Dziewczyna z daleka - Magdalena Knedlergjhgj (2)

Zamordowanym i tym, którzy przeżyli, ale nikt nie zapisał ich opowieści

Korytarz szpitala. Alicja niesie pacjentowi basen. Po drodze spotyka ordynatora. Cieszy się, że przełożony zobaczy, jak spełnia życzenie chorego. Ordynator mruży oczy. – Co ty robisz? – pyta. – Jesteś lekarzem. Nie angażuj się w sprawy, które do ciebie nie należą. Alicja skończyła studia medyczne zaledwie kilka miesięcy wcześniej. – Przepraszam – mówi. Ordynator znika za drzwiami gabinetu. Jest rok 1984. Młoda lekarka kończy dyżur, w trakcie którego umiera dwóch pacjentów. „Nie nadaję się do niczego” – myśli i płacze. Nie wie, że jest obserwowana zza drzwi. – Słuchaj, dziewczyno, zmień zawód. Nam nie wolno umierać razem z pacjentami. Dziewczyna przyznaje rację ordynatorowi, ale nie mówi prawdy. Nigdy nie przyjmie tej lekcji. Mija trzydzieści lat. Doktor nauk medycznych Alicja Klich-Rączka kieruje przychodnią dla byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Za tydzień zorganizuje wigilię dla pacjentów. Przegląda kartoteki z napisem „Auschwitz”, by nikogo nie pominąć przy zapraszaniu. Józef Paczyński, rocznik 1920. Więzień numer 121 – z pierwszego transportu, fryzjer komendanta Rudolfa Hössa. Marceli Godlewski, 1921, żołnierz Kedywu od wykonywania wyroków. Lidia Maksymowicz, najmłodsza. Uwięziona jako trzyletnia dziewczynka. Wystraszone dziecko ukrywające się pod pryczą przed wzrokiem doktora Mengele. Karol Tendera, zakażony tyfusem w ramach eksperymentu medycznego. Nigdy nie pogodzi się z tym, że można bezkarnie mówić o „polskich obozach zagłady”. Stefan Lipniak, 1924, milczący, przymusowy robotnik III Rzeszy, zatrzymany przez niemiecką policję bezpieczeństwa w 1941 roku.

To o nich jest ta historia.

CZĘŚĆ I PACJENCI Pan Cogito może być z siebie dumny przekroczył granicę życia wielu innych zwierząt Zbigniew Herbert, Pan Cogito a długowieczność

Sny gęste i okrutne Śnione duszą i ciałem: Wrócić, zjeść, opowiedzieć. Primo Levi, Wstawać (tłum. Jarosław Mikołajewski)

Rozdział pierwszy

W KRAKOWIE

1. Starszy mężczyzna mieszka przy Zdrowej 13. Co kilka tygodni zakłada garnitur i wyjeżdża z Krakowa. Nie peszy go publiczność. Przeciwnie, lubi scenę i salę wypełnioną po brzegi. Przemawia w skupieniu. Czeka na pytania, szczególnie na jedno, które pada najczęściej: – Dlaczego pan go nie zabił? – Nie zabiłem, bo to nie miałoby sensu – powtarza. A ludzie kiwają głowami. Mówi o sobie: – Skończyłem dopiero dziewięćdziesiąt pięć lat. Chodzi do przychodni przy Dietla 64, ale zanim lekarka zapyta o zdrowie, on wyrywa się pierwszy: – Jak pani się dziś czuje? Nie ma czasu na choroby, tak jest zajęty. Prawie do końca słyszy od ludzi: – Przecież mógł pan go zabić! Wystarczył jeden ruch brzytwą. Z czasem pojmuje, że nie tak łatwo wyjaśnić sprawy oczywiste. Aż dociera tutaj. Na cmentarz Rakowicki. Wnuki zmarłego (przyjechały z Francji) patrzą z zaciekawieniem na schodzących się powoli żałobników. Ksiądz odprawia mszę bez homilii. Nie ma delegacji ani sztandarów. Niektórzy okazują zdziwienie: – Czy na pewno trafiliśmy na WŁAŚCIWY pogrzeb? Tego dnia odbywa się aż siedem pochówków. Dziennikarze wyglądają na zdezorientowanych. Dopiero później, upewnieni, że wszystko jest w porządku, wynajdują rozmówcę z opaską na ramieniu i proszą, żeby opowiedział o zmarłym do kamery. Nie wszyscy założyli opaski, chociaż trzymają się w jednej grupie. Próbują żartować: – To co, zbieramy się? (W sensie: na tamten świat…) W każdym razie pogrzeb jest właściwy, bo na tabliczce przybitej do krzyża

zgadza się nazwisko: Józef Paczyński. Siedemdziesiąt pięć lat wcześniej, 13 czerwca 1940 roku, mężczyzna, który leży teraz w trumnie, zostaje przywieziony do obozu koncentracyjnego. Trafia do pracy w sklepie fryzjersko-kosmetycznym, tylko dla esesmanów. Pewnego dnia przychodzi podoficer z rozkazem, by kleine Pole, mały Polak, ostrzygł i ogolił Rudolfa Hössa. Potem będzie opowiadał tę historię tysiące razy: – Kleine Pole to byłem ja. Ręce mi się trzęsły, nogi mi się trzęsły. Zaprowadzili mnie do domu Hössa. Obsłużyłem go, pokropiłem wodą kolońską i zapudrowałem. Klient wyraża zadowolenie z usługi. Paczyński przychodzi więc z brzytwą co tydzień, nie licząc powtórek w snach. Urszula, córka Józefa, uważa, że to niesprawiedliwe: jej ojciec wiele zrobił w życiu, a i tak wszyscy zapamiętają go jako fryzjera komendanta Auschwitz.

2. Kilka dni przed śmiercią Paczyńskiego doktor Alicja Klich-Rączka dzwoni do Paryża. – Stan pani taty jest poważny. – Mogę przyjechać w czerwcu. Mam zajęcia, których nie da się odwołać. Zimą ojciec alarmował ją, że umiera. Przyleciała i wcale tak źle nie było. Skąd mogła wiedzieć, że tym razem będzie inaczej? Każdego ranka prysznic, gimnastyka, głębokie wdechy przy otwartym oknie. Ścisła dyscyplina. A jednak coś zaczyna się psuć. W grudniu 2014 roku Józef nie przychodzi na wigilię byłych więźniów. W styczniu nie jedzie na obchody siedemdziesiątej rocznicy wyzwolenia obozu. W marcu jest coraz słabszy. W kwietniu zgłasza się na badania do kliniki przy Śniadeckich. Lekarka przykłada sondę do brzucha. Patrzy na ekran. Za chwilę powie pacjentowi, co zobaczyła. Paczyński wraca do mieszkania. Zabiera potrzebne rzeczy, zamyka drzwi. Zostaje przyjęty na oddział. Po dwóch tygodniach, 26 kwietnia 2015 roku,

o pierwszej w nocy melduje lekarzowi dyżurnemu: – Spróbuję zasnąć. I zasypia. Urszula musi odwołać zajęcia w Paryżu. Przyjeżdża do Krakowa dwa dni po śmierci ojca. Zaczynają się przygotowania do pogrzebu.

3. Marceli Godlewski (nie lubi swojego imienia, woli, żeby nazywać go Markiem, i tak będziemy go nazywać) nie weźmie udziału w ostatnim pożegnaniu Józefa. Siedem tygodni po śmierci kolegi opuści mieszkanie przy ulicy Dywizjonu 303. Od początku roku dwa razy przechodzi zapalenie płuc. Upada na podłogę. Sięga po telefon. Płacze z bólu i bezsilności. On, który w podziemiu strzelał do zdrajców, zwiał zza drutów i wrócił do partyzantki! W końcu ulega namowom doktor KlichRączki i w dziewięćdziesiątym czwartym roku życia przenosi się do domu opieki w Głogoczowie, piętnaście kilometrów od Krakowa. Przeczuwa, że – podobnie jak Paczyński – niedługo umrze.

4. Wśród żałobników na pogrzebie Józefa będzie za to Lidia Maksymowicz. Spojrzy na kondukt i przypomni sobie zdarzenie sprzed kilku lat. Salka stowarzyszenia byłych więźniów, Józef prowadzi obrady. Ktoś podpowiada, że do zebranych dołączyła nowa koleżanka: przeprowadziła się do Krakowa i chce opowiedzieć swoją historię. Lidia wstaje, przedstawia się numerem 70 072. Do Auschwitz trafiła jako dziecko, była poddawana eksperymentom doktora Mengele. – Dziękujemy – mówi prowadzący. – Mój numer 121 – dodaje, żeby nowa koleżanka wiedziała, z kim ma do czynienia.

Patrzą sobie w oczy, badają się nawzajem: jeden z pierwszych więźniów, fryzjer komendanta obozu, i mała dziewczynka rzucona w sam środek obozowego piekła.

5. Karol Tendera składa kondolencje córce Paczyńskiego. Na pożegnanie mówi: – Jutro przyjdę. Z mieszkania przy Zdrowej zabiera kartoteki, zeszyty, listy, podziękowania, dyplomy i pieczątki. W ten sposób przejmuje obowiązki przewodniczącego klubu. Wcześniej, przed pogrzebem, dzwoni do Urszuli. Uprzedza, że koledzy przygotowują mowę. – Proszę pana, mam prośbę, żeby nie przemawiać. Pochowamy go skromnie – odpowiada Paczyńska. Karol dziwi się, ale szanuje wolę córki Józefa. Życie trwa dalej, a on, były więzień numer 100 430, ma dużo spraw do załatwienia. W pierwszej kolejności zamawia nową pieczątkę. Dotychczasowa wyglądała tak: KLUB BYŁYCH WIĘŹNIÓW hitlerowskiego obozu koncentracyjnego AUSCHWITZ-BIRKENAU. Tendera postanawia zamienić przymiotnik „hitlerowski” na „niemiecki”: Klub byłych więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego K.L. Auschwitz-Birkenau. Drukuje sobie wizytówki: inż. Karol Józef Tendera

Przewodniczący Zarządu Klubu b. więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego K.L. Auschwitz.

6. Pięć dni przed śmiercią Paczyńskiego Stefan Lipniak idzie na spotkanie z młodzieżą w VI Liceum Ogólnokształcącym przy Wąskiej 7. Rzadko zgadza się na takie występy, ale zrobi to dla Alicji Klich-Rączki, bo to liceum, w którym uczy się córka pani doktor. Prosi, żeby nie przysyłać samochodu, choć ma już dziewięćdziesiąt jeden lat i chore serce. Gdy wychodził z Auschwitz siedemdziesiąt lat temu, wydawało mu się, że dalej nie pójdzie. A teraz lubi spacerować! Opowie młodym o Marszu Śmierci.

Rozdział drugi

JÓZEF

Świadek Na szyję zakłada identyfikator zawieszony na białej taśmie. Z daleka widać napis: BYŁY WIĘZIEŃ. Przyjeżdża do Oświęcimia ze znajomymi, którzy proszą go, by został ich przewodnikiem po Auschwitz. Przekracza bramę i od razu czuje się jak u siebie. Wie, gdzie warto się zatrzymać, co pokazać, o czym opowiedzieć. Muzealni przewodnicy natychmiast go rozpoznają i cieszą się, że mogą pokazać swoim grupom. – Szanowni państwo, niezwykła historia. Macie nieprawdopodobne szczęście. Widzicie tutaj na własne oczy pana Józefa Paczyńskiego, który strzygł samego komendanta Hössa. Nie chowa się, pozwala robić zdjęcia, uścisnąć dłoń. Rzuca anegdotami, które przewodnicy tłumaczą na najróżniejsze języki. – Jakbym przyjechała do Auschwitz z gwiazdą – mówi doktor Klich-Rączka, którą oprowadzał po terenie obozu. Ma opowieść dla każdego i na każdą okazję. Kiedy w Oświęcimiu zaczepia go grupa zarośniętych motocyklistów w czarnych skórach, przysiada z nimi na ławce, uśmiecha się zawadiacko i relacjonuje swoją jedyną wizytę w obozowym domu publicznym – puffie. – Elegancka dziewczyna. Dwadzieścia kilka lat, bardzo czyściutka, nie wyglądała na prostytutkę. Siadłem na krawędzi łóżka i straciłem język w gębie. Nawet nie zapytałem, jak się nazywa. Słowo honoru! Za chwilę dzwonek: wychodzić! Wszystko trwało piętnaście minut. Słuchacze są zachwyceni, właśnie o taką historię chodziło.

Zeznanie I Większość chce, by mówił o Hössie, ale on lubi zaczynać od początku.

Przychodzi na świat w biednej wiejskiej rodzinie w Łękawicy koło Wadowic, trzy i pół miesiąca po Karolu Wojtyle. Chodzą do tej samej podstawówki, śpiewają w tym samym chórze. Starsze siostry pomagają Józkowi skończyć zawodówkę w Krakowie. Wybucha wojna, goniec wojskowy przynosi wezwanie do stawienia się na Wrocławskiej. Idzie, cieszy się z nowiuteńkich butów, ubrania, karabinu. Jego oddział ma kierować się na wschód. Przechodzą przez rzeki, pod ostrzałem. Nie ma czasu się rozbierać, buty mokre, ubranie mokre. Ledwo na chwilę przystaną, żeby odpocząć, już alarm. W Janowie Lubelskim trafiają na rozbity browar. Piwo się leje, każdy bierze, ile chce. Kolega na rowerze przywozi całą beczkę, ale trzeba iść dalej. Do Lublina dochodzą już w rozsypce, Józef dowozi amunicję na pierwszą linię, a później znosi rannych do szpitala. Na froncie, wiadomo, kalendarza nie ma, dzień do dnia podobny. Nagle rozkaz: wycofywać się. Drogę zastępuje im podchorąży, na plecach niesie rannego. – Gdzie uciekacie? Gdzie uciekacie?! Brońcie się! A oni przecież nie uciekają, tylko wycofują się na rozkaz. Spotykają żołnierzy bez broni, którzy radzą: – Chłopcy, nie ma co iść dalej, Rosjanie weszli. Nadjeżdża rotmistrz na koniu i krzyczy: – Ja nie kapituluję! Józef wspólnie z kolegami wraca piechotą do Krakowa. Nie mogą sobie tu znaleźć miejsca, już poczuli się żołnierzami. Na wiosnę dostają z Belgradu list od kolegi, który przygotowuje się do wyjazdu do Francji – chce walczyć w wojsku polskim. – Spróbujmy i my – decyduje Józef. Szykują ubrania, pakują walizki i jadą do Krynicy, stamtąd pieszo na Słowację. Wpadają, zamykają ich w gestapowskim areszcie w Muszynie. Józef, więzień polityczny, trafia między kryminalnych. – Synu, tu jest porządek – oświadczają. Później Józef powie, że to była pierwszorzędna szkoła. Przed nim są więzienia w Tarnowie i Auschwitz.

Trzy miesiące Relacja, którą przedstawia podczas setek spotkań z publicznością, jest konkretna i rzeczowa: – Zostałem przywieziony pierwszym transportem. Siedmiuset dwudziestu ośmiu młodych ludzi – harcerzy, członków organizacji młodzieżowych. Jechaliśmy z Tarnowa 14 czerwca 1940 roku, elegancko, osobowym pociągiem. Obóz jeszcze nie był gotowy. Prawił do nas mowę oficer SS, Karl Fritzsch, późniejszy Lagerführer[1]. I mówił tak: „Wy sobie nie zdajecie sprawy, gdzie jesteście. To nie jest sanatorium. Tu jest niemiecki obóz koncentracyjny. Tu się żyje najwyżej trzy miesiące, a jak są między wami Żydzi albo księża, mogą żyć sześć tygodni”. Każdemu założyli kartotekę. Imię, nazwisko, zawód. Pytali: „Na co umarli u ciebie w domu? Ile masz złotych zębów?”.

Odroczenie Dostaje pracę w sklepie fryzjersko-kosmetycznym i szybko zaczyna rozumieć, że to jego szansa. Robota jest czysta, w cieple, pod dachem. Tyle że między esesmanami trzeba się wyjątkowo pilnować. Żadnego fałszywego ruchu. Przejdziesz obok Niemca, nie zdejmiesz czapki – to cię zadepcze. O ucieczce nie ma mowy. Kiedy Niemcy nie mogą doliczyć się wszystkich więźniów, apel trwa bez końca. Najdłuższy? Od osiemnastej w sobotę do siedemnastej w niedzielę. Jeden z więźniów ma biegunkę i nie wytrzymuje. Esesmani znajdują w grupie księdza i Żyda, każą pochylić się nad kałem i go zjeść. Mijają kolejne miesiące w obozie (a przecież miał przeżyć najwyżej trzy). Wyrok odroczony.

Podejrzany

Kolega z Auschwitz (trafił do obozu później niż Paczyński): – Trochę cyganił. On w obozie strzygł kolegów, nie esesmanów. Więźniów na łysą pałę maszynką strzygł. Mówił: „Nauczyłem się fryzjerstwa w Oświęcimiu”. Bzdura! Takie rzeczy to może dziecku opowiadać, nie mnie. Jeszcze w Auschwitz, w 1943 czy 1944 roku, numer 121 jest dla Józefa źródłem prestiżu. Nieraz podczas meldunku trzeba go kilkakrotnie powtórzyć, bo nowo przybyli esesmani nie wierzą, że taki stary więzień wciąż żyje. Kiwają głowami z podziwem. Po wojnie trzycyfrowy numer to podstawa do podejrzeń. – On żyje dlatego, że inni poumierali – słyszy. Kiedy w 1948 roku przed ślubem z Jadwigą idzie do spowiedzi, wyznaje księdzu, że nie praktykował przez kilka lat. – Dlaczego? – Bo byłem w Oświęcimiu. – Z Oświęcimia nikt żywy nie wyszedł. Ksiądz tak słyszał i każdy ocalały wydaje mu się podejrzany.

Zeznanie II – Miałem szczęście, że byłem w Auschwitz. Zapada cisza, grupa nastolatków z Niemiec nadstawia uszu. Bohater dnia rozgląda się po sali, wyraźnie zadowolony. Odczekuje chwilę i wyjaśnia: nie każdy niemiecki obóz koncentracyjny miał tak silną strukturę i ściśle przestrzegany stały plan dnia. Tu, w Auschwitzu, wiedziałeś: teraz jest apel i wszystko może się zdarzyć. Ale kiedy apel się skończy – na dziś koniec mordowania. Wiesz dokładnie, kiedy esesmani piją kawę albo jedzą obiad – to czas, żeby zorganizować coś dla siebie i kolegów. Na przykład pomidory z ogrodu komendanta Hössa. – Chcecie wiedzieć, jak to było z pomidorami? Do obozu przywożą Ślązaka Staszka Dubiela. Okazuje się, że to

wykwalifikowany ogrodnik, po wyższych studiach, mówi perfekt po niemiecku. Dostaje robotę w ogrodzie przy willi komendanta. Nocuje w jednym budynku z Józkiem Paczyńskim, łóżka mają obok siebie. – Staszek, czy z tego twojego ogródka nie da się czego wynieść?

– Da się. Musisz przejść drogą obok krematorium, z tyłu ogrodu jest drewniany parkan. Jedna z desek wisi tylko na górnym gwoździu. Znajdź tę deskę, odsuń ją delikatnie i wejdź do środka. Józek wybiera odpowiedni moment, podchodzi pod płot i odnajduje ledwo przymocowaną deskę. Patrzy – kawałek dalej pod drzewem stoi wiadro pomidorów i konewka wypełniona cebulą. Zabiera zdobycz, przechodzi obok dymiącego krematorium, spokojnie, prosto do piwnicy, gdzie pracuje inny znajomy Ślązak, Heinrich. – Mamy tu pomidory, cebulę. Podzielimy się z innymi. Raz, drugi, trzeci – kradzież się udaje. Wygłodzeni więźniowie pałaszują pomidory ze zbioru, który trafia też na stół rodziny Hössów. Józef regularnie powtarza wyprawy do ogrodu. Aż pewnego dnia zabiera warzywa i z przerażeniem dostrzega, jak przez szparę w płocie przechodzi Hössowa z koleżanką. Józef chowa się w krzakach malin i czeka, aż kobiety odejdą. Wydaje mu się, że to już, więc wychodzi z zarośli, ale nie, stoją obydwie na ścieżce – i dostrzegają go, z tym wiadrem i konewką w rękach. Choć mokry i blady, idzie spokojnie, kłania się mijającym go Niemkom i zanosi towar tam gdzie zawsze. Na wieczornym apelu ledwo trzyma się na nogach. Czeka, aż go wywołają: „Sto dwadzieścia jeden ukradł pomidory komendanta Hössa”. Nie wywołują, wraca na noc do swojej izby. Staszek Dubiel klepie kolegę po plecach. – Józiu, nic się nie martw. Hössowa wszystko mi powiedziała. Wziąłem to na siebie. Bo Dubiel miał u żony komendanta mocną pozycję, liczyła się z nim (raz odwołała go nawet spod ściany śmierci). Hedwig Höss pozwala piątce swoich dzieci zbierać truskawki w ogrodzie, ale zawsze bardzo pilnuje, by przed zjedzeniem je umyć. W pochmurne dni pył z krematoriów osadza się na roślinach. „Żona moja żyła wśród kwiatów jak w raju” – przyzna Höss w swojej Autobiografii.

Sprawca Z tyłu głowy trzeba wykonać kilka ruchów brzytwą, po bokach – maszynką. Linia włosów ma przebiegać dokładnie dwa centymetry nad uszami. Strzyżenie komendanta to żadna sztuka, trzeba po prostu uczciwie wykonać swoją robotę. A potem danke schön (na odpowiedź nie ma co liczyć), baczność i w tył zwrot. Höss jest elegancki, zimny, milczący, spokojny, niepozorny. Wobec personelu zachowuje się w porządku, nigdy nie podnosi ręki. Podczas strzyżenia lubi sobie zapalić cygaro i poczytać gazetę. Na mordercę nie wygląda.

Rozmiary zbrodni Był w Auschwitz od pierwszego dnia, więc potrafi doskonale odtworzyć fakty, metody i techniki. Ludzi to interesuje. W sierpniu 1940 roku firma Topf i Synowie z Erfurtu dostarcza piec do małego krematorium. Jesienią 1941 zaczyna działać pierwsza komora gazowa. Od tej pory metody uśmiercania ludzi i palenia zwłok będą stale ulepszane – w jednej komorze w ciągu kilkunastu minut będzie można zabić około dwóch tysięcy osób. – Ilu ludzi spalili w Auschwitzu? To jest kwestia dyskusyjna i kontrowersyjna – zaznacza Józef. Nawet niepytany, jako były więzień czuje się w obowiązku podać jakąś liczbę. Bez tego świadectwo jest niepełne. – Höss powiedział przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, że zginęło około dwóch i pół miliona ludzi. Nasi kustosze z muzeum ustalili na podstawie wydajności komór gazowych i list transportów, że milion do półtora miliona. A Rosjanie z sufitu wzięli cztery miliony. To jest wszystko palcem na wodzie pisane. Choć byłem naocznym świadkiem i widziałem te masy ludzi, trudno mi powiedzieć. Jak Höss mówi, że dwa i pół, to dlaczego pomniejszają? W muzeum w Oświęcimiu kłócą się ze mną o to.

Proces 1947 Siedzą w trzech rzędach, które (jak w dobrym kinie) są usytuowane w taki sposób, że pierwszy jest najniżej, kolejne odpowiednio wyżej. Doktor filozofii i medycyny, kelnerka, prawnik, pomocnik piekarza i tak dalej. W pierwszym rzędzie siedzi czterdziestopięciolatek, blady, zdenerwowany, i kilka lat młodszy od niego łysy mężczyzna, z którego miny trudno cokolwiek wyczytać. Przedziela ich ładna blondynka, z hardym wyrazem twarzy. Co chwilę odwraca kształtną głowę to do jednego, to do drugiego sąsiada. Za chwilę się zacznie. Jednak oni nie będą widzami, tylko głównymi bohaterami dramatu. 25 listopada 1947 roku rozpoczyna się proces czterdziestu członków załogi Auschwitz. Będzie ich oskarżało sześciu prokuratorów, broniło – dziewięciu adwokatów (z urzędu). Rozprawy – tłumaczone na cztery języki, otwarte dla publiczności, w obecności kamer i aparatów fotograficznych – odbędą się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Najwyższy Trybunał Narodowy powoła stu trzydziestu czterech świadków. 3 grudnia na salę wchodzi świadek Józef Paczyński. Dwudziestosiedmioletni, niepozorny, ledwo ponad sto sześćdziesiąt centymetrów wzrostu. Rozgląda się po ławie oskarżonych. Zna ich wszystkich i oni dobrze go znają. Hans Aumeier, zastępca komendanta obozu, Max Grabner, szef obozowego Gestapo, i kilku innych było jego klientami w sklepie fryzjerskim. Zanim rozpozna resztę, sędzia Eimer wzywa go do zabrania głosu. Zeznaje więc z detalami o rozstrzelaniach, torturach, gazowaniu, paleniu. Może nie ma jeszcze takiej wprawy w mówieniu, jaką nabędzie po latach, ale opowieść idzie płynnie, sędzia nie przerywa. Na koniec przesłuchania oddaje głos oskarżonym, mogą zadawać pytania. Aumeier: Czy świadek Paczyński przypomina sobie, że jak był chory na tyfus, to zrobiłem wszystko, by go wyleczono? Świadek: Proszę Trybunału, ja tego powiedzieć nie mogę. Grabner: Czy świadek Paczyński przypomina sobie, że chciałem zwolnić go z obozu?

Świadek: Tak, proszę Wysokiego Sądu. Oskarżony bardzo często mówił, że zwolni mnie do domu: „Josef, du fährst bald nach Hause”[2]. Ale nigdy mnie nie zwolnił.

Obrona Między esesmanami też byli ludzie. To zdanie, wypowiedziane dwa–trzy lata po wojnie, szokuje. Po pierwszym procesie oświęcimskim Józef bierze udział w kilku mniej spektakularnych procesach esesmanów – tym razem jako świadek obrony. Zeznaje na korzyść sanitariusza z SS-rewiru, który dzięki świadectwu Józefa zostaje uniewinniony. „Proszę pana, ja nie wiedziałem, że Polacy są tacy szlachetni” – pisze Niemiec do Paczyńskiego po rozprawie. „Ja jutro wychodzę z więzienia. Wstąpię tylko na chwilę do Hamburga i jadę do Kanady, do brata. Ja do Niemiec nigdy nie wrócę”. Za kilka miesięcy Józef dowiaduje się, że trwa proces znajomego podoficera SS. „To był porządny chłop” – stwierdza i wybiera się do sądu. Zabiera ze sobą bochen chleba, bo wie, jaki głód może panować w areszcie. – Wysoki Sądzie, oskarżony pracował w piwnicy wśród nas, więźniów. Był szefem palaczy, pomagał nam. Unterscharführer zaczyna płakać. – Proszę pana, poszedłem do SS, bo innej roboty dostać nie mogłem. Ja też miałem syna w obozie. Sędzia słucha wymiany zdań oskarżonego i świadka, po czym kończy rozprawę. – Wysoki Sądzie, czy mogę dać chleb oskarżonemu? Sędzia wyraża zgodę.

Przesłuchanie

– Pytania proszę. Mogę mówić, jak było. Instytut Pamięci Narodowej przesłuchuje świadka Józefa Paczyńskiego w ramach śledztwa, które prowadzi od 2011 roku. – Czy wie pan, w jaki sposób obóz był zawiadamiany, że ma przyjechać nowy transport? – Ja tego nie wiem. – Jaki był rytm dyżurów lekarzy przy selekcjach? Czy to były dyżury sześciogodzinne, ośmiogodzinne? – Ja na rampie nie byłem. Wiem tylko, że lekarz był do ostatka. – Czy pan strzygł esesmanów w nocy? – Nigdy. – Co ile zmieniali się esesmani na bramie głównej? – Nie wiem. – Słyszał pan o paleniu żywcem ludzi? – Nie mogę mówić o tym, czego nie widziałem. Za późno to wszystko robicie, proszę pana. – Wiemy, wiemy. A niech pan powie, czy Mengele spotkał. – Ja nie miałem z nim nic wspólnego. – A zdarzyło się, że czegoś się pan dowiedział przy rozmowach, jak to czasami u fryzjera? Świadek ożywia się dopiero przy pytaniach, na które może udzielić wyczerpującej, barwnej odpowiedzi. – Jak więźniowie przeżywali święta? – Opowiem wam o pierwszej Wigilii w 1940 roku. Dzień jak co dzień. Apel – po apelu – rozejść się. Niemcy pozwolili nam postawić choinkę przed kuchnią. Wyszedłem na pole, mróz, śnieg, słyszę, że grają i śpiewają. Patrzę, pod drzewkiem stoi dwóch harmonistów i cały szereg więźniów. Podszedłem do nich i zacząłem śpiewać. Z budynku przed bramą „Arbeit macht frei” wybiegli esesmani. Stanęli koło choinki, nie przeszkadzali nam. Odśpiewaliśmy kolędy, rozeszliśmy się. Po świętach esesmani złożyli meldunek Schutzhaftlagerführerowi Fritzschowi. Wściekł

się, ale nie o to, że śpiewaliśmy. Jego problemem było to, skąd w obozie wzięły się instrumenty. Podwójne zasieki z drutu kolczastego, wysokie napięcie, tylko jedna brama – i skąd harmonie? W systemie musi być dziura! Fritzsch jednak nie zrobił większej awantury, tylko zarządził, że w obozie będzie orkiestra. To była orkiestra, proszę panów! Byliście kiedy w Auschwitzu? Muzyka pięknie gra, a parę kilometrów dalej dzień i noc dymią krematoria. Idzie matka z dziećmi – jedno na rękach, drugie prowadzi. Idzie na śmierć – ona wie, że idzie. I tę matkę do komory wpycha jej własny syn, bo jego wcześniej przywieźli i wzięli do sonderkommanda[3], silny był chłop. Esesmani mówili, że najwięcej problemów mieli z Cyganami, żeby ich zagazować. Wiecie, że w Auschwitzu był Zigeunerlager[4]? Żony, mężowie, dzieci, wszyscy razem. Grają, bawią się, nagle – cicho! Podjeżdżają samochody, pakują ich, wszystko jedzie do komór gazowych. – Tak, to wiemy. Straszne. – To jest nie do opisania. Ja wam za dużo powiedziałem. Nie wiem, czy ktoś wam może więcej powiedzieć. Chcecie zobaczyć moje odznaczenia? Krzyż Komandorski, Oficerski, Kawalerski. Ja, proszę pana, życia nie zmarnowałem.

Rozstrzygnięcie W styczniu 1945 słyszy huk armat. Dobrze wie, co się dzieje. Jest starym więźniem, ma kontakty z kolegami, którzy potajemnie słuchają BBC i przekazują mu informacje. Czeka na Armię Czerwoną, ale nie dotrwa do jej przybycia. (Zawsze będzie podkreślał, że sowiecka armia nie oswobodziła Auschwitz. Pozwoliła Niemcom wyprowadzić więźniów i dopiero wtedy uwolniła jedynie kilka tysięcy osób pozostałych w obozie). Wyrusza w Marszu Śmierci, w trzaskającym mrozie. Jego grupę prowadzi znajomy esesman. Idzie obok niego z karabinem, rozmawiają po polsku. – Józek, jak przyjdą Ruskie, dasz mi swoje ubranie? Do końca życia zapamięta jazdę pociągiem przez pola pokryte śniegiem i trupami. W Mauthausen przechodzi kwarantannę, potem zabierają go do roboty

w sztolniach. Jest już tylko szeregowym więźniem, tu na nikim nie robi wrażenia jego niski numer z Auschwitz. Pierwszy raz dostaje karę cielesną – dwadzieścia pięć razy na tyłek. Sytuacja jest beznadziejna – zimno, głód i kompletny brak organizacji. – Jozef, Jozef! – ktoś uśmiecha się z budki wartowniczej, macha i krzyczy w jego kierunku. Esesman z Auschwitz. – Wie geht’s?[5] – Schlecht, schlecht[6]. – Noch ein Monat! Dann is der Krieg zu Ende![7] – pociesza Niemiec. Uratuje Józefa od głodu – podrzuci to kromkę chleba ze smalcem, to menażkę z gotowanym grochem. 10 maja esesman z budki znika, podobnie jak wszyscy Niemcy. Józef siedzi przy oknie, obserwując wchodzących Amerykanów. Jedna chwila, skończyło się.

Zatarcie Przyjeżdża do Krakowa i dostaje się na praktyki do fabryki papierosów. W 1956 roku kończy studia na Politechnice Krakowskiej, zaczyna pracę w szkolnictwie. Robota go wciąga, nikomu specjalnie nie opowiada, że ma za sobą Auschwitz. Uchodzi za eksperta od organizacji. Robi porządek w krakowskim technikum mechanicznym i dostaje nagrodę za najlepszy warsztat. Potem od zera organizuje Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych w Brzesku. Przyjeżdża do miasta i załamuje ręce, bo wrzesień za pasem, a nic nie jest gotowe. Decyzja: rozpoczęcie roku szkolnego odbędzie się w kinie. Oświadcza młodzieży, że na lekcje mają przyjść dopiero za dwa tygodnie. Dostaje owacje na stojąco. Tak zarządza robotą, że w połowie września udaje się wyposażyć szkołę dla niemal tysiąca uczniów, warsztat, internat i budynek mieszkalny dla nauczycieli. Kurator wystawia pozytywną opinię: „Praca […] idzie w dobrym kierunku. Jej wyznaczniki to: spokój, poszanowanie mienia społecznego, troska o estetykę szkoły, kulturę życia i miejsca pracy”. Są już lata siedemdziesiąte, młodzi zaczynają się buntować, chcą ubierać się kolorowo, ale dyrektor nie zamierza rezygnować z obowiązku noszenia mundurków. Woźna pilnuje, by bez tarczy nie było wstępu na teren szkoły.

Wypuszcza setki absolwentów i w 1976 roku przechodzi na emeryturę. Do Brzeska dalej przyjeżdża – jak do domu. Cieszy się z wiadomości, że jego uczniowie sami zostają dyrektorami. „Mój chłopak, moja szkółka” – lubi mówić pieszczotliwie, jak o ukochanym dziecku.

Ofiary List Urszuli Paczyńskiej do nieżyjącego ojca mógłby wyglądać tak: Weekendy w Auschwitz. To były nasze wycieczki, tato. Cały czas opowiadałeś o obozie. Lubiłeś mówić, a myśmy słuchali – czy nam się to podobało, czy nie. Twoje opowieści były jak z filmu Benigniego – La vita è bella! Dlatego obóz wcale nie jawił nam się jako coś strasznego, brudnego. Zresztą dawkowałeś nam Auschwitz. Za każdym razem dodawałeś coś, czego wcześniej powiedzieć nie mogłeś, bo jeszcze byliśmy za mali. Ale w końcu zaczęły nas nużyć twoje opowieści. Film obejrzany setki razy w końcu musi się znudzić, prawda? Całe szczęście, że była mama. Twoja psychoterapeutka. „Musicie zrozumieć, musicie zaakceptować” – powtarzała nam, kiedy wpadałeś w nerwy. Sama zawsze na uboczu, pozwalała ci być w centrum uwagi. Mama była święta. Nie zdążyłam cię zapytać, jak się poznaliście. Tego brakuje w mojej historii. Uwielbiałeś młodzież i swoją pracę. Mieliśmy z Jackiem pretensje do ciebie, że dla uczniów jesteś milszy niż dla własnych dzieci. Byliśmy do siebie podobni z tym naszym mocnym charakterem, tato. Nie zgadzaliśmy się w niczym. W liceum trafiłam przypadkiem do klasy z językiem francuskim. Spodobało mi się, chciałam zostać, ale nie pozwoliłeś. Wolałeś, bym uczyła się angielskiego. Potem kazałeś mi studiować chemię, a ja wybrałam romanistykę. Wyprowadziłam się z domu, gdy skończyłam osiemnaście lat. Wyjechałam pierwszy raz do Paryża i ciągle tam wracałam, aż w końcu zostałam. Urodziłam Filipa, w Polsce wybuchł stan wojenny. „Jeśli masz tam dobrą sytuację, to zostań” – powiedziałeś. Nie sprzeciwiałeś się tym razem. Pewnie ze strachu, że to się źle skończy – jak z Jackiem. Miałeś plan dla swojego syna. Kazałeś zanieść papiery na AGH, najlepszą uczelnię w Krakowie. Zrobił to, widocznie nie miał tyle siły co ja, żeby się zbuntować. Skończył pierwszy rok i oświadczył, że rezygnuje. Zdał wszystkie egzaminy tylko po to, by udowodnić ci, że da radę. Nie godziłeś się na porzucenie studiów, więc uciekł z domu. Dla was, rodziców, to była tragedia. Kiedy mama się rozchorowała, poszedłeś na milicję błagać, by zaczęli szukać twojego pełnoletniego syna. Było ci wtedy wszystko jedno, czy Jacek będzie kierowcą taksówki, czy zwykłym robotnikiem, byle tylko wrócił. To

trwało dwa miesiące. Myślę, że on chciał wtedy popełnić samobójstwo, tato. Odetchnąłeś, kiedy stanął w progu mieszkania. Zaczął studia na Wyższej Szkole Pedagogicznej i został nauczycielem, jak ty. Zamieszkał pod Wadowicami. Miał trzydzieści pięć lat, kiedy znalazłeś go w jego mieszkaniu, w agonii. Leżał tam od dwóch dni. Lekarze stwierdzili wylew krwi do mózgu. To były wakacje, w mieście nie było neurologa. Sprowadzono specjalistę z Krakowa, ale było za późno. Byłam w czwartym miesiącu ciąży, gdy na pogrzebie po raz pierwszy poczułam ruchy Klary. Jestem pewna, że to był taki znak: on odchodzi, ale ja przychodzę. Myślałam, że to pomoże mamie, ale po śmierci Jacka nie chciała już żyć. Umierała na raka przez dziesięć lat, opiekowałeś się nią wyjątkowo czule. Byłeś kochanym dyktatorem, tato. Ciągnęło mnie do domu, przyjeżdżałam kilka razy w roku – chyba tylko po to, by się z tobą pokłócić. Miałeś osiemdziesiąt, dziewięćdziesiąt lat i ciągle zachowywałeś się jak młodzieniaszek. Pamiętam, jak zobaczyłam cię stojącego na stromym dachu, przywiązanego do komina. Chciałeś umyć rynny. Innym razem wszedłeś na drzewo, by ściąć gałęzie, i spadłeś. Zmartwiłam się, a ty stwierdziłeś, że wszystko dobrze, koleżanki się tobą zajęły. Cieszyłeś się, gdy byłeś w centrum uwagi. Co roku w styczniu obchodziliśmy rocznicę wyzwolenia Auschwitz, a za dwa dni – twoje urodziny. Na dziewięćdziesiątkę zrobiłam ci niespodziankę, w umówione miejsce przyszła cała nasza rodzina. Ucieszyłeś się, zapowiedziałam powtórkę za pięć lat. Tuż przed dziewięćdziesiątymi piątymi urodzinami powiedziałeś, że masz dosyć. Nigdy wcześniej tak się nie zachowywałeś: brałeś za rękę, chciałeś, żebym usiadła obok. Jedliśmy lody, rozgniecione truskawki z cukrem. Pomagałam ci się umyć w wannie, masowałam. Całkowicie mi się poddałeś. Pierwsze komplementy usłyszałam miesiąc przed twoją śmiercią. Powiedziałeś, że dobrze wychowałam Filipa i Klarę, że jesteś ze mnie dumny. Przyjeżdżam do Krakowa regularnie, za każdym razem jeszcze coś segreguję, przekładam, wyrzucam. Zostawiłam w mieszkaniu tylko kilka twoich koszul, marynarek, płaszczy. Krawatów nie potrafię wyrzucić.

