nada​rza​ją​cą się oka​zję. Nie wie​dzia​ły, że wy​ja​dą ochot​‐ ni​czo do pra​cy nie​wol​ni​czej. Tak, za​le​d​wie wcho​dząc w do​ro​słe ży​cie, za​pa​mię​ta​łam te pierw​sze dwa wo​jen​ne ty​go​dnie. Przez cały czas, wsłu​chu​jąc się sta​le w ko​mu​ni​ka​ty pol​skie​go ra​dia, któ​re przede wszyst​kim nada​wa​ło alar​my typu: „Uwa​ga, uwa​ga, nad​cho​dzi”, „Uwa​ga, uwa​ga, prze​szedł”, mar​twi​li​śmy się o na​szych trzech bra​ci wal​czą​‐ cych w obro​nie Pol​ski. Póź​niej nada​no pierw​sze prze​mó​wie​nie pre​zy​den​ta War​sza​wy Sta​rzyń​skie​go i nie​co póź​niej to dru​gie27, o słab​ną​cej sto​li​cy. Ale sta​le mie​li​śmy na​dzie​ję, że Za​chód, zwłasz​cza so​jusz​ni​cza An​glia, włą​czy się w dzia​ła​nia wo​jen​ne i ta za​wie​ru​cha nie po​trwa dłu​go. W koń​cu jed​nak na​de​‐ szła ka​pi​tu​la​cja, któ​ra po​zba​wi​ła nas i wie​lu in​nych złu​dzeń oraz wy​wo​ła​ła roz​go​ry​cze​nie. Roz​po​czę​ły się ko​lej​ne wę​drów​ki, choć in​nych już lu​dzi. Byli to z ko​lei pol​scy żoł​nie​rze, któ​rzy po ka​pi​tu​la​cji ucie​ka​li przed poj​ma​niem do nie​wo​li za​rów​no przez żoł​nie​rzy We​hr​mach​tu, jak i Ar​mii Czer​wo​nej. Ci, któ​rzy tra​fi​li do nas, pro​si​li o cy​wil​ne ubra​nia, cze​go też nie od​ma​wia​li​śmy,

bo ro​zu​mie​li​śmy ich bar​dzo trud​ne po​ło​że​nie. Mo​gli​śmy im po​móc, gdyż na szczę​ście dla nich mie​li​śmy tro​chę mę​skich ubrań po bra​ciach miesz​ka​ją​cych poza do​mem. Po nich przy​szli ko​lej​ni żoł​nie​rze, któ​rych stan fi​zycz​ny był god​ny po​ża​ło​wa​nia. Ukry​wa​jąc się w le​sie, przez kil​ka ko​lej​nych dni ni​cze​go nie je​dli, czer​piąc siłę je​dy​nie z de​ter​mi​na​cji, do​pro​wa​dza​jąc się do skraj​ne​go wy​czer​pa​nia. Na​kar​mi​li​śmy ich tym, co jesz​cze mie​li​śmy, czy​li wiej​skim mle​kiem przy​nie​sio​nym so​li​dar​nie przez chło​pów i chle​bem. Nie​ste​ty, wy​ja​‐ ło​wio​ne żo​łąd​ki nie były w sta​nie tego stra​wić i po​do​sta​wa​li bie​gu​nek, w nie​‐ wiel​kim stop​niu mo​gąc sko​rzy​stać z tego po​sił​ku. Wciąż przy​cho​dzi​ły ko​lej​‐ ne gru​py rów​nie za​bie​dzo​nych żoł​nie​rzy, któ​rzy nie chcie​li pójść do nie​wo​li, więc ucie​kli. No​co​wa​li u nas i po​ży​wia​li się, póki mie​li​śmy ja​kie​kol​wiek za​‐ pa​sy, ale i one w koń​cu się skoń​czy​ły. Była to dru​ga fala żoł​nier​skich ucie​ki​‐ nie​rów. 27 16 wrze​śnia 1939 r.

Na​de​szła je​sień i wte​dy za​czę​to mó​wić o „Hu​ba​lu”28, któ​ry za​czął dzia​łać w tej oko​li​cy (rów​nież w na​szej, bo miesz​ka​li​śmy w re​gio​nie świę​to​krzy​‐ skim). Dla Niem​ców waż​ne było za​opa​trze​nie w żyw​ność, bo za​czę​li sku​po​‐ wać gęsi i kacz​ki, któ​re wy​sy​ła​li po​tem do Nie​miec. Skup nie po​le​gał jed​nak na bier​nym cze​ka​niu w ja​kimś punk​cie, lecz na prze​szu​ki​wa​niu oko​licz​nych go​spo​darstw; za żywy in​wen​tarz pła​ci​li sym​bo​licz​ną kwo​tę, nie py​ta​jąc na​‐ wet wła​ści​cie​li o zgo​dę. 28 Płk Hen​ryk Hu​bal-Do​brzań​ski za​czął dzia​łać na Kie​lec​czyź​nie z po​cząt​kiem paź​dzier​ni​ka 1939 r. i był krew​nym Bo​ha​ter​ki wspo​mnień.

Chcąc prze​żyć do wio​sny, mu​sie​li​śmy za​bić na​szą je​dy​ną świ​nię, prze​ra​‐ bia​jąc ją od razu na wę​dzo​ną masę kieł​bas i bo​czek; to wszyst​ko roz​wie​si​li​‐ śmy na drą​gach w basz​cie, jako że nie​ogrze​wa​na, świet​nie nada​wa​ła się na spi​żar​kę. Wkrót​ce przy​szli jesz​cze inni żoł​nie​rze, na​zy​wa​ją​cy sie​bie Ślą​za​ka​mi. Za​‐ ba​wia​li Mamę w dru​giej czę​ści domu, opo​wia​da​jąc, jak to tra​fi​li do nie​miec​‐ kie​go woj​ska, sta​ra​jąc się za​ra​zem prze​ko​nać ją, że nie są ate​ista​mi, jak ich na​zy​wa​ła. Mama, nie da​jąc im wia​ry, ar​gu​men​to​wa​ła, że sko​ro Hi​tler nie uzna​je re​li​gii, księ​ży i Boga, to oni słu​żą w ate​istycz​nym woj​sku. – To nie​praw​da – twier​dzi​li. – My tu mamy na klam​rach pa​sków „Gott mit uns”!29 29 „Bóg jest z nami”.

Po ja​kiejś dłuż​szej chwi​li luź​na i chwi​la​mi we​soł​ko​wa​ta roz​mo​wa skoń​‐

czy​ła się, a nas uwol​nio​no od nie​pro​szo​ne​go to​wa​rzy​stwa. Gdy so​bie po​szli, Mama po​sta​no​wi​ła przy​nieść na ko​la​cję ka​wa​łek kieł​ba​sy. I wte​dy się oka​za​‐ ło, że zo​sta​ła wy​kra​dzio​na przez wy​bi​te okno wraz z ca​łym mię​snym za​pa​‐ sem. Wie​przo​wi​na, ma​ją​ca nam wy​star​czyć na całą zimę, wy​pa​ro​wa​ła, po​zo​‐ sta​wiw​szy po so​bie, albo ra​czej po „przy​ja​znych wo​ja​kach”, je​dy​nie pu​ste drą​gi. Tak to nas ci Ślą​za​cy urzą​dzi​li. Sy​tu​acja je​sie​nią trzy​dzie​ste​go dzie​wią​te​go roku z ty​go​dnia na ty​dzień sta​‐ wa​ła się co​raz bar​dziej na​pię​ta i wie​lo​krot​nie mo​gli​śmy się prze​ko​nać, kto nami rzą​dzi. Pew​ne​go dnia wła​ści​cie​le ma​jąt​ków zo​sta​li we​zwa​ni na ze​bra​nie do sta​ro​stwa san​do​mier​skie​go. Sta​wi​li się grzecz​nie w kom​ple​cie, bo mia​ły być ja​kieś za​rzą​dze​nia. Od tego mo​men​tu słuch po nich za​gi​nął i jak się oka​‐ za​ło po cza​sie, wszyst​kich wy​wie​zio​no do Oświę​ci​mia. Po​stą​pio​no z nimi do​kład​nie tak samo, jak z na​ukow​ca​mi z Uni​wer​sy​te​tu Ja​giel​loń​skie​go. Nie​‐ ste​ty wśród ze​bra​nych w sta​ro​stwie był też mój wuj z Ja​no​wic (ro​dzin​nych stron mo​jej Mat​ki), co bo​le​śnie prze​ży​li​śmy. Nie zmie​nia​jąc miej​sca, za​czę​li​‐ śmy się czuć jak w ob​cym kra​ju. W tym sa​mym cza​sie w Mo​ści​skach, gdzie pra​co​wa​ła moja star​sza sio​stra Ewa, Niem​cy prze​ję​li ma​jąt​ki po usu​nię​tych wła​ści​cie​lach pol​skich, zwal​nia​jąc szyb​ko wszyst​kich pra​cow​ni​ków umy​sło​‐ wych (po​zo​sta​wio​no je​dy​nie fi​zycz​nych). Stra​ci​li​śmy z nią kon​takt. Po​czu​ły​‐ śmy się z Mat​ką osa​mot​nio​ne, nie ma​jąc żad​nych wie​ści od na​szych naj​bliż​‐ szych. W cią​gu dwóch ty​go​dni na​sza sy​tu​acja ro​dzin​na zmie​ni​ła się dia​me​‐ tral​nie. Mój nie​po​kój na​ra​stał, ale żad​na z nas nie do​pusz​cza​ła złych my​śli i sta​ra​ły​śmy się wspie​rać wza​jem​nie, ma​jąc opar​cie za​rów​no w domu, jak i w zam​ku. Gdy uj​rze​li​śmy na pro​gu zmę​czo​ną Ewę, pa​dły​śmy so​bie w ra​mio​na. Mia​ła szczę​ście, chcia​no ją bo​wiem za​trzy​mać w prze​ję​tym ma​jąt​ku, ale zdo​ła​ła w porę uciec, do​cie​ra​jąc aż pod Lwów. Kie​dy zo​rien​to​wa​ła się, że So​wie​ci tak​że przej​mu​ją te te​re​ny, zno​wu sal​wo​wa​ła się uciecz​ką w je​dy​nym kie​run​‐ ku, jaki przy​szedł jej do gło​wy – w ro​dzin​ne stro​ny. Pod​ję​ła w porę wła​ści​we de​cy​zje i zdą​ży​ła unik​nąć dwu​krot​nie utra​ty wol​no​ści, a może tak​że ży​cia. Choć wró​ci​ła do nas jako bez​ro​bot​na i bez środ​ków do ży​cia, by​ły​śmy szczę​‐ śli​we. Prze​ko​na​łam się wów​czas, jaką mą​dro​ścią kie​ro​wa​ła się moja Mat​ka w chwi​li za​mie​sza​nia wo​jen​ne​go, sta​no​wiąc osto​ję na​sze​go domu. Wkrót​ce mo​gły​śmy zno​wu po​czuć ra​dość. Do​tarł bo​wiem też naj​młod​szy brat Adam. Pra​co​wał w sta​ro​stwie w Pru​ża​nach na Po​le​siu, któ​re po​ło​żo​ne było tuż przy

gra​ni​cy ro​syj​skiej i od razu zo​sta​ło za​anek​to​wa​ne30 przez Ro​sjan, a wszyst​‐ kich pol​skich urzęd​ni​ków na​tych​miast aresz​to​wa​no. Jemu uda​ło się zbiec z trans​por​tu wio​zą​ce​go ich na Sy​be​rię. 30 19 wrze​śnia 1939 r. Pru​ża​ny zo​sta​ły za​ję​te przez so​wiec​kie od​dzia​ły 4 Ar​mii kom​dy​wa Wa​si​li​ja Czuj​ko​wa.

Sta​nął u pro​gu domu bar​dzo wy​chu​dzo​ny i zmę​czo​ny. Przy​po​mi​nał cień czło​wie​ka po​grą​żo​ne​go w de​pre​sji, nie​wie​le róż​nią​ce​go się od tych pol​skich żoł​nie​rzy z roz​for​mo​wa​nych od​dzia​łów błą​ka​ją​cych się po oko​li​cy. Był jed​‐ nym z wie​lu, któ​rych przy​gnio​tła psy​chicz​nie na​głość utra​ty wol​no​ści wraz z gorz​kim roz​cza​ro​wa​niem pły​ną​cym z osa​mot​nie​nia Po​la​ków i zdra​dziec​‐ kim wy​ko​rzy​sta​niem na​pa​ści hi​tle​row​skich Nie​miec przez Ro​sję Ra​dziec​ką. Po szyb​kim doj​ściu do sie​bie i ad​ap​ta​cji w ro​dzi​mym go​spo​dar​stwie mu​siał roz​po​cząć pra​cę jako pa​ro​bek w polu, a za​ra​zem opie​ko​wać się ko​niem przy​‐ błę​dą, zresz​tą w bar​dzo do​brej kon​dy​cji, bo po​cho​dzą​cym z jed​ne​go z roz​bi​‐ tych od​dzia​łów ka​wa​le​ryj​skich. Jed​nak jak dla mnie był z nie​go ka​wał le​nia i pa​mię​tam, że wie​lo​krot​nie sama mu​sia​łam za nie​go drze​wo rą​bać na opał czy no​sić wodę ze stud​ni. Wpraw​dzie to on zaj​mo​wał się cięż​szy​mi pra​ca​mi przy in​wen​ta​rzu, pra​cach po​lo​wych i bu​dyn​kach, a ja go​spo​dar​stwem do​mo​wym, dro​biem i go​to​wa​‐ niem, ale czę​sto to wy​ko​rzy​sty​wał jako swo​je ali​bi. Już wcze​śniej mu​sie​li​‐ śmy wy​na​jąć ko​bie​tę ze wsi do do​je​nia kro​wy i było to dla nas do​syć nie​‐ zręcz​ne, bo jak się oka​za​ło, ani moja Mat​ka, ani ja nie umia​ły​śmy tego ro​bić, choć miesz​ka​li​śmy koło wsi. Do prac po​lo​wych na pięć​dzie​się​ciu hek​ta​rach za​trud​ni​li​śmy do​dat​ko​wo chło​pa, któ​ry po​ma​gał ob​siać i za​orać spo​ry are​ał (co było pew​ną nor​mą). Do​brze, że jesz​cze wte​dy w ogó​le moż​na było ko​goś wziąć do pra​cy, bo we wsi wy​lud​ni​ło się przez te wy​jaz​dy na rze​ko​me sak​sy. Do tej pory za​wsze mie​li​śmy słu​żą​cą i pa​rob​ka, obo​je jed​nak po​je​cha​li do Rze​szy i zo​sta​li​śmy bez wła​snych pra​cow​ni​ków, a o po​zo​sta​łych bra​ciach wciąż nie mie​li​śmy wie​ści. Mi​nę​ło kil​ka ty​go​dni, gdy wró​cił dru​gi z bra​ci – Ta​de​usz, któ​ry, jak wspo​‐ mi​na​łam, był po​wo​ła​ny do woj​ska. Wal​czył do sa​me​go mo​men​tu ka​pi​tu​la​cji i za​raz po niej uciekł. Jego stan psy​chicz​ny był jesz​cze gor​szy. Nie po​tra​fił zro​zu​mieć, że prze​gra​li​śmy i mu​sie​li​śmy ka​pi​tu​lo​wać. Tak czar​ne​go sce​na​‐ riu​sza, w któ​rym Pol​ska zo​sta​ła za​ata​ko​wa​na przez dwóch wro​gów i po​zo​sta​‐ wio​na przez so​jusz​ni​ków sama so​bie, nie prze​wi​dy​wał ani on, ani jego do​‐ wód​ca. Jego stan nie​znacz​nie się po​pra​wił, gdy do​wie​dzie​li​śmy, że naj​star​szy

z bra​ci, Ste​fan, tra​fił do ofla​gu31 w Kra​ko​wie. Ucie​szy​li​śmy się nie tyl​ko dla​te​go, że była to wspa​nia​ła wia​do​mość, ale tak​że z tego po​wo​du, że wszy​‐ scy trzej bra​cia się ura​to​wa​li z wo​jen​nej po​żo​gi. Wkrót​ce do​tarł do domu i opo​wie​dział nam, jak uda​ło mu się wyjść na wol​ność. Otóż pew​ne​go dnia Niem​cy zwo​ła​li do ape​lu jeń​ców wo​jen​nych i ogło​si​li, że rol​ni​cy mają przejść na jed​ną stro​nę, a ci, co mie​li inne za​wo​dy, na dru​gą. Brat miał wyż​‐ sze wy​kształ​ce​nie rol​ni​cze, więc wy​stą​pił na stro​nę dla rol​ni​ków. Oka​za​ło się, że ich zwal​nia​ją, bo prag​ma​tycz​ni Niem​cy po​trze​bo​wa​li rąk do pra​cy na roli w Pol​sce. Od razu do​stał tu​taj pra​cę jako troj​chen​der32 ja​kie​goś ma​jąt​ku. 31 Oflag, skrót od Of​fi​zier​sla​ger für kriegs​ge​fan​ge​ne Of​fi​zie​re – nie​miec​ki obóz je​niec​ki, w któ​rym trzy​ma​ni byli ofi​ce​ro​wie wzię​ci do nie​wo​li w cza​sie dzia​łań wo​jen​nych lub oku​pa​cyj​nych. W 1939 r. było ich dwa​dzie​ścia trzy. 32 Troj​chen​der (spo​lsz​czo​ny wy​raz: der Treu​hän​der – wy​zna​czo​ny przez hi​tle​row​skie​go oku​pan​ta za​rząd​ca za​gra​bio​ne​go pol​skie​go ma​jąt​ku ziem​skie​go.

8. Pierwszy rok okupacji Wnet na​sta​ły świę​ta. Zwy​kle w Boże Na​ro​dze​nie ni​g​dy nie było nas w domu, na zam​ku. Za​wsze jeź​dzi​li​śmy do Ja​no​wic, ro​dzin​ne​go dom​ku Mat​‐ ki. Tam spę​dza​li​śmy świę​ta i syl​we​stra, po​nie​waż na​sze miesz​ka​nie nie nada​‐ wa​ło się na zi​mo​we przy​ję​cia, było zbyt zim​ne. Te świę​ta Bo​że​go Na​ro​dze​‐ nia wy​jąt​ko​wo spę​dzi​li​śmy ra​zem całą ro​dzi​ną w na​szym zam​ko​wym domu ro​dzin​nym. Po​dob​nie jak świę​ta, tak​że zimę prze​ży​li​śmy po raz pierw​szy ra​zem. Z wio​sny utkwi​ły mi w pa​mię​ci pew​ne od​wie​dzi​ny, i to nie z po​wo​du na​‐ zwi​ska gosz​czą​cych nas osób, a ze wzglę​du na pew​ną sy​tu​ację. Otóż po​je​‐ cha​łam wraz z moją sio​strą do Ob​lę​gor​ka, gdzie za​miesz​ka​ła pani Sien​kie​wi​‐ czo​wa wraz z mę​żem33, nie​dłu​go po tym, jak wró​ci​ła z aresz​tu. Syn Jul (Ju​‐ liusz) chciał nas ko​niecz​nie od​wieźć z po​wro​tem. Nie bar​dzo chcia​ły​śmy na to przy​stać, ale tak na​le​gał, chwa​ląc się za​mi​ło​wa​niem do po​wo​że​nia, że w koń​cu mu ule​gły​śmy. Dro​ga była wy​bo​ista i bar​dzo stro​ma, a on, nie zwa​‐ ża​jąc na to, co​raz bar​dziej po​ga​niał ko​nia cią​gną​ce​go brycz​kę, któ​ra za​czę​ła pod​ska​ki​wać na wer​te​pach. Prze​ży​ły​śmy hor​ror. Naj​wy​raź​niej czer​pał sa​tys​‐ fak​cję z na​szych prze​ra​żo​nych min i krzy​ków, po​wo​żąc przy tym jak sza​lo​‐ ny. Wca​le mu nie prze​szka​dza​ło, że brycz​ka mo​men​ta​mi szy​bo​wa​ła i nie​bez​‐ piecz​nie po​chy​la​ła się na za​krę​tach, nie bał się też wi​dać per​spek​ty​wy po​wro​‐ tu do domu pie​cho​tą. Nam na​to​miast prze​szła ocho​ta do dal​szych od​wie​dzin Sien​kie​wi​czów. 33 Hen​ryk Jó​zef Sien​kie​wicz – syn wiel​kie​go pi​sa​rza wraz ze swo​ją żoną Zu​zan​ną z Cie​lec​kich. W cza​sie dru​giej woj​ny świa​to​wej w pa​ła​cu schro​nie​nie znaj​do​wa​li par​ty​zan​ci z gru​py Wil​ka. Po raz pierw​szy Hen​ry​ka Jó​ze​fa wraz z żoną aresz​to​wa​no 2 lu​te​go 1940 r. Dzie​dzi​ca Ob​lę​gor​ka wy​pusz​czo​no po trzech ty​go​dniach, jego żonę pra​wie po dwóch mie​sią​cach.

Pierw​szy rok woj​ny spę​dzi​łam w Pod​zam​czu z Mamą. Pa​mię​tam, że za ca​‐ ło​rocz​ną pra​cę otrzy​ma​łam od niej urlop i mo​głam po​je​chać na ro​we​rze, do​‐ kąd chcia​łam. Mat​ka wy​pu​ści​ła mnie po​mi​mo mło​de​go wie​ku, i to w cza​sie woj​ny, choć więk​szość ro​dzi​ców ba​ła​by się to zro​bić obec​nie. Zwie​dzi​łam całą oko​li​cę. Po​nie​waż moi bra​cia sta​li się rząd​ca​mi w prze​ję​tych ma​jąt​kach, od​wie​dzi​łam w ich oko​li​cy ko​le​żan​ki w San​do​mier​skim i Sta​szow​skim, od Ję​drze​jo​wa po San​do​mierz. Po​ko​ny​wa​łam kil​ka​dzie​siąt ki​lo​me​trów dzien​nie (od trzy​dzie​stu do czter​dzie​stu) i nic mi się złe​go nie przy​da​rzy​ło, choć trwa​‐ ła oku​pa​cja. Kie​dy lato do​bie​gło koń​ca i trze​ba było po​my​śleć o kon​ty​nu​‐

owa​niu na​uki. Po​nie​waż przy mat​ce prze​by​wa​ła moja star​sza sio​stra, bra​cia do​szli do wnio​sku, że nie je​stem jej już nie​zbęd​na do po​mo​cy w go​spo​dar​stwie i po​‐ win​nam wró​cić do na​uki. Jed​nym sło​wem, mia​ły się dla mnie skoń​czyć wy​‐ mu​szo​ne fe​rie. Tyl​ko gdzie mia​łam się uczyć? Niem​cy po​zwa​la​li je​dy​nie na dzia​łal​ność szkół pod​sta​wo​wych, a ja mu​sia​ła​bym skoń​czyć li​ceum. Tak się do​brze zło​ży​ło, że do Mat​ki na​pi​sa​ła ciot​ka Ko​sic​ka (bra​to​wa Mat​ki, zresz​tą po​wtór​nie za​męż​na, też za da​le​kie​go ku​zy​na), pro​po​nu​jąc, abym kon​ty​nu​‐ owa​ła na​ukę u niej. Ar​gu​men​to​wa​ła to tym, że z jej sy​nem Ste​fa​nem (był w moim wie​ku) bę​dzie nam raź​niej i wza​jem​nie mo​że​my się mo​ty​wo​wać. De​kla​ro​wa​ła przy tym za​an​ga​żo​wa​nie dwóch na​uczy​cie​li ma​ją​cych pra​co​wać w jej domu, aby​śmy mo​gli po​tem zda​wać eg​za​mi​ny na taj​nych kom​ple​tach. Dla​te​go pro​si​ła, abym do niej przy​je​cha​ła. Star​szy​zna stwier​dzi​ła, że to do​bra oka​zja, i ko​lej​ny raz opu​ści​łam ro​dzin​ny dom i Mat​kę z po​wo​du edu​ka​cji, uda​jąc się do ciot​ki w Ja​no​wi​cach. Było to je​sie​nią 1940 roku. Ciot​ka, tak jak de​kla​ro​wa​ła w li​ście, za​trud​ni​ła dwóch pro​fe​so​rów ma​ją​cych przy​go​to​wać nas do ma​tu​ry. Ste​fan miał na​wet zda​ną tak zwa​ną małą ma​tu​rę34, co da​wa​ło mu tym sa​mym więk​sze szan​se na zda​nie pla​no​wa​nej ma​tu​ry ani​że​li mnie. Pocz​ta funk​cjo​no​wa​ła nor​mal​nie i dru​kar​nie też, dla​te​go ciot​ka mo​gła za​ma​‐ wiać w księ​gar​ni książ​ki, któ​re przy​cho​dzi​ły ol​brzy​mi​mi pa​ka​mi (za​wie​ra​ją​‐ cy​mi czę​sto bar​dzo do​bre ty​tu​ły, dziś na​zwa​ne świa​to​wy​mi be​st​sel​le​ra​mi, ta​‐ kie cho​ciaż​by, jak Prze​mi​nę​ło z wia​trem – wy​da​ne w cza​sie woj​ny przez wy​‐ daw​nic​two Ge​be​th​ner i Wolff35 na ład​nym pa​pie​rze w twar​dych okład​kach). Mo​głam je więc prze​czy​tać w cza​sie przy​go​to​wań do ma​tu​ry. Pro​fe​so​ro​wie Ro​man Le​it​ner36 i nie​ja​ki Alojz oka​za​li się po​sta​cia​mi skraj​nie róż​ny​mi; pan Ro​man był otwar​tym na lu​dzi, po​god​nym eru​dy​tą, a pan Alojz bi​go​tem – za​‐ mknię​tym, ogra​ni​cza​ją​cym się do swo​ich za​jęć. Ten dru​gi po​cho​dził ze Ślą​‐ ska i ukry​wał się przed kimś, więc nie zna​li​śmy go bli​żej. Obaj w cią​gu roku prze​ro​bi​li z nami ma​te​riał li​ceum – pierw​szy ma​te​ma​ty​kę, fi​zy​kę i re​li​gię (choć sam był ate​istą), dru​gi ję​zy​ki obce i przed​mio​ty hu​ma​ni​stycz​ne. Gdy pod​cho​dzi​li​śmy do eks​ter​ni​stycz​ne​go eg​za​mi​nu ma​tu​ral​ne​go na tak zwa​nych taj​nych kom​ple​tach37, zda​wa​li​śmy te wszyst​kie przed​mio​ty w San​do​mie​rzu. 34 Mała ma​tu​ra − w II Rze​czy​po​spo​li​tej eg​za​min koń​czą​cy edu​ka​cję w czte​ro​let​nim gim​na​zjum, wpro​wa​dzo​ny po re​for​mie edu​ka​cji z 1932 r. 35 Ge​be​th​ner i Wolff – war​szaw​skie przed​się​bior​stwo wy​daw​ni​cze i księ​gar​skie za​ło​żo​ne w 1857 r.

przez G. Ge​be​th​ne​ra i A. Wolf​fa przy Kra​kow​skim Przed​mie​ściu w War​sza​wie (Pa​łac Po​toc​kich), a póź​niej rów​nież w Kra​ko​wie. Ist​nia​ło do 1950 r., zli​kwi​do​wa​ne przez ko​mu​ni​stów. 36 Po woj​nie wy​kła​dał na Uni​wer​sy​te​cie Wro​cław​skim. 37 Taj​ne kom​ple​ty – uży​wa​ne w Pol​sce okre​śle​nie na​ucza​nia pro​wa​dzo​ne​go w for​mie nie​le​gal​nych za​jęć i wy​kła​dów or​ga​ni​zo​wa​nych poza szko​łą w okre​sie woj​ny. Sło​wo kom​ple​ty by​wa​ło daw​niej uży​‐ wa​ne w zna​cze​niu „za​ję​cia od​by​wa​ją​ce się poza bu​dyn​kiem szko​ły”.

Zda​li​śmy obo​je, dzię​ki cze​mu uzy​ska​li​śmy świa​dec​two ma​tu​ral​ne. Po zda​niu ma​tu​ry zo​sta​łam u ciot​ki, aby po​móc w pra​cach go​spo​dar​czych, a za​jęć u niej nie bra​ko​wa​ło. W jej ol​brzy​mim, no​wo​cze​śnie pro​wa​dzo​nym go​spo​dar​stwie sta​le wy​ko​ny​wa​ne były pra​ce rol​ne, ogrod​ni​cze i ho​dow​la​ne. Mnie przy​padł w udzia​le chów dro​biu. Wszyst​kie jaj​ka ozna​cza​no, spi​sy​wa​‐ no w ze​szy​cie wraz z in​for​ma​cja​mi, któ​ra z kur zno​si​ła ich naj​wię​cej, i na pod​sta​wie tego tyl​ko ta​kie jaja prze​zna​cza​no do wy​lę​gu. Se​lek​cja gwa​ran​to​‐ wa​ła naj​lep​szą ja​kość ga​tun​ko​wą. Wte​dy też za​po​zna​łam się z wy​lę​gar​ką ogrze​wa​ną lam​pą naf​to​wą, ta​kie wła​śnie roz​wią​za​nie wy​mu​sił bo​wiem po​‐ wszech​ny brak prą​du. Jego nie​do​stęp​ność spra​wia​ła, że wie​le prac to​wa​rzy​‐ szą​cych wy​lę​go​wi trze​ba było ob​słu​gi​wać ręcz​nie i sta​le do​pil​no​wy​wać, aby jaja ogrze​wa​ły się rów​no​mier​nie po​przez co​dzien​ne ich ob​ra​ca​nie, co wy​ma​‐ ga​ło spo​ro cza​su. Nie mniej​szy ogród i sad pro​wa​dzo​ne były rów​nież w no​‐ wo​cze​sny spo​sób, a po​nie​waż tro​chę się na tym zna​łam, przy​dzie​lo​no mi do​‐ pil​no​wy​wa​nie wszyst​kich prac, by od​cią​żyć ciot​kę od ści​słe​go nad​zo​ru. Zy​‐ ska​ny czas po​świę​ca​ła na po​moc lu​dziom, była zna​na jako wiel​ka spo​łecz​ni​‐ ca. Mój zaś upły​wał na licz​nych obo​wiąz​kach, co szyb​ko prze​nio​sło moje ży​‐ cie do je​sie​ni 1941 roku. Moja ciot​ka była oso​bą sza​le​nie ener​gicz​ną i za​po​‐ bie​gli​wą, sta​le coś or​ga​ni​zo​wa​ła, go​ści​ła róż​nych lu​dzi i dzia​ła​ła na ich rzecz, nie tra​cąc przy tym z oczu mo​je​go losu i dal​szej edu​ka​cji. Za​nim jed​nak w tej mie​rze za​czę​ło się coś dziać, wy​da​rzy​ły się dwie inne hi​sto​rie.

9. Kupczenie życiem Za​aresz​to​wa​no wuja Ko​sic​kie​go. Moja ciot​ka na​tych​miast po​je​cha​ła do War​sza​wy, gdzie mia​ła spo​ro ro​dzi​ny, szu​ka​jąc kon​tak​tów. I zna​la​zła – pew​‐ ną pa​nią, byłą żonę bra​tan​ka jed​ne​go z bi​sku​pów. Przed woj​ną pra​co​wa​ła w ber​liń​skim od​dzia​le Or​bi​su38, utrzy​mu​jąc mię​dzy in​ny​mi bez​po​śred​ni kon​takt (no​ta​be​ne jako ko​chan​ka) z bar​dzo wy​so​kim funk​cjo​na​riu​szem SS, i szyb​ko po​da​ła ciot​ce cenę, któ​rej ta ni​g​dy nie zdra​dzi​ła ro​dzi​nie. Cho​dzi​ło za​pew​ne o gru​be pie​nią​dze. Ciot​ka za​pła​ci​ła i wuja wy​pusz​czo​no. Wie​lu in​‐ nych są​sia​dów nie było stać na ta​kie kwo​ty lub nie mie​li tak do​brych kon​tak​‐ tów i ich krew​ni gi​nę​li w obo​zach kon​cen​tra​cyj​nych. 38 Pol​skie Biu​ro Po​dró​ży „Or​bis” o mię​dzy​na​ro​do​wym już wów​czas stan​dar​dzie ob​słu​gi i za​się​gu.

Na tym się jed​nak nie skoń​czy​ło. Wkrót​ce ta ko​bie​ta przy​je​cha​ła do Ja​no​‐ wic i cały dom zo​stał po​sta​wio​ny na nogi. Ska​ka​li​śmy koło niej po​dob​nie, jak ro​bi​ła to sama ciot​ka. Owa pani, oso​ba ską​d​inąd an​ty​pa​tycz​na, mia​ła nie tyl​ko wiel​kie wy​ma​ga​nia do​ty​czą​ce sa​me​go po​by​tu, ale też wy​ma​ga​ła do​dat​‐ ko​wej opie​ki zdro​wot​nej. Bę​dąc cho​rą na gruź​li​cę, przy​je​cha​ła nie tyl​ko na mie​sięcz​ne wa​ka​cje, ale za​żą​da​ła róż​nych le​ków, ziół z żeń-sze​nia i in​nych cu​dow​nych mik​stur, któ​re przez okres po​by​tu za​ży​wa​ła. Na mar​gi​ne​sie, od tego cza​su za​czę​ła przy​jeż​dżać co roku, aż do za​koń​cze​nia woj​ny. Po​tem przy​jeż​dża​ła jej cór​ka Bar​ba​ra, ale to już inna hi​sto​ria. W tym cza​sie w ra​mach pa​cy​fi​ka​cji od​we​to​wej aresz​to​wa​no mo​je​go bra​ta Ta​de​usza. Nie​dłu​go po​tem do jego te​ścio​wej przy​szedł po​li​cjant i po​wie​‐ dział, że trze​ba za​pła​cić za uwol​nie​nie. Po​li​cjan​ta, jako łącz​ni​ka, przy​słał ko​‐ men​dant ze Sta​szo​wa, ale te​ścio​wa bała się, że jest to ja​kaś pro​wo​ka​cja, i choć licz​nie miesz​ka​ją​ca tam ro​dzi​na za​de​kla​ro​wa​ła się, że za​pła​ci za wy​‐ kup mo​je​go bra​ta (sama pie​nię​dzy nie mia​ła), to jed​nak od​mó​wi​ła. W kon​se​‐ kwen​cji go roz​strze​la​no. To przy​kład, jak oku​pan​ci po​tra​fi​li ro​bić prze​krę​ty, wzbo​ga​ca​jąc się na kup​cze​niu ży​ciem Po​la​ków. Za pie​nią​dze moż​na było z hi​tle​row​ca​mi za​ła​twić pra​wie wszyst​ko. Trud​no mi było się po​go​dzić nie tyl​ko z jego śmier​cią, ale też z tym, że choć unik​nął wy​wóz​ki na Sy​bir, mu​siał zgi​nąć nie​da​le​ko bli​skich, i to nie w wal​ce, ale w wy​ni​ku re​pre​sji oku​pan​ta. Wśród licz​nie od​wie​dza​ją​cych nas lu​dzi z War​sza​wy, chcą​cych od​po​cząć i się od​ży​wić, więk​szość po​cho​dzi​ła z ro​dzi​ny ciot​ki Ko​sic​kiej, lecz spo​re

gro​no sta​no​wi​ły tak​że oso​by po​le​co​ne lub ma​ją​ce kon​tak​ty. Wła​śnie tam​tej je​sie​ni przy​je​chał dok​tor Ma​kow​ski, z któ​rym ciot​ka po​roz​ma​wia​ła o zna​le​‐ zie​niu dla mnie moż​li​wo​ści dal​sze​go kształ​ce​nia w sto​li​cy. Mo​gło to wpły​nąć na moje losy, dla​te​go cze​ka​łam w na​pię​ciu, co osta​tecz​nie od​po​wie przy​bysz z War​sza​wy. – Mo​gła​by pani bra​ta​ni​ca do​stać się do szko​ły pie​lę​gniar​skiej. Wy​kła​dam w niej – usły​sza​łam, czu​jąc na so​bie jego spoj​rze​nie. – Jest z in​ter​na​tem. Ser​ce za​bi​ło mi moc​niej. – Mógł​bym ją za​pro​te​go​wać, bo nie tak ła​two się tam do​stać – za​pro​po​no​‐ wał. Po​wszech​nie było wia​do​mo o ogrom​nych trud​no​ściach w zna​le​zie​niu le​‐ gal​nie dzia​ła​ją​cej szko​ły po​ma​tu​ral​nej. W tym przy​pad​ku pie​lę​gniar​ki były bar​dzo po​trzeb​ne i w War​sza​wie funk​cjo​no​wa​ły na​wet dwie szko​ły o ta​kim pro​fi​lu za​wo​do​wym: War​szaw​ska Szko​ła Pie​lę​gniar​stwa39 i Szko​ła Czer​wo​‐ ne​go Krzy​ża. W re​zul​ta​cie wy​je​cha​łam do War​sza​wy z po​cząt​kiem 1942 roku i od stycz​nia za​czę​łam na​ukę w tej pierw​szej. 39 Funk​cjo​no​wa​ła dzię​ki dy​rek​tor​ce Ja​dwi​dze Ro​ma​now​skiej, któ​ra wy​bro​ni​ła szko​łę przed kie​row​‐ nic​twem nie​miec​kim i jej za​mknię​ciem. Szko​ła do koń​ca, tj. paź​dzier​ni​ka 1944 r., po​zo​sta​ła pol​ska. Za​ło​ży​cie​la​mi było mał​żeń​stwo Pa​de​rew​skich i H. Sien​kie​wicz.

10. Na​uka w War​szaw​skiej Szko​le Pie​lę​gniar​stwa Na​uczy​łam się do​sto​so​wy​wać do zmian, stąd do​syć szyb​ko za​adap​to​wa​łam się do no​wych wa​run​ków. Nad​zwy​czaj​ność wo​jen​nej rze​czy​wi​sto​ści, nie​‐ pew​ność ju​tra i sta​łe za​gro​że​nie, czy​ha​ją​ce tuż za pro​giem szko​ły, spra​wia​ło, że nie było cza​su na sen​ty​men​ty i gry​ma​sze​nie. Każ​dy mu​siał li​czyć przede wszyst​kim na sie​bie, ale za​ra​zem moż​na było po​le​gać też na so​li​dar​no​ści ko​‐ le​ża​nek i zro​zu​mie​niu na​uczy​cie​li. Jako przy​jezd​na otrzy​ma​łam miej​sce w in​ter​na​cie. Po​zo​sta​łe dziew​czę​ta do​cho​dzi​ły na za​ję​cia. Za​miesz​ka​łam wraz trze​ma ko​le​żan​ka​mi w po​ko​ju pier​wot​nie prze​wi​dzia​nym dla dwój​ki, ale na​wet tego nie od​czu​łam, przy​‐ zwy​cza​jo​na do mniej​szych wy​gód. Sam bu​dy​nek szko​ły40, sto​ją​cy przy uli​cy Ko​szy​ko​wej, zo​stał spe​cjal​nie za​pro​jek​to​wa​ny na jej po​trze​by, ale po wy​bu​‐ chu woj​ny czte​ry pię​tra zo​sta​ły za​anek​to​wa​ne na szpi​tal, a pią​te i szó​ste wła​‐ śnie na ten in​ter​nat. 40 Po​tęż​ny, mo​der​ni​stycz​ny bu​dy​nek przy zbie​gu ulic Ko​szy​ko​wej i Cha​łu​biń​skie​go, na​zy​wa​ny po​‐ pu​lar​nie Ce​Pe​Le​kiem, wznie​sio​ny w 1928 r., sfi​nan​so​wa​ła Fun​da​cja Roc​ke​fel​le​ra oraz pol​ski rząd. Pier​wot​nie mie​ścił m.in. sale wy​kła​do​we, do ćwi​czeń, za​ple​cze ad​mi​ni​stra​cyj​ne i go​spo​dar​cze oraz in​‐ ter​nat dla stu pięć​dzie​się​ciu uczen​nic.

Wy​pi​sa​no mi tak zwa​ną ken​kar​tę41. Da​wa​ła ona względ​ne bez​pie​czeń​‐ stwo, pra​cę i kart​ki na żyw​ność, dla​te​go była tak waż​na. Ad​mi​ni​stra​cja szko​‐ ły od​bie​ra​ła nam wpraw​dzie te kart​ki, sama nie ma​jąc czym nas kar​mić, ale za to nie mu​sia​ły​śmy pła​cić za szko​łę i in​ter​nat. Ten luk​sus nie był jed​nak za dar​mo. Pra​co​wa​ły​śmy jako zwy​kłe pra​cow​ni​ce na prak​ty​kach i w ten spo​sób od​ra​bia​ły​śmy cze​sne, a szko​ła mia​ła za to pie​nią​dze na swo​je utrzy​ma​nie. 41 Ken​kar​ta (niem. Ken​n​kar​te) – do​wód toż​sa​mo​ści wy​da​wa​ny do​pie​ro po 13 czerw​ca 1941 r. przez wła​dze nie​miec​kie wszyst​kim nie​nie​miec​kim miesz​kań​com Ge​ne​ral​ne​go Gu​ber​na​tor​stwa, któ​rzy ukoń​‐ czy​li pięt​na​sty rok ży​cia.

Był tam tyl​ko je​den wy​dział ogól​ny – pie​lę​gniar​ski. Na​uka na nim trwa​ła dwa i pół roku. Edu​ka​cję roz​po​czę​łam od trzy​mie​sięcz​nych wy​kła​dów pro​‐ wa​dzo​nych przez pro​fe​so​rów Uni​wer​sy​te​tu War​szaw​skie​go, co spra​wia​ło, że pro​wa​dzo​ne były na aka​de​mic​kim po​zio​mie. Mia​łam dzię​ki temu dużą pod​‐ bu​do​wę teo​re​tycz​ną do dal​szych prak​tyk szpi​tal​nych, któ​re od​by​wa​łam na róż​nych od​dzia​łach i w róż​nych szpi​ta​lach. Na​stęp​ny mie​siąc wy​kła​dów i ko​‐ lej​ne prak​ty​ki, i tak aż do koń​ca li​ceum.

Na od​dzia​łach za​trud​nia​no zwy​kle jed​ną pie​lę​gniar​kę w cha​rak​te​rze in​‐ struk​tor​ki, a całą pra​cę wy​ko​ny​wa​ły​śmy my jako uczen​ni​ce. Spo​ro wte​dy ha​‐ ro​wa​ły​śmy i wszyst​ko mu​sia​ło być so​lid​nie zro​bio​ne, nie tak, jak pod​czas obec​nych prak​tyk. Dzię​ki temu mia​ły​śmy le​gi​ty​ma​cje pra​cow​nic szpi​ta​la i za​pew​nia​ło to nam wspo​mnia​ną względ​ną ochro​nę przed za​trzy​ma​niem pod​czas ru​ty​no​wych kon​tro​li ulicz​nych. Po​mi​mo od​pro​wa​dza​nia ca​łe​go na​sze​go wy​na​gro​dze​nia na rzecz szko​ły, mia​ły​śmy też pew​ną moż​li​wość za​rob​ko​wa​nia po​przez peł​nie​nie płat​nych dy​żu​rów noc​nych. Od cza​su do cza​su, w ra​mach prak​tyk noc​nych dy​żu​rów, mo​gły​śmy po​dej​mo​wać do​dat​ko​wą pra​cę przy opie​ce nad cho​ry​mi w szpi​ta​‐ lu. Za taką noc mo​głam so​bie ku​pić ja​kieś ubra​nie, ale na je​dze​nie już nie wy​star​cza​ło, było bo​wiem zbyt dro​gie. Ze wzglę​du na za​cho​wa​nie bez​pie​‐ czeń​stwa pra​cy przy pa​cjen​tach nie wol​no nam było brać tych dy​żu​rów przed dniem co​dzien​nej pra​cy, a je​dy​nie przed dniem wol​nym. Kie​dy od​by​wa​ły​śmy prak​ty​ki we wszyst​kich szpi​ta​lach war​szaw​skich, kie​‐ row​nic​two nie za​wsze orien​to​wa​ło się, kto, gdzie i co robi. Dzię​ki temu moż​‐ na było w pew​nym stop​niu na​ru​szać usta​lo​ne pra​wa i do​ra​biać na do​dat​ko​‐ wych dy​żu​rach, nie​ko​niecz​nie w wol​ne dni. Zda​rza​ło się więc, że po ta​kiej noc​ce i cięż​kiej prak​ty​ce w cią​gu jed​ne​go dnia przy​cho​dzi​łam do na​sze​go po​‐ ko​iku i pa​da​łam na łóż​ko jak kło​da, za​sy​pia​jąc na​tych​miast i zo​sta​wia​jąc cały świat za drzwia​mi. Od​da​wa​ły​śmy też za pie​nią​dze krew, co opła​ca​ło się z uwa​gi na wy​so​kie staw​ki. W ta​kich przy​pad​kach rów​nież na​le​ża​ło póź​niej wy​po​cząć, ale czę​sto bra​ły​śmy wte​dy noc​ne dy​żu​ry. Na do​da​tek ja​dło się byle co i tyl​ko siła mło​dych or​ga​ni​zmów i na​sza de​ter​mi​na​cja spra​wia​ły, że tak wie​le po​tra​fi​ły​śmy wy​trzy​mać. A wszyst​ko po to, aby móc le​d​wie ku​pić coś do ubra​nia i do je​dze​nia. Gło​do​wa​li​śmy przy tym strasz​nie. Jako przy​kład pod​łe​go je​dze​nia po​dam na​sze menu. W miesz​czą​cej się na par​te​rze szkol​nej sto​łów​ce otrzy​ma​łam na śnia​da​nie ka​wa​łek ko​mi​śnia​ka42 (w tym przy​pad​ku wy​pie​ka​ne​go w fo​rem​‐ kach czar​ne​go chle​ba z byle ja​kiej mąki zmie​sza​nej z tro​ci​na​mi i kasz​ta​na​mi) i czar​ną kawę zbo​żo​wą bez cu​kru. Kie​dy przy​szłam na obiad, po​da​wa​no mi zupę, w któ​rej aku​rat coś pły​wa​ło. Był to ka​wa​łek mar​chew​ki i oczko tłusz​‐ czu. Dru​gie da​nie sta​no​wił ra​ry​tas – ja​kiś ko​tlet, choć mię​sa w nim za wie​le nie uświad​czy​łam. Co sta​no​wi​ło wy​peł​niacz tego sma​ko​ły​ku, tego już nie pa​‐ mię​tam, ale da​nie było bar​dzo ja​ło​we i szyb​ko zno​wu czu​łam głód. Na ko​la​‐

cję po​da​no zna​ną zupę „pluj”. Dla​cze​go tak ją na​zy​wa​ły​śmy? Były to ugo​to​‐ wa​ne płat​ki owsia​ne z łu​ska​mi, któ​re trze​ba było sta​le wy​plu​wać. 42 W ory​gi​na​le ciem​ny, ra​zo​wy chleb przy​dzie​la​ny żoł​nie​rzom.

Co​dzien​nie dużo pra​co​wa​ły​śmy na od​dzia​łach, więc by​ły​śmy też cią​gle głod​ne. Sta​ra​ły​śmy się czymś ra​to​wać, więc jak mia​ły​śmy tyl​ko pie​nią​dze, za​raz ku​po​wa​ły​śmy chleb, a gdy któ​raś z nas je​cha​ła do domu, przy​wo​zi​ła wa​łów​kę, ry​zy​ku​jąc przy tym jej kon​fi​ska​tę przez nie​miec​ki pa​trol. Kie​dyś pew​na po​cho​dzą​ca z Pu​ław ko​le​żan​ka przy​wio​zła ko​lej​ny raz fan​‐ ta​stycz​ny chleb. Wiel​ki jak koło młyń​skie czar​ny ra​zo​wiec, pie​czo​ny na li​‐ ściach, la​tem na wi​śnio​wych, zimą na ka​pu​ścia​nych, sta​no​wił za każ​dym ra​‐ zem ra​ry​tas. Co waż​ne, nie było w nim tro​cin i kasz​ta​nów, któ​rych mia​ły​śmy na co dzień pod do​stat​kiem. Ra​to​wa​ły​śmy się tak​że ku​po​wa​niem ziem​nia​‐ ków i wspo​mnia​nej ce​bu​li. Ziem​nia​ki kra​ja​ły​śmy w pla​stry, po​dob​nie jak ce​‐ bu​lę, ukła​da​jąc w garn​ku war​stwa​mi i za​le​wa​jąc wodą. Po po​so​le​niu przy​‐ kry​wa​ły​śmy po​kryw​ką i te, któ​re mia​ły noc​ny dy​żur, go​to​wa​ły je na od​dzia​‐ ło​wej ku​chen​ce ga​zo​wej. Wy​cho​dzi​ła z tego taka pap​ka, ale nie for​ma była waż​na, lecz treść. Po ugo​to​wa​niu przy​cho​dzi​ła nocą dy​żur​na, by nas obu​dzić, a my sia​da​ły​śmy na łóż​ku, się​ga​jąc po łyż​ki, po czym cały ten gar zja​da​ły​‐ śmy w bły​ska​wicz​nym tem​pie, dba​jąc przy tym, aby każ​da mia​ła tyle samo. Na tle co​dzien​ne​go je​dze​nia to da​nie było bar​dzo do​bre! A z kar​tek po​zo​sta​wia​no nam mar​ny ka​wa​łek mar​mo​la​dy ro​bio​nej z bu​ra​‐ ków i stin​ki (ma​łej ryb​ki jak kieł​bik) i ki​lo​gra​mo​wą tor​bę (co dru​gi mie​siąc) sody oczysz​czo​nej. W cza​sach tych tru​dów wal​ki o prze​ży​cie przy​szła do nas kie​dyś ko​le​żan​ka z są​sied​nie​go po​ko​ju, mó​wiąc: – Słu​chaj​cie! Wie​cie, co mi się przy​tra​fi​ło? – Co ta​kie​go? – spy​ta​łam. – Wy​obraź​cie so​bie, że zło​ży​ły​śmy się na czte​ry ko​tle​ty (kosz​to​wa​ły kro​‐ cie, po​chła​nia​jąc wiel​ką krwa​wi​cę dziew​czyn z po​ko​ju na​szej są​siad​ki) i za​‐ czy​nam je sma​żyć. Jak ob​to​czy​łam ko​tle​ty w mące, za​czę​ły się pie​nić. Pia​na ro​sła, ale głód był więk​szy, więc jak dziew​czy​ny przy​szły z pra​cy, za​czę​ły pró​bo​wać. Ko​tle​ty mia​ły jed​nak okrop​ny smak i nie nada​wa​ły się do je​dze​‐ nia – opo​wia​da​ła są​siad​ka z po​ko​ju obok. – Tłu​ma​czy​łam im, że się tak pie​‐ ni​ło. A że sły​sza​ły, że tak się pie​ni ludz​kie mię​so, więc od razu wy​rzu​ci​ły te ko​tle​ty ra​zem z pa​tel​nią pod łóż​ko. I wie​cie co? – po​sta​wi​ła waż​kie py​ta​nie. Za​mar​ły​śmy z cie​ka​wo​ści. Po​pa​trzy​ła na nas uważ​nie, ni​czym ku​rier​ka

z pod​zie​mia, i na​bra​ła po​wie​trza. – Im się nie przy​zna​łam, ale wam po​wiem – oświad​czy​ła. – Oka​za​ło się, że za​miast mąki do​da​łam do tego mię​sa sodę,43 Gdy​by się do​wie​dzia​ły, chy​ba by mnie za​bi​ły. 43 Sodę oku​pan​ci przy​dzie​la​li co mie​siąc na kart​ki w ce​lach sa​ni​tar​nych oraz spo​żyw​czych.

