De Maupassant Guy - Jedyna milosc

GUY DE MAUPASSANT

Jedyna miłość i inne opowiadania Wybrała Irena Szymańska

Wydawnictwo PTWK Skan. „MiS”

WIOSENNY WIECZÓR Joanna miała poślubić swego kuzyna Jakuba. Znali się od dzieci i miłość ich nie przybrała tych form uroczystych, jakich na ogół przestrzega się w wielkim świecie. Wychowywali się razem, nie domyślając się nawet, że się kochają. Panienka, z natury trochę zalotna, pozwalała sobie na niewinną kokieterię wobec kuzyna; podobał jej się zresztą i uważała go za dobrego chłopca. Kiedy się spotykali, całowała go z całego serca, nie odczuwając przy tym najlżejszego dreszczu, owego dreszczu, od którego mrówki zdają się przebiegać po ciele od koniuszków palców u rąk aż do samych stóp. On myślał sobie po prostu: „Ładniutka jest ta moja kuzyneczka”; wspominał ją z tym pewnym mimowolnym rozrzewnieniem, jakie mężczyzna odczuwa zawsze wobec ładnej kobiety. Nie zastanawiał się nad nią głębiej. Aż tu któregoś dnia Joanna usłyszała przypadkiem, jak matka mówiła do swojej siostry (ciotki Alberty, bo ciotka Lison została starą panną): Ręczę ci, że te dzieci się pokochają, to widać od razu. Jeżeli o mnie chodzi, Jakub jest zięciem, o jakim marzyłam. Z tą chwilą Joanna zakochała się na zabój w kuzynku Jakubie. Czerwieniła się na jego widok, ręka jej drżała w dłoni młodzieńca, spuszczała powieki, gdy spotkała jego spojrzenie, i zaczynała się droczyć, kiedy chciał ją pocałować; aż w końcu spostrzegł to wszystko. Zrozumiał i w porywie, w którym było tyleż zadowolonej miłości własnej, ile prawdziwego uczucia, schwycił w ramiona kuzynkę szepcząc jej do ucha: – Kocham cię, kocham! Począwszy od tego dnia nie przestawali gruchać i czulić się; rozwinęli całą gamę sposobów znanych zakochanym, którym ich dawna zażyłość odbierała wszelki przymus i wszelką nieszczerość. W salonie Jakub całował narzeczoną wobec trzech starych kobiet, trzech sióstr: jej matki, jego matki i ciotki Lison. Spacerował z nią sam na sam całymi dniami po lesie, wzdłuż rzeczki, po wilgotnych łąkach, gdzie trawa była usiana drobnymi kwiatami. Oczekiwali chwili, która ich miała połączyć, nie nazbyt niecierpliwie, otuleni, spowici jakąś rozkoszną tkliwością, upajając się subtelnym urokiem niewinnych pieszczot: dotknięcia palców, spojrzeń namiętnych, a tak przeciągłych, że dusze zdawały się w nich stapiać; dręczeni niejasnym jeszcze

2

pragnieniem doskonalszych uścisków, czuli, że wargi ich drżały niepokojem, nawołują się, zdają się na siebie czatować, czekać, coś sobie obiecywać. Czasem po całym dniu spędzonym w tej letniej, a jednak przesyconej namiętnością atmosferze, na tych platonicznych pieszczotach, czuli wieczorem jakąś dziwną omdlałość, oboje wzdychali głęboko, sami nie wiedząc czemu, a były to westchnienia nabrzmiałe oczekiwaniem. Obie matki i siostra ich, ciotka Lison, przyglądały się tej młodzieńczej miłości z uśmiechem rozrzewnienia. Widok ich zdawał się wzruszać zwłaszcza ciotkę Lison. Była to małomówna kobiecina, usuwająca się, cicha; ukazywała się tylko w godzinach posiłków, po czym wracała do swego pokoju, gdzie zamykała się na resztę dnia. Wyglądała na poczciwą starowinkę, oczy miała łagodne i smutne, w rodzinie nie liczono się z nią wcale. Obie siostry, wdowy, które zajmowały pewną pozycję w świecie, uważały ją za nic nie znaczącą istotę. Traktowano ją z bezceremonialną poufałością, którą starano się ukryć okazując starej pannie nieco lekceważącą pobłażliwość. Miała na imię Eliza, urodziła się bowiem w czasach, kiedy królował we Francji Béranger. Gdy się jednak przekonano, że nie wychodzi, że nigdy pewno nie wyjdzie za mąż, zaczęto ją nazywać nie Elizą, lecz Lison. Dzisiaj była „ciotką Lison”, pokorną, czyściutką staruszką, okropnie nieśmiałą nawet wobec najbliższych, ci zaś darzyli ją uczuciem, w którym dużo było przyzwyczajenia, współczucia i życzliwej obojętności. Dzieci nigdy nie wpadały do jej pokoju, żeby ją uściskać. Tylko służąca tam zachodziła. Posyłano po ciotkę Lison, jeśli chciano z nią porozmawiać. Nie wiedziano niemal, gdzie znajduje się jej pokój, ów pokój, w którym upływało samotnie całe to smutne życie. Zdawało się, że nie zabiera prawie wcale miejsca w tym domu. Kiedy jej nie było, nigdy o niej nie mówiono, nigdy o niej nie myślano. Była to nikła istota, jedna z tych, co pozostają nie znane nawet swoim bliskim, jakby niezbadane – śmierć ich nie stwarza w domu pustki, braku ich nikt nie odczuwa – jedna z tych istot, co nie potrafią ani wrosnąć w życie, ani w przyzwyczajenia, ani w serca tych, którzy obok nich żyją. Chodziła zawsze drobnymi, szybkimi kroczkami, nigdy nie hałasowała, nigdy nic nie potrącała, rzekłbyś, nadawała przedmiotom martwym całkowitą bezdźwięczność; ręce jej były jakby zrobione z waty, tak lekko i delikatnie obchodziły się ze wszystkim, czego dotknęły. Kiedy mówiono „ciotka Lison”, te dwa słowa nie wywoływały właściwie

3

w nikim żadnej myśli. Tak jakby powiedziano: „imbryk do kawy” albo „cukierniczka”. Suczka Lulu zdawała się o wiele silniejszą indywidualnością, toteż ciągle ją pieszczono, zwracano się do niej: „Moja kochana Lulu, moja śliczna Lulu, moja mała Lulu”. Będą zapewne znacznie dłużej po niej płakać. Ślub młodej pary miał się odbyć pod koniec maja. Narzeczeni nieustannie patrzyli sobie w oczy, trzymali się za ręce, żyli jedną myślą, serce przy sercu. Wiosna, spóźniona w tym roku, wahająca się, dygocąca dotąd wśród kryształowych przymrozków nocy i mglistych chłodów poranku, wytrysnęła z nagłą siłą. Kilka ciepłych, trochę zamglonych dni poruszyło uśpione w ziemi soki, roztulając jakby cudem jakimś liście i rozsnuwając wszędzie ów miły, obezwładniający zapach pąków i pierwszych kwiatów. Aż wreszcie pewnego popołudnia zwycięskie słońce osuszyło zwiewne opary, rozpostarło swą jasność po całej równinie. Jego promienna wesołość przeniknęła wszystko: rośliny, zwierzęta, ludzi. Zakochane ptaki fruwały, trzepotały skrzydełkami, nawoływały się. Joanna i Jakub, oszołomieni jakimś czarownym szczęściem, jakby onieśmieleni, zaniepokojeni nie znanym dotąd dreszczem, którym przejmowało ich pulsujące w lesie życie, spędzili cały dzień razem na ławce przed pałacem, nie mając już odwagi oddalić się we dwoje; widzieli jak przez mgłę goniące się tam, na stawie, łabędzie. Zapadający wieczór przyniósł im ukojenie. Po obiedzie rozmawiali cichutko w salonie, wsparci łokciami o parapet otwartego okna, podczas gdy ich matki grały w pikietę w kręgu światła padającym od przysłoniętej ciemnikiem lampy. Ciotka Lison robiła na drutach pończochy dla biednych ze wsi. Wysoki las ciągnął się daleko za stawem i nagle, poprzez rzadkie jeszcze korony drzew, ukazał się księżyc. Wschodził powoli, przeświecając przez gałęzie rysujące się na jego tarczy, a wznosząc się coraz wyżej na niebie wśród blednących przy nim gwiazd, zaczął zalewać świat cały swym mętnym blaskiem, w którym unosiły się białawe mgiełki i sny, tak drogie czułym sercom, poetom i kochankom. Joanna i Jakub przyglądali mu się przez chwilę, a potem, urzeczeni cichą pieszczotą tej nocy, rozproszonym światłem padającym na murawę i skupiny krzewów, wyszli z domu i spacerowali powoli po wielkim, bielejącym trawniku aż nad migotliwy staw.

4

Obie matki przegrały tymczasem swe codzienne cztery partie pikiety, zaczęła je ogarniać senność i miały ochotę pójść się położyć. – Trzeba zawołać dzieci – powiedziała jedna. Druga rzuciła okiem na pobladłe niebo na horyzoncie, na poruszające się z wolna dwa cienie. – Daj im spokój – rzekła – tak pięknie w ogrodzie! Lison na nich poczeka, prawda, Lison? Stara panna podniosła zalęknione oczy i odpowiedziała nieśmiało: – Ależ tak, poczekam na nich. Obie siostry poszły więc się położyć. Wówczas wstała z kolei ciotka Lison i zostawiając na poręczy fotela zaczętą robotę, wełnę i druty, oparła się o parapet okienny i zapatrzyła w czarowną noc. Narzeczem wciąż chodzili przez trawnik od stawu do ganku i z powrotem od ganku do stawu. Ściskali się za ręce i już nawet nie rozmawiali, jakby przestali być sobą i stopili się z poezją, którą tchnęła przyroda. Naraz Joanna spostrzegła w obramowaniu okna sylwetkę starej panny, rysującą się na tle światła lampy. – Widzisz – szepnęła – ciotka Lison na nas patrzy. Jakub podniósł głowę. – Tak – powtórzył – ciotka Lison na nas patrzy. I dalej przechadzali się z wolna, rozmarzeni, zakochani. Ale rosa zaczęła padać na trawę, przejął ich lekki dreszcz. – Chodźmy już do domu – powiedziała Joanna. Wrócili więc. Kiedy weszli do salonu, ciotka Lison znów robiła na drutach; pochyliła czoło nad robotą, a jej chude paluszki drżały trochę, jakby były bardzo zmęczone. Joanna podeszła do niej. – Czas już iść spać, ciociu. Stara panna podniosła oczy. Były zaczerwienione, jakby płakała. Narzeczeni nie zwrócili na to uwagi. Ale Jakub spostrzegł, że lekkie pantofelki Joanny były mokre od rosy. Zdjęty niepokojem zapytał czule: – Czy ci nie zimno w te twoje kochane nożyny? Nagle palce starej panny zaczęły drżeć tak gwałtownie, że upuściły

5

robotę; kłębek wełny potoczył się daleko po podłodze. Kryjąc raptem twarz w dłonie, stara panna zaczęła płakać, wstrząsana spazmatycznym łkaniem. Młodzi rzucili się ku niej; Joanna uklękła i odsuwając ręce ciotki, powtarzała wzruszona: – Co ci jest, ciociu Lison? Co ci jest, ciociu Lison? Wówczas biedna staruszka jąkając się, głosem wezbranym od łez, cała skurczona z żalu, odpowiedziała: Bo... bo... on się spytał: „Czy ci nie zimno... w te... twoje kochane nożyny”... A mnie nikt nigdy... nic takiego nie powiedział... nigdy!... nigdy!... 1881

6

JEDYNA MIŁOŚĆ Leonowi Hennique Było to pod koniec obiadu, w dniu otwarcia polowania u margrabiego de Bertrans. Jedenastu myśliwych, osiem młodych kobiet i lekarz miejscowy siedzieli dokoła rzęsiście oświetlonego stołu, przybranego owocami i kwiatami. Zaczęto mówić o miłości i wywiązała się wielka dyskusja, odwieczna dyskusja: czy można naprawdę kochać tylko raz, czy więcej razy. Wymieniano jako przykład ludzi, którzy mieli jedną tylko poważną miłość w życiu, ale wymieniano również takich, którzy kochali często i gorąco. Mężczyźni na ogół twierdzili, że namiętność, tak jak choroba, może kilkakrotnie dotknąć tę samą istotę, i to dotknąć śmiertelnie, jeśli jakaś przeszkoda stanie jej na drodze. Chociaż temu poglądowi nie sposób było zaprzeczyć, kobiety, których zdanie opierało się raczej na poezji niż na obserwacji, twierdziły, że miłość, miłość prawdziwa, wielka miłość, może tylko raz jeden spaść na zwykłego śmiertelnika, że miłość ta podobna jest do pioruna i że serce, które ona nawiedziła, zostaje tak puste, tak zniszczone, zgorzałe, że żadne inne potężne uczucie, a nawet marzenie, nie mogłoby w nim na nowo zakiełkować. Margrabia, który wiele kochał, zawzięcie zwalczał ten pogląd. – Powiadam wam, że można kochać kilka razy, i to ze wszystkich sił i z całej duszy. Cytujecie mi ludzi, którzy odebrali sobie życie z miłości, jako dowód, że druga namiętność jest niemożliwa. Odpowiem wam, że gdyby nie popełnili tego głupstwa i nie odebrali sobie życia, co wykluczało wszelką możliwość ponownego zachorowania, byliby się wyleczyli i rozpoczęliby na nowo, i tak w kółko, aż do naturalnej śmierci. Z zakochanymi to tak jak z pijakami; kto pił, pić będzie, kto kochał, będzie kochać. Jest to kwestia temperamentu i tyle. Wzięto doktora za arbitra – był to stary lekarz paryski, który usunął się na wieś – i poproszono go, by wypowiedział swoje zdanie. Okazało się, że on właśnie nie miał żadnego. – Tak jak powiedział margrabia, jest to kwestia temperamentu; jeśli o mnie chodzi, wiem o namiętności, która trwała pięćdziesiąt pięć lat, bez jednego dnia przerwy, i która zakończyła się dopiero wraz ze śmiercią.

7

Margrabina klasnęła w ręce. – Jakie to piękne! Przecież to marzenie być tak kochanym! Co za szczęście żyć przez pięćdziesiąt pięć lat otulonym uczuciem upartym i przenikającym! Jakże ten, którego tak uwielbiano, musiał być szczęśliwy i błogosławić życie! Lekarz uśmiechnął się. – Istotnie, nie omyliła się pani pod tym względem; istota, która wzbudziła taką miłość, był to mężczyzna. Zna go pani; to pan Chouquet, aptekarz z miasteczka. Jeśli o nią chodzi, o kobietę, znała ją pani również, to ta stara, co wyplatała krzesła, przyjeżdżała co rok do zamku. Ale opowiem to dokładniej. Entuzjazm pań ochłódł od razu; obrzydzenie malujące się na ich twarzach zdawało się mówić: Fe! – tak jakby miłość miała nawiedzać tylko ludzi wytwornych i niezwykłych, godnych, żeby się nimi interesować, słowem: ludzi dobrze wychowanych. Lekarz ciągnął dalej: – Wezwano mnie przed trzema miesiącami do łoża śmierci tej staruszki. Przybyła tu w przeddzień, na wózku, który jej służył za dom, ciągniętym przez szkapę. Widywaliście ją państwo; towarzyszyły jej dwa wielkie, czarne psy, jej przyjaciele i stróże. Proboszcz już tam był. Uczyniła nas wykonawcami swego testamentu i chcąc wyjaśnić nam motywy swej ostatniej woli, opowiedziała nam całe swoje życie. Nigdy nie słyszałem nic równie dziwnego i bolesnego. Ojciec jej i matka oboje wyplatali krzesła. Nie miała nigdy domu stojącego na ziemi. Od małego dziecka tułała się obdarta, pokryta robactwem, brudna. Rodzina zatrzymywała się u wjazdu do wsi, przy rowie; wyprzęgano, koń gryzł trawę, pies spał z pyskiem opartym na łapach; dziewczynka zaś turlała się po trawie, podczas gdy ojciec i matka, w cieniu przydrożnych drzew, naprawiali wszystkie stare krzesła z całej gminy. Nie rozmawiano nigdy w tym ruchomym domku; zamieniwszy kilka koniecznych słów, by postanowić, kto obejdzie dokoła wieś z dobrze znanym wołaniem: „krzeeesła wyplatać!”, zaczynano skręcać słomę, siedząc przy sobie lub naprzeciwko siebie. Kiedy dziewczynka zanadto się oddalała lub próbowała nawiązać znajomość z jakimś łobuziakiem ze wsi, przywoływał ją gniewny głos ojca: „Wracaj mi tu zaraz, pokrako!” Były to jedyne tkliwe słowa, jakie słyszała. Kiedy trochę podrosła, wysyłano ją na żniwo: zbierała zniszczone siedzenia krzeseł. Tu i ówdzie nawiązywała wówczas jakieś przelotne znajo-

8

mości z wiejskimi chłopakami; ale teraz to rodzice jej nowych przyjaciół brutalnie odwoływali dzieci: „Wracaj mi tu zaraz, łobuzie! Niech jeszcze raz zobaczę, jak gadasz z jakim oberwańcem!...” Często chłopcy rzucali w nią kamieniami. Niektóre panie dawały jej po parę groszy, chowała je skrzętnie. Kiedyś – miała wtedy jedenaście lat – przechodząc przez naszą wieś, spotkała na cmentarzu małego Chouquet; płakał, bo kolega ukradł mu dwa su. Wzruszyły ją łzy małego mieszczucha; zdaniem tego wydziedziczonego, bezdomnego dziecka tacy jak on powinni by być zawsze zadowoleni i weseli. Podeszła do niego, a kiedy dowiedziała się, o co płacze, wcisnęła mu do ręki wszystkie swoje oszczędności: siedem su. Wziął je, rzecz prosta, ocierając łzy. Wówczas ona, z wielkiej radości, odważyła się go pocałować, a że oglądał z uwagą pieniądze, więc nie zaprotestował. Widząc, że nie odpycha jej ani nie bije, powtórzyła próbę; objęła go za szyję ze wszystkich sił, całowała z całego serca. Po czym uciekła. Co działo się w tej nieszczęsnej głowie? Czy przywiązała się do tego smyka dlatego, że poświęciła mu całe swoje mienie bezdomnej istoty, czy też dlatego, że po raz pierwszy w życiu jego właśnie pocałowała tkliwie? Jest to zawsze jednakowa tajemnica, czy chodzi o dorosłych, czy o dzieci. Przez miesiące całe śniła o tym cmentarzu i o tym chłopcu. Żyła nadzieją, że go znów zobaczy, i w tej myśli okradała rodziców; tu zwędziła im jedno su, tu drugie, oszukując bądź na zapłacie za wyplatanie, bądź na produktach, po które ją posyłano. Kiedy tu wróciła, miała w kieszeni dwa franki, ale widywała tylko z daleka aptekarzowego synka, czysto ubranego, za szybami ojcowskiego sklepu, pomiędzy czerwonym słojem a zakonserwowanym soliterem. Pokochała go jeszcze bardziej, zachwycona, wzruszona, w ekstazie przed tą kolorową wodą, tą apoteozą błyszczących kryształów. Zachowała o nim niezatarte wspomnienie, a kiedy go spotkała rok potem, za szkołą, grającego w piłkę z kolegami, rzuciła mu się na szyję i pocałowała tak gwałtownie, że zaczął wrzeszczeć ze strachu. Wtedy, chcąc go uspokoić, dała mu wszystkie swoje pieniądze: trzy franki dwadzieścia centymów, prawdziwy skarb, któremu przyglądał się szeroko otwartymi oczami. Przyjął pieniądze i pozwolił się pieścić, ile tylko chciała. Przez cztery lata z rzędu przelewała w jego ręce wszystkie swoje oszczędności; chował je skrupulatnie w zamian za pocałunki, na które się łaskawie zgadzał. Było tego raz półtora franka, raz dwa franki, to znów zaledwie dwanaście su (płakała z żalu i upokorzenia, ale rok był ciężki), ostatnim razem

9

za to dała mu aż pięć franków, dużą, okrągłą monetę, do której uśmiechnął się z zadowoleniem. Myślała tylko o nim; on zaś oczekiwał jej powrotu z pewną niecierpliwością, biegł na jej spotkanie, kiedy ją zobaczył, a serce dziewczynki aż podskakiwało ze szczęścia. Potem zniknął raptem. Oddano go do szkoły. Dowiedziała się o tym za pomocą zręcznych pytań. Wówczas wykazała niezwykłą dyplomację skłaniając rodziców, by zmienili marszrutę i przejeżdżali tędy podczas wakacji. Dopięła swego, ale dopiero po roku podstępów. Nie widziała go więc przez dwa lata i z trudem go poznała, tak się zmienił, urósł, wyprzystojniał, taki był imponujący w surducie ze złotymi guzikami. Udał, że jej nie widzi, i dumnie przeszedł koło niej. Płakała przez dwa dni; odtąd zaczęło się dla niej jedno pasmo cierpień. Wracała tu co roku; mijała go nie śmiąc mu się ukłonić, on zaś nie raczył nawet na nią spojrzeć. Kochała go do szaleństwa. Powiedziała mi: „To jedyny mężczyzna, na jakiego w życiu spojrzałam, panie doktorze, nie wiem nawet, czy inni istnieli”. Rodzice jej umarli. Trudniła się nadal tym samym fachem, tylko miała teraz dwa psy zamiast jednego, dwa straszne psy, którym nikt nie odważyłby się stawić czoła. Kiedyś, wjeżdżając do wsi, gdzie pozostawiła swoje serce, zobaczyła młodą kobietę wychodzącą z apteki Chouquetów pod rękę z jej ukochanym. Ożenił się. Tego samego wieczora rzuciła się do sadzawki na placu przed merostwem. Zapóźniony pijak wyłowił ją i zaniósł do apteki. Młody Chouquet zszedł w szlafroku, by udzielić jej pierwszej pomocy. Nie poznał jej, jak się zdawało, rozebrał ją, rozcierał i powiedział surowym głosem: – Co za szaleństwo! Któż widział robić takie głupstwa! To było dość, żeby ją wyleczyć. Przemówił do niej. Na długo starczyło jej tego szczęścia. Nie chciał przyjąć żadnego wynagrodzenia za swoje zabiegi, choć nalegała energicznie. Tak upłynęło całe jej życie. Wyplatała krzesła myśląc o aptekarzu Chouquet. Co rok widywała go przez szyby. Stale kupowała u niego zapas podręcznych lekarstw. W ten sposób widywała go z bliska, mówiła z nim i znów dawała mu pieniądze.

10

Jak wspomniałem na początku, umarła tej wiosny. Kiedy mi już opowiedziała całą tę smutną historię, poprosiła, żebym oddał temu, którego tak wytrwale kochała, oszczędności jej całego życia. Pracowała tylko z myślą o nim, głodziła się, żeby więcej odłożyć, żeby mieć pewność, że chociaż raz jeden pomyśli o niej, jak już ona żyć nie będzie. Wręczyła mi dwa tysiące trzysta dwadzieścia siedem franków. Zostawiłem księdzu proboszczowi dwadzieścia siedem franków na pogrzeb, resztę zaś zabrałem, kiedy wydała już ostatnie tchnienie. Nazajutrz poszedłem do Chouquetów. Kończyli właśnie śniadanie siedząc naprzeciwko siebie, tłuści i rumiani, pachnący wyrobami aptecznymi, godni i zadowoleni. Poproszono, żebym usiadł, poczęstowano kieliszkiem kirszu, który przyjąłem, i zacząłem swoje opowiadanie głosem wzruszonym, przekonany, że się rozpłaczą. Kiedy zrozumiał, że to dziecko włóczęgów, ta bezdomna, wyplatająca krzesła wyrobnica go kochała, Chouquet aż podskoczył z oburzenia, jakby go tym samym pozbawiła dobrej opinii, szacunku uczciwych ludzi, poczucia godności własnej, czegoś bardzo cennego, co mu było droższe niż życie. Aptekarzowa, równie jak on oburzona, powtarzała: – Ta łajdaczka! Ta łajdaczka! Ta łajdaczka!... – nie potrafiła zdobyć się na nic innego. Aptekarz wstał; chodził wielkimi krokami wzdłuż stołu, czapeczka, którą nakrywał głowę, przekrzywiła mu się na jedno ucho. Jąkał: – Czy to widziane rzeczy, panie doktorze? To okropne dla mężczyzny! Co robić? Gdybym to był wiedział za jej życia, byłbym kazał policji ją zaaresztować, wsadzić do więzienia! Nie byłaby stamtąd wyszła, już ja za to ręczę! Byłem zdumiony rezultatem mojego posłannictwa. Nie wiedziałem, co powiedzieć ani co robić. Ale musiałem dokończyć misji. Ciągnąłem więc dalej: – Poleciła mi oddać panu swe oszczędności, wynoszą dwa tysiące trzysta franków. Wobec tego, że to, co panu oznajmiłem, jest mu, jak widać, niemiłe, najlepiej byłoby oddać te pieniądze ubogim. Mąż i żona patrzyli na mnie skamieniali ze zdumienia. Wyciągnąłem z kieszeni pieniądze, nędzne pieniądze zbierane po całym świecie, różnego rodzaju i wartości, pomieszane złoto i miedziaki. A potem zapytałem:

11

– Co pan postanowił? Pani Chouquet przemówiła pierwsza: – Ależ skoro taka była ostatnia wola tej kobiety, sądzę, że trudno nam jest odmówić. Mąż nieco zmieszany, powiedział: – Moglibyśmy za to coś kupić naszym dzieciom. Odpowiedziałem dość sucho: – Jak państwo chcą. On na to: – Niech pan da w każdym razie, skoro panu to powierzyła; potrafimy użyć tych pieniędzy na jakiś dobry cel. Oddałem im pieniądze, ukłoniłem się i wyszedłem. Nazajutrz Chouquet przyszedł do mnie i zaczął prosto z mostu: – Przecież ona zostawiła jeszcze swój wózek, ta... ta kobieta. Co pan ma zamiar z nim zrobić? – Nic, niech go pan sobie weźmie, jeśli pan chce. – Doskonale, przyda mi się; zrobię z niego budę do ogrodu. Miał już odejść. Zawołałem go: – Zostawiła jeszcze starego konia i dwa psy. Chce je pan wziąć? Stanął zdziwiony: – Nie, skąd znowu; co ja bym z nimi robił? Są do pana dyspozycji. Zaśmiał się, po czym podał mi rękę, którą uścisnąłem. Co państwo chcą? Doktor i aptekarz w jednej wsi nie mogą być wrogami. Psy zatrzymałem sobie. Proboszcz, który ma dość duże gospodarstwo, wziął konia. Wóz służy za budę aptekarzowi. Za tamte pieniądze kupił pięć obligacji kolejowych. To jedyna głęboka miłość, jaką w życiu spotkałem. Lekarz umilkł. A wtedy margrabina, która miała łzy w oczach, westchnęła: – Tak tylko kobiety potrafią kochać! 1882

12

MAGNETYZM Było to pod koniec kolacji w męskim gronie, wśród nieustannego palenia cygar i wychylania coraz nowych kieliszków, w dymie i obezwładniającym cieple trawienia, kiedy ludziom, którzy pochłonęli tyle różnorodnych trunków i mięs, lekko mąci się już w głowach. Rozmowa zeszła na tematy magnetyzmu, sztuczek Donata i eksperymentów doktora Charcot. Niespodziewanie ci uprzejmi mężczyźni, sceptycy, obojętni względem każdej religii, zaczęli opowiadać fakty dziwne, nieprawdopodobne, ale jakoby rzeczywiste; wierzyli nagle w zabobony, czepiali się tych resztek cudowności, stawali się pobożnymi wyznawcami tajemnicy magnetyzmu, broniąc go w imię przesłanek wiedzy. Jeden tylko, barczysty młody mężczyzna, wielki kobieciarz, w którego umyśle tak głęboko zakorzeniła się całkowita niewiara, że wykluczył nawet możliwości dyskusji, uśmiechał się. – Bzdury, bzdury, bzdury! – powtarzał z ironiczną miną. – Nie będziemy dyskutować na temat Donata, który jest po prostu bardzo sprytnym sztukmistrzem. Co zaś do pana Charcot, który ma opinię nieprzeciętnego uczonego, robi on na mnie wrażenie jednego z tych pisarzy w rodzaju Edgara Poe, którzy rozmyślając ciągle nad szczególnymi przypadkami obłędu, sami wreszcie wpadają w obłęd. Stwierdził, że istnieją niewytłumaczone i dotychczas niewytłumaczalne objawy nerwowe, posuwa się w dziedzinie nieznanej, z którą stykamy się co dzień, i nie rozumiejąc niekiedy tego, co widzi, tłumaczy tajemnice, zbytnio ulegając wpływom klerykalnym. A poza tym chciałbym usłyszeć jego własne słowa, brzmiałyby one na pewno inaczej niż w waszej relacji. Niedowiarek wzbudził wokoło siebie jakiś odruch litości, jak gdyby powiedział bluźnierstwo wśród zgromadzenia mnichów. – A jednak dawniej istniały cuda! — zawołał któryś z obecnych panów. – Zaprzeczam temu. Dlaczego miałyby nie istnieć dziś? Każdy wówczas przytoczył jakiś fakt, jakąś historię o fantastycznych przeczuciach, o porozumiewaniu się dusz na odległość, o jakimś tajemni-