Finał sprawy – Chcę umrzeć. Zabierzcie mnie do Oświęcimia. W marcu 2015 pielęgniarki odwiedzające byłych więźniów zawiadamiają doktor Klich-Rączkę, że pacjent Józef Paczyński prosi o zawiezienie do oświęcimskiego hospicjum. Założył je jego kolega August Kowalczyk (numer obozowy 6804). Lekarka przyjeżdża na Zdrową. Paczyński daje się przekonać do krótkiego

pobytu na szpitalnym oddziale. Wszystkie testy wychodzą pomyślnie, zostaje USG, w zasadzie bez szczególnych wskazań. Koleżanka doktor Klich-Rączki ledwo przykłada sondę do brzucha Józefa i już widzi: złośliwy nowotwór, rozsiany, z przerzutami w całej jamie brzusznej. Jeszcze jedno badanie, tomografia i wszystko jasne. Pacjent przyjmuje informację ze spokojem. – Wiem, że wybieram się na swoje ostatnie komando.

Prośba o ułaskawienie Kilka lat wcześniej Józefa odwiedza Rainer Höss, wnuk Rudolfa. Ma nadzieję, że były fryzjer dziadka powie o nim coś pozytywnego. Że może była w nim jakaś cząstka dobra. Józef niczego nie opowiada, tylko zadaje pytania o rodzinę. – Co z babcią? – Umarła. – Wujek Klaus? – Też umarł. Miał problemy z alkoholem. – Proszę wstać i przejść obok mnie. Rainer Höss wstaje z fotela i przechodzi przez niewielki pokój w mieszkaniu przy Zdrowej. – Jest pan trochę wyższy od dziadka i szerszy w ramionach, ale chodzi pan i mówi jak on. („To przerażające, że wyglądasz jak zbrodniarz ludobójca” – mówi Rainer Höss dziennikarzom).

[1] Lagerführer (niem.) – dosłownie: kierownik obozu, forma skrócona od Schutzhaftlagerführer. [2] „Josef, du fährst bald nach Hause” (niem.) – Józef, wkrótce pojedziesz do domu.

[3] Sonderkommando (niem.) – specjalna grupa robocza więźniów pracujących w krematoriach przy paleniu zwłok. [4] Zigeunerlager (niem.) – forma skrócona od Familienzigeunerlager, według nomenklatury obozowej „familijnego obozu cygańskiego” w Auschwitz II–Birkenau. [5] Wie geht’s? (niem.) – Jak się masz? [6] Schlecht, schlecht (niem.) – Kiepsko. [7] Noch ein Monat! Dann ist der Krieg zu Ende! (niem.) – Jeszcze miesiąc! Wojna wkrótce się skończy!

Rozdział trzeci

MAREK

Wybór Upalne lato 2015 roku w domu opieki. Na parterze sala telewizyjna. Grupka pensjonariuszy gapi się w ekran. Niektórzy przysypiają. Marek Godlewski został tu przywieziony kilka tygodni wcześniej. Już nie wychodzi z pokoju na piętrze. Leży w łóżku i zastanawia się: sięgnąć po garść lekarstw czy czekać, aż śmierć przyjdzie sama?

Obozy Nie lubi mówić o sobie „były więzień obozów koncentracyjnych”. Przecież trafił tam tylko na chwilę, przypadkiem, a w dodatku uciekł przy pierwszej okazji. – Naprawdę nie ma o czym gadać.

Kłamca Nie połyka tabletek, za to przypomina sobie ważny szczegół: kobieta kiwa na niego ręką, a on myśli: „Daj mi spokój, babo!”. Miejsce i czas akcji: Ostrowiec Świętokrzyski, 17 sierpnia 1943 roku. Mógłby zatrzymać się i zapytać, o co chodzi, ale odwraca głowę, jakby nie chciał przyjąć ostrzeżenia. Pędzi przed siebie, dwudziestodwuletni, pełen życia. Lubi ryzyko. W organizacji przyjął pseudonim Poker. Mówią też na niego Filip (Zbigniew Godlewski, gdy rodzi mu się syn, oświadcza: „Wyrwał się jak Filip z konopi”). Widzi, że szosą idzie dwóch żandarmów, niosą rower. Za rogiem stoi buda – niemiecki samochód do przewożenia aresztowanych. Zastanawia się: „Wyprzedzać żandarmów? Mają zepsuty rower, może będą chcieli mój mi odebrać?”. Kolega z AK mieszka w mijanych zabudowaniach. Postanawia więc przeczekać na jego posesji.

Skręca i wjeżdża na podwórko. A tam zielono od mundurów: dwudziestu, może nawet trzydziestu gestapowców. – Hände hoch! – krzyczą. I pytają: – Kto jest twoim dowódcą? Liczy się impuls, pierwsza reakcja. – Feliks Okołow. W ten sposób Marek kłamie po raz pierwszy. Okołow, kierownik wydziału spawalniczego w Zakładach Ostrowieckich, kilka dni wcześniej uciekł, bo dowiedział się, że jest namierzany przez Niemców. Nie ma żadnego związku między konspiracyjną siatką Marka a panem Feliksem. Odpowiedź jest jednak natychmiastowa i gestapowcy biorą ją za dobrą monetę. Każdy oszust matrymonialny, cwaniak, hochsztapler, szpieg musi wymyślić historię, w której najdrobniejszy szczegół pasuje do całości. Marek siedzi w areszcie przez tydzień, układa opowieść. Kiedy wezmą go w obroty, będzie gadał jak Demostenes (uczył się o nim w gimnazjum). I nie powie ani słowa prawdy. Podaje nazwiska, które przesłuchujący i tak znają. Wymyśla powiązania.

Wszy i pchły Jeszcze nie wie, że sprawy przybiorą gorszy obrót – z Ostrowca zostanie przewieziony do więzienia w Radomiu, a stamtąd do obozu koncentracyjnego GrossRosen, gdzie zamieni się w numer 20 621. Trafi do drewnianego baraku dla „zugangów”[8]. Zostanie jednym z dyżurnych, odpowiedzialnych za przygotowywanie stołu na posiłki dla grupy kolegów. Blokowy, więzień narodowości niemieckiej, zarządza przed obiadem polowanie na wszy. Objaśnia procedurę: każdy musi się rozebrać, a następnie przekazać bieliznę dyżurnemu. Dyżurny otrzymuje stuwatową żarówkę. Podłącza ją do prądu, żeby rozgrzanym szkłem uśmiercać insekty. Na salę wchodzi esesman. Pyta o postępy prac. Marek zgłasza się do odpowiedzi. – Wszy nie znalazłem, ale za to gniazdo pcheł!

Poczucie humoru nigdy go nie opuszcza, tylko że nikt nie śmieje się z żartu. Po inspekcji blokowy kopie żartownisia z całej siły. – Trzeba było skłamać – tłumaczy – że nic nie znalazłeś. Następnego dnia esesman zleca dezynfekcję całego baraku.

Likwidator Na razie Marek zeznaje w Ostrowcu. Kłamie gestapowcom w żywe oczy. Atmosfera podczas przesłuchania jest dobra. Niemcy cieszą się sukcesem, na stole papierosy i piwo. Gdyby mówił prawdę, musiałby ujawnić, że w marcu 1941 roku zaczął konspirację od prostych zadań w Związku Walki Zbrojnej – funkcja łącznika, roznoszenie gazetek, „dowiedz się to, dowiedz się tamto”. Zatrudnił się w Zakładach Ostrowieckich, miał dostęp do służby ochrony. Rozpracowywał strukturę (posterunki, uzbrojenie), aż wzięli go do Kedywu. A tam wiadomo: rozwalić donosiciela, oprać tyłek innemu, ostrzyc babę, co się puszcza z Niemcami, przejąć konwój z pieniędzmi. Od razu przystąpił do roboty: obrobił PKO w Ostrowcu, kasę na stacji kolejowej i kasę w cukrowni Częstocice. Z czasem zaczął wykonywać poważniejsze zadania. W 1942 i 1943 roku na polecenie dowódcy odcinka konspiracyjnego Ostrowiec Świętokrzyski zlikwidował konfidentów Gestapo: Wylonga, Cebulę, Mazurka i komendanta Werkschutzu Aurzandniczka. Pierwszy wyrok wykonał na koledze, z którym chodził do szkoły. – Serwus, Marek! – Serwus, Paweł! Wymieniają kilka słów, Paweł niczego się nie spodziewa. Marek trzyma pistolet pod płaszczem. Strzela. Taka robota.

Porwanie Siedzi w areszcie już dziewięć dni, gdy koledzy z oddziału organizują porwanie niemieckiego komisarza miasta, Bruno Motschalla. Planują wymianę – komisarz za Marka. Motschall opuszcza biuro w porze obiadu. Młodzi AK-owcy obezwładniają ochronę, przejmują samochód i pędzą w kierunku Chmielowa. Niemcy podejmują pościg. Pędzą jak szaleni. Auto z komisarzem i porywaczami wjeżdża w pole. Resory odmawiają posłuszeństwa. Grupa pościgowa otwiera ogień. Trzy godziny później Gestapo zabiera Marka na miejsce zdarzenia. Zwłoki kumpli leżą między zagonami kartofli. Następuje identyfikacja poległych. Zginęli: Marian Cisowski ps. Cichy, lat dwadzieścia, Jan Kocjan ps. Śpioch, lat trzydzieści jeden, i Jerzy Żak ps. Smok, lat dwadzieścia trzy.

Święty Krzysztofie, módl się za nami! Chociaż nie wierzy w Boga, przychodzi do kościoła, żeby spotkać Alicję KlichRączkę. Jest rok 2012. Lekarka wkrótce wyjeżdża na wakacje, tym razem leci na Filipiny. – Przecież tam jest niebezpiecznie – mówi Marek. – Poproszę o pomoc Krzysztofa, naszego wspólnego znajomego. Alicja zastanawia się, o kogo chodzi. – Jakiego Krzysztofa? – Świętego. Zanim został świętym, też nie miał prostego życiorysu. Marek zamyśla się (niby modli) i po chwili stwierdza: – Święty Krzysztof porozmawiał, z kim trzeba. Zanim Alicja zdąży zareagować, Marek odgrywa scenkę rozmowy między świętym a Panem Bogiem: – Panie Boże, modli się ten heretyk z Nowej Huty.

– A w jakiej sprawie, Święty Krzysztofie? – W sprawie pewnej kobiety.

– Co on z tymi babami… Całe życie nic, tylko baby i baby, i baby. Przecież jest już stary! – Dobrze po dziewięćdziesiątce, Panie Boże! – I jeszcze mu baby w głowie? Ale wiesz co, Krzysztof, załatw mu tę sprawę. Marek śmieje się i udaje Świętego Krzysztofa przemawiającego z nieba: – Stary zbereźniku Marku, pójdę ci na rękę. Będę chronił twoją ukochaną doktorkę.

Egzekucja Bożą opiekę traktuje z przymrużeniem oka. Wierzy tylko w szczęście albo jego brak. W marcu 1944 roku obserwuje w Gross-Rosen egzekucję niedoszłych uciekinierów. Główny organizator ucieczki zostaje skazany na śmierć przez powieszenie, a jego wspólników czeka rozstrzelanie. Niemcy spędzają na plac apelowy wszystkich więźniów. Wokół stoi kordon esesmanów uzbrojonych w broń automatyczną. Wyrok zostaje odczytany, a następnie wykonany. Przekaz jest jasny: ucieczka to bardzo zły pomysł.

Numery Alicja Klich-Rączka przyjeżdża do domu opieki. Widzi, że pacjent, którym zajmowała się przez lata, majaczy i wraca do obozowych wspomnień. Śni mu się transport do obozu. Pociąg jedzie powoli. W ostatnim wagonie tylko jeden strażnik. Wystarczy go obezwładnić i uciekać, ale Marek nie ma siły. W Gross-Rosen codziennie przychodzi esesman, który wyczytuje numery. Wyczytani idą na rozstrzelanie, krematorium dymi.

Ale Marka nie wyczytują.

Relacja W 1980 roku podyktuje relację na potrzeby muzeum w Oświęcimiu. Przekaże tylko najważniejsze fakty, jakby nic innego nie było warte zapamiętania. Po dwóch tygodniach w Gross-Rosen wyrusza, wraz z grupą trzystu–pięciuset osób w pasiakach, transportem w kierunku Auschwitz. W KL Eintrachthütte (podobóz Auschwitz III–Świętochłowice) otrzymuje nowy numer – 175 783, wytatuowany na przedramieniu lewej ręki. Ma pracować w hucie jako monter celowników do dział przeciwlotniczych. Pierwszego dnia pojawia się elegancki kapo w oficerkach i oświadcza: – Zaraz dostaniecie kaszę. I rzeczywiście przywożą kocioł gęstego krupniku. Godlewski siedzi przy stoliku, opróżnia miskę. Podchodzi do niego dziwna figura, stary więzień, czupiradło w obozowym mundurku. Przyglądają się sobie nawzajem, gadają o tym, o tamtym: „A ty skąd? A ty jak? A ty co?”. Stary więzień patrzy Markowi w oczy: – Uciekamy z obozu? Przy pierwszym kontakcie! Marek myśli: „prowokator”. Odpowiada na odczepnego: – Co ty, zwariowałeś? Ten, który złożył propozycję, nie poddaje się. Nie jest prowokatorem, wkrótce stanie się najbliższym przyjacielem. – Nazywam się Tadeusz Krupa. Jestem obozowym elektrykiem. Mówią na mnie „Amper”. Instalacja w obozie, za którą odpowiada Tadek, to dwa rzędy drutów kolczastych podłączonych do prądu i lampy na co drugim słupie. W nocy przy drutach jest widno jak w dzień. Nawet jeśli nikt nie zauważy, że więzień podchodzi do ogrodzenia, to przy próbie ucieczki i tak zabije go wysokie napięcie.

Tadek przekonuje Marka, że obmyślił plan doskonały. Wie, jak wyłączyć prąd w drutach, żeby Niemcy się nie zorientowali. Dodatkowo od kilku tygodni systematycznie uszkadza żarówki, żeby przyzwyczaić strażników do awarii. – No zły materiał, wojenny, to się psują – tłumaczy. Nieczynna lampa oznacza, że w nocy przy ogrodzeniu tworzy się ciemna przestrzeń. Jeśli druty odłączy się od prądu, wystarczy je przeciąć i można wiać.

Telegram = = PILNE – NATYCHMIAST PRZEDŁOŻYĆ = = OBÓZ KONCENTRACYJNY AUSCHWITZ NR 4457/5/44 1045 = POUFNE = 1. DO GŁÓWNEGO URZĘDU BEZPIECZEŃSTWA RZESZY IVC 2, BERLIN. - 2. DO SS – GŁÓWNEGO URZĘDU GOSPODARKI I ADMINISTRACJI SS, URZĄD D ORANIENBURG. - 3. DO WSZYSTKICH LEŻĄCYCH NA WSCHODZIE KWATER GŁÓWNYCH POLICJI PAŃSTWOWEJ I KRYMINALNEJ ORAZ KOMISARIATÓW POLICJI GRANICZNEJ DOTYCZY: POLSCY WIĘŹNIOWIE ARESZTOWANI PREWENCYJNIE 1. GODLEWSKI, MARCELI UR. 2.6.21 W KOSSOWICACH, OSTATNIO ZAMIESZKAŁY: OSTROWIEC – SWIETOHEYSKI, RADEMSKASTR. 75, - 2. KRUPA, THADDEUS, UR. 26.7.14 W MIELCU, OSTATNIO ZAMIESZKAŁY: TARNOW, STARY RYNEK 22, - 3. NAROWSKI, ANTON, UR. 23.3.06 W MIELCU, OSTATNIO ZAMIESZKAŁY: MIELEC, 3. MAJA STR. 21, - WYŻEJ WYMIENIENI ZBIEGLI 7.5.44 Z OBOZU KONCENTRACYJNEGO AUSCHWITZ III, OBOZU

PRACY

HUTA

EINTRACHTHÜTTE.

NATYCHMIAST

ROZPOCZĘTA

AKCJA

POSZUKIWAWCZA DOTYCHCZAS BYŁA BEZSKUTECZNA. UPRASZA SIĘ O WDROŻENIE DALSZYCH ŚRODKÓW POSZUKIWAWCZYCH I W RAZIE SCHWYTANIA O BEZZWŁOCZNE POINFORMOWANIE OBOZU W AUSCHWITZ. - DODATKOWO DLA RADOMIA. PROSZĘ O ZLECENIE WPISANIA GODLEWSKIEGO DO

SPECJALNEJ KSIĘGI OSÓB ŚCIGANYCH. DODATKOWO DLA KRAKOWA. PROSZĘ O ZLECENIE WPISANIA KRUPY I NAROWSKIEGO DO SPECJALNEJ KSIĘGI OSÓB ŚCIGANYCH. DODATKOWO DLA SS – GŁÓWNEGO URZĘDU GOSPODARKI I ADMINISTRACJI SS. NASTĄPIŁO ZGŁOSZENIE REICHSFÜHREROWI. NASTĄPI DALSZY RAPORT. DOTYCHCZAS NIE STWIERDZONO ZAWINIENIA STRAŻY. - OBÓZ KONC. W AUSCHWITZ 2/175783/8.5.44 PODPISANO SCHWARZ +

Księża Przepływają Przemszę. Koło Trzebini Krupa mówi: – Chodź na plebanię, może ksiądz da coś zjeść. Pukają. Wychodzi nieprzyjemny typ w sutannie, upasiony, czerwoniuteńki. – Panowie, nic nie mam, biedny jestem. Nawet kwiatków sobie nie posadziłem obok plebanii. Odwracają się na pięcie i idą dalej. Kolejna parafia, koło Wodzisławia. Tutaj zupełnie inaczej – proboszcz cieszy się, że zapukali. – Wchodźcie, zatrzymajcie się chociaż na chwilę. Zjedzcie ze mną obiad. Dostają jajka sadzone z ziemniakami i jeszcze po dwieście złotych na drogę. Ksiądz proponuje, że odda im swoją furmankę, bo widzi, że ledwo powłóczą nogami.

Werbunek Marek powiadamia dowódcę, że zadekował się w Kosowicach, u ciotki Preobrażeńskiej. Z domu Kotkowska, wyszła za mąż za rosyjskiego oficera, za co została wyklęta przez rodzinę. Po rozwodzie mieszka sama na wsi, jest odważna i bez wahania przyjmuje pod dach uciekiniera z obozu koncentracyjnego. Organizacja nawiązuje kontakt. Zaczynają się przesłuchania, podczas których koledzy z konspiracji muszą ustalić, czy Godlewski nikogo nie sypnął. Podaje

w zeznaniach, że gestapowiec Ostman zachowywał się wobec niego w porządku podczas wstępnego śledztwa. Nie wie, że organizacji udało się umieścić w pobliżu Ostmana agentkę, Urszulę Sławiakównę. Dzięki temu do kierownika wywiadu na miasto Ostrowiec spływają meldunki o planowanych akcjach Gestapo. Ostman jest volksdeutschem z Łodzi – z raportów Sławiakówny wynika, że bierze pod uwagę przegraną Niemców i chciałby zabezpieczyć się na przyszłość. Dowódca postanawia pójść krok dalej i zwerbować gestapowca. Marek wykonuje pierwszy rozkaz po powrocie. Za pośrednictwem Urszuli aranżuje spotkanie. Dziękuje za łagodne traktowanie w śledztwie i przeprowadza werbunek. Od tej pory Ostman jest jego agentem.

1944 Bije się pod Jałowęsami, Jeleńcem, Ćmielowem, Radkowem i Radoszycami. Pod obstrzałem broni maszynowej wynosi z pola bitwy ciężko rannego dowódcę Romana Rożyńskiego. Niczego się nie boi. Zadania przydzielone przez organizację wykonuje brutalniej niż kiedyś. Zanim zlikwidują konfidenta, torturują go: powalają na ziemię, kładą kawał grubego kija na grdykę i stają po obu stronach. Najpierw Marek odlewa się umierającemu w gębę, potem sika „Amper”, i tak długo go męczą, aż uduszą. – Tak wykonują wyrok śmierci, ostatni, który pamiętam – mówi Henryk Jaszcz, rocznik 1922, kolega z konspiracji (przeżyje Marka, będą przyjaźnić się do końca). Jaszcz wspomina jeszcze jedno zdarzenie: początek akcji „Burza”, Puszcza Świętokrzyska. Razem z Markiem patrolują okolice. Niedaleko chłopskich zabudowań widzą przez lornetki cztery postaci. Okazuje się, że to sowieccy oficerowie zrzuceni na spadochronach. Wśród nich kobieta, piękna blondynka. Partyzanci ślinią się na jej widok, ale robią swoje – przesłuchują zatrzymanych, odbierają im broń i dokumenty, rekwirują radiostację. Zapada decyzja o likwidacji. Marek każe całej czwórce wykopać groby.

Partyzanci dzielą się robotą przy egzekucji. Heniu odciąga Marka na bok i mówi: – Tej blondynki nie zastrzelę, za ładna. Niech zrobi to ktoś inny.

Aresztowanie Po upadku Powstania Warszawskiego zaczyna się demobilizacja. Marek zakopuje broń i znika. Za chwilę będzie mieszkał w Krakowie, przy Narutowicza. W dużym mieście łatwiej się ukryć i znaleźć pracę. W kwietniu 1945 roku przyjedzie na chwilę do Kielc, zostanie aresztowany na dworcu i trafi do aresztu Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W protokole rewizji osobistej funkcjonariusz Stefan Fortuna odnotuje, że znalazł przy aresztowanym sto dziewięć złotych, kenkartę, legitymację PPS, akt urodzenia, czarny portfel, krawat, dwie chustki do nosa, grzebyk, fajkę, torbę płócienną, dwie koszule, dwie pary skarpet, dwa zeszyty i dziewięć butelek wody kolońskiej. Warunki odsiadki gorsze niż w obozach. Piwnica, betonowa podłoga. Niektórzy więźniowie nie mają pryczy, śpią na betonie. Dostają kawałek chleba z łubinem, niby-zupkę w puszce po konserwach. Kolega z celi zdejmuje wszy z ubrania i próbuje jeść. Ciągle przesłuchania. Na zmianę pracują dwaj oficerowie śledczy: Czesław Brzoza oraz Tadeusz Słomka. Z depozytu, w którym przechowywane są rzeczy osobiste więźnia, ktoś zabiera flakonik perfum na potrzeby funkcjonariusza Brzozy, co zostaje pokwitowane nieczytelnym podpisem. Każdego dnia ubecy pytają Marka o nazwiska, kontakty, szczegóły. Z wyraźnym trudem, niewprawni w pisaniu, sporządzają charakterystykę przesłuchiwanego: Godlewski Marceli wstąpił do organizacji A.K. przy końcu 1941 r. Początkowo był w poczcie d-cy kompanji Roga, puźniej członkiem bojówki D.W.I00. następnie objął dowództwo po plut. Wąsie Mieczysławie. Siedział w Gestapo w Ostrowcu, w Radomiu, w Gross Rozem i w Oświęcimiu a puźniej uciekł z dwoma kolegami. W Ostrowcu i powiecie Opatowskim robił roboty a mianowicie rabowanie kas, likwidowanie konfidentów i bandytów. Ostatni raz miał kontakt przy demobilizacji w połowie października 1944 r. Ostatnio z tą organizacją kontaktu niemiał, a zapisał się na członka P.P.S, gdyż są dowody

rzeczowe. Za czasów okupacji kontaktował się z gestapowcem Osmanem w roku 1944 w lipcu z polecenia szefa wywiadu w celu aby się dowiedzieć kiedy będzie łapanka, aresztowania i jeżeli kto będzie z naszych aresztowany to żeby się starał uwolnić. Kontaktował się z Osmanem aż do końca 44 r. do jego pujścia w pole. Osman dlatego dawał wywiady ponieważ był przekupiony.

12 czerwca Tadeusz Słomka dyktuje protokół, w którym stwierdza umorzenie sprawy przeciw Godlewskiemu, i zgodnie z poleceniem prokuratora wojskowego postanawia zwolnić aresztanta. Marek wychodzi na wolność i wyjeżdża na Ziemie Odzyskane.

Nieobecność W 1954 roku szuka go milicja z Wrocławia. Wysyła rozpytania do wszystkich powiatów. Po kilku dniach nadchodzą meldunki z terenu. Podporucznik Bondel, komendant z Lwówka Śląskiego, informuje, że u nich Godlewskiego nie ma. Podporucznik Garbowski z Jawora: obywatel Godlewski nie figuruje w spisie mieszkańców. Brak śladów w Wałbrzychu, Bystrzycy i Sycowie. Komenda MO w Oławie dokonuje wszechstronnego sprawdzenia. Bez rezultatu. Godlewski nie mieszka w Wołowie, Miliczu, Lubinie ani Górze Śląskiej. A przecież musi gdzieś być! W archiwum leży jeszcze notatka sprzed czterech lat, ślad, że człowiek istniał. dnia 28.IX.1950 r. Ja Sarnecki Władysław funkcjonariusz M.O. po rozpytaniu ludności i po ukończonym wywiadzie stwierdziłem Że Godlewski Marceli Benedykt syn Zbigniewa i Ireny Ludwiki zd. Kotkowska urodzony 2 VI 1921 w Kosowicach a obecnie zamieszkały na Ziemiach Odzyskanych w Jeleniej Górze i podobniesz tam prowadził jakieś przedsiębiorstwo, i jego własny samochód wiózł dzieci na wycieczkę z Jeleniej Góry do Wrocławia i w drodze uległ katastrofie, w wyniku kturej zostało zabite jedno dziecko i sześcioro odniosły rany, i za daną katastrofę w/w został zatrzymany wraz z Szoferem i Kierownikiem Szkoły i przebywa w Więzieniu w Jeleniej Górze lub we Wrocławiu. Bliższych danych brak i nie można ustalić. (–) Sarnecki

Odwilż W drugiej połowie lat pięćdziesiątych znowu pojawia się w Krakowie. Po Październiku ’56 wstępuje na Uniwersytet Jagielloński i zaczyna zaoczne studia prawnicze. Żeni się z kompozytorką i pianistką – Ireną Garztecką-Jarzębską. Irena pracuje w Polskim Wydawnictwie Muzycznym. Tworzy utwory fortepianowe, kameralne i na orkiestrę. Małżeństwo psuje się po pięciu latach i kończy rozwodem. W 1963 roku Irena ginie w wypadku samochodowym w okolicach SkarżyskaKamiennej.

Basia W 1964 roku Marek znajduje trzecią żonę. Basia będzie miłością jego życia. Nazywa ją pieszczotliwie „kundelkiem”. Dobrze się bawią. W lecie – nad wodą, w zimie – na nartach, w sezonie myśliwskim – na polowaniach. Chwila wolnego i już ich nie ma, w domu by nie wysiedzieli. Opaleni, wyprostowani, pozują do zdjęć. Robią razem nalewki z tego, co wyrośnie na działce. Część butelek rozdają znajomym, część wypijają w domu. Wiele lat później, gdy z Basią nie będzie można się dogadać, użyje przekupstwa: – Kundelku, jak się wykąpiesz, to tutaj czeka naleweczka. Ale na razie wszystko jest w porządku.

Rysa W 1974 roku Wydział Śledczy Milicji Obywatelskiej w Krakowie prowadzi sprawę operacyjnego rozpoznania „Instruktor”. Śledztwo dotyczy łapówkarstwa w ośrodkach szkolenia kierowców Polskiego Związku Motorowego i Ligi Obrony

Kraju. Po kilku miesiącach gotowy jest akt oskarżenia skierowany przeciwko dwudziestu jeden osobom – pracownikom ośrodka, instruktorom nauki jazdy i egzaminatorom. Wśród oskarżonych jest także Godlewski. Pracuje wtedy w Przedsiębiorstwie Transportowo-Sprzętowym TRANSBUD. Zostaje aresztowany 8 lutego 1974 i trafia na Montelupich. Prokuratura zarzuca mu, że jako członek komisji egzaminacyjnej „przyjmował korzyści majątkowe w różnej postaci w zamian za okazywanie kandydatom przychylności przy prowadzeniu egzaminów na prawo jazdy oraz faktyczne ułatwianie tych egzaminów”. Sąd wymierza karę dwóch lat więzienia.

Pomiędzy Wychodzi na wolność i kolejne lata upływają szybko, niepostrzeżenie. Decyduje się na wcześniejszą emeryturę. Wybucha Sierpień ’80, Jaruzelski ogłasza stan wojenny, osiem lat później odbywają się pierwsze częściowo wolne wybory, nadchodzi koniec PRL-u. Ale on jest poza tym, jakby miał dość uczestnictwa w historii. Cieszy się, że nadszedł czas spokoju, kiedy może być z Basią i nic innego nie ma znaczenia. Życie mija im jak u Bułhakowa – Mistrz i Małgorzata znajdują azyl w dwóch pokojach w suterenie, nieopodal zaułka arbackiego, żeby zapomnieć o całym świecie: Kiedy zrywały się majowe burze, a tuż za oślepłymi okienkami z szumem płynęła ku ściekowi woda, grożąc zalaniem ich ostatniej przystani, zakochani rozpalali w piecu i piekli sobie w popielniku kartofle. Z kartofli buchała para, czarne łupiny ziemniaczane brudziły palce (…). Kiedy skończył się okres burz i nadeszło parne lato, w wazonie pojawiły się od dawna wyczekiwane i ulubione przez nich róże[9].

Kumple Z Henrykiem Jaszczem – „Piechurem” – spotykają się dopiero na początku lat

dziewięćdziesiątych. Heniu mieszka w Poznaniu, Marek – w Krakowie. Widują się w Ostrowcu na spotkaniach kolegów z partyzantki. Jeżdżą także do wdowy po dowódcy Krzekotowskim, która osiadła w Krościenku nad Dunajcem. Chociaż przekroczyli już siedemdziesiątkę, nadal są twardzielami. Heniu wchodzi na Trzy Korony, wspólnie z Markiem idą na Sokolicę. Urządzają spływy kajakowe. Ostro piją. W rozmowach powraca przeszłość – ale tylko ta najdawniejsza, wojenna. O czterdziestu pięciu latach w PRL-u prawie nie rozmawiają. Marek rozbawia wszystkich opowieściami o Tadziu Krupie – „Amperze”. Przez całe życie zachował do niego słabość. – „Amper” to był cwaniaczek – mówi w 2015 roku Henryk Jaszcz. – Po wojnie handlował w Krakowie proszkiem na pchły czy na wszy. A ten proszek to była tarta cegła. Tego typu gość!

Szczegóły Dopiero teraz mogą sobie wszystko opowiedzieć. Marek wspomina, jak między Ostrowcem a Gross-Rosen przewożą go do więzienia w Radomiu. Przesłuchanie prowadzi funkcjonariusz Gestapo, Koch. Wyjątkowe bydlę. Wygania aresztantów na wybetonowane podwórko i wydaje komendy: – Padnij, powstań, padnij, powstań, padnij, powstań. Marek musi pamiętać, co skłamał w Ostrowcu, bo ciągle dopytują go o szczegóły. Zaczyna chorować, ledwo trzyma się na nogach.

Czujność Jest już stary, zmaga się z chorobą żony. Diagnoza: zaawansowany alzheimer. Basia robi się nieznośna, powtarza jedną rzecz piętnaście razy, nie pozwala oglądać telewizji choćby przez dziesięć minut. Marek ma osiemdziesiąt osiem lat

i dwa nowotwory, traci siły, ale nie poddaje się. Masuje żonę, naciera ją balsamem, kładzie do łóżka, śpiewa na dobranoc. Znajomym tłumaczy, żeby nie dzwonić wieczorem, bo musi wygłaskać swojego kundelka. – Pan sobie sam nie poradzi – słyszy od doktor Klich-Rączki. Decyduje się oddać Basię do domu opieki. Żeby nie było jej przykro, kłamie, że on też zamieszka w podobnym miejscu, tylko w innej części miasta. Raz w tygodniu kupuje kawę, pączki dla pielęgniarek i jedzie do żony. Czasem przywozi ją na chwilę do domu. To ich święto, nikt nie może wtedy przeszkadzać. Kiedy święto się kończy, Marek wychodzi razem z Basią. Udaje, że on także jest tylko gościem w ich wspólnym mieszkaniu. Musi zadbać o każdy szczegół, jak podczas przesłuchania w Ostrowcu w 1943 roku. Kiedy przyjeżdża fotoreporter, by zrobić zdjęcia do artykułu na rocznicę wyzwolenia Auschwitz, pozuje na neutralnym tle. Tłumaczy: – Żona może zobaczyć zdjęcie w gazecie. Rozpozna mieszkanie i domyśli się, że nie jestem w żadnym ośrodku. (A przecież wie, że Basia od dawna gazet nie przegląda). Jeśli nie ma siły pojechać do żony, dba o to, by miał ją kto odwiedzić. Raz w tygodniu przyjeżdża brat z bratową. Kiedy indziej – opiekunka wynajęta przez Marka. Wykręca jego numer, przykłada Basi telefon do ucha. „Ty mój kundlu” – tak do siebie mówią i śmieją się.

Prysznic Pamięta jeszcze jedną scenę. Blokowy-sadysta wchodzi do baraku i przygląda się więźniom. Międzynarodowe towarzystwo: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Ruscy, Jugosłowianie. – A ty kto? – pyta pierwszego z brzegu. – Kazach.

Blokowy przewraca Kazacha, bije i kopie. Każe mu rozebrać się do naga i prowadzi pod lodowaty prysznic. Trzyma go pod strumieniami zimnej wody piętnaście, może dwadzieścia minut. Kiedy więzień wraca na blok – maleńki, zsiniały, pokurczony – trzęsie się jak galareta.

Rozstanie Śni mu się, że pędzi przed siebie, dwudziestodwuletni, pełen życia. Widzi, że szosą idzie dwóch żandarmów, niosą rower. Za rogiem stoi buda – niemiecki samochód do przewożenia aresztowanych. W Boże Narodzenie 2014 roku widzi Basię po raz ostatni. Żona nie poznaje go, nie chce rozmawiać, mówi sama do siebie. Sylwestra spędzają osobno. W marcu zamawia kwiaty na Dzień Kobiet, ale nie ma sił, żeby pojechać z wizytą do żony. Bukiet zawiezie taksówkarz. W maju pięćdziesiąta rocznica ślubu. Marek nie wychodzi już z mieszkania. Basię odwiedza opiekunka, potem relacjonuje: – Żona mówi tylko: „dziękuję bardzo za wszystko”, „kocham cię”, „dobre”. O pana nie pyta. W sierpniu, w domu opieki, Marek majaczy. – Kundel, kundel… Pielęgniarka uspokaja pacjenta: – Przecież tu nie ma żadnego psa!