Na ba​za​rach moż​na było ku​pić wpraw​dzie wie​le pro​duk​tów, ale więk​szość z nich była dla nas zbyt dro​ga. Dla​te​go od cza​su do cza​su ku​po​wa​ły​śmy wspól​nie na po​kój je​den bo​chen (dwu​ki​lo​wy) chle​ba, któ​ry kro​iły​śmy na czte​ry czę​ści. Czwar​tą zja​da​ły​śmy od razu z ce​bu​lą, któ​rą przy​wo​zi​ły​śmy z do​mów, nie mia​ły​śmy bo​wiem nic in​ne​go do je​dze​nia. Po ta​kiej „uczcie” na wy​kła​dzie śmier​dzia​ły​śmy okrop​nie, a po sali wy​kła​do​wej roz​cho​dzi​ły się szep​ta​ne ko​men​ta​rze na​szych ko​le​ża​nek: To czter​dzie​sty dru​gi tak śmier​dzi ce​bu​lą! Jak na iro​nię, wcze​śniej ni​g​dy jej nie ja​da​łam, bo była dla mnie po pro​stu świń​stwem. Na samą tyl​ko myśl ro​bi​ło mi się mdło, a tym​cza​sem tam mu​sia​łam ją jeść i szyb​ko za​czę​łam trak​to​wać jako przy​smak, po​dob​nie jak resz​ta mo​ich ko​le​ża​nek z po​ko​ju. Ży​cie po​ka​za​ło, że je​śli czło​wie​ka zmu​si ko​niecz​ność, to po​tra​fi ła​mać swo​je przy​zwy​cza​je​nia i nie​chę​ci, aby tyl​ko za​‐ spo​ko​ić nie​zbęd​ne po​trze​by. Gdy przy​szłam do szko​ły pie​lę​gniar​skiej jed​na z ko​le​ża​nek spy​ta​ła mnie, czy chcia​ła​bym się za​pi​sać do or​ga​ni​za​cji pod​ziem​nej. Po​wie​dzia​ła: – Wiesz co, ja też się jesz​cze nie za​pi​sa​łam, ale mó​wi​ło już o tym kil​ka osób. Jest pierw​sze spo​tka​nie w ja​kiejś wil​li na Żo​li​bo​rzu. Po czym spy​ta​ła, czy chcia​ła​bym tam po​je​chać. Zgo​dzi​łam się i po​wie​dzia​‐ łam, że zo​ba​czy​my, jak to prze​bie​gnie. Spo​tka​nie po​pro​wa​dzi​ła bar​dzo wred​na baba, któ​rej za​cho​wa​nie od po​cząt​‐ ku było od​py​cha​ją​ce. Za​czę​ła uży​wać bru​tal​nych sfor​mu​ło​wań, mó​wić że „bę​dzie​my te​raz mor​do​wać Niem​ców, za​bi​jać ich i ich dzie​ci”. Mó​wi​ła to przy tym z taką prze​sad​ną nie​na​wi​ścią, i tak od​ra​ża​ją​cym ję​zy​kiem, że po​‐ wie​dzia​łam ko​le​żan​ce po ze​bra​niu, że do ta​kiej or​ga​ni​za​cji nie przy​stą​pię. – Nie chcę sły​szeć o za​bi​ja​niu dzie​ci i ko​biet. A ta ko​bie​ta jest od​ra​ża​ją​ca – pod​su​mo​wa​łam. Do​brze, że baba mnie znie​chę​ci​ła, i za​pew​ne Pan Bóg nade mną czu​wał, bo po ja​kimś cza​sie do​wie​dzia​łam się od tej sa​mej ko​le​żan​ki, że była to or​ga​ni​‐ za​cja stwo​rzo​na przez sa​mych Niem​ców. Ro​biąc pro​wo​ka​cje, słu​ży​ła do wy​‐ ła​py​wa​nia mło​dych pa​trio​tów, aby usu​wać ich z gro​na ży​wych. W ten spo​sób

za​mie​rza​li li​kwi​do​wać przy​szłe pro​ble​my z oku​po​wa​ną lud​no​ścią pol​ską. Niem​cy jed​nak źle wy​bra​li, bo nie zna​li pol​skiej men​tal​no​ści – sło​wiań​‐ skiej du​szy. My nie mamy ta​kiej za​ja​dło​ści, chę​ci mor​do​wa​nia i bez​względ​‐ nych za​cho​wań. Nie wiem, czy wie​lu zdo​by​ła zwo​len​ni​ków, ale na pew​no ni​‐ ko​go, kto miał zdro​we po​dej​ście i za​cho​wał trzeź​wość spoj​rze​nia. To mnie jed​nak nie od​strę​czy​ło – wspo​mi​na pani Ire​na – od dal​szych prób zna​le​zie​nia dojść do pod​zie​mia. Nie​od​par​ta chęć by​cia po​moc​nym w wal​ce zbroj​nej z oku​pan​tem ka​za​ła mi szu​kać da​lej. Ale do or​ga​ni​za​cji nie było tak ła​two się do​stać. Trze​ba było wpierw znać ko​goś, kto miał do niej doj​ście albo mógł czło​wie​ka po​le​cić i za​ra​zem cie​szył się sza​cun​kiem w or​ga​ni​za​cji. Dla​te​go dość dłu​go to trwa​ło, za​nim zła​pa​łam taki kon​takt. Kie​dy po​szłam na pierw​sze ze​bra​nie, oka​za​ło się, że jest to mło​dzie​żo​wa or​ga​ni​za​cja dla har​ce​‐ rzy​ków, wy​ko​nu​ją​ca ćwi​cze​nia, jak na obo​zach, po​le​ga​ją​ce na roz​po​zna​wa​‐ niu ja​kichś mało zna​czą​cych ce​lów czy ry​so​wa​niu map mia​sta. Pra​cu​jąc i mu​sząc jed​no​cze​śnie za​ra​biać na ubra​nie i utrzy​ma​nie, na bi​le​ty ko​le​jo​we do domu i tak da​lej, nie mia​łam cza​su na ja​kieś tam bie​ga​nie po War​sza​wie w „ce​lach roz​po​znaw​czych”. Nie tak so​bie wy​obra​ża​łam swo​ją rolę w or​ga​‐ ni​za​cji pod​ziem​nej. Chcia​łam nieść kon​kret​ną po​moc – na przy​kład ran​nym pod​czas ak​cji zbroj​nych. Pra​co​wa​łam więc da​lej i w mia​rę moż​li​wo​ści wciąż szu​ka​łam. W sa​mej szko​le czu​ły​śmy się bez​piecz​nie – nie​bez​pie​czeń​stwo czy​ha​ło na uli​cach sto​li​cy. Do​oko​ła szko​ły znaj​do​wa​ły się nie​miec​kie urzą​‐ dze​nia woj​sko​we i kwa​te​ry, a samą dziel​ni​cę za​miesz​ki​wa​li głów​nie Niem​cy. Bu​dy​nek szko​ły po​ło​żo​ny był tak​że nie​da​le​ko dwor​ca ko​le​jo​we​go, więc bom​bar​do​wa​nia War​sza​wy pra​wie ni​g​dy nie omi​ja​ły na​sze​go re​jo​nu i bom​by spa​da​ły tu​taj na​der czę​sto. Z bom​bar​do​wa​nia​mi i alar​ma​mi prze​ciw​lot​ni​czy​mi wią​za​ło się wie​le emo​‐ cjo​nu​ją​cych sy​tu​acji. Pew​nej let​niej nocy było tak cie​pło, że wie​le ko​le​ża​nek spa​ło nago, a pod​czas wy​cia sy​ren i to​wa​rzy​szą​ce​go na​lo​tom za​mie​sza​nia wy​ga​nia​no nas z po​ko​jów do schro​nu. Jed​na z na​szych dziew​cząt wy​bie​gła z po​ko​ju tak, jak spa​ła. Do​pie​ro na dole po​wsta​ło pew​ne zmie​sza​nie na jej wi​dok. W fer​wo​rze ra​to​wa​nia ży​cia lu​dzie re​agu​ją in​stynk​tow​nie i stad​nie. Nie wszyst​kie moje ko​le​żan​ki zno​si​ły te alar​my rów​nie do​brze, co ja (na ogół by​łam opa​no​wa​na), dla​te​go nie​któ​re dziew​czy​ny by​wa​ły tak prze​ra​żo​ne przej​mu​ją​cym wy​ciem sy​ren i zdez​o​rien​to​wa​ne roz​bły​ska​mi flar, że za​po​mi​‐ na​ły o ubra​niu się. Do​cho​dzi​ła do tego apa​tia po​wo​do​wa​na dużą czę​sto​tli​wo​‐ ścią tak zwa​nych śle​pych alar​mów, do któ​rych się czło​wiek przy​zwy​cza​jał

i za​czy​nał je lek​ce​wa​żyć. Chcia​ło się nam tak bar​dzo spać, a tu gdzieś wo​ła​‐ ją, go​nią. My​śli sku​pia​ły się wte​dy bar​dziej na chę​ci ukry​cia się w po​ko​ju ani​że​li zej​ścia do schro​nu, co kosz​to​wa​ło cen​ną go​dzi​nę snu. Inną z za​pa​mię​ta​nych sy​tu​acji od​czu​łam całą sobą. Po dru​giej stro​nie uli​cy sta​ły bu​dyn​ki typu ko​sza​ro​we​go, gdzie za​kwa​te​ro​wa​ne były blit​zme​den, czy​‐ li dziew​czę​ta za​trud​nio​ne w woj​sku w sek​cji łącz​no​ści. Jak wspo​mnia​łam, oprócz po​bli​skie​go dwor​ca głów​ne​go, na​sza Szko​ła Pie​lę​gniar​stwa przy​le​ga​‐ ła tak​że do za​ję​tej przez woj​sko Po​li​tech​ni​ki War​szaw​skiej. Na da​chu sta​ły ba​te​rie prze​ciw​lot​ni​cze. Był to ob​szar woj​sko​wy i pew​nej nocy w 1943, a może w 1944 roku zda​rzy​ła mi się rzecz nie​przy​jem​na. Aby nie iść do schro​nu i móc się wy​spać, mu​sia​ły​śmy prze​chy​trzyć in​struk​tor​ki, któ​re zna​ły już na​sze kry​jów​ki. Wy​kom​bi​no​wa​łam więc, że naj​le​piej bę​dzie po​ło​żyć się w izbie cho​rych znaj​du​ją​cej się na tym sa​mym pię​trze co na​sze po​ko​je. Aku​‐ rat ni​ko​go tam nie było, więc za​sy​mu​lo​wa​łam ja​kąś cho​ro​bę i szczę​śli​wa po​‐ ło​ży​łam się, li​cząc na jed​ną prze​spa​ną noc. Le​d​wo za​snę​łam, gdy przy​bie​gła ko​le​żan​ka, krzy​cząc, że ogło​szo​no alarm i trze​ba zejść na dół. Od​po​wie​dzia​‐ łam w pół​śnie, że po​ło​ży​łam się, bo mu​szę się wy​spać. Pod​chwy​ci​ła tę myśl, nie wie​dzieć cze​mu, i po​ło​ży​ła się ze mną, po czym szyb​ko usnę​ły​śmy. Obu​dził mnie do​pie​ro huk wy​bu​cha​ją​cych tuż koło szpi​ta​la bomb. Ku mo​‐ je​mu za​sko​cze​niu stwier​dzi​łam, że ock​nę​łam się dru​ga, bo ko​le​żan​ki już nie było. Wy​sko​czy​łam z łóż​ka tak, jak spa​łam. W po​ko​ju było wid​no jak w dzień. Fla​ry roz​ja​śnia​ły te​ren, a przy oka​zji mnie ośle​pia​ły. Świst nad​la​tu​‐ ją​cych bomb uświa​do​mił mi gro​zę sy​tu​acji i choć by​łam le​d​wie roz​bu​dzo​na, to od razu w zde​ner​wo​wa​niu pró​bo​wa​łam za​ło​żyć szla​frok, aby po okry​ciu go​li​zny móc szyb​ko zbiec na dół. W koń​cu uda​ło mi się, od​szu​ka​łam po omac​ku buty. Wło​ży​łam pra​wy na lewą i lewy na pra​wą, czu​jąc, że coś jest nie tak. Zdję​łam je i trzy​ma​jąc w ręku, po​bie​głam do klat​ki scho​do​wej znaj​‐ du​ją​cej się na ze​wnątrz domu. Oszklo​na od par​te​ru aż po dach, na​gle po​zba​‐ wi​ła mnie ja​kiej​kol​wiek osło​ny od pie​kła, któ​re roz​pę​ta​ło się tuż obok mnie. Od​nio​słam wra​że​nie, że za​raz coś na mnie spad​nie: bom​ba, odłam​ki czy kule. Chcia​łam zbie​gać, ale ogar​nął mnie tak pa​ra​li​żu​ją​cy strach, że moje nogi zro​bi​ły się sła​be ni​czym z waty i nie mo​głam się ru​szyć na​wet na krok. Nie mo​głam też ustać. Usia​dłam więc na scho​dach. By​łam na pią​tym pię​trze i po​ło​żo​ny nie​co ni​żej dach Po​li​tech​ni​ki po​zwa​lał na ob​ser​wa​cję tego, cze​go nie mia​łam pra​wa na co dzień zo​ba​czyć. Świet​nie było wi​dać, jak ba​te​rie prze​ciw​lot​ni​cze wy​strze​li​wa​ły ko​ra​li​ki po​ci​sków, śląc je wy​so​ko w nie​bo.

Z jed​nej stro​ny wy​glą​da​ło to pięk​nie, ale z dru​giej upior​nie. Wtem roz​legł się ko​lej​ny wy​buch i szy​by jęk​nę​ły, wy​brzu​szo​ne od po​dmu​chu, cu​dem nie roz​‐ pa​da​jąc się na ka​wał​ki. Była to chy​ba za​słu​ga pa​pie​ro​wych okle​in utrzy​mu​ją​‐ cych je w ca​ło​ści. Zda​łam so​bie wte​dy spra​wę, że sie​dząc po​środ​ku tego akwa​rium, mogę zo​stać prze​szy​ta szkla​ny​mi szty​le​ta​mi ota​cza​ją​cych szyb. Prze​szedł mnie wte​dy dreszcz i pod​su​mo​wa​łam swo​je po​ło​że​nie sło​wa​mi: – Co za sens tu sie​dzieć?! Na​tych​miast zmo​bi​li​zo​wa​łam się do zej​ścia, za​kła​da​jąc szyb​ko buty. Scho​‐ dząc w chwi​lę póź​niej kil​ka stop​ni, do​strze​głam pię​tro ni​żej sła​be świa​tło tlą​‐ ce się na szpi​tal​nym od​dzia​le. – Dziew​czy​ny pra​cu​ją! – oprzy​tom​nia​łam. Uświa​do​mie​nie so​bie, że inni opa​no​wa​li strach, po​mo​gło mi na​tych​miast sta​nąć na rów​ne nogi. Za​cho​wa​nie mo​ich ko​le​ża​nek, oka​zu​ją​cych od​wa​gę i od​po​wie​dzial​ność pod​czas peł​nie​nia co​dzien​nych dy​żu​rów, utwier​dzi​ło mnie w prze​ko​na​niu, że jest jak zwy​kle. Ze​szłam więc pię​tro ni​żej na od​‐ dział, na któ​rym ko​le​żan​ki aku​rat wy​cią​ga​ły z po​koi na ko​ry​tarz cho​rych le​‐ żą​cych na łóż​kach. Zła​pa​łam ja​kiś far​tuch i po​my​śla​łam, że nie mogę być ta​‐ kim tchó​rzem. Za​czę​łam im po​ma​gać, za​głu​sza​jąc swo​je in​stynk​ty. Na szczę​‐ ście żad​na z bomb nie spa​dła na bu​dy​nek, któ​ry był prze​cież ła​twym ce​lem jako je​den z oka​zal​szych obiek​tów na tym te​re​nie. Ten traf nie był za​pew​ne przy​pad​ko​wy, bo ów​cze​sna dy​rek​tor​ka moc​no się sta​ra​ła, aby siły so​jusz​ni​cze wie​dzia​ły, że jest tam szpi​tal. Do​da​wa​ło to nam od​wa​gi. Poza mu​ra​mi po​czu​cie bez​pie​czeń​stwa spa​da​ło do po​zio​mu na​dziei na prze​ży​cie. Wy​star​czy​ło zna​leźć się w nie​wła​ści​wym cza​sie i miej​scu, żeby stra​cić ży​cie. Dla zwy​kłe​go miesz​kań​ca War​sza​wy naj​czę​ściej ozna​cza​ło to osa​cze​nie w ła​pan​ce. Była to nie​za​po​wia​da​na nie​miec​ka ak​cja pa​cy​fi​ka​cyj​na po​le​ga​ją​ca na za​trzy​my​wa​niu więk​szej licz​by przy​pad​ko​wych prze​chod​niów (ale tak​że pa​sa​że​rów tram​wa​jów) na uli​cach mia​sta, aby po​tem uwię​zić ich, prze​sie​dlić, skie​ro​wać na przy​mu​so​we ro​bo​ty do Nie​miec bądź umie​ścić w obo​zach kon​cen​tra​cyj​nych. Or​ga​ni​zo​wa​ne były znie​nac​ka i oprócz cha​rak​‐ te​ru re​pre​syj​ne​go mia​ły też oka​zjo​nal​nie o wie​le groź​niej​szy wy​dźwięk od​‐ we​to​wy – prak​ty​ko​wa​ny po​wszech​nie przez oku​pan​tów wów​czas, gdy za​bi​to Niem​ca. Za​trzy​ma​nie w ta​kiej ła​pan​ce wią​za​ło się z tak zwa​ną roz​wał​ką, czy​li na​tych​mia​sto​wym roz​strze​la​niem bez ja​kie​go​kol​wiek sądu. Nie po​mo​‐ gła wte​dy na​wet ken​kar​ta. Nie​szczę​śni​ków za​ła​do​wy​wa​no wpierw do cię​ża​‐

ró​wek z plan​de​ka​mi zwa​nych bu​da​mi, by po krót​kiej jeź​dzie za​wlec pod ja​‐ kiś bu​dy​nek, usta​wić pod mu​rem (obo​jęt​nie kim byli po​chwy​ce​ni) i bez​ce​re​‐ mo​nial​nie roz​strze​lać. Gdy ta​kie budy prze​jeż​dża​ły obok na​szej szko​ły, wie​‐ dzia​ły​śmy o tym, gdyż po​zna​wa​ły​śmy sy​gnał, ja​kie​go uży​wa​no w trak​cie ta​‐ kie​go trans​por​tu. Ciar​ki prze​cho​dzi​ły nam wów​czas po ple​cach, bo wie​dzia​‐ ły​śmy, że wio​zą lu​dzi na ry​chłą eg​ze​ku​cję. Na​za​jutrz roz​le​pia​no li​sty z na​‐ zwi​ska​mi roz​strze​la​nych na słu​pach ogło​sze​nio​wych, aby wy​móc na Po​la​‐ kach świa​do​mość od​po​wie​dzial​no​ści zbio​ro​wej. Tym sa​mym fa​szy​ści sta​ra​li się stłu​mić dzia​ła​nia zbroj​ne oku​po​wa​nej lud​no​ści i jej or​ga​ni​za​cji mi​li​tar​‐ nych (od​dzia​łów wal​ki pod​ziem​nej). Oczy​wi​ście, trze​ba było też się wy​strze​‐ gać ja​kich​kol​wiek za​tar​gów z Niem​ca​mi, a na​wet przy​pad​ko​we​go po​trą​ce​nia, aby nie być po​są​dzo​nym o złe za​mia​ry. Kie​dy taki in​cy​dent miał miej​sce, na​‐ stę​po​wa​ło szyb​kie za​trzy​ma​nie pe​chow​ca przez naj​bliż​szy pa​trol ulicz​ny (a ta​kich było bez liku) i aresz​to​wa​nie. Moż​na so​bie więc wy​obra​zić, z ja​kim ry​zy​kiem wią​za​ło się pój​ście na mia​‐ sto. Dla mnie tak​że z wiel​kim na​pię​ciem wy​wo​ła​nym stra​chem. Do​cho​dzi​ła do tego jesz​cze go​dzi​na po​li​cyj​na, wy​zna​czo​na na ósmą wie​czo​rem, i obo​‐ wiąz​ko​we za​ciem​nie​nie. Ten co​dzien​ny stres spra​wiał, że czło​wiek tro​chę się przy​zwy​cza​jał do tego nie​bez​pie​czeń​stwa, w prze​ci​wień​stwie do wiecz​ne​go gło​du, któ​ry mnie i moim ko​le​żan​kom sta​le to​wa​rzy​szył. Istot​ną udrę​ką był też brak swo​bód oby​wa​tel​skich, pol​sko​ści czy moż​li​wo​‐ ści swo​bod​ne​go po​słu​gi​wa​nia się ję​zy​kiem oj​czy​stym. Nie da się tego po​‐ rów​nać z sy​tu​acją na emi​gra​cji, gdzie wią​za​ło się to z do​bro​wol​nym wy​bo​‐ rem „lep​sze​go ży​cia” na ob​czyź​nie. Dla​te​go pa​mię​tam szok, jaki prze​ży​łam, sły​sząc me​lo​dię Roz​kwi​ta​ły pęki bia​łych róż. Spoj​rza​łam na uli​cę i zdę​bia​łam na wi​dok idą​cych i śpie​wa​ją​‐ cych żoł​nie​rzy, ubra​nych w zie​lo​ne mun​du​ry, ta​kie, ja​kie mie​li Po​la​cy. Na mo​ment stra​ci​łam orien​ta​cję, co się dzie​je. Ser​ce przy​śpie​szy​ło mi, na​pę​‐ dza​ne na​dzie​ją na wol​ność, do​tych​czas sta​le ga​szo​ną przez do​mi​na​cję oku​‐ pan​tów. Szyb​ko jed​nak oka​za​ło się, że byli to tak zwa​ni szau​li​si44, czy​li Li​twi​ni, któ​rzy po roz​po​czę​ciu woj​ny przez Rze​szę ze Związ​kiem Ra​dziec​kim mo​‐ men​tal​nie zbra​ta​li się z Niem​ca​mi, bo ci, wal​cząc z Ar​mią Ra​dziec​ką, zo​sta​li uzna​ni przez Li​twi​nów za swo​ich przy​ja​ciół. To tak zwa​ne woj​sko li​tew​skie

dzia​ła​ło wraz z nie​miec​kim i było zna​ne z mor​do​wa​nia Ży​dów. Wy​ko​ny​wa​li eg​ze​ku​cje na nad​zo​ro​wa​nych przez fa​szy​stów te​re​nach wschod​nich, jak rów​‐ nież pro​wa​dzi​li je z wła​snej ini​cja​ty​wy na sa​mej Li​twie. Li​twi​ni wstę​po​wa​li do nie​miec​kiej ar​mii, two​rząc wła​sne od​dzia​ły pod do​wódz​twem nie​miec​‐ kim, ofi​cjal​nie uzna​wa​ne za so​jusz​ni​ków, po​dob​nie jak od​dzia​ły wę​gier​skie, wło​skie i cze​skie. 44 Zwią​zek Strzel​ców Li​tew​skich, szau​li​si – pa​ra​mi​li​tar​na or​ga​ni​za​cja li​tew​ska po​wsta​ła w 1919 r. W cza​sie dru​giej woj​ny świa​to​wej z jej sze​re​gów re​kru​to​wa​ła się li​tew​ska ko​la​bo​ranc​ka for​ma​cja po​li​‐ cyj​na Ypa​tin​ga​sis būrys, od​po​wie​dzial​na za ma​so​we zbrod​nie na lud​no​ści ży​dow​skiej i pol​skiej na Wi​‐ leńsz​czyź​nie. Pil​no​wa​li tak​że gett w Ge​ne​ral​nym Gu​ber​na​tor​stwie.

Gdy mi to uświa​do​mio​no, roz​cza​ro​wa​nie było tak duże, jak wie​lo​let​nia na​‐ dzie​ja, co wy​wo​ła​ło chwi​lo​we przy​gnę​bie​nie – dla​te​go ten mo​ment za​padł mi tak moc​no w pa​mięć. Wpro​wa​dzo​na od po​cząt​ku woj​ny go​dzi​na po​li​cyj​na, trwa​ją​ca co​dzien​nie od ósmej wie​czo​rem do ósmej rano, za​ka​zy​wa​ła Po​la​kom prze​by​wa​nia poza do​ma​mi w tym cza​sie. Trze​ba było więc za​wsze zdą​żyć do​trzeć do domu (swo​je​go lub osób za​przy​jaź​nio​nych), aby nie zo​stać za​strze​lo​nym na uli​cy bez ostrze​że​nia. W tym sa​mym cza​sie obo​wią​zy​wa​ło cał​ko​wi​te za​ciem​nie​nie, co wią​za​ło się prak​tycz​nie z wy​łą​cza​niem świa​tła. W na​szym bu​dyn​ku Szko​‐ ły Pie​lę​gniar​stwa trzy pię​tra zaj​mo​wał szpi​tal, któ​ry dzię​ki temu, że pro​wa​‐ dzo​ny był przez pol​skie​go le​ka​rza (praw​do​po​dob​nie ko​la​bo​ru​ją​ce​go z Niem​‐ ca​mi), mógł mieć za​pa​lo​ne świa​tło przez cały czas. Cięż​ka i wy​czer​pu​ją​ca pra​ca, cią​gły stres oku​pa​cyj​ny i per​ma​nent​na wal​ka o prze​trwa​nie spra​wia​ły, że łak​nę​ły​śmy ja​kiejś od​skocz​ni od tej trud​nej co​‐ dzien​no​ści. Nie​ste​ty, na roz​ryw​ki nie mo​gły​śmy li​czyć. Do kina się nie cho​‐ dzi​ło, zgod​nie z po​wie​dze​niem „tyl​ko świ​nie sie​dzą w ki​nie”, było bo​wiem wia​do​mo, iż do​chód z bi​le​tów opo​dat​ko​wa​no na rzecz woj​ska nie​miec​kie​go. Po​rząd​ni Po​la​cy nie od​wie​dza​li więc kin, ro​bi​ły to je​dy​nie ja​kieś męty. Nie mia​łam bliż​szych ko​le​ża​nek miesz​ka​ją​cych w War​sza​wie, do któ​rych mo​gła​‐ bym cho​dzić. Dla​te​go by​łam izo​lo​wa​na od świa​ta ze​wnętrz​ne​go i moje ży​cie za​czę​ło się kon​cen​tro​wać je​dy​nie wo​kół pra​cy szpi​tal​nej i in​ter​na​tu. To, co dzia​ło się w mu​rach szko​ły, mu​sia​ło mi wy​star​czyć za wszyst​kie roz​ryw​ki. Gdy w tym świat​ku wy​da​rza​ło się coś nie​co​dzien​ne​go, za​pa​da​ło mi to głę​‐ bo​ko w pa​mięć. W ten spo​sób utkwił mi w gło​wie inny epi​zod, gdy tuż po za​ma​chu na Kut​sche​rę45 przy​wie​zio​no do szpi​ta​la za​ma​chow​ca, któ​re​go pil​‐ no​wa​ło dwóch pol​skich po​li​cjan​tów. Po dwóch dniach jego po​by​tu zro​bił się

na​gły szum, przy​je​cha​li par​ty​zan​ci i od​bi​li chło​pa​ka bez jed​ne​go wy​strza​łu. Nie wiem, ja​kie sank​cje spo​tka​ły po​tem tych po​li​cjan​tów, bo prak​tycz​nie nie sta​wia​li opo​ru, ale lu​dzie z pod​zie​mia dali im ali​bi, krę​pu​jąc ich. Dal​szych lo​sów tego chło​pa​ka nie znam, za​pew​ne są gdzieś opi​sa​ne46. 45 Uda​ny za​mach żoł​nie​rzy od​dzia​łu spe​cjal​ne​go Ke​dy​wu Ko​men​dy Głów​nej AK „Pe​gaz” na do​‐ wód​cę SS i Po​li​cji na dys​trykt war​szaw​ski Ge​ne​ral​ne​go Gu​ber​na​tor​stwa Fran​za Kut​sche​rę, do​ko​na​ny 1 lu​te​go 1944 r. w Ale​jach Ujaz​dow​skich w War​sza​wie. 46 Ran​nych – „Lota” i „Ci​che​go” – po od​bi​ciu 1 lu​te​go 1944 r. ze Szpi​ta​la Prze​mie​nie​nia Pań​skie​go prze​wo​żo​no m.in. do szpi​ta​la przy War​szaw​skiej Szko​le Pie​lę​gniar​stwa przy ul. Ko​szy​ko​wej 78, w któ​rym w tam​tym cza​sie mie​ścił się tak​że je​den z od​dzia​łów chi​rur​gicz​nych Szpi​ta​la Ujaz​dow​skie​‐ go. Tu​taj jed​nak spo​tka​no się z od​mo​wą. Osta​tecz​nie ran​ni zmar​li kil​ka dni póź​niej w Szpi​ta​lu Wol​‐ skie​go.

In​nym ra​zem opie​ko​wa​łam się pew​ną pa​cjent​ką, przy któ​rej mia​łam czę​ste dy​żu​ry. Była bar​dzo pięk​ną ko​bie​tą w wie​ku trzy​dzie​stu kil​ku lat i wy​jąt​ko​‐ wo kul​tu​ral​ną i sym​pa​tycz​ną oso​bą. Są​dzę, że mu​sia​ła po​cho​dzić z bo​ga​te​go domu, gdyż wska​zy​wa​ła na to jej ele​gan​cja. Za​nim tra​fi​ła na szpi​tal​ne łóż​ko, spo​tka​ła ją tra​ge​dia. Es​es​man go​nił chło​pa​ka (w jego po​ję​ciu ban​dy​tę, a w moim akow​ca), któ​ry prze​sko​czył płot i wbiegł na po​se​sję pew​nej wi​lii z ogro​dem. Ści​ga​jąc go, es​es​man zro​bił to samo i na​gle do​strzegł po​ru​sza​ją​cą się syl​wet​kę za prze​szklo​ną ścia​ną domu. Nie na​my​śla​jąc się, strze​lił w ru​‐ cho​my cień, po czym wbiegł do wil​li i zo​ba​czył tę pięk​ną ko​bie​tę le​żą​cą na zie​mi. Wi​docz​nie po​czuł wy​rzu​ty su​mie​nia, bo we​zwał ka​ret​kę, któ​ra przy​‐ wio​zła ran​ną do szpi​ta​la. Pe​cho​wo zo​sta​ła tra​fio​na w krę​go​słup, co spo​wo​do​‐ wa​ło nie​ste​ty pa​ra​liż obu nóg i nie moż​na było już jej w ni​czym wię​cej po​‐ móc. Wi​no​waj​ca fi​nan​so​wał jej po​byt w szpi​ta​lu, dla​te​go nocą peł​ni​ły​śmy przy niej do​dat​ko​we dy​żu​ry, przy​no​sząc ko​bie​cie przy​naj​mniej ulgę w cier​‐ pie​niu. Było mi jej bar​dzo żal. Za dy​żu​ry peł​nio​ne w świę​ta i nie​dzie​le mo​gły​śmy otrzy​mać co kil​ka mie​‐ się​cy urlop. Nie było to ja​kąś za​sa​dą, ale ra​czej czymś po​mię​dzy na​gro​dą a prze​pust​ką dla za​miej​sco​wych dziew​cząt. Cie​szy​łam się, gdyż mo​głam li​‐ czyć na chwi​lo​wą od​mia​nę w co​dzien​no​ści i spo​tka​nie z ro​dzi​ną, na za​pro​‐ wian​to​wa​nie oraz chwi​lę wy​tchnie​nia od sta​le to​wa​rzy​szą​ce​go mi na​pię​cia w oku​po​wa​nej sto​li​cy. Po​łą​cze​nia ko​le​jo​we tak się ukła​da​ły, że tuż nad ra​nem przy​jeż​dża​łam po​‐ cią​giem na sta​cję nie​da​le​ko ro​dzi​mej wsi. Da​lej szłam pie​szo kil​ka ki​lo​me​‐ trów i do​cho​dzi​łam do Pod​zam​cza Pie​ko​szow​skie​go, kie​dy do​mow​nicz​ki jesz​cze spa​ły. Wów​czas pu​ka​łam w okno sy​pial​ni, wo​ła​jąc:

– Pro​szę otwie​rać! Mo​głam wte​dy usły​szeć, jak moja Mat​ka z sio​strą pręd​ko wsta​wa​ły, szep​‐ cąc coś ci​cho. Po​tem do​cho​dzi​ło do mnie szu​ra​nie – za​pew​ne coś tam cho​wa​‐ ły, aby w koń​cu otwo​rzyć po​wo​li drzwi, zza któ​rych wy​su​wa​ły się bla​de, prze​ra​żo​ne twa​rze za​sła​nia​ją​ce wnę​trze sie​ni. Na mój wi​dok by​naj​mniej nie krzy​cza​ły z ra​do​ści; roz​pę​ty​wa​ło się wów​czas ist​ne pie​kło i ob​ry​wa​ło mi się za​rów​no od Mamy, jak i sio​stry. Dla mnie jed​nak waż​ny był sam żart z to​wa​‐ rzy​szą​cy​mi mu emo​cja​mi – wy​wo​ła​ne nimi skraj​ne re​ak​cje mie​li​śmy na co dzień. Strach był tym więk​szy, bo mo​ich bli​skich sta​le na​cho​dzi​ły ja​kieś ban​‐ dzio​ry. Te ciem​ne typy przed​sta​wia​ły się jako par​ty​zan​ci-akow​cy, wy​mu​sza​‐ jąc za​pro​wian​to​wa​nie. Raz tacy przy​szli przed sa​my​mi świę​ta​mi i za​bra​li wszyst​ko, co zdo​ła​li unieść, a przede wszyst​kim upie​czo​ne cia​sta i wę​dli​ny. Mie​li nosa. Dla​te​go nic dziw​ne​go, że tak to prze​ży​wa​ły. Ale z mo​je​go punk​tu wi​dze​nia było to za​baw​ne i nie mo​głam się po​wstrzy​mać od pła​ta​nia ta​kich fi​gli. W na​gro​dę do​sta​wa​łam kil​ka kuk​sań​ców. Na bo​ga​te za​opa​trze​nie z domu nie mo​głam li​czyć, choć za​wsze otrzy​my​‐ wa​łam ja​kąś wa​łów​kę. Trze​ba było ją jesz​cze do​wieźć do War​sza​wy, a to nie było ta​kie pro​ste, gdyż licz​ne kon​tro​le po dro​dze gro​zi​ły co naj​mniej kon​fi​‐ ska​tą tego za​pro​wian​to​wa​nia. Po kil​ku​dnio​wym po​by​cie w do​mo​wych pie​le​‐ szach mu​sia​łam nie​ste​ty wra​cać na swój dy​żur.

11. Emocjonujące podróże Pod​czas jed​ne​go z tych po​wro​tów prze​ży​łam pew​ną hi​sto​rię. Ów​cze​sne wa​go​ny oso​bo​we, tak zwa​ne bocz​nia​ki, mia​ły osob​ne wej​ścia do każ​de​go z prze​dzia​łów. Przej​ście po​mię​dzy nimi od​by​wa​ło się po po​dłuż​nych, wą​‐ skich po​de​stach pod​czas jaz​dy po​cią​gu. Zwy​kle mu​sie​li z tego ko​rzy​stać kon​duk​to​rzy, lecz pod​czas tej po​dró​ży kon​tro​lę prze​pro​wa​dzi​li Niem​cy. Dzia​ło się tak po​wszech​nie, więc więk​szość pa​sa​że​rów była na to przy​go​to​‐ wa​na, cho​wa​jąc żyw​ność w zmyśl​ny spo​sób. Oku​pan​ci z ko​lei pod​czas ta​‐ kich re​wi​zji sta​ra​li się ni​czym cel​ni​cy wy​kryć kon​tra​ban​dę, skru​pu​lat​nie spraw​dza​jąc ba​gaż, gar​de​ro​bę i prze​dzia​ły. Było to jed​no z na​rzę​dzi oku​pa​‐ cyj​ne​go prze​śla​do​wa​nia, a przy oka​zji do​dat​ko​we źró​dło do​cho​dów. Nasi ani my​śle​li ulec tej pre​sji, dla​te​go lu​dzi prze​my​ca​ją​cych do War​sza​wy bi​bu​łę, a tak​że broń, uzu​peł​nia​ła garst​ka zwy​kłych pa​sa​że​rów. Kie​dy więc po​ciąg za​trzy​mał się po​now​nie, do na​sze​go prze​dzia​łu za​kradł się nie​po​kój i do​się​gnął rów​nież mnie, bo na​wet moja ce​bu​la w wa​liz​ce mo​‐ gła stać się po​wo​dem szy​kan ze stro​ny żoł​da​ków, któ​rzy za​pew​ne wsia​da​li aku​rat do wa​go​nów. Każ​dy jed​nak sta​rał się za​cho​wać po​zor​ny spo​kój, gdyż ni​g​dy nie było wia​do​mo, z kim się je​dzie. Lo​ko​mo​ty​wa szarp​nę​ła i ru​szy​li​‐ śmy da​lej, na​bie​ra​jąc pręd​ko​ści. Kie​dy je​cha​li​śmy już w peł​nym pę​dzie, usły​‐ sze​li​śmy, jak do są​sied​nie​go prze​dzia​łu we​szli Niem​cy. Wów​czas pe​wien sie​dzą​cy z nami mło​dy chło​pak na​gle się ze​rwał i stał przez mo​ment bez ru​‐ chu wpa​trzo​ny w drzwicz​ki. Wszy​scy spo​glą​da​li​śmy na tył jego gło​wy, cze​‐ ka​jąc, aż spoj​rzy na nas, co po​mo​gło​by nam od​gad​nąć jego za​mia​ry. Na​gle zza ścia​ny usły​sze​li​śmy pod​nie​sio​ny głos, któ​ry za​dzia​łał na chło​pa​ka jak sy​‐ gnał do dzia​ła​nia. Otwo​rzył z im​pe​tem drzwicz​ki i wy​sko​czył z pę​dzą​ce​go wa​go​nu. Pęd po​rwał go ni​czym wo​rek pie​rza, miał nie​wiel​kie szan​se na prze​‐ ży​cie. Pcha​ne po​wie​trzem drzwicz​ki za​mknę​ły się, a trzask zam​ka zlał się ze stu​ko​tem kół. W mig zro​zu​mie​li​śmy, że Niem​cy mo​gli tego nie usły​szeć, i w mil​cze​niu roz​sie​dli​śmy się na​tych​miast sze​rzej. Dość pręd​ko zo​ba​czy​łam cień nad​cho​dzą​ce​go żan​dar​ma i le​d​wo zdą​ży​łam od​wró​cić gło​wę w kie​run​ku współ​pa​sa​że​rów, kie​dy ten zaj​rzał przez okno. Nikt inny nie spoj​rzał w tę stro​nę, bo niby jak – sko​ro wszy​scy spa​li. Usły​sza​łam gwał​tow​nie otwie​ra​ne drzwi, po czym po​wia​ło chło​dem. Uda​jąc ro​ze​spa​nych spo​glą​da​li​śmy na wcho​dzą​cych Niem​ców. – Bi​le​ty i ken​kar​ty do kon​tro​li! – krzyk​nął pol​ski kon​duk​tor, a po​dró​żu​ją​cy

za​czę​li po​słusz​nie prze​szu​ki​wać kie​sze​nie. Wy​cze​ka​li​śmy w na​pię​ciu, czy za​czną cze​goś do​cie​kać lub czy ktoś ze współ​pa​sa​że​rów nie szep​nie im cze​goś na ucho. Na szczę​ście nic ta​kie​go nie na​stą​pi​ło i kon​tro​la prze​bie​gła na​der ru​ty​no​wo, bez spe​cjal​nej skru​pu​lat​no​ści. Naj​wi​docz​niej w po​przed​nim prze​dzia​le zna​leź​li to, cze​go szu​ka​li. Na​sze szkli​ste spoj​rze​nia, pod​szy​te stra​chem i nie​pew​no​ścią, na dźwięk trza​sku za​‐ my​ka​nych drzwi​czek przy​bra​ły z wol​na spo​koj​niej​szy wy​raz. Dal​sza po​dróż prze​bie​gła więc spo​koj​nie. W trak​cie wie​lu po​dró​ży do domu i do ro​dzi​ny ciot​ki prze​ży​wa​łam tak​że inne sy​tu​acje. Była to część mo​je​go ży​cia, jak zresz​tą wie​lu. Ogra​ni​cza​jąc się do kil​ku, za​pa​mię​ta​łam, jak ja​dąc po świę​tach od ro​dzi​ny ciot​ki miesz​ka​ją​cej pod San​do​mie​rzem, wu​jo​stwo pod​wio​zło mnie na sta​cję w tym mie​ście. Mia​‐ łam wkrót​ce wsiąść do po​cią​gu z Kra​ko​wa do War​sza​wy. Był to mój pierw​‐ szy raz, kie​dy po​dró​żo​wa​łam od nich do sto​li​cy i tak się aku​rat zło​ży​ło, że cio​cia dała mi fu​tro na zimę, wy​py​cha​jąc moją wa​li​zę po brze​gi. Nic dziw​ne​‐ go, że otrzy​ma​łam ten pre​zent, pa​no​wa​ła bo​wiem mroź​na aura stycz​nia 1942 roku. Mia​łam na so​bie wpraw​dzie cie​pły płaszcz, ale fu​tro w sto​li​cy mo​gło te​raz mieć więk​szą war​tość, prze​to mu​sia​ło bez​piecz​nie do​trzeć ze mną do celu. Cze​ka​jąc na pe​ro​nie wśród gęst​nie​ją​ce​go tłu​mu, do​strze​głam w nad​jeż​‐ dża​ją​cych wa​go​nach set​ki pa​sa​że​rów. Kie​dy po​ciąg wresz​cie się za​trzy​mał, lu​dzie za​czę​li sztur​mo​wać wszyst​kie otwo​ry wa​go​nów. Po​my​śla​łam so​bie: Tu​taj się ni​g​dzie nie do​sta​nę z ta​kim ba​ga​żem. Wie​dząc, że z przo​du znaj​du​je się zwy​kle wa​gon, w któ​rym jeź​dzi​li ko​le​ja​‐ rze, po​dą​ży​łam w jego stro​nę. Mu​sia​ła​bym jed​nak przejść przez cały pe​ron, aż do czo​ła skła​du i prze​pchać się przez gę​sty tłum z moją cen​ną i obłą wa​li​‐ zą. Prze​czu​wa​jąc ludz​ki opór, do​szłam szyb​ko do wnio​sku, że le​piej przejść z tyłu skła​du na na​stęp​ny, pu​sty pe​ron i stam​tąd wsiąść do ko​le​jar​skie​go wa​‐ go​nu. Jak po​my​śla​łam, tak zro​bi​łam. Ale mój pro​sty, spryt​ny plan skom​pli​‐ ko​wał sto​ją​cy po​mię​dzy pe​ro​na​mi skład to​wa​ro​wy. Wy​kom​bi​no​wa​łam so​bie, że przej​dę przez nie​go i jak za​pla​no​wa​łam, do​trę do czo​ła mo​je​go po​cią​gu. Za​uwa​ży​łam na tych wa​go​nach to​wa​ro​wych ta​kie małe plat​for​my i we​szłam na naj​bliż​szą. Wte​dy po​czu​łam szarp​nię​cie, więc zła​pa​łam się od​ru​cho​wo jed​ną ręką po​rę​czy, kur​czo​wo trzy​ma​jąc w dru​giej cięż​ką wa​li​zę. Za​nim ochło​nę​łam, to​wa​ro​wy ru​szył, ale w prze​ciw​nym od za​mie​rzo​ne​go prze​ze mnie kie​run​ku! Co te​raz?! – my​ślę. – Wy​sko​czyć?! Nie mo​głam jed​nak tego zro​bić, bo od​‐

rzu​co​nej wa​li​zie gro​zi​ło​by roz​bi​cie i roz​rzu​ce​nie cen​nej żyw​no​ści, któ​ra też tam była ukry​ta. Wa​ha​łam się, a po​ciąg na​bie​rał pręd​ko​ści. Skrę​po​wa​na dłu​‐ gim płasz​czem, ba​łam się ze​sko​czyć. Osta​tecz​nie od​kry​ta plat​for​ma, owie​wa​‐ na mroź​nym po​wie​trzem, zmu​si​ła mnie do po​sta​wie​nia wa​li​zy i przy​kry​cia się ob​da​ro​wa​nym fu​trem, chro​niąc przed prze​szy​wa​ją​cym zim​nem. Zre​zy​‐ gno​wa​na usia​dłam na niej. – Na ra​zie jest po​łu​dnie i przy​świe​ca słoń​ce. Nie jest źle – po​cie​sza​łam się, ma​jąc na​dzie​ję, że nie​dłu​go po​ciąg gdzieś w koń​cu sta​nie. Nie​ste​ty, je​chał i je​chał, od​da​la​jąc mnie co​raz bar​dziej od War​sza​wy, a przy​bli​ża​jąc do Kielc. Po ja​kiejś go​dzi​nie na​gle za​trzy​mał się w szcze​rym polu. Wy​sia​dłam od razu, ścią​ga​jąc cięż​ką wa​liz​kę. Było mi obo​jęt​ne, gdzie je​stem, by​le​by nie je​chać już da​lej w prze​ciw​nym kie​run​ku. Za​czę​łam się roz​glą​dać za ja​ki​miś bu​dyn​ka​mi koło toru, ale ho​ry​zont świe​cił pust​ka​mi. Moją uwa​gę zwró​cił me​ta​licz​ny dźwięk za ple​ca​mi. Spo​glą​dam, a tam ja​kiś je​go​mość ob​stu​ku​je koła. Był tak samo za​sko​czo​ny moim wi​do​kiem jak ja jego i za​pew​ne szyb​ciej spo​dzie​wał​by się dia​bła ani​że​li baby. – Co pani tu robi? Opo​wie​dzia​łam, jak było, a on na to: – Ma pani szczę​ście, że skład za​trzy​mu​je się w Skar​ży​sku. Nor​mal​nie robi to do​pie​ro w Tar​no​wie47. 47 169 km dro​gi.

Po​ra​dził, by pójść dwa ki​lo​me​try wzdłuż to​rów, po któ​rych doj​dę do sta​cji w Su​che​dnio​wie. Tam​tę​dy prze​je​dzie ko​lej​ny po​ciąg z Kra​ko​wa do War​sza​‐ wy i po​win​no być w nim luź​no. Kiep​sko – po​my​śla​łam bez en​tu​zja​zmu, spo​glą​da​jąc na cięż​ką wa​li​zę. – Niech pani za​cze​ka – rzekł do​myśl​ny ko​le​jarz i do​dał: – Jak tyl​ko skoń​‐ czę spraw​dza​nie, to po​mo​gę. Fak​tycz​nie, wziął po​tem wa​li​zę i po​szli​śmy na miej​sce, gdzie prze​sie​dzia​‐ łam za​le​d​wie kil​ka chwil w po​cze​kal​ni, kie​dy nad​je​chał mój po​ciąg, do któ​‐ re​go wsia​dłam bez żad​ne​go kło​po​tu. Ko​lej​ny raz mia​łam szczę​ście. Kie​dy in​dziej prze​ży​łam chwi​le gro​zy w po​dró​ży, i to mimo cał​kiem nie​‐ win​nej sy​tu​acji. Tym ra​zem je​cha​łam z War​sza​wy do domu i w po​cią​gu przy​siadł się do mnie mło​dy chło​pak. Przed​sta​wi​li​śmy się, mó​wi​li​śmy so​bie per „pani” i „pan”, bo wte​dy jesz​cze obo​wią​zy​wa​ła taka ety​kie​ta i wcią​gnę​li​‐ śmy się w cie​ka​wą roz​mo​wę. Kie​dy do​jeż​dża​li​śmy do Kielc, wsta​łam i mó​‐

wię: – Tu wy​sia​dam. A on, że też. No do​bra – po​my​śla​łam. Po​że​gna​li​śmy się i znikł mi z oczu. Był wio​sen​ny świt w maju lub czerw​cu 1942 roku i zro​bi​ło się już na tyle wid​no, aby moż​na było zo​ba​czyć in​nych po​dró​żu​ją​cych, nie do​strze​głam jed​nak ni​ko​go zna​jo​me​go. Po chwi​li pod​sta​‐ wio​no po​ciąg w kie​run​ku Czę​sto​cho​wy, do któ​re​go wsia​dłam; ku mo​je​mu zdzi​wie​niu w prze​dzia​le spo​tka​łam tego sa​me​go chło​pa​ka. Od tego mo​men​tu za​czę​łam się nie​po​ko​ić. Oba​wy wzro​sły, gdy sy​tu​acja po​wtó​rzy​ła się pod​czas do​jeż​dża​nia na ko​lej​ne miej​sce mo​jej wy​siad​ki. Wy​cho​dzę z wa​go​nu na do​‐ ce​lo​wym przy​stan​ku ko​le​jo​wym po​śród lasu i wi​dzę, że on tak​że wy​sia​da. Po​ciąg ru​szył, po​zo​sta​wia​jąc nas sa​mych. Skie​ro​wa​łam się więc od razu w stro​nę od​le​głe​go domu, za​sta​na​wia​jąc się nad dal​szy​mi moż​li​wy​mi sce​na​‐ riu​sza​mi. Wy​cią​ga​łam nogi, ile mia​łam sił, sta​ra​jąc się szyb​ko znik​nąć mu z oczu. Nie​ste​ty, usły​sza​łam za sobą szyb​ko do​ga​nia​ją​ce mnie kro​ki. Opa​no​‐ wał mnie lek​ki strach, za​ci​snę​łam nie​du​żą piąst​kę i na​szy​ko​wa​łam się, by od​‐ wró​cić jego uwa​gę przez od​rzu​ce​nie wa​li​zy. Wtem sły​szę tuż przy mnie jego głos: – Ma pani przy so​bie pie​nią​dze? Nogi się pode mną ugię​ły. Chce mnie ob​ra​bo​wać! – my​ślę so​bie. – Je​dzie ze mną, w le​sie pyta o pie​nią​dze! Usztyw​ni​łam się, od​po​wia​da​jąc, że nie mam pie​nię​dzy i jadę do domu. Chło​pak zo​rien​to​wał się, co się ze mną dzie​‐ je, zo​ba​czyw​szy mój wy​raz twa​rzy, na któ​rej nie było śla​du uprzej​mo​ści, i się ro​ze​śmiał. – Szko​da, bo sły​chać pierw​szy głos ku​kuł​ki! – I do​dał: – Mówi się, że jak się ma przy so​bie pie​nią​dze, to do​brze wró​ży. Przez chwi​lę jesz​cze nie ro​zu​mia​łam, co to ma wspól​ne​go z ra​bun​kiem. Do​pie​ro kie​dy wy​ja​śnił mi cel swo​jej po​dró​ży, uwie​rzy​łam w jego do​brą wolę. Oka​za​ło się, że był aman​tem sio​stry mo​jej ko​le​żan​ki. I po​my​śleć, że ten dziw​ny zbieg oko​licz​no​ści omal nie do​pro​wa​dził mnie do za​wa​łu. W oku​po​wa​nej War​sza​wie przy​da​rzy​ło mi się jesz​cze inne, nie​co​dzien​ne zda​rze​nie zwią​za​ne z po​dró​żo​wa​niem po​cią​giem. Po świę​tach wra​ca​łam od ciot​ki Ko​sic​kiej do szko​ły pie​lę​gniar​skiej. Na​pa​ko​wa​ła do mo​jej wa​liz​ki jaj, ma​sła i kieł​bas, ma​ją​cych tra​fić do in​nej ciot​ki miesz​ka​ją​cej w sto​li​cy. Za​pa​‐ ko​wa​łam to tak, aby je​dze​nie było sta​ran​nie ukry​te w środ​ku pod odzie​żą,

do​dat​ko​wo po​ło​ży​łam na wierz​chu i po bo​kach ubra​nia oraz pan​to​fle na zmia​nę – naj​lep​sze, ja​kie mia​łam. Gdy mój po​ciąg wjeż​dżał na sta​cję w Ży​‐ rar​do​wie, po dru​giej stro​nie pe​ro​nu sta​ła już EKD48 do War​sza​wy. Tym​cza​‐ sem ja​kiś Nie​miec wy​da​wał gło​śne po​le​ce​nia w prze​szu​ki​wa​nym, są​sied​nim prze​dzia​le, co było sły​chać tak​że w na​szym. Mój nie​po​kój na​ra​stał, wzma​ga​‐ jąc do​dat​ko​wo moje na​pię​cie zwią​za​ne z prze​siad​ką. 48 War​szaw​ska Ko​lej Do​jaz​do​wa ma​ją​ca hi​sto​rię się​ga​ją​cą po​cząt​ków XX w., zwa​na Elek​trycz​ną Ko​le​ją Do​jaz​do​wą.

Gdy po​ciąg sta​nął, wy​bie​głam od razu w kie​run​ku ko​lej​ki i kie​dy chcia​łam do niej wsiąść, drzwi za​czę​ły się za​my​kać. Za​ry​zy​ko​wa​łam jed​nak, wska​ku​‐ jąc do środ​ka, lecz cięż​ka wa​liz​ka zo​sta​ła nie​co za mną. Sto​ją​cy na pe​ro​nie służ​bo​wo schu​po49 wy​ko​rzy​stał to i w ostat​niej chwi​li wy​rwał mi ją z ręki, po​zo​sta​wia​jąc z ni​czym w od​jeż​dża​ją​cej ko​lej​ce. Obej​rza​łam się za sie​bie i zo​ba​czy​łam Niem​ca trzy​ma​ją​ce​go moją cen​ną wa​liz​kę. Za​miast żalu z po​‐ wo​du stra​ty ba​ga​żu, po​czu​łam wście​kłość! Już sama myśl o stra​cie mo​je​go gar​de​ro​bia​ne​go ma​jąt​ku nie po​zwa​la​ła mi tak tego po​zo​sta​wić. 49 Schu​po [wym. szu​po] – funk​cjo​na​riusz nie​miec​kiej po​li​cji po​rząd​ko​wej, wy​ko​rzy​sty​wa​nej pod​‐ czas dru​giej woj​ny świa​to​wej do utrzy​my​wa​nia ter​ro​ru w kra​jach oku​po​wa​nych.

– Nie po​da​ru​ję mu tego! – po​wie​dzia​łam do sie​bie. Na na​stęp​nej sta​cji prze​sia​dłam się na ja​dą​cą z po​wro​tem ko​lej​kę do Ży​rar​‐ do​wa. Na pe​ro​nie było pu​sta​wo. Po​de​szłam więc do ja​kie​goś ko​le​ja​rza i spy​‐ ta​łam, gdzie mogę zna​leźć tego schu​po​ka. Wska​zał mi ja​kieś miej​sce. Od razu go doj​rza​łam. Po​de​szłam do nie​go zde​cy​do​wa​nym kro​kiem i po​wie​dzia​łam po nie​miec​ku pew​nym sie​bie gło​sem: – Pa​nie! Coś pan zro​bił?! – Wi​dząc jego za​sko​cze​nie, do​rzu​ci​łam: – Moją wa​liz​kę chcia​łeś roz​wa​lić?! Za​ża​le​nie zło​żę na pana. Pra​cu​ję w szpi​ta​lu woj​‐ sko​wym! Na po​twier​dze​nie wagi mo​ich słów wy​cią​gnę​łam ken​kar​tę i krzy​cząc wręcz na nie​go, w dal​szym cią​gu in​for​mo​wa​łam go o tym, że bę​dąc pra​cow​‐ ni​cą szpi​ta​la, śpie​szę się na dy​żur. Za​sko​czo​ny, po​słusz​nie od​po​wie​dział, że spraw​dzi tyl​ko, czy są tam rze​czy oso​bi​ste. Otwo​rzył drzwi hali peł​nej wa​liz i to​boł​ków po​od​bie​ra​nych Po​la​‐ kom. Na szczę​ście szyb​ko do​strze​głam swo​ją, któ​ra była jesz​cze na wierz​‐ chu. Wska​za​łam ją i nie cze​ka​jąc na po​zwo​le​nie, się​gnę​łam po nią. Zde​cy​do​‐ wa​nie otwo​rzy​łam ba​gaż, po​ka​zu​jąc jego za​war​tość. Spoj​rzał na nią z wa​ha​‐

niem. – Wi​dzi pan? Same rze​czy oso​bi​ste! – oznaj​mi​łam prze​ko​nu​ją​co. Od​dał mi wa​liz​kę, choć nie prze​pro​sił, ale też nie cze​ka​łam na to, tyl​ko oka​zu​jąc nie​za​do​wo​le​nie, za​mknę​łam wie​ko i moc​no chwy​ta​jąc za rącz​kę wa​li​zy, wy​szłam z hali. Nie oglą​da​jąc się za sie​bie, pew​nym kro​kiem do​‐ szłam do pe​ro​nu. Do​pie​ro kie​dy po​sta​wi​łam ba​gaż w ocze​ki​wa​niu na EKD, po​czu​łam, jak za​czy​na​ją mi drżeć nogi. Usia​dłam, pa​trząc w stro​nę, skąd mia​ła nad​je​chać ko​lej​ka. Wte​dy zda​łam so​bie spra​wę, że tak na​praw​dę ura​to​‐ wa​ła mnie ken​kar​ta, a tak​że jego za​sko​cze​nie moim pryn​cy​pial​nym za​cho​wa​‐ niem. Praw​do​po​dob​nie uznał, że tak mo​gła zro​bić tyl​ko Po​lka zwią​za​na z kimś waż​nym, gdyż na co dzień wszy​scy sta​ra​li się być nie​wi​dzial​ni, aby cza​sem nie zwró​cić na sie​bie uwa​gi. Sama prze​ko​na​łam się też póź​niej, że trze​ba było na nich pa​trzeć z góry, tak jak oni ro​bi​li wo​bec nas, a wów​czas tra​ci​li re​zon. Nie spraw​dza​jąc, czy mnie ob​ser​wu​je, wsia​dłam do na​stęp​ne​go EKD i od​‐ je​cha​łam, po​zo​sta​wia​jąc sta​cję za sobą. Do​pie​ro wów​czas po​czu​łam ulgę, a wraz z nią roz​luź​nie​nie roz​bra​ja​ją​ce wcze​śniej​szą de​ter​mi​na​cję. Wte​dy uzmy​sło​wi​łam so​bie, jak da​le​ko się po​su​nę​łam, i do​szłam do wnio​sku, że dru​gi raz bym już tego nie zro​bi​ła. Szczę​ście mnie jed​nak nie opusz​cza​ło, a jak los po​tra​fił nim żon​glo​wać, mo​głam się prze​ko​nać w in​nej sy​tu​acji. Idąc na dy​żur do jed​ne​go ze szpi​ta​li, zo​ba​czy​łam wie​lu lu​dzi przy słu​pie ogło​sze​nio​wym. Coś mnie tknę​ło i tak​że spoj​rza​łam na za​miesz​czo​ne tam ob​wiesz​cze​nie z li​stą roz​strze​la​nych. Ku mo​je​mu za​sko​cze​niu zna​la​złam na niej zna​jo​me mi na​zwi​sko, któ​re no​si​li nasi są​sie​dzi z San​do​mier​skie​go. Za​pa​mię​ta​łam imię i przy ko​lej​nych od​wie​‐ dzi​nach w domu ro​dzin​nym za​py​ta​łam, czy to ktoś zna​jo​my. Był to nie​ste​ty syn na​szych są​sia​dów, któ​ry przy​je​chał do War​sza​wy na taj​ne kom​ple​ty. Za​‐ le​d​wie po ty​go​dnio​wym po​by​cie zo​stał przez przy​pa​dek za​trzy​ma​ny na uli​cy i w ra​mach re​pre​sji od razu roz​strze​la​ny. Nad​szedł kwie​cień 1943 roku, gdy wy​bu​chło po​wsta​nie w get​cie. Wy​wo​ła​‐ ło to po​ru​sze​nie. Za​pa​mię​ta​łam jed​nak taką chwi​lę w maju, kie​dy ono się już pa​li​ło, a stłam​szo​ny przez oku​pan​ta zryw do​ga​sał. Wów​czas Niem​cy za​czę​li li​kwi​do​wać całe get​to. Otóż pew​ne​go, ma​jo​we​go po​po​łu​dnia spo​glą​da​ły​śmy z po​ło​żo​ne​go nad siód​mym pię​trem szkol​ne​go ta​ra​su na uno​szą​ce się stam​tąd dymy. Zwy​kle cho​dzi​ły​śmy się tam opa​lać, co przy oka​zji jed​no​czy​ło nas i po​zwa​la​ło bli​żej się po​znać. Tym ra​zem jed​nak wstrzą​śnię​ta usły​sza​łam

z ust jed​nej z ko​le​ża​nek: – Po​patrz, wresz​cie tych Ży​dów wy​koń​czą. Zro​bi​ło mi się strasz​nie głu​pio. Od​wró​ci​łam się do niej i po​wie​dzia​łam zi​‐ ry​to​wa​na: – Słu​chaj! Dzi​siaj Ży​dów, ju​tro nas. Za​mil​kła. Ta​kie emo​cje po​ja​wia​ły się w wa​run​kach dłu​go​trwa​łej wal​ki o prze​ży​cie. Ale w tych sa​mych wa​run​kach, a na​wet miej​scu, ocie​ra​łam się o prze​ciw​‐ staw​ne po​sta​wy. Uczęsz​cza​ła z nami na za​ję​cia Zo​sia Paw​łow​ska, tle​nio​na blon​dyn​ka, bar​dzo miła i ład​na dziew​czy​na z du​ży​mi czar​ny​mi ocza​mi. Do​‐ pie​ro po woj​nie do​wie​dzia​łam się, że była Ży​dów​ką, któ​ra się u nas ukry​wa​‐ ła. Po​dob​no na​sza dy​rek​tor​ka to wie​dzia​ła, ale nikt z nas nie miał o tym po​ję​‐ cia. Jak się oka​za​ło, była to sku​tecz​na kon​spi​ra​cja, sko​ro Zo​sia do​trwa​ła tam bez​piecz​nie aż do koń​ca woj​ny. W ten spo​sób Po​la​cy oca​li​li jej ży​cie. Ta​kie sprzecz​ne za​cho​wa​nia wy​stę​po​wa​ły nie tyl​ko w po​glą​dach po​je​dyn​czych lu​‐ dzi na wo​jen​ną rze​czy​wi​stość, ale tak​że na ska​lę spo​łecz​ną i na​ro​do​wą. Wcze​śniej bo​wiem, w kwiet​niu 1943 roku, nie​miec​kie ra​dio po​da​ło wia​do​‐ mość o od​kry​ciu w Ka​ty​niu zbio​ro​we​go gro​bu pol​skich ofi​ce​rów za​mor​do​‐ wa​nych przez NKWD. Niem​cy chcie​li za​wcza​su od​ciąć się od od​po​wie​dzial​‐ no​ści za zbrod​nię, ale wy​da​je się mi, że chcie​li też unik​nąć de​sta​bi​li​za​cji w oku​po​wa​nej Pol​sce. Póź​niej opi​sa​li ten mord na roz​le​pia​nych pla​ka​tach, opi​su​jąc, co tam zna​leź​li, i wska​zu​jąc przy tym wy​raź​nie na bol​sze​wi​ków jako spraw​ców. Zresz​tą Niem​cy za​wsze dba​li o do​brą pro​pa​gan​dę, za​miesz​‐ cza​jąc na pla​ka​tach, w ga​ze​tach i kro​ni​kach fil​mo​wych przede wszyst​kim swo​je zwy​cię​stwa, a prze​mil​cza​jąc po​raż​ki. Po​la​cy ro​bi​li to tak​że, ale z ko​niecz​no​ści w bar​dziej ukry​ty spo​sób. War​‐ sza​wia​cy za​miesz​cza​li na przy​kład ogło​sze​nia pra​so​we o za​ka​mu​flo​wa​nych tre​ściach, ta​kich jak: „Uciekł pies »Hes« do An​glii”, „Przy​pro​wa​dzić su​kin​‐ sy​na za do​pła​tą do Ber​li​na” albo: „Wy​pra​wiam skór​ki i by​ra​le​sów” – od słów nie​miec​kie​go hym​nu: Deutsch​land über al​les (Niem​cy po​nad wszyst​ko). Niem​cy nie ro​zu​mie​li, o co cho​dzi, a Po​la​cy mie​li z tego ubaw i po​krze​pie​‐ nie. In​nym ele​men​tem woj​ny pla​ka​to​wej pro​wa​dzo​nej przez Ar​mię Kra​jo​wą sta​ło się wy​kre​owa​nie na mu​rach War​sza​wy sym​bo​lu Pol​ski Wal​czą​cej ze zna​ną ko​twi​cą czy też na​pi​sy „PPR”, od któ​rych pro​wa​dzo​no w dół sło​wa „Płat​ne Pa​choł​ki Ro​sji”. Dzia​ła​nia te da​wa​ły nam na​dzie​ję, a oku​pant nie mógł się czuć w peł​ni bez​piecz​nie.