13

czym wpływie jednej istoty na drugą. Utrzymywano, zapewniano, że te fakty nie podlegają dyskusji, podczas gdy zawzięty sceptyk, powtarzał: – Bzdury, bzdury, bzdury! Wstał wreszcie, rzucił cygaro i z rękoma w kieszeniach rzekł: – No, więc i ja również opowiem panom dwa zdarzenia, a później je wyjaśnię. Oto one: W małej wiosce Etretat mężczyźni, będący wszyscy marynarzami, co roku udają się na ławice Nowej Ziemi, na połów sztokfisza. Otóż pewnej nocy synek któregoś z tych marynarzy obudził się raptownie, wołając, że „tata zginął na morzu”. Uspokojono malca, ale obudził się ponownie wrzeszcząc, że „tata utonął”. W miesiąc potem dowiedziano się istotnie o śmierci jego ojca, zmytego z pokładu przez falę. Wdowa przypomniała sobie, że dziecko budziło się w nocy. Uznano to za cud, wszyscy byli poruszeni, porównano fakty i okazało się, że wypadek i przywidzenia senne przypadały prawie równocześnie; stąd wyciągnięto wniosek, że zdarzyły się tej samej nocy, tej samej chwili. Oto tajemnica magnetyzmu. Opowiadający przerwał. – A pan może to wyjaśnić? – zapytał wówczas któryś ze słuchaczy, bardzo poruszony. – Bardzo łatwo, proszę pana; znalazłem wytłumaczenie. Ów fakt zadziwił mnie, a nawet wprawił w duże zakłopotanie. Ale, proszę panów, ja nie wierzę w zasady. Tak samo jak inni zaczynają od wiary, ja zaczynam od wątpienia; a kiedy nie rozumiem zupełnie, nadal zaprzeczam istnieniu jakiegokolwiek telepatycznego porozumiewania się dusz, przekonany, że wystarczy tu moja przenikliwość. No, więc badałem sprawę, badałem i wreszcie wypytując żony nieobecnych marynarzy nabrałem pewności, że nie upływa tydzień, aby która z nich czy któreś dziecko nie miało snu, że „tata zginął na morzu”, i nie oznajmiło tego w chwili przebudzenia. Nieustanny lęk przed takim wypadkiem sprawia, że ciągle o tym mówią i myślą. Otóż jeżeli któraś z tych częstych przepowiedni zbiegnie się w czasie na skutek bardzo zwykłego przypadku z jakąś śmiercią, uznaje się to natychmiast za cud, gdyż zapomina się nagle o wszystkich innych snach, innych przepowiedniach i innych proroctwach nieszczęścia, które się nie sprawdziły. Ale gdy jakiś marynarz istotnie ginie, pamięć o przepowiedni budzi się natychmiast i ludzie wielbią interwencję Boga zdaniem jednych, a siłę magnetyzmu — zdaniem drugich. – To, co pan mówi, jest dość słuszne, ale posłuchajmy pańskiego drugiego wydarzenia – oświadczył któryś z palaczy. — Och, drugie wydarzenie jest dość drażliwe do opowiedzenia. Zdarzyło

14

się mnie samemu, a trochę nie dowierzam własnemu sądowi. Nie jest się nigdy sprawiedliwym będąc i sędzią, i podsądnym. Wśród moich znajomych była młoda kobieta, o której wcale nie myślałem, której nigdy nawet nie przyjrzałem się uważnie, nigdy nie zwróciłem na nią uwagi. Zaliczałem ją do nic nie znaczących istot, choć nie była brzydka. Wydawało mi się, krótko mówiąc, że jej oczy, usta, nos, włosy są nijakie, a cała twarz bez życia; należała do osób, które myśl muska niby przypadkiem, nie mogąc zatrzymać się dłużej, które nie budzą pożądania. Otóż pewnego wieczoru pisząc listy przy kominku, zanim położyłem się do łóżka, wśród owego rozprężenia myśli, tego szeregu obrazów, które przelatują nam przez głowę, kiedy na chwilę człowiek pogrąża się w marzeniach, z piórem w powietrzu, poczułem jakieś delikatne tchnienie przenikające mój umysł, jakieś bardzo lekkie drgnienie serca, i natychmiast bez żadnego widocznego związku zobaczyłem wyraźnie, zobaczyłem, jak gdybym jej dotykał, zobaczyłem od stóp do głów – i to bez żadnej osłony – ową młodą kobietę, o której nigdy nie myślałem dłużej jak mgnienie oka, wtedy mianowicie, gdy przypomniało mi się jej nazwisko. I odkryłem w niej nagle całą masę zalet, których dotychczas nie zaobserwowałem, łagodny czar, omdlewający wdzięk; obudziła we mnie ów niepokój miłosny, który rzuca nas w pościg za kobietą. Wszyscy panowie mieli, nieprawdaż, te szczególne sny, które obdarzają władzą bez granic, otwierają nam nieprzekraczalne drzwi, dają radości, o jakich nikt nie marzył, rozwierają najbardziej zamknięte ramiona. Któż z nas w tych niespokojnych, dyszących, nerwowych snach nie trzymał w ramionach tej, która opanowała jego myśli, nie obejmował jej, nie tulił, nie posiadał z niezwykłą ostrością wrażenia? I czy panowie zauważyli, jakie nieludzkie rozkosze dają te senne przygody miłosne? Wprawiają nas w szalone upojenie, przejmują płomiennym spazmem, zatapiają serce bezkresną, pieszczotliwą, dojmującą czułością dla tej, którą trzymamy w ramionach omdlewającą i ciepłą, ulegając cudownemu i potężnemu złudzeniu, które wydaje się rzeczywistością! Przeżyłem to wszystko z niezapomnianą gwałtownością. Ta kobieta była moją, tak bardzo moją, że długo jeszcze, zawiedziony po rozkosznym przebudzeniu, czułem w palcach łagodne ciepło jej skóry, czułem w sobie zapach jej ciała, czułem smak jej pocałunków na ustach, miałem dźwięk jej głosu w uszach, krąg jej uścisku wkoło bioder i płomienny czar jej czułości w całej mojej osobie W ciągu tej samej nocy sen powtórzył się trzy razy.

15

Gdy nastał dzień, nie schodziła mi z myśli, owładnęła mną, prześladowała mój umysł i zmysły do tego stopnia, że nie było sekundy, abym o niej nie myślał. Nie wiedząc wreszcie, co robić, ubrałem się i poszedłem do niej. Na schodach drżałem ze wzruszenia i serce mi waliło; gwałtowne pożądanie ogarnęło mnie od stóp do głów. Wszedłem. Wstała wyprostowana, kiedy usłyszała moje nazwisko, i nagle nasze oczy się zetknęły ze zdumiewającym uporem. Usiadłem. Wyjąkałem parę banałów, których zdawała się nie słuchać. Nie wiedziała, co zrobić ani co mówić; nagle rzuciłem się gwałtownie na nią chwytając ją w ramiona; i cały mój sen spełnił się tak szybko, tak łatwo, tak szaleńczo, że zwątpiłem w swoje przebudzenie... Przez dwa lata była moją kochanką... – I co pan o tym sądzi? – zapytał jakiś głos. Zdawało się, że opowiadający się waha. – Sądzę... sądzę, no, że to zwykły zbieg okoliczności. A zresztą, kto wie? Może to jakieś jej spojrzenie, którego wcale nie zauważyłem, przypomniało mi się tego wieczoru na skutek owych tajemniczych i podświadomych nawrotów naszej pamięci, które często odtwarzają rzeczy ignorowane przez świadomość, nie dostrzeżone przez umysł. – Niech pan mówi, co pan chce – powiedział jeden z zaproszonych gości – ale jeżeli po tym fakcie nie wierzy pan w magnetyzm, jest pan niewdzięcznikiem, drogi panie! 1882

16

ZASTĘPCA Pani Bonderoi? – Tak, pani Bonderoi. – Niemożliwe? – Powiadam panu! – Pani Bonderoi, staruszka w koronkowym czepeczku, dewotka, świętoszka, czcigodna pani Bonderoi, której zalotne a sztuczne loczki wyglądają jak przyklejone dokoła czaszki? – Właśnie ona. – Ależ pan chyba oszalał? – Przysięgam panu! – Więc nich pan opowie wszystkie szczegóły. – Służę. Za życia pana Bonderoi, rejenta, pani Bonderoi używała jakoby kancelistów do swoich usług osobistych. Jest to jedna z tych szanownych mieszczek o niezłomnych zasadach, a ukrytych nałogach, jakich wiele. Lubiła ładnych chłopców, cóż w tym dziwnego? Czyż my nie lubimy ładnych dziewcząt? Po śmierci starego Bonderoi wdowa prowadziła życie rentierki, ciche i nienaganne. Chodziła gorliwie do kościoła, mówiła z pogardą o swoich bliźnich i nie dawała najmniejszego powodu do obmowy. Zestarzała się z czasem, stała się staruszeczką, którą pan zna, uszczypliwą, zgorzkniałą, złośliwą. Otóż w ubiegły czwartek zdarzyła się wręcz niewiarygodna historia; opowiem ją panu. Mój przyjaciel, Jan d’Anglemare, jest, jak pan wie, kapitanem dragonów stacjonujących na przedmieściu La Rivette. Kiedy przybył wczoraj rano do koszar, dowiedział się, że dwóch dragonów z jego kompanii mocno się pobiło. Wojskowy kodeks honorowy ma surowe prawa. Odbył się pojedynek, po tej całej historii żołnierze się pogodzili, a zapytani przez oficera opowiedzieli mu, jaki był powód kłótni. Pobili się o panią Bonderoi.

17

– Och! – Tak, mój drogi, o panią Bonderoi! Ale oddaję glos temu zuchowi Siballe: – Było tak, panie kapitanie. Będzie temu coś z półtora roku, spacerowałem w alei między szóstą a siódmą wieczór, kiedy podeszła do mnie jakaś jejmość. Powiada mi tak, jakby się mnie pytała o drogę: – Panie wojskowy, chce pan uczciwie zarobić dziesięć franków na tydzień? Odpowiedziałem jej szczerze: – Do usług pani dobrodziejki. A ona na to: – Niech pan przyjdzie jutro w południe. Jestem pani Bonderoi, ulica de la Tranchée 6. – Bez zawodu, pani dobrodziejko, może pani być pewna. Pożegnała się, a taka była kontenta, i powiada jeszcze: – Dziękuję panu, panie wojskowy. – To ja dziękuję, pani dobrodziejko. Doczekać się tego jutra nie mogłem, taki byłem ciekaw. O dwunastej dzwoniłem do niej. Otworzyła mi sama. Na głowie miała pełno wstążeczek. – Musimy się śpieszyć – powiedziała – bo służąca mogłaby wrócić. Odpowiedziałem: – Czemu nie, mogę się pośpieszyć! Co mam niby robić? Wtedy ona zaczęła się śmiać i mówi tak: – Nie rozumiesz, ty figlarzu? Nie wiedziałem, o co chodzi, słowo daję, panie kapitanie. Usiadła przy mnie i powiada: – Jeśli piśniesz słowo o tym wszystkim, każę cię aresztować. Przysięgnij, że będziesz milczał jak grób. Przysięgłem wszystko, co chciała. Ale wciąż nic nie rozumiałem. Ażem się spocił. Zdjąłem więc kask, bo miałem w nim chustkę do nosa. Wzięła mi chustkę z ręki i wytarła mi włosy na skroniach. – Więc chcesz, co? Odpowiedziałem:

18

– Pewnie, wszystko, czego pani sobie życzy. Przecież po to przyszedłem. Wtedy dała mi już otwarcie do zrozumienia w sposób oczywisty. Jakem zmiarkował, o co chodzi, postawiłem kask na krześle i pokazałem jej, że my, dragoni, nie cofamy się przed niczym. Nie powiem, żebym był do tego taki skory, bo jejmość nie była już w kwiecie wieku. Ale nie trzeba być zbyt wybrednym w naszym zawodzie, takie gratki rzadko się trafiają. A człowiek ma przecie rodzinę, trzeba starym pomagać. Pomyślałem sobie: „Pięć franków z tego będzie dla ojca”. Kiedy już odrobiłem pańszczyznę, panie kapitanie, chciałem się odmeldować. Rada byłaby mnie jeszcze trochę zatrzymać, ale jej powiedziałem: – Musi być jakaś sprawiedliwość, pani dobrodziejko. Kieliszek kosztuje dziesięć centymów, a dwa kieliszki dwadzieścia. Zrozumiała tę kalkulację i dała mi do ręki dziesięć franków w złocie. Nie lubię tej monety, wyśliźnie się to z kieszeni, a jak spodnie źle uszyte, to albo się znajdzie w bucie, albo i nie znajdzie. Oglądam ten żółty krążek i tak sobie rozmyślam, a ona się na mnie patrzy; zaczerwieniła się, nie zrozumiała mojej miny i pyta się: – Uważasz, że to nie dosyć? Odpowiedziałem jej: – Nie o to się rozchodzi, pani dobrodziejko, jeśli to bez różnicy, wolałbym dwie pięciofrankówki. Dała mi je i poszedłem sobie. I tak już trwa od półtora roku, panie kapitanie. Chodzę tam co wtorek wieczorem, jeśli pan kapitan mi da przepustkę. Ona tak woli, bo służąca wtedy już śpi. Tymczasem w zeszłym tygodniu byłem chory i wzięto mnie do infirmerii. Przychodzi wtorek, a tu ani rusz wyjść; żółć mi się przelewała, tak mi żal było tych dziesięciu franków; już się do nich przyzwyczaiłem. Powiadam sobie: „jak nikt nie pójdzie – to ze mną koniec; nic, tylko weźmie sobie artylerzystę.” A tego to już znieść nie mogłem! Zawołałem więc do siebie Paumelle’a, ziomkowie jesteśmy, i powiadam mu tak i tak: – Pięć franków dla ciebie, pięć dla mnie. Dobra? Zgodził się i poszedł. Wytłumaczyłem mu wszystko dokumentnie. Stuka. Ona mu otwiera, wpuszcza go; nie przyjrzała mu się nawet i nie zauważyła, że to nie ten sam. Pan kapitan rozumie: dragon to zawsze dragon, w kasku wszyscy są do siebie podobni.

19

Ale raptem spostrzegła zamianę i pyta się ze złością: – Kto pan jest? Czego pan tu chce? Nie znam pana. Wtedy Paumelle zaczyna się tłumaczyć. Klaruje, że jestem chory, i przedstawia, że przysłałem go w zastępstwie. Ona mu się przygląda, każe przysiąc, że dochowa tajemnicy, wreszcie przystaje, jak łatwo się domyślić, bo przecie Paumelle to także niebrzydki chłopak. Ale jak ten zbój stamtąd wrócił, panie kapitanie, nie chciał mi dać moich pięciu franków. Gdyby to o mnie chodziło, pary bym z ust nie puścił, ale to było dla ojca, a na tym punkcie ze mną żartów nie ma. Powiadam mu: – To nieładnie, tak dragon nie postępuje, hańbisz mundur. A on rękę w górę podnosi, panie kapitanie, i powiada, że za taką pańszczyznę należy się podwójna zapłata. Każdy może mieć swój pogląd, prawda? Nie trzeba było się zgadzać. Dałem mu pięścią w nos. Dalej, to już pan kapitan wie. Kapitan d’Anglemare śmiał się do łez opowiadając mi tę historię. Ale kazał mi również przysiąc, że nie wydam sekretu, który obiecał obu żołnierzom. – Tylko niech mnie pan nie zdradzi i zachowa to dla siebie! Przyrzeka pan? – Może pan być spokojny. Ale jak się to wszystko ostatecznie zakończyło? – Jak? Nigdy pan nie zgadnie!... Jejmość zatrzymała sobie obu dragonów, każdy ma swój oznaczony dzień. W ten sposób wszyscy są zadowoleni. – O, to znakomita historia, znakomita! – A starzy rodzice mają zapewniony kawałek chleba. Moralności stało się zadość. 1883

20

KLEJNOTY Gdy pan Lantin spotkał tę młodą panienkę na wieczorku u zastępcy szefa wydziału, miłość od razu pochwyciła go w swoje sidła. Ojciec jej, prowincjonalny poborca podatkowy, zmarł przed kilku laty. Przyjechała potem do Paryża z matką, która bywała w kilku mieszczańskich domach swej dzielnicy w nadziei wydania córki za mąż. Były to kobiety biedne, bardzo przyzwoite, ciche i spokojne. Panna uosabiała doskonały typ uczciwej kobiety, o jakiej marzy każdy stateczny młodzieniec, by jej powierzyć swe życie. Jej skromna piękność miała wdzięk anielskiej wstydliwości, a leciutki uśmieszek, nie schodzący z jej warg, zdawał się być odbiciem jej serca. Wszyscy dokoła wysławiali ją pod niebiosa; wszyscy, którzy ją znali, powtarzali bez ustanku: „Szczęśliwy, kto ją pojmie za żonę. Trudno znaleźć istotę doskonalszą”. Pan Lantin, wówczas urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, mający rocznej pensji trzy i pół tysiąca franków, poprosił o rękę panny i ożenił się z nią. Był z nią nieprawdopodobnie szczęśliwy. Rządziła domem tak oszczędnie, że żyli bardzo dostatnio. Względem męża zawsze przymilna, pełna względów i delikatności, potrafiła go tak ujmować swym wdziękiem, że po sześciu latach pożycia kochał ją jeszcze mocniej niż za pierwszych dni. Miał jej tylko do zarzucenia dwie słabostki – teatr i fałszywą biżuterię. Jej przyjaciółki (znała kilka żon skromnych urzędników) stale zarzucały ją biletami do loży na najbardziej kasowe sztuki, nawet na premiery. Ciągnęła męża, chciał czy nie chciał, na te rozrywki, które po całodziennej pracy niezmiernie go męczyły. Ubłagał ją tedy, żeby chodziła do teatru z jedną ze znajomych pań, która by ją potem odprowadzała do domu. Przez długi czas nie chciała się zgodzić uważając, że to nie wypada. Wreszcie przez grzeczność ustąpiła, za co był jej niesłychanie wdzięczny. To zamiłowanie do teatru zrodziło w niej niebawem potrzebę strojenia się. Toalety, jakie nosiła, aczkolwiek bardzo proste i skromne, były zawsze w dobrym guście; spokojny wdzięk, wdzięk nieodparty, pełen uległości i uśmiechu, nabierał szczególnego smaku wobec prostoty sukien. Z czasem zaczęła nosić w uszach dwa duże reńskie kryształy, imitujące brylanty, stro-

21

iła się przy tym w sztuczne perły, tombakowe bransolety i grzebyki ozdobione szkiełkami naśladującymi drogie kamienie. Jej mąż, którego trochę raziło to zamiłowanie do błyskotek, powtarzał często: – Moja droga, gdy kobieta nie ma środków na kupno prawdziwej biżuterii, to jedyną jej ozdobą winny być uroda i wdzięk – to są najdroższe klejnoty. Ale ona uśmiechając się słodko odpowiadała: – To trudno. Strasznie to lubię. To mój grzech. Wiem dobrze, że masz słuszność, ale już mnie nie przerobisz. Gdybym miała klejnoty, uwielbiałabym je! I przebierała palcami naszyjniki z sztucznych pereł, wpatrywała się w grę świateł na rżniętych kryształach, powtarzając: – Spójrz tylko, jak to świetnie zrobione, można by przysiąc, że prawdziwe! Uśmiechał się na to: – Masz upodobania Cyganki. Wieczorami, gdy siedzieli we dwoje przy kominku i pili herbatę, stawiała na stoliku safianowe pudełko, gdzie przechowywała swoje, jak je nazywał pan Lantin, błyskotki, i zabierała się do oglądania tej fałszywej biżuterii z taką namiętną uwagą, jak gdyby przeżywała jakąś głęboką, tajemną rozkosz. Czasem upierała się, by zawiesić na szyi męża jedną z kolij, przy czym śmiała się z całego serca, powtarzając: – Jakiś ty zabawny! Potem rzucała mu się w objęcia i zasypywała pocałunkami. Pewnego zimowego wieczora była w Operze i wróciła stamtąd drżąc z zimna. Nazajutrz kaszlała, a w tydzień później umarła na zapalenie płuc. Lantin o mało nie poszedł za nią do grobu. Jego rozpacz była tak wielka, że po miesiącu zbielały mu włosy. Od rana do wieczora płakał, dręczony bólem nie do zniesienia, opętany przez wspomnienia, przez uśmiech, głos, cały urok zmarłej. Czas nie złagodził jego cierpienia. Często podczas godzin biurowych, gdy koledzy jego gawędzili o nowinkach dnia, policzki jego wydymały się, nos czerwieniał, oczy napełniały się łzami, twarz wykrzywiała się strasznym grymasem i zaczynał szlochać. Pokój zmarłej pozostał nietknięty; codziennie zamykał się w nim, żeby o niej myśleć; wszystkie meble, nawet jej suknie pozostały w tym samym stanie, w jakim znajdowały się w dniu śmierci żony.

22

Życie stawało się coraz cięższe. Pensja, która w rękach żony wystarczała na zaspokojenie wszystkich potrzeb, teraz okazała się niedostateczna dla niego samego. Ze zdumieniem zastanawiał się, jak radziła sobie żona, by móc mu zawsze podawać doskonałe wina i delikatne potrawy, na które teraz, będąc sam, nie mógł sobie pozwolić. Zaciągnął kilka długów i zaczął biegać w poszukiwaniu pieniędzy, jak to zwykli czynić ludzie żyjący z dnia na dzień. Wreszcie któregoś ranka, na tydzień przed końcem miesiąca, widząc, że jest bez grosza, postanowił coś sprzedać; wpadł tedy na myśl, żeby pozbyć się świecidełek żony, gdyż najmniej lubił te liche błyskotki, które go kiedyś drażniły. Sam ich widok psuł mu codziennie wspomnienie o ukochanej. Długo przebierał w stosie pozostałych po niej świecidełek, które uparcie kupowała, do ostatniej niemal chwili, prawie co wieczór przynosząc coś nowego; wreszcie zdecydował się na duży naszyjnik, który szczególnie lubiła, i który jego zdaniem mógł być wart sześć do ośmiu franków, gdyż jak na imitację był bardzo starannie zrobiony. Schował go do kieszeni i udał się do ministerstwa szukając po drodze jubilera wzbudzającego zaufanie. Wreszcie wybrał jednego i wszedł trochę zawstydzony tym, że musi zdradzić się ze swą nędzą usiłując sprzedać przedmiot o tak małej wartości. – Proszę pana – zagadnął kupca – chciałbym wiedzieć, na ile pan szacuje ten kawałek. Jubiler wziął naszyjnik do ręki, obejrzał go, zważył w dłoni, zbadał przez lupę, zawołał subiekta, zamienił z nim po cichu kilka uwag, położył naszyjnik na ladzie i przyjrzał mu się z daleka, żeby lepiej ocenić efekt. Pan Lantin, zawstydzony całą tą ceremonią, już otwierał usta, żeby powiedzieć: „Wiem dobrze, że to nie ma żadnej wartości” – gdy nagle jubiler oświadczył: – Proszę pana, to jest warte od dwunastu do osiemnastu tysięcy franków, mógłbym jednak to kupić tylko wtedy, gdyby mi pan wymienił źródło pochodzenia klejnotu. Wdowiec zrobił wielkie oczy, nic nie zrozumiał, po prostu zbaraniał. W końcu wyjąkał: – Co pan mówi?... Czy pan jest pewny? Kupiec, źle sobie tłumacząc to zdziwienie, oznajmił sucho: – Niech pan poszuka gdzie indziej, może dadzą panu lepszą cenę. Dla

23

mnie jest to warte najwyżej piętnaście tysięcy franków. Jeśli pan nie znajdzie nikogo, kto by dawał więcej, proszę wrócić do mnie. Pan Lantin, osłupiały do reszty, zabrał naszyjnik i wyszedł czując niejasno, że musi zostać sam i zastanowić się nad sytuacją. Ale gdy znalazł się na ulicy, ogarnął go śmiech i powiedział: „Idiota! Ach, co za idiota! A gdybym go tak wziął za słowo! To mi dopiero jubiler, który nie potrafi odróżnić klejnotu od imitacji”. Poszedł więc do innego jubilera, na ulicy de la Paix. Jubiler ledwo spojrzał na klejnot, zawołał: – Do licha! Znam dobrze ten naszyjnik; był kupiony u mnie. Pan Lantin zmieszany zapytał: – Ile jest wart? – Sprzedałem go za dwadzieścia pięć tysięcy franków. Jestem gotów odkupić go za osiemnaście tysięcy, jeśli pan, stosownie do przepisów powie mi, w jaki sposób naszyjnik znalazł się w pańskim posiadaniu. Tym razem pan Lantin ze zdumienia aż usiadł. – Ależ... Ależ... proszę, niech go pan dobrze obejrzy, dotychczas sądziłem, że jest... fałszywy. – Czy zechce pan podać mi swoje nazwisko? – zapytał jubiler. – Proszę bardzo. Nazywam się Lantin, jestem urzędnikiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, mieszkam przy ulicy des Martyrs 16. Kupiec poszukał w swych książkach i oznajmił: – Ten naszyjnik został rzeczywiście odesłany do pani Lantin, ulica des Martyrs 16, 20 lipca 1876 r. Obaj mężczyźni spojrzeli sobie w oczy – urzędnik osłupiały ze zdumienia i jubiler węszący jakąś nieczystą sprawę. Kupiec powiedział: – Czy zechce pan zostawić mi go na dwadzieścia cztery godziny? Dam panu pokwitowanie. Pan Lantin bąknął: – Tak, oczywiście. I wyszedł otrzymawszy papier, który włożył do kieszeni. Przeszedł ulicę, zawrócił, spostrzegł się, że zmylił drogę, poszedł w kierunku Tuileries, przeszedł przez Sekwanę, zauważył, że znów się omylił, i wyszedł na pola Elizejskie, czując w głowie pustkę, brak wszelkiej myśli. Usiłował skupić się, zrozumieć. Jego żona nie mogła sobie kupić czegoś

24

równie cennego. Z pewnością nie. W takim razie był to podarunek! Podarunek! Od kogo? Z jakiej racji? Zatrzymał się na środku alei. Nawiedziło go straszne podejrzenie. Ona? W takim razie wszystkie inne klejnoty zostały jej także podarowane? Zdawało mu się, że ziemia usuwa mu się spod stóp, że drzewo przed nim chwieje się; wyciągnął ramiona i runął bez przytomności. Ocknął się w aptece, do której zanieśli go przechodnie. Kazał się odprowadzić do domu i zamknął się sam w mieszkaniu. Do wieczora płakał rozpaczliwie, gryząc chustkę, żeby nie krzyczeć. Potem, zmożony troską i zmęczeniem, położył się i zasnął kamiennym snem. Obudził go promień słońca; wstał powoli, żeby pójść do ministerstwa. Po takim wstrząsie ciężko byłoby mu pracować. Zastanowił się, że trzeba będzie wytłumaczyć się przed szefem, i napisał do niego kartkę. Potem przyszło mu do głowy, że powinien udać się do jubilera, i ze wstydu krew uderzyła mu do głowy. Przez dłuższą chwilę zastanawiał się. Nie mógł przecież zostawić u niego naszyjnika. Ubrał się wreszcie i wyszedł. Była piękna pogoda, błękitne niebo rozpościerało się nad miastem, które zdawało się uśmiechać. Ludzie nie mający nic do roboty włóczyli się po ulicach z rękami w kieszeniach. Lantin patrząc na nich mówił sobie: „Szczęśliwi ci, co posiadają majątek! Kto ma pieniądze, ten może otrząsnąć się ze zmartwienia, jedzie sobie, dokąd chce, może podróżować, bawić się! Ach, gdybym był bogaty!” Poczuł, że jest głodny, gdyż poprzedniego dnia nic nie jadł. Ale miał pustki w kieszeni i przypomniał sobie o naszyjniku. Osiemnaście tysięcy franków! Osiemnaście tysięcy! Toż to przecież suma! Udał się na ulicę de la Paix i zaczął się przechadzać przed sklepem po drugiej stronie chodnika. Osiemnaście tysięcy franków! Ze dwadzieścia razy już, już miał wejść, ale wstyd go powstrzymywał. A przecież mimo wszystko był głodny, bardzo głodny i bez grosza. Nagle zdecydował się. Przebiegł szybko przez ulicę, żeby nie zostawić sobie czasu na dalsze namysły, i wpadł do jubilera. Ujrzawszy go kupiec zakrzątnął się koło niego i z grzecznym uśmiechem podał krzesło. Subiekci przyglądali się Lantinowi z przebłyskami wesołości w oczach i na ustach. Jubiler oświadczył:

25

– Zasięgnąłem o panu informacji i jeśli pan trwa nadal w swoim zamiarze, to jestem gotów wypłacić panu sumę, jaką mu wczoraj ofiarowałem. Urzędnik wyjąkał: – Ależ tak. Jubiler wyjął z szufladki osiemnaście banknotów, przeliczył i wręczył je Lantinowi, który podpisał pokwitowanie i drżącą ręką wsunął pieniądze do kieszeni. Wychodząc już, zwrócił się do kupca, który nie przestawał się uśmiechać, i spuściwszy oczy powiedział: – Mam... jeszcze inne klejnoty... pochodzące... z tego samego spadku. Czy byłby pan skłonny je nabyć? Kupiec pochylił się w ukłonie: – Ależ oczywiście, proszę pana. Jeden z subiektów wybiegł ze sklepu, żeby pośmiać się do woli; drugi długo wycierał sobie nos. Lantin zaczerwieniony, ale niewzruszony i poważny, oznajmił: – Przywiozę je panu. I wziął dorożkę, żeby pojechać po biżuterię. Gdy po godzinie wrócił, był jeszcze bez śniadania. Zaczęli oglądać przedmiot po przedmiocie, szacując każdą sztukę. Prawie wszystkie pochodziły z tej samej firmy. Teraz Lantin sprzeczał się o cenę, wpadał w gniew, żądał, by mu pokazywano książki handlowe, i w miarę jak ogólna suma rosła, mówił coraz głośniej. Duże brylantowe butony były warte dwadzieścia tysięcy franków, bransolety – trzydzieści pięć tysięcy, broszki, pierścionki i medaliony – szesnaście, naszyjnik z szafirów i szmaragdów – czternaście; duży soliter zawieszony na złotym łańcuszku – czterdzieści tysięcy. Całość osiągnęła sumę stu dziewięćdziesięciu sześciu tysięcy franków. Kupiec rzucił dobrodusznie żartobliwą uwagę: – Osoba, która to zostawiła, widocznie lokowała wszystkie swe oszczędności w biżuterii. Lantin odpowiedział poważnie: – Lokata równie dobra jak każda inna. I wyszedł umówiwszy się z nabywcą, że następnego dnia odbędzie się jeszcze jedna fachowa ocena.