Telefony Henryk Jaszcz – „Piechur” – regularnie kontaktuje się z Markiem Godlewskim – „Pokerem”. Prowadzi precyzyjne notatki:

18.02.2015 – Piechur dzwoni do Pokera. 25.02.2015 – Poker dzwoni do Piechura. 4.03.2015 – Piechur dzwoni do Pokera. 15.03.2015 – Piechur dzwoni do Pokera.

W kwietniu – trzy połączenia, w maju – cztery, w czerwcu – aż sześć. Ostatni telefon: 29.06. – Piechur dzwoni do Pokera.

Od tego czasu brak kontaktu.

Rozkaz – Ognia! Słyszy komendę dowódcy, ale nie może sięgnąć po broń. Leży w łóżku obezwładniony chorobą. W końcu znajduje sposób, by wydostać się z tej pułapki, chwyta pistolet i biegnie przed siebie. Obrywa. Znajdują go i odprowadzają do łóżka. – Panie Marku, już dobrze – pielęgniarki w domu opieki próbują uspokoić majaczącego pacjenta.

Szyk angielski Od kilku dni nie wychodzi z pokoju. Słyszy pytanie Alicji Klich-Rączki: – Jak pan się czuje, panie Marku? Odpowiada kłamstwem: – W porządku. Pięć tygodni przed śmiercią recytuje w domu opieki wiersz sprzed wojny, napisany przez Jerzego Jurandota. Nauczył się go na pamięć w szkole, podczas zajęć grupy teatralnej (chciał zostać aktorem). Bierze głęboki oddech (na ile to możliwe

w przypadku starca stojącego nad grobem), patrzy przed siebie, moduluje głos: Na obrazie w kinie „Rialto” Gary Cooper miał sakpalto, Identycznie taki sak Ja nabyłem w firmie Szpak. Kolor beige, materiał bielski, Czysta wełna, szyk angielski, Dwieście złotych, ale cud. Drogo? Trudno. Coûte que coûte[10].

I jeszcze siedemdziesiąt dwie linijki tekstu, bez pomyłki, bez zająknięcia.

[8] Zugang – nowo przybyły do obozu więzień. [9] M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, tłum. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999 (fragm. rozdziału 13: Pojawia się bohater). [10] J. Jurandot, Sak, [w:] Moja tfurczość, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1966.

Rozdział czwarty

LIDIA

Numer – Babciu, co to? Wiktoria ma cztery lata i zauważa cyfry na ręce babci. Lidia Maksymowicz patrzy na poważną twarz wnuczki. – Dostałam numer, żeby mamusia mnie nie zgubiła. Za kilka lat Wiktoria będzie wystarczająco duża, by poznać historię Ludy, która stała się Lidią.

Tatuaż Luda ma czarne, kręcone włosy i wielkie niebieskie oczy. Zostaje przywieziona z mamą i dziadkami z Białorusi, w środku nocy, w czerwonym wagonie. Choć za dziesięć dni, 14 grudnia 1943 roku, skończy dopiero trzy latka, jest więźniem politycznym. Trafia do Auschwitz, bo Niemcy podejrzewają jej bliskich o kontakty z partyzantami. Rodzina staje na rampie, słyszy komendy esesmanów, ujadanie psów i płacz bitych ludzi. Babci i dziadkowi każą iść w lewo. Są za starzy, by przydać się panom tego miejsca, więc kieruje się ich prosto do gazu. Za to dwudziestoletnia Anna z córeczką przechodzą w prawo, na kwarantannę. Dziewczynka patrzy, jak długie warkocze matki lądują na ziemi. Na wysokiej szafie stoi słoik z ciemnym płynem, który spływa do węża zakończonego igłą. Przykładają narzędzie najpierw do ręki matki, a potem córki. Kłują numery: 70 071 i 70 072. Boli, ale nie wolno krzyczeć. Na przedramieniu pojawiają się cyfry – równe, ciemne, wyraźne. Kiedy po wojnie będzie porównywać tatuaże z innymi dziećmi Auschwitz, zauważy, że jej numer wygląda jak zapisany w zeszycie prymuski. Większość kilkulatków podczas tatuowania nie wytrzymuje bólu, rusza rączkami i wyrywa się.

Luda nawet nie drgnie. Po wielu latach, gdy jest już babcią, nie umie pozbyć się myśli, że jej wnuczka nie przetrwałaby w Auschwitz ani tygodnia.

Blok Mama z łysą głową nie przypomina już siebie, ale wciąż można się do niej przytulić i słuchać uspokajającego głosu. Wkrótce jednak zostaną rozdzielone. Anna, młoda i zdrowa, nadaje się do roboty. Będzie pracować w Harmężach przy przesuwaniu koryta Wisły. Niemcy stale rozbudowują obóz, postanawiają uregulować rzeki w pobliżu Auschwitz, by teren lepiej służył planowanym inwestycjom. Trzylatka trafia do dziecięcego baraku. Wszystko wydaje jej się wysokie: sufit, okna, esesmańskie buty. Dzieci jest kilkadziesiąt, może kilkaset. Każde mówi w swoim języku – mali Żydzi i Rosjanie, Romowie i Czesi. Śpią na pryczach razem ze szczurami, na sztywnych od brudu kocach. Pilnują ich blokowe, które brzydzą się dotknąć małych więźniów. Dzieci cuchną, z polepionych włosów wyłażą im wszy.

Doktor Kiedy dziewczynka rozgląda się po ogromnym baraku, doktor Josef Mengele już dobrze zadomowił się w Auschwitz. Przybywa w maju 1943 i od razu robi wrażenie na załodze. Pali się do roboty, ambitnie podchodzi do zadań związanych z epidemią tyfusu. Wysyła całe bloki do gazu. Dobrze czuje się na rampie. Przystojny, schludny, stoi w błyszczących butach i białych rękawiczkach, pogwizdując arie operowe. Elegancką laseczką wskazuje to na lewo, to na prawo. (Czy jest na rampie także tej zimowej nocy, gdy przyjeżdża transport z Białorusi? Podczas powojennych procesów niektórzy świadkowie zeznają, że był

przy każdej selekcji, jednak w akcie oskarżenia uda się ich udokumentować trzydzieści dziewięć). Doktor czasem zdobywa się na parę słów w kierunku matek: – Proszę uważać na swoje dziecko, może się zaziębić. – Pani jest zmęczona po długiej podróży. Proszę oddać dziecko tej kobiecie, a znajdzie je pani później w żłobku[11].

Wizyta Anna wchodzi do baraku dziecięcego. Od czasu do czasu łamie obozowy regulamin – udaje jej się przemknąć, by zobaczyć córkę. Czołga się po ziemi, gdy reflektor nie oświetla drogi. Przynosi kawałek chleba, ziemniaka albo cebulę. Tuli przez chwilę małą i jak mantrę szepce jej do ucha: – Nazywasz się Ludmiła Boczarowa. Pochodzisz z Mińska. Twój ojciec, Aleksander, jest oficerem Armii Czerwonej. Jakby przeczuwała, że za chwilę stracą się z oczu.

Eksperymentator Na rampie Mengele co jakiś czas wpada w emocje. „Zwillinge!”[12] – krzyczy i wydobywa z tłumu pary bliźniąt. To jego materiał do badań. Chce ustalić, w jaki sposób zwiększyć liczbę ciąż mnogich i zagwarantować, że dzieci będą rodziły się śliczne, aryjskie, z niebieskimi oczami, jasnymi włoskami, o nienagannej budowie ciała. „Barwa oczu jest ważna i być może da się nią manipulować” – myśli doktor. Wybiera grupę dzieci, zakrapia im oczy barwnikami. Przygotowuje preparaty z różnokolorowych tęczówek. Kładzie na stole próbki: niebieskie, zielone, fioletowe, żółte. Według innej relacji – przyczepia gałki oczne szpilkami do ściany, jak kolorowe motyle. Dzieci bez oczu trafiają do gazu.

Operacje i zabiegi wykonuje bez znieczulenia. Amputuje kończyny, zakaża rany, zszywa ze sobą ciała bliźniąt. Staje na brzuchach ciężarnych kobiet, odcina piersi, gotuje ciała ofiar, by oddzielić mięśnie od kości. Ma grupę ulubieńców. To dzieci, które wydają mu się wyjątkowo cennym materiałem do badań. Rozdaje im słodycze i ładne ubranka, bawi się z nimi w świetlicy.

Sześć kilo Dziewczynka spędza większość czasu z biegunką na nocniku, głoduje. Nie jest faworytką doktora, ale bywa przydatna. Przychodzą do niej postacie w białych kitlach. Dają zastrzyki i odchodzą. Za jakiś czas na drobnym ciałku tworzą się bolesne wrzody. Anna przychodzi do baraku dziecięcego i wpada w panikę. – Nie ma mojego dziecka! Dopiero gdy usłyszy charakterystyczne „Ma” (tak Luda zwraca się do matki), rozpoznaje córeczkę. Jej ciałko stało się przezroczyste. Anna dowiaduje się, że obozowi lekarze wytoczyli dziewczynce krew z przeznaczeniem dla niemieckich żołnierzy. Płacze nad losem córki, ale próbuje się pocieszać: mała od urodzenia jest silna i zdrowa. Przyszła na świat z dwoma zębami, ważyła sześć kilo. Może urodziła się taka, żeby to wszystko przetrwać?

Ciemno Luda dostaje rady od starszego żydowskiego chłopca: nie krzycz, nie płacz, nie daj się złapać. Boi się zastrzyków, więc gdy do baraku wchodzi biała postać, siada w kąciku pryczy lub pod nią. Zamyka oczy – w ten sposób robi się ciemno i ma wrażenie, że jest niewidzialna.

(Umiejętność znikania zostaje jej na zawsze. Gdy kładzie się spać z jakimś problemem, nasuwa kołdrę na głowę. Zasypia i po przebudzeniu czuje się lżej). W Auschwitz przyzwyczaja się do głodu. Potrafi reagować na komendy raus i schnell. Dzieci wokół niej ubywa. Gdy umierają, ich ciała układa się na długim, nigdy niedającym ciepła piecu. Pewnego dnia pojawiają się nowi przybysze – to dziewczynki przywiezione z Powstania Warszawskiego. Są starsze, dobre i miłe. Można nauczyć się od nich pacierza i piosenki Jedzie pociąg z daleka. Nowe, polskie słowa zastępują te rosyjskie, coraz bardziej rozmazane, niewyraźne. Pewnego dnia ktoś wskazuje Ludzie ciało kobiety na stosie trupów, ułożone twarzą do ziemi. Mówi: – To twoja mama. Nie żyje.

Ciepło Wokół słychać krzyki i wystrzały. Ogromne grupy ludzi opuszczają obóz. Zostają chorzy, kaleki i dzieci. Pojawiają się żołnierze, ale to nie esesmani. Ci nowi mają czerwone gwiazdy na czapkach. Dziewczynka dostaje od nich kawałek chleba z margaryną i trochę gorącej kawy. Trzy dni po wyzwoleniu wciąż siedzi w obozie. Za druty zaglądają mieszkańcy Oświęcimia. Jest wśród nich Ryszard Rydzikowski. Przed wojną w tym miejscu była jego ojcowizna. Rodzinny dom już nie istnieje, są za to baraki. Gromada wynędzniałych dzieci siedzi na podłodze. Wielkimi oczami wpatrują się w stronę wyjścia. – Czy można zabrać któreś z tych dzieci? – pyta Rydzikowski. Nad maluchami próbuje zapanować jedna starowina. – Wszystkie można. Nie mają rodziców. Ryszard wraca do domu. Następnego dnia przychodzi do Auschwitz z żoną, Bronisławą. Oboje są przerażeni. Wydaje im się, że widzą same trupy. Wchodzą do baraku

dziecięcego. – Niech nas pani zabierze z sobą – słyszą z każdej strony. Luda ma wydęty z głodu brzuszek, ostrzyżone do skóry włosy i ciało pokryte wrzodami. Szpeci ją głęboko rozcięta warga. Podbiega do Rydzikowskich, od razu wtula się w futrzany płaszcz Bronisławy. Futro jest ciepłe i miękkie, dziecko nie może się od niego oderwać. – Weź mnie, ciociu. – A będziesz grzeczna? – Będę. Bronisława bierze małą na ręce i wynosi z baraku. Dziewczynka ze smutkiem spogląda na miskę grochu, którego nie zdążyła zjeść. Zabierają ją do domu, do Oświęcimia. Pierwszy raz widzi umeblowane pokoje, wannę wypełnioną ciepłą wodą. Nie wie, do czego służy. Kładą ją do łóżka z białą pościelą.

Nowe Nadchodzi moment, w którym Luda staje się Lidią – otrzymuje nowe imię, nazwisko i datę urodzenia. Sąd Grodzki w Oświęcimiu na posiedzeniu w dniu 24 czerwca 1947 roku oficjalnie stwierdza, że dziewczynkę powierza się opiece Rydzikowskich. Ryszard i Bronisława bardzo o nią dbają, ale i tak ciągle choruje. Cierpi na skręt kiszek, zapalenie płuc i opon mózgowych. Skóra z odmrożonych nóżek schodzi siedemnaście razy, warga goi się przez dwa lata.

Zabawy Mieszkają na poniemieckim osiedlu. W pobliżu są ruiny domów, na które spadły bomby. Właściciele nie zdążyli wynieść rzeczy – dzieciaki spacerują po gruzach,

znajdują talerzyki, garnuszki, słoiczki. Często biegają po terenie dawnego obozu. Lubią zaglądać do głębokich dołów, które kiedyś były latrynami. Pochylają się nad ogromną dziurą, jakby za chwilę miały do niej wpaść, i w ostatniej chwili „się ratują”. Lidka urządza selekcje na podwórku. Ustawia dzieci w szeregu, bierze trzonek od młotka i wkłada wszystkim po kolei pod pachę. – To jest termometr. Masz gorączkę? Pójdziesz na rewir. Każe klęczeć i podnosić ręce do góry. – Po ciebie przyjdzie Mengele. Ciągnie za nogi. – Z tobą do pieca. Dzieci wiedzą, że Lidka jest z obozu. – Moja mama mówiła, że ty jesteś Żydówka. Ucieka do domu, wypłakuje się Rydzikowskiej. Pamięta przecież z Auschwitz pogardliwe, niemieckie „Jude!” z przeciągniętym „u”. Rozumie z tego tylko tyle, że nie wolno być Żydem. – Mamo, jestem? – Ależ skąd! Kupują córce wózek i lalkę, nie chcą, żeby miała gorzej niż inne dzieci. Ale Lidka nie umie się bawić. Wyrzuca zabawkę i sama siada w wózku. Jeździ z górki, nie bierze pod uwagę, że może się wywrócić. Za to w chowanego zawsze jest najlepsza. Siedzi w kryjówce jeszcze długo po tym, jak koledzy kończą zabawę.

Inność W „Przeglądzie Lekarskim” naukowcy zajmujący się syndromem poobozowym publikują wyniki badań nad dziećmi Oświęcimia. Zmiany w ich psychice porównują do tych, jakie zachodzą po przejściu ciężkich psychoz, np. schizofrenii. Zarówno

w wypadku psychozy, jak i obozu koncentracyjnego przeżycia przekraczają granicę ludzkiej wytrzymałości. Mali więźniowie Auschwitz mają uszkodzony ośrodkowy układ nerwowy, cechy nerwicowe i psychopatyczne, cierpią na niedojrzałość uczuciową. Wiedzą, że są inni niż rówieśnicy.

Chrzest Do Pierwszej Komunii Lidia przystępuje w wieku siedmiu lat. Cieszy się z przygotowań i białej sukienki, ale tuż przed uroczystością pojawia się problem. – Czy Lidia jest ochrzczona? – martwi się ksiądz. – Nie wiem – odpowiada Bronisława Rydzikowska. Proboszcz zarządza: w pierwszą niedzielę będzie Chrzest, w drugą – Komunia. Pół miasta przychodzi na uroczystość lagrowego dziecka. Lidka sama odpowiada na pytania księdza. Trzyma za ręce rodziców chrzestnych. Świecę od paschału odpala Eugeniusz Nosal, były więzień Auschwitz, numer 693, inżynier zatrudniony w obozowym biurze kreślarskim.

Gimnastyka Prawie siedemdziesiąt lat później ogląda z Wiktorią fotografie z Komunii. Wnuczka przypatruje się zdjęciom, spogląda na Lidię i mówi: – Babciu, ty jesteś staruszką! Lidia śmieje się, a dziewczynka siada na dywanie z nogami założonymi za głowę. – Będzie bolał cię kręgosłup – strofuje babcia. – Nie będzie. „Jest wygimnastykowana jak ja w jej wieku” – myśli Lidia. I przypomina sobie, że gdy była uczennicą, nauczyciel wybierał ją do prezentowania ćwiczeń przed resztą klasy.

Dowód Dojrzewa, a tatuaż razem z nią. Skóra rozciąga się, numer staje się coraz większy i wyraźniejszy. Kupuje plastry i zakleja go. Dowiaduje się, że tatuaże można wywabiać. – Nie zgadzam się – oponuje matka. – Kiedyś będziesz musiała o tym wszystkim opowiedzieć, a to będzie twój dowód.

Zła Próbuje odpowiedzieć sobie na pytania: Dlaczego mnie wzięli do Auschwitz, a innych nie? Czemu dałam im się złapać? Może sama jestem sobie winna? Może byłam zła.

Zapytanie Kończy osiemnaście lat i decyduje się poszukać biologicznego ojca. Nic nie wie o jego losach, odkąd w 1943 roku trafiły z matką i dziadkami do Auschwitz. Śle zapytania do instytucji, które zajmują się poszukiwaniami zaginionych podczas wojny. Polski Czerwony Krzyż, październik 1958: Nie posiadamy dotychczas wiadomości o ojcu obywatelki.

Czerwony Krzyż w Genewie, czerwiec 1959: Z przykrością zawiadamiamy, że poszukiwania nasze nie dały żadnego rezultatu.

Znamię Niezrażona zgłasza się do Czerwonego Krzyża w Hamburgu, gdzie działa służba poszukiwania dzieci. Niemcy odpowiadają szybko. Proszą o przesłanie fotografii i wypełnienie kwestionariuszy. Lidia ma oznaczyć grupę krwi, zrobić rentgen czaszki, zapozować do zdjęć en face i bokiem. Na arkuszu z rozrysowaną sylwetką człowieka zaznacza, w jakich miejscach na jej ciele znajdują się pieprzyki. W lipcu otrzymuje z Hamburga pytania: czy pod jej lewą piersią widnieje małe czarne znamię? W jakim ubranku została dostarczona do obozu? Lidia czuje, że Niemcy wpadli na trop jej rodziny. Siada przy maszynie i pisze: „Komunikuję, że pod moją lewą piersią znajduje się owalna, ciemna plama. Do obozu koncentracyjnego przybyłam w ubraniu tzw. marynarskim z ciemnoniebieskiej wełenki. Spódniczka była układana w fałdy, na bluzeczce było przyszytych sześć białych guzików wielkości monety jednozłotowej, które łączyły ją ze spódniczką. Prawdopodobnie nosiłam sweterek ręcznie wykonany koloru czerwonego. Komunikuję jeszcze, że pod lewą łopatką mam czarne znamię”. Na odpowiedź czeka prawie dwa i pół roku. W tym czasie zdaje maturę, wychodzi za mąż, podejmuje pracę w oświęcimskich zakładach chemicznych.

List Niemiecki Czerwony Krzyż Służba Poszukiwawcza Hamburg 15.I.62 Droga Panno Rydzikowska! Jesteśmy dzisiaj w położeniu przekazać Pani radosną wiadomość, że Pani matka – nie tak jak Pani przypuszczała iż w 1943 została pozbawiona życia – żyje i obecnie znajduje się na terenie ZSRR. Pani matka Anna Boczarowa złożyła u nas wniosek o wszczęcie postępowania poszukiwawczego za Panią. Podano następujące dane personalne: Ludmiła Boczarowa, urodz. 1940, imię ojca Aleksiej, imię matki Anna. Pani miejsce urodzenia:

Dragobyczskaja Obl. miasto Nowyj Sambor. Identyczność Pani osoby została stwierdzona na podstawie numeru 70 072, który Pani nam podała. […] Z przyjacielskimi pozdrowieniami Szperliński Kierownik Oddziału

Lidia czyta list dziesiątki razy. Narasta w niej niepewność, ból, a w końcu gniew. Dlaczego wtedy, w 1945 roku, ktoś powiedział jej, że zwłoki leżące na stosie trupów to ciało matki? Jak to możliwe, że jednak żyje? A skoro nie umarła, dlaczego po wojnie jej nie odnalazła? Jak mogła zapomnieć o córeczce?

Telefon Każą zgłosić się do gabinetu sekretarza komitetu zakładowego PZPR. Będzie łączenie z Moskwą. Lidka przykłada słuchawkę do ucha. – Słyszę cię, mamo. Potem już tylko milczy. Półtora tysiąca kilometrów dalej Anna Boczarowa płacze do telefonu. Mówi po rosyjsku, córka jej nie rozumie. Sowieccy reporterzy robią zdjęcia wzruszonej matce. Anna trzyma słuchawkę obiema rękami, jakby bała się wypuścić z nich dopiero co odzyskane szczęście.

Docz Polskie i sowieckie gazety publikują depesze opatrzone sensacyjnymi nagłówkami: Odnaleziona córka Lidia odnalazła „pierwszych rodziców” Po 17 latach rozłąki odnalazła swoich najbliższych w Donbasie

Wojna skończyła się wczoraj.

Do Oświęcimia przyjeżdżają delegacje żołnierzy Armii Czerwonej stacjonującej w Legnicy. Dziennikarze przeprowadzają wywiady. Historię Anny i Lidii publikują największe dzienniki. Lidka pasuje do propagandowej koncepcji braterstwa krajów socjalistycznych: „Polacy wychowali naszą docz”. Czerwonoarmiści wycinają zdjęcia cudownie odnalezionej córki i wieszają nad pryczami, przyklejają na szafkach. Zawiadamiają o tym Lidkę w listach. Korespondencja od ludzi, którym historia przeczytana w gazecie przywróciła nadzieję na odnalezienie bliskich, nadchodzi z wszystkich zakątków ZSRS. Listonosz wnosi worki do małego mieszkanka w Oświęcimiu i wysypuje ich zawartość na podłogę.

Anna Jako jeden z pierwszych przychodzi list od mamy Boczarowej. Córeczko najdroższa... Po wyjściu z obozu przysięgłam sobie, że do końca życia nie ustanę w poszukiwaniach. Żyjesz, jesteś. Na kilku odręcznie zapisanych kartkach opowiada Lidii swoje losy. W styczniu Niemcy wywożą transport kobiet z Auschwitz do Bergen-Belsen. Tam Anna prawie umiera z głodu. Udaje jej się dotrwać do kwietnia, kiedy przychodzą Brytyjczycy. Wkrótce pojawiają się także sowieccy przedstawiciele, którzy chcą zabrać do ojczyzny swoich ocalonych. Anna oświadcza im, że wraca tam, skąd przyjechała – do Oświęcimia, gdzie czeka na nią córka. Dowiaduje się jednak, że wszystkie rosyjskie dzieci z Auschwitz trafiły do sowieckich sierocińców. Jedzie do ZSRS, rozpaczliwie szuka Ludy w domach dla sierot, w jednym nawet się zatrudnia. Tysiące dzieci przeszło przez moje ręce. Ale Ciebie wśród nich nie było.

Bronisława

Mama Rydzikowska obserwuje rosnącą wrzawę wokół córki. Odpowiada na pytania dziennikarzy, bierze udział w filmie dokumentalnym i dostaje zaproszenie do studia telewizyjnego. Proszona przez reporterów o wspomnienie pierwszych chwil z Lidią zalewa się łzami. – Jaki jest powód do płaczu, mamusiu? – Lidia próbuje uspokoić matkę. Ale Bronisława płacze nie tylko ze wzruszenia. Martwi się, że Anna Boczarowa zabierze jej córkę.

Podróż Gdy przychodzi zaproszenie z Moskwy, mama Rydzikowska oddycha z ulgą. W daleką podróż pojadą w kwietniu 1962 roku we czwórkę: Lidia, jej mąż i polscy rodzice. Lidka chce przywieźć mamie Boczarowej coś ładnego z Polski, ale czasy są takie, że nawet o porządne kwiaty trudno. Ojciec chrzestny zdobywa gdzieś bukiet pięknych białych róż. Później napisze o nich „Komsomolska Prawda”: Biełyje rozy z Oświęcimia.

Powitanie W pociągu Lidce towarzyszą reporterzy. Sowiecka dziennikarka koniecznie chce wiedzieć, czy dziewczyna wraca do ojczyzny na zawsze. Lidia tłumaczy, że jest młodą mężatką, w Oświęcimiu ma rodziców i pracę, którą lubi. Przyjechała do ZSRS tylko na kilka tygodni. Dygnitarze szykują huczne powitanie na Dworcu Białoruskim w Moskwie. Przybywają tysiące ludzi: weterani, byli więźniowie Auschwitz, dyplomaci, masy zwykłych moskwian. Każdy chce na własne oczy zobaczyć cudownie odnalezione dziecko. Na peronie czekają ekipy telewizyjne. Widok młodziutkiej czarnowłosej

dziewczyny na stopniach pociągu wywołuje euforię. Kobiety i mężczyźni śmieją się i płaczą na przemian. Lidka próbuje wypatrzeć w tłumie mamę Boczarową, ale Anny tam nie ma, ponieważ nie wytrzymuje napięcia i traci przytomność. Dziennikarze są zawiedzeni. Z konieczności rejestrują powitanie zapłakanej Lidki z biologicznym ojcem, scenę z matką zaaranżują w hotelu i dokleją później. Jeżdżą rządową czajką na wycieczki i do teatru. Spotykają się z sowieckimi notablami, muszą uczestniczyć w konferencjach prasowych, przyjęciach i uroczystościach. Wszędzie towarzyszą im kamery państwowej telewizji i aparaty fotograficzne. W Jenakijewem, gdzie mieszkają Boczarowowie, Lidię przy dźwiękach orkiestry witają delegacje z kopalń i hut.

Piętno Spokojnie porozmawiać mogą dopiero w nocy. Anna wyznaje córce, że w obozie przestała wierzyć w Boga. Opowiada o noworodkach topionych w wiadrach, o głodzie i kanibalizmie w Bergen-Belsen. Lidia dowiaduje się, że także dla matki obozowy tatuaż to piętno. Kobieta, która wróciła z Auschwitz, była w swojej ojczyźnie podejrzana i musiała wytłumaczyć się, jakim cudem przeżyła. Może była szpiegiem, a może oddawała się Niemcom? Co zrobiła z córką? – pytali śledczy z NKWD. Mąż Anny powraca z wojny, rodzą im się trzy córki, ale kobieta przez siedemnaście lat żyje w żałobie. Odmawia uczestnictwa w rodzinnych imprezach. Jedyne święto, jakie obchodzi, to urodziny Ludy – co roku 14 grudnia szykuje tort.

Matki Mama Boczarowa i mama Rydzikowska wspólnie tulą się do córki. Posyłają sobie uśmiechy, biorą pod rękę, pozując do zdjęć. Napięcia i rywalizacji jednak nie da się ukryć. Która z nich ma większe prawo do Ludy-Lidii? Ta, która ją urodziła, czy ta,

która wychowała? – Ja ci jej pod próg nie położyłam – oświadcza Anna. – Ja ją zabrałam, bo ty nie mogłaś – odpowiada Bronisława. – Miałam zostawić w obozie albo pozwolić oddać do domu dziecka? Może godzi je to spotkanie: w Moskwie idą razem podziękować doktor Oldze Nikiticznej-Klimienko, byłej więźniarce Auschwitz, która ocaliła im córkę. Lekarka ratowała w obozie chore dzieci z Białorusi: zdobywała koce, ubranka, czasem odrobinę mleka. Wiedząc o nadchodzącej selekcji, zawijała małą Ludę w szmaty, wynosiła z bloku i ukrywała u siebie na rewirze. Wiedziała, że w przeciwnym razie dziewczynka nie przeżyje – jej dramatyczny stan nie umknąłby uwadze esesmanów posyłających chore dzieci na śmierć. Teraz, prawie dwadzieścia lat później, siwiuteńka staruszka staje obok swojej dawnej podopiecznej i jej matek. Fotoreporterzy uwieczniają wzruszające spotkanie.

Powrót Proponują Lidce pozostanie w Związku Sowieckim. – Dostaniesz mieszkanie, miejsce na takich studiach, jakie sobie wymarzysz – kuszą. Grzecznie odmawia i wraca do Polski. Czeka na nią worek listów. Obcy ludzie chcą wiedzieć, jak teraz żyje dziecko z Auschwitz. Opisują swoje wojenne historie. Nie daje rady odpisywać na całą korespondencję – rodzi syna, pracuje, a do tego ciągle udziela wywiadów zagranicznej prasie i telewizji. Zapraszają ją szkoły, zakłady pracy, koła gospodyń wiejskich. Krępują ją te występy, bo żyje dość biednie, ma tylko jedną perkalową spódnicę i trzy bluzki, które na okrągło pierze i zakłada. Odpisuje na list starszego pana ze Szwecji, który w czasie wojny stracił córeczkę. Szwed bardzo chce nawiązać kontakt. Tak cieszy go odpowiedź od Lidii, że zobowiązuje się co miesiąc posyłać jej pięćdziesiąt dolarów. Dla młodej kobiety

to majątek. Zaczyna się elegancko ubierać, zamawia u krawca płaszcz, kupuje włoskie buty. Historia przeczytana w prasie i obejrzana w telewizji daje nadzieję, dlatego reportażom o Lidii towarzyszą ogłoszenia. MATKI PODAJĄ NUMERY DZIECI POSZUKIWANYCH: Dziewczynki: 77252, 77253, 77424, 61976, 61621, 69705, 61508, 69209. Chłopcy: 149876, 149783, 164882. KTO ZNA OSOBY POSIADAJĄCE TE NUMERY?

Odruch Do Lidki zgłasza się Andrzej Mularczyk, znany pisarz i scenarzysta. Lidia opowiada mu, jak poradziła sobie z konkurencją między matkami. W albumie wciąż przechowuje wycinek z gazety, w której Mularczyk opublikował jej wyznanie: Do Rydzikowskiej „mamo” i do Boczarowej „mamo”. Jedna chce, by dać jej wszystko – i druga na to czeka. Ale czy można odrobić 20 lat nieobecności? Czułam prawie fizycznie, jakby mnie coś rozdzierało na pół. Znalezienie matki rosyjskiej – polska potraktowała jak wyrok na siebie. Więc musiałam dać dowody, że tak nie jest. Ale wtedy właśnie żałowałam, że Rydzikowska była w tym futrze, że właśnie mnie wzięła z baraku. Zostając w domu dziecka jak setki innych – nie miałabym balastu, długów, a one narastały z każdym jej czułym gestem, przed którym cofałam głowę... Nienawidzę siebie za ten odruch silniejszy ode mnie. […] Teraz wiem, że jak się ma już tyle lat, to w gruncie rzeczy jest się urodzonym przez siebie samego.

Światło Co roku na Wszystkich Świętych przyjeżdża do Auschwitz, by zapalić znicz. Już nie dla mamy Boczarowej (dożyła rozpadu Związku Sowieckiego, zmarła w 1991 roku), ale dla dziadków i wszystkich, którzy z obozu nie wyszli. Towarzyszy jej mama

Rydzikowska (umiera pięć lat po Boczarowej), a później dorosły syn. Świeczkę stawia także przy torach kolejowych, po których w 1943 roku przyjechał do obozu pociąg z małą Ludą. Robi to już od wielu lat. Czeka na moment, kiedy będzie mogła zabrać do Oświęcimia wnuczkę i opowiedzieć jej swoją historię z najdrobniejszymi szczegółami. Na razie boi się, że Wiktoria jest za młoda, dlatego odkłada opowieść na później.

[11] G.L. Posner, J. Ware, Mengele. Polowanie na Anioła Śmierci, tłum. P. Nowakowski, TAiWPN Universitas, Kraków 2014, s. 51. [12] Zwillinge! (niem.) – Bliźniaki!

Rozdział piąty

KAROL

Dyrektor 7 maja 1945 roku komendant obozu Leitmeritz (Litomierzyce) przemawia do więźniów. – Wojna się kończy. Jutro wyjeżdżacie do swoich heimatów. Dostaniecie zaświadczenie i jesteście wolni. Dla Karola Tendery to koniec długiej drogi. W marcu 1940 do Mechanicznej Szkoły Zawodowej przy Krupniczej wpada Gestapo i zabiera całą klasę na roboty do Niemiec. Karol trafia do Hanoweru, ale ucieka przez Wrocław do Krakowa. Wpada w ręce Gestapo, siedzi na Montelupich, później w Auschwitz (numer 100 430), aż przewożą go tutaj, do Litomierzyc. Ale teraz dobra wiadomość: można wracać do domu. Karol zabiera dwóch kolegów, idą przed siebie. Mijają Niemców z białymi wstążeczkami w klapach. Niemcy niby już pokonani, pokorni, jednak nie wiadomo, co im przyjdzie do głowy. „Wystrzelają nas na koniec?” – myśli Karol. Wydaje komendę: – Pójdziemy polami. Maszerują w pasiakach dwa, trzy kilometry. Docierają do dużego gospodarstwa rolnego. Niemieckiego. Taki kołchoz. Świnie, krowy, kury, gęsi, kaczki – wszystko. No i dwóch Czechów, i Czeszka, i trzy Niemki, mama i dwie córki. Karol pyta: – Jesteście tutaj robotnikami? – Tak. My tu pracowaliśmy. Dyrektor tego kołchozu w dniu kapitulacji zastrzelił żonę, dwie córki, psa i siebie. I napisał, żeby ich zakopać na polach, które uprawiali. I Czesi to zrobili, zakopali ich wszystkich. Karol z kompanami zabijają świnię, smażą wątróbkę. Jedzą porządnie, pierwszy raz po paru latach. Niemka robi herbatę. Jej dwie córki, osiemnaście, może dwadzieścia lat, uśmiechnięte. Ładne dziewuchy. Podobają się Karolowi,

szczególnie jedna z nich. Matka też w porządku, dopiero po czterdziestce, prosi, żeby Karol usiadł bliżej dziewcząt. – Jak przyjdą Ruskie, obronisz nas? – pyta, bo słyszała, że Ruskie gwałcą kobiety. Rano, po dziesiątej, dwóch niemieckich oficerów puka do drzwi. Bez pistoletów, bez czapek, bez pasów z napisem Gott mit uns. Mundury mają ładnie skrojone, seledynowe (żołnierze noszą zielone, zwykłe, a oficerskie są bardziej eleganckie). – Co was tu sprowadza? Co se życzycie? – pyta Tendera. – No, chcielibyśmy rozmawiać z dyrektorem tego przedsiębiorstwa. – Dyrektor jest już… Zastrzelił żonę, dwie córki, psa i siebie. Nie ma dyrektora. Zgłupieli. W końcu odważniejszy mówi: – Wiecie co, potrzebujemy ubrania, jakikolwiek anzug. Może być stary, zasmarowany. Bo jak nas Ruskie spotkają, to zastrzelą. Pomóżcie nam. Ze łzami w oczach proszą. Ruskie już jadą od Drezna, na Czechy, na Litomierzyce. No więc co zrobić? Więźniowie w pasiakach, od dwóch dni wolni, naradzają się. Jeden z kolegów, Staszek, mówi: – Karol, a co ty się o szkopów martwisz? Niech ich – mówi – sprzątną. Karol, jeszcze wtenczas na wpół wierzący, pyta: – Staszek, jesteś katolikiem? – No tak. – To słuchaj, katolik powinien pomóc drugiemu. – Zgoda. – Zaprzęgaj konie do wozu. Pojedziemy do miasta. Weźmiemy ubrania, musimy się przebrać. Przy okazji pomożemy tym Niemcom. Uratujemy życie, no. W Litomierzycach szabrownicy biorą, co kto chce. Wyrywają zamki. Prosto z wieszaków ładują czterdzieści par ubrań, tyle samo butów, koszul chyba z pięćdziesiąt. Wszystko nowe, cywilne. Karol bierze dziesięć kapeluszy, czapki, kubraczek lotniczy, dwa bloki czekolady i papierosy, chociaż nie pali. Wracają. Karol wzywa Niemców. – Kommt zu mir![13] Bierzcie ubrania. Zakładajcie.

Szczęśliwi, z miejsca im twarze rozbłysły. Odważniejszy opowiada, że był w ochronie Hitlera, ale później został przeniesiony. Führer na pożegnanie podarował mu portfel. Prawda? Nieprawda? Nie wiadomo. Oficer wyciąga portfel z kieszeni. Prezentuje głowy wybite w skórze: Wilhelm II, Wilhelm I, Bismarck. I jakiś czwarty. Podaje portfel Karolowi. Za uratowanie życia.