Tak do​trwa​łam do lata, a wraz z nim za​czy​na​ło się ko​rzy​sta​nie, głów​nie w sło​necz​ne nie​dzie​le, z ką​pie​li w Wi​śle. Da​wa​ło to odro​bi​nę nor​mal​no​ści i swo​bo​dy. Mia​ły​śmy tam upa​trzo​ne pew​ne miej​sce od stro​ny szkol​nej pral​‐ ni, gdzie piasz​czy​sta pla​ża po​zwa​la​ła na wy​god​ne le​ża​ko​wa​nie i bez​piecz​ną ochło​dę w wo​dzie po ko​la​na. Od głów​ne​go nur​tu rze​ki od​gra​dza​ła nas two​‐ rzą​ca swo​isty bro​dzik ła​cha pia​sku, na któ​rej moż​na było po​bie​gać. Sama rze​ka bar​dzo czę​sto zmie​nia​ła ko​ry​to, two​rząc czę​sto ta​kie ła​chy, ale już obok nich moż​na było na​gle na​po​tkać sil​ny nurt i być po​rwa​nym przez wiry. Po​trze​ba nor​mal​no​ści i re​lak​su spra​wia​ły, że nie mo​głam się do​cze​kać na otwar​cie se​zo​nu, dla​te​go kie​dy na​de​szło pierw​sze sło​necz​ne po​po​łu​dnie w czerw​cu, wy​rwa​ły​śmy się w to miej​sce z ko​le​żan​ką. Po dro​dze roz​ma​wia​‐ ły​śmy pod​nie​co​ne o pły​wa​niu, z cze​go wy​ni​ka​ło, że obie ro​bi​my to do​brze. Do​szły​śmy do​syć szyb​ko do tej ła​chy, a na​stęp​nie na jej ko​niec, aby oce​nić zmia​ny, ja​kich do​ko​nał ży​wioł od ubie​głe​go roku. Sta​nę​łam bli​sko rze​ki i na​‐ gle zsu​nę​łam się do wody wprost w głę​bo​ki na kil​ka me​trów nurt. Do​brze, że umia​łam pły​wać, bo zdo​ła​łam od razu wy​pły​nąć na po​wierzch​nię. Gdy ochło​nę​łam, po​sta​no​wi​łam do​pły​nąć do ła​chy, by po​wró​cić na pia​sek. Wpa​‐ dła na mnie jed​nak ko​le​żan​ka. Za​sko​czo​na, przez mo​ment na​wet ucie​szy​łam się z jej to​wa​rzy​stwa, ale spo​kój szyb​ko zmą​cił mi jej wy​stra​szo​ny wy​raz twa​rzy. – Nie umiem pły​wać! – wy​plu​ła z sie​bie po pierw​szym za​chły​śnię​ciu. – Spo​koj​nie – po​wie​dzia​łam, czu​jąc, że sil​ny nurt zno​si mnie od brze​gu. Wło​ży​łam w ru​chy ra​mion i nóg mak​si​mum siły, dzię​ki cze​mu zdo​ła​łam pod​pły​nąć do sła​bej pły​wacz​ki, któ​ra tym​cza​sem za​czę​ła trze​po​tać rę​ko​ma, wzbi​ja​jąc roz​bry​zgi wody. Po mi​nie ko​le​żan​ki od​ga​dłam, że nie są to wy​głu​‐ py, a roz​pacz​li​wa wal​ka o ży​cie. Nie za​wa​ha​łam się jej ra​to​wać. Ale nie zdą​‐ ży​łam jej na​wet po​chwy​cić, bo na​tych​miast mnie zła​pa​ła i jak pa​jąk spa​ra​li​‐ żo​wa​ła moje ru​chy. Moc​ne ob​ję​cia spra​wi​ły, że z ra​tu​ją​cej sta​łam się ofia​rą to​ną​cej. Za​czę​ła mnie bru​tal​nie wy​ko​rzy​sty​wać, by za​czerp​nąć po​wie​trza, wpy​cha​ła pod wodę, wy​ko​rzy​stu​jąc moje oboj​czy​ki jako tram​po​li​nę. Za​czę​ła się wal​ka na śmierć i ży​cie. Szar​pa​ły​śmy się obie, bo w prze​ci​wień​stwie do niej, chcia​łam się ode​pchnąć dla od​zy​ska​nia swo​bo​dy ru​chów. Ale wsku​tek nie​do​tle​nie​nia tra​ci​łam co​raz bar​dziej siły. Po​dob​nie nie mo​głam wy​du​sić z sie​bie ja​kie​go​kol​wiek dźwię​ku. Bę​dąc pod wodą, ob​cią​żo​na spraw​czy​nią ca​łe​go za​mie​sza​nia, nie sły​sza​łam ni​cze​go oprócz szu​mu. Nurt był tak sil​ny, że kie​dy na krót​ko się wy​nu​rza​łam z toni, wi​dzia​łam, że zno​si nas pod most

Po​nia​tow​skie​go. Tra​ci​łam szyb​ko siły i mia​łam co​raz więk​sze pro​ble​my z za​‐ czerp​nię​ciem po​wie​trza. Gdy wy​pły​wa​łam na po​wierzch​nię, wi​dzia​łam roz​‐ grza​ne i fa​lu​ją​ce nad od​le​głym pia​skiem po​wie​trze, a na pia​sku inne ko​le​żan​‐ ki. Po​tem na​stę​po​wa​ła ciem​ność. Zna​la​złam się na gra​ni​cy ży​cia i śmier​ci. Ta​kich chwil się nie za​po​mi​na. Chy​ba wte​dy, któ​raś z ko​le​ża​nek za​wo​ła​ła do prze​pły​wa​ją​ce​go ka​ja​ka​rza i kie​dy tra​ci​łam już przy​tom​ność, zo​sta​łam w ostat​niej chwi​li wy​cią​gnię​ta z wody do ka​ja​ku. Chło​pak ten mó​wił póź​niej, że sły​szał wo​ła​nie o po​moc, ale jego dziew​czy​‐ na stwier​dzi​ła, że to ja​kieś wy​głu​py, i już za​mie​rzał nas zi​gno​ro​wać, dziw​ne ru​chy mo​jej ko​le​żan​ki wy​da​ły mu się jed​nak po​dej​rza​ne. Dłu​go le​ża​łam na brze​gu, za​nim zdo​ła​łam wstać o wła​snych si​łach i otrzą​snąć się z szo​ku. Gdy od​zy​ska​łam zdol​ność lo​gicz​ne​go my​śle​nia, zi​ry​to​wa​łam się, że sama źle oce​ni​łam sy​tu​ację i nie​wie​le bra​ko​wa​ło, aby​śmy się obie uto​pi​ły. Po​tra​fi​‐ łam do​tąd uni​kać śmier​tel​nych nie​bez​pie​czeństw oku​pa​cyj​nych, bo je zna​‐ łam, a stra​ci​ła​bym ży​cie z po​wo​du za​gro​że​nia wy​ni​ka​ją​ce​go z nie​wie​dzy. Jed​nak moje ży​cie mia​ło też licz​ne bla​ski i uczest​ni​czy​łam w wie​lu przy​‐ jem​nych i za​baw​nych sy​tu​acjach. Pew​ne​go dnia na​de​szły imie​ni​ny mo​je​go wuja Ta​de​usza. Wśród za​pro​szo​‐ nych go​ści było tak​że dwóch mło​dych stu​den​tów, z któ​ry​mi szyb​ko się skum​plo​wa​łam, dow​cip​ku​jąc i żar​tu​jąc. At​mos​fe​ra była na tyle we​so​ła, że na​wet nie za​uwa​ży​li​śmy, gdy trze​ba było wyjść, aby zdą​żyć do​trzeć do miesz​kań przed go​dzi​ną po​li​cyj​ną. Jak to czę​sto bywa, gdy się coś robi w ostat​niej chwi​li, nie​ocze​ki​wa​nie zga​sło świa​tło elek​trycz​ne, zo​sta​ła tyl​ko pa​lą​ca się świecz​ka. Nie mo​gło to być dla nas prze​szko​dą, szyb​ko po​ubie​ra​li​‐ śmy się i wy​szli​śmy na ciem​ny ko​ry​tarz. Za​ło​ży​łam wte​dy ka​pe​lusz z mod​‐ nym wów​czas du​żym ron​dem, ma​ją​cy z przo​du pod​nie​sio​ną głów​kę, a z tyłu małe rond​ko. Wy​szli​śmy na uli​cę, na​tra​fia​jąc od razu na prze​jeż​dża​ją​cy tram​‐ waj. Sko​rzy​sta​li​śmy z tej oka​zji, pod​wo​żąc się w po​bli​że na​szych do​mów, wszy​scy w do​brym na​stro​ju, pod​trzy​my​wa​nym przez nie​wiel​ką ilość spo​ży​‐ te​go na imie​ni​nach li​kie​ru. Wy​sia​dłam pierw​sza, oni po​je​cha​li da​lej. Po chwi​li za​uwa​ży​łam, że prze​chod​nie dziw​nie na mnie pa​trzą, ale do​bry hu​‐ mor ka​zał mi po​trak​to​wać to jako zbyt przy​ziem​ne za​cho​wa​nie spię​tych nad​‐ cho​dzą​cą go​dzi​ną po​li​cyj​ną lu​dzi. Kie​dy wró​ci​łam do in​ter​na​tu, por​tier wpu​‐ ścił mnie, lecz rów​nież dziw​nie mi się przy​glą​dał. To już było za​sta​na​wia​ją​‐ ce. Dla​te​go, wcho​dząc do win​dy, spoj​rza​łam uważ​nie w oświe​tlo​ne lu​stro. Jak się oka​za​ło, mój ka​pe​lusz za​ło​ży​łam wcze​śniej ty​łem na przód, co wy​glą​‐

da​ło ko​micz​nie; wi​dok ten też mnie roz​ba​wił, tak że wy​bu​chłam nie​po​ha​mo​‐ wa​nym śmie​chem. Drżą​cą win​dą pod​je​cha​łam na pię​tro z na​szy​mi po​ko​ja​mi i wy​szłam na ko​ry​tarz, do koń​ca któ​re​go mu​sia​łam dojść. Nie zda​jąc so​bie spra​wy, że śmie​ję się tak gło​śno, roz​bu​dzi​łam całe pię​tro. Ko​le​żan​ki zła​pa​ły mnie tuż przed wej​ściem do po​ko​ju i mu​sia​łam im wy​tłu​ma​czyć swo​je za​‐ cho​wa​nie. Wi​docz​nie nie było to wy​star​cza​ją​cym uza​sad​nie​niem, gdyż do​‐ sta​łam od nich re​pry​men​dę. Jesz​cze kła​dąc się spać, dzi​wi​łam się, że nie ro​‐ zu​mie​ją oczy​wi​ste​go po​wo​du mo​jej we​so​ło​ści – a prze​cież był wi​docz​ny! Z ofi​cjal​nych wy​da​rzeń kul​tu​ral​nych, tra​fi​ły mi się ta​ko​we dużo póź​niej, bo do​pie​ro w 1944 roku; ale za to były to od razu pe​reł​ki kul​tu​ral​no-pa​trio​‐ tycz​ne, do któ​rych moż​na za​li​czyć przed​sta​wie​nie Kra​ko​wia​cy i Gó​ra​le50, ucho​dzą​ce ofi​cjal​nie za sztu​kę lu​do​wą, oraz zor​ga​ni​zo​wa​ny w pry​wat​nym miesz​ka​niu kon​cert Ba​ce​wi​czów​ny51. Wcze​śniej było nie do po​my​śle​nia, aby mo​gły zdo​być na​wet ci​chą ak​cep​ta​cję, za​pew​ne jed​nak mało po​myśl​ny dla hi​tle​row​ców roz​wój sy​tu​acji na fron​cie spra​wił, że za​czę​li się sta​rać o po​‐ pra​wę swo​je​go wi​ze​run​ku, chcąc zy​skać przy​chyl​ność Po​la​ków. Wkrót​ce miał jed​nak na​dejść zryw, o któ​rym się wpraw​dzie mó​wi​ło, nikt jed​nak nie wie​dział, kie​dy na​stą​pi. Wie​lu łą​czy​ło go ze zbli​ża​ją​cy​mi się Ro​sja​na​mi. 50 Pre​mie​ra Snu nocy lip​co​wej od​by​ła się 5 maja 1944 r. w jaw​nym te​atrze Roz​ma​ito​ści Jar. Pod tym ty​tu​łem kry​ło się wi​do​wi​sko lu​do​we z pie​śnia​mi i tań​ca​mi w pię​ciu od​sło​nach, sta​no​wią​ce po​łą​‐ cze​nie Kra​ko​wia​ków i Gó​ra​li i prze​rób​ki Ka​miń​skie​go pt. Za​bo​bon, czy​li Kra​ko​wia​cy i Gó​ra​le. 51 Gra​ży​na Ba​ce​wicz (1909–1969) – zna​na na are​nie mię​dzy​na​ro​do​wej pol​ska kom​po​zy​tor​ka i skrzy​pacz​ka.

12. Po​wsta​nie War​szaw​skie Po​wsta​nie War​szaw​skie za​sta​ło mnie w Szpi​ta​lu Wol​skim w trak​cie nie​pla​‐ no​wa​ne​go dy​żu​ru, gdy peł​ni​łam funk​cję in​stru​men​ta​riusz​ki. Może ktoś za​py​‐ tać: Jak to się sta​ło, że zna​la​złam się w sa​mym fer​wo​rze dzia​łań po​wstań​‐ czych i wśród ogrom​ne​go za​gro​że​nia, ja​kie ze sobą nio​sła wal​ka zbroj​na z nie​miec​kim oku​pan​tem? Żeby od​po​wie​dzieć na to py​ta​nie, wró​cę do swo​‐ ich lo​sów przed wy​bu​chem po​wsta​nia. Wcze​śniej były już prze​bły​ski, że coś ta​kie​go się wy​da​rzy. Po skoń​cze​niu szko​ły, tuż przed pod​ję​ciem pra​cy, mia​‐ łam kil​ka wol​nych dni i po​je​cha​łam w ich trak​cie do domu, do Pod​zam​cza pod Kiel​ca​mi. Śpie​szy​łam się, bo mu​sia​łam wra​cać naj​póź​niej w nie​dzie​lę, gdyż w po​nie​dzia​łek za​czy​na​łam pra​cę w szpi​ta​lu. Ale na sta​cyj​kę usy​tu​owa​‐ ną na po​cząt​ku wsi, nie​mal w le​sie, fur​man pod​wiózł mnie już w so​bo​tę wie​‐ czo​rem, bo chcia​łam zdą​żyć na noc​ny po​ciąg do Kielc. Taka by​łam prze​ję​ta, ale też nie​spo​koj​na w tych wo​jen​nych cza​sach. Był to dla mnie waż​ny mo​‐ ment w ży​ciu – pierw​sza pra​ca za​wo​do​wa i nie chcia​łam ry​zy​ko​wać spóź​nie​‐ nia się na dy​żur, wie​dząc, że cza​sy były nie​pew​ne. Był li​piec 1944 r. Wie​le się nie po​my​li​łam, za​miast pla​no​we​go po​cią​gu oso​bo​we​go na to​rach po​ja​wi​ło się bo​wiem coś dziw​ne​go. Po szy​nach jeź​dzi​ła lo​ko​mo​ty​wa pan​cer​na z re​flek​to​ra​mi oświe​tla​ją​cy​mi obie stro​ny to​rów. Fur​‐ man, wi​dząc za​gro​że​nie, zo​sta​wił mnie samą przed sta​cyj​ką i uciekł z wo​‐ zem. Scho​wa​łam się w krza​ki, po​nie​waż co chwi​la re​flek​to​ry oświe​tla​ły oko​‐ li​cę i ba​łam się, że mogę zo​stać po​strze​lo​na. Sie​dzia​łam ci​cho przez kil​ka go​‐ dzin, aż wresz​cie po​ciąg prze​stał jeź​dzić i pie​cho​tą wró​ci​łam do domu. Oka​‐ za​ło się, że wcze​śniej​szy po​ciąg spe​cjal​ny, któ​ry je​chał z woj​skiem nie​miec​‐ kim ucie​ka​ją​cym ze wscho​du, zo​stał ostrze​la​ny przez par​ty​zan​tów. Wów​czas Mama po​wie​dzia​ła mi, że​bym zo​sta​ła w domu, bo nie mam po co wra​cać do War​sza​wy. Od​po​wie​dzia​łam jej, że mu​szę tam je​chać, bo prze​cież bę​dzie po​‐ wsta​nie i chcę tam być w tym cza​sie. Na dru​gi dzień Mama, wi​dząc moje zde​cy​do​wa​nie, po​pro​si​ła są​sia​da ze wsi, aby za​wiózł mnie bez​po​śred​nio do Kielc na dwo​rzec ko​le​jo​wy. Przy​je​cha​li​śmy na miej​sce, lecz po​cią​gi jeź​dzi​ły już nie​re​gu​lar​nie i za bar​dzo nie było wia​do​mo, kie​dy będę mo​gła stam​tąd ru​szyć da​lej. Na szczę​ście pod​sta​wio​no ja​kiś po​ciąg, któ​ry miał od​je​chać po po​łu​dniu. Po wie​lu go​dzi​nach cze​ka​nia wsia​dłam za​do​wo​lo​na i po​my​śla​łam so​bie: Jaz​da do War​sza​wy! W sto​li​cy na Dwor​cu Wschod​nim za​stał nas alarm lot​ni​czy. Od razu wy​sa​‐

dzo​no wszyst​kich z po​cią​gu i skie​ro​wa​no na Pole Mo​ko​tow​skie. Gdy tam do​‐ tar​łam, wszy​scy pa​sa​że​ro​wie sie​dzie​li na zie​mi i cze​ka​li, aż bę​dzie moż​na stam​tąd pójść. Wi​dok był prze​pięk​ny, zo​ba​czy​li​śmy bo​wiem, jak ko​lo​ro​we ko​ra​li​ki wy​la​ty​wa​ły w górę, wy​strze​li​wa​ne przez nie​da​le​ko usy​tu​owa​ną ar​ty​‐ le​rię prze​ciw​lot​ni​czą, z sa​mo​lo​tów zrzu​ca​ne były fla​ry świetl​ne, a to wszyst​‐ ko po​wo​do​wa​ło, że zro​bi​ło się wid​no. Wśród mnó​stwa ko​czu​ją​cych na łące po​dróż​nych ze​bra​ło się wo​kół mnie pię​cio​ro czy sze​ścio​ro z nich – mło​dych tak jak ja – i zro​bi​ło się we​so​ło. Śmia​li​śmy się, żar​to​wa​li​śmy, spo​glą​da​li​śmy na świetl​ne efek​ty, co kon​tra​stu​jąc ze zło​wro​gą sy​tu​acją, wzbu​dzi​ło duże za​‐ in​te​re​so​wa​nie, to​też wo​kół nas ze​bra​ła się spo​ra gru​pa. – Co u was tak we​so​ło? – py​ta​li zdzi​wie​ni lu​dzie. Sami byli prze​ra​że​ni i sfru​stro​wa​ni, ob​ser​wu​jąc wy​da​rze​nia, dla​te​go łak​nę​‐ li ja​kie​goś po​wie​wu opty​mi​zmu. Wła​śnie ten hu​mor do​da​wał im otu​chy, więc gro​ma​dzi​li się wo​kół nas. Prze​sie​dzie​li​śmy tak do pierw​szej czy dru​giej w nocy, do mo​men​tu za​koń​cze​nia alar​mu. Pod​sta​wi​li po​ciąg i mo​gli​śmy kon​‐ ty​nu​ować po​dróż w kie​run​ku Dwor​ca Cen​tral​ne​go, a stam​tąd po​szłam do miesz​ka​nia. Było wy​jąt​ko​wo pu​sto. Nie​miec​cy żoł​nie​rze po​cho​wa​li się gdzieś w swo​ich kwa​te​rach i jed​nost​kach, po​zo​sta​wia​jąc po raz pierw​szy uli​‐ ce bez nad​zo​ru. Było to dla mnie uspo​ka​ja​ją​ce, gdyż znaj​du​jąc się z ko​niecz​‐ no​ści w środ​ku go​dzi​ny po​li​cyj​nej, nie by​łam za​gro​żo​na za​trzy​ma​niem koń​‐ czą​cym się zwy​kle śmier​cią, a prze​cież w oczach oku​pan​tów nie mo​głam mieć ni​cze​go na swo​je uspra​wie​dli​wie​nie. Do​tar​łam do in​ter​na​tu i co dziw​ne, nie na​po​tka​łam żad​ne​go z nie​miec​kich pa​tro​li, któ​re do​tąd jesz​cze ni​g​dy nie zrej​te​ro​wa​ły. Na​stęp​ne​go dnia w po​nie​dzia​łek 24 lip​ca 1944 r., po​szłam do Szpi​ta​la Wol​skie​go pod​jąć pra​cę. Tam po​zna​łam kie​row​nicz​kę sali ope​ra​cyj​‐ nej, Bar​ba​rę Wor​dzian, któ​ra po​ka​za​ła mi salę i za​po​zna​ła mnie z obo​wiąz​ka​‐ mi in​stru​men​ta​riusz​ki. Szpi​tal nasz był ol​brzy​mi. Po​sia​dał wie​le kon​dy​gna​cji i skrzy​deł. Mie​li​śmy też spo​re za​ple​cze i wła​sne pod​wo​dy52, któ​ry​mi przy​‐ wo​zi​ło się za​opa​trze​nie z Ko​ma​ro​wa, nie​da​le​kiej wsi. 52 To były naj​czę​ściej wozy z koń​mi, któ​ry​mi przy​wo​zi​ło się za​opa​trze​nie. Daw​niej pod​wo​da była jed​ną z tak zwa​nych po​sług ko​mu​ni​ka​cyj​nych wy​ni​ka​ją​cych z pra​wa ksią​żę​ce​go (łac. ius du​ca​le), obo​‐ wią​zu​ją​ce​go w śre​dnio​wiecz​nych mo​nar​chiach pa​try​mo​nial​nych (np. w Pol​sce za pierw​szych Pia​stów). Po​le​ga​ła na obo​wiąz​ku do​star​cze​nia na po​trze​by wład​cy lub jego lu​dzi koni wierz​cho​wych.

Po ty​go​dniu pra​cy do​wie​dzia​łam się, że Ale​ja​mi Je​ro​zo​lim​ski​mi ewa​ku​ują się woj​ska nie​miec​kie. Chcia​łam zo​ba​czyć po​bi​tych wro​gów, aby na​sy​cić oczy wi​do​kiem po​ko​na​nych. I rze​czy​wi​ście, Ale​ja​mi cią​gnę​ły sznu​ry woj​ska

nie​miec​kie​go. Żoł​nie​rze szli pie​szo, zmę​cze​ni, brud​ni i nie​ogo​le​ni, ze spusz​‐ czo​ny​mi gło​wa​mi. Jed​nym sło​wem, „bida z nę​dzą”. Nie byli już tacy but​ni. Je​cha​ły wraz z nimi tak​że małe wozy – zwa​ne ro​syj​ski​mi – z cha​rak​te​ry​‐ stycz​nym wy​so​kim ka​błą​kiem za​mo​co​wa​nym u dy​sz​la, cią​gnię​te przez małe, tak​że za​bie​dzo​ne ko​nie. Wi​dok był nie​sa​mo​wi​ty i wszy​scy war​sza​wia​cy sto​‐ ją​cy w szpa​le​rze cie​szy​li się, wie​rząc, że oku​pan​ci już ucie​ka​ją! Na uli​cach peł​no było mło​dzie​ży, zwłasz​cza chłop​ców z fu​te​ra​ła​mi na in​stru​men​ty. Wia​‐ do​mo było, że jest w nich broń, mia​łam jed​nak wra​że​nie, iż słab​ną​cy oku​pan​‐ ci byli nie​co na​iw​ni i ich nie za​trzy​my​wa​li. Ten en​tu​zjazm udzie​lał się wszyst​kim miesz​kań​com i na​pa​wał na​dzie​ją na szyb​ki już ko​niec woj​ny, któ​‐ ry mo​gli przy​śpie​szyć oni sami, a nie​spo​ty​ka​na bier​ność oku​pan​tów wręcz za​chę​ca​ła do dzia​ła​nia. Wi​dok prze​gry​wa​ją​cych Niem​ców oraz do​cie​ra​ją​ce do war​sza​wia​ków in​for​ma​cje o So​wie​tach nad​cią​ga​ją​cych nad Wi​słę po​tę​go​‐ wa​ły en​tu​zjazm i wzma​ga​ły na​stro​je pa​trio​tycz​ne, a wspo​mnia​ne fu​te​ra​ły wska​zy​wa​ły, że po​wsta​nie zbroj​ne jest w trak​cie przy​go​to​wa​nia i lada mo​‐ ment wy​buch​nie. Mu​sia​łam się wy​pro​wa​dzić z in​ter​na​tu szko​ły pie​lę​gniar​‐ skiej, któ​rą nie​daw​no skoń​czy​łam, i za​miesz​kać w opusz​czo​nym miesz​ka​niu zna​jo​mych, któ​rzy wy​je​cha​li na czas woj​ny na wieś. Znaj​do​wa​ło się ono przy uli​cy Żu​ra​wiej w Śród​mie​ściu, skąd mia​łam oko​ło pół go​dzi​ny dro​gi do szpi​‐ ta​la. Mi​nę​ło kil​ka pierw​szych dni mo​jej pra​cy pie​lę​gniar​skiej, w trak​cie któ​rych po​zna​wa​łam tech​ni​ki kon​ser​wa​cji na​rzę​dzi chi​rur​gicz​nych, kie​dy jed​na z mo​‐ ich ko​le​ża​nek ze szko​ły po​pro​si​ła mnie o za​mia​nę dy​żu​rów. Wy​tłu​ma​czy​ła, że na wieść o zbli​ża​ją​cych się Ro​sja​nach chcia​ła​by po​je​chać po ro​dzi​ców od​‐ po​czy​wa​ją​cych na pra​wo​brzeż​nej stro​nie Wi​sły, aby ich przy​wieźć na na​szą stro​nę, gdzie będą bez​piecz​niej​si. Wię​cej już jej nie zo​ba​czy​łam i póź​niej do​‐ wie​dzia​łam się, że zgi​nę​ła w po​wsta​niu. Ob​ję​łam więc pierw​szy dy​żur pierw​sze​go sierp​nia, to jest po dwóch ty​go​‐ dniach wdra​ża​nia się do pra​cy jako in​stru​men​ta​riusz​ka. W cza​sie dy​żu​rów pie​lę​gniar​ka prze​by​wa​ła pię​tro po​ni​żej sali ope​ra​cyj​nej, w apar​ta​men​cie z peł​nym ume​blo​wa​niem. Było bar​dzo cie​pło. W trak​cie dy​żu​ru, wie​czo​rem, do​wie​dzie​li​śmy się od bu​dow​ni​czych po​bli​‐ skiej ba​ry​ka​dy o wy​bu​chu Po​wsta​nia War​szaw​skie​go. Ba​ry​ka​da zo​sta​ła wznie​sio​na tuż za na​szym szpi​ta​lem, z tyłu, w oko​li​cach ulic Płoc​kiej i Gór​‐ czew​skiej. Z po​wstań​ca​mi utrzy​my​wa​li​śmy kon​takt, do​pó​ki ba​ry​ka​da była wzno​szo​na. Póź​niej już nic do nas nie do​cie​ra​ło. Ba​ry​ka​da wy​zna​czy​ła nie​ja​‐

ko gra​ni​cę wal​czą​cej War​sza​wy. Nie do​wie​dzie​li​śmy się, co mie​li na wzglę​‐ dzie ów​cze​śni do​wód​cy po​wsta​nia, ale zbu​do​wa​nie jej w tam​tym miej​scu spra​wi​ło, że nasz szpi​tal wraz z nami zna​lazł się na​gle po​mię​dzy fron​tem nie​‐ miec​ko-ro​syj​skim a po​wsta​niem. Moż​na rzec, na zie​mi ni​czy​jej, bez​bron​ny, po​zo​sta​wio​ny na pa​stwę nie​miec​kich żoł​da​ków. Dla mnie ten pierw​szy dzień po​wsta​nia mi​nął spo​koj​nie. Cie​szy​li​śmy się, że Ro​sja​nie już do​cho​dzą do Wi​sły, prze​pę​dzą Niem​ców, a my bę​dzie​my wol​ni. Na​stęp​ne​go dnia na wie​‐ ży ko​ścio​ła św. Woj​cie​cha usa​do​wił się snaj​per, któ​ry za​czął strze​lać do każ​‐ de​go, kto szedł uli​cą Wol​ską lub Płoc​ką. Zgi​nę​ło wów​czas dwóch przy​pad​‐ ko​wych prze​chod​niów. Ich śmierć ob​na​ży​ła na​szą sy​tu​ację, ale nie​ste​ty nie mie​li​śmy na to żad​ne​go wpły​wu, więc sta​ra​li​śmy się przy​naj​mniej od​izo​lo​‐ wać psy​chicz​nie i pra​co​wać jak do​tąd. Jed​nak nie było to w peł​ni moż​li​we. Pod płasz​czy​kiem fał​szy​we​go spo​ko​ju cza​ił się nie​po​kój wy​ni​ka​ją​cy z na​ma​‐ cal​ne​go już za​gro​że​nia, choć wciąż wie​rzy​li​śmy, że wy​zwo​le​nie na​dej​dzie lada mo​ment. Trze​cie​go dnia przy​szedł do nas ze Śród​mie​ścia pro​fe​sor Grzy​boc​ki (der​‐ ma​to​log), któ​ry zbu​rzył ten en​tu​zjazm stwier​dze​niem: – Nie ma się co cie​szyć. Ro​sja​nie rze​czy​wi​ście do​szli do Wi​sły, ale sta​nę​li i nie mają za​mia​ru jej prze​kra​czać. Bę​dzie​my mu​sie​li dać so​bie radę sami. Uszło z nas tro​chę opty​mi​zmu i od​tąd nie​po​kój za​stą​pi​ły na​ra​sta​ją​ce oba​wy o nasz los, tro​ska o wła​sny los, tym więk​sza, że na​de​szły do nas złe wia​do​‐ mo​ści o zbli​ża​ją​cych się woj​skach nie​miec​kich, któ​re wzmoc​ni​ły sła​be siły, wy​co​fa​ne wcze​śniej poza mia​sto. Po​trzask prze​stał nam gro​zić, już w nim by​li​śmy! Wy​mia​na spoj​rzeń na ko​ry​ta​rzu z na​po​ty​ka​ny​mi ko​le​żan​ka​mi z pra​‐ cy i le​ka​rza​mi mó​wi​ła wie​le, lecz to​wa​rzy​szą​cy im uśmiech na​pa​wał otu​‐ chą – je​ste​śmy ra​zem. Czwar​te​go dnia po​wsta​nia za​czę​li do nas przy​cho​dzić lu​dzie z do​mów przy uli​cy Wol​skiej, od któ​rych do​wie​dzie​li​śmy się o ma​so​wych eg​ze​ku​cjach miesz​kań​ców mia​sta. Jako oca​la​li, ale po​strze​le​ni, szu​ka​li u nas po​mo​cy. Były to ko​lej​ne nie​win​ne ofia​ry fa​szy​stow​skie​go od​we​tu. Na tej uli​cy usy​tu​‐ owa​ny był rów​nież inny Szpi​tal św. Sta​ni​sła​wa. Od kil​ku z ran​nych, któ​rzy jako je​dy​ni zdo​ła​li stam​tąd uciec i prze​do​stać się do nas po​mi​mo wie​lu ran po​strza​ło​wych, do​wie​dzie​li​śmy się ko​lej​nych złych rze​czy. Jak wy​ni​ka​ło z ich re​la​cji, es​es​ma​ni, pa​cy​fi​ku​jąc pla​ców​kę, wy​mor​do​wa​li pra​wie wszyst​‐ kich pa​cjen​tów. Te wie​ści spa​dły na nas jak grom z ja​sne​go nie​ba. Dra​stycz​‐ nie zo​sta​li​śmy po​zba​wie​ni wszel​kich złu​dzeń. W tym sa​mym mo​men​cie do​‐

tar​ło do mnie, że mój los, że nasz los zo​sta​je wy​sta​wio​ny na naj​trud​niej​szą pró​bę. Po​mi​mo to nie pa​mię​tam, aby ktoś od nas od​szedł. Ran​ni zo​sta​li zo​pe​‐ ro​wa​ni. Nie​ste​ty, jak się póź​niej mia​ło oka​zać, tra​gicz​ny los ich jed​nak nie oszczę​dził. Nie wie​dzia​łam też jesz​cze wte​dy, że mój na​sto​let​ni ku​zy​nek, pa​‐ ła​ją​cy do mnie cie​plej​szym uczu​ciem, rów​nież zgi​nął w tych pierw​szych dniach jako po​wsta​niec. Pią​ty dzień po​wsta​nia trau​ma​tycz​nie wrył się w moją pa​mięć. To on za​blo​‐ ko​wał mi ją na dzie​siąt​ki lat; pra​gnę​łam za​po​mnieć o tych chwi​lach, na samą myśl o nich prze​cho​dzą mnie dresz​cze. Otóż w so​bo​tę od sa​me​go rana kon​ty​‐ nu​owa​no eg​ze​ku​cje miesz​kań​ców przy są​sied​niej uli​cy, na co wska​zy​wa​ły sal​wy i po​je​dyn​cze strza​ły. Zda​wa​łam so​bie spra​wę, że z każ​dym wy​strza​łem ktoś gi​nie. Sta​ra​łam się sku​pić na pra​cy, któ​ra po​zor​nie od​da​la​ła mnie od czar​nych my​śli. Po po​łu​dniu, gdzieś oko​ło 13:30, do na​sze​go szpi​ta​la wtar​‐ gnę​li es​es​ma​ni. Roz​bie​gli się po wszyst​kich od​dzia​łach, na​ka​zu​jąc nam się zbie​rać i na​tych​miast wy​cho​dzić. Pa​dły też pierw​sze strza​ły do​cho​dzą​ce z ga​‐ bi​ne​tu dy​rek​to​ra, gdzie, jak się po​tem oka​za​ło, za​strze​lo​no na​sze​go dy​rek​to​ra i ka​pe​la​na53. Ko​lej​ne strza​ły roz​le​ga​ły się na róż​nych pię​trach. 53 Dok​to​ra Pia​sec​kie​go i pro​fe​so​ra Zey​lan​da oraz ka​pe​la​na szpi​tal​ne​go ks. Cie​cier​skie​go.

Zdez​o​rien​to​wa​na ob​ser​wo​wa​łam es​es​ma​nów, któ​rzy nie oka​zy​wa​li naj​‐ mniej​sze​go mi​ło​sier​dzia dla cho​rych, ka​żąc im wsta​wać z łó​żek i iść54. Naj​‐ cię​żej do​ty​ka​ło to pa​cjen​tów po ope​ra​cjach, trze​ba było ich bo​wiem pro​wa​‐ dzić. Tym Niem​cy bacz​nie się przy​glą​da​li i gdy tyl​ko ktoś z nich osłabł po dro​dze, nie mo​gąc iść da​lej, od razu był roz​strze​li​wa​ny. Ci, któ​rzy wal​czy​li z ca​łych sił i wspie​ra​ni przez per​so​nel zdo​ła​li ja​koś wyjść ze szpi​ta​la, gi​nę​li po​tem od kul opraw​ców, je​śli tyl​ko stra​ci​li siły w no​gach. Nie moż​na było w ża​den spo​sób im po​móc, gdyż dzia​ło się to w at​mos​fe​rze ter​ro​ru, z mor​der​‐ czą bez​względ​no​ścią, a hu​ma​ni​tar​ne od​ru​chy były na​tych​miast ga​szo​ne kulą lub w naj​lep​szym ra​zie ude​rze​niem kol​by. Roz​gry​wa​ły się wstrzą​sa​ją​ce sce​‐ ny. Jed​nak na tym nie koń​czy​ły się te strasz​ne chwi​le; po​mi​mo upły​wu sie​‐ dem​dzie​się​ciu lat nie mogę wciąż za​po​mnieć ob​ra​zów tam​te​go dnia. Idąc w ko​lum​nie pod eskor​tą uli​cą Gór​czew​ską, zo​ba​czy​łam naj​ma​ka​brycz​niej​szą rzecz, jaką prze​ży​łam w cza​sie woj​ny: chod​ni​ki usia​ne tru​pa​mi ko​biet, męż​‐ czyzn i dzie​ci, któ​rych fa​szy​ści wy​cią​gnę​li wcze​śniej z oko​licz​nych bu​dyn​‐ ków. W pew​nym mo​men​cie do​strze​głam cia​ło za​strze​lo​nej ko​bie​ty, któ​ra jed​ną rękę mia​ła za​wie​szo​ną na la​tar​ni, a dru​gą przy​trzy​my​wa​ła rów​nież za​‐

strze​lo​ne nie​mow​lę. Obo​je za​sty​gli w śmier​tel​nej po​zie wy​ra​ża​ją​cej tra​gizm i he​ro​izm jed​no​cze​śnie. Wi​dok był nie​sa​mo​wi​ty. Mi​ja​łam ich w mil​cze​niu, wstrzą​śnię​ta, na chwi​lę za​po​mi​na​jąc o wła​snym nie​pew​nym lo​sie. Wzrok ode​rwa​łam od nich do​pie​ro, kie​dy padł ko​lej​ny strzał, po któ​rym ktoś upadł. Es​es​ma​ni co chwi​lę strze​la​li do ran​nych z na​sze​go szpi​ta​la, któ​rzy nie mo​gli już da​lej iść. Wśród nich znaj​do​wa​li się też wspo​mnia​ni wcze​śniej ran​ni pa​‐ cjen​ci oca​la​li z eg​ze​ku​cji przy uli​cy Wol​skiej. Na nich ten dra​mat od​ci​snął po​dwój​ne pięt​no – zna​leź​li się po​mię​dzy ucie​ka​ją​cym ży​ciem a prze​śla​du​ją​cą ich śmier​cią. 54 Wy​pro​wa​dzo​no wte​dy bli​sko czte​ry​sta osób.

Szli​śmy tak w kie​run​ku uli​cy Oko​po​wej pod lu​fa​mi żoł​nie​rzy, je​śli w ogó​le moż​na było tak na​zwać opraw​ców z kom​pa​nii Dir​le​wan​ge​ra55, bę​dą​cych prze​waż​nie Kał​mu​ka​mi56 z dy​wi​zji SS, za​bi​ja​ją​cych z zim​ną krwią. Bez​‐ względ​ność, z jaką nas ka​tru​pi​li, nie po​zo​sta​wia​ła złu​dzeń. Wpro​wa​dze​ni w Oko​po​wą, szli​śmy nią do​łem ni​czym wą​wo​zem, ma​jąc po obu stro​nach na​‐ sy​py. Nimi kro​czy​li opraw​cy z wy​ce​lo​wa​ny​mi w nas ka​ra​bi​na​mi, pa​trząc na nas z góry i cze​ka​jąc tyl​ko na naj​drob​niej​szy pre​tekst, aby ko​goś za​bić. Cho​‐ ciaż​by za zbyt dłu​gie spoj​rze​nie. Czu​li​śmy się jak na jar​marcz​nej strzel​ni​cy. Szłam otę​pio​na okru​cień​stwem, bez​sil​no​ścią i bra​kiem na​dziei. Je​dy​ną my​‐ ślą, jaka przy​cho​dzi​ła mi do gło​wy, było nie ra​to​wa​nie się, lecz trzeź​wa, po​‐ zba​wio​na emo​cji oce​na: Nie zdą​ży​łam ni​cze​go zo​ba​czyć i jesz​cze nie​wie​le prze​ży​łam. 55 36. Dy​wi​zja Gre​na​die​rów SS „Dir​le​wan​ger” była jed​nost​ką Waf​fen-SS, zło​żo​ną przede wszyst​‐ kim z kry​mi​na​li​stów re​kru​to​wa​nych w nie​miec​kich wię​zie​niach i obo​zach kon​cen​tra​cyj​nych, pod do​‐ wódz​twem dr. Oska​ra Dir​le​wan​ge​ra. Do​ko​na​ła ona nie​zli​czo​nych zbrod​ni wo​jen​nych na ty​łach fron​tu wschod​nie​go pod​czas dru​giej woj​ny świa​to​wej, od​zna​cza​jąc się wy​jąt​ko​wym okru​cień​stwem. 56 Na​ród mon​gol​ski z gru​py oj​rac​kiej. Kil​ka ty​się​cy Kał​mu​ków do​bro​wol​nie zgło​si​ło się do służ​by we wspo​ma​ga​ją​cej Niem​ców kał​muc​kiej ka​wa​le​ryj​skiej for​ma​cji woj​sko​wej – Kor​pu​sie Ka​wa​le​rii Kał​‐ muc​kiej.

Na​gle ka​za​li nam wszyst​kim sta​nąć; od​ru​cho​wo pod​no​sząc gło​wę, zo​ba​‐ czy​łam nio​są​cych górą no​sze. Po chwi​li usły​sze​li​śmy przez me​ga​fon, że mają tu​taj ran​ne​go ofi​ce​ra nie​miec​kie​go, któ​ry zo​stał zo​pe​ro​wa​ny w Szpi​ta​lu Wol​‐ skim. Pro​sił on, aże​by uwol​nić le​ka​rza, któ​ry prze​pro​wa​dził za​bieg. Chcia​no, aby ten wy​stą​pił z ko​lum​ny. Zo​ba​czy​łam, że zro​bił to dok​tor Man​teuf​fel57, któ​ry zdo​by​wa​jąc się na ini​cja​ty​wę, po​wie​dział: 57 Leon Edward Man​teuf​fel-Szo​ege – twór​ca pol​skiej szko​ły chi​rur​gii klat​ki pier​sio​wej i ser​ca.

– Nie ope​ro​wa​łem sam, tyl​ko z dru​gim le​ka​rzem!

Ob​ró​cił się i spoj​rzał obok mnie. Stał tam pro​fe​sor Grzy​bow​ski, któ​ry do​‐ tąd szedł cały czas stra​pio​ny, z po​chy​lo​ną gło​wą. Gdy to usły​szał, wy​pro​sto​‐ wał się z wi​docz​ną w oczach iskrą na​dziei, ale Man​teuf​fel wska​zał na dok​to​‐ ra We​so​łow​skie​go. Z Grzy​bow​skie​go na​tych​miast uszło po​wie​trze i oklapł. Za​pa​mię​ta​łam wów​czas też za​cho​wa​nie sto​ją​ce​go obok mnie stu​den​ta – prak​ty​kan​ta ze szpi​ta​la, któ​ry cały czas pod​ska​ki​wał, krzy​cząc: – Moje skrzyp​ce! Moje skrzyp​ce! Moje skrzyp​ce zo​sta​ły w szpi​ta​lu. Co ja te​raz zro​bię? Gdzie są moje skrzyp​ce? In​nym pa​mięt​nym mo​men​tem było ko​lej​ne po​su​nię​cie Man​teuf​fla, któ​ry od​wró​cił się i oznaj​mił nie​miec​kie​mu ofi​ce​ro​wi, że pod​czas tam​tej ope​ra​cji miał do po​mo​cy jesz​cze dwie asy​stent​ki, in​stru​men​ta​riusz​ki. Po​pro​sił też za​‐ raz, aby je rów​nież zwol​nić. Wte​dy wska​zał na mnie i ko​le​żan​kę – Ba​się War​dę. Sta​łam zo​bo​jęt​nia​ła, nie do koń​ca zda​jąc so​bie spra​wę, że wła​śnie w tej chwi​li ważą się moje losy. Po krót​kiej wy​mia​nie zdań po​mię​dzy nie​‐ miec​ki​mi ofi​ce​ra​mi je​den z nich kiw​nął gło​wą i w ten spo​sób ura​to​wał mi ży​‐ cie. Szok, jaki mi to​wa​rzy​szył w związ​ku z tymi tra​gicz​ny​mi, prze​peł​nio​ny​mi śmier​cią chwi​la​mi, otę​pił mnie do tego stop​nia, że wszyst​ko do​oko​ła po​strze​‐ ga​łam jak oglą​da​ny film. Nie do​pusz​cza​łam do sie​bie świa​do​mo​ści, że to dzie​je się na​praw​dę. Po​mi​mo to, nie​któ​re ob​ra​zy za​pa​mię​ta​łam z nad​zwy​‐ czaj​ną ostro​ścią do dzi​siaj. Od​dzie​lo​no nas od resz​ty i do​pro​wa​dzo​no pod eskor​tą do opusz​czo​nej wil​li ja​kie​goś fa​bry​kan​ta. Po​zo​sta​łych skie​ro​wa​no do hali po pra​wej stro​nie uli​cy. Była to duża hala, le​żą​ca wła​ści​wie już poza mia​stem. Wil​la z ko​lei za​ję​ta zo​sta​ła przez sztab nie​miec​kich le​ka​rzy. Taki tym​cza​so​wy punkt. Ob​ser​wu​jąc bacz​nie wszyst​ko do​oko​ła, wśród go​rącz​ko​wej krzą​ta​ni​ny le​ka​rzy do​ko​nu​ją​‐ cych se​gre​ga​cji ran​nych żoł​nie​rzy nie​miec​kich, do​strze​gli​śmy dwóch sa​ni​ta​‐ riu​szy przy​wo​żą​cych ka​ret​ką ran​nych Niem​ców, któ​rych zbie​ra​li z te​re​nu War​sza​wy. Jak się zo​rien​to​wa​li​śmy, byli to Po​la​cy. Szu​ka​li​śmy wciąż dla sie​bie ra​tun​ku, nie do​wie​rza​jąc chwi​lo​we​mu szczę​ściu, dla​te​go wy​ko​rzy​sta​li​‐ śmy spo​sob​ność, aby po​roz​ma​wiać z nimi pod pre​tek​stem za​pa​le​nia pa​pie​ro​‐ sa. Jak się oka​za​ło, do​sta​li się tu​taj wprost z eg​ze​ku​cji. Nie roz​strze​la​no ich tyl​ko dla​te​go, że mie​li przy so​bie fo​to​gra​fie ojca, któ​ry słu​żył w pru​skim woj​sku. Niem​cy, wi​dząc je, stwier​dzi​li, że sko​ro sa​ni​ta​riu​sze są nie​miec​kiej na​ro​do​wo​ści, to po​zo​sta​wią ich przy ży​ciu. Nasi le​ka​rze wy​słu​cha​li tej hi​sto​‐ rii i po​pro​si​li otwar​cie o wska​zów​ki do​ty​czą​ce moż​li​wo​ści uciecz​ki, ale inny nie​miec​ki le​karz prze​rwał tę roz​mo​wę, po​ga​nia​jąc sa​ni​ta​riu​szy do ro​bo​ty.

Na​szą czwór​kę wsa​dzi​li do po​miesz​cze​nia od​dzie​lo​ne​go od są​sied​nie​go cien​‐ ki​mi drzwia​mi, spod któ​rych przez szcze​li​nę do​la​ty​wa​ło każ​de sło​wo. Wnet usły​sze​li​śmy, jak ja​cyś lu​dzie we​szli do tam​te​go po​ko​ju. Z roz​mo​wy, któ​rą pro​wa​dzi​li, do​my​śli​li​śmy się, że są to pro​wa​dzą​cy se​lek​cję le​ka​rze nie​miec​‐ cy. Był to ich ga​bi​net. Głos jed​ne​go z nich przy​po​mi​nał po​zna​ne​go w szta​bie ofi​ce​ra po​cho​dzą​ce​go z Prus, dru​gi, róż​nią​cy się ak​cen​tem – Au​stria​ka. Au​‐ striak58 był nam przy​chyl​ny od sa​me​go po​cząt​ku, Pru​sak na​to​miast, jak się po​tem do​wie​dzie​li​śmy w szta​bie, sta​rał się o awans i dla nie​go był go​tów zro​bić wszyst​ko, a przy tym miał par​szy​wy cha​rak​ter. Wy​szło to z tej gło​śnej roz​mo​wy, pod​czas któ​rej na​gle wy​wią​za​ła się po​mię​dzy nimi sprzecz​ka. Pru​‐ sak za​czął wy​krzy​ki​wać: 58 Dr Pu​cher – wg re​la​cji Bar​ba​ry War​dy, [w:] Szpi​tal do​brej woli, Wyd. Czy​tel​nik, 1990 r. s. 189.

– Nie ży​czę so​bie, aby trzy​mać tu​taj tych ban​dy​tów! Trze​ba ich roz​strze​‐ lać!!! Zro​bi​ło mi się go​rą​co. Au​striak od​parł z ko​lei: – Pa​nie ko​le​go, oni się przy​da​dzą. Trze​ba nam po​mo​cy przy ro​bie​niu opa​‐ trun​ków ran​nym. Zo​staw​my ich. Z tego co za​uwa​ży​łam wcze​śniej, Au​striak był wyż​szy ran​gą i na​pa​wa​ło mnie to na​dzie​ją. Po dość dłu​giej roz​mo​wie Pru​sa​ko​wi za​bra​kło ar​gu​men​tów i nie​za​do​wo​lo​ny zgo​dził się na po​zo​sta​wie​nie nas przy ży​ciu pod wa​run​kiem, że Au​striak weź​mie za nas peł​ną od​po​wie​dzial​ność. Ten od​parł, że jako wyż​‐ szy stop​niem i tak za wszyst​kich od​po​wia​da, więc było to oczy​wi​ste. Waż​ka dla nas roz​mo​wa zo​sta​ła prze​rwa​na ja​kimś we​zwa​niem do cięż​ko ran​ne​go, któ​re​go aku​rat przy​wie​zio​no z te​re​nu walk. Wy​bie​gli, po​zo​sta​wia​jąc nas z iskrą na​dziei. Wraz z nią wy​cze​ki​wa​nie na dal​szy bieg wy​da​rzeń na​bra​ło wiel​kiej wagi, dla​te​go sie​dzia​łam spię​ta, li​cząc cią​gną​ce się w nie​skoń​czo​‐ ność mi​nu​ty. Po​tem ktoś przy​szedł i po​wie​dział nam, że mo​że​my po​ma​gać przy ran​‐ nych, ro​biąc opa​trun​ki. Ka​mień spadł nam z ser​ca, choć na​dal nie wie​dzie​li​‐ śmy, co bę​dzie da​lej. Dru​gi raz tego dnia mój los za​wisł na wło​sku. Le​d​wo wy​pro​wa​dzo​no nas z za​mknię​cia, gdy usły​sze​li​śmy se​rię z ka​ra​bi​nu ma​szy​‐ no​we​go, póź​niej na​stęp​ne. Zdzi​wi​li​śmy się, front był bo​wiem do​syć da​le​ko od nas. Upew​niw​szy się, że nie ma bez​po​śred​nie​go za​gro​że​nia, za​czę​li​śmy prze​‐ pro​wa​dzać oglę​dzi​ny ran, opa​tru​jąc je tym, co mie​li​śmy pod ręką. Nie mie​li​‐

śmy po​ję​cia, co dzie​je się do​oko​ła, licz​ne strza​ły prze​pla​ta​ne dłu​gi​mi se​ria​mi z cięż​kie​go ka​ra​bi​nu ma​szy​no​we​go wy​wo​ły​wa​ły jed​nak złe sko​ja​rze​nia i oba​wy o los zna​jo​mych war​sza​wia​ków. Sa​ni​ta​riu​sze jeż​dżą​cy ka​ret​ką, kie​‐ dy przy​je​cha​li ko​lej​ny raz, nie​ocze​ki​wa​nie po​de​szli do nas, mó​wiąc: – Słu​chaj​cie, tam​tych ze szpi​ta​la roz​strze​li​wu​ją. Je​cha​li​śmy obok hali, gdzie ich zgro​ma​dzi​li, a te​raz wy​pro​wa​dza​ją ich czwór​ka​mi pod ścia​nę i co chwi​la lecą sal​wy. Do​wie​dzie​li​śmy się też, że te eg​ze​ku​cje od​by​wa​ją się po dru​giej stro​nie uli​cy, w hali fa​brycz​nej59, do któ​rej spę​dzo​no per​so​nel i cho​rych z na​sze​go szpi​ta​la. Tam po​cząt​ko​wo prze​trzy​my​wa​no lu​dzi prze​wi​dzia​nych do roz​‐ strze​la​nia, a po​tem za​czę​to wy​pro​wa​dzać naj​pierw męż​czyzn i ich roz​strze​li​‐ wać60, ko​bie​ty na​to​miast zo​sta​wio​no na ko​niec, trzy​ma​jąc je w śmier​tel​nej nie​pew​no​ści. Wcze​śniej roz​strze​li​wa​no tak​że je i dzie​ci, wprost na uli​cy. 59 Praw​do​po​dob​nie cho​dzi​ło o fa​bry​kę „Fra​nasz​ka”. 60 We​dług jed​nych źró​deł zgi​nę​ło wów​czas co naj​mniej sie​dem ty​się​cy lu​dzi, inne po​da​ją po​nad dwa​na​ście ty​się​cy.

Mój los, jak i nas wszyst​kich, tak​że był wciąż nie​pew​ny, sta​ra​łam się jed​‐ nak nie pod​da​wać pa​ra​li​żu​ją​ce​mu stra​cho​wi. Pół​noc za​koń​czy​ła naj​dłuż​szy dzień w moim ży​ciu. Strasz​ny dzień hi​tle​row​skie​go od​we​tu za po​wstań​czy po​ryw przy​brał cha​rak​ter oku​pa​cyj​ne​go ter​ro​ru, ja​kie​go jesz​cze nie za​zna​li​‐ śmy, wręcz be​stial​skiej ze​msty. Jesz​cze tej nocy wy​szli​śmy na uli​cę i pę​dze​ni do tym​cza​so​we​go woj​sko​we​‐ go punk​tu me​dycz​ne​go pierw​szej po​mo​cy, zo​ba​czy​li​śmy masę tru​pów le​żą​‐ cych wzdłuż niej. Był to ko​lej​ny wstrzą​sa​ją​cy wi​dok. W tym punk​cie utkwi​li​‐ śmy na po​zo​sta​łą część nocy. Tam spo​tka​li​śmy zno​wu tego au​striac​kie​go le​‐ ka​rza, a nie​dłu​go po​tem mnie i Ba​się roz​dzie​lo​no od dok​to​rów, kie​ru​jąc ich do Szpi​ta​la św. Sta​ni​sła​wa. Po wscho​dzie słoń​ca ka​za​no nam iść, ale nie zdra​dzo​no do​kąd, co zno​wu spra​wi​ło, że ser​ce za​czę​ło bić mi szyb​ciej. Eskor​tu​ją​cy nas żoł​nierz z ka​ra​bi​nem go​to​wym do strza​łu po​ka​zy​wał co chwi​lę ja​kieś ko​lej​ne miej​sce, któ​re mo​gło być na​szym ostat​nim. Od​da​la​jąc się co​raz bar​dziej od nie​miec​kie​go punk​tu, za​czy​na​łam wie​rzyć, że za​cho​wa​‐ my ży​cie, bo po co wkła​dał​by tyle wy​sił​ku, aby nas za​bić, sko​ro mi​ja​li​śmy wie​le miejsc zna​czo​nych śla​da​mi krwi. W pew​nym mo​men​cie ko​le​żan​ka roz​‐ po​zna​ła zna​jo​mą oko​li​cę. Zo​ba​czyw​szy oka​za​ły bu​dy​nek, zro​zu​mia​ły​śmy, że skie​ro​wa​no nas do Szpi​ta​la Wol​skie​go, gdzie zno​wu uru​cha​mia​no punkt dla ran​nych. Wró​ci​ły​śmy za​tem do punk​tu wyj​ścia, dzię​ki nie​sa​mo​wi​tym zbie​‐

gom oko​licz​no​ści, szczę​ściu i hu​ma​ni​tar​nym od​ru​chom lu​dzi bę​dą​cych na​‐ szy​mi wro​ga​mi. Tra​fi​ły​śmy do na​sze​go szpi​ta​la wcze​snym ran​kiem. Bu​dy​‐ nek wy​da​wał się pu​sty, co spra​wi​ło, że wró​ci​ły do mnie ob​ra​zy współ​pra​‐ cow​ni​ków. Spraw​dza​jąc po​miesz​cze​nia, spo​tka​ły​śmy ku na​szej ra​do​ści dok​‐ to​ra Woź​niew​skie​go, któ​ry ura​to​wał się dzię​ki pew​ne​mu mał​żeń​stwu61. Pod​czas wy​pro​wa​dza​nia lu​dzi ze szpi​ta​la mał​żo​nek za​żą​dał roz​mo​wy z do​‐ wód​cą. Nie​miec zgo​dził się po​zo​sta​wić go w szpi​ta​lu wraz z cho​rą żoną, któ​‐ rą się opie​ko​wał, przy​dzie​la​jąc mu na​wet eskor​tę i opie​kę w oso​bie dok​to​ra. Za​wsze mnie za​sta​na​wia​ło, ja​kie mu​siał mieć nad​zwy​czaj​ne sto​sun​ki, że po​‐ zwo​lo​no im za​cho​wać ży​cie. 61 Jana i Ja​ni​ny Ła​sków, ukry​wa​ją​cych się Ży​dów.