26

Gdy znalazł się na ulicy, popatrzył na kolumnę Vendôme z chęcią wdrapania się na nią, jak gdyby to był „słup szczęścia” na zabawie ludowej. Czuł się taki lekki, że przeskoczyłby chyba przez posąg cesarza umieszczony tam, wysoko, pod niebem. Zjadł śniadanie u Voisina i wypił butelkę wina za dwadzieścia franków. Potem wziął dorożkę i odbył przejażdżkę po Lasku Bulońskim. Spoglądał na pojazdy z pewnym lekceważeniem; miał ochotę wołać do przechodniów: „Ja również jestem bogaty! Mam dwieście tysięcy franków!”. Przypomniawszy sobie o ministerstwie, kazał się tam zawieźć, wszedł rezolutnie do szefa i oznajmił mu: – Proszę pana, przyszedłem, żeby się podać do dymisji. Odziedziczyłem w spadku trzysta tysięcy franków. Pożegnał się z dawnymi kolegami i podzielił się z nimi swymi projektami na przyszłość, po czym zjadł obiad w Café Anglais. Znalazłszy się w sąsiedztwie pana, który wydał mu się dystyngowanym człowiekiem, nie mógł oprzeć się chęci opowiedzenia mu, że niedawno odziedziczył w spadku czterysta tysięcy franków. Po raz pierwszy w życiu nie nudził się w teatrze i noc spędził w towarzystwie kobiet lekkich obyczajów. W pół roku później ożenił się po raz wtóry. Jego druga żona była mu wierna, ale miała fatalny charakter. Był z nią bardzo nieszczęśliwy. 1883

27

SPRAWA PANI LUNEAU Jerzemu Duval Sędzia pokoju, człowiek otyły, z jednym okiem zamkniętym, a drugim ledwo otwartym, wysłuchuje stron z niezadowoloną miną. Czasem wydaje coś niby pomruk, z którego można wnioskować, co myśli, po czym przerywa głosem piskliwym jak głos dziecka i zadaje jakieś pytanie. Załatwił właśnie sprawę pana Joly przeciwko panu Petipas; chodziło o kopiec graniczny, który jeden z parobków pana Petipas naruszył przez nieuwagę, orząc pole. Wywołuje sprawę Hipolita Lacour, zakrystiana i właściciela sklepiku, przeciwko pani Celestynie Cezarynie Luneau, wdowie po Antymie Izydorze. Hipolit Lacour, lat czterdzieści pięć, wysoki, chudy, ma długie włosy; wygolony jak duchowny, mówi powoli, śpiewnym głosem, przeciągając wyrazy. Pani Luneau wygląda na lat czterdzieści. Atletycznej budowy, zdaje się rozsadzać ciasną i opiętą suknię. Olbrzymie biodra podpierają z przodu przelewający się biust, a z tyłu łopatki wypukłe jak piersi. Na grubej szyi osadzona jest głowa o wydatnych rysach, głos zaś, o pełnym, choć niezbyt niskim brzmieniu, wydaje czasem tony, od których drżą szyby i pękają bębenki w uszach. Pani Luneau jest w ciąży i wysuwa naprzód brzuch, wielki jak góra. Świadkowie obrony czekają, aż nadejdzie ich kolej. Sędzia pokoju rozpoczyna rozprawę: – Hipolicie Lacour, proszę zgłosić swoje pretensje. Powód zabiera głos: – To jest tak, proszę pana sędziego. Będzie temu dziewięć miesięcy na święty Michał, jak pani Luneau przyszła do mnie któregoś wieczora, zadzwoniłem właśnie na Anioł Pański, i wyłuszczyła mi swoje położenie względem niepłodności... S ę d z i a : Proszę mówić jaśniej. H i p o l i t : Zaraz wyjaśnię, panie sędzio. Więc chciała mieć dziecko

28

i prosiła mnie o współudział. Nie robiłem trudności, a ona obiecała mi sto franków. Wywiązałem się, załatwiłem sprawę, a ona teraz nie chce dotrzymać obietnicy. Żądam tego od niej wobec pana, panie sędzio. S ę d z i a : Nie rozumiem, o co chodzi. Mówi pan, że chciała mieć dziecko? W jaki sposób? Jakie dziecko? Żeby je zaadoptować? H i p o l i t : Nie, panie sędzio, całkiem nowe. S ę d z i a : Co pan przez to rozumie: „całkiem nowe”? H i p o l i t : Rozumiem przez to dziecko, które dopiero ma się urodzić, dziecko, które razem spłodzimy, jakbyśmy byli mężem i żoną. S ę d z i a : To zadziwiające, co pan mówi! W jakim celu mogła panu uczynić tak niezwykłą propozycję? H i p o l i t : Panie sędzio, i ja z początku nie mogłem pomiarkować, w jakim to było celu, i byłem także trochę z a t a m o w a n y . A że nigdy nic nie robię, czego dokumentnie sobie nie rozważę, chciałem więc przeniknąć jej racje i ona mi je wyłuszczyła. Otóż jej małżonek, Antym Izydor, którego pan sędzia znał równie dobrze, jak mnie i siebie, umarł na tydzień przedtem i cały majątek miał przypaść jego rodzinie. A że to jej było nie w smak z uwagi na pieniądze, poszła do prawodawcy, który ją poinformował względem urodzin w przeciągu dziesięciu miesięcy. Inaczej mówiąc, że jeżeli w przeciągu dziesięciu miesięcy od zgonu świętej pamięci Antyma Izydora nastąpi połóg, płód będzie uznany jako prawego łoża i będzie dawał prawo do spadku. Nie namyślając się długo, postanowiła wyciągnąć wnioski i przyszła do mnie w chwili, kiedy wracałem z kościoła, jak już miałem zaszczyt panu sędziemu powiedzieć, z uwagi na to, że jestem prawowitym ojcem ośmiorga dzieci, wszystkie przy życiu. Mój najstarszy jest kupcem kolonialnym w mieście Caen, w departamencie Calvados, prawnie zaślubiony z Wiktorią Elżbietą Rabou... S ę d z i a : Te szczegóły są zbyteczne. Proszę wracać do rzeczy. H i p o l i t : Wracam, panie sędzio. Więc ona mi powiada: „Jeśli ci się uda, dam ci sto franków, jak tylko doktor stwierdzi ciążę”. A więc, panie sędzio, robiłem co mogłem, dołożyłem wszelkich starań, żeby ją zadowolić. Po sześciu tygodniach czy też dwóch miesiącach dowiedziałem się z przyjemnością, że się udało. Ale kiedy ją poprosiłem o sto franków, odmówiła mi. Upominałem się znowu, kilka razy, i figę zobaczyłem. Nazwała mnie nawet frajbitrem*, mówi, że jestem do niczego, co jest * F r a j b i t e r – pirat, korsarz

29

nieprawdą; dość na nią spojrzeć, to najlepszy dowód, że jest wręcz przeciwnie. S ę d z i a : Co pani na to powie, pani Luneau? P a n i L u n e a u : Powiem, panie sędzio, że ten człowiek to frajbiter! S ę d z i a : Jakie ma pani dowody na poparcie tego twierdzenia? P a n i L u n e a u (czerwona, bez tchu, bąka): Jakie dowody? Jakie dowody? Mam dowód, i to niejeden, prawdziwy dowód, że dziecko jest nie jego. Nie, panie sędzio, nie jego, przysięgam na głowę nieboszczyka męża, nie jego. S ę d z i a : Czyjeż więc ono jest w takim razie? P a n i L u n e a u (jąkając się ze złości): A bo ja wiem, a bo ja wiem? Ich wszystkich, do licha. O, tu są moi świadkowie, panie sędzio; są wszyscy. Jest ich sześciu. Niech pan im każe zeznać. Oni powiedzą. S ę d z i a : Niech się pani uspokoi, pani Luneau. Niech się pani uspokoi i odpowiada na zimno. Z jakich powodów podaje pani w wątpliwość, że człowiek ten jest ojcem dziecka, które pani nosi w łonie? P a n i L u n e a u : Z jakich powodów? Ze stu powodów, z dwustu, pięciuset, dziesięciu tysięcy, miliona powodów i więcej. Bo potem jak mu zaproponowałam to, co pan wie, i obiecałam sto franków, dowiedziałam się, że jest rogaczem, przepraszam za wyrażenie, panie sędzio, i że jego dzieci wcale nie są jego, ani jedno nie jest jego! H i p o l i t L a c o u r (z flegmą): To kłamstwo. P a n i L u n e a u (rozjątrzona): Kłamstwo! Kłamstwo! Słyszane to rzeczy! Najlepszy dowód, że jego żona zadawała się z każdym, powiadam państwu, z każdym! Proszę, to są moi świadkowie, panie sędzio. Niech pan odbiera od nich zeznania. H i p o l i t L a c o u r (chłodno): To kłamstwo. P a n i L u n e a u : Słyszane to rzeczy! A te rudzielce to może także twoje, co? S ę d z i a : Proszę bez wycieczek o charakterze osobistym, w przeciwnym razie będę musiał zastosować surowe środki. P a n i L u n e a u : Więc jakem zaczęła powątpiewać o jego zdatności, powiadam sobie, jak to mówią, że od przybytku głowa nie boli, i zwierzyłam się ze swego kłopotu Cezaremu Lepic, który tu jest za świadka; a on na to: „Do usług, pani Luneau” i nie odmówił mi swego udziału, na wypadek gdyby Hipolit mnie zawiódł. Ale jak się inni świadkowie dowiedzieli, że się

30

chciałam zabezpieczyć, znalazło się ich więcej jak stu, gdybym tylko była chciała, panie sędzio! Ten wysoki, co pan go tam widzi, nazywa się Łukasz Chandelier; powiedział mi, że nie ma żadnej dobrej racji dawać sto franków Hipolitowi Lacour, bo przecież nie zrobił nic więcej niż ci, co nie żądali ani grosza. H i p o l i t : Nie trzeba było mi obiecywać w takim razie. Liczyłem na to, panie sędzio. Ze mną to tak: słowo się rzekło – kobyłka u płota! P a n i L u n e a u (nie posiadając się ze złości): Sto franków! Sto franków za co, ty frajbitrze, sto franków! Tamci nic nie żądali, nic a nic! Proszę, oto są, jest ich sześciu. Niech pan sędzia od nich przyjmie zeznania, odpowiedzą! (Do Hipolita). Przypatrz im się, ty frajbitrze! Czy są mniej od ciebie warci! Jest ich sześciu, a mogłam mieć stu, dwustu, pięciuset, ile bym tylko chciała, i to za darmo, ty frajbitrze! H i p o l i t : Szkoda, że nie sto tysięcy!... P a n i L u n e a u : Choćby i sto tysięcy, żebym była tylko chciała... H i p o l i t : Wszystko jedno, ja spełniłem swój obowiązek... to nie zmienia naszej umowy. P a n i L u n e a u (klepiąc się obiema rękami po brzuchu): No więc dowiedź mi, że to ty, dowiedź, ty frajbitrze! Niedoczekanie twoje! H i p o l i t (ze spokojem): Trudno rzec, czy ja, czy kto inny. To nie przeszkadza, że pani mi przyrzekła sto franków za mój udział. Nie trzeba było zwracać się potem do wszystkich. To nic nie zmienia. Byłbym sobie sam dał radę. P a n i L u n e a u : A nieprawda! Ty frajbitrze! Niech pan zapyta świadków, panie sędzio. Odpowiedzą z całą pewnością. Sędzia wzywa świadków obrony. Jest ich sześciu; są czerwoni, onieśmieleni, machają rękami. S ę d z i a : Łukaszu Chandelier, czy ma pan podstawy do przypuszczenia, że jest pan ojcem dziecka, które pani Luneau nosi w swoim łonie? Ł u k a s z C h a n d e l i e r : Tak, psze pana sędziego. S ę d z i a : Celestynie Piotrze Sidoine, czy ma pan podstawy do przypuszczenia, że jest pan ojcem dziecka, które pani Luneau nosi w swoim łonie? C e l e s t y n P i o t r S i d o i n e : Tak, psze pana sędziego. (Czterej następni świadkowie zeznają ściśle to samo.) Sędzia pokoju po chwili skupienia ogłasza: „Z uwagi na to, że jeśli Hipolit Lacour ma podstawy do uważania się za ojca dziecka, którego żądała pani Luneau, niejacy zaś: Łukasz Chandelier

31

itd., itd. mają zupełnie takie same, jeśli nie poważniejsze powody do roszczenia sobie praw ojcostwa; „Z uwagi na to, że pani Luneau pierwotnie zwróciła się do Hipolita Lacour w zamian za ustalone i przyjęte wynagrodzenie w wysokości stu franków; „Z uwagi również na to, że jeśli można uznać, iż pan Lacour działał w dobrej wierze, to wolno jest zaprzeczyć mu prawa brania na siebie podobnych zobowiązań, zważywszy, że powód jest człowiekiem żonatym i winien jest dochować wierności prawowitej małżonce; „Z uwagi ponadto, że itd., itd. „Skazuję panią Luneau na dwadzieścia pięć franków odszkodowania na rzecz pana Hipolita Lacour, za stratę czasu i sprowadzenie na złą drogę”. 1883

32

ORDER Niektórzy ludzie przychodzą na świat z bardzo wyraźnymi skłonnościami w pewnym kierunku — bywa to powołanie albo po prostu pragnienie objawiające się już w najwcześniejszym dzieciństwie. Pan Sacrement od najmłodszych lat jedno tylko żywił pragnienie: dostać order. Jako mały chłopiec przypinał sobie krzyże legii honorowej z błyszczącej blachy, jak inne dzieci stroją się w szabelki i czapki wojskowe. Szedł wtedy dumny trzymając się ręki matki i wypinał drobną pierś, na której widniała czerwona wstążeczka i blaszana gwiazda. W szkole uczył się marnie i w końcu obciął się przy maturze, a nie wiedząc, co z sobą począć, ożenił się z ładną dziewczyną, ponieważ był dostatecznie zamożny. Żyli jak wszyscy bogaci mieszczanie paryscy; obcowali z ludźmi swojej sfery, nie robili wysiłków, aby bywać w wielkim świecie, szczycili się znajomością z pewnym deputowanym, który mógł zostać ministrem, i przyjaźnili się z dwoma naczelnikami wydziału. Jednak myśl, nurtująca pana Sacrement od najwcześniejszych lat życia nie opuszczała go nigdy; cierpiał też stale, że nie ma prawa nosić czerwonej wstążeczki w klapie surduta. Ilekroć spotykał na bulwarach ludzi udekorowanych, serce mu się krajało. Przyglądał im się ukradkiem z goryczą i zazdrością. Niekiedy, w ciągu długich bezczynnych godzin popołudniowych, liczył tych szczęśliwców. Mówił sobie: – Ciekaw jestem, ilu spotkam od kościoła Świętej Magdaleny do ulicy Drouot. Szedł powoli, uważnie przyglądając się butonierkom okiem wprawnym w wypatrywaniu z daleka czerwonej wstążeczki. Przy końcu trasy za każdym razem dziwił się wielkiej liczbie udekorowanych. — Ośmiu oficerów i siedemnastu kawalerów legii honorowej! Ileż tego jest! Czy takie szastanie orderami ma sens? Ciekaw jestem, ilu spotkam wracając! I wracał tą samą drogą, zrozpaczony, jeśli tłok uliczny przeszkadzał mu w obliczeniach i narażał na pominięcie jakiegoś orderu.

33

Wiedział, w których dzielnicach ujrzy ich najwięcej. Roiło się od nich w Palais–Royal. Na Avenue de l’Opera było ich mniej niż na ulicy de la Paix, a po prawej stronie bulwaru więcej niż po lewej. Tak samo w pewnych kawiarniach i teatrach widywał ich więcej niż w innych. Ilekroć spotykał grupkę starych siwowłosych mężczyzn stojących na środku chodnika i utrudniających ruch, pan Sacrement mówił do siebie w duchu: „Oto oficerowie legii honorowej”! – I miał ochotę złożyć im ukłon. Oficerowie (jak niejednokrotnie zauważył) mają inny wygląd i inne ruchy niż zwyczajni kawalerowie legii. Inaczej trzymają głowę. Od razu widać, że są bardziej szanowani i ważniejsi. Niekiedy znów pan Sacrement unosił się wielkim gniewem. Porywała go wściekłość przeciw posiadaczom orderów. Czuł do nich nienawiść socjalisty. W takich chwilach wracał do domu rozdrażniony widokiem tych ludzi z orderami, doznając uczucia głodnego nędzarza, który przeszedł przed wystawami wielkich sklepów spożywczych. I bardzo głośno wypowiadał pytanie: – Kiedyż nareszcie pozbędziemy się tego idiotycznego rządu? Żona odpowiadała ze zdumieniem: – Co ci się dzisiaj stało? A on wyjaśniał: – Jestem oburzony niesprawiedliwością, którą widzę na każdym kroku. Ach komunardzi mieli zupełną rację! Po obiedzie jednak wychodził znowu i szedł oglądać wystawy sklepów, gdzie sprzedawano ordery. Wpatrywał się długo w odznaki rozmaitych kształtów i kolorów. Pragnąłby mieć je wszystkie i podczas jakiejś wielkiej uroczystości, w ogromnej sali, w której tłoczyłby się zachwycony tłum, kroczyć na czele orszaku, mieć całe piersi gęsto pokryte lśniącymi orderami, zachodzącymi aż na boki — pragnąłby kroczyć majestatycznie, z cylindrem pod pachą, połyskujący, olśniewający jak gwiazda, budząc szmer podziwu. Niestety, nie miał żadnych danych, aby ubiegać się o odznaczenie. „Nie sposób zdobyć legię honorową nie piastując żadnego urzędu publicznego – powiadał sobie. – Gdybym dostał bodaj palmy akademickie!”* * P a l m y a k a d e m i c k i e – Odznaczenie przyznawane uczonym, pisarzom, artystom i zasłużonym nauczycielom.

34

Nie wiedział jednak, jak się do tego zabrać. Zwierzył się żonie, która spojrzała na niego zdziwiona. – Ty, palmy akademickie? A coś ty takiego zrobił? Uniósł się. – Zrozum przede wszystkim, co chcę powiedzieć. Zastanawiam się właśnie, co trzeba zrobić, żeby je dostać. Jesteś czasami dziwnie głupia. Uśmiechnęła się. – Rzeczywiście, masz rację. Ale nie wiem, co ci poradzić w tej sprawie. Nagle wpadł na pomysł: – A gdybyś tak pomówiła z deputowanym Rosselin? On mógłby dać mi dobrą radę. Ja sam nie mogę zacząć z nim rozmowy na ten temat. To kwestia bardzo delikatna i trudna. Jeżeli ty zaczniesz, będzie to brzmiało zupełnie naturalnie. Pani Sacrement uczyniła zadość życzeniu męża. Pan Rosselin przyrzekł, że pomówi z ministrem. Wówczas pan Sacrement zaczął go zamęczać swoją sprawą. Deputowany poradził mu wreszcie, aby wniósł podanie, wymieniając zasługi, na podstawie których prosi o odznaczenie. Zasługi? Nie miał żadnych. Nie zdołał nawet ukończyć szkoły średniej. Zabrał się jednak do pracy i zaczął pisać broszurę pod tytułem: „Prawo ludu do wykształcenia”. Nie mógł jej wszakże dokończyć, ponieważ nie wiedział co pisać. Zaczął szukać łatwiejszych tematów i kolejno rozpoczynał coraz to inną rozprawę. Najpierw napisał: „O wychowaniu dzieci przy pomocy wzroku”. Domagał się w tej pracy, aby w ubogich dzielnicach zakładano bezpłatne teatry dla dzieci. Rodzice prowadziliby tam swe pociechy od najmłodszych lat; udzielano by tam wiadomości z rozmaitych dziedzin przy pomocy latarni magicznej. Byłby to rodzaj szkoły. Za pomocą wzroku kształcono by mózg, a oglądane obrazy łatwo utrwalałyby się w pamięci, czyniąc w ten sposób wiedzę niejako przedmiotem widzialnym. Cóż prostszego, jak uczyć w ten sposób historii powszechnej, geografii, zoologii, botaniki, anatomii itd.? Ogłosił pracę drukiem i przesłał każdemu z deputowanych po egzemplarzu, każdemu z ministrów po dziesięć egzemplarzy, prezydentowi republiki pięćdziesiąt, każdemu z dzienników paryskich po dziesięć, a prowincjonalnym po pięć egzemplarzy. Następnie zajął się sprawą bibliotek ulicznych, żądając od państwa, by po

35

ulicach krążyły wózki z książkami, zupełnie tak samo jak wózki z pomarańczarni. Każdy mieszkaniec miałby prawo wypożyczenia miesięcznie dziesięciu książek za opłatą jednego su. „Lud szuka tylko rozrywek – pisał pan Sacrement. – Lud nie idzie do nauki, więc nauka powinna iść do ludu” itd. Broszury nie wywołały żadnego echa. Mimo to pan Sacrement wystosował swą prośbę. Otrzymał odpowiedź, że rozpatrzono jego podanie i po przestudiowaniu powiadomią go o wyniku. Teraz był pewny powodzenia i czekał. Nic jednak nie nastąpiło. Wówczas postanowił rozpocząć starania osobiście. Poprosił ministra oświaty o audiencję. Przyjął go urzędnik gabinetu ministra, człowiek młody, ale wyglądający bardzo poważnie. Podczas rozmowy przyciskał jak klawisze fortepianu szereg białych guzików na małej tablicy i wzywał woźnych, gońców oraz podwładnych urzędników. Pana Sacrement zapewnił, że jego sprawa jest na dobrej drodze, i radził mu, aby kontynuował swe cenne publikacje. Pan Sacrement zabrał się znowu do pracy. Deputowany Rosselin zajmował się teraz bardzo gorliwie jego sprawą, udzielając mu mnóstwa doskonałych rad. Sam zresztą miał już order legii honorowej, jakkolwiek nikt nie wiedział, za co go dostał. Radził panu Sacrement, jakie zagadnienia ma przestudiować, na co zwrócić specjalną uwagę. Wprowadził go do różnych towarzystw naukowych, które zajmowały się zawiłymi problemami, traktując to jako drogę do zaszczytów. Co więcej, zaczął go nawet protegować w ministerstwie. Pewnego dnia deputowany przyszedł do przyjaciela na obiad (od kilku miesięcy często jadał u Sacrementów) i ściskając mu rękę rzekł półgłosem: – Wystarałem się dla pana o wielkie wyróżnienie. Towarzystwo historyczne powierzy panu bardzo ważną pracę. Chodzi mianowicie o przeprowadzenie badań w rozmaitych bibliotekach w kraju. Sacrement, nieprzytomny ze szczęścia, nie mógł jeść ani pić przez cały obiad. W tydzień później wyjechał. Wędrował z miasta do miasta wertując katalogi, myszkując po strychach zawalonych starymi, zakurzonymi foliałami, ściągając na siebie nienawiść bibliotekarzy. Pewnego wieczoru, będąc w Rouen, zapragnął uścisnąć żonę, której nie widział już od tygodnia. Wsiadł do pociągu odchodzącego o dziewiątej wieczorem, aby o północy stanąć w domu.

36

Miał przy sobie klucz od mieszkania, więc cicho otworzył drzwi, zadowolony, że sprawi żonie niespodziankę. Tymczasem drzwi jej pokoju były zamknięte. To mu popsuło radość – niespodzianka nie udała się. Zawołał wiec: – Żanetko, otwórz! To ja! Widocznie przestraszyła się, gdyż usłyszał, jak wyskoczyła z łóżka i mówiła sama do siebie jak przez sen. Następnie pobiegła do umywalni, otworzyła i zamknęła drzwi od niej, kilka razy przebiegła boso przez sypialnię, potrącając meble tak silnie, że stojące na nich szkło zadźwięczało. Wreszcie zapytała: – Aleksandrze, czy to ty naprawdę? Odpowiedział: – Ależ rozumie się! To ja. Otwórz wreszcie drzwi! Drzwi się otwarły, a żona padła mu w objęcia, wołając urywanym głosem: – Ach, jak się przeraziłam! Tak się cieszę! Jaka niespodzianka! Zaczął się rozbierać powoli, systematycznie, jak robi wszystko. Wziął palto z krzesła, aby je, jak zwykle, powiesić w przedpokoju. Nagle skamieniał. W butonierce palta widniała czerwona wstążeczka! Wyjąkał: – Wstą... żeczka... legii honorowej!... Wówczas żona jednym susem skoczyła ku niemu i wyrwała mu z ręki palto, wołając: – Ależ nie... nie... Mylisz się... Pokaż no... On jednak trzymał palto za rękaw i nie wypuszczając go mamrotał jak nieprzytomny: – Co?..: Dlaczego?... Wytłumacz mi!... Jakie to palto?...To nie moje, bo w butonierce jest wstążeczka legii honorowej! Próbowała mu przemocą wyrwać palto szepcąc w przerażeniu: – Posłuchaj... posłuchaj... Oddaj mi to... Nie mogę ci powiedzieć... to tajemnica... posłuchaj... Ale on rozgniewał się i blednąc krzyknął: – Chcę wiedzieć, skąd się tu wzięło to palto! To nie moje! Wtedy ona zawołała: – Ależ tak... tak... tylko nic nie mów! Przysięgnij mi... Posłuchaj... A więc tak... Rzeczywiście... Dostałeś order!...

37

Wzruszenie jego było tak silne, że upadł na fotel wypuszczając z rąk palto. – Ja... ja... dostałem order?... – Tak... tak... Ale to jeszcze tajemnica, wielka tajemnica – szepnęła. Otworzyła szafę, zawiesiła w niej piękne palto i zwróciła się do męża drżąca i blada. – Tak, to jest nowe palto, które umyślnie kazałam zrobić dla ciebie. Musiałam jednak przysiąc, że ci o tym nie powiem. Oficjalnie masz dowiedzieć się dopiero za miesiąc lub sześć tygodni. Naprzód musisz skończyć pracę, którą ci powierzono. To pan Rosselin wystarał się o ten order... Sacrement, omdlały ze wzruszenia, szeptał: – Rosselin... Order... Wystarał się... To on... Och!... Musiał wypić szklankę zimnej wody. Na podłodze leżała biała karteczka. Wypadła z kieszeni palta. Podniósł ją. Był to bilet wizytowy. Sacrement przeczytał: „Rosselin, deputowany”. Żona zawołała: – A widzisz! Rozpłakał się ze szczęścia. W tydzień później Dziennik Urzędowy ogłosił, że pan Sacrement został mianowany kawalerem legii honorowej za szczególne zasługi. 1883

38

RĘKA Pana Bermutier, sędziego śledczego, który wypowiadał swój sąd o tajemniczej sprawie w Saint–Cloud, otaczano ciasnym kręgiem. Od miesiąca cały Paryż pasjonował się nie wyjaśnioną zbrodnią. Dla wszystkich była zagadką. Pan Bermutier, zwrócony plecami do kominka, przytaczał dowody, roztrząsał różnorodne opinie, ale nie wyciągał wniosków. Kilka kobiet podeszło bliżej i teraz, utkwiwszy oczy w wygolonej twarzy sędziego, przysłuchiwało się jego pełnym powagi słowom. Dygotały, przejęte, podniecone lękiem zabarwionym ciekawością nienasyconą, chciwą potrzebą grozy, która nęka i dręczy ich dusze jak głód. – To straszne. To graniczy z czymś nadprzyrodzonym. I nigdy się niczego nie dowiemy — powiedziała jakaś bardzo blada pani, gdy sędzia umilkł. – Tak, proszę pani – zwrócił się do niej sędzia – bardzo możliwe, że nigdy niczego się nie dowiemy. Co zaś do słowa „nadprzyrodzony”, którego pani przed chwilą użyła, nie ma ono z tym nic wspólnego. Stoimy wobec zbrodni bardzo zręcznie obmyślanej, bardzo zręcznie dokonanej, spowitej taką tajemnicą, że nie możemy jej wyłuskać z nieprzeniknionych okoliczności. Ale kiedyś miałem do zbadania sprawę, w której tkwił istotnie jakiś element fantastyczny. Trzeba ją było zresztą umorzyć, gdyż nie udało się wyświetlić prawdy. – Och, niech pan nam to opowie! – powiedziało jednocześnie kilka kobiet, tak szybko, że ich głosy zabrzmiały jak jeden. Pan Bermutier uśmiechnął się z powagą, jak przystało na sędziego śledczego. Mówił dalej: – Niech panie nie sądzą, że choćby przez chwilę przypuszczałem, że w tej sprawie tkwi jakiś pierwiastek nadnaturalny. Wierzę tylko w przyczyny normalne. Lepiej byłoby, gdybyśmy zamiast używać słowa „nadnaturalny” na wyrażenie tego, czego nie znamy, posługiwali się po prostu słowem „niewytłumaczalny”. W każdym razie w sprawie, o której paniom opowiem, poruszyły mnie zwłaszcza okoliczności towarzyszące, okoliczności, które poprzedziły to wydarzenie. Zresztą przejdźmy do faktów.