Przed wojną Stanisław Tendera służy w 8. Pułku Ułanów w Katowicach. Mówi synowi: – Lolek, pamiętaj! Wódki czystej, zwykłej nie bierz nigdy do ust! Wino, szampan, koniak, ale nie dużo, żebyś się nie opił. Człowiek opity nie wie, co czyni. Karol przytakuje. Będzie wystrzegał się alkoholu. Ojciec buduje domek na Wieczystej, pokój z kuchnią i przedpokój. Matka, Julia, miewa złe nastroje. Któregoś dnia wzywa chłopca do siebie. – Loleczku, ty będziesz miał najgorsze życie z całego rodzeństwa. Nie umiem tego uzasadnić, ale tak przeczuwam, przewiduję to. Karol milczy. – Kochaj ludzi – mówi matka – bądź uczciwy w życiu i pracowity. To może przejdziesz to życie. Niedługo później Julia po raz piąty zachodzi w ciążę, ale umiera przed terminem porodu. Lolek śpi w przedpokoju domku – na łóżku ze starszym bratem. Zimą wejście do domu szroni się jak drzwi od lodówki. Chłopcy wyskakują boso na pole (w Krakowie wszyscy wychodzą „na pole”) i tarzają się w śniegu. Tak się hartują, żeby być gotowym na nadejście złego.

Lider Może w tym śniegu nabiera tyle siły, że wystarcza mu jej na całe długie życie. Ma żonę, młodszą o siedemnaście lat, ale to mu nie przeszkadza, żeby dać ogłoszenie do gazety. „Starszy pan” – wtedy przed osiemdziesiątką – „pozna opiekunkę”. Gwarantowane mieszkanie za darmo, utrzymanie, a może i kieszonkowe. Żona nie jest zadowolona. Mówi: – Baby cię wyrolują, wycyganią mieszkanie, potem cię zostawią. Zgłasza się piętnaście kobiet, ale żadna mu nie odpowiada. Wizualnie nieciekawe. Niektóre z nich same potrzebują opiekuna, ha, ha! Nie zatrudnia opiekunki, tylko powtarza wiersz Sztaudyngera: „Kto mówi, że baba diabła warta, doprawdy bardzo krzywdzi czarta”. Niby narzeka, jednak ciągnie go do kobiet. Raz na dwa–trzy lata jeździ do sanatorium. Tam jest dużo pań chętnych do kontaktów. To jest znana opinia. Babki podrywają chłopów. Jest jeszcze Związek Byłych Więźniów, którym kieruje Kaziu Świst, ale Karol gra pierwsze skrzypce. Zazwyczaj, gdy umiera kolejny więzień, Tendera mówi Świstowi: – Kazek, przygotuj sobie mowę na wszelki wypadek. Ja ewentualnie mogę parę zdań powiedzieć, ale ty jesteś przedstawiciel Związku naszego. Właściwie w takich sprawach mógłby zbierać się zarząd, pięciu kolegów, tylko trudno o kworum, ludzie chorują i nawet na siedemdziesiątej rocznicy wyzwolenia obozu nie wszyscy są, chociaż rozdaje się tutaj medale pamiątkowe. Józef Paczyński nie przyjeżdża (umrze, jak wiemy, w kwietniu 2015). Tadeusz Sobolewicz nie przyjeżdża (umrze w październiku 2015). Tadeusz Smreczyński nie przyjeżdża (przeżyje syna, lekarza, który odejdzie na raka trzustki na początku 2016). Jerzy Bogusz nie przyjeżdża (umrze we wrześniu 2016). Karol odbiera medal, a po powrocie pisze do dyrektora muzeum, że nieobecni

koledzy też powinni dostać. Nie byli na rocznicy, bo chorzy i słabi. I załatwia i Smreczyńskiemu.

medale:

Paczyńskiemu,

Widać, że nadaje się na lidera klubu.

Boguszowi,

Sobolewiczowi

Najgłębiej w pamięci Jak trafił do obozu koncentracyjnego? – pytają na wszystkich spotkaniach. – Przez głupotę! Uciekł z Niemiec, uciekł z Wrocławia, zwiał nawet z domu ojca, gdzie wytropili go Niemcy. Ale ze sklepu przy Tomasza, gdzie przychodził do kolegi, nie miał szansy uciec. Gestapo odwiedza sklep. – Jest tu Karol Tendera? – pyta mężczyzna w płaszczu. – Nie ma – odpowiada ekspedient Stanisław. I w tym momencie wchodzi Karol. Otwiera drzwi, przepuszcza tego, który pytał. Stasiu, kumpel zza lady, jakby nie rozumiał, co się dzieje. Mówi głośno: – Karol, ten pan szuka ciebie. To wystarczy. Wszystko skończone. – Gestapo, proszę ze mną. Samochód rusza do więzienia na Montelupich.

Plastelina Po miesiącu przesłuchań wiozą go z Krakowa do obozu samochodem półciężarowym. Luty, piętnaście stopni mrozu. W szoferce trzech Niemców: kierowca, dwóch esesmanów. I z tyłu dwóch też. Na pace piętnastu więźniów w pozycji klęczącej. Głodni, wymarznięci. Ogrzewają się nawzajem. Nie wiedzą, co

ich czeka. Podjeżdżają w końcu pod bramę z napisem „Arbeit macht frei”. Na powitanie strażnicy biją nowo przybyłych gumowymi szlauchami wypełnionymi piaskiem. Karol próbuje uniknąć lania – chowa się za plecami wyższych od siebie, starszych mężczyzn. Spędzeni do obozowej łaźni otrzymują kawałki szarego mydła z napisem RIF. Koledzy rozszyfrowują skrót: Reines Jüdisches Fett, czyli „czysty żydowski tłuszcz”, ale Karol nie ma pewności, czy rzeczywiście chodzi o tak makabryczną informację. Kapo odpowiedzialni za procedurę mycia więźniów puszczają strumienie gorącej wody. Najpierw krzyczą: „Raus! Raus! Raus!”, później: „Wychodzić! Wychodzić!”. Wykąpani nie otrzymują ręczników. Prosto z łaźni idą na dziedziniec. Stoją po kolana w śniegu, trzęsą się z zimna. Połowa z nich umrze w ciągu kilku tygodni na zapalenie płuc. Przeżyją najsilniejsi, najbardziej zahartowani, bezwzględnie walczący o życie. – Człowiek zniewolony – powie po latach Karol – jest jak plastelina w rękach dziecka. Można zrobić z nim wszystko.

Protekcja Karol trafia do pracy przy budowie torów kolejowych. Ośmiu–dziesięciu więźniów transportuje szyny umocowane na nosidłach. Przykręcają kolejne fragmenty do drewnianych podkładów. Niedożywieni, młodzi, słabi. Pot leje się z nich strumieniami, niektórzy mdleją. Po kilku dniach jeden z kolegów (ma na imię Michał, małomówny, zamknięty w sobie) nie wytrzymuje. Mówi Karolowi: – Muszę napić się albo przynajmniej ochlapać. Nieopodal, najwyżej trzysta metrów od budowy, płynie Soła. Michał melduje Vorarbeiterowi[14], że idzie nad rzekę. Nie chce słyszeć ostrzeżeń. Wskakuje do wody, czuje ulgę, ale po chwili Niemiec puszcza serię z karabinu maszynowego

i Soła zabarwia się na czerwono. Karol myśli: „To mnie wykończy, nie dam rady”. Żadnych widoków na poprawę sytuacji, żadnej nadziei. Każdego dnia, gdy wychodzą z obozu, towarzyszą im dźwięki męskiej orkiestry, prowadzonej przez Franciszka Nierychłę. I nagle olśnienie. „Nierychło? Nierychło? Czy to nie jest kolega mojego ojca?”. Tak! Franciszek Nierychło grał przed wojną w orkiestrze ze Stanisławem Tenderą! Karol rozpytuje starszych więźniów. Twierdzą, że dyrygent, który jednocześnie pełni funkcję kapo w obozowej kuchni, jest człowiekiem niedostępnym, trzymającym z Niemcami. Ale to nie musi być przeszkoda. Trzeba spróbować. Karol podejmuje decyzję: poprosi o pomoc. – Panie kapo, jestem z Krakowa, nazywam się Tendera, syn Stanisława. Ojciec mówił mi – gra va banque – że byliście przyjaciółmi, że muzykowaliście razem. – Znam Staszka, tak, oczywiście – odpowiada kapo. – Ty jesteś jego synem? Jak tu trafiłeś? Szybka kalkulacja: powiedzieć prawdę czy działać ostrożnie? – Z łapanki ulicznej. Szedłem przez miasto, obława, wzięli kupę ludzi na wozy i przywieźli tutaj. Nierychło się zastanawia. – Ojciec żyje? – Tak. – Dobrze. Pomogę ci. Będziesz gotował zupę. Telefon do budynku administracyjnego: „Ernest, zapisz, że potrzebujemy pomocy w kuchni, od jutra będzie u nas Karol Tendera”. Załatwione. Nierychło ściska rękę synowi kolegi: – W kuchni jedzenia ci nie braknie, no i będziesz miał ciepło. Przyjdź jutro o piątej rano.

Zupa Każą mu stanąć przy kotle z zupą. Wrzuca się do garnka to, co akurat trafi do kuchni prosto z transportu. Dziś będzie Kuchenzupa, bo przy Żydach przybyłych do Auschwitz znaleziono ciastka. Rozpadają się w gorącej cieczy, którą Karol miesza w garze. Nagle wyczuwa coś dziwnego na dnie. Rany boskie! W zupie pływają złote pierścionki, zegarki, łańcuszki, wisiorki, monety, drogie kamienie. Koledzy wyjaśniają: przed przyjazdem do obozu Żydzi zapiekają w ciastkach i chlebach kosztowności, bo wydaje im się, że w ten sposób ocalą je przed rewizją. Wszystko na nic. Przybyłym w transporcie do Auschwitz odbiera się cały dobytek i kieruje ich prosto do gazu. (Zupę na bazie żywności odebranej więźniom w innych obozach nazywano goldzupą). Więźniowie zatrudnieni w kuchni dzielą się zdobyczą, chyba że przy kotle akurat stoi esesman – wtedy wszystko trafia do jego teczki. Karolowi udaje się kilka razy zebrać z dna parę pierścionków, ale wie, że nie są przy nim bezpieczne. Dlatego zabiera złoto do kuźni. Daje kowalom trochę chleba i kiełbasy (jako pracownik kuchni ma takie możliwości), każe odkuć z biżuterii grubą sprzączkę i pomalować ją czarnym lakierem. Wygląda jak zwyczajna klamra, którą można zamontować do paska i w ten sposób nie budzić sensacji.

Ruch oporu Koledzy z kuchni przyglądają się nowemu i w końcu postanawiają go wtajemniczyć. Rozmowa odbywa się w piwnicy, po cichutku. – Słuchaj, Karol. Jesteś sprytny, młody chłopak. Będziesz nam tutaj potrzebny. Chcemy, żebyś wstąpił do organizacji. Pomagamy więźniom, którzy planują ucieczkę z obozu. Zadaniem nowego będzie przygotowywanie paczek żywnościowych dla uciekinierów. Karol z miejsca godzi się na współpracę, ale Kazimierz Szelest

z obozowego ruchu oporu chce mieć pewność, że zasady są dla niego jasne. – Słuchaj, kurwa, jak powiesz komuś słowo, to wszyscy giniemy. I ty też. Nikogo nie znasz, o niczym nie wiesz. Tendera działa w organizacji do swojego ostatniego dnia w Auschwitz. Szelest po wojnie przystępuje do Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Za swoją działalność trafia do więzienia na Montelupich. Po latach spotyka w tramwaju kolegę z obozu, Józefa Paczyńskiego. Zdradza mu, że w 1947 roku siedział w jednej celi z ich wspólnym znajomym, szefem Gestapo w Auschwitz Maksem Grabnerem.

Zastrzyk w pośladek W ankiecie wypełnionej w 1969 roku Karol odpowiada na pytania o udział w obozowym eksperymencie medycznym, podczas którego został zarażony tyfusem. Czy więzień próbował uchylić się od doświadczeń? Nie było możliwości. Jeśli tak, jakie to były konsekwencje? Przebyty tyfus plamisty. W jakim obozie był eksperyment przeprowadzony? W Oświęcimiu. W jakim czasie /dzień, miesiąc, rok/? Wiosna 1943. Metoda eksperymentu /np. w formie zastrzyku dożylnego/? Zastrzyk w lewy pośladek. Miejsce pobytu więźnia w obozie w czasie trwania eksperymentu /blok, izba chorych itd./ Blok 20-ty, sala 8-ma. Czy poza tym był więzień leczony na izbie chorych jakiegokolwiek obozu koncentracyjnego? Tak. Rodzaj choroby Biegunka. Podać datę leczenia /dzień, miesiąc, rok/ Kwiecień ‘43 albo maj. Gdzie był więzień umieszczony podczas leczenia /podać numer bloku, izby chorych/? Barak szpitalny (Krankenbau) bez izb. Dodatkowe wyjaśnienia Stan zdrowia po przebytym tyfusie uległ znacznemu pogorszeniu, pozostaję stale w kontroli lekarskiej. Odręczny podpis Tendera Karol

Kumple

Po otrzymaniu zastrzyku leży w izbie chorych przez dwa tygodnie. Ze szpitala zostaje przeniesiony na blok 3A. Poznaje Józefa Cyrankiewicza, późniejszego premiera komunistycznej Polski, o którym mówi po latach: „starszy, dystyngowany pan”. Wśród obozowych kolegów jest jeszcze jeden przyszły prominent – Lucjan Motyka, w PRL-u minister kultury. Karol nie może wtedy wiedzieć, że znajomości z Auschwitz przyniosą mu ogromne korzyści po wojnie.

Szczęście Zanim dożyje późnej starości, parę razy doświadcza tego, co nazywa najprościej, jak potrafi: szczęście. W Birkenau wszyscy chorują na durchfall, czyli biegunkę, na flegmonę i na tyfus. Karol czuje, że jest chory. Słyszy od Władka Kroka: – Tutaj jest Krankenbau, po polsku szpital. Taki budynek otoczony płotem. Idź, może będzie jakiś lekarz, lekarstwa. Idzie, otwiera, patrzy, a przy samym bloku leży piętnaście półtrupów. Ruszających ręką, nogą. Wołających: picia, wody. Przeraża go to sakramencko. Spotyka dwóch Pflegerów, czyli pielęgniarzy, Żydów z gwiazdą. Mówi do jednego z nich: – Słuchaj, a macie tu lekarza? – Jakiego lekarza, zwariowałeś? Za dwa dni cię wywiozą do krematorium. Za dwa albo trzy dni, po południu, przychodzi Blockführer[15] i wszystkich zabiera do pustego baraku. Rozbierają ich do naga, jest czterech czy pięciu esesmanów. Jeden w białym kitlu. Jakaś esesmanka. W mundurach, z karabinami na wierzchu, z pistoletami. No i przeglądają, kolejno, bo to była selekcja. Władek mówi Tenderze: – Słuchaj, ty masz biały język. Jak tak, to cię odrzucą. Jak cię odrzucą, przejdź

do czwartego, piątego okna. Jak przejdziesz, ściągnę cię do przeselekcjonowanych i wrócisz z nami do Auschwitz, dwa kilometry. To jest szczęście spotkać takiego kolegę, bo na ogół ludzie walczą tylko o siebie. A Władek jest wysportowany, wysoki, przystojny chłopak. I wciąga Tenderę przez okno. Prowadzi go pod rękę. Przechodzą przez bramę. Ciemno, październik. Ledwo docierają do Auschwitz. Tam znowu do naga i kontrola. Blok ósmy, na dole laboratorium, gdzie Mengele pracuje z Kramerem, a na górze sztuby z miejscami do leżenia. I tam urzęduje doktór Fajgiel. Taki więzień. No i Pflegerzy z Krakowa. I oni go leczą, aż dochodzi do siebie. Tyle szczęścia! Żyje dzięki zbiegom okoliczności. Bo była selekcja, bo Władek wciągnął go przez okno, bo wrócił do Auschwitz. Władka Kroka na drugi dzień wywożą, zabierają do kamieniołomów, do Dory. Dora jest w Bawarii. Wróci stamtąd, ale bardzo zmizerowany chłopak.

Ludzkie Do tego wspomnienia wraca często. Słuchającej go publiczności oznajmia: – W Birkenau straciłem wiarę w Boga. Patrzy, jaka jest reakcja. Zazwyczaj cisza jak makiem zasiał. I opowiada: – Przyjeżdża transport Żydów z Belgii. Zostają poddani selekcji. Starców, obolałych, siwych, garbatych, opartych o laski, kieruje się links, links, links, czyli na lewo. To oznacza zagazowanie, śmierć. Tych młodszych, silnych, przydatnych, wysyłają rechts, rechts, rechts, czyli na prawo. Do morderczej pracy. A dzieci? O tym, czy pójdą w jedną, czy w drugą stronę, decyduje kryterium wzrostu. Czwórka Niemców z trupimi główkami na czapkach ustawia metalowe pręty,

pomiędzy którymi przeciągają linkę. I każą pod nią przechodzić. Jeśli dziecko nie mieści się z główką pod linką, jeśli zawadzi czołem, słyszy: rechts, rechts, rechts, wystarczająco duże do roboty. Jeśli przechodzi bez problemu – links, links, links, za małe, nie nadaje się, od razu do krematorium. Ładne chłopaczki, Żydki z Belgii, belgijskie napisy na walizkach. Niektórzy się modlą, ale modlitwa nie pomaga. Jak niski – links – do gazu, jak dotyka głową – rechts – dostaje szansę. Dziesięć lat, chłopaczek, za mały, links. I my to widzimy. Obserwujemy. Obok mnie stoi Żyd. Szlocha: „Karol, to są moje rodaki, gdzież ten Bóg jest? Gdzie jest Bóg wszechmocny, wszechmogący? Czy on widzi, jak dzieci idą do gazu?!”. Tendera znowu przygląda się publiczności. Lubi przedłużać ciszę. Po chwili dodaje, jakby nagle sobie przypomniał: – Niemcy biją matki, co nie chcą puścić dzieci. Dzieci płaczą, matki płaczą, my płaczemy. Ujawnia publiczności, że tę samą historię opowiedział niedawno Stanisławowi Dziwiszowi. „Proszę księdza kardynała, straciłem wiarę w Boga. W ogóle w istnienie bogów. W żadnych bogów nie wierzę”. – Co na to kardynał? – pyta publiczność. – No tak trochę sapie i mówi: „Wie pan… Wie pan, co panu powiem… Wie pan…”. Szuka odpowiedzi. „No, jak pan taką sytuację widział na własne oczy, jak te dzieci idą do gazu, to mogły pana takie myśli nawiedzić. Mogły się takie myśli zrodzić u pana. No bo to jest ludzkie”.

PRL W komunistycznej Polsce Karol ujawnia temperament działacza – zapisuje się do Związku Byłych Więźniów jeszcze w 1945 roku, miesiąc po powrocie z Litomierzyc. Organizacja zostanie wkrótce zlikwidowana przez władzę, ale

Tendera odnajdzie się bez trudu w nowo utworzonym Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Z zapałem włącza się w nurt zmian. Kończy studia, zostaje prezesem spółdzielni, jednak chce czegoś więcej. Dostrzega, że istnieją pewne korzyści z pobytu w Auschwitz: koledzy, którzy pomagają ustawić się w nowej rzeczywistości. Idzie więc do Lucjana Motyki (numer obozowy 136 678), wówczas pierwszego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Krakowie, i prosi o poparcie. Motyka wzywa podwładnego, któremu oznajmia: – Słuchaj, to jest więzień z Oświęcimia, nasz kumpel. Potrzebna jest posada dyrektora naczelnego. „Dyrektor naczelny” – to brzmi dumnie i zarobki także godziwe. Przedsiębiorstwo, którym zarządza Karol, nazywa się DeBeRol – Dyrekcja Budownictwa Rolniczego (późniejszy Wojewódzki Zarząd Inwestycji Rolniczych). Obywatel Dyrektor angażuje się w działalność społeczną. W latach siedemdziesiątych pisze list do Obywatela Ministra do spraw Kombatantów Generała Dywizji, Mieczysława Grudnia: Zarząd Wojewódzki Związku Bojowników o Wolność i Demokrację uprzejmie informuje, że zgodnie z decyzją Władz Miasta Krakowa zadanie inwestycyjne pn. „Dom kombatanta” w Krakowie zostanie ujęte w planie inwestycyjnym. Zarząd Wojewódzki ZBOWiD w Krakowie zwraca się z uprzejmą prośbą do Obywatela Ministra o wydanie odpowiedniej decyzji, zabezpieczającej 50% udziału do rzeczywistej wielkości kosztów budowy.

Na dole kartki pieczątka: Pełnomocnik Zarządu Woj. ZBOWiD d/s budowy Domu Kombatanta inż. Karol Tendera.

(Załatwione pozytywnie. Dom Zasłużonego Kombatanta jest gotowy w 1979 roku i przyjmuje sześćdziesiąt osiem rodzin kombatantów, między innymi więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych).

Gówno Karol tłumaczy wolontariuszowi z „Karty”, który przyszedł nagrać wspomnienia, na czym polegało upokorzenie: – Przecież każdy człowiek musi się gdzieś wypróżnić. Tam nie było żadnych klozetów. Barak, korytarz, boksy, wielkie beczki z drzewa. I do tych beczek żeśmy… (przerwa na odchrząknięcie) – Wszyscy mieli biegunkę, stale tam chodzili i wypróżniali się, sikali. No to, słuchaj, przecież jak całą noc tam srało i sikało osiemset ludzi, to ta beczka pełna była. A później beczkę trzeba było wynieść, robili to więźniowie. (znowu krótka przerwa) – Przychodził blokowy, chodźcie tutaj, jeden, drugi, trzeci, jest was czterech, do mnie. Bierzcie beczkę, wynoście. Łapa w gówna, za przeproszeniem, wsadzona. I tu pod spodem, i tak idziemy przez błoto, i beczki chlup, chlup. A jak ktoś pochlapie pasiak, to śmierdzi gównem cały tydzień. Wyobraź sobie takie życie. (przerwa w nagraniu)

Poeta Od czasu do czasu, na starość, odkrywa w sobie duszę poety. Wtedy sięga po pióro i notuje. Kobiety przez nas niech nie płaczą, oszczędźmy im piekących łez. Drobiazgi w życiu wiele znaczą i tworzą nastrój naszych dni. Kobiety przez nas niech nie płaczą, to tylko nam przynosi wstyd. Kobiety przez nas niech nie płaczą,

wszak one życie dają nam. I niech nagrodą będzie dla nas (niech diabeł zmieni nasze sny) najlepsza z kobiet, ukochana, ta, która nie wie, co to łzy.

Wiersze czyta dziennikarzom i wszystkim, którzy chcą posłuchać.

[13] Kommt zu mir! (niem.) – Chodźcie tu do mnie! [14] Vorarbeiter (niem.) – brygadzista. [15] Blockführer (niem.) – SS-man nadzorujący w obozie więźniów danego bloku.

Rozdział szósty

STEFAN

Jeden Z dziesiątki rodzeństwa (Jula, Leon, Ignac, Staszek, Władek, Julek, Basia, Marysia, Jasia, Stefan) przy matce zostaje on – najmłodszy, siedemnastoletni. Do 27 czerwca 1941 roku żyją spokojnie na wsi, gospodarują na niewielkim kawałku ziemi, chowają krówkę. Środek nocy, łubu-dubu, walenie do drzwi. Wpadają uzbrojeni, w hełmach i z karabinami, oświetlają izbę lampami trzymanymi w rękach. – Ilu was jest? – No, jeden. Stefan. – Raus! Przebiera się w swoje jedyne ubranie, złożone w kostkę koło łóżka, wyprasowane i przygotowane na kolejny dzień. Prowadzą go przed dom, gdzie czeka samochód, uchylają plandekę, pod którą siedzą już inni. Osiemnaście, dziewiętnaście lat – starszych nie ma. Wybrał ich sobie sam Sturmbannführer Albrecht Schmelt, wrocławianin, pełnomocnik Himmlera do spraw zatrudnienia cudzoziemców na Górnym Śląsku. Niemcy potrzebują tam rąk do budowy autostrady. Schmelt tworzy sieć ponad stu siedemdziesięciu obozów przymusowej pracy dla około pięćdziesięciu tysięcy robotników. Stefana w grupie ośmiuset młodych mężczyzn zabierają do Klein Mangersdorf.

Więzień Warszawa, dnia 2 lutego 1983 r. Zeznanie świadka w sprawie rentowej Ob. Stefan LIPNIAK

Ja niżej podpisany Józef NOWAK zatrudniony w Zjednoczone Zespoły Gospodarcze – Pyskowice w charakterze dyrektor zakładu w stosunku do zainteresowanego obcy świadomy odpowiedzialności karnej z art. 247 kodeksu karnego, który za składanie nieprawdziwych zeznań przewiduje karę pozbawienia wolności do lat 5, a nadto świadomy celu składania zeznań, oświadczam, że w sprawie zatrudnienia Ob. Stefana LIPNIAKA jest mi wiadomo, co następuje: Został zaaresztowany w czerwcu 1941 r. przez niemiecką policję bezpieczeństwa Sicherheitsdienst na polecenie SS-Oberführera SCHMELTA i osadzony dn. 26 czerwca 1941 roku w Zwangsarbeitslager für Juden u. Polen w Klein Mangersdorf Krs. Falkenberg i tam był zatrudniony jako robotnik przy budowie autostrady Wrocław – Brzeg – Gliwice (firma budująca: J. Schollhorn – Glogau). Z kolei w dniu 10.4.1942 r. został wraz z innymi więźniami przetransportowany do Lagrów w Rattwitz i Markstädt Krs. Ohlau. Stamtąd cała grupa więźniów w dniu 25 czerwca 1944 r. została przewieziona do Zwangsarbeitslager 50 Auschwitz w Monowicach i tam przebywał aż do końca wojny jako więzień zatrudniony przez I.G. Farben. Przez cały w/o okres był zatrudniony jako więzień przy pracach na budowie dróg i zakładów przemysłowych. Z w/w Stefanem Lipniakiem przebywałem jako więzień we wszystkich lagrach od 26 czerwca 1941 r. t.j. od obozu w Klein Mangersdorf aż do końca, t.z.n. do wyzwolenia Oświęcimia. W/w był więziony przez Niemców jako Polak w ramach tzw. „Akcji Schmelt”, mającej na celu niszczenie elementu polskiego na tzw. terenach przyłączonych do Rzeszy. Późniejsze losy ob. St. Lipniaka nie są mi znane.

Statysta Zakłada długi, czarny płaszcz, trochę za duży flauszowy kapelusz i staromodne okulary. Zanim go aresztują, będzie próbował obrony. Wda się w szarpaninę z młodym esesmanem, wysokim, przystojnym blondynem. Wciela się w postać profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, który pada ofiarą niemieckiej akcji przeciwko krakowskim naukowcom. Za chwilę prosto z budynku uczelni trafi do więzienia na Montelupich, a potem do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Nie wiadomo, czy przeżyje. Miejsce akcji: aula Collegium Novum. W 2006 roku w Krakowie powstają zdjęcia do filmu Andrzeja Wajdy Katyń. Dla reżysera scena Sonderaktion Krakau jest kluczowa, bo ma pokazać znak równości między sowiecką i niemiecką okupacją. Dzień zdjęciowy trwa osiem godzin. Stefan Lipniak dziwi się, że trzeba grać tyle dubli, ale w gruncie rzeczy mu to nie przeszkadza. Ma przecież dużo wolnego czasu, a atmosfera na planie jest miła. Esesman to sympatyczny chłopak, chętnie pozuje do wspólnego pamiątkowego zdjęcia z profesorem UJ.

Statyści dostają wynagrodzenie, a czasem mogą zjeść na planie obiad. Praca mu się podoba, dlatego chętnie angażuje się też w film o Janie Pawle II. Tym razem przebiorą go za biskupa w siedzibie krakowskiej kurii, ustawią w tle sceny i każą wykonać znak błogosławieństwa.

Drugi Lubi drugi plan. Niechętnie występuje publicznie. Nie ma w zanadrzu takich historii jak Józef Paczyński. Brakuje mu werwy Karola Tendery, błysku Marka Godlewskiego, otwartości Lidii Maksymowicz. Nie pamięta nazwisk, zdarzeń, szczegółów. Swoją historię najczęściej sprowadza do krótkiego podsumowania: „Czterdzieści cztery miesiące za drutami”.

Robotnik Budzi się po pierwszej nocy w baraku i z przerażeniem obserwuje zakrwawione ubranie. Koledzy wyglądają tak samo – jakby ich kto brzytwą porżnął. – To pluskwy – uspokajają się. Sienniki są pełne pcheł i wesz, lepiej spać na podłodze, nawet jeśli jest zalana moczem i odchodami z przepełnionych wiader. A teraz do pracy. Dwanaście, trzynaście, czternaście godzin przy załadowywaniu wagonów dowożących materiał na budowę autostrady. Kilof, łopata, piach do wagonika – i pod górę. Cała robota. Raz dziennie przerwa na obiad, podchodzi się pod okienko, kucharz leje chochlę zupy, do tego parę nieobranych ziemniaków, kawałek śmierdzącego sera i ćwiartka chleba. Opróżniają miskę, zanim zdążą usiąść przy stole. – Czemu oni nic nie jedzą? – dziwią się na głos wachmani w granatowych mundurach.

Pytania Czasem daje się namówić doktor Klich-Rączce na spotkanie z młodzieżą. Prowadzący widzi, że opowieść nie idzie płynnie, więc zachęca uczniów, by pytali o to, co ich interesuje. Gość odpowiada, ale sam też zadaje pytania: – Skąd się wziął na tej ziemi taki człowiek-morderca? – Dlaczego dalej jest zbrodnia? – Jak jej zapobiec, skoro człowiek jest taki, a nie inny?

Symulanci Kolega wpada na pomysł, jak nie dać się wykończyć. Udaje mu się jakoś zdobyć cebulę, którą codziennie naciera oczy. Z podrażnionych spojówek leje się ropa. Chłopak chodzi do roboty, Niemcy patrzą na niego z odrazą, chyba boją się, że jest chory na coś zakaźnego, i w końcu go zwalniają. O to chodziło! Wieść rozchodzi się między więźniami Klein Mangersdorf, kolejny więzień próbuje numeru z cebulą. Tym razem Niemcy nie dadzą się nabrać, więc trzeba kombinować inaczej. Grzyb postanawia udawać wariata. Przez cały dzień nie rozstaje się z kawałkiem deski, kwadratowym, trzydzieści na trzydzieści centymetrów. Wieczorem, zamiast na koi, kładzie się pod nią, z deseczką na piersiach. – Grzyb, po co ci ta deska? – śmieją się koledzy. – Trzymam, żeby nikt mnie nie zadźgał nożem. Niemcy zwalniają „wariata”. Stefan, widząc, co się dzieje, nieraz ma ochotę podłożyć nogę pod koła ciężkiego wozu. „Niesprawny robotnik Niemcom nie byłby potrzebny” – myśli. Ale nigdy nie zbierze się na odwagę. W Klein Mangersdorf będzie przez okrągły rok, później dwa kolejne obozy, Rattwitz i Markstädt, robota identyczna, jedno i to samo, nie ma o czym mówić, kilof i łopata, pluskwy i głód, ostatni przystanek przed Auschwitz.

Industrie Przyjeżdża do Oświęcimia równo trzy lata od aresztowania, w czerwcu 1944, dostaje numer i pasiak. Trafia do Auschwitz-III, podobozu w Monowicach, który powstał z inicjatywy niemieckiego koncernu chemicznego IG Farbenindustrie. Producent kauczuku i paliwa potrzebował nowego miejsca, gdzie mógłby spokojnie rozwijać biznes (najchętniej takiego, któremu nie grożą bombardowania aliantów). Oświęcim wydaje się idealny: jest tu linia kolejowa, surowce i tania siła robocza – komendantura obozu chce zaledwie trzech–czterech marek za dniówkę pracy więźnia. Stefan trafia do komanda rozładowującego wagony na bocznicy. Cegła, kamień, stal, węgiel, pięknie rozbudowuje się werk, tysiące więźniów pracują na jego sukces.

2015 W siedemdziesiątą rocznicę wyzwolenia Auschwitz w mieszkaniach kombatantów rozdzwaniają się telefony. Każda redakcja chce mieć wypowiedź i zdjęcie któregoś z ostatnich ocalonych. Stefan Lipniak godzi się na rozmowę z dziennikarzem i opowiada sen. Jeden z więźniów podczas roboty opada z sił. Kapo tłucze go na śmierć, każe Stefanowi wziąć zwłoki na plecy, zanieść je do obozu, a przy tym śpiewać. – Niosę tego więźnia już kilkadziesiąt lat i donieść nie mogę.

Samochód Szybko chwyta prawidła Auschwitz. 1. Obóz ma swoją elitę – to panowie, kapo, blokowi, więźniowie funkcyjni. Tak wysoko nie podskoczysz. W przeciwieństwie do nich będziesz hakował bez przerwy, chodził głodny, brudny i zmarznięty. Ale warto się koło elity kręcić, bo można się

trochę podkarmić. Obierze taki kapo ziemniaka, obierki wyrzuci do śmietnika, można wtedy podbiec i zapełnić nimi żołądek, chociaż na chwilę. 2. Najważniejsze, by nie stać się muzułmanem. Muzułman to więzień, który już do niczego się nie nadaje. Jest wykończony z głodu i ciężkiej pracy. Siedzi na pryczy z czapką naciągniętą na oczy i czeka. 3. Jeśli pewnego dnia nie pójdziesz do pracy, to znaczy, że dałeś się zmuzułmanić. Nazajutrz przyjedzie samochód i zawiezie cię do krematorium. Zimą 1944/1945 jest już prawie muzułmanem. Niepodobny do człowieka, wyziębiony, owrzodzony, skóra i kości, ale nie pozwoli, by po niego przyjechali. Auschwitz opuści na własnych nogach, wybierze najbardziej dogodny moment na ucieczkę i ocaleje.

Wielki mistrz Codziennie wybiera tę samą trasę spacerową po Krakowie. W drodze powrotnej z Rynku Głównego przechodzi kawałek ulicą Basztową, przecina plac Matejki, gdzie lubi przez chwilę popatrzeć na pomnik Grunwaldzki. U stóp monumentu leży pokonany wielki mistrz zakonu krzyżackiego Ulrich von Jungingen. Ta scena zawsze przypomina mu jego zwycięstwo – ucieczkę z pociągu po Marszu Śmierci. Wymyka się z wagonu, idzie na wschód, przez pola. Wokół cisza jak makiem zasiał, ludzie siedzą pochowani w domach. Dopiero za chwilę dociera do niego, że przed chwilą musiał tędy przejść front. Rozgląda się, obserwuje ścięte korony drzew i spalone czołgi, z których wystają zwęglone zwłoki żołnierzy. Mija pole, gdzie przed momentem rozegrała się bitwa, trochę mu lżej, bo zdążył się zorientować, że wybrał dobry kierunek, poznaje okolicę, do domu już niedaleko. Na pustej przestrzeni dostrzega błąkającego się żołnierza, z daleka widać, że to Niemiec. Już nie ma siły uciekać, więc zdaje się na los. Szwab idzie prosto na niego i zaczyna rozmowę. – Wo ist Bobrek?

– Tam. – Danke schön. Obserwuje z daleka, jak uradowany jego odpowiedzią żołnierz zmierza w kierunku wsi. Mija pole zasłane niemieckimi trupami. Leżą powyginane jak zwłoki wielkiego mistrza na pomniku w centrum Krakowa.

Rekrut Dociera w końcu do domu. Staje w drzwiach, chudy, dorosły, obcy. Przez rok dochodzi do siebie, a kiedy jest już gotowy, listonosz przynosi wezwanie na komisję. Chcą go do Wojska Ochrony Pogranicza, które w Bieszczadach walczy z bandami UPA. Pojedzie do Przemyśla w grupie sześćdziesięciu rekrutów z jego rocznika. Kwaterują ich w małym zameczku, dają do ręki broń. Każą wyciągać Ukraińców pochowanych w piwnicach, bunkrach, stodołach, kopkach siana. W lesie strzela się na oślep, po wymianie ognia trudno dojść, kto kogo ustrzelił. W górach jest już zima, więc dostają białe mundury (takie same mieli Niemcy, przypomina sobie, wciągając kombinezon).

Urlop Zaczepia Janinę po odejściu do cywila na krakowskich Plantach, w okolicach Dworca Głównego. Brunetka, młodziutka, bardzo widowiskowa. Chłopcy się za nią oglądają, a ona wybiera Stefana. Ślub biorą w kościele Mariackim. Stefan pracuje fizycznie, w budowlance (znowu rozładowywanie towarów, beton i piasek, na trzy zmiany). Na świat przychodzą Małgosia i Renata, a on jest zły, że przez obozy i wojsko, w sumie ponad pięć lat niewoli, niczego w życiu nie osiągnął. „Może byś dał radę jeszcze się czegoś nauczyć?” – zadaje sobie to pytanie coraz częściej. W końcu zapisuje się do wieczorowego technikum budowlanego. Nowy plan dnia: pobudka o czwartej, na szóstą do roboty do Łęgu, potem na czternastą do Bronowic

na zajęcia, i tak trzy razy w tygodniu przez trzy lata. Kończy szkołę, dostaje awans. W pracy mówi o obozie tyle, ile trzeba, żeby skorzystać z przysługujących dziesięciu dodatkowych dni urlopu. W domu o Auschwitz nie opowiada, dziewczynki nie muszą wiedzieć.