Dok​to​ra Woź​niew​ski po​wie​dział nam, że za​raz po wy​pro​wa​dze​niu lu​dzi i opusz​cze​niu lecz​ni​cy przez Niem​ców po​sta​no​wił spraw​dzić, kto jesz​cze po​‐ zo​stał przy ży​ciu. W ga​bi​ne​cie dy​rek​to​ra zna​lazł zwło​ki trzech osób. Zdru​‐ zgo​ta​ny wy​szedł stam​tąd i na​tknął się na ofi​ce​ra nie​miec​kie​go (praw​do​po​‐ dob​nie le​ka​rza), któ​ry szu​kał zna​ne​go wów​czas pro​fe​so​ra Zey​lan​da62. Roz​‐ go​ry​cze​nie Woź​niew​skie​go było tak duże, że bez wa​ha​nia za​pro​po​no​wał za​‐ pro​wa​dze​nie do pro​fe​so​ra, na co Nie​miec ocho​czo przy​stał. Kie​dy ten zo​ba​‐ czył zwło​ki sław​ne​go le​ka​rza, do​znał wstrzą​su. Nie mo​gąc w to uwie​rzyć, wy​szedł w po​śpie​chu. Z ukry​cia wy​szły tak​że pie​lę​gniar​ka Lu​cy​na Lan​ge i dwie po​łoż​ne. W szpi​ta​lu Niem​cy za​czę​li or​ga​ni​zo​wać ko​lej​ny punkt opa​‐ trun​ko​wy, do któ​re​go przy​dzie​li​li zna​ne​go mi już Au​stria​ka, a wro​gi Pru​sak od​szedł wraz z fron​tem. 62 Ja​nusz Zey​land je​den z naj​więk​szych mię​dzy​na​ro​do​wych au​to​ry​te​tów w dzie​dzi​nie gruź​li​cy dzie​cię​cej.

Po​zna​ły​śmy jesz​cze jed​ną ta​jem​ni​cę ostat​niej doby. W jed​nej z sal skrzy​dła szpi​tal​ne​go po​zo​sta​li też, co brzmia​ło nie​wia​ry​god​nie, ran​ni chłop​cy (chy​ba z ba​ta​lio​nu „Zoś​ka”). Es​es​ma​ni, za​ję​ci za​pew​ne ra​bo​wa​niem ma​ga​zy​nów szpi​tal​nych, w tym spi​ry​tu​su, mu​sie​li ich prze​oczyć. Dwa roz​cho​dzą​ce się pro​mie​ni​ście skrzy​dła sprzy​ja​ły po​mi​nię​ciu jed​ne​go z nich. Dzię​ki temu chło​pa​kom do​pi​sa​ło nie​sa​mo​wi​te szczę​ście i oca​le​li. Ni​ko​go wię​cej już los nie oszczę​dził. Wra​ca​li​śmy po​wo​li do ży​cia. Po nas po​ja​wi​ły się pierw​sze czte​ry sio​stry za​kon​ne sza​ryt​ki, któ​re za​ję​ły się kuch​nią, ob​słu​gi​wa​ną przez nie też wcze​‐ śniej. Po​wy​cią​ga​ły za​pa​sy żyw​no​ści, ja​kie zdo​ła​ły po​cho​wać w za​ka​mar​‐ kach, i roz​po​czę​ły po​now​nie przy​rzą​dzać z nich po​sił​ki, da​jąc nam siły na

przy​go​to​wa​nie się do dal​sze​go nie​sie​nia po​mo​cy lu​dziom z ko​lej​nych czę​ści mia​sta zaj​mo​wa​nych przez Niem​ców. Tam​ci le​ka​rze zu​peł​nie się od nas od​izo​lo​wa​li, urzę​du​jąc tyl​ko w nie​wiel​‐ kiej czę​ści szpi​ta​la i two​rząc coś w ro​dza​ju ma​łej izby cho​rych z łóż​ka​mi, ro​‐ dzaj punk​tu przej​ścio​we​go słu​żą​ce​go do prze​ka​za​nia ran​nych żoł​nie​rzy trans​‐ por​tom w głąb Rze​szy. Kuch​nię mie​li po​lo​wą i nie ko​rzy​sta​li z na​szej. Po​‐ zwo​lo​no nam ro​bić je​dy​nie opa​trun​ki na​szym pa​cjen​tom. Niem​cy nie in​te​re​‐ so​wa​li się tak​że, skąd ran​ni przy​by​wa​ją do szpi​ta​la, da​jąc nam moż​li​wość zwo​że​nia po​wstań​ców. Byli przede wszyst​kim skon​cen​tro​wa​ni na spra​wach fron​to​wych, a te tu​taj trak​to​wa​li już jako dzia​ła​nia po​za​fron​to​we. Pra​co​wa​li​‐ śmy więc osob​no, nie utrzy​mu​jąc ze sobą pra​wie żad​nych kon​tak​tów63. Mie​‐ li​śmy jed​nak wiel​kie wspar​cie w pew​nym Niem​cu z Prus Wschod​nich o na​‐ zwi​sku Schulz. Ten pod​ofi​cer miał za za​da​nie trans​por​to​wa​nie ran​nych żoł​‐ nie​rzy, lecz oprócz tego swo​ją sa​ni​tar​ką, przy​dzie​lo​ną do ob​słu​gi nie​miec​kie​‐ go punk​tu na te​re​nie na​sze​go szpi​ta​la, ci​cha​czem zwo​ził nam ran​nych Po​la​‐ ków. Ów sier​żant, Papa, bo taki otrzy​mał od nas przy​ja​zny przy​do​mek, dzię​‐ ki swo​jej wiel​kiej ofiar​no​ści, gro​żą​cej roz​strze​la​niem, ma​jąc dużą swo​bo​dę dzia​ła​nia, przy​wo​ził pa​pie​ro​sy ran​nym po​wstań​com le​żą​cym w na​szym skrzy​dle. Wiel​ką od​wa​gą wy​ka​zał się, kie​dy jego ro​da​cy we​szli do szpi​ta​la dzie​cię​ce​go imie​nia Ka​ro​la i Ma​rii. Spo​śród tru​pów dzie​ci i le​żą​cych z nimi po​wstań​ców wy​do​był tych, któ​rzy zdo​ła​li prze​żyć szyb​ką eg​ze​ku​cję. Tę garst​kę zwiózł do na​sze​go szpi​ta​la. Sami nie mo​gli​by​śmy tego do​ko​nać. Kie​‐ dyś przy​szedł do mnie, in​for​mu​jąc, że ma ran​ne​go chłop​ca le​żą​ce​go w se​pa​‐ rat​ce. 63 Wy​dzie​lo​na dol​na część szpi​ta​la zo​sta​ła za​ję​ta na po​trze​by punk​tu, a od​dział żoł​nie​rzy strzegł do​‐ stę​pu za​rów​no Po​la​kom, jak też przed naj​ścia​mi Kał​mu​ków i wła​sow​ców – na pod​sta​wie re​la​cji z książ​ki Szpi​tal do​brej woli.

– Jest nie​przy​tom​ny i ma​ja​czy, woła po pol​sku mamo! – wy​ja​śnił. Kiw​nę​łam gło​wą, za​mie​rza​jąc pójść po​ło​żyć ran​ne​mu kom​pres, gdy do​dał: – Czy nie po​sie​dzia​ła​byś z nim, bo boję się, że za​bi​ją go, jak usły​szy to ktoś z nie​miec​kiej ob​słu​gi. Uję​ła mnie jego tro​ska. W ogó​le po​sta​wa i czy​ny Papy spra​wia​ją, że w mo​ich oczach stał się nad​‐ zwy​czaj​nym czło​wie​kiem, wręcz bo​ha​te​rem! Przy​by​wa​ło co​raz wię​cej lu​dzi, w tym le​ka​rzy z bu​rzo​nych czę​ści mia​sta. Wów​czas Woź​niew​ski ujaw​nił swe ta​len​ty kie​row​ni​cze, sta​jąc na wy​so​ko​ści

za​da​nia jako dy​rek​tor szpi​ta​la, a za​ra​zem za​opa​trze​nio​wiec, za​jął się bo​wiem wszyst​kim. Dzię​ki nie​mu szpi​tal funk​cjo​no​wał do​sko​na​le, co moż​na było zo​‐ ba​czyć na każ​dym kro​ku. Ja mu​sia​łam za​jąć się przyj​mo​wa​niem na​stęp​nych cho​rych i roz​to​cze​niem opie​ki nad ran​ny​mi z pa​cy​fi​ka​cji. Ro​sja​nie wciąż nie ata​ko​wa​li. Cze​ka​li, aż War​sza​wa się wy​krwa​wi. Moim zda​niem po​wsta​nie było nie​po​trzeb​ne. Zgi​nął kwiat na​ro​du – pa​trio​‐ tycz​na mło​dzież. Ta świa​do​mość wy​wo​ła​ła w nas roz​pacz, bo zda​li​śmy so​bie spra​wę, że War​sza​wa gi​nie, choć wciąż sły​sze​li​śmy strza​ły w mie​ście, wi​‐ dzie​li​śmy sa​mo​lo​ty zrzu​ca​ją​ce ła​dun​ki na spa​do​chro​nach, do któ​rych Niem​cy strze​la​li. Była to broń dla po​wstań​ców, nie​ste​ty, bar​dzo czę​sto przej​mo​wa​na przez na​szych wro​gów. To wszyst​ko ogrom​nie nas przy​gnę​bia​ło i choć czu​li​‐ śmy, że nic nam już nie gro​zi, to jed​nak sama świa​do​mość da​rem​nych ofiar była po​twor​na. Je​dy​ne, co mo​gli​śmy zro​bić, to da​lej ścią​gać lu​dzi z mia​sta, bo sta​no​wi​li​śmy swo​isty azyl. Mie​li​śmy wodę i opał. Ży​li​śmy tro​chę jak na wy​spie, od​izo​lo​wa​ni. Taki skra​wek Pol​ski, w któ​rym war​sza​wia​cy mo​gli zna​leźć ra​tu​nek, po​moc, wy​tchnie​nie i chwi​lo​we schro​nie​nie przed tym wszyst​kim, co dzia​ło się do​oko​ła, i przed dal​szą tu​łacz​ką. Aby wy​peł​nić tę mi​sję, trze​ba było nie tyl​ko wspie​rać ich sło​wem i czy​nem, ale tak​że stra​wą. Dla​te​go za​pro​wian​to​wa​nie sta​ło się rów​nie waż​ne, jak po​moc me​dycz​na. Stąd wraz z jed​ną z sióstr za​kon​nych cho​dzi​ły​śmy po po​bli​skich ogród​kach dział​ko​wych, wy​ko​py​wa​ły​śmy ja​rzy​ny, zbie​ra​ły​śmy po​mi​do​ry, za​nim jesz​‐ cze Woź​niew​ski nie zor​ga​ni​zo​wał pro​wian​tu. Tam też na​tknę​łam się na tru​‐ pa, któ​ry wy​ra​zi​ście przy​po​mniał mi ma​ka​brycz​ne ob​ra​zy z le​d​wie mi​nio​ne​‐ go dnia, zno​wu wy​trą​ca​jąc mnie z kru​chej rów​no​wa​gi po​mię​dzy nor​mal​no​‐ ścią ży​cia a okru​cień​stwem za​bi​ja​nia. Po​mię​dzy krza​ka​mi le​ża​ły zwło​ki ko​‐ bie​ty, moc​no roz​dę​te, całe czar​ne, wy​glą​da​ło to okrop​nie. Choć zdą​ży​łam na​‐ pa​trzeć się już na ta​kie wi​do​ki, ten po​dzia​łał na mnie wy​jąt​ko​wo od​py​cha​ją​co i de​pre​syj​nie, blo​ku​jąc mnie do tego stop​nia, że wię​cej tam nie po​szłam. Tak mi​nął na​stęp​ny dzień. Na​za​jutrz tra​fi​ły do nas dwie ko​bie​ty zwol​nio​ne roz​ka​‐ zem ge​ne​ra​ła SS64. 64 Ge​ne​rał SS Bach roz​ka​zem z 6 sierp​nia 1944 r. na​ka​zał roz​strze​li​wać tyl​ko męż​czyzn.

Dwóch na​szych zdo​ła​ło uciec z jed​nej z wie​lu eg​ze​ku​cji. Pierw​szy zro​bił to prak​ty​ku​ją​cy u nas stu​dent me​dy​cy​ny65, gdy miał po​dejść z trój​ką mę​skie​go per​so​ne​lu pod ścia​nę. Strze​lo​no wpraw​dzie za nim, lecz za pierw​szym ra​zem chy​bio​no. Dru​ga kula nie tra​fi​ła go, w tej sa​mej chwi​li bo​wiem się wy​wró​cił.

Trze​cią za​trzy​ma​ła ścia​na na​roż​ne​go domu, za któ​ry po​biegł, by scho​wać się w krzacz​kach po​mi​do​rów ro​sną​cych pół ki​lo​me​tra da​lej. Tam zrzu​cił bia​ły far​tuch i z lę​kiem wy​pa​try​wał po​ści​gu. Bał się z tego pola wyjść, więc prze​‐ le​żał tam całą noc. Bę​dąc w szo​ku, wy​da​wa​ło mu się, że nie ma do​kąd uciec i wszę​dzie czy​ha na nie​go nie​bez​pie​czeń​stwo. Rano, kie​dy usły​szał lu​dzi, od​‐ cze​kał w na​pię​ciu, ob​ser​wu​jąc, co będą ro​bi​li. Prze​żył ko​lej​ny szok, gdy usły​szał ich zwy​czaj​ną roz​mo​wę, a na​wet śmiech. Wi​dząc, że nie​zna​jo​mi przy​szli je​dy​nie po​zbie​rać po​mi​do​ry, wy​szedł z ukry​cia i wy​ja​śnił im całą sy​‐ tu​ację. Za​miast wy​ra​zów zro​zu​mie​nia usły​szał tyl​ko uty​ski​wa​nia. Po​czuł ogrom​ny dy​so​nans po​mię​dzy tym, co prze​żył, a tą nor​mal​no​ścią. Kie​dy przy​‐ szedł do nas, mó​wił, że nie wie​dział, co ma ro​bić. Po ja​kimś cza​sie, gdy sy​tu​‐ acja się uspo​ko​iła, po​nie​waż Niem​cy za​czę​li zaj​mo​wać dal​sze czę​ści War​sza​‐ wy, ży​cie za​czy​na​ło się nor​ma​li​zo​wać, oczy​wi​ście do pew​ne​go stop​nia. Do​‐ tar​ła do nas wów​czas garst​ka po​strze​lo​nych, któ​rzy prze​ży​li eg​ze​ku​cje. Od nich do​wie​dzie​li​śmy się, co tak na​praw​dę dzia​ło się poza szpi​ta​lem, w tym tak​że o roz​strze​li​wa​niach ko​biet i dzie​ci. Szyb​ko za​po​mnie​li​śmy też o nie​daw​nym snaj​pe​rze po​lu​ją​cym wcze​śniej na lu​dzi na po​bli​skiej uli​cy, któ​ry tym​cza​sem znik​nął. Chęć prze​ży​cia, chęć nie​sie​nia po​mo​cy in​nym, a przede wszyst​kim pra​ca za​głu​sza​ły my​śle​nie o tym ca​łym tra​gi​zmie, nie po​‐ zo​sta​wia​jąc cza​su na re​flek​sje, na któ​re nie mie​li​śmy jesz​cze sił. Ale każ​dy prze​ży​wał ten czas po swo​je​mu. U mnie na​gro​ma​dze​nie stre​su było tak duże, że przez czte​ry lub pięć dni wciąż czu​łam po​de​ner​wo​wa​nie za​głu​sza​ją​ce na​‐ wet głód. Ży​łam wciąż w ogrom​nym na​pię​ciu, z oba​wą, że lada mo​ment może zno​wu stać się coś złe​go i na​dal nie mo​głam czuć się bez​piecz​nie, choć po​zor​nie tak to wy​glą​da​ło. Mia​łam świa​do​mość, że wciąż by​li​śmy za​kład​ni​‐ ka​mi, któ​rym gro​ził w każ​dej chwi​li sąd wo​jen​ny. Rze​kła​bym, że był to inny wy​miar tych strasz​nych dni. 65 Jan Na​piór​kow​ski.

Z róż​ny​mi ludź​mi się wte​dy spo​ty​ka​ło i róż​nie re​ago​wa​li. Pew​ne​go dnia przy​szedł na opa​tru​nek Czech w nie​miec​kim mun​du​rze. Po​wie​dział, że je​ste​‐ śmy głu​pi​mi Po​la​ka​mi, bo ro​bi​my ta​kie po​wsta​nia, a po​tem nic z tego nie mamy, tyl​ko ma​sa​krę i śmierć. Wte​dy coś we mnie pę​kło i się roz​pła​ka​łam. To był dla mnie prze​ło​mo​wy mo​ment, bo wła​ści​wie od tej chwi​li za​czę​łam żyć ja​koś nor​mal​niej. Po​now​nie otwo​rzy​łam się na świat, roz​pra​sza​jąc czar​ne my​śli peł​ne prze​ra​że​nia i zwąt​pie​nia. Po​czu​łam naj​pierw głód, a tuż po nim wró​cił sens ży​cia. Wte​dy wraz z ko​le​żan​ką od​wa​ży​łam się wyjść na te​ren

usła​ny jesz​cze tru​pa​mi po​wstań​ców. Tam, gdzie do​strze​gły​śmy nie​śmier​tel​‐ ni​ki, za​bie​ra​ły​śmy je, aby było wia​do​mo, kto to był i kie​dy zgi​nął. W szpi​ta​lu wy​ko​ny​wa​łam do​raź​nie je​dy​nie małe opa​trun​ki, bo Niem​cy nie ufa​li nam i w za​sa​dzie nie mia​ły​śmy zbyt wie​le prac pie​lę​gniar​skich. Trwa​ło to dość dłu​go – dwa, może trzy ty​go​dnie. Wów​czas za​czę​li do​cie​rać ze Śród​mie​ścia tak​że le​ka​rze i moje ko​le​żan​ki ze szko​ły pie​lę​gniar​skiej. Ro​sną​ca licz​ba lu​dzi w na​szym szpi​ta​lu nie wzbu​dza​ła za​in​te​re​so​wa​nia Niem​ców, moc​no za​ję​tych wła​sny​mi ran​ny​mi. Nie in​ter​we​nio​wa​li. Je​dy​nie Au​striak do​raź​nie do​glą​dał, ja​kie ro​dza​je za​bie​gów wy​ko​nu​je​my i komu. Po pew​nym cza​sie Niem​cy prze​ję​li Fil​try66 i wte​dy po​szły​śmy tam z Ba​sią, aby sko​rzy​stać z czyn​nej łaź​ni po​sia​da​ją​cej prysz​ni​ce dla pra​cow​ni​ków. Szły​śmy przez pu​ściu​sień​kie mia​sto, a lu​dzi za​sta​ły​śmy je​dy​nie w po​miesz​cze​niach czyn​nych Fil​trów. Tru​pów nie wi​dzia​ły​śmy, gdyż uprząt​nę​li je sami oku​pan​ci, bo​ją​cy się za​ra​‐ zy, ale w po​wie​trzu uno​sił się smród spa​le​ni​zny67. Mam wra​że​nie, że sami miesz​kań​cy nie wy​cho​dzi​li z mia​sta, a je​że​li już, to wy​wo​żo​no ich do obo​‐ zów, po​dob​nie jak po​stę​po​wa​no z po​wstań​ca​mi, któ​rych nie roz​strze​li​wa​no, trak​tu​jąc na rów​ni z żoł​nie​rza​mi. Woda po​pły​nę​ła z prysz​ni​ców bar​dzo zim​‐ na, nie dzia​ła​ło ogrze​wa​nie, ale przy​wra​ca​ła nas do nor​mal​ne​go ży​cia. Lu​‐ dzie przy​cho​dzi​li do nas, ma​jąc tyl​ko to, co na so​bie. Wy​lud​nio​na oko​li​ca w ni​czym nie przy​po​mi​na​ła licz​nie za​miesz​ka​ne​go do nie​daw​na mia​sta; miesz​kań​ców po​za​bi​ja​no, a kto prze​żył, ten uciekł. Tyl​ko nasz szpi​tal był ludz​ką oazą przy​cią​ga​ją​cą po​trze​bu​ją​cych po​mo​cy, poza któ​rą nie było ni​cze​‐ go. Na prze​ło​mie wrze​śnia i paź​dzier​ni​ka 1944 roku wy​sta​ra​li​śmy się od Au​‐ stria​ka o ze​zwo​le​nie dla ma​łej grup​ki na kil​ku​go​dzin​ne wyj​ście poza War​sza​‐ wę i od​wie​dze​nie krew​nych i zna​jo​mych. Gdy w kil​ka ko​biet szły​śmy do Ko​‐ mo​ro​wa, do​łą​czy​ły do nas po dro​dze ko​lej​ne, któ​re chcia​ły się zwy​czaj​nie wy​do​stać ze sto​li​cy. W ten spo​sób utwo​rzy​ły​śmy nie​ja​ko przy oka​zji cał​kiem spo​rą gro​ma​dę. Z tego też po​wo​du ła​two nas było za​uwa​żyć i po dro​dze zo​‐ sta​ły​śmy za​trzy​ma​ne przez ja​kichś ko​lej​nych Kał​mu​ków. Żad​ne tłu​ma​cze​nia nie ro​bi​ły na nich wra​że​nia. Po​wie​dzie​li wprost, że po​trze​bu​ją dwóch ko​biet „do użyt​ku” i je​śli któ​reś się nie zde​cy​du​ją, to nas roz​strze​la​ją. Oka​za​ło się, że wśród na​sze​go gro​na były ucie​ki​nier​ki z War​sza​wy, któ​rych pro​fe​sja od​‐ po​wia​da​ła ich po​trze​bom. Tak więc dwie z nich po​szły z nimi na stro​nę, a my mo​gły​śmy iść da​lej. W Ko​mo​ro​wie do​tar​łam z ko​le​żan​ką do na​szej wspól​nej przy​ja​ciół​ki ze szko​ły pie​lę​gniar​skiej, któ​rej nie wi​dzie​li​śmy od mo​men​tu

wy​bu​chu Po​wsta​nia War​szaw​skie​go. Na szczę​ście ją za​sta​ły​śmy. Przy​je​cha​ła do domu ro​dzin​ne​go i za​sko​czo​na po​wsta​niem zo​sta​ła. Jej ro​dzi​na przy​ję​ła nas bar​dzo ser​decz​nie, a w trak​cie roz​mo​wy uża​la​ła się na​wet nad na​szym lo​‐ sem. Do​py​ty​wa​li przy tym, czy aby nie gro​zi nam ty​fus i inne cho​ro​by, nie ma​jąc zu​peł​nie po​ję​cia, co się dzia​ło w War​sza​wie. Niem​cy stwo​rzy​li sku​‐ tecz​ną ba​rie​rę in​for​ma​cyj​ną, więc do​cie​ra​ły do nich je​dy​nie zdaw​ko​we re​la​‐ cje. Ro​dzi​ce ko​le​żan​ki po​sta​no​wi​li dać nam „le​kar​stwo”. Na​la​li cze​goś do kie​lisz​ków i po​pro​si​li o wy​pi​cie. Jak to łyk​nę​łam, my​śla​łam, że pad​nę tru​‐ pem. Przez chwi​lę nie mo​głam zła​pać tchu. Oka​za​ło się, że bez uprze​dze​nia na​la​li nam spi​ry​tu​su. Po​czu​łam jego siłę, któ​ra o mało co nie zwa​li​ła mnie z nóg. Na szczę​ście po chwi​li mię​śnie krta​ni roz​luź​ni​ły się i za​czerp​nę​łam ży​cio​daj​ne​go hau​stu po​wie​trza, co przy​po​mi​na​ło mo​ment, kie​dy się to​pi​łam. 66 Fil​try Lin​dleya – war​szaw​skie fil​try wody miesz​czą​ce się przy ul. Ko​szy​ko​wej 81, za​ję​te 16 sierp​nia 1944 r. 67 Zwło​ki pa​lo​no w du​żych sto​sach.

Po tych od​wie​dzi​nach wró​ci​ły​śmy do na​sze​go szpi​ta​la, gdzie tym​cza​sem za​czę​li się scho​dzić róż​ni lu​dzie, mię​dzy in​ny​mi dok​tor Ossow​ska i dok​tor Mi​sie​wicz. Nie​przy​pad​ko​wo obie za​pa​mię​ta​łam, obie były więź​niar​ka​mi z Pa​wia​ka. Za nimi po​ja​wi​li się też inni le​ka​rze. Z cza​sem na​gro​ma​dzi​ło się tylu lu​dzi, że po​mi​mo spo​rej po​wierzch​ni du​że​go gma​chu po​wsta​ła cia​sno​ta. Ze znisz​czo​ne​go cen​trum pod nasz dach tra​fi​ła resz​ta jego miesz​kań​ców i nie​do​bit​ki po​wstań​ców, a to zwia​sto​wa​ło ry​chły ko​niec wy​zwo​leń​cze​go zry​wu. Uli​cą Wol​ską cią​gnę​ły wnet tłu​my z cen​trum War​sza​wy. Niem​cy wy​‐ pro​wa​dza​li miesz​kań​ców do nie​od​le​głe​go obo​zu w Prusz​ko​wie, a stam​tąd sa​‐ mych po​wstań​ców do ofla​gów i sta​la​gów. Pa​mię​tam ten tra​gicz​ny wi​dok, kie​dy jesz​cze dzie​ci, ubra​ne w pan​ter​ki z opa​ska​mi po​wstań​czy​mi, szły w tym tłu​mie wy​stra​szo​ne, zdez​o​rien​to​wa​ne i bar​dzo zmę​czo​ne. Szły z nimi ko​bie​ty (prze​waż​nie z to​boł​ka​mi), smut​ne, ale z pod​nie​sio​ny​mi czo​ła​mi. Kie​dy ko​lum​ny war​sza​wia​ków prze​szły, wła​dze nie​miec​kie po​sta​no​wi​ły ewa​ku​ować nasz szpi​tal, bo woj​sko nie​miec​kie mia​ło roz​kaz wy​sa​dza​nia wszyst​kie​go w po​wie​trze. Ze​spół po​dzie​lo​no wte​dy na dwie gru​py, gdzie nasz per​so​nel wraz dok​to​rem Man​teuf​flem i kil​ko​ma in​ny​mi le​ka​rza​mi skie​‐ ro​wa​no do Pusz​czy Ma​riań​skiej68 koło Ży​rar​do​wa. Gdy od​cho​dzi​łam z po​‐ wstań​czej War​sza​wy, na​szła mnie re​flek​sja, że w ży​ciu oso​bi​stym nie jest waż​ny ma​ją​tek, bo to, co się ma, tra​ci się bar​dzo szyb​ko, nie​mal​że bez ostrze​że​nia, i to nie​od​wra​cal​nie. A do prze​ży​cia tak na​praw​dę wy​star​czą

moc​ne buty i cie​płe ubra​nie. Mia​łam przed oczy​ma lu​dzi, któ​rzy nie mie​li w czym cho​dzić, i to była dla nich cięż​ka tu​łacz​ka, ra​nią​ca nie tyl​ko ich sto​‐ py, ale do​tkli​wie do​ku​cza​ją​ca ca​łe​mu cia​łu, zwłasz​cza je​sie​nią, kie​dy było już zim​no. 68 Pusz​cza Ma​riań​ska (kie​dyś Pusz​cza Ko​ra​bie​wic​ka) – wieś w Pol​sce po​ło​żo​na w wo​je​wódz​twie ma​zo​wiec​kim, w po​wie​cie ży​rar​dow​skim.

Utkwi​ło to we mnie tak głę​bo​ko, że po po​wsta​niu za pierw​sze za​ro​bio​ne pie​nią​dze ku​pi​łam so​bie buty nar​ciar​skie. Dla​cze​go aku​rat nar​ciar​skie? Bo były moc​ne. Wte​dy nar​ciar​skie buty wy​glą​da​ły ina​czej ani​że​li obec​ne. Były skór​ko​we, sznu​ro​wa​ne, na gru​bej po​de​szwie i pra​wie nie do zdar​cia. Od tego cza​su nie je​stem przy​wią​za​na do rze​czy ma​te​rial​nych i całą ich masę po​roz​da​wa​łam, bez żalu czy też sen​ty​men​tu. Z per​spek​ty​wy cza​su, kie​dy opa​dły już emo​cje i mogę o tym w ogó​le mó​‐ wić, wi​dzę jak na dło​ni skut​ki swo​ich de​cy​zji. Gdy​bym się nie upar​ła na po​‐ wrót do War​sza​wy i po​zo​sta​ła w domu z Mat​ką, tak jak chcia​ła, moje ży​cie po​to​czy​ło​by się zu​peł​nie ina​czej. Po​zo​sta​jąc z dala od dra​ma​tycz​nych prze​‐ żyć, by​ła​bym za​pew​ne oso​bą po​dej​mu​ją​cą inne wy​bo​ry. Czę​sto mó​wi​my, że tak chciał los, a w rze​czy​wi​sto​ści jed​nak sami go two​rzy​my.

13. Poza Warszawę Ewa​ku​owa​li​śmy się z War​sza​wy w oko​li​ce miej​sco​wo​ści Pusz​cza Ma​riań​‐ ska, gdzieś w re​jon le​śny Ol​szan​ka. Był to za​ką​tek zna​ny or​ga​ni​za​tor​ce prze​‐ no​sin – dok​tor Mi​sie​wicz, w któ​rym gro​ma​dzi​ła się wcze​śniej bo​he​ma ar​ty​‐ stycz​na69. Dzię​ki jej ener​gii zor​ga​ni​zo​wa​li​śmy tam na​wet salę ope​ra​cyj​ną, gdzie póź​niej za​czę​łam pra​co​wać. Spro​wa​dzo​ne fur​man​ka​mi leki i in​stru​‐ men​ta​rium ope​ra​cyj​ne ze Szpi​ta​la Wol​skie​go i me​ble wraz z wy​po​sa​że​niem nie​zbęd​nym do pra​wi​dło​we​go funk​cjo​no​wa​nia szpi​ta​la po​zwo​li​ły nam pra​co​‐ wać w no​wym miej​scu. Moż​na rzec, że ży​cie wró​ci​ło do względ​nie nor​mal​‐ ne​go try​bu i mo​gli​śmy się zno​wu za​jąć tym, do cze​go by​li​śmy po​wo​ła​ni. In​‐ stynk​tow​nie pra​gnął tego każ​dy z nas. Wkrót​ce za​czę​li scho​dzić się do nas oko​licz​ni chło​pi ze swo​imi pro​ble​ma​mi zdro​wot​ny​mi. Jed​nym z ta​kich dra​‐ stycz​nych przy​pad​ków była ko​bie​ta, któ​rej ucię​ło sto​pę. 69 Na pod​sta​wie książ​ki Szpi​tal Do​brej Woli, s. 206 wyd. „Czy​tel​nik”, War​sza​wa 1990 r.

Po​mi​mo wie​lu bo​lą​czek za​opa​trze​nio​wych wszy​scy sta​ra​li​śmy się od​zy​‐ skać spo​kój, za​stę​pu​jąc brak le​ków do​brą miną. Wol​ny czas za​go​spo​da​ro​wy​‐ wa​li​śmy or​ga​ni​zo​wa​niem so​bie do​dat​ko​wych za​jęć, jak cho​ciaż​by szko​le​nia​‐ mi i pre​lek​cja​mi. Bal​sa​mem na wszyst​ko był do​bry hu​mor, jaki się nam udzie​lał, nie​kie​dy może na​wet prze​sad​ny, ale po​zwa​la​ją​cy na uko​je​nie stre​su. Du​szą to​wa​rzy​stwa był je​den z kil​ku le​ka​rzy, Fe​lek Loth, syn pro​fe​so​ra Lo​‐ tha, któ​re​go Niem​cy roz​strze​la​li. Po​mi​mo to chło​pak po​zo​stał nie tyl​ko prze​‐ mi​ły, ale sta​rał się two​rzyć we​so​łą at​mos​fe​rę. Pa​mię​tam, jak wszyst​kim przy​‐ le​piał ja​kieś łat​ki i o gru​bej le​kar​ce mó​wił Gru​bia​no​stra. Inną pa​nią dok​tor la​‐ ryn​go​lo​gii, ma​ją​cą oko​ło sześć​dzie​się​ciu lat, ale wciąż bu​zię nie​mow​lę​cia (bez zmarsz​czek) ochrzcił „pa​nią dok​tór Próch​no”. Nie wszyst​kim jed​nak ten przy​do​mek przy​padł do gu​stu. Zwią​za​na jest z tym pew​na hi​sto​ryj​ka. Teść dok​to​ra Lo​tha, któ​ry spra​wo​wał w tu​tej​szej fi​lii szpi​ta​la funk​cję ad​mi​ni​stra​to​ra, za​ła​twiał spra​wy go​spo​dar​cze. Pew​ne​go dnia miał spra​wę do pani dok​tor i po​szedł do jej ga​bi​ne​tu. Na​gle usły​sze​li​śmy krzyk, a po chwi​li zo​ba​czy​li​śmy, jak ad​mi​ni​stra​tor wy​la​tu​je z czer​wo​ną twa​‐ rzą, cał​kiem zdez​o​rien​to​wa​ny. Jesz​cze do​brze się nie za​trzy​mał na ko​ry​ta​rzu, gdy dok​tor​ka wy​sko​czy​ła za nim, wrzesz​cząc jak osza​la​ła. Tam​ten od razu dał nogę przed go​nią​cą go le​kar​ką. Kie​dy wrzask ucichł, do​pa​dli​śmy zdy​sza​‐ ne​go ad​mi​ni​stra​to​ra.

– Co się sta​ło? – spy​ta​li​śmy chó​rem. – Aże​bym to ja wie​dział – wzru​szył ra​mio​na​mi. – Jak tyl​ko wsze​dłem i po​‐ wie​dzia​łem: Dzień do​bry, pani Próch​no, za​czę​ła się awan​tu​ra… – Urwał, za​‐ głu​szy​li​śmy bo​wiem dal​sze wy​ja​śnie​nia sal​wą śmie​chu. Ad​mi​ni​stra​tor po​‐ czer​wie​niał jesz​cze bar​dziej. Ta​kich chwil wy​tchnie​nia łak​nę​li​śmy i z tym jed​nym wy​jąt​kiem nikt nie ro​bił z tego po​wo​du ja​kichś pro​ble​mów. Ak​tyw​ni i zor​ga​ni​zo​wa​ni, sta​ra​jąc się sta​le wy​peł​niać na​szą mi​sję nie​sie​nia po​mo​cy cho​rym, trwa​li​śmy w ocze​ki​wa​niu na nad​cho​dzą​cą zmia​nę. Tuż przed na​dej​ściem Ru​skich70, przy​szedł do mnie wie​czo​rem stu​dent me​dy​cy​ny, peł​nią​cy funk​cję le​ka​rza par​ty​zan​tów NSZ71, któ​re​go za​opa​try​‐ wa​łam w środ​ki opa​trun​ko​we i po​le​cił: 70 Praw​do​po​dob​nie na dzień przed prze​ję​ciem Ży​rar​do​wa, tj. 15 stycz​nia 1945 r. 71 Na​ro​do​we Siły Zbroj​ne (NSZ) – pol​ska kon​spi​ra​cyj​na or​ga​ni​za​cja woj​sko​wa obo​zu na​ro​do​we​go wal​czą​ca z Niem​ca​mi i par​ty​zant​ką ko​mu​ni​stycz​ną (Gwar​dią Lu​do​wą/Ar​mią Lu​do​wą i par​ty​zant​ką so​‐ wiec​ką, trak​tu​jąc je jako ban​dyc​kie) oraz z ban​da​mi ra​bun​ko​wy​mi.

– Niech się pani szyb​ko zbie​ra! Mamy w po​bli​żu sa​mo​lot le​cą​cy do Nie​‐ miec i trzy​ma​my dla pani jed​no wol​ne miej​sce. To po​dzię​ko​wa​nie za po​moc. Od​mó​wi​łam, ar​gu​men​tu​jąc: – Prze​cież lada mo​ment Niem​cy odej​dą i będę wol​na. Poza tym nie mogę po​rzu​cić Mat​ki, któ​ra stra​ci​ła już syna za​bi​te​go przez Niem​ców. Nie chcę jej zo​sta​wiać! Po​pa​trzył na mnie za​sko​czo​ny i nie do​wie​rza​jąc moim sło​wom, przez mo​‐ ment przy​glą​dał mi się uważ​nie, jak​by li​czył, że zmie​nię zda​nie. W koń​cu znie​cier​pli​wio​ny sko​men​to​wał chłod​no: – Trud​no, ale jesz​cze tego pani po​ża​łu​je. Nie​dłu​go po​tem usły​sza​łam war​kot sil​ni​ków prze​la​tu​ją​ce​go nie​da​le​ko sa​‐ mo​lo​tu. Po​le​cie​li. Ucie​ka​li wte​dy ra​zem z Niem​ca​mi. Na​za​jutrz usły​sze​li​śmy ci​che od​gło​sy walk. Na szczę​ście szpi​tal po​ło​żo​ny był z dala od głów​ne​go szla​ku i tym spo​so​bem nie zna​lazł się na li​nii na​tar​cia wojsk ra​dziec​kich, któ​‐ re​go pierw​szy im​pet prze​szedł bo​kiem. Gdy uci​chło, od​wa​ży​łam się wraz z moją ko​le​żan​ką Ba​sią War​dzian​ką pójść po za​opa​trze​nie do Ży​rar​do​wa przez pusz​czę. Było to oko​ło trzech go​dzin dro​gi w sil​nym mro​zie. Idąc przez las, zo​ba​czy​ły​śmy ja​kąś po​lan​kę, a tam na​tknę​ły​śmy się na gołe tru​py Niem​ców. To miej​sco​wa lud​ność zdar​ła z mar​twych wszyst​ko, co na so​bie mie​li, buty i ubra​nia. Przy​po​mnia​ło mi się wte​dy za​cho​wa​nie lu​dzi z mo​jej oko​li​cy we wrze​śniu trzy​dzie​ste​go dzie​wią​te​go, jed​nak ten czyn był dla mnie

ohyd​ny. Woj​na za​tru​wa​ła umy​sły. Ocze​ki​wa​nie na wol​ność ma​ją​cą przy​nieść nor​mal​ne ży​cie po​pchnę​ło nas da​lej. Dro​ga przez las prze​bie​gła spo​koj​nie, choć po prze​ży​tym szo​ku zda​ły​‐ śmy so​bie spra​wę, że ja​kiś za​wie​ru​szo​ny od​dział, a na​wet po​je​dyn​czy żoł​‐ nierz któ​rej​kol​wiek ze stron mógł być dla nas śmier​tel​nym za​gro​że​niem. Ale przy​wy​kłe do ta​kich nie​bez​pie​czeństw po​szły​śmy da​lej, aż do sa​me​go mia​‐ sta. Na dro​dze le​ża​ło mnó​stwo po​rzu​co​nych w nie​ła​dzie rze​czy, a licz​ne za​‐ sie​ki, oko​py i bun​kry po obu jej stro​nach świad​czy​ły o tym, że Niem​cy byli do​brze przy​go​to​wa​ni do obro​ny Ży​rar​do​wa. W mie​ście zbie​ra​no po​le​głych, a dy​mią​ce wciąż wra​ki czoł​gów ra​dziec​kich były go​rą​cym do​wo​dem dra​ma​‐ tycz​nych starć. Dla mnie woj​na się skoń​czy​ła, choć jesz​cze nie spo​tka​ły​śmy zwy​cięz​ców, a jak się mia​ło oka​zać, do jej ofi​cjal​ne​go za​koń​cze​nia upły​nę​ły jesz​cze po​nad trzy mie​sią​ce. Szyb​ko wró​ci​ły​śmy do na​sze​go azy​lu, aby prze​‐ ka​zać naj​śwież​sze wia​do​mo​ści. Po kil​ku dniach, kie​dy War​sza​wa zo​sta​ła za​ję​ta przez Ro​sjan, roz​po​czę​ły się wy​jaz​dy do sto​li​cy. Dok​tor Ossow​ska z Gru​bia​no​strą za​czę​ły tam kur​so​‐ wać, aby uru​cho​mić na nowo Szpi​tal Wol​ski, któ​re​go bu​dy​nek szczę​śli​wym tra​fem nie zo​stał wy​sa​dzo​ny. Pew​ne​go dnia pod​czas ich ko​lej​ne​go re​ko​ne​‐ san​su przy​je​chał do nas ele​ganc​ki, przy​stoj​ny pan. Przed​sta​wił się jako mąż jed​nej z le​ka​rek, któ​ry przy​był, aby się z nią spo​tkać. Do​wie​dziaw​szy się od nas, że żona aku​rat wy​je​cha​ła i wró​ci póź​nym wie​czo​rem, po​sta​no​wił na nią za​cze​kać. W trak​cie wspól​ne​go obia​du za​czął mó​wić o tym, jak zo​stał więź​‐ niem oświę​cim​skie​go obo​zu, wy​ra​ża​jąc się przy tym ze znaw​stwem o obo​zo​‐ wym ży​ciu. Mó​wił o tru​pach, o kre​ma​to​rium, o wy​cień​czo​nych lu​dziach, głod​nych, umie​ra​ją​cych na alej​kach. Przed​sta​wiał jesz​cze mnó​stwo in​nych okro​pieństw tam​te​go miej​sca, a my​śmy słu​cha​li z uwa​gą, gdyż był pierw​‐ szym na​ocz​nym świad​kiem, od któ​re​go do​wia​dy​wa​li​śmy się o bez​przy​kład​‐ nym okru​cień​stwie na​zi​stów. Tyl​ko jego za​dba​na fi​zjo​no​mia, do​brze od​ży​‐ wio​na skó​ra i schlud​ne ubra​nie od​sta​wa​ły od ob​ra​zów, ja​kie nam ma​lo​wał; na​wet nasz ze​spół wy​da​wał się przy nim ja​kiś zmar​nia​ły. Nie trze​ba się było dłu​go za​sta​na​wiać, aby uzmy​sło​wić so​bie, że choć mó​wił rze​czo​wo o tam​‐ tych okro​pień​stwach, sam ich jak​by nie do​świad​czył, choć był rze​ko​mo więź​niem. Przez grzecz​ność i sza​cu​nek do jego mał​żon​ki nikt nie po​sta​wił py​ta​nia, któ​re tym moc​niej pcha​ło się na usta, im dłu​żej opo​wia​dał. Póź​nym wie​czo​rem przy​je​cha​ła jego mał​żon​ka i obo​je spo​tka​li się na osob​no​ści. Na​‐ stęp​ne​go dnia po go​ściu nie było na​wet śla​du. Le​kar​ka na​to​miast po​zo​sta​ła.

Mie​li​śmy jesz​cze żywo w pa​mię​ci ma​ka​bre​ski nie​spo​dzie​wa​ne​go spra​woz​‐ daw​cy, więc nie da​wa​ło nam to spo​ko​ju. Do​cie​ka​li​śmy i wszyst​ko wy​szło na jaw. Jako le​karz zo​stał wcze​śniej aresz​to​wa​ny wraz z żoną i osa​dzo​ny na Pa​‐ wia​ku72. Kie​dy tra​fił do wię​zien​ne​go kar​nia​ka, po​wie​dział ko​men​dan​to​wi po​li​cji, że jest Niem​cem (miał nie​miec​ko brzmią​ce na​zwi​sko) i z tego po​wo​‐ du prze​nie​sio​no go do Oświę​ci​mia bez na​tych​mia​sto​we​go roz​strze​la​nia. Żona zo​sta​ła zaś w wię​zie​niu. I tyl​ko dzię​ki dzia​ła​ją​ce​mu w obo​zie kon​cen​tra​cyj​‐ nym pod​zie​miu wręcz nie​praw​do​po​dob​ne wia​do​mo​ści prze​cie​kły też na Pa​‐ wiak, do jego mał​żon​ki. Jak z nich wy​ni​ka​ło, w Oświę​ci​miu do​ga​dał się z Men​ge​lem, zwa​nym Anio​łem Śmier​ci, i wsku​tek na​wią​za​nej z nim współ​‐ pra​cy uzy​skał pro​tek​cję, dzię​ki któ​rej zdo​był po​zy​cję pra​cow​ni​ka cy​wil​ne​go, a za​ra​zem więź​nia nie​miec​kie​go na szcze​gól​nych wa​run​kach. Jako asy​stent nie mu​siał prze​by​wać na te​re​nie obo​zu. Za​miesz​kał w Cho​rzo​wie, z któ​re​go do​jeż​dżał do Oświę​ci​mia. Ra​zem z Men​ge​lem prze​pro​wa​dzał tam do​świad​‐ cze​nia pseu​do​me​dycz​ne na więź​niach. Gdy przy​je​chał, był za​sko​czo​ny, sły​‐ sząc, że żona nie chce mieć z nim nic do czy​nie​nia. Świa​dom de​kon​spi​ra​cji, na​tych​miast uciekł z Ol​szan​ki, prze​do​sta​jąc się do An​glii, gdzie póź​niej wiódł do​stat​nie ży​cie, pro​wa​dząc prak​ty​kę le​kar​ską. 72 Pa​wiak – byłe wię​zie​nie śled​cze przy ul. Dziel​nej 24 w War​sza​wie, zlo​ka​li​zo​wa​ne po​mię​dzy uli​‐ ca​mi Dziel​ną i Pa​wią (stąd jego na​zwa), w la​tach 1939–1944 było naj​więk​szym nie​miec​kim wię​zie​‐ niem po​li​tycz​nym na te​ry​to​rium oku​po​wa​nej Pol​ski.

Po tym in​cy​den​cie nie pa​mię​tam, żeby dzia​ło się coś szcze​gól​ne​go. Już w mroź​nym stycz​niu, za​raz po wy​zwo​le​niu sto​li​cy, za​czę​ły się po​wro​ty do War​sza​wy. Mój wła​sny się jed​nak opóź​nił. W mar​cu czter​dzie​ste​go pią​te​go, pra​cu​jąc jesz​cze w Ol​szan​ce jako in​stru​men​ta​riusz​ka, po​waż​nie za​cho​ro​wa​‐ łam wsku​tek ludz​kie​go błę​du. Otóż kie​dy sio​stra ap​tecz​na przy​go​to​wy​wa​ła dla mnie płyn do znie​czu​le​nia przy usu​nię​ciu wy​rost​ka ro​bacz​ko​we​go, wzię​‐ ła do jego spo​rzą​dze​nia wodę mi​ne​ral​ną za​miast de​sty​lo​wa​nej. Sta​ło się tak, gdyż do​star​czo​na do na​sze​go szpi​ta​la woda ze Szpi​ta​la Wol​skie​go nie była do​kład​nie opi​sa​na. Je​den z ba​nia​ków za​wie​rał na moje nie​szczę​ście wła​śnie wodę mi​ne​ral​ną, któ​ra omal nie do​pro​wa​dzi​ła mnie do śmier​ci. Do​sta​łam wów​czas sep​sy i przez dwa ty​go​dnie wal​czy​łam o ży​cie. W tym cza​sie za​czę​‐ ła się trwa​ją​ca kil​ka mie​się​cy li​kwi​da​cja fi​lii szpi​ta​la w Ol​szan​ce i prze​no​si​‐ ny do pu​ste​go bu​dyn​ku Szpi​ta​la Wol​skie​go. Kie​dy ko​lej​ny raz omi​nę​ła mnie śmierć, po​ja​wi​ła się zno​wu re​flek​sja, któ​ra po​tem to​wa​rzy​szy​ła mi jesz​cze przez wie​le lat: są mo​men​ty, w któ​rych de​cy​du​je​my o swo​im lo​sie na całe

ży​cie. W tym przy​pad​ku, gdy​bym się zde​cy​do​wa​ła na tam​ten lot tuż przed na​dej​ściem wojsk ra​dziec​kich, do​sta​ła​bym się za​pew​ne do Sta​nów Zjed​no​‐ czo​nych, gdzie wy​emi​gro​wa​ła wów​czas spo​ra rze​sza mo​ich zna​jo​mych i krew​nych. Wy​cho​dząc z ob​jęć śmier​ci, jesz​cze osła​bio​na, za​czę​łam re​ali​zo​wać swój zak​tu​ali​zo​wa​ny plan dal​szej edu​ka​cji, kon​cen​tru​jąc się tym ra​zem na stu​diach me​dycz​nych. Nie​ste​ty, przez tę cho​ro​bę stra​ci​łam bez​cen​ny ma​rzec i w kwiet​niu 1945 roku mo​głam już tyl​ko przy​jąć do wia​do​mo​ści, że na otwar​tym po​now​nie Uni​wer​sy​te​cie War​szaw​skim nie ma już wol​nych miejsc. W War​sza​wie by​ło​by mi bar​dzo wy​god​nie stu​dio​wać, po​dob​nie jak w Kra​ko​‐ wie, gdzie się też do​wia​dy​wa​łam, ale wy​stą​pi​ła tam ta sama sy​tu​acja przy na​‐ bo​rze na wy​dział le​kar​ski.

14. Pierwszy rok studiów Tylu chęt​nych chcia​ło się do​stać na szyb​ko zor​ga​ni​zo​wa​ne wy​dzia​ły, że ich moż​li​wo​ści zo​sta​ły bły​ska​wicz​nie wy​czer​pa​ne i za​mknię​to na​bo​ry. By​‐ łam jed​nak na tyle zde​ter​mi​no​wa​na, że nie pod​da​łam się, pro​sząc o po​moc pro​fe​so​ra Man​teuf​fla, któ​ry za​pro​te​go​wał mnie w li​ście po​le​ca​ją​cym do swo​‐ je​go zna​jo​me​go, pro​fe​so​ra Wrzo​ska, ów​cze​sne​go dzie​ka​na Wy​dzia​łu Le​kar​‐ skie​go Uni​wer​sy​te​tu w Po​zna​niu. Tam też trud​no było się do​stać, po​le​ce​nie zro​bi​ło jed​nak swo​je. Zo​sta​łam tym sa​mym „prze​kie​ro​wa​na” na Po​znań, a więc do naj​dal​sze​go od domu mia​sta, w któ​rym mo​gła​bym pod​jąć stu​dia. Po​je​cha​łam tam wraz z moją ko​le​żan​ką ze szpi​ta​la, Ewą Du​ba​no​wicz. Kie​dy przy​je​cha​ły​śmy do Po​zna​nia na po​cząt​ku maja, za​sko​czo​ne zo​ba​‐ czy​ły​śmy, że mia​sto nie było w ogó​le znisz​czo​ne. Funk​cjo​no​wa​ło nor​mal​‐ nym ryt​mem, jak​by nie było tu​taj woj​ny. Pa​no​wa​ły tam bez po​rów​na​nia lep​‐ sze wa​run​ki niż w War​sza​wie. Tro​chę cza​su za​bra​ło mi za​ła​twia​nie for​mal​‐ no​ści z wpi​sa​niem na li​stę stu​den​tów i uzy​ska​niem przy​dzia​łu do aka​de​mi​ka. Kil​ka dni póź​niej za​czę​ły wyć sy​re​ny, co wy​wo​ła​ło u mnie na​tych​miast lęk przed na​lo​tem. Za​czę​łam ner​wo​wo szu​kać schro​nu, ale ja​koś bier​ność nie po​‐ ma​ga​ła mi w do​strze​że​niu wej​ścia do naj​bliż​sze​go z nich. Po chwi​li ryk sy​ren ustał i usły​sza​łam z gło​śni​ków ogło​sze​nie o koń​cu woj​ny! Wresz​cie! Wszy​‐ scy za​czę​li krzy​czeć z ra​do​ści i pod​ska​ki​wać, a ja wraz z nimi. Był to pa​mięt​‐ ny 9 maja. W tym dniu szły​śmy roz​ra​do​wa​ne i snu​ły​śmy pla​ny na ten wie​‐ czór, gdzie by tu uczcić za​koń​cze​nie woj​ny po​tań​ców​ką, gdy tym​cza​sem na na​szej dro​dze sta​nął ja​kiś Ru​sek z groź​ną miną. My​śla​ły​śmy, że to ja​kiś żart i za​cznie za​raz się przed nami wy​głu​piać z tej ra​do​ści, ale on za​miast tego po​chy​lił w na​szą stro​nę ka​ra​bin z ba​gne​tem i za​czął na nas na​cie​rać, coś krzy​cząc. Zba​ra​nia​ły​śmy przez mo​ment i znie​ru​cho​mia​ły​śmy, za​sta​na​wia​jąc się przy tym, co ta​kie​go wła​ści​wie prze​skro​ba​ły​śmy. Dzi​ki wy​raz twa​rzy so​‐ jusz​ni​ka był jed​nak nad wy​raz nie​bez​piecz​ny i nie mia​ły​śmy za​mia​ru py​tać go o szcze​gó​ły. Roz​bie​gły​śmy się w prze​ciw​ne ulicz​ki po​znań​skie​go osie​dla. Bie​głam co sił w no​gach wzdłuż mu​rów bu​dyn​ków, sta​ra​jąc się ogra​ni​czyć Ro​sja​ni​no​wi pole strza​łu. Stra​cha mia​łam spo​re​go, ale obej​rza​łam się za sie​‐ bie po prze​bie​gnię​ciu spo​re​go od​cin​ka ulicz​ki. Ru​sek, sto​jąc na roz​sta​ju uli​‐ czek, pa​trzył w dru​gim kie​run​ku z opusz​czo​nym ka​ra​bi​nem. Do​tar​łam do aka​de​mi​ka, gdzie nie​dłu​go przy​bie​gła rów​nie wy​stra​szo​na Ewa. Roz​py​tu​jąc współ​lo​ka​tor​ki, do​wie​dzia​ły​śmy się, że naj​praw​do​po​dob​niej żoł​nierz wziął

nas za Niem​ki i wku​rzył się na wi​dok tego, jak się cie​szy​my. Wi​docz​nie one nie mia​ły pra​wa do ra​do​ści. Na fali eu​fo​rii z po​wo​du zwy​cię​stwa po​je​cha​łam od razu do Mat​ki, mu​sia​‐ łam się jed​nak śpie​szyć, gdyż za kil​ka dni roz​po​czy​na​ły się za​ję​cia. Wte​dy, już po przy​by​ciu w ro​dzin​ne stro​ny, po raz pierw​szy za​uwa​ży​łam, że po​ziom ży​cia po woj​nie bar​dzo się zmie​nił, zresz​tą wraz z men​tal​no​ścią. Na​gle za​‐ moż​ność miej​sco​wych chło​pów wzro​sła73. Za​po​wia​da​ły się tak​że do​bre plo​‐ ny, co wró​ży​ło do​bre za​rob​ki i zmniej​sze​nie bie​dy, jaką lu​dzie na tych piasz​‐ czy​stych zie​miach kie​lec​kich do​tąd kle​pa​li. Zmie​nił się rów​nież prze​krój spo​‐ łe​czeń​stwa, było wię​cej ro​bot​ni​ków i chło​pów, gdyż zie​miań​stwo stra​ci​ło ra​‐ cję bytu, a in​te​li​gen​cja zo​sta​ła zdzie​siąt​ko​wa​na. Zmie​niał się z wol​na ustrój pań​stwa, cze​go za​uwa​żal​nym dla mnie do​wo​dem były po​ja​wia​ją​ce się so​‐ wiec​kie prze​śla​do​wa​nia akow​ców. Nie zda​wa​łam so​bie jesz​cze do koń​ca spra​wy z bie​gu wy​da​rzeń i cie​sząc się z wol​no​ści oraz no​we​go roz​dzia​łu w moim ży​ciu, przez chwi​lę dzie​li​łam tę ra​dość z Mat​ką i sio​strą. Mu​sia​łam jed​nak szyb​ko wra​cać do Po​zna​nia na pierw​sze wy​kła​dy, któ​re mia​ły po​‐ trwać całe wa​ka​cje. Po po​wro​cie za​miesz​ka​łam w nie​od​płat​nym aka​de​mi​ku z ko​le​żan​ka​mi z ca​łej Pol​ski i do​pie​ro z upły​wem cza​su za​uwa​ży​łam kon​ser​‐ wa​tyzm lo​ku​ją​cych się w mie​ście lu​dzi, któ​rzy wra​ca​li do mia​sta po wy​sie​‐ dle​niu ich stąd w cza​sie woj​ny. Mie​li wpraw​dzie mało po​czu​cia hu​mo​ru, ale byli uczci​wi i prak​tycz​ni. Bar​dzo mi to od​po​wia​da​ło. 73 Re​for​ma rol​na w Pol​sce z 1944 r. – zmia​na sto​sun​ków wła​sno​ścio​wych po​łą​czo​na ze zmia​ną struk​tu​ry agrar​nej wsi, na mocy de​kre​tu Pol​skie​go Ko​mi​te​tu Wy​zwo​le​nia Na​ro​do​we​go o prze​pro​wa​‐ dze​niu re​for​my rol​nej, z 6 wrze​śnia 1944 r. Po​sta​no​wie​nia de​kre​tu in​ter​pre​to​wa​no roz​sze​rza​ją​co, wy​‐ sie​dla​jąc do​tych​cza​so​wych wła​ści​cie​li z ich do​mów, po​zba​wia​jąc do​byt​ku, w tym dóbr kul​tu​ry. W ten spo​sób war​stwa zie​miań​stwa zo​sta​ła zli​kwi​do​wa​na, a by​łym zie​mia​nom za​ka​za​no po​by​tu i za​miesz​ka​‐ nia w po​wie​cie, gdzie do​tych​czas znaj​do​wał się ich ma​ją​tek ziem​ski.