39

Byłem wówczas sędzią śledczym w Ajaccio, białym miasteczku położonym nad brzegiem cudownej zatoki, otoczonej zewsząd wysokimi górami. W zakres mojej działalności wchodziły przede wszystkim sprawy wendety. Są to sprawy wspaniałe, dramatyczne w najwyższej mierze, okrutne, heroiczne. Odnajdujemy tam najszczytniejsze motywy zemsty, jakie można sobie wyobrazić, odwieczne nienawiści, ucichłe na chwilę, nigdy nie wygasłe, ohydne podstępy, zabójstwa, które stają się morderstwami, i czyny niemal wiekopomne. Od dwóch lat słyszałem tylko o cenie krwi, o tym straszliwym korsykańskim przesądzie, który każe mścić się za każdą obelgę na osobie, która jej się dopuściła, na jej potomkach i jej bliskich. Widziałem, jak mordowano starców, dzieci krewnych, miałem głowę nabitą tymi historiami. Otóż pewnego dnia dowiedziałem się, że jakiś Anglik wynajął na kilka lat małą willę w głębi zatoki. Przywiózł ze sobą służącego Francuza, którego przyjął bawiąc przejazdem w Marsylii. Wkrótce ta dziwna osobistość, która mieszkała samotnie w swoim domostwie i wychodziła tylko po to, żeby polować i łowić ryby, stała się przedmiotem powszechnego zainteresowania. Anglik nie rozmawiał z nikim, nie zachodził nigdy do miasta i co ranka przez godzinę lub dwie ćwiczył się w strzelaniu z pistoletu i z karabinu. Zaczęły krążyć o nim legendy. Utrzymywano, że była to wysoka figura, zbieg polityczny ze swego kraju; potem zapewniano, że ukrywa się dlatego, iż popełnił przerażającą zbrodnię. Przytaczano nawet jakieś szczególnie okropne okoliczności. Z tytułu funkcji sędziego śledczego, jakie pełniłem, chciałem zebrać informacje o tym cudzoziemcu; nie mogłem jednak niczego się dowiedzieć. Kazał nazywać się sir John Rovell. Musiałem więc poprzestać na obserwowaniu tego człowieka; ale w istocie nie doniesiono mi nic podejrzanego w związku z jego osobą. Ponieważ jednak plotki na jego temat nie przestawały krążyć, a nawet mnożyły się i zataczały coraz szersze kręgi, zdecydowałem, że sam zobaczę się z tym cudzoziemcem, i zacząłem polować w okolicy jego posiadłości. Długo czekałem na okazję. Nadarzyła się wreszcie – pod postacią kuropatwy, którą trafiłem i zabiłem przed samym nosem Anglika. Pies przyniósł mi ją; natychmiast chwyciłem zwierzynę i poszedłem przeprosić sir Johna Rovella za mój nietakt i ofiarować mu martwego ptaka. Był to wysoki mężczyzna o rudych włosach i rudej brodzie, bardzo wysoki, bardzo barczysty, rodzaj łagodnego i grzecznego Herkulesa. Nie miał w sobie nic z tak zwanej sztywności angielskiej i żywo podziękował mi za

40

uprzejmość w francuszczyźnie o akcencie angielskim. W ciągu miesiąca rozmawialiśmy ze sobą pięć czy sześć razy. Wreszcie któregoś wieczoru, kiedy przechodziłem koło jego domu, spostrzegłem go w ogrodzie, jak palił fajkę, siedząc okrakiem na krześle. Ukłoniłem się, a on zaprosił mnie, abym wszedł i wypił szklankę piwa. Nie kazałem sobie tego powtarzać. Przyjął mnie ze skrupulatną uprzejmością angielską, wyraził się pochlebnie o Francji, o Korsyce, oświadczył, że bardzo lubi te strony, to wybrzeże. Zadałem mu wówczas z wielkimi ostrożnościami i pozorując to żywym zainteresowaniem kilka pytań dotyczących jego życia, jego planów. Odpowiedział mi bez skrępowania, że dużo podróżował po Afryce, Indiach, Ameryce. Dorzucił ze śmiechem: – Miałem wiele przygód, oh, yes. Potem zacząłem znów mówić o polowaniu, a on przytaczał mi ciekawe szczegóły o polowaniu na hipopotamy, tygrysy, słonie, a nawet na goryle. – Wszystkie te zwierzęta są straszne – powiedziałem. Uśmiechnął się. – Oh, no, najgorszy to człowiek. Zaczął śmiać się na dobre, śmiechem poczciwego, zadowolonego Anglika. – Polowałem także dużo na ludzi. Potem zaczął mówić o broni i zaproponował, abym wszedł do domu, to pokaże mi strzelby różnych systemów. Salon był obity czernią, czarnym jedwabiem haftowanym w złoty deseń. Wielkie żółte kwiaty biegły po ciemnej materii, lśniły jak płomień. – To tkanina japońska – oświadczył. Pośrodku najszerszej płaszczyzny dziwny przedmiot przyciągnął mój wzrok. Na kwadracie czerwonego aksamitu odcinał się czarny przedmiot. Podszedłem bliżej: była to ręka, ręka mężczyzny. Nie biała i czysta ręka szkieletu, ale czarna, zeschnięta ręka z żółtymi paznokciami, obnażonymi ścięgnami i dawnymi śladami krwi, krwi podobnej do błota na tych kościach obciętych za jednym zamachem, chyba ciosem siekiery, w połowie przedramienia. Wokoło napięstka ogromny żelazny łańcuch przykuty, spojony z tą niechlujną kończyną, przytwierdzał ją do ściany za pomocą ogniwa dość silnego, aby utrzymać na uwięzi słonia. – Co to takiego? – zapytałem.

41

– To mój największy wróg. Pochodzi z Ameryki. Był obcięty szablą, a skóra zdarta ostrym kamieniem, potem suszył się na słońcu przez tydzień. Och, to bardzo dla mnie dobre! Dotknąłem tego ludzkiego szczątka, który musiał należeć do kolosa. Niepomiernie długie palce odznaczały się ogromnymi ścięgnami, które gdzieniegdzie przytrzymywały pasma skóry. Straszno było patrzeć na tę rękę, tak obdartą; nasuwała od razu myśl o jakiejś dzikiej zemście. – Ten człowiek musiał być bardzo silny – powiedziałem. – Oh, yes, ale ja byłem silniejszy. Założyłem ten łańcuch, żeby go utrzymać – przemówił łagodnie Anglik. Sądziłem, że żartuje. – Łańcuch jest teraz zbyteczny – powiedziałem – ręka nie ucieknie. – Chciała ciągle umknąć – podjął z powagą sir John Rovell – łańcuch był konieczny. Szybkim spojrzeniem obrzuciłem jego twarz, zadając sobie pytanie: „Czy to objaw szaleństwa, czy też niewczesny żart?” Ale twarz sir Johna pozostała nieprzenikniona, spokojna i życzliwa. Poruszyłem inny temat i wyraziłem swój zachwyt nad strzelbami. Zauważyłem jednak w pokoju trzy naładowane rewolwery, jak gdyby ten człowiek żył w nieustannej obawie napadu. Kilkakrotnie go odwiedzałem. Później dałem temu spokój. Przyzwyczajono się do jego obecności. Nie zaciekawiał już nikogo.

* Upłynął cały rok. Otóż pewnego ranka pod koniec listopada mój służący obudził mnie oznajmiając, że sir John Rovell został w nocy zamordowany. W pół godziny potem wszedłem do jego mieszkania razem z inspektorem policji i kapitanem żandarmerii. Przerażony i zrozpaczony służący płakał przed drzwiami. Z początku podejrzewałem tego człowieka, ale był niewinny. Nigdy nie wykryto mordercy. Wchodząc do salonu sir Johna spostrzegłem od razu trupa leżącego na plecach pośrodku pokoju. Rozdarta kamizelka, zwisający oderwany rękaw, wszystko świadczyło, że odbyła się straszliwa walka. Anglik zginął uduszony! Jego przerażająca, czarna i nabrzmiała twarz

42

zdawała się wyrażać okropny lęk; trzymał coś w zaciśniętych zębach, a z szyi przekłutej w pięciu miejscach, rzekłbyś, żelaznym ostrzem, ciekła krew. Nadszedł lekarz. Długo przyglądał się śladom palców na ciele, a potem wyrzekł te dziwne słowa: – Można by sądzić, że udusił go kościotrup. Dreszcz przebiegł mi przez plecy: rzuciłem spojrzenie na ścianę, na miejsce, gdzie kiedyś widziałem straszną, obdartą ze skóry rękę. Ręki nie było, zwisał rozerwany łańcuch. Wówczas pochyliłem się nad umarłym i zobaczyłem w jego zaciśniętych ustach jeden palec owej zaginionej ręki, ucięty, albo raczej odgryziony zębami dokładnie w dwóch trzecich. Przystąpiono do stwierdzenia stanu faktycznego. Niczego nie wykryto. Żadne drzwi, żadne okno, żaden mebel nie były uszkodzone. Dwa psy-stróże nie przebudziły się. Oto w kilku słowach zeznania służącego: Od miesiąca jego pan wydawał się niespokojny. Otrzymywał wiele listów, które zawsze palił. Często brał szpicrutę i z gniewem przypominającym napad szaleństwa uderzał z wściekłością ową suchą rękę przykutą do ściany, która od chwili zbrodni znikła w niewiadomy sposób. Chodził późno spać i starannie się zamykał. Miał zawsze pod ręką broń. Nocą często mówił głośno, jak gdyby się z kimś sprzeczał. Tej nocy zachowywał się bardzo cicho i służący dopiero kiedy przyszedł otworzyć okna, znalazł sir Johna zamordowanego. Nie podejrzewał nikogo. Zakomunikowałem sędziom i policji to, co wiedziałem o zmarłym, i na całej wyspie przeprowadzono dokładne śledztwo. Nic nie wykryto. Otóż pewnej nocy, w trzy miesiące po zbrodni, miałem okropny, koszmarny sen. Wydało mi się, że widzę rękę, tę straszną rękę biegnącą jak skorpion lub pająk wzdłuż firanek przy łóżku i ścian. Przebudziłem się trzy razy, trzy razy zasnąłem znowu, trzy razy ujrzałem znów, jak ohydny kikut galopował wokół mojego pokoju, poruszając palcami jak łapami. Nazajutrz przyniesiono mi tę rękę, znalezioną na cmentarzu, na grobie sir Johna Rovell, którego pochowano na wyspie, gdyż nie można było odszukać jego rodziny. U ręki brakowało wskazującego palca. Oto, proszę pań, moja historia. Nic więcej nie wiem. Kobiety były przerażone, blade i drżące.

43

– Ale to nie jest rozwiązanie ani wyjaśnienie – zawołała jedna z pań. – Nie zaśniemy, jeżeli pan nam nie powie, co, pańskim zdaniem, zaszło. Sędzia uśmiechnął się surowo: – Och, z pewnością rozwieję paniom ich makabryczne urojenia. Myślę po prostu, że prawy właściciel ręki nie umarł, że przyszedł po nią z ręką, która mu pozostała. Ale nie mogłem się dowiedzieć jak tego dokonał. To był rodzaj wendety. Jena z kobiet wyszeptała: – Nie, to na pewno coś innego. A sędzia śledczy ciągle uśmiechnięty zakończył: – Uprzedzałem, że moje wyjaśnienia nie będą paniom odpowiadały. 1883

44

BOMBARD Szymon Bombard często myślał, że życie jest ciężkie! Urodził się z niewiarogodną skłonnością do próżniactwa i z namiętnym pragnieniem niesprzeciwiania się tej skłonności. Wszelki trud, czy to moralny, czy fizyczny, każdy ruch w celu wykonania jakiejś pracy zdawał mu się ponad siły. Z chwilą gdy przy nim mówiono o jakiejś poważnej sprawie, wpadał w roztargnienie, umysł jego był bowiem niezdolny do jakiegokolwiek wysiłku, a nawet skupienia. Ojciec jego prowadził sklep z galanterią w Caen, do dwudziestu pięciu lat miał więc Szymon, jak mówiono w rodzinie: „jedwabne życie”. Ale że rodzice jego byli stale bliżsi bankructwa niż dojścia do majątku, cierpiał dotkliwie na brak pieniędzy. Wysoki, tęgi, dorodny chłop, miał rude faworyty, które strzygł normandzką modą, żywe rumieńce, oczy niebieskie, wesołe i głupie; brzuszek zaczynał mu się już zaokrąglać, ubierał się z krzykliwą elegancją prowincjusza – hulaki. Śmiał się, krzyczał, gestykulował o byle co, głośno objawiając dobry humor z pewnością siebie komiwojażera. Według niego, człowiek stworzony był wyłącznie do pijatyki i żartów i z chwilą gdy musiał hamować swą wrzaskliwą wesołość, wpadał w jakieś senne otępienie, nie był bowiem nawet zdolny do odczuwania smutku. Wiecznie trapiony brakiem pieniędzy, zwykł powtarzać zdanie, które stało się sławne w jego otoczeniu: – Za dziesięć tysięcy rocznej renty gotów byłbym zostać katem. Co roku spędzał dwa tygodnie w Trouville. Nazywał to swoim „letnim sezonem”. Zatrzymywał się u kuzynów, którzy mu odstępowali pokój, i od dnia przybycia do dnia wyjazdu spacerował po deskach ciągnących się wzdłuż długiej, piaszczystej plaży. Chodził pewnym krokiem, z rękami w kieszeniach lub założonymi do tyłu, ubierał się dostatnio, kochał się w jasnych kamizelkach i jaskrawych krawatach, kapelusz nosił na bakier, w ustach trzymał tanie cygaro. Spacerował ocierając się z bliska o wytworne kobiety, mierząc mężczyzn

45

wyzywającym spojrzeniem, udając skorego do bitki zucha i szukał... szukał... szukał naprawdę. Szukał żony licząc na swą urodę i postawę. Powiedział sobie: – Do diabła, tyle ich tu przyjeżdża, znajdę przecież w końcu coś dla siebie. – Wietrzył więc jak wyżeł, a że miał węch Normandczyka, pewien był, iż pozna od pierwszego wejrzenia tę, która obdarzy go fortuną.

Pewnego poniedziałku rano szepnął sobie naraz: – Ho! ho! ho! Pogoda była wspaniała: złoto–błękitny dzień lipcowy, kiedy z nieba spływa jakby deszcz upalnego żaru. Rozległa plaża, pełna ludzi, toalet, barw, wyglądała jak ogród, ogród kobiet; rybackie łodzie o rudych żaglach, prawie nieruchome na błękitnej wodzie, w której odbijał się ich odwrócony obraz, drzemały w przedpołudniowym słońcu. Stały na wprost drewnianego mola, jedne całkiem blisko, inne nieco dalej, jeszcze inne, hen, daleko, stały w bezruchu, jakby przytłoczone sennością letniego dnia, zbyt leniwe, by wypłynąć na pełne morze lub wrócić do portu. A tam, w oddali, rysowało się niejasno przez mgłę wzgórze Hawru, na którego szczycie wznosiły się dwa białe punkty, latarnie morskie Sainte–Adresse. Powiedział sobie: – Ho! ho! ho! – kiedy spotkał ją po raz trzeci i poczuł na sobie jej spojrzenie, spojrzenie kobiety dojrzałej, doświadczonej i śmiałej, która ofiarowuje siebie. Zwrócił na nią uwagę poprzednich dni, gdyż i ona zdawała się kogoś szukać. Była to Angielka, dość wysoka, trochę za chuda, jedna z tych, którą podróże i okoliczności uczyniły podobną do mężczyzny. Niebrzydka zresztą, chodziła krótkim, sprężystym krokiem, ubrana skromnie, z prostotą, ale dziwnie uczesana, tak jak się czeszą wszystkie Angielki. Miała dość ładne oczy, wystające kości policzkowe, trochę za silne rumieńce, trochę za długie zęby, zawsze odsłonięte. Bombard doszedł do portu i znów zawrócił zastanawiając się, czy ją jeszcze spotka. Spotkał ją i rzucił jej płomienne spojrzenie, spojrzenie, które mówiło: „Jestem”. Ale jak zacząć z nią rozmowę? Zawrócił raz jeszcze i zobaczył ją znów idącą naprzeciw niego; upuściła parasolkę.

46

Podbiegł, podniósł ją i wręczając powiedział: – Pozwoli pani... Odrzekła: – Och, pan jest bardzo u p r z e j m a . Popatrzyli na siebie. Nie wiedzieli już, co mówić dalej. Zaczerwieniła się. Wówczas on, onieśmielony, zaczął: – Piękną mamy pogodę! – O–oh, delicious!* Stali wciąż naprzeciwko siebie, zakłopotani, ale żadne z nich zresztą nie miało zamiaru się oddalić. Ona wreszcie odważyła się zapytać: – Pan na długo w t e n m i a s t o ? Odpowiedział z uśmiechem: – Tak długo, jak tylko zechcę! I zaraz zaproponował: – Czy chciałaby pani pójść na molo? Tam tak pięknie, kiedy jest pogoda. Odpowiedziała z prostotą: – Bardzo c h ę t n a . Poszli więc ramię przy ramieniu, ona swym sprężystym, miarowym krokiem, on kołysząc się z nogi na nogę, jak napuszony indyk.

W trzy miesiące potem znaczniejsi kupcy w Caen otrzymali pewnego ranka duży biały list: „Prosperostwo Bombard mają zaszczyt zawiadomić o ślubie syna swego Szymona z panią Kate Robertson, wdową”. A na drugiej stronie: „Pani Kate Robertson ma zaszczyt zawiadomić o swym ślubie z panem Szymonem Bombard”. Młoda para osiadła w Paryżu. Majątek oblubienicy przynosił piętnaście tysięcy franków rocznie, na czysto. Szymon poprosił o czterysta franków miesięcznie na osobiste wydatki. Musiał dowieść, że jego uczucia warte są podobnej ofiary; dowiódł tego z łatwością i otrzymał to, czego żądał. Z początku wszystko szło doskonale. Młoda pani Bombard nie była już * D e l i c i o u s (ang.) – rozkoszna

47

młoda, to prawda, i świeżość jej nieco przywiędła; wymagała jednak pewnych rzeczy w taki sposób, że nie można było jej odmówić. Mówiła swoim akcentem angielskim poważnie i stanowczo: „O, Szymon my i d z i e spać” – na co Szymon szedł posłusznie do łóżka, jak pies, któremu każą iść „do budy”. Potrafiła narzucić swą wolę we wszystkim zarówno w dzień, jak w nocy, w sposób przełamujący wszelki opór. Nie gniewała się, nie robiła scen, nigdy nie krzyczała, nigdy nie miała miny zirytowanej ani urażonej, ani nawet niezadowolonej. Umiała mówić, i tyle, a mówiła zawsze do rzeczy, tonem nie znoszącym sprzeciwu. Szymon nieraz próbował protestować, ale w końcu zawsze ustępował władczym i zwięzłym żądaniom tej dziwnej kobiety. Pieszczoty małżeńskie wydawały mu się jednak monotonne i bez wyrazu, a że stać go było na opłacenie sobie solidniejszych, używał ich do syta, zachowując wszakże tysiączne ostrożności. Pani Bombard zmiarkowała jednak, jak się rzeczy mają, choć nie domyślał się nawet, w jaki sposób, i oznajmiła mu pewnego wieczora, że wynajęła domek w Mantes, gdzie na przyszłość zamieszkają. Życie jego stało się trudniejsze. Szukał różnych rozrywek, nie mogły mu one jednak zastąpić podbojów, których łaknęło jego serce. Łowił ryby na wędkę, nauczył się poznawać dno – wiedział, gdzie żerują kiełbie, gdzie karpie, a gdzie płotki, których brzegów trzymają się leszcze – oraz dobierać wśród różnorodnych przynęt najbardziej kuszącą dla każdego gatunku ryb. Kiedy wszakże patrzył, jak pławik drga nad biegiem wody, inne rojenia nawiedzały jego umysł. Zaprzyjaźnił się z szefem kancelarii podprefektury i z kapitanem żandarmów: grywali wieczorami w wista w Kawiarni Handlowej; lecz Bombard smętnym okiem rozbierał królową trefl lub damę karową i zagadnienie braku nóg u tych istot dwugłowych mąciło obrazy, które powstawały w jego umyśle. Powziął wówczas pewien plan, plan godny przebiegłego Normandczyka. Namówił żonę, by przyjęła pokojówkę odpowiadającą jego wymaganiom; nie była to żadna piękność ani zalotna strojnisia, ale tęga dziewczyna, rumiana i jędrna, która nie wzbudziła żadnych podejrzeń, a którą uprzedził o swoich zamiarach i starannie przygotował. Polecił im ją gorąco naczelnik urzędu skarbowego, pobłażliwy i usłużny przyjaciel, który ręczył za nią pod każdym względem. Pani Bombard przyjęła z zaufaniem proponowany jej skarb.

48

Szymon był szczęśliwy, ale w szczęściu swym zachowywał ostrożność, lękliwie przezwyciężając niewiarygodne trudności. Z rzadka tylko, i to na krótko, udawało mu się wymknąć spod czujnego oka, nie miał chwili spokoju. Szukał sposobu, podstępu, aż wreszcie wpadł na pomysł, jak się zdawało – znakomity. Pani Bombard, nie mając nic do roboty, kładła się bardzo wcześnie spać, podczas gdy Bombard, który grywał namiętnie w wista w Kawiarni Handlowej, wracał co wieczór punktualnie o wpół do dziesiątej. Kazał więc Wiktorii czekać po ciemku w korytarzu, na schodach prowadzących do przedpokoju. Miał najwyżej pięć minut, zawsze bowiem obawiał się zaskoczenia, jednakże owe kradzione od czasu do czasu chwile wystarczyły na zaspokojenie jego zapałów, po czym wsuwał dwadzieścia franków – był bowiem hojny w swoich kaprysach – w rękę służącej, która szybko biegła do swej izdebki na strychu. On zaś śmiał się, tryumfował w duchu i łowiąc płotki, jak balwierz króla Midasa, zwierzał się głośno nadrzecznym szuwarom: – A tom nabrał magnifikę! Radość nabierania pani Bombard była mu zadośćuczynieniem za ową niedoskonałą i niepełną, płatną miłość. Tymczasem pewnego wieczora zastał jak zawsze Wiktorię oczekującą go na schodkach, ale wydała mu się tym razem żywsza, bardziej ognista niż zwykle, toteż poświęcił może z dziesięć minut tej przelotnej schadzce. Kiedy wszedł potem do małżeńskiej sypialni, nie zastał tam pani Bombard. Zimny dreszcz przebiegł mu po krzyżu, padł na krzesło, targany strasznym niepokojem. Ukazała się, z lichtarzem w ręku. – Wstawałaś? – zapytał drżącym głosem. Odpowiedziała spokojnie: – Chodziłam do k u c h n i a wypić s z k l a n k a w o d a . Usiłował uśpić podejrzenia, które mogły się w niej obudzić; wydawała się jednak spokojna, zadowolona, ufna; nabrał otuchy. Kiedy nazajutrz weszli do jadalnego pokoju na śniadanie, Wiktoria właśnie pochylała się nad stołem stawiając półmisek z kotletami. Gdy wyprostowała się, pani Bombard podała jej dwadzieścia franków,

49

które trzymała w dwóch palcach, i powiedziała swym spokojnym, poważnym tonem: – Masz, moje dziecko, dwadzieścia f r a n k i , p o z b a w i ł a c i e ich wczoraj wieczór. O d d a m t o b i e . Dziewczyna zaskoczona, wzięła złotą monetę, przyglądając się jej z głupią miną; Bombard zaś patrzył na żonę rozszerzonymi z przerażenia oczami. 1884

50

KELNER, MAŁE PIWO! Józefowi Marii de Hérédia Dlaczego wstąpiłem tego wieczora do piwiarni? Nie wiem. Było zimno. Mżył drobny deszcz; pył wodny unosił się w powietrzu, przesłaniał gazowe latarnie przezroczystą mgłą i lśnił na chodnikach, a blask padający z okien wystawowych oświetlał wilgotne błoto i unurzane w nim obuwie przechodniów. Szedłem bez celu. Chciałem przejść się trochę po obiedzie. Minąłem bank Crédit Lyonnais, ulicę Vivienne, jakieś inne ulice. Wtem zauważyłem wielką, pełną ludzi piwiarnię. Wszedłem tam bez powodu. Nie chciało mi się pić. Rozejrzałem się chcąc znaleźć wygodne miejsce i usiadłem obok starszego już, jak mi się wydawało mężczyzny, który palił tanią, glinianą, czarną jak węgiel fajkę. Sześć czy osiem szklanych spodków spiętrzonych przed nim na stoliku zdradzało ilość wypitych przezeń kufli. Nie przyjrzałem się bliżej memu sąsiadowi. Od razu poznałem w nim piwosza, jednego z tych stałych bywalców piwiarni, którzy zasiadając w niej rano z chwilą otwarcia, wychodzą dopiero wieczorem, gdy ją zamykają. Ubrany niechlujnie, miał pośrodku czaszki łysinę, okoloną na karku tłustymi, szpakowatymi włosami, które opadały mu na kołnierz surduta. Jego zbyt obszerne ubranie zdawało się być uszyte wówczas, gdy miał brzuch. Widziało się, że spodnie ledwo się na nim trzymają i że ten człowiek nie mógłby zrobić paru kroków nie poprawiając i nie podciągając tej niedbale włożonej części garderoby. Czy miał na sobie kamizelkę? Sama myśl o jego trzewikach i o tym, co się w nich kryło, napełniała mnie obrzydzeniem. Wystrzępione mankiety były na brzegach aż czarne, tak samo zresztą jak paznokcie. Ledwo usiadłem obok niego, jegomość zagadnął mnie spokojnie: – Jak się masz? – Odwróciłem się gwałtownie i zacząłem mu się przyglądać. Widzę, że mnie nie poznajesz – dodał. – Nie. – Jestem des Barrets.