Sędzia Po awansie jest mu lżej, ma więcej czasu, ale nie może wytrzymać w ciasnym, jednopokojowym mieszkaniu. Chodzi na stadion popatrzeć na piłkarzy Wisły Kraków, młodych, sprawnych, pełnych życia. Dla niego już za późno, ale ktoś podsuwa informację o kursie dla sędziów piłkarskich. Zapisuje się, dostaje uprawnienia i może jeździć na mecze. Tydzień w tydzień ten sam przyjemny rytuał: szykowanie stroju i akcesoriów, czyszczenie butów, i w drogę. Objeżdża z gwizdkiem praktycznie całą Małopolskę, zakłada specjalny zeszyt – rejestr przesędziowanych meczy. Nazwy klubów, klasa rozgrywek, „w charakterze” (sędzia liniowy/główny), daty. Ostatnie wpisy robi w latach dziewięćdziesiątych. Ma sześćdziesiąt dwa lata, gdy dostaje zawału podczas meczu. Robi mu się zimno i dziwnie, ale sędziuje całe dziewięćdziesiąt minut. Odgwizduje koniec, spisuje protokół i kładzie się do szpitala. Za parę miesięcy pomyślnie przechodzi testy medyczne i wraca. W sumie na boisku spędza tysiąc niedziel.

Serce Naczynie do połowu ośmiornic ma wąską szyjkę i szerokie dno. Taki kształt przybiera podczas skurczu komora sercowa pacjenta cierpiącego na tako-tsubo – zespół złamanego serca. Choroba, objawami przypominająca zawał, może przytrafić się osobom w żałobie lub w stanie silnego stresu. Doktor Klich-Rączka przyjmuje Stefana Lipniaka tuż po śmierci żony. – Była bardzo ładna, dobra i mądra – opowiada pacjent.

Lekarka diagnozuje głęboką depresję i problemy kardiologiczne. Serce pacjenta bije zbyt wolno. Po kilku latach pracy w przychodni przy Dietla doktor Klich-Rączka już wie: żona byłego więźnia to cierpliwa terapeutka, cichy sekretarz, troskliwa strażniczka. Pamięta o rocznicach, towarzyszy na uroczystościach i pogrzebach kolegów. Zna rozpiskę leków, organizuje dom, wie, ile łyżeczek cukru wsypać do herbaty. Gasi pożary, wyciąga z dołów, przepaści i kolein. Kiedy trzeba, wysłucha po raz kolejny tej samej obozowej historii. Chroni przed natrętnymi dziennikarzami, dawkuje wystąpienia publiczne, mówi: „wystarczy”, „dosyć”, „za dużo”. Żyje w cieniu Auschwitz, a gdy umiera, okazuje się, że była fundamentem.

Schody Stefan Lipniak ma osiemdziesiąt osiem lat, gdy podczas rundy po Rynku dostrzega baner reklamujący obchody Światowego Dnia Serca. Główna atrakcja: pokonanie dwustu trzydziestu dziewięciu schodów w drodze na wieżę kościoła Mariackiego. Wchodzi, uczestnicy dopytują go o wiek i oklaskują niezwykły wyczyn.

Dziadek Rozpieszcza wnuczki. Zabiera na spacery, uczy jeździć na rowerze, jest ukochanym dziadkiem. Czasem myśli o starości swoich oprawców, przypomina sobie wtedy spotkanie z młodymi Niemcami w Krakowie. Józef Paczyński, Karol Tendera i on, Stefan, dają prelekcję i czekają na pytania. Zgłasza się dziewczyna. – Wstyd nam, że nasi dziadkowie byli bandytami. Jest mu tej młodej Niemki bardzo żal. Tak powiedzieć o swoim dziadku? Przecież on na pewno kiedyś ją bawił, nosił na rękach, brał na kolana. Mógł być dobrym człowiekiem, ale wcześniej był też mordercą. Czy do tej dziewczyny można mieć o to pretensje?

CZĘŚĆ II FRAGMENTY Czas teraźniejszy i czas przeszły Są być może razem w czasie przyszłym (…) To, co być mogło, i to, co było, Zmierza ku jednemu końcowi, który jest zawsze teraz. Thomas Stearns Eliot, Spalony Norton

Rozdział siódmy

UCIECZKI

1. Na przystanek autobusowy Cmentarz Rakowicki Zachód przyjeżdża autobus numer 139. Stefan Lipniak odwiedza żonę. Stoi chwilę przed kolumbarium, odmawia krótką modlitwę, zapala znicz. Pamięta, że maszerował tędy na pogrzebach kolegów, ale wszystkich grobów pewnie by nie odszukał. Duży cmentarz, łatwo się zgubić, dlatego trzeba zapamiętywać różne punkty: a to nietypowe nazwisko na nagrobku w pobliżu, a to duże drzewo. Codziennie odwiedza cmentarz. Później idzie przed siebie, krok za krokiem, krok po kroku. Lubi ruch. Każdego dnia robi co najmniej pięć kilometrów. Często przypomina sobie najważniejszy marsz, w którym uczestniczył. Po prawie czterech latach w obozie, w styczniu 1945 roku, wychodzi w Marszu Śmierci. Zbliża się front wschodni, Niemcy ewakuują Auschwitz, Birkenau i Monowitz. Pędzą więźniów na zachód, w niesamowitym mrozie. Z trzech obozów wyrusza w sumie około pięćdziesiąt osiem tysięcy więźniów. Mają dotrzeć na Śląsk, gdzie czekają pociągi. Dziennie pokonują dwadzieścia–trzydzieści kilometrów. Marszu nie przeżyje od dziewięciu do piętnastu tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Zginą z przemarznięcia, wycieńczenia albo od kul. Niemcy strzelają do tych, którzy nie są w stanie iść, i do próbujących uciekać. Stefan ma dwadzieścia trzy lata. Blady i chudy, w obozowym pasiaku. Wie, że musi maszerować, inaczej umrze. Wieczorem kolumna doczłapuje do Gliwic, do opuszczonego obozu ogrodzonego kolczastym drutem. Nie dla wszystkich znajdzie się miejsce pod dachem, w barakach. Ci, co szli na czele, zajmują prycze. Lipniak idzie z tyłu. Owinięty w koc, który pozwolono mu zabrać, leży na śniegu – blisko innych, żeby ogrzewać się nawzajem. Rano otwiera oczy, a więc żyje. Rozgląda się wokół – wielu więźniów zalega nieruchomo na placu. Jak kto spał, tak umarł, zamarznięty. Niemcy działają w sposób praktyczny – każą ściągać trupy w jedno miejsce, tworzą hałdę z ciał i podpalają. Na żywych czekają wagony kolejowe. Pojadą węglarkami do Niemiec,

do Sachsenhausen. Transport rusza, ale po krótkiej jeździe zatrzymuje się. Stefan postanawia: teraz albo nigdy. Namawia kolegę, Leopolda, do wspólnej ucieczki. Przyłącza się jeszcze jeden chętny. Niech się dzieje, co chce. Przeciskają się ze środka na bok wagonu i wyskakują. Leżą wzdłuż torów, pod kołami, cichutko jak myszki. Boją się, żeby pociąg nie ruszył i ich nie rozjechał. Esesmani chodzą wokół składu. Stefan widzi ich buty. Niemcy gadają chwilę i rozchodzą się – jeden w lewo, drugi w prawo. – Uciekamy! – mówi Lipniak. Przemykają na czworakach – pierwszy, drugi, trzeci, między pociągami towarowymi. Wychodzą na otwartą przestrzeń, w ciemność. W ciągu dnia ukrywają się, w nocy maszerują. Po zmierzchu znajdują porzuconą budowę i odpoczywają w prowizorycznej budzie zbitej z desek, niezamykanej. Słyszą, że nadchodzą jacyś ludzie. Stefan myśli: „To koniec, już po nas”, bo za ucieczkę jest tylko jedna kara, natychmiastowa. Na szczęście przybysze nie gadają po niemiecku! Stają naprzeciw siebie – uciekinierzy w pasiakach i nieznajomi w cywilnych ubraniach. – Kim jesteście? – My jesteśmy Żydzi. Trzech ich było. – Dokąd chcecie iść? – W kierunku Krakowa. – My też. Po kolejnym dniu marszu znajdują kopę słomy w polu, urządzają nocleg. Rozpoznają okolice Starego Bobryka, niedaleko jest Oświęcim. Wkraczają do Chrzanowa, ale tracą siły. Proszą o pomoc rodzinę jednego z kolegów. Dostają żelazne łóżka na górze, mogą odpocząć. Przechodzi front, właściciele domu ukrywają się w piwnicy. Starsza kobieta zagląda do Stefana, który wygląda jak trup. Opatruje mu rany, przynosi jedzenie. – Olaboga! – mówi i na wszelki wypadek zadaje pytanie, bo pyta o to wszystkich napotkanych: – Czy nie wie pan, co mogło się stać z moim synem?

Z Chrzanowa Stefan trafia w końcu do domu. Mówi „dzień dobry”, ale matka go nie poznaje. Patrzy i płacze. W końcu ośmiela się: – Tyś jest Stefek? – Tak, mamo, jestem. Ja jestem. Całymi tygodniami będzie go doglądać, karmić, poprawiać, żeby doszedł do siebie. Często mówi do syna: „chłopak”, „chłopak”, „O, chłopak, toś ty? Niemożliwe!”. I śmieją się, bo znowu są razem.

2. W czerwcu 2015 roku Marek Godlewski jest schorowanym starcem. Ma dwa nowotwory: zaleczonego czerniaka i raka prostaty, niewydolność nerek, zaburzenia równowagi i nagłe spadki ciśnienia. Coraz częściej leci na ziemię jak kłoda, nie broni się. Upada między telewizorem a fotelem. Tłucze sobie żebra, przesuwają się kręgi. Kości są w kiepskim stanie, lekarze nie mają pewności, czy to ze zwyrodnień związanych z wiekiem, czy z przerzutów nowotworowych. Bardzo go boli w prawym boku. Sam sobie dawkuje leki przeciwbólowe, bierze ich za dużo. Przed wyjazdem do domu opieki mówi lekarce, że ma dość życia. Jeśli będzie cierpiał i ból stanie się ponad jego siły, zażyje leki i skończy ze sobą. – Jaka przyszłość mnie czeka? Że będę bardziej chory, że będę bardziej cierpiał, że będę w coraz gorszym stanie? To jest nieuniknione. Za późno, kotku. Czego żałować? Czego się bać? Zawsze chojrak, nigdy nie odczuwa strachu. Opowiada, jak po sześciu tygodniach uciekł z podobozu Auschwitz w Świętochłowicach. Wyznaczony termin: 6 maja 1944 roku. Ale tej nocy plan obmyślony przez kolegę – elektryka nie ma szans na realizację. Pogoda jest przepiękna, księżyc, drań, świeci jak sto reflektorów. Zgaszenie kilku żarówek przy ogrodzeniu nie pomoże, by wydostali się zza drutów niezauważeni. Następnego dnia leje rzęsiście. No to wiejemy, ustalają Marek, „Amper” i Antek,

kolega „Ampera” spod Mielca. Tadek gasi trzy sąsiadujące ze sobą lampy. Odczekają jeszcze z piętnaście minut, by upewnić się, czy nie będzie alarmu. Ale nic, cisza. Tadek z kombinerkami idzie pierwszy, ciach, ciach, ciach, można przejść. Za nim Antek. Ostatni wychodzi Marek. I chodu! Tylko diabli wiedzą, dokąd zwiewać. – Teraz prowadź – mówi „Amper” do Godlewskiego. – Ty jesteś stary partyzant. Idą na nos. Zachodzą na przedmieścia Katowic. Przez pola, przez błoto, deszcz leje cały czas. Natykają się na baterię dział przeciwlotniczych, zostają ostrzelani. Ryczą ci Niemcy za nimi, a oni pędzą przed siebie! Na sto metrów chyba rekord świata. O głodzie i chłodzie uciekają prawie przez tydzień. Tadeusz i Marek docierają pod Jędrzejów, zatrzymują się w majątku ziemskim w Sędowicach. Po trzech dniach są już w oddziale partyzanckim. Łączy ich skłonność do żartów i niechęć do pobożności. Kwaterują w dużej wsi parafialnej. „Amper” wymyśla dowcip: rozbiorą się i wejdą do mulistego stawu obok kościoła. Wierni wracają z niedzielnej mszy, a oni wyskakują na środek drogi, nadzy, umorusani błotem, przerażający. Dziewuchy wracające do domów uciekają jak poparzone. „Co się dzieje?!”, „Diabły!”. A partyzanci-żartownisie – lepcy od czarnej mazi, golusieńcy – gnają za dziewuchami przez wieś środkiem drogi. W domu opieki dziennikarka nagrywa wspomnienia Marka Godlewskiego. Przez chwilę pacjent w szpitalnej piżamie, z wesołymi oczami (czas pokaże, że zostało mu czterdzieści osiem dni życia) znowu jest chłopakiem wyskakującym z mulistego stawu. Zanosi się śmiechem, jakby widział panienki uciekające w popłochu i rozbawiony ich strachem przybijał piątkę przyjacielowi. – Tadeusz, proszę pani, to był niesamowity facet! Pomimo kilkuletniego pobytu w obozie poczucie humoru nie opuszczało go ani na chwilę. „Amper”… Oj, Boże, Boże…

3. Karol Tendera uważa, że mężczyzna, który nie pobalował w sanatorium, nic nie wie

o życiu. Przechwala się, że w kolejce na zabiegi zaczepiła go pani z przyjemną prezencją, emerytowana nauczycielka z Krakowa: – Słuchaj, może byś mnie zaprosił do siebie? A znają się dopiero dwa–trzy dni, rozmawiali kilka razy w stołówce i na spacerach. Karol odpowiada: – Ale ty jesteś z mężem?! – Mąż ma rozrusznik, nie nadaje się do niczego, atrapa! Takie numery, proszę państwa, zdarzają się tylko w sanatorium, stwierdza Karol. Dlatego oburza się, kiedy w 2013 roku dostaje list, że Narodowy Fundusz Zdrowia wyznacza mu termin kolejnego wyjazdu prawie za dwa lata. Wyciąga notes z telefonami do dziennikarzy, wybiera odpowiedni numer i już dwa dni później czyta o sobie w „Super Expressie”: Przeżył piekło w Auschwitz. Dwa i pół roku spędził w niemieckich obozach koncentracyjnych, był w obozowej konspiracji, wielokrotnie śmierć zaglądała mu w oczy. Dziś 92-letni Karol Tendera z Krakowa walczy z urzędnikami z NFZ, którzy każą mu czekać na sanatorium! (…) – Na wyjazd do sanatorium kazali mi czekać 21 miesięcy, bo jestem 47 497 osobą w kolejce – opowiada 92-latek. Odpowiedź podwójnie zdenerwowała staruszka, bo przecież na ścianach budynku NFZ wiszą plakaty, na których urzędnicy chełpią się tym, iż więźniowie wojenni i kombatanci nie czekają w kolejkach, tylko z szacunku dla ich zasług są obsługiwani bez kolejki i jako pierwsi korzystają z usług NFZ-u.

Tendera ledwo zdąży przejrzeć artykuł, a już dzwonią z Funduszu, przepraszają, że zaszła pomyłka. – Jaka pomyłka?! – Kierowniczka nie wiedziała, że pan jest inwalidą wojennym. Kolorowa gazeta odnotowuje sukces: O takich sprawach zawsze jest miło pisać. Dzięki naszej interwencji Karol Tendera (92 l.), były więzień niemieckich obozów koncentracyjnych, będzie mógł wkrótce wyjechać na leczenie.

Przeprosiny przyjęte, starszy pan zadowolony. Potrafi używać dziennikarzy do załatwiania spraw, kolekcjonuje wycinki na swój temat. Po kilku dniach pakuje walizki i wyrusza do Krynicy, ale pech prześladuje go od początku turnusu – kaszel

nie daje spać. Doktor mówi: – Musi pan iść do szpitala na diagnostykę. W szpitalu badają go cztery godziny, przepisują antybiotyk. Wraca do sanatorium, bez humoru. Idzie na obiad, nie smakuje mu. Odszukuje dyrektora i oznajmia: – Panie, w jadłospisie „kiełbaski na gorąco”, a dostałem zimne. Jałowe jak w wojsku. Niech się pan nie gniewa, ale dajecie jeść podobnie jak w Oświęcimiu. W Auschwitz dostawał ciemny chleb, kwadratowy, kromeczka dwa na dwa centymetry i kostka margaryny. W Birkenau ustawiało się sześciu, czasem ośmiu więźniów, pierwszemu wlali do miski chochlę gorącej cieczy (niby-zupy), napił się łyka i musiał podać drugiemu. Płyn był tak gorący, że żaden nie zdążył wypić, tylko zamoczył usta. Zamiast herbaty woda, zagotowana z natką pietruszki albo liśćmi buraków. Gorzka, bez cukru. Karol na starość unika słodzenia, ponieważ boi się cukrzycy. Czasem kupi cwibak czy piernik, nie są zbyt słodkie. Przypuszcza, że takie desery nie rzutują. O ósmej, czasem o dziewiątej, zjada owsiankę albo płatki kukurydziane z mlekiem. Lubi jajecznicę z dwóch jajek z dodatkiem szyneczki lub kiełbasy wiejskiej, bo pachnie, do tego jedną bułeczkę i kawę z mlekiem. Uwielbia pierogi ruskie przygotowane przez żonę. Jest w nich dużo sera, pieprzu i to ma smak. Smakują mu sznycelki cielęce z gotowaną marchewką albo mizerią. Nie często, raz na dwa tygodnie. Unika wieprzowiny. Za to je dużo owoców. A w Krynicy jedzenie beznadziejne, kuracjuszki – same ciotki. Po czterech dniach Karol dzwoni do Krakowa: – Synu, przyjedź po mnie. Kilka godzin później pakuje się i wraca do domu. To nie pierwsza ucieczka Karola w życiu. Po raz pierwszy ucieka w 1941 roku. Ma dwadzieścia lat i jest więźniem niemieckiego obozu pracy w Hanowerze. Razem z innymi naprawia uszkodzone samoloty. Nad warsztatem ciągle przechodzą naloty, wyją syreny, wtedy koc na głowę i do schronu. Więzień Józek Sułko, kolega z Krakowa, decyduje się wiać.

Obiecuje Karolowi, że po szczęśliwym powrocie do Polski prześle mu szczegółową instrukcję. I dotrzymuje słowa. Za kartki otrzymane w obozie Karol kupuje porządne zamszowe buty i kapelusz huckel. Jest teraz całkiem podobny do Niemca i może podróżować. Wpada w Brzegu, prowadzą go na Kriminalpolizei. „Rany boskie” – myśli – „powieszą mnie”. Więc cygani: jechał do roboty, do Bauera, bo w Polsce nie ma pracy. Kupują historyjkę, pakują go w pociąg i wysyłają do Breslau. Pierwsza noc: Boże, znowu syreny, z deszczu pod rynnę. Wciąż jest 1941 rok, gdy Karol ucieka po raz drugi. Pamięta, co napisał w liście Józek Sułko: dojechać do Katowic, gdzie jest tramwaj numer 2, tramwajem do rzeki Przemszy, tam jest park, w parku przenocować do rana, o czwartej przepłynąć przez Przemszę, rzeka płytka. Wszystko idzie zgodnie z planem, choć nad wodą dużo komarów, atakują, bo już maj. Wytrzymuje, ptaszki zaczynają śpiewać, nad Przemszą mgiełka, więc znowu szczęście! Przechodzi niezauważony przez rzekę, dociera do Dulowej, a w końcu do Krakowa. Jest listopad 1942 roku i Karol musi uciekać po raz trzeci. Ma dwadzieścia jeden lat, szuka go Gestapo, bo przecież nawiał najpierw z Hanoweru, a potem z Breslau. Zachowuje ostrożność, dlatego nie mieszka w rodzinnym domu, tylko u brata. Ale pewnego dnia przychodzi późno w odwiedziny do ojca. – Tato, prześpię się dziś u ciebie. Zaczyna się rozbierać, gdy brzęczy dzwonek. Rany boskie, policjanci forsują parkan. Z koszulą w rękach, w samych skarpetach, przeskakuje przez płot z tyłu domu i biegnie w pola. Jest już 1945 rok, kończy się wojna, Karol ma dwadzieścia cztery lata i planuje czwartą ucieczkę. Ostatnie kilkanaście miesięcy spędził w Auschwitz, teraz trafia do filii obozu koncentracyjnego Flossenbürg w czeskich Litomierzycach. Na miejscu poznaje Zygmunta Mellera i jeszcze jednego kolegę, Leszka (nazwiska dziś już nie pamięta). Mówią mu: – Karol, w pierwszą noc uciekamy. Wiedzą, że – inaczej niż w Oświęcimiu – w drutach otaczających obóz nie ma prądu. Leszek zdobywa obcęgi i witamy na wolności.

Chowają się w lesie. Ciepła noc, mgła. Ustalają, że dwóch śpi, jeden pilnuje – na zmianę. Leszek, który został wyznaczony do czuwania, także zasypia. Budzą ich czterej niemieccy myśliwi z psami. – Halt! Aufstehen! – Wstają. – Hände hoch! Koniec ucieczki. Eskortowani przez myśliwych schodzą do miasteczka, gdzie trafiają w ręce Kriminalpolizei. Zostają odstawieni na miejsce, z którego uciekli. Władze obozu uznają, że więźniowie zbiegli przed zapoznaniem ich z regulaminem, nie mogą więc odpowiadać za złamanie reguł. Przyjechali przecież poprzedniego dnia, nikt nie przeprowadził odprawy, od razu poszli spać. – Ponieważ nie znaliście regulaminu, Berlin zdecydował, że wystarczy dwadzieścia pięć uderzeń szlauchem – słyszą od strażników. Szlauch to gumowy wąż napchany piaskiem. Karę wymierzy Heniek Bambola z Lublina, kolega Karola. Tendera prosi: – Heniu, miejże wzgląd na mnie, jakoś tego… bij mnie lekko. I Heniek bije lekko, w dodatku oszukuje. Liczy: eins, zwei, drei, vier, fünf…, a uderza dwa–trzy razy mniej. Taki szczęściarz z Karola Tendery, więc po siedemdziesięciu latach, kiedy wspomina to wydarzenie (naprawdę tak było, słowo honoru, proszę państwa!), cieszy się jak dziecko.

Rozdział ósmy

FOTOGRAFIE

1. Stefan Lipniak powie o Józefie Paczyńskim: – Opowiadanie o Auschwitz to było jego hobby. I coś w tym jest. W styczniu 2014 roku (Józef nie wie, że zostało mu już tylko piętnaście miesięcy) odbywa się w Krakowie prezentacja zdjęć Wilhelma Brassego. Paczyński zapisuje datę w kalendarzu, chętnie wygłosi kilka zdań. Pamięta, że kiedy kolejne transporty przyjeżdżały do obozu, Brasse fotografował nowo przybyłych więźniów. Wykonywał także fotografie esesmanów, aby ojcowie rodzin w delegacji mieli co wysłać bliskim, tęskniącym w domu. Tuż przed osiemnastą do sali 315 na trzecim piętrze wchodzą trzej mężczyźni: Paczyński, ulubieniec dziennikarzy, zawsze gotowy opowiedzieć o strzyżeniu Hössa, oraz jego dwaj koledzy: Karol Tendera i Stefan Lipniak. Na korytarzu czeka na nich fotoreporter. Zrobi zdjęcia do reportażu z okazji kolejnej rocznicy wyzwolenia Auschwitz. Przed rozpoczęciem spotkania wyciąga Paczyńskiego, Tenderę i Lipniaka na korytarz. Mają stanąć en face. – Ustawia pan jak fotograf w obozie. Wykonują polecenia, a gdy sesja dobiega końca, wchodzą na salę i siadają w bocznym rzędzie. Prowadzący prosi o pytania z sali. Józef Paczyński podnosi rękę. Nie zadaje pytania, wspomina tylko przez grzeczność, że widywał Wilhelma Brassego na terenie Auschwitz. Swobodnie poruszał się po obozie, fotografował. – Za to ja – oznajmia Józef – pracowałem między esesmanami. Pracę załatwił mi kapo, Otto Küsel, więzień numer dwa, niemiecki kryminalista. Bardzo porządny człowiek! Na sali poruszenie. Kilku widzów wyciąga aparaty albo robi zdjęcia telefonami. Paczyński gestykuluje i, jak to robił już wielokrotnie, opowiada historię swojego pobytu w obozie. Kiedy zrobi krótką przerwę, kolega siedzący po jego prawej stronie zdoła wtrącić dwa zdania:

– Nazywam się Karol Tendera i wydałem książkę, w której wszystko opisałem. Książka ma tytuł Polacy i Żydzi w KL Auschwitz 1940–1945. Trzeci powie: – Jestem Lipniak Stefan, czterdzieści cztery miesiące za drutami. (Zawsze mówi mało). Paczyński już odpoczął, bierze oddech i wraca do głosu. Znowu słychać błyski fleszy fotograficznych.

2. Żeby zrobić zdjęcie Markowi Godlewskiemu, fotoreporter musi pojechać do Nowej Huty. Godlewski czuje się źle. Ogląda w telewizji skoki narciarskie. Gość rozkłada sprzęt fotograficzny i mówi: – Nie będę pana długo męczył. – Proszę pana, mnie to męczyli Niemcy podczas wojny! A my możemy sobie porozmawiać. Wychodzą na balkon. Godlewski patrzy w obiektyw. Pstryknięcie. Fotoreporter komenderuje, trochę bardziej w lewo, teraz w prawo, stop. W schorowanym starcu udaje mu się dostrzec chwackiego mężczyznę, który garnie się do bitki i wypitki. Kolejne zdjęcie. Na pierwszym planie dłoń bohatera z widoczną obrączką: trzecia żona, Basia, prawie pięćdziesiąt lat razem, aż do czasu, gdy z powodu zaawansowanej choroby Alzheimera musiała przenieść się do domu opieki na Wielickiej 267 (decyzja doktor Klich-Rączki). Wracają do mieszkania. W dużym pokoju stoi rower stacjonarny, żeby było na czym szlifować formę. W kuchni świeżo upieczony piernik z proszku, kupiony w Tesco, do częstowania gości, oczywiście oprócz nalewki własnej produkcji, którą trzeba zaproponować w pierwszej kolejności. Godlewski, odkąd mieszka sam, częściej zagląda do albumów z fotografiami.

Na pierwszej, z 1937 roku, prowadzi rower, obok śliczna dziewczyna w długiej

spódnicy. Na drugiej – wśród kolegów z partyzantki. Trzecie zdjęcie: jubileusz Koła Łowieckiego „Raba”. Początek lat dziewięćdziesiątych. Marek, już na emeryturze, jeździ z Basią na polowania. Chodzą razem do lasu, a wieczorami biesiadują. Uwielbiają to. Czwarta fotografia, luzem w albumie: 24 grudnia 2012. Jak w każde Boże Narodzenie Marek przywozi żonę do domu. Jeszcze go rozpoznaje, cieszy się ze wspólnej wigilii.

3. Alicja Klich-Rączka porządkuje fotografie z wesela swojej córki, Anny, która wyszła za mąż w 2013 roku. Wśród innych zdjęć jest i to: Stefan Lipniak tańczy tango. Dwa lata wcześniej umiera żona Stefana. Doktor Alicja przepisuje lekarstwa, zaleca spacery i proponuje Stefanowi, aby przyłączył się do pielgrzymki byłych więźniów. Na zdjęciu z 2012 roku Stefan stoi z doktor Alicją przed katedrą w Odessie. W tle wizerunki papieży: Jana Pawła II i Benedykta XVI. Stefan założył ciemne okulary, kapelusz i sandały. Na szyi wisi aparat. Na zdjęciu z 2013 roku Stefan wraz z całą wycieczką przed bazyliką Świętej Teresy w Lisieux. Przyklęka na prawe kolano, żeby nie zasłonić osób stojących w rzędzie za nim.

Objawy depresji ustępują. Stefan przyjmuje zaproszenie na wesele córki Alicji. Błyskają flesze. Wszyscy chcą mieć zdjęcie panny młodej, prowadzonej po parkiecie przez mężczyznę, który niebawem skończy dziewięćdziesiąt lat. Pomimo słusznego wieku Stefan pewnie kontroluje partnerkę. W garniturze wygląda jak aktor z Hollywood. Przyszedł na tę uroczystość z koleżanką, Lidią Maksymowicz, więźniarką numer 70 072. Za chwilę zaprosi ją do tańca.

4. Lidia lubi mieć najważniejsze pamiątki pod ręką. Kiedy przychodzą dziennikarze, wyciąga z szuflady album i rozpoczyna opowieść. Na pierwszym zdjęciu, zrobionym niedługo po wojnie, widać dziewczynkę w stroju krakowskim. Lewą ręką rozkłada spódniczkę jak wachlarz, patrzy na wprost, nie uśmiecha się. Lidzia ma proste nóżki, żadnej krzywicy – mimo obozowego głodu. Ślady po odmrożeniach skutecznie zostały przykryte przez białe rajstopy, a tatuaż – zasłonięty przez długi rękaw bluzki. Nikt nie poznałby, że to była więźniarka Auschwitz, chyba że odwróci się fotografię i zobaczy podpis: „Dziecko nr 70 072”. Na kolejnej stronie albumu nieco większa dziewczynka przystępuje do Pierwszej Komunii. Biały strój przystrojony zielonymi gałązkami, ręce złożone do modlitwy, te same smutne oczy i czarne loki. I jeszcze jedna scena: mama Boczarowa gładzi odnalezioną dorosłą córkę po włosach i układa usta do pocałunku. Sam album także ma swoją historię. Kolega z pracy, introligator z oświęcimskich zakładów chemicznych, obserwuje stosy artykułów z gazet, które gromadzi Lidia. Przygotowuje wielką kwadratową księgę z okładkami z szarego płótna. Nakleja motyw pasiaka, czerwony trójkąt z literą „P” i srebrnymi literami: „Lidia 70 072”. Do środka wszywa niebieskie strony z grubego papieru, które powoli zapełniają się wyciętymi z gazet artykułami i fotografiami. Osiemnaście lat po wojnie: pozowane zdjęcia z odnalezioną rodziną, nowo poznanymi siostrami. Lidia w środku, z jednej strony przytula się do niej matka

biologiczna, z drugiej matka, która zabrała dziewczynkę prosto z obozu koncentracyjnego. I jeszcze ilustracja do artykułu „Komsomolskiej Prawdy”: uśmiechnięta bohaterka artykułu w stylowym kapelusiku na dworcu w Moskwie. Wygląda jak zachodnia gwiazda filmowa. Trzydzieści lat po wojnie Lidia pozuje za drutami Auschwitz w eleganckim płaszczu i czapce z białego lisa. Wchodzi do baraku, dotyka drewnianych koi. Staje przy gablocie z ubrankami dzieci zamordowanych w obozie. Ilustrowane reportaże publikują gazety w Norwegii i Włoszech. Sześćdziesiąt siedem lat po wojnie wraz z innymi ocalonymi z obozów koncentracyjnych godzi się wziąć udział w projekcie fotografa Stefana Hankego „KZ überlebt”[16]. Niemiecki artysta ma wizję. Ustawia Lidię w dawnym baraku dziecięcym i prosi, by pozowała ze zdjęciem dziewczynki w krakowskim stroju.

5. W styczniu 2015 Karol Tendera jedzie na uroczystości siedemdziesiątej rocznicy wyzwolenia obozu. Rozmawia z prezydentem Niemiec, Joachimem Gauckiem. Prezydent podkreśla w przemówieniu, że pamięć jest zadaniem wszystkich Niemców, a niemiecka tożsamość nie istnieje bez Auschwitz. Tendera prosi Gaucka o wspólne zdjęcie. – Kein Problem! Prezydent Niemiec obejmuje byłego więźnia Niemców. Fotoreporterzy uwieczniają ten moment. Karol zamawia dwie odbitki. Pierwszą oprawia w ramkę i wiesza w mieszkaniu. Tego samego dnia pisze list do Gaucka. Informuje, że umieścił ich wspólny portret w pokoju, w którym przyjmuje gości. Drugą przynosi na spotkania z młodzieżą. Wyciąga zdjęcie i tłumaczy:

– To jest dowód mojej przyjaźni. Jeszcze jeden przyjaciel! Takich spotkań, organizowanych przez Centrum Dialogu albo muzeum, Tendera odbywa kilkanaście w roku. Zabierają go do Auschwitz, a po wszystkim odwożą. Czasami kierownik grupy powie: – Panie Karolu, mamy dwie godziny, bo jeszcze gdzieś coś, następne spotkanie. Odpowiada: – Dobra, zamykam się, skracam. – I powtarza jak zwykle: – Myśmy widzieli, kto mordował, kto wieszał, kto gazował. Wasi dziadkowie, wasi ojcowie mordowali, gazowali, wieszali, torturowali, poniżali i głodzili. Słuchajcie, żebyście wiedzieli, skąd tych więźniów brali. Z ławy szkolnej. Z kościoła – wpadli, zamknęli drzwi. Kina zamykali i z kina wyciągali. Z restauracji, z kawiarni, z domów, z mieszkań. Słuchajcie, wyobraźcie sobie, że wyciąga was z ciepłego łoża w domu, ciebie, mamę czy tatę, okupant i wiezie do obozu koncentracyjnego, i zamyka cię do takiego! Wyjmuje skoroszyt ze zdjęciami i puszcza w obieg, niech sobie obejrzą, prawda. – To jest Mengele. Obejrzyjcie sobie tego przystojniaka! – W albumie dzieci kalekie, chude i tak dalej. – Wyobraźcie sobie, że wam otwierają drzwi na zardzewiałych zawiasach, patrzysz: beton, zimno, październik, śnieg pada, okienka małe. Po jednej stronie spanie, siedem–osiem osób. I z drugiej strony tyle samo. Na końcu stoi beczka i tam się załatwiają więźniowie. A w baraku pięćset ludzi. I to zorganizowali Niemcy – cywilizowany naród w dwudziestym wieku! Po przemówieniu jest zadowolony. Jedzie im z grubej rury, a na końcu i tak słyszy: – Czy możemy sobie z panem zrobić zdjęcie?

[16] „KZ überlebt” – „Przeżyli obóz koncentracyjny”.