W wa​ka​cje nie było dla nas ta​ry​fy ulgo​wej i przez całe te trzy mie​sią​ce (od maja do lip​ca) od​by​wa​ły się wy​kła​dy aka​de​mic​kie. Tem​po ich było tak in​ten​‐ syw​ne, że prze​ro​bi​li​śmy w tym cza​sie pierw​szy rok stu​diów. Ka​dra na​uko​wa po​cho​dzi​ła z Lwo​wa (przy​kła​do​wo pro​fe​sor Ró​życ​ki, któ​ry był spe​cja​li​stą od ana​to​mii), z Wil​na (pro​fe​sor Sin​ga​le​wicz pro​wa​dzą​cy za​ję​cia z me​dy​cy​ny są​‐ do​wej), z War​sza​wy (pro​fe​sor Ro​gu​ski), ale byli też miej​sco​wi, sta​rzy po​‐ znań​scy pro​fe​so​ro​wie. Kie​dy za​czy​na​łam stu​dio​wać, Wy​dział Le​kar​ski pod​le​gał pod uni​wer​sy​tet, tak jak przed woj​ną. Póź​niej jed​nak74 zo​stał odłą​czo​ny i wraz ze sto​ma​to​lo​‐

gią, far​ma​cją oraz AWF-em wszedł w skład nowo po​wsta​łej od​ręb​nej pal​‐ ców​ki aka​de​mic​kiej, czy​li Aka​de​mii Me​dycz​nej. Wra​ca​jąc do cza​sów uni​‐ wer​sy​te​tu; pierw​szym jego rek​to​rem zo​stał przed​wo​jen​ny pro​fe​sor bio​lo​gii Ste​fan Dą​brow​ski, sta​wia​ją​cy na pierw​szym miej​scu ety​kę. Na co dzień wi​‐ dać było, z ja​kim sza​cun​kiem pod​cho​dził do stu​den​tów. Nie​ste​ty, z tego po​‐ wo​du i ze wzglę​du na swe po​glą​dy był źle po​strze​ga​ny przez wła​dze po​li​‐ tycz​ne i nie wró​ży​ło mu to dłu​giej ka​rie​ry. Jego pa​ro​krot​ne wy​po​wie​dzi pu​‐ blicz​ne wśród stu​den​tów ka​to​lic​kich na te​mat praw​dy i ogra​ni​cza​nia wol​no​‐ ści pra​sy spra​wi​ły, że roz​po​czę​to na nie​go na​gon​kę. Po roku po​pro​sił o urlop i nie​dłu​go póź​niej (na po​cząt​ku dru​gie​go roku aka​de​mic​kie​go w 1947 roku) zmarł. 74 24 paź​dzier​ni​ka 1949 r. po​wsta​ła Aka​de​mia Le​kar​ska, utwo​rzo​na jako od​dziel​na wyż​sza szko​ła przez wy​dzie​le​nie z Uni​wer​sy​te​tu Po​znań​skie​go Wy​dzia​łu Le​kar​skie​go.

Może wy​łącz​nie przez oka​zy​wa​ny sza​cu​nek, a może na prze​kór wła​dzom po​li​tycz​nym, wszy​scy stu​den​ci przy​szli na jego po​grzeb. Tłu​my zgro​ma​dzi​ły się ogrom​ne. W moim świat​ku aka​de​mic​kim, na po​zio​mie wy​dzia​łu, na​tra​fi​‐ łam na po​sta​wy ka​dry na​uko​wej do​pa​so​wa​ne do no​wej rze​czy​wi​sto​ści. Były nie​ja​ko jej od​zwier​cie​dle​niem. Dwaj pro​fe​so​ro​wie (ana​tom prof. Ró​życ​ki i hi​sto​log Kur​kie​wicz75) jako nowi człon​ko​wie PPR (Pol​ska Par​tia Ro​bot​ni​cza) upo​li​tycz​ni​li dy​dak​ty​kę aka​de​mic​ką. Pierw​szy był czło​wie​kiem su​ro​wym, za​sad​ni​czym i kon​se​‐ kwent​nym, dru​gi z ko​lei (za​ra​zem jako nasz dzie​kan) miał zmien​ne na​stro​je i jak to ko​bie​ciarz, zwra​cał szcze​gól​ną uwa​gę na po​wierz​chow​ność in​nych osób, a mó​wiąc wprost: na wdzię​ki nie​wie​ście. Obaj pre​fe​ro​wa​li stu​den​tów, któ​rzy za​pi​sa​li się wcze​śniej do stu​denc​kiej or​ga​ni​za​cji po​li​tycz​nej. Tacy szyb​ko u nich zda​wa​li. Ja jako stu​dent​ka apo​li​tycz​na nie mia​łam oczy​wi​ście żad​nych ulg, a wręcz prze​ciw​nie, mu​sia​łam wraz z in​ny​mi stu​dent​ka​mi pa​‐ mię​tać o od​po​wied​niej pre​zen​cji, zwłasz​cza wo​bec dru​gie​go z pro​fe​so​rów. Na​le​ża​ło do nie​go przy​cho​dzić wy​de​kol​to​wa​ną. Wte​dy sia​dał bar​dzo bli​sko któ​rejś, z tak do​brze ubra​nych stu​den​tek, i wy​ko​rzy​stu​jąc cha​rak​ter za​jęć z pre​pa​ra​tów, obej​mo​wał ręką wy​bra​ną osób​kę wpa​trzo​ną w mi​kro​skop, mó​‐ wiąc: 75 Po​wo​ła​ny w 1949 r. na sta​no​wi​sko rek​to​ra Aka​de​mii Me​dycz​nej.

– Moja kró​lo​wo, co tam wi​dzisz? Jed​no​cze​śnie za​glą​dał jej w de​kolt. Jed​nak nie ozna​cza​ło to au​to​ma​tycz​nie zda​nia eg​za​mi​nu. Sta​ran​ny wi​ze​ru​nek stu​den​tek i za​dba​ny wy​gląd stu​den​tów

moż​na było so​bie jed​nak zruj​no​wać, przy​cho​dząc w tro​chę póź​niej​szym ter​‐ mi​nie. Wte​dy ob​le​wał za​rów​no kró​lo​we, jak i chło​pa​ków. Nad​mie​nię, że eg​‐ za​mi​ny z dwóch pierw​szych se​me​strów zda​wa​ło się do​pie​ro po dru​gim roku (ana​to​mię i hi​sto​lo​gię), na​to​miast ci, któ​rzy przy​szli na uczel​nię tro​chę póź​‐ niej, mo​gli za​li​czać po​zo​sta​łe przed​mio​ty w do​wol​nym ter​mi​nie. Chcąc się do​brze przy​go​to​wać, po​sta​no​wi​łam pójść na eg​za​min w dru​gim ter​mi​nie, gdyż wte​dy jesz​cze nie wie​dzia​łam, co mnie cze​ka. A pro​fe​sor mnie ob​lał, przez co stra​ci​łam całe wa​ka​cje, bo jak to czę​sto bywa, obie​cy​wał, że bę​dzie py​tał za ty​dzień. Kie​dy przy​cho​dzi​li​śmy tłum​nie, stwier​dzał na​gle, że nie ma cza​su, ka​żąc nam i in​nym nie​szczę​śni​kom przyjść zno​wu za ty​dzień. Przez te prze​su​nię​cia stra​ci​łam wa​ka​cje i za​bra​kło mi pie​nię​dzy na je​dze​nie. Po​nie​waż był to wów​czas okres bar​dzo ta​nich ogór​ków, za​czę​łam się ży​‐ wić su​chym chle​bem i tymi wa​rzy​wa​mi. Ja​koś utrzy​ma​łam się na tych ogór​‐ kach przez cały mie​siąc, ale sku​tek tego był taki, że na​ba​wi​łam się awi​ta​mi​‐ no​zy. Do​brze wte​dy za​pa​mię​ta​łam ten se​zon ogór​ko​wy. Zda​łam na szczę​ście póź​niej ten eg​za​min i jak się oka​za​ło, nie był taki trud​ny. Naj​gor​sze na​to​‐ miast były dla mnie eg​za​mi​ny u pro​fe​so​ra Ró​życ​kie​go. Oba wy​pa​dły po za​‐ koń​cze​niu dru​gie​go roku jako zwień​cze​nie sze​re​gu skon​den​so​wa​nych wy​kła​‐ dów, któ​rych trze​ba się było na​uczyć i zdać ten ob​szer​ny za​kres wie​dzy, cho​‐ ciaż​by z sa​mej hi​sto​lo​gii. Jed​nak nie na​rze​ka​łam. Mie​li​śmy do​bre cza​sy na na​ukę, bo mo​gli​śmy ćwi​‐ czyć ana​to​mię na zwło​kach, któ​re za​po​bie​gli​wi Niem​cy prze​cho​wy​wa​li dla swo​ich stu​den​tów. Pol​ska uczel​nia je prze​ję​ła, stwa​rza​jąc nie​po​wta​rzal​ną oka​zję dla nas. Moż​na rzec, że była to nie lada grat​ka, któ​rą mogą do​ce​nić tak​że dzi​siej​si stu​den​ci me​dy​cy​ny, bo​ry​ka​ją​cy się z wiecz​nym nie​do​bo​rem tego ro​dza​ju po​mo​cy dy​dak​tycz​nej. W pro​sek​to​rium pre​pa​ro​wa​li​śmy tkan​ki z tych tru​pów, za​kon​ser​wo​wa​ne jesz​cze przez Niem​ców w ba​se​nach z for​ma​‐ li​ną. Do jed​ne​go tru​pa le​żą​ce​go na sto​le przy​dzie​la​no dzie​się​cio​ro adep​tów me​dy​cy​ny i każ​dy stu​dent miał do wy​pre​pa​ro​wa​nia inną część cia​ła. Skal​pe​‐ la​mi ro​bi​li​śmy sek​cje i pre​pa​ro​wa​li​śmy róż​ne or​ga​ny. Mój trup miał masę wad ana​to​micz​nych, ta​kich jak świad​czą​ce o za​pa​le​niu opłuc​nej zro​sty w płu​cach czy zmia​ny w je​li​tach. Przy​pusz​czam, że nie były to zwy​kłe tru​py, lecz zwło​ki osób tor​tu​ro​wa​nych, dla​te​go mie​li​śmy od razu dzię​ki temu pre​pa​‐ ra​ty do hi​sto​lo​gii. Pra​cow​nie by​łe​go uni​wer​sy​te​tu nie​miec​kie​go zo​sta​ły za​‐ cho​wa​ne w nie​na​gan​nym sta​nie, co dało nam kom​for​to​we wprost wa​run​ki w po​rów​na​niu do War​sza​wy, gdzie, jak sły​sza​łam, były pro​ble​my nie tyl​ko

ze zna​le​zie​niem sto​sow​nej ka​dry pro​fe​sor​skiej czy od​po​wied​nich sal do ćwi​‐ czeń, ale tak​że z eks​po​na​ta​mi. My mie​li​śmy wszyst​ko, a szcze​gól​nie do​brą ka​drę, cho​ciaż​by dla​te​go, że pro​fe​so​ro​wie do​sta​wa​li od razu miesz​ka​nia w Po​zna​niu. Szyb​ko za​czę​łam do​ce​niać miej​sce, w któ​rym przy​szło mi stu​‐ dio​wać. Oprócz in​ten​syw​nej na​uki waż​nym czyn​ni​kiem sta​ło się ży​cie stu​denc​kie, któ​re po​cząt​ko​wo było ży​wio​ło​we. Za​czę​to or​ga​ni​zo​wać bale na po​do​bień​‐ stwo przed​wo​jen​nych, choć kli​mat na​rzu​ca​ły za​ist​nia​łe wa​run​ki. Szło się w tym, co się mia​ło. Jed​na z ko​le​ża​nek, któ​ra przy​wę​dro​wa​ła z woj​skiem ro​‐ syj​skim jako Po​lka ze Wscho​du, mia​ła na so​bie woj​sko​we buty z cho​le​wa​mi, spód​ni​cę i bia​łą bluz​kę. Z ko​niecz​no​ści sta​no​wi​ły one swo​istą kre​ację oby​‐ wa​tel​ską. Z ko​lei pa​nie pro​fe​so​ro​we, przed​wo​jen​ne pa​nie dok​to​ro​we po​znań​‐ skie cho​dzi​ły w praw​dzi​wych suk​niach ba​lo​wych. Bale roz​po​czę​to w kar​na​‐ wa​le, or​ga​ni​zo​wa​no je po​cząt​ko​wo raz w ty​go​dniu, każ​dy wy​dział we wła​‐ snym za​kre​sie. Po​nie​waż za​czę​ły się cie​szyć wiel​ką po​pu​lar​no​ścią wśród spra​gnio​nej roz​ryw​ki mło​dzie​ży, zwięk​szo​no ich czę​sto​tli​wość do dwóch w ty​go​dniu. Mło​dość stłam​szo​na ry​go​rem oku​pa​cji szu​ka​ła upu​stu. Do tań​ca przy​gry​wa​ła fan​ta​stycz​na or​kie​stra Po​pieł​kie​wi​cza, któ​ra po​tra​fi​ła też świet​‐ nie śpie​wać. Sza​la​łam na tych ba​lach i wy​ba​wi​łam się na nich za wszyst​kie za​bra​ne woj​ną cza​sy. Ileż to wte​dy mia​łam ener​gii. Po​tra​fi​łam w cią​gu dnia uczest​ni​czyć w wie​lu la​bo​ra​to​riach i wy​kła​dach, a w nocy skła​dać skryp​ty. Mu​sia​łam prze​cież ja​koś za​ra​biać na swo​je utrzy​ma​nie. Skryp​ty były dru​ko​‐ wa​ne na po​je​dyn​czych stro​nach, któ​re roz​kła​da​łam na du​żych sto​łach. Przez całą noc cho​dzi​łam wo​kół nich i kom​ple​to​wa​łam po​je​dyn​cze eg​zem​pla​rze. Cza​su jak zwy​kle mia​łam mało, ale za​an​ga​żo​wa​na w na​ukę i pra​cę po​cząt​‐ ko​wo nie do​strze​ga​łam zmian wo​kół mnie. Nie​ste​ty, za​czę​ły się uwi​dacz​niać ciem​ne stro​ny tam​tych lat, wy​wo​ła​ne wpły​wa​mi so​wiec​ki​mi, co bu​dzi​ło sprze​ciw czę​ści Po​la​ków. Co​raz czę​ściej do​cie​ra​ły do nas echa ja​kichś nie​‐ wy​ja​śnio​nych za​bójstw, a wi​zja nie​pod​le​głe​go kra​ju prze​sta​ła być oczy​wi​sta. Dla​te​go spek​ta​ku​lar​nym wy​ra​zem po​par​cia na​ro​do​wych dą​żeń było wy​da​rze​‐ nie zwią​za​ne z przy​jaz​dem w tym cza​sie z An​glii Mi​ko​łaj​czy​ka76. Stu​den​ci przy​wi​ta​li go owa​cyj​nie, a jego sa​mo​chód zo​stał wręcz po​nie​sio​ny na rę​kach w po​cho​dzie przez Po​znań, co wzbu​rzy​ło wła​dze, któ​re nie mo​gły na to od razu za​re​ago​wać. Pa​mię​tam, jak zor​ga​ni​zo​wa​li​śmy w jego spra​wie po​chód, i idąc, zo​ba​czy​li​śmy na​gle po obu stro​nach uzbro​jo​nych w ka​ra​bi​ny żoł​nie​rzy

pol​skich. Chwi​lę póź​niej za​czę​li nas prze​zy​wać, kry​ty​ko​wać na głos, że „stu​‐ diu​je​my za dar​mo, a te​raz za​chcie​wa się nam pro​te​stów!”. Kie​dy do​szli​śmy do po​znań​skie​go ryn​ku, sta​ły tam już budy i woj​sko wy​ła​py​wa​ło chło​pa​ków. Dziew​czyn nie ru​sza​no. Nie​któ​rzy ko​le​dzy wy​cią​ga​li w po​śpie​chu le​gi​ty​ma​‐ cje PPS-u i zgi​na​jąc jej twar​dą tek​tu​rę, wkła​da​li do ust i in​ten​syw​nie prze​żu​‐ wa​li. Na​gle ja​kiś nie​zna​jo​my ko​le​ga z in​ne​go wy​dzia​łu ode​zwał się do mnie: 76 W czerw​cu 1945 r. uczest​nik kon​fe​ren​cji mo​skiew​skiej w spra​wie utwo​rze​nia Tym​cza​so​we​go Rzą​du Jed​no​ści Na​ro​do​wej po​wró​cił do Pol​ski. Po kon​fe​ren​cji jał​tań​skiej przy​stą​pił do TRJN jako wi​‐ ce​pre​mier i mi​ni​ster rol​nic​twa, sta​jąc się wkrót​ce ośrod​kiem opo​zy​cji wo​bec ko​mu​ni​stów i le​we​go skrzy​dła so​cja​li​stów. W la​tach 1945–1947 przy​wód​ca PSL.

– Słu​chaj! Za​pa​mię​taj mnie! – Spoj​rza​łam na nie​go z uwa​gą, do​strze​ga​jąc na jego twa​rzy de​ter​mi​na​cję i strach. – Wy​naj​mu​ję po​kój pod ta​kim a ta​kim ad​re​sem. Nie prze​ry​wa​jąc mu, usły​sza​łam in​struk​cję: – W sza​fie, w szu​fla​dzie jest re​wol​wer – wy​rzu​cił z sie​bie, pa​trząc mi pro​‐ sto w oczy. – Weź go stam​tąd! Daj ten re​wol​wer go​spo​da​rzom, niech go gdzieś ukry​ją. Le​d​wie skoń​czył, spoj​rzał na czo​ło roz​pa​da​ją​ce​go się po​cho​du, gdzie ktoś w mun​du​rze krzyk​nął do nie​go, ki​wa​jąc ręką, aby pod​szedł. Spoj​rzał na mnie raz jesz​cze z bła​gal​nym spoj​rze​niem i po​szedł w kie​run​ku żoł​nie​rzy, któ​rzy od razu wzię​li go do budy. Wie​dzia​łam, że za prze​cho​wy​wa​nie bro​ni gro​zi​ła mu kara śmier​ci. Mu​sia​łam więc iść po ten re​wol​wer. Od razu, w chwi​lę po wy​le​gi​ty​mo​wa​niu, po​szłam pod wska​za​ny ad​res, spraw​dza​jąc co chwi​lę, czy nie je​stem śle​dzo​na. Na szczę​ście nie mia​łam swo​je​go cie​nia i bez prze​szkód prze​ka​za​łam proś​bę chło​pa​ka. Wró​ciw​szy do aka​de​mi​ka, by​łam wciąż prze​‐ ra​żo​na, gdyż ko​mu​ni​ści sta​wa​li się co​raz sil​niej​si i ra​dy​kal​niej​si w swo​ich ak​cjach.

15. Żniwa Z cza​sem i mnie uka​ra​no za to uczest​nic​two w po​cho​dzie, zmu​sza​jąc do wy​jaz​du na żni​wa wraz z in​ny​mi stu​den​ta​mi. Skie​ro​wa​no nas na Po​mo​rze. Po​je​cha​li​śmy tam po​cią​giem, któ​ry zo​stał pod​sta​wio​ny na pe​ron. W ostat​‐ nim wa​go​nie je​cha​li ma​ry​na​rze z Flo​ty Czar​no​mor​skiej, tak zwa​ni czar​no​‐ mor​scy. Ci so​wiec​cy żoł​nie​rze wy​ka​zy​wa​li nami na​zbyt duże za​in​te​re​so​wa​‐ nie (a zna​ni byli z dzi​ko​ści, sie​jąc po​płoch zwłasz​cza wśród ko​biet), dla​te​go nasi chłop​cy zor​ga​ni​zo​wa​li na czas po​dró​ży pe​wien ro​dzaj obro​ny po​le​ga​ją​cy na ob​sa​dze​niu przez nich sie​dzeń przy oknach, z ki​ja​mi i pał​ka​mi w rę​kach. My sie​dzia​ły​śmy po​mię​dzy nimi. I tak do​je​cha​li​śmy do Dą​bia koło Szcze​ci​‐ na. Tam po​ciąg sta​nął w środ​ku nocy, z cze​go skwa​pli​wie sko​rzy​sta​li czar​no​‐ mor​scy. Wy​le​gli z wa​go​nów i zła​pa​li ja​kieś przy​pad​ko​we au​to​chton​ki. Pili całą noc, pa​ląc ogni​ska i drąc się wnie​bo​gło​sy. Ich gło​sy zle​wa​ły się z roz​‐ pacz​li​wy​mi krzy​ka​mi gwał​co​nych ko​biet. Nie mo​gli​śmy spać. Nikt jed​nak nie od​wa​żył się wy​ściu​bić na​wet nosa z wa​go​nów, do​my​śla​jąc się, że na​tych​‐ miast wy​ko​rzy​sta​li​by to jako pre​tekst, by się nami za​jąć. Drże​li​śmy ze stra​‐ chu. Rano po​ciąg po​je​chał z po​wro​tem do Star​gar​du Szcze​ciń​skie​go, gdzie nas wy​sa​dzo​no i po​roz​miesz​cza​no w sa​lach miej​sco​wej szko​ły. Mie​li​śmy za​cze​‐ kać na dal​szy trans​port, ma​ją​cy nas roz​wieść na miej​sce żni​wo​wa​nia we​dług po​dzie​lo​nych grup. W cią​gu dwóch dni ocze​ki​wa​nia zdą​ży​li​śmy zwie​dzić Star​gard. Na trze​ci dzień po​in​for​mo​wa​li nas, że przy​ja​dą wozy, ale na ra​zie mamy iść w wy​zna​czo​nym kie​run​ku pie​szo. Obie​ca​li, że ba​ga​że wrzu​cą na dach i póź​niej pod​wio​zą. Po​szli​śmy więc głod​ni i nie​wy​spa​ni trzy​dzie​ści kil​‐ ka ki​lo​me​trów. Po dro​dze wcho​dzi​li​śmy do opusz​czo​nych za​gród i zbie​ra​li​‐ śmy owo​ce, któ​re na​tych​miast zni​ka​ły w na​szych ustach. Nad za​le​wem do​‐ tar​li​śmy do po​nie​miec​kiej miej​sco​wo​ści, jesz​cze pod sta​rą na​zwą. Za​pa​mię​‐ ta​łam tam cie​ka​wą przy​stań i za​to​pio​ny sta​tek. Wcho​dząc mię​dzy opusz​czo​‐ ne za​bu​do​wa​nia, zo​ba​czy​li​śmy ja​kie​goś Ru​ska, któ​ry aku​rat plą​dro​wał domy, zbie​ra​jąc ro​we​ry. Miał już trzy, któ​re po​sta​wił przed do​mem, i kradł w środ​‐ ku. Moim ko​le​gom wpa​dło do gło​wy, aby je​den z tych ro​we​rów mu sprząt​‐ nąć. Na​mó​wi​li mnie, abym to ja zre​ali​zo​wa​ła ich po​mysł. Nie wiem dla​cze​‐ go, ale od razu na to przy​sta​łam, chy​ba upa​tru​jąc w tym za​wa​diac​ką przy​go​‐ dę; po​chwy​ci​łam naj​bliż​szy po​jazd i do​siadł​szy go, za​czę​łam moc​no pe​da​ło​‐ wać przed sie​bie. Ru​sek był jed​nak czuj​ny i kie​dy tyl​ko usły​szał zgrzyt​nię​cie

łań​cu​cha, na​tych​miast wy​sko​czył z sie​ni. Za​nim się obej​rza​łam, za​czął mnie do​ga​niać na dru​gim ro​we​rze. Zde​spe​ro​wa​na zo​ba​czy​łam grup​kę pol​skich ofi​‐ ce​rów, więc wje​cha​łam po​mię​dzy nich, szu​ka​jąc ra​tun​ku przed wście​kłym sza​brow​ni​kiem. Tak się zło​ży​ło, że wśród nich był aku​rat Ja​nek No​wic​ki, zna​jo​my le​karz ze Szpi​ta​la Wol​skie​go. Gdy Ru​sek nad​je​chał tuż za mną, nie wy​trzy​ma​łam i ze​sko​czyw​szy z ro​we​ru, rzu​ci​łam się Jan​ko​wi na szy​ję z okrzy​kiem: – Ja​nek ra​tuj! Ru​sek mnie ści​ga, że ro​wer ukra​dłam! Po​czu​łam lek​ki uścisk i Ja​nek po​sta​wił mnie na zie​mi. Po​tem wy​pro​sto​wał się, na​cią​gnął tro​chę mun​dur, spoj​rzał na ro​wer i ro​syj​skie​go sier​żan​ta: – Zo​staw​cie ją w spo​ko​ju. Ale Ru​sek nie miał za​mia​ru od​stą​pić od zdo​by​czy. – Ty nie moj ko​man​dir – od​rzekł bez re​spek​tu. – Wie​ło​si​pied maja, i die​‐ wusz​ka dałż​na byt na​ka​za​na! I ja budu do​kła​dy​wat ko​man​di​ru, ko​to​ryj pod​‐ der​ży​wa​jet fa​szy​stow zdies77. 77 „Nie je​steś moim do​wód​cą. Ro​wer jest mój, a dziew​czy​nie na​le​ży się kara. A ja za​mel​du​ję mo​je​‐ mu do​wód​cy, że tu się wspie​ra fa​szy​stów”.

Tego pol​skim ofi​ce​rom było już za dużo. Od razu dru​gi z nich za​jął zde​cy​‐ do​wa​ne sta​no​wi​sko: – Słu​chaj, ty zło​dzie​ju! Ja ci dam wspie​ra​nie fa​szy​stów! Trze​ci, nie cze​ka​jąc na dal​szy bieg wy​da​rzeń, krzyk​nął na Ru​ska: – Bacz​ność! Sto​isz przed ofi​ce​ra​mi! W tył zwrot i bie​giem marsz! Ro​sja​nin nie​chęt​nie wy​pro​sto​wał się, spoj​rzał na trój​kę ofi​ce​rów i bez po​‐ śpie​chu na​su​nął moc​niej na czo​ło fu​ra​żer​kę, mie​rząc się przez chwi​lę wzro​‐ kiem z roz​ka​zu​ją​cym mu Po​la​kiem, po czym od​wró​cił lek​ce​wa​żą​co wzrok w stro​nę le​żą​ce​go ro​we​ru. Naj​wi​docz​niej mu​siał oce​nić, że nie war​to dla nie​‐ go ry​zy​ko​wać star​cia z tą trój​ką, bo wsiadł na swój po​jazd i po​wo​li pe​da​łu​‐ jąc, od​je​chał. Gdy emo​cje opa​dły, po​dzię​ko​wa​łam mo​je​mu zna​jo​me​mu le​ka​‐ rzo​wi z lek​kim za​że​no​wa​niem. Przed mo​imi ko​le​ga​mi już tego nie oka​za​łam i uro​słam od razu w ich oczach. Wresz​cie do​tar​li​śmy pod wska​za​ne miej​sce. Przy​ję​to nas cien​ką, rzad​ką zup​ką. W ja​kiejś hali po​now​nie po​dzie​lo​no nas na gru​py i na​szą trzy​‐ dziest​kę wy​sła​no do wsi po​ło​żo​nej nad za​le​wem. Tam roz​kwa​te​ro​wa​li​śmy się w opu​sto​sza​łej ry​bac​kiej wio​sce. Mniej​szy​mi grup​ka​mi zaj​mo​wa​li​śmy ko​lej​ne dom​ki. Każ​de​mu nada​li​śmy na​zwę. Obok na​szej gru​py me​dycz​nej były Zbó​je, zło​żo​ne głów​nie z che​mi​ków i Żół​wie. Ko​lej​ne cha​łu​py były już

nie​co da​lej, dla​te​go nie mie​li​śmy z ich miesz​kań​ca​mi tak bli​skie​go kon​tak​tu. Szyb​ko pa​dli​śmy do łó​żek i za​snę​li​śmy w mgnie​niu oka. Za to wcze​śnie rano zro​bio​no nam po​bud​kę i mu​sie​li​śmy pójść w sze​re​gu na śnia​da​nie do kan​ty​‐ ny. Zo​sta​li​śmy tam od​po​wied​nio na​kar​mie​ni, bo go​to​wa​ny​mi je​li​ta​mi ba​ra​ni​‐ mi, drob​no po​sie​ka​ny​mi. Do tego po ka​wał​ku chle​ba i gar​nu​szek her​ba​ty. Czu​jąc głód, po​win​ni​śmy byli do​ce​nić sta​ra​nia or​ga​ni​za​to​rów na​sze​go dar​‐ mo​we​go po​by​tu, ale ohyd​ny w sma​ku spe​cjał spra​wił, że po​zo​sta​ło mnó​stwo resz​tek tego da​nia głów​ne​go. Z lek​ki​mi żo​łąd​ka​mi po​szli​śmy na żni​wa pod eskor​tą woj​ska. Od tego mo​men​tu cho​dzi​li​śmy w pole co​dzien​nie, wspie​ra​ni die​te​tycz​ny​mi śnia​da​nia​mi. W prze​rwie po​łu​dnio​wej spę​dza​no nas na coś, co szum​nie na​zy​‐ wa​no obia​dem, a co skła​da​ło się z ko​lei je​dy​nie z zupy ryb​nej. Na ko​la​cję ser​wo​wa​no nam zno​wu te nie​ja​dal​ne je​li​ta. Być może mie​li​śmy ta​kie „wy​‐ sma​ko​wa​ne” po​sił​ki, bo tra​fi​li​śmy pod ku​ra​te​lę ko​men​dan​ta wsi i od​cin​ka żniw bę​dą​ce​go tyl​ko sier​żan​tem. Inne gru​py, któ​re tra​fi​ły do miej​sco​wo​ści pod​le​ga​ją​cych ofi​ce​rom, mia​ły się świet​nie. Jeź​dzi​ły z ofi​ce​ra​mi na po​lo​wa​‐ nia, do żniw nie cho​dzi​ły wca​le, po pro​stu cu​dow​ne wa​ka​cje. My mie​li​śmy nie​ste​ty pe​cha – albo ktoś się o to po​sta​rał, ale tego nie do​wie​dzie​li​śmy się ni​g​dy. Za​czę​łam le​piej ro​zu​mieć sło​wa tam​te​go par​ty​zan​ta z NSZ. Nie mo​‐ gła​bym tego na​zwać ko​lo​nią kar​ną, gdyż mie​li​śmy też swo​iste atrak​cje. Na przy​kład za​miast min znaj​dy​wa​li​śmy czę​sto róż​ne sło​iki z za​pra​wio​nym mię​sem, po​cho​wa​ne przez by​łych wła​ści​cie​li nie​miec​kich. Ar​che​olo​gia pro​‐ wian​to​wa (le​piej brzmi od sa​per​stwa sło​iko​we​go) i głód szyb​ko za​tem wy​‐ mo​gły po​trze​bę zor​ga​ni​zo​wa​nia się i kie​dy więk​szość z nas szła w pole, po​‐ zo​sta​wa​ły dwie oso​by dy​żur​ne, któ​re przy uży​ciu zgro​ma​dzo​nych w ogro​dzie za​pa​sów ja​rzyn i ziem​nia​ków go​to​wa​ły je​dy​ne tre​ści​we po​sił​ki. Po​nie​waż je​‐ dze​nie się nie po​pra​wi​ło, tyl​ko szczę​śli​wy traf wy​ra​to​wał nas przed gło​dem. Ogród przy domu, w któ​rym nas za​kwa​te​ro​wa​no, ob​fi​to​wał w wa​rzy​wa. Szczę​ście mie​li​śmy po​dwój​ne, gdyż w piw​ni​cy zna​leź​li​śmy po​nie​miec​kie za​‐ pa​sy we​ków z mię​sem, kom​po​ta​mi i dże​ma​mi. Są​dzę, że bez tego dłu​go by​‐ śmy nie wy​trzy​ma​li. Przy tym wszyst​kim po​dob​no to​czy​ło się po​dwój​ne ży​cie nie​któ​rych star​‐ szych ko​le​gów, cho​dzą​cych do żoł​nie​rzy na pierw​szo​rzęd​ne ko​la​cyj​ki, suto za​kra​pia​ne. Na​sze pra​ce sta​le ob​ser​wo​wa​no, a gdy chcie​li​śmy lub mu​sie​li​śmy się gdzieś udać, za​wsze mie​li​śmy koło sie​bie straż woj​sko​wą. Ten bli​ski kon​takt

spra​wił, że za​ko​chał się we mnie ja​kiś żoł​nierz. Było mi to bar​dzo na rękę, gdyż mo​głam nie​dłu​go po​tem sie​dzieć w bruź​dzie i śmiać się, kie​dy on w tym cza​sie pra​co​wał za mnie. Miał nas pil​no​wać, a pra​co​wał, co jest jaw​‐ nym do​wo​dem na po​tę​gę mi​ło​ści. Ale chcę pod​kre​ślić, że to on mnie tak usta​wił, a ja tyl​ko chęt​nie na to przy​sta​łam. W je​den z go​rą​cych dni lata po​‐ sta​no​wi​łam sko​rzy​stać ze swo​je​go przy​wi​le​ju i wraz z na​szą gru​pą stu​den​tów po​szłam się wy​ką​pać nad za​lew za​miast wy​le​wać poty w polu. Po chwi​li zja​‐ wi​li się dwaj pol​scy żoł​nie​rze, któ​rzy mie​rząc w nas, ka​za​li nam wyjść z wody i się ubrać. Po​czu​li​śmy się nie​swo​jo. Wy​pro​wa​dzi​li nas w nie​zna​nym kie​run​ku, trak​tu​jąc po dro​dze nie​mal​że jak de​zer​te​rów. Z na​prze​ciw​ka nad​je​‐ chał mo​tor pro​wa​dzo​ny przez pol​skie​go ofi​ce​ra, któ​ry na wi​dok eskor​to​wa​‐ nej ko​lum​ny za​py​tał ka​pra​la: – Co to jest? Gdzie pro​wa​dzi​cie tych stu​den​tów? – Sier​żant ka​zał przy​pro​wa​dzić, bo za​miast na żni​wa przy​szli nad wodę. – W tej chwi​li pu​ścić stu​den​tów! – wściekł się ofi​cer. – Zo​staw​cie ich! Kie​dy pu​ści​li nas wol​no, zro​bił ka​pra​lo​wi nie​złą awan​tu​rę. Efekt był taki, że od tam​te​go mo​men​tu nie pro​wa​dzo​no nas już pod lu​fa​mi ka​ra​bi​nów i nie pil​no​wa​no jak do​tych​czas. Po​byt na obo​zie stał się zno​śniej​szy i nie mie​li​‐ śmy już ta​kich emo​cjo​nu​ją​cych prze​żyć. Po mie​sią​cu część z nas wró​ci​ła do Po​zna​nia. W dro​dze po​wrot​nej po​ciąg sta​nął na ja​kiejś po​mor​skiej sta​cyj​ce, aże​by za​cze​kać na ma​ją​cy nad​je​chać z na​prze​ciw​ka inny skład. Wy​ko​rzy​stał to je​den z na​szych wy​so​kich ko​le​gów i po​szedł do hy​dran​tu, aże​by na​lać wody do bu​tel​ki. Po​nie​waż dzień był cie​‐ pły, miał na so​bie je​dy​nie szor​ty i ko​szul​kę. Ma​sze​ru​jąc żwa​wo wzdłuż pe​ro​‐ nu, mi​nął po dro​dze ro​syj​skich żoł​nie​rzy, któ​rzy na jego wi​dok za​czę​li wrzesz​czeć: jak się nie wsty​dzi, że jest nie​mo​ral​ny78 i że w ogó​le to hań​ba, aby tak pa​ra​do​wać. Jak moż​na było prze​wi​dzieć, ktoś z na​szych wyj​rzał przez okno i też za​czął krzy​czeć: 78 Tam​ci Ro​sja​nie nie zna​li wów​czas szor​tów i my​śle​li, że to ka​le​so​ny (przyp. Bo​ha​ter​ki wspo​‐ mnień).

– Stu​den​tów biją! Za​raz wyj​rza​ło wię​cej głów, a po chwi​li co go​ręt​sze chło​pa​ki wy​ska​ki​wa​ły z wa​go​nów. Przy​pad​ko​wo zna​lazł się tam też pol​ski od​dział i wy​star​czył mo​‐ ment, aby roz​go​rza​ła po​mię​dzy wia​do​my​mi stro​na​mi so​jusz​ni​czy​mi bi​twa na pię​ści, co zresz​tą zda​rza​ło się nie​rzad​ko. Ta​kie tam po​tycz​ki pol​sko-ru​skie. Za​raz po​tem nasz skład ru​szył i stu​den​ci mu​sie​li wska​ki​wać do nie​go już

w bie​gu. Nie wiem, jak za​koń​czy​ła się ta bi​twa, ale gdy stam​tąd od​jeż​dża​li​‐ śmy, żoł​nie​rze okła​da​li się rów​no. Dal​sza po​dróż prze​bie​gła już spo​koj​nie. Po​zo​stał nam jesz​cze mie​siąc wa​ka​cji, któ​ry po​sta​no​wi​ły​śmy z ko​le​żan​ka​‐ mi wy​ko​rzy​stać na wy​po​czy​nek. W Po​zna​niu było ką​pie​li​sko So​łacz. Po​sia​‐ da​ło duży ba​sen i wie​żę do sko​ków. Jak się szło ale​ją z mia​sta przez park, z da​le​ka było sły​chać co ja​kiś czas do​cho​dzą​cy stam​tąd wiel​ki ryk. Za pierw​‐ szym ra​zem za​sta​na​wia​ły​śmy się, czy tam w ogó​le pójść, ale kie​dy osta​tecz​‐ nie się zde​cy​do​wa​ły​śmy, zo​ba​czy​ły​śmy w naj​wyż​szym punk​cie skocz​ni ro​słą syl​wet​kę męż​czy​zny. Wszy​scy byli w nie​go wpa​trze​ni. Ku na​sze​mu za​sko​‐ cze​niu uj​rza​ły​śmy chwi​lę po​tem, że ude​rzył ple​ca​mi w wodę. Skrzy​wi​łam się na samą myśl, jak to ude​rze​nie mu​sia​ło go za​bo​leć. Na wi​dow​ni roz​legł się jęk współ​czu​cia. W pierw​szym od​ru​chu chcia​łam po​biec, by go ra​to​wać, tym​cza​sem on zdą​żył już wy​pły​nąć na po​wierzch​nię i z szel​mow​skim uśmie​‐ chem wy​szedł zwin​nie z ba​se​nu. Jego ja​sne ka​le​so​ny nie od​bie​ga​ły wy​glą​‐ dem od in​nych, ja​kie no​si​li przy​by​li tłum​nie chłop​cy. Dziew​czy​ny z ko​lei ubra​ne były z re​gu​ły w sta​ni​ki z przy​dzia​łu woj​sko​we​go i bia​łe płó​cien​ne majt​ki się​ga​ją​ce do po​ło​wy uda. Sam sko​czek oka​zał się ro​syj​skim żoł​nie​rzem o nad​zwy​czaj​nej tę​żyź​nie. Wcho​dził na naj​wyż​szy po​ziom, ska​cząc stam​tąd wprost na brzuch, czym wzbu​dzał sil​ne emo​cje i cie​ka​wość wśród in​nych, któ​rzy tego jesz​cze nie wi​‐ dzie​li. Po​tra​fił bez jęk​nię​cia ude​rzyć w wodę, nie ro​biąc so​bie żad​nej krzyw​‐ dy. Wiel​ki ryk wy​do​by​wał się z se​tek gar​deł w mo​men​cie, gdy le​ciał pra​wie rów​no​le​gle do lu​stra wody. Nie był to ostat​ni mój kon​takt z ro​syj​ski​mi żoł​nie​rza​mi. Po​szły​śmy kie​dyś z ko​le​żan​ką (kra​jan​ką miesz​ka​ją​cą na sta​łe w Kiel​cach) zno​wu na to ką​pie​li​‐ sko i roz​ło​ży​ły​śmy ko​cyk na usy​tu​owa​nej koło ba​se​nu tak zwa​nej pla​ży. Ro​‐ ze​bra​ły​śmy się do ko​stiu​mów i jesz​cze nie zdą​ży​ły​śmy się po​ło​żyć, gdy zo​‐ ba​czy​łam dwóch zbli​ża​ją​cych się w za​mia​rach wy​raź​nie to​wa​rzy​skich ru​‐ skich żoł​nie​rzy. – Zwie​wa​my – mó​wię do ko​le​żan​ki. A ona na to: – Coś ty. To oni będą zwie​wać. Wie​dzia​łam, że była bar​dzo wy​ga​da​na (po​win​na była pójść na pra​wo, nie na me​dy​cy​nę), a po​wie​dzia​ła to z taką pew​no​ścią sie​bie, że na​tych​miast ob​ra​‐ łam jej punkt wi​dze​nia, choć nie mia​łam po​ję​cia, jak chce to ro​ze​grać. Usia​‐ dły​śmy, nie cze​ka​jąc, aż po​dej​dą. Chwi​lę po​tem przy​sta​nę​li przy nas. – Pro​szę, pro​szę, sia​daj​cie.

Za​do​wo​le​ni, że nie sta​wia​ły​śmy opo​ru, przy​sie​dli się, ocho​czo za​ga​ja​jąc o na​szej uro​dzie. Moja ko​le​żan​ka ni​czym wpraw​ny pię​ściarz od​cze​ka​ła chwi​‐ lę i wy​pro​wa​dzi​ła kil​ka kon​tro​l​nych ude​rzeń, za​ga​du​jąc ich na te​ma​ty po​li​‐ tycz​ne. Miny rze​dły im co​raz bar​dziej, aż w koń​cu ode​szli zi​ry​to​wa​ni, nie znaj​du​jąc traf​nych ar​gu​men​tów. Za​pew​ne by​ły​śmy ob​ser​wo​wa​ne przez in​‐ nych ma​ład​ców79, bo już nikt wię​cej się do nas nie przy​sta​wiał. A o miej​sca było trud​no – szcze​gól​nie na cie​płym pia​sku. Te​ma​ty po​li​tycz​ne były jej bli​‐ skie, gdyż dużo na ten te​mat roz​ma​wia​ła z na​rze​czo​nym, by​łym pi​lo​tem RAF-u. Ka​pi​tan Pniak80, bo o nim mowa, wró​cił po woj​nie do Kielc i tam po​znał moją ko​le​żan​kę. Pra​co​wał po​tem jako tech​nik bu​dow​la​ny, po​zo​sta​‐ wio​ny ce​lo​wo w za​po​mnie​niu przez ów​cze​sne wła​dze, jak wie​lu in​nych pol​‐ skich bo​ha​te​rów. 79 Mło​dzień​ców – tu​taj: żar​to​bli​we okre​śle​nie mło​dych czer​wo​no​ar​mi​stów. 80 Ka​rol Pniak był zdo​byw​cą sze​re​gu naj​wyż​szych na​gród, w tym trzy​krot​nym mi​strzem Pol​ski w strze​la​niu po​wietrz​nym, a po śmier​ci kpt. pil. F. Żwir​ki naj​bar​dziej po​pu​lar​nym pi​lo​tem II Rze​czy​‐ po​spo​li​tej. Za​jął 26. po​zy​cję na li​ście asów my​śliw​skich tzw. Li​sty Ba​ja​na. Od​zna​czo​ny m.in. krzy​żem Vir​tu​ti Mi​li​ta​ri (przy​pis au​to​ra).

Wa​ka​cje się koń​czy​ły i mu​sia​łam przy​go​to​wać so​bie kwa​te​rę na czas stu​‐ dio​wa​nia przed​mio​tów dru​gie​go roku. Do​sta​łam bo​wiem wcze​śniej skie​ro​‐ wa​nie na kwa​te​rę pry​wat​ną i mu​sia​łam zwol​nić miej​sce w aka​de​mi​ku, prze​‐ zna​czo​ne głów​nie dla szczę​ścia​rzy z pierw​sze​go roku. Po​zy​ty​wem było to, że stu​den​ci nie pła​ci​li wte​dy cze​sne​go za po​byt. Zresz​tą był to bar​dzo spe​cy​ficz​‐ ny okres dla stu​den​tów. Kraj po​trze​bo​wał no​wych me​dy​ków, bo do​świad​czo​‐ nych było jak na le​kar​stwo. Dla​te​go mia​łam wra​że​nie, że zli​be​ra​li​zo​wa​no tok stu​diów, wsku​tek cze​go nie ist​nia​ła ko​niecz​ność zda​wa​nia eg​za​mi​nów na bie​żą​co (teo​re​tycz​nie do koń​ca dru​gie​go roku). Jed​nak sama tyl​ko kwa​te​ra nie wy​star​czy czło​wie​ko​wi do prze​ży​cia, mu​sia​łam więc wró​cić do za​rob​ko​‐ wa​nia, by mieć pie​nią​dze na je​dze​nie i drob​ne wy​dat​ki, skła​da​jąc da​lej skryp​‐ ty. Gdy bra​ko​wa​ło skryp​tów do skła​da​nia, mia​łam dru​gą pra​cę – na​le​wa​nie octu do bu​te​lek. Od cza​su do cza​su moją port​mo​net​kę za​si​lał naj​star​szy brat. Kie​dy jeź​dzi​łam do nie​go, bra​to​wa na​ci​ska​ła go, aby dał mi ja​kieś pie​nią​dze. I da​wał, cał​kiem hoj​nie. Wów​czas nie mu​sia​łam skła​dać ani bu​tel​ko​wać przez ja​kiś czas. Zda​rza​ło mi się jed​nak, że kie​dy mo​głam do nich po​je​chać, to nie mia​łam już żad​nych pie​nię​dzy i zde​spe​ro​wa​na po​dró​żo​wa​łam z Po​zna​‐ nia do Kielc na gapę.

16. Drugi rok studiów Dru​gi rok stu​diów za​czął się już w nor​mal​nym ter​mi​nie, ukła​da​jąc mi plan ży​cia w dzień, a wie​czo​ry i nie​któ​re noce zaj​mo​wa​ła mi do​dat​ko​wa pra​ca. Rok prze​le​ciał tak szyb​ko, że na​wet się nie spo​strze​głam, gdy na​de​szły ko​lej​‐ ne wa​ka​cje. Całe szczę​ście, że nie było jesz​cze obo​wiąz​ku zda​wa​nia eg​za​mi​‐ nów ze wszyst​kich przed​mio​tów; mu​sia​łam je​dy​nie za​li​czyć hi​sto​lo​gię i ana​‐ to​mię. In​ten​syw​ne wy​kła​dy i dal​sze ćwi​cze​nia w pro​sek​to​rium da​wa​ły do​bre pod​wa​li​ny pod eg​za​mi​ny i prak​tycz​ną wie​dzę do przy​szłej pra​cy le​kar​skiej. W ko​lej​ne wa​ka​cje w 1947 roku ko​le​ga za​pro​po​no​wał mi obóz szy​bow​co​‐ wy z kur​sem pi​lo​ta​żu. Tłu​ma​czył, że po​je​chał tam jego zna​jo​my i dał znać o wol​nych miej​scach. Przed woj​ną pod Kiel​ca​mi znaj​do​wa​ło się szy​bo​wi​sko wraz ze szko​łą i wie​żą spa​do​chro​no​wą. Ko​niecz​nie chcia​łam wte​dy tam pójść, ale Mat​ka mi nie po​zwo​li​ła. Te​raz, gdy by​łam na stu​diach, po​sta​no​wi​łam sko​rzy​stać z nada​rza​ją​cej się oka​zji. Na​pi​sa​łam wpierw list do Mamy, że jadę na obóz szy​bow​co​wy, bo czu​łam w so​bie taką po​trze​bę. Za​nim wy​je​cha​łam, przy​szła od niej od​po​wiedź: „Ko​cha​ne dziec​ko. By​łam dla cie​bie zbyt ła​god​na, nie po​tra​fi​łam wy​eg​ze​kwo​wać tego, co wcze​śniej żą​da​łam. Gdy​byś mnie za​py​ta​‐ ła, ni​g​dy w ży​ciu nie po​zwo​li​ła​bym ci po​je​chać, bo oba​wiam się o two​je ży​‐ cie i zdro​wie, że​byś nie zo​sta​ła ka​le​ką”. Był to dla mnie strasz​ny list, w któ​rym na do​da​tek za​rzu​ca​ła so​bie zbyt​nią ła​god​ność. Cóż, mo​głam się tego spo​dzie​wać. Mia​łam wcze​śniej na​dzie​ję, że i ona zmie​ni​ła się tak jak ja, jed​nak zro​zu​mia​łam wte​dy, że na​sze pręd​ko​ści ży​cia były jed​nak inne. Za​pi​sa​łam się na ten obóz i po​je​cha​li​śmy do Gru​‐ nau81, mia​sta o nie​zmie​nio​nej jesz​cze na​zwie. Była to mała po​nie​miec​ka miej​sco​wo​ści koło Je​le​niej Góry, gdzie rząd zor​ga​ni​zo​wał obóz szko​le​nio​wy. Woj​sko​wy dryl okre​ślał pre​cy​zyj​nie go​dzi​ny po​bud​ki, gim​na​sty​ki, je​dze​nia i za​jęć, w tym naj​waż​niej​szych – star​tów. Gdy koń​czy​ły się po​ran​ne za​ję​cia, po po​łu​dniu po​da​wa​no nam obiad i wra​ca​li​śmy na górę szy​bow​co​wą. Li​stę obec​no​ści spraw​dza​no su​mien​nie i nie było mowy o tym, żeby ktoś się mógł wy​mi​gać. Póź​niej szy​bow​ce trze​ba było po​ścią​gać, od​ho​lo​wać do han​ga​ru, od​cze​pić skrzy​dła od ka​dłu​bów i za​bez​pie​czyć przed uszko​dze​niem. Do​sta​li​‐ śmy naj​prost​sze mo​de​le, skła​da​ją​ce się z de​ski, dwóch skrzy​deł, pe​da​łów i drąż​ka82. Na de​sce umiesz​czo​ne było pry​mi​tyw​ne sie​dze​nie, pe​da​ła​mi ste​‐

ro​wa​ło się w pra​wo i lewo, kny​plem83 zaś w górę i w dół. Ćwi​czy​li​śmy dość dłu​go, aż za​czę​li​śmy wy​ko​ny​wać pod​sta​wo​we ma​new​ry od​ru​cho​wo. Za​pa​‐ mię​ta​łam te pierw​sze loty, do któ​rych tak się rwa​li​śmy. Na otwar​tej prze​‐ strze​ni za​sia​da​łam w pry​mi​tyw​nym sie​dzi​sku, bez ka​bi​ny, bez oku​la​rów. Ga​‐ ba​ry​ty nie były przy​sto​so​wa​ne do róż​nych wzro​stów adep​tów na pi​lo​tów, więc zda​rza​ły się z tego po​wo​du bar​dzo nie​bez​piecz​ne sy​tu​acje, po​nie​waż ci, co mie​li bar​dzo dłu​gie ręce i byli bar​dzo wy​so​cy, kny​pel trzy​ma​li od sie​bie. Wów​czas szy​bo​wiec po wy​strze​le​niu od razu prze​cho​dził do lotu ko​szą​ce​go i li​nia​rze (tak na​zy​wa​li​śmy na​cią​ga​ją​cych gumę) krzy​cze​li wte​dy: pad​nij! 81 Gru​nau to przed​wo​jen​na na​zwa Je​żo​wa Su​dec​kie​go, ma​łej miej​sco​wo​ści pod Je​le​nią Górą. Sie​‐ dzi​ba dru​giej na świe​cie szko​ły dla szy​bow​ni​ków. To, co ją wy​róż​nia​ło, to wła​sna wy​twór​nia szy​bow​‐ ców na​zwa​nych od miej​sco​wo​ści „Gru​nau Baby”. Dzi​siaj ogól​no​pol​ska mek​ka szy​bow​ni​ków. 82 Pro​to​pla​sta sklej​ko​wej kon​struk​cji „Gru​nau Baby” – uda​nej kon​struk​cji: ta​niej, bez​a​wa​ryj​nej i do​stęp​nej za nie​wiel​kie pie​nią​dze. 83 Tu​taj: ste​row​ni​ca ręcz​na uru​cha​mia​ją​ca ster wy​so​ko​ści oraz lot​ki w szy​bow​cu; ina​czej drą​żek ste​ro​wy.