51

Zdumiałem się. Był to hrabia Jan des Barrets, mój kolega szkolny. Uścisnąłem mu rękę, zaskoczony tak bardzo, że nie wiedziałem, co powiedzieć. Wreszcie wyjąkałem: – A tobie jak się powodzi? Odpowiedział spokojnie: – Jako tako. Zamilkł. Chciałem być uprzejmy, szukałem słów: – A... cóż porabiasz? Odpowiedział z rezygnacją: – Przecież widzisz. Czułem, że się rumienię. Brnąłem dalej: Ale co robisz w ogóle? – To samo – odparł wypuszczając z ust gęsty kłąb dymu. Po czym, stukając o marmur stolika monetą, zawołał: – Kelner, dwa piwa! Czyjś daleki głos odpowiedział: – Dwa piwa na czwórkę! – Inny głos, jeszcze dalszy, odkrzyknął piskliwie: — Gotowe! Po chwili zjawił się kelner w białym fartuchu niosąc dwa kufle, z których w biegu pryskał żółtymi kroplami na podłogę wysypaną piaskiem. Des Barrets wychylił kufel jednym tchem i postawił go na stole, wysysając pianę, która mu osiadła na wąsach. Potem zapytał: – Co nowego? Co prawda, nie miałem mu do powiedzenia nic nowego. Mruknąłem więc: – Nic szczególnego, mój stary. Jestem handlowcem. Zapytał tym samym monotonnym głosem: – A... czy cię to bawi? – Nie, ale cóż? Coś przecież trzeba robić. – Po co? – No... żeby coś robić. – W jakim celu? Ja tam, jak widzisz, nic nie robię, nic a nic. Gdy nie ma się grosza przy duszy, wtedy rozumiem, że trzeba pracować. Ale gdy ma się z czego żyć, to zbyteczne. Po co pracować? Czy robisz to dla siebie, czy dla

52

innych? Jeśli dla siebie samego, to znaczy, że cię to bawi, dobrze; ale jeśli robisz to dla innych, jesteś głupcem. Potem kładąc fajkę na marmurze, zawołał znów: – Kelner, małe piwo! – i ciągnął dalej: – Gdy mówię, zaczynam mieć pragnienie. Nie jestem przyzwyczajony do mówienia. Tak, nie robię nic, żyję powolutku, starzeję się. Umierając nie będę niczego żałował. Nie. Nie będę miał innych wspomnień prócz tej piwiarni. Nie mam żony, dzieci, kłopotów, zmartwień, nic. Tak jest lepiej. Wypił piwo, które mu przyniesiono, przeciągnął językiem po wargach i sięgnął znów po fajkę. Przyglądając mu się ze zdumieniem, zapytałem: – Ale nie zawsze byłeś taki? – Przepraszam, zawsze, od szkolnych czasów. – To nie jest życie, mój drogi. To okropne. Chyba jednak coś robisz, coś lubisz, masz jakichś przyjaciół? – Nie. Wstaję w południe. Przychodzę tutaj, zjadam śniadanie, piję piwo; potem oczekuję wieczora, jem obiad, piję piwo. Koło pół do drugiej w nocy wracam do domu i kładę się spać, bo tutaj zamykają. To jest dla mnie najbardziej przykre. Z tych dziesięciu lat chyba ze sześć spędziłem tu, na tej kanapce w swoim kąciku; resztę — w łóżku, nigdzie indziej. Czasem rozmawiam z tutejszymi bywalcami. – A co robiłeś na samym początku, po przyjeździe do Paryża? – Studiowałem prawo... w Kawiarni Medycejskiej. – A później? – Później przeniosłem się na drugi brzeg Sekwany i zacząłem tu przychodzić. – Po co zadałeś sobie ten trud? – Mój drogi, przecież nie można przez całe życie siedzieć w Dzielnicy Łacińskiej. Studenci są zbyt hałaśliwi. Teraz już się stąd nie ruszę. Kelner, małe piwo! Myślałem, że kpi sobie ze mnie. Wypytywałem go dalej: – Słuchaj no, bądźmy szczerzy. Musisz mieć jakieś poważne zmartwienie? Pewnie nieszczęśliwa miłość? Z pewnością jesteś człowiekiem, którego dotknęło nieszczęście. Ile masz lat? – Trzydzieści trzy. Ale wyglądam przynajmniej na czterdzieści pięć. Przyjrzałem mu się uważnie. Jego twarz, pomarszczona i zaniedbana,

53

wydawała się twarzą starca. Na czubku nie mytej głowy jeżyło się kilka długich włosków. Miał ogromne brwi, gęste wąsy i obfitą brodę. Nie wiem dlaczego, w wyobraźni ujrzałem miednicę pełną czarnej wody, w której by wykąpano wszystek ten brudny zarost. – Rzeczywiście – przyznałem – wyglądasz za staro jak na swoje lata. Z pewnością musiałeś mieć jakieś zmartwienia. – Zapewniam cię, że nie – odpowiedział – zestarzałem się dlatego, że nigdy nie jestem na powietrzu. Nic tak nie niszczy człowieka jak życie kawiarniane. Nie mogłem w to uwierzyć. – Musiałeś się dużo bawić w swoim życiu. Nie łysieje się tak jak ty, jeżeli się nie nadużywa miłości. Potrząsnął spokojnie głową i z resztek włosów posypał mu się na plecy biały łupież. – Nie. Byłem zawsze stateczny. – I podnosząc oczy na żyrandol, który z góry grzał nam głowy, powiedział: – Jeśli jestem łysy, to z winy gazu. Gaz jest wrogiem włosów. Kelner, małe piwo! Czy ty nie masz pragnienia? – Nie, dziękuję. Ale doprawdy, zaciekawiasz mnie. Odkąd datuje się twoje zniechęcenie do życia? To nie jest normalne ani naturalne. Coś w tym tkwi. – Tak, zaczęło się to jeszcze w dzieciństwie. Jako mały chłopiec doznałem wstrząsu i to uczyniło mnie pesymistą na całe życie. – Co to za wstrząs? – Chcesz wiedzieć? A więc posłuchaj. Pewnie pamiętasz zamek, w którym wychowałem się, bo przyjeżdżałeś tam pięć czy sześć razy podczas wakacji. Pamiętasz ten wielki, szary budynek w rozległym parku i długie dębowe aleje, otwarte na cztery strony świata? Przypominasz sobie moich rodziców, ceremonialnych, uroczystych, surowych? Uwielbiałem matkę, bałem się ojca, oboje szanowałem, gdyż byłem przyzwyczajony, że wszyscy nisko im się kłaniali. Byli znani w całej okolicy jako pan hrabia i pani hrabina; również nasi sąsiedzi, państwo Tannemare, Ravelet, Brenneville, okazywali moim rodzicom najwyższe względy. Miałem wówczas trzynaście lat. Byłem wesół, ze wszystkiego zadowolony, słowem taki, jakim się bywa w tym wieku – pełen radości życia. Otóż pod koniec września, na kilka dni przed moim powrotem do szkoły, bawiłem się w parkowych zaroślach w wilki; przebiegając przez jakąś alejkę zobaczyłem papę i mamę, którzy przechadzali się po parku.

54

Pamiętam to, jak gdyby to się działo wczoraj. Był bardzo wietrzny dzień. Cały rząd drzew pochylał się pod naporem wichury, jęczał, zdawał się wydawać okrzyki, głuche, basowe okrzyki, jakimi lasy rozbrzmiewają podczas burzy. Oderwane od drzew, żółte już liście fruwały niby ptaki, wirowały w powietrzu, opadały, potem biegły przez aleje jak zwinne zwierzątka. Nadchodził wieczór. W zaroślach było ciemno. Porywy wiatru, szamotanie się gałęzi podniecały mnie i sprawiały, że pędziłem jak szalony i wyłem naśladując wilki. Spostrzegłszy rodziców zacząłem skradać się ku nim pod drzewami, żeby ich zaskoczyć, jak gdybym był jakimś obcym włóczęgą. Jednakże, zdjęty nagłym przerażeniem, zatrzymałem się za nimi o kilka kroków. Ojciec, uniesiony strasznym gniewem, krzyczał: – Twoja matka jest idiotka; a zresztą nie chodzi mi o twoją matkę, lecz o ciebie! Powtarzam ci, że potrzebuję tych pieniędzy i czekam żebyś dała mi swój podpis! Mama odpowiedziała stanowczym tonem: – Nie dam żadnego podpisu. To majątek Janka. Zachowam go dla niego, nie chcę, żebyś go przepuścił na dziewki i służące, jak to już zrobiłeś z własnym spadkiem. Wtedy ojciec trzęsąc się z wściekłości odwrócił się, schwycił matkę za szyję i drugą ręką zaczął ją z całej siły bić po twarzy. Kapelusz mamy upadł na ziemię, włosy jej rozsypały się: próbowała się bronić, ale nie miała siły. A ojciec jak szalony bił i bił. Mama zwaliła się na ziemię osłaniając twarz ramionami. Wtedy przewrócił ją na plecy i bił dalej, odrywając ręce, którymi zakrywała twarz. Co do mnie, mój drogi, zdawało mi się, że cały świat się wali, że odwieczne prawa przestają obowiązywać. Odczuwałem wzburzenie, jakiego doznaje się w obliczu spraw nadprzyrodzonych, jakiejś potwornej katastrofy czy niepowetowanej klęski. W mojej dziecinnej głowie powstał szalony zamęt. Nie wiedząc dlaczego, zacząłem z całej siły krzyczeć, przejęty strachem, rozpaczą, jakimś obłędnym przerażeniem. Ojciec usłyszał mnie, odwrócił się, zobaczył mnie, podniósł się i zaczął się do mnie zbliżać. Bałem się, że mnie zabije, i uciekłem jak ścigane zwierzę, prosto przed siebie, do lasu. Biegłem tak może godzinę, może dwie – nie wiem. Gdy nadeszła noc, upadłem na trawę i leżałem tak, szalony, opętany strachem, pożerany roz-

55

paczą zdolną złamać na zawsze dziecięce serce. Było mi zimno, pewnie dokuczał mi głód. Nadszedł dzień. Nie śmiałem wstać ani iść, ani wracać, ani uciekać dalej, bojąc się, że mogę spotkać ojca, którego nie chciałem więcej widzieć. Byłbym tam może umarł z głodu pod drzewem, gdyby nie gajowy, który mnie znalazł i zabrał siłą. Zastałem rodziców wyglądających jak zwykle. Tylko mama powiedziała do mnie: – Szkaradny chłopcze, narobiłeś mi tyle strachu, przez ciebie całą noc nie spałam. – Nie odpowiedziałem nic, lecz zacząłem płakać. Ojciec nie wymówił ani słowa. W tydzień później powróciłem do szkoły. Tak oto, mój drogi, wszystko się dla mnie skończyło. Ujrzałem odwrotną stronę życia – tę złą; i odtąd nigdy nie widziałem już jego dobrych stron. Co dokonało się w moim umyśle? Jakiż to dziwny przewrót nastąpił w moich pojęciach? Nie wiem. Ale od owego czasu nic mnie nie interesuje, nic mi się nie chce, nie pożądam miłości, nie mam żadnych pragnień, ambicji ani nadziei. I nie przestaję widzieć mojej matki, leżącej tam, w alei na ziemi, podczas gdy ojciec znęcał się nad nią. W kilka lat później matka umarła. Ojciec jeszcze żyje. Nie widuję go wcale... Kelner, małe piwo!... Przyniesiono mu kufel piwa, które wypił jednym tchem; ale sięgając drżącą ręką po fajkę, stłukł ją. Wtedy uczynił gest rozpaczy i powiedział: – Patrz! To dla mnie prawdziwe nieszczęście. Teraz minie cały miesiąc, zanim opalę nową. I rzucił przez wielką salę, teraz już pełną ludzi i dymu, swój zwykły okrzyk: – Kelner, małe piwo! I nową fajkę! 1884

56

JEŃCY W lesie panowała zupełna cisza poza lekkim szmerem śniegu, padającego na drzewa. Delikatny puch prószył już od południa, osypując gałęzie lodowatym mchem, rozpinając na martwych liściach zarośli lekki, srebrny dach i wyściełając drogi miękkim białym dywanem, który pogłębiał nieskończoną ciszę tego drzewnego oceanu. Przed drzwiami leśniczówki młoda kobieta o obnażonych ramionach rąbała drwa. Była wysokiego wzrostu, szczupła i silna – prawdziwe dziecko lasów, córka gajowego i żona gajowego. Z wnętrza domu odezwał się głos: – Jesteśmy dziś same, Berto, wracaj do domu, noc zapada, a w pobliżu mogą się wałęsać wilki albo Prusaki. Rozłupując kloc drzewa, przy czym pierś jej wznosiła się za każdym zamachem siekiery, kobieta zajęta rąbaniem odparła: – Kończę już, mamo. Zaraz przyjdę, za chwileczkę. Nie ma się czego bać. Jeszcze jasno. Następnie zabrała wiązkę chrustu i porąbane drwa, ułożyła wszystko wzdłuż pieca kuchennego i znów wyszła, aby zasunąć rygle, olbrzymie dębowe rygle u drzwi wejściowych. Matka przędła koło ognia. Była to pomarszczona staruszka, która z wiekiem stała się trwożliwa. – Nie lubię – mówiła – kiedy ojca nie ma w domu. Dwie kobiety w całym domu, to nie bardzo bezpiecznie. Młoda odparła: – Och już ja bym sama potrafiła zabić wilka albo i Prusaka. I wzrokiem wskazała ogromny rewolwer wiszący nad kominem. Mąż jej został powołany do wojska zaraz na początku inwazji pruskiej. Została w domu z matką i ojcem, starym gajowym, Mikołajem Pichon, przezwanym Szczudło, który uporczywie wzbraniał się opuścić leśniczówkę i przenieść się do miasta. Najbliższym miastem było Rethel, niegdyś forteca zbudowana na skale. Duch tu panował wielce patriotyczny i mieszkańcy miasta postanowili sta-

57

wiać opór najeźdźcom, zamknąć się w murach i wytrzymać oblężenie zgodnie ze starymi tradycjami. Dwukrotnie już, za Henryka IV i za Ludwika XIV, mieszkańcy Rethel odznaczyli się heroiczną obroną. To samo, do stu piorunów, zrobią i teraz, choćby mieli spłonąć w swoich murach! Zakupiono tedy armaty i karabiny i uzbrojono milicję zorganizowaną w bataliony i kompanie, które codziennie odbywały ćwiczenia na placu Broni. Piekarze, sklepikarze, rzeźnicy, notariusze, adwokaci, stolarze, księgarze, nawet aptekarze kolejno, w oznaczonych godzinach odbywali ćwiczenia pod rozkazami pana Lavigne, niegdyś podoficera dragonów, teraz kupca dzięki ożenkowi z córką i dziedziczką pana Ravaudan starszego. Przybrał on obecnie tytuł komendanta placu, a ponieważ wszyscy młodzi ludzie służyli w armii, więc do swych szeregów zaciągnął pozostałych obywateli, którzy przygotowywali się do obrony. Odtąd grubasy nie przechadzały się już po mieście inaczej jak tylko krokiem wojskowym, aby stracić trochę tłuszczu, a zyskać dłuższy oddech, cherlaki zaś dźwigały ciężary, aby wzmocnić swe mięśnie. Czekano więc Prusaków, ale Prusacy nie pokazywali się. Byli jednak niedaleko, ponieważ dwa razy już przednie straże ich zapędziły się pod samą leśniczówkę Mikołaja Pichon, zwanego Szczudłem. Stary gajowy gonił jak lis, żeby uprzedzić milicję. Nastawiono armaty, ale nieprzyjaciel nie zjawił się. Leśniczówka była najbardziej wysuniętym posterunkiem w lesie Aveline. Stary gajowy dwa razy tygodniowo chodził do miasta po zapasy i przynosił mieszczanom wiadomości z okolicy. Tego dnia poszedł zameldować, że mały oddział niemieckiej piechoty zatrzymał się u niego poprzedniego dnia o drugiej po południu i natychmiast ruszył w dalszą drogę. Dowodzący tym oddziałem podoficer mówił po francusku. Wychodząc do miasta stary zabrał ze sobą dwa psy, dwa olbrzymie brytany o lwich paszczach, jako że wilki mocno się rozzuchwaliły w ostatnich czasach. Przykazał też kobietom, żeby z nadejściem nocy zasunęły rygle u drzwi wejściowych. Młoda nie obawiała się niczego, stara natomiast trzęsła się ustawicznie, powtarzając: – To wszystko się źle skończy. Zobaczycie, że to się źle skończy! Tego wieczora była jeszcze bardziej niespokojna niż zwykle. – Nie wiesz, o której godzinie ojciec wróci? – zapytała.

58

– Chyba nie przed jedenastą. Ile razy zostaje na kolacji u komendanta, zawsze wraca późno. I zajęła się umieszczeniem garnka nad ogniskiem, aby ugotować zupę na wieczerzę. Nagle przerwała robotę, gdyż przez rurę komina doleciały ją jakieś odgłosy. Szepnęła: – Jakieś kroki w lesie. Będzie ich co najmniej sześciu lub siedmiu. Matka, przerażona, zatrzymała kołowrotek mamrocząc: – Boże, Boże, a tu nie ma ojca! Nie dokończyła jeszcze, gdy gwałtowne uderzenia pięści wstrząsnęły drzwiami. Kobiety czekały w milczeniu. Silny, gardłowy głos krzyknął: – Otworzyć! Po chwili milczenia ten sam głos zawołał: – Otwoszyć, inaczej rospiję trzwi! Wtedy Berta szybko wsunęła do kieszeni wielki rewolwer wiszący nad kominem, wyszła do sieni i przyłożywszy ucho do zamkniętych drzwi zapytała: – Kto tam? Głos odparł: – To ten sam otciał, co pył fczoraj. – Czego tu chcecie? – pytała dalej. – Sapłąciliśmy w lesie i płącimy ot rana. Otworzyć, inaczej rospiję trzewi. Berta nie miała wyboru. Szybko odsunęła mocne rygle i otworzywszy drzwi zobaczyła w bladym blasku śniegu sześciu mężczyzn, sześciu żołnierzy pruskich, tych samych, którzy byli tu poprzedniego dnia. Zapytała stanowczym głosem: – Czego tu chcecie o tej porze? Podoficer powtórzył: – Sapłąciłem w lesie, całkiem sapłąciłem, ale poznałem ten dom. Nic nie jatłem od rana, moi ludzie tak samo. Berta oświadczyła: – Ale ja jestem w domu sama z matką. Żołnierz, wyglądający na uczciwego człowieka odparł.

59

– Nie szkoci. Nie srobię wam nic słego, tylko musicie tać nam jeść. Upatamy z kłodu i zmęczenia. Berta cofnęła się mówiąc: – Wejdźcie. Weszli, osypani śniegiem, który piętrzył się na ich hełmach niby ubita śmietana, skutkiem czego wyglądali jak ogromne bezy z kremem. Z postaci ich biło utrudzenie i wyczerpanie. Młoda kobieta wskazała im drewniane ławy po obu stronach stołu. – Usiądźcie – rzekła – ugotuję wam zupy. Wyglądacie naprawdę na bardzo zmęczonych. Następnie zasunęła znów rygle u drzwi. Dolała do kotła wody, dorzuciła jeszcze masła i kartofli, po czym zdjęła słoninę zawieszoną w kominie, odcięła połowę i wrzuciła do garnka. Sześciu mężczyzn spojrzeniami śledziło każdy jej ruch, a z oczu ich wyglądał rozbudzony głód. Karabiny i hełmy złożyli w kącie izby i czekali jak grzeczne dzieci na ławkach szkolnych. Matka znów się zabrała do przędzenia, raz po raz rzucając wystraszone spojrzenie na najezdników. W izbie nic nie było słychać prócz lekkiego warczenia kołowrotka, trzaskania ognia na kominku i syczenia wody, która zaczynała wrzeć. Nagle dreszcz przebiegł wszystkich na odgłos chrapliwych oddechów dochodzących przez zamknięte drzwi, oddechów zwierzęcych, głośnych. Podoficer niemiecki jednym susem poskoczył w kierunku broni. Berta powstrzymała go gestem i objaśniła z uśmiechem: – To wilki. One, tak jak wy, wałęsają się i są głodne. Nie dowierzając jej wyszedł i odsunął rygle, lecz zaledwie drzwi się otwarły, dwa duże, szare cienie rzuciły się do ucieczki. Usiadł więc ponownie, mrucząc: – Nie pyłpym ufieszył. I znów czekał na gotującą się strawę. Spożywali ją żarłocznie, rozdziawiając usta od ucha do ucha, aby połknąć możliwie najwięcej, okrągłe ich oczy otwierały się równocześnie ze szczękami, a z gardzieli wydobywało się bulgotanie jak z przepełnionych rynien. Obydwie kobiety w milczeniu przyglądały się szybkim ruchom długich ryżych bród, w których kartofle zdawały się znikać niby w ruchliwym, złotawym runie.

60

Ponieważ byli bardzo spragnieni, Berta zeszła do piwnicy po jabłecznik. Długo nie wracała z tej sklepionej piwniczki, która podczas rewolucji miała podobno służyć za więzienie i kryjówkę. Aby się tam dostać, trzeba było podnieść klapę w podłodze w kuchni, i zejść wąskimi, krętymi schodkami. Wyszedłszy z podziemnego sklepienia Berta uśmiechnęła się szyderczo do siebie i podała Niemcom dzbanek z napojem. Następnie zjadły z matką wieczerzę w drugim kącie kuchni. Żołnierze skończywszy jeść zasnęli wszyscy, jak ich było sześciu, dokoła stołu. Od czasu do czasu któryś z nich głucho uderzał czołem o blat, a wtedy, nagle rozbudzony, zrywał się i prostował. Berta zwróciła się do podoficera: – Połóżcie się koło ognia, starczy miejsca dla sześciu. My z matką będziemy spać na pięterku. I obydwie kobiety udały się na piętro. Słychać było, jak szły po schodach, zamykały drzwi na klucz, chodziły przez chwilę, potem wszystko ucichło. Prusacy wyciągnęli się na podłodze, nogami zwróceni do ognia, głowy wsparłszy na zwiniętych płaszczach, i niebawem wszyscy chrapali głośno i miarowo na sześć rozmaitych tonów, głębokich lub ostrych. Musieli spać dość długo, gdy nagle rozległ się strzał tak głośny, jakby ktoś wystrzelił przy samej ścianie domu. Żołnierze zerwali się w oka mgnieniu. Wtem padły znów dwa strzały, a w chwilę potem trzy dalsze. Drzwi na pierwszym piętrze otworzyły się nagle i ukazała się Berta, bosa, w koszuli tylko i krótkiej spódniczce, trzymając w ręku świecę; na twarzy jej widniało przerażenie. Z trudem wykrztusiła: – Francuzi idą, będzie ich co najmniej dwustu! Jeżeli was tu zobaczą, podpalą dom. Ukryjcie się szybko w piwnicy i zachowujcie się cicho. Bo jeżeli usłyszą, jesteśmy zgubieni. Podoficer, przestraszony, wyszeptał: – Topsze, topsze! Którędy schoci się do piwnicy? Młoda kobieta szybko podniosła wąską, kwadratową klapę w podłodze i sześciu mężczyzn jeden po drugim znikło na krętych schodach w podziemiu, tyłem, aby łatwiej im było schodzić. Z chwilą gdy ostatni hełm zniknął w otworze, Berta zatrzasnęła ciężką dębową klapę, grubą jak mur, twardą jak stal, umocowaną na grubych żelaznych zawiasach i zaopatrzoną w zamek, dwukrotnie przekręciła w nim klucz, po czym zaśmiała się cicho i radośnie. Miała szaloną ochotę zatańczyć nad głowami swych jeńców.

61

Zachowywali się cicho, zamknięci jakby w szczelnym, kamiennym pudle, dokąd powietrze dochodziło tylko przez zakratowane okienko. Berta natychmiast roznieciła ogień i nastawiła kociołek na zupę, szepcąc do siebie: – Ojciec będzie dziś bardzo zmęczony. Następnie usiadła i czekała. Tylko regularne tykanie zegara ściennego zakłócało głęboką ciszę. Od czasu do czasu młoda kobieta rzucała spojrzenie na tarczę zegara, spojrzenie niecierpliwe, zdające się mówić: Jak to długo trwa! Wkrótce wydało się jej jednak, że jakieś głosy dolatują spod jej stóp. Słowa ciche, urywane przedostawały się przez murowane sklepienie piwnicy. Prusacy zaczęli się domyślać podstępu i po chwili podoficer wszedł na schodki i pięścią zaczął walić w dębową klapę. Potem krzyknął: – Otwoszyć! Wstała, podeszła do klapy i naśladując jego wymowę spytała: – Szego chcecie? – Otwoszyć! – Nie otwoszę. Mężczyzna zaklął. – Otwoszyć, bo inaczej rospiję trzwi. Zaśmiała się: – Rospijaj, mój zuchu, abyś tylko rospił. Kolbą karabinu zaczął ze wszystkich sił walić w dębową klapę, zamkniętą nad jego głową. Szybko jednak przekonał się, że ta pokrywa oparłaby się nawet pociskom z katapulty. Berta usłyszała, że Niemiec schodzi ze schodów. Po chwili wrócili wszyscy i jeden po drugim próbowali swoich sił, chcąc wyważyć klapę. Doszedłszy widocznie do przekonania, że wszystkie usiłowania będą bezcelowe, cofnęli się w głąb piwnicy i zaczęli rozmawiać między sobą. Młoda kobieta nasłuchiwała chwilę, potem wyszła do sieni, odsunęła rygle i czekała, czy z lasu nie dobiegnie jej jakiś odgłos. Istotnie słychać było dalekie naszczekiwanie psów. Zaczęła gwizdać, jak to czynią myśliwi. Prawie w tej samej chwili wyłoniły się z mroku dwa duże psy i rzuciły się ku niej w podskokach. Chwyciła je za karki i przytrzymała, aby nie odbiegły. A potem na całe gardło krzyknęła:

62

– Hop, hop! Ojciec? Z wielkiej jeszcze odległości odpowiedział: – Hop, hop! Berta! Po krótkiej chwili powtórzyła: – Hop, hop! Ojciec? A głos, znacznie już bliższy, odpowiedział: – Hop, hop! Berta! Berta zawołała: – Nie przechodź koło okienka, bo Prusacy są w piwnicy. Sylwetka rosłego mężczyzny zarysowała się nagle na lewo od domu, między trzema pniami ściętych drzew. Zapytał z niepokojem: – Prusacy w piwnicy? Skąd? Jak? Młoda kobieta roześmiała się: – To ci sami, co tu byli wczoraj. Zabłądzili w lesie, a ja im dałam bezpłatną kwaterę w piwnicy. I opowiedziała całą przygodę: jak ich nastraszyła wystrzałem z rewolweru, a potem zamknęła w piwnicy. Stary, wciąż jeszcze zaniepokojony, pytał: – Jak myślisz? Co trzeba z nimi zrobić? – Daj znać panu Lavigne, niech tu przyjdzie ze swoim oddziałem. Weźmie ich jako jeńców. Dopiero będzie zadowolony! Ojciec Pichon uśmiechnął się: – Tak, to prawda, że będzie zadowolony. Córka dodała: – Masz tu gorącą zupę, posil się i dalej w drogę. Stary gajowy siadł do stołu i zabrał się do zupy, ustawiwszy wpierw na podłodze dwa pełne talerze dla psów. Prusacy słysząc rozmowę umilkli. W kwadrans później Szczudło znów ruszył w drogę. Berta czekała wsparłszy głowę na dłoniach.

Jeńcy zaczęli się znów niecierpliwić. Krzyczeli, wołali, z wściekłością waląc lufami w niewzruszoną klapę piwnicy. Następnie zaczęli strzelać

63

przez okratowane okienko, w nadziei, że może jakiś przechodzący lasem oddział niemiecki usłyszy i przyjdzie im z pomocą. Berta siedziała bez ruchu, ale te wrzaski i strzelanina drażniły ją i złościły. Zbudził się w niej gniew; zamordowałaby ich, drani, żeby przestali wrzeszczeć. Potem niecierpliwość jej zaczęła rosnąć; raz po raz spoglądała na zegar licząc minuty. Upłynęło już półtorej godziny, odkąd ojciec wyszedł. Powinien właśnie dochodzić już do miasta. Zdawało się jej, że widzi go przed sobą. Opowiada całą historię panu Lavigne, który blednie ze wzruszenia i dzwoni na służącą, żeby mu podała uniform i broń. Berta słyszy dobosza pędzącego ulicami miasta. W oknach ukazują się wystraszone twarze. Obywatele wychodzą z domów, naprędce ubrani, zdyszani, zapinając pasy, i elastycznym krokiem ruszają w stronę domu komendanta. Następnie cały oddział, pod przewodnictwem Szczudła, wśród mroku i śniegu wyrusza ku leśniczówce. Spojrzała na zegar. Mogą być na miejscu za godzinę. Ogarnęło ją znowu zniecierpliwienie i niepokój. Każda minuta wlokła się w nieskończoność. Jak to długo trwa! Nareszcie zegar wskazał godzinę, którą wyznaczyła sobie jako moment przybycia oddziału. Otworzyła drzwi i znów zaczęła nasłuchiwać. Dostrzegła jakiś cień, poruszający się z wielką ostrożnością. Lęk ją przejął i krzyknęła. Był to ojciec. – Wysłali mnie, żebym zbadał, czy nic się nie stało. – Nie, nic – odparła. Odwrócił się i w ciszę nocną rzucił ostry, przeciągły świst. Wkrótce spośród drzew wyłoniło się coś brunatnego i powoli skierowało się ku domowi; była to przednia straż złożona z dziesięciu ludzi. Szczudło powtarzał raz po raz: – Nie przechodźcie koło okienka! Pierwsi ostrzegali następnych przed niebezpiecznym okienkiem. Nareszcie ukazała się siła główna, licząca dwustu ludzi, z których każdy miał przy sobie dwieście nabojów. Pan Lavigne, wzburzony, drżący, kazał otoczyć dom, pozostawiając jednak wolną przestrzeń przed czarnym otworem na poziomie ziemi, przez który powietrze dostawało się do piwnicy. Następnie wszedł do mieszkania i poinformował się co do sił i postawy

64

nieprzyjaciela, który nagle ucichł, jak gdyby znikł, zapadł się czy uciekł przez okratowany lufcik piwnicy. Pan Lavigne stuknął nogą w klapę i zawołał: – Panie oficerze pruski! Niemiec nie odpowiedział. – Panie oficerze pruski! Na próżno. Przez dwadzieścia minut wzywał tego milczącego oficera, aby się poddał ze swoimi ludźmi i amunicją, przyrzekając mu życie i honory wojskowe dla niego i jego żołnierzy. Nie otrzymał jednak żadnego znaku przyzwolenia lub oporu. Sytuacja stawała się trudna. Milicjanci tupali nogami po śniegu, wymachiwali rękami uderzając się po ramionach jak zziębnięci dorożkarze i spoglądali na okienko z coraz to większą, dziecinną ochotą przebiegnięcia koło niego. Wreszcie jeden z nich, bardzo zwinny chłopiec, Potdevin, zdecydował się na próbę. Rozpędził się i przebiegł jak jeleń. Próba się powiodła. Jeńcy chyba pomarli. Ktoś z przybyłych krzyknął: – Jest tam kto? Milczenie. Wtedy drugi żołnierz przebiegł wolną przestrzeń naprzeciwko niezabezpieczonego otworu. I rozpoczęła się zabawa. Co chwila jeden z ludzi rozpędzał się i przebiegał od jednej grupy do drugiej, jak to robią dzieci bawiące się w „czarnego luda”; a tak dobrze przebierali nogami, że śnieg rozpryskiwał się w grudkach na wszystkie strony. Dla rozgrzania się rozpalono ogniska z suchego chrustu i w tym świetle coraz to ukazywał się profil żołnierza, szybko przemykającego od jednego obozowiska do drugiego. Ktoś krzyknął: – Na ciebie kolej, Maloison. Maloison był to gruby piekarz, którego brzuch stanowił przedmiot ogólnych żartów. Wahał się. Zaczęto więc z niego szydzić. Wtedy zebrał na odwagę i drobnym, przyśpieszonym kroczkiem, od którego trząsł się jego potężny brzuch, puścił się naprzód. Cały oddział śmiał się do łez. Dla dodania mu odwagi krzyczeli: – Brawo, Maloison, brawo! Przebył już jakie dwie trzecie drogi, gdy w lufciku zamigotał wydłużony, szybki, czerwony płomień.