Rozdział dziewiąty

PORZĄDEK

1. Lidia Maksymowicz budzi się o piątej rano. Chociaż jest już na emeryturze, pozostaje wierna przyzwyczajeniu z czasów, gdy wstawała do pracy. Otwiera kalendarz albo spogląda na korkową tablicę z notatkami i już wie, co się wydarzy. Litera „G” przy dacie oznacza spotkanie w Żydowskim Muzeum Galicja. W dni powszednie i niedziele, czasem dwa razy dziennie, była więźniarka nr 70 072 występuje przed publicznością. W lutym – dziewiętnaście literek „G”. W marcu – szesnaście. W czerwcu i lipcu – po dwanaście. Przed wyjściem z domu zwyczajowo wyciera kurz. „Jeśli umarłabym dzisiaj, ktoś wejdzie do mieszkania i pomyśli: co za baba tutaj mieszkała!” – tłumaczy. Dlatego nie wychodzi do miasta, zanim nie upewni się, że wszystko leży na swoim miejscu. Nie, nie boi się śmierci. Godzi się na nią, ale to nie powód, by pozostawić po sobie bałagan. Krótko po wojnie mama Rydzikowska, która przygarnęła Lidzię prosto z obozu koncentracyjnego, zabiera pięciolatkę na pogrzeb znajomej. Stają na cmentarzu wśród zawodzących żałobników. – Czemu oni tak płaczą? – pyta dziewczynka. – Umarła mamusia od sześciorga dzieci, teraz jej dzieci będą bardzo biedne. – Jedna mamusia umarła i tyle płaczu? W lagrze dużo mamuś umarło i nikt nie płakał. Łzy ze smutnych oczu Lidii płyną rzadko. Opanowania uczy ją mama Boczarowa, jeszcze zanim zostaną uwięzione w Auschwitz. Rodzina ukrywa się w białoruskich lasach po tym, jak ich wieś idzie z dymem. Mieszkają w ziemiankach, a nocami poruszają się na koniach. Mała rozumie, że trzeba być

cichutko. Jedzie z mamą i ta nie zauważa, że dziecko poraniły gałęzie. Dopiero gdy wyczuwa na czole coś ciepłego, orientuje się, że twarz dziewczynki jest cała we krwi – patyk wbił się głęboko w skórę. Trzylatka na pewno odczuwa ból, ale nie wydaje z siebie żadnego dźwięku. Wie, że kto beczy, ryzykuje życiem. Kolejną naukę otrzymuje w Auschwitz: śmierć nie jest nieszczęściem, ale normą. W 1996 roku mama Rydzikowska ma osiemdziesiąt pięć lat, choruje ciężko na płuca, lekarze mówią, że nie przetrwa operacji. „Niech żyje tyle, ile jej Bóg da” – stwierdzają. Staruszka lubi spędzać czas w fotelu przed telewizorem. Pewnego poniedziałku Lidia przynosi zupę, ale mama nie chce jeść, więc z drugim daniem trzeba poczekać. Córka wraca po kilku godzinach z odgrzanym obiadem i dostrzega przekrzywioną sylwetkę przed włączonym telewizorem. – Co ci jest? – pyta Lidia. Staruszka się nie odzywa. Lekarz pogotowia przyjeżdża po kilku minutach od wezwania. Na próżno, nic nie może już zrobić. Lidia dzwoni do zakładu pogrzebowego i woła sąsiada z naprzeciwka. – Mama zmarła. Przyjdź, póki jest ciepła, żebyśmy mogli ją przebrać – mówi spokojnie. Sąsiad patrzy zdziwiony, wie przecież, jak bardzo zżyte były ze sobą. Nie rozumie, że Lidka zna śmierć od podszewki. Nieboszczkę, która wystygnie, trudno ubrać, a Rydzikowska już dawno temu przygotowała sobie do trumny żorżetową sukienkę, plisowaną, z perłowymi guziczkami. Córka, by wypełnić testament, wyciąga ubranie z szafy. Suknia rozpada się jej w rękach, ze starości. Nie traci głowy. „Mama jest tęższa ode mnie, ale mam jedną sukienkę z dzianiny, która powinna pasować”. Fiolet z czarnym komponuje się idealnie. Dwa lata później, gdy umiera mąż Maksymowicz, również nie wpada w panikę. Jej pierwsze, nieudane, małżeństwo dogadały sąsiadki. Zdecydowała się na rozwód i od razu pojawia się pan Jerzy – dystyngowany, starszy o szesnaście lat, z rodziny przedwojennego oficera, sam całkiem przedwojenny. – Jeśli za mnie wyjdziesz, będę spełniał twoje marzenia – oświadcza się i zostaje

przyjęty. Maksymowicz wie, że Lidia chce wybudować dom. Działkę kupiła już jakiś czas temu, zainwestowała pieniądze z odszkodowania za eksperymenty doktora Mengele. Do Czańca przyjeżdża w maju, gdy jest najpiękniej, wszystko świeże i zielone. Kładzie się na łące i myśli: „No, wreszcie coś mam i jestem u siebie”. Czasy są trudne, na rynku brakuje materiałów budowlanych, ale Jerzy potrafi załatwić i okna, i cement. Robi na ludziach wrażenie, jakby był co najmniej wiceministrem. Po dwóch latach dom w Czańcu stoi gotowy. Jerzy zakłada warsztat, sprowadza do niego maszyny fiata i wkrótce postanawia, że przekształci interes: będzie produkował części do samochodów. Popularne wówczas cinquecenta i seicenta otrzymują wyposażenie, które wyszło spod tokarek, frezarek i szlifierek w firmie Maksymowiczów. Zakład prosperuje znakomicie, pracuje w nim trzydzieści osób. Jerzy rozpoczyna budowę drugiego domu w Kozach pod Bielskiem, ale zaczyna poważnie chorować. Nowotwór daje przerzuty, po dwunastu latach walki nie ma już ratunku. Lidia zostaje sama z firmą i rozpoczętą budową. Wprowadza zmiany do projektu, buduje taras i garaż, bo trzeba gdzieś trzymać narzędzia i kosiarki (działka ma aż siedemdziesiąt arów; zanim skosisz trawę na jednej połowie, to druga zarośnie po kolana). Załatwia interesy, dogaduje się z kontrahentami, jeździ w delegacje eleganckim audi. Po pięciu latach zamyka firmę, sprzedaje dom i wyprowadza się do Krakowa. Ma tu przyjaciółki i wielu znajomych. Żeby poznać miasto, codziennie urządza sobie rowerowe wycieczki. W przeciwieństwie do większości byłych więźniów mieszkających w Krakowie jest wciąż bardzo młoda i pełna energii. Cieszy się z nowego adresu, ale nie opuszcza jej myśl, że żadne miejsce nie jest dane raz na zawsze. – Przeprowadzałam się, łącznie z obozem koncentracyjnym, jedenaście razy – mówi dziennikarzom. – Z dnia na dzień mogę wszystko zostawić i zacząć gdziekolwiek od nowa.

2. Józef Paczyński rozpoczyna dzień. Gimnastykuje się, bierze prysznic, wychodzi, żeby kupić prasę i chleb. Czyta gazety, je śniadanie, ubiera się na wyjście do miasta. Powtarza po niemiecku: – Ordnung muss sein. Przyjaźni się z Elżbietą, żoną niemieckiego konsula Lauridsa Hölschera, który po zakończeniu służby dyplomatycznej w Polsce osiadł pod Krakowem. Odwiedzają się nawzajem, telefonują, ale Józef – niby w żartach – uprzedza: – Pani Elżbieto, proszę nie dzwonić do mnie zbyt wcześnie rano. W Auschwitz podejmuje pracę o świcie jako sprzątacz w sklepie fryzjerskokosmetycznym, w SS-rewirze. Kieruje go do tego zajęcia Otto Küsel – Arbeitsdienst, więzień numer 2, zawodowy przestępca kryminalny, przyjemny, zawsze uśmiechnięty. Wybiera Józefa z szeregu i przekazuje drugiemu kapo. Ten drugi to Arno Böhm, więzień numer 8. Gong, pobudka, zbiórka, apel. Po apelu Arbeitskommando formieren! Każdy wie, gdzie ma stanąć. Za chwilę wymarsz. Gra orkiestra, ruszają do roboty. Do sklepu nur für SS przychodzą najważniejsi oficerowie, strzyże ich sześciu, siedmiu, później dziesięciu więźniów. Do obowiązków Józefa należy nie tylko dbanie o porządek, lecz także sprzedaż kosmetyków. Z czasem podpatruje fryzjerów i uczy się fachu. Naprzeciwko SS-rewiru znajduje się krematorium, ogrodzone wysokim parkanem i szczelnie zamknięte. Któregoś dnia Niemcy przyprowadzają grupę więźniów. Józef wdrapuje się na strych budynku vis-à-vis. Podnosi dachówkę i widzi, co dzieje się na podwórcu. Wchodzą esesmani i cywile, między nimi szef oddziału politycznego, Grabner. Bardzo elegancko obchodzą się z grupą, bardzo. – Rozbierzcie się tu, tu. Pójdziecie do kąpieli, to, to… Posłusznie wykonują polecenia, idą do sali. – Tam jest taka sala… Byliście tam, w Auschwitzu? – pyta Paczyński podczas spotkań z publicznością. – Tak, byliśmy – odpowiadają słuchacze.

Na dach budynku wyskakuje esesman, wsypuje coś do środka. Rozlega się wielki krzyk, mimo że mury grube, porośnięte trawą. Wielki krzyk po chwili słabnie, słabnie, słabnie… Piętnaście minut i zupełna cisza. Tak wygląda jedno z pierwszych gazowań w Auschwitz. Publiczność milczy. – Niemcy w ogóle się z tym nie kryli. Wieszanie, rozstrzeliwanie, głodówka – to wszystko zbyt mało. Chcieli wymordować jak najwięcej ludzi jak najprostszym sposobem. Elżbieta Hölscherowa zapamiętuje, żeby nie dzwonić zbyt wcześnie. Starszy pan w wolnych chwilach porządkuje archiwum klubu byłych więźniów. Przegląda sprawozdanie do niemieckiej organizacji, która przysyła pieniądze: „Zarząd informuje o stanie i działalności naszego klubu, zrzeszającego 50 członków, w tym 23 kobiety. Średnia wieku: 83 lata. Zdecydowana większość to ludzie chorzy, przeważnie leżący. W środowisku naszym występuje bardzo duża śmiertelność”. I dalej: „W dniu 8 maja pobrałem z banku kwotę 2500 euro. Według obowiązującego w tym dniu kursu 3,25 złotych za euro otrzymałem 8125 złotych. Komisyjnie przyznaliśmy pomoc finansową 24 członkom, po 200 złotych. Zostało 3325 złotych”. Wysyła sprawozdania do Niemiec, a na spotkaniach z młodzieżą opowiada historie sprzed siedemdziesięciu lat. Komendanta Hössa strzyże Arno Böhm, ale jednocześnie uprawia ryzykowny proceder: podbiera towar ze sklepu, rozdaje więźniarkom. Dochodzi do wpadki. – Skąd to macie? – pytają śledczy. – Kapo z SS-rewiru nam dał – odpowiadają kobiety. Usuwają Arno Böhma z funkcji kapy, zamykają w Birkenau, gdzie umiera. Po paru dniach podoficer z kompanii wartowniczej przynosi rozkaz, żeby kleine Pole ostrzygł komendanta w domu. Kleine Pole to Józef Paczyński. Ręce mu się trzęsą, nogi mu się trzęsą, podoficer czeka. Koledzy przygotowują narzędzia. W drzwiach willi czeka żona Hössa, Hössowa. Odprawia podoficera, prowadzi Józefa na pierwsze piętro, do łazienki. Krzesło, umywalka i lustro. Przychodzi Höss

w owerolu. – Bitte schön – mówi kleine Pole, wskazując miejsce. Komendant siada. – Ostrzygłem go, wodą kolońską pokropiłem, pudrem zapudrowałem, uczesałem. Wyszedł, ani słowa – tłumaczy Paczyński publiczności. – Wiele razy widziałem, jak strzygł go Arno Böhm, więc zrobiłem to samo. Żadna sztuka, żadna filozofia. Widzowie biją brawo i chcą kolejnych opowieści. Ktoś pyta, jak wyglądały transporty Żydów przeznaczonych do gazu. Józef odpowiada: – Na bocznicę wtacza się pociąg. Na przybyłych oczekuje grupa wysokich dostojników, esesmanów oraz obozowy lekarz. Otwierają się wagony, z wagonów wypadają ludzie. Trafiają przed komisję, która decyduje: na prawo, na lewo, na prawo, na lewo, na prawo, na lewo. Starcy, matki z dziećmi, inwalidzi kierowani są na śmierć. Przy życiu pozostawia się nielicznych, którzy mogą jeszcze popracować. Rapportführer[17] Gerhard Palitzsch i Rapportführer Oswald Kaduk transportują ze stacji kolejowej skazanych na zagładę. Do Birkenau prowadzą ich okrężną drogą, koło małego krematorium. Gdy przechodzą przez Auschwitz, Palitzsch z grupy pięciuset ludzi wyciąga dwóch nieszczęśników i wprowadza do środka krematorium. Ciach, ciach – strzela do jednego i drugiego. Opróżnia im kieszenie, a zwłoki każe spalić. Paczyński patrzy na publiczność: – Gdy rozpoczęły się masowe gazowania, powstał problem, co robić z trupami. Zwłoki fermentowały. Wyobrażacie sobie palenie ludzi na stosach? Ciała stały się materiałem opałowym, wrzucanym przez więźniów w ogień. Widzowie słuchają w milczeniu. – To nie do uwierzenia, moi drodzy. Nie do uwierzenia. Na koniec powtarza formułkę, od której zazwyczaj zaczyna: – Przeżyłem za drutami od pierwszego do ostatniego dnia, od czerwca 1940 roku do stycznia 1945. Jak to możliwe? Jak się to stało, że akurat ja przeżyłem? To samo pytanie zadaje Elżbiecie Hölscher. Piją herbatę w letniej kawiarni.

Obok siedzą motocykliści w skórzanych strojach. Bardzo sympatyczni, schludni. Jeden z nich podchodzi. – Przepraszam, usłyszałem rozmowę. Czy mogę dotknąć pańskiej ręki i podziękować? – Bardzo mi miło, proszę usiąść. Motocyklista studiuje historię, zadaje wiele pytań. Kiedy odjeżdża, Józef mówi Elżbiecie: – Nigdy nie wiadomo, co zdarzy się w życiu. Jeśli ocalałeś, masz większe poczucie obowiązku.

[17] Rapportführer – tzw. raportowy w obozach koncentracyjnych. Był drugim po Schutzhaftlagerführerze (kierowniku obozu) najważniejszym urzędnikiem Wydziału III w strukturze niemieckich obozów.

Rozdział dziesiąty

NIEPAMIĘĆ

1. 3 lutego 2015 roku Karol Tendera zakłada białą koszulę, szary garnitur i granatowy krawat. Zabiera teczkę, do której schował dokumenty, i wychodzi. Staje przed oszkloną fasadą ośmiopiętrowego budynku. Nie znosi tego miejsca i nie ma dobrego zdania o ludziach, którzy tu pracują. Na korytarzach mija interesantów przychodzących po rozwód, separację, odszkodowanie albo spadek. Tego dnia na wokandzie I Wydziału Cywilnego Sądu Okręgowego w Krakowie są aż sto cztery rozprawy, ale dziennikarzy interesuje tylko jedna: Karol Tendera przeciw niemieckiej telewizji publicznej. Na okoliczność, że Karol Tendera był w okresie drugiej wojny światowej więźniem obozu Auschwitz i poddawano go represjom nazistowskim, przedstawione zostają dokumenty: zaświadczenie Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, książeczka inwalidy wojennego, zaświadczenie Państwowego Muzeum Oświęcim Brzezinka i list powoda do prezydenta USA Baracka Obamy, napisany zaraz po tym, jak Obama użył określenia „polski obóz śmierci”. Pan Barack Obama Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Washington Szanowny Panie Prezydencie! Jako były więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego K.L. Auschwitz-Birkenau oraz członek tajnej organizacji wojskowej kierowanej w obozie przez bohatera narodowego rotmistrza Witolda Pileckiego, pragnę przekazać Panu Prezydentowi kilka dokumentów, które winny przekonać Pana Prezydenta o tym, że wszystkie obozy koncentracyjne w okresie drugiej wojny światowej zostały wybudowane na Ziemiach Polskich przez Niemców, czyli okupantów naszej Ojczyzny. Podpisano: Inż. Karol Tendera Były więzień K.L. Auschwitz Nr 100430

Kilka miesięcy wcześniej Karol Tendera jak co rano przegląda dzienniki. – Robią nam świństwo! – oburza się, bo po raz kolejny czyta w gazecie o polskich obozach koncentracyjnych. To nie jest druga, piąta, ósma pomyłka, bo to by można przyjąć. Jest to robota wroga, celowa, zamierzona. Żeby dla wszystkich sprawa była zupełnie jasna, Tendera decyduje się wytoczyć proces stacji ZDF. Telewizja z Niemiec użyła stwierdzenia, które doprowadza go do pasji. Żąda przeprosin: Zweites Deutsches Fernsehen, wydawca portalu internetowego www.zdf.de, wyraża ubolewanie z powodu pojawienia się w dniu 15 lipca 2013 r. (…) nieprawdziwego i fałszującego historię Narodu Polskiego określenia, sugerującego, jakoby obozy zagłady w Majdanku i Auschwitz zostały wybudowane i prowadzone przez Polaków. Obozy zagłady w Majdanku i Auschwitz (…) były niemieckimi obozami zagłady wybudowanymi w czasie II wojny światowej na okupowanym terenie Polski.

Karol pozywa ZDF, bo jego zdaniem władze polskie podchodzą do tego jak pies do jeża. Pies boi się kolców jeża, a przecież te kolce godzą w Polskę. Dlatego wnioskuje, żeby przeprosiny w językach polskim i niemieckim pojawiły się na stronie internetowej drugiego kanału niemieckiej telewizji publicznej, w ramce, wyboldowaną czcionką 14 punktów, i pozostały na stronie głównej przez miesiąc. Sędzia rozpoczyna proces od przesłuchania świadków. Stefania Tendera zeznaje: mąż jest po przeżyciach z czasów wojny bardzo nerwowy i chciałby zostawić po sobie coś uporządkowanego. – Przecież już sama nazwa „Auschwitz” daje do zrozumienia, że obóz zbudowali Niemcy. Stefan Lipniak podaje do protokołu: określenie „polskie obozy zagłady” fałszuje historię. – Jeśli ktoś nas mordował w obozie i się nad nami znęcał, to byli to wyłącznie ludzie narodowości niemieckiej, w niemieckich mundurach. Karol gromadzi wycinki prasowe i dokumenty, przygotowuje się do rozprawy. Dojdzie do tego, Wysoki Sądzie (tak powie), że rodziny Żydów pomordowanych stwierdzą: wy odpowiadacie za Holocaust, Polacy! I wystąpią o odszkodowanie. Żeby nikt nie miał wątpliwości, kto był katem, a kto ofiarą, Tendera wysyła listy

do znanych ludzi. Pisze na maszynie. Zużywa jedną taśmę w ciągu dwóch lat. Stosuje kalki do kopiowania, a kopie archiwizuje w teczkach. Do kopert z listami zawsze dokłada egzemplarz książki, którą napisał w 2008 roku: Polacy i Żydzi w KL Auschwitz 1940–1945. W ostatnich latach listy wraz z książką otrzymali, oprócz Baracka Obamy (bez odpowiedzi), m.in.: – George W. Bush, wówczas prezydent USA (bez odpowiedzi), – Bronisław Komorowski, ówczesny prezydent RP (w jego imieniu odpowiada dyrektor), – Donald Tusk, wówczas premier (bez odpowiedzi), – Leszek Miller, były premier (przysłał piękny list), – Radosław Sikorski, ówczesny minister spraw zagranicznych (bez odpowiedzi), – Christian Wulff, ówczesny prezydent Niemiec (przysłał długi list z podziękowaniem, dwie kartki A4), – kardynał Joachim Meisner, były biskup Berlina i Kolonii (odpowiedź z podziękowaniem), – kardynał Stanisław Dziwisz (odpowiedź: „Dobrze, że utrwalił Pan Inżynier te wspomnienia dla następnych pokoleń, aby były ostrzeżeniem przed skutkami nienawiści, przemocy i braku szacunku dla drugiego człowieka”). Listy z podziękowaniami od ważnych osobistości Karol Tendera odkłada do archiwum. Wielu celebrytów mu odpisuje, już nie mówiąc o kobietach – odpowiedzi od nich ma chyba z dwadzieścia parę. Lubi przeglądać te pamiątki, pokazywać je gościom i dziennikarzom. Korespondencję zwrotną, którą ceni szczególnie, odbija na ksero. Prowadząc dyplomatyczną ofensywę, Karol nie zapomina o problemach dnia codziennego. W lipcu 2015 roku zauważa, że jego karta parkingowa wkrótce straci ważność. Chociaż skończył dziewięćdziesiąt cztery lata, codziennie jeździ samochodem po Krakowie. Zapłacił z góry za dwadzieścia cztery miesiące parkowania, dwa pięćdziesiąt miesięcznie, jednak po zmianie przepisów nie wolno mu stanąć na kopercie.

Żeby wyrobić nową kartę, rusza do Biura Strefy Płatnego Parkowania Zarządu Infrastruktury Komunalnej i Transportu. Na miejscu dowiaduje się, że Biuro przeniesiono cztery kilometry dalej. Jedzie tam. Urzędniczka mówi: – Proszę pana, ale to już nie my! Musi pan zapytać na Stachowicza, koło Placu na Stawach. Nie ukrywa zdenerwowania: – Słuchajcie, takiego burdelu to nie było nawet za komuny. Na Stachowicza dają mu papiery do wypełnienia: podwójny druk A4. – Będzie pan musiał stanąć przed komisją. – Ale w tamtym roku stawałem! I mam znaczny stopień niepełnosprawności. Jestem inwalidą wojennym. – A gdzie pan stawał? Kto to robił? – Jak to kto?! Tu, u was! W innym pokoju, ale… – Takie są zarządzenia, musi pan stanąć przed komisją. Stanie przed komisją. Karol Tendera, były więzień numer 100 430.

2. Dwadzieścia lat po wojnie w całym kraju władza ludowa buduje szkoły-pomniki. Mają być wyjątkowymi pamiątkami obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego – tak komuniści nazywają rocznicę chrztu Polski. W tym czasie dzieci z Brzezinki uczą się w starym, dziewiętnastowiecznym budynku. Społeczny komitet budowy szkoły postanawia, że ich tysiąclatka (dziewięć sal lekcyjnych, cztery pracownie) będzie pomnikiem wyjątkowym, i podejmuje decyzję o nadaniu jej imienia Dzieci Więźniów Oświęcimia. Szkoła powstaje zaledwie kilometr od drutów kolczastych, które otaczały Birkenau. We wrześniu 1968 roku Lidia ma dwadzieścia osiem lat, doskonałą prezencję i wprawę w wystąpieniach publicznych. Udzieliła dziesiątek wywiadów, wypowiadała się w wielu produkcjach telewizyjnych, przemawiała na

uroczystościach i wiecach z udziałem najwyższych władz. W Oświęcimiu jest powszechnie znana, dlatego pewnego dnia odwiedza ją prezes miejscowego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. – Słuchaj, ja ciebie typuję na matkę chrzestną nowej szkoły w Brzezince. Nie może odmówić, przecież jest stąd, żyje tuż obok. Inne spośród stu sześćdziesięciu dzieci, które przeżyły obozowe piekło i nie umarły tuż po wojnie, rozjechały się po Polsce i świecie. Zakłada dopasowaną ciemną sukienkę w turecki wzór, włosy upina do góry w elegancki kok. Dostaje treść przemówienia, które powinna wygłosić z pamięci. Przecina biało-czerwoną wstęgę i oddaje budynek do użytku. Od tej pory pojawia się tu co roku w święto szkoły, przypadające – jak kolejne rocznice wyzwolenia Auschwitz – 27 stycznia. Wraz z Lidią w otwarciu uczestniczą inne obozowe dzieci – są przecież żywymi patronami tysiąclatki. Fundują sztandar z napisem, który brzmi jak zobowiązanie dla uczniów: Los dzieci więzionych w KL Auschwitz-Birkenau ma być dla Was przestrogą, a nie legendą. Na pamiątkowej tablicy przybijają metalowe wizytówki ze swoimi danymi: nazwiskiem, informacją o wieku, w jakim zostali więźniami, i obozowym numerem. Rada pedagogiczna co roku powołuje chorążych pocztu sztandarowego. Dla ucznia to największe wyróżnienie. W 1978 roku w szkole powstaje sala pamięci. Temat wystawy: męczeństwo dzieci. Gabloty wypełnione zdjęciami przerażonych twarzy chłopców i dziewczynek w pasiakach, ogolonych głów i wychudłych ciałek. Trzynastoletni Jurek i nastoletnia Ludwina, mały Nikołaj – więzień aspołeczny, dalszy los nieznany, i ocalona z Auschwitz czteroletnia Lidzia, tu, na zdjęciu, w krakowskim stroju. Za szkłem stoi urna z ludzkimi prochami pobranymi ze stosów spaleniskowych Brzezinki i ziemią spod obozowej ściany straceń. – Szkoła w Brzezince tonie w zieleni. Wypełnia ją dziecięcy gwar. Na tutejszym niebie nie snują się już bure, krematoryjne dymy. Historia zwyciężyła nieprawość. Życie wygrało walkę ze śmiercią. Nie ma już Birkenau, jest tylko Brzezinka – pisze dyrektorka Krystyna Sienkiewicz.

Patroni przyjeżdżają co roku na szkolne uroczystości i mówią, że czują się wśród uczniów jak w rodzinie. Dzieci zwracają się do nich „ciociu” lub „wujku”, obdarowują kwiatami. Byli więźniowie w zamian zapraszają na kilkudniowe wycieczki do Warszawy, zabierają na lody. Co roku ze wzruszeniem wysłuchują hymnu szkoły, wyśpiewywanego cienkimi, dziecinnymi głosami: 1. Drutami ogrodzony skrawek świata, Gdzie ludzie tylko numerami są, Gdzie brat spodlony gnębi swego brata, A śmierć koścista dłoń wyciąga swą. Tam morze ludzkiej krwi i łez pociekło, Tam z krzykiem trwogi budzisz się ze snu, A gdy Cię ktoś zapyta, gdzie jest piekło, To śmiało możesz odpowiedzieć mu. Ref.: Birkenau, przeklęte Birkenau, Przez Boga zapomniane piekła dno. Birkenau, cierniowa droga, Tysięcy ofiar wspólny grób, Królestwo, w którym nie ma Boga, to Birkenau. 2. Płomieniem rzyga komin krematorium, Odorem ciał spalonych cuchnie krąg, Cierniowej ścieżki więźnia kres i znoju, Wędrówki kres i koniec ludzkich mąk. Tu grobu mieć nie będziesz, przyjacielu, Popiołów garść rozwieje polny wiatr, Nieważne to, wszak jesteś jeden z wielu, Wielu tysięcy, co zapomniał o nich świat.

Trzydzieści, czterdzieści, nawet pięćdziesiąt lat po wojnie treść hymnu nikogo nie

razi. Tu, w Brzezince, wojna dotknęła każdą rodzinę. Nikomu nie przychodzi do głowy, by krytykować mocne słowa o kościstej dłoni śmierci i morzu ludzkiej krwi. Ale nadejdą czasy, gdy będzie inaczej. W 2012 roku wszystkie liczące się portale podają za „Tygodnikiem Powszechnym” informację o kontrowersyjnym hymnie, który każe się śpiewać dzieciom z Brzezinki. Dyrektorka szkoły broni utworu: patroni, ostatni żyjący byli więźniowie Auschwitz, mogliby się poczuć urażeni jego zmianą. Poza tym dzieci mieszkają obok drutów i wiedzą, że za nimi był kiedyś obóz koncentracyjny, a nie Disneyland – komentuje gorzko. Eksperci, do których zwracają się media, są krytyczni: – Hymn ma wznosić ducha i zachęcać do czegoś. Ten ma cierpiętniczą nutę (prof. Zbigniew Nęcki, psycholog społeczny). – O Boże. Biedne dzieciaczki. Myślę, że nauczyciele powinni sięgnąć po literaturę dostosowaną do wieku dzieci, pisaną zupełnie innym językiem (Andrzej Kacorzyk, dyrektor Międzynarodowego Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście). Dziennikarze docierają do matki chrzestnej szkoły. Lidia ma wątpliwości. Sama próbuje dostosować styl i zawartość corocznych wystąpień do czasów, w jakich żyją uczniowie. W pierwszych latach istnienia szkoły przemawiała mocno, dosadnie. Czuła się pewniej, bo na sali razem z dziećmi byli rodzice – jej rówieśnicy, dobrze pamiętający wojnę. Teraz mówi „Tygodnikowi Powszechnemu”: – Mogę opowiadać o eksperymentach medycznych, o torturach, wybitych zębach. Ale wolę powiedzieć: „Popatrzcie, życie zwyciężyło, wojna jest daleko, coraz dalej”. Staje więc z mikrofonem na środku kolorowo udekorowanej sali gimnastycznej przed grupą uczniów i zaczyna: – Jesteście wszyscy tacy ładni! Ślicznie ubrani, czyściutcy. Ale nie zawsze tak było. Kiedy byłam młodsza od was, znalazłam się w tym strasznym miejscu, o którym wiecie od swoich rodziców. Cieszymy się z tego, że macie taką piękną szkołę, że możecie się uczyć. Trzeba tylko pamiętać o tym, że nie zawsze tak było. Hymn pozostaje w statucie i na stronie internetowej. Młodsze dzieci uczą się

jedynie pierwszej, mniej makabrycznej zwrotki i refrenu. Patroni przekraczają już osiemdziesiątkę, mimo to nie zapominają o swojej szkole. Dzieci w kolorowych przebraniach występują w akademiach, otrzymują od wzruszonych starych ludzi owacje na stojąco. Podczas gdy na patriotycznych uroczystościach coraz trudniej zgromadzić choć kilkoro byłych więźniów, bo są schorowani, zmęczeni i niesprawni, do małej, wiejskiej szkoły w Brzezince przyjeżdża kilkanaście osób z chustami w biało-niebieskie pasy.

3. Przy ulicy Dietla 64 w Krakowie spotykają się członkowie Związku Byłych Więźniów. W większości dziewięćdziesięcioletni, powoli wdrapują się na pierwsze piętro starej kamienicy. Gdy w 1946 roku powstawał Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, przystąpiło do niego dwieście pięćdziesiąt tysięcy osób. Okręg krakowski zawsze był mocny, po wojnie zamieszkało tu wielu oświęcimiaków. Obecnie aktywni są tylko Karol Tendera i Stefan Lipniak. Zasiadają przy stole, pozostałe miejsca zajmują głównie kobiety. Związek Byłych Więźniów powoli staje się związkiem wdów po byłych więźniach. Przychodzą z przyzwyczajenia, przeglądają gazety, korzystają z zaproszeń do udziału w wydarzeniach organizowanych przez Związek. Nie zwracają uwagi na główny temat obrad, które rozpoczyna Kazimierz Świst, prezes zarządu okręgu. Zebranie zwołano, bo Karol zirytował się informacją zamieszczoną w dzienniku „Fakt”. Na mocy dwustronnego porozumienia między polskim a niemieckim rządem Niemcy wypłacą świadczenia z tytułu pracy w gettach utworzonych w czasie wojny na terenie Polski. Zdaniem Tendery to rażąca niesprawiedliwość, skoro przymusowi robotnicy, którzy harowali w niemieckich fabrykach, w strachu i o misce zupy, nie mogą liczyć na podobne pieniądze. Naradę przerywa przybycie polskiej dziennikarki ze Sztokholmu. Kazimierz Świst przedstawia jej dwóch obecnych na zebraniu byłych więźniów Auschwitz.

– Dzień dobry! Ja sobie nie wyobrażam, że państwo muszą wspinać się na pierwsze piętro, chociaż mają problemy zdrowotne. Coś strasznego – zagaja, żeby zyskać sympatię. – A my się cieszymy, że w ogóle mamy siedzibę, dzięki gminie żydowskiej. Za darmo nam udostępniają. Nie jesteśmy przez nikogo finansowani. – Przez nikogo! A dlaczego?! – My tylko z własnych, drobnych składek. – Jak to możliwe? A ministerstwo któreś nie może pomóc? Dziennikarka głośno wyrazi swoje zdumienie jeszcze kilkanaście razy. Osiemnaście stopni mrozu?! Nic do picia i jedzenia w pociągu do Auschwitz?! Ani wody, ani ubikacji w baraku?! Mydło z żydowskiego tłuszczu?! Dziennikarka wyjaśnia, że chce zrobić film dokumentalny o byłych więźniach. Miała taki plan już kilka lat temu, poznała historię Jerzego Bieleckiego, który uciekł z Auschwitz z Żydówką Cylą Cybulską. Bardzo romantyczna i smutna historia, ale wtedy Szwedzi nie interesowali się Holocaustem, mówili, że to nieaktualne. Zebrani przy Dietla 64 nie znają Jerzego Bieleckiego. Dziennikarka jest zdziwiona, przecież cztery lata był w Oświęcimiu. – Ale to nie jest tak, że jak ktoś był w obozie, to musi znać wszystkich. Tam się nawet nie rozmawiało, tylko numerami się operowało. – Numerami? Kazimierz Świst decyduje, że każdy z zebranych będzie mówił o sobie mniej więcej przez piętnaście minut, żeby przekazać dziennikarce podstawowe informacje. Czy to możliwe? Chyba nie, po sali przebiega szum, no to „Auschwitz” będzie miało więcej – dwadzieścia minut. Opowiadanie rozpocznie Karol Tendera. – Co pan tam robił w tym Oświęcimiu? – To jest, proszę pani, temat na cały dzień. I będzie mówił bardzo długo, nie patrząc na zegarek. Koleżanki i koledzy słyszeli jego historię już wiele razy, więc niektórzy po cichu, dyskretnie, opuszczają siedzibę Związku.

4. Dwa lata wcześniej i piętro niżej, w siedzibie przychodni, mieszczącej się w tym samym budynku co klub, Alicja Klich-Rączka zastanawia się, jak domknąć budżet placówki. Narodowy Fundusz Zdrowia nie przedłuża kontraktów z okulistą, urologiem i kardiologiem. Pacjenci protestują, przyzwyczaili się do swoich lekarzy. Doktor Klich-Rączka zastanawia się: jak wytłumaczyć urzędnikom, że choć pacjentów jej przychodni jest coraz mniej, to potrzeby tych, którzy jeszcze żyją, są coraz większe?

Rozdział jedenasty

NIEMCY

1. W 1991 roku konsul Laurids Hölscher przybywa z żoną do Krakowa na polecenie niemieckiego MSZ. Skończył się PRL, Republika Federalna powołała placówkę konsularną, bo coraz więcej ludzi wyjeżdża za zachodnią granicę. Ale Laurids szybko przekonuje się, że bycie niemieckim konsulem w sąsiedztwie Auschwitz to coś innego niż wydawanie wiz. – Czy twój ojciec był nazistą? – To pytanie słyszy na każdym kroku. Elżbieta, żona konsula, poświęca się filantropii. Towarzyszy mężowi, gdy ten jeździ na spotkania do klubów zrzeszających byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Zawozi drobne prezenty: koszule nocne, coś do jedzenia. Zapamiętuje imiona przyszłych podopiecznych. Meine Schützlinge, lubi używać tego określenia. W maju 1991 roku konsulowa odbiera telefon z przychodni przy Dietla. – Niektóre z naszych pacjentek są w domu same. Potrzebują pomocy. Elżbieta podjeżdża pod starą kamienicę przy Zwierzynieckiej. Żeby dostać się do mieszkania na pierwszym piętrze, musi przejść po drewnianym balkonie. Przez chwilę odczuwa lęk, że zaraz spadnie z całą wątłą konstrukcją, ale dociera bezpiecznie na miejsce. Otwiera drzwi, za którymi leży samotna stara kobieta. W mieszkaniu nie ma wody ani toalety. Konsulowa biegnie po wodę, przynosi wiaderka. Odtąd będzie opiekować się panią Olą, zorganizuje dla niej nowe mieszkanie, pielęgniarkę. Podopieczna umrze wiele lat później w szpitalu Narutowicza, na oddziale dla byłych więźniów. Elżbieta założy go z fundacją Maximilian-Kolbe-Werk. Na początek piętnaście łóżek, potem więcej. Ale na razie Elżbieta kupuje małe termosy, gotuje grysik, roznosi go podopiecznym. Za kilka lat jej działalność stanie się już systemowa: w listopadzie 1997 roku konsulat wspólnie z organizacją Kościoła ewangelickiego z Hesji i Polską Radą Ekumeniczną rozpoczną akcję „Posiłki na kołach”. Odtąd byli więźniowie obozów koncentracyjnych mieszkający w Krakowie codziennie dostają ciepły obiad.

Po mieście rozwozi je specjalny samochód, konsulowa martwi się, że musi stać w korkach, może trzeba będzie zorganizować drugi. W lipcu 1999 roku Elżbieta zakłada tradycyjny strój bawarski. Laurids kończy misję w Polsce, przenosi się na placówkę do Słowenii. Pożegnanie jest huczne, krakowianie przychodzą przed budynek konsulatu przy ulicy Stolarskiej. Można napić się piwa z beczki, zjeść kiełbasę z grilla, pieczone ziemniaki, kiszone ogórki i ciasto. Elżbieta i Laurids opuszczają przyjaciół, ale być może już wtedy wiedzą, że jeszcze wrócą do Polski. Za kilka lat zamieszkają w Zabierzowie pod Krakowem, a jedno z pomieszczeń w ich domu stanie się salą pamięci. Ściany pokryją portrety byłych więźniów.

2. – Mówi pan, że siedział w łazience z Hössem. Miał pan w ręce ostre narzędzie, brzytwę. Przecież mógł pan poderżnąć mu gardło. Józef Paczyński nie jest zdziwiony, słyszy to niemal za każdym razem. Teraz stoi przed kilkusetosobową publicznością w ewangelickim klasztorze w Kassel. Niemcy pytają, czy ma numer na ręce. Ma, więc pokazuje. Potem cierpliwie tłumaczy, dlaczego nie zabił Hössa (bo pół obozu by poszło i jego rodzina cała; bo i tak przyszedłby na jego miejsce inny, może gorszy). Józef lubi mówić do Niemców – słuchają chętniej niż Polacy. Karol Tendera też ma takie wrażenie. Przez ostatnie trzydzieści lat był w Niemczech dwadzieścia parę razy. Nazywa się to wczasami. W Bawarii, Dreźnie, Essen, Kolonii, nie pamięta, gdzie jeszcze. Piękne hotele, luksusowe warunki, wyżywienie, wycieczki. Program często uwzględnia spotkania z miejscowymi notablami. W Kolonii przyjmują ich elegancko. Goszczą u kardynała Meisnera, który wydaje wspaniałe przyjęcie. Torty, owoce, soki, kawa, herbata, wino. Kardynał pyta: – Jest tu kto, kto był w Oświęcimiu? Z całej grupy tylko Karol, więc gospodarz dopytuje o szczegóły.