I wszy​scy, któ​rym ży​cie było miłe, pa​da​li, gdyż taki „lot​nik” mógł im nie​‐ chcą​co po​ści​nać gło​wy. Przy wy​strze​li​wa​niu bo​wiem w pierw​szym mo​men​‐ cie do​cho​dzi​ło do se​kun​do​wej utra​ty przy​tom​no​ści i taki de​li​kwent nie pa​no​‐ wał nad swo​im od​ru​chem, a tym bar​dziej lo​tem. Do​pie​ro w chwi​li od​da​nia wy​strza​łu przez szko​le​niow​ca taki pi​lot przy​cią​gał na​tych​miast kny​pel i wy​‐ rów​ny​wał lot. Trze​ba się było więc do​brze skon​cen​tro​wać na sa​mym star​cie. Bę​dąc świa​do​ma swo​ich krót​kich rąk, mu​sia​łam uwa​żać, aby kny​pla nie przy​cią​gnąć do sie​bie, po​nie​waż wznio​sło​by mnie to zbyt​nio w górę, co gro​‐ zi​ło na​tych​mia​sto​wym śli​zgiem na ogon. Usły​szaw​szy ko​men​dę start, po​czu​łam ciąg, któ​ry wci​snął mnie w opar​cie, a na twa​rzy po​wiew po​wie​trza. Mu​sia​łam chy​ba jed​nak po​cią​gnąć kny​pel do sie​bie, bo szy​bo​wiec skie​ro​wał dziób w górę. W ułam​ku se​kun​dy do​tar​ło do mnie, że mam ode​pchnąć drą​żek. Zro​bi​łam to zbyt gwał​tow​nie i kon​struk​cja zwa​li​ła się do przo​du. Wte​dy zno​wu przy​cią​gnę​łam go do sie​bie, opie​ra​jąc łok​cie na że​brach. Kry​tycz​ny mo​ment mi​nął i wy​pra​co​wa​ny​mi od​ru​cha​mi wy​rów​na​łam dal​szy lot, wsku​tek cze​go do​le​cia​łam na nie​da​le​ką łąkę. To ode​rwa​nie się od zie​mi zro​bi​ło na mnie wra​że​nie, któ​re trud​no jest mi na​zwać. To coś, co moż​na po​rów​nać do eu​fo​rii. Nie wiem, jak to jest w za​‐ mknię​tej ka​bi​nie szy​bow​ca, ale to bez​po​śred​nie zde​rze​nie z po​wie​trzem przy umy​ka​ją​cej gdzieś da​le​ko zie​mi i wi​dok ma​łych lu​dzi na dole spra​wia​ło, że czu​łam się wol​na. Za każ​dym ra​zem to​wa​rzy​szy​ło mi to uczu​cie praw​dzi​we​‐

go unie​sie​nia. Cięż​ko tego do​świad​czyć gdzie in​dziej. Coś nie​by​wa​łe​go. Do dzi​siaj nie mogę za​po​mnieć, jak gra​ły te skrzy​dła, te lin​ki w szy​bow​cu. I tak wie​le razy w cią​gu dnia. Sta​le otrzy​my​wa​łam cen​ne uwa​gi in​struk​to​rów do wszyst​kich wy​ko​na​nych lo​tów. Do dzi​siaj mam je spi​sa​ne. Na po​szcze​gól​nych eta​pach szko​le​nia prak​tycz​ne​go obo​wią​zy​wa​ła ro​ta​cja prac przy sprzę​cie. Po wy​lą​do​wa​niu na​le​ża​ło prze​trans​por​to​wać szy​bo​wiec na górę, gdzie znaj​do​wa​ło się miej​sce star​tów. Wpierw jed​nak trze​ba było pod​ło​żyć pod kół​ka szy​bow​ca wó​zek, a do jego dzio​bu przy​cze​pić linę z wcią​gar​ki. Na umó​wio​ny sy​gnał lina się na​pi​na​ła, po​wo​li cią​gnąc szy​bo​‐ wiec pod górę, a ktoś mu​siał trzy​mać za skrzy​dło, aże​by się nie prze​wró​cił i go nie zła​mał. Wy​cią​gar​ka była sta​lo​wym bęb​nem na​wi​ja​ją​cym dłu​gą linę. Na​pę​dza​no ją sil​ni​kiem elek​trycz​nym lub ben​zy​no​wym i moż​na było re​gu​lo​‐ wać szyb​kość, z jaką mia​ła dzia​łać. Ob​słu​gi​wał ją chło​pak na​zy​wa​ny Cy​ga​‐ nem. Był tak zło​śli​wym dra​niem, że gdy pi​lot​ka wy​lą​do​wa​ła, włą​czał wy​cią​‐ gar​kę na peł​ną szyb​kość. Wte​dy trze​ba było wręcz biec pod górę, cały czas trzy​ma​jąc ręką owo skrzy​dło. Zwy​my​śla​ło się go po​tem, ale on się tym zbyt​‐ nio nie przej​mo​wał i szcze​rzył w uśmie​chu zęby. Czer​pał z tego sa​tys​fak​cję. Efek​tem ubocz​nym tego ga​lo​pu było na​bie​ra​nie kon​dy​cji. Jed​nak nie za​wsze moż​na było uru​cho​mić tę wy​cią​gar​kę i wte​dy nie​oce​‐ nio​ny sta​wał się śle​py ko​nik. Za​przę​ga​ło się go do liny przy​cze​pio​nej do ka​‐ dłu​ba i wy​ko​ny​wał ro​bo​tę po​cią​go​wą. Jed​nak aby ze​chciał iść, trze​ba było go pro​wa​dzić i rów​no​cze​śnie kar​mić. Kie​dy już szy​bo​wiec zo​stał za​cią​gnię​ty na górę, linę od​cze​pia​no, a ma​szy​nę od​sta​wia​no w po​bli​że, go​to​wą do po​now​ne​‐ go lotu. Ktoś inny sia​dał za drąż​kiem, a ci, któ​rzy cze​ka​li w ko​lej​ce do na​‐ stęp​ne​go lotu, prze​cho​dzi​li do cią​gnię​cia lin. Zaj​mo​wa​li się tym wy​spe​cja​li​‐ zo​wa​ni li​nia​rze, ale każ​da do​dat​ko​wa para rąk była cen​na. Trzy lub czte​ry oso​by z każ​dej stro​ny liny chwy​ta​ły ją i szyb​ko wbie​ga​jąc, na​cią​ga​ły, aż do do​cze​pie​nia. Two​rzył się wte​dy od​po​wied​ni na​ciąg umoż​li​wia​ją​cy wy​lot, a kie​dy szy​bo​wiec na​bie​rał wy​so​ko​ści, lina sa​mo​ist​nie od​cze​pia​ła się od nie​‐ go i za​czy​nał się swo​bod​ny lot. Pa​trzy​li​śmy wte​dy, jak lot prze​bie​gnie i czy uda się kur​san​to​wi do​le​cieć da​lej i wy​żej. Je​śli zro​bił ja​kieś błę​dy, gło​śno je ko​men​to​wa​no, aby po​pra​wić wła​sne nie​do​sko​na​ło​ści pi​lo​ta​żo​we. Jed​nym zda​niem, było co ro​bić. To wszyst​ko wy​ma​ga​ło spo​ro pra​cy sze​re​gu lu​dzi, dla​te​go wszy​scy byli za​an​ga​żo​wa​ni. Na ko​niec wy​czer​pu​ją​ce​go dnia peł​ne​go za​jęć cze​ka​ła ko​la​cja, a po​tem re​ge​ne​ru​ją​cy sen. In​struk​to​rzy spraw​dza​li wte​‐ dy, czy aby w sy​pial​niach wszy​scy rze​czy​wi​ście śpią.

I tak bie​gły całe ty​go​dnie. Po ko​niec tur​nu​su do​sta​li​śmy wol​ny dzień. Chęt​‐ nie z tego sko​rzy​sta​li​śmy i tra​fi​li​śmy do Je​le​niej Góry, gdzie jed​na z ko​le​ża​‐ nek mia​ła aku​rat wuj​ka, któ​ry był dy​rek​to​rem fa​bry​ki cy​gar i pa​pie​ro​sów. Tak się zło​ży​ło, że nie za​sta​li​śmy go w domu, ale po​sta​no​wi​li​śmy dać ko​le​‐ żan​ce szan​sę na spo​tka​nie z nim, więc cze​ka​jąc, ro​zej​rze​li​śmy się tro​chę. Pa​‐ pie​ro​sów w domu wpraw​dzie nie było, ale cy​ga​ra to i ow​szem. Czas upły​nął i mu​sie​li​śmy wra​cać. W ra​mach re​kom​pen​sa​ty za​opa​trzy​li​śmy się w te cy​ga​‐ ra i ru​szy​li​śmy w dro​gę po​wrot​ną. Choć dra​ło​wa​li​śmy dziar​sko, do​tar​li​śmy do​pie​ro po wie​czor​nym ape​lu, więc szyb​ko wśli​znę​li​śmy się do swo​ich po​ko​‐ jów. In​struk​to​rzy, jak za​wsze su​mien​ni, za​raz po ape​lu za​czę​li spraw​dzać po​‐ ko​je. Sły​sząc to, szyb​ko wsko​czy​ły​śmy do łó​żek. Ja i inne dziew​czy​ny na​wet nie zdą​ży​ły​śmy się ro​ze​brać i le​ża​ły​śmy pod koł​drą w ubra​niach, kie​dy usły​‐ sza​ły​śmy zgrzyt otwie​ra​nych drzwi. Kon​tro​la. Ktoś po​świe​cił la​tar​ką i wi​‐ dząc, że śpi​my (każ​da oczy​wi​ście uda​wa​ła), wy​szedł. Wów​czas wzię​ły​śmy się do cy​gar. Chy​ba jed​nak zbyt łap​czy​wie, albo może nie umia​ły​śmy z nich ko​rzy​stać, bo na dru​gi dzień po​cho​ro​wa​ły​śmy się strasz​nie. Nie wie​dzia​ły​‐ śmy, jak się to pali i za​cią​ga​ły​śmy się jak pa​pie​ro​sa​mi. Od tego cza​su nie zno​szę za​pa​chu cy​gar. Jak ktoś za​pa​li w moim oto​cze​niu, od razu robi mi się nie​do​brze. Na szczę​ście nikt wte​dy nie wpadł na praw​dzi​wą przy​czy​nę na​szej nie​dy​spo​zy​cji i pod ko​niec wa​ka​cji do​sta​ły​śmy sto​sow​ne od​zna​ki i cer​ty​fi​ka​‐ ty po​twier​dza​ją​ce ukoń​cze​nie kur​su. Ab​sol​wen​ci kur​su miesz​ka​li głów​nie we Wro​cła​wiu. Wraz z ko​le​żan​ka​mi zo​sta​ły​śmy tam za​pro​szo​ne przez jed​ne​go z ko​le​gów. Za​no​co​wa​ły​śmy u tych ko​le​ża​nek, któ​rych kwa​te​ry mie​ści​ły się na Krzy​kach84. Zwa​li​li​śmy się całą kom​pa​nią do jed​ne​go z wil​lo​wych do​mów po​zaj​mo​wa​nych przez stu​den​tów. Pod​je​dli​śmy, po​pi​li​śmy, po​ba​wi​li​śmy się do rana, a na​stęp​ne​go dnia mu​sie​li​‐ śmy z ko​le​gą wra​cać do Po​zna​nia. Wszyst​ko było do​brze, do​pó​ki nie wsie​dli​‐ śmy do po​znań​skie​go tram​wa​ju, w któ​rym na​gle okrop​nie roz​bo​lał mnie brzuch. Tram​waj je​chał, je​chał i je​chał, wlókł się do wy​tę​sk​nio​ne​go dwor​ca, więc na​pię​cie ro​sło nie tyl​ko z po​wo​du brzu​cha i za​czę​łam się bać, że tym ra​‐ zem skoń​czę tra​gicz​nie. Reszt​ka​mi woli do​tar​li​śmy do dwor​co​wej ubi​ka​cji, gdzie mo​głam ode​tchnąć z ulgą. Dal​sza dro​ga do domu prze​bie​gła bez prze​‐ szkód. By​łam szczę​śli​wa, że je​stem cała i zdro​wa. Mo​głam udo​wod​nić Mat​‐ ce, że nie jest to taki nie​bez​piecz​ny sport. Dzię​ki temu otrzy​ma​łam pa​pie​ry z obo​zu po​twier​dza​ją​ce uzy​ska​nie trze​ciej kla​sy szy​bow​co​wej85 (od​zna​kę

nie​ste​ty stra​ci​łam, od​da​jąc ko​stium do pral​ni), speł​nia​jąc jed​no ze swo​ich ma​rzeń. 84 Do 1990 r. dziel​ni​ca Wro​cła​wia, m.in. sie​dzi​ba Uni​wer​sy​te​tu Eko​no​micz​ne​go. 85 Od​zna​ka szy​bow​co​wa przy​zna​wa​na adep​to​wi pod​sta​wo​we​go kur​su szy​bow​co​we​go zgod​ną z III kla​są wy​szko​le​nia pi​lo​ta szy​bow​co​we​go (pi​lot-uczeń).

17. Trzeci rok Trze​ci rok prze​biegł po​dob​nie jak dru​gi, z tą jed​nak róż​ni​cą, że nikt nie pil​‐ no​wał zda​wa​nia eg​za​mi​nów, a my nie upo​mi​na​li​śmy się o wy​zna​cze​nie ich ter​mi​nów. Kraj po​trze​bo​wał no​wych me​dy​ków, bo do​świad​czo​nych było jak na le​kar​stwo, dla​te​go praw​do​po​dob​nie zli​be​ra​li​zo​wa​no tok stu​diów i do trze​‐ cie​go roku włącz​nie stu​dia sta​ły się głów​nie przy​swa​ja​niem teo​rii, po któ​rym moż​na było zda​wać prze​wi​dzia​ne wcze​śniej eg​za​mi​ny. W ten spo​sób wszy​‐ scy do​syć nie​ty​po​wo do​brnę​li​śmy do ab​so​lu​to​rium i na​sta​ła ko​niecz​ność zda​‐ wa​nia za​le​głych eg​za​mi​nów, któ​rych spo​re na​gro​ma​dze​nie ozna​cza​ło dla mnie nie lada wy​zwa​nie. Był to swo​isty ra​chu​nek za wcze​śniej​sze wy​god​nic​‐ two i le​ni​stwo. Na szczę​ście nie by​łam w tym od​osob​nio​na i do pierw​sze​go eg​za​mi​nu z bio​lo​gii za​czę​ły​śmy się przy​go​to​wy​wać we trzy – do na​szej dwój​ki z po​ko​ju, do​łą​czy​ła są​siad​ka z po​ko​ju obok. Zbieg oko​licz​no​ści spra​‐ wił, że w tym cza​sie do​sta​łam książ​kę do im​mu​no​lo​gii pro​fe​so​ra Hirsz​fel​‐ da86, któ​ry na​pi​sa​ny był tak pięk​nie i cie​ka​we, że zmie​nił moje za​in​te​re​so​‐ wa​nia i za​miast przy​go​to​wy​wać się do bio​lo​gii, wo​la​łam ca​ły​mi go​dzi​na​mi czy​tać tę książ​kę, któ​ra mnie wprost za​fa​scy​no​wa​ła, i hi​sto​lo​gię. W tam​tym cza​sie im​mu​no​lo​gia była w Pol​sce nową dzie​dzi​ną me​dy​cy​ny. Moje ko​le​żan​‐ ki wku​wa​ły bio​lo​gię z przed​wo​jen​ne​go skryp​tu, któ​ry obej​mo​wał głów​nie mi​kro​bio​lo​gię opi​su​ją​cą mię​dzy in​ny​mi po​dział grup bak​te​rii i spo​so​by ich bar​wień we​dług po​szcze​gól​nych dzia​łów. Jed​nym sło​wem, ty​po​wa pa​mię​‐ ciów​ka sys​te​ma​ty​ki na​uko​wej. Po​nie​waż nie​wie​le mnie to in​te​re​so​wa​ło, po​‐ wie​dzia​łam im wprost, że tych wszyst​kich ta​be​lek w ży​ciu nie za​pa​mię​tam, i tyle. Nie lu​bi​łam me​cha​nicz​ne​go wku​wa​nia, któ​re nie​ste​ty wią​za​ło się z tym przed​mio​tem. Pre​fe​ro​wa​łam na​ukę łą​czą​cą się z wnio​sko​wa​niem, ana​‐ li​zą, opi​sa​mi, tak bym mo​gła je ja​koś ze sobą po​wią​zać i zro​zu​mieć. Na moje oświad​cze​nie ko​le​żan​ki za​re​ago​wa​ły wpierw uśmie​chem po​li​to​wa​nia, po czym moja współ​lo​ka​tor​ka skwi​to​wa​ła krót​ko: 86 Lu​dwik Hirsz​feld (ur. 5 sierp​nia 1884 r. w War​sza​wie, zm. 7 mar​ca 1954 r. we Wro​cła​wiu) – le​‐ karz, bak​te​rio​log i im​mu​no​log, twór​ca pol​skiej szko​ły im​mu​no​lo​gicz​nej oraz no​wej dzie​dzi​ny na​uki – se​ro​an​tro​po​lo​gii.

– To nie ty usta​lasz pro​gram stu​diów, więc i tak bę​dziesz mu​sia​ła ten ma​te​‐ riał opa​no​wać. Prę​dzej czy póź​niej. Wku​wa​ły więc da​lej ta​bel​ki, a ja kon​ty​nu​owa​łam stu​dio​wa​nie im​mu​no​lo​‐ gii. W koń​cu nad​szedł dzień praw​dy.

– Idź​cie so​bie same, bo ja nie idę – stwier​dzi​łam ka​te​go​rycz​nie, wi​dząc, że szy​ku​ją się do wyj​ścia na eg​za​min. – Jak chcesz, ale mo​żesz choć spró​bo​wać – za​chę​ca​ła mnie ko​le​żan​ka. – Nie ma sen​su, nie tym ra​zem – od​par​łam zde​cy​do​wa​nie. – Nie mu​sisz zda​wać, mo​żesz nam tyl​ko to​wa​rzy​szyć. – Mo​gła​byś pójść i przy​naj​mniej się cze​goś do​wie​dzieć przed sa​mym eg​za​‐ mi​nem, po​tem osta​tecz​nie zde​cy​do​wać, czy dasz radę, czy nie – uza​sad​nia​ła ra​cjo​nal​nie ko​lej​na, wy​mie​nia​jąc krót​kie spoj​rze​nia z inną ko​le​żan​ką. To prze​wa​ży​ło i po​szłam ra​zem z nimi. Ku na​sze​mu za​sko​cze​niu za​sta​li​śmy pra​wie dwa​dzie​ścia osób przy​stę​pu​ją​‐ cych do eg​za​mi​nu wraz z mo​imi ko​le​żan​ka​mi. Byli tam za​rów​no stu​den​ci trze​cie​go roku, jak i na​sza gru​pa we​te​ra​nów bę​dą​ca po ab​so​lu​to​rium, któ​rym nie chcia​ło się do​tąd zda​wać. Ta li​czeb​ność wy​ni​ka​ła z wpro​wa​dze​nia, obo​‐ wią​zu​ją​cych wszyst​kich ter​mi​nów eg​za​mi​nów i dla​te​go w jed​nym cza​sie, wy​jąt​ko​wo, ze​bra​ły się obie gru​py. Pro​fe​sor jesz​cze nie przy​był, a ja co​raz bar​dziej utwier​dza​łam się w prze​‐ ko​na​niu, że nie mam po co pod​cho​dzić do za​li​cze​nia w tym ter​mi​nie, gdyż sły​sząc roz​mo​wy ob​ku​tych stu​den​tów, stra​ci​łam reszt​ki wąt​pli​wo​ści. Kie​dy przy​szedł star​szy pan, otwo​rzo​no drzwi sali i wpusz​czo​no ocze​ku​ją​cych stu​‐ den​tów. W tym mo​men​cie de​fi​ni​tyw​nie ode​chcia​ło mi się zda​wać, ale po​nie​‐ waż by​łam cie​kaw​ska, zaj​rza​łam do środ​ka, aby zo​ba​czyć, w ja​kich wa​run​‐ kach ma prze​bie​gać eg​za​min. Moje ko​le​żan​ki we​pchnę​ły mnie jed​nak do sali, chcąc dać mi na​ucz​kę i być może cie​sząc się z mo​je​go ry​chłe​go bla​ma​‐ żu. Nie​mal​że na​wrzesz​cza​ły na mnie, że się nie uczę i my​ślę so​bie nie wia​do​‐ mo co. Prze​cież nie mo​głam się z nimi bić, więc we​szłam i usia​dły​śmy w środ​ku jako pra​wie le​ka​rze, ma​jąc z obu stron stu​den​tów trze​cie​go roku. Pro​fe​sor za​czął py​tać od tyłu sali. Pierw​sze py​ta​nie z im​mu​no​lo​gii skie​ro​wał do jed​ne​go ze stu​den​tów trze​cie​go roku, ale ten nie od​po​wie​dział. Moje przy​‐ ja​ciół​ki wpraw​dzie były ob​ku​te, lecz tak​że nie po​tra​fi​ły dać po​praw​nej od​po​‐ wie​dzi. Pro​fe​sor pod​cho​dzi do mnie, a ja od​po​wia​dam na po​sta​wio​ne wcze​śniej py​ta​nie. Za​da​je na​stęp​ne py​ta​nie, prze​pro​wa​dza​jąc ko​lej​ną run​dę po sali w prze​ciw​nym kie​run​ku i zno​wu nikt nie zna od​po​wie​dzi. Jesz​cze jed​ną z tym sa​mym efek​tem. Je​dy​nie ja od​po​wia​dam rze​czo​wo. Tak prze​szło ko​lej​‐ nych kil​ka py​tań, na któ​re zno​wu nikt poza mną nie od​po​wie​dział. Ko​le​żan​ki zro​bi​ły się bla​de, a po​tem zie​lo​ne. Z tym sa​mym pro​fe​so​rem za​czę​li​śmy po

chwi​li ko​lej​ny eg​za​min z mi​kro​bio​lo​gii. Tu​taj wszy​scy zda​ją śpie​wa​ją​co, re​‐ cy​tu​jąc za​pa​mię​ta​ną wie​dzę, a ja tym ra​zem sie​dzę ci​cho i je​stem prze​ra​żo​na. – Bę​dzie wpad​ka – po​my​śla​łam. Ale pro​fe​sor ja​koś mnie omi​jał, py​ta​jąc tyl​ko tych sie​dzą​cych obok, i tak prze​szły ko​lej​ne py​ta​nia. Eg​za​min do​biegł wresz​cie koń​ca i wszy​scy za​czę​li pod​cho​dzić do pro​fe​so​ra, by po​dać mu ko​lej​no swo​je in​dek​sy. Zro​bi​łam to samo, nie​pew​na osta​tecz​ne​go wy​ni​ku. W od​po​wie​dzi usły​sza​łam sło​wa pro​‐ fe​so​ra Adam​skie​go, któ​re le​d​wo do mnie do​tar​ły, i zo​ba​czy​łam po​da​wa​ną mi rękę: – Win​szu​ję pięk​ne​go po​dej​ścia do bio​lo​gii. Spadł mi ka​mień z ser​ca, a na​gła lek​kość wy​zwo​li​ła nie​skry​wa​ną ra​dość. Z uśmie​chem na twa​rzy od​wró​ci​łam się i zo​ba​czy​łam wpa​trzo​ne we mnie z iry​ta​cją ko​le​żan​ki. Mil​cza​ły, świa​do​me, że ta wie​dza bę​dzie im po​trzeb​na. Ba​łam się wyjść z sali. Przy​czy​na tego le​ża​ła w skryp​tach, któ​re były prze​pi​sy​wa​ne jesz​cze z przed​wo​jen​nych skryp​tów, gdy im​mu​no​lo​gia nie była na​uką roz​po​wszech​‐ nio​ną i wy​kła​da​ną na uni​wer​sy​te​cie. Naj​efek​tow​niej wy​padł jed​nak eg​za​min z gi​ne​ko​lo​gii i po​łoż​nic​twa. Wów​czas pra​co​wa​łam już na od​dzia​le la​ryn​go​lo​‐ gicz​nym oko​licz​ne​go szpi​ta​la kli​nicz​ne​go, gdzie mia​łam noc​ne i po​po​łu​dnio​‐ we dy​żu​ry, a do po​łu​dnia uczęsz​cza​łam na wy​kła​dy. Za​miesz​ki​wa​łam w tak zwa​nych in​ter​na​tach przy kli​ni​ce po​łoż​ni​czej, gdzie byli za​kwa​te​ro​wa​ni żacy z me​dy​ka. Każ​dy stu​dent mu​siał bo​wiem przejść ty​go​dnio​wy cykl za​mknię​‐ tych prak​tyk szpi​tal​nych. Po tym eta​pie two​rzo​no pię​cio- lub sze​ścio​oso​bo​we gru​py, któ​re mu​sia​ły opra​co​wać re​fe​rat z ich prze​bie​gu. De​li​kwen​ta do opra​‐ co​wa​nia okre​ślo​ne​go te​ma​tu wy​zna​cza​no przez lo​so​wa​nie. Za​tem my tak​że lo​so​wa​li​śmy i tra​fi​ło na mnie. Do​sta​łam te​mat: Gruź​li​ca na​rzą​dów rod​nych ko​bie​ty. Przy​go​to​wa​łam się do tego do​syć do​brze, bo rzecz trze​ba było zre​fe​ro​wać przed ca​łym au​dy​to​rium i nie chcia​łam mieć żad​ne​go po​tknię​cia. Pod​kre​ślę, że eg​za​mi​nu​ją​cy wte​dy pro​fe​sor Zwo​liń​ski zna​ny był z tego, że lu​bił re​fe​ren​‐ tom sta​wiać pod​chwy​tli​we py​ta​nia, aby wpro​wa​dzić ich w za​kło​po​ta​nie. Słu​‐ cha​cze ob​ser​wo​wa​li więc uważ​nie, co i jak zo​sta​nie po​pro​wa​dzo​ne, nie chcąc stra​cić oka​zji do na​uki, ale też za​ba​wy. Za​czy​nam za​tem re​fe​ro​wać rze​czo​wo o pa​cjent​ce, któ​ra nie bę​dąc ba​da​na gi​ne​ko​lo​gicz​nie, mia​ła wy​ko​na​ną punk​‐ cję. Eg​za​mi​na​tor w pew​nym mo​men​cie prze​ry​wa mi py​ta​niem: – Dla​cze​go nie była ba​da​na gi​ne​ko​lo​gicz​nie?

Chciał mnie za​że​no​wać, py​ta​nie do​ty​ka​ło bo​wiem de​li​kat​nej i sub​tel​nej sfe​ry, i to w cza​sach, w któ​rych spra​wy in​tym​ne, jako wsty​dli​we, były trak​to​‐ wa​ne po​wścią​gli​wie. Stąd po​dwój​na nie​zręcz​ność py​ta​nia. Spo​dzie​wał się, że stra​cę na pew​no​ści sie​bie, a przy oka​zji wy​wo​ła może u mnie pąsy wsty​du na po​licz​kach czy coś po​dob​ne​go. Tym​cza​sem od​po​wia​dam bez emo​cji, że pa​‐ cjent​ka jest dzie​wi​cą i aby nie uszko​dzić bło​ny dzie​wi​czej, od​stą​pi​li​śmy od tego ba​da​nia, gdyż mo​gło​by to po​cią​gnąć nas do od​po​wie​dzial​no​ści kar​nej. Wi​dzia​łam, iż nie było mu to w smak, tym bar​dziej że mó​wi​łam spo​koj​nie. Wte​dy zwró​cił się do au​dy​to​rium: – Wi​dzi​cie! Z tego po​wo​du pa​cjent​ka mo​gła​by umrzeć bez po​sta​wie​nia dia​gno​zy. Ale i na to by​łam przy​go​to​wa​na, al​bo​wiem na la​ryn​go​lo​gii sto​so​wa​li​śmy mało zna​ny lek – strep​to​my​cy​nę, któ​ra do​pie​ro wcho​dzi​ła do sto​so​wa​nia. Wie​dzia​łam stąd, ja​kim spe​cy​fi​kiem trze​ba się w ta​kiej sy​tu​acji wes​przeć. Prze​szłam za​tem do oma​wia​nia le​cze​nia strep​to​my​cy​ną, po​da​jąc szcze​gó​ło​‐ wy spo​sób jej apli​ko​wa​nia wraz z ubocz​ny​mi skut​ka​mi. Nie pa​mię​tam, jaka była re​ak​cja stu​den​tów, ale za​sko​czo​ny pro​fe​sor za​py​‐ tał mnie: – Skąd to pani wie? – Pra​cu​ję na la​ryn​go​lo​gii i mam do czy​nie​nia z tym le​kiem – od​po​wie​dzia​‐ łam. Po​twier​dzi​ła się opi​nia, że trze​ba było mieć przy nim nie tyl​ko wie​dzę, ale też po​sia​dać umie​jęt​ność prak​tycz​ne​go jej za​sto​so​wa​nia, bo po wszyst​kim pod​szedł do mnie na ko​ry​ta​rzu ad​iunkt Me​tler i po​gra​tu​lo​wał mi bły​sko​tli​wie prze​pro​wa​dzo​ne​go re​fe​ra​tu. – Ma pani mu​ro​wa​ną piąt​kę na eg​za​mi​nie koń​co​wym – po​wie​dział. Cóż, przy​pa​dek spra​wił, że nie​dłu​go po​tem pew​na ko​bie​ta po po​ro​dzie wy​‐ krwa​wi​ła się na śmierć, a że była żoną pierw​sze​go se​kre​ta​rza par​tii w Po​zna​‐ niu, ktoś waż​ny mu​siał za to od​po​wie​dzieć. Wy​rzu​ci​li więc od razu pro​fe​so​‐ ra, któ​ry zna​lazł po​dob​no pra​cę w nowo or​ga​ni​zo​wa​nym Uni​wer​sy​te​cie Gdań​skim, a moja piąt​ka prze​pa​dła wraz z nim. Za​stą​pił go inny pro​fe​sor, któ​re​go w ogó​le nie zna​li​śmy. Do​ko​na​li​śmy roz​po​zna​nia spo​so​bu jego eg​za​‐ mi​no​wa​nia, zdo​by​wa​jąc in​for​ma​cję, że gdy chce ko​goś ob​lać, pyta o etio​lo​‐ gię eklamp​sji87. Przy​go​to​wa​łam się więc do tego eg​za​mi​nu sta​ran​nie. 87 Eklamp​sja (rzu​caw​ka cią​żo​wa) wy​stę​pu​ją​ca u ko​biet cię​żar​nych, któ​re ni​g​dy nie mia​ły ata​ku pa​‐ dacz​ki. Przy​czy​ny zo​sta​ły czę​ścio​wo wy​ja​śnio​ne do​pie​ro kil​ka​na​ście lat temu.

Pod​czas tego za​li​cze​nia je​den z ko​le​gów mówi mi do mnie tak: – Wiesz co? Ja się boję, bo je​stem w za​sa​dzie nie​przy​go​to​wa​ny. Do​sta​łem po​wo​ła​nie do woj​ska i mu​szę ko​niecz​nie zdać, ale nie mia​łem jak się przy​go​‐ to​wać. Chcę w tym mo​men​cie wspo​mnieć o pro​wa​dzo​nej wów​czas ak​cji re​pre​syj​‐ nej, po​le​ga​ją​cej na tym, że kar​nie kie​ro​wa​no chło​pa​ków do woj​ska, je​śli ro​‐ dzi​ce byli źle po​strze​ga​ni po​li​tycz​nie lub spo​łecz​nie. Szli oni do kar​nych kom​pa​nii. Nie​któ​rych z mo​ich ko​le​gów za​bra​no, za​nim jesz​cze zdą​ży​li skoń​‐ czyć stu​dia. – Będę ci pod​po​wia​dać – za​pew​ni​łam go. Pro​fe​sor za​czął go py​tać, a po​‐ nie​waż chło​pak rze​czy​wi​ście nie znał od​po​wie​dzi, pod​po​wia​da​łam mu, jak umia​łam. Oka​za​ło się, cze​go nie wie​dzie​li​śmy, że eg​za​mi​nu​ją​cy nie cier​piał pod​po​wia​da​nia. Skoń​czył z ko​le​gą i pod​szedł do mnie. – Sko​ro pani jest tak ob​ku​ta, to może po​wie, jaka jest etio​lo​gia eklamp​sji? – Nie​zna​na – od​po​wia​dam rze​czo​wo, zgod​nie z ów​cze​snym sta​nem wie​dzy me​dy​cy​ny. – Aha, jest pani nie​zna​na? Dzię​ku​ję. To był je​dy​ny mój ob​la​ny eg​za​min, na któ​ry by​łam przy​go​to​wa​na, i do tego bar​dzo do​brze. Naj​pierw wy​pa​ro​wa​ła moja za​gwa​ran​to​wa​na piąt​ka przez czy​jąś nie​szczę​sną żonę, a po​tem otrzy​ma​łam dwó​ję za nie​sie​nie po​‐ mo​cy i do​brą od​po​wiedź. Okrop​ne. Ale przy​znam się, że umia​łam też ma​ni​pu​lo​wać. Eg​za​min go​nił eg​za​min. Za​wsze po​ło​wę ma​te​ria​łu zdą​ży​łam wkuć, dru​gą po​ło​wę po​zo​sta​wia​łam na po​tem, bo już zwy​czaj​nie nie zdą​ża​łam. Mu​sia​łam so​bie ja​koś ra​dzić i za​‐ uwa​ży​łam, że pro​fe​so​ro​wie lu​bią sta​wiać pod​chwy​tli​we py​ta​nia. To było coś, co moż​na było wy​ko​rzy​stać. Szłam na eg​za​min i li​czy​łam na szczę​ście. Naj​‐ waż​niej​sze, aby pa​so​wa​ło mi pierw​sze py​ta​nie. Wte​dy scho​dzi​łam na inny te​mat, któ​ry zna​łam, i sto​so​wa​łam mały for​tel: wa​ha​łam się tak, jak​bym nie wie​dzia​ła, co da​lej po​wie​dzieć. Wów​czas pro​fe​‐ so​ro​wie czę​sto drą​ży​li te​mat. To ja kon​ty​nu​owa​łam i scho​dzi​łam na ko​lej​ny te​mat, po​now​nie sta​jąc w ja​kimś miej​scu. Tak zda​wa​łam eg​za​min na bar​dzo do​bry. Ale nie z każ​dym pro​fe​so​rem tak się dało. Na szczę​ście wie​dzia​łam, kto ła​pie się na tę sztucz​kę, i umia​łam to wy​ko​rzy​sty​wać. Na ko​niec wspo​mnę o jesz​cze jed​nej hi​sto​rii eg​za​mi​na​cyj​nej. Otóż na przed​ostat​nim eg​za​mi​nie zda​wa​łam sto​ma​to​lo​gię. W ogó​le się do tego nie przy​go​to​wy​wa​łam, tego sa​me​go dnia mu​sia​łam bo​wiem wcze​śniej zdać inny

waż​ny eg​za​min i na ten dru​gi nie mia​łam już cza​su ani siły. Jako je​dy​na tuż przed dy​plo​mem mia​łam za sobą wszyst​kie prze​wi​dzia​ne pro​gra​mem stu​‐ diów eg​za​mi​ny. Po​zo​sta​li stu​den​ci po czwar​tym roku me​dy​cy​ny pod​cho​dzi​li do za​li​czeń zgod​nie z pro​gra​mem. Cze​ka​my więc ra​zem w ga​bi​ne​cie, w któ​‐ rym sta​ła ga​blo​ta, a w niej na​rzę​dzia den​ty​stycz​ne. Po​de​szli do niej tam​ci ko​‐ le​dzy i za​czę​li po​pi​sy​wać się wie​dzą: – Tym się wy​ry​wa taki ząb, a tym taki ząb. To na​rzę​dzie słu​ży do pod​wa​‐ ża​nia. W koń​cu nie wy​trzy​mu​ję i pod​cho​dzę do nich z py​ta​niem: – Co to jest? Je​den z nich od​po​wie​dział z wyż​szo​ścią w to​nie: – Ko​le​żan​ko, le​piej, aże​by pani nie wcho​dzi​ła z nami na ten eg​za​min, bo zro​bi nam ko​le​żan​ka wstyd. Ja się tym zbyt​nio nie prze​ję​łam, bo swo​je wie​dzia​łam. We​szli​śmy na salę eg​za​mi​na​cyj​ną ra​zem i pan pro​fe​sor pyta pierw​sze​go z nich: – Ja​kie zna pan scho​rze​nia jamy ust​nej? Tam​ten ani me, ani be, ani ku​ku​ry​ku. Z dru​gim i trze​cim sy​tu​acja wy​glą​da​‐ ła tak samo. Na koń​cu za​py​tał mnie, a ja rze​czo​wo od​po​wia​dam. Pada ko​lej​‐ ne py​ta​nie o ja​kieś ogól​ni​ki. Oni wie​dzie​li wie​le o na​rzę​dziach, in​stru​men​ta​‐ rium, ale aku​rat tam​te​go nie. Zno​wu po​tra​fi​łam od​po​wie​dzieć. Dla wy​ja​śnie​‐ nia wspo​mnę, że stu​den​ci wy​dzia​łu le​kar​skie​go byli zo​bo​wią​za​ni do po​sia​da​‐ nia wie​dzy z za​kre​su scho​rzeń jamy ust​nej rzu​tu​ją​cych na cały or​ga​nizm, a nie tech​nik den​ty​stycz​nych. Dla​te​go na tym się sku​pi​łam. Pod​su​mo​wa​niem eg​za​mi​nu była moja piąt​ka, a oni mu​sie​li się za​do​wo​lić tró​ja​mi, bo coś tam jed​nak po​od​po​wia​da​li. Wy​szli​śmy z sali i wte​dy so​bie po​my​śla​łam, że tego im nie po​da​ru​ję. – Kto komu na​ro​bił wsty​du? – za​py​ta​łam po​ucza​ją​cych mnie wcze​śniej ko​‐ le​gów i nie otrzy​maw​szy od​po​wie​dzi do​da​łam: – Trze​ba po​my​śleć lo​gicz​nie: Po co le​ka​rzo​wi wie​dza, ja​kim na​rzę​dziem, któ​ry ząb się wy​ry​wa? Nic nie mó​wiąc, szyb​ko znik​nę​li mi z oczu. W okre​sie przy​go​to​wy​wa​nia się do eg​za​mi​nu po ab​so​lu​to​rium miesz​ka​ły​‐ śmy u go​spo​dy​ni – pani Wan​dy. Na po​cząt​ku ni​cze​go nam nie było wol​no ro​bić, zwłasz​cza za​pra​szać in​nych, co na​wet po​ma​ga​ło nam w na​uce, zdo​by​‐ ły​śmy jed​nak jej ser​ce przez cu​kier​ki, tak zwa​ne mor​do​klej​ki, do któ​rych mia​ła sła​bość. Nie prze​szka​dza​ło jej, że wy​cią​ga​ły sztucz​ną szczę​kę, co wy​‐ glą​da​ło nie​raz gro​te​sko​wo. Od tego mo​men​tu mo​gły​śmy ro​bić, co chcia​ły​‐

śmy. Po zda​niu wszyst​kich za​le​głych eg​za​mi​nów z wy​słu​cha​nych wcze​śniej wy​‐ kła​dów, za​li​czo​nych se​mi​na​riów, ćwi​czeń i prak​tyk uzy​ska​łam upra​gnio​ny dy​plom le​ka​rza. Mo​głam już pod​jąć pra​cę.

18. Praca Na wieść o tym, że szu​kam pra​cy, jed​na z dwóch mo​ich ko​le​ża​nek jesz​cze ze Szko​ły Pie​lę​gniar​stwa, pra​cu​ją​ca w po​bli​skiej Kli​ni​ce La​ryn​go​lo​gii, ścią​‐ gnę​ła mnie do tego szpi​ta​la aka​de​mic​kie​go. Za​miesz​ka​łam w pię​cio​po​ko​jo​‐ wej służ​bów​ce po pro​fe​so​rze (pra​cu​ją​cym na tam​tym od​dzia​le la​ryn​go​lo​gii), ale wraz z ro​dzi​ną pie​lę​gniar​ki i stu​den​tem trze​cie​go roku. Do​stał mi się po​‐ ko​ik z mysz​ką, z któ​rą dzie​li​łam się hoj​nie za czę​ste sta​wa​nie słup​ka na dwóch łap​kach, co umi​la​ło mi po​sił​ki. Za​ję​cie było zgod​ne z mo​imi pla​na​mi, gdyż chcia​łam pra​co​wać na la​ryn​go​‐ lo​gii. Mu​sia​łam jed​nak li​czyć się ze zmia​na​mi, gdyż obo​wią​zy​wał wte​dy na​‐ kaz pra​cy. Pra​gnę​łam stwo​rzyć so​bie ko​rzyst​ne prze​słan​ki dla ry​chłej de​cy​zji urzęd​ni​czej i za na​mo​wą ko​le​gów pra​cu​ją​cych ze zna​nym pro​fe​so​rem Czap​‐ kiem na od​dzia​le la​ryn​go​lo​gicz​nym w Za​brzu sta​ra​łam się uzy​skać na​kaz do du​że​go szpi​ta​la w Ka​to​wi​cach, gdzie było jed​no wol​ne miej​sce. Dla​te​go jako jed​na z pierw​szych ab​sol​wen​tek roku le​kar​skie​go w mie​ście sta​wi​łam się przed Ko​mi​sją Przy​dzia​łu Pra​cy88. Nie​ste​ty, oszu​ka​no mnie i za​miast do Ka​‐ to​wic przy​dzie​lo​no do zu​peł​nie in​ne​go miej​sca. Wy​je​cha​łam z Po​zna​nia na Śląsk na prze​ło​mie wrze​śnia i paź​dzier​ni​ka 1950 roku. Kie​dy przy​je​cha​łam na miej​sce, do Do​bro​dzie​nia koło Lu​bliń​ca, zro​zu​mia​łam tę kpi​nę. Za​sta​łam jed​no​od​dzia​ło​wy szpi​ta​lik na trzy​dzie​ści łó​żek. Pro​wa​dzo​ny był przez sio​stry za​kon​ne i wspo​mnia​ne​go stu​den​ta za​stę​pu​ją​ce​go le​kar​kę na urlo​pie. Tym​cza​‐ so​wo do​łą​czył też le​karz z Wro​cła​wia, któ​ry ro​bił spe​cja​li​za​cję z chi​rur​gii. Może się to te​raz wy​da​wać dziw​ne, lecz wte​dy było nor​mą, a de​cy​zje przy​‐ dzia​ło​we były nie​lo​gicz​ne i ewi​dent​nie przy​pad​ko​we. 88 Usta​wą z 7 mar​ca 1950 r. B. Bie​rut wpro​wa​dził dla ab​sol​wen​tów za​wo​do​wych szkół śred​nich i wyż​szych na​ka​zy pra​cy na okres do dwóch lat – pod groź​bą kary aresz​tu do trzech mie​się​cy lub wy​so​‐ kiej grzyw​ny pie​nięż​nej.

Utwier​dzi​ło mnie to jesz​cze bar​dziej w prze​ko​na​niu, że po​win​nam coś z tym zro​bić, i po​sta​no​wi​łam po​wal​czyć o swo​ją ka​rie​rę. Za​dzwo​ni​łam do naj​star​sze​go z bra​ci, Ste​fa​na, z proś​bą o po​moc. Miesz​kał naj​bli​żej mnie, bo w miej​sco​wo​ści Huta Te​re​sa, i pia​sto​wał wów​czas, jak do​brze pa​mię​tam, sta​‐ no​wi​sko kie​row​ni​ka mły​na. Chcia​łam, aby po​je​chał ze mną do Ka​to​wic, do Wy​dzia​łu Zdro​wia Urzę​du Wo​je​wódz​kie​go. Tak też się sta​ło. Sku​tek tej wi​‐ zy​ty był taki, że jesz​cze tego sa​me​go dnia zmie​nio​no mój przy​dział. Po​mógł w tym też zbieg oko​licz​no​ści, tego sa​me​go dnia bo​wiem przy​je​chał do Wy​‐

dzia​łu ka​dro​wiec ze szpi​ta​la w Świę​to​chło​wi​cach (koło Ka​to​wic) z wnio​‐ skiem o do​dat​ko​wy przy​dział le​kar​ski. Tym spo​so​bem po kil​ku dniach za​czę​‐ łam pra​co​wać w świę​to​chło​wic​kim Szpi​ta​lu Miej​skim. Był to mały szpi​tal, ale nie po​je​dyn​czy od​dział. Le​ka​rze w ta​kim szpi​ta​lu mu​sie​li znać się na wszyst​kim. Tam, jak i w in​nych pol​skich szpi​ta​lach, nie było spe​cja​li​za​cji. Pra​co​wa​ło się jed​no​cze​śnie na wszyst​kich od​dzia​łach, o czym szyb​ko mo​‐ głam się prze​ko​nać, kie​dy jed​ne​go dnia am​pu​to​wa​łam koń​czy​ny, po​tem szłam na po​ro​dów​kę ode​brać po​ród, a pod ko​niec dy​żu​ru zo​pe​ro​wa​łam wy​ro​‐ stek ro​bacz​ko​wy. Było to bar​dzo stre​su​ją​ce, bo jako mło​dy le​karz nie mia​łam do​świad​cze​nia, a na stu​diach nie od​by​łam żad​nych prak​tyk, gdyż przy​stę​po​‐ wa​ło się do pra​cy za​raz po dy​plo​mie. Mo​głam temu wszyst​kie​mu spro​stać tyl​ko dla​te​go, że mia​łam do​świad​cze​nie szpi​tal​ne jako pie​lę​gniar​ka, a przy tym dużą mo​ty​wa​cję do opa​no​wa​nia wy​zwań me​dycz​nych. Bar​dzo mi w tym „po​ma​ga​li” star​si le​ka​rze, przy​dzie​la​ją​cy mi wciąż nowe za​bie​gi i do​dat​ko​we dy​żu​ry – nie​opła​ca​ne przez pierw​sze dwa lata. W ten spo​sób zo​sta​łam z ko​‐ niecz​no​ści pra​co​ho​licz​ką i od tego mo​men​tu za​czę​ło mi wciąż bra​ko​wać cza​‐ su na ży​cie oso​bi​ste. Jako pan​nie przy​dzie​lo​no mi za​adap​to​wa​ne miesz​ka​nie wy​dzie​lo​ne z więk​‐ sze​go, za​miesz​ki​wa​ne​go przez prak​ty​ku​ją​ce​go tam le​ka​rza. Mia​łam do dys​‐ po​zy​cji dwa po​ko​je (bez kuch​ni), a to​a​le​ta znaj​do​wa​ła się na pół​pię​trze, co zimą da​wa​ło „mro​żą​ce w ży​łach” wra​że​nia z po​wo​du przej​mu​ją​ce​go zim​na, ja​kie tam pa​no​wa​ło. I tu​taj przy​to​czę tro​chę opi​sów przy​bli​ża​ją​cych tam​tej​sze wa​run​ki lo​ka​lo​‐ we. Są​sia​du​ją​ce fa​mi​lo​ki były tak urzą​dzo​ne, że prze​waż​nie znaj​do​wa​ła się w miesz​ka​niu jed​na duża izba, ob​szer​na kuch​nia i cza​sa​mi mała ko​mór​ka, gdzie moż​na było po​sta​wić jed​no łóż​ko. Pa​li​ło się w pie​cu ku​chen​nym wę​‐ glem, któ​ry do​sta​wał każ​dy pra​cu​ją​cy. Ży​cie ro​dzin​ne sku​pia​ło się w kuch​ni przy ku​chen​nym pie​cu, ume​blo​wa​nej sto​łem, na któ​rym dzie​ci ro​bi​ły lek​cje, kry​ją​cym za​sta​wę sto​ło​wą i wszel​kie ku​chen​ne sprzę​ty po​trzeb​ne do przy​go​‐ to​wy​wa​nia po​sił​ków by​fy​jem89 i pie​cem ku​chen​nym z me​ta​lo​wą pły​tą grzew​czą. W kuch​ni przyj​mo​wa​ło się go​ści, po​nie​waż było tam dużo miej​‐ sca, w sy​pial​ni na​to​miast nie pa​lo​no. Pie​rzy​na i cie​płe ubra​nie mu​sia​ły wy​‐ star​czyć. Sy​pial​nie wy​glą​da​ły mniej wię​cej tak, że dwa złą​czo​ne łóż​ka sta​ły po​środ​ku z oto​ma​ną sto​ją​cą pro​sto​pa​dle do nich i wi​szą​cą na ścia​nie matą. Do​wia​dy​wa​łam się tego wszyst​kie​go od mo​ich pa​cjen​tów i pie​lę​gnia​rek.

89 Kre​dens ku​chen​ny.

19. Śląsk Przy​dzie​lo​na do pra​cy w ob​cym śro​do​wi​sku spo​łecz​nym i za​wo​do​wym, mu​sia​łam po raz ko​lej​ny za​adap​to​wać się do no​wych wa​run​ków. Brak wię​zi ro​dzin​nych i re​gio​nal​nych wy​ostrzył moje ob​ser​wa​cje za​cho​wań ludz​kich na Ślą​sku. Gdy przy​je​cha​łam tu​taj, miesz​kań​cy uję​li mnie za ser​ce. Dzię​ki prak​‐ ty​ce le​kar​skiej mo​głam po​zna​wać z bli​ska Ślą​za​ków, a przez otwar​ty kon​takt z ludź​mi pra​cy tak​że ich tra​dy​cje i zwy​cza​je. Póki nie na​uczy​łam się ro​zu​mieć ślą​skiej gwa​ry i go​dać, co było pierw​szą po​trze​bą w pra​cy na pół eta​tu w Hu​cie „Flo​rian”, po​ma​ga​ła mi współ​pra​cu​ją​‐ ca ze mną pie​lę​gniar​ka. Do​wie​dzia​łam się na przy​kład, co to parch na pół​‐ rzit​ku (grzy​bi​ca na po​ślad​ku). Moja na​uczy​ciel​ka była przy​uczo​ną pie​lę​gniar​‐ ką, mia​ła na imię Alma i nie​sa​mo​wi​te po​czu​cie hu​mo​ru. Opo​wia​da​ła zwy​‐ czaj​ną rzecz w taki ko​micz​ny spo​sób, że wszy​scy ku​la​li się ze śmie​chu, a za​‐ ra​zem po​tra​fi​ła sku​piać na so​bie uwa​gę. Mia​ła rzad​ką umie​jęt​ność, któ​ra zjed​ny​wa​ła jej lu​dzi, a mnie pa​cjen​tów. Pra​ca w szpi​ta​lu miej​skim wy​ma​ga​ła ode mnie uni​wer​sa​li​zmu le​kar​skie​go, ale przy oka​zji oswa​ja​ła ze ślą​ską men​tal​no​ścią. Kie​dyś, gdy mia​łam dy​żur, przy​szedł do mnie ni​ski chło​pek koło pięć​dzie​siąt​ki z raną cię​tą na czub​ku czasz​ki. Ba​dam go i oglą​dam ranę, pew​na, że to wy​pa​dek w pra​cy, dla​te​go za​py​ta​łam, żar​tu​jąc jak za​wsze: – Ko​bie​ta to zro​bi​ła? – Fak​tycz​nie, że baba mi to zro​bi​ła – zdzi​wił się traf​no​ścią dia​gno​zy i do​‐ dał: – Ta​sa​kiem mnie zdzie​li​ła. Tym ra​zem to ja się zdzi​wi​łam i py​tam da​lej: – Cze​mu? – Baba zmier​z​ła – wy​ja​śnił. – Pra​cu​ję w hu​cie, na go​rą​cym wy​dzia​le. Dają nam mle​ko, któ​re przy​no​sza dla dzie​cek. – Zdzie​li​ła za do​bry uczy​nek? – py​ta​łam, nie do​wie​rza​jąc. – To nie tak – od​parł z po​wa​gą. – Wczo​raj pe​dzia​ła, że​bych nie przy​no​sił mle​ka, bo flasz​ki musi myć. – I co? – Przy​cho​dza do doma, a ona pyta, kaj mom mly​ko? Więc tłu​ma​czę, że prze​cież nie chcia​ła mly​ka. I wte​dy ona ciach mnie ta​sa​kiem! – Wy się tak da​cie? – spy​ta​łam zi​ry​to​wa​na. – Babę na ko​la​no i dać po du​‐ pie.

A on na to: – Już raz tak zro​bi​łem, a ona wte​dy wy​szła na po​dwór​ko, pod​nio​sła kiec​ki i po​ka​zy​wa​ła wszyst​kim pupę, tłu​ma​cząc, że to ja ją tak po​trak​to​wa​łem. In​nym ra​zem przy​szedł taki pa​cjent o na​zwi​sku Ja​na​sek, no​ta​be​ne bar​dzo pra​co​wi​ty czło​wiek. Za​wsze grzecz​ny, nie awan​tu​ro​wał się, ale jak so​bie po​‐ pił, to wpa​dał w tak zwa​ną kil​kud​niów​kę i po​tra​fił po ca​łym mie​sią​cu przy​‐ cho​dze​nia do pra​cy na​gle wziąć kil​ku​dnio​we zwol​nie​nie. Przy​cho​dził wte​dy do mnie, mó​wiąc: – Daj​cie mi na ten nu​mer. Był to nu​mer cho​ro​by al​ko​ho​lo​wej, na któ​ry da​wa​łam mu to zwol​nie​nie, bo rze​czy​wi​ście miał tę cho​ro​bę. Na mar​gi​ne​sie wspo​mnę, że z ty​tu​łu tego zwol​‐ nie​nia nie otrzy​my​wał wy​na​gro​dze​nia. Nic za​tem dziw​ne​go, że tyl​ko do mnie chciał przy​cho​dzić po po​ra​dę le​kar​ską. Kie​dyś po​ja​wił się jed​nak z inną po​trze​bą, mó​wiąc tak: – Po​trze​bu​ję pa​pier, żech jest głu​pi. Do sądu. Tym mnie za​sko​czył i spy​ta​łam: – Co że​ście prze​skro​ba​li? – Szedł żech na ko​pal​nia „Nowy Wi​rek” i pa​trza, a tam w ro​wie leży taki pik​ny ka​bel. Się mi uża​li​ło i schro​nił jo go do wóz​ka. No, ale ktoś przi ko​pal​‐ ni mu​sioł to wi​dzieć, bo przy​je​cho​ła mi​li​cjo i wsa​dzi​li mnie do ha​rysz​tu. – Jed​nym sło​wem, spra​wa tra​fi​ła do sądu? – upew​nia​łam się. – Ja. Po​wie​dzie​li mi, że trze​ba się po​sta​rać o za​świad​cze​nie, że jest się głu​‐ pi, i wy​gro się w są​dzie. – Do​brze – mó​wię. – Ale mu​szę mieć ja​kąś pod​sta​wę, bo mogą mnie spraw​dzić. – Dok​tór​ko! Mo​że​cie pi​sać te​ro​ski śmia​ło. Kie​dyś by​li​ście na urlo​pie i jo żech przy​szoł do in​sze​go dok​to​ra, a to był pi​jok, Moj z Cho​rzo​wa, na​ło​go​wy. Wie​cie co, przy​szoł jo do nie​go, a on we​zwoł za​raz po​go​to​wie, za​ło​ży​li mi ka​ftan i do Ryb​ni​ka po​słoł. Tam żech dłu​go nie był, bo aż tak głu​pi to jo nie był. No, ale moż​na śmia​ło pi​sać. Tłu​ma​czył mi da​lej, że jeż​dżąc z wóz​kiem, zbie​rał złom i nie ukradł tego ka​bla, a tyl​ko go „schro​nił”. Spraw​dzi​łam w kar​to​te​ce i rze​czy​wi​ście był tam wpis o cho​ro​bie psy​chicz​‐ nej, więc na​pi​sa​łam mu to oświad​cze​nie. Oczy​wi​ście po​mię​dzy tymi dwo​ma przy​pad​ka​mi udzie​li​łam mnó​stwa nor​‐ mal​nych po​rad le​kar​skich, ale tych zwy​kle się nie pa​mię​ta. Nie​dłu​go po​tem

za​pro​po​no​wa​no mi dy​żu​ry w ko​pal​ni „Pol​ska”, któ​re przy​ję​łam. W obu za​‐ kła​dach przyj​mo​wa​łam am​bu​la​to​ryj​nie wy​pad​ki poza peł​nym eta​tem chi​rur​‐ ga szpi​tal​ne​go. W ten spo​sób przy​szło mi pra​co​wać w śro​do​wi​skach ty​po​wo ro​bot​ni​czych. Z tego okre​su za​pa​mię​ta​łam kil​ka hi​sto​rii. Bo​ha​te​rem jed​nej z nich był pe​wien czło​wiek, któ​ry nie​ste​ty dużo pił. Przy​szedł on kie​dyś do mnie w stycz​nio​wy mróz, ubra​ny nie​ty​po​wo w ma​ry​‐ nar​kę od gar​ni​tu​ru i sza​lik owi​nię​ty wo​kół szyi. Wi​dząc ten ra​czej let​ni styl, spy​ta​łam go, cze​mu nie ma na so​bie kurt​ki albo płasz​cza. – Prze​cież się prze​zię​bi, a coś cie​płe​go trze​ba mieć – do​da​łam. A on na to: – Ja, dok​tór​ko, wy​ście my​śle​li, że jo żech tak cią​gle cho​dził. Wie​cie, przed woj​ną to jo mioł tako dzioł​cha, Cyla jej było. Ona to słu​ży​ła u dy​rech​to​ra szpi​ta​la (Woj​cie​szy​na). Jak żech z nią cho​dził, toch był pyk​nie ob​le​co​ny. Przy​wo​zi​ła mi ko​szu​le, an​cu​gi. Wte​dy żech cho​dził pod kra​wa​tem, ele​ganc​‐ ko. Tak​że se nie my​śl​cie, że jo był za​wsze taki cha​chor. – Mo​czy​gę​ba – spró​bo​wa​łam go zdy​scy​pli​no​wać. – Prze​stań​cie się mo​czyć w al​ko​ho​lu, to wą​tro​bę oszczę​dzi​cie. – Jo mu​sza pić, bo mom to w na​zwi​sku, oj​ciec Mo​czy​gę​ba, dzia​dek Mo​‐ czy​gę​ba. Nie było dla nie​go le​kar​stwa. W dru​giej hi​sto​ryj​ce pa​cjent na​zy​wał się Nie​pij​wo​da. On z ko​lei mó​wił nam dok​to​rom, że ma za​kaz pi​cia wody, więc musi pić go​rzo​łę. Ma to przy​‐ ka​za​ne od swo​ich przod​ków. – Cóż za zbież​ność po​glą​dów. W hu​cie był jesz​cze je​den spe​cy​ficz​ny pa​cjent: wiel​ki, tęgi, miał pra​wie dwa me​try wzro​stu. Jed​nym sło​wem ka​wał chło​pa i za​ra​zem ka​wał pi​ja​ka, a do tego roz​ra​bia​ka. Przy uli​cy rów​no​le​głej do głów​nej znaj​do​wa​ła się knaj​‐ pa, gdzie scho​dzi​li się róż​ni pi​ja​cy. On wiódł prym wśród nich. Ale cza​sa​mi, jak się prze​bra​ła miar​ka, współ​bie​siad​ni​cy ata​ko​wa​li go w kil​ku, zna​jąc jego siłę. Za​czy​na​ły się wów​czas bój​ki na ca​łe​go. Wte​dy wzy​wał swo​je cery90 na od​siecz. Były rów​nie wiel​kie, jak on. Ła​pa​ły na​pa​stli​wych pi​jacz​ków za kark i wy​rzu​ca​ły za drzwi ni​czym wor​ki ziem​nia​ków. Knaj​pa szyb​ko pu​sto​sza​ła, a na pla​cu zo​sta​wał je​dy​nie ten wiel​ki chłop. To spra​wia​ło, że nie miał so​bie rów​nych. Nie​ste​ty, jak był wiel​ki i skłon​ny do pi​jac​kich bi​ja​tyk, tak samo le​‐

ni​wy. 90 Cór​ki.