65

Rozległ się strzał i gruby piekarz ze strasznym krzykiem zwalił się twarzą na śnieg.

Nikt mu nie podbiegł z pomocą. Patrzano, jak na czworakach wlókł się po śniegu, jęcząc, a znalazłszy się w bezpiecznym miejscu zemdlał. Kula utkwiła w górnej części łydki, pokrytej grubą warstwą tłuszczu. Po pierwszym przestrachu i zdumieniu znów wybuchły śmiechy. Wtem komendant Lavigne ukazał się na progu leśniczówki. Wypracował właśnie plan ataku. Drżącym głosem zakomenderował: – Blacharz Blanchet i jego robotnicy! Trzech mężczyzn wystąpiło naprzód. – Odczepić rynny z dachu. W kwadrans później przyniesiono komendantowi dwadzieścia metrów rynien. Wtedy wśród tysiącznych ostrożności kazał w klapie piwnicznej wydrążyć mały otwór, a doprowadziwszy doń wodę z pompy za pomocą rury, oświadczył głosem pełnym zachwytu: – Damy napić się panom Prusakom. Rozległy się frenetyczne okrzyki podziwu, radosne wycie i śmiechy. Komendant wyznaczył plutony mające co pięć minut luzować się przy robocie. I zakomenderował: – Pompować! Wzięli się do pompy i lekki odgłos przebiegł po rurach, a następnie, ze schodka na schodek, wpadł do piwnicy z szumem kaskady czy też fontanny ze złotymi rybkami. Teraz trzeba było czekać. Upłynęła godzina, następnie druga i trzecia. Komendant przechadzał się rozgorączkowany po kuchni, raz po raz przykładając ucho do podłogi, aby zmiarkować, co zamierza nieprzyjaciel i czy rychło zdecyduje się poddać. A nieprzyjaciel wykonywał jakieś ruchy. Słychać było przesuwanie baryłek, rozmowę, chlupot wody. Wreszcie około ósmej rano z okienka odezwał się głos: – Kciałbym się rosmófić z francuskim panem oficerem. Lavigne, ostrożnie wychylając głowę, odparł przez okno:

66

– Czy pan się poddaje? – Pottaję się – Proszę więc oddać broń. Po chwili ukazał się w lufciku jeden karabin i padł na śnieg, po nim drugi, trzeci – wszystkie. Ten sam głos oświadczył: – Nie ma fięcej. Spieszcie się, bo toniemy. Lavigne zakomenderował: – Przestać! Ramię pompy znieruchomiało. Zebrawszy w kuchni żołnierzy, uzbrojonych i gotowych do ataku, komendant powoli podniósł dębową klapę. Ukazały się cztery mokre głowy, cztery jasne głowy o płowych włosach, po czym sześciu Niemców, drżących, ociekających wodą, przerażonych wyszło gęsiego z piwnicy. Pochwycono ich i skrępowano. Obawiając się wszakże jakiegoś zaskoczenia, natychmiast wyruszono w drogę – jeńcy konwojowani przez jeden oddział milicji, a ranny Maloison na noszach pod osłoną drugiego oddziału. Tryumfalnie wkroczyli do miasta. Lavigne dostał order za ujęcie przedniej straży pruskiej, a gruby piekarz medal za ranę otrzymaną w walce z nieprzyjacielem. 1884

67

TIK Goście wchodzili wolno do wielkiej sali hotelowej i siadali na swoich miejscach. Służba podawała do stołu powoli, aby tymczasem zeszli się spóźnieni, co oszczędziłoby jej ponownego przynoszenia potraw; dawni kąpielowicze, stali bywalcy, dla których sezon się kończył, spoglądali ciekawie, ilekroć otwierały się drzwi, bo chętnie widzieli jakieś nowe twarze. W uzdrowiskach stanowi to dużą rozrywkę. Oczekuje się kolacji, aby obejrzeć przybyłych za dnia, odgadnąć, kim są, co robią, co myślą. Jakieś pragnienie błąka się w naszym umyśle, pragnienie przyjemnych spotkań, miłych znajomości, może miłosnych przygód. W tym życiu, gdzie wszyscy się stykają, sąsiedzi, nieznajomi nabierają szczególnego znaczenia. Ciekawość jest nieustannie pobudzana, uczucia sympatii napięte, a chęć zawierania nowych stosunków zawsze w pogotowiu. Rodzą się antypatie trwające tydzień, przyjaźnie trwające miesiąc, spogląda się na ludzi innymi oczyma, pod specjalnym kątem znajomości z uzdrowiska. Podczas godzinnej pogawędki, wieczorem, po kolacji, pod drzewami w parku, gdzie pieni się uzdrawiające źródło, odkrywa się u ludzi nagle wyjątkową inteligencję i niezwykłe zalety, a w miesiąc później zapomina się doszczętnie o tych nowych przyjaźniach, które tak bardzo oczarowały nas w pierwszym dniu. Tu również, szybciej niż gdzie indziej, nawiązują się poważne i trwałe więzy. Przy codziennych spotkaniach poznanie następuje bardzo szybko i do kiełkującego uczucia dołącza się jakaś słodycz i ufność dawnej zażyłości. Później przechowuje się drogie i wzruszające wspomnienie owych pierwszych godzin przyjaźni, wspomnienie pierwszych pogawędek pozwalających odkryć duszę, pierwszych spojrzeń, które pytają i dają odpowiedź na pytania, i tajemnych myśli, których usta jeszcze nie wypowiadają, wspomnienie pierwszego serdecznego odruchu zaufania, wspomnienie czarownego uczucia, że otwierasz serce przed kimś, kto, zda się, otwiera je również przed tobą. A smutek miejscowości kąpielowych monotonia podobnych do siebie dni sprawiają, że z godziny na godzinę uczucia rozkwitają coraz pełniej.

68

A więc tego wieczora, jak podczas wszystkich innych wieczorów, czekaliśmy na wejście nieznajomych osób. Weszły tylko dwie, ale bardzo dziwne, mężczyzna i kobieta: ojciec i córka. Od razu zrobili na mnie wrażenie postaci z Edgara Poe; a jednak mieli jakiś wdzięk, żałosny wdzięk; wyobraziłem sobie, że są ofiarami jakiejś fatalności. Mężczyzna był bardzo wysoki i bardzo szczupły, nieco pochylony, z włosami zupełnie białymi, zbyt białymi przy młodej jeszcze twarzy; w zachowaniu i jego postaci była jakaś powaga, ów surowy sposób bycia, jaki cechuje protestantów. Córka, w wieku może dwudziestu czterech lub dwudziestu pięciu lat, była niska, również bardzo szczupła, bardzo blada, ze zmęczonym, znużonym, przygnębionym wyrazem twarzy. Napotykamy nieraz osoby, które wydają się zbyt słabe, aby podjąć trud i sprostać koniecznościom życia, zbyt słabe, żeby się poruszać, chodzić, robić wszystko to, co robimy każdego dnia. Dziewczyna była dość ładna, miała przejrzystą widmową urodę; jadła wyjątkowo powoli, jak gdyby nie miała siły nawet poruszać rękami. To ona niezawodnie przyjechała pić wody. Zajęli miejsce naprzeciw mnie, z drugiej strony stołu; zauważyłem natychmiast, że ojciec miał bardzo szczególny nerwowy tik. Ilekroć chciał sięgnąć po jakiś przedmiot, zakreślał ręką gwałtowny skręt, jakąś szaleńczą zygzakowatą linię, zanim udało mu się dotknąć tego, czego szukał. Po upływie kilku chwil ten ruch zmęczył mnie do tego stopnia, że odwróciłem głowę, żeby go nie widzieć. Zauważyłem również, że młoda dziewczyna nie zdejmowała do jedzenia rękawiczki z lewej dłoni. Po kolacji poszedłem przejść się trochę po parku otaczającym zakład kąpielowy. Działo się to w Châtel-Guyen, małym, ukrytym w głębi wąwozu uzdrowisku w Owerni, u podnóża wysokiej góry, skąd wypływa tyle pienistych źródeł, bijących z głębokich czeluści dawnych wulkanów. Tam, powyżej nas, kopuły wygasłych kraterów wznosiły ucięte wierzchołki ponad długim łańcuchem. Châtel-Guyen jest bowiem początkiem Krainy Kopuł. Dalej rozciąga się Kraina Szczytów; a dalej jeszcze Kraina Przepaści. Puy de Dôme jest to najwyższa z kopuł; Pic du Sancy to najwyższy szczyt, a Plomb du Cantal to najgłębsza przepaść. Tego wieczoru było bardzo gorąco. Przemierzałem wzdłuż i wszerz cienistą aleję, przysłuchując się kasynowej orkiestrze wygrywającej pierwsze melodie na wzgórzu górującym nad parkiem.

69

I wtedy zauważyłem ojca i córkę idących wolnym krokiem w moim kierunku. Ukłoniłem się im, jak zwykliśmy kłaniać się w uzdrowiskach sąsiadom z hotelu; mężczyzna zatrzymał się natychmiast i zapytał: – Czy nie mógłby pan nam wskazać jakiejś krótkiej, łatwej i, o ile to możliwe, ładnej przechadzki; proszę mi wybaczyć, że pozwalam sobie niepokoić pana. Zaofiarowałem się, że poprowadzę ich do doliny, gdzie płynie niewielka rzeczka, głębokiej doliny pomiędzy dwoma wysokimi, zalesionymi, skalistymi zboczami, przechodzącej w ciasny wąwóz. Wyrazili zgodę. I, oczywiście, rozmawialiśmy o właściwościach wód. – Moja córka – mówił nieznajomy – ma dziwną chorobę, której siedlisko jest nieznane. Miewa zagadkowe przypadłości nerwowe. Lekarze raz uważają, że cierpi na serce, to znów na wątrobę, a niekiedy znów, że to choroba mlecza pacierzowego. W tej chwili tę dziwną chorobę, istnego Proteusza, przybierającą tysiączne postaci i formy, przypisują żołądkowi, który jest wielkim kotłem i wielkim regulatorem naszego organizmu. Dlatego właśnie tu jesteśmy. Myślę raczej, że to są nerwy. W każdym razie bardzo to smutne. Przypomniał mi się natychmiast gwałtowny tik jego ręki i zapytałem: – A czy to nie dziedziczność? Czy pan sam nie jest trochę chory na nerwy? – Ja?... Ależ nie... Miałem zawsze nerwy bardzo opanowane – odpowiedział spokojnie. Po chwili milczenia dorzucił nagle: – Pan robi aluzje do spazmatycznego ruchu, jaki wykonuję, ilekroć chcę coś wziąć do ręki. Pozostało mi to po strasznym przeżyciu. Niech pan sobie wyobrazi, że ta dziewczyna była żywcem pogrzebana. Mogłem tylko powiedzieć: „Ach!” ze wzruszenia i przejęcia. – Nieznajomy mówił dalej: – Oto jaki przebieg miało to wydarzenie. Jest bardzo zwyczajne. Od jakiegoś czasu Julia miewała ciężkie przypadłości sercowe. Uważaliśmy, że cierpi na chorobę tego organu, i byliśmy przygotowani na wszystko. Przyniesiono ją pewnego dnia zimną, bez czucia, nieżywą. Upadła w ogrodzie. Doktor stwierdził zgon. Czuwałem przy niej dzień i dwie noce, sam złożyłem ją do trumny, sam odprowadziłem aż na cmentarz, gdzie pochowano ją w naszym rodzinnym grobowcu. Działo się to na szczerej wsi, w Lotaryngii.

70

Chciałem, żeby została pogrzebana ze swymi klejnotami, naszyjnikami, pierścionkami, wszystkimi prezentami, jakie miała ode mnie, i w pierwszej sukni balowej. Musi się pan domyślać, jaki był w drodze powrotnej stan mojego serca i duszy. Miałem tylko ją, żona nie żyła od dawna. Na wpół oszalały, wyczerpany, powróciłem sam do mojego pokoju i padłem w fotel bez jednej myśli, niezdolny do najmniejszego ruchu. Byłem już tylko obolałym, rozedrganym automatem, z nerwami na wierzchu, moja dusza przypominała żywą ranę. Stary sługa Prosper, który pomagał mi złożyć Julię do trumny i ubrać ją na ten ostatni sen, wszedł bez hałasu i zapytał: – Czy może podać jaśnie panu coś do zjedzenia? Zrobiłem w milczeniu przeczący ruch głową. – To niedobrze. Jaśnie pan może sobie zaszkodzić. Czy wobec tego mam pomóc jaśnie panu położyć się do łóżka? – Nie, zostaw mnie samego – powiedziałem. Prosper wyszedł. Nie wiem, ile godzin upłynęło. Och! cóż za noc! Było zimno; ogień zgasł w dużym kominku; a w okna z regularnym i posępnym hałasem trącał wiatr, zimowy wiatr, lodowaty, silny, mroźny wiatr. Ile godzin upłynęło? Siedziałem nie śpiąc, przytłoczony, przybity, z otwartymi oczyma, z wyciągniętymi nogami, z ciałem bezwładnym, martwym, z umysłem otępiałym od rozpaczy. Nagle zadzwonił duży dzwon od drzwi wejściowych, duży dzwon z korytarza. Doznałem takiego wstrząsu, że krzesło pode mną zatrzeszczało. Poważny, wysoki dźwięk rozbrzmiewał w opustoszałym zamku jak w piwnicy. Odwróciłem się, żeby spojrzeć na zegarek. Była druga nad ranem. Kto mógł przyjść o tej godzinie? Nagle znowu dzwon rozległ się dwukrotnie. Niewątpliwie służba nie miała odwagi wstać. Wziąłem świecę i zszedłem na dół. Chciałem zapytać: „Kto tam?” Później zawstydziłem się tej słabości; i powoli odsunąłem ciężką zasuwę. Biło mi serce; bałem się. Otworzyłem gwałtownie drzwi i dostrzegłem stojący w mroku biały kształt, niby widmo. Cofnąłem się zmartwiały z trwogi, bełkocąc: – Kto... kto... kto jesteś? – To ja, ojcze – odpowiedział jakiś głos. Była to moja córka.

71

Pomyślałem, oczywiście, żem oszalał; i cofnąłem się tyłem przed tym wchodzącym do domu widziadłem; cofałem się i jak gdyby chcąc je odegnać, robiłem ręką ów gest, jaki pan widział przed chwilą, ów gest, którego nie pozbyłem się już nigdy. – Nie bój się, tatusiu – mówiła zjawa. – Nie byłam umarła. Ktoś chciał ukraść mi pierścionki i uciął mi palec; pociekła krew i to przywróciło mnie do życia. Spostrzegłem, że istotnie była zbroczona krwią. Padłem na kolana dusząc się, łkając, charcząc. Potem, gdy odzyskałem trochę władzy nad myślami, przerażony jeszcze do tego stopnia, że nie rozumiałem jasno straszliwego szczęścia, które mnie spotkało, zaprowadziłem ją do swego pokoju, posadziłem w fotelu; następnie szybkimi pociągnięciami za sznur przywołałem Prospera, aby rozpalił ogień, przygotował coś do picia i poszedł szukać pomocy. Człowiek ten wszedł, spojrzał na moją córkę, otworzył usta w spazmie przerażenia i grozy, a potem padł martwy do tyłu. On to właśnie otworzył grobowiec, okaleczył, a później porzucił moje dziecko; nie mógł bowiem zatrzeć śladów kradzieży. Nie zadał sobie nawet trudu, żeby z powrotem umieścić trumnę na miejscu, pewny zresztą, że nie będę go podejrzewał, gdyż cieszył się moim całkowitym zaufaniem. Jak pan widzi, proszę pana, jesteśmy ludźmi bardzo nieszczęśliwymi.

Zamilkł. Zapadła noc zagarniając małą, smutną i osamotnioną dolinę, ja zaś poczułem się przeniknięty tajemniczym lękiem, że stoję obok tych dziwnych istot, umarłej, która powróciła, i ojca o przerażających gestach. Nie wiedziałem, co powiedzieć. – Cóż za straszna historia – wyszeptałem. – Może byśmy wrócili, wydaje mi się, że jest chłodno – dorzuciłem po chwili. I wróciliśmy do hotelu. 1884

72

JÓZEF Były podchmielone, dobrze podchmielone, młodziutka baronowa Andrea de Fraisieres i młodziutka hrabina Noëmi de Gardens. Zjadły obiad we dwie w oszklonym salonie z widokiem na morze. Przez otwarte okna płynął miękki powiew letniego wieczoru, zarazem ciepły i rzeźwy, pachnący powiew oceanu. Obie młode kobiety, wyciągnięte na szezlongach, popijały teraz od czasu do czasu kroplę likieru chartreuse, paliły papierosy i wymieniały poufne zwierzenia, takie, które tylko owo wdzięczne a niespodziewane rozmarzenie mogło wywołać na ich wargi. Mężowie ich wrócili tego popołudnia do Paryża, zostawiając je same na tej małej, odludnej plaży; wybrali ją chcąc uniknąć włóczących się bawidamków, których pełno było w modnych letniskach. Z dala od żon przez pięć dni w tygodniu, obawiali się wycieczek na wieś, śniadań na trawie, lekcji pływania i owej poufałości, która powstaje tak szybko w próżniaczym życiu miejscowości kąpielowych. Dieppe, Etretat, Trouville wydawały im się niebezpieczne, wynajęli więc dom wybudowany przez jakiegoś oryginała w dolinie de Roqueville, koło Fécamp i zagrzebali tam swoje żony na całe lato. Podchmieliły sobie. Nie wiedząc, co wymyślić, żeby się rozerwać, pani baronowa zaproponowała pani hrabinie zjedzenie wykwintnego obiadu z szampanem. Ubawiły się najpierw znakomicie własnoręcznym przyrządzaniem tego obiadu; potem zjadły go wesoło, pijąc zdrowo, by ugasić pragnienie, które obudziło w nich panujące przy kuchennym piecu gorąco. Teraz gawędziły przyjacielsko, trochę od rzeczy, paląc papierosy i delikatnie przepłukując gardło chartreuse’ą. Naprawdę, nie wiedziały już wcale, co mówią. Hrabina siedziała z nogami opartymi wysoko o poręcz krzesła, jeszcze bardziej rozmarzona niż jej przyjaciółka. – Na zakończenie takiego wieczoru jak dzisiejszy – powiedziała potrzebni by nam byli wielbiciele. Gdybym to była wcześniej przewidziała, sprowadziłabym dwóch z Paryża i odstąpiłabym ci jednego... – Ja – odpowiedziała baronowa – zawsze ich sobie znaleźć potrafię; gdybym tylko chciała, miałabym choćby dziś wielbiciela!

73

– Co też ty mówisz! W Roqueville, moja droga? Chyba jakiegoś chłopa? – Niezupełnie. – Opowiedz no mi o tym. – O czym chcesz, żebym ci opowiedziała? – O twoim wielbicielu. – Moja droga, ja nie mogę żyć bez miłości. Gdyby mnie nie kochano, myślałabym, że umarłam. – I ja także. – Prawda? – Tak. Mężczyźni tego nie rozumieją, zwłaszcza nasi mężowie! – Ani trochę. Jakże chcesz, żeby było inaczej? Nam potrzebna jest miłość pełna uprzejmości, galanterii; lubimy, żeby nas rozpieszczano. To pokarm dla naszych serc. To nam jest konieczne do życia, konieczne, konieczne... – Konieczne... – Muszę czuć, że ktoś myśli o mnie zawsze, wszędzie. Czy zasypiam, czy się budzę, muszę wiedzieć, że gdzieś ktoś mnie kocha, że o mnie śni, że mnie pragnie. Inaczej jestem nieszczęśliwa, nieszczęśliwa. Tak nieszczęśliwa, że mogłabym płakać bez przerwy. – Ja także. – Zastanów się tylko: nie może być inaczej. Jeśli mąż był dla nas bardzo miłym przez pół roku, rok czy dwa lata, siłą rzeczy staje się potem zwierzęciem, tak, istnym zwierzęciem... Nie krępuje się już niczym, pokazuje się takim, jakim jest, robi sceny o rachunki, o każdy rachunek. Nie można kochać kogoś, z kim się żyje stale. – To święta prawda. – A co, mam rację? Na czym to ja stanęłam? Nie pamiętam już wcale. – Mówiłaś, że wszyscy mężowie to zwierzęta. – Tak, zwierzęta... wszyscy. – To prawda. – No, a co dalej? – Jak to co dalej? – O czym to ja mówiłam? – Skąd ja mogę wiedzieć, kiedyś nic nie mówiła! – Miałam ci przecież coś opowiedzieć? – Prawda... czekaj... – Ach! już wiem...

74

– Słucham cię. – Mówiłam ci, że wszędzie potrafię znaleźć wielbicieli. – Jak ty to robisz? – Powiem ci. Tylko uważaj. Kiedy przyjeżdżam na nowe miejsce, notuję sobie w pamięci, wybieram. – Wybierasz? – Naturalnie. Najpierw notuję. Zbieram informacje. Przede wszystkim trzeba, żeby mężczyzna był dyskretny, bogaty i miał gest, prawda? – Tak sądzisz? – A potem trzeba, żeby mi się podobał jako mężczyzna. – Koniecznie. – Wtedy zarzucam przynętę. – Zarzucasz przynętę? – Tak jak się łowi ryby. Nigdy nie łowiłaś ryb na wędkę? – Nie, nigdy. – Szkoda. To bardzo zabawne. A przy tym pouczające. Zarzucam więc przynętę... – Jak ty to robisz? – Jakaś ty głupia! Czyż my nie zdobywamy zawsze tych mężczyzn, których chcemy zdobyć, czyż to oni wybierają!? Zdaje im się tylko... tym głupcom... ale my wybieramy... zawsze... Pomyśl tylko, jeśli się nie jest brzydką i nie w ciemię bitą, tak jak my, wszyscy mężczyźni są kandydatami, wszyscy, bez wyjątku. Robimy nieustannie ich przegląd, od rana do wieczora, a kiedy wzięłyśmy któregoś na oko, zarzucamy przynętę... – To mi jeszcze wcale nie mówi, jak ty to robisz? – Jak ja to robię?... Nic nie robię. Pozwalam, żeby na mnie patrzono i tyle. – Pozwalasz, żeby na ciebie patrzono? – Ależ tak! To wystarcza. Jeżeli na to pozwolę kilka razy z rzędu, mężczyzna zaraz uważa, że jestem najładniejszą, najbardziej uroczą z kobiet. Wtedy zaczyna się do mnie zalecać. Ja mu daję do zrozumienia, że może się podobać, nic mu oczywiście nie mówiąc. Już go mam! I to trwa dłużej lub krócej, zależnie od tego, ile jest wart. – I zdobywasz tak każdego, kogo chcesz? – Prawie wszystkich. – A więc są tacy, którzy się opierają?

75

– Czasami. – Dlaczego? – Ach, dlaczego? Mężczyzna bywa cnotliwym Józefem dla trzech powodów. Dlatego, że jest bardzo zakochany w innej. Dlatego, że jest przesadnie nieśmiały albo dlatego, że jest... jakby to powiedzieć, niezdolny do tego, żeby zdobyć kobietę do końca. – Ależ moja droga!... Naprawdę tak myślisz?... – Tak... tak... Jestem tego pewna... wielu należy do tej ostatniej kategorii... znacznie, znacznie więcej, niż przypuszczamy. O, wyglądają jak wszyscy... ubierają się jak wszyscy... udają pawia... źle powiedziałam: pawia... nie potrafiliby roztoczyć wachlarza. – Ach moja droga! – Jeśli zaś chodzi o nieśmiałych, ci są czasem nieuleczalnie głupi. Są to mężczyźni, którzy z pewnością nie śmieliby się rozebrać, nawet żeby pójść do łóżka samemu, jeśli w sypialni jest lustro. Z tymi trzeba być energiczną, oddziaływać wzrokiem, prowadzić ich za rękę. I to czasem na nic się nie zda! Nie wiedzą nigdy, jak i od czego zacząć. Jeśli przy nich mdlejemy, jako ostateczny środek... ratują nas... A jeśli zbyt długo nie odzyskujemy przytomności... biegną po pomoc. Ja osobiście nad wszystkich przedkładam wielbicieli innych kobiet. Tych zdobywam szturmem na... na... bagnety, moja droga! – To dobrze, ale jeśli gdzieś nie ma mężczyzn, jak na przykład tutaj? – Znajduję ich. – Znajdujesz. A gdzie? – Wszędzie. Widzisz, przypomniałam sobie tę historię. Było to dwa lata temu, tego roku, kiedy maż mój kazał mi spędzić u nas lato na wsi w Bougrolles. Nie było tam nic... Ale rozumiesz: nic a nic! W sąsiedztwie kilku obrzydliwych niezdarów-myśliwych, co to tylko potrafią strzelać do pióra i sierści, mieszkają w swoich zamkach bez łazienek, pocą się i spoceni kładą się spać. Takich nie można by niczego nauczyć, żyją bowiem w niechlujstwie z zasady. Zgadnij co zrobiłam? – Nie zgadnę. – Ha ha ha! Przeczytałam właśnie cały stos powieści George Sand, wynoszących pod niebiosa człowieka z ludu, powieści, w których wszyscy robotnicy są wzniośli, a ludzie z towarzystwa są przestępcami. Dodaj do tego, że poprzedniej zimy widziałam „Ruy Blasa”* i że sztuka ta zrobiła na mnie * R u y B l a s – dramat Wiktora Hugo.

76

wielkie wrażenie. A więc, jeden z naszych fermerów miał syna, był to naprawdę piękny, dwudziestodwuletni chłopak; kształcił się na księdza, ale rzucił seminarium, do którego nabrał wstrętu. Przyjęłam go więc jako służącego! – O!... I co potem? – Potem... potem, moja droga, traktowałam go bardzo z góry i pokazywałam mu się jak najwięcej. Nie zarzucałam przynęty na tego prostaka, rozpaliłam go!... – Ach, Andreo! – Tak, i nawet mnie to bardzo bawiło. Powiadają, że służący się nie liczy! A więc nie liczył się. Dzwoniłam co rano, żeby wydać mu dyspozycje, kiedy moja panna służąca mnie ubierała, a także co wieczór, kiedy mnie rozbierała. – Ach, Andreo! – Moja droga, zapłonął jak drzazga. Zaczęłam więc przy stole podczas posiłków mówić tylko o czystości, o pielęgnowaniu ciała, o prysznicach, o kąpielach. To tak poskutkowało, że po dwóch tygodniach pławił się w rzece co rano i co wieczór, a potem perfumował się tak, że zatruwał powietrze w całym zamku. Musiałam mu nawet zabronić używania perfum; oświadczyłam mu kiedyś z wściekłą miną, że mężczyźni powinni używać tylko wody kolońskiej. – Ach, Andreo! – Potem przyszło mi na myśl, żeby zorganizować czytelnię dla ludu. Sprowadziłam paręset powieści umoralniających, które pożyczałam wszystkim naszym chłopom i naszej służbie. Do biblioteczki mojej trafiło kilka książek... kilka książek... poetycznych, takich, co to wprowadzają niepokój do duszy pensjonarek i uczniaków. Pożyczałam je memu lokajowi. Nauczyły go życia... dziwnego życia. – Ach, Andreo! – Wtedy zaczęłam być z nim poufała, mówić mu po imieniu. Przezwałam go Józefem. Moja droga... był w stanie... w stanie przerażającym... Schudł... jak kogut... i przewracał oczami jak szaleniec. Bawiłam się wspaniale. To były jedne z najmilszych wakacji! – A potem? – Potem... tak... Więc któregoś dnia, kiedy nie było mego męża, kazałam mu zaprząc do wolancika i zawieźć mnie do lasu. Było bardzo gorąco, bardzo gorąco... No i...