– Proszę księdza kardynała, ja napisałem wszystko w książce. Poślę oczywiście. Duchowny kiwa głową z aprobatą. Także w Polsce Karol nigdy nie odmawia, gdy Niemcy proszą go o przybycie na spotkanie. Przyjeżdżają do Krakowa co roku – przeważnie wycieczki ze szkół z opiekunami. To też są ludzie i Karol widzi, że wstydzą się okresu, o którym im opowiada. Podchodzą dwie nauczycielki, po trzydzieści lat. Wręczają duży bukiet – dwadzieścia jeden herbacianych róż. Odwożą byłego więźnia do domu niemieckim busikiem. Wchodzi i mówi do żony: – Masz. – Na weselu byłeś? Na ślubie? Ostatnio przyjechała duża grupa. Już było po zdjęciach, podziękowali, brawo biją. I pojawia się kierownik, sympatyczny, z koszem dużym, białym, wiklinowym, pełnym artykułów delikatesowych: czekolady, miody, likier, owoce, w tym ananas. Dolmetscherka zachęca: – Panie Karolu, bierz pan, do samochodu pan wsadzi, zawiozą pana. Kierownik dziękuje za występ, wyciąga zawiniątko z wyrzeźbioną figurką szkoły. Dokłada kopertę. Karol kryguje się, przecież to nie Święty Mikołaj, ale dla zabawy bierze i jedno, i drugie. Wraca samochodem, myśli sobie: „Co on mi tam dał w kopercie? Pewnie jakiś list, ja wiem?”. Patrzy, a w środku dwa razy po dwie stówy.

3. W 1964 roku we Frankfurcie nad Menem trwa drugi proces oświęcimski. Na ławie oskarżonych zasiadają członkowie niemieckiej załogi Auschwitz: Josef Klehr, sanitariusz SS (dbał o to, by w obozie nie zabrakło cyklonu B, czasem sam wsypywał granulki do komór gazowych), Oswald Kaduk, Rapportführer (zwany

przez więźniów „Diabłem”) i Victor Capesius, obozowy aptekarz (współpracownik doktora Mengele). Oskarżeni to dobrzy znajomi Józefa Paczyńskiego, widział ich zbrodnie na własne oczy. Nieraz trzymał fryzjerską brzytwę przy szyi Kaduka. Po latach o karę dla „Diabła” upomni się sąd RFN. Właśnie wtedy w pokutną pielgrzymkę do Oświęcimia rusza grupa katolików z Niemiec. Odwiedzają obóz, widzą sterczące kominy Birkenau, poznają kilkoro byłych więźniów, którzy żyją w nędzy. Wracają do kraju, w którym wciąż trwa proces esesmanów. Zapadają wyroki – według ofiar skandalicznie łagodne. Najsurowszą karą jest dożywotnie pozbawienie wolności, a nie śmierć przez powieszenie, jak w pierwszym procesie oświęcimskim. Większość otrzyma wyrok poniżej czternastu lat, niektórzy zostaną uniewinnieni. Tymczasem ruch Pax Christi organizuje zbiórkę funduszy dla byłych więźniów z Polski. Wkrótce powstanie Stowarzyszenie Maximilian-Kolbe-Werk – Dzieło im. Maksymiliana Kolbego. Niemcy sprawdzają, gdzie najbardziej przydadzą się ich pieniądze. Byli więźniowie są schorowani, nie mają środków na leczenie. Nie stać ich na kuracje w sanatoriach. Wielu jest samotnych, wymaga opieki w domach. Maximilian-KolbeWerk przysyła fundusze. Na razie pomoc jest mało sformalizowana, część pieniędzy trafia na prywatne konto Józefa Paczyńskiego (koledzy mają do niego zaufanie). Józef prowadzi zeszycik. Ile wpływa na jego rachunek, tyle wydaje. Płaci za lekarzy, sanatoria, wyjazdy. Na wszystko ma dokumenty i ze wszystkiego się rozlicza: przychód – rozchód, przychód – rozchód… Maximilian-Kolbe-Werk z uznaniem patrzy na tę prostą księgowość. Niemcy współtworzą krakowską przychodnię dla byłych więźniów. Pomaga także Lagergemeinschaft Auschwitz. Organizacja sponsoruje podróże studyjne niemieckiej młodzieży do Polski. Kilkunastoosobowe grupy przyjeżdżają do Krakowa co roku wiosną i jesienią. Proszą o spotkania ze świadkami historii, wpłacają datek na zakup sprzętu medycznego do przychodni przy Dietla, a od czasu do czasu przekazują pieniądze byłym więźniom: tysiąc czy półtora tysiąca euro. – Podzielcie między tych, którzy jeszcze żyją – mówią. Karol Tendera i Stefan Lipniak przychodzą na Zdrową 13. Józef Paczyński kładzie na stole kartoteki byłych więźniów.

– Ta nie żyje. – Ten biedny. – Ta chora. – Dajmy jej stówkę, może to coś pomoże. Niech się uraduje, ucieszy. Paczyński wyciąga plik pustych kopert. Każdą podpisuje imieniem i nazwiskiem osoby, która ma otrzymać pieniądze, wkłada banknot. Obdarowany składa pisemne pokwitowanie. Puste koperty z odręcznymi podpisami wracają na Zdrową 13, Józef załącza je do dokumentacji. Z czasem pieniędzy od Niemców jest coraz mniej. W 2006 roku ostatnie świadczenia wypłaca federalna Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość. Teraz fundacja dofinansowuje projekty organizacji pomagających byłym więźniom – płaci za opiekę domową dla pacjentów przychodni przy Dietla. Doktor Klich-Rączka wręcza młodej lekarce listę. To kilkadziesiąt nazwisk i adresów. Zamiast rozpoznania klinicznego – nazwa obozu. Pacjent Marek Godlewski (Auschwitz-Świętochłowice) czeka ubrany w świeżą koszulę. Jest już bardzo słaby, ale zrobienie piernika to nie problem. Do gotowej mieszanki dodaje jajka, margarynę i mleko. Włącza mikser, przekłada ciasto do blaszki. Piernik najlepiej smakuje, kiedy przychodzi pani doktor. Marek, chociaż czuje się chory i zmęczony, zaprasza młodą lekarkę na dziewięćdziesiąte czwarte urodziny. Przyrządza dwudaniowy obiad: żurek, kotlet z ziemniakami w mundurkach i sałatą. Przy stole opowiada o obozie, o żonie, która przebywa w domu opieki, o piłce nożnej. Wizyta trwa godzinę, nie dłużej, bo lekarka ma innych pacjentów.

4. W maju 2006 roku cały świat obiegają zdjęcia białej postaci przekraczającej w milczeniu bramę z napisem „Arbeit macht frei”. Papież-Niemiec przyjeżdża do Auschwitz. Modli się samotnie przy Ścianie Śmierci i wita z trzydziestoma dwoma

byłymi więźniami. Rękę Ojca Świętego ściska Józef Paczyński. Tego dnia w Auschwitz jest też Lidia Maksymowicz. Mówi do kamery coś, czego wcześniej nie ustala z organizatorami uroczystości. – Jestem praktykującą katoliczką. Uważam, że bardzo zostałam skrzywdzona w życiu przez Niemców, ale jeżeli nasi biskupi wyciągnęli rękę, chcieli zgody i przebaczenia, to ja się z nimi zgadzam. Przebaczamy, ale mamy to w sercu – że taki naród, który wydał wspaniałych poetów, artystów, kompozytorów i filozofów, potrafił także stworzyć perfekcyjną fabrykę śmierci. Przez tę fabrykę moje życie wyglądało tak, a nie inaczej. Kiedy telewizje i filmowcy zgłaszają się z zaproszeniami do kolejnych wystąpień, Lidia zaczyna zdawać sobie sprawę, że jej historia trafia do milionów widzów. Mogą być wśród nich ludzie, których losy potoczyły się podobnie, ale i oprawcy. „Twoje oczy oskarżają” – słyszy często. Jest już po siedemdziesiątce, gdy wybiera się do Norymbergi. Odwiedza muzeum Memoriał Procesów Norymberskich, zlokalizowane w budynku, w którym odbywał się sąd nad hitlerowskimi zbrodniarzami. Patrzy na portrety skazańców i oryginalne fragmenty ławy oskarżonych, ogląda filmy. Dociera do niej, że kaci do końca życia nie pojęli swojej zbrodni. Nie chce myśleć o doktorze Mengele, ale znajomi wciąż podrzucają artykuły z gazet. Gromadzi wycinki, czyta po kilka razy, ogląda programy Bogusława Wołoszańskiego. Pragnie wiedzieć jak najwięcej o niemieckiej, zbrodniczej machinie. W obozie jako kilkuletnie dziecko nie mogła być świadoma, że znalazła się w jej centrum. Dowiaduje się, że proboszcz planuje parafialną pielgrzymkę do Ameryki Łacińskiej. Wpisuje się na listę. Nikomu nie mówi, że to podróż śladami doktora Mengele, jej oprawcy. W modlitwie dziękuje Bogu, że zdobyła się na ten wyjazd („Taki chichot losu” – mówi dziennikarzom). Odwiedza Meksyk, Argentynę, Boliwię, Urugwaj, Paragwaj i Brazylię. Podziwia ogrom i dzikość terytoriów, które pozwoliły wielu niemieckim zbrodniarzom ukryć się przed sprawiedliwością. Doktor Mengele ucieka z Europy w lipcu 1949 roku. Wypływa statkiem North

King z Genui do Buenos Aires. Tam spotyka się z Adolfem Eichmannem, ale nie zaprzyjaźniają się. Doktora drażni, że Eichmann jest sparaliżowany poczuciem zagrożenia. Mengele podróżuje do Paragwaju, odwiedza niemiecką rodzinę Jungów. Naziści cieszą się swoim towarzystwem. – Kochał muzykę poważną, zaczytywał się w dziełach niemieckich poetów i doceniał zalety zdrowego trybu życia. Lubił dzieci; kiedyś pomógł mojemu drugiemu synowi zdać egzamin z biologii – wspomina po latach pani Jung[18]. W końcu Mengele, w poszukiwaniu lepszej kryjówki, przeprowadza się do Paragwaju. Półtora roku później mieszka w Brazylii. 7 lutego 1979 roku szuka ochłody we wzburzonych wodach Atlantyku. W wodzie dostaje wylewu i umiera. Lidia kontynuuje podróż po Ameryce Łacińskiej. Płynie Amazonką, poznaje Indian żyjących na wyspach na jeziorze Titicaca. Robi sobie zdjęcie na tle ogromnego pomnika Chrystusa Odkupiciela w Rio de Janeiro. W Peru, w drodze na Machu Picchu, opada z sił, ale na szczycie wzgórza czuje się jak nowo narodzona.

5. Ksiądz Manfred Deselaers urodził się dziesięć lat po wojnie. Do Auschwitz przyjeżdża po raz pierwszy w 1974 roku, jest wolontariuszem Akcji Znaki Pokuty. Studiuje teologię, szczególnie interesuje go pojednanie polsko-niemieckie i chrześcijańsko-żydowskie. W 1989 roku biskup diecezjalny godzi się na przyjazd księdza Manfreda do Oświęcimia. Pobyt zaplanowany pierwotnie na rok zostanie wydłużony bezterminowo, a duchowny zaangażuje się w działalność Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu. Centrum zostało pomyślane jako miejsce wyciszenia i refleksji dla wszystkich odwiedzających Auschwitz, można tu wziąć udział w nabożeństwie i rekolekcjach z drogą krzyżową. Ksiądz Manfred pisze oświęcimskie medytacje i nadaje im tytuł: Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił? Podczas drogi krzyżowej po Birkenau wzywa do modlitwy za oprawców z Auschwitz. – Módlmy się za sprawców, za tych ówczesnych i za tych dzisiejszych, za

wszystkich, którzy obciążali innych krzyżem swojego egoizmu, zatwardziałości serca i niesprawiedliwości. Ksiądz Manfred wciąż musi odpowiadać na pytania gości Centrum: Gdzie był Bóg? Jak mógł na to pozwolić? Niemiecki duchowny studiuje życiorys komendanta Rudolfa Hössa, który jako dziecko był gorliwym ministrantem. Marzeniem Hössa seniora było, by mały Rudolf został księdzem, w tej intencji zabrał go nawet na pielgrzymkę do Lourdes. Za kilkadziesiąt lat jego syn odpowie za zagładę setek tysięcy ludzi. Sąd zapyta o wyrzuty sumienia. Okaże się, że Hössa najbardziej prześladuje spojrzenie ludzi na rampie – w autobiografii napisze, że Żydzi, którzy mieli zostać rozdzieleni, czepiali się siebie wzajemnie jak łopian. Höss siedzi w więzieniu w Wadowicach. Za chwilę skażą go na śmierć, wcześniej zdąży się wyspowiadać. Czterdzieści pięć lat później ksiądz Manfred pisze doktorat Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz. Zdaniem niemieckiego duchownego w czyśćcu komendant spotka się ze swoimi ofiarami. Będzie musiał spojrzeć w oczy ludziom z rampy. „Dopiero wtedy uświadomi sobie cały ogrom swoich zbrodni i gorzko nad nimi zapłacze. Może być pewien Bożej miłości, ale musi też pogodzić się z tym, że wszystko, co się jej sprzeciwia, zostanie »strawione przez ogień«. Będzie się musiał dogłębnie nauczyć, co to znaczy kochać. Drogą do Boga są bowiem inni ludzie”.

6. Wiosną każdego roku doktor Klich-Rączka z uwagą śledzi prognozy pogody. Gdy nadejdzie ciepły weekend, sięgnie po listę nazwisk swoich pacjentów, pracowników i przyjaciół przychodni. Wszyscy są zaproszeni na ognisko w jej ogrodzie. Alicja zamyka się na noc w kuchni, piecze i gotuje dla kilkudziesięciu osób. Następnego dnia wokół ogniska zasiadają byli więźniowie, Żydzi ocaleni z Holocaustu, zaproszona drużyna harcerska i niemiecki konsul generalny w Krakowie Heinz Peters (kolejny po Hölscherze).

Biorą do rąk śpiewniki. Znajdują Rotę, docierają do trzeciej zwrotki: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz”. Konsul mocnym głosem, bez wahania, śpiewa z pozostałymi.

7. W dwa miesiące po śmierci Józefa Paczyńskiego jego rówieśnik Oskar Gröning błaga Boga o wybaczenie. Ma dziewięćdziesiąt cztery lata, siedemdziesiąt lat temu odpowiadał za księgowość w Auschwitz. Do jego obowiązków w obozie koncentracyjnym należało selekcjonowanie i inwentaryzacja przedmiotów odebranych więźniom idącym na śmierć, rejestrowanie przejętych kwot pieniędzy, dzielenie ich według walut i wysyłanie do Berlina. Czasem (rzadko) trzeba było zastąpić kolegów z SS pracujących przy rampie. Sąd okręgowy w Lüneburgu dopiero w 2014 roku oskarża księgowego z Auschwitz o pomocnictwo w zamordowaniu co najmniej trzystu tysięcy osób. Jeszcze nie wiadomo, czy Gröning będzie mógł odsiedzieć wyrok za kratami, a media informują o kolejnych procesach: dziewięćdziesięciotrzyletni strażnik ma odpowiedzieć za współudział w zamordowaniu stu siedemdziesięciu tysięcy ludzi, a dziewięćdziesięciojednoletnia radiotelegrafistka – za pomoc w uśmierceniu dwustu sześćdziesięciu tysięcy. Karol Tendera śledzi te doniesienia, choć o niemieckich sądach ma równie złe zdanie, co o polskich. Kiedy jego prawnik wybiera się do Moguncji na przesłuchanie świadków w sprawie przeciwko ZDF, sędzia nie zezwala mu na zadawanie pytań. Mecenas wraca oburzony do Polski i donosi, co zaszło w Niemczech. Tendera wie swoje: niemiecki sąd gra na zwłokę, może liczy na to, że on, dziewięćdziesięcioczterolatek, nie dożyje końca procesu. Ale nic z tego. Były więzień 100 430 czuje się świetnie i będzie walczył do skutku.

[18] G.L. Posner, J. Ware, op. cit., s. 135.

CZĘŚĆ III SZAROŚCI I BIELE „Nie obiecuję, dziecko, nazbyt wiele; Nie, nigdy nazbyt wiele: Ot, przypadkowe szarości i biele” – Słyszał człowieczy przechodzień, Ja też. Dość było wziąć te ostrzeżenia Na serio, abym podwójnie doceniał Dni, gdy mój przydział bólu i znużenia Był nieco mniejszy niż co dzień. Thomas Hardy, Nie oczekiwał wiele (tłum. Stanisław Barańczak)

Rozdział dwunasty

ALICJA

1. Alicja Klich-Rączka, odkąd kieruje przychodnią, raz w roku urządza w swoim ogrodzie wieczór przy ognisku. Zaprasza byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Wszyscy mają jeszcze plany na przyszłość, chociaż większość skończyła dziewięćdziesiąt kilka lat. Pacjenci doktor Alicji wiedzą, że każdy dzień jest darem. Gospodyni przygotowuje jedzenie i picie. Sprowadza gitarzystę, bo starsi ludzie lubią sobie pośpiewać, a nawet zatańczyć. Między zaproszonymi krąży lista obecności. Wpisują nazwiska, żeby sprawdzić, czy po dwunastu miesiącach spotkają się w takim samym składzie. Za każdym razem pacjenci pytają: – Czy widzimy się za rok? Pani doktor odpowiada, że tak, na pewno. Ale w 2016 roku mówi sobie: „Dość, to koniec”. Zbyt wielu biesiadników już umarło, a ci, którzy wciąż żyją, przestają wychodzić z domów. Żeby spotkanie miało sens, musiałoby być tak: Marek Godlewski opowiada żarty. Wybiera słuchaczkę – młodą kobietę, stażystkę z przychodni. Podrywa ją, ale z taktem, jak prawdziwy dżentelmen. Karol Tendera łapie za guzik pierwszą napotkaną osobę, żeby opowiedzieć, z najdrobniejszymi szczegółami, co przydarzyło mu się podczas wojny. Józef Paczyński zwraca się do wszystkich zgromadzonych. Wygłosi jedną ze swoich ulubionych mów – tę o strzyżeniu Hössa albo o oczekiwaniu na Boże Narodzenie w Auschwitz. Stefan Lipniak siedzi z tyłu. Przygląda się, uśmiecha (tak widzi go Alicja). Lidia Maksymowicz sprawdza, czy ktoś nie potrzebuje pomocy. Lubi troszczyć się o innych, starszych. Pstryk. Wyobraźnia – jak aparat fotograficzny – uwiecznia tę nieistniejącą scenę.

Lekarka sprząta ogród, kosi trawę i nagle smutnieje. Rozumie, że ogniska w takim gronie już nigdy nie będzie.

2. Uczy się w liceum pielęgniarskim w Kielcach. Zakłada koło opieki nad osobami starszymi. Przyjeżdża do Krakowa studiować medycynę. Na drugim roku organizuje kółko geriatryczne, ale bez sukcesów, ponieważ inni studenci nie są zainteresowani starością. Przychodzi zmartwiona do profesora. Słyszy, że może pracować jako wolontariuszka w nowo utworzonej klinice. Będzie jednoosobowym kółkiem geriatrycznym. Kończy studia, zostaje lekarzem i otrzymuje etat w szpitalu. Po latach, już jako wykładowczyni w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, tłumaczy studentom, jak starzeją się byli więźniowie obozów koncentracyjnych. Nie noszą w sercu wielkiego żalu do oprawców. Umieją rozgrzeszyć winnych i wybaczyć, co nie znaczy, że potrafią zapomnieć. Nie pamiętają, co wydarzyło się przedwczoraj albo cztery lata temu, ale obozowe wspomnienia tkwią w nich do końca, w snach i na jawie. Mogą zapomnieć imię wnuczki albo ustalony przed chwilą termin wizyty u lekarza, ale ślady pamięci z Auschwitz – twarz kolegi zatłuczonego na śmierć, odgłosy esesmańskich butów, paskudny smak zupy – są jak obozowy tatuaż, na zawsze. Pomimo koszmarów pozostają pogodni. Zadowolą się czymkolwiek do jedzenia, nie narzekają na klimatyzację ani brak klimatyzacji, bez skargi znoszą niewygody. – My, lekarze, jesteśmy wyróżnieni, że możemy im pomagać w cierpieniu. To jest szczęście – tłumaczy wykładowczyni. – Dlaczego akurat oni żyją tak długo? – pytają studenci. Być może – zastanawia się Alicja – ich długie życie jest rodzajem zadośćuczynienia, przywróconej sprawiedliwości. Zazwyczaj to kaci dożywają

późnych lat. Pisał o tym Stanisław Barańczak w wierszu Długowieczność oprawców: Oprawcy – ale ci na monumentalną skalę, nie od mokrej roboty, ale od suchych statystyk, nie od kanciastych pięści, lecz od zaokrąglonych cyfr w obstawie sześciu zer – słowem, oprawcy masowi, gdy tylko wyjdą cało ze swych własnych czystek i przejdą do historii, zaskakują stale tym, że każdy dożywa w zdrowiu do późnego wieku. Wszyscy niesłuszni świadkowie Jehowy, masoni, artyści, chłopi, księża, posiadacze ziemscy, mniejszości narodowe, opowiadacze anegdot, przypadkowi pechowcy, na których ktoś doniósł z zemsty, i ci, których nazwisko ktoś wypluł razem z zębami, powtarzaliby pewnie (gdyby ich wskrzesić) wraz z nami (i chyba głośniej) swoje zdziwione „dlaczego”, widząc tych krzepkich staruszków na rencie, jak grzeją kości na ławce w ogrodzie, majstrują dla prawnuków latawce, z prostotą siorbią barszcz, korzystają z dobrodziejstw dzisiejszej medycyny, prócz starczych kłopotów z prostatą nie doznając w zasadzie żadnych piekielnych udręczeń. Domyślam się, że w ten sposób nadajesz nam jakiś szyfr, że kryje się w tym, jak zawsze, Twój zamysł, który wymierzasz Tobie tylko wiadomą miarą. A jednak, o co chodzi? O trzymanie ich między nami, by dać nam szansę – na co? Na proces, spóźniony o parę epok, o miliony zlikwidowanych lat życia? Na wyduszenie z nich zeznań czy pamiętników? Na zrozumienie natury ludzkiej na tym rażąco żywym przykładzie? Czy mamy stawać z nimi przed lustrem, pozować do zdjęć, na których będzie widać, że niczym się tak naprawdę nie różnią

kaci od tych, co zwykle padają ofiarą? A może chcesz nam pokazać, że gdybyś do końca znikł, świadczyłoby wciąż o Tobie przynajmniej to, że na próżno usiłujemy zrozumieć, co jest nagrodą, co karą?[19]

Alicja uważa, że długie życie jest nagrodą, a nie karą. Istnieje sprawiedliwość, skoro taki dar od losu przydarza się także wtrąconym do obozu, poniżanym, głodzonym i bitym. – Żyją tak długo, aby dać nam szansę na niezwykłe spotkanie – tłumaczy przyszłym lekarzom. – Żebym mogła wam o tym opowiedzieć. Wciąż fascynuje ją obserwowanie dziewięćdziesięciokilkulatków, którzy na coś czekają, o czymś marzą i bardzo chcą doczekać kolejnych urodzin.

3. Kiedy Alicja zaczyna pracę w przychodni dla byłych więźniów, Lidia Maksymowicz jest postacią jak z legendy. Opowieść o dziewczynce z Auschwitz przekazują sobie pielęgniarki i pacjenci, zafascynowani jej niezwykłą historią. Mijają tygodnie i miesiące, a lekarka wciąż nie zna Lidii osobiście. Była więźniarka nr 70 072 rzadko bywa w przychodni – jest młoda, aktywna i nie choruje. Uczestniczy za to w spotkaniach organizowanych przy Dietla dla grup z Niemiec – przedstawicieli fundacji Lagergemeinschaft Auschwitz. Józef Paczyński nie lubi konkurencji, ale pewnego dnia traci siły i trzeba go zastąpić. Po raz pierwszy głos zabiera Lidia. – Jest ciemna, grudniowa noc. Bydlęcy wagon, reflektory i krzyk esesmanów. Mam trzy lata. Rozstaję się z babcią i dziadkiem. Idą do gazu... Alicja słucha relacji po raz pierwszy. Siedzi z tyłu i płacze ze wzruszenia. Niedługo Lidia zostaje jej pacjentką. Zaprzyjaźniają się.

4. Marek Godlewski skarży się na kłopoty z pamięcią. Alicja zaleca, by rozwiązywał sudoku, pisał lewą ręką i rysował kółka. Pacjent postępuje zgodnie z instrukcjami. Przynosi do przychodni kartki z kółkami, chwali się, ile sudoku rozwiązał w ciągu tygodnia. Kłopoty z pamięcią ustępują. Lekarka tłumaczy Markowi, że zapominanie to efekt stresu spowodowanego chorobą żony: starszy człowiek, przeciążony opieką, mocniej odczuwa własne dolegliwości. Wdzięczny pacjent piecze piernik i wręcza go Alicji. „Mam nietolerancję glutenu” – myśli lekarka – „ale zjem, nie mogę odmówić”. Marek prosi o przyjęcie nalewki własnej roboty. – Ta jest do śledzika, taka babska. Usiądzie pani wieczorem i wypije kieliszek za moje zdrowie. Kilka miesięcy później Godlewski trafia do domu opieki. Jest słaby, cierpi i mówi, że umrze. Alicja próbuje obrócić rozmowę w żart, ale na próżno. – Pani doktor wie, że widzimy się po raz ostatni. – Panie Marku, wyjeżdżam na pielgrzymkę z chorymi, na pewno spotkamy się we wrześniu. – Oj, nie. I znowu opowiada swoje: że umiera, że to koniec, że będzie gwiazdą na niebie. Wiadomość dociera do adresatki późnym popołudniem, podczas spaceru po Loreto. Tego dnia pielgrzymi z Krakowa odwiedzają cmentarz polskich żołnierzy. Zapalają świece w intencji poległych w trakcie ciężkich walk o przełamanie Linii Gotów (latem 1944 zginęło tu ponad tysiąc Polaków). Wcześniej Alicja i jej pacjenci oglądają w bazylice freski przedstawiające zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem i Bitwę Warszawską 1920. Słońce przemieszcza się na zachód, trzeba iść na kolację. Dźwięk SMS-a – pikpik-pik. Chwila ciszy. Nie wiadomo, co powiedzieć, więc nie mówi się nic. Lekarka odpisuje: „Dziękuję za tę smutną informację. Żałuję, że nie dotrę na

pogrzeb. Wybiorę się kiedyś na jego grób i pogadamy sobie”. Po powrocie do Polski zapisuje kilka zdań w notesie: „Słońce i piękno odwiedzanych miejsc mieszało mi się w głowie z nieuchronnością śmierci. Wieczorem spotkaliśmy się na modlitwie w intencji Marka. Wielu uczestników wyprawy nie znało go, ale modliliśmy się wspólnie”.

5. Pielgrzymek też już nie będzie. Zostaną albumy z dokumentacją czternastu wyjazdów – byli więźniowie Auschwitz spacerujący po Dreźnie, Trewirze, Lourdes i Lisieux. Któregoś roku ruszają z egzemplarzami Trylogii i szukają polskich śladów na Ukrainie. Towarzyszą im dzieci, wnuki, opiekunowie. Niektórzy pielgrzymi poruszają się na wózkach inwalidzkich, potrzebna jest więc asysta. W 2014 roku rodzi się wnuczka Alicji. Lekarka odwołuje wyjazd i spędza lato z najbliższymi, ale chodzi jak struta. Dręczy się myślą: „Nic dobrego nie zrobiłam dla swoich pacjentów”. Dlatego w 2015 powraca do dawnego zwyczaju i przygotowuje wyjazd do Włoch. Widzi, że wielu uczestników nie wytrzymuje trudów codziennego podróżowania. Tym razem wyrzuca więc sobie, że ciąga starych ludzi po świecie. Stefan Lipniak czuje się niepewnie. Chodzi między pielgrzymami zagubiony i smutny. Gubi rzeczy i wpada w złość. A przecież kilka lat wcześniej podróżował z przyjemnością. Zachwycał się Odessą, w katedrze odnalazł obraz Jezusa Miłosiernego i z dumą oświadczył, że to najbardziej znane malowidło na świecie pochodzi z Krakowa. Ciekawiło go wszystko: zabytki, telefon komórkowy podarowany przez córkę. Pomagał nawet popychać wózki z pacjentami, którzy nie poruszają się samodzielnie. Tak było dawniej. Czas przeszły. Po powrocie do Krakowa Alicja płacze dwa tygodnie i notuje: „Obiecaj sobie, że już nigdy nie zorganizujesz pielgrzymki”.

6. Ale wigilie będzie urządzać do samego końca, bo tak trzeba. Żeby wytrwać w tym postanowieniu, odtwarza w pamięci zdarzenia sprzed kilku lat. Sięga po telefon, wybiera kolejne numery z kartoteki, pyta o zdrowie i zaprasza do przychodni. W obszernym korytarzu pracownicy przychodni rozstawiają stoły, rozkładają białe obrusy, świece i stroiki. Cały personel dba o dobre samopoczucie byłych więźniów: obok Stefana Lipniaka może usiąść Lidia Maksymowicz, z którą się przyjaźni; przy Marku Godlewskim – koniecznie młodzi wolontariusze. Honorowe miejsce zajmuje Józef Paczyński. Każdy chce posłuchać opowieści o pięciu wigiliach w Auschwitz. – Z pierwszej najlepiej pamiętam zapach ziemniaków w łupinach i parszywy gulasz – rozpoczyna. – Za rok o tej samej porze na strychu smażyłem po kryjomu rybę. Musieliśmy być cicho, bo naprzeciwko, w esesmańskiej kantynie, trwała popijawa. Tutaj, w przychodni na Dietla, siedemdziesiąt lat później na tych, co przeżyli piekło, czeka góra jedzenia: barszczyk czerwony, panierowana ryba, sałatka ziemniaczana, surówka z czerwonej kapusty, pierogi, śledzie i makowiec. Ktoś wyciąga telefon komórkowy, żeby uwiecznić spokój i szczęście przy wigilijnym stole. – Będziecie mnie fotografować, kiedy będę już stary – przekomarza się Józef. To ostatni rok, gdy wszyscy są w komplecie. Kolejną wigilię Alicja Klich-Rączka rozpocznie od wspomnienia tych, którzy zmarli lub są nieobecni z powodu choroby. Józef Paczyński nie dał rady przyjechać, Karol Tendera ciężko się przeziębił i jest w szpitalu na obserwacji. Lekarka robi dobrą minę do złej gry i podchodzi do kolejnych pacjentów z opłatkiem. „Obecnym nie wolno zepsuć nastroju myśleniem o nieobecnych” – przekonuje samą siebie. Postanawia nie patrzeć na puste miejsca przy stole. Uczestnicy ostatniej pielgrzymki wymieniają się wspomnieniami. Stefan Lipniak przyjmuje komplementy – wygląda dziś wyjątkowo elegancko w białej koszuli

i wiśniowym krawacie. Pielęgniarki, które pomagały w przygotowaniach, nieśmiało intonują kolędę. Po chwili wszyscy śpiewają: Przybieżeli do Betlejem pasterze, Grając skocznie Dzieciąteczku na lirze. Chwała na wysokości, chwała na wysokości, A pokój na ziemi!

Podniosłą atmosferę przerywa harmider przy drzwiach. Ktoś mocuje się z klamką, pokonuje opór i gwałtownie wchodzi do przychodni. Lekarka z niedowierzaniem przygląda się pacjentowi, którego nie tak dawno widziała na szpitalnej sali. To Karol Tendera. – Jestem! – krzyczy Karol od progu. – Po badaniach wypisałem się ze szpitala na własne życzenie – oznajmia i zajmuje miejsce zarezerwowane dla niespodziewanego gościa.

[19] S. Barańczak, Długowieczność oprawców, [w:] Wybór wierszy i przekładów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.

Rozdział trzynasty

ZNIKANIE

1. – Co masz? – Migotanie przedsionków. – Też to mam. I jeszcze inne rzeczy. Karol Tendera ciężko opada na fotel. Przyjechał odwiedzić kolegę, byłego więźnia (czterdzieści dni w Auschwitz, później do końca wojny w Mauthausen). Schorowany dziewięćdziesięciolatek z rozrusznikiem serca mieszka razem z żoną w mieszkaniu na trzecim piętrze w bloku bez windy. Takie mieszkanie jest jak więzienie, dlatego warto co jakiś czas wpadać z towarzyską wizytą. Nawet jeśli po drodze na górę trzeba kilka razy przystawać dla złapania oddechu. Dziś Karol przynosi kopertę i torbę ze słodyczami. Parę dni temu spotkał się w przychodni przy Dietla na naradzie ze Stefanem Lipniakiem i innymi działaczami Związku Byłych Więźniów. Zbliżają się święta, niemieckie organizacje przysłały pieniądze i paczki. Trzeba spisać listę osób do obdarowania i podzielić się robotą. Następnego dnia wyruszają wyposażeni w spis nazwisk i adresów. Tendera w czerwonym fiacie panda, kolega – w różowym cinquecento, rozwożą po Krakowie prezenty od Niemców dla byłych więźniów i zbierają pokwitowania. Czasem podjeżdża się pod blok, a w mieszkaniu głucha cisza. Dopiero sąsiedzi wyjaśniają, że nikt tu już nie mieszka. – Nic się nie wiedziało, a chłopa dawno nie ma – dziwi się Karol Tendera. Umarłych przybywa, trzeba będzie uaktualnić listę. Poprzednik Karola na stanowisku przewodniczącego klubu byłych więźniów Auschwitz, Józef Paczyński, w styczniu 2015 roku żalił się w gazecie, że oświęcimiacy umierają po cichu. – Nikt o nich nie mówi, nikt ich nie żegna. O tym, że umarli, dowiaduję się przez przypadek i zazwyczaj z opóźnieniem. Świat nie słyszy o tym wcale. Za cztery miesiące inna gazeta publikuje nekrolog Paczyńskiego.

Ś†P JÓZEF PACZYŃSKI Kochany Ojciec i Dziadek, przeżywszy lat 95, opatrzony św. sakramentami, odszedł od nas 26 kwietnia 2015 r. Błogosławieństwo żałobne Zmarłego odprawione zostanie we wtorek, 5 maja 2015 r., o godz. 11.00 w kaplicy na cmentarzu Rakowickim, po czym nastąpi odprowadzenie Zmarłego do grobu rodzinnego, o czym zawiadamiają pogrążeni w głębokim smutku Córka i Wnukowie

(Zgodnie z wolą córki zmarłego – ani słowa o Auschwitz).

2. Kilka tygodni po pogrzebie Stefan Lipniak czyta napis na nagrobku kolegi. Ś.P. INŻ. JÓZEF PACZYŃSKI WIĘZIEŃ OŚWIĘCIMIA 1920-2015

Urszula Paczyńska, córka Józefa, przyjeżdża do Krakowa i nie kryje zaskoczenia na wieść o inskrypcji. – Kto o tym zdecydował? Nie ja. Nie zgadzam się z tym pomysłem. Ostatecznie jednak „więzień Oświęcimia” pozostaje.

3. – Drodzy zebrani, dzisiejsze pożegnanie napawa nas wszystkich ogromnym smutkiem. Żegnamy przecież człowieka nieprzeciętnego.

W sali pożegnań cmentarza Rakowickiego na katafalku leży niewielka urna ze złotą tabliczką: mgr Marceli Godlewski. Wszyscy pamiętają, że zmarły swojego imienia nie lubił, dlatego na szarfach od wieńców piszą, że żegnają Marka. Z boku wieniec z białych i czerwonych róż – „Drogiemu przyjacielowi koledzy z Kedywu”. To kwiaty od „Piechura”, który potem poprosi znajomą z Krakowa o wycięcie nekrologu z gazety (zbiera takie pamiątki). – Był człowiekiem o nieprzeciętnie silnym charakterze, zawsze energiczny, zdecydowany, bezkompromisowy. Trylogię Sienkiewicza umiał na pamięć. W chwilach dobrego humoru cytował całe rozdziały. Był również bardzo towarzyski, lubił dobre jedzenie, trunki, opowiadał dowcipy, cytował przedwojenne skecze, czasem bardzo długie. Intonował piosenki partyzanckie i wojskowe. Był zamiłowanym sportowcem, myśliwym w Kole Łowieckim „Gdów”. Był też świetnym kierowcą i znawcą samochodów. Jeździł samochodem do lat dziewięćdziesięciu. Ze swoją żoną Barbarą wzięli ślub 8 maja 1965 roku. W tym roku obchodzili złote gody. Ceremonia przenosi się na miejsce pochówku. Tabliczki zdradzają, że od lat czeka na Marka i Basię. Inskrypcje są już gotowe, wystarczy tylko, gdy przyjdzie czas, dopisać datę śmierci. Czas Marka nadszedł, grabarze odsuwają płytę.

Minuta ciszy i sygnał odegrany na trąbce. Siwy mężczyzna prostuje się, jakby stawał na baczność, musi przy tym podeprzeć się laską. To były saper, poznał zmarłego wiele lat temu w nowohuckim oddziale Związku Inwalidów Wojennych, nigdy nie był w Auschwitz. Koniec sygnału, spocznij. – Dla nas przyszła pora umierania – mówi siwy mężczyzna, opuszczając cmentarz.