Pew​ne​go razu przy​szedł do mnie i spoj​rzał groź​nie z góry. Po​tem za​żą​dał zwol​nie​nia le​kar​skie​go, oznaj​mia​jąc, że jest cho​ry. Na moje oko nie wy​glą​dał na ta​kie​go, więc mó​wię do nie​go, że sko​ro cho​ry, to trze​ba zba​dać. – Pro​szę się roz​bie​rać – po​le​ci​łam. Zdjął ma​ry​nar​kę, ko​szu​lę i cze​ka. – Da​lej – nie po​pu​ści​łam. – Jak to da​lej? – spy​tał zdzi​wio​ny. – Spoden​ki! Ka​le​so​ny też! – po​szłam na ca​łość. – A po co?– spoj​rzał na mnie spode łba. – Żeby do​brze zba​dać – wy​ja​śni​łam spo​koj​nie. Po zdję​ciu spodni i ka​le​so​nów na​dal wy​glą​dał groź​nie. Po zba​da​niu go po​‐ wie​dzia​łam, że nic mu nie jest i może iść do ro​bo​ty. Za​nie​mó​wił z wra​że​nia i się zmył. Tego sa​me​go dnia za​ła​twiam ja​kie​goś pa​cjen​ta i wtem sły​szę czy​jeś krzy​ki do​cho​dzą​ce z są​sied​nie​go ga​bi​ne​tu, po czym wy​wią​zu​je się tam ist​na awan​‐ tu​ra. – Co się dzie​je? – py​tam pod no​sem. Nie mo​głam po​zo​sta​wić tego w spo​ko​ju. Otwar​łam bocz​ne drzwi pro​wa​‐ dzą​ce bez​po​śred​nio do dru​gie​go ga​bi​ne​tu. Zo​ba​czy​łam wy​stra​szo​ną nową le​‐ kar​kę, nad któ​rą stoi wła​śnie ów gość i wrzesz​czy. Nic nie mó​wiąc, sta​nę​łam osten​ta​cyj​nie w drzwiach; cze​ka​łam, aż mnie zo​ba​czy. Od razu prze​stał wrzesz​czeć. Wte​dy spy​ta​łam nad wy​raz spo​koj​nym gło​sem ko​le​żan​ki: – O co cho​dzi? – O zwol​nie​nie – od​po​wie​dzia​ła nie​do​świad​czo​na dziew​czy​na. – Czy mam was zba​dać? – skie​ro​wa​łam py​ta​nie do ro​słe​go pa​cjen​ta. – Nie – od​po​wie​dział po​tul​nie i wy​szedł. Goły męż​czy​zna prze​sta​je być męż​czy​zną – po​my​śla​łam so​bie, uśmie​cha​‐ jąc się przy tym do mo​jej młod​szej ko​le​żan​ki. Za​pa​dła upra​gnio​na ci​sza i mo​głam kon​ty​nu​ować przyj​mo​wa​nie pa​cjen​‐ tów. W ko​pal​ni tra​fia​li do mnie przede wszyst​kim naj​star​si. Ci sta​rzy gór​ni​cy byli nie tyl​ko naj​bar​dziej ste​ra​ni ży​ciem, ale też pa​mię​ta​li mi​ja​ją​cą epo​kę. By​wa​li czę​sto ludź​mi znisz​czo​ny​mi cięż​ką pra​cą fi​zycz​ną w trud​nych wa​run​‐

kach na dole, po​nie​waż nie było wte​dy ta​kie​go zme​cha​ni​zo​wa​nia prac jak dzi​siaj. Ma​jąc nie​ca​łe pięć​dzie​siąt lat, wy​glą​da​li na sta​rusz​ków. Prze​cho​dzi​li na eme​ry​tu​rę w wie​ku czter​dzie​stu pię​ciu lat i na​dal pra​co​wa​li przy​naj​mniej do pięć​dzie​siąt​ki. Py​ta​łam ich czę​sto: – Cze​mu jesz​cze pra​cu​je​cie? – A to, by dzie​ci wy​kształ​cić, aby nie mu​sia​ły pra​co​wać tak cięż​ko, jak my – tłu​ma​czy​li. Jed​ni mie​li dzioł​chy na wy​da​niu, więc po​trze​bo​wa​li pie​nię​dzy na we​se​la, inni sy​nów, to też po​trze​bo​wa​li, bo ci będą się że​ni​li. Opo​wia​da​li mi swo​je hi​sto​rie, wspo​mi​na​li cza​sy dzie​ciń​stwa, a szcze​gól​nie to, jak roz​po​czy​na​li pra​cę. Gdy koń​czy​li czter​na​ście lat, oj​co​wie bra​li ich na gru​ba91, przed​sta​‐ wia​li szty​ga​rom i tym sa​mym nowi gór​ni​cy au​to​ma​tycz​nie zo​sta​wa​li przy​ję​ci do ro​bo​ty. Ich ży​cie było cięż​kie. Wsta​wa​li o czwar​tej rano, aby być już o pią​tej w ko​pal​ni i prze​brać się, po​mi​mo że szych​ta za​czy​na​ła się do​pie​ro o szó​stej. Po​tem zjeż​dża​li na dół, aby za​mel​do​wać się u sztaj​gra92. Po cięż​‐ kiej szych​cie wra​ca​li ste​ra​ni do do​mów, zja​da​li obiad i szli spać. Ko​lej​ny dzień, ty​dzień, mie​siąc i całe lata wy​glą​da​ły tak samo. Nic z tego ży​cia nie mie​li. Pro​wa​dzi​li ży​wot ro​bo​ta za​miast czło​wie​ka. Nie mie​li cza​su zaj​mo​wać się spra​wa​mi bie​żą​cy​mi swo​ich ro​dzin, dla​te​go wszyst​kim rzą​dzi​ły baby. 91 Ko​pal​nia. 92 Szty​ga​ra.

Od​da​wa​li całe pie​nią​dze, a one wy​dzie​la​ły im kie​szon​ko​we na naj​bliż​sze pięt​na​ście dni. Naj​czę​ściej ku​po​wa​ły ćwiart​ki wó​dek i ileś tam pa​czek pa​pie​‐ ro​sów. W ro​dzi​nach wie​lo​dziet​nych sy​no​wie zwy​kle też od​da​wa​li pie​nią​dze mat​ce, w za​mian otrzy​mu​jąc nie​co więk​sze kie​szon​ko​we. Z za​ro​bio​nych pie​‐ nię​dzy od​kła​da​no na przy​szły ślub, przed któ​rym szy​ło się sy​no​wi gar​ni​tur, a on sam mu​siał opła​cić wód​kę na we​se​le i do​wóz go​ści. Dla dziew​czyn skła​‐ da​ło się od uro​dze​nia na wy​praw​kę ślub​ną w po​sta​ci po​ście​li, ręcz​ni​ków i garn​ków – jed​nym sło​wem wszyst​kie​go, co było po​trzeb​ne do ży​cia ro​dzin​‐ ne​go. Z za​ro​bio​nych przez cho​pa pie​nię​dzy baby mu​sia​ły jesz​cze uzbie​rać na ob​fi​ty po​czę​stu​nek we​sel​ny cery i zor​ga​ni​zo​wa​nie przy​ję​cia. Dla po​rów​na​‐ nia, w Pol​sce cen​tral​nej wy​glą​da​ło to od​wrot​nie: to mąż trzy​mał pie​nią​dze i wy​dzie​lał żo​nie; było nie do po​my​śle​nia, żeby żona rzą​dzi​ła wy​pła​tą. Jak ma​wia​no o mężu w ro​dzi​nie in​te​li​genc​kiej: „Da​wał żo​nie na szpil​ki (do ka​pe​‐

lu​sza)”, czy​li na drob​ne wy​dat​ki, ewen​tu​al​nie „na rę​ka​wicz​ki” (więk​sze wy​‐ dat​ki). A na Ślą​sku rzą​dzi​ły z re​gu​ły żony, choć róż​nie z tym pro​wa​dze​niem domu by​wa​ło. Były ta​kie baby, co cho​pu przy​go​to​wy​wa​ły byle co, a so​bie do​ga​‐ dza​ły we​dle gu​stu. Pa​su​je do tego pew​na hi​sto​ria do​ty​czą​ca jed​ne​go z mo​ich pa​cjen​tów – sta​‐ re​go gór​ni​ka, wy​cho​wa​ne​go we​dług tra​dy​cyj​nych za​sad. Przy​szedł do mnie pod​czas dy​żu​ru, oświad​cza​jąc, że boli go brzuch i ma bie​gun​kę. Za​py​ta​łam więc: – Co że​ście wcze​śniej zje​dli? – Ko​bie​ta mi dała do ro​bo​ty chlyb z tu​stym93– od​parł z bo​le​ścią, do​da​jąc: – Na obiad żur z zie​mio​ka​mi, a na ko​la​cja zno​wu chlyb z tu​stym. 93 Tu​taj: sma​lec.

Jak się do​my​śli​łam, ból był spo​wo​do​wa​ny bar​dzo skrom​nym od​ży​wia​niem się przy cięż​kiej pra​cy fi​zycz​nej. W tym kon​kret​nym przy​pad​ku wie​dzia​łam, że jego baba szpo​ro​wa​ła94 pie​‐ nią​dze na we​se​le cery. I nad wy​raz to wy​ko​rzy​sty​wa​ła, wie​dząc, że jej chop o nic nie spy​ta. Aku​rat przed przyj​ściem tego pa​cjen​ta by​łam świad​kiem, jak tuż po wy​pła​cie przy​szła do skle​pu spo​żyw​cze​go i godo: 94 Oszczę​dza​ła.

– A co ma​cie w tych bik​sach?95 95 Pusz​kach.

– Ano, kon​ser​wy – od​po​wie​dzia​ła sprze​daw​czy​ni. – Daj​cie mi taką jed​ną. Po​tem ro​zej​rza​ła się wo​ko​ło i do​strze​ga​jąc ko​lej​ną pusz​kę, za​py​ta​ła: – A co w tyj bik​sie? – Nie cze​ka​jąc zbyt​nio na od​po​wiedź, rze​kła szyb​ko: – A to też we​zmę. No i coś mia​łam ku​pić dla mo​je​go sta​re​go – za​sta​na​wia​ła się na głos. – Dej​cie dwie pacz​ki moc​nych fa​jek i ćwiart​ka go​rzoł​ki. Na ko​niec, od nie​chce​nia po​pro​si​ła jesz​cze: – Dej​cie mi z pół fun​ta tych bom​bo​nów96. – Wska​za​ła gru​bym pal​cem na słod​ko​ści. 96 Daj​cie mi 25 dkg tych cu​kier​ków. Je​den funt to 1/2 kg.

Nie mo​głam się z tym po​go​dzić i oprócz sto​sow​nych le​ków po​le​ci​łam mu, aby za​czął le​piej jeść, bo ina​czej pój​dzie na dłu​gi re​wir. Po wi​zy​cie pa​cjen​ta i „roz​po​zna​niu śro​do​wi​sko​wym” wy​ko​ny​wa​nym przez

po​ma​ga​ją​ce mi pie​lę​gniar​ki do​wie​dzia​łam się, że z tych bik​sów nic nie do​‐ stał. A już wte​dy wie​dzia​łam, że po​tra​fi​li pić her​ba​tę z ło​jem, aby za​cho​wać na dłu​żej nie​zbęd​ną w cięż​kiej pra​cy ener​gię. Kie​dyś spró​bo​wa​łam tego na​‐ pa​ru i wolę nie przy​po​mi​nać so​bie jego sma​ku. Wo​dzion​ka97 była ko​lej​nym przy​kła​dem po​sił​ku, któ​rym się ra​czo​no na ślą​skich sto​łach jako da​niem obia​do​wym, ale czy speł​nia​ła swo​je za​da​nie w od​bu​do​wa​niu sił? Była ra​czej za​ko​rze​nio​ną tra​dy​cją wy​ko​rzy​sta​nia czer​stwe​go chle​ba, któ​ry był trak​to​wa​‐ ny za​wsze z naj​wyż​szym sza​cun​kiem. 97 Wo​dzion​ka sta​no​wi​ła jed​no z pod​sta​wo​wych dań ślą​skiej kuch​ni. Wy​stę​pu​je w wie​lu od​mia​nach, ale w każ​dej pod​sta​wą są chleb i wrzą​tek. Przy​rzą​dza się ją z czer​stwe​go chle​ba (bo chle​ba nie wy​rzu​‐ ca​no), czosn​ku oraz tłusz​czu zwie​rzę​ce​go. Skład​ni​ki, po roz​drob​nie​niu, za​le​wa​ne są wrząt​kiem, naj​czę​‐ ściej bez​po​śred​nio w na​czy​niu, z któ​re​go zupę się spo​ży​wa, a na​stęp​nie ca​łość jest do​pra​wia​na solą.

Ge​ne​ral​nie Ślą​zacz​ki zna​ne były z za​rad​no​ści i dba​ło​ści o czy​stość. Okna mu​sia​ły za​wsze lśnić i mieć bia​łe fi​ra​ny w oknach. Do ko​ścio​ła cała ro​dzi​na cho​dzi​ła po​rząd​nie ubra​na, ale na co dzień by​wa​ło z tym róż​nie. Mo​głam po​‐ znać ży​cie Ślą​za​ków nie tyl​ko na po​wierzch​ni, ale też pod zie​mią, bo le​d​wo co za​czę​łam pra​cę przy tej ko​pal​ni, a mu​sia​łam po raz pierw​szy zje​chać na dół do wy​pad​ku. Tuż przed tym, gdy przy​szłam na dy​żur, usły​sza​łam krót​kie: – Dok​tór​ko, zjeż​dża​my na dół. Do​sta​łam w łaź​ni buty, spodnie, kurt​kę, lam​pę, ma​skę, mar​kę oraz kask i zje​cha​li​śmy me​ta​lo​wą klat​ką z pręd​ko​ścią spa​da​ją​ce​go szy​bow​ca. Kie​dy wnętrz​no​ści w ha​mu​ją​cej klat​ce win​dy wró​ci​ły mi na miej​sce, po​czu​łam lek​‐ ki wstrząs. Sta​nę​ła, a za​raz po​tem otwar​to z me​ta​licz​nym trza​skiem drzwicz​‐ ki od​sła​nia​ją​ce oświe​tlo​ną ko​mo​rę pod​szy​bia z chod​ni​kiem w tle. Po​pro​wa​‐ dzi​li mnie do przod​ka wy​ro​bi​skiem wy​so​kim jak ko​ściół. Sta​nąw​szy przed my​sią dziu​rą, szty​gar po​ka​zał mi kie​ru​nek dal​szej dro​gi, wca​le nie kwa​piąc się do dal​szej wę​drów​ki. Trze​ba, to trze​ba – po​my​śla​łam so​bie i nie za​sta​na​wia​jąc się, wczoł​ga​łam tam, a po​tem, su​nąc na ko​la​nach, po​ko​na​łam ni​ski chod​nik. Kie​dy do​tar​łam na przo​dek, za​sta​łam kil​ku gór​ni​ków ko​pią​cych z mo​zo​‐ łem. W sła​bym świe​tle lam​py wi​dzia​łam, jak w uno​szą​cym się pyle je​den z nich na​ci​nał w środ​ko​wej czę​ści przod​ka chod​ni​ka po​zio​mą bruz​dę, któ​rą dru​gi po​sze​rzał za nim aż do spą​gu. Pyr​lik i że​laz​ko w ich rę​kach two​rzy​ły wą​ski przód chod​ni​ka. Dwaj inni od​gar​nia​li uro​bek do tyłu. Ża​den nie le​żał, nikt nie ję​czał. – Gdzie jest ten po​szko​do​wa​ny? – za​py​ta​łam.

A oni nic. Do​pie​ro gdy krzyk​nę​łam, prze​sta​li fe​dro​wać i obej​rze​li się na mnie zdzi​wie​ni, jak​by zo​ba​czy​li Skarb​ni​ka. – Przy​szłach z re​ton​giem!98 – w stre​sie przy​po​mnia​łam so​bie sło​wa jed​nej z pie​lę​gnia​rek. 98 Przy​szła z ra​tun​kiem.

Ha​je​rzy99 po​pa​trzy​li na sie​bie, jak​by da​lej nie ro​zu​mie​li, co do nich mó​‐ wię. 99 Rę​ba​cze.

Za​pro​po​no​wa​łam prze​rwę. Usie​dli​śmy na bry​łach wę​gla i za​czę​łam wy​ja​‐ śniać po​wód mo​je​go naj​ścia. Oni wciąż mil​cze​li. Po​czu​łam po​trze​bę za​pa​le​‐ nia. Wy​cią​gnę​łam z kie​sze​ni pa​pie​ro​sy (wte​dy jesz​cze moż​na było pa​lić na dole) i spró​bo​wa​łam za​pa​lić za​pał​kę. Po​pa​trzy​li na mnie, a ja twar​do da​lej po​cie​ram jej łe​bek o dra​skę. Raz, dru​gi, trze​ci i nic. Za​pał​ka się nie za​pa​li​ła. W koń​cu je​den z gór​ni​ków prze​mó​wił: – Dok​tór​ko, tu się za​pa​lić nie da, bo tu nie ma tyle tle​nu. Spoj​rzał na mnie, czy zro​zu​mia​łam, i do​dał po krót​kim wa​ha​niu: – Trza iść pod lut​nię100 do​pro​wa​dza​ją​cą po​wie​trze. 100 Lut​nia wen​ty​la​cyj​na – rura bla​sza​na, tek​styl​na na ob​rę​czach, z two​rzy​wa sztucz​ne​go lub in​ne​go ma​te​ria​łu, bę​dą​ca czę​ścią skła​do​wą lut​nio​cią​gu do prze​wie​trza​nia przod​ków w pod​zie​miu ko​pal​ni.

Wszyst​ko to wy​glą​da​ło ina​czej, ani​że​li so​bie wy​obra​ża​łam. Po raz pierw​‐ szy do​świad​czy​łam cze​goś po​dob​ne​go. Upew​ni​łam się, że wszyst​ko u nich w po​rząd​ku i wró​ci​łam na ko​la​nach do wciąż tkwią​ce​go u my​sie​go wej​ścia szty​ga​ra. Po​świe​cił mi w oczy, przy​jął bez​na​mięt​nie in​for​ma​cję o za​ist​nia​łej sy​tu​acji, nie kry​jąc na​wet za​sko​cze​nia, i wró​ci​li​śmy do pod​szy​bia, a stam​tąd win​dą na po​wierzch​nię. Póź​niej do​wie​dzia​łam się, że be​ha​pow​cy chcie​li mnie wy​pró​bo​wać, jak do​‐ tąd bo​wiem żad​na le​kar​ka nie zjeż​dża​ła do ko​pal​ni. Po​tem by​łam na dole wie​lo​krot​nie, ale nie mogę po​wie​dzieć, że się nie ba​łam. Sta​le trze​ba było uwa​żać. Na przy​kład idąc chod​ni​kiem, kie​dy je​cha​ły nim wa​go​ni​ki. Chod​ni​‐ czek by​wał wą​ski i prze​jeż​dża​ją​ce wa​go​ni​ki mi​ja​ły mnie o cen​ty​me​try. By​‐ wa​ły nie​ste​ty przy​pad​ki, że któ​ryś z nich się wy​ko​le​jał i miaż​dżył idą​ce​go obok czło​wie​ka. Dla​te​go za​wsze jak je​cha​ła ko​lej​ka, to sta​wa​łam i ob​ra​ca​łam się tuż przy ścia​nie, ma​jąc ją na oku, byle nie iść, gdy nad​jeż​dża​ła zza ple​‐ ców. Mu​sia​łam zjeż​dżać na wszyst​kie więk​sze wy​pad​ki. Pa​mię​tam, jak kie​‐ dyś wy​da​rzył się taki wy​pa​dek na od​le​głym wy​ro​bi​sku, gdzie nie do​jeż​dża​ła już żad​na ko​lej​ka. Da​lej mu​sie​li​śmy iść ka​wa​łek po ta​śmie trans​por​tu​ją​cej

uro​bek, a na​stęp​nie zejść z niej i wejść wy​żej po ja​kichś wer​te​pach. Było tam cięż​ko do​trzeć sa​mej i tym więk​szy był mój po​dziw dla gór​ni​ków, któ​rzy na no​szach w tych bar​dzo trud​nych wa​run​kach po​tra​fi​li wy​nieść ran​ne​go ko​le​‐ gę. Ta​kie wy​cho​dze​nie z wy​ro​bi​ska bez no​szy, bez ob​cią​że​nia było kar​ko​‐ łom​ną sztu​ką, a co do​pie​ro z no​sza​mi, dba​jąc przy tym, aby po​szko​do​wa​ny w wy​pad​ku nie do​znał do​dat​ko​we​go ura​zu. Po​dzi​wia​łam tę ofiar​ność i so​li​‐ dar​ność, rzad​ko spo​ty​ka​ną w in​nych za​wo​dach. Z tego cza​su za​pa​mię​ta​łam naj​gor​szy wy​pa​dek, do​ty​czył gór​ni​ka o na​zwi​sku Do​min. Zna​lazł się pod za​‐ wa​łem. Przy​sy​pa​ło mu nogi. Mu​sia​łam się wczoł​gać, żeby zro​bić mu za​‐ strzyk z mor​fi​ną. Nie​ste​ty, gór​nik zmarł nie​dłu​go po wy​wie​zie​niu go na po​‐ wierzch​nię. Z cza​sem przy​wy​kłam do tych spe​cy​ficz​nych wa​run​ków i trak​to​‐ wa​łam je jako coś zwy​kłe​go. Kie​dyś jed​na z le​ka​rek z przy​chod​ni miej​skiej chcia​ła ko​niecz​nie zje​chać na dół. Pro​si​ła mnie wie​lo​krot​nie: – Za​łatw mi zjazd, chcia​ła​bym zo​ba​czyć, jak jest na dole. Za​nim to zro​bi​łam, ostrze​ga​łam ją, że nie jest to jaz​da zwy​kłą win​dą, ale wciąż ob​sta​wa​ła przy swo​im za​mie​rze​niu. Gdy wsia​dła do szo​li, czy​li klat​ki wy​cią​gu szy​bo​we​go, ma​ją​cej dwie pu​ste ścia​ny bez drzwi, już wi​dzia​łam, że mia​ła do​syć. Klat​ka ru​szy​ła z im​pe​tem, da​jąc moż​li​wość po​czu​cia siły prze​‐ cią​że​nia, a pęd po​wie​trza po obu stro​nach przy​po​mi​nał nie​obe​zna​ne​mu spa​‐ da​nie. Na pod​szy​biu mło​da le​kar​ka zro​bi​ła się bla​da i w jej oczach zo​ba​czy​‐ łam prze​ra​że​nie. Prze​szły​śmy jesz​cze ka​wa​łek głów​nym prze​ko​pem101, gdy w pew​nym mo​men​cie sta​nę​ła, mó​wiąc, że da​lej nie pój​dzie. Ze stra​chu nie po​tra​fi​ła zro​bić ani kro​ku. Do​pie​ro kie​dy zła​pa​łam ją moc​no za ra​mię, pa​‐ trząc w jej wiel​kie jak wę​giel​ne gła​zy źre​ni​ce, po​ki​wa​ła gło​wą. Za​wró​ci​ła, sta​ra​jąc się trzy​mać bli​sko mnie. Ślą​za​cy nie czu​li stra​chu przed zjaz​dem, bar​dzo czę​sto na​to​miast wi​dy​wa​łam przy​pad​ki, gdy przyj​mo​wa​no chło​pa​ków po​cho​dzą​cych ze wsi, a ci po pierw​szym zjeź​dzie nie chcie​li już wię​cej tego prze​ży​wać. Wte​dy mu​sia​łam wy​pi​sy​wać im za​świad​cze​nia o nie​zdol​no​ści do pra​cy do​ło​wej w ko​pal​ni na tle ner​wo​wym. Gór​ni​cza ro​bo​ta wy​ma​ga​ła nie tyl​ko siły, pra​co​wi​to​ści i szczę​ścia, ale też od​wa​gi. 101 Głów​ny prze​kop dla da​ne​go po​zio​mu wy​do​byw​cze​go, pro​wa​dzo​ny jest rów​no​le​gle do roz​cią​‐ gło​ści po​kła​dów w celu udo​stęp​nie​nia z nie​go zło​ża prze​czni​ca​mi po​lo​wy​mi.

W 1951 roku od​był się ślub mo​jej sio​stry z Mi​cha​łem Za​rzyc​kim, wte​dy dy​rek​to​rem Pań​stwo​we​go Ban​ku Rol​ne​go w Ło​dzi. Wy​da​wał się bar​dzo do​‐ brą par​tią i miał swój dom. Do ślu​bu Ewa miesz​ka​ła z Mat​ką w Pod​zam​czu

i z chwi​lą za​war​cia związ​ku mał​żeń​skie​go prze​pro​wa​dzi​ła się do swo​je​go męża. Dla​te​go ra​do​sne wy​da​rze​nie za​mąż​pój​ścia sta​ło się też punk​tem zwrot​‐ nym w na​szej zam​ko​wej hi​sto​rii. Star​sze ro​dzeń​stwo do​szło do wnio​sku, praw​do​po​dob​nie już przed tym ślu​bem, że kie​dy odej​dzie sio​stra, Mama z ra​‐ cji wie​ku (mia​ła wów​czas po​nad sie​dem​dzie​siąt lat) nie da so​bie sama rady w pro​wa​dze​niu domu i go​spo​dar​stwa, zwłasz​cza zimą. To​też sprze​da​li wpierw zie​mię, roz​par​ce​lo​wu​jąc ją chło​pom na ka​wał​ki, po​tem zli​kwi​do​wa​li dom i po​sta​no​wi​li, że mama bę​dzie wę​dro​wać od dziec​ka do dziec​ka. Chy​ba ze wzglę​du na dużą róż​ni​cę wie​ku ro​dzeń​stwo ni​g​dy nie trak​to​wa​ło mnie po​‐ waż​nie i pod​cho​dzi​li do mnie jak do oso​by nie​kom​pe​tent​nej i nie​peł​no​let​niej (na​wet kie​dy skoń​czy​łam już stu​dia), wszyst​kie de​cy​zje po​dej​mo​wa​li za​tem bez mo​je​go udzia​łu. Tak też się sta​ło w przy​pad​ku Pod​zam​cza. Moja Mama dała róż​ne rze​czy dzie​ciom, z cze​go naj​wię​cej wy​wio​zła sio​stra, po​nie​waż miesz​ka​ła z nią w zam​ku jako ostat​nia z dzie​ci i po​je​cha​ły ra​zem do du​że​go domu w Ło​dzi. Moja sio​stra mia​ła więc naj​lep​sze spo​śród ro​dzeń​stwa wa​run​‐ ki lo​ka​lo​we. Nie​ste​ty, for​tu​na ko​łem się to​czy, a były to cza​sy ko​mu​ni​stycz​‐ ne, w któ​rych wszyst​ko re​pry​wa​ty​zo​wa​no, i od​dział ban​ku nie​dłu​go po​tem zli​kwi​do​wa​no. Szwa​gier po​szedł pra​co​wać do Urzę​du Miej​skie​go, a tam za​‐ ra​biał już nie​wiel​kie pie​nią​dze. Ry​chło na​sta​ły dla nich cięż​kie cza​sy i od​tąd sio​stra wio​dła ży​cie peł​ne wy​rze​czeń i tru​dów. W tej sy​tu​acji Mama mu​sia​ła się prze​pro​wa​dzić do Star​gar​du, gdzie za​miesz​ka​ła u mo​je​go naj​star​sze​go bra​ta Ste​fa​na, któ​ry wraz z ro​dzi​ną żył w miesz​ka​niu o więk​szym me​tra​żu i po​sia​dał naj​lep​szą sy​tu​ację ma​te​rial​ną. Kil​ka lat póź​niej po​sta​no​wi​łam po​je​‐ chać do już nie na​sze​go Pod​zam​cza Pie​ko​szow​skie​go, aby od​być taką po​dróż sen​ty​men​tal​ną. Traf spra​wił, że za​sta​ło mnie tam peł​ne za​ćmie​nie słoń​ca102. To było zna​czą​ce prze​ży​cie, któ​re tak​że utkwi​ło mi moc​no w pa​mię​ci ze wzglę​du na swój wy​jąt​ko​wy cha​rak​ter. 102 30 czerw​ca 1954 r. było to ostat​nie jak do​tąd cał​ko​wi​te za​ćmie​nie w Pol​sce (wi​docz​ne w kra​ju w peł​ni je​dy​nie na te​re​nach Su​wałk oraz Sejn i trwa​ło 2 go​dzi​ny 39 mi​nut).

20. Niecodzienności Było to la​tem. Wpierw za​czę​ło lek​ko wiać. Pta​ki wzbi​ły się w po​wie​trze i la​ta​ły jak sza​lo​ne. Wiatr wzmógł się na​gle, sil​nie po​ru​sza​jąc li​ść​mi, któ​re za​czę​ły szu​mieć. Póź​niej za​czę​ło się szyb​ko ściem​niać, i to o wie​le bar​dziej ani​że​li pod​czas na​dej​ścia bu​rzy. Po​czu​łam ja​kąś dziw​ną gro​zę w po​wie​trzu. Psy, pod​wi​ja​jąc ogo​ny, ucie​ka​ły do do​mów. Na​sta​ła nie​spo​ty​ka​na ciem​ność, pod​czas któ​rej, sto​jąc nie​da​le​ko mu​rów, mo​głam zo​ba​czyć je​dy​nie za​ry​sy na​‐ sze​go zam​ku. Wszy​scy tak​że po​zni​ka​li w swo​ich cha​łu​pach. Nie dzi​wię się, że sta​ro​żyt​ni uwa​ża​li pod​czas za​ćmień, iż świat się koń​czy albo bo​go​wie się po​gnie​wa​li i chcą za​brać im słoń​ce. Na szczę​ście to moje nie trwa​ło dłu​go i po​wo​li za​czę​ło się roz​wid​niać wśród względ​nej ci​szy. Póź​niej już nie prze​‐ ży​łam ta​kie​go za​ćmie​nia. Do​świad​cza​łam też in​te​re​su​ją​cych, czę​sto za​ska​ku​ją​cych sy​tu​acji w kon​‐ tak​tach z mo​imi pa​cjen​ta​mi. Ci sta​rzy gór​ni​cy byli pro​sty​mi ludź​mi o wy​so​‐ kiej kul​tu​rze oso​bi​stej, od​no​szą​cy się z sza​cun​kiem do le​ka​rza, do pie​lę​gniar​‐ ki, do szty​ga​ra. Był to zu​peł​nie inny ro​dzaj lu​dzi, sil​nie zwią​za​nych z ro​dzi​‐ ną, wia​rą, cięż​ką pra​cą, ko​le​ga​mi z pra​cy i za​kła​dem. Po​chła​nia​ło to ich bez resz​ty i poza tym nie wi​dzie​li in​ne​go świa​ta. Przy​kła​dem może być cho​ciaż​‐ by roz​mo​wa w spra​wie skie​ro​wa​nia pew​ne​go pa​cjen​ta do przy​chod​ni spe​cja​‐ li​stycz​nej, jed​nej z dzie​siąt​ków roz​rzu​co​nych po ślą​skich mia​stach, do któ​rej w tym przy​pad​ku trze​ba było do​je​chać tram​wa​jem. – Tu ma​cie skie​ro​wa​nie i po​je​dzie​cie do przy​chod​ni na „Kle​ofa​sie”103 – po​wie​dzia​łam do pa​cjen​ta. 103 Ko​pal​nia „Kle​ofas” w Ka​to​wi​cach.

– Ja, dok​tór​ko. Ino wi​cie, jo żech ni​g​dy nie je​choł baną. Wnio​sek z tego wy​ni​kał taki, że ni​g​dy nie był on na​wet w po​bli​skich Ka​to​‐ wi​cach. Przy​po​mnia​ło mi to pew​ne epi​zo​dy z po​dró​ży do tego mia​sta. Przed śmier​cią Sta​li​na wszyst​kie re​gio​nal​ne wy​dzia​ły zdro​wia mia​ły na​kaz ty​po​wa​nia ze swe​go gro​na pra​cow​ni​ka na uni​wer​sy​tet104. Cho​dzi​ło jak zwy​‐ kle o po​li​ty​kę. Ja i jesz​cze je​den z ko​le​gów zo​sta​li​śmy od​de​le​go​wa​ni i w ty​‐ go​dniu mu​sie​li​śmy jeź​dzić do Ka​to​wic na wy​kła​dy po​li​tycz​ne. Na ko​niec prze​wi​dzia​no z tego eg​za​min, by słu​cha​cze nie po​trak​to​wa​li ich zbyt lek​ce​‐ wa​żą​co. Do po​mo​cy dali nam róż​ne skryp​ty i pod​ręcz​ni​ki. Cho​dzi​li​śmy, gdyż

był to tak zwa​ny do​bro​wol​ny przy​mus. Moż​na było zrej​te​ro​wać, wy​naj​dy​wać so​bie uspra​wie​dli​wie​nia, brak obec​no​ści wią​zał się jed​nak z moż​li​wo​ścią utra​ty pra​cy i otrzy​ma​niem ne​ga​tyw​ne​go wpi​su w za​kła​do​we akta per​so​nal​‐ ne, co w kon​se​kwen​cji przy​spa​rza​ło po​waż​nych kło​po​tów za​wo​do​wych i oso​bi​stych. Po​twier​dze​niem zda​ne​go eg​za​mi​nu mia​ły być zna​czą​ce w hi​sto​‐ rii pra​cy pa​pie​ry. Jeź​dzi​li​śmy więc, pod​pi​sy​wa​li​śmy się i wy​słu​chi​wa​li​śmy tego nie​sa​mo​wi​te​go glę​dze​nia. Jako an​ti​do​tum bra​łam ze sobą ja​kąś książ​kę do czy​ta​nia i sia​da​łam z tyłu sali. Nie wiem jak resz​ta, ale my na​wet nie przej​rze​li​śmy tych skryp​tów. Ry​chło za​wisł nad nami eg​za​min. Do​pi​sa​ło nam jed​nak szczę​ście, bo Sta​lin zmarł i za​raz po​tem po​wie​dzia​no nam, że nie mu​si​my już jeź​dzić na ten tak zwa​ny uni​wer​sy​tet, któ​ry wkrót​ce zo​stał za​‐ mknię​ty. 104 To​wa​rzy​stwo Wie​dzy Po​wszech​nej po​wo​ła​ne w 1950 r., pro​wa​dzą​ce póź​niej tzw. uni​wer​sy​te​ty po​wszech​ne.

Dru​gim epi​zo​dem była po​dróż z ko​le​żan​ką tram​wa​jem (wte​dy jesz​cze w wa​go​nach znaj​do​wa​li się bi​le​te​rzy), któ​ry jeź​dził na tra​sie Świę​to​chło​wi​‐ ce – Ka​to​wi​ce. Kon​duk​to​rem był czło​wiek z ob​ja​wa​mi cho​ro​by Par​kin​so​na. Pod​szedł do nas, aby sprze​dać nam bi​le​ty stre​fo​we. Mó​wię więc do nie​go: – Bi​le​ty do Ka​to​wic, pro​szę. – Do Ka​to​wic? – za​py​tał re​to​rycz​nie. – Sko​ro tak, to ja nie ka​su​ję bi​le​tu od was. Jedź​cie za dar​mo. Z ucie​chy, że uży​ły​śmy pier​wot​nej na​zwy mia​sta, za​miast mó​wić o Sta​li​‐ no​gro​dzie, nie chciał pie​nię​dzy. Była to jed​na z wie​lu ludz​kich re​ak​cji miesz​‐ kań​ców Ślą​ska na po​li​tycz​ne de​cy​zje nie​zgod​ne z od​czu​cia​mi więk​szo​ści. Dla nie​zo​rien​to​wa​nych, były to cza​sy, kie​dy Ka​to​wi​ce prze​chrzczo​no na Sta​‐ li​no​gród105. 105 Na​zwę zmie​nio​no czte​ry dni po śmier​ci Sta​li​na (na​zwa Sta​li​no​gród obo​wią​zy​wa​ła od 9 mar​ca 1953 r. do 20 grud​nia 1956 r.).

Pod​czas pra​cy w ko​pal​ni mia​łam dy​żu​ry pod te​le​fo​nem, co wią​za​ło się z obo​wiąz​ko​wym prze​by​wa​niem w domu; w ra​zie wy​pad​ku wzy​wa​no mnie do za​kła​du. Póź​niej dy​żu​ry peł​ni​łam już na te​re​nie ko​pal​ni i wów​czas za​wsze to​wa​rzy​szy​ło mi pew​ne na​pię​cie, że może wy​da​rzyć się coś nie​do​bre​go. Ten stres neu​tra​li​zo​wał na szczę​ście mój opty​mizm; za​kła​da​łam, że osta​tecz​nie spra​wy przy​bio​rą do​bry ob​rót, i nie hi​ste​ry​zo​wa​łam, bo nie mia​łam ta​kie​go uspo​so​bie​nia, aże​by się bać. Sta​ra​łam się za​wsze na​wią​zy​wać do​bre sto​sun​ki z pa​cjen​ta​mi, żar​tu​jąc z nimi. Po​zna​łam war​sza​wia​ków, po​zna​nia​ków i Ślą​‐

za​ków, wśród któ​rych prze​ży​łam więk​szość ży​cia, i do​strze​głam róż​ni​ce men​tal​ne w od​bio​rze żar​tu. War​sza​wia​cy pra​wie za​wsze wszyst​ko bra​li na po​waż​nie, z nimi nie mo​głam ja​koś faj​nie po​żar​to​wać. Po​zna​nia​cy z ko​lei mie​li hu​mor cięż​ki, po​dob​nie jak Niem​cy. U Ślą​za​ków po​czu​cie hu​mo​ru jest bar​dzo duże, a hu​mor mają ra​czej wy​su​bli​mo​wa​ny i nie​ordy​nar​ny. Ow​szem, cza​sa​mi zda​rza​ją się ka​wa​ły głu​pie i wul​gar​ne, ale w więk​szo​ści były to bar​‐ dzo do​bre, zdro​we żar​ty, cze​go nie po​tra​fi​li Niem​cy ani Po​zna​nia​cy. Ślą​za​cy mają umysł jak​by bar​dziej żywy, lek​ki i ży​wio​ło​wy. Po cięż​kiej pra​cy mu​sie​‐ li prze​cież so​bie ja​koś od​re​ago​wać – i ro​bi​li to wła​śnie dzię​ki do​bre​mu po​‐ czu​ciu hu​mo​ru. Do tego wszyst​kie​go trze​ba wspo​mnieć o spo​rej mu​zy​kal​no​‐ ści Ślą​za​ków, któ​rzy swo​je ta​len​ty oka​zy​wa​li nie tyl​ko na bie​sia​dach, ale tak​‐ że w licz​nych chó​rach na wy​so​kim po​zio​mie mu​zycz​nym. Mi​ja​ły lata, a moje ży​cie było wciąż zdo​mi​no​wa​ne przez pra​cę, gdyż przy​‐ dzie​lo​ne lo​kum nie stwa​rza​ło sym​pa​tycz​nych wa​run​ków spo​łecz​nych. O wie​‐ le bar​dziej wo​la​łam ucie​kać w pra​cę, ani​że​li pro​wa​dzić bo​ga​te ży​cie to​wa​‐ rzy​skie w swo​im miesz​ka​niu. Nie​zręcz​ność spo​wo​do​wa​na współ​miesz​ka​‐ niem z obcą ro​dzi​ną pod jed​nym da​chem, ko​rzy​sta​nie ze wspól​nej kuch​ni, to​‐ a​le​ty i me​bli de​cy​do​wa​ło o kiep​skiej at​mos​fe​rze. Przy tym wszyst​kim od​czu​‐ wa​łam pew​ne nie​za​do​wo​le​nie wła​ści​cie​li tam​te​go miesz​ka​nia, choć ni​g​dy nie we​szli​śmy so​bie w dro​gę. Zwy​czaj​nie, wy​star​cza​ło samo to, że nie mo​gli funk​cjo​no​wać sa​mo​dziel​nie, więc mu​sie​li to​le​ro​wać moją obec​ność. Usank​‐ cjo​no​wa​ne pra​wem do​kwa​te​ro​wa​nia były w tym cza​sie dość czę​ste, dla​te​go nie mo​gli tego zmie​nić. Tym chęt​niej bra​łam do​dat​ko​we dy​żu​ry w szpi​ta​lu, w któ​rym też ja​dłam i spa​łam, a hut​ni​czy pół​e​tat i pra​ca dy​żur​na w ko​pal​ni były do​brym pre​tek​‐ stem do prze​by​wa​nia poza swo​im lo​kum. Do​pie​ro Mama zmie​ni​ła to moje na​sta​wie​nie. U naj​star​sze​go bra​ta trud​no jej było po​miesz​ki​wać w jed​nym po​ko​ju z całą ro​dzi​ną, a naj​młod​szy brat nie miał wciąż sa​mo​dziel​ne​go miesz​ka​nia, więc za​miesz​ka​ła u mnie. Ja pra​co​wa​‐ łam, a Mama w tym cza​sie zaj​mo​wa​ła się za​ku​pa​mi, go​to​wa​ła i ogól​nie pro​‐ wa​dzi​ła dom. Wte​dy też od​ży​ła, bo mia​ła u mnie za​ję​cie i czu​ła się (jak twier​dzi​ła) naj​le​piej, bo po​trzeb​na. Zwie​rzy​ła mi się, że jak była u mo​je​go ro​‐ dzeń​stwa, to trak​to​wa​no ją ni​czym go​ścia i nie do​pusz​cza​no do prac do​mo​‐ wych. To ją zwy​czaj​nie nu​dzi​ło. Mnie mo​gła przy​naj​mniej po​móc i cie​szy​ły​‐ śmy się, że mamy sie​bie na​wza​jem. Pew​ne​go dnia usły​sza​łam dzwo​nek u drzwi. Zdzi​wio​na zo​ba​czy​łam na pro​gu moją sio​strę z sio​strzeń​cem (miał

wte​dy czte​ry lata). – Co ty tu ro​bisz, Ewo? – za​py​ta​łam za​sko​czo​na. – Jak by to po​wie​dzieć – od​rze​kła z pew​nym za​że​no​wa​niem. – Przy​je​cha​‐ łam z po​wo​du pew​ne​go snu. – Ja​kie​go snu?– za​in​try​go​wa​ła mnie jesz​cze bar​dziej. Spoj​rza​ła przez moje ra​mię, szu​ka​jąc za ple​ca​mi, jak się do​my​śli​łam, na​‐ szej Mat​ki. Za​pro​si​łam ich do miesz​ka​nia, za​sta​na​wia​jąc się, jak ja​kiś sen mógł być aż tak waż​nym im​pul​sem do zło​że​nia nam nie​ocze​ki​wa​nych od​‐ wie​dzin. Opo​wie​dzia​ła mi, że śni​ło się jej w nocy, że Mama umar​ła i wy​‐ wieź​li​śmy ją na cmen​tarz. Sen był tak re​al​ny, że wzbu​dził jej nie​po​kój o Mat​‐ kę i po​sta​no​wi​ła za​raz przy​je​chać. – Wszyst​ko w po​rząd​ku, mama zdro​wa – za​czę​łam uspo​ka​jać sio​strę. Nie​ba​wem Mama przy​szła z za​ku​pów peł​na ener​gii i za​do​wo​le​nia, try​ska​‐ jąc przy tym ra​do​ścią na wi​dok ko​cha​nych go​ści. Było to w maju, kie​dy trwał Wy​ścig Po​ko​ju i jego tra​sa prze​bie​ga​ła aku​rat przez Zgo​dę106, pod mo​stem na mi​jan​ce. Wte​dy przy​je​chał też mój brat ze Szcze​ci​na (do​kład​niej Star​gar​‐ du Szcze​ciń​skie​go), chcąc zo​ba​czyć mnie, a za​ra​zem wy​ścig. Brał co ja​kiś czas de​le​ga​cję na Śląsk, aby mnie od​wie​dzać. Wte​dy wpadł na pe​wien po​‐ mysł: 106 Dziel​ni​ca Świę​to​chło​wic.

– Je​śli jest już sio​stra i ja, to za​dzwoń​my do bra​ta z Kielc, aby przy​je​chał z bra​to​wą. Tak zje​cha​ła się cała ro​dzi​na na pa​mięt​ne​go 1 maja 1955 roku. Wszy​scy po​szli zo​ba​czyć przy oka​zji ten wy​ścig. Mama była z tych od​wie​dzin bar​dzo szczę​śli​wa, bo mia​ła wszyst​kie dzie​ci przy so​bie. Na dru​gi dzień trze​ba było wra​cać do pra​cy i roz​je​cha​li się do do​mów, a dzień póź​niej Mat​ka do​sta​ła wy​le​wu krwi do mó​zgu. Wi​docz​nie ta ra​dość była tak wiel​ka, że zbyt moc​ny wzrost ci​śnie​nia krwi zro​bił swo​je. Po mie​sią​cu Mama zmar​ła. W ten spo​sób pro​roc​two mo​jej sio​stry się speł​ni​ło. Brat przy​je​chał po​now​nie ze Star​gar​du, prze​wieź​li​śmy cia​ło Mamy do Kielc, gdzie zje​cha​ła się po​zo​sta​ła ro​dzi​na. Nie pa​mię​tam do​kład​nie, jaki był tego prze​bieg, gdyż kosz​to​wa​ło mnie to zbyt wie​le emo​cji. Po​grzeb od​był się w sa​mych Kiel​cach, tam też Mama zo​‐ sta​ła po​cho​wa​na na cmen​ta​rzu. Póź​niej przy​ła​pa​łam się kil​ka razy na ob​ser​wo​wa​niu umie​ra​ją​cych pa​cjen​‐ tów. Do​strze​głam wte​dy istot​ną róż​ni​cę w prze​cho​dze​niu tego ostat​nie​go sta​‐

dium ży​cia po​mię​dzy osa​mot​nio​ny​mi cho​ry​mi a oso​ba​mi oto​czo​ny​mi dzieć​‐ mi i mał​żon​ka​mi. Wte​dy doj​rza​łam do mał​żeń​stwa.

21. Życie rodzinne Czym był dla Pol​ski rok 1956, po​wszech​nie wia​do​mo107, dla mnie jed​nak był on rów​nie waż​ny ze wzglę​dów oso​bi​stych. Wte​dy któ​re​goś dnia po​szłam do przy​ja​ciół​ki z są​siedz​twa (obie by​ły​śmy po pra​cy i bar​dzo głod​ne), aby zjeść ja​jecz​ni​cę ze wspól​nej pa​tel​ni. Na​gle roz​legł się dźwięk dzwon​ka. Ko​‐ le​żan​ka po​szła otwo​rzyć drzwi i usły​sza​łam dwa mę​skie gło​sy. Ja​jecz​ni​ca wy​lą​do​wa​ła bły​ska​wicz​nie pod sto​łem. Do po​ko​ju wszedł jej zna​jo​my z mło​‐ dym czło​wie​kiem, któ​re​go za​ba​wia​li​śmy przez więk​szość spo​tka​nia, od​czu​‐ wa​jąc przy tym w żo​łąd​ku spo​re ssa​nie z gło​du. Ge​rard, bo tak miał na imię, za​in​te​re​so​wał mnie na tyle, że za​czę​li​śmy się spo​ty​kać. Po​cho​dził z Paw​ło​‐ wa108, któ​re obec​nie jest przed​mie​ściem Za​brza, i pra​co​wał w hu​cie. Do​wie​‐ dzia​łam się od nie​go, że całą woj​nę spę​dził w woj​sku nie​miec​kim, co zni​we​‐ czy​ło mu pla​ny pój​ścia na stu​dia; nie po​mo​gło za​sła​nia​nie się pra​cą przez rok w hin​den​bur​skiej elek​trow​ni. W 1940 roku zo​stał zmu​szo​ny do wstą​pie​nia w sze​re​gi We​hr​mach​tu, po​mi​mo że nie był nie​miec​kie​go po​cho​dze​nia. Pod ko​niec woj​ny wraz ze swo​im od​dzia​łem do​stał się do nie​wo​li ro​syj​skiej i tra​‐ fił do obo​zu je​niec​kie​go. Po jej za​koń​cze​niu gro​zi​ła mu zsył​ka na Sy​be​rię. Zda​jąc so​bie spra​wę z tego, co może go cze​kać, nie przy​znał się, że jest żoł​‐ nie​rzem, prze​ko​nu​jąc Ro​sjan do swo​jej wer​sji po​wro​tu z przy​mu​so​wych ro​‐ bót w Niem​czech. Gdy zo​ba​czył jed​nak, że to nie wy​star​cza, sko​rzy​stał z nada​rza​ją​cej się oka​zji, jaką stwo​rzy​ło po​mył​ko​we do​star​cze​nie im kawy za​miast zie​lo​nej fa​so​li w ra​mach ra​cji żyw​no​ścio​wych. Ro​sja​nie na szczę​ście nie zo​rien​to​wa​li się w po​mył​ce i nie do​szło do re​wi​zji oraz kon​fi​ska​ty. Wte​‐ dy wraz z kil​ko​ma ko​le​ga​mi za​czął pa​rzyć ziar​na i pić z nich na​par w du​żych ilo​ściach dla zwięk​sze​nia ak​cji ser​ca. Sy​mu​la​cja cho​ro​by ser​ca z ob​ja​wa​mi czę​sto​tli​wych pal​pi​ta​cji po​mo​gła, bo po kil​ku ty​go​dniach upo​rczy​we​go sta​‐ wa​nia przed woj​sko​wym le​ka​rzem ro​syj​ska ko​mi​sja obo​zo​wa po​sta​no​wi​ła się go po​zbyć, póki jesz​cze żyje. W ten spo​sób do​stał prze​pust​kę spo​rzą​dzo​‐ ną po ro​syj​sku na ka​wał​ku tek​tu​ry, któ​ra ochro​ni​ła go przed ko​lej​nym aresz​‐ to​wa​niem, gdy wra​cał z obo​zu je​niec​kie​go. Tak zdo​łał do​je​chać do ro​dzin​ne​‐ go domu. Naj​szyb​ciej jak mógł za​trud​nił się w hu​cie i za​czął wie​czo​ro​wo stu​dio​wać, aby zre​ali​zo​wać mło​dzień​czy plan. Za​im​po​no​wał mi tym. 107 W paź​dzier​ni​ku 1956 r. na​stą​pi​ła zmia​na po​li​ty​ki we​wnętrz​nej w Pol​skiej Rze​czy​po​spo​li​tej Lu​‐ do​wej, po​łą​czo​na ze zmia​ną na cze​le wła​dzy i li​be​ra​li​za​cją sys​te​mu po​li​tycz​ne​go. W efek​cie m.in. uwol​nio​no z wię​zień i in​ter​no​wań część więź​niów po​li​tycz​nych oraz du​chow​nych, w tym kard. Ste​fa​na

Wy​szyń​skie​go. 108 W efek​cie trze​cie​go Po​wsta​nia Ślą​skie​go oraz ple​bi​scy​tu z 1921 r. gmi​na Paw​łów zo​sta​ła włą​‐ czo​na do Pol​ski. Po​bli​ska rze​ka Czar​naw​ka two​rzy​ła na​tu​ral​ną gra​ni​cę po​mię​dzy Pol​ską a Re​pu​bli​ką We​imar​ską. Za​brze jako nie​miec​ki Hin​den​burg było mia​stem przy​gra​nicz​nym.

Wkrót​ce po​zna​łam bli​żej jego ro​dzi​nę i zwy​cza​je ślą​skie oraz skom​pli​ko​‐ wa​ne sto​sun​ki spo​łecz​ne na tle burz​li​wych dzie​jów po​li​tycz​nych Ślą​ska. On sam po​cho​dził ze zróż​ni​co​wa​nej ro​dzi​ny, gdyż jego oj​ciec przy​je​chał na Śląsk do pra​cy z Kie​lec​kie​go (jesz​cze przed pierw​szą woj​ną świa​to​wą). Tam po​znał swą wy​bran​kę i się oże​nił. Jego ro​dzi​na była pol​skiej orien​ta​cji, ale stro​na mat​ki chło​pa​ka nie​miec​kiej, po​dob​nie jak więk​szość jej ro​dzi​ny miesz​ka​ją​cej po stro​nie nie​miec​kiej. Ta ro​dzi​na wy​wo​dzi​ła się tak​że z nie​‐ miec​kiej in​te​li​gen​cji, oj​ciec na​to​miast po​cho​dził z chłop​stwa. Mat​ka pi​sa​ła i mó​wi​ła po nie​miec​ku, a po pol​sku po​tra​fi​ła je​dy​nie mó​wić. Dla​te​go czy​ta​ła książ​ki (po​ży​cza​jąc je od są​sia​dek) i li​czy​ła je​dy​nie po nie​miec​ku. Oj​ciec z ko​lei po​cho​dził ze wsi le​żą​cej pod Ra​do​miem i był anal​fa​be​tą. Z tego, co mi wia​do​mo, w Pol​sce cen​tral​nej war​stwy spo​łecz​ne nie mie​sza​ły się do tego stop​nia. Poza Ślą​skiem, je​śli in​te​li​gent​ka wy​szła za ro​bot​ni​ka, to zry​wa​no z nią i jej ro​dzi​ną wszel​kie sto​sun​ki ro​dzin​ne. Za​zwy​czaj lu​dzie że​ni​li się w tej sa​mej war​stwie spo​łecz​nej. Na Ślą​sku wy​stę​po​wa​ła o wie​le więk​sza to​‐ le​ran​cja spo​łecz​na, cze​go przy​czy​ną mo​gły być nie tyl​ko wie​lo​na​ro​do​wość, ale też moc​na po​zy​cja ro​bot​ni​cze​go śro​do​wi​ska w tym sil​nie zin​du​stria​li​zo​‐ wa​nym re​gio​nie. Na szczę​ście pod​czas wy​zwo​le​nia Ślą​ska na po​cząt​ku 1945 roku przez woj​ska ra​dziec​kie jego ro​dzi​com uda​ło się unik​nąć śmier​ci, zsył​ki na Sy​be​rię i wy​sie​dle​nia do Nie​miec109. 109 We​dług naj​now​szych ba​dań w 1945 r. de​por​to​wa​no do so​wiec​kich ła​grów i wy​nisz​cza​ją​cej pra​‐ cy co naj​mniej 30 tys. męż​czyzn, z cze​go 90 proc. de​por​to​wa​nych w tym cza​sie ze Ślą​ska po​cho​dzi​ło wła​śnie z po​wia​tów: by​tom​skie​go, za​brzań​skie​go i gli​wic​kie​go.

Na​sza zna​jo​mość się umac​nia​ła i za​czę​łam po​zna​wać jego śro​do​wi​sko ko​‐ le​żeń​skie. Część wy​wo​dzi​ła się z pra​cy i miej​sco​we​go Klu​bu Mło​dej In​te​li​‐ gen​cji przy Za​kła​do​wym Domu Kul​tu​ry Huty „Po​kój”110, two​rzą​ce​go lo​kal​‐ ny ośro​dek in​te​li​genc​ki. Na​sze re​la​cje po​wo​li się roz​wi​ja​ły i z cza​sem za​czę​‐ to trak​to​wać nas jako parę, aż do mo​men​tu, gdy zo​sta​li​śmy za​pro​sze​ni przez ko​le​gę (żo​na​te​go praw​ni​ka zaj​mu​ją​ce​go się wy​ro​bem to​re​bek) mo​je​go po​ten​‐ cjal​ne​go męża na od​pust do Ko​chło​wic111. Tam po​kłó​ci​li​śmy się, bo za​gra​ły am​bi​cje, i ura​żo​na oznaj​mi​łam, że mi na nim nie za​le​ży. Ra​zi​ły mnie jego na​‐ le​cia​ło​ści, co sta​no​wi​ło rysę na na​szym wspól​nym ob​ra​zie. Po kil​ku mie​sią​‐

cach przy​zna​łam się mo​je​mu naj​star​sze​mu bra​tu, jak spra​wy się mają. Po​pa​‐ trzył na mnie, traf​nie od​ga​du​jąc stan mo​je​go du​cha: 110 Utwo​rzo​ne​go oko​ło 1954 r. i dzia​ła​ją​ce​go pod egi​dą Huty do 1966 r. 111 Wów​czas część No​we​go By​to​mia.