77

– Ach, Andreo, powiedz mi wszystko... To mnie tak bawi! – Słuchaj, wypij jeszcze kieliszek chartreuse, inaczej ja sama wysączę do dna tę buteleczkę. No więc po drodze zrobiło mi się niedobrze. – Co ty mówisz? – Jakaś ty głupia! Powiedziałam mu, że mi jest słabo i że trzeba mnie położyć na trawie. A kiedy już leżałam na trawie, zrobiło mi się duszno i powiedziałam mu, że trzeba mi rozsznurować gorset. A kiedy mnie rozsznurował, straciłam przytomność. – Całkiem? – Ależ nie, ani trochę. – No i? – No i musiałam prawie przez całą godzinę leżeć nieprzytomna. Nie znajdował na to lekarstwa. Ale byłam cierpliwa i otworzyłam oczy dopiero po jego upadku. – Ach, Andreo!... I cóżeś mu powiedziała? – Ja? Nic! Czy ja cośkolwiek wiedziałam, skoro straciłam przytomność? Podziękowałam mu. Kazałam się zanieść do powozu. Odwiózł mnie do zamku. Ale o mało nie wywrócił, jak skręcał w bramę. – Ach, Andreo! I to już wszystko? – To wszystko... – Tylko raz jeden straciłaś przytomność? – Tylko raz jeden! Nie chciałam przecież mieć takiego cymbała za kochanka. – Czy długo zatrzymałaś go potem u siebie? – Ależ tak! Jest u mnie do dziś dnia. Dlaczego miałabym go oddalać? Nie miałam mu nic do zarzucenia. – Ach, Andreo! I on cię jeszcze kocha? – Pewnie. – Gdzież on jest? Baronowa wyciągnęła rękę do ściany i przycisnęła dzwonek elektryczny. Drzwi otworzyły się niemal natychmiast i do salonu wszedł rosły lokaj, który rozsiewał dokoła siebie silny zapach wody kolońskiej. Baronowa powiedziała mu: – Słuchaj, Józefie, czuję, że mi się robi słabo, przyprowadź mi pannę służącą.

78

Józef stał nieruchomo jak żołnierz przed oficerem, utkwił płonący wzrok w swojej pani, która mówiła dalej: – Idź prędzej, durniu, nie jesteśmy dziś w lesie i Rozalia potrafi lepiej się mną zająć od ciebie. Obrócił się na pięcie i wyszedł. Hrabina zapytała przerażona: – A co powiesz twojej pannie służącej? – Powiem jej, że mi przeszło. Nie, każę jej się jednak rozsznurować. To mi dobrze zrobi, bo nie mogę wcale oddychać! Jestem pijana, moja droga, tak pijana, że mogłabym się przewrócić, gdybym wstała! 1885

79

ZNAK Malutka markiza de Rennedon spała jeszcze w swym pokoju zamkniętym i pachnącym, w swym wielkim łożu miękkim i niskim, w pościeli obleczonej cieniutkim batystem, delikatnym jak koronka, w pościeli której dotyk był pieszczotliwy jak pocałunek; spała sama, spokojnym, szczęśliwym i głębokim snem kobiety rozwiedzionej. Obudziły ją odgłosy żywej dysputy dobiegającej z niebieskiego saloniku. Domyśliła się, że to jej przyjaciółka od serca, malutka baronowa de Grangerie, spiera się z pokojówką, broniącą dostępu do pokoju swej pani. Wówczas malutka markiza wstała, odsunęła zasuwkę, przekręciła klucz w zamku, uniosła portiery i wychyliła główkę, samą tylko blond główkę, ukrytą w obłoku włosów. – Co się stało – zapytała – że przychodzisz tak wcześnie? Nie ma jeszcze dziewiątej. Malutka baronowa, bardzo blada, zdenerwowana, rozgorączkowana, odparła: – Muszę z tobą pomówić. Spotkała mnie rzecz straszliwa. – Wejdź kochanie. Gość wszedł, uściskały się; malutka markiza położyła się z powrotem do łóżka, a służąca otwierała okna, wpuszczając do pokoju powietrze i światło. Kiedy wyszła, pani de Rennedon powiedziała: – Więc mów! Pani de Grangerie zaczęła płakać, a jej jasne łzy były z tych, co dodają jeszcze uroku kobietom. Nie ocierając oczu, by nie poczerwieniały, jąkała: – Och, kochana, to, co mi się zdarzyło, jest wstrętne, wstrętne! Przez całą noc nie usnęłam ani na minutę, ale to ani na minutę, słyszysz, ani na minutę! O, zobacz, jak mi serce bije. I ująwszy dłoń przyjaciółki przyłożyła ją do swej piersi, tej krągłej i jędrnej powłoki serca kobiecego, na której mężczyźni poprzestają niejednokrotnie, nie szukając już tego, co się pod nią kryje. Rzeczywiście serce biło jej mocno! – To się stało wczoraj po południu... – ciągnęła – koło czwartej... czy

80

wpół do piątej. Sama już nie wiem dokładnie. Znasz moje mieszkanie; wiesz, że salonik, ten na pierwszym piętrze, gdzie spędzam całe dnie, wychodzi na ulicę Saint-Lazare; i wiesz, że mam manię przesiadywania w oknie i przyglądania się przechodniom. Ta dzielnica koło dworca jest taka wesoła, taka ruchliwa, taka pełna życia... Lubię to, i już! No więc wczoraj siedziałam sobie na moim krzesełku, które kazałam ustawić w niszy okiennej; okno było otwarte, nie myślałam o niczym, wdychałam błękitne powietrze. Pamiętasz, jak wczoraj było ładnie! Nagle widzę, że po drugiej stronie ulicy też siedzi w oknie jakaś kobieta, ubrana na czerwono; ja miałam suknię lilaróż, wiesz tę taką ładną. Nie znałam tej kobiety, to jakaś nowa lokatorka, sprowadziła się przed miesiącem, a że od miesiąca pada, więc nie miałam okazji jej zobaczyć. Ale od razu spostrzegłam, że to dziewczyna lekkich obyczajów. Z początku poczułam wielki niesmak i bardzo byłam zgorszona, że siedzi w oknie tak samo jak ja, ale potem, powolutku obserwowanie jej zaczęło mnie bawić. Oparła się łokciami o parapet i czatowała na mężczyzn, a mężczyźni też na nią spoglądali, wszyscy albo prawie wszyscy. Zdawało się, że coś uprzedza ich o jej obecności, że zwietrzyli ją z daleka, jak pies zwierzynę gdyż nagle podnosili głowę i zamieniali z nią szybko spojrzenie, spojrzenie wtajemniczonych. Jej oczy mówiły: „Chce pan?” A ich odpowiadały: „Nie mam czasu” – albo: „Innym razem” – albo „Jestem bez grosza” – albo: „Precz, nędzna kreaturo!” — To ostatnie wyrażał wzrok ojców rodziny. Nie wyobrażasz sobie, jakie to było zabawne tak przyglądać się jej sztuczkom czy też raczej pracy! Od czasu do czasu zamykała nagle okno, a wtedy na dole, pod jej bramą, dostrzegałam mężczyznę. Udało się jej go złowić, tak jak rybak łowi na wędkę kiełbia. Wtedy spoglądałam na zegarek. Zostawali u niej dwanaście do dwudziestu minut, nigdy dłużej. Doprawdy, zaczynało mnie to pasjonować, te łowy! A poza tym ta dziewczyna wcale nie była brzydka. Pytałam sama siebie: „Jak ona to robi, że porozumiewa się z nimi tak dobrze, tak szybko, całkowicie? Czy do spojrzenia dodaje jeszcze jakiś znak głową albo ruch ręki?” Wzięłam lornetkę, żeby się przyjrzeć z bliska. Och, bardzo to było proste: najpierw króciutkie spojrzenie, potem uśmiech, a potem nieznaczny gest głową, który mówił: „Wejdzie pan?” – ale tak leciutki, tak płynny, tak dyskretny, że trzeba było naprawdę ogromnej zręczności, żeby się to udawało tak jak jej.

81

I pomyślałam sobie: „Czy ja bym też potrafiła zrobić ten maleńki ruch głową, taki śmiały i wdzięczny?”. Bo ten jej ruch był bardzo wdzięczny. Poszłam spróbować przed lustrem. Moja droga, ja to robiłam jeszcze lepiej niż ona, o wiele lepiej! Byłam zachwycona i znów wróciłam do okna. Biedactwo, nikogo już nie udało jej się złapać, ale to nikogo! Doprawdy, nie miała szczęścia. To musi być jednak okropne zarabiać w ten sposób na chleb! Okropne i zabawne czasem, no bo ostatecznie niektórzy mężczyźni przechodzący ulicą bywają całkiem przystojni. Teraz wszyscy szli chodnikiem po mojej stronie, a pod jej oknem było puściuteńko. Moja strona była teraz w słońcu. Nadchodzili jeden za drugim, młodzi, starzy, bruneci, blondyni, szpakowaci, siwi. Niektórzy byli bardzo przystojni, ale to bardzo przystojni, o wiele przystojniejsi niż mój mąż i niż twój, to znaczy twój dawny mąż, bo jesteś rozwiedziona. Teraz możesz wybierać. Mówiłam sobie: „Gdybym tak ja, kobieta uczciwa, dała im znak, czyby mnie zrozumieli?” I nagle przyszła mi szalona chęć dać im ten znak, ale to taka chęć, jaką miewają czasem na coś kobiety w ciąży... straszliwa chęć, wiesz, taka chęć... której nie można się oprzeć! Zdarzają mi się czasem takie rzeczy. To głupie, prawda? Powiedz sama! My kobiety mamy chyba dusze małpie. Słyszałam zresztą (mówił mi to jeden doktor), że mózg małpy jest bardzo podobny do naszego. Zawsze musimy kogoś naśladować. Naśladujemy naszych mężów, kiedy ich kochamy, w pierwszym miesiącu po ślubie, a potem naszych kochanków, nasze przyjaciółki, naszych spowiedników, jeżeli są przystojni. Przejmujemy ich sposób myślenia, ich sposób mówienia, ich słowa, ich ruchy, wszystko. To idiotyczne. No więc ja, kiedy mam wielką ochotę coś zrobić, zawsze to robię. I powiedziałam sobie: „Och, spróbuję z jednym, tylko z jednym, żeby się przekonać. Co mi się może stać? Nic! Uśmiechniemy się do siebie, i to wszystko, nie zobaczę go nigdy więcej, a jeżeli go zobaczę, to mnie nie pozna, a jeżeli mnie pozna, to wyprę się wszystkiego, i kwita!” No i zaczynam wybierać. Chciałam, żeby był przystojny, bardzo przystojny. Nagle widzę, że nadchodzi jakiś wysoki blondyn, śliczny chłopiec. Ty wiesz, że ja lubię blondynów. Spoglądam na niego. On spogląda na mnie. Uśmiecham się; on się uśmiecha, daję mu znak, och, tak ledwo, ledwo; odpowiada „tak” ruchem głowy i – wchodzi do domu, moja droga! Wchodzi do domu głównymi drzwiami! Ty sobie nie wyobrażasz, co ja przeżyłam w tej chwili! Myślałam, że oszaleję. Och, co za strach! Pomyśl tylko, zwróci się do służących, a tu Józef

82

jest taki oddany mojemu mężowi! Józef pomyślałby na pewno, że znam tego pana od dawna. Co robić? Powiedz! Co robić? Zaraz, za sekundę zadzwoni! Co robić, powiedz! Pomyślałam sobie, że najlepiej będzie wybiec na spotkanie, powiedzieć, że się omylił, i błagać, żeby sobie poszedł. Ulituje się nad kobietą, nad biedną kobietą! Pędzę więc do drzwi i otwieram je w chwili, gdy sięgał ręką do dzwonka. Zupełnie nieprzytomna wyjąkałam: – Niech pan stąd idzie, proszę pana, niech pan stąd idzie, pan się myli, ja jestem uczciwa kobieta, mężatka. To nieporozumienie, straszne nieporozumienie, wzięłam pana za jednego z moich przyjaciół, do którego jest pan bardzo podobny. Niech się pan nade mną zlituje! A ten, moja droga, zaczyna się śmiać i powiada: – Dzień dobry, kotku! Mnie na to nie nabierzesz. Mężatka, to znaczy dwa ludwiki zamiast jednego. Dobrze, dostaniesz! A teraz pokaż mi drogę. I popycha mnie, zamyka drzwi, a że stałam przerażona naprzeciw niego i nie ruszałam się, całuje mnie, bierze wpół i wprowadza do salonu, który był otwarty. Potem zaczyna się rozglądać jak licytator i mówi: – No, no ładniutko tu u ciebie, daję słowo klasa! Musiała cię teraz widać porządnie bieda przycisnąć, że siadłaś przy oknie! Więc ja znów zaczynam go błagać: – Och, panie, niech pan sobie idzie, niech pan stąd idzie! Mój maż zaraz wróci! Wróci lada moment, zawsze wraca o tej porze! Przysięgam panu, że to pomyłka! A ten mi odpowiada: – No, moja mała, dosyć już tych historii. Jeżeli twój mąż wróci, to dam mu pięć franków, żeby wstąpił naprzeciwko. Zobaczył na kominku fotografię Raula i pyta mnie: – To jest ten... ten twój mąż? – Tak, to on. – A to ordynarna gęba! A ta tutaj? Przyjaciółka? To była twoja fotografia, kochanie, wiesz, ta w balowej sukni. Sama już nie wiedziałam, co mówię, wyjąkałam: – Tak przyjaciółka. A tu zegar bije piątą, a Raul wraca co dzień o wpół do szóstej! Gdyby

83

wrócił, zanim ten wyjdzie, pomyśl tylko! No więc... no więc... straciłam głowę... do reszty... i pomyślałam sobie... pomyślałam sobie... że... najlepiej będzie, jeżeli... jeżeli pozbędę się tego człowieka... jak najprędzej... Im prędzej, tym lepiej... rozumiesz... no i... no i... ponieważ to było konieczne... a było konieczne, moja droga... inaczej nie byłby sobie poszedł... No więc... zasunęłam zasuwkę u drzwi salonu... Teraz już wiesz wszystko. Malutka markiza de Rennedon zaczęła się śmiać, ale to śmiać jak szalona, z głową wtuloną w poduszki, wprawiając w drżenie całe łóżko. Kiedy się trochę uspokoiła, zapytała: – A... a... czy ładny był z niego chłopiec? – Ależ tak! – I ty się skarżysz? – Kiedy... kiedy... widzisz, moja droga, on... on powiedział... że wróci jutro o tej samej porze... i ja... ja się okropnie boję... Nie masz pojęcia, jaki on jest uparty... i pełen zapału... Co robić... powiedz... co robić? Malutka markiza usiadła na łóżku, żeby się zastanowić; po chwili oświadczyła nagle: – Każ go aresztować! Malutka baronowa zdumiała się. – Co? Co ty mówisz? – wyjąkała – Co ci przyszło do głowy? Aresztować go? Pod jakim pretekstem? – Och to bardzo proste! Pójdziesz do komisariatu policji; powiesz, że jakiś pan prześladuję cię od trzech miesięcy; że wczoraj odważył się najść cię w domu; że zapowiedział ci następną wizytę na jutro i że przyszłaś schronić się pod opiekę prawa. Dadzą ci dwóch ludzi i oni go aresztują. – Ależ moja kochana, jeżeli on powie... – Nikt mu nie uwierzy, ty głuptasie, jeżeli tylko potrafisz sprytnie rozmówić się z komisarzem. Uwierzą tobie, kobiecie z towarzystwa, o nieskazitelnej opinii. – Och, nigdy się na to nie odważę. – Musisz się odważyć, moja droga, bo inaczej jesteś zgubiona. – Pomyśl, on... on będzie używał wobec mnie obraźliwych słów... jak go będą aresztowali. – Będziesz miała na to świadków, zaskarżysz go, każą mu zapłacić. – Co zapłacić? – Odszkodowanie. W takim wypadku trzeba być bez litości!

84

– A, à propos odszkodowania... Jest pewna rzecz, która mnie bardzo krępuje... ale to bardzo... On mi zostawił... dwa ludwiki... na kominku. – Dwa ludwiki? – Tak. – Nie więcej? – Nie. – To mało. Ja czułabym się upokorzona. No więc? – No więc co ja mam zrobić z tymi pieniędzmi? Malutka markiza zawahała się przez chwilę, a potem odparła z powagą: – Moja droga... Musisz... musisz kupić... jakiś prezencik twojemu mężowi... należy mu się to! 1886

85

DIABEŁ Wieśniak stał naprzeciw lekarza u łoża umierającej. Stara – przytomna, spokojna i blada – z rezygnacją patrzała na obu, przysłuchując się ich rozmowie. Miała umrzeć i nie buntowała się przeciw losowi; skończył się jej czas; liczyła lat dziewięćdziesiąt dwa. Przez otwarte okno i drzwi strumienie upalnego lipcowego słońca płynęły na nierówne klepisko, ubite sabotami czterech chłopskich pokoleń. Dolatywała tu także woń z pola niesiona przez gorący wiatr, woń traw, zboża i liści, palonych południowym upałem. Koniki polne przekrzykiwały się napełniając powietrze suchym trzaskiem, podobnym do głosu drewnianych kołatek, jakie sprzedaje się dzieciom na jarmarkach. Lekarz rzekł głośniej: – Bontemps, nie możecie tak zostawić matki całkiem samej, w tym stanie. To się może lada chwila skończyć. Wieśniak ze smutkiem w głosie powtórzył: – Kiedy ja muszę zwieźć zboże pod dach; i tak już za długo leży w polu. Teraz właśnie dobry czas. Co wy na to, matka? Umierająca, która się jeszcze nie wyzbyła normandzkiego skąpstwa, spojrzeniem i miną potakiwała synowi, aby zwoził zboże do stodoły, a jej dał umrzeć samej. Ale lekarz, rozgniewany, tupnął nogą: – Cham jesteście, rozumiecie? Ja nie pozwalam na to, rozumiecie? Skoro musicie właśnie dziś zwozić zboże, to idźcie po starą Rapet, niech dopilnuje waszej matki. Wymagam tego, słyszycie? A jeżeli mnie nie posłuchacie, to kiedy na was przyjdzie choroba, pozwolę wam zdechnąć jak psu, rozumiecie? Wieśniak, wysoki, chudy, o powolnych ruchach, znękany niezdecydowaniem, bojaźnią wobec doktora i zakorzenionym skąpstwem, wahał się, rachował, mruczał: – A ile ona bierze, ta Rapet? Lekarz krzyknął:

86

– Czy ja wiem? Zależy od tego, na jak długo ją weźmiecie. Umówcie się z nią, do kroćset! Ale ma tu być za godzinę, rozumiecie? Chłop zdecydował się. – Idę, idę, nie ma się o co gniewać, panie konsyliarzu! Doktor na odchodnym zawołał jeszcze: – Uważajcie tylko, bo wiecie, że jak się zgniewam, to nie ma ze mną żartów! Po jego wyjściu wieśniak zwrócił się do matki i powiedział z rezygnacją: – Idę po Rapetową, kiedy on każe; zaraz wrócę. I wyszedł także.

Stara Rapet, z zawodu prasowaczka, dozorowała umarłych i umierających we wsi i okolicy. Zaszywała swych klientów w płótno, z którego nie mieli się wydostać, i powracała do żelazka, aby prasować bieliznę dla żywych. Pomarszczona była jak zeszłoroczne jabłko, zła, zazdrosna, potwornie skąpa, zgięta we dwoje, jak gdyby od ciągłego prasowania przełamała się w krzyżach. Zdawało się, że agonia budziła w niej pewien rodzaj cynicznego upodobania. Mówiła wyłącznie o ludziach, na których śmierć patrzała, o rozmaitych zgonach, których była świadkiem, a powtarzała wciąż te same szczegóły z wielką dokładnością, jak myśliwy opowiada o swoich strzałach. Kiedy Bontemps przyszedł do niej, rozrabiała farbkę na marszczone kryzy wieśniaczek. Powiedział jej: – Dzień dobry. Co u was słychać, wszystko dobrze, matko Rapet? Zwróciła się ku niemu: – Po staremu, po staremu. A co u was? – U mnie? Wszystko dobrze. Tylko że coś z matką... – Z matką? – Tak, z matką. – Co jej jest? – Tylko czekać, jak się przeniesie na tamten świat. Stara kobieta wyciągnęła ręce z wody; niebieskawe, przezroczyste krople spływały z jej palców do cebrzyka. Nagle spytała ze współczuciem: – To już tak z nią źle? – Doktor mówi, że jutra może nie doczekać. – No, to pewno z nią źle!

87

Bontemps wahał się. Chciał przygotować grunt dla swej propozycji. Ale że nic mu na myśl nie przyszło, od razu przystąpił do rzeczy: – Ile byście tak wzięli, żeby przy niej być do końca? Wiecie dobrze, że ja nie bogacz. Nawet sługi trzymać nie mogę. To ją przecie zmogło – za dużo miała roboty! Pracowała za dziesięć, pomimo swoich lat. Dziś już takich nie ma! Rapetowa odrzekła powoli: – Są dwie ceny: dwa franki za dzień, trzy franki za noc dla bogatych; frank za dzień, dwa za noc dla innych. Wy mi będziecie płacili franka i dwa franki. Wieśniak namyślił się. Znał dobrze matkę. Wiedział, jaka jest wytrzymała, silna. To mogło potrwać jeszcze z osiem dni, choć lekarz mówił co innego. Odpowiedział stanowczo: – Nie. Wolę żebyście mi powiedzieli cenę za wszystko razem, aż do końca. Trzeba zaryzykować. Doktor powiedział, że się to niedługo skończy. Jeżeli tak, to wasz zysk, a moja strata. A jak przetrzyma jutro i dłużej, to mój zysk, a wasza strata. Kobieta zdziwiona spojrzała na mówiącego. Nigdy nie godziła się na ryczałt... Wahała się, nęciło ją ryzyko. Potem przyszło jej na myśl, że może Bontemps ją chce wywieść w pole. – Nie mogę nic powiedzieć, dopóki nie zobaczę waszej matki. – Chodźcie ze mną. Wytarła ręce i nie zwlekając poszli do umierającej. Po drodze nie rozmawiali. Ona szła spiesznie, on wyciągał swoje długie nogi, jakby za każdym krokiem miał przesadzić strumień. Krowy leżące na polu, zleniwiałe od skwaru, podniosły ciężko głowy i wydawały słabe stęknięcia, jak gdyby prosiły o świeżą trawę. Zbliżając się do domu Bontemps mruknął: – A gdyby tak już było po wszystkim? Ton głosu wyrażał jego niejasne życzenie. Ale stara żyła. Patrzała w pułap leżąc na barłogu, ręce złożyła na fioletowej bawełnianej kołdrze, ręce przerażająco chude, obrzmiałe, podobne do dziwacznych stworzeń, krabów albo pająków, powykręcane od reumatyzmu i ciężkich prac, których niemało wykonały w ciągu stu lat bez mała. Rapetowa zbliżyła się do chorej i spojrzała na nią uważnie. Wzięła ją za

88

puls, opukała i zapytała o coś, aby usłyszeć jej głos, potem znowu uważnie jej się przypatrywała i wyszła z wieśniakiem. Wyrobiła sobie zdanie: stara nie przeżyje nocy. – No więc? Kobieta powiedziała: – To potrwa dwa dni, może trzy. Dacie mi sześć franków za wszystko razem. – Sześć franków — zawołał — sześć franków! Czyście zwariowali? Ja wam mówię, że to na pięć, sześć godzin, nie więcej! Długo targowali się zaciekle. Ale że kobieta już chciała odejść, czas mijał, a zboże samo do stodoły zajść nie mogło, zgodził się na koniec: – Niech będzie sześć franków za wszystko aż do pogrzebu. – Sześć franków. I wielkimi krokami odszedł do swego zboża leżącego na polu, w upalnym słońcu. Kobieta wróciła do chaty. Wzięła się do roboty, gdyż czuwając przy umierających lub zmarłych stale pracowała dla siebie lub dla rodziny, która ją najęła do tej podwójnej pracy podwyższając zwykle wynagrodzenie. Nagle zapytała: – A sakramenta przyjęliście, matko Bontemps? Wieśniaczka zaprzeczyła poruszeniem głowy, a Rapetowa, która była dewotką, powstała żywo. – Wielki Boże! Czy to może być? Lecę po księdza proboszcza. Ksiądz wyruszył niebawem w białej komży; ministrant głośnym dzwonieniem obwieszczał cichej i nagrzanej wiosce, że proboszcz idzie z Panem Bogiem. Ludzie pracujący w oddali zdejmowali wielkie kapelusze i zaprzestawali roboty, dopóki biały strój kapłana nie zniknął za jakąś chatą; kobiety wiążące snopy zwróciły się w stronę, skąd dochodził dźwięk, i kreśliły znak krzyża, czarne kury przestraszone biegły chwiejąc się na nogach wzdłuż rowu, aż do dobrze im znanej dziury, gdzie nagle zapadały; źrebak, przywiązany do pala na łące, przestraszył się białej komży i zaczął biegać wokoło szarpiąc się na sznurze. Ministrant w czerwonej szacie szedł prędko, kapłan kroczył za nim z głową opuszczoną na piersi, w birecie na głowie, szepcząc modlitwy; za nimi dreptała Rapetowa skulona we dwoje, jak gdyby lada chwila miała upaść na ziemię, z rękami założonymi jak do modlitwy. Bontemps zobaczył ich z daleka. Zapytał: – A dokąd to jegomość?

89

Jego parobek, bardziej domyślny, odpowiedział: – Idą do waszej matki z Panem Jezusem. Wieśniak nie był zdziwiony. — Tak, tak. Na to nie ma już rady. I wziął się znów do roboty. Matka Bontemps wyspowiadała się, otrzymała rozgrzeszenie, przyjęła komunię i kapłan odszedł pozostawiając obie kobiety w parnej i dusznej izbie. Rapetowa spoglądała na umierającą, ciekawa, czy też to jeszcze długo potrwa. Dzień się kończył; świeże powietrze wchodziło z chłodnym wiatrem, który poruszał święty obraz przytwierdzony dwiema szpilkami do ściany; małe firanki, niegdyś białe, dziś zżółkłe i popstrzone przez muchy, podfruwały, jak gdyby chciały uwolnić się, ulecieć jak dusza starej kobiety. Ona, nieruchoma, z oczami szeroko otwartymi, zdawała się obojętnie czekać śmierci, tak bliskiej, widocznie jeszcze się ociągającej. Krótki oddech ze świstem wydobywał się ze ściśniętego gardła. Niedługo ustanie i będzie na ziemi o jedną kobietę mniej, o jedną kobietę, po której nikt nie będzie płakał. O zmroku wrócił Bontemps. Zbliżywszy się do łóżka spostrzegł, że matka jeszcze żyje, i zapytał: – No, jak tam? Tak pytał i dawniej, kiedy czuła się trochę niezdrowa. Pożegnał Rapetową z poleceniem: – Jutro o piątej, pamiętajcie. – Jutro o piątej – odrzekła. Przyszła w istocie z brzaskiem dnia. Zanim Bontemps wyszedł w pole, zjadł zupę, którą sobie sam ugotował. Kobieta zapytała: – Jak z matką? Żyje? Odpowiedział ze złośliwym zmrużeniem oczu: – Ma się nawet lepiej. Zaniepokojona, zbliżyła się do umierającej, której stan się nie zmienił; leżała apatyczna i nieruchoma, z oczami otwartymi i zaciśniętymi rękami, złożonymi na kołdrze. Rapetowa zrozumiała, że to może trwać dwa dni, cztery dni, nawet osiem dni; i jej skąpe serce ścisnęła obawa, a także złość

90

na chłopa, który ją wystrychnął na dudka, i na kobietę, która nie chciała umierać. Wzięła się jednak do roboty i czekała, od czasu do czasu rzucając spojrzenie na pomarszczoną twarz umierającej. Bontemps powrócił na śniadanie; wydawał się zadowolony, prawie wesoły; potem znowu odszedł. Zwoził szczęśliwie zboże do stodoły. Rapetowa zżymała się; każda uchodząca minuta wydawała się jej kradzionym jej czasem, kradzionym jej groszem. Miała chęć, gwałtowną chęć chwycić tę upartą babę za szyję, ścisnąć trochę i zatrzymać ten szybki oddech, który kradł jej czas i pieniądze. Pomyślała jednak o niebezpieczeństwie; potem przyszło jej na myśl co innego, zbliżyła się do łóżka i zapytała: – Widzieliście wy kiedy diabła? Matka Bontemps szepnęła: – Nie. Rapetowa stała się rozmowna i zaczęła opowiadać jej historie, które miały przerazić osłabiony umysł umierającej. – Kilka minut przed śmiercią – mówiła – pokazuje się wszystkim ludziom diabeł. Ma w ręce miotłę, na głowie rondel i głośno krzyczy. Jak go człowiek zobaczy, to ma już tylko parę chwil życia. – Zaczęła wyliczać tych, którym diabeł ukazał się w jej obecności: Józef Loisel, Eulalia Ratier, Zofia Padagneau, Serafina Grospied. Matka Bontemps, poruszona opowiadaniem, podniosła nieco ręce i usiłowała zwrócić twarz ku oknu. Nagle Rapetowa znikła za łóżkiem. Wyjęła z szafy płachtę, którą się okryła, na głowę nasadziła rondel, którego trzy krótkie, wygięte nóżki wyglądały jak rogi; do prawej ręki wzięła miotłę, do lewej chwyciła blaszane wiadro, które, rzucone silnie do góry, spadło na ziemię z głośnym brzękiem. W tym przebraniu weszła na krzesło, odsunęła firankę wiszącą u łóżka i ukazała się chorej gestykulując, machając rękami, wydając przeraźliwe okrzyki, które przybierały głuchy dźwięk w żelaznym garnku, zasłaniającym jej twarz; przy tym bezustannie wywijała miotłą. Przerażona, z obłąkanym wzrokiem, umierająca kobieta próbowała ostatniego nadludzkiego wysiłku, aby podnieść się z barłogu i uciec; ściągnęła kołdrę z ramion i piersi, lecz z głębokim westchnieniem opadła na poduszkę – to był już koniec.