4. Karolowi Tenderze nie spieszy się na tamten świat, ale na wszelki wypadek zamawia gustowny nagrobek. Decyduje się na płaski model z granitu. Do owalnej ramki wybiera ulubione zdjęcie, ma na nim może trzydzieści pięć, najwyżej – czterdzieści lat. W górnej części płaskorzeźba z Chrystusem w cierniowej koronie. U wezgłowia krzew irgi, u stóp – funkia, ogrodowa roślina z efektownymi liśćmi. Napis jest na razie lakoniczny: INŻ. KAROL TENDERA B. WIĘZIEŃ OŚWIĘCIMIA UR. 7 VIII 1921

Datę śmierci i inne szczegóły dołoży się później. Póki co Karol cieszy się przecież pełnią życia! Walczy o to, by rodziny byłych więźniów nie musiały wnosić standardowej opłaty za nienaruszalność grobu – 1360 zł raz na dwadzieścia lat. W tej sprawie udaje się do dyrektor Zarządu Cmentarzy Komunalnych. Liczy na pozytywny finał sprawy.

Od czasu do czasu ogląda przyszłe miejsce wiecznego spoczynku. Jest dumny z lokalizacji – pas 103 to ładnie położona kwatera w reprezentacyjnej części cmentarza Rakowickiego. Dookoła leżą kombatanci: żołnierze Września, lotnicy i weterani spod Monte Cassino. W 1996 roku zdecydowano, że będą tu grzebani także ci, co przetrwali Auschwitz. Leżą z lewej strony cienistej alejki. Można ich poznać po rozbudowanych inskrypcjach. Najczęściej tuż pod nazwiskiem pojawia się informacja: „więzień Oświęcimia”. Niektórzy wolą, by napisać „były więzień”. Czasem dochodzi pełna nazwa – KL Auschwitz i kilkucyfrowy numer. Data urodzenia i śmierci to niby nagrobny standard, ale w tym wypadku także dodatkowa wiadomość: po Auschwitz wykorzystał jeszcze trzydzieści, czterdzieści, pięćdziesiąt lat życia. Niezmarnowanego, bo zdążył być inżynierem, adwokatem albo chociaż najukochańszym mężem (to też często wiadomo z napisu). Niełatwo przygotować nagrobek z tak wieloma szczegółami – grawer musi się postarać, by zmieścić tyle znaków na wąskiej płycie.

5. Lidia Maksymowicz po przeprowadzce do Krakowa coraz częściej odwiedza cmentarze. Znajomi ze środowiska byłych więźniów, których tutaj spotkała, są sporo starsi – chorują i odchodzą. Nie wszystkich nawet zdąży poznać, ale gdy widzi klepsydrę z informacją o śmierci byłego więźnia, zawsze stara się pójść na pogrzeb. Zanim nadejdzie jej czas, postanawia spełnić dziecinne marzenie. Ma kilka lat i często odwiedza z przybranym ojcem wujka, który wybudował dom na działce niedaleko Birkenau. Idą nad torami kolejowymi, pokonując kładkę łączącą Oświęcim z Brzezinką. Lidzia lubi zatrzymać się i z góry obserwować przejeżdżające pociągi. Nie wie, dokąd jadą, ale wydaje jej się, że gdzieś daleko. Tato woła, by się pospieszyła, a ona się ociąga. „Kiedy ja wreszcie odjadę?” – niecierpliwi się. Po śmierci męża, na emeryturze, podróżuje po całym świecie: Izrael, Indie,

Nepal, Rzym, Wiedeń, Paryż, Londyn, Wilno, Skandynawia. Wcześniej zwiedza Związek Sowiecki, zachwyca ją Krym i Kraj Krasnodarski. Jeszcze za życia mamy Boczarowej przyjeżdża do Doniecka niemal co roku. W Krakowie odwiedza wiekowe koleżanki, załatwia dla nich różne sprawy w mieście. Czasem siadają i razem utyskują – boli kolano, kręgosłup, wzrok coraz słabszy. Chrześniak, syn przyjaciółki, jest księdzem i strofuje starsze panie. – Przestańcie narzekać. Pomyślcie, że jesteśmy na ziemi niczym robaczki, tylko na chwilę. Przed nami cała wieczność.

6. Prezes wznosi oczy ku górze i składa ręce jak do modlitwy. Po pół godzinie nerwowego oczekiwania właśnie doliczył się trzydziestu trzech osób na sali, co oznacza kworum. 23 września 2015 roku w Warszawie zbiera się kongres Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Temat: przyszłoroczny jubileusz siedemdziesięciolecia organizacji. Kraków reprezentuje Stefan Lipniak. Wkłada świeżo wyprasowaną białą koszulę i wsiada do porannego pendolino. Do Warszawy przyjeżdża nieco wcześniej, dzięki temu ma czas, by rozejrzeć się po okolicy, popatrzeć z podziwem na wieżowce i szerokie ulice miasta, a także wypróbować metro. Na miejscu dowiaduje się, że w ciągu siedemdziesięciu lat liczba członków jego organizacji stopniała z ćwierć miliona do trzech tysięcy. Każdego roku ubywa pięciuset. – Stan Związku: ledwo żyje – podsumowuje członek zarządu prowadzący obrady. Łatwo policzyć, że kolejnej okrągłej rocznicy nie będzie. Ale dziś jeszcze wszystko może się odbyć zgodnie z procedurami. Dlatego Stefan Lipniak dostaje do ręki mandat z motywem pasiaka i podnosi go w kolejnych głosowaniach. – Kto jest za przyjęciem regulaminu obrad, do góry proszę. Kto przeciwny? Nie

widzę. Regulamin obrad przyjęty. Przystępujemy do przegłosowania porządku obrad. Kto jest za? Dziękuję. Kto jest przeciwny? Nie widzę. Kto się wstrzymał? Ładnie. Kto jest za przyjęciem kolegów do funkcji przewodniczącego i sekretarza kongresu-protokolanta? Proszę mandaty do góry. Dziękuję. Kto przeciwny? Nie ma. Kto się wstrzymał? Też nie ma. Dziękuję bardzo. Zupełnie jak w ONZ-ecie. Komisja mandatowo-skrutacyjna stwierdza do protokołu ważność kongresu. Komitet obchodów siedemdziesięciolecia ustala, że poszczególne okręgi powinny przygotować jubileuszowe wydawnictwa, odznaki, dyplomy i medale, torby płócienne z pasiakiem, czerwonym trójkątem z literą P i nazwą Związku, ewentualnie krawaty z tą samą symboliką. Przygotowania do jubileuszu muszą jednak zejść na drugi plan, bo w okręgach są pilniejsze problemy. W Olsztynie pani prezes doznała udaru, ze słabymi nadziejami na powrót. Skarbniczka też nieczynna. Z dwóch aktywnych pań, które zostały przy życiu, jedna ślepnie, a drugiej trudno się poruszać. Chcą położyć klucze na stół. I to może przydarzyć się w każdym okręgu. Krakowskiemu też grozi rozpad – jeśli liczba zarejestrowanych osób spadnie poniżej pięćdziesięciu, organizacja straci osobowość prawną. Jest już blisko, dlatego trwa akcja naboru nowych członków. Aby wstąpić do Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, nie trzeba mieć za sobą obozowej przeszłości. Dlatego znajome Stefana Lipniaka, dziennikarka i doktorantka Uniwersytetu Jagiellońskiego, dostają do wypełnienia formularze z deklaracją przystąpienia do organizacji.

7. Po powrocie z kongresu trwają gorączkowe poszukiwania kogoś, kto mógłby zająć się spisaniem historii krakowskiego okręgu Związku Byłych Więźniów. Zadania podejmuje się zaprzyjaźniona dziennikarka i pyta o źródła. Najważniejsi działacze, z Józefem Paczyńskim na czele, już nie żyją. W pamięci żyjących zatarły się nazwiska, miejsca, wydarzenia. Nie ma kronik, dokumentów ani protokołów. Ślady

prowadzą do Zofii Rosiek, byłej więźniarki Ravensbrück. Osiedliła się w Krakowie tuż po wojnie, historię Związku powinna znać bardzo dobrze. – Mama niedawno upadła i od tej pory ma problemy z pamięcią. Jeszcze kilka tygodni temu mogłaby wiele opowiedzieć – informuje syn Zofii Rosiek. Dziewięćdziesięciojednoletnia, słaba i zdezorientowana, z trudem siada na łóżku i próbuje odpowiadać na pytania gości. Ożywia się dopiero, gdy rozmowa schodzi na temat procesu Karola Tendery z niemiecką stacją telewizyjną. – Przecież Ravensbrück i Auschwitz to były obozy niemieckie. Niemieckie! – patrzy głęboko w oczy, upewniając się, że rozmówcy ją rozumieją. Umiera rok później, w październiku 2016 roku.

Rozdział czternasty

DO KOŃCA

1. – Ogłaszam wyrok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Proszę wstać. Na ten moment Karol Tendera czekał wiele miesięcy. Jednak 25 kwietnia 2016, w dniu zakończenia procesu, który wytoczył niemieckiej stacji telewizyjnej ZDF za użycie określenia „polskie obozy”, zostaje w domu, jakby przeczuwał, co usłyszy. – Sąd oddala powództwo – ogłasza pani sędzia. Na sali poruszenie. Publiczność krzyczy, że to niesprawiedliwe. Zebrani nie rozumieją, dlaczego w Polsce orzeka się na korzyść Niemców, próbujących rozmydlić swoją odpowiedzialność za Auschwitz. Sąd prosi o spokój i tłumaczy, że choć niemiecka telewizja naruszyła dobra osobiste Karola, a użyte przez nią sformułowanie fałszuje historię, to stacja przeprosiła za swój błąd – w liście i na stronie internetowej. Karol nie może pogodzić się z porażką. Dziennikarzom dzwoniącym z prośbą o komentarz odpowiada, że taka sprawiedliwość to kpina. Dlatego naradza się z prawnikiem w sprawie złożenia apelacji. Przygotowuje też list do Ministerstwa Sprawiedliwości. „Byłem dręczony, poniżony i przeznaczony na śmierć w trzech niemieckich obozach koncentracyjnych. We wszystkich tych obozach nadzorcami byli umundurowani funkcjonariusze niemieccy” – pisze. Dodaje, że w trakcie procesu chorował i bał się, że nie dożyje wyroku.

2. Nie tylko on, były więzień Auschwitz, pod koniec życia oczekuje na sprawiedliwość. W gazetach, które Karol regularnie przegląda, znajduje artykuł o Ernście Tremmelu, niemal równolatku. Esesman z Auschwitz został oskarżony o pomoc w zamordowaniu co najmniej tysiąca siedemdziesięciu pięciu więźniów. Podczas gdy dziennikarze roztrząsają, czy nie powinien być sądzony przez sąd dla

młodocianych (w chwili popełnienia zbrodni miał zaledwie dziewiętnaście lat), oskarżony umiera 7 kwietnia, chwilę przed pierwszą rozprawą. Niemiecki prokurator oświadcza, że dziewięćdziesięciotrzyletni mężczyzna zmarł śmiercią naturalną. Kilka dni po wyroku krakowskiego sądu Karol czyta kolejne doniesienia z Niemiec. Tym razem prasa pisze o dziewięćdziesięcioczteroletnim Reinholdzie Hanningu, który pełnił funkcję strażnika w Auschwitz dokładnie w tym czasie, gdy w obozie przebywał Tendera. Teraz ma odpowiedzieć za współudział w uśmierceniu stu siedemdziesięciu tysięcy ludzi. – Jest mi wstyd, że biernie przyglądałem się tej niesprawiedliwości. Przepraszam za swoje postępowanie. Niezmiernie mi przykro. Na sali sądu w Detmold przeprosin wysłuchuje były więzień Auschwitz, Żyd, który w obozie stracił trzydziestu pięciu krewnych. Jeden z portali mylnie podpisuje zdjęcie ofiary nazwiskiem oprawcy. Tę pomyłkę na pewno można wytłumaczyć pośpiechem dziennikarzy, pracujących pod presją dostarczania czytelnikom nowych, interesujących informacji.

3. Rainer Höss, wnuk komendanta Auschwitz, który kilka lat wcześniej odwiedził Józefa Paczyńskiego, uczestniczy w artystycznej sesji zdjęciowej na tle drutu kolczastego ogradzającego były obóz w Buchenwaldzie. Jest rok 2014. Projekt fotograficzny ma służyć odpowiedzi na pytanie: „Kim jest Niemiec?”. Wnuk komendanta pozuje z gołą klatką piersiową, na której wytatuował napis „Never Forget”, gwiazdę Dawida i trzy obozowe numery. Dziennikarze chcą wiedzieć, do kogo należą. – Numer 121 to Józef Paczyński. Pierwszy były więzień Auschwitz, który otwarcie rozmawiał ze mną o dziadku – tłumaczy. I przekręcając fakty, opowiada dziennikarzowi „Thüringische Landeszeitung”, że Józef jest Żydem i komunistą. Gazecie „The Jerusalem Post” mówi, że Paczyński na ochotnika został fryzjerem komendanta.

Sam zainteresowany nie może sprostować kłamstw i przeinaczeń. Gdy zdjęcie Rainera Hössa trafia na wystawę w Dreźnie, Józef Paczyński w Krakowie dożywa ostatnich dni. Przy łóżku byłego więźnia Auschwitz czuwa żona niemieckiego dyplomaty. Ostatnie życzenie pacjenta: sok z czarnej porzeczki. Dostaje pić, ale nagle robi mu się niedobrze. Elżbieta Hölscherowa musi pojechać do domu, żeby się przebrać. – Panie Józefie, wracam za godzinę. Odpocznie pan trochę w tym czasie. Wraca, ale Paczyński nie chce, by została w szpitalu na noc. – Nie mogę spać, kiedy obok mnie siedzi dama. Musi pani jechać do domu. – Dobrze, nie chcę panu przeszkadzać. – Całuje go na pożegnanie. – Dobranoc. Paczyński odwraca się na lewy bok i za kilka godzin umiera. Elżbieta ściąga ze ściany portret przyjaciela, kładzie fotografię nieco niżej i zapala przed nią świeczkę. Rodzinie podpowiada, by nekrolog opatrzyć cytatem z pieśni Kochanowskiego: Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie: I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie. Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszystko Twoje, Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje…[20]

– Każdego dnia rano otwierał okno i recytował ten fragment – wyjaśnia Hölscherowa. Niemiecki konsul nazywa Paczyńskiego w nekrologu „wielkim orędownikiem pojednania narodu polskiego i niemieckiego”.

4. W mieszkaniu Marka Godlewskiego, w którym całkiem niedawno fotoreporter robił zdjęcia do reportażu z okazji rocznicy wyzwolenia Auschwitz, wszystko wygląda

tak, jakby gospodarz wyjechał tylko na chwilę. Drzwi prowadzące na balkon – zamknięte. Przy łóżku słuchawki połączone kabelkiem z telewizorem (głuchota nie usprawiedliwia uprzykrzania życia sąsiadom). Na krześle spodnie, gotowe do włożenia po przebudzeniu. W kuchni czekają sprzęty: mikser, ekspres do kawy, krajalnica i chodzik z zamontowaną na druciku miską do przewożenia potraw, bo na starość trzeba ułatwiać sobie życie. Obok kuchenki – minutnik, kupiony po tym, jak jajko gotowane zbyt długo wybuchło i wylądowało na suficie. W lodówce – porcjowane do małych pojemniczków – zapasy jedzenia: bigos, koniecznie gotowany przez pięć dni, gulasz, fasolka po bretońsku, żurek z ziemniakami i kiełbasą, pomimo protestów doktor Klich-Rączki, że nie należy gotować zbyt tłusto („Nie wolno? W tym wieku wszystko wolno!”). Czekają woreczki z posiekanymi ogórkami i leśne grzyby, w sam raz do bigosu. Przy drzwiach leży czarny parasol, a w domu opieki na Wielickiej – żona, już niemal całkiem bez pamięci, nieświadoma utraty. Rodzina rozważa, czy powiedzieć jej o śmierci męża, ale lekarze odradzają. Kontakt z chorą jest utrudniony. A jednak, tuż przed pogrzebem Marka, starsza pani niespodziewanie zaczyna rozmowę z bratem: – Ojciec umarł? – Baśka, nasz tata od dawna nie żyje. – To kto umarł? Płacze, więc może rozumie – komentują bliscy i umieszczają jej podpis pod nekrologiem oraz na szarfie od wieńca.

5. Latem 2016 roku Lidia Maksymowicz otrzymuje list od nauczycielki historii z gimnazjum w Remscheid. Kilka miesięcy temu uczniowie szkoły spotkali się z adresatką w Krakowie. „Wspomnienia o przeżyciach w obozie były dla nas

wstrząsem. Po spotkaniu zaprosiłam Panią do Remscheid, teraz zaproszenie ponawiam. Gościć Panią w naszej szkole to będzie dla nas wielki zaszczyt”. Lidia odkłada pismo, decyzję o ewentualnym wyjeździe podejmie po wakacjach. Teraz cały jej czas zajmuje wnuczka, dziesięcioletnia Wiktoria, która właśnie przyjechała do Krakowa. Babcia chce zapewnić dziewczynce jak najwięcej atrakcji, więc cieszy się, gdy Stefan Lipniak dzwoni z informacją o pikniku kombatanckim organizowanym na polanie obok krakowskiego zoo. Decydują, że wybiorą się razem do Lasku Wolskiego. Cieszą się piękną pogodą i swoim towarzystwem. Pieką kiełbaski przy ognisku.

6. Plan dnia Stefana po śmierci żony: obudzić się o siódmej albo o ósmej, pokręcić po mieszkaniu, wyjść z domu. Chodzenie przynosi ulgę, a najbardziej – wędrówka na cmentarz. Przysiąść na ławeczce, zapalić światełko, pomodlić się. Wrócić na obiad, wyruszyć znowu. Zrobić rundę wokół Rynku, popatrzeć na ludzi (nie wdawać się w rozmowy, tylko obserwować). Dużo się nachodzić, zmęczyć. Wtedy łatwiej zasnąć i nie myśleć. Czasem jednak sen nie przynosi ulgi. Słychać esesmańskie komendy raus i schnell, widać snujących się po obozie muzułmanów. Wtedy budzi się i orientuje, że leży w pokoju zupełnie sam. Pięć lat po pochowaniu Janiny jest gotowy, by zacząć porządki. Szafy są pełne kolorowych ubrań, trzeba po trochu pakować je do worków i wynosić z mieszkania. Nikt nie chce starych sukienek, swetrów i płaszczy.

7. Czerwiec 2016. Reinhold Hanning zostaje uznany winnym pomocnictwa w zamordowaniu co najmniej stu siedemdziesięciu tysięcy więźniów Auschwitz i otrzymuje karę pięciu

lat więzienia. Kilka dni wcześniej minister spraw zagranicznych zaprasza Karola Tenderę do Warszawy. Karol wsiada do pociągu i melduje się w gmachu ministerstwa, by odebrać odznakę honorową Bene Merito, przyznawaną osobom, które wyróżniły się działaniami na rzecz wzmocnienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Polska Agencja Prasowa zamieszcza notatkę: Po odebraniu odznaki Tendera powiedział m.in., że – jako były więzień Auschwitz działający w obozowej konspiracji – czuje się „zbezczeszczony” przekazami sugerującymi, że Polacy w obozach „współdziałali z Hitlerem”. Wyrażał jednocześnie satysfakcję z tego, że nowy rząd popiera podjęte przez niego działania. „Tusk, były premier, rząd, powiem kolokwialnie, olał tę sprawę” – powiedział Tendera.

Karol jest zadowolony. Lato, podobnie jak w poprzednim roku, zapowiada się upalnie. Kiedy w mieszkaniu zrobi się zbyt gorąco, wsiądzie za kierownicę fiata i pojedzie na działkę (to tylko kawałeczek od domu). Do kranu w garażu podłączy wąż ogrodowy z końcówką w formie słuchawki od prysznica. Usiądzie w cieniu na leżaku i co jakiś czas będzie się ochładzał. W ten sposób można przyjemnie przeczekać najgorszy czas. „A jak przetrwa się najgorsze” – myśli Karol – „nadejdzie kolejny, lepszy dzień!”.

[20] J. Kochanowski, Pieśń XXV, [w:] Fraszki, Dramaty, Pieśni, oprac. J. Krzyżanowski, Wydawnictwo „KWE” Sp. z o.o., Warszawa 2000.

Postscriptum

REPORTERZY

1. Postanawiamy, że nie ma nas w tej historii. Chcemy opowiedzieć o doktor Alicji i jej pięciu pacjentach – byłych więźniach obozów koncentracyjnych. Piszemy książkę z perspektywy narratora wszechwiedzącego, który z oddalenia przedstawia losy Józefa, Marka, Lidii, Karola i Stefana. Kiedy maszynopis jest gotowy, czytamy go, nanosimy poprawki i stwierdzamy: – Tak, to jest opowieść bez reporterów. W tej historii nas nie ma. A jednak w niej jesteśmy.

2. Wszystko zaczyna się latem 2012, kiedy Maciej przygotowuje zbiór wywiadów o starzeniu się i starości. Szuka kontaktu z geriatrami, trafia do Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, do doktor Alicji Klich-Rączki. Już po nagraniu lekarka pyta: – Czy wie pan, że poza pracą w szpitalu zajmuję się opieką nad byłymi więźniami obozów koncentracyjnych? Kilka tygodni później Maciej przyjmuje zaproszenie Alicji na ognisko w przydomowym ogrodzie. Tam poznaje Józefa i Karola. Opowiadają o okrucieństwie Auschwitz i o tym, jak wygląda ich codzienność po dziewięćdziesiątce. Widać, że pomimo niedogodności związanych z wiekiem żyją potrzebą niesienia świadectwa. W 2013 roku organizujemy cykl spotkań krakowskich licealistów z pacjentami doktor Alicji. Młodzież pyta, czym były obozy koncentracyjne, i z autentycznym zainteresowaniem słucha opowieści starszych ludzi. Nagrywamy te rozmowy – powstaje płyta z audycjami dla szkół oraz scenariusze lekcji o doświadczeniu Auschwitz. Najtrudniejsza część naszej pracy to dbanie o obecność byłych więźniów

na spotkaniach. Czy zdrowie pozwoli im dotrzeć na miejsce? Czy dwugodzinna dyskusja z młodzieżą nie jest zadaniem ponad siły? Wśród zaproszonych do rozmowy z licealistami jest i Józef, i Karol, Marek i Stefan. Nie znamy wtedy jeszcze Lidii, pojawi się w naszych planach najpóźniej – po raz pierwszy, gdy usłyszymy od doktor Alicji relację z wesela jej córki. Zaproszony na tę uroczystość Stefan przychodzi z koleżanką, która trafiła do Auschwitz jako dziecko. Tymczasem licealiści czekają na kolejne spotkania przy Dietla. Boimy się o Józefa, który od kilku tygodni jest w złej formie, ale tuż przed terminem nagrania odzyskuje siły – pojawia się w przychodni elegancko ubrany i porywa młodych energią. Odwozimy go do domu, chętnie pokazuje albumy z fotografiami wnuków. Pożycza nam swoje jedyne zdjęcie z młodości, żebyśmy mogli wykonać reprodukcję. Stefan opowiada młodym o Marszu Śmierci, jak zawsze podczas spotkań, na które jest zapraszany. Marek imponuje formą i poczuciem humoru. Po dwóch godzinach dyskusji z młodzieżą robi sobie zdjęcia z osiemnastoletnimi dziewczynami. Kocha młodość i życie. Rok później wciąż pozostajemy w kontakcie. Odwiedzamy Marka w jego mieszkaniu. Częstuje piernikiem, proponuje nalewkę domowej roboty. Wspomina przyjaciół, używając pseudonimów. To przyzwyczajenie z partyzantki pozostaje mu do końca. Ola otrzymuje pseudonim Naklejka (bo przedłuża wizytę, nie chce „się odkleić”). Opowieści byłych więźniów nas fascynują. Nasi rozmówcy chcą, by utrwalać to, co mają do powiedzenia. Nie jesteśmy zresztą jedyni – czasem w drzwiach mijamy dziennikarzy, którzy po raz kolejny odwiedzają Karola, Józefa i Marka. Maciej przygotowuje reportaż dla „Rzeczpospolitej” z okazji rocznicy wyzwolenia Auschwitz. Przychodzi do Karola i wspólnie przeglądają listy do VIP-ów oraz pracowicie posegregowane artykuły z prasy.

3. Śmierć Józefa jest jak odejście kogoś bliskiego. Ola idzie na pogrzeb. Spotyka

byłych więźniów, którzy nie rozumieją, dlaczego podczas uroczystości nie pada ani słowo o tym, że zmarły był więźniem Auschwitz. Także my zadajemy sobie to pytanie. Po pogrzebie, w którym uczestniczą Lidia, Stefan i Karol, spotykamy się z doktor Alicją Klich-Rączką. Opowiadamy jej o naszym pomyśle: chcemy napisać reportaż o pacjentach przychodni przy Dietla. O tym, jak się starzeją i odchodzą ostatni byli więźniowie Auschwitz. Prosimy doktor Alicję, by powiedziała, z kim czuje się najmocniej związana. Wymienia nazwiska: Józef Paczyński, Marek Godlewski, Lidia Maksymowicz, Karol Tendera, Stefan Lipniak. Z każdym pracujemy trochę inaczej. U Karola rozmawiamy zazwyczaj nad stosem dokumentów – pism procesowych, wycinków z gazet, zaświadczeń, archiwaliów. Chodzimy na rozprawy do sądu. U Marka spędzamy długie godziny – najpierw w jego mieszkaniu, później w domu opieki. To niekończące się rozmowy z człowiekiem, który zachowuje ogromny dystans do siebie i świata, jakby skomplikowane życie było łatwiejsze do zaakceptowania, jeśli przerobi się je na zbiór anegdot i żartów. Lidia przyjmuje nas w mieszkaniu, ale wybieramy się także na wspólną wycieczkę z jej wnuczką Wiktorią i ze Stefanem. Jedziemy taksówką do Lasu Wolskiego, pieczemy kiełbaski i śpiewamy przy ognisku. Nasze spotkanie odbywa się przy okazji pikniku środowiska kombatanckiego, w kolejną rocznicę wybuchu drugiej wojny światowej. Ze Stefanem Ola umawia się pod wieżą ratuszową na Rynku Głównym. Chwilę spacerują i idą na kawę do Bunkra Sztuki lub kawiarni przy Szczepańskiej. Komentują wyniki meczów, wydarzenia na świecie. Historie obozowe Stefan opowiada przy okazji, mimochodem (jak wtedy, gdy wielki mistrz z pomnika Grunwaldzkiego nagle przypomina mu scenę z końcówki wojny i zwłoki niemieckich czołgistów). Odsłuchujemy nagrania z Józefem. Ponownie pojawiamy się w mieszkaniu na Zdrowej, żeby porozmawiać z jego córką. Opowiada przejmującą historię o swoim dzieciństwie i młodości, pokazując, jak trauma Auschwitz wpływała na życie rodzin byłych więźniów. Z wielogodzinnego nagrania wybieramy fragmenty układające się w osobisty monolog adresowany do nieżyjącego ojca. Jesteśmy wdzięczni Urszuli

Paczyńskiej-Izar za serdeczność, z jaką przyjęła nas w mieszkaniu, w którym wcześniej spędziliśmy wiele czasu, przeprowadzając wywiady z jej ojcem. Czujemy, jak bardzo kochała Józefa, choć łączyły ich skomplikowane stosunki. Rozmawiamy

z

ludźmi,

którzy

towarzyszą

naszym

bohaterom

–

z pielęgniarkami, przyjaciółmi, opiekunami, rodziną. Szukamy informacji w archiwach, w IPN, przegadujemy z bohaterami i innymi rozmówcami dziesiątki godzin. Ola jedzie na kongres Związku Byłych Więźniów, uczestniczy w obchodach wyzwolenia Auschwitz. Często wpadamy na zebrania do klubu przy Dietla, piszemy publikację na jubileusz Związku. Dostajemy nawet propozycję, by wstąpić do organizacji. To nas wzrusza i zaszczyca.

4. Latem 2016 książka jest gotowa. Zanim trafi do wydawnictwa, przeglądamy maszynopis i zadajemy sobie pytania: Czy opisywać wizytę Józefa w obozowym domu publicznym? Niektórzy uważają, że o takich epizodach lepiej milczeć. (Napiszemy. Józef często opowiadał tę historię zwiedzającym Auschwitz, jakby i ten szczegół był potrzebny, by zrozumieć diabelski wymiar obozu). Czy mamy prawo pisać o żonie Stefana, dzieciach Józefa? (Decyzja: jedynie w ten sposób pokażemy, że doświadczenie Auschwitz dotyczy nie tylko byłych więźniów. Jest traumą całych rodzin). Czy potrzebne są fragmenty o tym, jak nasi bohaterowie tracą sprawność i chorują? Może takie informacje odbierają im godność, powagę starości? (Uznajemy, że są potrzebne. Pokazują heroizm walki byłych więźniów o prawdę i pamięć). Jeszcze raz przyglądamy się każdemu szczegółowi. Chcemy pokazać skomplikowane życie bohaterów, a zarazem oddać cześć każdemu z nich.

5. Nadal spotykamy się z byłymi więźniami i myślimy o upamiętnieniu ich cierpienia. Latem 2016 jesteśmy na sali sądowej, gdy rozstrzyga się proces z ZDF o sformułowanie „polskie obozy śmierci”. Karol przegrywa, ale kilka tygodni później minister spraw zagranicznych wręcza mu odznakę Bene Merito, przyznawaną za działalność wzmacniającą pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Czekamy w ministerstwie z bukietem biało-czerwonych róż. Później w Krakowie wspólnie oglądamy zdjęcia z uroczystości. Po kilku tygodniach fundacja, w której pracujemy, otrzymuje z Ministerstwa Spraw Zagranicznych wsparcie dla projektu edukacyjnego poświęconego tematyce obozowej. Karolowi podoba się nazwa „Niemieckie obozy, polscy bohaterowie”. Chętnie się zaangażuje, więc przychodzimy na kolejne wizyty. Rejestrujemy wstrząsającą opowieść Lidii, by dotarła także do niemiecko- i anglojęzycznych dziennikarzy – adresatów naszej akcji. Wciąż spotykamy się ze Stefanem. Wybieramy miejsca, gdzie przychodzą młodzi ludzie (czasem ze zdziwieniem przysłuchują się, jak nasza rozmowa schodzi na temat Auschwitz). Odwiedzamy Józefa i Marka na cmentarzu Rakowickim. Umawiamy się z Alicją, która wprowadziła nas do świata swoich niezwykłych pacjentów. Jesteśmy jej za to bardzo wdzięczni.

BIBLIOGRAFIA

Literatura Auschwitz – nazistowski obóz śmierci, red. Franciszek Piper, Teresa Świebocka, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1993. Auschwitz w oczach SS, oprac. Jadwiga Bezwinska, Danuta Czech, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2011. Czech Danuta, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1992. Cyprian Tadeusz, Sawicki Jerzy, Siedem wyroków Najwyższego Trybunału Narodowego, Instytut Zachodni, Poznań 1962. Cywiński Piotr M.A., Lachendro Jacek, Setkiewicz Piotr, Auschwitz od A do Z. Ilustrowana historia obozu, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2013. Deselaers Manfred, I nigdy oskarżony nie miał wyrzutów sumienia? Biografia Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz a kwestia jego odpowiedzialności przed Bogiem i ludźmi, tłum. Juliusz Zychowicz, Państwowe Muzeum AuschwitzBirkenau, Oświęcim 2014. Gumkowski Janusz, Kułakowski Tadeusz, Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1965. Kępiński Antoni, Refleksje oświęcimskie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005. Kubicka Helena, Pomoc dzieciom udzielana przez dorosłych więźniów w KL Auschwitz, [w:] Pomoc dzieciom w czasie wojny. Sympozjum, Fundacja „Moje

Wojenne Dzieciństwo”, Warszawa 2002. Piper Franciszek, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz, Państwowe Muzeum AuschwitzBirkenau, Oświęcim 1992. Posner Gerald L., Ware John, Mengele. Polowanie na Anioła Śmierci, tłum. Piotr Nowakowski, TAiWPN Universitas, Kraków 2014. Przewłocki Jan, Sobolewicz Tadeusz, Widera Aleksander, Numery mówią. Wspomnienia więźniów KL Auschwitz, oprac. Zofia Stochowa, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1984. Rawecki Marek, Strefa Auschwitz Birkenau, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2003. Tendera Karol, Polacy i Żydzi w KL Auschwitz 1940–1945. Pamiętnik więźnia KL Auschwitz-Birkenau, Wydawnictwo Jagiellonia, Kraków 2008. Prasa „Dziennik Polski” 1945–2015. „Gazeta Krakowska” 2012–2015. „Gazeta Wyborcza” 2015. Katolicka Agencja Informacyjna 2015–2016. „Rzeczpospolita” 2012–2015. „Super Express” 2013. „The Guardian” 2015. „The Jerusalem Post” 2016. „The Telegraph” 2000. „Thüringische Landeszeitung” 2015. „Tygodnik Powszechny” 2012. Nagrania Godlewski Marceli, Archiwum Historii Mówionej, Ośrodek KARTA 2007. Paczyński Józef, Archiwum Historii Mówionej, Ośrodek KARTA 2007. Tendera Karol, Archiwum Historii Mówionej, Ośrodek KARTA 2007.

Wójcik Aleksandra, Zdziarski Maciej, Opowiemy wam o Auschwitz, „Dwie Historie. Opowieści byłych więźniów obozów koncentracyjnych” [płyta CD], Instytut Łukasiewicza, Kraków 2013. Strony internetowe www.auschwitz.org – Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. www.cdim.pl – Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu. www.lagergemeinschaft-auschwitz.de – Freundeskreis der Auschwitzer e.V.

Lagergemeinschaft

Auschwitz

–

www.maximilian-kolbe-werk.de – Maximilian-Kolbe-Werk. www.mdsm.pl – Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu. www.zsp2.edu.pl – Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Bohaterów Westerplatte w Brzesku. www.sp.brzezinka.pl – Szkoła Podstawowa w Brzezince im. Pomnik Dzieci Więźniów Oświęcimia. Materiały archiwalne Akta Marcelego Godlewskiego, Instytut Pamięci Narodowej. Archiwa domowe Marcelego Godlewskiego, Stefana Lipniaka, Lidii Maksymowicz, Józefa Paczyńskiego, Karola Tendery.

SPIS ILUSTRACJI

Fot. 1 – Cmentarz Rakowicki. Fot. Andrzej Banaś Fot. 2 – Józef Paczyński, portret współczesny. Fot. Andrzej Banaś/Polska Press Fot. 3 – Józef Paczyński. Archiwum prywatne Józefa Paczyńskiego Fot. 4 – Marceli Godlewski, portret współczesny. Fot. Piotr Guzik Fot. 5 – Marceli Godlewski w czasie wojny. Archiwum Marcelego Godlewskiego Fot. 6 – Lidia Maksymowicz, portret współczesny. Fot. Andrzej Banaś Fot. 7 – Lidia Maksymowicz jako mała dziewczynka. Archiwum prywatne Lidii Maksymowicz Fot. 8 – Karol Tendera, portret współczesny. Fot. Andrzej Banaś Fot. 9 – Karol Tendera w czasach młodości. Archiwum prywatne Karola Tendery Fot. 10 – Stefan Lipniak, portret współczesny. Fot. Andrzej Banaś Fot. 11 – Stefan Lipniak w czasach młodości. Archiwum prywatne Stefana Lipniaka Fot. 12 – Na terenie Auschwitz. Fot. Andrzej Banaś Fot. 13 – Przed bramą obozu. Fot. Andrzej Banaś Fot. 14 – Marceli Godlewski z kolegami z partyzantki. Archiwum prywatne Marcelego Godlewskiego Fot. 15 – Lidia Maksymowicz i Stefan Lipniak tańczą. Archiwum prywatne Alicji Klich-Rączki Fot. 16 – Karol Tendera i Joachim Gauck. Archiwum prywatne Karola Tendery Fot. 17 – Druty obozowe. Fot. Andrzej Banaś

Fot. 18 – W drodze do Związku Byłych Więźniów. Fot. Andrzej Banaś Fot. 19 – Wizyta Benedykta XVI w Auschwitz. Fot. PAP/Andrzej Grygiel Fot. 20 – Dr Alicja Klich-Rączka. Fot. Andrzej Banaś Fot. 21 – Na cmentarzu Rakowickim. Fot. Andrzej Banaś Fot. 22 – Nagrobek Józefa Paczyńskiego. Fot. Andrzej Banaś Fot. 23 – Nagrobek Marcelego Godlewskiego. Fot. Andrzej Banaś Fot. 24 – Nagrobek Karola Tendery. Fot. Andrzej Banaś Fot. 25 – W Auschwitz. Fot. Andrzej Banaś

Projekt okładki Michał Pawłowski / kreskaikropka.pl Fotografia na okładce Praszkiewicz / Shutterstock.com Opieka redakcyjna Krzysztof Chaba Wybór ilustracji Aleksandra Wójcik Maciej Zdziarski Krzysztof Chaba Korekta Łukasz Mackiewicz / eKorekta24.pl Aleksandra Ptasznik Agnieszka Kochanowska-Sabljak

Copyright © by Aleksandra Wójcik, Maciej Zdziarski © Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2016

ISBN 978-83-240-4174-9

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: [email protected]

Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com