– Po​jedź​my do nie​go – za​pro​po​no​wał. Spoj​rza​łam na bra​ta, chcąc od​rzu​cić ten po​mysł, ale naj​wi​docz​niej do​brze mnie znał, bo jego spoj​rze​nie roz​wia​ło moje wąt​pli​wo​ści. Po​je​cha​li​śmy bez za​po​wie​dzi i od tego mo​men​tu wszyst​ko się uło​ży​ło. Aby temu po​móc, po​‐ sta​no​wi​łam sama też się zmie​nić, ustę​pu​jąc pola ze swo​imi am​bi​cja​mi, mu​‐ sia​łam jed​nak po​pra​co​wać nad jego ma​nie​ra​mi. Do​pie​ro wte​dy mo​głam przed​sta​wić go mo​jej ro​dzi​nie. Efekt był taki, że kie​dy to na​stą​pi​ło, zro​bił tak do​bre wra​że​nie, że moi bli​scy od razu go za​ak​cep​to​wa​li. A ja jesz​cze bar​dziej wsią​kłam w hut​ni​cze to​wa​rzy​stwo mo​je​go na​rze​czo​‐ ne​go, choć w tym cza​sie zo​sta​łam prze​nie​sio​na na pół eta​tu z huty na ko​pal​‐ nię. Pra​co​wa​łam przy tym na​dal w szpi​ta​lu, ale po​nie​waż huta i ko​pal​nia pod​le​ga​ły wte​dy na krót​ko pod pe​wien Wy​dział Zdro​wia i stwo​rzo​no istot​ne pre​fe​ren​cje eko​no​micz​ne i przy​wi​le​je pra​cow​ni​cze, po​sta​no​wi​łam z tego sko​‐ rzy​stać. Rok póź​niej, bo w kwiet​niu 1957 roku, wzię​li​śmy ślub. Przy​bra​łam na​zwi​sko męża: Fe​de​ro​wicz, roz​sta​jąc się ze swo​im: Do​brzań​ska – zgod​nie z wcze​śniej​szy​mi usta​le​nia​mi i wła​snym po​sta​no​wie​niem. Nie mo​gli​śmy jed​‐ nak jesz​cze ze sobą za​miesz​kać. Pań​stwo​wy sys​tem przy​dzia​łu lo​ka​li, a de fac​to do​tkli​wy nie​do​bór miesz​kań i fakt po​sia​da​nia przez nas swo​ich przy​‐ dzia​łów służ​bo​wych spra​wi​ły, że obo​je po​zo​sta​li​śmy w miesz​ka​niach jesz​cze przez rok. Ja w na świę​to​chło​wic​kiej Zgo​dzie, a mój mąż w No​wym By​to​miu (Fry​na112) w za​adap​to​wa​nym lo​kum. Pie​cho​tą szli​śmy do sie​bie ze czter​‐ dzie​ści mi​nut. 112 Dzi​siej​sza dziel​ni​ca Rudy Ślą​skiej.

Nie mo​gli​śmy jed​nak na​rze​kać. Po mie​sią​cu od po​bra​nia się (z oka​zji do​‐ rocz​ne​go Dnia Hut​ni​ka) mąż otrzy​mał ta​lon na sa​mo​chód, co było nie​by​wa​‐ łym szczę​ściem. Ku​pi​li​śmy przy​dzie​lo​ne​go fia​ta 600 i od razu po​je​cha​li​śmy nim w Góry Świę​to​krzy​skie. Chcia​łam po​ka​zać mo​je​mu wy​bran​ko​wi ro​dzin​‐ ne stro​ny. Gdy tam je​cha​li​śmy, na dro​dze rzad​ko mi​jał nas ja​kiś inny sa​mo​‐ chód, a lu​dzie oglą​da​li się za nami. Dro​ga była na​sza! Ape​tyt rósł w mia​rę je​dze​nia i po​sta​no​wi​li​śmy od razu sko​rzy​stać z nada​‐ rza​ją​cej się oka​zji moż​li​wo​ści uzy​ska​nia wy​jaz​du na wcza​sy za​kła​do​we… aż do Buł​ga​rii! Za​pi​sa​li​śmy się od razu i gdy wy​glą​da​ło na to, że to tak​że się

nam uda, mąż nie otrzy​mał urlo​pu. Chcia​łam zre​zy​gno​wać, na​le​gał jed​nak, abym sko​rzy​sta​ła z tej grat​ki i zo​ba​czy​ła świat. W koń​cu mu ule​głam i po​je​‐ cha​łam do War​ny. Co​dzien​nie cho​dzi​łam się ką​pać, ko​rzy​sta​jąc z uro​ków cie​płe​go mo​rza. Pew​ne​go dnia nad​szedł sztorm z du​ży​mi fa​la​mi. Za​fa​scy​no​‐ wa​ni wzbu​rzo​nym mo​rzem ko​le​dzy po​szli po​pły​wać i wra​ca​jąc stam​tąd, po​‐ wie​dzie​li mi, że faj​nie się pły​wa na ta​kich du​żych fa​lach. Po​szłam więc bez obaw, bo umie​jąc do​brze pły​wać, wie​rzy​łam we wła​sne siły. Nie prze​stra​szył mnie brak lu​dzi na pla​ży. We​szłam od​waż​nie do wody, ufa​jąc opi​nii ko​le​‐ gów. Chcia​łam za​kosz​to​wać ką​pie​li w spie​nio​nych fa​lach. Nie​ste​ty, brak do​‐ świad​cze​nia w mor​skim pły​wa​niu ob​na​żył moje skrom​ne moż​li​wo​ści wo​bec ży​wio​łu; ro​sną​ce pręd​ko fale sta​ły się wnet zbyt moc​ne i za​czę​ły mnie za​ta​‐ piać. W koń​cu nie mo​głam już pły​nąć da​lej i z le​d​wo​ścią zdo​ła​łam do​brnąć do po​bli​skie​go molo. Zła​pa​łam się słup​ków i z tru​dem wdra​pa​łam na po​‐ przecz​ną de​skę przy​bi​tą do tych słu​pów. Fale wciąż ro​sły i kie​dy we​szłam na fi​la​ry mola, były one już tak wiel​kie, że co chwi​lę za​le​wa​ły mnie całą, nie​mal ze sobą po​ry​wa​jąc. Ba​łam się pu​ścić, czu​jąc siłę fal. Wie​dzia​łam, że jak spró​‐ bu​ję przejść do na​stęp​ne​go słu​pa, to za​raz mnie zmy​je. Tym​cza​sem fale na​‐ pie​ra​ły co​raz moc​niej. Zro​zu​mia​łam, że jak będę tak da​lej tkwić, to mnie nie​‐ dłu​go zmy​je. Fale obi​ja​ły mną o słu​pek jak tłu​czek ko​tlet na dece ku​chen​nej. By​łam zroz​pa​czo​na i nie wie​dzia​łam, co ro​bić. Obo​la​ła i odrę​twia​ła usły​sza​‐ łam wtem, że ktoś szedł nade mną po de​skach mola. Za​czę​łam wo​łać o po​‐ moc. Kro​ki nie usta​wa​ły. Za​głu​sza​na hu​kiem roz​bi​ja​ją​cych się grzy​wa​czy mu​sia​łam wy​do​być z sie​bie moc​niej​szy głos. Krzyk​nę​łam z ca​łych sił i wte​‐ dy ten ktoś wresz​cie sta​nął. Po​mię​dzy de​ska​mi zo​ba​czy​łam twarz męż​czy​‐ zny. Gdy skrzy​żo​wa​li​śmy spoj​rze​nia, osłu​piał. W chwi​lę po​tem znik​nę​łam pod ko​lej​ną falą. Wte​dy omdla​ła usły​sza​łam: – Co tam ro​bisz?! – Tak się koń​czą pró​by pły​wa​nia! – od​po​wie​dzia​łam gło​śno w przy​pły​wie ener​gii, któ​rą da​wa​ła mi per​spek​ty​wa nad​cho​dzą​cej po​mo​cy; czu​łam ulgę, a za​ra​zem ra​dość. Zszedł, trzy​ma​jąc się słu​pa i spraw​dza​jąc ostroż​nie stan bel​ki. Był to nasz ra​tow​nik. Wi​dzia​łam, że bał się pójść w moją stro​nę, co wzbu​dzi​ło we mnie oba​wy o mój i jego los. W koń​cu wy​ko​rzy​stał krót​ką prze​rwę po​mię​dzy fa​la​‐ mi i pod​szedł do mnie na tyle bli​sko, że zdo​łał po​chwy​cić moją dłoń i przy​‐ cią​gnąć do na​stęp​ne​go słu​pa. Tak prze​szli​śmy aż na pla​żę. By​łam cała sina, obo​la​ła i sła​ba.

Wy​star​czy​ło mi tych sil​nych wra​żeń na cały po​byt. Gdy przy​je​cha​łam do domu, ob​ję​łam męża, ile mia​łam sił w rę​kach. Za​sko​czo​ny zro​bił to samo. Kie​dy wró​ci​łam do zwy​kłe​go ży​cia, to na​wet ko​pal​nia​ne dy​żu​ry wy​da​ły mi się mniej nie​po​ko​ją​ce. Tu​taj teo​re​tycz​nie ry​zy​ko było mniej​sze ani​że​li na molo. Po roku od przej​ścia na pra​cę na pół eta​tu otrzy​ma​łam od ko​pal​ni nowe miesz​ka​nie z dwo​ma po​ko​ja​mi, kuch​nią z umy​wal​ką i bie​żą​cą wodą oraz ubi​ka​cją na pół​pię​trze. Mo​gli​śmy wów​czas wresz​cie za​miesz​kać ra​zem. Po​nie​waż na​sze ro​dzi​ny miesz​ka​ły od sie​bie da​le​ko, nie mia​ły bliż​sze​go kon​tak​tu. Spo​ty​ka​ły się ze sobą głów​nie u mnie pod​czas świąt, oka​zu​jąc so​‐ bie przy tym dużo sza​cun​ku i sym​pa​tii. Je​dy​nie mój brat pod​śmie​wy​wał się ze mnie, że mam ślą​ski ak​cent i zo​sta​łam Ślą​zacz​ką. Nie sły​sza​łam u sie​bie tych na​le​cia​ło​ści, ale wie​rzy​łam mu, bo miał mu​zy​kal​ne ucho. Na pierw​sze wspól​ne Boże Na​ro​dze​nie ro​dzi​na mo​je​go męża przy​je​cha​ła ubra​na jak na we​se​le. Wszy​scy, łącz​nie z dzieć​mi, mie​li nowe ubra​nia. Ode​‐ bra​łam to jako wy​raz dba​ło​ści o wi​ze​ru​nek przed moją ro​dzi​ną, tym bar​dziej że teść bar​dzo do​brze za​ra​biał. Z uwa​gi na to, że miesz​ka​li​śmy bli​sko ro​dzi​ny Ge​rar​da, wra​sta​łam w nią, po​zna​jąc bli​żej zwy​cza​je ślą​skie, o któ​rych tyle sły​sza​łam z ust pie​lę​gnia​rek i mo​ich pa​cjen​tów. Pa​no​wał w nich ma​triar​chat tak ty​po​wy dla sta​rych ślą​‐ skich ro​dzin, gdzie męż​czyź​ni od​da​wa​li pie​nią​dze swo​im ko​bie​tom, któ​re pod wiecz​ną nie​obec​ność mę​żów i oj​ców, po​świę​ca​ją​cych zbyt dużo cza​su pra​cy, mu​sia​ły za​dbać w domu o pra​wie wszyst​ko. Tu​taj tak​że chłop​cy do​sta​‐ wa​li kie​szon​ko​we, a mąż otrzy​my​wał na wy​pła​tę ćwiart​kę wód​ki i kil​ka pa​‐ czek pa​pie​ro​sów. U nas ten zwy​czaj nie za​funk​cjo​no​wał w peł​ni, gdyż to ja z nas dwoj​ga by​‐ łam wiecz​nie na dy​żu​rach, choć pro​wa​dzi​łam w tym za​kre​sie tak​że wła​sną po​li​ty​kę fi​nan​so​wą. Ob​ser​wu​jąc po​stę​po​wa​nie te​ściów, za​uwa​ży​łam bo​wiem, że więk​szość do​cho​dów prze​ja​da​li, resz​tę prze​zna​cza​jąc na ubiór. W kon​se​‐ kwen​cji ni​cze​go nie mo​gli się do​ro​bić. Poza tym nie ob​ra​ca​łam się w gór​ni​‐ czym to​wa​rzy​stwie, gdyż nie mia​łam z nimi kon​tak​tów to​wa​rzy​skich, a je​dy​‐ nie służ​bo​we. In​ży​nie​ro​wie gór​ni​czy byli ja​cyś tacy… Po pro​stu hut​ni​cy bar​‐ dziej mi od​po​wia​da​li. Jed​nak de​cy​du​ją​ce były licz​ne kon​tak​ty mo​je​go męża, miał bo​wiem spo​ro ko​le​gów z hut​nic​twa. Moż​na rzec, że osią na​sze​go ży​cia to​wa​rzy​skie​go były cy​klicz​ne i licz​ne spo​tka​nia w owym Klu​bie Mło​de​go In​‐ te​li​gen​ta przy Hu​cie „Po​kój”, gdzie cho​dzi​li​śmy też na bale. Po​zna​łam tam na po​cząt​ku na​sze​go mał​żeń​stwa wie​lu póź​niej​szych zna​jo​mych i przy​ja​ciół.

Z nie​któ​ry​mi za​przy​jaź​ni​li​śmy się na całe lata. Bran​ża gór​ni​cza roz​wi​ja​ła się wraz z ro​sną​cy​mi po​trze​ba​mi kra​ju na stal i ener​gię. Le​ka​rze nie gar​nę​li się tam tłum​nie z uwa​gi na tru​dy i nie​bez​pie​‐ czeń​stwa, ja​kie trze​ba było po​no​sić w pra​cy w ko​pal​niach. Być może to spra​‐ wi​ło, że w dru​gim roku na​sze​go mał​żeń​stwa kie​row​nic​two ko​pal​ni przed​sta​‐ wi​ło mi moż​li​wość przy​zna​nia przy​dzia​łu lo​ka​lo​we​go do za​miesz​ka​nia w jed​nym z nowo wy​bu​do​wa​nych dom​ków w Świę​to​chło​wi​cach. Był jed​nak je​den wa​ru​nek: bły​ska​wicz​ne po​więk​sze​nie ro​dzi​ny, gdyż obo​wią​zy​wa​ły aku​rat od tam​te​go roku nowe ry​go​ry mel​dun​ko​we, uza​leż​nio​ne od norm za​‐ lud​nie​nia, i gro​zi​ło nam do​kwa​te​ro​wa​nie ob​cych osób. Do​sta​łam kil​ka dni na de​cy​zję. Wów​czas do​szli​śmy do wnio​sku, że je​dy​nym roz​wią​za​niem może być prze​pro​wadz​ka mo​ich te​ściów i ich za​miesz​ka​nie ra​zem z nami. Do​ga​da​‐ li​śmy się i w 1959 roku mo​gli​śmy wpro​wa​dzić się do no​we​go dom​ku, do któ​re​go tra​fi​łam wprost ze szpi​ta​la, ale nie z dy​żu​ru, a z po​ro​dów​ki, gdzie przy​szła na świat na​sza cór​ka Jo​an​na. Te​ścio​wie za​miesz​ka​li na gó​rze, my na dole. Jesz​cze gdy by​łam w cią​ży z cór​ką, za​uwa​ży​łam, że co​raz trud​niej jest mi ustać przy sto​le ope​ra​cyj​nym i ope​ro​wać, dla​te​go wkrót​ce zre​zy​gno​wa​łam z pra​cy w szpi​ta​lu. Po​zo​sta​wi​łam so​bie obie po​łów​ki eta​tów w hu​cie i ko​pal​‐ ni. Za​czy​na​ły się dla nas do​bre (jak na tam​te cza​sy) lata. Za​miesz​ka​li​śmy więc na osie​dlu gór​ni​czym. Ko​pal​nia znaj​do​wa​ła się w od​le​gło​ści czte​rech ki​lo​me​trów, któ​re z bra​ku moż​li​wo​ści do​jaz​du prze​‐ mie​rza​łam co​dzien​nie pie​cho​tą. Wo​kół nas mie​li​śmy sa​mych gór​ni​ków z mo​‐ jej ko​pal​ni, któ​rych zna​łam je​dy​nie jako pa​cjen​tów. Oprócz po​praw​nych sto​‐ sun​ków są​siedz​kich i roz​mów na te​ma​ty ogrod​ni​cze ni​g​dy tych kon​tak​tów to​wa​rzy​sko nie roz​wi​ja​łam. Do​pie​ro póź​niej na​sze dzie​ci za​czę​ły ba​wić się z dzieć​mi są​sia​dów, na​wią​zu​jąc przy tym przy​jaź​nie. My, do cza​su na​ro​dzin dru​gie​go dziec​ka, ak​tyw​nie uczest​ni​czy​li​śmy w ży​ciu to​wa​rzy​skim miej​sco​‐ wej in​te​li​gen​cji hut​ni​czo-in​ży​nie​ryj​nej, le​ka​rzy i praw​ni​ków sku​pia​ją​cych się wo​kół wspo​mnia​ne​go Domu Kul​tu​ry. Dzia​łał on bar​dzo pręż​nie i do po​sia​da​‐ nej sali te​atral​nej ścią​ga​no czę​sto ze​spół Ope​ret​ki Ślą​skiej, or​ga​ni​zo​wa​no licz​ne wy​stę​py ar​ty​stycz​no-mu​zycz​ne. Za​grał tam mię​dzy in​ny​mi po​pu​lar​ny wów​czas ze​spół Skal​do​wie. Co mie​siąc od​by​wa​ły się tak​że ze​bra​nia dys​ku​‐ syj​ne, od​czy​ty, spo​tka​nia z cie​ka​wy​mi ludź​mi. Nie​ste​ty, w 1961 roku ten klub Domu Kul​tu​ry zo​stał za​mknię​ty, gdyż se​kre​ta​rzo​wi ko​mi​te​tu miej​skie​go nie przy​padł do gu​stu in​te​li​genc​ki cha​rak​ter spo​tkań (co in​ne​go, gdy​by były to spo​tka​nia ro​bot​ni​cze). Zo​stał po​trak​to​wa​ny praw​do​po​dob​nie jako po​ten​‐

cjal​ny ośro​dek two​rze​nia się opo​zy​cji. W tym sa​mym 1961 roku uro​dził się nasz syn Krzysz​tof. Ko​pal​nie prze​szły wte​dy pod gór​ni​czą służ​bę zdro​wia i mo​głam zre​zy​gno​‐ wać z rów​no​le​głej pra​cy w hu​cie, prze​cho​dząc do gór​nic​twa na peł​ny etat. Le​piej tam pła​co​no, ist​nia​ły tak​że atrak​cyj​ne do​dat​ki de​pu​ta​to​we, ta​kie jak wę​giel czy wy​jaz​dy do gór​ni​czych ośrod​ków wy​po​czyn​ko​wych. Był też pe​‐ wien mi​nus, istot​ny dla oso​by za​opa​tru​ją​cej ro​dzi​nę. Otóż w tych cza​sach per​ma​nent​ne​go nie​do​bo​ru wie​lu to​wa​rów na ryn​ku trze​ba było mieć zna​jo​‐ mo​ści, aby zdo​by​wać de​fi​cy​to​we ar​ty​ku​ły. Gór​ni​cze oto​cze​nie za​wo​do​we sta​no​wi​ło ba​rie​rę w two​rze​niu ta​kich zna​jo​mo​ści, zwłasz​cza z eli​tą ro​bot​ni​‐ czą tam​tych cza​sów, jaką były pa​nie eks​pe​dient​ki w skle​pach rzeź​ni​czych. Ko​le​żeń​stwo le​kar​skie pra​cu​ją​ce poza gór​ni​czą służ​bą zdro​wia bu​do​wa​ło ta​‐ kie kon​tak​ty wśród pa​cjen​tów, a otrzy​my​wa​ło też ekwi​wa​len​ty. Nie​ste​ty, ja od gór​ni​ka mię​sa nie mo​głam do​stać, choć on sam miał moż​li​wość za​ku​pu go poza ko​lej​ką. Mu​sia​łam stać ca​ły​mi go​dzi​na​mi w ko​lej​kach, ma​jąc na gło​wie wie​lo​po​ko​le​nio​wą ro​dzi​nę i pra​cę wy​kra​cza​ją​cą poza zwy​kły etat. To był fe​‐ ler. Póź​niej na​de​szły kart​ki żyw​no​ścio​we, któ​re na szczę​ście już otrzy​my​wa​‐ łam, co uwal​nia​ło mnie od mar​no​wa​nia cen​ne​go cza​su na zdo​by​wa​nie naj​po​‐ trzeb​niej​szych pro​duk​tów113. Moje ży​cie za​wo​do​we bar​dzo mnie ab​sor​bo​‐ wa​ło i z bó​lem ser​ca przy​znam, że nie mo​głam po​świę​cić swo​im dzie​ciom tyle cza​su, ile bym chcia​ła. Czę​ścio​wo za​stę​po​wa​ła mnie w tym te​ścio​wa i mąż. Gdy dzie​ci po​szły do przed​szko​la, mo​głam ich od​cią​żyć, po​wie​rza​jąc edu​ka​cję przed​szko​lan​kom, któ​re po​ma​ga​ły w roz​wo​ju oso​bo​wym i spo​łecz​‐ nym na​szych dzie​ci, a przy tym uczy​ły je po​praw​ne​go wy​sła​wia​nia, co po​‐ zwo​li​ło im póź​niej być do​brze przy​go​to​wa​ny​mi do szko​ły. Efek​ty ela​stycz​‐ ne​go wy​ko​rzy​sty​wa​nia tej na​uki za​uwa​ży​łam kie​dyś pod​czas za​ba​wy na​‐ szych dzie​ci z dzieć​mi są​sia​dów w pia​skow​ni​cy. Za​sko​czo​na usły​sza​łam wte​dy, sto​jąc przy schod​kach wej​ścio​wych pro​wa​dzą​cych do domu, że moja cór​ka ślą​za​czy. Po​my​śla​łam so​bie: Jak dziec​ko po​tra​fi ła​two do​sto​so​wy​wać ję​zyk do śro​do​wi​ska. W domu po​słu​gi​wa​ła się ję​zy​kiem li​te​rac​kim, a z dzieć​‐ mi go​da​ła po ślą​sku, i to bez naj​mniej​sze​go pro​ble​mu. Ni​g​dy się nie po​my​li​‐ ła. 113 Kart​ki były wy​ra​zem kon​tro​lo​wa​nej re​gla​men​ta​cji dys​try​bu​cji to​wa​rów w Pol​skiej Rze​czy​po​‐ spo​li​tej Lu​do​wej, wsku​tek sil​nych nie​do​bo​rów na ryn​ku, upraw​nia​ły do za​ku​pu ści​śle okre​ślo​nych ilo​‐ ści okre​ślo​nych to​wa​rów (przede wszyst​kim żyw​no​ścio​wych). Na mię​so obo​wią​zy​wa​ły od 1976 do 1989 r. Cały sys​tem re​gla​men​to​wał wię​cej to​wa​rów ani​że​li pod​czas oku​pa​cji hi​tle​row​skiej.

To mnie za​dzi​wi​ło, gdyż mó​wi​łam z gór​ni​ka​mi po ślą​sku, ale przy​cho​dząc do domu, mu​sia​łam się kon​tro​lo​wać, aby nie go​dać. W pra​cy była mi bar​dzo po​trzeb​na do​bra ko​mu​ni​ka​cja z pa​cjen​ta​mi, dla​te​go sta​ra​łam się utoż​sa​miać z nimi, sta​le po​słu​gu​jąc się ślą​skim. Wi​docz​nie do​brze mi to wy​cho​dzi​ło, bo kie​dy żar​to​wa​li na te​mat go​ro​li, to nie chcie​li brać mo​ich ostrze​żeń na se​rio. Mó​wi​łam wte​dy: – Uwa​żej​cie, bo jo też żech jest go​rol​ka. Wi​dząc moją po​waż​ną minę, py​ta​li pie​lę​gnia​rek w re​je​stra​cji, czy rze​czy​‐ wi​ście je​stem go​rol​ką. Gdy do​wia​dy​wa​li się o moim po​cho​dze​niu, nie mo​gli w to uwie​rzyć. Wi​docz​nie mia​łam pre​dys​po​zy​cję do na​uki ję​zy​ków: od ła​ci​‐ ny po​cząw​szy, przez nie​miec​ki, na ślą​skim skoń​czyw​szy. Pła​ce na ko​pal​ni z wol​na sta​wa​ły się co​raz lep​sze, po​dob​nie jak w ca​łym gór​nic​twie, co było po​wo​do​wa​ne par​ciem na więk​sze wy​do​by​cie. Na Śląsk za​czę​li na​pły​wać za pra​cą lub wa​bie​ni lep​szym ży​ciem mło​dzi lu​dzie, prze​‐ waż​nie ze wsi z róż​nych czę​ści Pol​ski. Za​kwa​te​ro​wy​wa​ni w ho​te​lach ro​bot​‐ ni​czych zwa​nych wul​ca​mi, po​zba​wie​ni ro​dzin, za​gu​bie​ni, bez za​in​te​re​so​wań kul​tu​ral​nych i ma​jąc przy tym zbyt dużo pie​nię​dzy na bie​żą​ce wy​dat​ki, czę​‐ sto scho​dzi​li z do​brej dro​gi, mar​gi​na​li​zu​jąc się od lo​kal​ne​go ży​cia. Na​ra​sta​ła więc w nich fru​stra​cja, któ​rej da​wa​li upust w licz​nych bój​kach z miej​sco​wy​‐ mi. Je​dy​nie ich część za​sy​mi​lo​wa​ła się, wże​nia​jąc w ślą​skie ro​dzi​ny, w któ​‐ rych za​mie​rał ma​triar​chat. Rósł sta​tus męż​czy​zny, a tra​dy​cje lo​kal​ne za​czę​ły się mie​szać z na​pły​wo​wy​mi. Gór​nik miał już pie​nią​dze, do​brze za​ra​biał, wy​‐ star​cza​ło już wte​dy na do​bre wy​ży​wie​nie ro​dzi​ny, mógł prze​stać na wszyst​‐ kim oszczę​dzać. Prze​obra​ża​ło to gór​ni​czy stan tym szyb​ciej, im szyb​ciej od​‐ cho​dzi​ła na eme​ry​tu​ry sta​ra ge​ne​ra​cja gór​ni​ków, pa​mię​ta​ją​cych jesz​cze cza​sy przed​wo​jen​ne. Na mo​ich oczach daw​ny świat gór​ni​czy moc​no się zmie​niał, tra​dy​cje za​ni​‐ ka​ły, na​pły​wo​wi, bę​dą​cy już na Gór​nym Ślą​sku ja​kiś czas, asy​mi​lo​wa​li się, przyj​mu​jąc miej​sco​we zwy​cza​je, i po​tem ad​ap​to​wa​li je, nie​rzad​ko we​dle tra​‐ dy​cji miejsc, z któ​rych po​cho​dzi​li, i w ta​kiej for​mie prze​ka​zu​jąc je swo​im dzie​ciom, a tak​że oto​cze​niu. Sta​ra gwar​dia od​cho​dzi​ła, a mło​dzi mie​li już inny świa​to​po​gląd. Pie​nią​dze prze​sta​wa​li od​da​wać mat​kom, sami się nimi rzą​dzi​li, a co gor​sza, za​czął za​ni​kać sza​cu​nek dla star​szych. Prze​mia​ny spo​‐ łecz​ne de​pre​cjo​no​wa​ły war​to​ścio​we pier​wiast​ki tra​dy​cji Ślą​za​ków, dzię​ki któ​rym po​tra​fi​li za​cho​wać do​tych​cza​so​we re​la​cje ro​dzin​ne, spo​łecz​ne, a zwłasz​cza za​wo​do​we i na​ro​do​we.

Przez de​ka​dę na​sze ży​cie ro​dzin​ne bie​gło we względ​nej sta​bi​li​za​cji, spo​ko​‐ ju, a dzie​ci roz​wi​ja​ły się w mia​rę zdro​wo. Aby uchro​nić je przed szko​dli​wym wpły​wem za​nie​czysz​czeń prze​my​sło​wych po​wie​trza, jed​nych z naj​więk​szych w Eu​ro​pie, w każ​de wa​ka​cje i fe​rie sta​ra​li​śmy się wy​sy​łać dzie​ci poza Gór​ny Śląsk. Wpierw wraz z te​ścio​wą i opie​kun​ką od​wie​dza​ły nie​od​le​gły Nie​ro​‐ dzim114, a gdy po​szły do szko​ły, za​czę​li​śmy jeź​dzić ra​zem nad mo​rze. Kil​ka lat póź​niej – sta​le na dział​kę w By​strej koło Biel​ska. 114 Nie​ro​dzim – daw​na wieś od 1974 r. w gra​ni​cach Ustro​nia, leży w do​li​nie Wi​sły.

– Czy przez ten czas uda​ło się pani za​cho​wać nie​za​leż​ność po​glą​dów? – za​py​ta​łem. – Tak, uda​ło mi się. Wpły​nę​ła na to pa​trio​tycz​na tra​dy​cja ro​dzin​na, po​glą​‐ dy bli​skich, jak rów​nież moje do​świad​cze​nie we wcze​snym okre​sie mło​do​‐ ści – od​po​wie​dzia​ła, bez za​sta​no​wie​nia do​da​jąc: – Za​cy​tu​ję kil​ka strof wier​‐ sza Zyg​mun​ta Kra​siń​skie​go115: 115 Z. Kra​siń​ski, Do Ka​je​ta​na Koź​miń​skie​go.

Mło​dość, mi​strzu, jest rzeź​biar​ką, Co wy​ku​wa ży​wot cały; Choć prze​mi​nie sama szpar​ko, Cios jej dłu​ta wiecz​no​tr​wa​ły…

22. Zmiany lat osiemdziesiątych Moją dłu​go​let​nią pra​cę na ko​pal​ni i zdo​by​te do​świad​cze​nie prze​ło​że​ni po​‐ sta​no​wi​li wy​ko​rzy​stać na szer​szym polu. Prze​szłam w po​ło​wie lat sie​dem​‐ dzie​sią​tych do Wo​je​wódz​kiej Przy​chod​ni Gór​ni​czej i jako In​spek​tor oraz Dy​‐ rek​tor Gór​ni​czy III stop​nia (1977 r.) nad​zo​ro​wa​łam ochro​nę zdro​wia we wszyst​kich ko​pal​niach wo​je​wódz​twa ka​to​wic​kie​go. Moja pra​ca szła swo​im to​rem, ale nad​cho​dził ko​lej​ny prze​łom z po​cząt​kiem lat osiem​dzie​sią​tych116. Słu​cha​łam, co się dzia​ło w po​li​ty​ce, eks​cy​to​wa​łam się tym, jak Wa​łę​sa za​czął dzia​łać w Gdań​sku, ale oso​bi​ście nas to nie do​ty​ka​ło. By​łam ra​czej ob​ser​wa​‐ to​rem, gdyż na an​ga​żo​wa​nie się nie mia​łam cza​su. Dom, dzie​ci, pra​ca. Gór​ni​‐ cy wła​ści​wie nie byli ak​tyw​ni na tym polu i stocz​niow​cy mie​li na​wet pre​ten​‐ sje, że nasi gór​ni​cy nie przy​łą​cza​ją się do ru​chu ro​bot​ni​cze​go pro​te​stu. Gór​ni​‐ cy byli uprzy​wi​le​jo​wa​ną gru​pą za​wo​do​wą. Do​brze za​ra​bia​li, mie​li swo​je skle​py za​opa​try​wa​ne w de​fi​cy​to​we to​wa​ry i spe​cjal​ne kart​ki żyw​no​ścio​we, re​ali​zo​wa​ne w ra​mach tak zwa​nej Kar​ty gór​ni​ka, co da​wa​ło im do​stęp do dóbr, o któ​rych inni mo​gli tyl​ko po​ma​rzyć. Hut​ni​cy za​an​ga​żo​wa​li się o wie​le bar​dziej, bo jako go​rzej opła​ca​ni i nie ma​ją​cy ta​kich przy​wi​le​jów mie​li być może mniej do stra​ce​nia, więc za​czę​li wal​czyć. Wia​do​mo​ści do​cie​ra​ły do mnie przez ra​dio Wol​na Eu​ro​pa117, pa​nu​ją​ca w kra​ju cen​zu​ra usu​wa​ła bo​‐ wiem wszel​kie in​for​ma​cje nie​zgod​ne z po​li​ty​ką rzą​dzą​cej wów​czas par​tii. 116 W sierp​niu 1980 r. pro​te​sty ro​bot​ni​cze w Pol​sce osią​gnę​ły naj​więk​sze na​tę​że​nie na Wy​brze​żu i w kon​se​kwen​cji tego do​szło do po​wsta​nia, za​le​ga​li​zo​wa​nia i dy​na​micz​ne​go roz​wo​ju nie​za​leż​ne​go od władz PRL związ​ku za​wo​do​we​go „So​li​dar​ność”, któ​ry prze​kształ​cił się w ruch spo​łecz​ny. 117 Ra​dio Wol​na Eu​ro​pa – roz​gło​śnia fi​nan​so​wa​na przez Kon​gres Sta​nów Zjed​no​czo​nych (via CIA), emi​tu​ją​ca z Mo​na​chium au​dy​cje two​rzo​ne w po​nad dwu​dzie​stu ję​zy​kach i nada​wa​ne na fa​lach krót​kich przez sa​te​li​ty do kra​jów tzw. de​mo​kra​cji lu​do​wej, któ​re po 1945 r. do​sta​ły się pod wpły​wy ZSRR, pro​mu​ją​ce de​mo​kra​tycz​ne war​to​ści i in​sty​tu​cje przez roz​po​wszech​nia​nie praw​dzi​wych in​for​ma​‐ cji i idei.

Cze​ka​li​śmy na wy​nik pro​wa​dzo​nych ak​cji straj​ko​wych, za​da​jąc so​bie py​ta​‐ nie: czy uda się „So​li​dar​no​ści” wy​wal​czyć te wszyst​kie po​stu​la​ty118. Gdy za​czy​na​ło wy​glą​dać na to, że jed​nak „So​li​dar​ność” zwy​cię​ży, zro​bił się w kra​ju nie​sa​mo​wi​ty ba​ła​gan. W moim od​czu​ciu za​czę​ły wy​pły​wać ele​men​ty chu​li​gań​skie i lu​dzie o kiep​skiej re​pu​ta​cji, któ​rzy za​czy​na​li szyb​ko piąć się w górę. Nie chcę i nie mogę oczy​wi​ście uogól​niać mo​je​go po​glą​du, a je​dy​nie opie​ram się na kil​ku przy​kła​dach, któ​re były mi bli​skie. Otóż nasz przy​ja​ciel był do​cen​tem w Wyż​szej Szko​le Pe​da​go​gicz​nej w Czę​sto​cho​wie, gdzie za​‐

trud​nia​li na wy​dzia​le czło​wie​ka, któ​ry miał być zwol​nio​ny, bo nie pra​co​wał i był kon​flik​to​wy. Do​wie​dziaw​szy się o tym, utwo​rzył na uczel​ni ko​mór​kę „So​li​dar​no​ści” i bły​ska​wicz​nie stał się jej prze​wod​ni​czą​cym, chro​niąc się za​‐ ra​zem przed zwol​nie​niem. Ta​kich przy​pad​ków znam jesz​cze kil​ka. My​ślę, że kie​dy do​cho​dzi do istot​nych zmian, na przy​kład po​li​tycz​no-spo​łecz​nych, chwi​lo​wa de​sta​bi​li​za​cja sprzy​ja do​cho​dze​niu do gło​su za​rów​no ak​ty​wi​stów z praw​dzi​we​go zda​rze​nia, jak i tych, któ​rzy pró​bu​ją ugrać tyl​ko coś dla sie​‐ bie. 118 W nocy z 16 na 17 sierp​nia 1980 r. utwo​rzo​no Mię​dzy​za​kła​do​wy Ko​mi​tet Straj​ko​wy na cze​le z Le​chem Wa​łę​są. Ko​mi​tet sfor​mu​ło​wał li​stę dwu​dzie​stu je​den po​stu​la​tów, wśród któ​rych zna​la​zło się żą​da​nie utwo​rze​nia nie​za​leż​nych od władz związ​ków za​wo​do​wych, za​gwa​ran​to​wa​nie wol​no​ści sło​wa i uwol​nie​nie więź​niów po​li​tycz​nych. W na​stęp​nych dniach strajk roz​sze​rzył się nie tyl​ko na inne za​kła​‐ dy Wy​brze​ża, ale tak​że ca​łej Pol​ski. 18 sierp​nia 1980 r. w Szcze​ci​nie tak​że utwo​rzo​no Mię​dzy​za​kła​do​‐ wy Ko​mi​tet Straj​ko​wy.

Inne przy​kła​dy wi​dzia​łam w kil​ku za​kła​dach gór​ni​czych, gdzie wy​ma​ga​ją​‐ cych dy​rek​to​rów, dba​ją​cych o to, aby za​kła​dy do​brze pro​spe​ro​wa​ły i nie mia​‐ ły przerw w pro​duk​cji, wy​wo​zi​li jed​ne​go po dru​gim na tacz​kach świe​żo upie​‐ cze​ni związ​kow​cy, któ​rym do tej pory nie chcia​ło się pra​co​wać. Po za​ło​że​niu ko​mó​rek związ​ko​wych szyb​ko sta​wa​li się waż​niej​si od kie​row​nictw. Sku​tek był taki, że za​kła​dy za​trzy​my​wa​ły pro​duk​cje, po​ja​wiał się cha​os, de​sta​bi​li​za​‐ cja prze​sta​wa​ła się pra​cow​ni​kom po​do​bać i za​czy​na​ły się straj​ki. Po​dró​żu​jąc wte​dy po​cią​giem do Kra​ko​wa, spo​tka​łam pa​sa​że​ra ja​dą​ce​go z za​chod​niej gra​ni​cy. W roz​mo​wie usły​sza​łam od nie​go o nie​sa​mo​wi​tych hi​‐ sto​riach, któ​re za​czy​na​ły się na za​chod​nich te​re​nach, z chu​li​gań​ski​mi wy​bry​‐ ka​mi, de​ma​go​gicz​ny​mi wy​stą​pie​nia​mi. Za​sta​na​wia​li​śmy się, do cze​go to doj​dzie. Wła​dze „So​li​dar​no​ści” nie były na tyle sil​ne, aby to ogra​ni​czyć i opa​no​wać ele​men​ty wy​wro​to​we, a sam Zwią​zek za​czął dzia​łać zu​peł​nie bez żad​nych ha​mul​ców. Szy​ka​no​wa​ni mi​li​‐ cjan​ci oba​wia​li się re​ago​wać. Za​pa​no​wa​ła kom​plet​na anar​chia. Nie​ste​ty, dzi​‐ siaj się o tym nie mówi. Pol​ska była dla mnie za​wsze naj​waż​niej​sza i nie mo​głam spo​koj​nie ob​ser​‐ wo​wać de​sta​bi​li​za​cji osła​bia​ją​cej mój kraj. Z koń​cem sierp​nia 1980 r. pod​pi​‐ sa​no po​ro​zu​mie​nia sierp​nio​we, co zmniej​szy​ło na​pię​cia mię​dzy ro​bot​ni​ka​mi a rzą​dem PRL, ale ich nie zli​kwi​do​wa​ło. 13 grud​nia 1981 r. zo​stał ogło​szo​ny przez ge​ne​ra​ła Ja​ru​zel​skie​go stan wo​jen​ny. W so​bo​tę 12 grud​nia 1981 r. przy​je​cha​łam z mę​żem, sy​nem i jego ko​le​gą do na​sze​go dom​ku let​ni​sko​we​go w By​strej koło Biel​ska-Bia​łej. Ran​kiem na​‐

stęp​ne​go dnia usły​sza​łam zbie​ga​nie po scho​dach i chłop​cy po​wie​dzie​li mi, że w ra​diu po​da​li ko​mu​ni​kat o wpro​wa​dze​niu sta​nu wo​jen​ne​go. Nie po​tra​fi​li​‐ śmy z mę​żem od​gad​nąć, co to dla nas ozna​cza. Po​sta​no​wi​li​śmy wra​cać po​mi​‐ mo ofi​cjal​nych ostrze​żeń o za​ka​zie po​ru​sza​nia się na dro​gach, po​nie​waż do​‐ mek nie nada​wał się do za​miesz​ka​nia zimą i nie by​li​śmy przy​go​to​wa​ni do dal​sze​go w nim po​by​tu. Wy​ru​szy​li​śmy więc w dro​gę po​wrot​ną do świę​to​‐ chło​wic​kie​go domu. Już przed Biel​skiem utknę​li​śmy na pierw​szym po​ste​run​‐ ku woj​sko​wym. Spraw​dzo​no nas do​kład​nie, prze​pro​wa​dza​jąc przy tym re​wi​‐ zję sa​mo​cho​du, po czym ka​za​no cze​kać na dal​szą de​cy​zję. Mu​sie​li​śmy wy​łą​‐ czyć sil​nik i szyb​ko za​czę​li​śmy mar​z​nąć. Trans​por​ter opan​ce​rzo​ny, żoł​nie​rze z bro​nią oraz ogól​na ner​wo​wość zro​bi​ły na chłop​cach wra​że​nie. W koń​cu, wi​dząc, że za​mie​nia​my się w so​ple lodu, uży​łam osta​tecz​ne​go ar​gu​men​tu, to jest po​wo​ła​łam się na ko​niecz​ność po​wro​tu na dy​żur w ko​pal​ni. Nie​ste​ty, i to nie po​mo​gło. Na​dal mu​sie​li​śmy cze​kać. Kie​dy zmar​z​li​śmy już nie​mal na kość, pod​szedł do nas ofi​cer i wrę​czył prze​pust​kę ma​ją​cą umoż​li​wić nam po​wrót do domu. Po dro​dze na​po​tka​li​śmy jesz​cze kil​ka ta​kich punk​tów, gdzie mu​sie​li​śmy zno​wu wszyst​ko tłu​ma​czyć. Do​pie​ro pod wie​czór do​tar​li​śmy do domu, kom​plet​nie prze​mar​z​nię​ci i przy​‐ bi​ci całą sy​tu​acją. Po​nie​waż nie​dłu​go z USA mia​ła wra​cać do domu na​sza cór​ka, po​sta​no​wi​li​śmy za​dzia​łać w tym kie​run​ku, wy​ko​rzy​stu​jąc spo​sob​ność, że je​den z na​szych zna​jo​mych dy​plo​ma​tów wra​cał na pla​ców​kę w Fin​lan​dii. Na​pi​sa​li​śmy do Jo​an​ny list, w któ​rym na​kre​śli​li​śmy ob​raz sy​tu​acji, su​ge​ru​‐ jąc, by po​zo​sta​ła na miej​scu do cza​su wy​ja​śnie​nia spra​wy. Wrę​czy​li​śmy list zna​jo​me​mu, dzię​ki temu omi​ja​jąc cen​zu​rę. Wkrót​ce list do​tarł z Fin​lan​dii do na​szej ro​dzi​ny w Sta​nach. Tam krew​ni wraz z cór​ką po​sta​no​wi​li, że zo​sta​je. Tym spo​so​bem wpro​wa​dze​nie sta​nu wo​jen​ne​go spo​wo​do​wa​ło w na​szym przy​pad​ku roz​łą​kę z cór​ką, a osta​tecz​nie osie​dle​nie się jej tam na sta​łe. Te​raz Ja​ru​zel​skie​go się kry​ty​ku​je, ale ów​cze​sna sy​tu​acja wca​le nie była taka, jak to się te​raz czę​sto ma​lu​je. W każ​dym ra​zie stan wo​jen​ny wszyst​ko ukró​cił. Przez pół​to​ra roku żyło się cięż​ko, z ogra​ni​cze​nia​mi swo​bód oby​wa​‐ tel​skich i pro​ble​ma​mi za​opa​trze​nio​wy​mi włącz​nie. Ob​jeż​dża​łam wte​dy zmi​‐ li​ta​ry​zo​wa​ne ko​pal​nie, wy​peł​nia​jąc swo​je obo​wiąz​ki in​spek​to​ra zdro​wia w wa​run​kach, w któ​rych po​ru​sza​nie się po​mię​dzy mia​sta​mi obar​czo​ne było licz​ny​mi ba​rie​ra​mi na punk​tach kon​tro​l​nych, utrud​nie​nia​mi po​przez sys​te​my prze​pust​ko​we, kon​tro​lą po​przez udzie​la​nie ze​zwo​leń i ogól​ny​mi trud​no​ścia​‐ mi ko​mu​ni​ka​cyj​ny​mi.

Moż​na rzec, że pierw​szy i ostat​ni okres mo​jej pra​cy prze​bie​gły w wa​run​‐ kach wo​jen​nych. Nie​dłu​go po znie​sie​niu sta​nu wo​jen​ne​go w 1983 roku upły​‐ nę​ło dwa​dzie​ścia pięć lat mo​jej pra​cy za​wo​do​wej w gór​nic​twie i prze​szłam na eme​ry​tu​rę. Moje ży​cie sta​ło się spo​koj​niej​sze, a kon​tro​lo​wa​ny strach, od​gry​wa​ją​cy w nim jak do​tąd waż​ną rolę, stop​niał do ma​leń​kie​go skraw​ka emo​cji i ni​g​dy nie wy​stą​pił już z ta​kim na​tę​że​niem, jak nie​gdyś pod​czas zjaz​dów pod zie​mię do wy​pad​ków, czy gdy prze​ży​łam pew​ną ir​ra​cjo​nal​ną przy​go​dę w gó​rach, któ​rą zo​sta​wi​łam nie​mal na ko​niec tej opo​wie​ści. Wy​ru​sza​jąc na wcza​sy wę​drow​ne w Pie​ni​ny, nie przy​pusz​cza​łam, że ja – oso​ba ma​ją​ca spo​ro do​świad​cze​nia w ob​co​wa​niu z wła​snym i czy​imś stra​‐ chem – do​świad​czę go tak in​ten​syw​nie. W dro​dze na Trzy Ko​ro​ny spoj​rza​łam w dół, na prze​łom Du​naj​ca. Wi​dzia​‐ łam pły​ną​ce nim tra​twy fli​sac​kie i zro​bi​ło mi się tro​chę dziw​nie. Ze​szli​śmy ka​wa​łek ze szczy​tu i za​czę​łam zo​sta​wać co​raz bar​dziej z tyłu wy​ciecz​ki, aż w koń​cu ple​cy jej uczest​ni​ków znik​nę​ły mi z oczu. Zo​sta​łam sama, bo​jąc się da​lej iść, więc usia​dłam i wów​czas po​czu​łam się obez​wład​nio​na stra​chem do tego stop​nia, że ba​łam się na​wet po​ru​szyć. To ir​ra​cjo​nal​ne, ale lęk prze​nik​nął mnie na wskroś, nie po​zwa​la​jąc ru​szyć mi na​wet pal​cem. Wte​dy po​de​szła do mnie sta​rusz​ka z la​ską i usia​dła na pnia​ku obok mnie, stwier​dza​jąc: – Ach, wam mło​dym to do​brze. Mnie tak cięż​ko było tu​taj wejść i je​stem taka zmę​czo​na, a wy jak ko​zi​ce ska​cze​cie po tych gó​rach. Je​stem mło​da i się boję, a ona tu le​d​wo we​szła i w ogó​le się nie boi, że coś jej się sta​nie – po​my​śla​łam so​bie. Sło​wa sta​rej ko​bie​ty od​blo​ko​wa​ły mnie i przy​wró​ci​ły mi moż​li​wość re​al​nej oce​ny rze​czy​wi​sto​ści. Tym​cza​sem kie​‐ row​nik wy​ciecz​ki za​uwa​żył, że ko​goś bra​ku​je, i za​wró​cił. Dzię​ki sta​rusz​ce już na tyle oprzy​tom​nia​łam, że mo​głam wstać i pójść ra​zem z nim, aby do​łą​‐ czyć do gru​py. Ni​g​dy nie mia​łam lęku wy​so​ko​ści, lecz to spoj​rze​nie w dół tak na mnie za​dzia​ła​ło. Na eme​ry​tu​rze prze​sta​łam mieć też spo​sob​ność ob​ser​wo​wa​nia stra​chu u lu​‐ dzi, choć​by cho​rych na raka. Je​den z nich, kie​dy przy​szedł do szpi​ta​la, po​tra​‐ fił jesz​cze cho​dzić, jadł i za​cho​wy​wał się zwy​czaj​nie. Z dnia na dzień jed​nak było z nim co​raz go​rzej. Or​dy​na​tor pod​czas ob​cho​du py​tał, jak się czu​je, a on od​po​wia​dał, że dzi​siaj jest już le​piej. Za​ni​ka​ła u nie​go sa​mo​kry​ty​ka. Wy​da​wa​ło mu się, że jest z nim le​piej, gdy

tym​cza​sem nie mógł już wsta​wać. Był to sku​tek wy​twa​rza​nia en​dor​fin, ła​go​‐ dzą​cych u nie​go strach przed śmier​cią. Czy mi tego bra​ku​je? Nie. Ale strach, ta jed​na z wie​lu pier​wot​nych emo​cji czło​wie​ka, po​ka​zał mi, że może być spo​ro jego od​mian, każ​do​ra​zo​wo za​ska​‐ ku​ją​cych nas sa​mych. Po​ki​wa​łem gło​wą, ro​zu​mie​jąc Bo​ha​ter​kę wspo​mnień, i spoj​rza​łem na sto​‐ ją​ce obok książ​ki, któ​re opi​sy​wa​ły frag​men​ty hi​sto​rii zwią​za​nej z jej ży​ciem. Do​strze​ga​jąc to, od razu na​wią​za​ła do te​ma​tu na​szych kil​ku​let​nich spo​tkań: – Zdej​mo​wa​ne z pół​ki mo​je​go ży​cia książ​ki z roz​dzia​ła​mi i epi​zo​da​mi prze​żyć nie za​wsze od​kła​dam na wła​ści​we miej​sce, dla​te​go coś mo​gło zo​stać prze​ze mnie prze​ina​czo​ne, ale od​ku​rzy​łam tę hi​sto​rię naj​le​piej, jak mo​głam. Niech te opi​sa​ne frag​men​ty mo​je​go ży​cia nie słu​żą jako źró​dło sen​sa​cji, a przy​bli​żą ra​czej mi​nio​ną epo​kę i uświa​do​mią Czy​tel​ni​ko​wi, co w ży​ciu li​‐ czy się naj​bar​dziej. Tym prze​sła​niem, wraz z chwi​lą przej​ścia na eme​ry​tu​rę, za​koń​czę swo​je wspo​mnie​nia. Wspo​mnie​nia spi​sał i zre​da​go​wał: Ma​rian An​drzej No​coń

Posłowie Pier​wot​nym za​mie​rze​niem pani Ire​ny było prze​nie​sie​nie na pa​pier swo​ich wspo​mnień zwią​za​nych je​dy​nie z Po​wsta​niem War​szaw​skim, któ​re po raz pierw​szy zde​cy​do​wa​ła się wy​ja​wić. Po​cząt​ko​wo mia​ły być one skie​ro​wa​ne do wą​skie​go, ro​dzin​ne​go krę​gu, aby po​zo​sta​wić świa​dec​two z tych dra​ma​‐ tycz​nych chwil, wi​dzia​nych nie oczy​ma hi​sto​ry​ka, ale bez​po​śred​nie​go świad​‐ ka. To żywa re​la​cja, wy​do​by​wa​na z pa​mię​ci ne​stor​ki, ma​ją​cej w chwi​li ich spi​sy​wa​nia dzie​więć​dzie​siąt dwie wio​sny. Utrwa​la​łem opo​wieść sce​na po sce​nie, przed​sta​wia​jąc jej ży​cie na tle hi​sto​‐ rii nie tyl​ko war​sza​wia​ków. Jak wi​dać, uda​ło mi się zmie​nić ten za​mysł i wspo​mnie​nia Bo​ha​ter​ki po​sze​rzo​ne zo​sta​ły o okres po​prze​dza​ją​cy jej na​ro​‐ dzi​ny – przed​sta​wi​łem tak​że hi​sto​rię jej ro​dzi​ców, a w ko​lej​nych barw​nych frag​men​tach wy​sze​dłem poza po​wstań​cze cza​sy, aż do lat osiem​dzie​sią​tych mi​nio​ne​go wie​ku, czy​li mo​men​tu za​koń​cze​nia przez Bo​ha​ter​kę za​wo​do​wej prak​ty​ki le​kar​skiej. Uda​ło się to dzię​ki bar​dzo do​brej re​la​cji mię​dzy nami, któ​ra roz​po​czę​ła się w mo​men​cie, kie​dy prze​ka​za​łem jej pew​ną książ​kę. Bo​‐ ha​ter​ka od​świe​ży​ła so​bie wte​dy oso​bi​ste wspo​mnie​nia, przy​wo​łu​jąc bez​cen​‐ ne ob​ra​zy i za​bez​pie​cza​jąc je przed tym, aby wy​bla​kły w nie​pa​mię​ci. Jak sama póź​niej stwier​dzi​ła: Świat, któ​ry opi​su​ję, wy​glą​da ina​czej w okra​‐ szo​nym od​czu​cia​mi na​da​ją​cy​mi ko​lo​ryt, praw​dę i bez​po​śred​niość prze​ka​zie świad​ka ani​że​li w do​ku​men​tach hi​sto​rycz​nych. Za​koń​czy​łam wspo​mnie​nia na la​tach osiem​dzie​sią​tych, gdyż chcia​łam przed​sta​wić świat, któ​ry prze​mi​‐ nął. Czas póź​niej​szy zna​ny jest już obec​ne​mu po​ko​le​niu, cho​ciaż​by lu​dziom uro​dzo​nym i wy​cho​wa​nym w PRL. Okres przed pierw​szą woj​ną świa​to​wą, o któ​rym opo​wia​da​li Bo​ha​ter​ce naj​‐ bliż​si, czas mię​dzy​wo​jen​ny wi​dzia​ny oczy​ma dziec​ka, dru​ga woj​na świa​to​wa z per​spek​ty​wy do​ra​sta​ją​cej dziew​czy​ny – au​to​re​flek​sje Bo​ha​ter​ki wspo​mnień wraz z przy​wo​ły​wa​ny​mi fak​ta​mi bu​dzą re​flek​sję, że są pew​ne nie​prze​mi​ja​ją​‐ ce re​gu​ły, ja​kim pod​le​ga​my. Po​win​ni​śmy o tym pa​mię​tać. Sa one tym wy​ra​‐ zist​sze, im bar​dziej sta​wia​ją nas w nie​ty​po​wych, ba, eks​tre​mal​nych, sy​tu​‐ acjach; po​zwa​la​ją nam prze​trwać lub dają taką szan​sę. Te, wy​da​wać by się mo​gło, tak od​le​głe losy, mogą stać się lo​sa​mi każ​de​go z nas. Wy​star​czy, aby na​stą​pił zbieg pew​nych oko​licz​no​ści. To skło​ni​ło mnie do przed​sta​wie​nia tych opo​wie​ści, za zgo​dą pani Ire​ny, szer​sze​mu gro​nu Czy​tel​ni​ków. Wspo​‐

mnie​nia spi​sa​łem w la​tach 2011–2014, na nie​zli​czo​nych, ka​to​wic​kich spo​tka​‐ niach z nie​prze​cięt​ną Bo​ha​ter​ką, któ​ra mimo tych prze​żyć po​tra​fi​ła za​cho​wać w so​bie po​go​dę ży​cia. Być może dzię​ki niej le​piej zno​si​ła tru​dy swo​je​go losu i umia​ła od​naj​dy​‐ wać w nim tyle szczę​ścia? Ma​rian An​drzej No​coń

Fotografie

Dzie​ciń​stwo. Ire​na Do​brzań​ska (Kra​ków, 1928 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Ja​dwi​ga Do​brzań​ska przy cy​klo​ne​cie (1904 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Wnę​trze miesz​kal​ne pa​ła​cy​ku (lata trzy​dzie​ste) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Ro​dzeń​stwo Do​brzań​skich od le​wej: Adam, Ewa i Ire​na (1940 r.) – z ar​chi​wum ro​dzin​ne​go Ewy

z Do​brzań​skich Za​rzyc​kiej

Ro​dzi​na Do​brzań​skich pod zam​kiem. Od le​wej: Ja​dwi​ga z Rup​niew​skich Do​brzań​ska (mat​ka), Ewa (sio​stra), Sta​ni​sław Do​brzań​ski (oj​ciec), NN, NN, Ire​na. (1933 r.) – z ar​chi​wum ro​dzin​ne​go Ewy z Do​brzań​skich Za​rzyc​kiej

Ire​na Do​brzań​ska (pierw​sza z pra​wej) jako uczen​ni​ca pie​lę​gniar​stwa War​szaw​skiej Szko​ły Pie​lę​gniar​stwa (1942 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Ire​na Do​brzań​ska na da​chu War​szaw​skiej Szko​ły Pie​lę​gniar​stwa. Na dru​gim pla​nie gmach Po​li​tech​ni​ki War​szaw​skiej (1943 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Ry​su​nek z imie​nin Ja​dwi​gi Do​brzań​skiej (1944 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Prze​pust​ka zwol​nie​nia z ra​dziec​kie​go obo​zu przej​ścio​we​go Ge​rar​da Fe​de​ro​wi​cza (1945 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Ire​na Do​brzań​ska z ko​le​żan​ka​mi na kwa​te​rze stu​denc​kiej w Po​zna​niu (1948 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Pa​ła​cyk w Pod​zam​czu Pie​ko​szow​skim (1933 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz

Za​ję​cia w pro​sek​to​rium Aka​de​mii Me​dycz​nej w Po​zna​niu. Ja​dwi​ga Do​brzań​ska pierw​sza z pra​wej (1948 r.) – ze zbio​rów Ire​ny Fe​de​ro​wicz