91

A Rapetowa spokojnie umieściła wszystko na dawnym miejscu: miotłę rzuciła do kąta, płachtę do szafy, rondel do sieni, wiadro na podłogę, krzesło ustawiła pod ścianą. Następnie z zawodową biegłością przymknęła ogromne oczy zmarłej, postawiła obok łóżka miskę, wlała nieco święconej wody, zanurzyła w niej bukszpan wiszący nad komodą, uklękła i zaczęła z zapałem odmawiać modlitwy za umarłych, które umiała na pamięć jako należące do jej rzemiosła. A gdy Bontemps wrócił wieczorem, zastał ją przy modlitwie i natychmiast obliczył, że zyskała jeszcze na nim, ponieważ czuwała trzy dni i jedną noc, co powinno było kosztować pięć franków, a nie sześć, które miał jej wypłacić. 1886

92

CLOCHETTE Jakże dziwne są te dawne wspomnienia, które nas prześladują tak, że nie możemy się od nich uwolnić! Jedno z nich jest takie dawne, że nie pojmuję, jak mogło pozostać w mej pamięci tak świeże i żywotne. Od tamtego czasu widziałem wiele rzeczy smutnych, wzruszających czy strasznych, a mimo to nie mija dzień, ani jeden dzień, aby twarz matki Clochette nie stanęła mi przed oczami taka, jaką znałem ją niegdyś, dawno temu, kiedy miałem dziesięć czy dwanaście lat. Była to stara szwaczka, która raz na tydzień, we wtorki, przychodziła do moich rodziców i reperowała bieliznę. Rodzice mieszkali w jednej z tych starych wiejskich siedzib, które noszą miano zamków, a są po prostu starymi domami o spiczastym dachu, ze zgrupowanymi dokoła nich czterema czy pięcioma folwarczkami. O kilkaset metrów od domu leżała duża wieś, a raczej miasteczko skupione wokół kościoła, zbudowanego z czerwonych cegieł, które z czasem stały się prawie czarne. Otóż w każdy wtorek matka Clochette przychodziła do nas między szóstą a wpół do siódmej rano i udawała się do garderoby, żeby tam zabrać się do roboty. Była to wysoka, chuda kobieta, brodata, a raczej włochata, gdyż całą twarz miała pokrytą zarostem, jakimś przedziwnym, niespotykanym zarostem, nieprawdopodobnymi pęczkami kędzierzawych włosków, które robiły wrażenie, jak gdyby wiatr rozsiał je po całej dużej twarzy tego żandarma w spódnicy. Rosły na jej nosie, pod nosem, dokoła nosa, pod brodą, na policzkach, a niezwykle gęste i długie brwi, siwe, krzaczaste i nastroszone, wyglądały zupełnie jak wąsy, umieszczone przez pomyłkę na czole. W dodatku kulała, ale kulała nie tak jak zwykłe kaleki, lecz kołysała się niby statek na kotwicy. Gdy opierała swe wykrzywione, kościste ciało na zdrowej nodze, zdawało się, że bierze rozpęd, aby wskoczyć na jakąś olbrzymią falę, potem nagle opadała w dół, jak gdyby ginąc w otchłani. Tak się kołysała, jak łódź podczas burzy, a głowa, nakryta zawsze ogromnym, białym czep-

93

kiem, od którego wstążki spływały na plecy, przy każdym ruchu zdawała się przekreślać horyzont, z północy na południe i z południa na północ. Uwielbiałem matkę Clochette. Ledwo wstałem, biegłem do garderoby, gdzie zasiadała do szycia z grzałką pod stopami. Gdy tylko przyszedłem, zmuszała mnie, żebym zabierał grzałkę i siadał na niej, bo w tej obszernej, zimnej izbie na poddaszu można się było zaziębić. – To ci odciągnie krew od gardła – mówiła. Opowiadała mi różne historie, nie przestając cerować bielizny długimi, zakrzywionymi palcami; jej oczy osłonięte okularami o powiększających szkłach, gdyż wiek osłabił staruszce wzrok, wydawały mi się ogromne i dziwnie głębokie. O ile mogłem sądzić według tego, co mi opowiadała i czym wzruszała moje dziecięce serce, miała wspaniałomyślną duszę ubogiej kobiety. Ujmowała wszystko w sposób prosty. Opowiadała mi o wydarzeniach w miasteczku, o krowie, która uciekła z obory i którą rankiem znaleziono przed młynem Prospera Malet zapatrzoną w obracające się drewniane skrzydła; o kurzym jajku, znalezionym na dzwonnicy kościelnej, przy czym nie sposób się było dowiedzieć, jaka kura mogła je znieść aż tam; albo historię o psie, który przyniósł z oddalonej o dziesięć mil wioski spodnie swojego pana, Jana Pilasa, ukradzione przez jakiegoś przechodnia, gdy suszyły się po deszczu przed domem. Opowiadała mi te naiwne zdarzenia w taki sposób, że w umyśle moim urastały do rozmiarów niezapomnianych tragedii czy też wspaniałych, tajemniczych poematów. Wymyślne bajki, tworzone przez poetów, które wieczorami opowiadała mi matka, nie miały tego smaku, tej obfitości szczegółów, tej siły wyrazu, co opowieści tej chłopki. Pewnego wtorku spędziłem cały ranek na słuchaniu matki Clochette i w ciągu dnia zamierzałem jeszcze do niej powrócić; przedtem jednak wybrałem się ze służącym do lasku Hallets po orzechy. Wszystko to pamiętam tak dokładnie, jakby to było wczoraj. Otworzywszy drzwi od garderoby ujrzałem starą szwaczkę leżącą obok krzesła na podłodze, twarzą ku ziemi, z rozpostartymi ramionami; w prawej ręce trzymała jeszcze igłę, w lewej – którąś z moich koszul. Jedna noga, ta dłuższa, w niebieskiej pończosze, wyciągnięta była pod krzesłem; pod ścianą błyszczały okulary, widocznie potoczyły się daleko. Uciekłem z głośnym krzykiem, a po chwili dowiedziałem się, że matka Clochette umarła. Nie potrafiłbym wyrazić głębokiego, dominującego, pełnego grozy wzruszenia, jakie ogarnęło moje dziecięce serce. Zeszedłem cichutko do salonu,

94

gdzie ukryłem się w ciemnym kącie, w głębi starej, ogromnej berżery, w której ukląkłem, żeby się wypłakać. Widocznie tkwiłem tam długo, gdyż zapadła już noc. Nagle ktoś wszedł z lampą, ale mnie nie zauważył, i usłyszałem rozmowę mojego ojca i matki z doktorem, którego poznałem po głosie. Sprowadzono go natychmiast i właśnie wyjaśniał rodzicom przyczynę wypadku. Zresztą nic z tego nie rozumiałem. Potem lekarz usiadł i pozwolił się poczęstować kieliszkiem likieru i biszkoptami. Mówił w dalszym ciągu, a to, co opowiedział, pozostało i pozostanie wyryte w mej pamięci aż do śmierci! Zdaje mi się, że odtwarzam wiernie nawet zwroty, jakimi się posługiwał. – Biedna kobieta! – mówił. – Była tutaj moją pierwszą pacjentką. Złamała nogę w dniu mojego przyjazdu: nie zdążyłem nawet po wyjściu z dyliżansu umyć rąk, gdy ktoś przybiegł po mnie w pośpiechu, bo sprawa była poważna, bardzo poważna! Miała wtedy siedemnaście lat i była ładną, bardzo ładną dziewczyną! Trudno w to uwierzyć, prawda? Co się tyczy jej losów, nigdy o tym nie mówiłem i nikt o tym nie wie, prócz mnie i jeszcze kogoś, kto opuścił te okolice. Teraz, kiedy już umarła, mogę być mniej dyskretny. Osiedlił się był wówczas w miasteczku pewien młody nauczyciel o ładnej twarzy i dorodnej figurze podoficera. Biegały za nim wszystkie dziewczęta, ale on traktował je z wysoka, gdyż bał się strasznie kierownika szkoły, swego przełożonego, imć pana Grabu, który nie co dzień bywał w humorze. U ojca Grabu pracowała jako szwaczka piękna Hortensja, która tu właśnie umarła i którą po jej wypadku zaczęto nazywać Clochette*. Młody nauczyciel zwrócił uwagę na ładną dziewczynę, a jej widocznie pochlebiało, że wyróżnił ją ten nieprzystępny zdobywca serc; faktem jest, że go pokochała i że przystała na pierwszą schadzkę na szkolnym strychu, wieczorem po skończonej robocie. Udała więc, że wraca do domu, i wychodząc od państwa Grabu nie zeszła ze schodów, lecz pobiegła na górę i schowała się w sianie w oczekiwaniu na swego kawalera. Niebawem przyszedł i właśnie zaczynał się do niej zalecać, gdy drzwi od strychu otworzyły się znów. Ukazał się w nich kierownik szkoły i zapytał: – Co pan tam robi, panie Sigisbert? Czując, że wpadł, młody człowiek przestraszył się i odpowiedział z głupia: * C l o c h e t t e (franc.) – urobione od clocher: kuleć, chromać.

95

– Wszedłem tu, żeby sobie trochę odpocząć na sianie, panie Grabu. Strych był bardzo obszerny i zupełnie ciemny; Sigisbert popychał zmieszaną dziewczynę w głąb, powtarzając szeptem: – Proszę pójść dalej i ukryć się. Mogę przecież stracić posadę; niech pani odejdzie, niech się pani schowa! Nauczyciel słysząc te szepty zapytał: – To pan nie jest tu sam? – Ależ jestem sam, panie Grabu! – Ależ pan z kimś rozmawia! – Przysięgam, że jestem sam, panie Grabu. – Ja to zaraz sprawdzę — powiedział stary. I zamknąwszy drzwi na dwa spusty, poszedł po świecę. Wtedy chłopak, tchórz, jakich mało, stracił głowę, rozzłościł się i jął powtarzać: – Niech się pani ukryje, żeby pani nie znaleźli. Pani mnie pozbawi chleba na całe życie! Zmarnuje pani moją przyszłość!... Niech pani się ukryje! Tymczasem klucz zgrzytał już w zamku. Hortensja podbiegła do okienka, które wychodziło na ulicę, otworzyła je i szepnęła cichym, stanowczym głosem: – Niech pan przyjdzie i podniesie mnie, gdy jego już tu nie będzie... I wyskoczyła. Ojciec Grabu nie znalazł nikogo i wyszedł bardzo zdziwiony. W kwadrans potem przybiegł do mnie Sigisbert i wszystko mi opowiedział. Dziewczyna leżała pod murem: upadła z wysokości dwóch pięter i nie mogła się podnieść. Deszcz lał jak z cebra. We dwóch przynieśliśmy nieszczęśliwą do mego mieszkania: złamała prawą nogę w trzech miejscach, tak że kości przebiły ciało. Nie skarżyła się, z godną podziwu rezygnacją powtarzała tylko: – Zostałam ukarana! Dostałam dobrą nauczkę! Posłałem po rodziców dziewczyny i opowiedziałem im bajkę o koniach, które poniosły, powaliły ją na ziemię pod moimi drzwiami i zrobiły z niej kalekę. Uwierzyli mi i żandarmeria przez miesiąc szukała bezskutecznie sprawcy tego wypadku. Oto wszystko! Uważam, że Clochette była bohaterką w rodzaju tych, które dokonywały najpiękniejszych czynów historycznych.

96

Była to jedyna miłość w jej życiu. Umarła w dziewictwie. Była męczennicą, miała wielką duszę, zdolną do wzniosłych poświęceń. Gdybym nie miał dla niej tyle podziwu, nie byłbym państwu opowiadał tej historii, której za jej życia nie opowiedziałem nikomu; rozumiecie sami, dlaczego. Lekarz umilkł. Mama płakała. Ojciec powiedział kilka słów, których nie dosłyszałem. Potem wyszli. Ja klęczałem dalej na kanapie i pośród łkań usłyszałem ciężkie, potykające się kroki na schodach. Wynosili ciało Clochette. 1886

97

PANI HERMET Mam pociąg do wariatów. Ci ludzie żyją w tajemniczej krainie dziwacznych marzeń, w nieprzeniknionej mgle obłędu, gdzie wszystko to, co widzieli na ziemi, wszystko, co kochali, wszystko, co uczynili, rozgrywa się dla nich na nowo w jakimś fantastycznym istnieniu, poza obrębem praw rządzących biegiem rzeczy i kierujących myślą ludzką. Nie ma dla nich nic niemożliwego, nic nieprawdopodobnego, baśń trwa nieprzerwanie, a zjawiska nadprzyrodzone stają się chlebem powszednim. Ta odwieczna zapora — logika, ten odwieczny mur — rozum, ta odwieczna przeszkoda, jaką stanowi myśl, zdrowy rozsądek, drżą w posadach, rozpadają się w gruzy przed ich rozkiełznaną wyobraźnią, która porwana w bezgraniczną krainę fantazji daje niebotyczne skoki; nic nie jest w stanie tych ludzi zatrzymać. Dla nich wszystko się staje i wszystko stać się może. Nie robią żadnych wysiłków, by opanować wypadki, przełamać opory, pokonać przeszkody. Kaprys ich chwiejnej woli wystarczy, by uczynić ich książętami, cesarzami lub bogami, by posiedli wszystkie bogactwa świata, wszystkie rozkosze życia, by użyli wszelkich jego przyjemności, by byli zawsze silni, zawsze piękni, zawsze młodzi, zawsze kochani! Oni jedni mogą osiągnąć szczęście na ziemi, gdyż dla nich nie istnieje Rzeczywistość. Lubię śledzić z bliska bieg ich błąkającej się myśli, tak jak nachylam się nad przepaścią, na dnie której pieni się nieznany potok, co nie wiadomo gdzie bierze początek i nie wiadomo gdzie płynie. Na nic się jednak nie zda pochylanie się nad tymi rozpadlinami, nigdy bowiem nie dowiemy się, skąd bierze się ta woda ani dokąd dąży. Ostatecznie, jest to tylko woda, taka sama jak ta, która płynie w pełnym świetle dziennym, i widok jej mało nam powie. Na nic się również nie zda obserwowanie z bliska umysłu wariatów: ich najdziwniejsze myśli są to w istocie myśli już znane, niezwykłe tylko dlatego, że przestały być trzymane na uwięzi przez Rozum. Kapryśne ich źródło napełnia nas zdumieniem, gdyż nie wiemy, skąd wytryska. Mały kamyczek, który wpadł do jego nurtu, wystarczył zapewne, by wywołać owo wrzenie. A jednak mam pociąg do wariatów, zawsze do nich powracam, zaciekawia mnie mimo woli ta banalna tajemnica szaleństwa.

98

Pewnego dnia zwiedzałem jakiś przytułek dla obłąkanych; lekarz, który mnie oprowadzał, powiedział mi: – Zaraz pokażę panu ciekawy przypadek. Kazał otworzyć celę, w której kobieta lat może czterdziestu, jeszcze piękna, siedząc w fotelu przeglądała się uparcie w niewielkim ręcznym lusterku. Na nasz widok zerwała się, pobiegła w głąb pokoju po rzucony na krzesło woal, starannie owinęła nim twarz, po czym wróciła, skinieniem głowy odpowiadając na nasz ukłon. – No więc – zapytał lekarz – jak się pani dziś czuje? Westchnęła głęboko. – Źle, bardzo źle, panie doktorze, z każdym dniem jest coraz więcej znaków. Odpowiedział z przekonaniem: – Ależ nie, zapewniam, że się pani myli. Zbliżyła się do niego, żeby mu szepnąć: – Ależ tak. Jestem pewna. Naliczyłam dziś dziesięć nowych dziur: trzy na prawym policzku, cztery na lewym i trzy na czole. To okropne, okropne! Nie będę miała odwagi nikomu się pokazać, nawet memu synowi, nie, nawet jemu! Jestem zgubiona, oszpecona na zawsze. Padła na fotel i zaczęła szlochać. Lekarz wziął krzesło, siadł przy niej i rzekł łagodnym, pocieszającym tonem: – No, niech mi się pani pokaże, zapewniam panią, że to nic wielkiego. Zrobimy małe wypalanie i wszystko zniknie. Poruszyła przecząco głową, nie mówiąc ani słowa. Chciał dotknąć jej woalu, ale obiema rękami chwyciła tak mocno tkaninę, że palce jej przeszły na wylot. Zaczął ją upominać i uspokajać. – Jak to tak można! Przecież pani wie, że za każdym razem usuwam te brzydkie dziury i po tym zabiegu nie widać ich wcale. Jeśli mi ich pani nie pokaże, nie będę mógł pani wyleczyć. Szepnęła: – Panu doktorowi ostatecznie pokażę, ale nie znam wcale tego pana, co tu przyszedł.

99

– To także lekarz, poradzi pani jeszcze lepiej niż ja. Wówczas pozwoliła odsłonić sobie twarz, ale ze strachu, wzruszenia, ze wstydu, zaczerwieniła się aż po rąbek niskiego kołnierzyka. Spuszczała oczy, odwracała twarz to w prawo, to w lewo, chcąc uniknąć naszego wzroku, i mamrotała: – Jakże ja cierpię, że się tak muszę pokazać! To okropne, prawda? Okropne! Przyglądałem się jej zdziwiony: twarz jej była zupełnie gładka, ani znaku, ani plamki, ani śladu, ani blizny. Zwróciła się do mnie nie podnosząc oczu i powiedziała: – Zaraziłam się tą straszną chorobą pielęgnując syna, panie doktorze. Uratowałam go, ale sama jestem oszpecona. Poświęciłam urodę dla tego biednego dziecka. Cóż, spełniłam tylko obowiązek; sumienie mam spokojne. Jeżeli cierpię, to tylko jeden Pan Bóg o tym wie. Lekarz wyciągnął z kieszeni mały pędzelek, jakiego się używa do malowania akwarelą. – Niechże pani pozwoli, zaraz się na to poradzi. Nadstawiła prawy policzek, on zaś zaczął dotykać go lekko, jakby nakładał małymi plamami farbę. Zrobił potem to samo na lewym policzku, na brodzie, na czole; wreszcie wykrzyknął: – Proszę zobaczyć, nic już nie znać, zupełnie nic! Wzięła lusterko, długo się przeglądała w skupieniu, z głęboką uwagą, przenikliwie, z najwyższym wysiłkiem szukając śladów choroby, wreszcie westchnęła: – Tak. Mało już widać. Dziękuję panu stokrotnie. Lekarz wstał. Skłonił się przed nią, przepuścił mnie pierwszego i gdy zamknął drzwi za sobą rzekł: A teraz opowiem panu straszną historię tej nieszczęśliwej kobiety. Nazywa się pani Hermet. Była bardzo piękna, bardzo zalotna, bardzo kochana, cieszyła się życiem. Należała do kobiet, których jedynym celem, bronią i pociechą jest uroda i chęć podobania się. Nieustanna troska o zachowanie świeżej cery, delikatnych rąk, nieskazitelnych zębów, pielęgnowanie tych najdrobniejszych skrawków ciała, które mogła ukazywać ludzkim oczom, pochłaniały wszystek jej czas i całą uwagę. Mąż jej umarł, została sama z synkiem jedynakiem. Dziecko chowało się

100

tak, jak chowają się dzieci kobiet światowych, otoczonych hołdami. Kochała go jednak. Syn rósł – ona się starzała. Czy zdawała sobie sprawę, że zbliża się nieuchronny przełom, tego nie wiem. Czy, jak wiele innych kobiet, oglądała co rano godzinami swą skórę, niegdyś tak delikatną, przezroczystą i jasną, teraz pokrytą pod oczami siecią drobnych zmarszczek, znaczoną tysiącem jeszcze niedostrzegalnych śladów, ale które z dniem każdym, z każdym miesiącem będą się pogłębiały? Czy widziała, jak nieubłaganie, powoli, lecz stale wydłużają się bruzdy na czole, te cienkie węże, których nic powstrzymać nie zdoła? Czy doznała owej tortury, straszliwej tortury małego lusterka ze srebrną rączką, którego nie mamy siły odłożyć, które odrzucamy z wściekłością i natychmiast znowu bierzemy do ręki, by zobaczyć z bliska –jeszcze bardziej z bliska – ohydne i powolne spustoszenia nadchodzącej starości? Czy dziesięć, dwadzieścia razy w ciągu dnia, opuszczając bez powodu salon, gdzie rozmawiały przyjaciółki, biegła na górę do swego pokoju i zamknąwszy się tam, pod ochroną zamków i zasuw, wpatrywała się znów w dzieło zniszczenia, owo stopniowe więdnięcie dojrzałego ciała, stwierdzając z rozpaczą powolne postępy choroby, których nikt jeszcze nie zdaje się dostrzegać, ale które ona zna już nazbyt dobrze? Wie, które miejsce ząb czasu atakuje najokrutniej, najgłębiej. Lusterko zaś, małe, okrągłe lusterko w srebrnej, cyzelowanej ramce, mówi jej okropne rzeczy; posiada bowiem swą mowę, zdaje się śmiać, szydzić z niej, przepowiadać wszystko, co się stanie, wszystkie czekające ją ułomności, duchowe męczarnie, aż do dnia śmierci, który dla niej będzie dniem wyzwolenia. Czy płakała, zrozpaczona, na kolanach, bijąc czołem o ziemię i modliła się do Tego, który tak nęka ludzkie istoty, który darzy je młodością tylko po to, by tym cięższą uczynić im starość, i użycza im urody tylko po to, by im ją zaraz odebrać? Czy modliła się błagając Go, by uczynił dla niej to, czego nigdy jeszcze nie uczynił dla nikogo, by pozwolił jej zachować do ostatniego dnia życia urok, świeżość i wdzięk? A potem, zrozumiawszy, że na próżno zaklina Nieznanego, który nieubłaganie rządzi czasem, czy tarzała się, łamiąc ręce, po dywanie w swojej sypialni, czy biła głową o sprzęty, dławiąc w gardle szaleńczy krzyk rozpaczy? Musiała z pewnością przeżyć wszystkie te tortury. Oto bowiem, co się stało.

* Pewnego dnia (miała wówczas trzydzieści pięć lat) zachorował jej syn, wówczas piętnastoletni.

101

Kazano mu leżeć w łóżku, choć nie ustalono jeszcze co to za choroba i skąd się przybłąkała. Nauczyciel, ksiądz, czuwał nad chłopcem, nie odstępując go ani na krok, pani Hermet zaś rano i wieczór dowiadywała się o jego zdrowie. Rano przychodziła w nocnym negliżu, uśmiechnięta, już uperfumowana, i pytała od progu: — No, jak tam, Jerzy? Lepiej ci? Chłopiec leżał czerwony, z twarzą spuchniętą, gorączka trawiła go, a jednak odpowiadał: — Troszkę lepiej, mateczko. Zostawała chwilę w pokoju syna, oglądała butelki z lekarstwami, krzywiąc wargi z obrzydzeniem, potem nagle wykrzykiwała: „Ach, zapomniałam o czymś bardzo pilnym” i uciekała co prędzej zostawiając za sobą smugę subtelnego zapachu. Wieczorem wpadała w dekoltowanej sukni, z jeszcze większym pośpiechem, zawsze się bowiem spóźniała; miała zaledwie czas zapytać: — No i co powiedział doktor? Ksiądz odpowiadał: — Sam jeszcze nie wie, co o tym myśleć. Wreszcie pewnego wieczoru ksiądz rzekł: — Syn pani jest chory na ospę. Krzyknęła przeraźliwie i uciekła. Kiedy nazajutrz rano weszła do niej pokojówka, poczuła najpierw w sypialni silny zapach palonego cukru; pani jej leżała w łóżku z szeroko otwartymi oczami, z twarzą pobladłą po nieprzespanej nocy, dygocąc ze strachu. Pokojówka otworzyła okiennice, a pani Hermet natychmiast zapytała: — Jak się miewa Jerzy? — O, bardzo dziś niedobrze, proszę pani. Pani Hermet wstała w południe, zjadła dwa jajka, wypiła filiżankę herbaty, jakby to ona była chora, po czym wyszła, aby dowiedzieć się od aptekarza, w jaki sposób można się uchronić od zarażenia ospą. Wróciła dopiero na obiad, obładowana flaszeczkami, i zamknęła się w swoim pokoju, gdzie skropiła się obficie środkami dezynfekującymi. Ksiądz czekał na nią w jadalni. Na jego widok wykrzyknęła ze drżeniem: – Więc jak? – Nic mu nie lepiej. Doktor jest bardzo niespokojny.

102

Zaczęła płakać; nie mogła nic przełknąć, tak była zgnębiona. Nazajutrz o świcie przysłała po wiadomości o zdrowiu syna; nie usłyszała nic pocieszającego. Spędziła dzień u siebie sypiąc na rozżarzone węgle jakieś silnie pachnące trociczki. Pokojówka zapewniała, że przez cały wieczór z pokoju pani dolatywały jęki. Tak minął tydzień; pani Hermet wychodziła na godzinę lub dwie przed obiadem, żeby odetchnąć świeżym powietrzem. Dowiadywała się teraz co godzinę o stan chorego i szlochała, jeśli wiadomości były złe. Jedenastego dnia ksiądz kazał się zaanonsować, wszedł do jej pokoju z twarzą poważną i bladą i nie siadając na wskazanym przez nią krześle, powiedział: – Z synem pani jest bardzo źle, chce panią widzieć. Padła na kolana krzycząc: – Mój Boże! Mój Boże! Nigdy się nie odważę! Mój Boże! Mój Boże! Pomóż mi! Ksiądz dodał jeszcze: – Lekarz nie ma wielkiej nadziei, a Jerzy na panią czeka. Po czym wyszedł. W dwie godziny potem, kiedy chłopiec czując, że umiera, znowu wzywał matkę, ksiądz poszedł po nią i zastał ją wciąż jeszcze klęczącą. Płakała powtarzając bez przerwy: – Nie chcę... nie chcę... boję się... nie chcę... Starał się ją namówić, dodać odwagi, zaprowadzić siłą. Osiągnął tylko to, że dostała ataku nerwowego; trwało to bardzo długo, wrzeszczała wniebogłosy. Lekarz, który przyszedł jeszcze raz przed wieczorem, dowiedział się o jej tchórzostwie i oświadczył, że czy chce, czy nie chce, on ją zaprowadzi. Ale kiedy wyczerpał wszystkie argumenty i wziął ją w pół, by zanieść do syna, przytrzymała się drzwi i uczepiła się ich z taką siłą, że nie można jej było oderwać. Puścił ją wreszcie, wówczas padła do nóg lekarzowi prosząc o przebaczenie, oskarżając się, że jest nędznicą. Krzyczała: – Ale on nie umrze, niech mi pan powie, że on nie umrze, proszę, niech mu pan powie, że go kocham, że go ubóstwiam... Chłopiec konał. Czując, że zbliża się ostatnia chwila, błagał o skłonienie matki, by przyszła się z nim pożegnać. Mocą dziwnego przeczucia, jakie

103

czasem miewają konający, wszystko zrozumiał, wszystko odgadł i powiedział: – Jeśli boi się tu wejść, poproście ją, niech tylko zajrzy przez balkon do mego okna, żebym ją chociaż mógł zobaczyć, pożegnać ją spojrzeniem, skoro nie mogę jej pocałować. Lekarz i ksiądz znów poszli do niej. – Nic pani nie ryzykuje – zapewniali – przecież będzie was dzielić szyba. Zgodziła się, narzuciła coś na głowę, wzięła flakon soli trzeźwiących, wyszła na balkon, postąpiła parę kroków, po czym nagle, zasłaniając twarz rękami, zaczęła jęczeć: Nie... nie... nie mam odwagi spojrzeć na niego... nigdy... zanadto się wstydzę... zanadto się boję... nie... nie mogę... Chcieli ją zaciągnąć siłą, ale trzymała się kurczowo rękami krat balkonu i zawodziła tak głośno, że przechodnie na ulicy podnosili głowy. A umierający czekał, z oczami utkwionymi w okno, czekał, nie chciał umrzeć, zanim nie zobaczy po raz ostatni tej słodkiej, ukochanej twarzy, świętej twarzy matki. Czekał długo, noc zapadła, wreszcie odwrócił się do ściany i nie odezwał się już ani słowem. Kiedy świt wstał, chłopiec już nie żył. Matka nazajutrz postradała zmysły. 1887

104

Spis treści WIOSENNY WIECZÓR tłum. J. Dmochowska.......................................................................2 JEDYNA MIŁOŚĆ tłum. J. Dmochowska.......................................................................7 MAGNETYZM tłum. I. Wieczorkiewicz...................................................................13 ZASTĘPCA tłum. J. Dmochowska.....................................................................17 KLEJNOTY tłum. R. Czekańska-Heymanowa....................................................21 SPRAWA PANI LUNEAU tłum. J. Dmochowska.....................................................................28 ORDER tłum. M. Feldmanowa....................................................................33 RĘKA tłum. I. Wieczorkiewicz...................................................................39 BOMBARD tłum. J. Dmochowska.....................................................................45 KELNER, MAŁE PIWO! tłum. R. Czekańska-Heymanowa....................................................51 JEŃCY tłum. M. Feldmanowa....................................................................57 TIK tłum. I. Wieczorkiewicz...................................................................68 JÓZEF tłum. J. Dmochowska.....................................................................73

105

ZNAK tłum. K. Dolatowska.......................................................................80 DIABEŁ tłum. M. Feldmanowa....................................................................86 CLOCHETTE tłum. R. Czekańska-Feldmanowa...................................................93 PANI HERMET tłum. J. Dmochowska.....................................................................98

106